HATLAR

illi TUIII1U

T r k O c a " T r k T a r i h i Heyeti,, a z a l a r n d a n

Afet

Hf. ile M e h m e t T e v f i k , S a m i h Rifat, A k u r a Y u s u f ,

Dr. R e i t Galip, H a s a n C e m i l , S a d r i M a k s u d i , ' e m
settin, Vast v e Y u s u f Z i y a B e y l e r t a r a f n d a n iktitaf,
t e r c m e v e telif y o l l a r i l e y a p l m b i r

Trk

Tarihi

Hey eh\inin baka

azalarnn

ile alkal zatlerin mtalea >e tenkit

arzolunmak
zere yalnz yz nsha

Ord.

teebbstr.

ve

. YUSL'F H!:'WET B A Y U R ' U M

TRK

TAKH

K'JEUMU'NA

ARMAAN D IE,

19 3 0
STANBUL

DEVLET

MATBAASI

mevzu

nazarlarna
baslmtr.

TRK TARHNN ANA

HATLARI
BU

KTAP

I. B E E R
A) Kinat

NN

YAZILDI?

TARHNE

METHAL

5
6

Dnya

10

nsan

16

B ) Tarih

21

nsanlarn geirdii devirler

22

C) Irk

31

Lisan
T r k rk

34
37

D ) Fikir
II.

39

TRK
A

TARHNE

METHAL

47

Trklerin Ana Yurdu

U m u m muhaceretler ve medeniyetler

47
. . .

49

Ana yurtlarndan ayrlan T r k l e r

G l e r d e n evvel ve s o n r a Ana T r k - Y u r d u .

III.

59
.

61

1. M e m l e k e t

71
73

i m a l in

74

Cenub

in

75

i n e tbi m e m l e k e t l e r

76

Mongolya

77

Manurya

78

in T r k l e r i

78

2 . Ahali
3. in medeniyeti

84
87

Cinde trk medeniyetinin kdemi

87

Din ve felsefe

90

B u g n k dinler

91

Konfis

91

> ' T a o dini

93

Buda dini

95

Dil, yaz v e e d e b i y a t

96

Resim, mimar ve heykeltralk

98

inicilik ve ipekilik

99

Ziraat

99

4 . inin siyas tarihi

100

slle devri

101

Birinci slle

103

kinci slle

104

nc slle
mparatorluk

106
devri:

T'sin

sllesi

107

Mildn III n c asrndan sonra in .

114

Han sllesi

T o p a T r k l e r i ( V e y Devleti)

116

Tanglar

117

Cengiz H a n devri

119

Kubilay

121

K u b i l a y m Avrupa devletlerile temaslar .

123

Kubilay devrinde in medeniyeti

123

Mingler

125

Manu sllesi

IV.

125

HNT

127

A) Memleket

129

B) Tarih
1. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r
2. Tarih devri

132
132
135

M. E. 1 0 0 0 t a r i h i n d e n s o n r a
P e r s ve s k e n d e r istils .

135
.

137

Morya sllesi

138

Grek hakimiyeti

139

S a k a l a r istils

139

Y u e i T r k l e r i ve K u h a n l a r

140

Suratra, Andra

144

Gupta mparatorluu

144

Akhunlar

145

Harsa ve Palalar

146

Rajput derebeylii

147

Mslman Trkler ve Babur mparatorluu

C)Hint

medeniyeti

149

1. D i n l e r

149

V e d a dini v e B r a h m a n l k

149

Upaniatlar

151

Jenism

152

Budism
Hindu dini

153
.

2. C e m i y e t ve aile
. .
3 . Lisan, yaz, edebiyat, fen v e felsefe .
4 . Hint san'ati

V.

147

.'

156
. 158
160

KALDE, ELAM VE A S U R
1. M e m l e k e t
2. Ahali
3. Arkeoloji keifleri
4 . lk medeniyetlerin banisi
,
5 . S m e r , Akat, E l a m D e v l e t l e r i
6. K a l a m d a dahil r e k a b e t l e r v e m c a d e l e l e r
7. S m e r , A k a t , E l a m D e v l e t l e r i n i n a k b e t i
8.Asurlular
9. S m e r medeniyeti

155

163
165
168
171
172
173
177
179
180
182

'

182
183

H a y v a n c l k ve ziraat
Sanayi

VI.

Milliyetperverlik v e k a n u n

184

Talim v e t e r b i y e

185

Din v e ilimler

186

E d e b i y a t v e yaz

187

Mimar v e konfor

188

MISIR

1 9 3

1. M s r v e N i l

193

2. Msrn ilk ahalisi

197

3. Msrn tarihi

200

4 . Msrda tarih devirleri

205

Birinci d e v i r : E s k i i m p a r a t o r l u k

206

kinci d e v i r : Yeni i m p a r a t o r l u u n b a l a n g c

207

nc d e v i r : k e s u s l a r devri
kesuslarm
menei
k e s u s m p a r a t o r l u u n u n genilii

208
209
213

5. Msrda inhitat v e sebepleri

215

6. Msr m e d e n i y e t i :

217

Fir'avun

217

Muhtelif snflar
Halk

218

Msrda din i n a n l a r

219

Msrn papazlar v e din a y i n l e r

222

San'atler

223

Yaz, edebiyat, musiki

ve

ilim

VII. ANADOLU
A ) Eti mparatorluu,-'

225
2 2 7

229

1. M e m l e k e t , i s i m v e v a s f l a r

229

2. Ahali v e lisan

231

3. Siyas tarih

Subbilyuma
II. inci M u r s i l

232
234
235

Muvatalla

236

Kade

237

muharebesi

III n c

238

Hatusil

II inci Dudhalijas

239

Arnuvandas

239

4 . Eti m e d e n i y e t i

240

H k m e t ve ordu

240

H u k u k v e din

242
245

San'at

B) Frikya

247

1. A h a l i , v e m e m l e k e t
2. Frikyann
3. F r i k y a

247

evket devri

249

medeniyeti

250
250

Din

251

San'at
4. Frikyann

inkraz

'

252

C ) Lidya .

253

1. M e m l e k e t

ve ahali

2. H k m d a r

253

slleleri

254

Atalar

254

Eti sllesi;: Heraklitler

254

ahin krallar Sllesi': M e r m c n a t l a r

Gigesin iktisad siyaseti
3. Kimrlerin
4. Lidyann

istils
azamet ve inkraz

V I I I . E G E HAVZASI
A ) Yunanistan
Memleket
Kara Yunanistan

255
2-55
256
259

265
267
267
' 268

Peloponez

270

Deniz v e sahiller

270
. 271

Adalar
klim

ve varidat m e m b a l a n

272

B ) Ege medeniyeti

273

1. U m u m n a z a r
2. Hafriyat
3. Devirlere taksim

273
274
275
277

6 0 0 0 - 3 0 0 0 arasndaki

devir

3000-4000

arasndaki

devir

277

2400-2000

arasndaki devir

281

2000-1750

arasndaki

devir

281

1900-1400

arasndaki

devir

282

Miken

medeniyetinin hakimiyeti ( 1 4 0 0 1200)

282

4 . D o r i l e r i n Y u n a n i s t a n v e A d a l a r i s t i l s . 283
5- Y u n a n m e d e n i y e t i n i n d o d u u y e r A n a doludur
285
6. M i n o s m e d e n i y e t i
285
286
287
288

Oyunlar
San'at
Ticaret

7. M i k e n m e d e n i y e t i

288
289

Binalar

C ) Aka elleri ve mstemlekeler . . . . 290

1. y o n l a r v e D o r i l e r

290

Doriler .

290

Bunlarn yaylmas

290

Garb A k d e n i z

292

Mstemlekelerin

2.
3.
4.
5.

290

yonlar

lk Y u n a n m e d e n i y e t i n i n m e r k e z i .
Greklerin mirasa konmas
Atina m s t e m l e k e l e r i
. . .
Bir y o n y a e h r i : Mile

D ) Grek kavminin teekkl

E ) Irklar ve kavmler
1. E f s a n e v

293

evsaf

deliller

. 293
295
296
296

297
299
299

2. Lisan delilleri
3- A r k e o l o j i d e l i l l e r i
4. Antropoloji

301
304

delilleri

304

F ) Greklerden evvel Yunanistan

leri h a k k n d a
IX.

ESK

sakin

ksa mtalea

TALYA V E E T R S K L E R

305
309

A ) Eski talya
311
1. t a l y a n n c o r a f tarifi
311
2. Tarihten evvelki zaman
. . ,
312
lk medeniyetler
312
3. Tarih devri
313
4. Eski k a v m l e r h a k k n d a izahat
. . . . 314
B ) Etrskler . . . . '
316
1. U m u m m a l m a t
316
2 . E t r s k l e r i n h a k i m i y e t i v e i s t i l l a r . . 319
3. E t r s k m e d e n i y e t i
321
4 . L a t i y o m v e R o m a d a E t r s k k r a l l a n . , 322
5 . R o m a d a E t r s k h a k i m i y e t i n i n z e v a l i . . 323
X.

RAN

A)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
B)

U m u m malmat
329
r a n n c o r a f v a z i y e t v e i k l i m i . . . . 329
ran adnn menei
332
ran rk v e rann tarihi devreleri
. . 336
ran lisanlar
341
ran dini
347
Medya ve ran medeniyeti
35^.
Tarih ksm: Metler
353

C ) Parslar
1. K u r u t a n e v v e l v e s o n r a
Kurusun ne'eti
Akamanlar

329

361
361
361
368

Kambis
Sahte Bardiya

2. K u r u - D a r y s
3. D a r y s t e n s k e n d e r i n

D)
E)
XI.
A)

379
382

lmne

kadar.

3S4
389

Partlar
392
Sasanler ve son devir
396
ORTA ASYA
401
OrtaAsyada trk medeniyeti tarihine
umum bir nazar
403
Kurganlar

404

T r k l e r d e madencilik

406

Orta A s y a n n k u r u m u a s ve ikliminin d e i m e s i

408

Eski t r k ehirleri

409

Trk

rk tarihi

,
Orta A s y a n n

corafi

eraiti
411

neticesidir

414

T r k m e d e n i y e t i merkezleri
B y k t r k devletleri

414

E s k i t r k dilinde kitabeler

417

ini T r k i s t a n d a t r k m e d e n i y e t i

417

Oarb T r k i s t a n d a t r k m e d e n i y e t i

420
425

T r k l e r d e yaz
E s k i T r k l e r i n h u k u k u n a u m n m bir n a z a r .

437

E s k i T r k l e r i n dini
T r k l e r a r a s n a h a r i t e n g i r e n dinler

432

455

Z e r d t dini

458

sa v e M u s a dinleri

458

Mani dini

459

slm dini

461

B ) M. E. III nc asrdan sonra Orta

Asyada kurulan ve oradan yay
lan Trk Devletleri
467
1. A s y a H u n l a r ( H y u n g - N u ) D e v l e t i .

. 467

Cinde H y u n g - N u H u n l a n h a k i m i y e t i

471

T o p a (Vey) Krall

471

Garbi H u n Devleti

472

Avrupada H u n mparatorluu

477

Avar mparatorluu

477

Akhunlar

477

2. (Trk) T u k y u

mparatorluu

479
481

K u t l u k Devleti
3. T u k y u

Devletinden

sonra

Orta

Asyada

T r k Devletleri

483

Ouzlar

483

Uygurlar

484

D o k u z O u z Devleti

485

in T r k i s t a n U y g u r l a r

485

Krgzlar

487

Trkeler

487
489

Karluklar
4. Garb

Asya

ve

ark

Avrupada

Trk

Devletleri

489
489

H a z a r Devleti
B u l g a r Devleti P e e n e k l e r v e K p a k l a r
5. Saman

Oullar

6. Gazneliler

. 491

Devleti

(Svktekin

7. K a r a h a n l l a r v e K a r a

493
Oullar)

Htaylar

8. S e l u k l a r

495
498
501

A k s u n g u r l u l a r d a n Nurettin

506

H a r z e m Devleti

512

9. Cengiz devri

513

Byk Trk-Mool mparatorluu

513

K p a k (Altnordu), a a t a y v e lhanl Devletleri

521

10. T i m u r
Umum
rann

Devle
siyas
zapt

528
vaziyet

529
535

540

T i m u r istilsnn neticeleri
T i m u r v e T i m u r l u l a r d e v r i n d e fikir hayat

541
542

C e n g i z v e T i m u r ordular

11. O s m a n l t a r i h i

547
547

Osmanl tarihine girmeden evvel

Osmanllar

553

1. s f e n d i y a r Oullar

553

2. B a l k e s i r d e Karas

Oullar

554

3. M a n i s a d a S a r u h a n Oullar

554

4. Aydn Oullan

555

5. M e n t e e Oullar

555

6. T e k e Oullar

555

7. E r e f O u l l a n

555

8. H a m i t Oullar

555

9. G e r m e y a n Oullar

556

10. Ldik B e y l e r i

556

11. K a r a m a n Oullar

556

12. Zlkadir Oullar

557

13. R a m a z a n Oullar

557

14. E r d a n a Oullar

558

15. Sivas Sultan B u r h a n e t t i n Kad

558

Osmanl mparatorluunun teekkl.

568

Tevakkuf devri

581

Ricat devri

587

nhill d e v r i

592

O s m a n l itima h e y e t i

596

12. T r k i y e Cumhuriyeti

605

B U K T A P NN YAZILDI ?
Bu kitap, muayyen bir maksat gzetilerek ya
zlmtr.
imdiye
kadar
memleketimizde
nerolunan
tarih kitaplarnn
ounda ve onlara mehaz olan
franszca
tarih kitaplarnda
Trklerin dnya ta
rihindeki rolleri uurlu veya uursuz olarak k
ltlmtr.
Trklerin,
ecdat hakknda
byle
yanl malmat almas,
Trkln kendini tan
masnda,
benliini
inkiaf
ettirmesinde
zararl
olmutur.
Bu kitapla istihdaf olunan asl gaye,
bugn btn dnyada
tabi mevkiini
istirdat
eden ve bu uurla yaayan milliyetimiz
iin za
rarl olan bu hatalarn tashihine almaktr,
ayn
zamanda bu, son byk hadiselerle
ruhunda ben
lik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin
mill bir tarih yazmak ihtiyac
nnde
atlm
ilk admdr. Bununla, milletimizin
yaratc
kabi
liyetinin
derinliklerine
giden yolu amak,
Trk
deha ve seciyesinin esrarn meydana
karmak,
Trkn hususiyet ve kuvvetim kendine
gstermek,
ve mill inkiafmzn
derin rk kklere
bal
olduunu anlatmak istiyoruz: Bu tecrbe ile muh
ta olduumuz o byk mill tarihi
yazdmz

iddia etmiyoruz, yalnz bu hususta

alacaklara
umum bir istikamet ve hedef
gsteriyoruz.
ikinci bir maksadmz da kinatn
teekklne,
beerin zuhuruna ve beer hayatnn
tarih de
virlerden evvelki mazisine dair, yakn
zamanlara
kadar itibarda bulunan yanl telkkilerin
nne
gemektir. Yahudilerin mukaddes saydklar
efsa
nelerden kan bu telkkiler
membalann
tenkidi
ile, ve son zamanlarn
ilm keif lerile artk ta
mamen kymetini kaybetmitir.
Tenkidi tarihe ve
tabi ilimlere dayanlarak
kurulan faraziyeler
el
bette Sifrittekvin in haberlerinden
daha
ilmdir,
ite bunun iindir ki, kitabmzda
beerin
tari
hine girmeden nce kinat, dnya ve insan hak
knda zamanmzn
ilme mstenit
nazariyelerim
nakil ve izah ettik; ve bunu yaparken,
batl fi
kirlerden
syrlarak,
tarih eniyeti
kavramaya
altk.
Bu kitap, halkmz
ve bilhassa
genliimiz
iin yazld;
ve buna binaen Trklerin dnya ta
rihindeki rolleri ve hilkat nazariyatile
iktifa o
lunmad;
okuyanlara
umum bir levha
halinde
beer tarihinin rkmzla
yakndan alkal
baz
ksmlar da muhtasar
olarak gsterildi;
fakat,
Trk leminden uzak kalan kavmlerin
tarihlerin
den bahsa lzum
grlmedi.
Gaue ve pln byle olunca, asl
maksadmz
tekil eden Trklerin beer tarihindeki,
hususile
bu tarihin en eski ve eski devirlerindeki
rollerin-

den gayri mevzularda ayrca tetkiklere

giriilmedi.
Yalnz levhay itmama yarayan bu ksmlarn
vu
zuh ile ihtisar edilebilmi
kitaplardan
iktibas
olunmasnda
bir beis grlmedi.
Keza hilkat ve
insan bahisleri
de yeni nazariyeleri
en kolay
anlalabilir
bir tarzda hulsa eden
zamanmz
melliflerinden
alnd.
Trklerin
cihan tarihinde
rolleri
mevzuuna
gelince, cihan tarihine dair en son
zamanlarda
garpta yazlp nerolunmu sentetik (terkibi)
ki
taplarn verdikleri mutalarla
baz lisan
tetkikler
karlatrlp
muhakeme
olunarak
vsl
olunan
neticeler
tesbit olundu. Mehaz olarak
bilhassa
franszca kitaplar alnmtr. Zira
memleketimiz
de mnteir tarih nazariyelerin
hemen
cmlesi
franszca
mehazlerden
muktebes
olduu
cihetle
bu yanl telkkilerin
yine Fransz
limlerinin
bize verdikleri ilm mu talar ve delillerle
tashihi
tercih olundu.
Bu kitapla,
doru grmeye,
eyi
dnmeye
altrmak
istediimiz insanlar Trklerdir.
Trk
lerin yanl grlerden, hatal dnlerden
bir
an evvel kurtulmas balca emelimizdir.
Bunun
iindir ki, esas fikirlerimizi
biran evvel
yaymak
istedik. Muhtelif lisanlarda
yazlm
mtenevvi
vesikalarn
ve baka trl membalarn
aratrl
masn tideki mesaiye
braktk.

METHAL

I. BEER TARHNE
METHAL
U z a k mazinin, b u g n k hayatlarmzda, m
e s s e s e l e r i m i z d e hl y a a m a k t a olduu grlyor.
B u n u n sebebi ve insanlarn birleip m t e r e k bir
c e m i y e t h a l i n d e y a a y l a r n n i l k s a f h a l a r , az
ok, anlalmadka, b u g n n g e n i siyas, itima
iktisad meselelerini a n l a m a k gtr. B u m k
l y e n m e k i i n , i n s a n n , n e r e d e n v e n a s l g e l d i i
h a k k n d a ilm i d r a k s a h i b i o l m a k lzmdr.
Filhakika, d n l n c e , insan, b u g n anla
m a k iin d n b i l m e e ; d n k ileri k a v r a m a k
iin, d a h a e v v e l g e m i g n l e r i n , n i h a y e t u z a k
zamanlarn, vakalarn hatrlamaa m e c b u r oluyor.
B u suretle, insan, iinde b u l u n d u u
vaziyetin,
ilerin, hakik balangcn a n l a m a k istedike geri
ye d o r u ekildiini duyar. Msra, Mesopotamyaya, A k d e n i z havzasna, Asyann m e r k e z yayla
larna ve oralarda eski zamanlarda yaam insan
l a r a k a d a r g i d e r . F a k a t b u da k f i g e l m e z ; d a h a
g e r i y e , i l k i n s a n l a r a v e n i h a y e t ilk h a y a t a v e b u
n u n ilk b e l i r d i i y e r e k a d a r i n e r .
d e r i y e d o r u olan b u fikr seyahat, muhtelif
ubeden birok limlerin, mtehassslarn son 1 0 0
sene zarfnda kefedebildikleri eniyet sahasnda
v u k u bulur. B u keifler, m a z i h a k k n d a k i bilgile
rimizin h u d u d u n u tekil eder.
B u n d a n 1 0 0 s e n e s o n r a , 2 0 3 0 da y a p l a c a k
seyahattan, ihtimalki, b u g n e nisbeten, akla hayret
:

verici g r l e r v e bilgilerle d n l e c e k t i r . B u su
retle h e r g n k keiflerile bilgilerimizin h u d u d u
gittike geniliyecektir.

A.

KANAT

ptida insanlar, arz dz

bir yer,

se-

m a y da o n u n k u b b e s i gibi g r d l e r .
G n e ile a y , b u k u b b e z e r i n d e v e y a a r z n
altndan d o l a m a k suretile m t e m a d i y e n
gelip
geer sandlar.
Arzn y u v a r l a k o l d u u fikrni ilk e v v e l k a v r a
yanlar, e s k i Y u n a n l l a r oldu. Fakat, kinatn vs'atini o n l a r d a , l y k i l e a n l a y a m a d l a r ; K r e i a r z ,
k i n a t n - m e r k e z i n d e sandlar. G n e i n , a y n b
tn s e y y a r v e sabit yldzlarn, a r z n etrafnda
dndklerini farzettiler. nsanlarn d n y a h a k k n
da fikri 4 0 0 s e n e e v v e l i s i n e k a d a r b u m e r k e z d e
idi.
O n d a n s o n r a d r k i , Kpernik
tarafndan merkez
de, a r z n d e i l , g n e i n b u l u n m a s l z m g e l d i i
t a h m i n i , o r t a y a atld. F a k a t , b u h a k i k a t , a n c a k
3 0 0 s e n e evvel X V I I inci asrda,
teleskopun
Galila
tarafndan
ilerletilmesi
sayesinde kabul
olundu.
Teleskopun
terakkisi, insanlarn
dncelerin
d e y e n i b i r s a f h a at; h a y a t a y e n i b i r g r b a h
etti, i n s a n l a r n f i k i r v e h a y a l i n i , h e r t r l k a y t
lardan kurtard.
T e l e s k o p l a m u k a y e s e e d i l e b i l e c e k b i r l e t te
/spektroskop
tur. B u let h e r h a n g i bir ziya m e m bann, bizden milyonlarca kilometre uzaklardaki
yldzlarn terkiplerinin ve scaklklarnn derece
sini gsterir.

A n l a l y o r ki kinatn z a m a n i i n d e k i niha
yetsiz imtidadm idrakimiz, yakn
zamanlarda
m m k n olabilmitir. O n d a n e v v e l i n s a n l a r n za
mann uzunluu hakkndaki fikirlerine gre bu
uzunluk, alacak derecede ksadr.
2 0 0 sene evvelki telkkiye gre dnya 5-6
bin s e n e evvel yaratlmtr ve hilkatin aheseri
olan insan Basradan t a m a m iki g n l k yolda ve
F r a t n e h r i z e r i n d e b u l u n a n c e n n e t t e z u h u r et
mitir.
B u k a n a a t l a r , h e p din k i t a p l a r d a h i k y e o l u
nan vakalarn harfi harfine tefsirinden d o u y o r d u .
A r t k b u g n , az o k t e n e v v r e t m i b i r i n s a n n
bu gibi masallar hakik kanaat eklinde telkki
ve k a b u l etmesi m m k n deildir.
n m z d e k i bu ksa zaman duvarn ykan,
jeoloji
ve bilhassa
-paleontoloji
ilimleri oldu. B u
i l i m l e r s a y e s i n d e , insanlarn m r n n 6OO0 s e n e
l i k d e i l , o n d a n p e k o k fazla, m i l y o n l a r c a s e n e l i k
o l d u u anlald.
Geri, o k evvel, iki m h i m hdise, insanlarn
nazar dikkatlerini c e l b e d i y o r d u ; b u n l a r d a n biri
arzda birok yerlerde, kaln rsub kaya tabaka
lar g r l y o r d u ; b u t a b a k a l a r , a n c a k p e k u z u n
zamanlar zarfnda ylm, toplanm
olabilirdi.
Bu kayalar birok noktalarda, eilmi, bklm,
yle e k i l l e r e g i r m i ki, b u e k i l l e r a n c a k u z u n
devirlerde tesirini icra eden
birtakm azm kuv
vetlerle v c u t * b u l m u olabilirdi. Dieri, b u g n ,
a r z z e r i n d e y a y a n m a h l k l a r n k e m i k , kafatas
ve saire gibi sert ksmlarn andran fakat onlara
t a m a m e n b e n z e m y e n birtakm bakiyelerin bu ka
y a l a r n m u h t e l i f t a b a k a l a r n d a b u l u n m a s idi. B u n
lar, i n s a n l a r d a b i r d n c e , b i r m e r a k u y a n d r -

y o r d u . Fakat, a n c a k , 1 0 0 s e n e d e n b e r i d i r ki, b u
k a y a t a b a k a l a r v e a r a l a r n d a k i fosiller
usul daire
sinde tetkik edilmee balad ve hakik k y m e t ve
mikyaslar
bulundu
Kayalar, beeriyetin haki
k v e tabi s i c i l l i o l d u . B u s i c i l l e r s a y e s i n d e i n s a n
larn gzleri ald. Artk b u g n m i l y o n l a r c a s e n e
ler uzak, nihayetsiz bir m a z i y e kemali cesaretle
bakabiliyoruz.

Feza, n i h a y e t s i z b i r b o l u k t u r . B u b o l u k iin
de eterin m e v c u d i y e t i tasavvur olunur.
Yldzlar feza i i n d e biribirlerinden, p e k o k
geni aralklarla ayrlm, hararet ve ziya saan
birtakm merkezlerdir. Fezada birtakm, karanlk
cisimler de vardr.
G n e , a r z a e n y a k n o l a n b i r y l d z d r [1].
Arz, g n e i n etrafnda v e a y n z a m a n d a , k e n
di m i h v e r i z e r i n d e d n e r .
G n e i n etrafnda d n e n yalnz, arz deildir;
g n e e uzaklklar muhtelif, arza benzer, b a k a
l e m l e r de v a r d r : S e y y a r e l e r .
A r z d a n g n e e d a h a y a k n , Utarit, Z h r e v a r
d r : a r z o n l a r d a n s o n r a geliri
Arzdan
s o n r a , u z a k l k l a r n i s b e t i n d e , r a ile
Merih, Mteri, Zuhal, U r a n s ve N e p t n gelir.
Bunlarn
arasnda dolaan, isimsiz, daha baka
p a r a l a r da v a r d r .
G n e v e o n u n etrafnda d n e n ve o n u n ziyasile g n d z l e n e n
bu seyyarelerin hepsi birden,
[1] Bu y a k n l k 1 4 9 m i l y o n k i l o m e t r e d i r . G n e ate
halinde b i r t a k m m a d e n l e r d e n m r e k k e p t i r ; k e n d i etra
fnda dner, a r z d a n bir b u u k m i l y o n k a d a r (1 V m i l y o n )
b y k t r . Arzn k u t r u { 1 3 } bin k i l o m e t r e d i r .

g n e l e m i n i v c u d e getirir. K u y r u k l u yldzlar,
arasra fezann payansz derinliklerinden, birden
bire k a r gelir ve bu lemin iine girer ve sonra
kar gider.
grebildiimiz
yldzlar, g n e
leminden,
y z l e r c e m i l y o n k i l o m e t r e daha telerde kalr.
Arada ve yldzlrm arasnda hayatsz, souk,
karanlk, bo bir saha..
Nihayetsiz boluk, b u n u n iinde deveran eden
y l d z l a r , g n e l e m i , b t n b u n l a r n h e p s i d
n l d z a m a n , z i h n i m i z d e hsl olan m e f h u m
kinat
k e l i m e s i l e ifade o l u n u r .
Kinatn varl:, b u p a y a n s z b y k l k , bir
h a y a l v e y a bir d n d e i l d i r ; hakik, e'n
varlklarn birliidir. B u varlklar, biribirine ve
h e r b i r n i a y r a y r h e p s i n i n b i r d e n y a p t birli
e balyan, aralarndaki ahengi u y d u r a n zarur
daim, u m u m k a n u n l a r v a r d r .
Kinatn varlndan anlalan kuvvet, kudret,
hareket; kinatn k a n u n l a r n a tbidir.
te, tabiat, h e m k i n a t n v a r l k l a r n n b i r l i i
dir ve h e m ayn zamanda, kinatn kanunlar
n a tbi, h a r e k e t v e kudrettir. O h a l d e , tabiat, h e m
k a n u n l a r n s a h i b i , vaz, h k i m i d i r ; h e m d e a y
n k a n u n l a r n t a b i i d i r . N a s l k i m i l l e t d e v l e t t i r ;
bu itibarla k a n u n l a r n s a h i b i d i r ; o n l a r infaz eden
k u v v e t t i r ; fakat, a y n z a m a n d a b u
kanunlara
tbidir.
B t n varlklar, tabiatta dahil v e o n u n k a n u n
larna tbi olunca, zihayat m a h l k l a r , insanlar
dahi phesiz bundan hari ve mstesna olamazlar.
F i l h a k i k a , insan, tabiatn m a h l k u d u r . Hayatn
b y k kaidesi de tabiata tbi o l m a k t r .
Tabiatta, hibir ey e k s i l m e z ve hibir ey

artmaz. Y a l n z tabiat v c u d e g e t i r e n
varlklar,
tabiatn k a n u n l a r icab o l a r a k e k i l l e r i n i deiti
rir. A r z v e h a y a t m t a l e a v e t e t k i k e d e r k e n , b u
hakikati m a h e d e edeceiz. Fakat ondan evvel
u n u s y l l y e l i m ki, i n s a n l a r n b t n b i l g i l e r i v e
inanlar, i n s a n n z e k s eseridir. Z e k tabi olan
dimadan
k a r . B u n d a n , tabiat a n l a m a k t a z e k
nn, en b y k c e v h e r ve m e s s i r o l d u u anlal
d gibi, tabiatn f e v k i n d e v e h a r i c i n d e k i b t n
m e f h u m l a r n , insan dima iin s a n i a d a n b a k a
bir ey olmyaca m e y d a n a kar.

DNYA

Dnya
,-

denildii

zaman, artk bizim

,

d n y a m z ; yan toprak, su, h a v a v e

hayat anlalmaldrHl hararet v e ziya saan g n e i n etrafnda,
p e k u z a k b i r m a z i d e , h e n z o z a m a n t e k a s f et
m e m i m a d d e l e r d e n m r e k k e p bir ktle, gnele
b e r a b e r d n e r d i . B u k t l e d e n k o p u p a y r l a n par
alar bildiimiz g n e lemini m e y d a n a getirdi.
Bunlardan, d n y a m z a vcut v e r e n ate par
as m t e m a d i y e n , kendi etrafnda d n e r e k ikiye
ayrld. B y k para dnyay, k k para ay
t e k i l etti. D n y a n n , f e z a n n s o u u i i n d e , bili
n e m e z n e k a d a r uzun z a m a n l a r zarfnda, yava
yava, s o u a t e m a s e d e n d y z s n d , katlat, k a b u k b a l a d . O z a m a n d a n b u g n e k a d a r
g e e n z a m a n l a r n u z u n l u u h a k k n d a br fikir
e d i n m i o l m a k i i n , b u m d d e t i n , 2 milyar sene
ye y a k n
olduu
sylenebilir. Dnyann
esas
o l a n , a t e p a r a s , k a b u k b a l a d k t a n v e d a h a bir
takm tekallpler geirdikten sonra ald ekil
v e m a h i y e t yle oldu : Y z b u r u u k ; bu b u r u -

 u k l u u n kntl yerleri d a l a r ; u k u r l a r d a zar

gibi ince denizler; etrafnda i n c e bir h a v a tabakas.
Hayat, d n y a n n k a r a l a r n d a , d e n i z l e r i n d e v e
havasndadr. Kinatn bizim d n y a m z haricin
deki yerlerinde, imdiki halde, h a y a n mevcudi
yetini kafi olarak bilmiyoruz.
Dnyann, tabiatn.iinde bir varlktan, gne
ten geldiini, z a m a n l a eklini, m a n z a r a s n de
itirdiini v e b u suretle en nihayet, b u g n k
hali aldn hatrlattktan s o n r a , imdi, d n y a d a
hayatn tetkikine geilebilir.

H a y a t a ait, b u g n e k a d a r , e d i n e b i l d i i m i z b
t n b i l g i l e r i n k i t a b "Kayalar
sicilli,, d i r .
B u sicille nazaran, tesbit edilmi en eski ka
yalar,
hibir
hayat eseri gstermiyor.
Dnya
z e r i n d e , k a r a ile d e n i z , i l k a y r t e d i l e b i l d i i n d e n beri, g e m i olan u z u n d e v r e n i n yars dahi, hi
bir hayat eseri brakmamtr. B u n d a n sonradr
ki, k a y a l a r d a , g e m i h a y a t n izleri g r l m e e v e
o a l m a a balyor. lk h a y a t emareleri, pek
b a s i t e y l e r e aittir: k k h a y v a n k a b u k l a r , d e n i z
otlarnn saplar ve i e e b e n z e r balar, deniz
k u r t l a r n n izleri ve b a k i y e l e r i d i r .
D a h a s o n r a 1-2 milyon
sene
zarfnda
daha
kuvvetli birtakm deniz a k r e p l e r i hsl oluyor.
Fakat denizde balk v e karada nebat ve hayvan
hibir hayat henz yoktur. Deniz akrepleri, uzun
asrlar, hayatn, y e g n e s a h i b i kaldlar. S o n r a gz,
di ve ok kuvvetli y z m e kabiliyetine malik,
y e n i e i t b i r m a h l k m e y d a n a g e l d i : ilk b a l k l a r .
B u devirde, k a r a d a ise h e n z toprak dahi
y o k t u . B u n d a n s o n r a d r ki, k a r a d a , birden, p e k

mtenevvi, kalin bataklk nebatlar grlr.

Bu
nebatlarn ou, byk aalar halinde yosunlar,
a a k a d a r otlar gibi eylerdir.
Bununla beraber asrdan ara birok ekilde
hay vanlar, denizden k a r a y a k m a a balad. 1 0 0
v e 1 , 0 0 0 ayakl h a y v a n l a r vard. B e l k e m i k l i h a y v a n
lar, b y k b c e k l e r , b y k s i n e k l e r , h a v a t e n e f
fsne kabiliyetli hayvanlar vard. B u devirdeki
h a y v a n l a r n y u m u r t a l a r , y a l n z s u a l t n d a inki
a f e d e b i l i r d i . B u s e b e p l e , ^bataklk i i n d e v e y a
y a k i n i n d e y a a m a k m e c b u r i y e t i n d e idiler. B u n l a r
h e m k a r a , h e m d e n i z h a y v a n l a r idi.
B u n d a n s o n r a d n y a n n iklimi deiti.
Bir
kuraklk ve souk devresi'-balad. Bu devirde
b y k bataklk o r m a n l a r kurudu, b u g k ba
lca k m r yataklarn v c u d a getirdi.
Bunu mteakip, d n y a iklimi tekrar deiti;
h a r a r e t v e r u t u b e t d e v r e s i a v d e t etti- Y e n i b i r
h a y v a n silsilesi balad. Bunlar, bataklkta deil,
kayalar arasnda yumurtlarlard, yerde srnrl e r d i . B u d e v i r d e t o h u m l u a a l a r da b a l a d .
B c e k l e r i n nevileri de artyordu. Sert kanatl b
cekler m e y d a n a gelmiti. imdi dnya y z n d e
g r l m i y e n o k garip m a h l k l a r da vard. B u
b y k hayvanlar, sk o r m a n l a r n
daim
yeil
a a l a r a r a s n d a k o u u r l a r v e a t l a r l a r k e n n
ayaklarn kanat gibi kaldrrlar v e zpladktan
sonra ayaklarn aarak yava yava inerler ve
b a z a n da o r m a n l a r n a a l a r a r a s n d a u arlard.
B u (kanat
ayakl)
h a y v a n l a r , ilk u a n b e l k e
mikli hayvanlard. Fakat tyleri yoktu.
Bunlar
ne k u idiler v e n e de kularn ecdad oldular.
Kular, b a k a asldan geldiler. lk kular, s
rarlar ve trmanrlard. Bilhara utular. Vcutlar

e v v e l p u l l u idi. P u l l a r u z a d , d i k e n h a l i n e g e l d i ;
bu dikenler, y a y v a n l a a r a k v e atlayarak ty ha
line geldi. Kularn tyl n a y a k l a n , evvel ko
arken rpnarak srat temin ediyordu; nihayet
d o r u d a n d o r u y a u m a k iin kullanld.
lk memeli
h a y v a n l a r , ayni d e v i r d e geldi.
Fakat, bunlar, k k mahlklard.
B u n d a n sonra, yine dnyann iklimi deiiyor.
Hayat duruyor. Birka milyon seneler hayatsz,
bo geiyor.
B u n d a n s o n r a b i r y a z v e b y k b i r y e n i ha
yat devresi balyor. Bu devrenin balangcnda,
vsi v o l k a n faaliyeti oldu. O z a m a n
dnyann
haritas, b u g n k d n y a haritasna, m p h e m bir
tarzda b e n z e m e y e balad.
Bu yeni devrin, balangcndan, b u g n e kadar
g e e n z a m a n , 40 veya 80 milyon
s e n e t a h m i n edil
m e k t e d i r . B u y e n i devrin balamasile, ilk defa
d n y a d a , m e r ' a v c u t b u l d u . M e r ' a l a r d a , ot y i y e n
h a y v a n l a r m e y d a n a geldi.
Bu hayvanlar, m e y a n n d a birtakm hayvanlar
v a r d r ki, b u n l a r s r l e r l e b i r a r a d a b u l u n u y o r
lar, b i r i b i r l e r i n e b a k y o r l a r , b i r i b i r l e r i n i t a k l i k edi
yorlar, biribirlerinin hareketlerinden ve seslerinden
allyorlard.
tima bir hayatn balangcn gsteren bu
h a y v a n l a r , d n y a y z n d e ilk defa g r l y o r d u .
Bu devir inkiaf ettike nebatlarn ve hayvan
larn b u g n d n y a d a g r l e n l e r e b e n z e y i l e r i de
artt. Y a v a y a v a , i r k i n v e k a b a n e s i l l e r , b u g
n n m t e k m i l m e m e l i h a y v a n l a r n a i n k l p ettiler.
Bu hayvan
z m r e l e r i n i n b a n d a : s r a ile,
maymunlar, kuyruksuz m a y m u n l a r ve nihayet
insanlar
bulunmaktadr.

Bu bahiste tesbit ettiimiz bilgilerin, g z m z

n n d e canlandrd hayat zincirlerinin iki ucu,
b a l a n g c v e nihayeti h e n z a y d n l a t l m a k ihtiyacmdadr.
Hayatn, d n y a
zerinde
nasl
baladn
henz bilmiyoruz;
hayatn
ince, sulu, a m u r
e k l i n d e v e y a r h a y a t halinde, tabi erait altnda
balam v e sonra, h i s s o l u n m a z surette, y a v a ya
v a t a m a m e n hayata m a h s u s evsaf a l m
olmas
m u h t e m e l d i r . Halihazrda, d n y a n n h i b i r tara
f n d a , d n y a d a h a y a t n t e e k k l ettii m i l y o n
larca sene evvel mevcut olmu bulunan k i m y e v
v e tabi e r a i t e t e s a d f e d i l e m e z . B u s e b e p l e p
hesiz yeniden balyan bir hayat yoktur. Fakat gay
ri uzv m a d d e l e r d e n u z v i y e t i a n d r a n , b a z z a r l a r ,
lifler y a p m a k i l i m a d a m l a r n c a m m k n o l m u t u r .
Her halde, hayatn, her hangi bir tabiat haric
milin mdahelesi olmakszn, dnya
zerinde
tabi v e z a r u r i , b i r k i m y a v e f i z i k s e y r i n e t i c e s i
o l d u u n u k a b u l e t m e k lzmdr. Aksi takdirde,
mesel bir mantar, bir sinei ve bunlarn m e v c u d i y e t l e r i n d e k i s e y r i , b i r billur p a r a s n d a , p e k z a r i f
bir e k i l d e s r a s r a d i z i l m i o l a n u n s u r l a r d a n ,
veya rzgrla dalgalanan bir k u m deryasndan
daha e s r a r e n g i z bir mahiyette s a n m a k v e bu iki
nevi varlk a r a s n d a k i gayri tabi f a r k n s e b e p l e
rini a r a t r m a k gibi g l n bir m e v k i e
dlr.
Y a p t m z h a y a t z i n c i r i n i n ilk h a l k a s n d e
nizde bulduk. F a k a t hayatn, ilmen ifade o l u n a n
m e n e i u d u r : Hayat, scak, gneli, s bataklk
suda, a m u r v e y a k u m zerinde balad. Oradan,
sahillere ve ak sulara, denizlere yayld.
Bu
m e n e , ilk t e e k k l e d e n d e n i z l e r i n s a h i l l e r i b o
y u n c a u z a n a n gller ve bataklklar olabilir.

,
'

i m d i , h a y a t z i n c i r i n i n ilk m h i m h a l k a l a r n
dan b a l a y a r a k son h a l k a s n a g e l e l i m . G r d k ki,
g z , dii, k e m i k l e r i o l a n ilk h a y v a n b a l k t r . On
d a n s o n r a m h i m k e m i k l i h a y v a n , k a r a d a yerde
srnenler dir'. B u n l a r n i n k i a f v e t e k e m m l l e r i
ilk m e m e l i h a y v a n l a r a v e o n l a r da d a h a m t e k
mil m e m e l i h a y v a n l a r a m n t e h i o l u y o r d u k,
b u n l a r n hayat., i t i m a h a y a t n b a l a n g c n a n d
ryordu. Ondan sonra maymun, kuyruksuz may
m u n v e insan d e v r i n e girildi.
Bu silsileyi, b e r a k i s y a p a r s a k , insann
sair
m e m e l i h a y v a n l a r g i b i , d a h a b a s i t b i r s n f a ait
cetlerden geldii kanaatine varlr.
F i l h a k i k a , u m u m i y e t l e iddia o l u n u y o r k i insa
nn v e b y k m a y m u n l a r n m t e r e k bir cetleri
vardr. B u cet dahi, d a h a basit ekilleri haiz bir
nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden
ayrlyor. B u m e m e l i h a y v a n da b i r n e v i y e r d e
s r n e n h a y v a n l a r n birinden ve en n i h a y e t b u
da b a l k l a r d a n g e l i y o r . n s a n n b u e c e r e s i , i n s a
nn terihile sair k e m i k l i h a y v a n l a r n
terihi
arasndaki m u k a y e s e l e r e mstenittir.
Domazdan evvel insan v c u d u n u n geirdii
pek garip
safhalar
v a r d r ki, o n l a r
bilinecek
olursa, bu iddiann
sihhatini kabul
etmemek
m m k n olmaz. Filhakika, insan evvel bir balk
olacakm gibi balar; yerde s r n e n hayvanlar
hatrlatan birtakm ekillerden g e e r ; basit me
m e l i h a y v a n l a r n b n y e l e r i n i t e k r a r l a r , hatta b i r
m d d e t iin k u y r u u da vardr.
nsan doduktan sonra dahi, ahs inkiafnda,
insan olarak balamaz. nsanla doru atlmak
iin, adeta ilk h a y v a n l a r n yaptklar gibi iddetle
rpmr durur.

Hulsa, insanlar, sularda kaynap r p m a n

bir m e v c u t t a n , b u g n k e k l i n e geldi.
nsann b u g n k y k s e k zek, idrak ve kud
reti, m i l y o n l a r c a v e m i l y a r l a r c a n e s i l d e n g e e r e k
h a z r l a n d . A r t k o, b u g n , t a b i a t n , n i h a y e t s i z
b y k l n e v e tabiat iinde, k e n d i n e v ' i n i n
mukadderatna, gittike b y y e n bir irade ve u u r
ile b a k y o r .

n s a n l a r n b u g n k nesillerinin ilk
cetlerinden itibaren ne gibi ekiller
den getiini takip etmek i m k n n d a n bahsolunmaktadr.
F a k a t ilk i n s a n l a r n fosil h a l i n d e k a l a n b a k i
yeleri p e k azdr. Bu sebeple insann bulunabilen
k c e d d i ile b u g n k i n s a n n e s i l l e r i a r a s n d a
d n l e n irtibat ve m n a s e b e t zincirinin birok
boluklarn doldurmak lzmdr. D n y a d a henz
el s r l m e m i v e h e r b i r i i n s a n a v e i n s a n n cetlerine dair, b i r o k vesikalar v e izler ihtiva eden
topraklar altnda daha kim bilir ne k a d a r hazine
ler vardr. B a h u s u s Asyada b t n bu m u a m m a
larn anahtarlar sakl k a l m olabilir. H a l b u k i ya
kn z a m a n a k a d a r tetkik edilen y e g n e saha he
m e n h e m e n Garb Avrupadan ibarettir. D a h a bir
o k s e n e e v v e l b u l u n a n b i r kafatas
bugne
kadar mevcut malmat yeknu zerinde m h i m
tesir yapmtr. H e r h a l d e insanlar h a k k n d a b u g n
mevcut olan malmat yaknda
bileceklerimize
n a z a r a n hi gibidir. nsanlarn ceddi o l a r a k tavsif
olunan mahlk, kayalar arasnda saklanan koucu
b i r m a h l k idi. B u m a h l k k o l a y c a a a l a r a da
trmanabiliyordu. Ayaklarnn ba parmaklariyle
NSAN

ikinci p a r m a k l a r a d a s n d a bir m a d d e y i tutabili

yordu.
Bu insan ceddinin dnya y z n d e yaad
devir p e k eskidir. M e m e l i h a y v a n devri olan bu
devir, bizden 4 0 v e y a 4 m i l y o n s e n e
uzaktr.
F a k a t b u da, t a b i b i r c e d d e n i n i y o r d u . B u i k i n c i
c e t b i z d e n 1 4 0 v e y a 1 4 m i l y o n s e n e u z a k b i r za
m a n d a yerde s r n e n hayvanlar devrinde yaa
mtr. B u hayvan, aalar arasnda yaard.
n s a n l a r n c e t l e r i o l a n , b u m a h l k l a r a ait ol
m a k z e r e ilk izler a r a s n d a e n m h i m l e r i baz
talar v e a k m a k t a l a n d r . B u n l a r p e k k a b a tarz
da e l d e t u t u l m a k i i n y o n t u l m u l a r d r . B a l t a g i b i
k u l l a n l m o l m a l idi. B u i l k a l e t l e r a r a s n d a e n
e s k i l e r i m i l a t t a n yarm
milyon
seneden
fasla
evvel
k i z a m a n l a r a aittir. F a k a t , b u i l k a l e t l e r i y a p a n
m a h l k l a r a ait n e k e m i k n e b u n a b e n z e r s a i r iz
lere b u g n e kadar tesadf edilmemitir. Binaen
aleyh bu mahlklara, yalnz eser olarak braktk
lar b u ilk aletlerin m e v c u d i y e t i l e intikal ediyo
r u z . l k a l e t l e r i n d e l l e t ettii z a m a n d a n b a l a m a k
zre bugnden 5 0 , 0 0 0 sene evveline kadar geen
y a r m m i l y o n s e n e d e n fazla u z u n d e v r e i i n d e
y a a m o l a n i n s a n c e t l e l e r i n e a i d i y e t i kat' b i r
fosil b u l u n m a m t r . A n c a k b i r o k a s r l a r z a r f n
da, g i t t i k e d a h a z i y a d e t e k e m m l e d e n a k m a k
tandan yaplm birtakm aletler b u l u n m u t u r .
Bu aletleri y o n t m u , m e y d a n a g e t i r m i olan m a h
lklarn k e m i k l e r i n d e n v e y a sairesinden bir ni
ane k a l m a m , r m m a h v o l m u , lkin
za
m a n m z d a n 5 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l i n e y a k n olan
d e v r e ait o l m a k z e r e k y m e t l i e s e r l e r b u l u n m u
tur. Tatan yaplm kazmalar, b u r g u l a r , baklar,
k a r g l a r v e n i h a y e t i n s a n a ait o l d u u n a p h e

o l m y a n kafataslar ve sair k e m i k l e r b u l u n d u . lk
insanlar, daha e v v e l deilse bile h e r h a l d e 5 0 , 0 0 0
s e n e k a d a r e v v e l z u h u r etmi idiler.
phesiz
5 0 , 0 0 0 sene evvel yaam olan bu insanlar bu
g n k nesillerine nazaran p e k k a b a yapl idiler.
F a k a t 1 0 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l k i e c d a d n d a n d a h a az
k a b a idiler. 5 0 0 , 0 0 0 s e n e e v e l i s i n d e n b e r i d n y a
y z n d e y a a d k l a r n , n e k a d a r basit o l u r s a olsun,
m e v c u t b i r t a k m ta a l e t l e r d e n b i l d i i m i z e s k i
cetlerinden ise o k ince ve m k e m m e l olduklar
na p h e y o k t u r .
5 0 , 0 0 0 sene evvel yaam olan bu insanlar
devirlerinde s o u k l a r pek ziyade iddet peyda
edince maaralarda yaamaa baladlar.
Atei
oktan r e n m i grnyorlard. Bundan sonra
d r ki, a r k a l a r n d a o k i z l e r b r a k t l a r . B u i n s a n
lar, o z a m a n a k a d a r a k h a v a l a r d a , s u m e m
balarnn yaknlarnda, yaktklar ate etrafnda
toplu bulunurlard. Fakat, bu insanlar, y e n i v e
iddetli s o u u n eraitine k e n d i l e r i n i u y d u r a b i
l e c e k k a d a r z e k i idiler. Halbuki, i n s a n a y a k n v e
ona benziyen
mahlklar, souklarn
iddetine
mukavemet gstermediler, tamamile mahvoldular.
H a k i k a t e n eski tas devri a l e t l e r i n i n e n k a b a t i p l e r i ,
bir mddet s o n r a ortadan k a l k m b u l u n u y o r d u .
Bu insanlarn, b y k h a y v a n l a r a kar kullan
dklar silhlar, m z r a k l karglar, tahta topuzlar,
b y k a k m a k talar gibi aletlerdir.
H a y v a n eti v e h a y v a n k e m i k l e r i n d e k i i l i k l e r l e
beslenirlerdi. Kemikelri maaralarda saklarlar ve
canlar istedii z a m a n krp iliklerini ierlerdi. B u
adamlar derilere brnyorlard. Bu derileri ka
d n l a r h a z r l y o r l a r d . B u i l k i n s a n l a r b i z i m gibi,
hep sa ellerini kullanyorlard. V c u d u n
sa

t a r a f n i d a r e e d e n , b e y n i n sol c i h e t i d i r . O n u n i i n
b u n l a r d a da b e y n i n sol ciheti sa c i h e t i n d e n daha
ziyade bymt. Basra ve lmise hislerini ve
btn v c u d u n kuvvetini idare eden a r k a ksm
l a r iyi n e v n e m a b u l m u t u . F a k a t f i k i r v e l i s a n
ile m n a s e b e t t a r o l a n n t a r a f l a r n i s b e t e n k k
kalmt. Bunlarn beyinleri, bizim b e y n i m i z kadar
b y k t . F a k a t b i i m i b a k a idi.
Herhalde, bunlarn d n tarzlar bizim
kinden o k farkl idi; ok kaba, bize nazaran
f i k i r l e r i p e k az a l m idi. H i s l e r i , m e l e k e l e r i ,
b i z i m k i l e r e b e n z e m i y o r d u . htimal hi k o n u m yorlar veya pek nadiren, bir iki k e l i m e kulla
nyorlard. H e r h a l d e lisan d e n e c e k b i r eyleri
yoktu.

A n l a d k ki, d n y a y z n d e y a a m a k t a o l a n
insan
cemiyetlerinin,
bugnk
hallerini
iyice
anlayabilmek iin g e m i btn insanlarn ve
cemiyetlerin hallerini,
birbirlerine
nispetlerini
b i l m e k lzmdr. B u n u n iin, d n y a n n ,
hayatn
ve insanlarn m e n e ve mebdelerie kadar geriye
g i t m e e m e c b u r olduk. Tabiatn, kinat v e k u v v e t
olduunu anladk.
D n y a n n m e n e i n i v e hayatn tabi ve ayni
z a m a n d a , khatn k a n u n l a r n a tbi artlar iinde,
saylmayacak kadar ok, milyonlarca sene evvel
dnyada belirdiini grdk.
Balk v e y e r d e s r n e n drt ayakl m e m e l i
hayvanlarla beraber birok cinsten hayvanlarn,
milyonlarca seneler
zarfnda
zuhurlarn
ve
geirdikleri tebeddlleri, gzden geirdik. Nihayet
i n s a n l a r n , tabi m a h l k o l a r a k d n y a d a , z u h u r

ettiklerini anladk. F a k a t o n d a n s o n r a ilk insan

ceddini, tesbit etmekte mklta uradk.
nk, onun, sahih olduunda p h e edilmiyecek iskeletini b u l m a k o k g ve g e oldu. Bun
dan evvel, onun vcuduna, hayatna, a n c a k brak
t k l a r k a b a s a b a , b i r t a k m ta a l e t l e r l e , i n t i k a l e d e
bildik. V a k a b u n d a n s o n r a o k a b a iptida ta alet
l e r i n i n c e l d i i , t e n e v v ettii g r l e c e k t i r . D a d a
s o n r a , y e n i y e n i i n s a n b a k i y e l e r i , ta a l e t l e r m e y a n n d a o n l a r d a n s o n r a icat edilmi b i r b i r i n d e n m
k e m m e l tuntan, demirden aletlere tesadf edece
iz. F a k a t b t n b u e s e r l e r b u g n k b e e r i y e t i
tatmin e d e m e z . Zira btn b u n l a r takrib, tahmin
hesaplarla nihayet insan cemiyetlerinin dnya
zerindeki mevcudiyetlerinin, yaaylarnn an
c a k m u l a k , m p h e m bir tablosunu yapabilir.
Halbuki, biz insan cemiyetlerinin, n e r e d e , n e
halde, n e vakit, yaadklarn b i l m e k isteriz. On
larn b u g n k , hayatmz, fikirlerimiz, terakkile
rimiz, h u l s a harslarmz zerinde, hl m s p e t
veya menfi olarak messir
grnen
harslar
derecelerini s a h i h olarak b i l m e k isteriz.
Hars d e d i i m i z z a m a n , b i r i n s a n c e m i y e t i n i n ,
devlet h a y a t n d a , fikir hayatnda ( y a n i : ilim v e
san'atta) iktisat hayatnda yapabildikleri
eylerin
m u h a s s a l a s n k a s t e d i y o r u z k i medeniyet
te b u n d a n
baka birey deildir.
B u malmat, a n c a k elde vazh vesikalar oldu u z a m a n hsl olabilir. Vazh vesika ise okuya
bileceimiz
yazl vesikalardr.
zerinde
yaz
olan kt, deri, ta, tula, a a , m a d e n v e s a i r e
gibi muhtelif ekilde, kitap v e kitabelerdir ki in
san cemiyetlerinin
hakik, meden
varlklarnn
kudretli ahidi, canl eserleridir.

TARH

B.
^ i
s
tarihi tarif edelim :
Tarih,
insan
cemiyetlerinin,
zaman
ve
mekn
kaydile,
sahih olarak,
hayatm,
harsm
tetkik
ve nakleden
bir
ilimdir,
Tarihin, insanlar iin ne k a d a r m h i m bir va
zifeyi z e r i n e ald m e y d a n d a d r .
T a r i h , b u m h i m v a z i f e y i ifa e d e r k e n , y a l n z ,
b u g n n insanlarn, t e n v i r v e irat e t m e k l e kal
m y o r , b u n d a n s o n r a g e l e c e k i n s a n l a r a d a faideli
bir m r e b b i oluyor.
F i l h a k i k a , y a r n n k u r u c u s u o l a n b i z l e r , biz
den evvelki kavmlerin,
m i l l e t l e r i n , d e v l e t ile
rinde fikr v e iktisad sahalarda, yaptklarn v e
bunlarn m k e m m e l ve n o k s a n cihetlerini, iyi v e
fena taraflarn ve bunlarn sebeplerini, amil v e
m e s s i r l e r i n i , tabi v e y a a r z m a n i l e r i a n l a d k a ,
fikrimizde, filimizde, k a y i olur. G e l e c e k nesil
lerin nefretle y a d e d e c e i b i r i n s a n , bir millet ola
rak tarihe gemekten hazer edeceiz. Ferte ve
millete, m e d e n i y e t e en y k s e k iler g r m ,
insanln ykselmesine ok alm,
gelecek
nesillerin istifade edebilecei, kymetli, lmez,
ilm v e s a n ' a t k r a n e e s e r l e r b r a k m b i r v a r l k
o l a r a k , t a r i h t e en m u h t e r e m , e n e r e f l i b i r y e r
s a h i b i o l m a a a l a c a z . o c u k l a r m z a da a y n i
fikir v e terbiyeyi vereceiz.
Tarih, vazifesinin ifasnda muhta olduu ma
l m a t t e m i n i i n h e m e n h e r i l i m v e f e n d e n isti
fade e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . Bilhassa, jeoloji,
antropoloji, paleontoloji, arkeoloji, filoloji, etnoloji,
i t i m a i y a t , t a b i i y a t i l i m l e r i n e m u h t a o l d u u gibi,
c o r a f y a ile d a i m a y a n y a n a y r m e e m e c b u r d u r .
TARIH

n r a

Tarihinden
bahsettiimiz insan
cemiyetinin
d n y a y z n d e , h a n g i m e v k i i i g a l ettii, b u
m e v k i i n vaziyeti, avarz, iklimi, denize
yakn
v e y a u z a k olmas, topra, n e h i r l e r i ; n e b a t v e
h a y v a n y e t i t i r m e k a b i l i y e t i ile o c e m i y e t i n t a r i h i
arasnda sk bir m n a s e b e t vardr. Kezalik, b i r
milletin, h a n g i milletlerle iktisad, itima, siyas
mnasebetlerde bulunduunu
bilmek lzmdr.
Btn bunlar, coraf vaziyetten anlyabiliriz.
Tarih, v a k ' a l a n n , z a m a n srasile, tertip
etmek
iin b i r m e b d e k a b u l e t m e k v e v e k a y i i , o m e b d e e
gre sralamak lzmdr. B u m e b d e btn mil
letlerde bir deildir.
A r a p l a r , Muhammedin,
Mekkeden
Medineye
hicretini tarihlerine m e b d e olarak kabul etmiler
dir. H i c r e t m e b d e o l m a k z e r e s e n e l e r i n s a y l m a
s n a seneihieriye,
v e k a y i s e n e i k a m e r i y e ile h e
saplanrsa senei hicriyei kameriye, senei e m s i y e
ile h e s a p l a n r s a s e n e i h i c r i y e i e m s i y e i s m i n i a l r .
B t n d n y a m i l l e t l e r i , sa m n d o d u u g n
m e b d e k a b u l e t m i l e r d i r , b u s e n e l e r e senei
mil
diye d e n i r . V e y a l n z e m s s e n e i l e h e s a p l a n r .
Trkler, btn m e d e n milletlerle b e r a b e r , T r k
c u m h u r i y e t i n i n t e e s s s n d e n b e r i m e b d e o l a r a k mi
ld v e l o l a r a k e m s s e n e y i k a b u l e t m i l e r d i r .

U C A M J

ADIIU

T a r

INSANLARN

i >
h

a z

i l e

. . . . .

balar,

ilk

insanlarn,
\

, ,

yznde, yaamaa baladkDEVRLER

lanndan
itibaren, tarihin iptidasna
k a d a r g e e n o k u z u n b i r m a z i bili
y o r u z . B u mazi, tarihten e v v e l e ait k a l y o r . D e
m e k ki i n s a n c e m i y e t l e r i n i n hayatlar, bir m e b
dee nisbetle iki z a m a n a a y r l r :
GEIRDII

1) T a r i h t e n e v v e l z a m a n l a r ;
2) Tarih zamanlar.
Tarihten evvelki zamanlarda
y a a m olan
insanlarn hayatlar h a k k n d a , bize bir fikir veren,
onlarn braktklar eserler olduunu biliyoruz.
B u z a m a n l a r drt d e v r e y e ayrlr:
1 ) Y o n t m a ta d e v r i :
2 ) C i l l ta d e v r i ;
3) T u n devri;
4 ) D e m i r devri.
B u devirlerin atlar insanlarn hayatlarn m
d a f a a v e i h t i y a l a r n t e m i n iin
kullandklar
m a d d e y e v e m a d d e y i ileyilerine gre veril
mitir.
Bu devirler, insanlarn, m e d e n h a y a t v e san'ata d o r u t e r a k k i m e r h a l e l e r i n i g s t e r i r . F i l h a k i
ka, d e v i r d e n d e v i r e daim t e r a k k i v u k u b u l m u
tur. F a k a t z a n n o l u n m a s n k i , d n y a n n h e r m m takasnda, a y n i z a m a n d a y a a m olan
btn
insan ktleleri, bu terakki merhalelerini, ayni
zamanda kat'etmiler v e ayn z a m a n d a mtere
ken, tarih devirleri y a a m a a balamlardr.
B y l e olmamtr- Baz insan cemiyetleri, ya
daha mstait olduklarndan v e yahut muhit ve
ahvalin, kendilerine muvafk erait bahetmesin
d e n d o l a y , d i e r i n s a n c e m i y e t l e r i n d e n , d a h a a
buk terakki etmilerdir.
Medenilemi kavmlerin, t a r i h t e n
evvelki
z a m a n l a r n n , n e k a d a r d e v a m e t t i i n i kat' o l a r a k
b i l m e k m m k n deildir. H e r halde, hepsinin,
v a h i l i k halinden k m a k iin g e i r d i k l e r i zaman
lar, p e k u z u n d u r .
B t n i n s a n l a r iin, y o n t m a ta devri, k a b a
ta d e v r i n i g e i r e r e k e n u z u n s r m b i r d e v i r d i r .

D i e r devirler, d a h a fazla s r a t l e b i r b i r i n i t a k i p
etmitir.
Y o n t m a ta devrini, arkllar milttan 1 2 , 0 0 0
sene evvel atlyabildikleri halde, a v r u p a h l a r bu
tarihten 5 , 0 0 0 s e n e sonraya k a d a r bu devri yaa
m a a d e v a m etmilerdir; yani Avrupada milttan
a n c a k 7 , 0 0 0 s e n e evvel bu devirden klabilmitir.
T u n devri en eski m e d e n l k e l e r d e , S u m m e r d e milttan 6 ; 7 , 0 0 0 s e n e evvel, Msrda ise
bundan sonra balamtr. Bu ktalarda demir
devri iptidalarnda yaz icat edilmi v e tarih dev
ri a l m t r . A v r u p a d a y a z b i l i n m e k s i z i n , d r t
m u a y y e n devir geirilmitir.
t
m

Yontma
ta devrinde
insanlar, talar tala yon
tarak m u h t a olduklar her nevi aletleri yaparlard.
B u d e v i r d e i n s a n l a r , iptida v e s e f i l n e bir
hayat geiriyorlard.
Evvel, ak havada yaadlar, sonra, nehir
ler yaknlarnda a a kovuklarna, k a y a oyukla
r n a , m a a r a l a r a iltica ettiler. B u n u n i i n b u d e v r e
maara
devride
denir.
Fakat, daha o k
bal
olan su, d a h a o k a v olan o r m a n a r a m a k z e r e
sk sk yerlerini deitiriyorlard. n k ziraat
bilmiyorlard. Avladklar balklar, hayvanlar v e
tedarik ettikleri nebat k k l e r i n i v e y a b a n i y e m i
leri y i y o r l a r d . B u i n s a n l a r e l b i s e y a p m a s n bil
miyorlard. Hayvan derilerine sarnyorlard.
B u g n k mevcut hayvanlar, daha o devirde
yaamaa balamlard. B y k geyikler, kzler,
atlar, b o z a y l a r , a s l a n l a r , s r t l a n l a r , g e r g e d a n l a r ,
filler, i m d i a n c a k k u t u p l a r d a b u l u n a n R e n g e
yikleri gibi h a y v a n cinsleri vard. B u d e v i r d e R e n

g e y i k l e r i o k a d a r o a l m t ki, b u d e v r e A v r u p a d a
Ren devri nam verilmitir.
Fakat o zamann insanlar bunlarn hibirini
e h l i l e t i r m e m i l e r d i r . At, o n l a r i i n b i r a v d . B u n
dan b a k a b u g n nesilleri k a y b o l m u , m a m u t
gibi b y k h a y v a n l a r da vard.
n s a r l a r , o d e v i r d e y a l d r p y e m e k iin
v e y a k e n d i l e r i n i m u h a f a z a iin h a y v a n l a r l a m
cadele ederlerdi, insanlar birbirlerile de kavga
ediyorlard. Av hayvan, balk, bir m a a r a d a bir
yer, k a v g a y a sebep oluyordu.
B i r b i r l e r i n i l d r p etini y i y e n l e r o l d u u g i b i
keyif iin dierlerini l d r e n l e r de vard.
Bu
insanlar birbirlerinden, hayvanlardan, hereyden,
imekten, g k g r l t s n d e n , frtnadan, g e c e n i n
karanlmd an korkuyorlard.
Korku
insanlarn
ilk v e en kuvvetli hisleri oldu.
B u n u n l a beraber bu insanlar, o k korkacak
bir ey olmad ve ok a olmadklar zamanlarda
h a y v a n dilerinden g e r d a n l k y a p y o r l a r d . le
r i n d e n bazlar b a y a artist o l m u l a r d . B u devrin
metrukt m e y a n m d a , zerlerine, asllarna pek
b e n z e y e n h a y v a n resimleri yaplm talar ve
kemikler bulundu.
Baz maaralarda boyal h a y v a n resimleri de
bulundu. Bu insanlar hayvan resimlerini olduka
m a h i r a n e yaptklar halde insan resimlerini pek
k a b a b i r s u r e t t e y a p m l a r d . Anlalyor ki u z a k
e c d a d m z tabiati m a h e d e v e tasvir etmesini
biliyorlard.
Y o n t m a ta devri insanlar,
ate
yakma
r e n d i l e r . A t e t e s n y o r l a r v e g d a l a r n piiriyorlard.
Atein k u v v e t l i parlakl g e c e l e r i vahi hay-

vanlar k o r k u t a r a k u z a k l a r y o r d u . Ate a y n i
zamanda insanlar, karanln verdii k o r k u l a r d a n
da k u r t a r d .

Cill tas devrinde

insanlar, talar cillyarak
h e r neviden v e daha o k gzel aletler yaptlar.
Bu devirde Avrupada yeni insanlar
grlmee
b a l a d . Meneleri
Asya olan
bu insanlar
Avrupam n vahi vaziyetini deitirdiler. B u insanlarn
mensup olduklar kavmler Asyada ve Akdeniz
h a v z a s n d a , v s i m n t a k a l a r d a y a a y a n Trk
kavmleri idi. T r k l e r z i r a a t i v e h a y v a n l a r e h l i l e t i r
mei oktan biliyorlard. H u b u b a t ve
bilhassa
b u d a y ziraatini renmilerdi.
Keten ziraati y a p y o r l a r v e o n u n liflerini do
k u y a r a k k u m a v e ondan elbise yapmasn ren
m i l e r d i . At v e k p e i e h l i l e t i r e n b u n l a r d r . A r
tk b u d e v i r d e k o y u n , k z s r l e r i
yetitirili
yordu.
Bu devrin adamlar
ifti v e o b a n i d i l e r .
Bununla beraber cilalanm talardan ve kemik
lerden muhtelif aletler v e zinet eyas v e silhlar
y a p t l a r . B u n l a r y a p m a k iin a d e t a i m a l t h a n e
l e r v a r d . B a k a s a n ' a t l a r da i n k i a f e t m i t i . M e s e
l k i l e e k i l v e r m e i b i l i y o r l a r v e o n u p i i r e r e k
muhtelif ekillerde v e muhtelif sslerle mlekler,
kaplar yapyorlard. B u muhtelif san'atlar gittike
d a h a f a a l b i r h a l e g e l e n b i r t i c a r e t d o u r d u . Zi
r a a t v e h e r t r l y e n i s a n ' a t l a r d a k i t e r a k k i l e r ile
cill ta
devrini,
ilk idrak
eden
Trklerdir.
Bu devrin insanlar abideler diktiler. B u abi
d e l e r y e r e d i k i l m i 4 - 5 m e t r e i r t i f a n d a k a b a ta
l a r d a n , mnkirlerden
i b a r e t idi. B u n l a r y a bir. h a t

 z e r i n d e v e y a b i r daire z e r i n d e y a n y a n a diki
lirdi Manhirlerin neye dellet ettiklerini bilmiyo
r u z . B u n d a n b a k a dol/nen d e n i l e n b i n a l a r y a p t l a r .
D o l m e n l e r y e r e d i k i l m i talarn s t n ufk
talar k o y a r a k k a p a t m a k l a y a p l a n bir nevi oda
l a r d . B u t a r z d a y a p l m k a p a l y o l l a r da v a r d Dolmen odalarnda insan kemikleri bulunmutur.
Bunlar phesiz mezard. Bir n c nevi binalar
da v a r d . B u n l a r A v r u p a l l a r n tmls
dedikleri
tumbalardr. T u m b a l a r ( K u r g a n l a r ) d o l m e n gibi
talardan yaplm, fakat st t o p r a k y m i l e rtl
m t r B u n l a r da t e p e c i k l e r e b e n z e r mezarlard.
B u d o l m e n v e t u m b a l a r d a , t u n v e d e m i r e y l e r de
b u l u n m u t u r . Fakat, en e s k i l e r i n d e yalnz tatan
b a l t a l a r , k a b a k a p l a r v e k e m i k t e n , fil d i i n d e n ,
hayvan kabuklarndan resimsiz olarak
yaplm
zinet eyalar b u l u n m u t u r . Bu tezyinat bilhara
gl e v l e r i n d e b u l u n m u olanlara benzerdi.
Cill ta d e v r i n d e i n s a n l a r k s m e n
gebe
hayat terkederler, urada burada yerleirler. Bu
m h i m bir hdisedir.
nsanlar yalnz mnferit
aileler h a l i n d e deil, b i r i b i r i n e y a k n
ailelerden
m r e k k e p g r u p l a r , y a n i kabileler
halinde sakin
oldular. Sabit hayat, k k k k milletler de
m e k o l a n b u g r u p l a r d a t e s a n d t a k v i y e etti.
B e r a b e r y a a m a k iin m t e r e k k a i d e l e r bul
m a k i c a p etti. B i z o n l a r a b u g n kanunlar
diyo
ruz. O eski insanlarn b u l d u k l a r k a n u n l a r n ne
l e r o l d u u n u b i l m i y o r u z . Y a l n z m u h a k k a k t r ki
insanlarn grup halinde birlemeleri bir terakki
o l d u ; v e insanlar arasnda iddet v e
huuneti
azaltt.
Bu insan gruplarndan bazlar gller zerinde
i n a e t t i k l e r i beldelerde
ikamet e t m e e baladlar.

Gl beldeleri yle ina o l u n u r d u : bir gln

iinde, fakai kyya yakn olmak zere
kazklar
aklr; kazklarn
zerine aa ktklerinden
bir d e m e yaplrd. D e m e n i n s t n d e kulbe
ler ina o l u n u r d u . K u l b e l e r d e n m t e h a r r i k ah
ap kprlerle sahile klr ve gelinirdi. B u kp
rler akamlar kaldrlr, sabahlar t e k r a r k o n u
lurdu.
4 0 , 0 0 0 kazk zerine k u r u l m u beldeler bu
lundu. Kazklar, a a k t k l e r i n i k a b a ta balta
larla k e s m e k
v e d z e l t m e k in n e k a d a r u z u n
.ve sabrl a l m a k lzm geldii d n l s n . B u
beldelerde insanlar kendilerini emniyet iinde
hissediyorlard. Emniyetli hayat, m t e r e k sarfolunan gayretin mkfat oldu. Beeriyetin b y k
k s m cill ta d e v r i n e , m i l d /sodan o n i k i b i n
sene evvel
varmtr.

H a k i k maden
devri t u n i s t i m a l i n d e n s o n r a
balar. F a k a t t u n y a p m a k iin l z m olan k a l a y
tabatte nadir b u l u n d u u n d a n , tuntan silh v e
a l e t l e r i m a l t m a h d u t idi. B u s e b e p l e d a h a u z u n
z a m a n l a r y o n t m a v e cill tatan y a p l m
eyle
rin istimaline d e v a m edildi. B u l u n m u olan t u n
k a p l a r z e r i n d e bir t a k m s a h n e l e r arzeden, ka
rk resimlerin m a h k k olduu grlr.
M a d e n l e r i k e f e d e n i n s a n l a r c a , demir
madeni
d e m a l m cjldu. D e m i r i s t i m a l i t u n i s t i m a l i n d e n
d a h a o k t a a m m m etti. D e m i r d e n y a p l a n e y l e r
tuntan ve tatan yaplm eylerin t a m a m e n ye
rine kaim oldu. Geri demiri eritmek ve onun
zerinde ilemek daha gtr. Fakat zamanla bu
m k l yenildi. D e m i r , k e s k i n kl, balta v e sair

silhlar y a p m a k iin daha msaittir. Maamafi demir

d e v r i n d e v e b u g n dahi baz e y a iin tun, b a k r
ve kalay kullanlmaktadr.
Maden devri mteakip safhaya ayrlyor:
Bakr devri, T u n devri, D e m i r devri.
Demir
devrinin medeniyeti, her devirden yksekti.
D e m i r s a n ' a t i Trkler
tarafndan
Orta Asyada
kefedildi. Oradan T u n a yallarna v e oradan
T u n a b o y u n c a A v r u p a y a yayld.
A v r u p a d a k i i n s a n l a r h e n z gl kasabalar ve
dolmenler ina ededurduklar zamanlarda, arkta
T r k l e r en m h i m san'atlar d o u r a n bir keifte
bulunmulard. Orta Asya yaylalarnda, dalarn
da, o r m a n l a r n d a y a a y a n T r k l e r t a b i a t t a saf ola
r a k altn v e b a k r m a d e n l e r i n e t e s a d f e t t i l e r . B u
madenleri atete eriterek onlara istenilen ekli
v e r e b i l m e k m m k n o l d u u n u anladlar. Bu keif
m i l t t a n e n az 7 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l v u k u b u l
du. B u n d a n s o n r a m a d e n l e r i b e r a b e r b u l u n d u k l a r
t a l a r d a n a y r p k a r m a k s a n ' a t n r e n d i l e r . Al
tn, s s e y a s i m a l i n d e k u l l a n l d .
B a k r d a n da silhlar yaptlar. L k i n b a k r o
k a d a r m u k a v e m e t l i o l m a d n d a n , ta silhlarn
k u l l a n l m a s n a da d e v a m o l u n d u . N i h a y e t t e r a k k i
y o l u n d a b i r a d m d a h a atld. K e f o l u n d u k i b a k r
ile k a l a y b i r a r a d a e r i t i l i n c e d a h a k u v v e t l i b i r
m a d e n , y a n i tun o l u y o r .

nsanlarn, muhtelif keif ve icatlar bir m e m

l e k e t a h a l i s i n i n d i e r t a r a f l a r a muhacereti
suretile
v e y a ticaret vastasile d n y a y z n d e yaylmtr.
Tarihten evvelki en eski zamanlardanberi, dnya
nn muhtelif ktalarnda birok insan muhaceret-

leri v u k u b u l m u t u r . B u n u n b a l c a s e b e p l e r i n i
u suretle izah edebiliriz.
Y o n t m a ta d e v r i i n s a n l a r , y a l n z b a l k v e
a v c idiler. B u n l a r d a h a iyi a v l a n a c a k v e balk
tutacak y e r b u l a b i l m e k iin o t u r d u k l a r y e r l e r i
deitiriyorlard.
D a h a s o n r a l a r cill ta d e v r i i n s a n l a r , i f t i
ve oban olduklarndan
oturduklar
yerlerden
daha m m b i t t o p r a k l a r ve daha gzel mer'alar ara
m a a k o y u l d u l a r . Fakat
byk muhaceretlerin
astl
sebebi
Orta Asyada
vuku
bulan
mhim
coraf
ve
iklimi
byk tahavvllerdir.
Bu mmtakann birok
byk paralarnda bu tahavvller
yznden
cemiyetle y a a m a k i m k n n n k a y b o l m a s bir
ok
insanlarn
ktle halinde
birbiri
ardnca
gmelerini
mucip olmutur.
Muhaceret sebebile,
insanlar
yekdierinin
yerlerini
almak
istediinden
a r a l a r n d a iddetli k a v g a l a r oldu.
T a m a m i l e i m h a edilen, v e y a esaret altna alnan
kavmler
oldu.
Birok
yerlerde de
galiplerle
malplar kararak bir tek kavm
tekil ettiler.
Ve ayni lisanda k o n u m a a baladlar.
Bundan
anlalyor ki tarih, m u h t e l i f k a v m l e r i n k a r m a
sn m u c i p olan v a k a l a r n mabadidir. K a v m l e r i n
tarihten evvel balayan b u m u h a c e r e t l e r i , tarih
z a m a n l a r d a d a h i d e v a m etti. A k n l a r , m u h a r e b e
ler, istillar ' n e t i c e s i n d e b i r b i r l e r i n e k a r a n insan
ktlelerinden mtemadiyen yeni kavmler zuhur
etti. H u c u m e d e n , istil e d e n k a v m l e r ,
mevcut
b a z d e v l e t l e r i t a h r i p ettiler. B a z a n g e r i p s k r
tldler. Bazan aralarna girdikleri yerli ahaliyi
temsil edip kendileri gibi yapyorlar, bazan da
kendileri onlar tarafndan temsil olunuyorlard.
B u suretle yeni yeni bir takm devletler t e e k k l

ediyordu. Bu insan halitalarnn terkiplerini lykile tanmak g t r ; maamafi mtalealar koiay

o l m a k iin u m u m i y e t l e b u insan cemiyetlerini,
bnyev benzeyileri noktai nazarndan
rklara
ayrrlar.

C.
nsanlar, d n y a y z n d e iklimleri
b i r b i r i n d e n az v e y a o k f a r k l m u h
telif k t a l a r a y a y l m l a r d r . H a y a t v e t a g a d d i
tarzlar da b a k a b a k a olmutur. B u muhtelif
mntakalara yaylm olan insan ktleleri, b y k
denizler, almas m k l dalar, zamanmzda
d o l m u olduklar g r l e n gller v e denizler gibi
tabi m a n i a l a r d a n d o l a y a s r l a r c a m d d e t b i r b i r lerile temasta ve tesalpte b u l u n m a k s z n mn
ferit b i r h a l d e y a a m l a r d r . B i r m n t a k a n n m a d d
ve itima a y n i artlar, o m n t a k a l a r d a y a a m
olan insanlarda br takm m t e r e k v e m a b i h
vasflar, b e n z e y i l e r v c u d e getirir. B u suretle
birbirinden ayr teekkl etmi olan insan cemi
yetleri v e y a
gruplar arasnda bir takm farklar
hasl olur. te insan cemiyetleri arasnda m e v c u t
olduu grlen bu farklar, insan ktlelerini, bu
n o k t a i n a z a r d a n , b i r t a k m zmrelere
ayrmak
temayln uyandrmtr.
Muhaceret meselesinde
grdmz
gibi,
iptida r k l a r z a m a n l a b i r b i r l e r i l e o k k a r m ,
y e n i y e n i b i r t a k m m r e k k e p r k l a r v c u d e gel
mitir. B u n u n l a beraber, btn uzviyet l e m i n d e
o l d u u g i b i i n s a n z m r e l e r i a r a s n d a k i ihtilt
ve tesalpler n e - k a d a r kuvvetli olursa olsun, ayni
iklimin daima ayni evsaf m e y d a n a karmaktaki
RK

tesiri, bellibah baz rk g r u p l a r n v e

gruplar
a r a s n d a m u t a v a s s t baz k k z m r e l e r i n seil
mesini icap ettirmitir.
a) B a y k a l g l h a v a l i s i n d e n b a h y a r a k Altaylar v e Orta Asyadan itibaren H a z a r denizi ve
Karadeniz havzalarile Adalar denizi v e
Tuna
boylarna kadar olan geni sahalar, binlerce ve
binlerce senelerdenberi alelmum beyaz renkli
o l a n Trklerle
meskndu.
imal Asya ve Avrupa ktalarnda da beyaz
insanlar sakindir. Fakat bu beyazlk derecesinin
kutpa yaklatka ve Asyann arkna ve cenubu
na indike beyaz ve e s m e r e doru deitii yerler
vardr; binaenaleyh beyaz rk ikinci
derecede
iki v e y a r k a daha inksam edebilir. Sar sal,
mavi gzl, uzun boylu insanlar, ekseriyetle bu
rkta grlr.
b) a r k A s y a d a b a k a b i r g r u p h k i m g
rlmektedir. Bu
g r u p u tekil eden insanlarn
e k s e r i y a derisi sar, salar siyah v e s e r t b o y l a r
k s a d r ; b u g r u p a A v r u p a l l a r Mongol
v e Mongoloit
rk diyorlar. B u g n k Moolistan,
in,
Hindi in v e o n u n c e n u b u n d a k i Adalar, J a p o n y a
sekenesi bu rktan addolunuyor. Mongoloit rktan
insanlar A m e r i k a y a da gemilerdir.
c ) A f r i k a d a siyah
rk h k i m d i r . Hindin otokt o n a h a l i s i d e s i y a h r e n k l i idi.
d) A m e r i k a d a krmz
renkli insanlar vardr.
Beeriyeti b u vehile, mahza r e n k esas ze
rine rklara a y r m a k doru deildir. n k in
s a n l a r d a r e n k a n c a k hali hayatta b u l u n m u o l m a sile m a h e d e o l u n u r ; h a l b u k i i n s a n r k l a r n n
mazisini ve rklarn tahavvlt ve t e k e m m l h n
m e y d a n a k a r a b i l m e k iin y a a y a n l a r d a n ziyade,

RK

a r z n t a b a k a l a r a l t n d a b u l d u u m u z i n s a n fosil
leri z e r i n d e t e t k i k a t y a p m a k l z m d r . n s a n n
tabi t a r i h i n i n t e t k i k i n e m e v z u o l a n b u b a k i y e l e r
ise, b i t t a b i r e n k t e n m a h r u m d u r .
Irklarn dnya yznde her mntakada, karma
kark bir halde yerlemi olduklar grlmektedir.
B i n a e n a l e y h rk hakikatler b e e r
gruplar
a r a s n d a k i iskeletlerden
k a r l a n fizik f a r k l a r l a
m e y d a n a kar- Bu farklar unlarda a r a n r :
1 Kafatasnn ve e h r e n i n e k l i ;
2 Boy.
M h i m o l a n r k "farika, k a f a t a s n n e k l i , h a s
s a t e n u z u n l u u ile g e n i l i i a r a s n d a k i n i s p e t t i r .
Ayni asldan g e l m i o l m a k t a n d o a n b u irs farika
h e r trl tesire en o k m u k a v e m e t eder v e yalnz
r k l a r n ihtilf n e t i c e s i n d e , g i n e i r s o l a r a k , t a d i l e
u r a r . B u f a r i k a d r ki d n y a z e r i n d e b i r b i r i n i
t a k i b e n g e l m i ve tarihi y a p m olan i n s a n l a r
a r a s n d a esasl bir fark tesis etmitir.
B u r a d a bir nokta hatra g e l i r : Aralarnda bu
g n esasl farklar bulunan muhtelif rklardan herbri a y r a y r m e n e l e r d e n m i g e l m i t i r , y o k s a
hepsinin m e n e i ayni bir rk m d r ?
Bu farklar
s o n r a m hsl o l d u ?
G e r i bu m e s e l e h e n z h a l l o l u n m a m t r . An
c a k , u n u b e y a n e t m e l i y i z ki, r k l a r a r a s n d a b u g n
g r l e n farklarn, tarih noktai n a z a r n d a n e h e m
miyeti pek azdr. Filhakika,
kafatasnn
ekli
r k l a r n t a s n i f i i i n , t a m a m e n e s a s b i r f a r i k a ol
d u u halde itima hibir m a n a s y o k t u r . B u n u n
sebebi u d u r : kafatas
deimiyor, yahut g
v e g e d e i e b i l i y o r . F a k a t , o n u n i i n d e k i e n asl
u z u v , dima
deiiyor. Kafataslar
b a l c a iki
e s a s l e k i l a r z e d e r * : brakisefal
ve
dolikosefal.

T r k rknn kafataslar ekli ekseriyetle brakisefal'dir.

Kafatasnn, y a n n d a , yz, b u r u n , v e e h r e n i n
e k i l l e r i d e n a z a r d i k k a t e alnrBaz insanlarn, yzleri uzun, bazlar ksa
o l u r . B u i k i tip y z h e m b r a k i s e f a l v e h e m d e
dolikosefalde bulunabilir.
nsan yzleri: ksa-geni ve dar-uzun olabilir.
U z u n bir yz geni
bir kafatasile
birlemi
olursa, veyahut ksa bir yz uzun bir kafatasile
birieirse biimsiz olur; ahenksizlik gze arpar.
e h r e n i n , d a h a iki h u s u s i y e t i d i k k a t i c a l i p t i r :
b u r n u n ve e n e n i n ekilleri.
Burnun
sivri,
uzun, yass, b y k ,
kk,
doru, kvrk bir takm ekilleri vardr.
e n e n i n ekli de dilerle b e r a b e r e h r e n i n
cephesine nazaran dz veya jler doru kk
olabilir: dzgn ene ve kk ene.
nsanlar, boylarnn uzunluklarna, ksalklar
na g r e de rklarna, nispetlerini ifade ederler: yk
sek boylu, orta boylu ve ksa boylu r k l a r vardr.
nsanlarda ve iskeletlerinde, grlebilen ve
l l e b i l e n d a h a b i r o k e y l e r v a r d r ki, b u n l a r n
k f f e s i i n s a n n tabi t a r i h i n i t e t k i k e d e n l i m l e r
tarafndan nazar dikkate alnr. Mesel, gzlerin
ekli, yzdeki vaziyeti, muhtelif rklar a r a s n d a
m h i m f a r i k a tekil ederB u s o n e s a s l a r a g r e r k n tarifi y l e o l a b i l i r :
Irk ayni k a n d a n e l e n ve cismen birbirine
b e n z e y e n insanlarn gsterdii birliktir.
nsanlarn
ilk kullandklar
lisan
larn ok basit olduklarna p h e
y o k t u r . B i l h a s s a f i k i r l e r i n i e v z a ile a n l a t m o l m a LISAN

l a n ve k u l l a n d k l a r k e l i m e l e r i n br t a k m tel,
hrs, strap gibi h e y e c a n ve infialleri ifade eden
gayri irad nidalardan, y a h u t tabiattaki sesleri yar
u u r l u s u r e t t e t a k l i t e d e n k e l i m e l e r d e n i b a r e t ol
mas ve bir takm eyaya tekabl etmesi muh
temeldir. n s a n n akl, u z u n z a m a n l a r d a y a v a
y a v a h a r e k e t l e r i ve h a r e k e t l e r i n eya ile arasn
daki mnasebetleri ifadeye m u k t e d i r olabilmitir.
p t i d a i l i s a n l a r h e r h a l d e , o k az k e l i m e i h t i v a
ediyord. B u g n lisanlar o k zenginlemi bulu
nuyorlar.
Baz geni m m t a k a l a r z e r i n d e dalm bir
halde b u l u n a n insan ktlelerinin
kullandklar
l i s a n l a r d a m a b i h c e z i r l e r e v e a y n i fikri ifade
iin m a b i h tarzlara m a l i k lisan g u r u p l a r v a r d r ;
fakat b u n a m u k a b i l d i e r m m t a k a l a r d a bu lisan
g u r u p l a r n d a n esasl bir surette farkl b a k a lisan
guruplar da vardrDnya yznde yaayan kavmlerin
kullan
m a k t a o l d u k l a r lisanlar h a k k n d a bir fikir hsl
e t m e k iin baz b y k lisan g u r u p l a r n sayalm :
-a) Trke.
B u dil e s a s ( o r i j i n a l ) , b a l b a m a
m s t a k i l b i r d i l d i r . T r k dili b u g n T u n a h a v
zasndan arkta Lena nehri ve Kingan dalarna
kadar ve imal Buzdenizinden U m m a n denizine
k a d a r uzanan geni sahadaki insanlar tarafndan
k o n u u l a n , b u n l a r a r a s n d a a n l a m a v a s t a s ola
r a k kullanlan u m u m bir dildir. T r k dilinin
esasl farikalar, d o r u d a n d o r u y a T r k adm
tayan k a v m l e r tarafndan k u l l a n l a n l e h e de
mtebariz ve mtekmildir. Macar v e Finlerin
k u l l a n d k l a r lisanlar T r k dilinin esas u n s u r l a r n
ihtiva e t m e k l e b e r a b e r b a k a tarzda istihale ve
inkiaf etmilerdir.
1

Avrupallar
T r k l i s a n n Ural - Altay
nam
a l t n d a M o n g o l c a ile b i r s a y a r l a r , b u t e l k k i t a
m a m e n yanltr. Hakikat udur: Moolca, Trkeden, inceden, Tibeteden alnm bir takm
k e l i m e l e r i n M o g o l l a r a has bir tarzda birletiril
m e s i n d e n t e e k k l e t m i t i r - B u g n yanh
olarak
tatar
denilen
mesel Krm, Kazan, Azerbaycan
Trkleriie, Krgz - Kazaklar ve Bakurtlar gibi
T r k k a b i l e l e r i n i n k u l l a n d k l a r l i s a n da, a z v e y a
ok bir takm lehe farklarile Trkedirb) H e m e n b t n A v r u p a milletlerinin ve As
yada Ruslarn v e bir ksm ran ve Hint halk
n n k o n u t u k l a r l i s a n l a r b u g n Hint - Avrupa
li
sanlar grupu olarak
tanttrlmaktadr.
Bu grup
ta Ltin, C e r m e n , i s l a v l i s a n l a r b y k l i s a n aile
lerini tekil eder.
c ) Asyann
cenubu
garbisinde,
Arabistanda
Araplarn, Yahudilerin ve Arikada
Msrllarla
Habelerin ve sair baz k a v m l e r i n
konumu
o l d u k l a r l i s a n l a r Hami
v e Sami
diye
mstakil
bir lisan g r u p u o l a r a k gsterirler.
M s r n K p t i l i s a n i l e B e r b e r i l i s a n l a r v e su
reti u m u m i y e d e a r k
Afrika lisanlarna amil
olan Ham lisanlar ayr bir z m r e halinde gs
t e r e n l e r d e v a r d r . S a m l i s a n l a r z m r e s i , iptida.
H a m i grup eklinde z u h u r etmi olabilir.
d ) Asyann ark ve ark cenubisinde Mongol
ve Monglcyt k a v m l e r i n
l i s a n l a r da
bir lisan
grupu telkki olunabilir.
B u saydmz bellibal lisan g r u p l a r n d a n b a k a
h e r kt'ada baz m a h a l l m n f e r i t lisanlar d a v a r d r .
B e e r rklarn tasnifte r e n k esasna s a p l a n a n l a r
olduu gibi, e l y e v m insanlarn k u l l a n d k l a r lisan
l a r a g r e d e r k tasnifi y a p a n l a r g r l m e k t e d i r .

TRK

IRK

D n y a d a insan cemiyetlerinin tahavvllerini,

terakkilerini,
milletlerin
sureti teekkllerini tetkik e d e r k e n coraf muhi
tin e h e m m i y e t i n i n y a n n d a r k m e s e l e s i d e b a z
n o k t a l a r d a n o l d u k a e h e m m i y e t l i b i r s u r e t t e dik
kati c e l b e d e r .
I r k m e f h u m v e tarifi b u g n e k a d a r b i r o k
m n a k a a l a r a v e b i r b i r i n e zt m t a l e a l a r a m e v z u
olmutur.
Baz mellifler rklar lisanlara v e y a h u t renk
lere g r e tasnif etmilerdir. H a l b u k i
muhtelif
rklarn t e s a l b n d e n hsl olan baz k a v m l e r i n
m t e r e k lisanlar olduu gibi ayni r k a m e n s u p
olan baz k a v m l e r de
baka baka
lisanlarla
konumaktadrlar.
Renk taksimine gelince bunun zamanla ve
m u h i t d e i t i k e nasl e h e m m i y e t i n i kaybettiini
rklar b a h s i n d e izah etmitik. A v r u p a limlerinin
b e e r i y e t ' v e beer rklar h a k k n d a verdikleri
malmat hep kendi noktai nazarlarmdandr. Bun
lar o k defa r k l a r takibettikler g a y e l e r e n a z a r a n
tasnif ediyorlar. F i l h a k i k a b u g n k A v r u p a n m
b y k millet ktleleri d o r u d a n d o r u y a bir rka
m e n s u p o l m a d k l a r gibi, b u c e m i y e t l e r i n ekseri
sinde bariz vasflarn muhafaza etmi h k i m bir
r k ta m e v c u t d e i l d i r . B u m i l l e t l e r b i r b i r l e r i l e a y n i
k e m i y e t ve k e y f i y e t te tesalp e t m e m i muhtelit
rklarn husule getirdii yepyeni birer heyettirler.
TRK

RK

U m u m o l a r a k d e n i l e b i l i r k i i n k i a f v e itil
le b e e r i y e t i n m u k a d d e r a t n a h k i m olan
dima
dr.
D i m a d a n murat onun uzv mahiyeti deil,
her nevi tecellileridir. D i m a zerinde coraf
muhitin, bu coraf muhitteki itima artlarn ve

irs v a s f l a r n h i p h e s i z b y k v e e h e m m i
yetli t e s i r l e r i v a r d r .
B u noktai nazardan ayni asldan gelen v e bnyev vasfiarile b i r b i r i n e b e n z e y e n i n s a n l a r ktlesid i r d i y e tarif e d i l e n r k l a r n e h e m m i y e t i b i r d e r e c e
tebarz eder.
T a r i h i n en b y k c e r e y a n l a r n y a r a t m olan
Trk rk e n o k b e n l i i n i m u h a f a z a e t m i b i r
rktr. T a r i h t e n e v v e l ve tarih d e v i r l e r d e bu rk
ta, i g a l ettii v s i m n t a k a l a r d a k i v e y u r t l a r n n
hudutlarndaki - k o m u rklarla tesalp etmitir.
Bu tesalplerin ekserisinde T r k rknn bariz v e
uzv d i m a eseri olan hars vasflar h k i m
kal
dndan b u karmalar T r k rkna kendi husu
siyetini kaybettirmemitr. Ancak uzun devirler
de v e b y k e k s e r i y e t l e r i i n d e i h t i l a r a m a
ruz kalanlar t e m e s s l edip isimlerini v e dillerini
muhafaza edememilerdir.
D i m a n e n k y m e t l i m a h s u l o l a n l i s a n bil
hassa T r k rknn b y k ekseriyetinde tarih
devirlerin
h u s u l e g e t i r d i i t e k m l s i l s i l e s i da
hilinde daima ana hatlarn muhafaza etmitir. Ta
rihten e v v e l k i z a m a n l a r d a v e tarih d e v i r l e r d e
ayr ayr cemiyetler, medeniyetler, devletler v c u
de getirmi olan bu b y k rk m e n s u p l a r , k u v
vetli d i m a l a r n n m u h t e l i f m u h i t l e r d e y a r a t t k l a r
m t e r e k l i s a n v e h a r s l a r l a v e irs v a s f l a r ile
uzun veya ksa mddetler zarfnda yekdierinaen daima mteeesir olmulardr.
G r y o r u z ki tarihte daima g z e arpar bir
b i r l i k a r z e d e n Trk rk d a i m a h k i m k a l a n b a r i z
uzv vasfiarile d i m a n en kuvvetli m a h s u l olan
m t e r e k l i s a n l a r i l e v e b u l i s a n l a n a k l e d i l m i olan
h a r s l a r ile, t a r i h m t e r e k h a t r a t i l e a y n i za-

m a n d a bugnk
millet tarifine
de uyan
b y k bir
cemiyettir.
Btn tarihte byle b y k bir rk, bir millet
halinde g r m e k bilhassa zamanmzdaki insan
heyetlerinin pek ouna nasip olmyan byk
bir k u v v e t ve b y k bir ereftir.

D.
nsan c e m i y e t l e r i n i n tarih d e v i r l e r i n e
g i r m e d e n evel, insanlarn, 5 0 0 , 0 0 0
sene sren nevnema devirlerinde
dimalar
iinde neler cereyan etmi olabileceinden bir
n e b z e b a h s e t m e k faydal olur.
B u uzak zamanlarda, insan kendisi ve muhiti
hakknda ne dnyordu?
nsan, evvel a n c a k h a v a s s n a d o r u d a n do
r u y a t e m a s e d e n e y l e r ile a l k a d a r o l u y o r d u .
Lisan
bir derece t e k m l e vsl o l u n c a y a
k a d a r i n s a n n fikri bu daire h a r i c i n e k a m a d .
Fikri tesbit eden ve gittike d a h a m r e k k e p
fikirlere d o r u y k s e l m e i kolaylatran lisandr.
ptida i n s a n , n e r e d e n g e l d i i n i , n i i n y a a d n ,
hi d n m e k ihtiyacn hissetmiyordu.
ptida i n s a n l a r , h e m e n a d e t a h e r e y d e n kor
kuyordu
; phesiz bu k o r k t u u eyleri ryasn
da da g r y o r d u . B u n l a r d a b i r t a k m k u d r e t l e r
tahayyl ediyor ve bu kudretleri tatmine gayret
e d i y o r d u . C a n l v e c a n s z eyler a r a s n d a s a r i h
b i r t e f r i k y a p a m y o r d u . M e s e l , c a n s z b i l e olsa
h e r h a n g i bir e y k e n d i s i n i c e r i h a d a r etse ona
ayaiyle vuruyordu.
Bir n e h i r fazlalar veya
taarsa kendisine hasm olduuna zahip oluyordu.
Bir fikirden, dier bir fikre intikali anlalmaz ve
Pjj^jg

m a n t k s z b i r h a l d e idi. E s k i t a d e v r i n i h a y e t i n deki insanlarn brakt resimler, bu insanlarn

gnee, aya, yldzlara veyahut aalara dikkat
atfeylediklerini gsteriyor. Bu insanlarda h e n z
dini f i k i r v e k a n a a t t a n e s e r y o k t u . O n l a r k e n d i
ruyalariyle teheyyce geliyorlard. Hakikatin k e n
dilerinde uyandrd suretlerle bu r y a l a r kar
a r a k g a r i p bir v z o h s u z l u k h u s u l e g e t i r i y o r d u .
Faraza, llerini g m m e l e r i n d e n ve yanlarna
e r z a k ve silh b r a k m a l a r n d a n bu i n s a n l a r n m s
takbel bir hayata inandklar neticesi karlaca
gibi, lenlerin hakikatte l m e d i k l e r i n i zannettik
l e r i n e de h k m e t m e k m m k n d r , l l e r i r y a d a
g r m e l e r i b u son fikri takviye ediyordu. B u fikir,
lleri bir nevi cad haline s o k u y o r ve onlarla
uzlamak, gazaplarn tahrik etmemek
arelerine
tevessl mucip oluyordu.
ptida i n s a n l a r n , b a b a l a r d a n , b y k b a b a l a r
dan, k o r k t u k l a r anlalyor. o c u k l a r bu,
cet
k o r k u s u i i n d e b y r l e r d i . C d d e ait e y a y a , m e
sel onun m z r a n a d o k u n m a k , o t u r d u u y e r e
o t u r m a k m e m n u idi. Cet, b t n a i l e e f r a d n n
e f e n d i s i , h k i m i idi. A i l e g e n l e r i n i n b u c e t k o r
k u s u n u , c e d d e h r m e t ve itibar g s t e r m e k lzu
m u n u analar m t e m a d i y e n telkin ederlerdi.
B i n a e n a l e y h d e n i l e b i l i r ki, k e n d i s i n e el v e y a
nazar uzatlmyan m u k a d d e s bir mevcudiyet mef
h u m u pek eski zamanlarda insanlarn dimana
h k o l u n m u t u r . Aile v e y a k a b i l e efradnn c e d d i n
gazabndan masun bulundurulmas, bilhassa o
ldkten sonra bile onu honut etmee allmas
fikri b u s u r e t l e hsl o l m u t u r . Zaten ceddin, yani
reisin l d n d e n k a t bir surette emin o l u n a m
yordu. Cet ldkten s o n r a dahi kadnlar o c u k -

larna cetlerinin ne kadar mthi ve harikulade

bir
mahlk
olduunu
mtemadiyen
tekrar
ederlerdi. nsanlar, d m a n l a r n k o r k u t m a k iin
de k e n d i l e r i i i n k o r k u n b i r h v i y e t t e k i l e d e n
cetten istifade e t m e y i m i t ederlerdi. K e n d i arala
rnda iken huunetli olmakla beraber onlar mu
h a f a z a e d e n c e d d i n t o p r a k a l t n d a i k e n de o n l a r
muhafaza ve mdafaaya d e v a m etmekte olduunu
z a n n e d e r l e r d i . Cet k o r k u s u , i d r a k
edilmiyecek
d e r e c e d e bati bir s e y r i l e " K a b i l e Allah k o r k u
s u n a , , i n t i k a l etti. D i m a l a r , b u d n c e y i g e m i y e n i n s a n l a r , kinat da aile e r e v e s i i i n d e
grd. nsanlarda cet k o r k u s u tehlikeli hayvan
l a r a k a r o l a n k o r k u ile k a r t . B u s u r e t l e A l l a h
m e f h u m u n u n b a l a n g hali olan, ulviletirilmi
c e d d e h a y v a n i bir ekil verilmesi, bir m e r h a l e
t e k i l etti.

Baz sari hastalklar, o insanlarda e s r a r e n g i z bir

fikir u y a n d r d ; baz m a h a l l e r d e n ve baz ehastan
u z a k l a m a k , o mahallere ve eyaya ve ehasa
k o r k u n bir m a h i y e t atfolundn. n s a n l a r d a lisan
t e k m l e t m e y e b a l a r b a l a m a z f i k i r b u iptida
d n c e l e r z e r i n e teksif edildi. O n l a r a daim bir
k y m e t izafe e d i l m e e a l l d . n s a n l a r , y e k d i erleril konuaraktan, yekdierlerinin korkularn
teyit ve tekit eylediler. M t e r e k
mukaddesat
an'analar icat eylediler. B u m u k a d d e s a t iinde,
memnu
( h a r a m ) v e gayr tkir ( m e k r u h ) m e f h u m
l a r n a ait f i k i r l e r m h i m y e r t u t t u . G a y r i s a f o l m a k
k o r k u s u tasfiye o l u n m a k e n d i e s i n i d o u r d u . B u
tasfiye ameliyesi nispeten akll ve dirayetli insan
larn h i m a y e ve m u a v e n e t i l e
yaplyordu.
lk

dinlerin
v e sihirbazln
tohumlarn, hep burada
a r a m a k lzmdr.
F i k r i b e e r d e i k i zt m e y i l v a r d r . B i r i n c i s i , k i
d a h a e s k i s i d i r , h e r e y i gizli t u t m a k , m e y l i d i r .
Daha yeni olan ikincisi de szlerimizle h e m c i n s
lerimizi m t e h a y y i r e t m e k v e onlar z e r i n d e tesir
i k a e t m e k a r z u s u d u r . B u n d a n b a k a v e f a z l a ola
rak insanlarda esasen dierlerini talim v e terbiye
e t m e k hissi m e v c u t t u r . E k s e r i insanlar, h e m c i n s
lerine yapmamalar icap eden eyleri bildirmek
ten zevkalrlar- te b u suretle tarihin m e b d e i n d e
srf ind ve keyf o l m a k z e r e tatbik o l u n a n bir
sr m e m n u a t meydana kmtr.
Bir de i n s a n l a r a hasm olan k u v v e t l e r i n m e v
cudiyeti fikri o k u v v e t l e r i n insan l e h i n e imale
o l u n a b i l m e l e r i i h t i m a l i n i d o u r d u . n s a n l a r teh
dit e d e n k u d r e t l e r e h u s u s m e r a s i m v e t e r i f a t l a
k u r b a n l a r k e s m e k ve baz takdimeler v e r m e k
d e t i n e g e i l d i . y i n h e y b e t l i b i r i o l d u u i i n
yaplrd.

n s a n l a r n h a y a t n a h k i m o l a n ilk t e l k k i l e r ,
izah ettiimiz gibi bir yn d n c e l e r d e n ne'et
etmitir. Lisan t e k e m m l ettike kudsiyet an'anas,
m e m n u i y e t v e m e r a s i m e k l i artt v e g e n i l e d i .
lk o b a n l a r n
zuhuriyle
baka birok
eyler
insanlar iin derin bir m a n a ihtiva eder g r n d .
nsanlar, s r s n otlatmaa gtrd
saha
larn telerinde n e l e r o l d u u n u b i l m e e m e c
b u r oldu. G e c e ve g n d z h a y v a n l a r n a nezaret
ederken ve muhtelif yer deitirmeler esnasnda
g n d z l e r i gnein,
g e c e l e r i ayn
ve
yldzlarn
rehberliinden istifadeye baladlar. Birok uzun

asrlardan sonra
yldzlarn aydan v e
gne
ten d a h a e m i n b i r r e h b e r o l d u u n u a n l a m a a m u
vaffak oldular. B u n d a n sonra, yldzlarn tetkikine
e h e m y e t verdiler. Her eye ferdiyet ve ahsiyet
izafe itiyadnda olan insanlar, yldzlar, g k y
znden kendilerini tetkik ve h i m a y e eden ayan
itimat bir t a k m necabetli m a h l k l a r
addetmeye
baladlar.
lk ziraat t e e b b s l e r i de m e v s i m l e r h a k k n
d a k i f i k r i t e s p i t etti. N i h a y e t , k a m e r i n , g n e i n ,
yldzlarn, muhtelif z a m a n l a r d a muhtelif faslalarla
g r n n d e n , s a y y a , a d e d e , l y e i n t i k a l etti
ler. H u l s a , tabiatin, m a h e d e ve tetkiki insanla
rda yeni yeni dnceler v e m e r a k l a r uyandrd.

L i s a n n l g a t a s o a l d k a , i n s a n n hikye
ve
n a k i l k a b i l i y e t i d e t e z a y t etti. K e n d i l e r i n e , k a b i
lelerine,
mukaddesata,
dnyaya ve her eyin
s e b e p l e r i n e ait b i r t a k m h i k y e l e r
nakletmeye
baladlar. B u suretle bir kabile zihniyeti ve bir
a n a n a i n k i a f etti. B u h a l , i n s a n l a r i s t e d i i g i b i
serbest bir fikir ve d n c e y e malik
olabilmek
i m k n n d a n m a h r u m ve baz fikirleri, baz telkin
leri o l d u u gibi k a b u l e t m e y e m e c b u r e d i y o r d u .
G r l y o r ki, i n s a n l a r b u b a h s e t t i i m i z t a r i h l e r
den itibaren
ahsiyetlerinden bir ksmn
feda
e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmlardr. Beeriyet, bu
gn dahi hal, ayni yolu takip etmektedir.

Z i r a a t ile b e r a b e r i n s a n l a r n f i k r i n e y e n i b r
takm m u h a k e m e silsileleri h k i m oldu. Hasat
m e v s i m l e r i n d e b i r s n f e f r a d n kurban
olarak

feda edilmesi l z u m u , u m u m telkki m a h i y e t i n i

ald. B u k u r b a n l a r z e p h e d e c e k d i e r p a k tann
m b i r s n f m e y d a n a k t : ttk rahipler
snf.
Bir de k u r b a n edilen efradn etinden b i r e r para
y e m e k m e r a s i m i t e e s s s etti. G y a b u s u r e t l e fe
dakrln nimetlerinden hepsi h i s s e m e n t o l u y o r
lard. E l y e v m , baz d n l e r d e m e v c u t olan
kurban
k e s m e k detlerinin menei budur.
Ecdada h r m e t v e ondan k o r k u hisleri, e r k e k
ile k a d n a r a s n d a k i r a b t a , s a r i
hastalklardan
hals a r z u s u , sihir vastasile k u d r e t ve m u v a f f a
kiyet temini, hasat zamanlarnda k u r b a n kesilmesi
gibi amiller b i r o k itikatlar ve t e v e h h m l e l e ka
r a r a k girift b i r k l t e k i l e d i y o r d u . B u h d i s e ,
i n s a n l a r n h a y a t n d a b i r m e v k i i m a h s u s tuttu v e
a r a l a r n d a zihn ve hiss bir t a k m rabtalar d o u r
du ve insanlarda, m t e r e k d n c e v e m t e r e k
harekete saik oldu. te bu hdiseye, biz b u g n
Din n a m n v e r i y o r u z .
nsanlar, bu h d i s e kar
snda basit ve mantk
bir telkki ile t e m a s a
g e l m i b u l u n m i y o r l a r d ; bilkis, bir t a k m ruhlara,
ilhamlara, emirlere, ve nehiylere taallk
eden
k a r m a k a r k dncelerle hali temasa geliyor
lard.
nsanlarn hayatna taallk eden her eyde
o l d u u g i b i d i n m e s e l e l e r d e d e b i r tekml
hdi
s e s i g r l r . ptida i n s a n d a Allah, v e din h a k k n
da hibir fikir, k a n a a t yoktur. B u k a d a r u m u m v e
mull telkkilere, insann dima a n c a k yava
y a v a altrld. D i n fikri, i n s a n l a r c e m i y e t h a y a t n a
sarahaten atldka genilen m e y e
balar,
Vah
det m e f h u m u n a y a k l a r v e n i h a y e t , t a b i a t n k u d r e t
v e azemetile daha ziyade kabili t e f e h h m , h a k i k
b i r m a h i y e t alr- G r l y o r k i i n s a n l a r c e m a a t

halinde y a a m a a baladktan sonra, dier itima

m e s s e s e l e r g i b i din m e s s e s e s i n i d e v c u d a g e
tirmitir.
lhiyet
mefhumunu
bulan ve o m e f h u m u n
s r l a r n k e f e d e n v e b u g n d a h i k e f e t m e y e de
vam eden insan zeksdr.
nsanlarn faaliyetleri v e inkiaflar zerinde
b i r o k amiller ve unsurlar tesir ve yardm etmi
tir. D i n d e b u m e s s i r l e r i n b a l c a l a r n d a n d r . B u
s e b e p l e , b e e r i n t a r i h i n d e n b a h s e d e r k e n , din fikir
l e r i n i n m e n e i n d e n v e i n s a n c e m i y e t l e r i n i n faali
yetleri zerindeki tesirinden b a h s e t m e m e k bir nok
san tekil edebilir. Din fikri, insanlar k e n d i l e r i n i
gayrisaf
unsurlardan ve her trl fenalk ve
zarardan kurtaracak, sevk ve himaye eyliyecek
b i r k u v v e t e itaat e t m e e m h e y y a b i r h a l e g e t i r i r .
nsanlarn bu derun ve m p h e m temaylleri
m a r u r , z e k i , m a h i r y a h u t h l e k r b i r t a k m in
s a n l a r n , sihirbaz,
rahip,
hkmdar
vaziyetlerini
a l m a l a r n a m e y d a n at.
nsanlarn, b u g n k medeniyet tarihine kadar
h a y a t l a r n n g e t i i y o l ite b y l e b i r y o l d u r . n
s a n l a r n k o r k u v e zaaf h i s l e r i , d i m a n s o n v e
o k y e n i ilm keiflerlerle n u r l a n m a s s a y e s i n d e
zail o l d u v e i n s a n l a r h a k i k a t i b u n d a n s o n r a d a h a
bariz g r m e e balad. B e n l i i n d e k i k u v v e t i v e
ferdi o l d u u c e m a a t i n i t i m a k u d r e t i n i t a k d i r e
nyuvaffak o l m a y a b a l a d . A r t k o n u n i i n h e r t r
l t e k m l , h u z u r v e e m n i y e t m e m b a ,
cemiyettir.

II. TRK TARHNE

METHAL
T r k l e r i n A n a - Y u r d u A s y a d a d r . As
ya, E g e denizinden Y a p a n denizine;
ANAYURDU
Hint denizinden imal
Buzdenizine
kadar u z a n a n ulu bir k a r a parasdr.
arkta Bykdeniz sahillerinde Kora ve onun
c e n u b u n d a y a r m daire eklinde denize girmi
in kt'asi v a r d r .
Cenupta denize doru m h i m knt, B y k
Hint yarmadasdr. B u n u n arknda
Sumatra,
Cava, B o r n e o , Filipin adalar i i n e d o r u u z a n a n
Hindo-in yarmadas v e Hint g a r b i n d e Arap
yarmadas gze arpar.
Garpte Karadeniz ve Akdeniz iinde uzanan
A n a d o l u v a r d r . B u n u n i m a l i n d e A n a d o l u gibi
B y k A s y a kt'asna bal olan A v r u p a b u l u n u r .
A v r u p a be kt'adan biri d e y e
saylmasna
r a m e n h a k i k a t t e a y r b i r kt'a d e i l d i r . A s y a n n
garbe doru bir kntsndan ibarettir.
arktan
g a r b e inen yaylalar, A s y a n n bel
k e m i i n i tekil eder. B u yaylalarn genilii ve
ykseklii orta ksmlarda heybetli
derecelere
v a r r . K o r a , H i m a l a y a silsilesi, H a z a r denizi ve
Baykal gl arasnda bulunan yaylalar dnyann
en y k s e k ve en geni yaylalardr. G k l e r e ba
u z a t a n d a l a r v e k o r k u n k u m l l e r i ile y e m y e
il s e v i m l i s u b o y l a r b u s a h a d a y a n y a n a g e l m i t i r .
TRKLERIN

Arzn artan v e e k s i l e n y k s e k l i k l e r i n i n en g e n i
taraalar burada azemetli da k a b a r t l a r i l e . e v
rilmitir.
Byk Kadrgan (Kingan) dalarndan Baykal
h a v z a s n a , o r a d a n A l t a y d a l a r b o y u n c a til h a v
zasna vararak, Hazar denizi havzas, Hinduku,
P a m i r , K a r a k u r u m , K a r a n l k d a l a r y o l u ile v e
Sar rmakla tekrar K i n g a n dalarna ulaan izgi
i i n d e k a l a n m n t a k a y a Orta Asya
yaylas
denir.
te Trkn
Ana - Vatan bu
yayladr.
Orta Asyann c e n u b u n d a ykselen H i m a l a y a
dalar, in ilerinden b a h y a r a k arktan g a r b e
uzanan ve Kafkaslardan
Krmn iine
kadar
v a r a n b y k b i r silsiledir- B u silsilenin g k l e r e
8 8 4 0 metre uzanm ehramlar alarak imale,
B a y k a l i s t i k a m e t i n e d e r l e n d i k e , K a r a k u r u m , Altn,
stn, A r k a v e Karanlk dalarn sra gvdeleri
ile k a r l a l r . B u n l a r d a n s o n r a P a m i r k k n d e n
a y r l p in T r k l e r i n i i k i y e b l e r e k T u r f a n ileri
sinde Gobiye saplanan Tanr dalarna varlr.
Daha imalde Sibire doru c e p h e alm Altaylar
gelir. B a l k a v e Aral glleri i m a l i n d e u c u b u c a
belirsiz otlaklar uzanr.
Orta Asyann c e n u b u n d a inin, Hindin, sulak
ovalar ve ran yaylalar; imalinde de Sibir vardr.
T a r i h d e v i r l e r i n d e n b i n l e r c e yl e v v e l T r k
A n a - Y u r d u n d a , imdi yerlerini ller, kumsallar,
boz krlar, bataklklar, s gller t u t m u e n g i n i
d e n i z l e r vard. lk m e d e n i y e t l e r i n g r filizleri b u
denizlerin kylarnda ve bunlara dklen derin
sulu r m a k l a r n irin v e feyizli v a d i l e r i n d e fkr
mtr.

UMUM M U H A CERETLER VE
MEDENIYET-

D n y a n n baka taraflarnda, insang.

kovuklarnda^
a

'

'

, ,

^oyu - h e t hayat yaarken o u - j

LEH
rada ilenmi kereste
medeniyeti,:
m a d e n devirlerine kadar ulamt..
n s a n l k l a h a y v a n l h a k i k v e bariz surette ay-}
ran devir, hayvanlar ehliletirme devri, en evvel)
b u r a d a a l m , t a b i a t i n s a n i r a d e s i n e b o y u n e- L
d i r e r e k i l e t m e n i n ilk m e r h a l e s i s a y a b i l e c e i m i z |
iftilik, b u r a d a balamtr. Arpa, b u d a y , av
d a r g i b i t a n e l e r i n ; k o y u n , g e i , at, d e v e g i b i h a y
vanlarn m e n e i de burasdr. Dalarda bunlarn
asllar o l a n y a b a n i c i n s l e r b u g n dahi b u l u n m a k
tadr.
Kafkas dalarndan Tanr dalarna v e oradan
O o b i lleri i i n d e a r k a u z a n a n k a d m T r k de
nizi, s a y d m z u l u d a l a r r t e n b u z l a r n v e r d i i
sularla besleniyordu.
Cmudiyeler
devrinin sona ermesi, Byk
T r k denizi havzasndaki iklim artlarn dei
tirdi. Y a v a v a v a e k i l e n b u z l a r , A s y a n n i m a l i
ile e n y k s e k d a l a r n a m n h a s r k a l d . S u l a r
azald- G i t g i d e d a r a l a n d e n i z l e r i n y e r i n d e g l l e r ,
bataklklar kald. I r m a k l a r , a y l a r clz d e r e l e r e
dnd. Bunlarden biroklar kurudu. Yeni kara
paralar m e y d a n a kt. Bol y a m u r l a s u l a n a n
yeil ovalar, k u r a k ve o r a k ller haline girdi.
M i l y o n l a r c a i n s a n b a r n d r a n e l l e r d e h a y a t art
l a r k s r l a t . B u z l a r n e k i l m e s i v e g e n i i d e
n i z l e r i n a r a d a n k a l k m a s ile, O r t a A s y a n n g a r b a
k a p l a r , a r k a s n a k a d a r ald- O n d a n s o n r a A s y a
b i n l e r c e y l z a r f n d a i n e , H i n d e , n A s y a y a , i
mal Afrikaya ve A v r u p a y a dalgalarn taran
b y k bir insan denizi oldu. Y k tayc yaban
e

v a

h a y v a n l a r n n ie a l t r m a l a r da b u d e v i r d e o k
b y k l d e artt. B u n d a n y e d i a s r e v v e l i n e
k a d a r e n az 9 0 0 0 yl, k h n n d e
durulmaz
y k c v e y u t u c u seller, k h k u m l a r altnda gizli
s u l a r g i b i y r y e n b y k Trk gleri,
aknlar,
m u h a c e r e t ve temdin faaliyetine d e v a m etmiler
dir. k l i m d e i i k l i i n i n h a n g i s e b e p l e r d e n ileri
geldii h a k k n d a k i tetkikat b u g n
birok jeoloji
limlerinin hl zerinde almakta olduklar,
bir m e v z u d u r .

D a h a iyi i k l i m l e r a r a m y a k a n T r k l e r ay
rldklar s a h a l a r a n a z a r a n en elverili g r d k l e r i
y o l l a r t u t a r a k m e d e n i y e t l e r i n i n t o h u m l a r ile b i r
likte drt b u c a a yayldlar; iftilie y a r a y a c a k
gzel ovalar, zengin su boylar aradlar. Kar
l a t k l a r i p t i d a y e r l i l e r l e a r p a r a k o n l a r ya
b a k a y e r l e r e s r d l e r , ya d a i l e r i n e g i r e r e k
temdin
ettiler.
Yerlilere nazaran ok
yksek
z e k l a r v e m t e k m i l s i l h l a r ile g a l e b e a l m a k
ta, y e r l e m e k t e v e h k m l e r i n i y r t m e k t e g
lk ekmediler. Bo
bulduklar sahalarda ise
beendikleri yerlere yerleerek oralarn otokton
ahalisi oldular.
K u r u y a n T r k e l i n i n ark
taraflarnda
bulu
nanlar
kendilerine
yakn
olan
ine indiler.
in,
lleen sahann ve onu eviren dalarn tesinde
S a r I r m a n s u l a d z e n g i n va*di i l e b a l a r .
Bu
vadinin g a r b e ve imale geit noktalar mahduttur.
i n i n i l k d e v i r l e r i n d e n b a h s o l u n u r k e n hura
f e l e r l e k a r t r l a r a k 1 0 0 , 0 0 0 hatta 2 , 0 0 0 , 0 0 0 yla
karlan sonradan uydurulma m e n e efsaneleri
bir tarafa braklrsa, T r k l e r i n imal i n e ilk

g i r i l e r i n i m i l t t a n e n az 7 0 0 0 yl e v v e l i n e g t r
mek lzmgelir
Yeni b u l u n a n san'at eserlerile fikir ifade edici
izgiler eklindeki yazlara (ideogram) baklarak,
bunlarn o z a m a n a g r e m t e k m i l bir m e d e n i y e t
s a h i b i o l d u k l a r , i f t i l i k iini iyi b i l d i k l e r i , g e ,
yere, suya, g n e e , yldzlara tapklar, k a p l u m b a a
k a b u i l e f a l c l k ettikleri t e s p i t e d i l m i t i r .
Bunlar
imale arka semt, arka gnein aalar arasndan
belirdii yer, c e n u b a yrtc hayvanlarla dolu or
man, g a r b e "gnein u y u m a k iin y u v a s n a giren
k u l a r g i b i e k i l i p gittii yer,, d e r l e r d i .
M e d e n b i l g i l e r i , y k s e k v e asil a h l k l a r , s a f
v e s a d e i t i k a t l a r ile c i n d e y e r l e e n
Trklerin
orada devirler imtidadnca ilerlettikleri m e d e n i y e t
son asrlara gelinceye k a d a r d n y a n n en e h e m
m i y e t l i m e d e n i y e t l e r i n d e n biri o l m a k v a s f n m u
hafaza etmitir.

Dier bir g dalgas Asyann en c e n u p kn

ts o l a n Hint yarm
adasna
y r m t r . Sint,
G a n j , B r a h m a p u t r a gibi b y k su damarlarile
s u l a n a n v e i m a l snrlar h e y b e t l i H i m a l a y a tabyalarile e v r i l m i olan Hint, T r k e l l e r i n e imali
a r k v e i m a l i g a r b i d e iki d a r g e i t l e a l r . C i n
de o l d u u gibi Hintte de asl yerlilerin m e d e n i y e t i
yoktur.
T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r d a Hint, " m a y m u n
srlerine benzeyen[l] kara derili insan kabilelerile m e s k n d u . S a y d m z i k i g e i t t e n g i r e r e k
bunlar cenuba doru sren Trklere tarihlerde
11] B u tabir i k a g o D a r l f n u n u a r k dilleri P r o f e s s r
S. Gover indir: Hist. de l'Asie, 1 9 2 9 - sayfa 2 1 .

Dravit a d v e r i l i y o r . B a z k a b i l e l e r i n K o l , Bil g i b i
birka t r k e asllarn muhafaza etmi isimlerle
anld anlalan Dravitlerin Hintte medeniyetle
r i n i y k s e k b i r d e r e c e y e k a r d k l a r , Harappa,
ve
Mohencodaro
da y a p l a n y e n i a r k e o l o j i
keiflerile
m e y d a n a karlmtr. Son zamanlara gelinceye
kadar, Hint medeniyetinin nisbeten yeni saylabi
lecek medeniyetlerden olduu hakknda bir kanaat
vard. Yeni keifler bu yanl kanaati dzeltmi v e
kadm Hint medeniyetinin kadmin,Mezopotamya,
v e M s r m e d e n i y e t l e r i l e m u a s r l t a h a k k u k et
mitir.

T r k n garbe
b i n l e r c e yllar m t e m a d i dalga
lar halinde d e v a m eden m u h a c e r e t l e r i , balca iki
yoldan v u k u bulmutur. B u n l a r d a n biri imal
y o l u d u r ki U r a l d a l a r i l e H a z a r d e n i z i a r r s m dan ve Karadeniz imalinden geer. kincisi ce
nup yoludur. B u yol adeta
Himalaya imal ve
c e n u p etekleri b o y u n c a g a r b a g i d e r . C e n u p yo
lundan Kafkaslar g e m e k suretile imal
yoluna
intikal e d e n kafileler de o l m u t u r . i m a l yolu,
buzlarn ekilmesinden sonra husule gelen ba
taklklar yznden cenup yolundan daha mk l t l idi. B u s e b e p l e b u y o l u t a k i p e d e n l e r g i d e
bildikleri y e r l e r e o k g e vsl olmulardr.
Ce
n u p y o l u n u takip edenler Mezopotamyaya, Anadoluya ve oradan Adalara gemilerdir. n Asyaya g e l m i o l a n l a r d a n l ? u r i y e y e sapanlar, Palestin
zerinden Msra gitmilerdir. berlern de Hazar
c i v a r n d a n b u y o l ile A f r i k a i m a l i n e v e o r a d a n
spanyaya getiklerini syleyenler vardr. imal
yolunu takip edenlerden bir ksm T u n a havza-

smda, T r a k y a d a yerletiler. Sonralar

bunlardan
baz k a b i l e l e r M a k e d o n y a y a , T e s a l y a y a v e e n ni
h a y e t asl Y u n a n i s t a n d e n i l e n y a r m a d a y a g i d i p
yerletiler. anakkale ve stanbul
boazlarndan
g e e r e k Anadoluya garp yoluyle girmi olanlar
da bu T r a k y a ve T u n a m m t a k a l a r n d a
yerlemi
Trk kabilelerindendir.

Trklerin
aa
Mezopotamya'ya
inilerinde,
r m a k b o y l a r b a t a k l k h a l i n d e idi. C e t v e l l e r v e
kanallarla sularn zararn gidermek,
topran
m u n t a z a n s u l a n m a s n temin e t m e k iin b m u
hacir kafilelerin gsterdikleri kabiliyet v e m a h a
r e t d a h a ilk geldikleri
zamanda
dahi
meden se
v i y e l e r i n i n y k s e k o l d u u n a delil s a y l m a k t a d r .
B u n l a r n b i r taraftan Dicle v e Frat, d i e r taraftan
K e r k a ve Karon rmaklar boylarnda v e azla
rnda k u r d u k l a r medeniyet, g e r e k nefs san'atlarn v e g e r e k s i y a s v e i t i m a h a y a t i n i n k i a f
n o k t a l a r n d a n o k feyizli o l m u t u r . B u m e d e n i y e t
Smer - Akal - Elam
m e d e n i y e t i u n v a n l a r ile anlr.
T r k n en az y e d i bin yldan beri otokton
ahali h a l i n d e y e r l e e r e k k e n d i n e y u r t edindii
Anadoluda
yaplan taharriler, b u g n
milttan
evvel 4 0 0 0 yla karlan Anadolu m e d e n i y e t i n i n
kidemini, her an birka asr daha maziye gtr
mektedir. Anadolu medeniyetleri
tarihilerinden
Felix Sartiauz
n u n v e Garstang
m dedikleri gibi
" i h t i v a ettii k a d m m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n
Arke
olojik te'kikat cihetinden
h e n z el s r l m e m i
s a y l a c a k h a l d e olan,, A n a d o l u d a t a h a r r i d e v a m
ettike, ilk m u h a c e r e t l e r e t e v a f u k e d e n z a m a n l a r danberi b u r a y a mnkeif bir m e d e n iy e t getirilmi

olduunun meydana karlacana inanmak doru

olur.
Anadolu medeniyetinin,
Mezopotamya
veya
Msr m e d e n i y e t i k a d a r eski o l m a d iddias va
rit d e i l d i r . Z i r a s y l e d i i m i z g i b i
Mezopotamya
ile A n a d o l u y u i g a l e d e n i n s a n l a r a y n i r k t a n v e
ayni m e n e d e n d i r l e r . B u itibarla geldikleri yer
l e r d e n a y n i m e d e n i y e t i g e t i r m i o l m a l a r tabi
grlmelidir. B o a z k y hafriyat derin t a b a k a l a r a
doru indike elde edilen eserler, v e K a r k a m
harabesinin d a h a altnda b u l u n a n birinci K a r k a
m eserleri bu hakikati teyide h i z m e t edebilecek
delillerdir.
A n a d o l u d a k i BU m e d e n i y e t i n i n
azameti
gn
g e t i k e d a h a iyi a n l a l m a k t a d r . G e r e k Eti m t tehidesine
dahil h k m e t l e r e ,
gerek
yabanc
k o m u devletler l k e l e r i n e u z a n a n yollar, m u h
teem mabetleri, heykelleri "Msrnkilerinden ok
d a h a m k e m m e l S f e n k s l e r i m l e Boazky
n
top
r a k rtleri a l t n d a n b u g n k b e e r i y e t i n m t e h a y y i r g z l e r i n n e a l a n Eti m e d e n i y e t i c a n
llk v e f i k i r y k s e k l i i n o k t a l a r n d a n h a r i k u l a d e
bir inkiafn ahididir.

Msra
giden
T r k l e r y e r l e m e k iin
Nilin
b o b u l d u k l a r deltasn setiler. lk Msr m e d e
niyetini
kuranlarn
Asyadan
geldikleri,
Msrn
k a d m t a r i h i ile u r a a n l i m l e r i n o u t a r a f n
d a n k a b u l e d i l m i b i r k e y f i y e t t i r . Nl v a d i s i n d e
y o n t m a ta d e v r i n d e n b i r d e n b i r e m a d e n
ta
d e v r i n e i n t i k a l e d i l m i o l m a s , iki d e v r i n a r a s n d a
b u l u n m a s l z m g e l e n mutavasst san'atllarm M
srda g r l m e y i i , S u r y e d e k i baz m a a r a l a r d a ,

M s r a g e e n l e r t a r a f n d a n b r a k l m o l a c a tabii
g r l e n e n e s k i e s e r l e r v e n i h a y e t a n t r o p o l o j i tet
k i k l e r i n i n ortaya k o y d u u n e t i c e l e r b u n a delildir.
limlerin bu hakikat iinde, aka s y l e m i y e r e k
eksik braktklar nokta, Orta Asyadan, Altaylardan glemi olanlarn T r k camias m e n s u p l a r n d a n
bakas olmyacadr. Bu eksik noktay tamam
l a m a k vazifesi, phesiz, h e r k e s t e n evvel T r k l e r e
der.
A n a d o l u ile M s r a r a s n d a k i Suriye v e
PaleMin
sahalarna gelince, buralarda tarihin tand ka
d m z a m a n l a r d a n b e r i " M e z o p o t a m y a v e Eti m e
d e n i y e t l e r i n i k u r a n l a r n m t e r e k v a s f l a r n ta
yan bir halkn,, h k i m b u l u n m u olduu
yine
yeni tetkiklerin aa kard hakikatlerdendir.
*

G a r b a giden T r k l e r d e n bir ksm yerlemek

iin e l v e r i l i z e m i n l e r d e n b i r i n i d e a r k
Ege
havzasnda buldular. Tarihin
bugn
milttan
4 : 5 b i n yl k a d a r g e r i y e g t r e b i l d i i
Akdeniz
m e d e n i y e t i , Turova,
Girit,
Lidya
v e yona
adlar
v e r i l e n s a h a v e s a f h a l a r e b i r l i k t e b e e r istidat
ve kabiliyetinin
en k y m e t l i incilerle ssl bir
tac o l m u t u r . n c e b i r h a m e t l e m m t a z
bu
A k d e n i z m e d e n i y e t i n i k i m l e r y a p t ? Knosos
sara
y n n x x i n c i a s r n en i n c e l m i z e v k l e r i n i y a l n z
tatmin deil h a y r a n edici gzellikteki san'at eser
lerini e b e d i y e t e yadigr eden k a v m k i m d i r ? Bu
suali p r o f e s r Eugene, Ptlardn
kulland cmle
ile t e k r a r e d e l i m : " A k d e n i z i n b t n b u N e o l i t i k
brakisefalleri, h e p a y n i aileden mi idiler ? - K a d i m ,
O r t a v e S o n Miken
d e v i r l e r i n d e n birincisile so
nuncusuna tevafuk eden zamanlarda
Akdeniz

adalarn
kapladklar antropoloji ilminin madd
ve m s b e t delilierile teeyyt eden bu brakisefal
kavmlerin, dnyann brakisefal insanlar k a y n a
olan Orta Asyadan, Ana T r k - Y u r d u n d a n tabiat
hdiselerinin zorile ayrlmaa m e c b u r
kalm
olanlar z m r e s i n e mensubiyetleri, bizce, phe
sizdir. Girifte, T u r u v a d a b u l u n a n en e s k i Neoli
tik e s e r l e r l e Hazar
arkndaki
Trk ellerinde
bulu
nan eserler a r a s n d a tesbit edilen benzerlik, Akde
niz m e d e n i y e t i n i n o l d u u k a d a r o n u y a p a n insan
larn m e n e i n i de g s t e r m e e y a r a r dillilerdendir.
Anadolunun
garp kylarnda, Y u n a n yarm
adasnda y k s e l m i medeniyetleri,
Anadolunun
iindeki, Mezopotamyadaki ve Orta
Asyadaki
kadm medeniyetlerden ayr mtalea e t m e k kabil
deildir. nsanlar, yakn z a m a n l a r a kadar, btn
Akdeniz havzasna amil mstakil bir Y u n a n me
deniyeti t a s a v v u r ve k a b u l e d e c e k m e r t e b e d e az
b i l g i l i i d i l e r . B u m e d e n i y e t i G r e k l e r e i n h i s a r et
tirmek ve onu a n c a k Msr medeniyetile temasta
g r m e k tarih bilgisinin kat'iyet e m b e r d e e v r i l m i
bir hakikati, bir mtearifesi s a y l y o r d u .
Medeni
yetlerin dou ve yayl hdiselerinin daha geni
grleri
mtaleasna
giriildii
yllardanberi,
a r t k o iptida t e l k k i o r t a d a n k a l k t ; o n u n y e r i n e
b t n ilhlar, a m a n a l a r ilim ve san'at eserlerile
Yunan medeniyetinin menelerini
kendisinden
e v v e l k i m e d e n i y e t l e r d e , b i l h a s s a Eti m e d e n i y e t i n
de a r a m a k l z m g e e c e i hakikati geti. S o n asra
kadar menei, m e v h u m bir G r e k m e d e n i y e t i n e
b a l a n a n Lidya v e F r i k y a m e d e n i y e t l e r i gibi, gar
bi A n a d o l u m e d e n i y e t l e r i n i n d e e s a s t a Eli
mede
niyetinin
devamndan
ibaret olduu imdi artk
kolay reddedilmiyecek kanaatlar srasna girmi

bulunuyor.
Birok
limler
arasnda
mesel
Garstangtan
[1] n a k l e t t i i m i z u
birka
cmle,
zamanmz ilminin bu m e v z u u
g r n anlat
m a a yetebilir.
"... Yunan
ilhlarnn meneini
Anadoluda
arayabiliriz. (Sahife: 41)
.. L i d y a n m siyas ve itima tekilt tamamile v e dorudan d o r u y a Etilerden alnmtr.
(Sahife: 147)
" . . . D i e r b i r Eti h e y k e l i n d e k i , s a n ' a t t a r z
A r k a y i k Y u n a n s a n ' a t n d a a y n e n g r l y o r . (Sahife:

212)

" . . . Eti m a h k k t v e k u y u d a t n n t e t k i k i iler

ledike belki de btn Y u n a n an'analarmn bura
dan k m olduu grlecektir. (Sahife: 184)

Y u n a n ilim, s a n ' a t v e f e l s e f e s i n i n b t n p n a r
lar g a r b A n a d o l u d a o l d u u g i b i , Roma
medeni
yetinin kk de oradadr.
Bu medeniyetin temelini
kuran
Etrkslerin
talyaya Anadoludan
gitmi
olduklar muhakkaktr.
E t r s k s a n ' a t i l e Eti v e
Lidya s a n a t l a r arasnda sk bir m n a s e b e t tesbit
e d i l m i t i r . A m e r i k a l l a r n artta,
yaptklar taharriyat gibi, h e r y e n i tetkik b u m n a s e b e t i n derin
liklerini daha ziyade aydnlatmaktadr. Etrsklerin
talyaya
aladklar
medeniyetten
Avrupann
sonralar n e k a d a r mstefit o l m u b u l u n d u u ma
lmdur.
B y k m u h a c e r e t l e r i n ark, n Aasya v e Ak
d e n i z h a v z a l a r n d a t a r i h e a r m a a n ettii m e d e n
[1] L i v e r p u l D a r l f n u n u
Garstangnin
Eti imparatorluu'

Arkeoloji profesr
adl kitabna baknz.

John

inkiaflar sratle
gzden geirdik imdi y i n e
a y n i s r a t l e asl A v r u p a s a h a s n g r e l i m .
H a z a r v e K a r a d e n i z i n k y l a r y o l u ile g e e n l e r
Avrupa
ilerine,
d a l a r a k Atlas d e n i z i n e k a d a r d a
y a n d l a r . l k g i d e n l e r i n izi z e r i n d e y a v a y a v a ,
fakat mtemadi y r y e n gler, A v r u p a n n o za
manlarda iinde b u l u n d u u derin vahet hayat
nn deimesinde amil v e m e s s i r oldu. M u h a c i r
l e r yol e d i n d i k l e r i s a h a l a r a v e y e r l e t i k l e r i m n t a k a l a r a d e v i r , d e v i r c i l l ta, b a k r , t u n , v e d e m i r ,
s a n ' a t l a r n g t r d l e r . Keller g t t k l e r i H a z a r c e
nubu, Kafkas, U k r a y n a , T u n a vadisi yolu stnde,
o n l a r n g e t i k l e r i z a m a n a ait o l d u u t e s p i t e d i l e n ,
e s e r l e r b r a k m l a r d r . Ligrlerin
bunlardan ok
daha evvelki zamanlarda Avrupann garbna ka
dar gittikleri v e btn talyaya yayldklar da
m a l m o l m u t u r . itler ( S c y t h e s ) c a m i a s n a d a h i l
o l a n Kimriler
ise, K e l t i e r A v r u p a y a g e m e z d e n
evvel"Krm ve Danimarka yarm adalarnda yer
l e m i b u l u n u y o r l a r d [1].
A v r u p a d a muhtelif san'at devirlerinin bu m u
h a c e r e t l e r e a l m o l d u u n a a r t k itiraz e d e n y o k
gibidir. A v r u p a l l a r ziraati, y a b a n i h a y v a n l a r eh
liletirmei, m l e k i l i k san'atlarn da b u y e n i
gidenler retmilerdir. Fikir, san'at v e bilgice Av
rupa y e r l i l e r i n d e n o k y k s e k olan m u h a c i r l e r ,
A v r u p a y m a a r a h a y a t n d a n k u r t a r m l a r v e Fikr
inkiaf yoluna sokmulardr.

Arkeoloji bulularna nazaran milttan

2000
yl k a d a r e v v e l A v r u p a d a b a k r a l e t l e r b i l e p e k
az b u l u n u r k e n o t a r i h t e b i r d e n b i r e t u n a l e t l e r i n
[1] Ch. Steur, E t h n o g r o p h i e des
avant Jesus-Christ.

P e u p l e s de

L'Europe

ANA YURTLARINDAN AYRILAN TRKLER

oald grlyor. Bakr tunca evirebilmek
iin m e v c u d i y e t i e l z e m o l a n k a l a y m a d e n i A v r u
p a d a y a l n z F r a n s a d a b i r t e k y e r d e z a y f b i r da
m a r h a l i n d e m e v c u t o l u p b u n u n d a k a d m za
manlarda kefedilip iletildiine dair hibir ema
r e y o k t u r [1].
T u n sanatnn A v r u p a y a son asrlara kadar
btn dnyann h e m e n y e g n e kalay hazinesi
o l a n A n a T r k - Y u r d u n d a n g i t m i o l d u u e n sa
bit h a k i k a t l e r d e n s a y l r . M a d e n i n v e m a d e n san'atlarnm kadm m e d e n i y e t sahalarndan Mezo
potamya, Msr lkelerinde kefedilmi olmad
d a m u h a k k a k t r . M a d e n Jaques
de Morganm
de
dii gibi " a n ' a n a n n b i z e p a r m a i l e gsterdii da
larda kefolunmutur.,,

Bylece
d n y a y a ilk yayllarn
y a p m a a b a l a y a n T r k l e r , gittikleri
KILAN
TRKyerlerde kabile veya reislerinin, veya
LER
yeni
yerletikleri
sahalarn
isim
lerde anlmlardr ; bu isimlerden
o u n u n z a m a n l a t e l f f u z e k i l l e r i d e i m i , ilk
bakta anlalmyacak hale gelmitir. Yerletikleri
sahalarn k a d m v e y a k e n d i l e r i tarafndan veril
mi yeni isimlerde anlm kabileler bulunduu
g i b i , ilk a d l a r a s r l a r z a r f n d a d e i e r e k b a k a
a d l a r t a k n m o l a n l a r d a v a r d r . A y n i s a h a d a bir
ok kabileler yerlemi b u l u n d u u zamanlar bun
l a r n m t e r e k e n k u r d u k l a r d e v l e t , m e s e l Eti,
K ? H D A N

A Y

[1] K a l a y A v r u p a y a b u g n dahi Hint v e b y k Muhit

adalar ile inin garp v i l y e t l e r i n d e n g e m e k t e t i r . T r
kistan kalaylarnn ihracat n a k l i y a t m k l t n d a n v e
m a s r a f n d a n dolay d u r g u n l u a u r a m t r .

;
:
:
i

Seluk, O s m a n l devletlerinde olduu gibi en

kuvvetli olan v e idare banda b u l u n a n k a b i l e
v e y a aile i s m i l e anlrd.
Telffuzlar
gitgide baka ekillere sokulan
kabile , veya iskn sahalarna vaktile onlar tara
fndan verilmi isimlerin asllarnn
tayininde
L e n g i s t i k ilmi, tarihin y a r d m c s d r .
Yurtlarndan ayrlan T r k l e r i n gittikleri saha
larda yerlilerle k a r m a s n d a n muhit, i k l i m art
larna v e tesalp nisbetlerine gre yeni, yeni ka
bileler ve bu kabilelerin siyas, itima amiller
altnda k a y n a m a s n d a n yeni, y e n i k a v m l e r do
mutur. Bu hdiseler iinde esefe lyk
olarak
dikkati celbeden nokta, T r k l e r i n ana dillerini
k a y b e t m e k t e v e y a y e r l i d i l l e r l e a z v e y a o k m'sbette kartrmakta gsterdikleri srattir.
Mill
benliin k o r u n m a s cihetinden m h i m olan b u
l i s a n t e m e s s l k o l a y l y e n i b i r dil r e n m e k t e
y e r l i l e r e n a z a r a n d a h a nstat, d a h a
kabiliyetli
o l m a k t a n ileri g e l m i o l a b i l e c e i gibi, y e r l i l e r i n
daha kalabalk b u l u n m a l a r n d a n v e h e r gittikleri
y e r d e idare m e v k i i n e kendileri g e m e k itibarile
hakimiyetlerini
kabule daha abuk
altrmak
saiklerinden de tahassul etmi olabilir. S o n asrI irin Osmanl imparatorluu d e v r i n d e
mesel
Giride, Arnavutlua, a m a v e y a Badada gitmi
T r k l e r i n o r a l a r d a G r e k v e A r a p v e A r n a v u t dil
lerine temesslleri bizim neslin gzile
grd
v a k a l a r d a n olduu gibi, b u g n a r k vilyetle
rimizde
dedenin
yalnz trke, babann h e m
T r k e , h e m krte, torunun yalnz krte ko
numakta olduu trk kylerinin bulunmas
da
a y n i n o k t a y teyit e d e c e k ve b t n
Trkln
intibahn davete d e e c e k bir hdisedir.

Orta Asyada tabiiyat alimlerinin m e v

i de
aylaT R K Y U R D U
n etrafnda k u r u l m u medeniyetin,
yeryznn
d i e r paralarna asr
lar ve asrlarca nasl tanm v e y a y l m olduu
nu syledik. Btn bu mddet zarfnda Ana T r k
Y u r d u n d a neler olup bitti?
klim
deiikliinin
getirdii
kuraklk
ve
o n u n zarur kld btn b u g l e r phesiz
ana medeniyetin zararna oldu. Sar Irmak, nds,
G a n j , Frat, Dicle, K z l r m a k , b y k v e k k
M e n d i r e s l e r , Nil v e saire gibi e n feyizli sular
kylarna; ve Akdeniz havzalar gibi Cennetten
ayrlm sanlacak kadar gzel kara paralarna
intikal eden bu medeniyet, s e e r e k yerletii bu
sahalarda, tabi t e k m l n takip e d e r e k y k s e
l i r k e n , Orta Asyann
btn
bu ayrlklarn
sarsn
tlarndan
mteessir
olmamas
elbette
mmkn
deildi.
nsan kabiliyetinin medeniyet dediimiz
haslasn y a r a t a n ilim v e san'at d a h a z i y a d e
z e n g i n vadileri, m u h i t ile t e m a s v e m u v a s a l e
kolaylklarna mazhar sahalar sever. Yeni doan
zengin bir medeniyet merkezi, mesel Orta Asya
da o l d u u g i b i i k l i m ; v e y a d i e r b i r o k s a h a l a r d a
grld
zre
bir payitahtn yaklmas, bir
devletin yklmas gibi siyas; yeni bir dinin
m s a m a h a s z l g i b i i t i m a s a i k l e r i n t a z y i k i ile
yerini deitirebilir. Akdeniz medeniyeti devrinde
havzann muhtelif sahalarnda yetien limlerin,
san'atkrlarn, filozoflarn, airlerin h e r k e d e n
k h Sart, k h Atina, k h s k e n d e r i y e e h i r l e r i n e
t o p l a n a r a k m u h i t i n k e n d i l e r i n i e k e n m s a i t eGLERDEN cudiyetini syledikleri b y k
EVVEL
VE
nizin v e ona akan rmaklarn,
SONRA ANA
r

raiti iinde, k a r a r g h e d i n d i k l e r i y e n i m e r k e z i n
meden t e a l i s i n e m e s s i r o l d u k l a r
malmdur.
T r k tarihinin yakn devrelerinde b u n u
teyit
e d e c e k m i s a l l e r p e k o k t u r . Kubilay
yeni kurduu
Hanbahk
( b u g n k P e k i n ) ehrinin sratle me
d e n inkiafa e r m e s i , C i n d e en m m t a z b i r ilim
ve fikir m e r k e z i h a l i n e gelebilmesi iin b t n
U y g u r limlerini, mtefenninlerni, riyaziyecilerini
C i n d e t o p l a m a k istedi. Ve
b i r o k l a r n getirtti.
l m i n H a n b a h k s a r a y n d a k a z a n d itibar, U y g u r
limlerinin oraya tanmasnda phesiz amil, v e
b u da e l b e t t e asl U y g u r v a t a n n n i l m z a r a r n a
oldu. T r k m e d e n i y e t i Kgar, S e m e r k a n t , T a k e n t ,
Buhara, Konya, stanbul gibi ehirler arasnda
en y a k n asrlara g e l i n c e y e k a d a r m e r k e z dei
t i r m e k t e d e v a m etmedi m i ? s l m ilim ve san'at
siyas frtnalar n n d e asrlarca a m d a n B a d a d a ,
Badattan K u r t u b a y tanp d u r m a d m ?
te b y l e c e Ana T r k - Y u r d u m e d e n i y e t i d e
t a r i h i n i l k z a m a n l a r m d a n b e r i en m h i m m i
artc
kuraklk
olduu g r l e n s e b e b i e r altnda y e r i n i
d e i t i r m i t i r . B u n d a n asl y u r t t a o z a m a n l a r d a n beri artk hibir m e d e n i y e t y a a m a m olduu
n e t i c e s i n i k a r m a a k a l k m a k b i t t a b i d o r u ol
maz. Ana T r k Elinin iinde yaplan Arkeolojik
t a h a r r i l e r en k a d m m e d e n i y e t i n orada
aranmas
l z m g e l e c e i n i kfi d e r e c e d e ispat etmitir. H a z a r
a r k n d a A k a b a t y a k n l a r n d a Anav
hafriyatnn
r e i s i Pumpelly
bu medeniyete iinde bulundu
u m u z z a m a n d a n 1 1 , 0 0 0 yl e v v e l e g i d e n
bir
kidem takdir etmitir.
Aratrlan dier btn
kadm medeniyetlerden
hibirine
h i b i r lim
tarafndan bu k a d a r u z u n bir k i d e m v e r i l m i de
i l d i r . Pumpelly
h a f r i y a t i i n i n t i h a b ettii s a h a d a

isabet gsteremiyerek gayet k k ve ehemmi

yetsiz bir k a s a b a y rten topraklar kazmtr,
T a r i h v e A r k e o l o j i d e e n iptida b i l g i s i o l a n l a r c a
m a l m d u r ki topran, a a l a n b o a n haris sar
maklar gibi kendi iinde g m d ve asrlar
zarfnda izlerini belirsiz h a l e getirerek unuttur
d u u k a d m e h i r l e r d e n - h e p s i n i n d e i l s e bile bir k s m n n yerini isabetle tayin e d e r e k b u l m a k
m k l d r . B u n u n l a b e r a b e r , k u m l a r n n al ana
m e d e n i y e t i n y e k p a r e bir metfeni olan Trkstan,
ilmin b u isabeti e k s i k a r a t r m a t e e b b s n m k f a t s z b r a k m a m , Pumpellynin
eline en ky
m e t l i v e s i k a l a r v e r m i t i r . A m e r i k a l l i m b u ve
s i k a l a r ilmin bitaraf g z y l e tetkik ettikten s o n r a
Ana
Trk - Yurdunun
bu ksmnda
Neolitik
medeni
yetin milttan
evvel IX uncu,
hayvanlar
ehliletir
menin
VIII inal
binde, maden
san'atlarnn
VI inci
binde, yani
imdiye
kadar
madencilikte
en
kademli
tutulan
S u s t a n 1000 yl evvel
baladn
Vade ve
iln
etmitir.
T r k l e r i n A n a Y u r d u , Morg ann d a s y l e d i i
g i b i i m d i y e k a d a r p e k az a r a t r l m s a h a l a r d a n
biridir. Medeniyet meneinin, tarihileri y o r m a k t a
v e yanltmakta olan m e h u l l e r i n i a a c a k anahtar
oradadr. lmin kazmas orada i l e m e e balad,
b u l u n a n v e s i k a l a r s a m i m v e bitaraf ilim d u y g u s i l e t e t k i k v e tahlil o l u n d u u z a m a n i n s a n l n
t e k m l t a r i h i g r k l a r l a a y d n l a n a c a k v e ya
zl b u l u n d u u h a k i k k i t a b n i i n d e o k u r t m u
o l a c a k t r . B u k i t a p h a r i t a l a r n Trkilstan
dedii
Orta Asya yaylsdr. O sahann stste ylm
e n k a d m medeniyetlerle kapl olduuna, orada
a t a l a r d a n g e l e n m e n k u l t ile d a o b a n l a r b i l e
vakftr.

Milttan e v v e l 9 , 0 0 0 yla v a r a n k a d m T r k
medeniyetinin bir zaman sonra s n d n ve
bsbtn tarihe g m l d n tasavvur v e iddia
e t m e k hatadr.
Bu m e d e n i y e t bir taraftan in,
Hint, M e z o p o t a m y a v e s a i r e g i b i y e n i i n t i k a l
m m t a k a l a r n d a i n k i a f e d e r k e n dier taraftan da
asl k e n d i s a h a s n d a d e v a m ve inkiaf eylemitir.
klimin msaadesizlemesi, hayat artlarnn b
yk mikyasta daralmas o n u n a n c a k hzn dur
d u r m u ve sahalarn tahdit etmitir.
T r k l e r i n y a l n z h a r p ile, b a k a l a r n n m e m
leketlerini ele g e i r m e k g a y e ve gayretile yaa
yarak medeniyete hadm olmadklar yolundaki
garazkr
iddia
ve iftiralarn
artk mevsimi
gemi
tir.
Asrdide htristiyanlk davalarnn dourdu
u b u iptida t e l k k i v e t e l k i n l e r l e
beeriyetin
b i r k s m n d a d i e r i n e k a r k i n v e h u s u m e t his
leri a l a m a n n ne k a d a r g a y r i insan v e g a y r i
meden olduunun anlalmas zamanlar gelmi
tir. T r k l e r i , y a l n z h e r m i l l e t i n t a r i h i n d e g r l
m n e v i n d e n baz edit hareketlerde tantmaya
almay asrlarla iar edinmi olanlarn, b u ha
reketlerinde ne k a d a r haksz ve insafsz oldukla
rn g r m e l e r i iin btn maziyi bir tarafa b r a k a
rak, s a d e c e son u m u m harbi v e b u n u n muhtelif
safhalar iinde yalnz Alman v e Fransz milletle
rinin arpma ekillerini hatrlatmak yetmez m i ?
T r k l e r a l e y h i n d e menei hristiyanhk
taassubu
olan ve asrlarca yrtlen garazkr telkinlerin
d a i m a saf v e b i t a r a f k a l m a s l z m g e l e n i l m i n
r u h u iine de s o k u l m u olmas teessfe d e e r
hallerdendir. Tarih vadisinde bu ruh haletin en
b a r i z t e z a h r M e z o p o t a m y a d a k i i l k 3umer
Elam
medeniyetleri k e f i y a t n
takip eden
yllarda
t

grlmtr. O zaman vesikalarn beli ehadetini

dinleyen hakik limler bu medeniyetler meneinin T r k s t a n o l d u u n u ifadeyi ilmin eref b o r c u
b i l m i l e r d i . F a k a t a s r l a r n nasrladL g a r a z , i l m i n
saffetle o r t a y a k o y d u u h a k i k a t e h c u m d a g e c i k
medi. T r k l e r i n en k a d m v e en y k s e k m e d e n i y e e r i n b a n i s i o l m u b u l u n m a l a r n k a b u l et
m e k h r i s t i y a n l k v e a v r u p a l l k i i n e n hafif t a b i r
ile, b i r izzeti n e f i s m e s e l e s i t e l k k i o l u n d u . O z a
m a n k i limlerin mmtazlarndan saylan ve ma
kul ve h a k i n a s d a v r a n m a s l z m g e l e n
Renan,
m u h a r r i r i n i n hissiyatn g i z l e y e m i y e n u c m l e
lerle y e n i h a k i k a t i n k e n d i z e r i n d e yapt tesiri
pek gzel anlatmtr:
" T o p r a k l a r altndan karlan bu k a d m ve
y k s e k B a b i l m e d e n i y e t i n i T r k l e r , Finuvalar,M a c a r l a r gibi i m d i y e k a d a r tahripten b a k a ma
rifet g s t e r m e m i v e k e n d i l e r i n e h a s h i b i r m e
deniyet y a r a t m a m r k l a r nasl y a p m olabilir
ler? Geri hakikat bazan hakikate
benzemez
gibi g r n e b i l i r
ve e e r bize S a m l e r d e n
ve
Atilerden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r i n en kudretli ve
en deerlisini k u r a n l a r n T r k l e r ,
Finovalar,:
M a c a r l a r o l d u u ulu orta bir k a n a a t y e r i n e m e s
eleyi m e n e i n d e n
s o n u n a k a d a r i z a h e d i c i delil
lerle ifade v e ispat o l u n u r s a inanrz. Fakat b u
d e l i l l e r bunu kabulden
kacak
neticenin
fecaati
[i]
nisbetinde kuvvetli olmak lzmgeljr.[2]
B u r a d a derpi edilen
l e r i n ilk m e d e n i y e t l e r i n
kabule

.mecbur

kalmak

ackl(!) neticenin
kuruluuna

Trk

hizmetlerini

n o k t a s o l d u u n u fazla

n talik bizimdir.
[2J E r n e s t Renan, Kistoire d u P e u p l e d'lsrael.

i z a h a h a c e t y o k t u r . E. Renan
n t e m s i l e t t i i d
n tarzna bir m d d e t sonra yine T r k l e r iin
m e n f i d i e r b i r c e r e y a n i l t i h a k etti. B t n m e d e
niyetlerin ilk k u r u c u l u u n u S a m rklara
atfet
m e k g a y r e t i n d e b u l u n a n bu c e r e y a n n e n hara
retli k r k l e y i c i s Joseph
Haievy
oldu. Biz bura
da h e r i k i t a r a f n T r k l e r h a k k n d a k i d m a n
v e antipatik tezlerini ve szlerini n a k l e d e r e k bah
simizi tarmak istemeyiz. Arzuya v e t e m e n n i y e
lyk olan cihet ilmin kilise kandillerinden, yedi
k o l l u a m d a n k l a r n d a n v e ya t a a s s u p a t e i n i n
a l e v l e r i n d e n d e i l a n c a k Hakikatin
n u r u n d a n ay
dnlk almasdr.
Btn kadim medeniyetleri k u r m u olanlarn
arktan ve bilhassa Orta Asyadan geldikleri u m u
m denebilecek
bir ekseriyetle k a b u l e d i l m e k t e
olmasna gre, Orta Asyadan kimler gelebileceini
aratralm. Hint, ve in yerlilerinin,
Islavlarn
iptidadanberi bahsettiimiz medeniyet sahalarna
m u h a c e r e t l e r i n e dair h i b i r vesika yoktur. T r k
lerin m u h a c e r e t l e r i n e gelince, bilinen b t n tarih
buna dair vesikalarla doludur.
B a k a h i b i r rk
ana y u r d u n d a kendini milyonlarca kiilik ktleler
halinde g e icbar e d e c e k iklim ve tabiat tahavvllerine maruz kalmamtr. Trkstana komu
Hint, i n v e V a p a n y a g i b i m e m l e k e t l e r y z l e r c e
milyon insanlar doludur. T r k s t a n ise O s m a n l
Trklerinden biraz sonralara kadar devam eden
muhaceretler yznden bombotur. Osmanl Trk
lerinin A n a d o l u y a gelii b i n l e r c e yl d e v a m e t m i
bir m u h a c e r e t devresinin tarihte g ze arpan son
safhasdr. B u g n k o s k o c a Orta Asyada nfus ve
hayat bir k a r m a k , ay ve gl k e n a r l a r n a sn
m belki gittike k l e n ehirlere m n h a s r

gibidir. Orta Asyada bulunan her h a n g i bir rkn

orada bir k k brakmakszn son ferdine kadar
g a r b e g e l m i olabileceini k a b u l m m k n deil
d i r . Tokartardan
bahsolunuyur. Bunlarn Avrupa
l l a r c a Turan
d e n i l e n v e b i z i m Trk d e d i i m i z
c a m i a y a m e n s u p o l m a d k l a r n isbat, g a y e t g
olduktan baka, k k ve tedenberi ok ehem
miyet kazanmam
bir k.bilenin in, Hint, n
Asya, A v r u p a , imal Afrika s a h i l l e r i n e b i n l e r c e
yl z a r f n d a b e l k i elli m i l y o n o l a r a k t a h m i n e d i l e
bilecek muhacir ktleleri vermi olmasna inan
m a k m k l d r . ran dediimiz sahada mstakil
b i r r k t a s a v v u r , v e b u n l a r n t a y i n v e ispat g
her hangi saikle muhacerete m e c b u r kaldklar
f a r z e d i l s e bile, b u s a h a n n s a y d m z g e n i d n
ya rnntakalarna taacak,
h e r gittikleri y e r d e
iktidar v e h a k i m i y e t tesis e d e c e k nisbette b y k
insan ktleleri d o u r m u olmasna ihtimal veril
mez. randa byle bir rk yaam olsayd, m u h a
c e r e t e m e c b u r kalnca e v v e l en y a k n , en feyizli
Mezopotamyay
v e A n a d o l u s a h i l l e r i n i i s k n et
mesi lzmgelirdi. Sumerlerin, Elamlarn rann
k a d i m y e r l i l e r i o l d u k l a r n k i m iddia e d e b i l i y o r ?
S o u t v e B a k t r i y a n m n t a k a l a r da b y l e d i r .
Halbuki
bunlann
yannda
s<m otuz
asrlk
malm
devrede
bile
birok
istillar
yapm
ve
heryerde
byk
kk
belki
yzden
fazla
Dev
let kurmu,
birok
medeni
merkezler
yaratm
bir Trk
rk vardr.
Bu son istillar v e
Devlet
k u r u l a r milttan yz asr evvel b a h y a n hdise
lerin d e v a m v e t e k e r r r n d e n b a k a b i r e y de
ildir.
U m u m tarihin v e m e d e n i y e t tarihinin, bu
g n k m t e f e k k i r b e e r i y e t i o k a d a r m e r a k ile

igal eden k a r a n l k safhalarn izah iin, T r k rk

n esas tutmaktan baka are yoktur. Bu esas kabul
edilince btn izah m k l g r n e n
meseleler
aydnlanacak, tarihte bo braklan v e y a istifham
i a r e t l e r d e d o l d u r u l a n fasllar t a m a m l a n a c a k t r .
nsafl, h a k i n a s v e b i t a r a f A v r u p a l a l i m l e r i n
f i k i r l e r i n d e n ve delillerinden d e istifade e d i l e r e k
mdafaa olunan tezimizde hibir
rk v e millet
i i n istihfaf v e i s t i h k a r k a s t y o t u r . K e n d i m i l l i
yetini sevdii k a d a r b a k a mill a h s i y e t ve var
lklara h rm e t T r k l n iarlarndandr.

B u eserin gayesi m u k a d e m e d e iaret ettiimiz

g i b i a s r l a r c a o k h a k s z i f t i r a l a r a u r a t l m , ilk
m e d e n i y e t i d i r ; k u r u l u u n d a k i hizmet ve e m e k l e r i
i n k a r o l u n m u B y k T r k Milletine, tarih haki
k a t l e r e d a y a n a n erefli
mazisini
hatrlatmaktadr.
u n u da i l v e e d e l i m ki on bir bin yllk
gs
k a b a r t a n v e a l n y k s e l t e n bir m a z i , T r k m i l l e
tine bo ve l z u m s u z bir g u r u r v e r m i y e c e i gibi,
her milleun tarihinde g r l m v e grlebilecek
h a l l e r d e n o l a r a k b i r k a asr n saftan a y r l m
b u l u n m a k ta f t u r v e r m e z .
Gazi Mustafa
Kemal
Hazretleri,
tarih n u t u k l a
rnn s o n u n d a g e n l i e hitap e d e r e k m e m l e k e t i n
maruz kalabilecei vahim ihtimalleri ve btn
tehlikeleri s a y d k t a n s o n r a ; " E y Trk stikbalinin
Evld, ite btn bu ahval v e e r a i t iinde dahi
vazifen
istikll
v e cumhuriyeti
kurtarmaktr.
Muhta olduun kudret damarlarndaki asil k a n d a
mevcuttur,, buyurmulardr.
T r k n t a r i h a z a m e t i n i n m m t a z t i m s a l i B
yk Beis,
bu notlarn toplanmas ve bir a r a y a

g e t i r i l m e s i iin. a l a n l a r , b u m e s a i y e s e v k e d e n
iratlar
ve rehberliklerile
i m d i h a t r l a t t m z hita
b e l e r i n e u c m l e l e r i ilve b u y u r m u o l u y o r l a r :
" E y T r k Milleti! Sen yalnz k a h r a m a n l k ve
c e n g v e r l i k t e d e i l , f i k i r d e v e m e d e n i y e t t e d e in
sanln erefisin. Tarih, k u r d u u n medeniyetlerin
sena v e sitayilerile doludur. M e v c u d i y e t i n e kas
teden siyas ve itima amiller b i r k a asrdr yo
l u n u k e s m i , y r y n a r l a t r m o l s a da,
on bin yllk fikir v e h a r s miras, r u h u n d a bakir
ve t k e n m e z bir k u d r e t halinde y a y o r . Hafza
snda b i n l e r c e v e binlerce yln hatrasn tayan
tarih, m e d e n i y e t safnda l y k o l d u u n m e v k i i
sana parmaile gsteriyor. O r a y a yr ve y k s e l !
B u , s e n i n iin h e m b i r h a k , h e m de b i r v a z i f e d i r !

N
MEMLEKET AHAL MEDENYET
SYAS TARH

III. IN
I.

MEMLEKET

inliler m e m l e k e t l e r i n e o n g - K u o "Orta m
p a r a t o r l u k , , a d n v e r i r l e r . B u g n k H o n a n kt'asm tekil eden sahaya eu sllesi zamannda
verilmi olan bu isim sonralar
umumilemitir.
-Sin v e i n e k i l l e r i n i d e a l a n i n k e l i m e s i n i n mi
lttan e v v e l 1II n c a s r d a h k m s r m olan
T'sin sllesi i s m i n d e n g e l m e o l d u u n u sylerler.
Kadm mverrihlerden (Ptolemee Ptoleme)
ini imal v e c e n u b o l m a k z e r e i k i y e ayrr.
O r t a Z a m a n s e y y a h l a r n d a n Marko
Polo ile Odorik
te h a t r a l a r n d a i n i n i k i y e a y r l d n , i m a l
i n e K a t a y [1], c e n u b i n e M a n z i
denildiini
ve Katayllarn yani imal indekilerin cenuptaki
ahaliyi b a r b a r telkki ettiklerini yazarlar.
[1] Htay, Ktay ve H a t a y da denir. B u i s i m a r k T r k
l e h e l e r i n d e k i (Kata) k e l i m e s i n d e n a l n m a olsa gerektir.
'Kata, tabya, siper, i s t i h k m d e m e k t i r .
E s k i z a m a n l a r d a Htay l k e s i n i n z e n g i n l i i v e i n s a n
larnn gzellii o k m e h u r d u . Bu hretin izine O s m a n l
T r k airlerinin eserlerinde de tesadf edilir:
" B i r m l k e g z a r etse s a n u r halk o m l k n ,
olduklar y e r m e m l e k e t i in- Hatadr.,,
Nef'
" H e r s a t n dilniini r e k f e r m a y i e b r u y u dilberan
Hata v e her k e l i m e - i a n b e r a k i n i s e r m a y e bahsi tabla-i
attan sabadr
Fuzul

IN
inin k a d m tarihi K o n f y s v e akirtleri
tarafndan toplanarak tensik edilen m e n k u l t ve
an'anelere mstenit bulunmaktadr. inliler ken
dilerini " H a n Oullar,, adile anarlar.
in ; c o r a f , r k v e t a r i h v a h d e t t e n m a h r u m
b i r m e m l e k e t t i r . Asl i n i n h u d u d u i m a l d e b y k
Setti, g a r p t e S e u - u a n d a l a r n v e c e n u p t a G k
I r m a k " Yang-e K i y a n g vadisini
e'reveliyen
dalar s i l s i l e s i n i g e m e z . B u n d a n t e s i M a n u r y a ,
M o n g o l y a , in T r k e l i ve Tibet gibi
yabanc
k o l o n i l e r m a h i y e t i n d e l k e l e r d i r . Asl i n l i deni
len halk b u r a l a r d a ya hi b u l u n m a z , y a h u t p e k
seyrek, nadir ve ehemmiyetsiz serpintiler halinde
bulunur. k i b y k r m a k , s n r l a r n g s t e r d i i
m i z asl i n i , y e k d i e r i n d e n t a m a m e n f a r k l , i k i
ksma ayrr. B u n l a r d a n
biri 4 7 0 0
kilometro
s r e n Sar r m a k ( H u a n g H o ) ile b u n u n kollar
ndan A k a y v a d i l e r i n i n t e k i l ettii i m a l C i n d i r .
Dieri dnyann en b y k akarsularndan ( 5 5 0 0 )
kilometro uzunluunda G k Irmak (Yang-e-Kiy a n g ) ile daha k k ( 1 7 6 0 ) k i l o m e t r o l u k S i k i y a n g
a y v a d i l e r i n d e n t e e k k l e d e n c e n u b Cindir.
.

Aongolya yaylasnn cenup taraal a n h a l i n d e balyan imal in, sca

v e souu iddetli br sahadr. T o p r a m m b i t
v e feyizlidir. B u feyiz garptan a r k a d o r u gidil
d i k e artar. S a r I r m a k b u r a d a k o l l a r e b i r l i k t e b i r
b u u k milyon kilometro m u r a b b a geniliinde en
gin br ovay sular. A n a d o l u n u n M e n d i r e s r m a
gibi S a n I r m a k t a s k s k t a a r . V e a r a s r a y a t a k
deitirir. T a r i h i n kaydettii b y k taknlklardan
b a z l a r n d a m i l y o n d a n fazla insan b o u p s r k l e
dii v a r d r .
Asrlardanberi,
araba ve
kan

t e k e r l e k l e r i n i n o y d u u y o l l a r s t n d e , faslasz
k e r v a n l a r bu o v a y b o y d a n b o y a g e e r e k B y k
Setin tesindeki lkelere ipekli k u m a v e ay
tarlar.
Garpta o k kesif olmyan nfus, arka
d o r u g i d i l d i k e a r t a r v e e n a r k t a k i a n t u n g vil
yetinde kilometro bana ( 2 6 4 ) e kar. Aalklar
da i n s a n l a r g i b i g a r p t a n a r k a g e l i n d i k e o a l r .

CENUBI

.
N

Cenub Cin, imal Cinden

u.-

4.

bsbtn

ay bir m a n z a r a gsterir. Ova ksm

daha d z l k t r ; G k I r m a k ve btn yan kollar,
Sar I r m a a nisbetle gemi gidi geliine
daha
elverilidir; o n u n iin b u r a d a j o n g v e k a y k , deve
kervanlarnn yerini tutmu, kan y o k denecek
kadar azalmtr. C e n u b inin ana damar, ar
akl, derin sulu G k I r m a k , dz v e hudutsuz
bir v a d i y e g l l e r ve b a t a k l k l a r y a y a r a k a r k in
denizine ular.
C e n u b i n i n s c a k i k l i m e y a k n tatl b i r i k l i m i
vardr. H a v a i m a l d e k i gibi s e r t deildir. Y a m u r
lar i m a l e nisbetle daha o k v e m u n t a z a m ya
ldr. T o p r a k z e n g i n , a y d a n k f u r a a c n a k a d a r
hemen
her
nebat
yetitirmee
kabiliyetlidir.
Memleketin balca servetlerinden biri olan pirin
bir u f u k t a n b i r ufka G k I r m a k b o y l a r n kaplar.
Cenub inin her tarafnda nfus sktr.
Ovann, cenupta nihayetlendii sahada sarp
ve yaln dalar kabarr. B u n l a r n te tarafnda,
c e n u b in denizi sahilleri, inlilerle asrlarca
devam eden temaslarna r a m e n , hususiyetlerini
muhafaza etmi muhtelif rk tiplerine m e n s u p
ahali ile m e s k n d u r . B u r a d a S i k i y a n g a y n d a n
b a k a e h e m m i y e t l i su y o k t u r . E n garpta Tibetli
k m e l e r , bunlarn c e n u b u n d a btn in Hindista-

m h u d u d u b o y u n c a Tayiler,
K u e y - e u havali
s i n d e Miyao - Seu 1ar y a a r . Y o l s u z , g e i t s i z s a r p
dalarn tepesine
asrlardanberi ova, vadi v e
deniz kylar insanlar ile iliiklerini k e s m i , m e
deniyete yanamaz ve medeniyeti
yaklatrmaz
v a h i k a b i l e l e r b a r n m a k t a d r . B u n l a r n , Tik i n
yerlilerinin, iptidailiklerini muhafaza etmi esas
tipleri o l d u k l a r n a ihtimal v e r i l m e k t e d i r .
Tibet, inin garbn almaz

Tibet.

ElMiuIrtS

JVilllTTLfc.IS.Jt. 1 -

i b i

kapayan ve ykseklii
^ _

.,

_ ,

, .

y e r m e g o r e 4 0 0 0 ile 5 0 0 0 arasnda
deien muazzam bir yayladr. Suyu
az, t o p r a killi, k u m l u v e b i r o k y e r l e r i n d e t u z l u
d u r . B u t o p r a k t a ot z o r b i t e r ; a a v e o r m a n y e r i n e
seyrek allklar yetiir; tezekten baka y a k a c a k
yoktur. klim vasflar unlardr: iddetli kuraklk,
iddetli v e k u r u s o u k , iddetli v e s o n s u z r z g r
lar,- U z u n v e y k s e k s i l s i l e l e r d e n k u r u l m a S e u uan dalar 5 0 0 0 metrodan 6 0 0 0 e k a d a r varan
yksekliklerde arkta; f i i m a l y a n m
yksek ve
muvazi srtlar bir yarm daire gibi c e n u p v e
g a r p t a ; orta y k s e k l i i 6 0 0 0 m e t r e y i a a n a z a m e t l i
K a r a n l k d a [Ij s i l s i l e s i i m a l d e T i b e t i k u a t r l a r .
[ 1 ] Garpta Altn da. Ustun da ve Arka da silsilelerile balayp inlilerin Kuen-Lun dedikleri muazzam da
larn trke adna trke kitaplardan hibirinde tesadf
edilemedi. Elisee Reelus nn bu hususta verdii izahattan
bunlann Kulkun ve Kurkun ismile de anldklar, Hintlile
rin Aneuta, Trklerin Karanguy da yani bizim lehemize
gre Karanlk da dedikleri anlalyor. (Geogr. niverselle
cilt 7, sayfa 253 e baknz)
Karangu
kelimesinin Anadolu trkesinde dahi
yaam ve belki baz vilyetlerde hl yaamakta olduu
na phe yoktur. B u kelime Fuzuli nin u beytinde geer:
LER

Bunlarn arasndaki yaylada, y e r e arplarak

p a r a l a n m b y k bir a y n a krntlar gibi say
sz g l l e r s e r p i l i d i r . A r a z i , z e r i n d e a l a n l a r a
k u r u bir e k m e k t e n baka bir ey
vermiyecek
k a d a r hasistir. N f u s s e y r e k t i r . Halk cahil ve hu
rafelere baldr. Fakat kendilerinde yurt sevgi
ve kskanl ok yksektir. Tibet dnyann im
d i y e k a d a r i i n e e n az g i r i l e b i l m i v e e n az t e t k i k
olunabilmi sahalarndan biridir.
S a r k ve c e n u b u n d a k i dalarn yarath M o n g o l y a y a d u v a r l a r m a z g a l l
bir kale g r n verir. B u d u v a r alnca orta yk
s e k l i i 9 0 0 le 1 2 0 0 m e t r e a r a s n d a g e n i b i r y a y
laya klr. i m a l e ve g a r b a d o r u alp genile
y e n y a y l a n n a r k n B y k K i n g a n d a l a r , i
malini ve imal garbn baz tepeleri 4 0 0 0 metre
y e v a r a n ( A r d a - Al tay) [1] s r a d a l a r e v i r i r .
in T r k e l i n d e n
Manurya hudutlarna ka
d a r M o n g o l y a m n ortas, i n l i l e r i n K u m d e n i z i ,
Trklerin Gobi dedikleri ucu buca belirsiz br
ldr. Gezici k u m tepeleri, k a r m a k a r k k a y a
l k l a r , y e i i l i k s i z b a t a k l k a m u r l a r ile r t l l
m a n z a r a s , i m a l v e g a r p i m a l d e (Ar d a = A l t a y )
e t e k l e r i n e y a k l a t k a deiir. B u r a d a n itibaren,
y k s e k otlu a y r l k l a r , o r m a n l a r , s a y s z a l a
yanlar, tespih gibi yan y a n a dizilmi gller balar.
ln c e n u b u gz e r e m i y e c e k enginlikte otlaklar
la k u a t l m t r .
G a m g n itme dili b i m a r d a n tn diri
H a y r d r v e r m e k K a r a n g u g e c e d e b i m a r a su

Fuzul

K a r a n l k kelimesi aatay T r k e s i n d e de K a r a n g u
diye telaffuz edilir. "Lgati a a t a y , sayfa 2 3 8 , ,
[1] Altay'n dier ad Ar Dadr.
De G u i g n e s , cilt. I

Mongolya
iklimi g e r e k sca, g e r e k s o u u
itibarile serttir. D e r e c e i k i n c i k n u n d a ( 3 0 ) a k a
d a r d e r ; t e m m u z d a ( + 3 8 ) e , hatta ( + 4 5 ) e k a r .
B t n l l e r d e o l d u u g i b i b u r a d a da a y n g
n n en az v e e n o k s c a k l k d e r e c e l e r i a r a s n d a
ki fark b y k t r . Baz g n l e r d e b u fark 4 8 de
receye kadar varr. Yaz gnlerinin pek nadir
s a a n a k l a r h a r i c i n d e , k u r a k l k iddetli v e daimidir.
B u payansz sahalar iskn eden halkn o u bu
gn srlerinin banda adrl g e b e hayat ya
a m a k t a d r . i m a l e Kalkaslar, a r k a K a l m u k l a r gar
ba a k a r l a r ve en g a r b a Krgzlar y e r l e m i l e r d i r .
Manurya, Mongolya gibi orak ve
y i ^ir m e m l e k e t deildir. B i r o k
maden damarlarile zengin dalar am, gknar,
k a y n , ceviz v e m e e o r m a n l a r i l e r t l d r . kli
m i n s e r t l i i n e r a m e n iyi v e b o l m a h s u l v e r e n
iki gzel vadisi v a r d r : i m a l d e S u n g a r y a , ce
nupta Leao vadileri.
Cetleri T u n g u z l a r olan M a n u l a r g e b e l i k t e n
uzaklam, topraa balanm din ve alkan
iftilerdir. X V I I inci asr ortalarndan 2 0 inci
a s r b a l a r n a k a d a r b t n Cinde h k m r a n o l a n
M a n u sllesi M a n u r y a n n terakki v e inkiafna
hizmet etmitir.
MANURYA

IN TUR KEL

S U

mparatorluun garp ucunda,Tibetle

,

, .

Mongolya
arasnda, arktan garba
d o r u b i r y e l p a z e g i b i a l a n in T r k e l i n i
tarafndan kuatan heybetli dalardan T a n r da
lar ( i n c e d e T i y e n - a n ) s a h a y i m a l d e u n g a r y a ,
cenupta Kagarya namlarile ikiye bler.
Pek
s e y r e k ve sreksiz kayn ve am
ormanlarnn
-

78

a a l a m a y a alt plak dalar, granit kayalk

lar, a k l l a r v e i n c e s a r k u m l a r l a r t l v a d i l e
r d e in T r k e l i gze hazin bir m a n z a r a gsterir,
" i m a l d e Tanr, cenupta K a r a k u r u m dalar
nn, g a r p t a P a m i r y a y l a s n n v e r d i i s u l a r d a ol
masa K a g a r y a m m t a k a s yeillikten tamamen
m a h r u m k u r u bir k u m s a l d a n ibaret kalrd, K a r a kurumdan inen Karaka, Yarkant; Pamirden inen
K a g a r ; T a n r dalarndan inen Aksu ve Tavuk a n [1] a y l a r , v a k t i l e b e l k i T u n a l a r , R o n l a r
ve
R e n l e r gibi b y k r m a k l a r olan btn bu sular
i m d i k u r a k l k t a n atlam t o p r a k l a r s t n d e an
cak birbirine eklenerek yaayabiliyorlar. Bunlarn
birlemesinden m e y d a n a gelen Tarm, in T r k e linin y e g a n e rmadr.
Tanr ve K a r a k u r u m dalarndan
dklen
binlerce alayanl derelerin
biriktirebildii
bu
sular toplayan Tarm, evvel dolgun v e kylar
alkan T r k iftisinin at d z g n kanallarla
ssl, s o n r a yakc, k a v u r u c u g n e i n kzdrd
k u m l a r i i n d e c l z b i r s z n t o l a r a k , Aptall k y
yaknnda Karaburan glne dklr. Biraz sonra
bu gln y k s e k b o y l u ve sk sazlklar, k a m
l k l a r a r a s n d a n k a r a k v e s u n ' v e tabi b i r o k
kanallar s u l a y a r a k Lop g l n n su y z n d e n
y u k a r alt m e t r e y k s e k l i e v a r a n k a m l a r f a l t n a
girer.Lop gl an anelerin bildirdii, ilmin ve tarhini
teyit^ttii, k a d m inlilerin " G a r p D e n i z i = Si-hay
d e d i k l e r i A s y a i d e n i z i n i n b u g n k a r t d r .
Kablettarih devirlerde K a r a n l k dala Tanr da
l a r a r a s n d a iki m i l y o n k i l o m e t r o m u r a b b a m d a n
:

[1] T a v u k a n . T a v a n k e l i m e s m i n aatay T r k e sindekt telffuz eklidir. (Lgati aatay s a h i f e : 1 0 5 . )

fazla b i r s a t h n n i k a y e t s i z s a h i l l e r i n i y k a y a n , de
rinlii baz y e r l e r d e 9 0 0 m e t r e y i g e k i n bu koca
denizden
b u g n iki bin k i l o m e t r o g e n i l i i n d e
bir sahay slatan y a n bataklk bir gl kalmtr.
" K a d m d e v i r l e r d e b u h a v a l i d e h a k i k i dedizler vard. T e n r dalarnn a r k u c u n u n imal
v e c e n u p taraflarnda b u g n serpili g r d m z
k k g l l e r b u d e n i z l e r d e n k a l m a d r . i n Tr-,
k e l i ile g a r b i n a h a l i s i a n ' a n e h a l i n d e m u h a f a z a
ettikleri u m u m bir k a n a a t l e bu h a v z a s u l a r n n
yava .yava eksildiini sylerler.
"... B u h a v a l i g l l e r i n i n o u l u z l u d u r ,
"... i n T r k e l i n d e z i r a a t a e l v e r i s i z l l e r i n ,
ekilebilir araziye nazaran hangi nisbette bulundu
u n u kat' o l a r a k s y l e y e b i l m e k k a b i l d e i l d i r . F a k a t
bunlarn m e s k n ve ilenmi sahalardan ok daha
g e n i o l d u u m u h a k k a k t r . Yeillik, h e m e n h e r ta
rafta, s u l a r b o y u n c a b i r k a y z , n i h a y e t b i r k a b i n
metre genilii g e m e y e n dar eritler halindedir.
B u e r i t l e r i n t e s i b t n . i m t i d a d n c a d a h a el d e
m e m i ssz m n t a k a i a r d r . te G o b i b u r a l a r d a n
balar. T r k l e r , Tarm'n b e r i s i n d e n Fiotan aynn,
ark yakasna kadar sren ksma Gobi demezler,
T a k l a m a k a n derler. Deniz dalgalar gibi y r y e n
gezici k u m l a r , b u r a d a imalden gelen iddetli rz
grlarla s a v r u l a r a k y e r y e r ( 6 0 ) , ( 1 0 0 ) hatta ( 1 3 0 )
m e t r e y k s e k l i i n d e tepeler tekil ederler. Hotan
aynn garbnda k u m hykleri byle
yksek
tepeler eklini a l m a z ; bazlar 3 0 m e t r o y u g e s e de
e u a n c a k 5 - 6 m e t r o l u k gezici h y k l e r halinde
imali garbiden c e n u b u arkye d o r u
yrrler.
B u n l a r n , k u m l a r d a h a m t e h a r r i k b u l u n a n iki u
lar m e r k e z e n a z a r a n i l e r i k t k l a r n d a n h y k l e r
m u n t a z a m hill e k l i n i a l r .

" l e y a k l a l d ; ha\ a d a u u a r a k g k y
z n n m a v i l i i n i g i z l e y e n i n c e t o z l a r d a n belli
olur. O n e a n c a k d o u u n d a n s a a t l e r c e s o n r a
a i k r o l a r a k g r l e b i l i r ; hatta a r k r z g r estii
z a m a n l a r b t n g n k a p a n k k a l d da v a r d r .
B y l e g n l e r d e evlerin i i n d e l e vakti k yak
m a k lzm gelir. Y a r k a n havalisinde bir b u u k
aylk seyahati srasnda H e n d e r s o n fezada dalga
l a n a n i n c e toz puslar y z n d e n etrafta';! b y k
dalar bir k e r e olsun g r e m e m i , b i r o k defalar
yakn srtlar dahi g r e b i l m e s i m m k n olamiyar a k h a v a l i n i n u m u m m a n z a r a s h a k k n d a tak
ribi b i r fikir e d i n e m e d e n d m t r .
" a y e t i n c e u n z e r r e l e r i h a l i n d e y a d za
m a n t a r l a l a r a g b r e y e r i n e g e e n b u t o z l a r id
detli f r t n a l a r l a y n l a r h a l i n d e g e l i n c e ifti iin
bir ykm, bir felket olur.
"Btn in Trklei bozkrlar, k u m hykle
rde rtl deildir. Bunlar bilhassa imal rzgrile s r k l e n d i k l e r i c e n u p , c e n u b u g a r b i m m t a kalarnda grlr.
''. K a r a n l k d a e t e k l e r i n d e , g e n i v e e n g i n
llerin demesi, toprak yerine akl yntlarn
dan ibarettir. B u n d a n on iki, on asr evvel,
b u g n m e t r u k olan ticaret yollarnn bu havali
den getii devirlerde, yakn kylerin ahalisi ker
v a n s r e n t c c a r l a r a a k l l a r d a k a y m a m a l a r iin
tahta a y a k k a b g i y i l m e s i n i v e d e v e l e r i n a y a k l a
rna kz derisinden ark geirilmesini retir
lerdi. K a d m i n t a r i h l e r i n d e b u a k l t a r l a l a r n
dan ve k u m deli eski r m a k y a t a k l a r n d a n b
y k b i r k o r k u ile b a h s o l u n u r .
"... u r a s m u h a k k a k k i H o t a n k r a l l n m h
kmran
olduu devrelerde, kumlar b u g n kap-

81

ladklan geni sahaya henz y r m deillerdi.

B u n u n l a b e r a b e r , l, o d e v i r d e dahi m e z r u h a v a
liyi y a k n d a n s k t r y o r d u . K a d m t a r i h l e r , H o tan e h r i n i n g a r b n d a , i m a l i g a r b i y e d o r u a k a n
b y k br rman sonradan t a m a m e n k u r u d u u
nu ve bir devlet a d a m n n tarlalar emziren, m a h s u
l y e t i t i r e n s u y u n t e k r a r d a l g a l a n m a s i i n k e n d i
ni r m a k e j d e r i n e k u r b a n v e r d i i n i a n l a t r l a r .
B u havalide k u r u y a n sulara dair daha pek
ok menkult vardr.
"... J h o n s o n y z a l t m k a s a b a n n b i r g n
iinde T a k l a m a k a n k u m l a r altna g m l d n
n a k l e d e n b i r a n ' a n e d e n bahseder. o b a n l a r n , bu
k a s a b a l a r n y e r l e r i n i bildikleri, fakat e n k a z ara
s n d a k i altn p a r a l a r l a k y m e t l i e y a y k e n d i l e r i
ele g e i r m e k iin k i m s e y e h a b e r v e r m e d i k l e r i
sylenir. Filhakika Jhonson v e bakalar
gerek
Hotan n h e m e n y a k n l a r n d a , g e r e k K i r y a t a r a f l a
rnda k u m l a r altnda ehir harabeleri bulmulardr.
"... i n T r k e l i h a r a b e l e r i n e n u z u n z a m a n l a r
mahfuz kalabildii bir sahadr. Yamurlarn hi
d e n e c e k m e r t e b e d e k i azl, h a v a n n k u r u l u u ,
y d a iki k e r e d e n fazla k a r y a m a y
sebebile,
s e k i z y z yl e v v e l , k e r p i l e y a p l m d u v a r l a r
b i l e , ilk y a p l d k l a r g n d e o l d u k l a r g i b i k a l r l a r .
Kum
rtt binalarn
korunmasna
yardm
eder. Bu sebeple b r k u m tepesi yerini deitirince
altndaki eski binalar g m l d k l e r i z a m a n pas!
idiseler ylece m e y d a n a karlar[1].
inlilerin
gedik dedikleri ve deniz yollar
kapal b u l u n d u u m d d e t e ini g a r p a l e m i n e
b a l a m olan k a d m " p e k Yolu,, ite bu s a h a d a n
[1] Elisee Reclus, G e o g r . n i v e r s e l l e , cilt VII sahife 114-119

geerdi. Tibet yollar emniyetsizlik ve asayisizlik

yznden ilemediinden, b y k deniz seferleri
b a l a y n c a y a kadar, bu yol y e g n e b y k ticaret
d a m a n olarak kalmt. Fakat k e r v a n l a r o z a m a n
da b i r o k k s m l a r d a k u m d a l g a l a r i l e a r p m a k
mecburiyetinde
bulunurlard.
Rzgrlarn
en
korkuncu Kurukda istikametinden gelen Karaboran kasrgalardr.
(M. S ) V I I i n c i a s r d a y a a m i n s e y y a h l a
r n d a n Hiyuanang b u y o l h a k k n d a :
"Bazen k u m rmaklar, bazen yakc rzgr
lar y o l u k e s e r . B u n l a r a y a k a l a n a n l a r c a n l a r n k u r
t a r a m a z l a r . N i c e k e r v a n l a r k a y b o l u p gitti d i y o r .
ln cinlerle dolu olduuna dair birok ba
tl i t i k a t l a r v a r d . M e h u r Marka Polo s e y a h a t n a
mesinde bunlardan uzun uzadya bahseder- K u m
frtanalarndan, k a v u r u c u rzgrlardan v e susuz
luktan kurtulan kafileler ya T a r m n i m a l . y a k a
s n t u t ' r a k T u r f a n , K u a , K a g a r v e y a c e n u p ya
kasn alarak Hotan ve Y a r k a n t istikametlerinden
geerlerdi. B u r a d a n M e z o p o t a m y a n n b y k e
hirlerine, A k v e Kzl denizlerin ticaret l i m a n l a r n a
v a r m a k iin daha aylarca y r m e k lzmdr.
Umum
m a n z a r a s hazin olan in Trkeli,
ehirlerin kurulduu sulak
vadilerde enlenir.
Kanal a m a ve sulama ilerine ok e h m m i y e t
v e r e n v e b u n d a u s t a olan T r k l e r s u
boylarn
en verimli
topraklar derecesinde zenginletirmilerdir.
"Hotan ve Yarkant lkelerinin btn bahe
lerinde d z g n sral d u t l u k l a r v a r d r . E n nefs
m e y v a l a r v e r e n a r m u t , e l m a , eftali, k a y s a a
lar ve a s m a l a r dallarile k u c a k l a a r a k yeillikleri
ni b i r i b i r l e r i n e kartrrlar. e h i r l e r , k y l e r ye-

illik iinde sakldr. A s m a l a r n , s a r m a k l a r n

doland ardaklarla
rtl yollarda, iekler,
yapraklar, m e y v a l a r geenleri glgelendirir. Ev
lerin taraalar k o k u l u i e k l e r l e , b a h e l e r gl
lerle bezenmitir. ln k o r k u n sszlklarndan
syrlan yolcu buralarn glgeliklerine, g l e r yzl
haberlerine girince kendini cennete
kavumu
s a n r [1].

2,

AHAL

Bugnk
in m p a r a t o r l u u n u n u m u m ge
nilii 1 1 , 0 8 0 , 0 0 0 k i l o m e t r o m u r a b a d r .
Nfusu
4 4 0 , 0 0 0 , 0 0 0 dur. Bu genilik Avrupann genili
i n d e n b i r m i l y o n 8 0 b i n k i l o m e t r o fazla, b u
nfus c i h a n n f u s u n u n drtte biri k a d a r d r .
i n e t b i m e m l e k e t l e r d e n in Trkeliuin
ge
nilii bir b u u k m i l y o n k i i o m e t r o y a y a k n d r ;
n f u s u n u A v r u p a m e m b a l a r bir m i l y o n g s t e r
m e k t e iseler de yerli ahali k e n d i l e r i n i n mil
y o n d a n fazla o l d u k l a r n s y l e m e k t e d i r l e r .
Mong o l y a n n genilii takriben iki m i l y o n kilometro
m u r a b b a , n f u s u iki m i l y o n k a d a r d r .
Tibetin
genilii 2, n f u s u 3 m i l y o n d u r .
Manuryanm
genilii 9 4 2 , 0 0 0 k i l o m e t r e m u r a b b a n f u s u 19
milyondur.
i n e tbi m e m l e k e t l e r d i y e s a y d m z s a h a l a r
dan ayr bir surette tetkik o l u n d u u z a m a n dahi Cin
de rk birlik g r l e m e z . B i r o k n a z a r i y e l e r in
lileri, g a r p t a n , i m a l d e n , c e n u p t a n g e l m i g s t e r
m e k t e d i r . G a r p t e n g e l d i k l e r i n i ileri s r e n n a z a r i y e ,
m e n e l e r i n i n K a g a r havalisi o l d u u n u s y l y o r .

[1] Elisee Reclus. Geogr. niverselle, cilt VII sayifa 120,

N A H A L
"baz i t i m a i y a t limleri d e i n i n ilk s e k e n e s i n i n
iki a y r r k t a n t e r e k k p e t t i i n i , b u n l a r d a n b i r i n i n
yerli halk, dierinin Orta A s y a d a n g e l e r e k asalet
s n f n t e k i l e t m i m u h a r i p l e r z m r e s i [l] o l d u
unu d e r m e y a n ediyorlar.
B u n a z a r i y e l e r e istinat e d e r e k b u g n k i n
halkna m t e r e k b i r m e n e t a y i n e d e b i l m e k
m m k n deildir. M u h a k k a k olan nokta, inin,
tarihinin ilk y a p r a ald g n d e n itibaren m
temadi v e m t e v a l i t e h a c m v e istillara u r a d
v e b u istillarn hemen d a i m a i m a l d e n v e garp
tan, y a n i T r k e l l e r i n d e n g e l d i i d i r . B i l h a s s a i m a l i
in en eski d e v i r l e r d e n b e r i b y k T r k ktlele
rinin s r e k l i m u h a c e r e t l e r i n e uramtr.
inin
Milttan 2 2 0 0 s e n e e v v e l k i
hkmdar
slle
leri o l a n
Hiyalarla, Yinler, eu'lar v e T'sinlerin g a r p t a n , y a n i T r k i s t a n d a n , g e l m i o l d u k l a r
n t a r i h m e m b a l a r i n c a i f a d e e d i l m e s i n e [ 2 ] v e y e n i
a r k e o l o j i k e i f l e r i n i n b u m a l m a t teyit e t m e s i n e
g r e Cinde T r k m e d e n i y e t v e h a k i m i y e t i e n az b u
g n d e n 4 0 0 0 yl evvel b a l a m d e m e k t i r . Cinde
m s t e m i r r e n 2 0 0 0 yl h k m r a n olan b u sllele
r i n i n e g e l i l e r i n i n b i r k a k i i l i k b i r aile s e y a h a t i
eklinde olmadna phe yoktur. Hakimiyet v e
slle tesisine varan aknlarn b y k insan ktlelerile y a p l m o l m a s tabi g r l m e k z a r u r i d i r . O r t a
Asya yaylasnn geirdii iklim deiikliklerinden
gelme kuraklklar ve bunlarn u m u m maiete
verdii darlk y z n d e n balyan b u silhl g
aknlarnn, inlilerin rk vasflarnn deimesin[11 R. r u s s e t , cilt 1 sahife 1 7 9
[2| Richthofen, G e s c h i c h t e C h i n a . cilt 1 asl 8 ; Marcel
Granet, Civilsation C h i n o i s e .

de gayet m h i m bir amil olduu reddi imknsz

bir hakikattir. imal ine y r y e n T r k dalgala
rnn geici bir meddi
cezir hdisesi
halinde
kalmayp asrlarca devam eden siyas hakimiyetle
m t e r a f i k o l m a s b u t e s i r i d e r i n l e t i r m i v e ilk
gelenlerin m e d e n i y e t e yerlilere o k faik bulun
m a s da C i n d e m e d e n h a y a t n s r a t l e i n k i a f n a
hadim olmutur.
Son
z a m a n l a r d a inliler zerinde
yaplan
antropoloji tetkikat T r k l e r i n Cindeki rk tesirle
r i n i n d e r i n l i i n i v e b e l k i M . E. 6 7 b i n y l a
v a r a n k d e m i n i teyit e d e c e k m a h i y e t t e g r l m e k
tedir. Bu tetkkata g r e inin y k s e k
derecede
brakisefal
" hyperbrachicephale Trklerle
en
fazla t e m a s t a b u l u n a n i m a l k s m l a r n d a d o l i k o
sefal n i s b e t i a z a l m a k t a , b r a k i s e f a l n i s b e t i o a l
maktadr. inin c e n u p taraflarna doru inildike
bu nisbet aksine meyletmektedir. imal nde
vasat b o y nisbeti 1,67 v e deri r e n g i daha a k
bulunmaktadr. Cenuba gidildike ortalama boy
n i s b e t i t e d r i c e n e k s i l e r e k baz y e r l e r d e 1,61 e
kadar inmekte, deri tedricen koyulamaktadr.
"Beeriyetin
b a l c a iki
kafatas ekli y a n i
y k s e k d e r e c e b r a k i s e f l l i k ile m f r i t d o l i k o s f a l l i k
yekdierile kartrlrsa inlilerin
antropolojik
s i m a s m e y d a n a k a r [1].
inlilere brakisefllik
tesirlerinin, kendileri
e s a s e n hafif d e r e c e d e b r a k i s e f a l o l a n [2] M o n g o l lardan g e l m i o l a m y a c a tabidir. inin garbin
deki vilyetlerden Kansuda b u g n inli saylan
|1] E u g . Pirtard. L e s R a c e s et l'Histoire, S. 4 9 2
[2j I, Deriker, E s s a i e d ' u n d Classification d e s
Humaines
II, E u g . Pittard, L e s R a c e s et l'Histoire. S. 4 5 9

Races

m i l y o n l a r c a i n s a n , h l saf t r k l k e v s a f n m u
h a a z a e t m e k t e d i r . H e r h a l d e i n e n fazla r k
ihtilfa m a r u z k a l m m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . B u
ihtilfn t e z a h r l e r i i n i n h e r t a r a f n d a g z e a r
p a r . B i r K a n t o n l u ile b i r S a r I r m a k
havzas
inlisi b i r b i r l e r i n e b e n z e m e k t e n o k u z a k olduk
lar gibi, Mavi I r m a k k y s n d a n bir k y l de bu
iki t i p t e n
hibirine benzemez.
Bunlardan her
h a n g i b i r i n i h a k i k i n l i tipi, asl i n y e r l i s i d i y e
g s t e r m e k kabil deildir. B u g n k inli en geni
m i k y a s t a T r k k a n a l m k a d m iptida i n y e r lisidir. B u k a n n n i s b e t i i m a l e , c e n u b a , a r k a ,
garba, ova veya da mntakalarna gre artar
veya eksilir. in tarihine gelince, o batan baa
b y k T r k s i y a s v e m e d e n t a r i h i n i n b i r fasln
dan, b e l k i b i r k a y a p r a n d a n ibarettir.
N

3.

MEDENYET

Cinde, k a d m v e r l i l e r i n
INDE

TRK

. '

eseri
.

olma-

P ' s h l a c b i r k a v m t a r a f n d a n ge
tirilmi ve tarihin bildii en k a d m
medeniyetlerle h e m z e m a n bir m e d e
n i y e t i n v a r l t a h a k k u k etmitir[ll. B u m e d e n i y e
tin M s r d a n v e y a S a m d a n
gelmi
olabilecei
h a k k n d a k i n a z a r i y e b u g n in tarihi mtehas
sslarndan ( S i n o l o g u e ) hibiri tarafndan kabul
edilmemektedir.
O h a l d e bu m e d e n i y e t n e r e d e n g e l m i
ve
k i m l e r t a r a f n d a n g e t i r i l m i t i r ? Cinde h a f r i y a t
y a p a n h e y e t reisi m v e r r i h ve a r k e o l o g Anders-

MEDENYETNN KIDEM

11] A n d e r s s a n v e A r n e ' n m in T r k e l i ,
M a n u r y a d a y a p t k l a r hafriyat.

Kansu, Honan

son K a n s u v e H o n a n d a k a n eserlerle H a z a r
arknda Anav hafriyatnda bulunanlar m u k a
yese ederek bunlarn ayn medeniyetten
doma
o l d u u n u , Cinde b u l u n a n v e m e n e i m u t l a k a T r
kistan olan b u m e d e n i y e t i n b y k
muhaceret
kafilelerile evvel K a n s u havalisine v e oradan
b t n i n e y a y l d n i d d i a e d i y o r [1]. B u b y k
muhceretin sebebi Orta Asya Trkelinin ura
d i k l i m t a h a v v l v e artc k u r a k l k t r .
Ayn sahalarda hafriyat ve tetkikat y a p m
o l a n " A r n e : " Cinde k e f e d i l e n i l k m e d e n i y e t
eserlerinin garptan gelen meden ve medeniletirici m s t e v l i l e r t a r a f n d a n g e t i r i l d i i n i s y
lyor [2].
M v e r r i h S i n o l o g K a r l g r e n ; H o n a n ve Manuryada bulunan Neolitik devir eserlerinin belki
i n y e r l i l e r i n i n e n iptida m e d e n i y e t l e r i n e ait o l a
b i l e c e i n i , fakat, b u m e d e n i y e t i n , i n i n g a r b n d a
rk itibarile in yerlisi o l m y a n bir k a v m i n getir
dii daha y k s e k m e d e n i y e t i n tesiri altnda i n k i
af e y l e m i o l a b i l e c e i n i d e r m e y a n e t t i k t e n s o n r a ,
y k s e k niedeniyetile in yerlisini T a d e v r i n d e n
k a r a r a k inkiafa s e v k e t m i olan b u k a v m " h i
phesiz T r k rkna m e n s u p t u ! , , diyor [3].
Btn geni in lkesi birdenbire medenilememitir. En kadm zamanlarda medeniyet yalnz
i m a l t a r a f l a r n d a idi v e S a r " I r m a k
havzasnn
** [1]I. A n d e r s s o n , An early C h i n e s s e culture, 1 9 2 3 .
I I . A n d e r s s o n . P r e l i m i n a r y r e p o r t o n a r c h e o l o g i c a l rese
arch in K a n s u . 1 9 2 5 , (Marcel Granet, L a Civilisation Chinoiseji.
[2] Arne. P a i n t e d Stone Age P o t t e r y f r o m T h e P r o v i n c e of H o n a n , China, 1 9 2 5 .
- [3] K a r l g r e n , C o m p t e r e n d u d e s publications d ' A n d e r s
son; 1 9 2 4

k k bir k s m n a m n h a s r d . D i e r taraflara
b u r a d a n y a y l m t r [1].
Tarihi, zamanmzdan ( 9 0 0 0 ) sene evveline
k a d a r k a r l a n b u m h i m m e d e n i y e t [2] O r t a
Asya T r k e l i n d e n yalnz i n e deil,
a y n za
m a n d a M e z o p o t a m y a , Msr v e H i n d e dahi ge
m i t i r . E v v e l M s r v e M e z o p o t a m y a d a , s o n yl
larda Hindin
imalinde ve hazar
havalisinde
b u l u n a n s a n ' a t e s e r l e r i n d e k i m t e r e k v a s f l a r [3]
Trk medeniyetinin
yayld sahann
yalnz
Cinden ibaret k a l m a m b u l u n d u u n u gster
m e k t e d i r . S i r A u r e l S t e i n , P a p h a e l P u m p e l l y , Andersson, Arne, Richthofen, K a r l g r e n gibi limler
Orta Asyann kadm medeniyetlerin ana
yurdu
olduunda
mttehittirler.
T a r i h v e a r k e o l o j i s t a t l a r n n v a r d k l a r u
n e t i c e y e b a k l a r a k k u v v e t l e h k m e d i l e b i l i r ki
a r k e o l o g Pumplliye
gre
Milttan 9 0 0 0
yl
evvele kan
Trk
ana medeniyeti,
Mezopo
tamya, Anadolu ve Msra nasl ve h a n g i sebepler
altnda gitmi ise imal i n e de a y n i suretle ve
nyni s e b e p l e r yrtile gelmitir. K a d m T r k e l i n i n g a r p t a r a f l a r n d a n a y r l a n l a r H i n d e , Anadoluya, M e z o p o t a m y a y a g e m i l e r ; a r k tarafta
b u l u n a n l a r da soradan in ismi v e r i l m i olan
s a h a l a r a i n m i l e r d i r . i m a l i n i n a n a y u r d a en
[lj H e n r i M a s p e r o , L a C h i n e A n t i q u e , c i l t I. S. ( 5 ^
[2] V a i n g t o n D a r l f n u n u m d e r r i s l e r i n d e n H e r b e r t
H. G o w e n , H i s t . d e l ' A s i e , 1 9 2 9 s a y f a 1 8 .
[3] I.

Marcel Granet, La Civilisation

II. A n d e r s o n v e A r n e .
III R i c h t h o f e n .
IV. R e n e e G r o u s s e t , l'Hist. de l'Ext.
1929.

Chinoise

1929.

Orient,

cilt I

y a k n olmas ve iklim, toprak ve saire gibi tabiat

eraitinin T r k l e r c e phesiz M e z o p o t a m y a ve
M s r g i b i u z a k e l l e r d e n d a h a iyi b i l i n m e s i d o l a ysile, T r k m e d e n i y e t t o h u m u n u n sald saha
lardan en k i d e m l i s i n i n buras olabileceini symek mmkndr.
d.
C i n d e din hayatn
menei ok kadm devrelere kadar
g i d i y o r . ptida i n d i n i n i n g a y e t
s a d e o l a n e s a s l a r n d a e n m u k a d d e s m e v k i , aile
nin iinde ate yakt ev o c a n a verilmitir.
E v i n i v e d k a p l a r da m u k a d d e s s a y l r . B u n
lar en k a d m T r k a n ' a n e v e i t i k a t l a r d r .
A r k a i k d e v i r l e r e ait din
itikatlarda ziraat
h a y a t n n da m e v k i i b y k t r , E s k i i n d i n v e
medeniyeti kadm Orta Asya Trklerile
kk
Asya'nn baz k a d m
medeniyetlerinde
olduu
gibi "bilhassa t o p r a k v e ziraat e s a s l a r n a mste
nittir [1]. E n m h i m i l h l a r a r a s n d a t o p r a k v e
hasat allahlar vard. G k e ibadet
telkkisinin
m e n e i de, p h e s i z , m e v s i m l e r v e y a v e k u
raklk gibi h a v a hdiselerile ok alkadar olan zira
at h a y a t d r . S o n r a d a n T o p r a k T a n r s , A r z T a n r s
o l m u , G k T a n r s d a b t n k i n a t n i z a m n idareeden y k s e k lhiyet mertebesine karlmtr.
Dada sonra mparotorlar " G k Olu,,
unvann
t a k n m a a balamlardr. ki b y k T a n r d a n
" G k , , e r k e k , " Y e r , , dii t e l k k i o l u n u r , k i n a t t a
h e r e y i n b u n l a r d a n d o d u u n a i t i k a t e d i l i r d i [2].
DN VE

6 S k

FELSEFE

[1] R e n e e Grousset, Hist. de L' E x t r e m e Orient. (Cilt I,

sahife 1 8 3 )
[2] R e n e e Grousset, Hist. de L ' E x t r e m e Orient. (Cilt I,
sahife 1 8 5 - 1 9 0 )

inin resm dinleri Konfiys, Tao

v e B u d a d i n l e r i d i r . Muhammet
ve
DNLER
sa d i n l e r i r e s m s a y l m a z l a r .
Buda
dini H i n t t e n g e l m e d i r .
s l m l k Cinde b i l h a s s a X I I I n c a s r d a fazla
y a y l m t r . B u g n k i n m s l m a n l a r n m sa
y s b e l l i d e i l d i r . B a z l a r 5 0 m i l y o n k a d a r tah
min ediyorlar.
H r i s t i y a n l k VI nc a s r d a g i r m i , b u g n h
l ( 1 5 0 0 ) k a d a r A v r u p a v e A m e r i k a l m i s y o n e r l e r
tarafndan hararetle i d a m e edilen telkin v e tevik
lere r a m e n says b e m i l y o n u g e m e m i t i r .
i n e m i l t t a n e p e y c e z a m a n e v v e l g i r m i o
lan Musa
dini m n t e s i p l e r i n i n says ise b i r k a
binin iindedir.
BUGNK

B u F i l o z o f u n asl i n c e i s m i
KungFu-Tseu
dur. M i s y o n e r l e r b u n u Lt i n c e y e u y d u r a r a k K o n f i y s y a p m l a r d r . Milt
tan e v v e l ( 5 5 1 ) d e i n i n a r k n d a a n g t u n g h a v a l i
sinde k k bir kasabada domutu. Atalarnn ka
dm h k m d a r sllelerinden Y m l e r e vardn
sylerler[l]. U m u m h a y a t a m e m u r l u k l a girmi, bi
raz s o n r a vazifesinden ekilerek uzun seyahatlara
k m t r . O s r a l a r d a Cinde a n a r i a t e i h e r taraf
sarm, u m u m ahlk bozulmu, tereddi ve tefessh
c e m i y e t hayatnn h e r safhasna ilemiti. Konf
iys, milletin bu halinden k e d e r duyuyr, o k u d u u
k a d m m u k a d d e s kitaplardan ald fikirler onda,
k a d m a n ' a n e l e r i n , k a d i m a h l k v e fazilet esaslarnn
diriltilmesi ve c e m i y e t n i z a m n a h k i m klnmas

KONFYS

[1] C o r d i e r , H i s t , G e n e r a l e d e l a C h i n e . C i l t I s a h i f e 1 4 6
(Yin
sllesinin
trkl
hakknda
in'in siyas tarihi
bahsinde izahata baknz).

yolunda bir m c a d e l e a m a k emelini uyandryor;

eski esaslarda kendi g r l e r i n e g r e y a p t tadiller
v e slahlarla y e n i bir a h l k felsefesi k u r u y o r . Bir
k a a r k a d a ile b i r l i k t e s e y y a h
derviler
gibi
k y d e n kye, vilyetten vilyete dolaarak fikir
lerinin t e l k i n i n e giriiyor, h e r tarafta b u n l a r ya
y a c a k m r i t l e r e d i n i y o r . te, i l e r i d e
yzlerce
milyon insann r u h u n u teshir e d e c e k b y k bir
din haline g e l m e s i m u k a d d e r olan
Konfiys
meslei dnyaya byle domutur.
Konfiys, hibir yenilik yapmadn, ortaya
hibir yeni prensip k o y m a d n iddia ederdi.
Umum
m a n a s i l e b i r din v c u d e
getirmekten
ziyade devrin ahlk b o z u k l u k l a r n a g a l e b e ala
c a k bir a h l k felsefesi k u r m a k g a y e s i n i g d e r d i .
Ortaya k o y d u u ahlk esaslar gayet t e m i z d i r :
"nsan hayat v e m e s l e k i n d e iktidarile o l d u u
kadar
faziletile de t e m a y z e t m e l i d i r . Anay, B a b a y v e
Atalar
honut etmenin, ereflendirmenin
yolu budur...
Anaya,
B a b a y a h r m e t esastr; b u esas genileyince v a t a n a ve
d e v l e t e m u h a b b e t v e m e r b u t i y e t olur.,,
"... C e m i y e t i n h e r s n f n n a y r a y r v a z i f e l e r i v a r d r .
B y k l e r k a n u n a , adalete, t a v a z u v e tasarrufa itina g s t e r
m e k , m e m l e k e t i ehliyet, iktidar v e faziletle i d a r e e t m e k , hal
k n h e r ferdini k e n d i o c u u gibi s e v m e k l e mkelleftirler;
millet de onlar b a b a gibi sevmelidir...,,
"... H k m d a r h a l k t a r a f n d a n s e v i l m e k g e r e k t i r . F a
kat bu m u h a b b e t e liyakat, halkn b t n madd ihtiyalar
n t e m i n v e t a t m i n e d e b i l m e k l e m m k n olur. D e v l e t bir
aile babas gibidir. Aile de k k bir devlet r n e i o l m a
ldr. B a b a kars v e o c u k l a r
zerinde
mutlak
surette
h k i m o l m a k gerektir...,,

K o n f i y s demokratt.
"Halkn sesi T a n r n n
sesidir,, e s a s n m d a f a a e d e r d i . A k i d e l e r i n d e p e k
az (metafizik) tabiat s t n d e esaslar vard. " H a
yatn n e o l d u u n u b i l m e d e n l m nasl a n l a y a
biliriz,, d e r d i .

K o n f i y s en z i y a d e s i y a s a h l k t e r b i y e s i n e
e h e m m i y e t vermitir. u szler onundur:
"Millet idare e d e n l e r d r s t o l m a k gerektir... H k m
dar a h s a n d r s t ise devleti, k a n u n l a r k o y m a d a n da idare
edebilir; d r s t
deilse
saymyaca kanunlar
tedvin
etmesi neye yarar?,,
"... H k m d a r vakarn k o r u m a y
bilirse
millet
ona
hrmet
eder.
Mfik
ve m u h a b b e t k r olursa millet o n a
ak yrekle
balanr; iyilerin kadrini ykseltir, ktleri
slaha a l r s a millet fazilet y o l u n d a yrr...,,
" . . . B y k l e r i n fazileti r z g r a , k k l e r i n fazileti otlara
b e n z e r . s t n d e n r z g r g e e n o t l a r iyilir... d a r e s i n i f a z i
lete istinat ettiren devlet a d a m k u t u p yldzna benzer;
btn yldzlar onun n n d e n ba eyerek geer, o daima
y e r i n d e durur...,,

K o n f i y s n m h i m e s a s l a r n d a n biri d e her
kesin
birbirini sevmesi, herkesin kendisi kadar
b a k a l a r n da d n m e s i d i r . B u d i n d e r a h i p snf
yoktur. H e r k e s ibadetini bildii gibi yapar.
K o n f i y s M i l t t a n e v v e l 4 7 9 da 7 3 y a n d a
l m t r . M e m l e k e t i n e v e r d i i din, h u s u s b i r
in milliyetinin t e e k k l n d e v e dahil v e haric
b t n ihtill v e ayrlk c e r e y a n l a r n a r a m e n i n
birliinin k o r u n m a s n d a en m h i m amil olmutur.
. .

T a o d i n i e s k i i n i n K o n f i y s l e re
kabet e d e b i l e c e k hrette dier b
y k f i l o z o f u Lao-tseu
tarafndan tesis
edilmitir.
L a o - t s e u ' n u n asl i s m i Tandr.
A i l e a d JWdir[l]. B u
[1] L a o - t s e u f i l o z o f u n a s l i s m i d e i l d i r .
Bu
kelime
" i h t i y a r o c u k , , m a n a s n a d r . Asl i s m i , a n ' a n e y e g r e " T a n
olan filosof a k sal v e a k kal d o d u u iin inliler ken
disine b u L a o - t s e u ismini verdiler. Siyas tarih k s m n d a
T r k olduklarn sylediimiz eu sllesi payitaht olan Lo
ehrinde m e m u r d u . Douu yine ayni h k m e t ehirle
rinden, imdiki
Honan vilyetinde Kiyocin kasabasnda,
m. ev. 6 0 4 ylndadr. O l u V e y sllesini k u r a n T o p a T r k -

da K o n f i y s g i b i h a y a t n n b i r a n n d a m e m u r
luktan ekilmi, k e n d i n i t a m a m e n ilme, m t a l e a y a
ve tefekkre vermitir. Ruhun ebediyetine kani,
vahdaniyeti
ve tamamile metafizike
mstenit
olan m e s l e i n e g r e kinat " b a k m a k l a g r l m e
yen, dinlemekle iitilmeyen, a r a n m a k l a b u l u n m a
yan, varlk ve y o k l u k k e n d i s i n d e m n d e m i bir
y a r a t c n n , Tao run e s e r i d i r .
Konfiys m e z h e b i insanlarn madd ihtiya
l a r n , h a y a t n h a k i k e r a i t i n i e s a s t u t a r . B u iti
b a r l a d a h a c a n l , d a h a a m e l d i r . T a o d i n i i s e he
men mnhasran
ruha ve ruhun ihtiyalarna
e h e m m i y e t verir, madd hayat d n m e z .
Lao-tseu da K o n f i y s gibi devletle milletin
mnasebetlerine, halk ktlelerinin idaresine m
tellik a h k m t e d v i n i n e almtr. F a k a t k o y d u
u esaslarn istikameti o k ayrdr. Lao-tseu dev
letin h a l k n i i n e m m k n o l d u u k a d a r a z m
dahale etmesi, bilhassa talim ve t e r b i y e h u s u s l a
rna hi karmamas lzm gelecei kanaatnda
b u l u n u r , "Millet, a n c a k , h r r i y e t i n i k e n d i e l i n d e
tutmak ve ilerini kendi k e n d i n e y r t e b i l m e k l e
payidar olur derdi.
T a o dini s o n r a d a n gelen mtehitlerin tahrifler i l e o k b o z u l m u , Lao-tseunun
koyduu vahda
niyet nazariyesi bir s r ilhlardan m r e k k e p
b i r puta t a p c l k m a h i y e t i n i a l m , m e t a f i z i k e s a s
larda simyaclk, falclk, sihirbazlk tatbikat ekil
lerine dklmtr.
leri h k m d a r l a r n d a n
Tuan
Kaanm
cenerallarmdand.
(La C h i n e
Antique, H. M e s p e r o ; Hist. G e n e r . d e la C h i n e
Cordier.) - Bu m a l m a t a nazaran
Lao-tseu ismi verilmi
o l a n f i l o z o f Tan m d a K o n f i y s g i b i T r k o l d u u n u k a b u l
caiz grlebilir.

B U D A

. .

DINI

Mildn ilk asrnda ine

,.

giren

Buda
X

dini a n c a k
drdnc
asra
doru
H u n l a r z a m a n n d a y a y l frsat b u l d u . B u d a
d i n i n i H u n l a r m , Cinde s i y a s b i r m a k s a t l a u m u m
din h a l i n e g e t i r m e e a l m b u l u n m a l a r o k
m u h t e m e l d i r . lk
zamanlarda
in limlerinin
i d d e t l i m u h a l e f e t l e r i l e k a r l a a n B u d a d i n i Cinde
ancak kadm an'anelere uydurulduktan
sonra,
V I I I inci asr iptidalarna d o r u s a l a m surette
tutunmaa ve geni lde yerlemee muvaffak
o l a b i l d i . B u d i n i k u r a n S a k a M u n i [1] i n s a n l a r
arasnda snflar, z m r e l e r ayrl y e r i n e u m u m
ve amil bir kardelik k u r m a k istiyor; yalan sy
lemeyi, hrszl, a d a m l d r m e y i , hatta h e r h a n g i
bir canl varla ilimeyi y a s a k ediyordu.
A n c a k , b u filozofun i n s a n l a r d a n istedii bun
lardan i b a r e t deildi. D n y a ile a l k a l a r n kesil
mesini, m n z e v ve mtecerrit yaanmasn, daima
b e k r k a l n m a s n da i s t i y o r d u . K o n f i y s v e
L a o - t s e u t a r a f t a r l a r B u d a d i n i n i n Cinde b t n
d i n l e r i s k p a t a r a k u m u m i l e m e s i n i n n n e , ite
b u son n o k t a l a r d a n h c u m e d e r e k g e e b i l d i l e r .
in, d i n l e r i n , i t i k a t l a r n i l k s a l t k l a r n en az
k o r u y a b i l d i k l e r i bir sahadr. O r a d a b t n dinler,
en u z a k m a z i n i n cahillik d e v i r l e r i n d e n
mevrus
g r e n e k l e r , an'aneler, h u r a f e l e r ve batl itikatlar
t e s i r i a l t n d a asl s i m a l a r n k a y b e t m i l e r d i r . B u
tesir, y a l n z d i n i t i k a t l a r d a d e i l , b t n i t i m a
hayat safhalarnda aikr olarak grlr. Drt yz
milyonluk insann deersiz b i r yn halinde kalp
gitmesinin a m i l l e r i n d e n en m h i m m i ite b u d u r .
[1] Asl i s m i S a g a Moni B o r Kaan'dr.
Rene Grousset. Hist. d e l ' E x t r e m e Orient, cilt II. sayfa 4 6 9

 i n dili t e k h e c a l b i r d i l d i r . K e l i
m e l e r e k l i n i d e i t i r m e z v e tasrif
edilmez. Btn k e l i m e l e r i n tek hecal
ve sabit ekilli o l m a s n a g r e i n c e n i n
gayet
fakir diller arasna girmesi lzm g e l e c e i zannedilebilirse de h e r k e l i m e n i n muhtelif e k i l l e r d e
t e l f f u z o l u n a b i l m e s i v e h e r telffuz e k l i n e g r e
m a n a n n d e i m e s i in lgatini ( 1 0 0 , 0 0 0 ) keli
m e y e kadar karmaktadr. Yazda, h e r k e l i m e n i n
harf yerini tutan v e bizim r a k a m l a r m z
gibi
fikir ifade eden ayr bir iareti o l d u u n d a n
in
alfabesi k e l i m e says kadar ekilden t e r e k k p
eylemektedir.
in harfleri b u g n k ekillerde
snfa
ayrlr. Birinci ksm, tasvir ve tersimidir. B u n l a r a
( S i y a n g ) derler. Eskiden kamilen tersimi olan
alfabeden kalma ekillerdir.
kinci ksm, fikirleri izgilerle
gstermee
yarayan ekillerdir. Bunlara " sembol = e e
denir. n c k s m , anahtar v e y a k k denilen
s e d a u n s u r l a r d r . Y e n i in l g a t l e r i n d e a n a h t a r
says (214) olarak tesbit edilmitir.
Herbiri
bir k e l i m e olan harflerin says, bir
oklarnn kullanlmaktan kalm olmalar hasebile ( 4 0 , 0 0 0 ) e kadar inmitir. Z a m a n m z n
in
m n e v v e r l e r i tahsilin u m u m i l e m e s i n i kolayla
t r m a k iin b u n l a r ( 1 0 , 0 0 0 ) e i n d i r m e e al
yorlar. Esasen
en ok kullanlan v e
incenin
o k u n u p yazlmas, k o n u u l u p anlalmas iin kfi
gelebilen kelime - harf miktar 7 : 8 b i n d e n iba
rettir.
i n l i l e r y a z l a r n f r a ile y a z a r l a r . S a t r l a r
harflerin y u k a r d a n aa dizilmesile tertip o l u n u r .
Irk, coraf, tarih ve siyasi
vahdetlerden

DL, YAZ,
EDEBYAT

m a h r u m o l a n Cinde t a m e k i l d e b i r dil b i r l i i d e
y o k t u r . M a n u r y a , M o g o l y a gibi i n e tbi m e m
l e k e t l e r a y r t u t u l d u u h a l d e d a h i C i n d e dil
hatsiz, h e s a p s z h u s u s l e h e l e r l e k a r m a k a r k
hale gelmitir. Yalnz Y u n n a n vilyetinde on m u h
telif
lehe saylmtr. Ayr leheler
konuan
inliler
aralarnda
anlamazlar.
Biri
Pekinli,
d i e r i K a n t o n l u iki i n l i
birbirinin
szlerini
anlayamaz. F o u k i y e n d e doan bir inlinin anside d o m u dier inli ile k o n u a b i l m e s i iin
m u t l a k a h e r iki tarafn l e h e s i n i bilen b i r terc
m a n l z m d r [ 1 ] . B u dil k a r k l a n c a k e s k i
h a r f e k i l l e r i n i n t e r k i v e i n y a z s n a ltin alfa
besinin tatbiki ile izale edilebilir.
Cinde m a t b a a c l k p e k e s k i d i r . Milttan s o n r a
VI inci asr ortalarnda tahtadan harfler v e y a tahta
zerine o y m a yazlarla kitap basm v e ( 1 0 4 0 )
tarihinde de daha m t e k m i l m a t b a a
harfleri
y a p m olan cinliler icat h u s u s u n d a gsterdik
leri t a k a d d m , m a t b a a c l n A v r u p a d a k i terakkiyatn
takip v e iktibasta
gsterememilerdir.
Cinde t i p o r a f i k m a t b a a c l n y e r t u t m a s p e k
yenidir.
in edebiyat uzun m a z i l e r d e n b e r i m u h a f a z a
edilerek b u g n e kadar intikal etmi en kadm
edebiyat telkki edilebilir. K a d m in ktpha
nesi, K i n g n a m verilen m u k a d d e s kitaplar ve
2 4 t a m a m e n mahfuz v e m a r u f tarih kitaplarile
felsefeye, h e y e t e , h u k u k a , a s k e r l i k san'atna ' v e
dorudan doruya edebiyata mteallik
birok
eserlerden terekkp eder.
in edebiyatnn e n y k s e k d e v r e l e r i e u ,
[1] O e o r g e s Maspero, La Chine, 1 9 2 5

97

T'sin, H a n , T a n g , S o n g v e C e n g i z O u l l a r slle
leri zamanlardr.
A n ' a n e l e r e g r e Cinde r e s s a m l k pek

RESM, MMAR,
'' k a d m z a m a n l a r d a d o m u v e o k
HEYKELTIRA
i t i b a r g r m s a n ' a t l a r d a n d r . B i r an'LIK

a n e r e s m i n icadn M i l t t a n ( 1 6 0 0 )
s e n e e v v e l y a a m b i r n a z r a a t f e d i y o r . Cinde
ressamlk Mildn II inci asrnda p e k m n k e i f
bir hale varmtr. Milttan e v v e l V I I v e V I I I
inci asrlarda T a n g sllesi devrinin de resim
san'at iin h a k i k b i r y k s e k devir o l d u u gr
lyor. inin en b y k ressam saylan V u T a o
Tseu bu devirde yetimitir. in mimarl ortaya
k o y d u u eserlerde m u k a v e m e t ve imtidat m a n a
ve k u d r e t i ifade e t m e m e k l e b e r a b e r ince, zarif
slbu, birbiri zerine geirilmi atlar tarzile
h u s u s i y e t g s t e r i r . B u at t a r z n n g e b e l i k de
v i r l e r i n e ait a d r e k i l l e r i n d e n k a l m a b i r h a t r a
dan d o d u u s y l e n i y o r . E v l e r i n dahil tezyinat
o k ince, o k itinaldr. E v e y a l a r n d a a r a n a n
z i n e t iptils b a k a h i b i r m i l l e t t e
grlmemi
denebilecek mertebededir.
l k d e v i r l e r e ait k a b a r t m a l a r v e h e y k e l l e r n a
dirdir. Heykeltralk eserlerinin en kdemlileri
V inci asrda T o p a T r k l e r i n i n k u r d u u V e y sl
lesi z a m a n n d a y a p l m o l a n l a r d r .
inliler en ziyade k k , ince v e zarif eserler
vcude getirmekte temayz etmilerdir. Maden,
fildii v e y a y e i m t a n d a n m i n i m i n i h e y k e l l e r ,
t u n ileri, k u m a z e r i n e i l e m e l e r y a p m a k t a ,
ktlkta ve bilhassa ipekilikte, inicilikte in
san'atkrlar hakikaten mstesna bir olgunluk ve
ykseklik mertebesine varmlardr.

. . . .

inicilik ve ipekilik inin balca

h r e t i n i t e k i l e d e n iki san'attr. G a r p ,
i n i ilk d e f a i p e i v e i p e k l i l e r d e t a n
mtr. lk vatan in olan kt, g a r b a S e m e r k a n t tan g e m i t i r . H e r z a m a n i l e r i d e r e c e d e b u l u n m u
olan p o r s e l e n san'at b i l h a s s a M. S. X V i n c i v e d a h a
s o r a l a r X V I I i n c i a s r l a r d a en p a r l a k d e v r e s i n e
girmitir. inlinin m u a z z a m eb'atta m u h t e e m va
zolardan, k k fincanlara k a d a r btn porselen
eserlerde gsterdii y k s e k ustala ve ince san'at
z e v k i n e h a y r a n o l m a m a k m m k n deildir.
^PFSLK

K a d m i n i n en b a t a g e l e n z e n g i n l i k
k a y n a z i r a a t idi. K u l l a n l a n v a s t a l a
rn i p t i d a l i i n e v e u s u l l e r i n k h n e l i i n e r a m e n
b t n in h a l k n b e s l e y e n ve yaatan ziraattir.
inlinin topraa verdii ehemmiyet, gsterdii
dikkat ve ihtimam tasavvurun fevkmdedir. Topra
ihmal e d e n l e r , tarlasn b a k m s z b r a k a n l a r iin p e k
ar c e z a l a r vard. iftiliin eref ve kutsiyetini
g s t e r m e k iin her sene imparator, bir kyl gibi
g i y i n e r e k b i z z a t ift s r e r , k e n d i s i n d e n s o n r a d e v
letin e n b y k m e m u r l a r da o n a i m t i s a l e d e r l e r d i .
T o p r a n s u l a n m a s iin c e t v e l l e r v e b y k
k a n a l l a r almasna e n eski
zamanlardanberi
T r k l e r i n h e r y e r d e yapt gibi ok e h e m m i y e t
verilirdi. S u yollarnn k e n a r l a r n d a h e z a r e n ka
mlar ( B a m b u ) yetitirilir.
a l k a n i n s a n v e m k e m m e l ifti o l a n i n l i
yemi baheleri bakm ve iek baheleri tanzimi
ilerinde de gayet ustadr. E l i n d e k i topraktan azam
faide e d i n m e s i n i bilir. B i r o k y e r l e r d e p i r i n ha
slatn k a l d r a n i n k y l s y e n i z i r a a t m e v s i
m i n e k a d a r isiz ve krsz d u r m a m a k iin su ka
nallarn balk yetitirme havuzlar olarak kullanr.
ZRAAT

4.

NN

SYAS

TARH

i n i n mill d i n i o l a n T a o d i n i n d e y a a t d m
bir efsaneye g r e "Kinatn babas P a n - K u yahut
Hu-Tuen lnce ba daa, gzleri g n e ve aya
damarlar aylara ve rmaklara, salar, aalara,
b e d e n i n i n kllar nebatlara t a h a v v l e y l i y o r . B u n
lara u n s u r , g k (Tiyen), a r z (Ti) v e i n s a n ( J e n )
iltihak ediyor. D a h a s o n r a " B e mparatorlar,, d e v
resi geliyor.
Be imparatordan herbiri, bir veya
birka
medeniyet unsurunun
mucidi ve hepsi birden
mill in m e d e n i y e t i n i n m u c i t v e timsali s a y l y o r .
Bunlarn en banda birinci mparator Fu-hi v e
o n u n kadar m h i m tutulan hemiresi
Niyu-kua
gelir. K o n f y s ile baz eski i n m v e r r i h l e r i n i n
hayal deil h a k i k bir h k m d a r o l a r a k k a b u l
ettikleri Fu-hi C i n d e btn tekiltile iyi bir dev
let i d a r e s i n i n i l k k u r u c u s u t e l k k i e d i l i r .
Milttan 3 3 5 0 v e y a 2 9 5 3 y l k a d a r e v v e l h
k m s r d s y l e n e n F u - h i ile d i e r d r t m p a
ratorun hayat v e mevcudiyetleri hakikattan ziya
de e f s a n e l e r l e k a r t r l m t r . B u n l a r d a n b a z l a r n
ejder, bazlarn k z bal tasvir eden efsaneler
vardr.
Fu-hinin
neslen T r k olmas ihtimali o k
kuvvetlidir. En eski in tarihlerinin bildiriine
gre Fu-hi in T r k e l i n i n ark paras saylabile
c e k K a n s u v i l y e t i n d e d o m u t u r [1]. T r k l e r i n

[1] Henri Cordier. Hist Generale de la Chine, 1 inci

cilt, S. 5 7 ,

b u v i l y e t e M i l t t a n en az 4 0 0 0 - 5 0 0 0 yl e v v e l
girmi olduklarna arkeoloji keiflerde h k m
verilebiliyor.
Fu-hinin
k a d m bir in r e s s a m
tarafndan
yaplm resminde yz izgilerinin
inli tipine
ait v a s f l a r d a n p e k a y r o l m a s c a d i k k a t e a
yandr.
B e mparator devrini slle dev
ri
takip eder. in tarihlerine
gre
DEVR
mparator u e n (M..E.2208) de lnce
yerine Bavekillik vazifesini g r e n Yu seilerek
birinci Hiya sllesini tesis eyliyor. O z a m a n a
k a d a r m p a r a t o r l a r , m i l l e t u l u l a r t a r a f n d a n inti
hap olunurlard. 7 n u n hkmdarlndan sonra
bu a n ' a n e ortadan k a l k a r a k s l l e l e r sistemi tees
ss ediyor.
U

SLLE

Milttan e v v e l 2 5 inci asrdan b a l a y a n sl

lenin T r k olduklar phesiz saylabilir. Bu sll
elerle m e n s u p olduklar kabilelerin m e s k e n i inin
e n s i , a n s i g i b i i m a l h a v a l i s i idi. D e G u i g n e s
T r k l e r i n m e n e v e t a r i h i h a k k n d a k i m a r u f ese
rinde: "ensi, ansi ve Peeli vilyetlerinin imal
taraflarnda vaktile m e h u r bir millet sakindi.
M u a h h a r a n Hunlar, Trkler, Macarlar, Tatarlar
n a m altnda tandnz milletler inlilerin angy a n g d e d i k l e r i b u m i l l e t t e n z u h u r etmitir.,, d i y o r .
E n e s k i i n t a r i h m e m l j a l a r da H i y a , Y i n , e u
v e T'sin sllelerinin
garptan, yani
Trkistan
h a v a l i s i n d e n g e l m i o l d u k l a r n teyit
etmekte
dir [1]. R i c h t h o f e n [ 2 ] i n l i l e r i n m e n e i h a k k n d a k i
[1] C h a v a n n e s , Les M e m o i r e s h i s t o r i q u e s , III, 2 6 .
[2] Richthofen China, cilt I, fasl 8, 1 8 7 7 - 1 9 1 3 .

tetkiklerinde a y n neticeye varmtr. in slle

lerinin d o m a ve l m e tarihi hep a y n gibidir.
lk H k m d a r l a r d a i m a kudretli, a l k a n , k e n d i
kararlarile
hareket edebilir insanlardr. rade
lerine btn imparatorluk ba eer,
nfuzlar
bir utan bir uca b t n m e m l e k e t i sarar. Z a m a n
larnda hudutlar geniler, hi olmazsa
mtemadi
taarruzlarla yrtlmaktan kurtulur; h i m a y e veya
tbiiyet altna a l n m m e m l e k e t l e r m p a r a t o r l u k
merkezine kar vazifelerinde ve teahhtlerinde
k u s u r gstermez olurlar; m e d e n i y e t en gzel
ieklerini amaa, kanun her kede
hkmn
y r t m e e balar. Fakat, o u mill k a h r a m a n l a r
s r a s n a g e e n b u s l l e a t a l a r l p g i d i n c e te
reddi derhal saray kapsndan girer; h k m d a r
lar s e f a v e s e f a h e t t e n b a k a b i r e y d n m e z
olurlar. m p a r a t o r l u u n idaresi haris v e hrsz
vezirlerle hadmaalarma
kalr. Artk
bundan
sonra m e m u r irtikba, asker haydutlua dalar;
vergiler alnr, h a z i n e boalr, u m u m
hizmetler
gever; sulama kanallar, cetveller bakmszlktan
bozulur; tuyanlar, feyezanlar tarlalar basar; alk,
kargaalk, u m u m k o r k u ve endie ovalar ve
dalar kaplar. B a k m s z tarlalarda kendiliinden
reyen
d i k e n l e r gibi bin eit gizli c e m i y e t l e r ,
s i l h l ihtill t e e k k l l e r i b a g s t e r i r . N i h a y e t y a
bunlarn reislerinden biri v e y a dardan gelen
istilclarn ba, eski slleyi devirir;
bozulan
devlet n i z a m n d z e l t m e k iini s t n e alr. Millet
te i l e r i n a r t k d a i m a y o l u n d a g i d e c e i m i d i l e
yeni geleni alklayarak bana geirir.
Bylece
b i r s l l e y k l m , d i e r i k u r u l m u o l u r . t e i
nin 4 0 0 0 y l l k s i y a s t a r i h i b u s a h n e l e r i n d e v i r
devir t e k e r r r n d e n ibarettir.

B u slleyi k u r a n Y u son i m p a r a t o r
u e n z a m a n n d a on b e yl b a v e k i l
l i k e t m i d e e r l i b i r d e v l e t a d a m idi.
(M. E. 2202-1766
T r k r k n a m e n s u p t u [1]. K e n d i s i n e
millet tarafndan B y k Y u u n v a n verilmiti. Bu
nun zamannda bataklklar kurutulmu, rmakla
rn y a t a k l a r ve akntlar dzeltilmi, a r k l a r dev
let h a z i n e s i n d e n b y k m a s r a f l a r l a s l a h e d i l m i
ve birok yeni sulama tesisleri yaplmt. Bir ka
ya z e r i n d e b u l u n u p o k u n a n yazda Y u mesaisin
den yle b a h s e d i y o r :

BRNC SL
LE:
HYALAR

"Feyezanlarn
runda uzun
tn

sebep olduu

zamanlar

unuttum. imdi

G a y r e t v e t e d b i r ile
reim

rahat etmedi.

istirahat

yerine

ileri

muvaffakiyete

Hi d u r m a d a n

geiyordu.

keserek

zamszl

kalkt. Cenuptan

aktld.

Kederim,

eda

strabm

dinleniyorum.
benim

bitirince, yaz
byk su

y
iin

ortalarn

ettim. Artk tabiatn

yryen

bsb

erdirmedike

almak

lerimi

kranm

izalesi

ocuumu

Yu-lu dann tepesinde

da k u r b a n
denize

musibetlerin

v a r ki o l u u m u ,

ni

cereyanlar

durdu.,,

Yu, l m n d e n evvel seleflerine imtisalen ken

disine nazrlarndan birini halef gsterdi.
Fakat
m i l l e t u l u l a r Yunun
o l u Ki yi t e r c i h ettiler. Y u
s l a h a t v e i m a r c idi. O l u h a r p v e f t u h a t
oldu. S l l e n i n son h k m d a r Kiye, atalarnn
y o l u n d a n a y r l d , sefa v e s e f a h e t e dald. B u y o l
s u z l u k l a r ileri gelen devlet a d a m l a r i l e beylerde
honutsuzluk uyandrd.
M e m l e k e t idar tekilt n o k t a s n d a n sllenin
ilk h k m d a r Y u z a m a n n d a n b e r i y i r m i b y k
beylie ayrlmt. Kiye ak ikyet vaziyetine
g e e n b e y l e r i n h e p s i n i h a p s e att. B u n l a r d a n biri,
k k bir s a h a n n beyi olan T a n g hapisten k a r
not)

[1] D e G u i g n e s , m e h u r t a r i h i n d e (cilt I. f a s l II s a y f a 21,

Yu n u n T r k l n t e y i t e d e c e k i z a h a t v e r m e k t e d i r .

 k m a z d e r h a l Hiya
sllesi a l e y h i n d e tekilta
giriti. K e n d i s i n e i l t i h a k e d e n d i e r b e y l e r i n de
y a r d m i l e Kiye n i n p a y i t a h t n a y r d . Kiye k a t ,
Tang
y e r i n e g e t i , Tinler v e y a anglar
ad v e r i
len yeni bir slle k u r d u .

slle

devri

bahsinin ba

taraf

KNC SL
larnda izah edildii z e r e b u sl
LE :
YNLER
l
(M.E. 1766-1122) e d e Hiya 1ar g i b i T r k r k n a m e n

s u p t u r . Kiye ye g a l e b e a l a r a k b u
h a n e d a n k u r a n Tang
cesur, m t e e b b i s , atlgan
b i r a d a m d . yi b i r h a t i p idi. H a l k v e a s k e r i Hiyalar
aleyhine
ayaklandrmakta
nutuklarnn
b y k tesiri o l m u t u . B u n l a r d a n b i r i n d e y l e
diyor.

" H i y a l a r o k c i n a y e t l e r irtikp ettiler. T a n r artk onla

rn inkrazn irade e d i y o r . H i y a m c r i m d i r . B e n
alla
nn gazebinden korkarm, o n u cezalandrmazsam
gazebe
urarm.,,
"... O n l a r a m u k a d d e r o l a n m c a z a t v e r m e k i i n b a n a
y a r d m c o l u n u z . B a n a e m n i y e t v e i t i m a t ile b a l a n m a k t a n
korkmaymz. S z m d e n dnmiyeceim, Hiyalar devirece
i m . F a k a t b a n a itaat e t m i y e c e k , v e r e c e i m e m i r l e r i d i n l e m i y e c e k olursanz oluunuz, o c u u n u z l a birlikte hepi
n i z i l d r e c e i m , b e n d e n a m a n b e k l e m e y i n i z [1] .

S o n Hiyay
drdkten sonra mparatorlu
u n drt k e s i n d e n t o p l a n m halk m m e s s i l l e
r i n e k a r da u szleri s y l e m i t i :
" E y millet bykleri, ey ahali, dikkat ediniz, szleri
m i iyi d i n l e y i n i z . Kral H i y a o l u d o r u y o l d a n kt. m
paratorluun btn beylikleri halkna yapt bin ktlk
le s t r a p l a r e k t i r d i . M i l l e t b u k a d a r u z u n b i r z u l m e d a h a
z i y a d e d a y a n a m y a r a k halini Tanrlara bildirdi.
Tanrnn
ezel v e ebedi iradesi fazilet y o l u n d a olanlar m e s u t v e
bahtiyar, fenala ve sefahete sapanlar da bedbaht v e pe[1] P a u t h i e r , L ' U n i v e r s , C h i n e , s a h i f e

63.

rian e d e g e i m i t i r . B u n u n iindir ki r y a l a r n bana m u

sibet v e felket yad. A n l y o r s u n u z ki ben o n l a r a kar
k m a k l a a n c a k T a n r n n bu a k v e itaat e t m i y e l n e r iin
k o r k u n , iradesine m u t a v a a t g s t e r m i o l d u m .
"... U l u Tanr halk, milleti z s e v g i ile s e v e r v e hima
y e eder. B y k m c r i m K i y e y i k a m a a v e b o y u n e m e e
s e v k e d e n h d i s e n i n asl hikmeti ite b u n d a aranmaldr.
"... B a h a r d a aalar v e btn nebatlar nasl y e n i d e n
c a n b u l u r s a millet te imdi y l e c e y e n i d e n canland, eski
k u v v e t v e k u d r e t i n e erdi.
" Ben, b t n Beyliklerinizi v e o l u k o c u u n u z u k o
r u m a k iini s t m e aldm b u g n d e yeri g k incitmek
ten k o r k u y o r u m ; iimde derin u u r u m l a r a atlabilmek m m a r e s e s i n e balayanlarn d u y d u ilk k o r k u v a r .
" B e y l e r ! h e r birinizin idare edecei sahalar tayin
ettim. Adalete u y g u n o l m a y a n k a n u n l a r , itiyatlar bra
knz. Kendinizi atalete v e sefaya d a l m a k t a n k o r u y u n u z
"... B t n ilerde en b y k dikkatle v i c d a n m dinle
y e c e i m . H a t a l a r a d e r c r m l e r irtikp e d e r s e n i z o n
larn b t n mesuliyeti b e n i m z e r i m e y k l e n e c e k * hal
buki b e n i m
h a t a l a r m d a n size d e c e k hibir
hisse
yoktur.
" S z l e r i m ilerin iyi yolda gitmesini z l e y e n halis di
lekle s y l e n m i t i r . Muvaffakiyete v a r m a u m a l m fl] .
in hkmdarlar

Tang

ve itibar k a z a m

i i n d e en o k

olanlardan

asra yakn

hkm

gemitir.

Sllenin

sren

biridir.

Yinler

hrmet

Alt

buuk

sknetle

devri

son hkmdarlar

nesilden

nesle artan bir tereddiye d m l e r ve sefahetten

baka gaye,

zulmden

balamlardr.

Son

baka

vasta

sefahette hepsini g e m i ve son

gibi o da
beylerle

halk
de

idaresinden

bozumu,

onun

setmi ve nihayet hapsedilen

fndan tahtndan
[1]

tanmamaa

hkmdar eu-Sin

atlmtr.

L'univers. sahife 6 4 - 6 5 .

Hiya

zulmde

hkmdar

bezdirdikten
gibi

beyleri

beylerden

sonra
hap

biri tara

eu-Sinin
vezirlerinden ve zamannn
maruf
h a k i m l e r i n d e n Pi-Kan
bu hkmdar fena yoldan
e v i r m e k i i n i k a z v e iratta b u l u n m a k i s t e m i ;
Seu-sin
buna:
"Szlerin h a k i k a t e n bir h a k i m e y a r a a c a k szlerdir.
Kazandn b y k hretle mtenasip kymette g r d m
mtalealarn dikkatle dinledim. F a k a t h k e m a m n kalbi
yedi deliklidir d i y e bir m e s e l vardr. D o r u olup o l m a
dm bilmiyorum. imdi gzmle grp anlayacam.,,

diye m u k a b e l e etmi ve d o r u zl vezirini

derhal paralatm... in m v e r r i h l e r i b u n u
eu-sinin z u l m d e v a r d d e r e c e y e b i r m i s l o l m a k
zere anlatrlar.
Btn
UNC s u -

LALE:

EU-

, ..

i b

in sllelerinin
-

eu

]iesinin
,

..

ilk k u r u c u birinci

, .

h-

kumdan
da deerli
bir
adamd.
B i r o k in mverrihleri v e Konf
i y s g i b i f i l o z o f l a r o n u " r n e k tu
tulmaa lyk bir h k m d a r , , diye tavsif ederler.
B u da Hiya ve Yin s l l e l e r i n i n k u r u c u l a r g i b i
T r k n e s l i n e m e n s u p t u [l - e n s i v i l y e t i n d e e u
h a v a l i s i b e y i idi.
Tarihte ona " C e n k i Kral = S u - v a n g
ad
v e r i l m i t i r . Cinde i l k c e z a k a n u n u b u s l l e n i n
d r d n c h k m d a r Mu-vang
z a m a n n d a (M. E.)
onuncu a s r o r t a l a r n a d o r u t a n z i m ve t a t b i k
edilmitir.
eular
devri bilhassa derebeylik
sisteminin
o k f a z l a k k s a l m o l m a s ile g z e a r p a r .
lk
y l l a r d a 21 d e n i b a r e t o l a n b e y l i k l e r i k i a s r l k
z a m a n i i n d e ( 1 2 5 ) e ve b i r a z d a h a s o n r a 1 5 6 y a
LAR (M E
1122-256)

[J slle d e v r i b a h s i n i n ba taraflarnda gsterilen

mehazlere baknz.

kmtr. B u n l a r n oaltlmasnda takip edilen

m a k s a t , i h t i m a l ki, e y r a y r e h e m m i y e t l i
birer
k u v v e t tekil edebilen b y h beyliklerin ortadan
k a l d r l m a s idi. F a k a t a l m a n n e t i c e i d a r e m a k i n e
sinin t e m e l d e n sarslmas oldu. B e y l e r aralarnda
t e f e v v u k y a r m a , bu yarta ileri g e e n l e r de ayr
h k m d a r l k l a r k u r m a k d a v a s n a g i r i t i l e r . m
p a r a t o r l u u n nizam bozuldu. Anari n n e geil
m e z h a l e g e l d i . U m u m h a y a t , tabi r m d a n k t .
B u hal Milttan e v v e l sekizinci asrdan n c
asra k a d a r srd. Anarinin c e m i y e t
hayatnn
her safhasna sirayeti in m n e v v e r l e r i n i v e m
t e f e k k i r l e r i n i e n d i e y e d r d . C e m i y e t iin y e n i
bir n i z a m k u r m a k isteyen filozoflar kt. Felsef
m e s l e k v e m e z h e p l e r i C i n d e b y k b i r e r din ha
l i n e g e l e n Konfys
v e Laa-Tseu
bunlardandr.
a l a r n s o n h k m d a r Nan-vang
5 9 sene
h k m e t s r d k t e n s o n r a halef b r a k m a d a n l n c e
birok beyler arasnda h k m d a r l k davas ba
gsterdi.
Bunlarn
i i n d e Tsin
hanedanndan
(eng) az z a m a n i i n d e t e k i l e r e h k i m
olarak
yeni bir slle kurdu.

IMPARATOR
LUK

..

D E V R I :

(T'SN)
LEI-

...

S U L A (M E

lk
k

slle z a m a n n d a
in bir

birok beylikler tarzmh

.,

da i d a r e e d i l i y o r d u .
,

Bu
,

beyliklerin

y
rnerkezn k u v v e t v e y a zafna
249-202)' " r e b a z e n a r t a r b a z e n e k s i l i r d i .
T'sinlerin[l]
ilk s a l t a n a t y l l a r n d a n iti
baren derebeylik sistemine kar alan mcadele
s a

[1] T ' s i n , T h ' s i n e k i l l e r i n d e y a z l a n bu s l l e i s m i n i n

Tizn v e y a T o s u n kelimeleri aslndan b o z u l m a
olduu
T r k lisan ve tarih m t e h a s s s l a r n c a d e r m e y a n e d i l m e k
tedir. T o s u n , g e n b o a v e n e c i p , asil m a n a l a r m ifade eder.

t a m b i r m u v a f f a k i y e t l e h i t a m b u l d u (M. E . 2 2 1 ) . i n
ilk defa o l a r a k s i y a s v a h d e t i h a i z b i r i m p a r a t o r
l u k e k l i n i ald. T'sin
ailesi b i n l e r c e y l d a n b e r i
Kansu mntakas beyliinde bulunuyordu.
Bun
larn, yurtlar t e d e n b e r i e n s i ve K a n s u vilyet
leri h a v a l i s i o l a n Yuei Trklerinden
olmalar ok
muhtemeldir. inlilerin Hiung-nu dedikleri
Hnl a r d a n o l d u k l a r d a s y l e n i r [1].
T'sin
s l l e s i m e s s i s i n i n asl ad
engdr.
mparatorluu kurduktan sonra kendisine "anl
H k m d a r = e-Huang-Ti unvan verilmitir.
T a h t a ilk getii z a m a n ini, etleri d k l m e k t e
r m b i r v c u t h a l i n d e b u l a n eng 2 8 y l l k
bir cidalden s o n r a bu e n k a z d a n s a l a m bir impa
ratorluk kard. imalden ve garpten muhtelif
Trk kabilelerinin asrlardanberi devam edegelen
aknlarn durdurdu. mparatorluun
haric ve
dahil e m n i y e t i n i s a l a m e s a s l a r a b a l a d . O n d a n
sonra u m u m i m a r mesaisine girdi.
engin
e n b a r i z v a s f i n k l p l k idi. m p a r a
torluk dahilinde btn kanunlar, n i z a m l a r slah
v e t e v h i t etti. D e v i r v e t a k v i m h e s a p l a r n k e n d i
zamanna gre yeniletirdi. T r k takvimini btn
i n e t a m i m etti. U m u m
istatistikler
yaptrd.
K a r m a k a r k v e r g i , tart v e l s i s t e m l e r i n i b i r
tek usulde birletirdi. Hurafeler ve hurafecilerle
a r p t . engin
en b y k eserlerinden biri yaz

T z n , n i z a m d e m e k o l d u u gibi
K u d a t k u b l i k ile M l l e r
tarafndan n e r e d i l e n T u r f a n U y g u r kitabelerinde asalet,
necabet mukabili olarak kullanld da grlmektedir.
[1] E n t a n n m i n t a r i h e l e r i n d e n C h a v a n n e s , T'sinlerin iskn ettikleri s a h a l a r ahalisinin e k s e r i y e t itibarile
T r k o l d u k l a r n s y l e r . ( C o r d i r , Hist. G e n e r . d e la C h i n e ,
c i l t I, s a y f a 1 9 7 y e b a k n z ) .

v e h a r f i n k l b idi. B u d e i i k l i k l e r m c a d e l e s i z
olmad. M u h a f a z a k r v e an'aneci u l e m a partisi
g e n i n k l p n n a l e y h i n e d n d . eng y e n i l i k
hareketlerine kar koyanlarn uzak yakn btn
a k r a b a l a r i l e b i r l i k t e i d a m e d i l e c e i n i iln etti.
Buna ramen muhafazakr ulema zmresi
m u h a l e f e t t e n v a z g e m e d i . H e r tarafta b u y e n i l i k
lerin m u k a d d e s kitaplar a h k m n a u y g u n olma
d p r o p a g a n d a s y r t l d . N i h a y e t eng m i l l e t
ve m e m l e k e t i n i n s e l m e t ve saadeti iin at h e r
teebbs karsnda m u k a d d e s kitaplar a h k m n
irtica m u h a l e f e t l e r i n e alet e d e r e k v a z i y e t a l a n l a r
hakknda tahkikat almasn emretti. Yakalananlar
kabahati birbirlerinin stne y k l e m e e abala
dlar. B u n l a r d a n 4 6 0 m a t e e a t t r d . T e c e d d t l e r e
kar silh ve b a y r a k gibi kullanlan btn kitap
larn i m p a r a t o r l u u n her k e s i n d e son yaprak
larna k a d a r toplatlarak y a k l m a s iin e m i r verdi.
B u a r a d a b t n tarih m e m b a l a r n ihtiva eden
k i t a p l a r da y a n m t r . M e h u r i n S e t i n i n asl
b a n i s i eng tir. i n i , i m a l d e n g e l e c e k t a a r r u z l a r a
kar k o r u m a k iin yaptrlm v e daha s o n r a k i
asrlarda birok kereler tamir ve ilveler g r m
olan b u d u v a r n u z u n l u u 3 3 0 0 kilometro, yani
stanbulla Ankara arasndaki mesafenin takriben
o n m i s l i d i r . D u v a r l a r n v a s a t y k s e k l i i 8, g e n i
lii 6 m e t r o d u r . B t n S e t 1 6 0 m i l y o n m e t r o m i k p l k b i r y a p t e k i l e t m e k t e d i r [ l ] . eng b u d u v a r l a
r y a p t r m a k iin m i l y o n l a r c a a m e l e k u l l a n m t r .
[1] B y k Set, engin b a b a s n n z a m a n n d a b a l a n m ,
baz d i e r k o m u beyler kendi h u d u t l a r iinde b u l u n a n
ksmlar y a p m l a r d r . e n g i m p a r a t o r o l u n c a bu d a n k
paralar birletirip inin imal h u d u d u n u n bir u c u n d a n
tekine k a d a r t a m a m l a m t r .

engin
mhim
ilerinden biri de h k m e t
m e r k e z i n i d e i t i r m e k ve imparatorluk iin yep
yeni bir payitaht k u r m a k olmutur.
Yeni e h r i
a r a b k teesss etmi g r m e k iin imparatorlu
un btn ehir ve kasabalarnn
zenginlerile
ileri g e l e n l e r i a r a s n d a 1 2 0 , 0 0 0 a i l e n i n b u r a d a
ev y a p a r a k y e r l e m e s i n e e m i r vermiti.
eng, idarede k a n u n ve adalete mstenit sert
bir politika g d e r d i : "yalnz iyilik,
yumakhk
v e tatllkla i y r m e z , , d e r d i . D a h i l d e b i r o k
mukavemetleri
krmak
mecburiyetile
ekseriya
i d d e t v a s t a l a r n a m r a c a a t ettii i i n e s k i i n
m v e r r i h l e r i k e n d i s i n d e n s e v g i ile b a h s e t m e z l e r .
B u n l a r d a n biri o n u y l e tasvir e d i y o r :
( K o c a b u r u n l u , iri gzl, g s yrtc k u l a r g s n e
benzer, akal sesli, h a y r ve h a s e n a t bilmez; kalbi insanlar
p a r a l a m a a a m a d e kurtlarn, kaplanlarn k a l b i n e benzer..).

t e i n k a l e m - s a h i p l e r i n i n Cinde b y k ve
k u r t a r c i n k l p l a r y a p a n , i n e b u g n t a d is
mi v e r e n ve m e m l e k e t i n o z a m a n a k a d a r m a h r u m
olduu vahdeti m n h a s r a n ahs iradesinin kud
reti ve 3 7 y l l k f a s l a s z g a y r e t i ile y a r a t a n d e v l e t
a d a m h a k k n d a k u l l a n d k l a r dil b u d u r ,
e n g (M. E . 2 2 1 ) s e n e s i n d e l d . S l l e s i de
b i r k a yl i i n d e y k l d . O u l l a r n n o c u k d e n e
c e k yata olmas, s a r a y d a h a d m a a l a r n n
ve
haris b i r k a vezirin m u t l a k bir nfuzla h a r e k e t
e d e b i l m e l e r i n e m e y d a n v e r d i . B u n l a r da r a k i p s i z
k a l m a k i i n i e i m p a r a t o r l u u n e n k y m e t l i ve
e m e k t a r devlet adamlarn, k u m a n d a n l a r n ldr
m e k l e baladlar. G e n h k m d a r sarayda sefahet
lemine balyarak memleketi diledikleri gibi
s o y m a a k o y u l d u l a r . A s k e r d e ve m i l l e t t e h o n u t
s u z l u k artt. B i r t a r a f t a n i n i n i m a l i n d e b u l u n a n

H u n i m p a r a t o r l u u o r d u l a r b y k Seti a a r a k
ensi ve ansi
vilyetlerini
( M . E. 2 0 1 )
den
( M . E. 1 5 4 ) t a r i h i n e k a d a r s r e n m u h a c e m e l e r i l e
sktrmakta iken dier taraftan da iddetli bir
isyan atei i m p a r a t o r l u u n
hemen
her
ke
sinde birden parlad
(M. E . 2 0 9 ) .
engin
o l u l-e l d r l d . Y e e n i
Tseu-Ying
y e r i n e g e t i . S l l e n i n ba
na felket getiren hadmaas
aoKao y u l d r d . l e r i d z e l t m e k iin
elinden geleni yaptysada muvaffak
olamad. Nihayet asilere teslim oldu. Anari devri
y e n i d e n b a l a d . h t i l l az z a m a n d a b t n i n i
sard.
Eski derebeylerinin oullar, torunlar ayak
l a n d l a r . D a h a (M. E. 2 0 8 ) s e n e s i n d e y a n i
engin
lmnden 13yl sonra mparatorluk iinde birok d e r e b e y l i k l e r t e k r a r k u r u l m u b u l u n u y o r d u . hti
llci d e r e b e y l e r i i i n d e , i k i k i i e n z i y a d e n ald.
B u n l a r d a n biri, Hiyang-Yu,
cesur, kahraman ve
h a i n b i r a s k e r d i . D v m e i o k iyi bilir, f a k a t
siyaset iini anlamazd. in m v e r r i h l e r i n e naza
ran yetmi k a d a r m u h a r e b e kazandktan sonra
harp meydannda
l d . D i e r i , Liyeu Pang
ise
i h t i y a t l , m d e b b i r v e a z i m k a r o l d u u k a d a r po
litika i l e r i n d e d e m a h i r b i r r e i s t i . A y n z a m a n d a
cesarette bakalarna rnek olabilecek bir askerdi.
tekinin l m n d e n sonra sahada yalnz kalnca
b i r k a yl i i n d e b t n a y a k l a n m d e r e b e y l e r i n i
n f u z u a l t n a a l a r a k Han s l l e s i n i k u r d u . H a n l a
r n ffun a i r e t l e r i n d e n b i r i n e m e n s u p o l d u k l a r
s y l e n i r . Liyeu
Pang
iyi b i r i d a r e ile
birok
sadk
ve kuvvetli
taraftarlar
kazand. Ma-

HAN SLLE
S : (M. E. 202
DEN M. S. 220
Y E KADAR)

virlerini v e c e n e r a l l a r n en kymetli,
meziyetli
a d a m l a r d a n seti. O n l a r f a y d a l o l a c a k l a r i l e r d e
k u l l a n m a y b i l d i . B y l e c e e - Ruang
- Tinin
kur
duu siyas vahdeti y e n i d e n v c u d e getirdi
B i r g n Liyeu
Pang
bir ziyafet
sofrasnda
nazrlarile b y k rtpede k u m a n d a n l a r n a :
B e n nasl v e n e r e d e n k u v v e t a l a r a k i m p a
ratorlua kadar y k s e l d i m ? diye sordu. Nazrlar
v e k u m a n d a n l a r s r a ile k e n d i s i n i n l i y a k a t i n d e n
kahramanlklarndan
ve dier birok meziyetle
rinden bahsettiler.
Onlara:
A l d a n y o r s u n u z . H a k i k a t u ki, b e n a n c a k
k e n d i l e r i n e e m n i y e t ettiim a d a m l a r n istidat ve
meziyeilerini
iyi l m e k v e o n l a r n
herbirine
o n a g r e i v e r m e k y o l u n u b i l d i i m i i n m u v a f
fak oldum. B u g n b u m e v k i d e b u l u n a b i l m e m i n
h a k i k amili b u d u r , dedi.
Liyeu
Pang
e n o k s e v i l m i , s e v i l e r e k itaat
edilmi babulardan biridir. l m n d e kendisine
" Y c e ata = K a o - T s u u n v a n v e r i l d i . K a r s Lu
o k k k olan o l u n u n y e r i n e u z u n yllar im
paratorluk ilerini g r d . in tarihleri bu k a d n
"sert v e eilmez, iddet lzm gelen y e r d e teessr
v e m e r h a m e t e kaplmaz,, d i y e tavsif e d e r .
Han sllesi h k m d a r l a r inin inkiafna
byk hizmetlerde bulunmulardr. Zamanlarnda
anari k k n d e n kesilmi, devlet nfuz ve kud
reti artm, din v e itima h a y a t y e n i l i k v a d i s i n d e
i n k i a f etmi, e d e b i y a t o k ileri gitmitir.
S l l e n i n a l t n c h k m d a r Vu-tirin
(M. E. 1 4 0
dan 8 7 y e k a d a r ) 5 3 yl s r e n i d a r e s i d e v r e s i n d e
in devleti hudutlar bir misli genilemi v e g e r e k
e c n e b i m e m l e k e t l e r l e , g e r e k c e n u b i n ile t e m a s
v e m n a s e b e t arttrlmtr.

in h k m e t i n i n tedenberi balca k o r k u s u
H u n m p a r a t o r l u u ile inin g a r p i m a l i n d e im
diki ensi, ansi, K a n s u vilyetleri havalisinde
s a k i n Yuei
Trklerindendi
[1]. m p a r a t o r l a r s i y a s
tedbirlerle bunlar nifaka d r m e e v e daima
yekdierile arptrmaa muvaffak olmulard.
M a l p o l a n Yueiler
den b y k bir ksm yurtla
r n b r a k a r a k li I r m a v a d i l e r i n e e k i l m i l e r d i .
te b i r az z a m a n s n o r a H i n d i s t a n a d o r u i n e r e k
H i n t t a r i h i n d e m e v k i a l m o l a n Yuei
Trkleri
bunlardr.
Yueilerin uzaklamasndan sonra kuvvetleri
a r t a n Hunlav
ini daha s e r b e s t v e d a h a iddetli
tazyiklerle hrpalamaa baladlar.
Vuti,
Hunlar
h c u m a t e v i k e t m e k iin Y u e i l e r e e l i g n d e r d i .
ang-Tiyen
i s m i n d e b i r zabit olan eli H u n l a r m
eline geti. O n yl esir kaldktan s o n r a k a m a k
frsatn b u l a r a k vazifesini t a m a m l a m a k iin i n e
dnmeden
y o l u n a d e v a m etti. F e r g a n a v e T o h a r y a h a v a l i s i n e y e r l e m i v e Hun l a r l a a r a l a r n
d a k i ihtilf u n u t u p g i t m i o l a n Y u e i l e r i n m
paratorluu elisine yz v e r m i y e r e k geriye evir
diler.

ang

- Kiyen

dnnde

tekrar

Hun

rafndan yakaland; tekrar kat v e ine

e l i l i k l e a y r l d n n on d r d n c y l n d a
bildi.

lar

ta

ancak
dne

B u zabitin seyahatlarinden k a n netice siyas

ve asker o l m a k t a n ziyade iktisad oldu. O zama
na kadar
Fergana
v e d a h a g a r p t e k i h a v a l i ile
[1] Y u v e , t r k e d e d o u k e n d e m e k t i r . Yuei lerin
T r k l k l e r i h a k k n d a Vallee P o u s s i n ' n i n ( L ' n d e au T e m p s
des M a u r y a s ) atl eserinin 3 3 1 inci sahifesinde Richthofen
ve S. Levi'den nakledilen notlara
v e b u iki mellifin
e s e r l e r i n e baknz.

 i n a r a s n d a ticaret, H i n t y o l i y l e y a p l r d .
Zabit
a n g m elilik m a c e r a l a r n d a n s o n r a Turfan ze
rinden d o r u ve k e s t i r m e bir yol tutuldu.
pek
Yolu diye| h r e t b u l a n
b u yol M i l d n b i r i n c i
a s r n d a R o m a y a k a d a r u z a n d . i n i n c e n u p sa
hilinde T o n k i n d e n balayan deniz ve Hindistan
y o l u b s b t n k a p a n m a d y s a da T u r f a n v e Kagar dan
g e e n yeni yol son asrlara k a d a r a n a
ticaret yolu olarak kald.

M L D I N UUNCU

Milttan s o n r a n c asrda Hanlar,

T r k l e r i n d e n baz k a b i l e l e r l e

AS-

,.

RINDAN SON
k
nn imal hudutlarn
RA N
m d a f a a e t m e k zere b u n l a r n b
y k S e t i n i t a r a f n a v e
bilhassa
ansi vilyetine yerlemelerine msaade vermi
l e r d i . 3 0 4 te, b u n l a r d a n a o a i l e s i n i n r e i s i Li
y e u Tsong, i s t i k l l i n i i l n etti. Y e d i s e n e s o n r a da
bir b a s k n l a in payitahtn i m p a r a t o r i y l e birlikte
ele geirdi. m p a r a t o r u bir m d d e t
sofrasnda
s k i o l a r a k k u l l a n d k t a n s o n r a i d a m etti. Y e n i
in mparatoru M i n - t i emin bir y e r e o t u r m u
o l m a k iin payitahtn deitirdi. L i y e u T s o n g
3 1 6 da o r a s n da a n s z n b a s t r a r a k a l d . Y e n i
i m p a r a t o r da a y n i a k i b e t e urad; imal in
Hun l a r m e l i n d e k a l d . B u s r a d a i n i n e n a r k
h u d u d u n u n imal taraflarnda ve K i n g a n dalar
e t e k l e r i n d e y e r l e m i b u l u n a n Siyen-piler
eli
havalisini igal ettiler. T e h l i k e b u s u r e t l e ikileince mparator payitahtn daha cenuba, imdiki
N a n k i n e kaldrd. Ve 4 2 0 senesine kadar a n c a k
cenup vilyetleri zerinde h k m
srebilerek
d k ve dermansz yaad.
4 2 0 de in o r d u s u k u m a n d a n l a r n d a n
Liyeu-Yu
a

isminde bir ceneral bu slleyi bsbtn ortadan

k a l d r d . Song Sllesi
adiyla yeni bir
hanedan
k u r d u . B u da a n c a k 6 0 yl d a y a n a b i l d i . O n d a n
s o n r a a y n i asr iinde iki slle daha deiti.
C e n u p t a k u m a n d a n l a r s l l e l e r k u r a r k e n , i
m a l d e de dalga dalga gelen yeni T r k aknlar
Sar I r m a k vadilerini kaplyordu. Bunlarn bu
havalide tekil ettikleri T r k devletlerinin balcalar unlardr :
1 ensi ve ansi vilyetlerinde her
ikisi
H u n l a r d a n iki sllenin b i r b i r i n i m t e a k i p k u r
d u u ao devleti... B u s l l e l e r d e n 1 i n c i s i i n l i
l e r i n Yuen-Hay
dedikleri reis tarafndan kurul
mutur. B y k bir K u r u l t a y bu devleti in m
p a r a t o r l u u o l a r a k i l n e t m i , H a n l a r n a da T a n r k u t [1] u n v a n v e r i l m i t i r ( 3 0 4 - 3 2 8 ) .
kinci slle en ok hret alm Hun ku
mandanlarndan
ele
tarafndan
kurulmutur
(320-352).
ao D e v l e t i n i n a r k n d a Siyenpi lerin
kurduu
Yen d e v l e t i v a r d .
B u iki devlet, y a n i a o l a r l a Y e n l e r
yllarca
arpp durdular. Kavgalar 3 5 2 ye kadar sr
d . B u t a r i h t e S i y e n p i l e r a n s i y i istil
ederek
ao d e v l e t i n e n i h a y e t v e r d i l e r .
2 Sevisi de b i r t r k k a b i l e s i n i n r e i s i
FuKiyen
tarafndan
3 5 8 d e k u r u l a n 11 i n c i
T'sin
devleti.
3 Bunlarn hepsinden ehemmiyetli
olan
ve s o n u n d a hepsini b i r d e n h k i m i y e t i altna alan
Topa trkleri devleti.
[1] i n l i l e r i n T a n y u d e d i k l e r i , F r a n s z m e l l i f l e r i n d e n
alnarak
baz t r k e k i t a p l a r d a T a n j u d e y e y a z l a n k e l i
m e n i n asl Tanrkut'tur.

.-w..,
LER ( V E Y
DEVLET)

Topa Trklerinin
kurduu slale ve
. "
,
.
devlete n tarihlerinde
(We-Vey)
ismi verilmitir. M v e r r i h l e r i n bir
ok zamanlar Tungzulardan saydk
lar Topa l a r asl y u r t l a r a r k M o g o l y a o l a n T r k
l e r d i r . B u n l a r a Hato
Trkleri
d e d e n i r [1].
B u n l a r ine IV n c asr iptidalarna d o r u
gelmi grnyorlar. 3 8 0 senesinde hkmetleri
inin en kuvvetli krall halini almt. 3 8 6 da
Siyenpi l e r d e n b t n a n s i v i l y e t i n i v e C e l i ( P e cili) nin bir ksmn, 4 2 2 de bir m d d e t t e n b e r i
N a n k i n e k a d a r s r l m olan in p m a r a t o r u n d a n Loyang,
H o n a n ve a n t u n g h a v a l i s i n i e l e g e
i r d i l e r . 4 9 5 d e Topular
payitahtlarn daha cenu
ba Lo - Yangu
getirdiler.
Topa Trkleri Cinde parlak bir medeniyet
d e v r i a m l a r d r [2]. K u r a l l a r n d a n T o p a T o a 4 2 5
Ie 4 4 5 a r a s n d a h e m e n b t n i m a l
Cinden
baka Turfan, Karaar, Kua ve Kagar mntakalarna yani b u g n in Trkeli dediimiz saha
lara k a d a r O r t a A s y a y a h k i m o l d u . B u s i y a s v e
a s k e r inkiafn en e h e m m i y e t l i n e t i c e s i i n ile
garp
arasndaki iktisad
mnasebet yollarnn
tekrar almas olmutur. Bu hadiselerden 1 0 0
s e n e k a d a r s o n r a ( 5 3 4 ) te T o p a s l l e s i n i n i k i y e

TOPA

79,

TURK-

[1] I. P e l l i o t , T o u n g P a o , T . X I V , 1 9 2 5 - 1 9 2 6 , s a h i f e
satr 18 " L e s W e i d'origine turque.

II. R e n e G r o u s s e t , H i s t o i r e d e l ' E x t r e m e o r i e n t , ^ s a hife 2 5 0 .

III. T o p a - H a t o T r k l e r i h a k k n d a f a z l a m a l m a t
iin D e G u i g n e s ' i n e s e r i n e b a k n z
IV. M r . P e l l i y o t T o p a k e l i m e s i n i n e s k i d e n T a k b u a t
e k l i n d e talaffuz edildiini s y l y o r .
[2] i n i n h e y k e l t r a l k t a r i h i n d e e n m h i m
mevki
Topa l a r m d r .

a y r l m a s i l e a r k in d e n i z i n d e n P a m i r e k a d a r
u z a n a n g e n i i m p a r a t o r l u k ta g a r b v e a r k T o p a
devletleri namile ikiye blnd.
5 7 7 d e k r a k l l k l a r y e n i d e n b i r l e t i s e d e s
lle zfa d m b u l u n d u u n d a n ftuhatile h
r e t k a z a n m T o p a k u m a n d a n l a r n d a n Yang
Kiyen
5 8 1 d e o n l a r t a h t t a n i n d i r e r e k Suey s l l e s i ad
verilen yeni bir slle k u r d u . 5 8 9 da c e n u b in
k r a l i m da batan baa zabtetti. B y l e c e imal
ve c e n u b btn ini ihtiva eden b y k bir im
paratorluk v c u d e getirdi. Hudutlar y e n i d e n arki
ve c e n u b in d e n i z l e r i n d e n T u r f a n a k a d a r uzad
(609).
Son Duey hkmdar
Vang-Tinin
Koreyi
ilhak e t m e k iin giritii m u h a r e b e d e urad
hezimet orduda ok
honutsuzlua
sebebiyet
v e r d i i n d e n k u m a n d a n l a r kendisini tahttan indi
r e r e k i d a m ettiler ( 6 1 8 ) . U m u m v a z i y e t e h k i m
olan en m u k t e d i r k u m a n d a n dier
rakiplerini
b e r t a r a f e d e r e k Tang s l l e s i n i k u r d u .
. .

Bu sllenin banda Topa Trkleri

*
f.
.
,.
k u m a n d a n l a r n d a n tedbiri, basireti,
a s k e r i k t i d a r i l e h r e t l i Li-Yuan
ile
g e n bir k a h r a m a n olarak h e r k e s tarafndan ok
s e v i l m i o l u Li-emi
v a r d r . H e r tarafta b t n
slle inhillleri anlarnda bagsteren
davalar
ve k a g a a l k l a r ( 6 2 2 ) y e k a d a r drt yl
iinde
tasfiye edildikten s o n r a i m p a r a t o r l u k o z a m a n a
k a d a r g r l e b i l m i en g e n i hudutlar iinde bir
k e r e d a h a t e s i s e d i l d i . 6 2 6 da i h t i y a r k u m a n d a n
tahtn ve devlet idaresini o l u n a b r a k a r a k e
k i l d i . G e n h k m d a r Li-emi,
yalnz T a n g sl
lesinin h a k i k messisi deil a y n z a m a n d a in
TANGLAR:(M.
S

618-907)

tarihinin en b y k h k m d a r olarak tannmtr.

Z a m a n n en y k s e k t r k k u m a n d a n l a r b y k
b i r t r k l k v a h d e t i t e s i s i n i i s t i h d a f e d e n Li- Semi
nin e t r a f n d a t o p l a n m l a r d . E s a s e n Li-emi
as
k e r l i k ileri iin, a s r l a r d a n b e r i inin m m b i t
ovalarn istismar ederek zenginlemi ve geve
mi olan T o p a T r k l e r i n d e n ziyade tabiatn sert v e
etin eraiti i i n d e y a a m a n n k e n d i l e r i n e v e r d i i
cengverlik vasflarn muhafaza etmekte b u l u n a n
imal ve garp T r k l e r i n e gvenirdi.
Li-emi
1 0 T e m m u z 6 4 9 da l d . O l u h a r p
meydanlarnda domu ve b y m
olmasna
r a m e n a r a b u k g e v e d i . B a b a s n n s e v m i ol
duu bir kadn alarak btn devlet idaresini o n u n
eline verdi. Meziyetleri k a d a r nakiseleri de b y k
olan b u kadn z a m a n n d a m e m l e k e t t e h o n u t s u z
l u k artt, o r d u n u n n i z a m b o z u l d u .
Orta Asyada Gk Trkler, meziyetlerini k a y
b e d e n Tang iarm
k a k i m i y e t i a l t n d a k a l m a k istemiyerek
ayaklandlar.
Btn
Kagar,
Hotan,
Y a r k a n t v e K u a h a v a l i s i v e li Trkleri
merkez
h k m e t t e n ayrlp o n l a r a iltihak ettiler.
Orhun
Trkleri
d e K u t l u H a n i d a r e s i n d e i s t i k l l i l n etti
ler ( 6 8 2 ) .
Daha soralar gelen hkmdarlarn liyakat
sizlii infisah k r k l e d i . Y e n i d e n , 9 6 0 y l m a
k a d a r s r e n bir anari balad. Birbiri a r k a s n d a n
d e v r i l e n h a n e d a n l a r t r e d i . B u d e v r e y e Be
S
lle
Devri
denildi.
Bunlardan hibiri
umum
vaziyete hkim o l m a k iktidarn gstermedi.
Bu
s r a d a Uguz
Trklerinden
Tsin
Hiyu
910
dan
9 6 0 a k a d a r 5 0 yl imal C i n d e
hkmran
o l d u . M a n u r y a t a r a f l a r n d a n i n e n Kalay l a r d a
imdi Pekin dediimiz Yen - Ting kasabasnda

9 0 7 den 1125 e kadar s r e n bir slle kurdular.

S o n r a Altn H a n l a r g e l d i . O n l a r d a 1 1 5 4 e k a d a r
h k m srdler.
C e n g i z devri iin
tarihler
Mool
.
f
,
_
.
DEVR
istilas t a b i r i m k u l l a n r l a r .
Cengiz
askerlerinin ve byk kumandan
larnn belki yzde doksan T r k olduuna gre
b u d e v r e y i Trk - Mool
stils t a b i r d e ifade et
m e k v e C e n g i z i m p a r a t o r l u u n u hakik bir
Trk
imparatorluu
s a y m a k d o r u olur. " stilnn ilk
gnnden sonuna kadar Trk
unsuru
daima
Mool
u n s u r a f a i k v a z i y e t t e b u l u n m u t u r [1].
Cengizin
B a v e k i l i Dede Tunga
en halis T r k
idi. Cindeki C e n g i z o r d u l a r n n d a e n b y k
k u m a n d a n l a r , fen v e i l i m a d a m l a r h e m e n k a m i
l e n T r k i d i l e r . B t n in f t u h a t n t e k b a n a
y a p m d e n i l e b i l e c e k k i y m e t t e y k s e k bir a s k e r
o l a n o r d u l a r B a k u m a n d a n Bayan,
Trkt. Yine
K u b i l a y o r d u l a r n n en b y k k u m a n d a n l a r n d a n
Ali Yaya
[2] U y g u r T r k l e r i n d e n d i .
Ordunun
k p r k u r m a k , m a n c n k y a p m a k v e saire gibi
b t n f e n i l e r i n i U y g u r m h e n d i s l e r i i d a r e e
derdi. O z a m a n l a r d a U y g u r limlerinin kitaplar
i n c e y e t e r c m e edilirdi. E n y k s e k riyaziyeci
ler, c o r a f y a c l a r U y g u r l a r a r a s n d a y e t i i y o r d u .
Sar r m a k m e m b a l a r n n istikaf v e in haritalar
tanzimi iin i n e U y g u r limleri davet o l u n u r d u .
Bunlar yalnz orduya hizmet etmekle kalmam
lar, m e k t e p l e r , k t p h a n e l e r a m a k ,
rmaklar
g e m i l e r iin sefere elvirili h a l e g e t i r m e k , ehirCENGZ HAN

&

[1] R e n e e G r o u s s e t , Hist. de l'Extr. Orient, sahife 4 8 8

[2] M s l m a n o l m u T r k l e r d e n

leri, u m u m y o l l a r i m a r e t m e k s u r e t i l e Cinde
ilim v e m e d e n i y e t i n inkiafna da en b y k hiz
metlerde bulunmulardr.
C e n g i z H a n , T a r m , Altay, T a n r d a havalisi
Trklerile birletikten sonra ine yrd. Evvel
i m a l d e n P e k i n e i n e r e k Altn Han o r d u l a r i l e a r
pt. B u n l a r n m u k a v e m e t i u z u n m d d e t k r l a m yarak m u h a r e b e m z m i n bir ekle girince vazi
yetin idaresini k u m a n d a n l a r n d a n b i r i n e v e r d i .
Kendisi tekrar
in T r k e l i n e dnd.
Oradan
g a r b e d o r u ftuhata kt.
in iindeki arpma 1210 dan 1 2 3 4 e kadar
y i r m i drt yl s r d k t e n s o n r a C e n g i z o r d u l a r n n
g a l i b i y e t i l e n e t i c e l e n d i . B u n u n l a b e r a b e r Cinde
cansz bir m u k a v e m e t Cengizin l m n d e n son
r a l a r a k a d a r d e v a m etti. N i h a y e t o l u Oktay v e
i n h a r e k t n i d a r e e d e n t o r u n u Kubilay
"ark
T r k l e h e l e r i n e g r e Kupla,,
[1] i i n y a l n z m u
h a r e b e ile s o n a e r m i y e c e i n i g r e r e k siyas ted
birler kullandlar. Evvel cenupta, G k Irman
tesinde d a y a n m a a abalayan
Song
sllesile
uyuarak imalde
Altn H a n l a r k r d l a r . S o n
Altn
Han
m u h a r e b e m e y d a n n d a i n t i h a r etti.
Ondan sonra serbeste cenub ine
yryerek
tekileri bitirdiler. B y l e c e b i r taraftan
Holk
Badatta Abbasler devletini k k n d e n
skt
s r a d a d i e r t a r a f t a n k a r d e i Kubilay
Cinde u z a k
ve yakn maziden k a l m a slleleri temellerinden

kazyarak yerlerine geti.

Cinde Cengiz
Oullan
D e v l e t i 1 2 6 0 ta b a l a r .
Fakat dier sllelerin t a m a m i l e ortadan kaldrl[1] H u p l a v e K u p l a , a r k T r k l e h e l e r i n d e a t e
r a n let v e k s a kl d e m e k t i r . ( L g . a a t a y )

ka

mas 1 2 7 9 a k a d a r s r d n d e n
mverrihler
bunlarn hkmdarlk tarihine balang olarak
1 2 8 0 y l n a l r l a r . Kubilay
1 2 6 4 te k a r a r g h n
ang-tona
getirdi. Burada
Han
Balk
ehrini
k u r a r a k p a y i t a h t e d i n d i . B u Han Balk [1] e h r i n i n
i m d i k i ad
Pekindir.
Knbilay
m k u r d u u sllenin adna inliler
Yan d e d i l e r .
Sllenin birinci h k m d a r
Kubilay
in tarihinin en b y k ahsiyetle
r i n d e n biri oldu. Etrafna ald ky
metli ve h e m e n hepsi T r k alma
arkadalar s a y e s i n d e ini b i r k a yz s e n e d e n b e ri m a h r u m k a l d s k n v e a s a y i e k a v u t u r d u .
Darmadan olmu devlet makinesini
yeniden
k u r d u . H e r s a h a d a derin v e esasl slahat yapt.
mparatorluun btn yollarn tamir ederek
aalarla glgelendirdi.
Yeniden
birok
yollar
y a p t ; yol b o y l a r n d a m u a y y e n m e s a f e l e r l e ker
v a n s a r a y l a r y a p t r d . D e v l e t m u h a b e r e l e r i n i n inti
z a m i i n 2 0 0 , 0 0 0 atla i l e y e n p o s t a
tekilt
v c d e getirdi. Payitaht b e s l e m e k iin mpara
t o r K a n a l n t a m i r v e i k m l etti. C i n d e t e d e n b e r i
arasra g r l e n ktla ve u m u m ala kar
e s a s l t e d b i r l e r ald. H e r y e r d e i h t i y a z a m a n l a r
iin devlet n a m n a zahire satmalacak ve u m u m
istihsalt m u r a k a b e e d e c e k mfettilikler tekil
etti. B u s u r e t l e a m b a r l a r d a t o p l a n a n z a h i r e l e r i
ktlkta y o k s u l l a r a y i y e c e k ve t o h u m l u k o l m a k
zere parasz dattrd.
Kubilay n M a l i y e
n a z r emsettin
mer
is
m i n d e b i r T r k , d n y a d a ilk defa o l a r a k b t n
YUAN SLA
LES:
Kubilay

[1] Han ehri demektir.

bir imparatorluk iinde m u a y y e n k y m e t l e teda

v l e d e n k t p a r a u s u l n i h d a s etti. B u n l a r n
Kantondan Trabzona ve Pekinden Badada kadar
altn p a r a k y m e t i l e t e d a v l ettii s y l e n i r .
Kubi
lay n i s i m l e r i b i l i n e n d i e r i k i n a z r d a T r k idi
ler.
B u n l a r d a n b i r i S e m e r k a n t l Ahmet,
dieri
U y g u r l a r d a n Sanga
idi. Marko Polo,
hatratnda
kt paralara dair unlar y a z y o r : " K t para
lar h e r k e s m e m n u n i y e t l e alyor. Zira B y k H a
nn lkesi iinde h e r n e r e y e gidilse alclar v e
s a t c l a r a r a s n d a b u n l a r e n h a l i s altn k y m e t i l e
a l n p veriliyor...,,
Kubilay,
Buda mezhebine temayl gstermek
le b e r a b e r btn dinleri
serbest
birakh.
Almalk,
Tokmak, Kereyit ve ngt Trkleri hristiyan
oldular. Nestor m i s y o n e r l e r i K a g a r havalisi ile
Altay N a y m a n l a r , G o b i U y g u r l a r , K a n s u T a n g u t l a r a r a s n a y a y l d l a r . 4 4 5 t e i m a l C i n d e n
karlm olan Nestorler b u yeni h o g r m e siya
seti z e r i n e t e k r a r o r a y a da h u l u l e t t i l e r .
Kubi
lay m m u h a f z k t a l a r n t e k i l e d e n 3 0 , 0 0 0 H a z a r l A l a n T r k l e r i h r i s t i y a n o l d u l a r .
M a r k o Polo. Polo ailesinden
Venedikli
iki
tc
c a r u z u n z a m a n s t a n b u l d a k a l d k t a n s o n r a iyi b i r ticaret
ii y a p m a k n i y e t i l e 1 2 6 0 ta C e n u b R u s y a d a K p a k H a n
l n a g e l d i l e r . K p a k H a n Barka
bunlar Volga kysn
d a k i s a r a y n a k a b u l etti. O r a d a n B u h a r a d a k i a a t a y H a n
lna getiler. B u h a r a d a
sene kaldktan sonra
Hulat n u n r a n d a n Kubilaya,
yollad bir heyete
katlarak
Otrar, Almalk, Bebalk yoliyle H a n b a h k ( P e k i n )
ehrine
geldiler.
Kubilay
hkmeti
uzak yerlerden gelen bu ya
b a n c l a r a iyi m u a m e l e g s t e r d i v e k e n d i l e r i n e g a r p t i c a r e t
leminin hi endie etmeksizin Uzak ark[l] lkelerile m [1] U z a k a r k == A k s a y i a r k =

Etreme

Orient

n a s e b e t e g i r e b i l e c e i t e l k i n a t n d a b u l u n d u . Nikolo
v e Mafeo
k a r d e l e r 1 2 6 6 d a Cinden ayrldlar; a n c a k 1 2 6 9 n i s a n n d a
S u r i y e s a h i l i n d e Ak y a g e l e b i l d i l e r . 1 2 7 1 d e P o l o b i r a d e r l e r
tekrar in y o l u n u tuttular. B u sefer beraberlerinde
Nikolon u n o l u Marko d a v a r d . t e X I I I n c a s r d a a r k v e U z a k
a r k h a d i s e l e r i n e , siyasi v e itima h a y a t n a ait e n m h i m
e s e r s a y l a n h a t r a l a r n s a h i b i b u g e n Marko d u r .
Kilikyada
Ayas t a n k k
Asyaya kan
seyyahlar
Buhara havalisindeki
m u h a r e b e l e r dolaysile Mardin, Mu
sul, Badat, Basra, H o r a s a n , N i a p u r , B e l h y u l u y l a
Pamir
eteklerinden geerek Kagar, Yarkant, Hotan,
K a n s u isti
k a m e t i n d e n 1 2 7 5 y l n d a Kubilay m H a n b a h k ( P e k i n ) c i v a
rndaki yazlk sarayna
vardlar.
Kubilay
tccar seyyahlar
Marko y u Hanbalik
taki s a r a y n a
s a r a y n d a 17 yl kald.

in ticaretinin inkiaf iin

devletleri v e milletlerile m -

Kubilay
KUBILAYN
A V R U P A

o k i y i k a b u l etti.
Gen
m i s a f i r a l d . Marko
Polo i n

e t e ok ehemmiyet veriyordu.
ine k u m a n d a n olarak ilk girdii v e
henz slle k u r m a m bulunduu
z a m a n l a r d a n itibaren A v r u p a ile t e m a s a balamt.
F r a n s a K i r a l I X u n c u Lui den
1 3 5 3 d e Giy om
d Rbrk
( G u i l l a n m e de R u b r u q u e s )
isminde
b i r e l i g e l m i t i . 1 2 8 7 d e Kubilay
d a Raban
Sa
i s m i n d e b i r U y g u r ' u eli o l a r a k F r a n s a Kral
Gzel Filip,
n g i l t e r e k i r a l I inci Edvart
ve Ro
m a d a P a p a ile g r m e e g n d e r d i . in liman
larna sefer yapan Venedik tccarlar oald. Bun
lar Cinden i p e k l i k u m a l a r , a r c a n f e s l e r , i l e n
m e m i ipek, misk v e ravent alrlard.

DEVLETLERI-

n a s e D

LETEMASLAR

Kubilay
btn
fikir
ceryanlarn
y
* - Zamannda resim ve
DENIYETI
edebiyat bilhassa dram
edebiyat
ile a s k e r l i k , h a r p v e a v c l k h a y a t l a
rn tasvir eden ressamlk en y k s e k mertebesini

RINT^^CTN^ME"

b u l d u . B u n l a r a r a s n d a ao Mong Fu nun
resim
l e r i Kubilay
z a m a n n a ait b i r o k s i m a l a r l a , m u h
telif k a v m l e r t i p l e r i n i v e m h i m t a r i h v a k ' a l a r
yaatmalar itibarile o k kymetlidir.
Cinde binlerce senelerdenberi gelip g e m i
h e m e n b t n s l l e l e r g i b i Cengiz Oullan
Ha
n e d a n da Kubilay m l m n d e n s o n r a t e r e d d i y e
uramakta
gecikmedi.
Kubilay m
torunu
ve
h a l e f i Timur
leaytu
[1] d e v r i n d e n s o n r a b u s leleden artk deerli ve m u k t e d i r
hkmdar
y e t i m e d i . 1 3 3 3 le 1 3 6 8 y l l a r a r a s n d a m p a
r a t o r l u k e d e n Doan
Demir
zamannda cenub
Cinde G k Irmak boylarnda yava yava isyan
ateleri k v l c m l a n m a a balad. 1351 de gr
l e n i l k a t e , d o k u z s e n e d e b t n c e n u b i n i sa
r a n b i r y a n g n h a l i n e g e l d i . G k I r m a k tesi,
i m a l ile r a b t a s n k e s e r e k i s t i k l l ald.
htilli
idare edenlerin o u cahil, s o y g u n c u ete reisle
r i n d e n ibaretti. Bir m d d e t s o n r a b u n l a r n iin
d e cinli u Yuan Cang i s m i n d e b i r i t e m a y z etti.
B u a d a m f a k i r b i r i f t i n i n o l u idi. D i e r e t e
balarnn halk istikll d a v a s n d a n s o u t a n z u l m ,
iddet v e abul sistemleri y e r i n e insanlk ve ada
let y o l u n u t u t a r a k k e n d i n i h a l k a s e v d i r m i t i . Az
z a m a n d a tekileri b e r t a r a f e d e r e k u m u m ihtill
hareketine
hkim
oldu.
Cenuptaki
hareketin
ehemmiyetini ve geniliini takdir etmiyerek vak
t i n d e t e d b i r a l m y a n Kubilay
olu b i r g n c e n u p
lularn birdenbire G k Irma g e e r e k sratle
Pekin kaplarna dayandklarn grd. K u m a n d a n
T r k Timur Boa i l e a r k a d a l a r i m p a r a t o r u n diz
il]

leaytu, ark T r k lehesinde saadet v e bahtiyarlk

iinde bulunan
Courteille, sahife

demektir.
77

Dict.

Trk

Oriental,

Pavet

de

lerine kapanarak
k a m a m a s iin yalvardlar;,
dman zerine yrmee ve bu uurda lmee
h a z r o l d u k l a r n t e m i n ettiler. M f i k , i l m e , a d a
lete d o s t , i y i y r e k l i b i r H k m d a r o l m a k l a b e r a
b e r c e s a r e t v e m e t a n e t t e n m a h r u m olan
Doan
Timur
bunlara kulak vermiyerek Karakuruma
e k i l d i . Cinde b u s l l e n i n s a l t a n a t 1 0 8 y l s r d .
-

i**

T*T

MING'LER :

htill

Reisi

u Yuan

kurduu

ang
,.

s l a l e y e Mng
namn verdi. Bunun
devrinde inliler h e m e n
hepsinde
ar b o z g u n l a r a u r a y a r a k g e r i e k i l m e e mec
b u r k a l m a k l a beraber, b i r o k defalar K a r a k u r u m a
kadar y r d l e r . l m n d e derhal saltanat kav
g a s b a l a d . K e n d i s i n e h a l e f o l a r a k t o r u n u Kiyen Van' g s t e r m i t i . O l u Yong-lo
bu namzetlii
haksz bularak k k torunun stne yrd ve
y e r i n e geti. m p a r a t o r l u u n b i r o k k s m l a r n d a
ihtill, i s t i k l l h a r e k e t l e r i , m e r k e z i t a n m a m a k te
z a h r l e r i oldu. B u n l a r yattrmak iin b i r m d
det n e t i c e s i z s e f e r l e r at. K e n d i s i n d e n s o n r a ida
rede olduu kadar m u h a r e b e ilerinde de meziyet
ve kabiliyetleri e k s i k h k m d a r l a r geldi. in
saraylarnn kadm hadmaalar nfuzu yeniden
m e y d a n ald.
mparatorluun ordular, y k s e k
m a h k e m e l e r i , v i l y e t l e r b u n l a r n e l i n e g e t i . B
yk Setin e s a s l b i r s u r e t t e t a m i r e d i l m i o l m a s n a
r a m e n i m a l d e n v e g a r p t e n T r k aknlar ini
yeniden taramaa balad.
.. ~ 1 6 2 1 d e Ming
slalesinin bsbtn
LES^-^644-1912)" o b a d a n k a l k m a s i l e neticelenen
Man
u h a r e k e t i b a l a d . i n i n a r k i
malinde Sungarya vadilerinde oturan
Manular,
(1368-1644)

Tunguz l a r a m e n s u p v e Ccen l e r l e a k r a b a i d i l e r .
B u n l a r n R e i s l e r i n d e n Nurkai
btn kabileleri
b i r h a n l k a l t n d a t o p l a y a r a k Ming l e r l e m u h a r e
b e y e girdi. lk h a m l e d e M u k d e n i
zaptederek
payitaht edindi. Bir iki sene sonra kendisi ld.
Y e r i n e g e e n o l u Abakay,
eli v i l y e t i n e yapt
birok aknlardan birinde Pekin kaplarna kadar
dayand- m p a r a t o r b t n in o r d u l a r n topla
y a r a k Manulara
g n d e r d i . F a k a t o v a k i t t e i
vilayetlerde ayaklanan baz sergerdeler b o bul
duklar m e y d a n z a p t e d e r e k istikll i l n n a giri
tiler. B u n l a r d a n biri, b i r a r a l k h i b i r m u k a v e m e t
g r m e d e n g e l i p P e k i n i i g a l etti ( 3 N i s a n 1 6 4 4 ) .
Ordularile beraber gitmiyerek sarayda
kalm
olan m p a r a t o r ele d m e m e k iin k e n d i k e n d i n i
ast. i n o r d u l a r n n i n t i k a m n a l m a k i i n M a n
a l a r l a u y u u p m u h a r e b e y e fasla v e r d i .
Manu
lar, b u P e k i n i k u r t a r m a v e a l m a i i n d e k e n
disine btn kuvvetlerile m z a h e r e t e amade b u
l u n d u k l a r n s y l e d i l e r . i n l i k u m a n d a n k a b u l etti;
a n c a k b i r k e r e P e k i n d e n i e r i g i r i l i n c e Manu l a r
in k u m a n a n n a :
Yollarda o k y o r g u n dtk. Pekin dinlen
m e k i i n iyi b i r y e r d i r . B u r a d a k a l a c a z , d e d i l e r
v e i m p a r a t o r l u k t a h t n a o t u r d u l a r . Manular
bu
t a h t s t n n d e 1 9 1 2 d e c u m h u r i y e t i n i l n i y l e Cin
den atlncaya kadar ( 2 6 8 ) sene dinlendiler.

HNT
MEMLEKET -

TARH MEDENYET

IV. HNT
A. * M E M L E K E T
Hindistan
A s y a k t a s n n Bahri
Muhite
doru
uzanan y a r m adasndan ortada olandr. Bu
ras, b a l b a n a b i r kt'a a d d o l u n a c a k k a d a r As
yann dier ksmlarndan ayrlmtr. En cenub
u c u hattistivaya yaklar.
Hindistan
kt'asmn
bir imtidad
olan S e y l n adas,
hatistivadan
i m a l e d o r u 6 nc arz d e r e c e s i z e r i n d e d i r . Pa
mir ve K a r a k u r u m dalar
civarlarna kadar
u z a n a n i m a l n i h a y e t i i s e i m a l 3 7 d e r e c e y e ka
dar varr. B u suretle Hindistann en b y k uzun
luu takriben 3 0 0 0 kilometredir.
nds
veya
S i n t n e h r i m a n s b ile B r a h m a p u t r a
arasndaki
tul d e r e c e l e r i f a r k y i n e 3 1 d i r ( 6 7 d e r e c e g a r b i
den 9 8 derece arkye k a d a r ) . Mesahai sathiyesi
5 , 0 0 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m a yakndr ; yani
T r k i y e n i n takriben yedi misli kadardr.
Hindistan, m u a y y e n bir rkn v e y a
rklarn
ana y u r d u olmaktan ziyade coraf bir m e f h u m
ifade e d e n bir tabirdir. Tabiat b u k r f a y p e k bariz
izgilerle ayrmtr. imalde, imali
garbiden
cenubu arkye mteveccih olan yksek Himalya silsilesi Hindistan Tibetin h e m e n l d e n e c e k
yaylalarndan ayrr; c e n u p sahilleri Hint denizidir.
arkta, Ganj ve 'Brahmaputra nehirleri h e m e n
geit v e r m e z derecede sarp dalar evirirler. Bu

iki n e h i r b i r delta i i n d e b i r l e e r e k H i n t D e n i z i n e
a k a r . B u g e n i k t a n n dahilinde biribirinin zdd
iki m m t a k a vardr. Birisi, i m a l d e G a n j vadisi v e
P e n c a p y a n i b e n e h i r v a d i s i n i n t e k i l ettii o v a
ksmdr.
Ganj nehri ve Sint nehrinin
yukar
ksm Hindistanda kurulan medeniyetlerin balca
merkezleridir.
Hindistan tarihinin bellibah h
d i s e l e r i de b u v a d i l e r e t r a f n d a c e r e y a n e t m i t i r .
Dicle, Frat ve Nilin tarihteki rol ne ise G a n j ve
n d s n de Hint t a r i h i n d e k i rol odur. Milttan
e v v e l v e m i l t t a n s o n r a H i n d i s t a n istil e d e n l e r
daima imalden veya garpten gelerek Sint neh
r i n i n y u k a r k s m l a r n d a n Pencap a g i r m i l e r d i r .
Asl y a r m a d a o l a n c e n u p t a k i k s m i s e k a y a l k l
bir yayladr. B k s m n g a r p sahili g a y e t diktir
ve a r k a d o r u gittike alalr. b y k n e h i r
yaylay g a r p t a n a r k a d o r u k a t ' e d e r : G o d a v a r i ,
Kitsna ve Kavei.
B u iki m m t a k a m n a r a s n d a kark, y k s e k
d i e r b i r y a y l a da v a r d r . B u k s m d a N a r m a d a ,
Rapti n e h i r l e r i a r k t a n g a r b a d o r u a k a r l a r .
H i n d i s t a n m tarih m u k a d d e r a t , coraf ek
linde okunur. Kenarlar, memleketin bariz olarak
v a h d e t i n i g s t e r e c e k e k i l d e o l d u u h a l d e i t a r a f
o l d u k a k a r k v e girifttir. k l i m , s c a k m m t a k a
iklimidir. Yaz, bilhassa G a n j vadisinde p e k scak
tr. K i m a l d e v e t e p e l e r d e s e r i n d i r . M e m l e k e t i n
h a y a t alt a y b i r t a r a f t a n v e alt a y d i e r t a r a f t a n
esen rzgrlarn tesiri altndadr. T e r i n i s a n i d e n
itibaren imali arkden esen rzgr
hazirana
doru istikametini deitirir ve tersine dner;
b u defa Hint D e n i z i n i n k z g n sathn g e e r k e n
a r su b u h a r l a r i l e y k l e n e r e k b t n H i n d i s t a n
z e r i n e sel h a l i n d e b o a n r . Y a a n b u i d d e t l i

v a m u r l a r , y e r altndaki su hazinelerini beler,

nehirleri iirir; k y l e r c i v a r n d a k a z l m olan
ukurlar doldurur. Himalya tepelerindeki cumudiyeleri b e s l e r ve m e v s i m l e r h k m n icra edin
ceye kadar her eyin hayatn temin eder. G n e
v e s u y u n t e s i r i l e h a y a t y e r d e n f k r r . S k or
manlarda otlarn ve sarmaklarn arasnda kap
lan, y l a n , fil, ay, g e r g e d e n , y r t c h a y v a n l a r
ve kular, haarat, b e y a z k a r n c a gibi mthi hay
vanat dolar.
R z g r l a r v e y a m u r l a r iddetli g k g r l t leri v e y l d r m l a b a l a r v e y l e c e b i t e r . k l i m i n
scakl insanlar gevetir. iddetli y a m u r l a r
i m e k l e r ve gkgrltleri de insan maneviyat
z e r i n e t e s i r d e n hali k a l m a z . H i n t l i l e r i n g e v e k
u y u u k v e mistik o l m a l a r n d a iklim v e tabiatn
tesiri p e k o k t u r .
Hindistanda ahali h e r y e r d e n ziyade kark
tr. i m a l d e K i m i r , P e n c a p v e R a p u r t a b e y a z
rkn btn evsafn haiz insanlar yaar. M e r k e z
platosu o r m a n l a r n d a v e c e n u p t a Nilgiri o r m a n
l a r n d a k o y u e s m e r v e s i y a h i n s a n l a r v a r d r . Maamafi zencilerde olduu gibi dudaklar kaln ve
salar k v r c k deildir. H i m a l a y a n m y k s e k va
dilerinde ve B i r m a n civarnda ise k k elmack
k e m i k l i v e e k i k gzl sar rk s a k i n d i r . B u k a
dar muhtelif rklar binlerce seneler zarfnda ka
rmtr. Bu sebeple Hindistanda her renkte ve
her ekilde insanlara rasgelinir. Fakat bu kadar
t e n e v v a r a s n d a s a l a r n ve] g z l e r i n k a m i l e n
siyah olmas nazar dikkati celbeder.

B.
1.

TARH

TARHTEN EVVELK

ZAMANLAR

Hint medeniyetinin kdemi meselesinde ilim

lemi ayni fikirde deildir. Son zamarlarda bulu
n a n tasviri yazlar
mstesna olmak zre yazk
a b i d e l e r skender
z a m a n n a k a d a r bile k m a z .
Hindistan tarihesi olmyan bir memlekettir. Ms
l m a n d e v r i n e ait t a r i h i n i m s l u m a n m u h a r r i r l e r
tesbit etmilerdir. D a h a evelki devirleri g a r p lim
leri b u l m a y a a l y o r l a r . B u l i m l e r G r e k , L t i n ,
r a n , in, T r k v e A r a p v e s i k a l a r n n v e s o n z a
manlarda arkeolojinin yardmile islm devrinden
evelki Hint tarihini tesbit e t m e e urayorlar. B u
sebeple, Hint medeniyet ve tarihinin Kronolojisi
y a n i kat' o l a r a k z a m a n l a r , b i l h a s s a t a r i h t e n e v e l
k i d e v i r l e r iin, h e n z t a h m i n d e r e c e s i n i g e e m e
m i t i r . H i n t l e m i n i iyi b i l m i y e n l e r ,
Hintlilerin
m u k a d d e s kitaplar olan Fedalarn hibir d e v i r
v e z a m a n k a y d n i h t i v a e t m e d i i n i v e Buda
nm
yaad tarihin en a a iki asrlk b i r farkla tah
m i n olunabildiini, h r i s t i y a n l n ilk d e v i r l e r i n d e
h k m sreri en m e h u r bir Hint h k m d a r
nn saltanat z a m a n n n
k e z a l i k iki,
asrlk
bir farkla tahmin edilebildiini r e n i n c e p
hesiz
hayrete
derler.
Hindistann
mazbut
ve m t e r e k tarihi yoktur. Zira bu kt'ann n e
c o r a f b i r m e r k e z i n e a n ' a n a ile v c u d e g e l m i
bir payitaht, n e o n u baz
hatratla sk
bir
surette a l a k a d a r e d e n itikatlar ve n e de m t e
rek bir istikbal emeli vardr. Hindistanda h i b i r
vakit hakik birlik olmamtr. Ancak Hint c e m a
atini e c n e b i l e r e k a p a y a n i t i m a v e d i n b i r s i s t e m ,

zahir bir beraberlik grlmtr. Bu cemaat

k e n d i aralarnda bile birbirinden ayr ksmlar
h a l i n d e k a l m t r . H i n d i s t a n d a t a r i h t e n e v e l k i za
manlar h e n z tamamile m a l m deildir; yani
y a z i s t i m a l i n d e n e v e l k i z a m a n a ait y e r l i v e s i k a
lar c i d d o l a r a k h e n z t e t k i k v e m u a y e n e o l u n
mamtr.
B u g n o r m a n l m m t a k a l a r a iltica e t m i s i y a h
ahalinin vaktile btn m e m l e k e t i kaplad zann o l u n m a k t a d r . B u ahali lisan l i m l e r i n i n iddia
s n a g r e in hindistann ve Malezi adalarn
i g a l e d e n Malay o - Poiinez
ailesine
mensuptur.
B u n l a r a Muncla d e n i r . K e n d i l e r i n d e n d a h a y k
s e k tipte c e m i y e t l e r tarafndan tardedilen b u s i y a h
a h a l i iptida h a l l e r i n i m u h a f a z a e t m i l e r d i r . i m e n
difer, telefon v e e l e k t r i k l e t e m a s a g e l d i k l e r i h a l d e
b e e r c e m i y e t l e r i n i n e n iptida h a l l e r i n i m u h a f a z a
eden bu ahaliden bugn Hindistanda be milyon
kadar yaamaktadr.
H i n d i s t a n ilk a h a l i s i n i n e l i n d e n a l a n l a r Altayl a r d a n g e l m i o l a n r m e l e r d i r . Dravit]lerin
Hin
d i s t a n n e v a k i t istil e t t i k l e r i h e n z k a t ' o l a r a k
m a l m olmamtr. B u n l a r n siyah derili olduk
lar h a k k n d a k i z a n y a n l t r . B u n l a r s i y a n d e i l , |
T r k tipinin b t n e v s a f n h a i z b i r k a v m d i r . B u - 1
g n Dravitlerin
imal hindistanda, Blcistanda j
ve en o k c e n u p t a b u l u n d u k l a r n a g r e vaktile i
btn Hindistana hkim olmu olmaldrlar.
B u halk, Hindistanda inkiaf etmi bir mede- j
niyet y a p m a a muvaffak olmu gibi g r n m e k t e
dir. Hafriyat, M u a h h a r istillardan e v e l Hindista- i
nn b i r m e d e n i y e t y a a m o l d u u n u g s t e r m e k - 1
t e d i r . B u m e d e n i y e t B a k r D e v r i n e aittir. H i n t a r k e
o l o j i m e s s e s e s i m d r J o h n M f s h a l Simi te M o

h e n j o - D a r o v e P e n c a p t a Harappa
da m i l t t a n e v e l
n c bin bidayetine ait bir m e d e n i y e t izleri
m e y d a n a karmtr. B u ahalinin m u n t a z a m b i r
ehir hayat yaad v e h a y v a n besledii, p a m u k
lu k u m a l a r d o k u d u u v e k r m z z e m i n z e r i n e
siyah boyal m l e k l e r yapt anlalmaktadr.
Bunlarn, a k m a k t a silahlarndan, b a k r alet v e
k a p l a r n d a n b a k a altn v e g m t e z y i n a t l a r
ve E g e vazolar a y a r n d a m a v i v e b e y a z cill
inileri vard. B u n l a r d a b u l u n a n eya arasnda
k a n ta, fildii v e y a i n i m h r l e r d i k k a t e a
yandr. B u n l a r n z e r l e r i n d e yaz y e r i n e kulla
nlm resimler v e h a y v a n resimleri vardr. Yaz,
ivi y a z s n d a n farkldr. M h r l e r z e r i n e d e k i
h a y v a n r e s i m l e r i KS te b u l u n a n l a r a o k b e n
z e m e k t e d i r . Mohenjo-Daro
da b u l u n a n a l d a n k
k b i r h e y k e l Summer
tiplerine benzer.
Hint h e y k e l i brakisefal v e sakall b i r insan
t e m s i l e d e r . H i n d i s t a n d a t a h a r r i y a t y a p a n Sir Jon
Maral
diyor ki : Hindistandaki kadm medeniyet
yalnz M e z o p o t a m y a ile m n a s e b e t t a r
olmakla
kalmaz. B u m e d e n i y e t eski ran, n Asyann b
y k bir ksmn v e daha garpta arki Akdeniz
lemini kaplyan azm bir hars sahasnn bir
parasdr.
D i e r c i h e t t e n , Summer
v e e s k i Hint
lisan
lar a r a s n d a b a z y a k n l k l a r da g z e a r p m a k
tadr. B t n b u t e m a s n o k t a l a r Summer
lerin v e
Dravtlerin
Mezopotamya ve Hindistana gelme
den uzun m d d e t bir arada yaam olduklarn
gsteren delillerden s a y l m a k lzmdr. Milttan
evvel takriben bininci sene bidayetlerinde Trkist a n d a n g e l e n y e n i b i r istil Dravitlevi
Dekkan
cihetlerine s r d u ; bunlar ksmen de kendilerine

y a b a n c o l m y a n y e n i g e l e n l e r l e k a r t l a r . Elli
m i l y o n k a d a r o l a n Drvvit 1er b u g n k e s i f b i r h a l d e
H i n d i s t a m n c e n u b u n u v e a r k s a h i l i n i i g a l et
m e k t e d i r l e r . Mundalar
ise ark ve m e r k e z Hin
distamn baz yerlerine m n h a s r
kalmlardr.
K e n d i l e r i n e m a h s u s bir m e d e n i y e t y a r a t m olan
Dravit ler b u m e d e n i y e t i i s t i l c l a r a k a r da m u
hafaza edebilmilerdir. Yar v a h i en eski yerli
lerden iki m i l y o n k a d a r insan u n u t t u k l a r k e n d i
l e h e l e r i y e r i n e , Dravitlisan
konumaktadrlar.
G r e k v e Ltin kitaplar mildn ilk s e n e l e r i n d e
a a H i n d i s t a n d a Dravit
m e d e n i y e t i n i n p e k ileri
o l d u u n u t a s d i k e d e r l e r . Dekkanm
imali garbi
sinde sakin
Muratlarn
da dillerini k a y b e t m i
Dravlerden
olduklar zannolunuyor.
F a k a t ce
n u p t a , D r a v i t k a v m l e r i n u b e l e r i n d e n o l a n Teluu 1ar, Kanareler v e Tamul lar k e s i f b i r
halde
hatta s o n r a g e l e n i s t i l c l a r n d i n l e r i n i v e t e k i l
tn k a b u l e t t i k t e n s o n r a d a k e n d i m e d e n i y e t l e r i n i
m u h a f a z a ettiler. B u n d a n fazla o l a r a k dillerini
D e k k a n k t ' a s n d a s a k i n i k i m i l y o n Gonda
denilen
yerli vahilere de kabul ettirmilerdir. S o n r a ge
l e n l e r i n z e r i n d e Dravit l e r i n t e s i r i o l m u t u r . B u
t e s i r d i n v e l i s a n s a h a l a r n d a da h i s s o l u n m a k t a d r .
Maamafih bu m t e k a b i l tesirler h e n z cidd tetkike
m u h t a t r . F a k a t H i n t z e k s n a kat' v e h k i m
eklini v e r e n l e r sonra gelenlerdir.
2.

TARH

DEVR

H i n d i s t a m n , M. E . 1 0 0 0 t a r i h l e r i n d e
imalden Sint n e h r i n i n y u k a r vadisi
z e r i n d e n y e n i b i r istilya m a r u z kald m u h a k k a k t r . B u istildan son
r a H i n d i s t a n d a s n f Kast s i s t e m i m e y d a n a g e l m i

M.E. 1000 T A
RHNDEN
SONRA

gibidir. B u hal yeni gelenlerin Hint i k l i m i n d e

y a a m ahali ile k a r m a k t a n e k i n m e l e r i l e izah
olunabilir. Fakat, bu det yeni gelenler a r a s n d a
da d e r i n u u r u m l a r at. B u n l a r s n f a a y r l r :
Brahmanlav,
yani papaslar, askerler, ifiler.
Brahman
1ar, k e n d i m a n e v f a i k i y e t l e r i n i t e m i n
iin b u itima snflar kapal z m r e l e r h a l i n e
koydular. Snflar sistemi v e ruhlarn t e n a s h
akidesi Hint m u h i t i n i n tesiri neticesidir. B u itikat
Brahmanlarm
m e n f a a t n a b i r n e v i din i d a r e t e s i s
etmek demekti.
H i n d i s t a n t a r i h i n e ait o l a r a k m e v c u t i l k e s e r ,
Vedalav,
yani m u k a d d e s kitaplardr. B u n l a r ise
nesilden nesile azdan naklolunmu v e a n c a k
M. E . V I n c a s r d a n o k s o n r a y a z l a b i l m i t i r .
F e d a l a r n v e r d i i m p h e m m a l m a t a g r e Dervitlerin
zerine gelenler evvel m m t a k a birlikleri
ve daha soralar devletler yapmlardr. Hindistan
t a r i h i b u s u r e t l e M. E . V I n c a s r a k a d a r s i s l e r
iinde g e e r . B u n d a n s o n r a k i z a m a n a ait m a l m a t
i s e Buda v e Jena
dinlerinin zuhurile bir dereceye
k a d a r b e l l i d i r . B u d i n l e r , M. E . V I n c a s r n i l k
nsfnda domutur.
B u d a , Sakalara
m e n s u p bir kabile reisinin olu
idi; H i m a l a y a e t e i n d e Kabila
Vastu e h r i n d e d o
m u t u r . Jenism
d i n i n i n m e s s i s i Jina
ise yine
G a n j v a d i s i n d e b i r t i c a r e t e h r i o l a n Vesali d e
d n y a y a geldi.
B u sralarda imal Hindistanda u h k m e t l e r
vard: Ganj nehrinin imalinde bazan birleen
muhtar kabileler; bu nehrin c e n u b u n d a ise mer
k e z i Rajagriha
olan " M a g a d a krall. B u h
kmet bir mddet sonra bir zaman
Hindistamn
m e r k e z i olan Pataliputra kalesini Ganj k e n a r n d a

yapt.
Bundan
baka Ganj havzasnda
Kosola
(merkezi Saravasta), Vatsa ( m e r k e z i Kosambi) ve
G a n j ile G e r a t a r a s n d a "Malva,,
kratlklar
vard. B u d a n n m u k a d d e s kitab n d s n e h r i n i n
garbnda Gandara (Kandahar) ve Hindikua kadar
Hindistanda 16 b y k deylet sayar. Bu vesika
Hindistamn
Sint nehri garbnda
da
iddiasn
gsterir.
V e d a l a r ile s k e n d e r i a y r a n z a m a n z a r f n d a da
(M. E . 8 0 0 - 3 2 6 ) b i r t a k m T r k k a b i l e l e r i i m a l i
garb cihetlerinden Hindistana gelmilerdir. Bun
l a r Bakirden
g e l e n it Trkleridir.
Kendilerine
Tohar, Hint itleri ve " P a h l i k a d a denir.
Dara, H i n d i k u u g e e r e k n d s m m t a k a s n i g a l etti ( 5 1 7 - 5 0 9 ) . B u h d i LSI
dise alelade bir hudut y a k a s n d a n
daha mhimdir.- Dara,
Kandahar,
Kabil v e n d s m n t a k a s m z a p t v e o r a l a r d a
Satraphk
t e k i l etti.
B u devirden sonra H i n d i s t a m n kefi iin ya
p l a n s e y a h a t l e r b a l a r . 4 0 0 t a r i h i n e d o r u Herodot.
ran seyahatnda Hindistan hakknda
ma
lmat toplamtr. D a h a sonra bir G e r k doktoru
H i n d i s t a n h a k k n d a da b i r k i t a p y a z d .
Hindis
tamn garp hududu zerinde kuvvetli Pers impa
ratorluunun
teesss dahil iin dahi bir misal
oldu.
Ganj
vadisindeki k k
devletlerin en
k u v v e t l i s i o l a n Maada
devleti birbirini mteakip
btn k k h k m e t l e r i ele g e i r e r e k b y k
b i r d e v l e t t e k i l etti. B u n u n b a n a Nanda
sllesi
g e t i . Akemenit
imparatorluuna
tevars
eden
M a k e d o n y a l Byk
skender
(326)
rann Hint
v i l y e t l e r i n i d e h k m altna a l m a k istedi.
sken.

KENDER ST-

der, n d s n e h r i n i g e e r k P e n c a b m a r k n a k a
dar vard. Y o r u l m u a s k e r l e r i n i n i s y a n netice
sinde Ganja kadar gidemedi. Malm olduu zere
iskender
nd nehri b o y u n c a deniz
kenarna
kadar indikten sonra garba tevcch etmiti.
.. ^

skender

MORYA SULA-

stilsnn

msbet

neticele-

, *

Hint
imparatorluunun
teekkl olmutur.
Bu
istilnn
h u s u l e g e t i r d i i a k s l a m e l H i n t Morya
mparator
l u u n u d o u r m u t u r . Pataliputra
ehri
Kandragupta n n k u r d u u
bu yeni
imparatorluun
payitaht oldu. K a n d r a g u p t a imal N a n d a slle
sini d e v i r e r e k Mayada
H k m e t i n i zapt v e
Morya
sllesini tesis etmitir ( 2 7 3 2 3 2 ) . B u s l l e n i n
nc
imparatoru
o l a n Asoka
hkmn
ve
erazisini cenupta Misor v e belki Seylan adasna
kadar tevsi etmi o l m a k l a cihan tarihinde bir n a m
k a z a n m t r . Asoka,
Kalinga m n t a k a s m a yapt
kanl bir seferde b y k bir derun b u h r a n a u
rad, i d d e t t e n
rkt ve Buddizmi kabul ederek
Rahipler h e y e t i n e girdi. B u d i z m i n hararetli bir
s a l i k i o l a n Asoka, A k d e n i z h a v z a s n a k a d a r m i s
yonerler gnderdi; Hindistamn h e r tarafna aa
lar diktirdi; Yollar b o y u n c a k u y u l a r
kazdrd;
h a s t a n e l e r y a p t r d ; tpta k u l l a n l a n
nebatlarn
dikilmesini t a m i m etti. F a k a t Hint imparator
l u u b u m a n e v t e c r b e y e d a y a n a m a d . Asoka
nn
zayf halefleri z a m a n n d a
dald.
Morya
s
llesi y e r i n e g e e n Yeni
Sunga
sllesi
ancak
Ganj vadisini idaresi altnda tutabildi.
Kalinga
mstakil oldu. M e r k e z yaylasnn
cenubundaki
k s m d a d a d r t a s r k a d a r S at a karni l e r H k m e t
srdler.
LES A S O K A

D l r

GREK

HAKI-

MYET:

N D O

Bu sralarda garptan
gelen
tazyiki
skender
zamannda
-

Grek
oldu.

g
"
d a h a fazla k e n d i m hissettir
di. 2 5 0 t a r i h i n e d o r u k i n c i Antiyoksn
B a k t r y a n V a l i s i Diyodot
krallk tacn gaspetti. G a r p t a S e l s i t l e r Selef ks l e r v e d a h a s o n r a
P artlar
h k m e t i n i k u r a n Arsasitler,
i m a l d e git
t i k e y k s e l e n it istil d a l g a l a r a r a s n d a s k p
kalan ve aralarnda m e v k i i iktidar iin k a v g a
eden G r e k serserileri, zayflam olan Hindistanda
f t u h a t a r a d l a r . B u m a c e r a c l a r K a b i l i (m. ev. 2 0 5 )
ve b i r k a s e n e s o n r a P e n c a b igal (185) v e Ganj
vadisine k a d a r ilerlediler; M u k a d d e s bir ehir
o l a n Udh u m u h a s a r a ettiler. F a k a t b u s e f e r m a
l p H i n d i s t a n , galip. G r e k l e r i b e l e t t i .
GREK

DEVRI

s-

S A K A L A R
TLAS: NDOSIT(IT)DEVRI

Altay l a r d a z u h u r a g e l e n b i r h d i s e akslmeli Orta A s y a d a ve Hin, . ,

. ,

dstann imal tarafnda hssolundu.

Hunlar
y a n i Hyungnular
orada b
yk cengver
bir imparatorluk
kurmulard.
Yueilev
[1] i n i n K a n s u v i l a y e t i n d e v e G o b i d e
T u e n - H u a n g mntakasnda sakindiler.
G r e k l e r b u n l a r a Tuhar v e Hint - itleri
derler.
. B u n l a r n c i v a r n d a b u l u n a n v e i n l i l e r c e Ayaile
n a m i l e d e y a d o l u n a n b u Yueiler
Hunlara
m u k a b e l e d e n ekinmediler. Fakat, milttan evel
1 7 0 s e n e s i n e d o r u Yueiler
mthi bir malubi
yete uradlar.
1 0 0 , 0 0 0 k i i d e n fazla
tahmin
o l u n a n Yuei
k a b i l e s i g a r b a d o r u h i c r e t etti.
E v v e l , B a l k a g l n e a k a n li m m t a k a s n a y e r

il] Y u e a g a t a y l e h e s i n c e m u h a r i p d e m e k t i r . D i c .
T u r c o r i e n t a l P a v e t de Courteille. Pr. a u C o l l e g e de F r a n c e .

l e t i l e r s e d e H u n l a r b u r a d a n d a attlar. E n n i h a y e t
F e r g a n a v e k z r m a (Okss, A m u d e r y a , C e y
hun) havalisine geldiler.
ran i m p a r a t o r l u u n u n imali arksinde Baktryan kfasnda
Saka l a r s a k i n d i .
Trkistanm
a r k n d a n g e l i p b u r a y a y e r l e m i o l a n Saka l a r
Yuei lerin t a z y i k i l e k s m e n d a h a c e n u b a h i c r e t e
m e c b u r oldular.
Yueiler,
zaptettikleri B a k t r y a n d a kaldlar ve
sonralar b u r a y a T u h a r i s t a n denildi. C e n u b a hicrete
m e c b u r o l a n Sakalar
evvel Kandahar havalisine
y e r l e t i l e r . B u r a s Sakastan
yani ( S e i s t a n ) oldu.
Sakalar
Buradan P e n c a p daki G r e k Prensliklerine
t a a r r u z e d e r e k a r k t a Matura
ve cenupta
Cuerat a k a d a r z a p t e t t i l e r . S a k a l a r , Seistan d a k i v e d a h a
garptaki a r t l a r l a ( P e h l e v i ) birletiler. Sakalar,
b i r az s o n r a P e n c a p k t ' a s n
Fiillere
terke
m e c b u r oldular. Fakat milttan sonra beinci asra
kadar Sint havalisini ve Sakastan ismini alan
G c e r a t m u h a f a z a ettiler.

YUEI

TRK-

LSI^VE

KUS

HANLAR

IM-

P A R A T O R
LUU

hur

H i n d i k u silsilesi c i v a r n d a i l e r l e m e p . K a l a n Yuei l e r ( T u h a r l a r ) ( m . v .
y
zaptetmilerdi.
Yuei' ' b a n a g e e n p e k k u v v e t l i Kuhan
hanedan, btn Yuei kabilelerini birletirdi.
F u l l e r l e Tuharlar
bir m i d i r ? Me

y i
1

limlerden

hassen,

Richthofen,

S. Levi

ussin,
b a l a r n d a Kuhan
s l l e s i o l a n Yuei
Tuharlar
olduunda mttefiktirler.
V.
sonra

Poussin
Turika,

ve

Po-

lerin,

d i y o r k i , Tuharm
yannda, daha
T r k (ince T u k y u ) ismi vardr.

Kanika.
G r e k l i s a n n d a Kanerki
olmutur. Bunun
g i b i Turuka
da T u r k u v a , T o u r k o i d r . K i m i r ta
rihinde kanika bir turukadr. Kandaharm Trk
k r a l l a r Kanika
ya. m e n s u p o l d u k l a r n s y l e r l e r .
V e S a n a k r i t m a m b a l a r m d a Turuka
namiyle ma
rufturlar.
R i h t h o f e n v e S. L e v i Tuhar l a r m e v v e l
Rotan
da y e r l e e n Yueiler
olduunu sylerler.
B u i z a h a t a g r e Tuhar d a h i d e n i l e n Yuei l e r i n
v e b a l a r n d a k i Kuhan
h a n e d a n n n T r k oldu
u n d a kat'iyyen phe yoktur. Bu sllenin birin
ci i m p a r a t o r u n u n Kozula v e y a Kuyula
kat a i s m i n d e
b i r zat o l d u u s o n z a m a n l a r d a m a l m o l m u t u r .
limlerden
Hulztseh
v e Konw
bu
kelimenin
T r k e o l d u u n u tasdik etmektedirler. B u n a Bi
r i n c i Kadfises
d e r l e r : b u z a t mild asrn ilk ns
f n d a G a n d a r a v e P e n c a p Saka l a r d a n a l m t .
Milttan s o n a birinci asrn n i h a y e t i n d e
Kuhan
s l l e s i n i n n c k i r a l Kanika
zamannda mu
vaffakiyetli h a r p l e r l e A y o d y a v e B e n a r e s ve Pataliputraya kadar ilerlediler, yani btn Ganj vadi
sini zaptettiler.
Hindistana hkim olmakla ve trklk hususi
yetlerini muhafaza etmekle b e r a b e r G r e k ve ran
din v e a y i n l e r i n i n d e v a m n a m s a a d e ettiler.
Yueilerin
krallar
kendilerine
" krallarm
kiral v e in u s u l z e r e S e m a n n olu
Devaputra
derlerdi. Bir mddet,
imparatorluklar
m e r k e z Asyada Kgar, Y a r k e n t v e rann bir
k s m n a , H i n d i s t a n a a m i l idi. B u
imparatorluk
garpta R o m a i m p a r a t o r l u u ve u z a k arkta in
i m p a r a t o r l u u d e r e c e s i n d e idi.
B u d i z m , Asoka z a m a n n d a n s o n r a b i r az g e r i l e
m i t i . F a k a t Kanika n n B u d i z m i h i m a y e e t m e s i

rakipleri B r a h m a n l a r ve J e n i z m i geriletti. B u n a
m u k a b i l Buda kilisesi bu imparatorun
ismini
ebediletirdi. Buda misyonerleri Pamir yaylasn
geerek
in T r k i s t a n n a ve i n e g i r d i l e r ( M .
S o n r a 7 5 ). B u a n d a n i t i b a r e n 10 a s r
mddet
btn hadisata r a m e n Hint ve in b u d i z m i n
glgesi altnda daim m n a s e b e t t e k a l m l a r d r .
B i r o k felsef v e din e s e r l e r S a n s k r i t l i s a n n d a n
inceye
tercme edildi.
Kanika
ismi
beer
tarihinin
en m h i m
devirlerinden
birinin
bandadr. Bu imparatorun zaman h a k k n d a k i
tarihler p e k karktr. Milttan evvel 5 7 senesi
ile m i l t t a n s o n r a 2 0 0 s e n e s i a r a s n d a g s t e r i l i y o r .
Hanlar
i d a r e s i n d e b u l u n a n i n v e Kuhan l a r
zamannda Hindistan arasnda, Pamir ve Trkistandan g e m e k zere m u n t a z a m ticaret yollar
almt."
Kuhan lar, k r a l Vasudeva
dan sonra Hint-ran
i m p a r a t o r l u k l a r n k a y b e t t i l e r . F a k a t Kabil ile b i r
likte P e n c a b m baz taraflarn, G a n d a r a y v e B a k t r y a n m u h a f a z a ettiler. B a k t r y a n V i n c i a s r d a
( 4 2 5 ) H u n t r k l e r i n i n istils n e t i c e s i n d e b r a k
m a a m e c b u r o l a n Kuhan h l a r d a n K r a l
Kitara
G a n d a r a y a ekildi. H u n t r k l e r i burasn da zap
t e t t i k l e r i n d e n Kuhan
llar itral v e G i l g i t v a d i l e
r i n e e k i l d i l e r , i/un l e r i n V I n c a s r o r t a l a r n d a
m a l b i y e t i n d e n s o r a Kuhanlar
tekrar meydana
k a r a k IX u n c u asra k a d a r G a n d a r a m m t a k a s nn b i r k s m n m u h a f a z a ettiler.
*
Milttan s o n r a i l k a s r l a r z a r f n d a d e n i z m n a
kaltnda Hindistan lehine b y k terakki oldu.
Vaktile F e n i k e tacirleri, hatta Kral;
Sleymanm
gemileri Hindistan sahillerine gelmiti. Hindistanla
M e z o p o t a m y a arasnda sahilden m n a s e b e t oldu-

 u n u veda lav n a k l e d e r . s k e n d e r z a m a n n d a , s
kender'in
a m i r a l i Neark,
nds
azndan
Dicle
m a n s b n a b i r d o n a n m a g t r m t . M s r , Ptoleme z a m a n n d a K z l d e n i z l i m a n l a r i v l e H i n d i s t a n
a r a s n d a m n a s e b e t tesis etmiti. F a k a t milttan
sonra 5 0 tarihlerine doru Hint denizindeki daim
r z g r i s t i k a m e t l e r i belli o l d u u n d a n g e m i c i l i k
daha kolaylat. Gemiler
Hindistana
giderken
daim olarak esen c e n u b u
garb ve dnerken
imali ark
rzgrlarndan
istifade
ederlerdi.
B u suretle deniz ticareti B e n g a l e krfezine, G a n j
azlarna ve daha arka, Malaka yarmadasna,
Sumatra, Cava, Borneo ve Hindi iniye kadar
uzand. B u deniz mnasebetleri Hint m e d e n i y e
tini v e H i n t s a n ' a t m A n n a m , C a v a v e d i e r a d a
lara yayd.
B u i k t i s a d t a h a v v l t , s i y a s i n k l b a t da
m u c i p oldu. O z a m a n a k a d a r imal H i n d i s t a m n
bir m l h a k gibi k a l m olan c e n u b
Hindistan
b y k b i r e h e m m i y e t k a z a n d . D e n i z t i c a r e t i ile
zenginleen sahil krallklar m e m l e k e t i n dahilini
g l g e d e braktlar. G a n j vadisi, h e r tarafa h a y a t
d a t a n b y k d a m a r o l m a k r o l n k a y b e t t i . it
r k n d a n Saka
sllesi tarafndan idare edilen
Gcerat Sanskrit harsnn ve payitahtlar
olan
Ujayini
d e B r a h m a a l e m i n i n m e r k e z i oldu- D e
kan yaylasnda yerleen komular
Satakarnilev
itlerden sahil vilyetlerini almaa
uratlar.
H i n d i s t a n y a r m a d a s n n en c e n u p
ksmndaki
e s k i Pandiya
sllesi baharat ticaretinden
ok
istifade e d i y o r d u . B u r a d a m p a r a t o r Ogst
na
m n a bir de h e y k e l yaplmt. B u slle impa
r a t o r Ogste
m i l t t a n y i r m i s e n e e v v a l b i r de
sefaret heyeti gndermiti. R o m a imparatorluu

zamannda
yapyordu.

Hindistan garbe

milyonlarla

ihracat

Sakalar
mildn bidayetlerinde
Su
r a t r a ( G c e r a t ) da y e r l e m i l e r v e
KIRALLII VE
M a l v a y a da y a y l m l a r d . B u r a l a r n
A N D R A Kiprensleri ve daha Cenupta MaharaRALLIGI
j
takasmda
yerleen
Kaharata
a i l e s i Saka
n e s l i n d e n o l u p Kanikaya
tbi
idiler.
Daha cenupta, D e k k a n kt'asmda Andra kiral
lii v a r d . B u k r a l l k e v v e l c e Morya
imparator
l u u n a t b i idi. Morya
sllesi d m e d e n
evvel
(m. e v . 2 2 0 ) m s t a k i l o l d u . K u r a l l a r n a ,
Satakarni
denirdi. B u n l a r Hintli idiler. S u r a t r a , M a l v a ve
K o n k a n m m t a k a l a r n i d a r e e d e n Katrapa
hane
d a n 4 0 1 - 3 8 8 a r a s n d a Cuptalar;
Andra kiralli
i da 2 2 5 de Pallavlar
tarafndan ykld.
B u k r a l l k l a r , R o m a i m p a r a t o r l u u ile t i c a r
mnasebette bulunurlard.
SURATRA
MALVA

VE

S A K A

G U P T A

MPA-

m : n

Magada m e m l e k e t i n d e milttan
*

....

son-

.....

3 1 8 - 5 3 5 arasnda milli bir slale

idaresinde
yeni bir krallk
ku
r u l d u . B u y e n i s l l e Cupta s l l e s i d i r - B u n l a r n
ilk b y k h k m d a r Kandraguta
( m . s. 3 2 0 ) v e
m e r k e z i P a t a l i p u t r a idi; s a l t a n a t l a r b t n
Ganj
v a d i s i n e a m i l o l d u . O l u Samudragupta
(330 3 8 0 ) yarmadann cenup ksmlarna,
Dekkan
c i h e t l e r i n e b i r s e f e r y a p t V e o r a l a r itaat a l t n a
ald.
Bunlarn
hkmetleri imalde
Nepalay
da i l h a k etti, F a k a t Sint e k a d a r v a r a m a d .
On
d a n s o n r a g e l e n k i n c i Kandragupta
(380-415),
M a l a v a , G c e r a t v e S u r a t r a Saka k r a l l n zaptR A T O R L U U

etti. Gupta m p a r a t o r l u u , Kumaragupta

(415-455)
z a m a n n d a e n p a r l a k d e v r i n i i d r a k etti.
Skandagupta
( 4 5 5 - 4 6 7 ) z a m a n n n s o n u n d a Hun
Trk
leri i s t i l a s i y l a s u k u t a
b a l a d . Gupta d e v r i , H i n t
tarihinin m h i m devirlerinden biridir.
Gupta\ax
z a m a n n d a H i n d i s t a n Ak
Hunlar
m b y k bir istilsna ura
d. B u n l a r a G r e k l e r , Eftalit
Hunlari derledi. Arap
l a r Hey alile
derler.
Akhunlar, Ccenierin tazyikiyle Orta Asyay
t e r k e t m e e m e c b u r olan eski H u n
mttehidesi
aksammdandrlar.
Akhunlar,
3 8 5 - 4 2 0 de C e h y u n a r k havali
sini, m a v e r a n n e h i r i v e 4 2 5 t a r i h i n e d o r u d a
Baktriyan igal ve Sasanler idaresinde
bulu
n a n r a n a t a a r u z ettiler. Behramgr
ile neticesiz bir
m u h a r e b e d e n s o n r a H i n d i s t a n a g i r d i l e r ( 4 2 8 ).
B i d a y e t t e Skandagupta
tarafndan iddetli bir m u
k a v e m e t e uradlar. r a n d a da S a s a n i l e r d e n
Firuz
harekete
gemi
o l d u u n d a n Akhunlar
rana
d n m e y e m e c b u r o l d u l a r : Firuz m a l u p o l d u v e
maktul dt. ran cihetinden emin olan
Akhun
lar' R e i s l e r i Toraman
( 5 0 2 ) idaresinde Hindistana
d n d l e r . Toraman
v e o l u Mihirakula
(502-542)
z a m a n l a r n d a b t n n d s h a v z a s n ele geirdi
l e r . M e r k e z l e r i P e n c a p t a S a k a l a r Sakala
e h r i idi,
b u r a d a n M a l v a y a k a d a r sefer yaptlarsa da Multan
c i v a r n d a U j j a y i n i k i r a l Yasodharman
tarafndan
m a l u p e d i l d i l e r . B u v a k ' a z e r i n e Akhunlar
m
Hindistandaki hakimiyetleri
Kimir
havalisine
m n h a s r kald. Burada 5 6 5
tarihlerine
kadar
h k i m idiler, daha sonra H i n d i s t a m n imali gar
b i s i n d e k i S a k a l a r l a k a r t l a r . S o g d i y a n v e Bak
145
10
AKHUNLAR

t r y a n a e k i l e n m h i m b i r k s m da ( 5 6 6 ) d a Gk
trkler
(Tukyular) tarafndan malp
edildiler,
bundan sonra Akhunlar, Gktrklerle
kartlar.
A k h u n istils, H i n d i s t a n d a Gupta
imparatorlu
u n u ykt; bu suretle bir takm k k
yerli
p r e n s l i k l e r m e y d a d a kt.
U m u m paralanma esnasnda Doap
71
"u
i

- A t
PALALAR
mmtakasn Hunlara kar
mdafaa
eden T h a n e s v a r prenslii h r e t ka
z a n m t . Malva k i r a l n m a l u p e d e n b u a i l e d e n
Harsa
(606)
K a n o j u zapt ve payitahtn oraya
nakletti. imal Hindin h e m e n btn h k m e t
leri, M a g a d a , K a m a r u p a , V a l a p h i , m e r k e z B e n gal v e M a l v a k r a l l a r k e n d i l i k l e r i n d e n v e y a k u v
v e t l e Harsa
nn n f u z u n u tandlar. Fakat,
Harsa
cenuba D e k k a n havalisine uzanmak istediysede
muvaffak
olmad.
Harsa,
Hint edebiyatnn hamisi olarak tann
m t r . B i z z a t k e n d i s i d e b i r o k e d e b e s e r l e r te
lif e t m i t i r . D i n n o k t a i n a z a r n d a n m u t a a s s p
bir
B u d i s t idi. Z a m a n n d a H i n d i s t a n ile i n a r a s n d a
d i p l o m a t i k m n a s e b e t l e r p e k iyi idi.
F a k a t , Har d a n s o n a i n ile z u h u r e d e n b i r
m u h a r e b e d e , H i n t l i l e r m a l p o l d u l a r , Harsa
nm
halefi de e s i r oldu ( 6 4 8 ) . B u h d i s e l e r n e t i c e s i n
d e Kanoj
k r a l l tli b i r m e v k i e d t . B u n d a n
istifade e t m e k i s t i y e n K i m i r k i r a l d a
7 4 0 ta
K a n o j k i r a l n m a l p v e p a y i t a h t n y a m a etti.
Bir m d d e t s o n r a G a n j havzas h a k i m i y e t i sras i l e B e n g a l n Pala
sllesine
( 7 2 0 - 1 0 6 0 ) ve
B r a h m a n b i r s l l e o l a n Sena l a r a g e t i . B u s o n
s l l e 0 6 0 tan 1 2 0 2 y e , y a n i m e m l e k e t i n m s l
man Trkler tarafndan fethine kadar srd.

HARSA VE

^
^^VTt^
DEREBEYLJGI

Rajput \a.r d a , B r a h m a n o l a n
itlerd i r . B u n l a r n s a k i n o l d u k l .a r m m t a -

kaya Rajputana denir. V nc asrda

Hun l a r l a b i r l i k t e H i n t i s t i l s n a i t i r a k e d e n a y n i
r k t a n Gujara
kabilesi, kendilerine nisbetle (Gj e r a t ) i s m i n i a l a n y e r d e y e r l e t i Gujara
kabile
s i n d e n Parihara
v e y a Partihara
lar K a n o j u zabt
ve asr sahip kaldlar (816-1080). B u n l a r gibi
Tomara
l a r , Kohan
l a r , Parama
lar, v e
Kalukya
l a r d a it r k m d a n d r l a r .
X I i n c i a s r d a Tomara
l a r , Delhi d e y e r l e t i l e r .
Kohan
l a r da Ajmir
de kuvvetli bir devlet kur
d u l a r . Kohan l a r Delhi yi d e a l a r a k b i r
Ajmir-Delhi
kratl yaptlar.

.^

Hindistamn
imalinde
derebeyler
j ,
, ,,
TRKLER VE b r b r l e k a v g a e d e r k e n g a r p u f u k l a BABUR MPA r n d a
beliren
mslman
Trkler
RATORLUU m e m l e k e t i n
hayat zerinde
pek,
m h i m tesir yaptlar.
Mslmanlk 7 1 2 tarihinden itibaren Sint hava
l i s i n e n f u z a b a l a m t . 9 8 8 d e b t n Kabil v a
disi m s l m a n o l m u t u . 1001 d e G a z n e l i
Mahmut,
Gazne Trkleri
le T a l a r ,
mabetleri ykan Hint
a k n n a b a l a d . 18 s e n e z a r f n d a H i n d i s t a m n g
b e i n e k a d a r girdi.
A f g a n i s t a n da, e v v e l c e G a z n e l i l e r e t b i o l a n
H e r a t i l e G a z n e a r a s n d a k i Gorlular
[1] A f g a n i s tanda zayiflam olan Gazneliler devletini yktlar
(1148) v e H i n d i s t a n a d a g i r e r e k G a z n e l i l e r i n h
k i m olduklar b t n yerleri aldlar.

MSLMAN
, . T " ,

[1] G o r l u l a r , K a r a h i t a y t r k l e r i d i r . G o r , y a h u t G u r i s m i
Kara hitay hkmdarlarna
verilen Grhan unvanndan
gelmi olmaldr.

B t n i m a l v e orta H i n d i s t a n b y k T r k
Gor d e v l e t i n i n l k e s i o l d u ( 1 2 0 0 ) .
D a h i l m c a d e l e l e r y z n d e n Gor d e v l e t i z a y f
layp paralannca, vaktile hizmetlerinde b u l u n a n
m e r a d a n Ay Bey
isminde bir Trk
klemeni
H i n d i s t a n d a k i Gor d e v l e t i l k e s i n i e l e g e i r e r e k
Hint h k m d a r oldu (1210).
Aybey in k u r d u u H i n t T r k Klemenler
dev
leti 1 2 9 0 t a r i h i n e k a d a r d e v a m etti. B u n l a r A f g a n
Trklerinden KtllUr t a k i p ettiler. K l c l e r , 1 3 2 0 y e
k a d a r Delhi de h k m s r d l e r . K l c l e r i , T r k
Tulukslalesi
istihlaf etti ( 1 3 2 1 ) . B u n l a r a a v r u p a l
l a r y a n l o l a r a k Talak
derler.
X I V nc asrn bidayetlerinde Delhi
Trk
padiahlar D e k k a n , Misor v e Karnat da zabtettiler. Fakat, a y n i asrn s o n u n d a , B e n g a l e , Ut v e
D e k k a n havalisindeki T r k valiler, h k m e t i m e r
keziye zayflaynca evel muhtar daha sonra ms
takil oldular. B u s u r e t l e m t t e h i t m s l m a n t r k
h i n d i s t a n 12 k a d a r m a h a l l s l l e l e r
arasnda
paraland.
te H i n d i s t a n d a k i b y k
trk
devletinin,
p a r a l a n d Tuyluklar
z a m a n n d a Timur
Hindis
t a n a g i r d i v e 1 3 8 8 d e Delhi y i zaptetti. T i m u r ,
btn hindistan alabilirdi, fakat orada yerleilince,
e v e l c e gelip kalan T r k l e r gibi, rkn tereddi
edeceini, doacak
ocuklarn yerli ahali gibi
g e v e k olacan, bir iki nesil sonra k u v v e t v e
kahramanln azalacan anlayarak be ay ve
17 g n i k a m e t t e n s o n r a k p gitti.
T i m u r u n Hindistandan ikmasn icap ettiren
b a k a sebepler de vard.
Tuluklardan snora, Seyitler, Lodiler Delhide
h k i m o l d u l a r . D e l h i T r k p a d i a h l , Lodi l e r d e n

brahim
z a m a n n d a , 1 5 2 7 de, T i m u r a h f a d n d a n
Babur tarafndan z a p t o l u n d u . B'abur u n H i n d i s t a n
d a k u r d u u i m p a r a t o r l u a , Mogal
(mogul) impa
r a t o r l u u d i y o r l a r s a da b u t e s m i y e h a t a l d r .
Babur
yalnz Pencap, Doap v e U d u zaptetmiti.
Babur u n h a l e f l e r i Hmayun,
Ekber,
Cihangir,
ahiihan v e Orengizip
B a b u r u n ftuhatn arttrarak
b t n Hindistan zaptettiler. B u sllenin messisi
Babur bir kahraman ve Trk dehasnn muhteem
b i r m m e s s i l i v e M a l b i y e t b i l m i y e n Timura
l
y k b i r T r k c e n g a v e r i idi. Orengizib
(1659-1707)
z a m a n n d a slle tereddi e d e r e k inhitat balad.
B u s u k u t , A c e m a h Nadirin
Hint seferini v e n
giliz v e F r a n s z l a r n
Hindistanda
yerlemesini
m u c i p oldu. Bir ticaret irketi halinde Hindistana
g e l e n n g i l i z l e r g i t t i k e k u v v e t l e n d i l e r . Babur s
l l e s i n i n e n s o n p a d i a h II i n c i Bahadr
ah, 1 8 5 8
t e r i n i e v v e l i n d e ailesile birlikte ngilizler tarafmy a k a l a n a r a k H i n d i i n i d e Rangon
a srld.
Y u k a r d a izah olunan vak'alardan anlalr ki
Hindistan ngilizler tarafndan igal o l u n d u u 1 8 5 8
tarihine yani bugnden 7 2 sene eveline kadar
Trk medeniyet
ve hakimiyeti
altnda
b u l u n m u bir
ktadr.

C.

HNT MEDENYET
1.
DNLER
Hindistan

muhtelif

dinlerin

vcut

VEDZM VE
bulmasna msait bir ktadr. Burada
BRAHMANZM
(VEDA DN VE s e m a a y l a r c a b e r r a k t r . U f k u n b i r -

BRAHMANLK) d e n b i r e s i m s i y a h b u l u t l a r l a k a p l a n p
i m e k l e r v e g k g r l t l e r i l e iddetli
y a m u r l a r y a m a s da nadir deildir, h a r a r e t in-

san atalete s e v k e d e c e k k a d a r fazladr. Ahali, fakr

olduktan b a k a iklim de fazla y e m e k y e d i r m e z .
Btn bu sebepler Hindlilerde esrarengiz eylere
i n a n m a a msait bir haleti r u h i y e yaratmtr.
H i n d i s t a m n en e s k i d i n v e s i k a l r Veda l a r d r .
Fedalar, u m u m e n
kabul olunmu
nazariyeye
g r e Zrdt n A v e s t a s m a y a k n b i r l i s a n l a m i l t
tan e v v e l y e d i n c i a s r d a t e r t i p o l u n m u t u r . B r a h
man denilen rahiplerin kazanm olduklar ehem
miyet Hint dininin esas itibarile ekl v e merasi
m e mstenit o l m a s n d a n ileri gelmitir.
Fedalar,
k u r b a n m e r a s i m i n e m a h s u s bir dua m e c m u a s d r .
Bunlarn en eskisi kurban merasimi esnasnda
o k u n a n i l h i m e c m u a s o l a n Riq-Veda
dr.
Sama
Veda, R i g v e d a d a n karlm dua hulsalardr.
Yajurveda
ise
mensur
ve
manzum
kurban
dualardr. Vedalarm d r d n c s olan AtharvaVeda s i h i r b a z a n e dualardr. B u kitaplarn lisan
na, V e d a S a n s k r i t e s i d e n i r . B u dil Z e n t e ile
birlikte, H i n t - r a n lisanlarnn en eski n u m u n e sidir. V e d a l a r m e s a s n d a bir dua v e ilhi m e c
muas olmas Hint t e f e k k r n n m u a h h a r inki
af i i n m h i m o l m u t u r .
Vedalar
din bir
ta
km
akideleri
ihtiva
etmekten
ziyade
bir dua
ve
din merasim
mecmuasdr.
B u hal, b i d a y e t t e n i t i b a
ren Hint t e f e k k r n n V e d a l a r m harflerina sa
dk k a l m a k l a b e r a b e r serbest bir surette d n m e
sine msait bir z e m i m olmutur. V e d a l a r m allahlar D e v a d r ;
D e v a s e m a v ve ziyal d e m e k t i r .
s m i n de d e l l e t ettii v e h i l e a l l a h l a r n
ou
s e m a v idi.
D i e r a l l a h l a r Varuna
(Yldzl s e m a allah),
ndra
(Yldrmla ifade olunan s e m a kuvveti),
Surya, Mitra ve Vinu ( M u h t e l i f g n e a l l a h l a r ) d r .

Uas, f e c i r , Rudra
frtnadr. B u allahlara yaplan
ibadet, k u r b a n d a n ibarettir.
Fakat bu allahlar pek mtehavvil ve k u r b a n
merasiminin
ehemmiyeti ok
olduundan
bu
m e r a s i m i n u n s u r l a r allah olarak k a b u l olundu.
B u n u n i i n d i r k i a t e Agnis v e Soma
(kurbandan
e v v e l iilen i k i ) Allah a d d o l u n d u l a r .
Kurban merasimi esnasnda okunan ve Brah
m a n v e y a B r a h m a d e n e n szler iin de byle
o l m u t u r . n a l a r l a a l l a h l a r a r a s n d a itilf, du
alar
vastasile
olmuyor m u y d u ?
Dua
yani
B r a h m a n allatlan m e c b u r etmek ve balamak
kudretini haiz ve dolaysile Allahlara stn kabul
olundu.
Bu suretle B r a h m a n (din m e r a s i m i n kendisi)
en b y k Allah v e V e d a n n Allatlan da merasi
m i n t e z a h r iln o l u n d u . b a d e t v e r a h i p snf
n n din k u d r e t i A l l a h l a b i r l e t i .
B u s u r r t l e asl Veda d i n i n d e n
Brahmanlk
kt. B u t a h a v v l n n e t i c e s i n d e r a h i p l e r h e r k e s i n
g i r e m i y e c e i k a p a l b i r snf o l d u l a r . R u h u n t e n a
s h akidesi de bagsterdi.
Hint dn uzun mddet
bu
A l l a h l a r a iktitaf e t m e d i . B u t e m a y l
takriben
VI nc
asrda
Vedalara
ilve olunan
Upaniat
larla son haddini buldu.
Upaniat lar, felsef,
din
mahiyette
bir
takm
dncelerdir. B u yeni eserlerde bafiz bir surette
m e y d a n a kan akide tenash itikaddr. B u akide
c a n l m a h l k l a r n y e n i fani e k i l l e r a l t n d a m
temadiyen yaamasdr. Bu yeni ekil, m a h l k a t m
h a y a t l a r n d a t a k i p e t t i k l e r i iyi v e y a f e n a hatt
h a r e k e t e tbidir.
UPANAT
LAR

Upaniat
lar ayni z a m a n d a m a n e v bir vah
daniyet de m e y d a n a kard. B u n a g r e r u h u n
e s a s ile k i n a t n y a n i u l h i y e t i n e s a s a y n d r .
B u ilh m a d d e B r a h m a
tabirde ifade
olun
mutur. Halbuki bu isim evvel k u r b a n
me
rasiminde o k u n a n duaya verilirdi. D a h a sonra,
t a b i r d e n b u h u s u s b i r c e m a a t A l l a h da m e y d a n a
geldi.
G r l d vehile Hint r u h u eski zamanlar
dan itibaren srrlie (tasavvufa) olan t e m a y l n
gstermitir.
Upaniat l a r n t e s i r i n d e k a l a n b i r o k B r a h m a n
rahipleri ; d n y a ilerini terk ve o r m a n l a r a ekil
diler. B u n l a r , o r m a n l a r d a t e f e k k r e d a l a r a k tena
s h n fenalklarndan k u r t u l m a a altlar.
Jenisme ve Budism bu muhitte domutur.
Jenism
akidesinin messisi
Mahavira
niNSMFi ( b y k k a h r a m a n )
unvann
alan
Vardhamana
dr. M i l t t a n e v v e l altn
c a s r n s o n l a r n d a G a n j v a d i s i a r k h a v z a s n d a
yaad tahmin
edilmektedir.
Jenism
akidesi,
zht ve takvaya mstenittir. Bu akideye gre,
dnya temasile kirlenen ruh, ancak kendi ze
rine e k i l m e k l e selmetini temin edebilir.
Brah
m a n zahitleri (yoga) B r a h m a n dinine sadk kal
dklar halde J e n i s m h e r nevi ulhiyeti i n k r eder.
B u d i s m gibi J e n i s m d e allah t a n m a y a n b i r din
dir. J e n i z m e g r e k i n a t e b e d i d i r . V e h i b i r m dirin yardm olmakszn kendi a k s a m n n k u v vetile m e v c u t t u r .
Yukarda izah olunduu vehile ruh lemi ha
r i c ile, m a d d e ile t e m a s e d i n c e e r r e v e f e n a
t e n a s h e m a r u z k a l r . n s a n z h t ile b u t e m a s a

mani
olmaldr. B u sebeple bu akidenin bariz
v a s f l a r n e f i s m a h r u m i y e t i , iffet, i n s a n v e h a y v a n
hayatna riayet hilm m l y e m e t ve her nevi
iddetten itinaptr.
Salikleri i k i y e ayrlr : bir k s m bir k a t elbise
sahibi olmay g n a h saymazlar, dier bir ksm
ise plak gezerler.
B u d a d i n i n i n v a z , Siddhartar.
BUDISM

Be.

T T

n c a s r n (m. e v ) b i d a y e t l e r i n d e , ut
c i v a r n d a Kapavastu
da d o m u t u r .
Kendisine
k k yatan, sakalarn, aklls m a n a s n a " S a k y a m u n i . , d e n i r d i . 2 9 y a n d a , Gotama
ismile mn
zevi bir hayat g e i r m e k v e t e f e k k r d e b u l u n m a k
z e r e M a g a d h a h a v a l i s i n e e k i l d i . Alt s e n e s o n r a
i l h a m a m a z h a r oldu, bu a n d a n itibaren k e n d i s i n e
Buda y a n i h a k i k a t a v s l o l m u , m l h e m d e n d i .
Bundan sonra birka k e r e Ganj vadisini dolaarak
K u r t u l u i l n v e m a n a s t r l a r y a p t . Magada
ve
Kosola
k r a l l a r B u d a y i h i m a y e ettiler. Buda, 8 0 ya
nda K u s i n a g a r a da l m t r .
B u d i s m a s l n d a , b i r d i n d e n z i y a d e felsef b i r
telkki gibi g r n r . Bu, elem meselesine mn
hasr, teellm ve tahasss bir felsefedir.
Buna,
istenirse
din d e
denebilir;
fakat
srf
insan.
B u d i s m , i n s a n l a nafi h u s u s l a r d a n
madasiyle
itigal e t m e d i i n d e n metafiziki m e h u l t saha
sna atmtr. D n y a n n ve b e e r r u h u n u n ebe
diyeti h a k k n d a fikrini s o r a n l a r a B u d a u c e v a b
vermitir :
" B u m e s e l e l e r i b i l m e k s u l h v e k u t s i y e t y o l u n d a bir
t e r a k k i t e k i l e t m e z , asl s u l h v e s k n a h i z m e t e d e n , e l e
m i n hakikati, esbab ve izalesi areleridir.,,

Buna

gre

bu

nazariye
153

mutlak,

fikri

beer

iin eriilmez a d d e d e n z a m a n m z n P o z i t i v i z m i n e
benzer.
Buda akidesine gre dnya ve madd benlik
geici ekiller altmde devamsz hdiselerin cere
yandr. Fakat, ruhun mevcudiyetini ve benlii
( E g o ) reddeder. Budizmin gayesi,
tenashten
k u r t u l u p m e v c u d i y e t i n f e v k i n d e , nirvana
denilen
y k s e k b i r s a a d e t e ve e b e d b i r h a y a t a nail ol
maktr.
Saadeti ebediye ( n i r v a n a ) midi, bedbinlii
derun bir iniraha evirir. Buda dinine m a h s u s
h i l i m m l y e m e t b e e r i y e t i n en k y m e t l i servet
lerinden biridir.
Bu Prensiplere mstenit Buda ahlkiyat, pek
temiz ve yksektir. Buda, kurban k e s e c e k y e r d e
en h a k i r h a y v a n h a y a t a riayeti, d o r u v e t e m i z
b i r v i c d a n s a h i b i o l m a y , t e m i z y a a m a y v e sa
daka vermei emreder. Rahipler mutlak olarak
afif v e fakir o l m a l d r l a r .
T e k r a y a a m a k i m k n n b r a k m a m a k iin ha
yat hrsn, ahs benlik zevkini, hodbinlii kal
drmak lzmdr. B u mlhazalara istinaden Buda
ihtrasatm kaldrlmasn, feragati, u m u m efekati
yani bakalar iin nefsin fedasn vaiz etmitir.
B r a h m a n l k t a k u r b a n pek m h i m olduu hal
de, B u d a b u n a h i a l k a g s t e r m e d i .
B u d i s m G a n j h a v z a s n d a kt, D o a p v e P e n
cap h a v a l i s i n e ise, b u r a l a r n milttan e v v e l IV n c
a s r n i h a y e t i n d e Morya
sllesi tarafndan zapttndan sonra, girebildi.

Budanm hayatnn sonlarnda ve daha sonralar

meydana efsanev bir takm insanlar kmtr.

B u n l a r , Sakyamuni
kadar ehemmiyet kazanm
l a r d r . Asl t a r i h B u d a b u p e k o k B u d a n a m z e t
leri v e m u k a d d e s l e r t a r a f n d a n i k i n c i safa atl
mtr.
B u n l a r , a s l B u d a n m h i d n m e d i i b i r ef
s a n e l e m i k u r d u l a r . B u e f s a n e l e r , bir h a y a l le
mi v e d e r u n h a y a t iin y e n i m e m b a l a r v e tapla
c a k m e v z u l a r t e m i n etti. B u n l a r i n s a n l a r a , B u d a
g i b i y a l n z h i k m e t d e r s i v e r m e k l e iktifa e t m e d i l e r .
D a h a f a z l a o l a r a k l m d e n s o n r a r u h l a r n terte
miz tekrar doup yaayacaklar hayal bir ahiret
vadettiler.
Budistlik, milttan e v v e l n c asrdan milttan s o n r a V I I inci asra kadar
Hint m e d e n i y e t v e san'ati z e r i n e
p e k m e s s i r o l m u t u r . F a k a t b u d i z m en parlak
z a m a n l a r n d a bile btn Hindistana amil olma
mtr.
Brahmanlk
akideleri
d e i t i b a r d a idi.
Milttan s o n r a VIII inci a s r d a n itibaren
Brah
m a n l k g a l e b e ald v e b u d i z m i t a m a m i l e yuttu.
Milttan s o n r a V I I I inci a s r d a n b u g n e k a d a r
Hindistan, B r a h m a n adallarndan baka mabut
t a n m a m t r . B r a h m a n l k a s r l a r n tesirde mill
Hint dini, ( H i n d o u i s m e )
o l m u t u r . H i n t dini,
halkn btn
itikatlarn, ibadetleri
birletiren
bir dindir. B u din ekilli allah esasna m s t e
nittir. B u n a H i n t t e s l i s i d e r l e r . B u n l a r , B r a h m a ,
Vinu v e Siva dr.
HNDU DN

Brahma,
kinatn ruhu v e halikdr. Heykel
lerde drt bal v e drt kollu gsterilir. Bazan
y a n n d a , belagat v e m u s i k i a l l a h o l a n k a r s S a rasvati b u l u n u r .
Vinu,
H i n d i s t a m n en e s k i a l l a h l a r n d a n d r .

E s k i V e d a l a r d a g n e a l l a h idi . D r t k o l l u
tasavvur olunur. Kars gzellik ve d n y a ilhesidir. B u a l l a h h i l k a t i l e m f a s l a l a r n d a d n y a
m u h a f z d r . Visnu n u n i n s a n e k l i n d e k i t i m s a l
l e r i Krina
v e Rama
dr.
Siva, H i n t t e s l i s i n d e y k c b i r rol o y n a r . D e h
et allahdr. Tabiatn kaydaltna a l m m y a n k u v
vetlerini temsil e d e r . l m , h a y a t art o l a r a k
h i l k a t k a n u n u d u r . te, i v a , d n y a t a h a v v l t n m esas olan t a h r i p k r k u v v e t l e r i temsil e d e r .
yilik, fenalk, afakat, gaddarlk, o l m a k v e
olmamak
fevkindeki
bu hikmet,
Sivaizmdir.
H e y k e l l e r d e Siva, p l a k ve drt k o l l u o l a r a k tas
v i r edilir. ki i n s a n g z n d e n b a k a , a l n n d a da
bir gz gsterilir.

2.

CEMYET VE ALE

H i n d u i z m , h i n d u l u k , b i r din o l m a k t a n z i y a d e
i t i m a b i r t e k i l t t r . E s a s , Kast
denilen zm
redir. Z m r e , d o u itibarile aralarnda e v l e n e b i l e n
ve beraber y e m e k yiyebilen insanlarn heyeti
mecmuasdr. Bu kaideye riayet etmemek, z m r e
h a r i c i n d e n k a d ; a l m a k , b i l h a s s a y a b a n c b i r el
den gda a l m a k z m r e d e n karlmay m u c i p olur.
Z m r e ayn z a m a n d a bir m e s l e k birliidir.
Her
k e s e c d a d n d a n t e v a r s ettii m e s l e i y a p m a k
m e c b u r i y e t i n d e d i r . F a k a t b u m e c b u r i y e t kat' d e
ildir. B u usul, ^muhtelif c i n s l e r d e n
mrekkep
v e b a k a suretle inzibat altna alnmas g bir
c e m i y e t i i n d e iyi b i r a r e g i b i g r l r . B e l l i b a
l d r t k a s t v a r d r . K u r b a n m e r a s i m i
yapmaya
v e t e d r i s e m e m u r Brahmanlar,
silhla intizam
m u h a f a z a y a m e m u r a s k e r l e r kaatriyalar,
Sudra

d e n i l e n iftiler. s t taraf m e s k n
merkezler
haricinde yayan ve m u r d a r saylan meguliyet
l e r l e v a k i t g e i r e n k t l e d i r (Parya).
Vedalarda
zikredilen bu taksimat haricinde bugn
birok
z m r e l e r p e y d a olmutur. Kast, H i n d i s t a m n siyas
tekiltnn hcresi ve k y n esasdr. Ky ayn
kasttan insanlarn yaad bir yerdir.
H i n d i s t a n d a site v c t b u l m a m t r .
ehir,
belediye tekilt olmyan kylerin birlemesin
den h u s u l b u l m u t u r . En b y k h k m ve nfuz
racann
elindedir. Bir ky aasna ve b y k
bir m n t a k a n m
reisine raca denir.
mparator
Asoka,
R a c a sfatile i k t i f a e t m i t i r . D a h a s o n r a l a r
b y k kral m a n a s n a olan m a h r a c a ismi kti.
Raca, intizam temin, m e m l e k e t i m d a f a a v e zm
relerin t e m i z l i i n i m u h a f a z a , adaleti t e m i n ve ce
zalar tatbik e t m e k l e mkelleftir. B u n l a r yapa
b i l m e k iin tebaas varidatnn o n d a birini alabilir.
Aile, d e v l e t i n k k b i r n m u n e s i d i r . E v l e
nen ocuklar,
baba
evini
terketmezler.
Mal
taksim edilmez. Teaddd zevcata m e s a vardr.
Z e v c e o l a c a k k a d n p a r a ile s a t n a l n r . A i l e d e
k z b i r y k t r . h t i y a t e n erkenden
evlendirilmesi
tavsiye edilir. B u hal o k k k yata o c u k l a r n
e v l e n d i r i l m e s i detini d o u r m u t u r . K o c a s len
kadn bir daha evlenmez. M n z e v i
yaamaya
ve sk sk o r u t u t m a y a v e k a y n a n a s m n esiri
o l m a y a m a h k m d u r . B u eziyetli hayata t a h a m m l
etmektense baz kadnlar kendilerini
yakarlar.
B t n bu k a r k tekiltn esas yalnz dettir.
H i n d i s t a n d a k a n u n v e n i z a m yoktur.
Avrupa
llarn Hindistan iin k a n u n dedii eyler hibir
vakit bizim bildiimiz m a n a d a k a n u n h k m ve
mahiyetini haiz deildir.

3.

LSAN,

YAZ,

EDEBYAT,

FEN

VE

FELSEFE
Hindistanr eski lisanlar h a k k n d a k i m a l m a t
p e k eksiktir. Hint m u h a r r i r l e r i , en z i y a d e edebi
yatta y e r bulan yaz lisanlarna e h e m m i y e t verir
ler. K o n u u l a n dillerle m e g u l olmazlard.
E n m a k b u l l i s a n , Sanskrite
idi. B u dil a d a l
larn, B r a h m a n l a r n , krallarn ve o k u m u adam
l a r n dili idi. F i l h a k i k a b u l i s a n , g r a m e r c i l e r i n
v c u d a getirdii a k a d e m i k bir lisandr.
Hint gramercileri, dier btn Hint lisanlar
nn S a n s k r i t e d e n k t n iddia e d e r l e r .
Brah
manizm, Budizm ve Jenizm sanskriteyi edeb
v e m u k a d d e s lisan olarak kabul etmitir. F a k a t
baz Budistler v e Jenalar sanskrite kark baka
lisan halitalar da kullanrlar. B u n d a n b a k a D r a vitlerin v e eski yerlilerin kulland diller d e vardr.
H i n d i s t a m n yazs
da k a r k v e m u h t e l i f t i r .
l k y a z l v e s i k a l a r Asoka nm k i t a b e l e r i d i r .
Bun
larda iki trl yaz kullanlmtr. Biri
karoti
y a h u t karotri
yazsdr ki Aram y a z s n a p e k
y a k n d r ve s a d a n sola yazlr. M e r k e p derisi
zerine yazlan
yaz m a n a s n a gelir. B u yaz,
AkemmU
lerin ktipleri tarafndan nds vadisine
m. e v . b e i n c i asrn b i d a y e t l e r i n d e s o k u l m u t u r .
Hindistamn yalnz imali garb ksmlarna m n
hasr kalmtr. B u yaz milttan iki y z s e n e s o n r a
kat' o l a r a k o r t a d a n k a y b o l m u t u r .
k i n c i s i Brami
yazsdr. Soldan saa yazlr.
B u n u n menei aram olmakla beraber o k bozul
mutur. Fenike ve Samlerin eskiden Hindistanla

ticar m n a s e b e t l e r i m a l m o l d u u n d a n b u va
sta i l e g i r m i o l m a s k a b i l i i z a h t r . Bram
yazs
Hindistanda kullanlan btn yazlar d o u r m u
tur. Fakat z a m a n l a muhtelif yazdar arasnda m e y
dana gelen farklar ilk esas hatrlatmyacak kadar
o k t u r . Bram
yazs Hint medeniyeti ile sanskritenin girdii h e r y e r e girmitir. Hindiinide, Hint
a d a l a r , H m e r , T j a r n , C a v a d i l l e r i S a n s k r i t al
f a b e s i n i a l d l a r . B i r d e Yavana
y a h u t Yona y a z s n a
t e s a d f o l m u t u r . B u y a z yon y a z s d r .

Hint edebiyat,
edebiyatn h e m e n bellibal btn
n e v i l e r i n i c a m i d i r . B u edebiyat, ilim m a n a s n a g e
len Vedalarla
balar. B r a m a n an'anas, V e d a n a m
a l t n d a m u h t e l i f m e v z u d a p e k o k e s e r l e r topla
mtr. B u klliyatn en eski ksm ilhilerden ve
dualardan m r e k k e p t i r . Vedalar, Hint dnce
sinin t k e n m e z bir kaymadr. O n d o k u z u n c u
v e y i r m i n c i a s r n dint, i t i m a v e s i y a s s l a h a t
lar bile b u m h i m
eserden ilham almakta
drlar. V e d a e d e b i y a t n d a fonetik, ibadet, g r a m e r ,
i t i k a k , v e z i n v e i l m i h e y e t e ait o l m a k z e r e b a z
eserler de vardr.
S u t r a d e n i l e n b u e s e r l e r Hint ilim v e fenni
nin esasdr. H u k u k u n btn ubeleri de b u n d a n
hari deildirfl]. Hindistan fen s a h a s n n h e r u1
[1] H i n t e d e b i y a t n d a Ramayana
v e Mahabharata
nm
dahi m e v k i i b y k t r . B u n l a r en eski Hint destanlardr.
Ramayana, Kosola kiralnn olu v e karsnn aklarn ve
balarna g e l e n felketleri h i k y e eder.Mahal)karala ise Doab
m m t a k a s m d a iki kabilenin m u h a r e b e l e r i n i anlatr. B u n l a r
milttan evvel IV n c asrda tertip o l u n m u v e milda
kadar ilvelerle ikmal olunmutur.

besile de
uramtr.
Arap rakamlar
denilen
rakamlar, bilhassa h e s a p ilminde p e k m h i m olan
( 0 ) bir hint icaddr.
Hindistan, bilhassa
felsefe
hususunda kendine mahsus
fikirlerle
maruf
tur. Felsefe m e k t e p l e r i pek muhteliftir. H a y a t
meseleleri
m u v a c e h e s i n d e fikri beerin btn
telkki tarzlarna tesadf olunur. Hindistamn k e n
dine m a h s u s reyb, maddiyat, m s t e h z i ve allahm
mevcudiyetini inkr eden akideleri vardr. Brah
manizm, felsefe m e k t e p l e r i y a p m a m t r . Ja-inalar
mantka; budistler mcerredata mstenit meslekler
k u r m u l a r d r . San'atlar, Hindistanda, edebiyat v e
fen k a d a r r a b e t k a z a n m t r . M u s i k i t e k n i k i p e k
karktr. Fikir ve hayal a n c a k m u a y y e n eriveler
d a h i l i n d e s e r b e s t t i r . D a n s , m u s i k ile h e m a h e n k t i r .
Heykeltralk
ve resim muhtelif vastalarla ayn
fikir ve akideleri ifade eder.

4.

HNT

SAN'AT

Morya
sllelesnin nc imparatoru
Asoka
(m. ev. 2 6 8 2 3 2 ) B u d i s m i k a b u l v e b u d i n i n a z i z
lerinden oldu. Din p r p a a n d a m a k s a d i l e
Asoka
yazl a b i d e l e r v e b i r o k Hint san'at e s e r l e r i yap
trd. A h a l i y e B u d a a h l a k n t e l k i n i i n m e m l e k e
tin h e r t a r a f n d a k a y a l a r , v e y a h u t s u r e t i m a h s u s a d a
yaptrd stunlar zerine kitabeler yazdrd.
B u n l a r a k i d e b a h s i n e t e m a s e t m e d e n aile, c e m i y e t
faziletlerini, b t n m a h l u k a t a k a r afakat, h a y
vanlara merhameti ve fakirlere sadaka v e r m e i
tavsiye eden e m i r n a m e l e r d i r .
Asoka,
tebaasna
r n e k olarak insan v e h a y v a n l a r iin hastaneler,
baheler, k e r v a n s a r a y l a r yaptrd.
B u fikir hare
k e t i s a n ' a t s a h a s n a da n a k l o l u n d u .

Hindistanda Moryalardan
evvel de
mimari,
heykeltrahk
vard.
Fakat b u san'atlar
ekseriya
kil, a a v e fildii g i b i d a y a n k s z m a l z e m e k u l
landklarndan bunlardan b u g n bir ey kalma
mtr.
Moryalar zamannda stunlar ve heykeller
tatan y a p l m a y a baland. B u yenilikte yalnz
G r e k ve P e r s tesirini g r m e k d o r u deildir. p
h e s i z , A s o k a , A k e m e n i t l e r i n v e skenderin
halefle
r d e h e r t r l m n a s e b e t t e idi. Hatta, Asoka,
pa
y i t a h t P a t a l i p u t r a d a , Bra n n P e r s e p o l i s t e k i y z
s t u n l u s a l o n u n a b e n z e r bir de salon yaptrmt.
H i n d i s t a n , Akemenitlerden
m l h e m o l m a k l a S
mer, Elam,
( b i l h a s s a h a y v a n l a r i i n ) Msr ( s t u n
lar i i n ) Eti v e yon
s a n a t l a r n d a n da i s t i f a d e
e t m i t i r . Morya l a r d a n s o n r a Kuhan lar, Andra, Gupta
slleleri z a m a n n d a hariten gelen fikirlerle yerli
anasrn birlemesinden rindistana mahsus bir
bediiyat m e y d a n a kmtr. Bu bedayi bilhassa
Kuhanlar
z a m a n n d a inkiaf etmitir.
Hindistanda mimar, resim, edebiyat sahasnda
hakik aheser denecek eserleri islmiyet devrinde
trkler
yapmtr.
Delhi T r k sultanl
ve bunu
takibeden
mahall T r k krallar Hint san'ati z e r i n e p e k
messir olmulardr. M s l m a n Trkler, Hindis
tanda m m t a k a ve zamana gre eski yerli an'anelerle Arap - ran san'atn birletirerek yeni bir
san'at m e y d a n a kardlar.
Trk Mslman
- Hint
mimarisi,
X I I I n c asrda A y b e y v e lttmi ve
Alattin K a l a c z a m a n l a r n d a m e y d a n a g e l m i t i r .
A j m i r d e k i b y k c a m i v e Delhideki
mehur
Kutbl-islm camii b u n l a r n z a m a n n d a yaplmtr.
D e k k a n d a y a p l a n c a m i v e t r b e l e r d e r a n tesi-

rinden ziyade O s m a n l trklerinin tesiri hissolunur.

B a b u r v e h a l e f l e r i de m i m a r i y i , r e s m i v e e d e
biyat t e v i k v e h i m a y e ettiler. B i l h a s s a B a b u r l a r m
devrinde ranllk ve O s m a n l t r k l n n tesir
l e r i o a l d . Ekber
z a m a n n d a stanbuldan
giden
Mimar Snann akirdi Yusuf tarafndan
Delhi,
Agra v e Lahorda,
g z e l saraylar yapld. B u abi
deler m e r m e r v e sert tatan yapldklar iin
mavi Hint s e m a s altnda T r k l n en canl ve
ebet m d d e t birer san'at v e m e d e n i y e t eseri olarak
dnynn takdir ve hayretini celbetmektedir.
B a b u r u n hatratn ihtiva eden
Babumamesi
Trk
Hindistamn
edebiyat ve
devlet
idaresi
noktai n a z a r n d a n h e r vakit iin k y m e t i n i m u h a
faza e d e n bir a h e s e r d i r .
Hulsa, Hindistanda, T r k l e r b e e r faaliyetinin
her sahasna amil olmak zere kendine m a h s u s
tam bir medeniyet v c u d e getirmilerdir.
Hint medeniyeti,
snf i m t i y a z l a r n a v e aristokratik esaslara mstenit bir medeniyettir.

KALDE, ELAM VE ASUR

MEMLEKET AHAL SMER - AKAT,
ELAM DEVLETLER A S U R L U L A R
SMER

MEDENYET

V. KALDE, ELAM VE ASUR

1.

MEMLEKET

Kaide, Asur, Elam lkeleri, arkta, ran da

larnn g a r p m a i l e l e r i ; imalde, Anadolu dalarnin c e n u p etekleri; garp v e cenupta, Arabistan
lleri A c e m krfezi, smrlarile evrilen m m t a k a
iindedir. Bu m m t a k a dahilinde, ark Anadolu
d a l a r n d a n m e m b a l a r n alan, v e c e n u b u a r k
istikametinde, h e m e n birbirine muvazi cereyan
eden iki b y k n e h i r vardr. B u n l a r d a n
biri
Dicle dir. B u
nehir, Argana-maden
imalindeki
dalardan gelir; Diyarbekirden getikten
sonra
Siirt c e n u b u n a
kadar arka gider; bu sahada
b i l h a s s a i m a l d e n g e l e n b i r t a k m s u l a r alr, s o n
ra a r k c e n u b y e t e v e c c h e d e r e k , s u r e t i u m u m i yede, ran dalar garp silsilesine m u v a z i olarak
akar; Cezirei-ibni-mer, Musul, Badat ehirle
r i n d e n g e t i k t e n s o n r a , B a s r a i m a l i n d e Frat
ile
birleir. V e o n d a n s o n r a attlarap i s m i n i alr v e
Acem krfezine dklr.
Dcleye bellibal, Musuldan sonra, arktan
B y k ve K k Zap ve Badat c e n u b u yakinind e D i y a l a , B a s r a d a n s o n r a da H a r u n ( K e r k a ) n e
hirleri akarlar.
Diclenin uzunluu (1500) kilometre kadardr.
S u y u oktur. ok sratle akar. Yata derin v e

k e n a r l a r dik v e dayankldr. Diclenin ilk v e asl

i s m i D i k l e d i r [1].
k i n c i s i F r a t t r [2]. B u n e h i r , E r z u r u m
imal
dalarndan kar ; evvel, Ein civarlarna kadar,
g a r b a v e s o n r a c e n u b a a k a r v e V a n g l ile A
r (Ararat) a r a s n d a k i m e m b a l a r d a n k p g a r b a
giden dier bir kolla birletikten sonra, H a r p u t
ile M a l a t y a a r a s n d a , b i r o k k v r n t l a r l a , c e n u b a
ve ondan sonra Birecik, Cerabulustan cenuba,
sonra a r k - c e n u b y e dner, gittike v e Badat
hizasnda en ok, Dicleye yanatktan sonra tek
rar garbe d o r u bir kavis evirerek uzaklar v e
nihayet B a s r a i m a l i n d e attlaraba dahil olur.
T a r i h t e n e v e l k i d e v i r l e r d e ve hatt s k e n d e r
z a m a n n d a , bu iki nehir, ayr ayr, A c e m krfezi
ne dklrlerdi ve deniz de imdi o l d u u n d a n
2 0 0 k i l o m e t r e i e r d e idi.
Bilhare iki n e h r i n
getirdii amurlarla
duldu.
Frat
mecrasnn
m a n s p k s m n n a r k m d a k i a r a z i d e b a t a k l k idi.
Fratn u z u n l u u 2 0 0 0 kilometredir.
Suyu
D i c l e d e n iki defa azdr. Yata derin deildir.
Kenarlar mukavemetsizdir. Tuyan
zamannda
kolaylkla etrafa yaylr. H e r s e n e m e m b a l a r n d a ki dalarda karlar e r i y i n c e nisan ve maysta
bu nehirler, kendi hallerine brakld takdirde,
an olarak taar, btn m e m l e k e t i gayri shh ve
gayri kabili istifade bataklklar haline
getirir.
B i n a e n a l e y h , b u n e h i r l e r i istifadeli b i r h a l e k o y
m a k iin o r a d a y a y a n insanlar, n e h i r l e r i n ke
li]

Baz

dir diyorlar.
Baz

mverrihler

( Ok )

Avrupallar Tigre,

mverrihler,

Akkatllarn

manasna
Samiler,
Diklat

olan

Dicle

( Digle )
yapmlar.

dediklerini

beyan

ederler.
[2] F r a t m k a d m

i s m i ( S e l ) m a n a s n a o l a n ( B u r a t ) tr.

n a r l a r n d a setler v c u d a g e t i r m e e v e b i r o k su
lama kanallar yapmaa mecburdurlar.
D i c l e v e F r a n [l] s u l a d s a h a d z d r .
Bu vahann, arka ve imale doru uzanan
sahalar y k s e k ran v e Anadolu dalarna kadar
dalgaldr.
Bahsettiimiz mmtakann iklimi ok mtehaliftir. K , b i l h a s s a , d a l k m m t a k a l a r d a s e r t t i r .
Y a z n da y a k c , k u r u t u c u s c a k l a r o l u r . T o p r a n
k u r u m a s n a , nehirlerin kanallarla aktlan sular
ile, m n i o l u n u r .
E s k i ahali, daha o k c e n u b u g a r b d e n
gelen
ve e k i r k e getiren rzgrlardan korkarlard. On
l a r d a " F e n a ruh,, h u r a f e s i n i y a r a t a n b u r z g r d r .
Y u k a r d a s a y d m z l k e d e n Kaide,
Dicle
ve Frat nehirlerinin c e n u p ksmlar zerindedir.
ran krfezinden Badat imaline kadar, iki ne
h r i n h a v z a l a r n d a n ibaret v e bu n e h i r l e r i n getir
dii r s u p t a n t e e k k l e t m i g a y e t m m b i t b i r
mmiakadr.
Asur kt'as, i m a l d e d i r . i m d i k i , M u s u l h a v a l i s i d i r . Elam,
Kaidenin arkmdadr. Karun nehri
h a v z a s n da i h t i v a e d e r .
Bu memleketlerde, nehirler arasndaki vaha
ayan hayret bir derecede mmbitti. Hereyden
e v v e l , h u b u b a t m n t a k a s d r . O r a d a tabi o l a r a k
k e n d i l i i n d e n otlar gibi yetien, b u d a y v e arpa
y a t e s a d f o l u n u r d u . D a r ile s u s a m a d e t a f i d a n
halinde yetiirdi. Portakal ve sair m e y v a aalar
[1] D i c l e v e F r a t , n e h i r l e r i n i n ,
dorudan
doruya
Anadolu dalarnn c e n u p eteklerinden itibaren ara
snda kalan uzun, dar ve dz m m t a k a y a , Araplar, (Beynennehreyn, Elcezire, Irak), eski Yunanllar ( Mesopotamya)
demilerdir.

ve bilhassa nehirler ve kanallar boyunca

hurma
a a l a r y e t i i r d i . H u r m a a a l a r , m t e n e v v i g
dalardan baka k u m a imaline kadar ahalinin
btn ihtiyalarna kifayet ederdi.
Mer'alarda c e s i m sr, k o y u n srleri otlard.
Nehirlerin kenarlarnda kaz ve rdek srleri
uard. Nehirler sazan balklarile doluydu.
Vahi
hayvanlar
meyannda, yabani
eek,
m a n d a ve aslan b u l u n u r d u .
M e m l e k e t t e , inaat iin ta y o k t u . G a y e t i n c e
kil vard. K e r p i v e tula yaplrd- T o p r a k altn
d a zift b u l u n u r d u .

2.

AHAL

Tarihten evvelki zamanlarda, henz bu bah

settiimiz m e m l e k e t l e r , i n s a n d a n ari y a b a n i h a y
vanlar ve nebatlarla dolu b u l u n d u u
devirlerde
b u r a y a birtakm kabileler gelip yerletiler.
Bu
m e m l e k e t l e r i n otokton halk oldular.
B u k a b i l e l e r , ta v e b a k r i l e m e s i n i ,
ok
erkenden, geldikleri yerlerde renmilerdi.
B u kabilelerin, b u r a l a r d a , y e r l e m e l e r i milt
tan 7 0 0 0 s e n e evvel t a h m i n olunabilir.
Btn beeriyete, ilk tarih d e v r e l e r d e n birini
aan bu kavmlerdir.
B u n l a r n t a r i h l e r i , e n ihti
y a t l b i r h e s a p ile, ( m . ev.) 6 - 7 b i n s e n e d e n e v
veldir. Msr tarihi bunlarn tarihinden sonradr.
B u tarih devrinin, b a l a n g c n d a n itibaren,
k a v m ikisi K a i d e ve biri Elam l k e l e r i n d e
olmak zre birbirlerile temas halinde grlrler.
B u n l a r d a n Smerler
Kaidenin cenup ksmn
d a S m e r m n t a k a s m d a . . Akkatlar
n a m n alan
lar K a i d e n i n
imal
ksmnda
Akkat
denilen

mntakada yerlemi bulunuyorlard. Bu kavmler

K a i d e y e s a d e c e "Kalan,,
derlerdi. E n e s k i vesi
kalarda bu byledir.
Elamlar, Kalamin arknda kendi isimlerini
v e r d i k l e r i kt'ada yerlemilerdi.
B u k a v m , B a y k a l ile B a l k a g l l e r i a r a s n
d a k i A d a y l a r d a n g e l m i Trk
kabileleridir.
(M. ev. 2 1 0 0 ) Babil etrafnda g r l e n S a m l e r
ile K u s l u l a r v e b i r d e b u n l a r n
serserilerinin
i m a l e k a p N i n u v a etrafnda y e r l e e n v e milt
tan 1 3 0 0 s e n e e v v e l k u v v e t k e s p e d e n A s u r l u l a r
k a d m Trk kabilelerile
k a r t r m a m a l d r . Babilil e r ile A s u r l u l a r n t a r i h l e r i , t a r i h i i n d e t a r i h t i r .
Emsalini ok greceiz. Filhakika, T r k l e r daha
bu mmtakalara gelmeden evvel esasen yksek
bir hars sahibi idiler. B u n l a r n m e d e n h a y a t ya
adklar, ehirlerde o t u r m u olduklar phesiz
dir. M a d e n c i l i k t e m u h t e l i f s a n ' a t l a r s a h i b i , m t e
rakki bir cemiyet olduu m e y d a n a kmtr.
Sumerlilerin ve Akatllarm medeniyetleri, daha
millttan 5 0 0 0 s e n e e v v e l b y k s a a d e t v e refah
inkiaf h a l i n d e ortaya kt.
S m e r l e r , daha o zamanlarda, iftilerden, tc
carlardan, her nevi san'atkarlardan m r e k k e p bir
c e m i y e t idi [1].
B u k a v m l e r d a h a ilk g e l d i k l e r i z a m a n n e h i r
lerin feyezanlarndan mahfuz o l m a k iin, ehir
lerini bizzat yaptklar sun' tepeler z e r i n e kur
dular. T u ' a d a n evler, mabetler ve saraylar bina
ettiler. S r l e r l e srlar, b e y g i r l e r i , k o y u n l a r ,
k e i l e r i vard. Ziraati, v e tarlalar s u l a m a y bilir
lerdi. Kanallar kazarlar ve s u l a m a
makineleri
[1] A. M o r e t et D a v y ,

Des Clans Aux

Empire.

KAIDE,

ELAM VE

ASUR

yaparlard.
Demiri,
gm
ilerler
ve
maden
silhlar
imal
ederlerdi.
Heykeltralklar
henz
az s a n ' a t k r a n e v e b a s i t idi. F a k a t y a z l a r b y k
bir i n k i a f n a h i d i d i r . B u yaz, d a h a o z a m a n d a
bile yalnz tersimi deildi ; fikirleri, ifade e d e n
seslere m u k a b i l fonetik iaretler de vard. S
m e r l e r milttan en az 7 0 0 0
sene evvelindenb e r i -yazy i c a t e t m i b u l u n u y o r l a r d [1].
Akkatllarn da Orta A s y a d a n gelmi, Metler,
Elamlar,
S m e r l e r i l e a k r a b a b i r Trk
kavmi
olduu m a l m d u r [ 2 ] .
B u k a v m i a y n i m n t a k a y a A r a b i s t a n d a n ge
len S a m l e r l e k a r t r m a m a k l z m d r .
Geri Sumerlilerle Akkatllarn beraber mi ve
yahut, a y r ayr m, geldikleri h a k k n d a h e n z
malmatmz yoktur. Fakat, uras m u h a k k a k t r
ki, b u i k i k a b i l e n i n
h e m e n daima isimleri y a n
yana z i k r o l u n m u v e Elarnlarda dahil o l d u u hal
de k o n f e d e r a s y o n halinde yaam olduklar g
rlmtr.
Elamlar
dahi S m e r l e r gibi ve belki
ayni
ktle iinde Orta Asyadan gelmi
Trklerdir.
Bunlar Sami lemden mutlak surette ayr ve
u z a k t r . L i s a n l a r t r k e idi. B i r k s m
yazl
a b i d e l e r i b u n u m e y y i t t i r [3].
E l a m l a r , S m e r l e r gibi, Babillilerden o k d a h a
e s k i d e v i r l e r d e , b y k b i r m e d e n i y e t i n k i a f et
tirmilerdir. Elamlar milttan 2 3 0 0 s e n e e v v e l i n d e
f t u h a t l a r n u z a k d i y a r l a r a kadar g t r m t r .
Bunlarn
m e r k e z i o l a n Sus e h r i n d e
topraklar
[1] D e l a p o r t e , L a
^

Mesopotamie.

[2] F r a n c o i s l e N o r r a a n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e l ' O r i e n t .
[3] F r a n c o i s
le N o r m e n t ,
Histoire
Ancienne
de
1' O r i e n t .

ARKEOLOJ

KEFLER

altnda karlan h e n d e s e k l i n d e tezyinatl levha

ve cill tatan e y a v e sert tatan vazolar, silhlar
v e b a k r k a p l a r ; k e z a l i k Susun
170 kilometre
g a r b i n d e k i m a h a l d e a k m a k t a n d a n v e c a m ta
ndan silhlar ve muhtelif anak, mlek, Elam
lar h a k k n d a s y l e d i k l e r i m i z i teyit eder.
A n l a l m t r ki, Ur, Uruk,
Nippur
ve daha
b i r o k b y k t r k e h i r l e r i Babil
ve
Ninuvadan
ok, tarih k d e m e maliktirler.

3.

ARKEOLOJ

KESFLER

X I X u n c u asrn ortalarna kadar, btn bu sy

lediimiz hakikatler, henz, topraklarn altnda
gizlenmi bir halde bulunuyordu. Yalnz, Yahu
d i l e r i n m u k a d d e s k i t a p l a r Bilde,
Babillilerin ve
Ninuvahlarn Yahudilerle m n a s e b e t l e r i n d e n bah
s e d e r d i . D i e r t a r a f t a n , Herodot
gibi Y u n a n sey
yahlar bu memleketler
h a k k n d a , b a z tafsilt
veriyorlard. Fakat, bu m e m l e k e t i n otokton aha
lisinin yazlar o k u n a m y o r d u . B u n d a n
baka,
t a r i h m e t i n l e r i n b i r o u , h a r a b e l e r a l t n d a top
raklara gmlm bulunuyordu.
Baz m v e r r i h l e r , g y a N i n u v a n m banisi Nin s e ve g y a Babili ina eden kars S e m i r a m i s e
v e feci b i r surette N i n u v a n m e n k a z i i n d e l m
g i b i g s t e r i l e n s e f i h Sardanapala
atfen,
hurafeler
n a k l e t m e k t e srar edip duruyorlard.

On d o k u z u n c u asrn ortalarndanberi, Fransz,

ngiliz, Alman, A m e r i k a keif heyetlerinin, taharri
ve tetkikleri, ilk m e d e n i y e t banilerini ilim lemine
tantmaa balad. Bilhassa bu eski d n y a insan
larnn yazlarn o k u m a k m h i m oldu; hakik
tarih m e z a r d a n k y o r d u .

B u l u n a n y a z d a Smerlerin
yazsdr;
lisan
da Trk
dilidir.
B u y a z ivi yazsdr,
(Cuneiforme). Bu memleketlere, sonradan gelen Samler
ayni yazy almlardr. Zaten, btn garb Asya
da m i l t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l i n e k a d a r , b a k a
yaz yoktu, O tarihte F e n i k e alfabesi icat olundu.

4.

LK MEDENYETLERN

BANS

Bu Trk medeniyetinin kefolunduu sahann

hudutlarnda v e bu hudutlarn gerilerinde dikka
timizi g e z d i r e c e k o l u r s a k , bu m e d e n i y e t i n ilk b e
ii, v e k a y n a o l a n Orta Asyadan
sonra, yekdi e r i n d e n az o k f a s l a ile i n k i a f e t m i o l a n u
m e d e n i y e t l e r i g r r z ; Msr, Adalardenizi
havzas,
Anadolu
da, Etiler,
Hazer
denizi
cenubunda
Metler,
o n u n da c e n u b u n d a r a n l l a r m e d e n i y e t l e r i . . .
" B t n bu m e d e n i y e t l e r i n k u r u c u l a r n n k i m
o l d u u n u a n l a m a k iin bir an sz m v e r r i h
Jsten e t e r k e d e l i m .
M i l d n i k i n c i a s r n d a y a a m o l a n b u ltin
m v e r r i h i diyor k i : "Btn milletlerin h a k i m i y e
tinden evvel, Yakn Asya
batanbaa
15 asr
m d d e t l e , e n e s k i v e ( M s r l l a r d a n da e s k i ) b i r
m i l l e t o l a n itlerin
h a k i m i y e t i altnda kald,,.
T r o g e - P o m p e ' n d a A s y a m e n k u l t t a n istih
r a ettii a y n i m a l m a t , b u g n , i l m i n y e n i k e i f
lerde t e e y y t etmi v e metin delillere istinat e d e n
bir hakikat haline g e m i t i n
A s u r m e m l e k e t i n e ait t e t k i k a t n o r t a y a k o y
d u u en ehemmiyetli ve hi b e k l e n i l m i y e n netice,
k u d e m a n n Scythes
dedikleri insan
ktlelerinin
btn Garb Asya zerinde Arler ve S a m l e r d e n
evvel vardklar inki?af mertebesinin ve d n y a n n

SMER - AKAT - ELAM

DEVLETLER

bu k s m n d a k i ilk m e d e n i y e t l e r i n
tevelldnde
en f a z l a h i s s e v e m e v k i e s a h i p o l d u k l a r n n m e y
dana karlm bulunmasdr. Eskilerin m p h e m
s u r e t t e Turan
d e d i k l e r i itler, A l t a y r k a i l e s i n e
m e n s u p t u r l a r [1].

5.

SMER - AKAT -ELAM

DEVLETLER

m e r l i l e r i n , Akatl&rm,
v e Elamllarn
te
kil e t t i k l e r i d e v l e t l e r
muhtelif tarih
ekil ve
m a h i y e t arzederler. B u n l a r n tekilt siyasiyelerile, A l t a y l a r d a , t a r i h i n m a l m o l a n i l k T r k t a r z
hkmetleri arasnda b y k bir b e n z e y i vardr.
D e n i l e b i l i r ki, T r k l e r i n , ilk h k m e t s i s t e m l e r i ,
muayyen
hudutlar dahilinde mterek lkede,
m u h t a r i y e t v e hatt istiklal sahibi siteler v e y a
kabileler halinde, toplanm gruplarn, konfede
r a s y o n tekil etmeleridir. H e r sitenin bir reisi
olduu gibi bunlarn stnde h e r
konfederas
y o n d a da b i r reis b u l u n u r . U m u m u n riyasetine
g e e n r e i s i c a b n d a t e b d i l o l u n u p d i e r b i r site
veya k a b i l e reisi o n u n y e r i n e g e e r .
K a i d e v e E l a m d a siyas tekilt, din tekiltla
birlemi
g i b i g r l y o r . O r a d a b i r e r d e site
ilh b u l u n u r d u . S i t e k i r a l , s i t e a l l a h n n v e k
letini d e haiz o l u r d u .
Kurallarn, bilhassa heyeti u m u m i y e s i n i n b a n a
geenlerin, m a b u t yerine kendini i k a m e etmesi,
veya, b t n siteler allahlarin bertaraf
ederek,
btn siteleri, k e n d i m a b u d u olan allann e m r i n e
itaata m e c b u r t u t m a s , v e y a o n u n v e k i l i sfatile
k e n d i n e m u t l a k bir surette" i n k y a t talep etmesi
[1] F r a n c o i s l e N o r m e n t , H i s t o i r e A n c i e n n e d e 1' O r i e n t .

devirleri S a m l e r z a m a n n d a balar. Siteler, un

dan ibaretti: H e r cemaal, k e n d i ilh iin, bir
m a b e t , k r a l i i n b i r s a r a y v e ifti, o b a n y a h u t
t c c a r , s a n ' a t k r v e s a i r e h a l k iin, m e s k e n l e r
yapard, ve bunlarn heyeti u m u m i y e s i n i suhuletle
m u h a f a z a atlnda b u l u n d u r m a k iin etrafa bir s u r
ina olunurdu.
Kaide ve Elamda, daha tarihlerinin mebdelerinde b i r o k siteler yaplmtr. Fakat, bunlarn
h e m e n kffesi t o p r a k l a r a g m l m bir haldedir.
A n c a k s o n z a m a n l a r d a d r ki, i z l e r i b u l u n u p b i
rer birer m e y d a n a k a r l m a a balanmtr. im
d i y e k a d a r m a l m o l m u b u l u n a n v e kral
ehri
d e d i k l e r i siteler
on bir tanedir. B u e h i r l e r d e n
Uruk, Ur, [1] Adap o l m a k z e r e S u m e r d e d i r .
D r d , Kish,
Aksak,
Opis,
sin o l m a k
zere
Akatta.
Biri, Mavi
o l m a k zere ayrca Orta Frat
zerinde.
Biri de Diclenin m e m b a l a r n a yakn taraflarda
Gutiyum.
k i s i d e E l a m d a Sustan b a k a o l a r a k
Avan
v e Anan
Hamazi,
B u e h i r l e r d e n m a a d a A l l a h Enlilin
mabedi
olan
Nippur;
K e z a l i k S u m e r d e Laga
(Tello).
Daha bir takm ehirlerle
beraber,
dier,
yerleri tayin edilmeksizin saylan bir takm b y k
ehirler de vardr.
Kral ehri denilen b y k ehirler yekdierini
m t e a k i p g e l e n m t e a d d i t s l l e l e r e p a y i t a h t ol[1] U r ,
demektir.

trke

hendek

veya

hendekle

evrilmi

kale

SMER

AKAT - ELAM DEVLETLER

m u t u r . B u k a d a r d a r b i r m m t a k a d a p a y i t a h t ola
bilecek bu kadar ok ehir yapdm olmas ve
muhtelif krallarm payitaht tebdil etmi olmalar
b u d e v l e t i n idar, mal v e asker
intizam ve menabie malik ve y k s e k bir m e d e n i y e i e sahip bulun
d u u n a d e l l e t e d e r . B u tarz s i y a s t e e k k l , iki
zt a m i l i n t e s i r i a l t n d a m t a l e a v e i z a h o l u n a b i l i r .
Her eyden
evel, her cemaat,
hrriyetlerine
sahip
kal
may esas tutuyorlard.
D i e r taraftan da bilhaasa
y a a d k l a r m e m l e k e t i n tabiati, m t e r e k v e s k
almay talep ediyordu. n k , Dicle v e y a Frat
bir y e r i n d e n tat z a m a n , yalnz bir kiinin v e y a
b i r s i t e n i n a r a z i s i n i su a l t n d a b r a k m a k l a k a l m yacakt. Binaenaleyh bu h k m e t prensibi, Kaide
v e E l a m T r k l e r i n i n , hr, meden
v e alkan
tabi
atlarna u y g u n g e l i y o r d u . B u n l a r n b y l e b i r sis
tem dahilinde almalar sayesinde
memleket,
f e v k a l d e m a m u r , m z e y y e n v e z e n g i n oldu. Fier
tarafta e h i r l e r yapld. M e y v a aalar, h u r m a
aalar,
balar, baheler,
mahsuldar
tarlalar
m e m l e k e t i t e z y i n e d i y o r v e s e r v e t g e t i r i y o r , sa
nayi zenginleiyordu. ehirlerin maazalarna ve
mabetlerine hazineler ylyordu.
M e z o p o t a m y a bahesi milttan
5000-4000
sene evel garpta ln kumlar ve arkn sert
d a l a r a r a s n d a n a z a r l a r b i r cennet
cazibesile
kamatryordu.
B u b a h e btn tarihi esnasnda, i n e n m e k
felketinden m a s u n kalmyacaktr.
U m u m t e h l i k e n i n h e n z p e k az h i s s o l u n d u u
devirlerde,
Elam,
Smer,
Akatllar
biribirine
t a m a m e n tbi olmaktan ziyade h e r b i r i
kendi
dairesi dahilinde, h e m e n ayr bir siyas m e v c u
diyet tekil ediyorlard. Fakat, gittike, daha ziyade

hissolunmaya balyan tehlike, reislere salam bir

ittihat l z u m u n u i h t a r etti. B u n u n
neticesinde
kuvvetlerini, k o m u l a r n a tanttrmak ve iktisad
ve fikr kabiliyetlerinin daha parlak bir surette
inkiafn temin e t m e k m a k s a d i l e m t e r e k bir
devlet kurdular.
B u d e v r e y e k a d a r S m e r , Akat, E l a m l l a r d a n
herbirinin,
kendi ilerinden
km
slleleri
vard. B u n d a n sonra, bir i d a r e y e tbi olacaklard.
Yeni idarenin siyas mahiyeti b y l e o l m a k l a
b e r a b e r , m a l m olan o n b i r k r a l l k e h r i
yine
ayr ayr istiklllerini muhafaza e t m e k t e addolu
n u y o r d u . te b u siyas t e e k k l n u h u s u s i y e
tinden dolay, S a m l e r i n iktidara getikleri z a m a n a
k a d a r (m. ev. 2 2 2 5 senesi), krallk e h r i olan
sitelerden hibiri daim
olarak, payitaht olmak
rolnde srar etmedi. B u hususta, tefevvuk mna
vebe ile:
3 defa S u m e r l i l e r e ,
4 defa A k a t l a r a ,
2 defa E l a m l a r a ,
1 defa Mari S i t e s i n e v e
1 defa d a i m a l d e G u t i y u m l u l a r a g e t i . B u n u
da i l a v e e t m e l i y i z k i , L a g a g i b i s l l e y e t i t i r
mi olan sitelilerin, heyeti u m u m i y e y e k u m a n d a
etmesi gibi, a h v a l dahi v a k i o l m u t u r .
B u hal, siyas birliin i d a m e s i l e b e r a b e r , bir
s i t e n i n k e n d i l e h i n e o l a r a k v a h d e t i t e m e r k z et
*

tirmediini, sureti u m u m i y e d e kuvvetler b e y n i n d e

asrlarca m d d e t t e v a z n n d e v a m ettiini gsterir.
B u r a d a , u n u da s y l e m e k l z m d r ki, k u v v e t
ve vahdeti elinde tuttuu k a b u l olunan bir Allah
v a r d . K r a l l k e h r i o l m y a n Nippur da. o t u r a n
b u Allah, Kaide n i n b i r i n c i d i n k u v v e t i o l a n
Enlil

idi- k t i d a r m e v k i i n e g e e n h a n g i s l l e o l u r s a
olsun, kiral intihap eden ve ona, y e r y z n d e
k e n d i v e k l e t s a l h i y e t i n i v e r e n E n l i l idi.
E n l i l , h a r p i l a n e d e r , ittifak v e m u a h e d e akteder, k a n u n l a r ilham eder ve b u n u yalnz Kaide
v e E l a m iin deil, b i l h a r e , K a i d e i m a l m m t a k a s m a gelip s o k u l m u olan S a m l e r iin de yapard.
h t i m a l k i b u N i p p u r v e E n l i l , b i r i n c i Ki v e bi
r i n c i Uruk s l l e l e r i n d e n b e r i m e v c u t t u r .

6.

K A L A M D A DAHL R E K A B E T L E R
VE MCADELELER

Smer
ehirlerinden
birinin kiral teferrt
daiyesine kalkt. K o m u l a r n a saldrd, v e gya,
A l l a h Enlil den S m e r , A k a t v e E l a m m e m l e k e t l e
rini taht z a p t n a g e i r m e k i r a d e s i n i a l m t ( m .
ev. 3 0 5 0 ) .
B u a d a m n t o r u n u a y n i h a r e k e t e d e v a m etti.
Dierleri bunun zerine yrd. B u suretle dev
letin i n z i b a t n a h a l e l , k u v v e t i n e z a a f g e l d i . B u
v a z i y e t t e n istifade e d e n A g a d e l i Sargon
namnda
b i r zat o r t a y a k a r a k , m . e v . 2 8 5 0 t a r i h l e r i n e
d o r u Kaide d e b i r i m p a r a t o r l u k t e k i l etti. Kaide y e
k a m i l e n h k i m o l d u k t a n s o n r a Amanos
ve
Toros
v e Suriye i s t i k a m e t l e r i n d e i s t i l l a r y a p t .
Elamlar
artk yalnz
balarna
istiklllerini
muhafaza
edi
yorlard.
S a r g o n u n ahfad, i m p a r a t o r l u u n k u v v e t e n m e s i n e a l t l a r . A c e m k r f e z i n d e b y k do
n a n m a yaptlar. arktan
Acemistana,
imalden
;Anadoluya sarktlar. Garptan Akdeniz sahillerine
k a d a r i l e r l e d i l e r v e F i n i k e d e t e e s s s ettiler.
E s k i d e n b e r i Msrla, m e v c u t olan
mnasebat
ziyadeleti. B u y z d e n bir t a k m Msr fikir ve

f e l s e f e l e r i Kaide y e g e t i . E z c m l e , K a i d e h k m
darlar o z a m a n a kadar m a b e t l e r d e kapal d u r a n
mabutlarn yerine, Fir'avunlar takliden,
kendilerini
i k a m e ettiler. n s a n l a r k e n d i l e r i n e t a p t r d l a r .
B u n d a n s o n r a d r k i S u m e r l i l e r i s y a n ettiler.
B u n u n n e t i c e s i o l a r a k (m. e v . 2 6 4 8 2 6 2 3 a r a s n
da) S a r g o n h a n e d a n y e r i n e g e t i l e r . B u S u m e r l e r i n d r d n c Uruk h a n e d a n idi. A n l a y o r k i ,
b u n l a r d a n d a h a e v e l , Ur v e y a Uruk
hanedan
gemitir.
lk
hkmdarlarnn
ismi
Urkhom
dr. U r e h r i n i , b u k r a l i n a e t t i r m i t i r .
ehri
m u h t e e m abidelerle ssledi. Kaplar tuntan
bir mabetle y k s e k bir e h r a m bu n e v i abideler
c m l e s i n d e n d i r [1].
B u d r d n c Smer
sllesinden sonra, m e m
l e k e t e y a b a n c b i r s l l e gelip h k i m o l u y o r . B u
y e n i - s l l e D i c l e n i n a r k n d a n , H a z e r d e n i z i ci
varndan geliyordu. B u hdiseden sonra, (m. ev.
2622
2 5 9 8 ) M e z o p o t a m y a n m imali ark mntak a l a r n d a n bir m u h a c e r e t i n g e l m i o l d u u anla
l y o r . Kaideyi
igal eden yabanc slle icray
h k m e t ettii b i r a s r z a r f n d a , M s r n , f i r ' a v u n
lar, k a r a d a n v e d e n i z d e n b u n l a r n a l e y h i n e s e
fer icra eylediler. 1 2 0 s e n e h k m r a n o l d u k t a n
s o n r a , S u m e r l e r i n i s y a n z e r i n e (m. e v . 2 4 9 7
2 4 7 5 ) memleketten karldlar. Yeniden m e v k i i
iktidara g e l e n S m e r krallar bir taraftan Filistine h a r e k e t yaptlar, dier taraftan eski mttefik
v e r k d a l a r Elaml&v
zerine hcum ederek
'Sus u z a p t e t t i l e r .
[1] i m d i y e k a d a r y a p l a n h a f r i y a t t a U r k h o m a h f a d n d a n
kral G u d e a n m m.ev. 3 6 0 0 d e y a p l m sekiz heykeli b u l u n d u .

B u n d a n sonra yeniden Kaide l k e s i n d e derin

bir kargaalk oldu.
Gudea v e Dungi d e n s o n r a g e l m i o l a n k r a l
Bur Sin b u e s n a d a A s u r K i r a l Zariko
y u taht
i d a r e s i n e a l y o r d u ( m . ev. 2 3 9 0 - 2 3 8 5 ) .
B u Z a r i k o ismi, ilk defa iitiliyordu. B u r
S i n ' i n h a l e f i imil Sin
i m a l d e n g e l e c e k taar
ruzlara kar Dicle Frat a r a s n d a b i r
duvar
v a p t r y o r d u . G e r e k b u , g e r e k h a l e f i bi Sin
( m . e v . 2 3 8 0 2 3 5 8 ) a r a s n d a , c e n u p t a n v e ark-,
tan istilya uradlar. E v v e l E l a m l a r k e n d i l e r i n i
toplayp m u k a b i l taarruza getiler, M e z o p o t a m y a y
igal ettiler v e Filistine k a d a r gittiler. E l a m krallarndan
Kutur
Filistin
hkmdar
unvann
ald. F a k a t , b u r a d a da m a l p l a r Elam l l a r a k a r
m u k a b i l taarruza getiler. Onlar ricat ettirerek
M e z o p o t a m y a y a k a d a r t a k i p v e m a l p ettiler. B u
suretle, Kaide h k m d a r l
Frat yukarlarnda
sinde
y e r l e e n b i r Filistinli S a m h a n e d a n a g e t i .
B u n u n k a r s n d a L a r s a d a , Elamh
bir hanedan
m u h a f a z a i m e v k i etti ( m . e v . 2 3 0 7 2 0 9 5 ) .
7.

SMER,

AKAT,

ELAM

DEVLETLERNN

AKIBET
te bu k a r k v e g a y r i tabi v a z i y e t b i r i n c i
Babil
sllesinin vcut b u l m a s n a s e b e p oldu
( m . ev. 2 2 2 5 1 9 2 6 ) .
B u s u r e t l e t a r i h l e r i n i n ilk d e v i r l e r i n d e n itiba
r e n b i n l e r c e s e n e b e r a b e r y a a d k t a n sonra, bil
hare, birbirlerinin hasut dman olan ve bu
halde birok seneler birbirlerile vuruan S m e r

Akat, E l a m h l a r a r a s n d a d e v a m e d e n m c a d e l e
l e r n i h a y e t Sarmlerin
istclsile
hitam
buldu.

8.

ASURLULAR

Asurlular,
Kaideliler
dourmutur.
Bunlar
muharebeler ve muhaceretler esnasnda imale
kan bir ksm Samlerle Kulularm ve H a z e r
tarafndan gelen baz kabilelerin tekil ettikleri
bir halktr. Bu halk Dicle havzasnn dalk saha
larnda ayr ayr bir t a k m ehirler bina ettiler v e
oralarda, milttan 2 5 0 0 sene kadar evel k k
k k birtakm hkmetler kurdular.
E n m h i m s i t e Asur e h r i idi. T a r i h t e k i A s u r l u l a r n a m d a b u n d a n g e l i r . Kala,
Ninuva
gibi
dier h r e t b u l a n siteler de yaptlar.
Asurlular, medeniyete, Anadolu
komular
Killerden
ve c e n u p komular S m e r Akatlardan, o k z a m a n l a r d u n d e r e c e d e k a l d l a r .
K o m u l a r , m u h t e l i f s e b e p l e r l e zfa d u a r o l
d u k t a n s o n r a d r ki, A s u r l e r k e n d i l e r i n i gster
m e e baladlar.
Milttan evel 1 3 0 0 s e n e l e r i n e d o r u t e f e v v u k
B a b i l d e n A s u r l u l a r a g e t i . K a i d e ile A s u r m e m
leketleri kamilen
Asur Kiral I inci
Salmanasar
idaresinde birleti.
I i n c i Tiglat Palasar
(m. e v . 1 1 0 0 ) , f t u h a t n
g a r b e n Filistine v e A k d e n i z e k a d a r ilerletti. 4 2 k a v
mi m a l p ettiini bizzat m f t e h i r a n e n a k l e d e r .
B u n d a n s o n r a , b i r t e r e d d i d e v r i g e e r . B u de
v r i n m m e s s i l i Sardanapal
dr. B a d e h u , t e k r a r , III
n c Salmanasar
(m. e v . 8 5 0 ) v e I I I n c T i g l a t
P a l a s a r (M. e v . 7 4 5 ) g i b i k a h r a m a n k r a l l a r , S u r i y e y i t e k r a r fetih v e Y a h u d i l e r e v e F e n i k e l i l e r e

ASURLULAR
h a k i m i y e t l e r i n i t e m i l ettiler. B u t a r i h t e idi, A s u r
y e r i n e Kala, d e v l e t i n p a y i t a h t o l d u .
A s u r l u l a r m e n p a r l a k s l l e s i m e h u r S argon
lar dr. B u s l l e y i t e k i l e d e n (m. e v . 7 2 2 ) II i n c i
Sargon,
s e f i h k r a l l a r d a n b i r i n i n b a k u m a n d a n idi.
S a r g o n ufaktefek k a b i l e l e r l e deil b y k devlet
lerle ftursuz arpt. etin bir a s k e r d i . Babili iki
d e f a z a b t v e B a b i l k i r a l Merada
Baladam
malp
v e f i r a r a m e c b u r etti. M t t e h i t S u r i y e l i l e r l e M s r l
lar m a l p , Y a h u d i kralln tahrip eyledi. Kbrs
h a r a c a b a l a d . B u fatih a y n i z a m a n d a i l i m v e s a n ' a tn m u h i b b i o l d u . N i n u v a k t p h a n e s i n i o y a r a t t .
P a y i t a h t y a p l a n Ninuva
yannda
muazzam
Khorsabat
s a r a y n i n a ettirdi. A s u r k u v v e t i , AsurBanipal
ile e v c i k e m a l i n e e r d i . M s r a g i r d i , T e p
c e n u b u n a k a d a r gidildi. K a r a d e n i z d e n N i l e v e
Acem krfezine kadar btn devletler Asur Ban i p a l a tbi o l d u l a r .
B i r k a s e n e sonra, bu azametli develet,
Metlerin
k i r a l Kiyaksar
n d a r b a l a r a l t n d a e r i d i ( m . e v 6 1 2 ) .
A s u r d e v l e t i e n k a z n d a n Met
mparatorluu
kt ve Metlerle mttefikan hareket eden Babililer
i k i n c i d e f a Babil kratln
kurdular ve Suriye'de
Msrda b y k istillar yaptlar. A n a d o l u d a , Lidy a h l a r m k r a l l a r m m a l p e t m e k iin Metlere
y a r d m e t t i l e r . B a b i l k i r a l Nabuhu - Nodosor,
Babili
tamir ve i h y a eyledi.
B a b i l l i l e r i n s o n h k m d a r , Baltazar
oldu. P e r s
K i r a l Kuru
( K e y h u s r e v ) ( m . e v . 5 3 9 ) da, o n u
m a l p etti; ve ahalinin alklar arasnda Babil
m e m l e k e t l e r i n e girdi.
B a b i l k r a l l a r n d a n Buhtunusur
un (m.ev. 6 0 0 )
da B a b i l e e s i r o l a r a k g e t i r d i i y a h u d i l e r i s e r b e s t
brakt.

9.

SMER MEDENYET

B u g n e kadar vaki olan keiyattan b e e r i n

ilk medeniyeilerinden
biri o l d u u a n l a l a n S m e r
medeniyetinin uzun mddet n Asyada u m u m
bir medeniyet olduu, bilhassa Akad ve E l a m l a r m
t a m a m e n bu m e d e n i y e t tesiri altndan k a l d k l a r
ve y k s e k bir s e v i y e y e erdikleri sabit o l m u t u r .

Smerler

HAYVANCILIK

baz h a y v a n l a r
,

ehlleti. ,

..

' d a n istifade e t m e k t e ilerle

milerdi. Koyun, kei ve domuz bes
liyorlard. Bunlarn ynlerinden faidelenerek do
kuma dokuyorlard. Evlerinde dokuma tezghlar
olduu gibi mteaddit tezghl d o k u m a imaltha
neleri de vard.
Ziraatte
ilerlemilerdi.
Sapan, den gibi bu
gn bile kullanlan muhtelif ziraat aletlerine m a
liktiler. Sun' vastalarla (kanallarla) tarlalar sula
yarak, h u b a b a t yetitiriyorlard. Vsi arazide- bil
hassa nehir kenarlarnda mterek, teebbslerle
kanallar alr v e ilm d e n e c e k usullerle n e h i r kon
trol e d i l i r , i r v a v e s k a a m e l i y a t l a r
yaplrd.
S u m e r i n r e f a h ziraat
ve ticarete
istinat e d i y o r
du. H e m e n k a m i l e n z i r a a t e s a s z e r i n e t a n z i m
edilmi olan m e m l e k e t i n bir ksm h k m d a r a ,
d i e r b i r k s m d a f e r t l e r e ait i f t l i k l e r e a y r l m t .
Bakr
ve altn madenlerini
istimal ediyorlard. Ma
den d k m ilerini ve m a d e n l e r d e n halita y a p m a y
biliyorlard. Alelade kullandklar aletler Msrllarn
hatt t a r i h d e v i r l e r i n d e k u l l a n d k l a r n d a n
ok
daha m k e m m e l d i .
ptida bakr, sonralar
altn,
z i y n e t e y a s o l a r a k k u l l a n d l a r . K a d n l a r n inci
ve kymetli talardan gerdanlklar vard. MezoVE ZRAAT

o n

a r

p o t a m y a d a t a b u l u n m a d n d a n b i n a l a r iin b a k a
bir
m a d d e istimali
icap ediyordu.
Smerler,
yaplarn gnete k u r u t u l m u kerpi
tuladan
yaptlar. T u l a d a n y a p l m b y k binalar, abi
d e l e r i v a r d . M e s e l , Kta
meydana
karlan
tula saray geni bir sahay k a p l a m a k t a d r .
Bu
sarayda ve dier mahallerde tuladan muazzam
stunlar bulunmutur. D u v a r tezyinat hayrete
ayan derecede mkemmeldir.
^ y' ^def
ilemeciliine
de
v k f o l d u k l a r a n l a l y o r . K
saray
o z a m a n k i m e m l e k e t i n rahatn ve mimarlarn,
san'atkrlarn y k s e k meharetini gsterir.
B u k a d a r eski devirlerde S m e r l e r
stun,
k e m e r , k u b b e gibi garba a n c a k binlerce sene
s o n r a g i r m i olan m i m a r ekillerini b i l e r e k u m u
m i y e t l e k u l l a n m l a r d r . T a r i h t e , ilk kemer ve
kubbe
S u m e r l i l e r d e g r n r . S u m e r l e r i n b i n a ettikleri
sun' t e p e l e r z e r i n e k u r u l m u m a b e t l e r ki m e
h u r Babil
kuleii
bunlardan biridir mimar eser
lerin h a r i k a l a r n d a n saylabilir.
B u y k s e k m i m a r ile a n l a l a n
medeniyet
seviyesi, mezarlarn zenginliinde de grlmekte
d i r . Altn v e g m e y a , e v a n i , s i l h l a r , ' k y m e t l i
m a d e n l e r d e n y a p l m a aletler, m e z a r l a r d a m e b z u len b u l u n m u t u r . B u m e z a r l a r d a s e d e f t e z y i n a t
o k g r l m e k t e d i r . H k m d a r m e z a r l a r n d a altn
s e r p u , h k m d a r n a d n t a y a n altn k u p a , g *
m k e m e r , altn, g m v e s e d e f g e r d a n l k l a r ,
k p e l e r , altn heykeller,
altn i n e l e r v a r d r .
H e y k e l t r a l k t a da o k u s t a i d i l e r . B i r h k m
dar kadn m e z a r n d a n karlan g m bir inek
b a s i l e g m t e n iki dii a s l a n k a f a s b y k b i r
SANAYI

ez

na

an

se

istidat v e m e h a r e t e s e r i idi. Y i n e b u m e z a r d a
b u l u n a n eek heykeli, m k e m m e l bir realist san'at
e s e r i d i r . Heykeltralkta
bu d e r e c e inkiaf, a n c a k
milttan evel V inci asrda Y u n a n
statlarnda
grlebiliyor. S m e r hkmdarlarndan
Gudea
nn heykeli b u g n e k a d a r kefedilmi olan hey
keller arasnda m u a y y e n ve hakik bir ahs gs
t e r e n ilk heykel
saylmaktadr. Smer
heykeltral yalnz
teknik
itibarile deil,
mefkure
noktai n a z a r n d a n da y k s e k t i . H e y k e l l e r u m u - m i y e t l e s a r a y l a r n t e z y i n a t n d a k u l l a n l r idi.
Sumerlerden
s o n r a gelen Babiller ve Asurler, S m e r s a n ' a t a n ' a n e s i n i t a k l i d e d e v a m et
tirmilerdir.
Smerler pek meden ve zengin memleket
l e r i n e etraftan g e l e c e k t e c a v z l e r i m e n ile m e d e
n i y e t l e r i n i m u h a f a z a i i n k u v v e t l i b i r asker
te
kilt
meydana getirmilerdir.
Sumerde
cretli
bir ordu yoktu. H e r vatanda b i l k u v v e bir askerdi.
V e h e r an h a r b e a r l a c a iin- h a z r l a n m b u
lunurdu. H k m d a r ahsen h a r b e itirak eder
v e n safta m u h a r e b e e d e r d i .
..,.,,

Smerler ok haysiyet ve vakarlark

rnll g u r u r s a h i b i
YemutKANUN
yetlerile
mftehir
bir k a v m
idiler.
M e m l e k e t l e r i istil e d i l d i i
zaman
galiplerin hkimiyeti altnda teriki mesai e t m e e
raz olmadlar. S u m e r l e r i n
umum
bir isyanile
Sargon
saltanatnn hitama erdii m a l m d u r .
Milttan 1 9 0 0 s e n e evel v a z o l u n a n
Hamorabi
kanunu
eski Smer
kanunlarnn
ve detlerinin
bir
araya toplanmasndan
ibarettir.
Zaten Babil m e d e n i
yeti, h e r c i h e t e S m e r m e d e n i y e t i n d e n m t a k t r .
V E R L I K

V E

H a m o r a b i k a n u n u b u m m t a k a d a ilk d e f a m e y d a n a
g e l e n k a v a n i n m e c m u a s da d e i l d i .
Sumerlerin
n c U r s l l e s i n d e n Dungi zamannda
tedvin
edilen
kavanin
mecmuas
Hamorabi kanunlarnn
en yakn esasn tekil eder. B u n d a n evvel mesel
Urukagina
z a m a n n d a t o p l a n l m k a n u n l a r da v a r
d. F a k a t , S a m i H a m o r a b i n i n k a n u n l a r T r k S
m e r k a n u n l a r n d a n c e z a i t i b a r i l e daha iddetli
idi.
M e s e l a i l e d e i k i taraftan b i r i n i n h i y a n e t i , H a m o
r a b i k a n u n l a r n d a i d a m ile c e z a l a n d r l d h a l d e ,
S m e r l e r d e t a l k a b i l e kfi b i r s e b e p t e k i l et
mezdi. Keza S m e r l e r esirlere kar muamelele
rinde d a h a efkatli idiler. Bir k l e n i n k a m a s ,
H a m o r a b i k a n u n u n a g r e idam istilzam ederdi.
H a l b u k i S m e r l e r k k bir cezayi nakt a l m a k l a
iktifa e d e r l e r d i . S u m e r l e r i n muntazam
mahkemeleri
v a r d . M u n t a z a m tapu m u a m e l t y a p l r d . M t e
r e k t a s a r r u f l a b e r a b e r a h s m l k i y e t te m e v c u t t u .
S m e r l e r d e a i l e t e k i l t monogam
zerine m
essesti. H e r iki cinsten g e n l e r a r a s n d a s e r b e s t
g r m e e m e s a v a r d . B i r g e n ile n i a n l a n a n
v e y a s z l e e n kz, i z d i v a t a n e v v e l k a y n b a b a s nn e v i n d e k a l a b i l i r d i . zdiva,
din bir
mahiyette
deildi.
zdivatan sonra kadn aile mallarnda ve
m l k l e r i n d e m t e r e k t i . E r k e k , k a d n n r z a s ol
makszn m t e r e k mallar satamazd. Aile b o r
lar i i n h e r i k i s i m e s ' u l i d d i r . K a d n i k t i s a d b i r
i s t i k b a l e s a h i p t i , i s t e d i i ii t u t a b i l i r d i ; t e z g h l a r
da, m a a z a l a r d a a l r , y z a k o l a r a k g e z e r d i .
Sumerlerin
TALIM

talim

ve

terbiye

tekilt

V E

TERBYE

de o k u m a

mkemmeldi.
E r k e k v e kz ocuklar
b i r arada tahsil ederlerdi. Mektepler
yazma, g r a m m e r , ina, corafya, riya-

z i y e , m e s a h a u s u l l e r i , m i k y a s l a r v e e d e b i y a t
r e t i l i r d i . Y k s e k m e k t e p l e r d e tabipler,
mimarlar
gibi m e s l e k adamlar yetitirilirdi. S u m e r l e r i n bir
o k allahlara i n a n a n bir dini vard. Allahlar i n s a n
eklinde ve mahiyetinde tasavvur
olunuyordu.
M a b e t l e r , b u i l h l a r n e v l e r i idi. B u n l a r o r a d a
beer bir hayat yaarlard. nsanlarn saadet ve
n i k b e t i l e y a k n d a n a l k a d a r idiler. M c a z a t v e
mkfatlar dnyada verirlerdi. S m e r l e r r u h u n
bakasna
inanmakla
beraber, ahirete, cennete,
cehenneme inanmazlard.
.

DIN

VE

S m e r l e r en b y k a d a l l a r n a

Dingir

ismini vermilerdir. B u n u n Tangr,

Tengri, Tanr kelimesi olduunu S
m e r dilde u r a a n
baz ulema sylemiler ve
hatt S u m e r l e r i n T r k o l d u u n a d a h a b i r t a k m ,
k e l i m e l e r l e b e r a b e r b u n u delil o l a r a k g s t e r m i
l e r d i r . B u n d a n b a k a S m e r l e r d e Enlil,
Mama,
Nin- lar v e m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r l e r d e n k a l
m o l m a s m u h t e m e l o l a n Bel, Bin, Annon
gibi
m a b u t l a r da vardr.
Bu son mabutlardan
Bel,
maddeye ekil veren, dnyay
nizama
sokan
kuvvet;
Bin k i n a t y r t e n
z e k , Annon
ise
gzel san'at yaratan kudrettir.
S u m e r l i l e r i n f i k i r l e r i n i n fil t e z a h r l e r i t e t k i k
olunursa m s p e t bir felsefeye salik
olduklar
anlalr.
S m e r l e r m a b u t l a r n g n e , ay, yldzlarla da
kartrarak
bu semav
c i r m l e r e de
taparlard.
Ve bunlarn h a r e k e t l e r d e d n y a hdiseleri ara
snda bir m n a s e b e t grrler ve onlarn harekete
lerinden istikbalin kefolunacana
inanrlard.
te bu itikatlar,
Sumerlerin gnee,
kamere,
ILIMLER

yldzlara e h e m m i y e t vermelerini ve
bunlarn
hareketlerini tarassut ve tetkik ve hesap etmele
rini m u c i p oldu. M a b e t l e r d e k i m t e a d d i t katl
k u l e l e r , t a r a s s u d - ta y a r d m e d i y o r d u . B u s u r e t l e
S u m e r d e heyet
ilmi
tedvin o l u n m a a
balad.
e m s , k a m e r s e n e l e r i h e s a p ettiler, s e n e y i 1 2 a y a
ayrdlar. G n , saat taksimini yaptlar; s e y y a r e l e r e
isim taktlar. T a k v i m l e r d e kerrat cetvelinin esasn
k u r d u l a r . B u g n k l l e r i t e s b i t e t t i l e r v e b u su
r e t l e d e riyaziye
ilminin
tedvinine b a l a n m oldu.
Allahlarn mcazat ve mkfatlar
dnyev
olduundan
Smerler
hastalklar
allahlarn
v e r d i i ceza gibi g r r l e r d i ; yani allahlara kar
irtikp olunan bir gnah, bir k u s u r y z n d e n
hastaln v u k u a gelmi o l d u u n a
inanrlard.
B u n a b i n a e n , hasta, allardan m e m n u n
etmee
m e c b u r d u . R a h i p l e r i n t a v a s s u t u ile a l l a h l a r n affi
k a z a n l m a a allrd. Fakat d a h a m s p e t tedavi
tarz da vard. Hasta u m u m b i r m e y d a n a yatr
larak gelen geenden hastann m u s a p olduu
hastalk h a k k n d a rey alnr ve bu reylere g r e
tedavi olunurdu. Muvaffakiyeti inta eden tedavi
tarzlar tesbit o l u n u p mabetlerin duvarlarna hako l u n u r d u . T e d a v i d e trl otlar istimal o l u n m u t u r .
Tedavi tarzlarnn, tedaviye yaryan
nebatlarn
tesir v e hassaslarn
tetkik
yolile
Sumerde
tababetin
ilk mspet
esaslar
hazrlanm oluyordu.
S u m e r l e r i n edebiyat
da ok
zengindir.
E d e b i y a t e v v e l din e f s a n e v e des
t a n l a r l a b a l a d . H i l k a t e ait e f s a n e ler, d i n v e m i l l k a h r a m a n d e s t a n l a r i b d a o l u n
d u ; m u a h h a r d e v i r l e r d e S u m e r i n d m a n l a r tara
fndan istils z e r i n e m e s s i r m e r s i y e l e r yazld,

EDEBYAT
VE Y A Z I ,

Bu eserler Sumerlerin
edeb istidadna
parlak
delillerdir. S m e r edebiyat, dier lisanlara, ez
cmle Sam lisanlarna t e r c m e olunuyordu.
Sumerde
edebiyattan baka birok muharr e r a t ta y a z l m t r ; v e b u n l a r y a z m a k z e r e b i r
ktipler
snf
da t e e k k l e t m i t i . K t i p l e r , m e k
tuplar, kontratolar v e s a i r e y i kil l e v h a l a r z e r i n e
yazarlard.
B u g n k m a l m a t m z a g r e tarihte
ilk
yaz,
Sumerlerin
yazsdr.
S m e r l e r bu yazy geldikleri
Orta Asyadan getirmilerdir. Ve btn n Asyaya
u z u n asrlar b u yaz h k i m olmutur.
Sumerleri
takip eden milletler, bu yazy kullanmlardr.
S m e r yazs, y u k a r d a sylendii v e h i l e "ivi
y a z s idi.
..

MIMARI

VE

Smerler,
.

'

mabetlerini
,

evvel

sun'

tepeler vcude getirerek onlarn zer

l e r i n e y a p a r l a r d . Ziggurat
dedikleri
bu tepelerin en m e h u r u "Babil kulesi,, n a m n
a l a n t e p e v e m a b e t t i r . Ziggut atlar, k i n a t n t a k s i m a
tn (yeralt, y e r y z , g k ) tasvir ediyor v e s e m a y a ,
Tanrya giden yolu temsil ediyordu. Bunlarn en
m u h t e e m yeri, m u a z z a m kemerli, methali v e b
y k k u b b e s i idi. K a p l a r n d a altn, g m t e z y i n a t
v a r i d i ; d u v a r l a r r e n k l i r e s i m l e r ve sair tezyi
natla bezenmiti. S u m e r l e r i n husus hayat da m e
deniyetlerinin y k s e k l i i n i gsterir. Orta snftan
S u m e r l i n i n t u l a d a n y a p l m iki katl, d u v a r l a r
beyaz boyal e v i n e k e m e r l i bir kapdan girilir. E v i n
s t k a t n d a a i l e y a a r , alt k a t n d a m i s a f i r k a b u l n e
m a h s u s g e n i b i r o d a v a r d r . E v i n y e r a l t n d a su
tesisat
m e v c u t t u r . 12, 1 4 o d a s v a r d r . Y e m e k m a
s a l a r , a r k a l v e y a s t k l s a n d a l y e l e r , altn v e y a g K O N F O R

m kakmal karyolalar, zengin evlerde

hallar
e v i n m o b i l y e s i n i t e k i l e d e r . Y e m e k t e maden
atal
kullanlrd.
A r k e o l o j i v e filoloji t e t k i k a t t a n k a n y u k a r d a
ki m u h t a s a r m a l m a t b i l e Smer
medeniyetinin
kymetini
ve umum
medeniyet tarihinde Su
merlerin
ehemmiyetini
kfi d e r e c e d e
gsterir
z a n n n d a y z [1].

[1] C. L e o n a r d W o o l l e y , L e s S u m e r i e n s ,

Paris

1930.

MISIR
MISIR V E NIL - MISIRIN LK AHALS
MISIRIN TARH MISIR
MEDENYET

VI. MISIR
X I X u n c u a s r a k a d a r , Msrn,
sahih olarak
tarihi b i l i n m i y o r d u . M e v c u t m a l m a t , masallarla
karkt.
M s r l l a r n k e n d i l e r i de, 2 0 0 0 y a h u t
3 0 0 0 seneden evelini bilmiyorlard.
Msr tarihi, Msrllarn yazs
okunduktan
( 1 8 2 2 ) s o n r a v e b u g n e kadar, Msr topraklarn
da, b i r o k l i m l e r t a r a f n d a n y a p l m a k t a o l a n ta
h a r r i l e r v e b u l u n a n e s e r l e r ile m e y d a n a k m t r .

I.

MISIR VE NL

Msr, Afrikann imal - a r k m d a d r . Asyaya,

S v e y b e r z a h ile b i t i i r . i m a l d e A k d e n i z v e
arkta Kzldenizle evrilmitir. Garb ve c e n u b u
l ile s a r l m t r .
Msra h e m e n hi y a m u r yamaz. G k daima,
tam ak ve mavidir; gndzler, parlak gnein
altnda yakcdr. Geceler, llerde o l d u u gibi,
s e r i n d i r . O r t a s n d a n b y k b i r n e h i r , Nil, g e m e seydi, Msr, bir lden, talk v e plak bir ova
dan b a k a b i r e y olmayacakt.
Msr "bir Nil vergisi,, dir. D o r u s u , Msr top
ran yaratan, Nil nehridir.
Nil, d n y a n n e n b y k n e h i r l e r i n d e n b i r i d i r .
B u n e h i r , b a l c a H a b e i s t a n d a n g e l e n Gknl
ile,
h a t t i s t i v a a l t n d a k i b y k V i k t o r y a - A l b e r gl
leri m n t a k a s n d a n g e l e n , Aknilin
birlemesinden
193

13

m e y d a n a gelmitir. Cenuptan imale akan bu ne

h i r , M s r k t ' a s n a g i r m e d e n e v e l alt a l a y a n
yapar. Bu alayanlarn imalde sonuncusu Siyen
(Assuan) dadr.
Siyen den
s o n r a Nil, A k d e n i z e d o r u g i d e r ;
yatann sanda ve solunda kayalkl tepeler
vardr.
Nil in g e t i i v a d i 1 0 0 0 k i l o m e t r e d i r . B u v a
d i n i n , o r t a g e n i l i i i s e 15 k i l o m e t r e d i r .
H i b i r y e r d e 2 0 k i l o m e t r e d e n fazla g e n i l i i
yoktur. Bu vadi bazan, dar bir geit olur. i m a l e
doru, K a h i r e hizasnda, Nil birtakm k o l l a r a ay
r l r . (V) e k l i n d e b i r m s e l l e s t e k i l e d e r . B u m
selles, o k eski z a m a n l a r d a , A k d e n i z i n b i r krfezi
idi. Nil, b u k r f e z i , b i n l e r c e s e n e i i n d e g e t i r d i i
a m u r l a r l a d o l d u r d u . H l da, h e r s e n e , b i r m e t r e
kadar doldurmaktadr. Bu suretle m e y d a n a gelen
o v a d a , n e h r i n k o l l a r ile s a h i l i n r e s m e t t i i e k i l ,
Y u n a n a l f a b e s i n i n D si o l a n A ( d e l t a ) y a b e n z e t i l d i i i i n Y u n a n l l a r , b u m m t a k a y a Delta
demiler.
G e n i D e l t a o v a s n a , Aa Msr a d v e r i l i r .
Nilin,
uzun ve dar olan c e n u p t a k i geitleri m n t a k a s n a Yukar
Msr d e n i r .
B t n M s r , D e l t a ile N i l v a d i s i n d e n i b a r e t t i r .
Bu dar, u z u n m n t a k a n n , a r k n d a Arap, g a r b n d a
Libi, c e n u b u n d a N u b i k u m lleri v a r d r .
H a z i r a n d a , Nil kylar k u r u r . N e h i r artk y a
tan doldurmaz, h e m e n t e b a h h u r etmi gibidir.
Nebatlar, h a y v a n l a r , i n s a n l a r g l k l e s o l u k alr
lar. M s r l e c e k s a n l r .
Fakat, h e r s e n e , h e m e n a y n i tarihte, 2 0 hazi
r a n a d o r u , Nil, c a n l a n r . Z i r a , H a b e i s t a n d a l a r
z e r i n d e karlar erir ve Hattistivada iddetli ya
m u r l a r y a a r . B u s e b e p l e Nil, k a b a r r , t a a r , b -

tn vadiyi doldurur. Yalnz y k s e k tepeler ze

rinde yaplm kyler, adacklar halinde, meydan
da k a l r . B u k y l e r , y k s e k y o l l a r l a b i r b i r i n e b a
ldrlar. N e h r i tutan bentler, 15 h a z i r a n d a kaldrlr.
Nil, i l k t a m a a b a l a d g n l e r d e , g z e l m a
vi r e n g i n i k a y b e d e r . Y e i l v e s i h h a t e d o k u n a n
bir s u a k a r . B u , N i l i n Bahri
Gazal d e n i l e n b a t a k
lk c e n u p m m t a k a l a r m d a n getirdii, nebat m a d
delerden ileri gelir. B u "Yeilnil,, b i r k a g n iin
de, d a h a k a b a r r v e b i r d e a d a h a r e n g i n i d e i
tirir. B u d e a s u l a r , k r m z b i r a m u r l a d o l d u r u r ;
k a n g i b i a k a r . B u da, n e h r i n d a l k m m t a k a d a k i
yataklar kenarlarndan koparp getirdii volkanlk t o p r a k l a r d a n o l u r . " K r m z m i l , , in s u y u , s e r i n
dir v e iilebilir.
Austos ve eyll aylarnda nehrin ykselmesi
tam olur. S o n r a , y a v a yava, ikinciterin s o n u n d a ,
nehir yatana girer. Toprak zerinde bereketli bir
mil b r a k r . t e o z a m a n , e k m e b a l a r . H a f i f e t o p
r a s r d k t e n s o n r a , b i r i n c i k n u n d a t o h u m atlr.
Drt ay s o n r a skntszca m k e m m e l bir m a h s u l
elde edilir. l k b a h a r d a , m e m l e k e t m a h s u l l e dolu
dur, saysz i e k l e r l e s s l d r . B u l u t s u z b i r kla
aydnlanmtr. Msr yaamakla bahtiyardr.
U m u m i y e t l e b a k a y e r l e r d e , e s k i z a m a n in
sanlar, yiyeceklerini, giyeceklerini v e b a r n a c a k
lar yeri t e m i n iin, o k z a m a n v e e m e k sarfna
m e c b u r d u r l a r . Msrda
toprak
ve iklim,
insanlara
hayat kolaylatryordu.
Alt a y k e n d i l e r i n i z a h m e t e
s o k m a k istemiyenler, istedikleri gibi yayabilirl e r d i . Nil, o n l a r i i n a l y o r d u . T a b i a t , M s r l l a r a ,
Kaideliler gibi eski m e d e n bir k a v m o l m a y a yar
d m etti.
Smerler, Akatlar ve Elamlarn yaptklar gibi

v e ayni esbap ve ihtiyalar karsnda tekiltl bir

d e v l e t k u r m a k t a da M s r l l a r a m e s s i r o l a n , m e m
leketlerinin hususiyetidir.
Nilin, h e r s e n e s u l a m a s s a y e s i n d e , Msr da,
M e z o p o t a m y a gibi, d n y a n n en m m b i t m e m l e
ketidir. O r a d a b u d a y o k a d a r a b u k yetiir ki,
s e n e d e iki, h a t t a m a h s u l a l n a b i l i r .
Buday,
arpa, dar ve h e r trl h u b u b a t ve s e b z e M s r n
eskidenberi yetitirdii mahsullerdir. Bakla, no
hut, m e r c i m e k , M s r d a t a b i o l a r a k y e t i i r d i . N a r ,
kays ve incir aalar boldu.
H u r m a aalar, e k s e r i y a , b i r o k desteler ha
linde toplu b u l u n u r d u .
Nil k y l a r n d a , h a v u z l a r ve k a n a l l a r b o y u n c a
b i r o k su nebatlar yetiirdi.
B u n e b a t l a r d a n Papirs
v e Lotus
mehurdur.
Papirs liflerinden bir nevi kt yaparlard, v e
b u k t l a r a y a z a r l a r d . P a p i r s , b i l h a s s a Delta da
bulunurdu. Yemiini yedikleri
Lotus, h u s u s i l e
Yukar Msrda bulunurdu. Bunun ieklerinden
ss yaparlard.
Msrllarn, sr, k o y u n ve kei srleri vard.
E e k k u l l a n r l a r d . A s y a d a n g e l e n at. s s h a y v a n
idi. K a z v e r d e k o k t u .
Her soydan k p e k l e r i vard.
Nilde,
timsah, suaygr, ylanbal,
turnabal, iip k a r n h a v a d a o l d u u h a l d e y z e n
garip bir balk ( F a h a k a ) oktu.
Gvercin, kumru, keklik, yabani rdek boldu.
L e y l e e b e n z i y e n bi
k u l a r da v a r d .
Bu
kua, Msrn baz taraflarnda taparlard.
Msrllar, her trl avcla o k d k n d l e r .
Memlekette h e r cinsten o k av vard. lk devir
l e r d e , a s l a n , c e y l a n da o k t u .

Msrn, ziraata ve o t u r m a y a elverili toprak

larnn hepsi, 3 0 , 0 0 0 kilometre m u r a b b a m ge
m e z ; b u k k m m t a k a d a , b u g n , 13 m i l y o n
insan yayor. Msrn, eski devirlerindeki nfusu
bugnknden
az d e i l d i . B u k a d a r
k k bir
sahada, bukadar ok insann mreffeh yaayabil
mesi, Msrn n e k a d a r feyizli o l d u u n u gster
m e y e kfidir.

2.

MISIRIN

LK

AHALS

B y k bir m e d e n i y e t yapm olan Msr halk

nereden gelmitir ?
" E s k i M s r l l a r , Nil s a h i l l e r i n d e , o k e s k i d e virlerdenberi yerlemiler ve orada tarihten evelki
devirlerin cereyan
esnasnda
medeniyetlerini,
yava yava, k u r m u l a r d r . Bu m e d e n i y e t sahip
leri, b i r c i h e t e i m a l A f r i k a d a b u g n d a h i y a a
m a k t a o l a n Tuarek
l e r e m e n s u p t u r l a r . , , [1]
S o n k e i f l e r i s p a t etti ki, N i l v a d i s i v e D e l t a ,
e v v e l ta d e v r i n d e , b u n d a n s o n r a , milttan 5 0 0 0
s e n e eveline doru tun devrinde tannd.
Tun
m a d e n i , Kaide d e n g e l m i o l a n k a b i l e l e r v a s i t a s i l e
Asya d a n g e t i r i l m i o l m a l d r . B u k a b i l e l e r , d a h a
e v e l Nil s a h i l l e r i z e r i n d e y e r l e m i o l a n y e r l i
a h a l i ile, o z a m a n l a r k a r m o l m a l d r .
Msrllar, ihtimal S v e y berzahile Asyadan

[1] M l h a z a : T u a r e g , Targui n i n
nlmaktadr.
Bunlar imal Afrikaya
gitme Trklerden olmaldr.
Filhakika,
lunmutur.

bu

mmtakalarda

cemi olarak kulla

Hazar havalisinden

H a z a r tipi t a a l e t l e r

( J a c q u e s de Morgan, L'Humanite

Prehistorique.

bu
-

gelmi bir kavmdir. Fakat, bunlar, Msrhlarn

tarihi h a k k n d a , bir e y l e r bilinmiye b a l a n d
zaman, oktanberi Msrda yerlemilerdi.
Msrllarn m e n e i m e v z u b a h s o l d u k a b i r o k
limler, Asya kt'alarn Msr ahalisinin m e n e i
o l a r a k g r m e k t e d i r l e r . Morgan
v e Amelino,
ky
n e t i n d e k i l i m l e r i i n b i r o k n e b a t c i n s l e r i n i n
geldii Mezopotamya, Fir'avunlarm pek y k s e k
mukadderata doru sevkettikleri bu rkn beii
t e l k k i o l u n m a l d r [1].
Pittart,
Msrllarn rklarndan
bahsederken
"bir rkn tad N a m i s m i n i n asyal,, d e m e k
o l d u u n u s y l i y o r [2].
J a c q u e s de M o r g a n ' n bu n o k t a y t e n v i r e d e n
baz fikirlerini de z i k r e d e l i m :
"Herhalde
baz
san'atiarn Dicle, Frat ve K e r k a n e h i r l e r i n d e n ,
S u r i y e , Palestin, Nil v a d i s i n e . . . . g e m i o l m a s
hakikata benziyor.
" B u san'atlar, belki, Y a k n Asyann imalin
den kei ve k o y u n m e m l e k e t l e r i n d e n gelmitir.
Orta Asya halknn ilk m u h a c e r e t i v e y a h u t hi
o l m a z s a b u insanlarn fikirlerinin ilk intikal v e
intiar en eski olmaldr.
Bu insanlar Msrda
h e n z y o n t m a tatan silh v e aletler k u l l a n a n
adamlar buldular. Yine bu insanlar,
Afrikann
imal s a h i l l e r i n d e y o n t m a ta san'atlar y e r i n e
b a k a san'atlar i k a m e eden yerlilere tesadf etmi
olmaldrlar.
" B u san'atlardan ihtiyalarna en m u t a b k olan
H a z a r s a n ' a t idi-,, [3]
[1] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t 1' H i s t o i r e . S 5 0 6 .
( 2 ] E u g e n e P i t t a r t , L e s R a c e s e t l ' H i s t o i r e . S. 5 0 8 .
[2] J . d e M o r g a n , L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 2 0 7 .

" u r a s m u h a k k t r ki, m a d e n M s r d a k e f o l u n m a m t r . n k , Msrn Delta ksm, bakr

devrini idrak eden insanlar tarafndan iskn olun
m a d a n evel m e s k n deildi. B u n d a n b a k a , M
s r d a b a k r m a d e n i d e kttr. F a k a t , m a d e n , a n ' a nann p a r m a y l e bize gsterdii Y a k n Asya
i m a l i n d e k e f o l u n m u t u r . , , [1]
"Nil vadisinin, ilk d e v i r l e r d e h i o l m a z s a c e n u p
ksmlar k v r c k sal Afrika kabileleri ve belki
b u n l a r l a b e r a b e r b a z Libyallar
tarafndan iskn
o l u n m u l a r d r . B u i n s a n l a r d a n e v e l ki, c i l l t a
s a n ' a t n b i l i y o r l a r d o r a l a r d a y o n t m a ta i n s a n l a r
v a r d . Nil c e n u b u n d a , c i l l ta d e v r i n e d a h i l o
l u n d u u b i r z a m a n d a , M s r a d z sal, A s y a l k a
v m l e r t a r a f n d a n b a k r , i t h a l edildi.
B u Asyal
k a v m l e r i n oktan, n e h r i n deltasn igal etmekte
olduklar h a k i k a t gibi k a b u l olunur.,, [ 2 ]
" M s r a t e r a k k i A s y a d a n g e l m i t i r . , , [3]
Msrllarn en seki kral - allahlarna
Horus
denilirdi. Fiorus, Msrn a r k n d a b u l u n a n kira
larn bir allah gibi tannd. B u h u s u s onlarn
m e n e l e r i n i n arkta, Asyada
olduuna
dellet
eder. Baz abideler z e r i n d e F i o r u s taraftarlar
nn Msrn daha eski ahalisi a l e y h i n e yaplm
m u h a r e b e tasvirleri grlr. Bu eserler,
Louvre
mzesindedir. Bu resimlerdeki baz ahsiyetlerin
t a s v i r l e r i n i n Sus
ehrinde bulunan emsali mu
hariplere m a b e h e t i n i t e s b i t e d e r l e r . B u k a n a a t t e
b u l u n a n l i m l e r e g r e , Horus e m e n s u p k a b i l e l e r
g e r e k S v e y b e r z a h v e g e r e k K z l d e n i z v e di
li] J . d e M o r g a n , L ' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e . S. 3 0 8 .
[2] L' H u m a n i t e P r e h i s t o r i q u e
[3]

S.

313

S. 3 1 4 .

 e r yollarla A s y a d a n Msra ilk gelen i n s a n l a r

deildir. B u n l a r d a n evel a y n i yollarla g e l e n l e r de
vardr.
B u n d a n b a k a Msr kral - allahlarna verilen
e s k i i s i m l e r demirci
manasna olarak
tercme
edilmitir. B u n l a r , h e m m u h a r i p , h e m m a d e n san'
a t l a r n y a p a n i n s a n l a r d . [1]
B u g n m u h a k k a k t r ki, ilk M s r a h a l i s i m i
lttan 5 0 0 0 s e n e e v e l i n e d o r u A s y a d a n g e l m i
o l a n b e y a z r k t r ; b u r k Nil v a d i s i n d e y e r l e t i .
K a b i l e l e r h a l i n d e k m e l e r t e k i l etti. H e r b i r k
m e n i n reisi, dini v e k a n u n l a r vard.
Bu malmattan
ve
Trk
tarihine
methalde
Trklerin umum muhaceretlerine
dair v e r i l e n
t a f s i l t n i h t i v a ettii d e l i l l e r d e n M s r d e l t a s n a
y e r l e e r e k ilk Msr medeniyetini
kuranlarn
Trkler
olduu
anlalr.

3.

MISIRIN

TARH

Msr tarihinin iptidasndan balyan

metodik
tarih bir yaz y o k t u r . H e y k e l l e r d e , e h r a m l a r d a ,
mabetlerde grlen zafer menkbeleri, tercmeihaller, kral e m i r n a m e l e r i , idar m u h a b e r a t , ahs
a k i t l e r y e g n e v e s i k a l a r d r . B u n l a r da
objektif
deildir. Hepsi mabetlerde bulunmutur.
Din
temayllerin tesiri altndadr. Btn b u m e t r u k tn t e t k i k i n d e n s o n r a , v u k u a t v e h a n e d a n s a l t a [1] L e s P r e m i e r e s C i v i l i s t i o n e s , p a r G u s t a v e F o u g e r e s ,
M e m b r e de l'Institut, P r o e s s e u r la F a c u l t e d e s L e t t r e s d e
Paris; G e o r g e s C o n t e n a u x , attache a u m u s e e de
Louvre;
R e n e Grousset; conservateur - adjoint de m u s e e G u i m e t ;
P i e r r e J u g u e t , P r o f e s s e u r a la F a c u l t e d e s L e t t r e s ;
Jean
Lesquier, Pr. L a F a c u l t e des Lettres. Sahife: 2 8 .

nallarn bir metot dahilinde tesbite i m k n hsl

olmutur.
N i l v a d i s i n i n , delta k s m n i l k i g a l e d e n
ler, O r t a A s y a d a n m u h t e l i f y o l l a r l a v e b i r b i r i
a r d s r a g e l m i o l a n Trk
kabileleridir.
Bunlar
btn T r k l e r i n ekseriyeti gibi brakisefal idiler.
B u i n s a n l a r t i p i n e , A k d e n i z h a v z a s tipi d i y e n l e r
v a r d r [1].
B u b e n z e y i A d a l a r d e n i z i h a v z a s n n asl a h a
l i s i n i n d e T r k o l m a s n d a n d r . B u tip y a n n d a
dolikosefal sam ve h a m i l e r de vardr.
Bunlarla sonradan karlmtr. B u sebeple
Msrda i m d i y e k a d a r bulunan iskeletlerde ve
heykellerde brakisefal ve dolikosefal
tiplerinin
h e r ikisi tesbit o l u n m u t u r .
T r k l e r , Nil vadisine gelip yerletikleri z a m a n
m u n t a z a m ziraat ve sulama usullerini, hayvanc
l v e m t e n e v v i m a d e n s a n ' a t l a r n o k t a n bili
y o r l a r d . B u n d a n b a k a k u v v e t l i b i r i t i m a te
kiltlar da vard. Msrda seri t e r a k k i v e m e d e
niyetin sebeplerini bunda a r a m a k lzmdr.
M s r n ilk a h a l i s i n i t e k i l e d e n a i l e v e k a b i
lelerin ayr ayr b a y r a k m a k a m n d a birlik
iaretleri vard. Bunlar, k u r t ahin gibi hayvanla
rn ve g n e i n l e v h a l a r z e r i n d e izilmi r e s i m
leri v e y a b i r h a y v a n d e r i s i z e r i n e r e s m e d i l m i
a p r a z o k l a r , v. s. g i b i e y l e r d i . B u , a l m e t l e r
k e n d i l e r i n e k u d s i y e t izafe o l u n a n b i r t a k m tim
s a l l e r idi. E s k i M s r a h a l i s i e v v e l , b u
timsaller
e t r a f n d a k a b i l e l e r h a l i n d e idi. K a b i l e L e r r e i s t a r a
f n d a n i d a r e o l u n u r d u . B u r e i s l e r e , Saru [2] d e r [1] A. M o r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e S. 4 4 .
[2] K e l i m e ( S a r u H a n ) d a k i s a r u y a b e n z i y o r .

l e r d i . D a h a s o n r a l a r b u k a b i l e l e r b i r l e t i l e r . gal,
e t t i k l e r i a r a z i y e Nome ( E l ) [1] d e d i l e r .
Kabilelerin baz timsalleri, Msr medeniyetinin
nihayetine kadar N o m e l e r i n isimleri olarak kald .
Timsaller z a m a n l a allah m a k a m n a karld.
Bu
a l l a h l a r , d i e r t a r a f t a n da Savularn
fevkinde, ye
g n e reisler ve krallar tanndlar:
Allah-Krcl
Nomeler, evvel mteaddit kratlklar halinde
bulundular. Sonra, btn krallklar, bir kraln
etrafnda birletiler. Artk Msr itima heyeti, b i r
devlet haline g e m i oldu. Msr tarihi, milttan
4 - 5 bin s e n e e v e l i n d e n balar.

H e r N o m e n i n b i r m e r k e z i v a r d : Nut k t i d a r ,
m e r k e z d e y k s e k d u v a r l a t o s u n d a . Ret
oturan
A l l a n n e l i n d e y i d i . A l l a h l a r n u n v a n , Nep
idi.
Allann hkmeti, krallar ve yahut N o m e valileri
tarafndan icra olunurdu. Herhalde radenin m e n
ei i l a h idi. H k m e t icra e d e n k i m s e a l l a n n
v e k i l i idi.
K a i d e v e E l a m d a da ilk t a r i h v e ilk m e d e n i y e t
d e v r e s i n d e i d a r e e k i l v e m a h i y e t i b y l e idi.
T a r i h d e v r i n i n a l l a h l a r m d a n , Horus, Hathor
[2]
gibi bir k s m ; rnatnll timsallerin f e v k i n d e u m u
m, m i l l a l l a h l a r m a k a m m d a y d l a .
Horus, gnei, ark, a r k ufuklarn ifade e d e r
[1] N o m e ,
El m u k a b i l i d i r .
Burada
araziye
nispe*ti
vardr: lkedir.
[2] H o r u s = H o r = H r e k i l l e r i n d e y a z l m t r . O r
Ur, t r k e d i r ; s e m a , g n e m a n a s n a da gelir. Os
=
O - u r k e l i m e l e r i d e Horus e k a l b e d i l m i o l a b i l i r .
Haathor,
H a t u n H o r olmaldr. F i l h a k i k a ikinci, birincinin kar
syd.

v e b i r d o a n ( a h i n ) ile t e m s i l e d i l i r d i . te, b u
a l l a h l a r n a m n a M s r m e d e n i y e t i n i n ilk k u r u l d u
u Delta da h k m e t i c r a e d i l i r d i . Y u k a r M s r
a l l a h Set [1] n a m n a b a k a l a r t a r a f n d a n z a p t e dildi. A a M s r ile Y u k a r M s r b u a l l a h l a r n a
m n a b i r o k m u h a r e b e l e r ettiler. A l l a h l a r n a m n a ,
insanlarn birbirlerine dmanlklar, birbirlerile
b o a z l a m a l a r m e d e n i y e t t a r i h i n i n a l k a d a r o
laca bir meseledir. Devlet tekiltnn, Msr
t a r i h i n i n b a l a n g c n d a o l d u u g i b i , din k a r a k
terde olmas, insanlar beyninde, daima h u s u m e t
hislerini
ve yokyere kan dklmesini
mucip
olmutur.
Tanri H o r u s namna birok krallar tarafndan
icra o l u n a n Msr saltanat, m. ev. 3 3 1 5 t a r i h i n e
k a d a r 7 - 1 7 a s r d e v a m etti.
Bu tarihten sonra, Yukar
Msrda,
Tinis
kt'asmda
prenslerden
Menes,
Tanr
Horus u n
yerine, onun, timsali olarak bizzat kral oldu: Tinis
H a n e d a n n k u r d u . Tinis krallar,
m e r a s i m icab
olmak zre, aldklar muhtelif unvanlar arasnda
Horus u n b i r u n v a n n da t a r d . B u u n v a n l a r n
h e r b i r i n e k i r a l n i n t i h a p ettii b i r N o m e t i m s a l i
de i l v e o l u n a b i l i r d i .
Horusun
unvan Aa ve Kaan gibi unvanlar
d a n b i r i idi [2]. "Kaan,, m e f h u m u h a y a l f e v k i n d e
b i r b y k l e , k u d r e t e . a m i l idi. B i l h a r e din u l e
m a s , k i r a l m e t h i i n " K r a l K a a n , , d r d e r l e r d i [3].
[1] S e t r k e y e r d e m e k t i r .
Y e r allah ve karanlk
a l l a h o l a n Setin
S e ile m a n a c a m n a s e b e t i g r l y o r .
[2] a
dr. L e Nil
ler, B y k
[3] L e

ah ve Ka Kha Q ekillerinde
yazlmet la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 3 5 . B u k e l i m e
ve H a n manalarna olan Aa ve Kaan olmaldr.
N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y . S. 1 3 6 , 1 4 0 , 1 4 2 .

S!

203

P r e n s l e r e "At A a , , [1] d e n i r d i .
Saray
kadnlarna
" K h e t Hor,, u n v a n
ve
rilirdi. T i n i s k r a l l a r n n , s a r a y l a r n a b y k e v
m a n a s n a " P e r a [2] d e n i r d i . B u i s i m , M e n i s
d e v r i n d e d o r u d a n d o r u y a kiral ifade eder.
Pharaon,
u v a n , Per a d a n k m t r .

Trkler, tarihten cok zaman eveldenberi Msr

da y e r l e m i v e tarihe y a k n devirleri orada ya
a y a r a k Msr m e d e n i y e t i n i k u r m u v e tarih de
virlerini amtr. Msrda ilk m e d e n i y e t v e tarih
d e v l e t , Trkler
tarafndan
tesis edilmitir. O devrin
zihniyeti olarak inandklar ve kendilerinden sonra
da k u v v e t m e m b a o l a r a k i n a n l m a k t a d e v a m e d i
l e n a l l a h l a r Horus
n a m n a icray saltanat eyle
milerdir.
Tinis
p r e n s l e r i saltanat a l m a k iin y z l e r c e
s e n e uramlar, ve en nihayet muvaffak olabil
milerdir.
Tinis sllesi kollar bal bir Asyalnn bana,
t a p t k l a r b i r b a l n s o p a ile v u r d u u n u t e r s i m et
m e k l e i f t i h a r e t m i l e r d i r [3].
S a m Msrllar, milttan 1 4 0 0 s e n e e v e l i n e
k a d a r k r a l l a r n a A s y a l v e Eti t r k l e r i n i n g a l i b i
[1] B u k e l i m e ( H a t i ) e k l i n d e d i r . A t i , t a b i r i n i n k a
dim trkede y e e n m a n a s n a geldii anlalyor.Filhakika,
bunlar h k m d a r l a r n oullar deil, yeenleridir ( O r h o n
A b i d e l e r i , N e c i p A s m B . S. 8 4 , 1 3 7 1 4 0 ) T r k e A t a ' d a A t a
demektir.
Bu manada da m n a s e b e t l i d i r : T r k
lgati,
H . K z i m B.
[ 2 ] L e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S. 1 5 9 . B u r a d a
da a = A a ( b y k ) .
[ 3 ] A. M o r e t e t G. D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s .
Sahife 6 2 . ekil. 9.

unvann v e r m e k l e onlar b y l t m e k gayretini

g t m l e r d i r [1].
Sam l e r i n b u h a l e t i r u h i y e l e r i t e t k i k e d e e r .
Msr samlerinin m e d e n i y e t ve saltanatlarna
k o n d u k l a r T r k l e r i n Msrda mevcudiyetlerine
dellet e d e b i l e c e k btn vesikalar ortadan kald r m a k iin ellerinden geleni yaptklarna p h e
e t m e m e k lzmdr. Fir'avunlardan evel medeniyetleri v e b y k h i z m e t l e r i m u h a k k a k o l a n l a r n m e d e n i y e t ve tarihlerini F i r ' a v u n l a r tarafndan yaplan e h r a m l a r d a a y r c a v e k e n d i l e r i n i n o l d u u g i b i
k a y d e t m e m i o l m a l a r bu fikri teyit e d e r [2].
Fir'avunlar, yalnz, kendi icraatlarn mabetle
rin duvarlarna k o y d u k l a r kitabelerde mbalal
b i r s u r e t t e k a y d e t t i r m i l e r d i r ; b u n d a n b a k a , kita
beler z e r i n d e k e n d i seleflerinin isimlerini kaz
tarak k e n d i isimlerini k o y a r l a r d . Hatt kinci
Ramses g i b i , b a b a s n n i s m i y e r i n e k e n d i i s m i n i
k o y a n l a r da v a r d r . k i n c i Ramses,
bakalarndan
a l d z a f e r l e r l e , k e n d i z a f e r i k a d a r s e v i n i r d i [3].
Bu sebeple Msr medeniyetinin hakik kurucu
larna, m e d e n b e e r i y e t i g t r e c e k yol, A s y a n n
ilk m e d e n i y e t i n i n d a h a i y i t a n n m a s o l a c a k t r [4].

4.

MISIRDA TARH

i
I
I
I
I
I

DEVRLER

Msr tarihini, balca iki b y k d e v r e a y r m a k

m n a s i p olur.
[1] A. M o r e t , G . D a v y , D e s C l a n s a u x e m p i r e s . S a . 1 4 6 .
[ 2 ] A. M o r e t , L e N i l e t la C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e .

[ 3 ] E . L a v i s e , H i s t o i r e d e F r a n c e et n o t i o n
d'Histoire
generale. S a : 12.
[4] G u s t a v e
Sa : 2 8 .

Fougeres,

Les

Premieres

Civilisation

B i r i n c i d e v i r , m . e v . e n az 5 0 0 0 s e n e s i n d e n
m . e v . 3 3 1 5 s e n e l e r i n e k a d a r , t a k r i b a 17- a s r
d e v a m e d e n , Kral - allahlar
devridir.
B u devrin, k i m l e r tarafndan, nasl tesis olun
d u u n u izah ettik. M s r m e d e n i y e t i n i n b a l a m a s ,
i n k i a f b u d e v i r d e o l m u t u r . B u d e v r i n tafsiltl
tarihi, arkeoloji tetkikleri ilerledike
tavazzuh
edecektir.
k i n c i d e v i r , Fir'avunlar
devridir.
lk Fir'avun,
Menes tir.
M e n e s t e n s o n r a birbiri a r d n c a b i r o k Fir'a
v u n l a r gelmitir. Kolaylkla hatrda k a l m a k iin
b u Fir'avunlar 2 6 slleye ayrrlar.
Fir'avunlar tarihi de be d e v r e y e a y r l a b i l i r :
1) E s k i i m p a r a t o r l u k . B u d e v i r d e
payitaht,
e v v e l Tinis te idi, s o n r a Menfis e h r i o l m u t u r .
2 ) Birinci Tep ( T h e b e s )
devri, y a h u t
orta
imparatorluk. Bu devirde, Tep, payitaht oldu.
3 ) kesuslar devri.
4 ) Yeni
imparatorluk,
yahut
ikinci
Tep
devri.
5 ) Say devri. B u devir, Fir'avunlar istiklli
nin son devridir. B u d e v i r d e payitaht, Deltada
Say
ehridir.

Es

d e v r i K r a l Mellar,
TORLUK
M s r d a Tinis te o t u r d u l a r . B u k i f a
n n i s m i n e n i s b e t e n , Tini
sllesi
n a m n aldlar. S o n r a payitahtlarn Menfise n a k l
ettiler.
Bu ehre,
n i s b e t l e de,
Eski mpara torluk devrindeki Fir'avunlara
Menfis
sllesi
dediler.

BIRINCDEVR:
ESK MPARA-

^ P f ^ l u k

k l

M e n f i s e h r i , b u g n k Kahire
c i v a r n d a idi.
B u e h r i y a p a n F i r a v u n B i r i n c i Pepi d i r [1].
M e n e s , m u k t e d i r ve faydal k a n u n l a r y a p m
tekilt bir kral hatras brakmtr. Aa v e
Y u k a r M s r b i r l e t i r e r e k i d a r e etti.
Menes ten
sonra gelen Fir'avunlarm en me
h u r l a r , Keops,
Kefren
v e Mikerinos
tur.
B u Fir'a/unlar, K a h i r e n i n c e n u p g a r b n d a C i z e
c i v a r n d, k e n d i a t l a r n t a y a n b i r e r ehram
yap
m l a r d r . B u k r a t l a r d a n s o n r a , Menfis i y a p t r a n
Birinci P e p i v e k i n c i P e p i gibi, m u h a r i p krallar
geldi, m. ev. 2 5 0 0 tarihine d o r u b u n l a r Msr
hakimiyetini arkta, Sina yarmadasna, cenupta
J i a b e i s t a n dalarna k a d a r genilettiler. Kzlden i z d e ticaret yaptlar.
B u n d a n sonra, E s k i m p a r a t o r l u k , b i r k a asr
s r e n d a h i l k a r k l k l a r y z n d e n batt.

Msr m. ev. 2 1 5 0 tarihlerine doru

k a r k l k t a n k u r t u l d u . Tep p r e n s l e r i
J
i
TORLUUN
i k t i d a r m e v k i i n e g e t i l e r , lep
ehri
BALANGICI
payitaht oldu. Bu devir b a l a n g c n d a
gelen Fir'avunlar
muharip
idiler.
Msrn imal ve cenubunda, karklk devrinde
biribirinden ayrlan eski imparatorluk mntakalarn, y e n i d e n idareleri altnda birletirdiler. Sina
y a r m a d a s n t e k r a r M s r a b a l a d l a r . Sina
ber
zahnda m s t a h k e m bir hat yaptlar. Msr gemi
leri, S u r i y e k y l a r b o y u n c a Berut u n
imalinde
Biblos a k a k a r gittiler. F i a b e i s t a n n i m a l d a l a r
tekrar zaptolundu. Fakat, Msr h u d u d u yalnz

^
fJS^?
YEN IMPARA-

[1] l e N i l e t l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e , S.

143

Birinci elleden kinci elleye gtrld. O r a d a

da c e n u p t a n g e l e c e k i s t i l l a r a k a r
mstahkem
bir m e v k i yaptlar.
Nil in a y a n e v i r m e k s u r e t i l e , M r i s g l
n n v e Y u n a n l l a r n Labirent
dedikleri m e h u r
Mezar-Saraym
yaplmalar Tep sllesi F i r a v u n l a
rna atfolunur.
Bu devirde Elamlar, Suriye ve Palestine h
kim, bulunuyorlard. Elam krallarndan
Kutur,
P a l e s t i n h k m d a r u n v a n n da t a r d .

UUNCU

Msr milattan

DE-

*,

takriben
,

1700
,

sene

kesusLar
tarafndan zaptolundu.
kesus lar, K a i d e v e E l a m h a v a l i s i n
d e n S u r i y e v e P a l e s t i n t a r i k i y l e , M
sr z e r i n e y r d l e r . B u n l a r d a n ilk g e l e n k k
kabileler, Msra m u s l i h a n e girdiler v e eyi k a b u l
olundular.

VIR:

LAR

IKESUS-

DEVRI

B y k kesus k t l e l e r i ,
muntazam
tekiltl
ve o k eyi m s e l l h idiler. Reisleri, m u k t e d i r ku
m a n d a n l a r idi. B u k u v v e t l e r , S i n a c e p h e s i n d e k i
m s t a h k e m hatt z o r l y a r a k g e t i l e r . M s r o r d u
s u n u m a l p ettiler, Msr h a k i m i y e t l e r i altna
aldlar. Bir asr k a d a r d e v a m e d e n kuvetli bir dev
let k u r d u l a r . H k m v e t e s i r l e r i Y u k a r M s r d a n
Kaide
ve Giride
k a d a r amil oldu.
Hertarafta
kurallarnn ismi k i t a b e l e r e yazld.
M e n f i s i v e Delta da T e n i s v e A v a r i s g i b i e h i r
l e r i p a y i t a h t ittihaz e t t i l e r . M e r k e z i s i k l e t l e r i
Ava
ris te idi. B u m m t a k a , y a z m e v s i m i n d e , o r d u l a r n a
m u n t a z a m talim v e m a n a v r a yaptrdklar m s
t a h k e m b i r o r d u g h idi.
Nubideki
Kuslularla
d a ittifak
etmilerdi.

kesus\a.r\&,
ayni rktan olduklar anlalan Kus
lular, s a m M s r l l a r t a r a f n d a n h a k a r e t g r e n b i r
halktr.
Bir dereceye kadar muhtariyetle idare olunan
T e p p r e n s l e r i kesus lava
i s y a n iin f r s a t g z e t
liyorlard. N i h a y e t , frsat g n l e r i geldi. k e s u s k
rallar, z a m a n l a , iki b y k h a t a y a s a p m l a r d .
B i r i n c i s i , F i r ' a v u n l a r m i d a r e v e s i y a s e t v e sa
r a y m e r a s i m v e detlerini tatbik e t m e e balad
lar, m s r l l a t l a r . M s r k r a l l a r g i b i , F i r ' a v u n ol
d u l a r . O n l a r g i b i F i r ' a v u n s l l e l e r i t e k i l ettiler.
B u n d a n b a k a , kesus
krallar, idaresi m
k l , v s i b i r m n t a k a d a n f u z tesisi h . r s l a r m a k a
pldlar. te b u s e b e p l e r l e i d a r e l e r i n d e zaaf be
lirdi. Tep prensleri
aleyhlerine, dahil uzun bir
m u h a r e b e atlar. Y a v a a v a madd ve m a n e v
k v e t l e r i n i k a y b e t t i l e r , n i h a y e t Avaris t e y e r l i l e r i n
muhasarasna dtler. B u n u n neticesinde Msrda
kesus
h a k i m i y e t i n i h a y e t b u l d u (m. ev. 1 5 8 0 ) .
y

KESUSLARIN

M a a m a f i h , kesuslar
,

'

...

,_

Msrda

haki-

. . . . . .

m y e t v e saltanatlar, Msr tarihinin

dahil bir safhas o l m a k t a n fazla bir
hdisedir. B u hdise u m u m dnya tarihine ge
mi m h i m bir vak'adr.
Babilin
E t i l e r t a r a f n d a n m . e v . 1 9 2 5 te zapt,
On kinci Msr Sllesi devirlerine dorudur.
B a b i l d e m . e v . 1 7 6 0 ta K a i f l e r h d i s e s i , O n
n c Sllenin balangcna (m. ev. 1 7 8 8 ) e
tesadf eder.
O n n c S l l e n i n s o n u n d a , m. ev. 1 6 8 0
t a r i h i n d e idi k i , A s y a d a n b i r istil g e l d i .
kesuslar
Aa Msr zaptettiler. S a y d m z b y t k hdi
seler a r a s n d a k i irtibat m e y d a n d a d r .
MENE

209

14

A s y a i l e r i n d e n g e l e n l e r Frat t a n Nile
giden
geidi, sahil b o y u n c a kat'ederek, Deltay zapta
t e e b b s ettiler.
t t i f a k l a k a b u l o l u n m u t u r ki, kesus
istils
y a v a v e m u s l i h a n e b a l a m t r . Fasitler
de Babili
byle zaptetmilerdir. kesuslar kalabalkt. Bun
lar, S u r i y e y e g e l d i k l e r i z a m a n , X I i n c i S l l e n i n
balangcnda eyi k a b u l olunmulard.
Babilin, Etiler
tarafndan zaptndan (1925
1 9 0 0 ) 2 5 s e n e s o n r a , Beni-Hasan
da bir m e z a
rn d u v a r n d a
bir levhaya h a k o l u n a n . resim,
Asyadan gelen m u h a c i r l e r i n , Deltadan u z a k ola
r a k Nil vadisinde yerletiklerini teyit eder.
Bu
muhacirler, ok, mzrak, b u m e r a n g (bir nevi atma
s i l h ) ile m s e l l h , m u h t e l i f r e n k l i y n e l b i s e l i
m u h a r i p v e 3 7 k i i d e n ibaret bir k a b i l e idi.
N o m e valisinin h u z u r u n a gidileri yle tasvir
olunmutur : Eekler zerinde, Asya
mahsul
o l a n a n t i m o a n m a d e n t o z u y k l idi. S r m a l
ar elbiseler giyinmi
olan kadnlarna,
bir
algc ve bir m u h a r i p refakat ediyordu. B u k
k k a b i l e n i n r e i s i {Heqa-Khast
= C h e i k h de Des e r t ) n n d e h e d i y e o l a r a k v a l i y e t a k d i m ettii
keiyi sryordu.
R e i s i n i s m i bsha
idi. B i r k r a l k t i b i , v a l i y e
b i r l e v h a t a k d i m etti. O r a d a , u y a z l idi : " A m u l a r v a l i y e a n t i m o a n t o z u g e t i r m e k i i n geldiler...,,
B u A s y a l l a r n Beni Hasan da y e r l e m e l e r i , r e s m
b i r s u r e t t e idi.
B u n l a r Msrda, servet a r a m a y a gelen ne tc
c a r v e n e de k k s a n ' a t k r idiler. B u n l a r Fir'avundan
misafirperverlik istiyen m u h a c i r , bir
k k k a b i l e idi. B e n i H a s a n N o m e ' s i n d e y e r l e
tirildiler. B u h d i s e n i n i m d i y e k a d a r yalnz tek

vesikas vardr. Bu kabile, Palestin

halkndan
d e i l d i r . O n u , 1 9 2 5 Kaide d e k i b u h r a n y z n d e n
Msr y o l u n a atlm bir g e b e T r k ailesi olarak
k a b u l e t m e k iin deliller vardr.
B u n d a n s o n r a d r ki, F i r ' a v u n l a r , P a l e s t i n orta
s n d a t e h d i t e d i c i t e h l i k e l e r l e k a r l a t l a r . M s r or
d u s u , Amu i s m i l e y a d e t t i k l e r i A s y a l l a r k a r s n d a
r i c a t e m e c b u r o l d u v e A s y a l l a r a sefil d e d i l e r . Fir'a
vunlar, bir m d d e t daha vaziyete h k i m kaldlar.
O n n c S l l e z a m a n n d a ( m . ev. 1 7 8 8
- 1 6 6 0 ) k e s u s l a r , Deltaya
girdiler v e Msr krat
larn hi deilse, Aa Msrda b o y u n d u r u k l a r
altna aldlar.
B u f a t i h l e r e , Hiksos
ismi, bir Msr J e n e r a l
o l d u u a n l a l a n Manethon
tarafndan verildii,
y a h u d i Yosef
tarihinde zikredilmitir.
Bu esere
g r e Hiksos
ismi, k a v m d e n ziyade, reislere tatbik
olunmutur.
ki
kelimeden mrekkeptir:
Roi
kral m a n a s n a olan
Hk ile a v a m
lisannda,
oban manasna
a l m a n Sos k e l i m e l e r i n d e n . .
M s r l l a r , u m u m i y e t l e , e y h l e r e Heqa
derler.
Shos
Kpt lisannda, o b a n m a n a s n a
kullanl
mtr. "Sha'sou,, Msr kelimesi de Arabistan ve
Palestinde grlen g e b e l e r e tatbik olunmutur.
H e r h a l d e k e l i m e n i n a s l n a n a z a r a n , m a n a v e te
l f f u z c a y a n l l k v a r d r . ( M a a m a f i h , t r k e ike
sus tan u z a k d e i l d i r ) [1].
I

[1] I k e = s a h i p , b e y d e m e k t i r . B y k T r k L g a t i H.
K. K a d r i , S. 5 1 3 , 5 1 4 . S u s E l a m n p a y i t a h t d r .
ksus =
kesus = Sus sahibi, beyi demektir..
( H e q a ) kelimesi Asyallar (Settion) iin dahi, Msrda
o t u r m u o l a n b i r e h ss ( H e q a ) m a n a s n d a
kullanlmtr.
k e , H e q a o l m u . (A. M o r e t v e G. D a v y .
Des Klans aux

Altnc Fir'avun S l l e s i n d e n itibaren

Batlamyos\&r z a m a n n a k a d a r , A s y a l k a b i l e l e r i n r e i s l e
rine" bu u n v a n verilmitir. O n S e k i z i n c i F i r ' a v u n
Sllesi dahi Asyal k a b i l e l e r i n bir k s m n a b u
nam verdi.
Nil v a d i s i n d e n e v e l S u r i y e v e Babil kt'asnn
da b u A s y a l k a b i l e l e r t a r a f n d a n istil o l u n d u u
zikrolunmaktadr.

Bir Fir'avun demitir k i : "mehul bir rktan

insanlar, arktan geldiler, m e m l e k e t i m i z i istilya
c r ' e t ettiler, o n u k o l a y l k l a z a p t e t t i l e r , r e i s l e r i n i
h a p s e y l e d i l e r , k r a l o l d u l a r . Menfis te o t u r d u l a r
en iyi y e r l e r e g a r n i z o n l a r i k a m e ettiler. a r k h u
d u d u n u t a k v i y e ettiler. Avaris i d e t a h k i m e t t i l e r
ve o r a y a 2 4 0 , 0 0 0 kiilik
garnizon
koydular.
Yazn Avarise gelirlerdi.
Askerlerine
buday
tevzi ederler, maalarn
verirlerdi.
Ecnebilere
k o r k u v e r m e k iin a s k e r l e r i n i m u n t a z a m talim
ettirirlerdi.,, B u h i k y e , Yosefin
zaptettii
Manet
hon un
bir h i k y e s i d i r .
Msrn urad
fel
ketleri resm vesikalarda y a z m a k det deildi.
Fakat Msrllar, bu istillardan
kurtulduklarn
i f t i h a r l a s y l e r k e n , b i r t a r a f t a n da h a k i k a t i itiraf
etmi oluyorlard.
kesuslar, Asyal A m u [ 2 ] lar diye kaydolun
mutur. k e s u s isimleri, iinde sam v e Msrl
olmyan isimler vard.
B u i n s a n l a r n m e n e i Aandolu
olmaldr. ke
s u s l a r , Kenan Eli n d e n o l a m a z d . n k , M s r l l a r
tarafndan daim surette malp edilmi
olan
a

[2]

A. M o r e t , D e s C l a n s a u x

Empires.

K e n a n Eli ahalisi yalnz b a l a r n a Deltann m s

tahkem maniasn zorlyamazlard. B u n u yapabi
len insanlar ki Avaris m s t a h k e m
ordughnda
a s k e r t a l i m l e r l e u r a m a y a d e v a m ettiler, b u n l a r
kuvvetli, cesur, tun ve demir kllarla iyice msellh idiler. Atlar k o u l u m t h i m u h a r e b e ara
balar kullanyorlard.
M s r l l a r , kesuslar
dan evel b u n u bilmiyor
lard.
M s r l l a r d a n d a h a iyi m s e l l h o l a n m u h a r i p
kesuslar
dr ki, fena s e v k ve i d a r e o l u n a n Fir'avunlarm, zenci askerlerini ve milislerini malp
etti. B u n a b i n a e n k e s u s l a r s e v k v e i d a r e e d e n
ler, Kallar,
Etiler
gibi, y e n i g e l m i milletlerden
biri o l m a k lzmdr. k e s u s l a r m Msra g e l m e k
iin getikleri S u r i y e d e b u g n o a l m
olan
t a h a r r i l e r , o n l a r a ait o k i z l e r m e y d a n a k a r a c a k
tr.
Yahudilere
gelince, onlarn
Kenan
Elinde
yerlemeleri
t a k r i b e n m . e v . 1 3 0 0 d e on d o k u
zuncu Slle zamannda grlr.
kesuslarm Msr vadisinde hakimiyetleri 1 6 6 0 tan 1 5 8 0 e k a d a r d e v a m
GUNUN G E - ^ ^u ksa z a m a n d a
kesuslarm
NL
M s r d a b y k b i r i m p a r a t o r l u k tesis
ettiklerine ahit oluyoruz.
Msrn tekmil m m b i t ve m a h s u l d a r ktalar,
tek b i r devlet reisinin hakimiyeti altna girdi.
M s r a b i d e l e r i n d e n , kesus
krallarmm isimlerini
t a n y o r u z . B u k r a l l a r o n b e s , o n alt, o n y e d i n c i
s l l e l e r i t e k i l ettiler. B u s l l e l e r , Y u k a r M s r d a
T e p prenslerinin tekil ettikleri slleler tekabl
eder. Fakat, k e s u s krallar, dier k k krallk-

~ 5 ~1^ ~
K

PA

e <

e r

l a r d a n p e k o k fazla k u v v e t l i idiler. B u k r a l l a r d a n i s i m l e r i A p o f i s ( A p o p h i s ) v e Khian

diye
m a z b u t kalan iki tanesi, t e k m i l Msrn b y k b i r
ksmna m u t l a k bir h a k i m i y e t l e sahip oldu.

kesuslar,
Msr detine ve Fir'avunlarn idare
ve riyaset sistemine kendilerini a b u k kaptrdlar.
Fir'avunlara m a h s u s saray merasimini ve detlerini
k a b u l ettiler. K e n d i h e y k e l l e r i n i , r e s m s t i l e g r e
yaptrdlar. Binlerce levhalar zerine hiyeroglif
yazsyle isimlerini yazdrdlar.
Msr allahlarmn mabetlerini dahi ihya v e m u
hafaza ettiler. Fakat, k e n d i l e r i A v a r i s v e T a n i s t e ,
M e z o p o t a m y a d a v e A n a d o l u d a t a p l a n Bele
tap
t l a r [1]. K r a l K h i a n , Bel e o l d u u g i b i M s r l l a
r n a l l a h o l a n Raya. d a t a p y o r d u . n k , A s y a y
ve Msr
kendi
idaresi altnda
birletirmek
gayesini gdyordu.
Khian, i s m i n i " m e m l e k e t l e r sahibi,, d i y e y a z
drd. M a a m a f i h , Asyal reis m a n a s n a o l m a k z e r e
(Heqa-Klast)
e s k i u n v a n m u h a f a z a etti. B u v s i
v e a m i l saltanat iddialar, b t n m e d e n a r k t a
tasdik
o l n n m u gibi g r n y o r .
Khian
ismi
T e p ile B i r i n c i e l l e a r a s n d a b i r g r a n i t p a r a s
z e r i n d e o k u n d u u g i b i , Deltada
b i r stat ze
rinde de o k u n u r . O n u n ismi, Palestinde,
Gezer
harabelerinde,
Badatta b u l u n a n kayadan
bir
k k a s l a n z e r i n d e v e G r i t t e Cnossos
harabe
s i n d e , Minos
s a r a y n d a rthur
Evans
tarafndan
[1] B e l i l h n n T r k s t a n d a Y e n i a y h a v a l i s i n d e k a
d m T r k l e r i n t a p t k l a r m a b u t l a r d a n biri o l d u u n u B a r t hold syler.

y e r d e n kardan, bir m e r m e r k a p a k
zerinde
kefolunmutur.
Khian m
Birinci elleden,
Acem krfezine
kadar btn meden ark dnyasn hakik olarak
h a k i m i y e t i altna a l m olmas, y a h u t b t n bu
l e m e Msr ile S u r i y e arasnda m e r k e z bir n o k t a
olan Avaristen ordularile h k i m o l m u olmas
kabul olunabilir.
Bittabi b y l e bir i m p a r a t o r l u k , y a y a m a z d .
B y l e b i r i m p a r a t o r l u k t a m a n e v , din v e siyas
bir b i r l i k p r e n s i b i a r a m a k b e y h u d e d i r .
kesuslarm
hakimiyeti, memleket igalinden
baka bir ey deildir. B u sebeple hakimiyetleri
g e i c i o l d u . N a s l ki, T a u n l a r n b e i n c i
asrda
A v r u p a y t e d h i e d e n s a l t a n a t l a r da b y l e ol
mutur.
kesuslarm
h a k i m i y e t i , m. ev. 1 6 0 0 s e n e l e r i n e
d o r u eridi. Y u k a r Msr prenslerinin, k e s u s l a r
aleyhinde muvaffakiyeti ihtimal Asurlularm tesirde
vukubulmutur.

5.

MISIRDA NHTAT

VE

SEBEPLER.

Kade
m e y d a n m u h a r e b e s i n i y a p a n Eti o r d u
su, y a l n z A n a d o l u a h a l i s i n d e n i b a r e t d e i l d i r . B u
orduda ayni rktan olan birok ktleler de vard.
H u s u s i l e , G i r i t v e b u g n Y u n a n i s t a n d e n i l e n kt'a
ahslisi de b u l u n n y o r d u . B u n l a r
memleketlerini
bo b r a k a r a k , Anadolu rkdalarile b e r a b e r kinci
R a m s e s o r d u s u n a k a r , g i t m i l e r d i . Kade
mu
h a r e b e s i m s a i t n e t i c e l e n m e d i i n d e n , b u n l a r da
l d l a r . B u n u f r s a t b i l e n , Doriler
evvel birok
eteler gnderdikten sonra, Epir imalinden kuv
vetli k o l l a r l a i n e r e k , b u g n Y u n a n i s t a n d e n i l e n

k t ' a y v e s o n r a G i r i t te d a h i l o l d u u h a l d e a d a l a r
z a p t e t t i l e r (m. e v . 1 2 0 0 ) .
stilc D o r i l e r g e t i k l e r i y e r l e r i k a n v e a t e
iinde braktlar. Bu vahet nnde,
aknca
bir k a m a oldu. Vatanlar g a s p o l u n a n bu
in
s a n l a r k o r k u n o l m u l a r d . nc
Ramses
bir
v e s i k a s n d a : "Adalar artk sknetini k a y b e t m i j tir. d i y o r . K a r a l a r da a y n i h a l d e idi. A d a l a r d a n
ve Trakyadan, Anadoluya kuvvetli bir m u h a c e r e t
c e r e y a n t e v e c c h etti.
Eti devleti,
bu byk karklk
neticesinde
a y n i r k t a n o l a n l a r t a r a f n d a n m n k a r i z e d i l d i [1[.
B u s r a l a r d a , Pelesati
n a m n d a b i r k t l e de,
Msr h u d u d u n d a
grnd.
Bunlar,
kadnlar,
o c u k l a r ile b e r a b e r k a n l a r a v e y a
gemilere
y l o l a r a k , S u r i y e y o l u ile, k a r a d a n v e d e n i z d e n
g e l m i l e r d i . H i b i r k a v m b u n l a r n n n d e day a n m a m t . nc
Ranses,
onlar a n c a k
Magedo da d u r d u r a b i l m i t i . F a k a t Pelesatiler
ismini
v e r d i k l e r i Palestin
ktasnda yerlemekten menedilmedi (m. ev. 1 1 9 3 ) .
B u suretle, Fir'avunlar Suriyeyi
kaybettiler.
Bu yeni tehdit karsnda, hudutlarna
ekilip,
orada m d a f a a y a m e c b u r oldular.
F i r ' a v u n l a r d a h s l o l a n zaaf, d a h i l d e d e t e h
likeli k a r k l k l a r n
b a g s t e r m e s i n e y o l at.
Memleket, k k kk, birtakm
prensliklere
ayrld. B u n u n neticesi olarak Msr, H a b e i s t a n n
Papaz-Krallarnn, idaresine dt. B u n d a n s o n r a
m . e v . y e d i n c i a s r d a , M s r , Asurlular
tarafndan
istil o l u n d u . M e n f i s h c u m l a z a p t o l u n d u , t a h r i p
(1]
s : 214.

Gustave Fougere,

Les premieres

civilisations.

edildi; bugn harabesi

tahrip edildi. T a k r i b e n
s r d a , Saysh
bir prens,
t k u v v e t i k a r m a a
nu tantmaa muvaffak
6.

MEDENYET

MISIR

Msr

dahi m e v c u t deildir. Tep,

on s e n e sonra, Aa M
Asurlularn orada brak
v e btn Msrda nfuzu
oldu.

ilk

Trk

devrinden

sonra,

FR'AVUN

i d a r e e d e n l e r e , Fir'avun
(Pharaon =
Pir-ui - P e r a ) a d v e r i l d i i n i b i l i y o r u z .
Fir'avun,
gzle g r n e n b i r allah saylrd. B u allah, ayni
z a m a n d a , kinata h k m e d e n b y k g n e allah
/tann olu tannyordu. Fir'avunlara, taparlard.
F i r ' a v u n u n tasviri, T r k l e r i n mill ilh olup g
n e i i f a d e e d e n v e Doan kuu i l e t e m s i l e d i l e n
Horus idi.
F i r ' a v u n , s a b a h l e y i n , u y a n d z a m a n , o n u do
an
gne olarak selmlarlard. O n u n
namna
mabetler ina ederlerdi. Fiukukan Fir'avun, btn
M s r t o p r a n n s a h i b i idi. F i r ' a v u n u n m u h t e e m
saray ve bir sr hizmetileri vard.
Bunlarn
bir ksm y z n d e n sinekleri koarlar, dierleri
bir e m s i y e ile o n u g n e t e n m u h a f a z a ederlerdi.
D i e r l e r i de o n u n o k u n u tarlar, ahrn idare
ederlerdi. Fir'avuna hizmet b y k
b i r erefti.
H a d e m e l e r i , b y k rical saylrd.
I I T I 7 T iv c ,
M s r d a rahipler
oktu ve muteber

lWUHlfc.JLlf

S -

. . . .

o t _ -

idiler. R a h i p l e r kratn verdii ara

zinin varidatile geinirlerdi.
R a h i p l e r d e n s o n r a , y i n e a d e t l e r i o k o l a n mu
haripler
gelirdi. Fir'avun onlara da arazi verirdi.
Fakat kiraln can m u h a r e b e y a p m a k
isteyince
NiFLAR

itaat e t m e e m e c b u r d u l a r . H a l b u k i , s a m v e h a
m Msrllar m u h a r i p deildiler. Askerlikten k u r
t u l m a k i i n k a a r l a r d [1].
Fir'avunlar, ordularn, ekseriya, Anadolulular
dan tekil ederlerdi.
Daha sonra, bizim m e m u r l a r dediimiz
ktip
ler g e l i r d i . K t i p l e r , t a h s i l d a r , m h e n d i s , m i m a r
v. s. i d i l e r . B u n l a r k e n d i l e r i n i ehemmiyetli
adam
z a n n e d e r l e r v e fakir
halk
aa grrlerdi.
H a l k , ii ve kylden
ibaretti.
Her
san'at iileri ve tccarlar, h k m e t i n
m u r a k a b e v e tazyiki- a l t n d a i d d e t l i k a i d e l e r e
tbi h e y e t l e r h a l i n d e b u l u n u r l a r d .
Kendilerini
m e m n u n ve mes'ut grmezlerdi. ok alyorlard;
fakat, e s i r g i b i . U m u m i y e t l e , a n c a k k a r n l a r n do
yurabiliyorlardMsrda, o zamanlarda, m a l m o l m u san'atlar
vard. Dokumaclk, boyaclk, k u y u m c u l u k , min e c i l i k , c a m c l k gibi...
M s r , v s i ticaret te y a p a r d . M e m l e k t t e b u l u n
mayan, k e r e s t e ve m a d e n gibi e y l e r i
hariten
alrd.
Kyllerin de kendi topraklar olmadn gr
dk. Bunlar Fir'avunun, rahiplerin ve muhariple
rin t o p r a k l a r n d a alrlard- T a h s i l d a r a m u a y y e n
bir miktar zahire v e r m e e mecburdular. Aksi tak
d i r d e , s o p a ile d a y a k y e r l e r d i v e y a h u t b a a a
ATT. ir s u y u n a a t l r l a r d . H a l k , angaryaya
dahi
tbi idi; y a n i , b i r b i n a , b i r y o l , b i r k a n a l y a p m a k
iin, zorla altrlrlard. V e b u srada n e z a r e t l i
l e r i n s o p a s da, b a l a r n d a n e k s i k o l m a z d .
Dayak,
HALK

[1]

A. M a l e t , . s a a c , 1' O r i e n t e t l a G r e c e .

m u n t a z a m b i r i d a r e v a s t a s idi. Esirlere,
hayvan
lar gibi m u a m e l e edilirdi. B u esirlerin sahipleri,
esirler zerinde hayat ve m e m a t h a k k n a malik
idiler. z a h e t t i i m i z , b y l e b i r i d a r e y e , p h e s i z ,
meden ve insan bir idare denmez.
Msrllar, y z l e r c e v e

V* MISIRDA DN
l a h l a r a t a p a r l a r d : Gnee,
NANILAR

y z l e r c e Al
Aya., Nil e,

hayvanlara...
Msr ilhlar iinde, en o k tannmlar, hay
v a n i l h l a r idi- H e r e h r i n , k e d i , t i m s a h , k u r b a a
v e y a aslan, kurt, akal, leylek, a k r e p gibi bir hay
van ilh vard.
B y l e h u s u s i l h l a r d a n b a k a , u m u m u n tapt
allahlar da vard; m s s e l
Gne...
K e n d i s i n e taplan h a y v a n n c i n s i n d e n btn
h a y v a n l a r o m n t a k a d a m u k a d d e s idi. B u n l a r l
drenler idama m a h k m olurlard.
Milttan bir asr e v v e l i n e kadar, Msrllarn
z i h n i y e t i b y l e idi. B u a s r d a , s k e n d e r i y e d e b i r
Romal, bir kedi l d r d iin, ahali tarafndan
derhal katledildi.
Msrllar, m a b u t l a r n n bazlarn bir insan v
c u d u v e h a y v a n ba, v e y a h u t insan bal h a y v a n
vcudu eklinde temsil ederlerdi. Hayvanlardan,
b i l h a s s a Apis
k z n e , taparlard. Papazlar, b i r
m a b e d i n iine, seilmi bir kz korlard.
Bu
kz beslerler ve ona hizmet ederlerdi.
Halk,
gelir bu k z e tapard. Bu h a y v a n l n c e onu
mumyalarlard. Ondan sonra, kz mkellef bir
mezara gmlrd. Bu gln eylerin sebebi
udur:
ptida insanlar, tabiatin k u v v e t l e r i n d e n kor
k a r l a r d . B i r de, iptida i n s a n l a r , a d e t a h a y v a n l a r l a

birlikte yaarlard. K o n u m a y a n , fakat b i r o k ey

ler anlyan bu mahlklar, onlarca esrarengiz ve
m u k a d d e s oldu. Taptklar m a b u t l a r ve h a y v a n l a r
arasnda, h a y r h a h ve b e t h a h olanlar vard. Ha
y r h a h l a r a t a p m a k t a n m a k s a t , o n l a r d a n y e n i ni
m e t l e r i s t e m e k idi. t e k i l e r e i s e f e n a l k l a r n d a n
k o r u n m a k iin tapndrd.
Msrllarn, lhiyet h a k k n d a k i itikatlarnn
m e n e ve safhalar, tetkik o l u n u r s a u neticelere
varlr : sam, h a m Msrllar, Msrda ilk m e d e
n i y e t k u r a n T r k k a b i l e l e r i n i n , a d e t a b a y r a k gibi,
kabile birlii almeti olan, doan, k u r t gibi hay
van timsallerini ki p h e s i z T r k l e r c e de m u
k a d d e s idi h u s u s i l h l a r m e r t e b e s i n e r - k a r d l a r .
B i r t a r a f t a n da T r k l e r i n , e n b y k g r d k l e r i
k i n a t n k v e t l e r i n e t a p t l a r . B i l h a s s a Gne,
on
l a r n a l l a h o l d u . F a k a t , G n e , Osiris
battktan
s o n r a , k o r k u n b i r k a r a n l k b a s y o r . O da A l l a h
o l m a k l a z m : Set... B u k a r a n l k a l l a n n k a r a n l k
l a r n a y d n l a t a n Ay-, o n u da l h z a n n e t m i l e r :
sis..
E r t e s i g n , u f u k t a n k a n g n e i ( O s i r i s ) in
olu kabul etmiler, G n e (Horus)..
Karanlk allahnn, fenal Ayn le bertaraf
o l u n c a , o r t a d a i t i b a r a a y a n , G n e Horus
ve Ay
sis
k a l y o r . F a k a t , Horus u n b a b a s O s i r i s ,
ki
k a y p l a r d a d r , o n u da u n u t m a m a k l a z m d .
te, h a y v a n l a r d a n v e t a b i a t n k v e t l e r i n d e n
yzlerce allahlara insanlar taptrmann m a s k a r a
lk o l d u u n u a n l a y a n p a p a z l a r , b e l l i b a l a l l a r d a n ,
e i n d i r m i l e r d i r : B a b a (Osiris),
Oul (Horus),
A n a ( s i s ) . Teslis
denilen itikadn esas b u d u r .
M a s u m v e c a h i l i n s a n l a r , y z l e r c e a l l a h a tap
t r m a k v e y a allatlan, m u a y y e n g r u p l a r d a topla-

m a k ve en n i h a y e t bir allah k a b u l
ettirmek,
siyasetin d o u r d u u
neticelerdir.
H a n g i m a b e d i n h k m d a r , dolaysiyle papaz
lar k u v e t l e n i r v e d i e r m a b e t l e r e h k i m o l u r s a
o mabedin papazlar, kendi allahlarmn bykl
n tantmaa
dier allatlan
ehemmiyetten
d r m e e a l r l a r d . N i t e k i m , Tinis
Haneda
n n d a n B i r i n c i Pepi n i n y a p t M e n f i s ( M e m p h i s ) ,
^payitaht o l u n c a b u r a s i i n y e n i v e e n b y k b i r
allah l z m d . Tinis Papazlar
b u n u n a r e s i n i bul
d u l a r . Tinisin
(Helyopolis) mahall allah, insan
e k l i n d e t e m s i l e d i l e n Atom = Ataum

Ammon
idi. F a k a t , b u ilh, b t n M s r l l a r n g z n dol
durmazd. Umumiyetle, Msrda G n e e m e n s u p
b i r a l l a h a t a p n m a a a l l m t . B u n d a n e v e l tap
lan, Osiris y a h u t Horus u da a l m a k i s t e m i y o r l a r d .
Bunlarn yerine onlarn stnde olmak zere, yine
G n e i n t i m s a l i o l a n Ray
aldlar.
M a h a l l m a b u t ile G n e i b i r y a p t l a r .
AtaumRa = Ammon-Ra
allahn icat ettiler; ve papazlar
h e r k e s e anlattlar, rettiler v e tedris ettiler ki
Ammon
- Ra e n b y k a l l a h t r ; d i e r a l l a t l a n ,
i n s a n l a r v e h e r e y i y a r a t a n o d u r . kinci
Ramses
z a m a n n d a , artk, m u t l a k kadir olan allah, bir insan
t i m s a l i ile b i r g n e m e f h u m u n u n p a p a z l a r n
a k l v e t e d b i r l e r i l e b i r l e t i r i l m e s i n d e n o l a n Am
mon Ra dr.
Msrllar, insan lnce,
ruhunun
azndan
katn ve g n n birinde v c u d u n a tekrar gire
ceini z a n n e d e r l e r d i . B u n u n iin, cesedi, salam
muhafaza etmek lazmd.
Ceset m u m y a l a n r d ; sonra, sarglarla smsk
b a l a n r d . B u s u r e t l e c e s e t , b i r mumya
haline
k o n u r v e lenin itima m e v k i i n e g r e bir m e z a r a

konurdu.
Ehramlar,
k r a l l a r n m u m y a l a r iin,
b y k m e z a r l a r d a n ibarettir.
Msrllar, z a m a n l a , r u h u n ebediyeti h a k k n d a
u fikre saptlar: her l n n ruhu, Allah Osiris
r i y a s e t i n d e b i r mahkeme
huzurunda,
muhakeme
edilir; ruh tartlr; e e r fena amellerle y k l ise
mahvedilir; mahvedilecek kadar gnahlar ok
deilse
hayatnda
yaptn
itirafa
mecburdu.
Ruh, irtikp etmedii fena ileri sayacakt. Mesel,
e v v e l d i y e c e k t i ki " l d r m e d i m , m a b u t l a r a k a r
v a z i f e l e r i m d e k u s u r e t m e d i m . , v. s. S o n r a d a i y i
ilere geerek, "alara e k m e k verdim, susuzlara
s u v e r d i m , p l a k l a r a e l b i s e v e r d i m . . . v . s. d i y e
c e k t i . T e m i z o l d u u s a b i t o l a n r u h , ebediyete
kabul
edilir v e serin, k o k u l u pir h a v a d a y a a r ve allahm
sofrasnda y e m e k yerdi.
Ahiret, y a h u t h e s a p g n , m i z a n , srat k p r s ,
c e h e n n e m , cennet telkkilerinin Msrda u y a n m a s
byle olmutu.
M s r papazlar,
p h e s i z , saf v e c a h i l
h a l k t a n o k bilgili, o k z e n g i n v e
p o l i t i k a c i d i l e r . B u s e b e p l e idi ki,
Fir'avunlarm mesnedi oluyorlar, mavirleri olabiliyorlard.
Papazlarn, bizzat h k m e t i idare
ettikleri
grlmtr. Papazlar, istedikleri kadar, allahlar
yaparlar v e y a onlar b i r k a z m r e h a l i n d e top
larlard ; eer kuvvetli olmalarna ve menfaatlar m a yardm edecekse btn dnyay yalnz bir
allah etrafnda, k e n d i l e r i n e h a d i m k l m a a al
rlard.
P a p a z l a r n insanlar z e r i n e tesiri, bilhassa
mabetlerde ayinler vastasile olurdu.

MISIRIN PA
PAZLARI VE
DN AYNLER

ok allahlara tapmak, birok ayinleri ve bir

o k da p a p a z l a r i c a p e t t i r i y o r d u .
M a b e d i n ortasn igal eden, dar v e k a r a n l k
b i r o d a d a , m a h a l l i n a l l a h , h e r g n hediye
kabul
e d e r d i : k o k u , y i y e c e k , k u m a v. s. B a y r a m g n l e r i
allahm heykeli debdebeli alaylarla, ehrin iinde
d o l a t r l r d . M a b e t l e r e kurbanlarda,
verilirdi. En
m a k b u l b o a idi. A y i n l e r , b a s m a k a l p d u a l a r l a
yaplrd.
M s r l l a r , b i l h a s s a m a b u t l a r n a ma
betler, llerine m e z a r l a r
yapm
l a r d r . B u b i n a l a r , e k s e r i y a , p e k b y k idi. F a k a t
h a l k e v l e r i , k e r p i t e n a d i b i n a l a r idi. U m u m i y e t l e
mezarlar, k a y a l a r d a o y u l m u sun' m a a r a l a r d a n
i b a r e t t i , l l e r , y e r e de g m l r d . M s r d a b
t n s a n ' a t l a r , mimarla
t b i idi. M i m a r l n i l h a m
k a y n a d a d i n idi.
Mabetler, o k b y k t . B u n l a r h a k k n d a bir
f i k i r v e r m e k i i n , T e p c i v a r n d a , Ramak
mabedi
nin b u g n
k a l m olan k s m n a b a k a r a k
bir
salonunu tasvir edelim: Salonda 2 4 metre yk
s e k l i i n d e iki sral stunlar vard. S a d a
ve
s o l d a az y k s e k , y e d i s r a s t u n l a r g r l r . B t n
bu stunlara h e m e n bir stun orman denebilir.
Fie'psi, 1 3 4 t a n e o n alt s r a s t u n d u r . B u s t u n l a r
v e d u v a r l a r , m a v i , sar, k r m z r e n k l i r e s i m ve
y a z l a r l a s s l idi. H e r m a b e d i n k a p s n d a 3 0
m e t r e k a d a r y k s e k l i i n d e iki dikili t a b u l u
n u r d u [1].
Mezarlar,

ehram

li] s t a n b u l d a

eklindedir.

Atmeydanmdaki

E n saylar Men
dikili ta

oradanstan-

bula getirilmitir. B u ta m. ev. 1 7 0 0 de n c

yaptrd bir tatr.

Ttmesin

fis y a n n d a k i e h r a m d r . B u n l a r n e n e s k i s i v e
en y k s e i K r a l Keops u n k i d i r . 1 4 3 m e t r e y k
s e k l i i n d e idi. i m d i i s e s , 1 3 7 m e t r e d i r . H i b i r
a b i d e i i n i m d i y e k a d a r b u k a d a r ta' k u l l a n l
mamtr. B u n u y a p m a k iin n e e m e k ve n e z a m a n
heba olmutur ; dnlsn...
K e o p s e h r a m n y a p m a k iin 1 0 0 , 0 0 0 kiinin
2 0 s e n e a l t n s y l e r l e r [1].
Kim bilir
ne kadar
ii,
sopa
altnda
telef
ol
mutur!
H e r h a l d e , F i r ' a v u n Keops u n m e z a r M
sr m i l l e t i n e v e o r a d a a l a n e s i r m i l l e t l e r e p e k
pahalya maiolmutur. nanlmyacak kadar b y k
olan v e m e z a r o l a r a k k u l l a n l m b u l u n a n b u
mamasz
binalar, m h e n d i s l i k san'atnm
henz
balang halinde b u l u n d u u bir devirde ina
edilmilerdir.
Bu abideler, Msr F i r a v u n l a r n n uzun saltanat
m d d e t l e r i n c e . M s r n membalarn
tketmilerdir.
Msr, b y k m u h a r e b e l e r g e i r m i k a d a r , harabye srklemitir.
M s r d a heykeltr ala
ait, e s e r l e r y a m a b u t
l a r a v e y a F i r ' a v u n l a r a aittir. M s r h e y k e l t r a l a r ,
stunlara ve stun balklarna pek e h e m m i y e t
v e r m i l e r d i r . B u n l a r lotus, papirs
v e hurma
yap
raklar
ile i l e r l e r d i . S t u n l a r v e h e y k e l l e r , k a b a r t
ma resimler, m u k a d d e s yazlarla ilenirdi. Heykeltralar byk, k k muhtelif h e y k e l l e r ve bir
o k Sfenks
( S p h i n x ) 1er y a p m l a r d r . E n e s k i za
manlardan itibaren insan ehresini m k e m m e l
bir s u r e t t e t a s v i r e t m i l e r d i r .
Boyal resmin de b y k e h e m m i y e t i vard.
[1] K e o p s e h r a m n d a k i t a l a r n a d e d i ,
m e t r e o l m a k z r e bir m i l y o n iki y z bini

dl' 1 2 0
geer.

santi

Binalarn yzleri, i duvarlar, b y k salonlarn

direkleri, velhasl m i m a r ve heykeltralarn bo
b r a k t k l a r y e r l e r i s s l e m e k r e s s a m a ait idi. R e
simlerde glge ve manzara yoktur. Msr ressam
lar t a b i a t t a n i s t i f a d e e t m e z l e r d i . B i r b i r l e r i n i t a k l i t
ederlerdi.
Msrllar, p e k e r k e n d e n bir n e v i yaz
b i l i y o r l a r d : Hiyeroglif.
B u yaz, ilk
V E ILIM
z a m a n l a r d a , bir e y a y tayin iin
onun resmini yapmaktan
ibaretti.
Mesel, bir k u d e m e k iin, b i r k u r e s m i y a p a r
lard.
D a h a s o n r a , k u , bir harfin y e r i n i tuttu. Fakat,
yaz karkt. a b u k y a z m a k iin, yalnz harfler,
k a b u l ettiler. Y a v a y a v a y a z t e k e m m l v e ten e v v etti. M s r d a
'papirs
denilen y k s e k ve
g e n i sapl nebatn sapn, i n c e l e v h a l a r halinde
kesip yan y a n a koydular. B u ilk t a b a k a oldu.
Muhteli tabakalar z a m k l a yaptrp stste koy
dular. B u suretle e s m e r bir m u k a v v a elde ederek
s t n e y o n t u l m u kam
ile v e i s t e n y a p l m b i r
m r e k k e p l e yaz yazdlar. Yazy s a d a n sola yaz a r l a d . B u n d a n s o n r a , k i t a p l a r m e y d a n a k t . M
srllar, b u kitaplar, " R u h u n ilalar hazinesi,, de
dikleri k t p h a n e l e r d e topladlar.
M s r l l a r o k g e v e z e i d i l e r . Nesir
ve
Nazm
olarak^ o k s y l e m i l e r v e o k y a z m l a r d r . Yaz
l a r m a b e t l e r d e k i t a l e v h a l a r d a v e p a p i r s l e r IXzerinde o k u n m u t u r . O k u n a n bu yazlara gre,
M s r e d e b i y a t , ilk F i r ' a v u n l a r d e v r i n d e v e s u r e t i
u m u m i y e d e din
bir mahiyette grlr.
Fakat,
z a m a n z a m a n ruhlar isyan e d e n bazlarnn, ce
m i y e t h a y a t n n s e v i n l i v e k e d e r l i h e r t r l safYAT!' MUSIKI

225

15

h a s m a ait lik edebiyat

n u m u n e l e r i n e de tesadf
olunur.
Msrda m u s i k i hayat ve iir usul h a k k n d a
e s a s l m a l m a t y o k t u r . B u n u n l a b e r a b e r harp
ve
flt a l a r a k t a g a n n i e t t i k l e r i a n l a l y o r .
Smer,
Akat v e Elamda
oktan keif ve tatbik
o l u n a n i l i m l e r , M s r d a d a i n k i a f b u l m u t u r . He
sap, hendese,
kosmorafya
ilimleri, Msrda arazi
b i n a v e din i h t i y a l a r i c a b o l a r a k t e r a k k i e t m i t .
Tbba ait k i t a p l a r d a b u l u n m u t u r . B u k i t a p
lar, kesuslar
d e v r i n d e n k a l m t r [1] .
H e r trl ilimde, ileri g i d e n l e r papazlard.
l i m , d o k t o r v . s. h e p o n l a r d .
"Msrllarn edeb ve san'atkrane ilerinde
srf m u h a y y i l e n i n e s e r i n e e n d e r t e s a d f o l u n u r .
" M s r d a san'at, ilirn,
e d e b i y a t , din ve
devlet
hizmetine
hasrolunmutu. . Msr
medeniyetinin
farik almeti budur.
" R u h e d e b i y a t , m c e r r e t t e f e k k r , srf i l m taharriyat, san'at iin san'at ve mstakil h a r s eski
Msrda nadirdir. Msrn b y k eserleri u m u m
ve mterektir. Bu eserler, m u a y y e n bir sanat
u s u l n e tbi o l a r a k yaplmlardr. B u usulde,
din y a h u t i t i m a m a k s a t l a r e s a s idi. t e M s r n
bu kaytl san'at z e v k i (Esthetique), e k s e r i y a y k
s e k s a n a t k r l a r n i h t i r a s a h a s n t a h d i t etmitir.,, [2]

[1] B u k i t a p l a r B e r l i n v e L e i p z i g d e d i r l e r . (A. M a r e t ,
L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e . S a : 5 2 3 )
[ 2 ] A. M a r e t , L e N i l et l a C i v i l i s a t i o n E g y p t i e n n e .
S
541, 5 4 2

ANADOLU
ET M P A R A T O R L U U FRKYA LDYA

VII. ANADOLU W
A.
1.

ET

MPARATORLUU

M E M L E K E T , SM

VE

VASIFLARI

A s y a k e l i m e s i Eti l e h e s i n c e Assuva
kelime
s i n d e n k m t r [2].
A s s u v a k e l i m e s i Milttan evvel ikinci bin se
n e n i n o r t a l a r n a d o r u Eti y a z l a r n d a
Anadolu
n u n g a r p k y l a r n g s t e r m e k iin k u l l a n l d n a
tesadf edilmitir. Msrllar, yazlarnda k e l i m e y i
lasia
yaparak A n a d o l u n u n c e n u p taraflarn gs
termek
iin
kullanmlardr.
Ilyadada
kelime
Asios o l m u t u r v e b u g n k E f e s ile S a r t h a r a b e
leri a r a s n d a C a y s t r e ( K e s t r ) v a d i s i n i n b i r o v a
sna verilmitir.
Yunanllar Assuva kelimesinin, btn
Anado
lunun, h a t t a b u n u n b a l o l d u u b y k b i r d n y a
p a r a s n n ad o l d u u n u o k g e a n l a y a b i l m i
lerdir.
Anadolu
kelimesinin manas ark memleketi[1] B u r a d a
mevzubahsolan
Eti k a v m i , m u a s r
garp
eserlerinde Hittite, H e t e e n , H e t h e e n , Hethit i s i m l e r i n i alan
v e eski Yunanllarda
Khettaios, eski b r a n i l e r de Kheti,
Khetim, A s u r h l a r d a v e Babillilerde Khatti, Khati v e Msr
llarda Khta, Khati v e Khti denilen k a v m d i r .
[2] F e l i x S a r t i a u x , L e s c i v i l i s a t i o n s a n c i e n n e s d e
Mineure sa: 5

TAsie

d i r . Z a m a n m z d a A n a d o l u y a Kk Asyada
derler.
Bununla Anadolu yarmadasnn Byk Asyaya
b a l o l d u u i a r e t e d i l m e k i s t e n i y o r . K k Asya,.
n Asya n n b i r p a r a s d r . n A s y a , V a n g l
havzasn, ram, Mezopotamyay, Suriyeyi ve Arab i s t a n d a h i k a v r a r ( h a r i t a N o . I).
K k A s y a i m a l d e K a r a d e n i z , M a r m a r a de
nizi, g a r p t a A d a l a r d e n i z i , c e n u p t a A k d e n i z v e
S u r i y e ile e v r i l m i , bir y a r m a d a d r . B u kt'ada
d i k k a t i c e l b e d e n , b i r b i r i n e zt i k i n o k t a v a r d r .
Garp kylarna yakn ksmlar Avrupa toprakla
rnn ayndr, vasflar birdir. Krfez ve b u r u n l a r
s o n d e r e c e g i r i n t i l i k n t l d r . k l i m i ltif,
p a r l a k t r . Y a r m a d a n n t e i k i s i g e n i v e dal
gal bir y a y l a d r . Y a y l a n n orta y k s e k l i i 1 0 0 0
metre kadardr. Kylardan
uzaklatka
iklim
sert v e s o u k olur. R z g r keskin, klar u z u n
v e etin, y a z l a r ise k s a v e s c a k olur. M a n z a r a
lar deiiktir. Y a y l a d a t e p e c i k l e r v e k k s r a
dalar oktur. Akntsz tuzlu gller v e g e n i
stepler de vardr.
Karadeniz ve Akdeniz kylar Adalar denizi
kylar gibi girintili kntl deildir.
Y e i l r m a k (ris) v e b u n u n k o l u olan K e l k i t
ay (Likas) ve Kzlrmak (Marasantijas) ve (Sa
karya (Sangarios) imale dklr.
C e n u p t a , Totosun
kuvvetli setleri dik k y l a r a
yanar, yahut Kilikya (Cilicie=Arza ova) ve Panfilia ( P a n p h i l i e ) n i n o v a l a r n a y e r * v e r m e k i i n
kylardan uzaklar.
Garpta,
hemen
birbirine muvazi
nehirler
vardr ( H a r i t a No. II). B e r g a m a d a n
(Pergame)
geen Bakr ay (Kaik), Sart (Sardes) civarndan
geen ve zmir imalinde denize dklen Gedis

 a y ( H e r m o s ) , k i l l i t e r e s s b a t ile E f e s k o y u n u
d o l d u r a n K k M e n d e r e s ( C a y s t r e ) v e M i l e (Milet)
krfezini tamamile kumla dolduran
Menderes
( M e a n d r e ) n e h i r l e r i z e n g i n , m m b i t v e z i r a a t e el
verili ve mreffeh ehirlerin k u r u l m a s n a u y g u n
geni ve uzun vadiler vcuda getirmitir. Cenuba
a k a n S e y h a n , C e y h a n , Frat, Dicle b y k n e h i r l e r i
de m h i m d i r .
K k A s y a n n b a k a iki b y k vasf gs
teren bnyesi tarihin b y k safhalarna h k i m
olmutur.
Mezopotamyaya
ve
ayni
zamanda
Adalar denizi k y l a r n a h k i m olan, Anadolu
yaylas, d a i m a a r k n e s k i m e d e n i y e t l e r i n i A k
d e n i z m e d e n i y e t i n e b a l a y a n byk
yol
olmu
tur, B u s e b e p l e m m b i t s a h i l l e r i o r a k t o p r a k l a r a
balayan madd balar, kylarn ve
vadilerin
zengin
a h a l i s i n i d e y a y l a n n etin
halkna
tbi
klmtr.

2.

AHAL VE

LSAN

K k A s y a a h a l i s i , Hittite v e e m s a l i i s i m l e r l e
t a n t t r l m Trklerdir.
B u n l a r tarihten evvel Orta
Asya yaylasndan garba vukubulan
muhaceret
l e r d e b u r a y a g e l m i l e r d i r . V e M e z o p o t a m y a n n ilk
ofokton ahalisi olan S m e r l e r l e v e r a n g a r b n d a
ilk
yerleen
Elmlarla
akrabadrlar.
Nitekim
Adalar denizinin ve b u n u n g a r b i n d e k i k r a n n ve
Trakyanm
dahi ilk s a k i n l e r i a y n i m e n e v e rk
tandrlar.
E t i l e r i n e s a s dilleri d e e l m c a , s u m e r c e g i b i
trkedir.
E t i l e r i n dili S a m v e y a H i n d o - A v r u p a l
deildir.
Etiler brakisefal, kk e l m a c k kemikli, m u -

kavves burunludurlar. Samler byle

S m e r l e r v e E l a m l a r b y l e d i r l e r [1].

3,

SYASI

deildir.

TARH

M i l t t a n 2 3 0 0 y l e v v e l Kayseri
(Kanesh=Kane) de S a m t c c a r m u h a c i r l e r yaamtr.
Bu
muhacirlerin etrafnda b u l u n a n halk, eski Etilerdi.
Etiler, d a h a t a v e i l k m a d e n d e v i r l e r i n d e m u a y
yen bir medeniyet derecesine varmlard. H a y v a n
beslerler, ziraat usullerini bilirler, aletler kulla
nrlar, k a y k yaparlar, a h a p v e y a kerpiten bina
lar ina ederlerdi. Y o n t m a ta devri n i h a y e t i n d e
r e s i m s a n ' a h n d a da o l d u k a m a h i r o l m u l a r d .
Bunlarn bu d e v i r l e r d e k i tarihlerine dair h e n z
kfi m a l m a t t o p l a n m a m t r . n k K k A s y a
da a n c a k y a r m a s r d a n b e r i d i r ki t a h a r r i y a t yapl
maktadr. B u taharriyat h e n z sathdir. Yunanllar
alacak b i r u n u t k a n l k l a Etiler h a k k n d a efsa
neden baka bize hibirey
nakletmemilerdir.
O n l a r n e h e m m i y e t l i o l d u k l a r n hatt a n l a y a m a
mlard. Maamafi u h a k i k a t l e r sabit o l m u t u r :
A n a d o l u n u n ilk s a k i n l e r i olan Etiller Milttan e v v e l
e n a a cuc
binden i t i b a r e n m e d e n i y e t d a i r e
sinde ilerlemitir. B y k ticaret sahibi olmular
dr. At, k u l l a n m l a r d r . D e m i r c i l i k v e s a i r n e v i
s a n ' a t l a r d a i l e r l e m i l e r d i r . L i s a n l a r ile, d i n e k i l
lerde u m u m inkiafa yardm etmilerdir. Etilerin
Anadoluya yerletikleri devir Sumerlerin Mezo[1] G u s t a v e F o u g e r e s
C i v i l i s a t i o n s . S. 1 3 7 .

ve drt

arkada,

Les

premieres

Felix, Sartiaux. Les Civilisations anciennes de

l'Asie
M i n e u r e . S. 1 6 - 1 7 .
A. M o r e t v e D a v y , D e s C l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 4 .

potamyada yerletikleri
devirden sonra
deil
dir [1]- B u n l a r h e r h a l d e O r t a A s y a y a y l a s n d a n
garba muhaceret eden ktlelerin pidarlarndan
b i r i d i r [2].
Eti h k m d a r l n n m e r k e z k s m
Kzlrmak
(Marassantijas) nehrinin kavsi iinde b u l u n u y o r d u .
P a y i t a h t Hattusas
( B o a z k y ) idi.
B u d e v l e t i k u r a n n K r a l Flabernas
olduu
anlalyor. B u isim sonralar e m i r n a m e mana
snda o l m a k z e r e k r a l l m k a n u n u n u ifade iin
kullanld. B u n d a n s o n r a gelen 1 inci
Hattusil
1 i n c i Mursilis i s m i n d e k r a l l a r g r l r ( m . e v . 1 9 2 5
1 8 0 6 y a d o r u ) , H a l e b i v e B a b i l o n y a y i ilk zapted e n B i r i n c i Mursilisr.
Etiler B a b i l o n y a y a yava
yava girmediler. Onlarn dalgalar frtna halinde
oldu. T e k bir darbada Babili mahvetti. Zafer
tamam oldu. Ve Babilin birinci sllesini ykma
ya kfi geldi. Etiler bu zaferlerinden s o n r a k s m
klllerile vatanlarna dndler. Memleketi Sumeflere
braktlar.
Bundan
s o n r a Hattusrs
ta
1 i n c i Hantilisin
h k m srdn gryoruz.
B u n d a n s o n r a isimleri b i l i n m i y e n iki v e y a h u t
k r a l g e l i y o r . D a h a s o n r a , mmunas
ve
Huzzijas
ve
nihayet milttan 1 7 0 0 s e n e ev.
Tilibunus
i s m i n d e k i k r a l l a r g e l i r . Tilibunus
un
Boazky'nde b i r e m i r n a m e s i b u l u n d u . B u e m i r n a m e
m u h a r e b e sebebile Kiraln bulunmad zaman
kendisine veklet e d e c e k l e r h a k k n d a bir talimata
aittir.
M s r F i r a v u n l a r n d a n I I I n c Ttme s (m. e.
1 5 0 0 - 1 4 5 0 ) d e n A s y a y a t e c a v z ettii, z a m a n
[1] E u g e n e
Cavaingnac,
Strasburg
Darlfnununda
p r o f e s r , L e m o n d e M e d i t e r r a n e e n . S. 5 4 .
[ 2 ] A. M o r e t v e D a v y , D e s c l a n s a u x E m p i r e s . S. 2 7 5 .

Byk
Etiler d e n b a k a
kimseden
bahsolundu u n u iitmedi. B u Etilerden imalin sisleri iinde
k a y b o l m u uzak bir k a v m gibi b a h s o l u n u y o r d u .
Msr
Firavunlarndan
b i r o k l a r Orta Fratta
m u h a r e b e l e r yapt; fakat Etilere tesadf etmedi.
B u n u n l a b e r a b e r Etilerin eski zaferleri
Tilibunusa
ait h a t r a l a r d a y a y o r d u . Sossatar
( S a u s s t a r ) n
t e s i s ettii y e n i b i r s l l e g r l d . B u s l l e d e n
1 i n c i Duthalijas
(m. e v . 1 4 0 0 t a r i h i n e d o r u )
u z a k e c d a d g i b i F i a l e b i zaptetti v e b i r t a r a f t a n
Fir'avunlarla dier taraftan D i y a r b e k i r (Mitanni)
h a v a l i s i n d e k i Harri k r a l l a r i l e v e F r a t v e D i c l e d e
bulunan h k m d a r l a r l a arpt.
Etilerden k o r k u u m u m oldu. E v v e l c e birbi
rine d m a n o l a n s y l e d i i m i z d e v l e t l e r b i r b i r i n e
yaklatlar.
krallarndan,
Subbiliyuma
(m.ev. 1380)Anadoluda rahat durmy a n k a b i l e l e r i t e d i p etti. S o n r a y u
kar Frat geti. S u r i y e i m a l i n d e k i k k p r e n s - '
l i k l e r i m a l p etti. B u n d a n s o n r a y i r m i
sene
geti. B u z a m a n zarfnda S u r i y e d e b i r
takm
hazrlklar yapt.
M. e v . 1 3 5 4 te, E t i l e r S u r i y e y e h a r e k e t e g e
tiler. E t i l e r i n Lupakkis
v e Tesubsalmas
ismindeki
kumandanlar, Msrllarn hibir m u k a v e m e t i n e
rasgelmeksizin a m mntakasna kadar ilerlediler.
B u n d a n sonra, S u b b i l i l y u m a , bizzat geldi. H a l e p
v e Kar kam a o u l l a r n y e r l e t i r d i .
Oullarnn
a t l a r Tilibunus
v e Bijasis
idi. B u d e v i r d e k
k k r a l l k l a r l a itilflar y a p l d .

SUBBLLYU
M

Msr iin vaziyet tehlikeli o l m u t u . T a m b u

s r a l a r d a idi k i , F i r ' a v u n I V n c Amenufis
oldu

(m. e v . 1 3 5 2 ) . M e m l e k e t i , d e r i n b i r k a r k l k t a
brakt. Kiraln olu yoktu. Dul kars, Etilerin
k i r a l n a m r a c a a t etti. K o c a o l a r a k E t i l e r d e n b i r
p r e n s istedi, g n d e r i l d i . F a k a t b u T r k p r e n s i
Msr ricali tarafndan suikasta urad.
Bunun
z e r i n e Subbililyuma
M s r a r a z i s i n i istil e t m e k t e
tereddt
etmedi. B i r o k esir
ald.
Msrllarla
itilf y a p l d .
B u n d a n sonra Etiler kiralnn dikkati Frata
dnd. Mezopotamya imal mntakasnda
Mitanni
(m. e v . 1 3 9 5 ) . M e m l e k e t Harri
sllesi krallar
e l i n e g e t i . O n d a n s o n r a M i t a n n i kt'as
Asuri
k r a l l a r n d a n Assurballite
terkolundu. B u n u n ze
r i n e k r a l K a r k a m t a k i o l u B i j a s i l i s s e Mitanni yi
zaptettirdi.
S u b b i l i l y u m a l d (m. e v . 1 3 4 5 ) . Eti d e v l e t i
iin k u v v e t l i esaslar k o y m u t u . O n u n
hatras
1 5 0 s e n e u n u t u l m a d . T o r u n l a r iin " U n u t u l m a z
Ata,, o l d u .
Etiler iin felket hazrlayan Asuri devleti bu
nun z a m a n n d a k u v v e t l e n m e e balad.
i v ^ i

MITSI

S u b b i l i l y u m a lddkten sonra, oul-

11. NU InUKSlL. ,

, . ,

, ..

l a r m d a n Amuvanaas
b i r k a ay h
k m e t s r d . O n d a n s o n r a d i e r olu II. inci
Mursil
h e n z p e k g e n iken tahta geti.
Yeni
h k m d a r u m u m bir isyanla selmland. Mursil
b a b a s n n d e e r l i o l u o l d u u n u i s b a t etti. S a l
t a n a t n n ilk o n s e n e s i n i , K k A s y a d a f a s l a s z
m u h a r e b e etmekle geirdi. B u m u h a r e b e l e r birbi
rini takibeden senelerde, G a g a l a r n b u l u n d u k l a r
y e r l e r d e ( K z l r m a k - K a r a d e n i z a r a s ) , Kilikya
da
(Arza o v a ) , Pamfylia
da (Antalya) v e t e k r a r G a g a larn b u l u n d u k l a r havalide v u k u b u l d u .
Arza

O v a n n k u v v e t l i kiral o k urat- N i h a y e t m a
lp oldu. K b r s a (Alasia) k a a r a k Etilerin elin
den kurtuldu.
M u r s i l , K i l i k y a d a , 6 6 , 0 0 0 k i i i m h a etti. P a m fili k i r a l k e n d i n e t b i o l d u .
Mursil, saltanatnn d o k u z u n c u senesi
Ankuva
da ( A n k a r a - A n c y r e )
grld.
Bundan sonra
M u r s i l , s e f e r b e r o r d u s u ile, Azzi ( E r z u r u m
taraf
l a r ) k t ' a s n d a m u z a f f e r o l d u . Molas ( D i c l e ) a k a
dar h u d u d u n u srd. S u r i y e imalinde vaziye
tini t a k v i y e etti. M u r s i n h i m a y e s i n d e
bulunan
S u r i y e krallar Msr n f u z u n d a b u l u n a n Palestine kadar yaylmlard.
M u r s i l , b i z z a t o r d u s u n u Bala
kt'asma (Paphlagonie, Bitynie, P h r y g i e ) evketti. O r a l a r n in
z i b a t a l t n a ald. O r a l a r d a a s k e r g a r n i z o n l a r i k a
m e etti. z m i r c i v a r n d a Nemfi
(Nymphi^Nif^
K e m a l p a a ) n n m e h u r ( B a - r e l i e f s ) leri M u r s i l i n
n a m n m u h a f a z a etmitir. Cesareti, enerjisi, aske
r k a b i l i y e t i o k y k s e k t i . O r d u s u n u h e r
sene
m a y s aynda toplard. K m e v s i m l e r i n e k a d a r
m u h a r e b e ederdi. Mursil ve jenerallar bu asker
m e v s i m d e n istifade etmesini bilirlerdi.
Mursil z a m a n n d a , Eti i m p a r a t o r l u u
Subbi
lilyuma
n m temin
ettii e r e f t e n h i b i r e y
kay
betmedi.

M VAT ALLA

I I . i n c i M u r s i l m. e v 1 3 3 0 d a l m t r .

...

K a r s n d a n k o c u k brakt.
Bun
l a r d a n Muvatalla
1 3 2 0 den 1 2 9 0 - 1 2 8 0 e kadar,
I I I . n c Hatuil
bu tarihten sonra 1 2 6 5 e kadar
birbirini takiben saltanat srdler.
Birincinin
saltanat z a m a n n d a ikincisi, K a r a d e n i z
vilyetlel e r i n i i d a r e etti.

M u v a t a l l a i m p a r a t o r l u u i d a r e e t m e s i n i bildi.
Msrla yapt m u h a r e b e l e r d e b i r o k prensleri
h i m a y e s i n e ald.
Msr vesikalar, Suriye ve Anadolu kavmlerini o n u n e m r i altnda gsterir. Kbrsllar da
Muvatallann h i m a y e s i n d e idiler.
II. i n c i R a m s e s ile K a d e c i v a r n d a m e y d a n
m u h a r e b e s i veren Muvatalladr.
Byk

KADE MUHA- . . .

Eti

Muvatalla,

Msrllarla

harbi evvela diplomasice hazrlam

t; .. m t e a d d i t ittifak
muahedelerde
Msrllara kar k o r k u n bir heyeti
mttefika
tekil etmiti. i m a l d e n b y k b i r t e h l i k e n i n
g e l d i i n i a n l y a n g e n Ramses,
tehlikeyi karla
m a k z e r e S u r i y e n i n imaline d o r u ilerledi. Ve
Kade te M u v a t a l l a n n o r d u s i l e a r p t .
Tafsiltl
h i k y e s i m a l m u m u z olan b e e r i y e t i n bu ilk b
y k m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Etiler p e k m k e m
m e l b i r m a n e v r a ile F i r ' a v u n u n o r d u s u n u i k i y e
ayrdlar.
Fir'avun askerleri hibirey bilmeksizin yr
yorlard. M u h a r e b e e t m e k iin sralarn dzelt
miyorlard. Fir'avun askerleri malp
oldular.
Karmakark
bir halde katlar. Etilerin
mu
h a r e b e a r a b a l a r o n l a r o l a n c a s r a t i l e t a k i p ettiler.
Dehet verici bir karklk oldu. Ramsesin ve
onu muhafaza eden askerlerin esir olmamalar
v e y a h u t m a h v e d i l m e m e l e r i b i r h a r i k a d r . Eti h a r p
arabalar Fir'avunun ordughna
girer girmez,
hazr av braktlar ve yamacla
baladlar.
B u n d a n istifade eden R a m s e s t e k r a r m u h a r e b e
y a p m a k iin tedbir a l m a k frsatn buldu. G e r i d e n
g e l e n t a z e k t a a t ile v a z i y e t i n i d z e l t t i . B y l e
REBES

o l m a s a y d R a m s e s i n E t i m u h a r e b e a r a b a l a r altn
da para para olmas m u h a k k a k t . Bu m e y d a n
m u h a r e b e s i n d e hibir taraf
kat' netice
almad.
....., .
111 U N L U

HA-

n c Hatusil,

iktidara

getii

za-

man oktan olgun bir adamd.

Kade m e y d a n m u h a r e b e s i neticesiz
kalmt; harp d e v a m ediyordu. Msrllarla Etiler
a r a s n d a , T a m p o n h k m e t o l a n Amurru
krall
Etilfre hiyanet etti; Kilikya sadk kalmad; daha
garptaki memleketler ayrldlar.
Nihayet milttan evvel 1 2 7 0 e d o r u m e h u r
t e d a f i v e t a a r r u z ! ittifak
muahedesi
yapld.
lk
m h i m didlomas
vesikalarndan madut olan bu
m u a h e d e n i n b i r s u r e t i h i y e r o g l i f ile Tepte,
dier
s u r e t i i v i y a z s ile B o g a z k y d e b u l u n m u t u r .
B u m u a h e d e n i n yazl tarz b u g n
grd
mz beynelmilel muahedeleri andrr
ve
iki
m u a h i t h k m d a r y a n i B y k Eti v e F i r ' a v u n
terifata y e k d i e r i n e t a m a m e n m s a v i saylyor
l a r d . B u m u a h e d e n e t i c e s i n d e , Amurru
Etilerin
itaatnda kald.
Hatusil Kaidelilerle
d a i m a iyi
mnasebette
b u l u n d u . K a i d e k i r a l Kadasman-Turu,
Ramsesle
o l a n m u h a r e b e d e H a t u s i l t a r a f n tuttu.
H a t u s i l , asl t e h l i k e n i n A s u r d a n g e l e c e i n i ,
hakl olarak, tahmin ediyordu.
Asurlular Etirlerin lkesine tecavze bala
d l a r . I i n c i Salmanasar,
i m a i d e Eti o r d u l a r n a
t e s a d f etti, m e y d a n m u h a r e b e s i o l a c a s r a d a
i h t i y a r Hatusil
ld. M u h a r e b e v i S a l m a n a s a r ka
z a n d (m. ev. 1 2 7 0 - 1 2 5 5 ) .
I I n c i Dudhalijas,
b a b a s n d a n s o n r a Eti l k e s i sinin h k m d a r oldu.
TUSL

Dudhalijasn
v a l i d e s i , Kizova h ( K z i n a , Samsun cenubu),
Putuepa
a d n d a b i r p r e n s e s idi. B u k a d n
daha kocas z a m a n n d a ve kocasndan
sonra
b y k bir yer tutmutu.
P u t u e p a , o l u n a da g i t t i k e a r t a n b i r n f u z
i c r a etti. V e o n u A s u r l u l a r m i l e r i l e m e s i n e k a r ,
M s r l a s k m n a s e b e t e e v k e t t i . Eti k i r a l b y k
kzn Fir'avunla evlendirdi (m. ev. 1 2 6 0 a doru).
D u d h a l i j a s , h i m a y e s i n d e k i K i l i k y a k i r a l ile
b i r l i k t e d a m a d II nei Ramsesi
M s r d a z i y a r e t etti.
B u suretle Msrla Etiler dost oldular.
Dudhalijas, Amurru zerinde nfuzunu devam
e t t i r i y o r d u . A m u r r u k i r a l ile y a p l a n b i r m u a
h e d e ile A s u r l u l a r m t c c a r l a r s a h i l e g e l m e k t e n
ve A m u r r u tebaas Asurlularla mnasebette bu
lunmaktan menedildi.
Bu vaziyet Asurlularm intikam almasna sebep
o l d u ; Etirlerden 2 8 , 0 0 0 esir aldlar.
B i l h a r e A s u r u n K a i d e ile m e g u l i y e t i E t i l e r i
s e r b e s b r a k t . B u n d a n s o n r a Eti d e v l e t i
Dorerin
t a z y i k i ile v u k u a g e l e n m u h a c e r e t d a l g a l a r n n
altnda kald.

I I N C

LJAS

"

z u v a

. Dudhalijas,

ARNUVANDAS

.,

\.

milttan
A

e v v e l 1 2 3 0 da,
,

, , '

s a l t a n a t o l u Arnuvandaa
brakt.
A r n u v a n d a s , M s r l a iyi m n a s e b e t s a y e s i n d e v e
Asurlularla Kaideliler arasndaki muharebelerden
i s t i f a d e e d e r e k Karkama
h k i m oldu.
Geri garptan gelen yeni m u h a c e r e t dalgalar
e n d i e y i m u c i p idi. V e h a t t K p r s a d a y a n m t .
Fakat vassal prenslikler, henz bunlar tutmaa
k f i idi.
A r n u v a n d a s t a n s o n r a I I I n c Dudhalijas
na-

mnda daha bir kiraln h k m srd m a l m

olmutur. Ancak milttan evvel 1 2 0 0 tarihlerinde,
kat' b i r b u h r a n b a l y o r . V e b u n u n n e t i c e s i n d e dir k i a r t k Eti i m p a r a t o r l u u , b e k l e n i l m i y e n b i r
tarzda ortadan k a l k y o r .
E d e v l e t i n i n z e v a l i Dorilerin
Yunanistandan
sonra, adalar da igal e t m e l e r i z e r i n e o r a d a k i
halkn Anadoluya girmesi neticesidir. Ayni rktan
kabilelerin Msr ufuklarnda grld v e Palestinde y e r l e e r e k o r a y a k e n d i atlarn v e r d i k l e r i
malmdur.
4.
..

.
ORDU

ETI

MEDENIYETI

Eti i m p a r a t o r l u u , a r t k b i z i m
iin
. ,. , ' ,
,
7.
t a m a m e itigale d e e r tarihi
bir
byklktr.
mparatorluk, milttan evvel 1 4 0 0 - 1 3 0 0 tarih
l e r i n d e k e m a l i n e i r i m i t i r . P a y i t a h t d a i m a Hattusas ( B o a z k y ) o l m u t u r . m p a r a t o r l u u n k k
d a i m a , Marassantijas
kvrm iinde kalmtr.
Etiler m e m l e k e t i n i n snrlar h e r cihetten tesbit
olunabilir.
Etilerin i m p a r a t o r l u u btn K k Asyaya
amildi. Fakat, y e r y e r v e z a m a n z a m a n tbi
p r e n s l i k l e r o l m u t u r . N i t e k i m , b i l h a s s a u m u m Eti
l e r i n k i r a l o l a n Hattusil
milttan 1 3 0 0 s e n e ev
veline doru Karadeniz sahillerindeki mmtakada
h u s u s b i r Kral vekillii
tekil etmiti. Anlaldna
g r e K k A s y a y d o l d u r a n Trk kabileleri
k
m e k m e k e n d i E t i l e r i n i n taht i d a r e s i n d e a y r
ayr krallklar halinde bulunuyorlard.
Bunlar
p a y i t a h t H a t t u s a s t a o l a n B y k E t i y e (Kaeti)
ye
kendilerine has karlkl h u k u k kaidelerde bal

HKMET VE .

idiler. U m u m heyeti Etiler i m p a r a t o r l u u n u te

kil e d i y o r d u .
G r d m z g i b i , K z l r m a k ile K a r a d e n i z a r a
s n d a s e y y a r Gaga T r k k a b i l e l e r i d e v a r d . B u n u n
gibi K a f k a s taraflarnda M a n d a n a m altnda kabile
ler vard. Eti i m p a r a t o r l a r n n dier Etilerle m s a v i
artlar altnda v e y a h i m a y e artlarile yaptklar
m u a h e d e ve m u k a v e l e l e r vardr.
Bogazkynde
b u m u a h e d e n a m e l e r d e n o k b u l u n m u t u r [1].
Bu m u a h e d e l e r tetkik olunursa,' g r l r ki
Etiler i m p a r a t o r l u u esasen bir f e d a r a s y o n d u r .
F e d a r a s y o n u n e s a s a r t , a s k e r y a r d m idi. Eti
o r d u s u esas o l a r a k mill bir e k i r d e k t e n ibaretti.
B u e k i r d e k a s k e r h i z m e t artile arazi sahibi mi
lislerden tekil olunmutu. Bunlar, kirala resmen
sadakat yemini ederlerdi.
F e d a r a s y o n a d a h i l o l a n d i e r E t i l i k l e r i n or
dular b u e k i r d e i n etrafna toplanyorlard.
K a d e m e y d a n m u h a r e b e s i n d e , Eti i m p a r a t u r luk o r d u s u n u n kadrosu, Msr m e t i n l e r i n d e bu
l u n m u t u r . B u kadro, u ktaattan m r e k k e p t i :
Eti milis o r d u s u , K z o v a o r d u s u ( S a m s u n ce
nubu), Masa, Karkija, Pidassa (bunlar T o r u s mntakasmdadr) L u k k i (Antalya g a r b n d a k i Liki mntakas), D a r d a n i j a ( D a r d e n i z c e = a n a k k a l e boaz
c e n u b u ) , N a h a r e n e ( D i y a r b e k i r h a v a l i s i = Mittani),
Karkemi, Kodi (skenderon sahilleri ve Halep
mmtakas), Nej (Nuhassa, Halep c e n u b u n d a k i m m
t a k a ) , K a d e (Asi n e h r i z e r i n d e ) , U g a r i t v e A r a t
(bunlar Finikededir) Aruna ve Mesenet (bunlarn
nerede olduu bilinmiyor).
[1]
75, 76,

Eugene
77.

Cavaignac,

Le Monde Mediterraneen.

sa:

Bu ordunun iinde uzaklardan sergzet ara

m a y a g e l m i cretli a s k e r l e r de vard. B u orduda,
anakkale boaz civarndan askerler bulunmas
z e r i n d e d u r u l a c a k bir n o k t a d r . D e m e k ki Etiler
d e v l e t i Turova ( T r o i e ) y a k a d a r u z a n y o r d u . A s k e r
birlikler piyadelerden ve m u h a r e b e arabalarndan
tekil olunurdu. H e r m u h a r e b e arabasnda, biri
arabac dieri m u h a r e b e c i , birde bunlar kalkanile
muhafaza eden bir m u a v i n d e n ibaret o l m a k zre
kii b u l u n u r d u .
Kt'alar, b i n p i y a d e a s k e r d e 1 0 0
muharebe
arabasndan t e e k k l ederdi. Fakat, bu nispetin
u m u m olup olmad m a l m deildir.
Etilerin
b e d e n k u v v e t l e r i o k fazla, s i l h l a r m t e k m i l idi.
D e m i r k a l k a n , u c u d e m i r m z r a k , i k i taraf k e s k i n
balta, u z u n h a n e r , k l . B i z d e n b u k a d r u z a k o l a n
bu insanlar, m u h a r e b e serpuu olarak tepesinde
ty dalgalanan m a d e n tulga (mifer) tarlard.
Etiler
lkesinde
adaletin
nasl tevzi edildiini k a f i y e d e b e y a n
etmek gtr.
Malm olan u d u r
ki, k i r a l n k a z a h k m n e h e r k i m k a r k o y a r s a
btn evde ve ailesile mahvedilirdi. Y a l n z bu
h a l d e d i r ki, c e z a , fail o l a n f e r d i n a i l e s i n e
kadar
temil olunurdu. U m u m adalet kaidesi bu deildi.
Eti k a n u n l a r n d a a h s l a r a k a r c i n a y e t l e r e ait
ahkmdan
sonra,
askerlerin ikameti
meselesi
g e l i r . O n d a n s o n r a a r a z i y e ait v e d i n
ahkm
gelir. zdivata t a r a f e y n i n m s a v i artlara m a l i k
olmas ve erkein kadna bir hediye vermesi esas
olarak grnyor.
HUKUK
D

VE

Aile h a y a t n a d a i r k a n u n d a t e f e r r u a t v e b u n l a
ra d a i r h k m l e r v a r d r .

B u k a n u n l a r d a kadn hukukuna
dair b i r o k
maddelerin bulunmas dikkate ayandr. Etilerde
kadn
hrriyeti
yksekti. B u n l a r h k m e t ilerin
d e v a z i f e a l d k t a n b a k a h k i m l i k te y a p a r l a r v e
e r k e k l e r gibi m u h a r e b e l e r e giderlerdi. Kralia
kral k a d a r h u k u k u haizdi.
Msr h k m d a r
II i n c i R a m s e s ile a k t e d i l e n m e h u r m u a h e d e d e
R a m s e s v e II i n c i H a m s i l i n
imzalar
yannda
k r a l i a Budohiya
n n da i m z a s v a r d r .
M a r a t a b u l u n a n b i r Eti k a d n n h e y k e l i n i n
serpuu
Trkmen
kadnlarnn
serpuuna benze
mektedir. Bu biim serpu b u g n hl Kartal k
y kadnlar tarafndan
kullanlmaktadr. Ayni
s e r p u u n baz E t r s k a b i d e l e r i n d e de b u l u n m a s
d i k k a t e l y k t r . E t i l e r e ait a b i d e l e r a r a s n d a b i r
kumandan
kadn
heykeli bulunmutur.
E m l k s a h i b i o l m a k iin a s k e r l i k y a p m a k art
tr. H r s z l k e h e m m i y e t l e n a z a r d i k k a t e a l n r v e
c e z a l a n d r l r . A l e l m u m m k e l l e f i y e t l e r e ait a h
k m n o k s a n g r l y o r . Fakat, b u n a m u k a b i l bir
ok ceza sistemleri vardr. dam cezas yalnz ve
a n c a k m a h d u t h a l l e r d e t a t b i k o l u n u r . Eti k a n u n
larnn en ayan dikkat ciheti Kaide yani S m e r
v e A k a t k a n u n l a r n a yakn
olmasdr.
Etiler, kendi zamanlarnda muhitlerine m r e b bilik e t m i l e r d i r . B u t e r b i y e t e s i r i E t i l e r l k e s i
m m t a k a s m d a asarm brakmtr.
B u e s e r l e r b i l h a s s a , y a h u d i l e r i n e s k i alaka?
namda g r l m e k t e d i r . Etilerin o k m n k e i f bir
ticaretleri
v a r d . P a r a ile t i c a r e t , m u a s s r l a r o l a n
A s u r l a r d a n o k i l e r d e idi. B u h u s u s t a o k i l e r i l e m i , k a i d e l i l e r i n k e n d i r k l a r n d a n o l a n E t i l e r
z e r i n d e k i t e s i r i m u h a k k a k t r . Eti k a n u n l a r n d a
esarete mteallik a h k m da vard.

Eti h u k u k u n n n b i r h u s u s i y e t i v a r d r . B u n u n l a
beraber Smer, Elam ve Ege hukuklarna
benze
yen c i h e t l e r i d e o k t u r .
Din Eti d e v l e t i n i n p a y i t a h t o l a n H a t t u s a s y a k n i n d e Yazlkaya
mabedi bulunmutur.
BurasL
III n c Hatusil z a m a n n d a phesiz birinci dere
c e d e bir din m e r k e z i idi. B u r a d a k i k a y a l a F z e
rinde din bir ayin hakedilmitir. Solda nezredilmi bir erkek, sada nezredilmi bir kadn, ortada
bulunan b y k bir insan kalabalna yrrler.
O r a d a , b i r a l i h e v e b i r i l h ile k a r l a r l a r . A l i h e
kendi kendine bir da zerine yryen vahi bir
h a y v a n stnde. lh, ona kar geliyor. P r e n s i p
olarak ilahe, k a d n tanr, Ana, h k i m bir ahsiyet
tir. K o c a v e m a f e v k k a b u l e t m i y e n v e l t t a b i a t
temsil ediyor. Bu resim, ikinci binin birinci orta
snda Adalar m m t a k a s m d a ve Girifte dahi g r l r .
Bu resimlerde, vahi hayvanlarla sarlm, dalar
zerine y r y e n ilahe tamamile farkolunmaktadr.
Yazl m e t i n l e r d e , h k i m olan b a k a ekiller
d i r : i l a h e G n e t i r . V e i l h Teshup t u r . l a h e G
nein mabedi arktadr. lahe gne, h k m d a r
sllesinin dininin esasdr. Kral cinsiyet farkna
ramen ondan bahsederken kadnln nazar
dikkate a l m y o r . l h Teshub a g e l i n c e , b u b i r e r
kektir, b a n d a tulga vardr, sakalldr, elinde ifte
balta vardr,
v e imek aktrr.
Bu
Etilerin
mijl Allahdr.
B u n u n iin h e r y e r d e m a b e t l e r
yaparlard.
Etilerin mabetlerinde
daha birok
i l h l a r v a r d r . B u n l a r da t p k m e m l e k e t g i b i F e
derasyon halindedirler. Prenslerle yaptklar m u
a h e d e l e r d e m u a h e d e yapanlarn allahlarm bir-birlerinden ayrt etmek m m k n deildir.
Kral g n e e t e m e s s l ettiini k a b u l e t m e k l e

b e r a b e r tehlikeli zamanlarda etrafnda b u l u n a n

papaslarla istiareden geri kalmaz.
T a f s i l a t t a n s a r f n a z a r e d e r e k u n u da i l v e
e d e l i m ki, E t i l e r i n d i n itikat v e a y i n l e r i g a r b a az
o k farklarla intikal etmitir. B i r o k z a m a n sonra
Etrsklerde
de a y n i d i n t e l k k i l e r e t e s a d f o l u n u r .

SAN'AT

B u g n e k a d a r t a n i y a b i l d i i r n i z Eti v e -

s i k a l a r san'at h a k k n d a o k k y m e t l i
m a l m a t vermektedir. Kltepe, y k
harabele
r i n d e m i l t t a n iki b i n s e n e e v v e l i n e k a d a r g i d e n
vesikalar bulundu. Bunlardaki eserlerde
bariz
a l m e t e l b i s e y e aittir. A n a d o l u y a y l a s n n
sert
iklimine u y g u n bir surette m a n t o u z u n d u r , balk
yksektir, pabular kvrktr...
Payitaht olan
Boazky ve onun 1 5 0 - 2 0 0
hektar etrafnda, bareliyefler, ve Allah r e s i m l e r d e
ssl kaplar bulundu. ehir,
eski
olmaldr.
F a k a t , m. e v . 1 3 0 0 t a r i h i n e d o r u y a m a edildi
i iin bize kalan e s e r l e r u m u m i y e t l e
Eti i m p a
r a t o r l u u n u n s o n a s r l a r n a aittir.
Bogazkyden
uzak olmyan
y k t e d e b i r Eti s a r a y v a r d r .
B u s a r a y din m e r a s i m gsteren
bareliyeflerle
ssldr.
Oradan
uzak
olmyan
Yazlkayay
tanyoruz. Ayni neviden bir sra abideler de gar
b a -doru, z m i r e k a d a r yaylr. B u a b i d e l e r bir
t a r a f t a n da T o r o s l a r a v e S u r i y e i m a l i n e v e M e z o optamyaya kadar gider.
Tel-Halefte
b u l u n a n " P e e l i ilahe,, m h i m d i r .
Etiler san'ati K a r k e m i t e , Z i n c i r l i d e milttan evel
9 - 8 i n c i a s r a k a d a r h u s u s i y e t l e r i n i m u h a f a z a edi
y o r . O n d a n s o n r a b u son n o k t a l a r d a A s u r san'atile
karyor.
ehirlerin
tahkimat, n Asyada baka yer-

lerde tesadf edilenlerden farkl deildir. S a r a y

geniliine bina edilmitir. Kaide ve Girifte de
byledir.
Miken
m i m a r l n d a olduu gibi u z a n l u u n a
deildir.
Boazky saraynda stunlar yoktur,
fakat milttan 2 0 0 0 s e n e evvel yaplm olan
Zincirli saraynda vardr. Balca tezyinat duvar
larn ve stunlarn altna yaplan k a b a r t m a l a r d r .
B u n l a r s e b e b i l e d i r ki Etilerin c i d d e n s a n ' a t n d a n
bahsolunabilir. B o g a z k y n d e
bir kapy tezyin
e d e n bir h a r p ilh, Etilerin p e k k y m e t l i bir h e y keltralk nmunesidir.
K k tun eserler de
kymetlidir.
Etilerin modelleri, milttan 3 0 0 0 s e n e e v v e l
S m e r s a n ' a t n d a n a l n m t r . ivi yazy
da o n
lardan aldlar. Bilhara Msrllarla t e m a s a gel
d i k t e n s o n r a o n l a r d a n da b i r t a k m e y l e r a l d
lar. Hiyeroglifi
d e t a k l i t ettiler. F a k a t , E t i l e r i n asl
kendilerine m a h s u s bir yaznn bakayas
olmak
z r e Eti Hiyeroglif
elerine
de r a s g e l i n m e k t e d i r .
Bu
h e n z o k u n m a m t r . y k t e k i Sfenksler
(Sphynx)
Msr ilhamdr.
Etilerin ve Giritlilerin saraylarnn yapllarndaki b e n z e y i h e r iki m e m l e k e t h a l k n n k a r
de S m e r m e d e n i y e t i n d e n a y n e n v e y a b i r i n d e n
naklen feyzalm olduklarn gsterir.
Etiler, s a n ' a t n o k t a i n a z a r n d a n p h e s i z , S u r i y e y e v e o b a d a n d a h a u z a k l a r a t e s i r ettiler.
Kdusteki
a s l a n l s t u n l a r Eti m i m a r l e s e
ridir. Asurlar, u z u n m d d e t S m e r san'at m o d e l
l e r i n d e n b a k a bir e s e r g r m e d i l e r . S t u n l u (Bithilan) saraynn m i m a r tarzn Etilerden aldk
larn kendileri sylyorlar.
Asurlarm heykeltralklar
Eti m o t i f l e r i n d e n

m l h e m d i r . Hulsa, Etileri, san'atta yaratc k a

vimler srasnda s a y m a k pek hakl olur.
E t i l e r i n edebiyat
v e lim
ile S u m e r l e r i n e d e
biyat v e ilimleri arasnda u m u m i y e t g r l m e k
t e d i r . E t i l e r h a r i t e n a l d k l a r s a n ' a t l a r a da a h s
bir eni vermilerdir.
Oyk harabelerinde bulunan muhtelif
musiki
aletlerinin resimlerine baklrsa Etilerin
n e y , kitara v e sair m u s i k i aletlerini k u l l a n d k t a n v e
b i n a e n a l e y h m u s i k i ile de i t i g a l e t t i k l e r i a n l a l
mtr. T a r hiler ve rki m u s i k i limleri yunanistanda grlen
bedibal
musiki
aletlerinin
Asyadan, phesiz Etilereen alndnda mttefik
t i r l e r . Yunanllarn
a l d k l a r , m u s i k i n i n y a l n z alet
leri o l m a y p m u s i k i s a n a t n n b a l c a e s a s l a r n da
Etilerden
iktibas
e t m i l e r d i r [1].

B.
1.

FRKYA
AHAL VE

(PHRYGE)
MEMLEKET

Frikyann en eski s e k e n e s i Etilerle b e r a b e r

g e l m i o l a n Trk kabileleridir.
Bunlar anakkale
ve stanbul boazlarndan geerek gelen ayni
r k t a n Trakolarla
k a r m l a r d r . T r a k o l a r ilk defa
milttan 3 0 0 0
sene kadar evvel birinci
Turova
( T r o i e ) ehrini y a p m l l a r ' v e orada bir h k m e t
tesis etmilerdi.
Frikya
ismi, A n a d o l u y a g e e n T r a k o kabile
leri i i n d e h k i m k a b i l e n i n i s m i n e n i s p e t l e v e r i l
mi olmaldr. Kt'aya b u ismi v e r e n k a b i l e n i n ilk
g e e n l e r d e n mi, y o k s a m t e a k i b e n
gelenlerden
[1] E u g e n e

Covaignac, Le m o n d e Mediterraneen.

rni o l d u u n u h e n z b i l m i y o r u z . M a l m o l a n u
d u r k i Tuna y a l s v e Trakya
tarafndan muhtelif
d e v i r l e r d e b i r o k i n s a n ktleleri b o a z l a r d a n ge
e r e k Anadoluya girmilerdi. B u n l a r bir taraftan
Turovayi evvel tahrip ve sonra yeniden bina
e d e r e k oraya h k i m olmular, bir km da Frik
ya mmtakasnm
dier aksamnda
Frikya
kralln t e s i s e t m i l e r d i r .
Frikyallar bir zamanlar Turovallarla akraba
v e k o m u vaziyette b u l u n m u l a r ve en nihayet
tek bir devlet halinde g r l m l e r d i r .
kinci
T u r o v a ehri h a r a b e l e r i n d e b u l u n a n ve milttan
2 0 0 0 - 2 4 0 0 sene
e v v e l e ait
olduu
tahmin
edilen saraylar ve k u y u m c u l u k eserleri bu dev
letin o z a m a n k i z e n g i n l i i n i v e
medeniyetini
gstermektedir.
B i r b i r i a r d n c a g e l i p Marmara
sahillerine, gller
e t r a f n a , Sakarya
vadilerine yaylan ve yerletik
leri sahalara k e n d i isimlerini v e r e n l e r d e n Misyelileri, B i t i n y e l i l e r i , P a f l a g o n y a h l a r z i k r e t m e k l
zmdr. Btn bu gelenler Frikya g r u p u n a men
s u p saylrlar. F r i k l e r i n en kesif olarak sakin
olduklar yerler S a k a r y a mecrasile Turova ve
Lidya
a r k n a d e n f e y i z l i v e m m b i t y a y l a idi.
M. e v . X I I I n c a s r d a b t n g a r b i A n a d o l u y u
y e n i b i r Trako - Frikler
akn kaplad. Bu aknla
Tesalya
v e c e n u b u n a i n e n Dori i s t i l s n n y a k n
dan mnasebeti vardr.
Bu mtemadi gelilerle Anadolu iinde kesa
fetleri a r t a n F r i k y a l l a r , E t i K i r a l H a t u s i l i n l
m n d e n b i r a s r k a d a r s o n r a m. e v . 1 2 5 5 te K k
A s y a y B o a z i i n d e n Anti - T o r u s l a r a k a d a r igal
etmi ve hakimiyetleri altna alm b u l u n u y o r l a r
d. T u r o v a m u h a r e b e s i
srasnda
Turovallara

FRKYANIN EVKET DEVR

i m d a t v e m u z a h e r e t iin teekkl eden n-Asya
i t t i h a d n n m e y d a n a g e l m e s i n d e T u r o v a ile d e r i n
v e husus m u h a d e n e t idame eden F r i k y a n n b
y k tesiri o l m u t u .
F r i k y a , k e n d i n i kfi d e r e c d e k u v v e t l i g r n c e
Eti devletinin nfuz v e h a k i m i y e t i n d e n k u r t u l
m a k c i d a l i n e g i r d i . B u s r a l a r d a Eti k u d r e t i n i n
pek ziyade sarslm bir halde b u l u n m a s b u n u
kolaylatrd. Etiler yava yava Kzlrmak hav
z a s n d a n c e n u b K a p a d o k y a y a , Komana
havalisine
v e i m a l S u r y e t a r a f n d a Karkemi
ile
sahil
a r a s n a itildiler.

2.

FRKYANIN EVKET DEVR

F r i k y a h l a r n en m h i m e h i r l e r i A n a d o l u n u n
tam ortasnda S a k a r y a k y s n d a k u r u l m u olan
Gordiyum[\]
idi. V I I I i n c i a s r d a h u d u t l a r a r k a
d o r u g e n i l e d i k e K a p a d o k y a , K a t a o n y a v e Lik a o n y a mmtakalarnda Komana, Mazaka (Kayseri)
T i y a n a gibi ehirler de F r i k y a m e r k e z l e r i haline
gelmiler ve Etilerle Frikyallar buralarda uzun
zamanlar bir arada yaamlardr. C e n u b u garbi
de F r i k y a n n g e n i l e m e s i , Pisidye, L i k y e ve Kary a n m birletii zaviyedeki B u r d u r
(Askaniyos)
glne kadar varmt. Lidya taraflarnda Frikya
n f u z v e h a k i m i y e t i , L i d y a k r a l l a r m d a Ata (Atyades) sllesi d e v r i n d e n b e r i balamt. B u geni
lemenin mtemadi artmasile bir aralk Frikya
devleti h u d u t l a r A n a d o l u n u n iki m n t e h a s m a ,
Ege d e n i z i n d e n y u k a r F r a t v a d i s i n e v a r a n y e
li]

skendere

ehirdir.

ait

Krdm

hikyesinin

atfedildii

g n e devlet haline geldi. F i r i k y a n m ftuhat g z

sahillerden ziyade
ierlere
mteveccihti.
Zira
F r i k y . t a m m a n a s i l e v e b i l h a s s a b i r k y l v e
ifti m e m l e k e t i idi. K r a l l a r b t n g a y r e t v e
dikkatini ziraate verirler, bir k z k e s e n i v e y a
bir sapan tahrip edeni idama m a h k m ederlerdi.
F r i k y a k r a l l a r n n h e p Midas, Gordiyos
isimlerile
anldklar g r l m e k t e d i r . Bu iki i s m i n slle u n
van olmasna ihtimal verilmektedir.
lk kral saylan G o r d i y o s b o y u n d u r u u
oka
b a l a m a k iin z l m e z bir d m ( K r d m )
tarznn mucidi saylrd. K r d m , bal o l d u u
a r a b a ile b i r l i k t e m i l l b i r t l s m g i b i m u h a f a z a
ediliyordu.

3.

FRKYA

MEDENYET

Frikyallarn iftilie verdikleri b

y k e h e m m i y e t i n d i n l e r i n d e d e iz
b r a k m a s t a b i idi. F i l h a k i k a F r i k y a m a b u t l a r n n
e n b a n d a toprak ilhlar
geliyor. Kadn allahlarn
e n b y a n a i l a h e Nana [1] t e s m i y e e d i l i y o r d u .
B u n a b a z s a h a l a r d a M v e y a Kibele ( C y b e l e ) ad da
v e r i l i y o r d u . Nana, t e n e b b t v e n e v n e m a i l a h e s i
idi. F r i k y a n n n c m h i m i l h Nana nn o l u
Ati v e y a Atte ( A t a ) idi.
B u n l a r d a n Kibele
v e Ati ile R o m a l l a r n
Bakus
n a m n v e r d i k l e r i n e e v e e l e n c e ilh
Diyonisos,
sonradan Yunanllara intikal etmi olan ilhlar
dandr.
[1] T r k e a n a v e b y k a n a d e m e k o l a n n i n e
keli
mesidir. Anadoluda be kelimeyi ( N e n e ) eklinde
telffuz
ederler.

lh v e m u k a d d e s saylan bir k a r a taa ibadet

d e t i F r i k y a n n Pesinunte
e h r i n d e t R o m a l l a r
d e v r i n e k a d a r d e v a m e t m i t i r [1].
Frikya ibadet ayinlerinin farikas kaval, davul
ve dmbelek
n a m e l e r i n i n t a h r i k ettii v e c d
iinde g a y o l m a k t . a r a p ve e k m e k l e takdis gibi
hristiyan m e r a s i m i n i n m e n e i iki v e e l e n c e y e
m s t e n i t a y i n l e r d i r . B u n l a r n da e n m n t a h a p
v a t a n F r i k y a idi [ 2 ] .

SAN'AT

Frikyallar birok kale, e h i r ve

'

ma-

bet h a r a b e s i brakmlardr.
Frikya
san'ati T i y a n a d a n ( K i l i s e H i s a r ) S i p i l d a m a ( M a n i s a
dana) k a d a r Anadolunnu her tarafnda kayalar
z e r i n e i l e n m i gzel a b i d e l e r serisi h a l i n d e g
r l r . Ramsey
v e Perrot n u n m. e v . I X u n c u v e y a
V I I I i n c i a r a ait o l d u u n u s y l e d i k l e r i
mesel,
Ayaz-n
k y n d e k i m e z a r g i b i en e s k i l e r i n d e o
k a d a r Eti san'ati
izleri
v a r d r ki b u n l a r asl Eti
eserlerinden ayrabilmek gtr. " K a y a y a oyul
m u b u l a h d i n c e p h e s i n d e y e r e s i n m i iki a s l a n
y a v r u s u grlmekte, bunlarn zerinde azlar
alm, adaleleri kudretle gerilmi balar g r
yelelerle rtl iki m t h i aslan m e t h a l i k o r u m a k
tadr. M e z a r n m u s t a t i l e k i l d e k i k a p s a s l a n l a r n
p e n e l e r i a r a s n d a a l m a k t a d r . , , [3]
F r i k y a e h i r l e r i n d e n Nakoleya
mezarlnda
bulunan Midas ismindeki krallardan birinin yine
kayada oyulmu muhteem mezar gibi daha mu
a h h a r d e v i r l e r e , m. e v . V I I i n c i a s r a , ait d i e r
[1] M e k k e d e a y n i
tarzda kudsiyet
atfedilmi
Haceri Esvedin menei bu olmak muhtemeldir.
[2] S a r t i a u x .
[3] S a r t i a u x .

olan

baz e s e r l e r d e Y u n a n tarz bir c e p h e z e r i n d e

yerli halclk m o d e l l e r i n d e k i h e n d e s e ! tezyinat
temsil eden ekiller grlyor.
B i r Y u n a n a n a n e s i F r i k y a l l a r madenlere
su
vermek
u s u l n n v e ilk m a d e n e s r a r n n m u c i d i
olarak
gsteriyor. Dier bir an'ane de
tentene
san'atinin icadn m a h i r F r i k y a d o k u y u c u l a r n a
atfediyor. B u itikatlara r a m e n b u g n
Mezopotamyallarm, Etilerin, Giritlilerin ve Msrllarn
i k i n c i bin n i h a y e t l e r i n d e d o k u m a c l k v e m a d e n
cilik san'atlarn zaten y k s e k bir d e r e c e y e kar
m olduklar m a l m d u r . Frikyallarn y e n i aletler
v e u s u l l e r i c a d s u r e t i l e musikinin
inkiafnda
m h i m bir amil olduklar m u h a k k a k t r .
Homer,
Frikyallarn hayvan srlerini, bey
girlerinin sratini ve balarnn zenginliini met
heder.

4.

FRKYANIN

NKIRAZI

F r i k y a devletinin balca iki d m a n

Asuriye
ile a h i n k r a l l a r z a m a n n d a b y k b i r k u d r e t
h a l i n e g e l m i o l a n Lidya idi. A s u r i y e , F r i k y a d a n
e k i n i y o r , L i d y a ise o n u k e n d i t e v e s s v e i n k i a f
emellerine bir mania telkki ediyordu.
Krezs
tarafndan garp mmtakalarnn koparlp alnmas
n a , y e d i n c i a s r d a Kimrilerin
istilsile b t n K a
radeniz sahillerini k a y b e d e r e k S a k a r y a g a r b i n e
atlmasna r a m e n , F r i k y a yine, hatt A s u r i y e y e
kar k o y a b i l e c e k k a d a r k u v v e t i n i m u h a f a z a ede
bildi. F a k a t yldan yla hayatiyeti eksildi, Lidyann'"
nfuz ve tabiiyeti altnda e h e m m i y e t i k l m
b i r k r a l l k h a l i n e g e l d i . N i h a y e t , m. e v . V I n c
a s r d a g e l e n ran istils
ile m n k a r i z o l d u .

C.
t

MEMLEKET

LDYA
VE

AHAL

Menderes vadisine muvazi olarak arka doru

Anadolu yaylasnn garp yamalarna ykselen
Gediz vadisi,
L i d y a n n asl m e r k e z s a h a s d r . Eti
lkesile E g e denizi kylar arasnda mtevasstlk
eden bu saha Meonyallar (Meoniene) T r a k o - F r i k ler ( T r a c h o - P h r g i e n s ) artllar, Etiler ve Lidyallar
gibi devirler i m t i d a d m c a st ste gelip y e r l e m i
b i r o k Trk kabilelerinin
m e s k e n i olmutur. Bu
raya Lidya isminin verilmesi milttan evvel VII
i n c i a s r d a n s o n r a d r . H o m e r Lidya k e l i m e s i n i bil
m e z ; b u h a v a l i i i n Meonya
tabirini kullanr.
Pevtaur
i i r l e r i n d e [1] Eti m t t e f i k l e r i a r a s n
daki deniz milletlerinden, Meonyallar olduklarna
h k m e d i l e n Maunnalar
ile Turshalar[2]
v e artllar
olmalar pek muhtemel Sardanalar yani Lidyann
ilk s e k e n e s i o l a n b t n k a v m l e r s a y l m a k t a d r .
Meonyallarla, Lidyallar s a h a n n i v e k a r a ks
m n d a , T u r s h a l a l a r l a ( T u r a ) S a r d a n a l a r ( a r t l a r ) da
s a h i l t a r a f l a r n d a y e r l e m i l e r d i . S o n r a l a r m,, e v .
V I I I inci v e VII inci asrlar a r a s n d a b u n l a r d a n
T u r s h a l a r talyaya ve artlar S a r d e n y a y a m u h a c e
ret etmilerdir. R o m a medenii^etinin ilk t e m e l i n i
a t a n E t r s k l e r ile b u T u r s h a l a r n a y n i k a v m i n
m e n s u b u olduklar b i r o k l i m l e r tarafndan ka
bul edilmitir. Etrsklerin talyaya K k Asyann
[1] P e n t a o u r , I I i n c i R a m s e s i n m u z a f f e r i y e t l e r i n i s e n a
iin y a z l m v e p a p i r s l e r z e r i n d e b u l u n a r a k o k u n m u
iirler m e c m u a s d r .
[2] L e s T y r s e n e s , L e s h a b i t a m s d e T y r r h a , L e s T h y r r h enes, Les Turshas kelimeleri hep birdir.

L i d y a m n t a k a s n d a n g i t t i k l e r i n i Herodot
da syle
miti. S o n z a m a n l a r d a A m e r i k a l l a r n S a r t h a r a b e l e r i n d e k i h a f r i y a t ile v s l o l d u k l a r k e i f l e r n e t i
c e s i n d e L i d y a dili ile Eti v e E t r s k d i l l e r i a r a s n d a
t e s b i t e d i l e n akrabalk
b u n u teyit e y l e m e k t e d i r .
( M a h k k t z e r i n d e k i L i d y a dilini r t m e k t e b u l u
n a n k a r a n l k s y r l m a m olsa da zinet eyas, t u n
v e fildii i l e r i n d e k i s a n ' a t s l b u ile E t r s k s l
b u a r a s n d a r e d d i i m k n s z b e n z e r l i k l e r v a r d r . ) [1]

2.

HKMDAR

SLLELER

ATALAR

Lidyallar
tarihlerinin
ilk f e c r i n d e
Atalar [ 2 ] a d n t a y a n b i r s l l e n i n
idaresi altnda b u l u n u y o r l a r d . Bu Atalar
Trakyadan geip sonralar F r i k y a d a y e r l e m i olan
Trk
(Trako) kabilelerinden idiler. M . e v . X I I inci asrdan
X I inci asra k a d a r h k m s r d k l e r i a n l a l a n Ata
l a r F r i k y a l l a r n , F r i k y a l l a r da b y k E t i n i n t a b i i
y e t i a l t n d a i d i l e r . Byk
Eti n a m o z a m a n k i Eti
k r a t l a r n d a n I inci Mursil e v e r i l m i o l a n u n v a n d r .
A t a l a r n p a y i t a h t Asia ( A s y a ) e h r i idi. E t i e
asl Assouvva - A s o v a o l a n A s y a , S a r t e h r i n i n e n
e s k i i s m i v e " A s i e ~ A s y a k e l i m e s i n i n d e asl v e
e s a s e k l i d i r [3].
er r r i
c i asr balarna doru
ET SLALES J
,
,
HERAKLTLER k d y a d o r u d a n d o g r u v a b i r Eti s l a
lesinin, Her'aklitlerin (Heraclides) ida
resi altna geti. Heraklitler, Etilerin bir ilh olan
Sandonn
n e s l i n d e n g e l d i k l e r i n i iddia ederlerdi.
TTT

e v

[1] G s t . F o u g e r e s , L e s P r e m i e r e s c i v i l i s a t i o n s .
[2] A t y a d e s s l l e s i , y a h u t A t o u l l a r .
[3] F. S a r t i e a u x .

Lidya dahilinde kalelere v e m s t a h k e m mevkilere

istinaden asker bir derebeylik sistemi k u r m u
lard. Payitahta Asya y e r i n e f i i d e ( H y d e ) a d m
vermilerdi. B u isim sonralar Sart a k r o p o l n n
ad olarak kalmt.

AHIN JKIRAL-

K k Lidya prenslikleri istiklllej

k o r u m a k t a g a y e t k s k a n idim

^ S S ^ "
s : MERMENATLAR

1er. M e z o p o t a m y a f t u h a t l a r k a r
^ . /
snda, bu istiklalin
korunmasna
m e s a f e u z a k l n n da y a r d m olu
yordu. Asrlarca devam etmi olan b u m u k a v e m e
tin n i h a y e t
sarslmaa yz tuttuu
sralarda
bir slle deiiklii olmu, yeni slle mdafaa
ve m u k a v e m e t i bir z a m a n daha parlak surette
idame edebilmiti. Deiiklik Heraklit h k m d a r
Kandavul
( K a n d a u l e ) u n K k M e n d e r e s va
disinin m a k a r r olan Tirrha
(bugnk
Tire)
p r e n s i m e h u r Giges
tarafndan iskat suretile
olmutur. Mermenatlar yahut ahinler sllesini
k u r a n G i g e s Y u n a n l l a r c a i l k Tiran
ve hkm
darlar tahtlarmden
indirerek devlet
idaresini
k e n d i e l l e r i n e alanlarn ilk r n e i o l a r a k telkki
edilirdi.

GIGESIN IKTI-

Giges

Lidya

hkmdarlarnn

en

T *J

SAD SYASET b y k l e r i n d e n b r o l m u t u r . L i d y a
nn a z a m e t v e e v k e t devrinin m essisi v e Y u n a n l l a r n a z a r n d a k a z a n d h a r i k u l a
de itibarn h a k i k amili Gigestir.
M e m l e k e t refah v e saadetinin iktisad inkiafa
bal o l d u u n u anlyan G i g e s iktisad politikaya
pek ziyade e h e m m i y e t vermi v e b u politikay
iki m n t e h a m a h r e c i
o l a n a r k t a Asuriye
ve

g a r p t e yonya
arasnda daim barkl istihdaf
eden bir d i p l o m a s i y e istinat ettirmiti.
Lidyann, Asyann
ark ve garb
arasnda
transit
m e r k e z i olmaktan elde edecei menfaatin
b y k l n d a h a e v v e l Kandavul
da t a k d i r e t m i
ve sahille Kzlrmak tesindeki lkeleri birbirine
balyan ana transit yolu zerinde k o n a k yerleri,
k e r v a n s a r a y l a r tekilt v e m r u r i y e vergisi ala
cak mevkiler yapmt. Bu uzun ticaret gzerg
h n a Kralyolu
nam veriliyordu.
G i g e s siyasetinde m u v a f f a k oldu. O n u n z a m a
n n d a L i d y a d e v r i n en m h i m t i c a r e t m e r k e z i
haline geldi. Lidya ticaretinin ana d a m a r g a r p t e
Efes ten b a l y a r a k v e arttan,
Pterya d a n ( B o a z
k y ) g e e r e k Ninova y a g i d e n y o l d u r . D i e r tli
d a m a r l a r , i m a l d e Misya y a G i g e s i n m . e v . 6 3 5 te
Lidyal m s t a m i r l e r yerletirdii E z i n e (Ardynion)
ve Lapseki ( L a m p s a q u e ) kasabalarna; Marmara
t a r a f n d a E r d e k ( C y z i q u e ) y a k n n d a k i altn m a
denlerini m u r a k a b e iin Kirmast ( C r e m a s t e ) ya,
K a r a d e n i z c i h e t i n d e de balca ticaret m a h r e c i
olan Sinoba doru uzanmorlard.
C e n u p t a h e m z e n g i n bir mteri, h e m de A s u r
kudretine kar bir m u v a z e n e kuvveti olan Msra
d o r u Gigesin izdidi t e m a s v e ticaret yolu Mileden geiyordu.

3.

KMRLERN

STLSI

Gigesin b y k e m e k ve itinalarla k u r d u u
itilf v e m u v a z e n e
siyaseti
Kimrlerin
(Cimmer i e n s ) v e Trakolarn
bir kasrga gibi Anadoluyu basan istillarile altst oldu. B u m s t e v l i l e r
muhariplikte Amazonlarla yaran kadnlar
ile

KMRLERN

STLSI

birlikte m. ev. VII inci asr b a l a n g c m d a n b e r i

yeniden dehetli faaliyete gemilerdi. Anadoluya
Krm ve Trakya havalisinden
geen
bu
it
( S k y t ) Trkleri,
S a k a r y a ile K z l r m a k a r a s n d a
P a f l a g o n y a h a v a l i s i n i m e r k e z e d i n m i l d r idi.
B u h k i m m m t a k a d a n btn k o m u devletlerin
topraklarna, kasp k a v u r u c u aknlarla saldryor
lard. A s u r l u l a r b u n l a r K a p a d o k y a d a d u r d u r a b i l diler. B u n d a n s o n r a K i m r l e r k e n d i h a l i n d e s a k i n
ve a s u d e y a a y a n F r i k y a z e r i n e atldlar, harbettirdiler. F i r i k y a d a Midas sllesinin son kiral,
h e z i m e t y e s i i i n d e i n t i h a r etti. F r i k y a n n b a n a
g e l e n d e n v e m t e a k i b e n T u r o v a ile
Eolyadaki
Lidya m a h r e c i E d r e m i t krfezinin imal sahilin
deki A n t a n d r o s u n istilsndan (m. ev. 6 6 3 ) telaa
den Giges bu srada yeni Asur Kiral
Assurbanipal in y a r d m n i s t e d i i s e d e h a y r h a h
bir
bitaraflk vadinden b a k a m u z a h e r e t temin ede
medi. Nihayet yalnz kendi kuvvetine dayanarak
K i m r l e r z e r i n e y r d ; m . e v . 6 6 0 ta K i m r leri m a l u p etti, r e i s l e r i n d e n i k i s i n i z i n c i r e v u r a
rak N i n o v a y a yollad. Ayn z a m a n d a m t e r e k
tehlike karsnda muavenetini esirgemesine ve
kendisini yalnz brakmasna m u k a b e l e
olmak
z r e d e As'surbanipal
in r a k i b i o l a n M s r h k m
d a r Psammtik
ile itilfa g i r d i ; b u a r a d a
yonya
e h i r l e r i n d e n Kolofon
u z a p t e d i ; L i d y a n n m. ev.
6 6 0 senesi zaferde kazand huzur uzun srmedi.
Kimrlerin bana mahir ve muktedir bir k u m a n d a n
o l a n Tolctam m g e m e s i i l e r i y e n i d e n d e i t i r d i .
Toktam, Lidya z e r i n e bir intikam h c u m u yapt.
Giges m u h a r e b e m e y d a n n d a ld (m. ev. 6 5 2 ) .
A s s u r b a n i p a l , k e n d i z a m a n n a ait m a h k k t t a
Giges t e n y l e b a h s e d i y o r :

. . . . bana kar bakaldran Msr

Kiral
Psammetik
in y a r d m n a g i d i . B e n b u n u i i d i n c e
i l l h mrla e Stra y l e d u a e t t i m : " C e s e d i
dmanlarnn n n e yklsn, kemiklerini
alp
g t r s n l e r ; i l h Asur a b y l e c e d u a ettim b e n .
Dileim kabul o l u n d u ;
cesedi
dmanlarnn
n n d e ykld v e kemikleri gtrld.
Benim
i s m i m i n h r e t v e a z e m e t i s a y e s i n d e m a l p ettii
Kimrler ona galebe aldlar v e memleketini ba
t a n b a a y k t l a r . Y a m a ettiler. K e n d i s i n d e n s o n r a
t a h t a o l u kt,, [1].
T o k t a m tarafndan istilya u r u y a n Lidya
y a m a edildi v e h a r a b e z a r e
evrildi.
Kimrler
Sart ehrine de girdiler. Yalnz artn Akropolini
z a p t e d e m e d i l e r . Y a m a v e istil E f e s v e M e n d r e s
Manisasma kadar yrd.
Btn b u hdiselere r a m e n Lidya, m a l b i y e
tini u z u n z a m a n l a r k a b u l v e itiraf e t m e d i . T o k t a
m A s u r i y e z e r i n e y r m e k i i n K i l i k y a y a gitti
orada m u h a r e b e hazrl yaparken
Asurlularm
h c u m u n a o r a y a r a k m a l p oldu v e m. ev. 6 5 0
de K i l i k y a d a ld. O n d a n s o n r a artk
Kimrler
sratle b o z g u n l u a doru srklendiler. Son reis
l e r i Kobos,
m . e v . 6 3 3 t e M e t k i r a l Madya
tara
f n d a n ezildi. S i n o p , m . e v . 6 3 0 d a M i l e l i l e r v e
Antandros, m. ev, 5 7 0 de Lidyallar tarafndan
ellerinden alnd.
Lidya, uzaklarda, M e z o p o t a m y a n m ark ufuk
larnda yaya y a v a k m e l e n e n v e b u defa artk
btn mevcudiyetin niha olarak batracak olan yeni
frtnalardan t a m a m e n habersiz, tekrar k a v u t u u
sakin ve mreffeh hayat iinde yaarken, K k
[1] S h . F . J e a n , L a L i t t . d e s B a b y l . e t d e s A s s y i r i e n e s .

A s y a d a b a r n a m y a n K i m r l e r de c e n u b a e k i l e r e k
S u r y e v e Msr iine datyorlard.
Gigesin k u r d u u M e r m e n a t v e y a a h i n kral
l a r s l l e s i II i n c i A r d y s , S a d y a t ( S a d y a t t a ) , A l y a t
(Alyatta) v e K r e z u s ( G r s u s ) i s i m l e r i n d e d r t k r a l
yetitirdi; b u n l a r cetleri Gigesin at yolda g a y
ret v e m u v a f f a k i y e t l e y r d l e r . L i d y a b y k b i r
siyas k u v v e t v e z e n g i n bir devlet oldu. S a r t e h r i
K k A s y a n n ilim, f i k i r , s a n ' a t m e r k e z i h a l i n e
geldi.

4.

LDYANIN AZAMET VE

NKIRAZI

a h i n k r a l l a r n m s o n u n c u s u Krezus u n
m.
ev. 5 6 1 d e n 5 4 6 y a k a d a r s r e n d e v r i ,
Lidya
i i n h a k i k b i r r e f a h v e itil d e v r i idi. L i d y a s e r
veti h e r t a r a f t a m u h t e e m m a b e t l e r , s a r a y l a r , a b i
deler ykseltiyor;
K r e z u s filozoflara,
limlere,
airlere maalar balyor, misafirhaneler ayordu.
Eolya, y o n y a ve K a r y a mntakalarndaki btn
siteler T u r u v a dahi dahil olarak L i d y a n n h k m
altna g i r m i l e r d i . U z u n z a m a n L i d y a y a m e t b u o l a n
F r i k y a o n a tbi h a l e i n m i t i . M i s y e v e P a f l a g o n y a
ile B i t i n y e a y n i d e r e k e y e d m l e r d i . L i k y e m s
tesna olmak zre Lidya hakimiyeti Karadenizden
Toroslara, Ege denizinden Kzdrmaa kadar ge
nilemiti.
Btn bu sahalardan gelen servet, Lidyann
k e n d i z e n g i n l i k l e r i ile b i r l e m i , S a r t , a l t n n t a
t b i r h a z i n e o l m u , b i r c i h a n b a n k a s h a l i n i
almt. G i g e s e affolunan para icad, ticaret saha
snda m u r a k a b e s i gayet m k l olan zahire m
badelesi ve maden klelerde tediye usullerini
k a l d r m a k suretile, b y k bir terakki m e r h a l e s i

tekil etmiti. Devletin v e milletin z e n g i n l i i tarihte

emsalsiz saylacak bir m e r t e b e y e varmt.
Fakat b u e v k e t v e ihtiamn zayf bir c e p h e s i
vard. Para kuvetile h e r istediini elde edebilen
K r e z u s , v a t a n m d a f a a s n da y a l n z p a r a k u v v e
tine istinat ettirerek drt b u c a k t a n t o p l a n m a kar
makark rk v e milletler m e n s u p l a r n d a n m r e k
k e p cretli askerlerle
ordu tekil eylemiti.
Para
iin toplanan, v e a n a y u r d a kar fedakrlk ru
hundan ve her trl vatan hislerinden m a h r u m
o l a n b u o r d u , y a l n z Krezus u n d e i l , b i n y l l k
Lidya devletinin e b e d i y y e n mahvna, tarihe g
m l p gitmesine balca amil olmutu.
K r e z u s , Kuru ( K e y h u s r e v ) d a n e k i n i y o r d u ; v e
ayni z a m a n d a kaynatas Met Kiral Astiyan l
m n e s e b e p olan K u r u s a k a r kin v e n e f r e t t e du
yuyordu. H e r ikisinin r u h u n d a k i teskin ve tatmin
edilemez ftuhat ve
hakimiyet
i h t i r a s da b u
hkmdarlar
boy lmeleri
mukadder
iki
rakip vaziyetine koymutu.
N i h a y e t i l k a k h u s u m e t a d m n K r e z u s att.
Ispartadan asker, Msr ve Babil hkmdarlarn
dan siyas m u z a h e r e t vaitleri aldktan ve ordusu
nu yeni cretli a s k e r kt'alarile t a k v i y e ettikten
s o n r a , m . e v . 5 4 6 da a n s z n K z d r m a g e e
r e k Pterya
( B o a z k y ) z e r i n e atld.
Krezusun
k a r s n a s r a t l e g e l e n K u r u m u h a r e b e y e gir
m e d e n evvel anlama teklifinde bulundu. M e v s i m
m . e v . 5 4 6 s e n e s i s o n b a h a r idi. K u r u s u n k o r k
tuuna ve kendine gvenemediine hkmeden
K r e z u s a n l a m a t e k l i f i n i g u r u r v e i s t i h f a f ile r e d
detti. B u n u n z e r i n e K u r u b t n , k u v v e t l e r d e
Lidya ordusu zerine yklendi. Krezusa muzaheret
sz v e r m i olan B a b i l h k m d a r N a b o n i t te

Kurula u y u m u t u . K r e z u s perian ordusile Lid

ya ilerine kadar geriledi; buradaki son muka
vemet tecrbesi de Lidya svari kfalar atlarnn
Kurusun
o r d u ileri h a t l a r n a d i z d i i
Devletlerden
r k m e s i y z n d e n b o a kt, v e h e z i m e t t a h a k k u k
etti; S a r t m u h a s a r a v e z a p t e d i l d i ; b i r o d u n y n
zerinde kendini y a k a r a k intihar e t m e k isteyen
K r e z u s esir alnd, v e d n y a t a r i h i n d e M i d y a d e v
leti fasl b y l e c e k a p a n m o l d u . K r e z u s
Ekbatanda y i r m i y l l k b i r e s a r e t h a y a t g e i r d i k t e n s o n r a
l d (m. e v 5 2 5 ) .

EGE HAVZASI
YUNANSTAN EGE
MEDENYET AKA
ELLER VE MSTEMLEKELER GREK KAV
MNN T E E K K L I R K L A R V E
KAVM
LERGREKLERDEN
EVVEL YUNANSTAN
SAKNLER HAKKINDA KISA MTALEA

VIIL EGE HAVZASI

Yunancadaki kelimerden birounun
ndoAvrupa n a m verilen diller z m r e s i
haricindeki
lisan m e n e l e r i n d e n g e l m i o l d u u v e b u m e y a n da S a m a s l l a r d a n g e l e n k e l i m e l e r i n pek az b u
l u n d u u m a l m d u r . n d o - A v r u p a i v e S a m ol
myan kelimelere bilhassa Yunanistanm kadm
c o r a f i s i m l e r i n d e t e s a d f e d i l m e k t e d i r . T r k dili
esasndan
g e l m e o l m a l a r ok muhtemel
ve lisan
alimlerinin cidd t e t k i k i n e lyk olan bu k e l i m e l e r
h a k k n d a bir fikir verilebilmi o l m a k iin b i r k a
misal zikredeceiz.
M e s e l Ion, G r e k e s a t i r i n d e , ton l a r m ( Y u n a n
l a r n ) c e d d i d i r ; e v v e l Atk, k f a s m a g e l d i , s o n r a
P e l o p n e z e geti, o r a d a kral, p r e n s oldu; s o n r a
t e k r a r , A t k k t ' a s n a d n d , o r a d a da A t i n a K i r a l
intihap olundu. Bu efsane, on rknn m u h a c e
retlerini tasvir eder.
t
yonya
(onie), u m u m bir surette A n a d o l u n u n ,
Adalar denizi sahilini ihtiva eden kt'adr. Bu isim
A n a d o l u y a D o r i l e r i n istils z e r i n e , a r k a s r l e n
Aka l a r l a ( A k h a i e n s ) b e r a b e r g e l m i t i r .
D e m e k ki ton A k a l a r d a n d r ; k r a l d r , s a h i p t i r .
Bedros
Efendi
Keresteciyanm
Dictionnaire
Etymologique
de la langue
Turaue
kitabnn
33
n c s a h i f a s m d a u tafsilt v a r d r : " y e (T. o r l ) =
Seigneur, matre. y e m e k Dominer. (Sumerien)
a i ^ P e r e ; ( B a s q u e ) i a u (na) = m a t r e , s e i g e u r .

E n Mongol iige ( u i e k e ) singfie grand, ainsi

q u e l'atteste E b l - g h a z i ( C h e d j e r e i T u r q u i e , p a . 4 3 )
Ce vocable erait-il u n e f o r m e mitigee de agh a ou a g a ( v e y e z c e m o t )
.
Herman Vambery'nin alamanca; Trk - Tatar
l i s a n l a r n n E t i m o l o j i s i n e ait k i t a b n n 2 7 i n c i s a hiesinde"iy kelimesi vardr. Bu kelimenin yann
da E g , E y , Et, r, k e l i m e l e r i d e v a r d r .
Bunlar
Efendi, sahip demektir.
U y g u r c a , i g e , i t e , iti, i d i - e f e n d i , s a h i p , A l l a h .
aatayca, ege, e y e efendi, sahip, Allah; e y
l e m e k = sahip olmak; azerice, y e y m e k , e y m e k =
sahip, h k i m olmak. Hseyin Kzm Beyin T r k
lgatinin
513 ve 514 nc sahifelerinde "ye,
s a h i p , i k e , ite., k e l i m e l e r i n i n m u h t e l i f t r k l e h e
l e r i n d e malik, Allah m a n a l a r n a o l d u u izah edil
mitir.
B u m a l m a t a g r e , m a n a v e t a r i h v a k ' a l a r itib a r i l e yon
( o n ) k e l i m e s i n i n t r k e iye k e l i m e
sinden g e l m e o l d u u n a ihtimal v e r m e k caiz g
rlebilir. B u k e l i m e n i n ayni m a n a d a olan t r k e
Aka, eke, eti, ata k e l i m e l e r i a i l e s i n d e n o l m a s ihti
mali de dikkati caliptir.
Mahal ve m e m l e k e t isimlerinden alka uyan
dran k e l i m e l e r de o k t u r . M e s e l
Yunanistan
kt'as, i m a l d e n c e n u b a , g z d e n g e i r i l i r s e T e s a l ya c e n u b u n d a v e P e l o p o n e s kt'as i m a l i n d e k i
sahalara
verilen
Akhai
ve Egale
isimlerinin
"Akaeli,, k e l i m e s i n i n
n j a n a v e d e l l e t i n i h a i z ol
duu grlyor.
D a r bir boazla kt'adan ayrlan u z u n a d a n n
i s m i Eubee = b e , t r k e a d r , e v m a n a s n a o l a n
oba k e l i m e s i n i n a y n d r . G a r p t a , d a l a r n t e k i l
eitii bir y k e s k l i e v e r i l m e k t e olan
Acarnanie

i s m i t r k e y k s e k l i k m a n a s n a o l a n Akar
keli
mesinin b o z u l m u bir eklini andryor.
P e l o p o n e s kt'asmm da geitlerini ihtiva eden
m n t a k a n n t a d Arcadie
ismi dalarn geit
v e r e n y e r l e r i m a n a s n a o l a n t r k e argt k e l i m e
sinden g e l m e olabilir.
A d a l a r d e n i z i n i n t a d Egee
k e l i m e s i ile
t r k e ege,
eke,
kelimeleri arasnda
benzerlik
tamdr.

A.

YUNANSTAN

Yunanistan,

MEMLEKET

, ,

a v r u p a n n Akdem'ze do-

........

r u frlatt u b u y u k
yarmadann
en a r k t a b u l u n a n B a l k a n y a r m a d a s n n c e n u p
ksmna b u g n verilen isimdir. B u n u n nihayetine
d a r b i r b e r z a h l a , a a y a p r a v e y a a k b i r el
eklinde, bir k k yarmada birleir. Bu yarm
ada b u g n M o r a v e y a P e l o p o n e z n a m n tar.
Yunanistan, arkta Adalar denizi ve garpta Y u n a n
denizi ile evrilmitir. i m a l d e m u a y y e n snrlar
yoktur.
E s k i c o r a f y a l i m i Strabona
nazaran,
Y u n a n i s t a n n i m a l h u d u d u A m b r a s i ( b u g n Ar
ta) krfezinden Pene nehri (imdi Salambriya)
m a n s b n a e k i l e n bir hatla gsterilebilir.
B u suretle tahdit edilmi olan m m t a k a 5 5 , 0 0 0
kilometre murabba geniliinde k k bir mem
lekettir. U z u n l u u 4 1 0 k i l o m e t r e v e genilii
210 kilometredir.
o k arzal olan v e zelzelelerin m t e m a d i y e n
sarst b u a r a z i n i n h e r taraf s a r p v e dik u u rumlu dalarla kapldr. Dalar alelmum, kaya
lklardan mteekkil ve plaktr. En
yksek
tepeler 2 0 0 0 metroyu geer. En y k s e k
nokta

imal 3 0 0 0 m e t r o y a y a k l a a n O l i m p o s silsilesi
iindedir. Yunanllar ilhlarnn
Olimpos
da
zerinde oturduunu soyuyorlard. Yunanistanda
dalar m t e m a d i bir silsile tekil etmez; ilerin
den g e e n baz r m a k l a r n
dar ve derin geitlerile ayrlr. B u d a l a r eski gllerin z e m i n i n i te
kil eden, ziraata o k elverili ovalarn etrafn da
ihata eder, Tesaliya v e Beota ovalar byledir.
K o r e n t berzah yunanistan iki muhtelif mnt a k a y a a y r r : i m a l d e Kara yunanistan
ve cenup
ta Pelopones.
B u m m t a k a l a r m herbiri de birok
k k memleketlere ayrlrki, balcalar unlardr:
1 Kara yunanistannda : Tesaliya,
Etoliya
B e o t y a v e Atk.
2 P e l o p o n e z de: A r k a d y a , Argolit, Lako'nya,
M e e n i v e Elit.
imalde bulunan Tesalya, dier Yumemleketlerinden
byktr.
V a k t i l e k e i y e t i t i r m e k l e h r e t al
m olan b u m m b i t ova, dalarla evrilmitir.
G a r p t a P e n d e silsilesi, a r k t a O l i m p o s , O s s a v e
Peliyon dalar
ykselir.
B u ovay ska eden
k k Pene rma, Olimpos ve Ossa
dalar
arasndan getikten sonra Adalar denizine dk
l r . I r m a n , b u d a l a r n a r a s n d a t e k i l ettii
geit, vaktile m a n z a r a l a r n n gzellii v e g l g e
l i k l e r i n i n serinlii ile m e h u r d u r .
Tesalyamn cenubu geilmesi m k l dalar
la k a p a l d r . Y a l n z , t a d a y l e d e n i z a r a s n a
skm bir geitten geilebilir. Yunanistanm ha
k i k k a p u s u o l a n b u g e i t , Termopil
geididir
Termopil geidinden sonra dalarn h e r istika
mette y e k d i e r i n e kart bir m n t a k a y a girilir.

KARA YUNA
NSTAN

Bunlarn takriben ortada b u l u n a n en y k s e i

( 2 4 5 9 m e t r e ) Parnastr.
Bu dada sular b e r r a k
gzel m e m b a l a r vardr. Parnasn etrafnda bulu
n a n d e r i n v a d i l e r Fosit m e m l e k e t i n i t e k i l e d i y o r
d u ; b u r a n n b a l c a e h r i o l a n Delfte
btn Yunanistann en m u k a d d e s mabedi b u l u n u y o r d u .
D a h a a r k t a B e o t y a kt'as v a r d r . B u n u n da
c e n u b u , T e s a l y a g i b i , Helikon
v e Siteron dalarile evrilmitir. M m b i t bir ovadr.
Beotiyann
i m a l i g a r b i s i n d e K o p a y i s g l b u l u n u r . B u g
l n s u l a r k y a m u r l a r n d a n s o n r a t a a r v e ci
varndaki arazide topraa imbat kuvveti verici
bir balk brakr. Beotya z e n g i n bir ziraat m e m
l e k e t i idi, b u r a d a b i r o k e h i r l e r b u l u n u y o r d u k i
b a l c a s Tep idi.
Cenubu arkide kara yunanistann
nihayetini
tekil eden v e bir g e m i n i n ba gibi d e n i z e do
ru i l e r l e m i o l a n Atk, b i l k i s d a l k v e t o p r a
zayf bir m e m l e k e t t i r . B u a r a z i y e arlarile m e h u r
o l a n Himet
ve m e r m e r l e r i hret alan
Pantelik
ve P a r n a s dalar h k i m o l d u u n d a n ziraat iin
p e k az y e r k a l r . L k i n d a l a r d e n i z e d o r u i l e r
ler
v e c e n u p t a Ein
krfezi sahillerinde
gzel,
tabi l i m a n l a r v c u d a g e t i r i r . S a h i l e y a k n
tek
b i r k a y a n n d i b i n d e Y u n a n t a r i h i n d e en b y k
r o l o y n a m o l a n Atina e h r i y k s e l i r .
Adalar denizi cihetinde bulunan
memleketler,
Y u n a n denizi cihetinde bulunan m e m l e k e t l e r d e n
daha b y k tarih e h e m m i y e t
kazanmtr;*bu,
kayde ayandr.
Y u n a n d e n i z i c i h e t i n d e b u l u n a n Akari
(Acarn a n i e ) v e Etolie d e r i n v a d i l i v e a r a l a r n d a n g e i l
mesi o k zor dalarla kapaldr. B u n l a r bellibal
Y u n a n yollarndan uzaktr.

B u n d a n dolay b u m e m l e k e t l e r i n ahalisi daima

Y u n a n leminden uzak gibi kalmtr.
~

arkta Ein krfezile

PELOPONEZ

garpta

Korent

krfezi arasnda,
Korent
berzah
Peloponezi, Kara Yunanistana rapteden bir kpr
g i b i d i r ; b u n u n baz y e r l e r d e genilii a n c a k b e
kilometredir. B e r z a h n iki u c u n d a iki ehir tees
ss etmitir: imalde Megar, cenupta Korent. Ka
ra Y u n a n i s t a n g i b i P e l o p o n e z i d e d a l a r m u h t e l i f
ve mteaddit m e m l e k e t l e r e ayrmtr. K k bir
s v i r e g i b i o l a n o r t a k s m Argt ( A r k a d i e ) d i r .
Olduka mmbit yksek
ovalar bulunan
bu
memleketin imalinde ormanlarla kapl
Erimant
da vardr. Burada da B e o t y a d a olduu gibi bir
k a gl vardr ki balcas Stimfal gldr.
Argit m m t a k a s m d a , b i r o k d a silsileleri y k
selir ve herbiri denize d o r u birer b u r u n l a ni
h a y e t bulur. B u dalarn en m h i m m i
cenupta
2 4 0 0 m e t r e y k s e k l i i n d e Tayget
silsilesidir ki
nihayeti T e n a r b u r n u n u
tekil eder. Taygetin
garbnda uzanan m e m l e k e t e Mesenya denir. ar
knda uzanan memlekete
Lakonya denir. B u
memleketi, rotas nehri sular. B u nehrin kena
r n d a A t i n a n n r a k i b i o l a n sparta
ykselir.
Adalardenizi c i h e t i n d e l i m o n v e portakal ormanlare rtl m m b i t bir ova daha v a r d r ;
B u r a s Argolit
v e y a Argos ovasdr. Y u n a n denizi
s a t h m a i l i n d e E l i t m e m l e k e t i n d e Olempya
ehri de
Delf gibi y u n a n l l a r n m u k a d d e s ehirlerindendi.
DENZ VE SA=
sahilleri en girintili HLLER " k m t l m e m l e k e t l e r d e n b i r i d i r . 2 0 0 0
k i l o m e t r e d e n u z u n sahili vard. Da
lar h e r tarafta y u n a n l l a r y e k d i e r i n d e n a y r d
Y

v e y a y l m a l a r n a m n i o l d u u h a l d e deniz a d e t a
onlar y e k d i e r i n e yaklatrr. Yunanistan tarihte
oynad rol bilhassa denize m e d y u n d u r .
Adalardenizi sahihleri girinti ve kntlar ve
tabi i l t i c a g h l a r i t i b a r i l e Y u n a n d e n i z i s a h i l l e r i n
den daha zengindir. Y u n a n denizi sahili y a r m a
daya b t n geniliinde nfuz eden derin bir
Korent krfezine maliktir. Adalardenizinin,
ce
nuptan imale doru, Argolit krfezi, E i n krfe
zi v e d a h a i m a l d e T e r m o p i l b o y u n c a g i d e n Maliyak krfezi ve
Magnesi yarmadasn
tekil
eden
Pagazetik krfezi gibi b i r o k
krfezleri
vardr.
Yunanistan sahilinin denizleri,
adaADALAR
adacklarla
doludur.
Bu ada
lar a r a s n d a bazlar k a r a y a o k a d a r y a k n d r ki
adeta o n u n imtidad gibidir. K o r s i r , Lkat, tak,
Kefalonya ve Zasint ve Peloponezin c e n u b u n d a
Siter, E i n krfezinde Ein ve Salamin
adalar
ve bilhassa dar bir kanalla karadan ayrlm olan
b y k ve uzun b e adas bunlardandr.
B i r n e h r i n g e i t y e r i n e a t l m t a l a r g i b i adal a r d e n i z i n e s a l m o l a n d i e r a d a l a r da> A v r u p a
ile K k A s y a y o l u z e r i n d e s r a l a n r . Y u n a n i s tana en yaknlar Kiklat adalar g r u b u n u tekil
e d e r . B u n l a r d a n Delos
m e h u r bir m a b e d e
ve
Paros
zengin m e r m e r ocaklarna maliktir. K k
A s y a y a en y a k n olan adalar cenu Sporat ada
l a r g r u b u n u t e k i l e d e r . B u n l a r n en m h i m m i
Rodos
adadr. D e r i n girinti v e kntlar, yar
madalar v e krfezlerile t a m a m e n Y u n a n i s t a n sa
h i l l e r i n e b e n z i y e n K k A s y a s a h i l i b o y u n c a da
b a l a r i l e m e h u r b y k a d a v a r d r . Midilli,
y

Sakz ve Sisam.. C e n u b a doru o l d u k a uzakta,

b y k v e d a l k Girit a d a s , a r k t a n g a r b a d o r u
uzanr.
Heroalot

diyor k i : "Yunanistann

his

IKLIM VE VA s e s i n e e n h o b i r h a v a d m t r . , ,
RDAT MEM
Hakikaten Yunanistann iklimi Msr
BALARI

veya Irakn ikliminden dah mutedil v e d a h a h a y a t v e r i c i d i r . S c a k v e k u r u y a z l a r ,

tatl v e o l d u k a y a m u r l u k l a r , g n e l i i l k v e
son baharlarile garb Anadolu iklimine benzer.
H e m e n daima hava temiz bulutsuz, son derece
b e r r a k v e o d e r e c e effaftr k i u f u k t a
dalarn,
sahillerin ve uzak adalarn hututu her vakit vu
zuhla teressm eder.
Y n n a n i s t a n m servet membalar
m t e n e v v i l
kin ok mahduttur. Dalarda phesiz
bugn
k n d e n fazla o r m a n l a r , m e e v e a m
aalar
vard; bu ormanlarda geyik ve domuz avlanyor
du. I r m a k l a r n m e c r a l a r b o y u n c a n a r a a l a r
gzel glgeler v e r i y o r d u . Lkin ziraat v e mer'alar
iin pek az y e r k a l y o r d u . B u d a y v e arpa gibi
hububat, zm, zeytin, incir v e portakal aac gibi
Yunanistan toprandan holanan m e y v a aalar,
ovada ok sk bir halde yetiiyordu. Ziraat ve
m e y v a aalar y e t i t i r m e k iin dalarn y a m a
larnda topraktan taraalar vcude getiriyorlard.
Topran fakir
istihsal m e m b a l a r m a ,
denizin
varidat vastalar i n z i m a m ediyordu.
Yunanllar
balk
tutuyorlar ve her trl balklar,
bilhassa
sardalya ve palamut balklarn istihlk ediyor
lard.

EGE

MEDENYETNE UMUM NAZAR

B.
1.

EGE

MEDENYET

UMUM

NAZAR

Y a r m a s r d a n b e r i Girit te, Y u n a n i s t a n d a v e
A n a d o l u d a y a p l m a k t a o l a n k e i f l e r , e s k i b i r Ak
deniz medeniyetini
meydana
kard. Kat'iyet bu
lan v e artk tarihte yerini alan b u m e d e n i y e t i n
o c a Knos ( C n o s s o s ) v e m e r k e z i G i r i t t i r . A k d e n i z
havzas ve hususile Adalardenizi mmtakas greklemeden evvel, oralarn sahipleri parlak bir me
d e n i y e t k u r m a k iin icap eden esasl vasflara v e
husus faziletlere malik -bulmuyordu.
B u insanlar, tarih rollerinde phesiz, "HintAvrupal,, denilen k a v m l e r d e n k a d m v e S a m l e r e
ise y a b a n c i d i l e r .
Adalardenizi ahalisinin faaliyeti, a k bir su
rette g r l m e e b a l a d k t a n s o n r a F e n i k e l i l e r i n
m b a l a e d i l m e k istenilen faaliyet tesirleri azald.
F e n i k e l i l e r i n , A k d e n i z d e f a i k i y e t l e r i , m . e. 1100
8 0 0 arasndadr.
E g e Havzasnda, istikbalin medeniyeti dene
bilecek olan m e d e n i y e t d o d u u z a m a n , Kaide
ve Nil vadisi tarih devirlerini y a y o r d u . A v r u
p a n n , v a h i k a b i l e l e r i ise, d a h a u z u n a s r l a r ,
kesif k a r a n l k l a r i i n d e s r n e c e k l e r d i r [ l ] . stik
b l e a k o l a n Eeler, k k a d a l a r d a y a h u t d a l k
mmtakalarda ve karadan kolaylkla yaklalamyan sahillerdeki ehirlere otururlard. B u ehir
ler, b t n d n y a y o l l a r n a a k t .
E g e denizi Havzas, Asya, Afrika v e Avrupa
a r a s n d a m u t a v a s s t b i r m n t a k a d r . D n y a ile
muvasalas kolaydr.
[1]

G. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n

Egeenne.

273

18

. B u Havza ahalisi Akdenizi batan baa, ser

b e s t e dolatlar. stedikleri y e r l e r d e ticaret yap
tlar. H o l a n d k l a r
yerlerde
kalp
yerletiler.
Cihan tarihinde b y k yenilikler olmak zere,
deniz ticareti
v e mstemleke
tesisi r e n i l d i .
E e l e r c i m n a s t i k t a l i m l e r i v e d a n s ile o k
urarlard. V c u d u n her vaziyet ve hareketini
g r e g r e o n l a r t e r s i m d e t e k e m m l ettiler. D a n s
ta, o n l a r n t a g a n n i d e , a l g d a
k o n u m a d a olan
m e l e k e l e r i n i arttrd.
Adalardenizi
sahillerinde,
gzel san'atlar
v e iir s n m e z b i r k y m e t a l d .
E e l e r ta v e m a d e n l e r i , v e t o p r a i l e m e i
ve kullanmay b u r a y a g e l m e d e n evvel biliyorlar
d. B u r a d a b u b i l g i l e r i n i d a h a o k i n k i a f ettir
diler. n c e v e b y k san'atkr oldular.
Eelerin medeniyette
gsterdikleri
mucize,
tabi artlarn, m s t a i t i n s a n l a r z e r i n d e m t e r e k
t e s i r v e y a r d m ile i z a h o l u n u r .

2.

HAFRYAT

Yakn senelere kadar reklerden evvel, Yunanistanm n e olduu h a k k n d a hibir fikir yoktu.
B u m e m l e k e t i n eski ahalisini a r a r k e n Pelasges,
G a r i e n s v e L e l e g e s k e l i m e l e r i talffuz o l u n u r d u .
F a k a t b u , Homer
zamanndan daha evvele ka
rlan tarih v a k ' a l a r m eski t e r c m e l e r i tesirile ve
yahut hayal gayret saikasile v u k u b u l u y o r d u . ok
uzak bir mazinin baz harabeleri, enkaz biliniyor
du; fakat izah o l u n a m y o r d u . Yeraltndan karlan
y k s e k d e e r l i v a z o l a r , A v r u p a m z e l e r i n e gittik
t e n v e Rodos ta y a p l a n t a h a r r i l e r G r e k l e r l e h i b i r
mnasebeti olmyan derin tabakalarda her nevi
eya m e y d a n a kardktan sonra ; toprak altnda

m i l t t a n 2 0 0 0 s e n e d e n e v v e l e ait e h i r l e r b u l u n d u .
Saraylar, maazalar, evler, nihayetsiz san'at eserleri,
lvhalar, h e y k e l l e r , iniler, aletler, silhlar, m c e v
herler, elhasl orijinal v e incelmi bir medeniyetin
b a k i y y e l e r i m e y d a n a k a r l d . B t n b u n l a r n n e ol
duu bilinmiyordu. 1 8 7 5 t e n b e r i , Alman
ilmanm
v e a n d a n s o n r a d i e r l i m l e r i n m u v a f f a k i y e t l i ta
harrileri sayesinde, binlerce noktalarda, asrlarca
karanlk iinde kalm btn bir m e d e n i y et meyda
na k t . B u m e d e n i y e t i n s a h i b i o l a n k a v m " H i n t A v r u p a l , , l a r d a n e s k i v e S a r n i l e r e y a b a n c d r [1].
Adalardenizi m e d e n i y e t i n i n ilk sahipleri eri
A s y a d a n g e l m i Trklerdir.
Cenub
Rusya
ve
Tuna havzalarnda ok eski devirlerde yerlemi
T r k l e r i n m e d e n i y e t i de, m i l t t a n 3 5 0 0 s e n e e v e l
Makedonya, Tesalyaya ve Korent
mntakasma
k a d a r nfuz etmiti.
r e k l e r d e n e v v e l e ait y a z b u l u n d u . Y u n a n i s
tan i i n d e , Torikos
( T h o r i c o s ) Orhomen
(Orchom e n e ) isindi ehir h a r a b e l e r i m e y d a n a kt.
Akdeniz, beeriyetin tekmlnde ok messir
olmutur.
Adalardenizi medeniyeti, n Asyann yerli
halknn mesel, S u m e r l e r i n ve hususile Etilerin
nfuz v e tesiri altnda kalmtr.
Btn adalar havzasnda en eski m e d e n i y e t
G i r i t t e idi.

3.

DEVRLERE TAKSM

E g e medeniyeti, Cnossose Kiral

l u n u r ; Minos medeniyeti
denir.

[2]
Minos'a.

affo

[1] C. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n e g e e n n e , M u k a d d i m e . S a . I I .
[ 2 ] C. O l o t z , L a c i u i l i s a t i o n e g e e n n e . S a . 2 3 .

Minos medeniyeti, b y k d e v r e y e ayrlr:

E s k i M i n o s m e d e n i y e t i (E.M), orta M i n o s m e d e n i
y e t i ( O . M), s o n M i n o s m e d e n i y e t i ( S . M ) . B u d e v i r
lerin herbiri de e r d e v r e y e ayrlr: I,II,III n c .
B u m e d e n i y e t devirlerini Giride hatta Giritte,
Knos (Cnosse) ehrinin h k i m olduu zamanlara
hasretmelidir. Bu taksim btn Adalar denizi ha
vasna tekabl etmez.
Giritten b a a d i e r a d a l a r d a cill ta d e v r i n e
ait i n s a n i z l e r i n e t e s a d f o l u n u y o r . A d a l a r t a r i h i
de Girit tarih devirleri gibi h e r b i r i devirli
b y k d e v r e y e ayrlabilir. Y u n a n i s t a n ad veril
m i olan A k a e l i n d e , P e l o p o n e z d e , cill ta d e v r i
medeniyeti eserleri yoktur. Tesalyada vardr. Fakat
bu Giridin bakr devrine tekabl eder.
Adalardenizi
m e d e n i y e t i en a a
milttan
3 0 0 0 s e n e evvel, e h e m m i y e t k a z a n y o r . Milttan
4 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait m e d e n i y e t i z l e r i d e v a r
dr. " F a k a t , G i r i t m e d e n i y e t i n i t e t k i k e d e n l i m l e r ,
b u m e d e n i y e t i n i n k i a f n , m . e v . 2 4 0 0 - 1 4 0 0 ta
rihleri arasnda k a b u l ediyorlar.,,
E e l e r Msrla o k m n a s e b e t t e bulundular,
h e r iki m e m l e k e t t e b i r b i r i n i n eserleri b u l u n d u .
Son Minos medeniyetinin devirleri u tarihler
i i n d e d i r : m. e v . 1 5 8 0 1 4 0 0 1 2 0 0 .
Adalarn bize biralklar yazl eserler, h e n z
okunmad. Bu sebeple onlarn tarihteki hakik
yerlerini buknak mkl oluyur.
M e s s e s e l e r i n e , m e z a r l a r n a , k u l l a n d k l a r e
yalara ressam ve heykeltralarmm resim ve hak
kettikleri s a h n e l e r e b a k l n c a b u ahalinin tipini v e
m a d d , i k t i s a d , i t i m a , d i n v e s a n ' a t h a y a t l a r n ta
n m a k m m k n oluyor; hatta ayni d e v i r d e y a y a n
c e m i y e t l e r l e m u k a y e s e n o k t a l a r da b u l u n a b i l i y o r .

Mstakbel Yunanistann
menkbelerinde ve
masallarnda adallalrm terbiye edici hatrlar da
vardr.
Msr vesikalarna gre, b u k a v m l e r e "deniz
h a l k , , y a h u t Kefti 1er d e r l e r d i .
Adalar havzasnn, hususile, Akdenizin hakik
m e r k e z i o l m u olan Giridin, ta d e v r i n d e n itiba
ren, G r e k l e r z a m a n n a k a d a r tarihini tetkik e t m e k
lzmdr.

M. EV. (6000

Adalar

. . .

havzasnn

. .

btn

karalar

'

d e en eski m e d e n i y e t i tesis e d e n
Girittir. Girit adas, d n y a n n dier
binlerce m m t a k a l a r gibi o kadar
erken iskn o l u n m u deildir.
Adalardenizi havzasnn karalar, Orta Asya
y a y l a s n d a n , A n a d o l u y o l u ile d e n i z d e n ; v e K a
radeniz imal - T u n a vadisi, M a k e d o n y a yolu ile
karadan muhtelif devirlerde v e birbirini mteakip
g e l e n Trk rkndan
kavmlerle iskn olunmutur.
Giritte y e r l e e n ahali medeniyette, yava, fakat
mtemadi bir surette ilerlemilerdir.
3000)ARASINDAK DEVR.

Milttan e v v e l

IV nc bin senenin

M.EV. (3000
.,
,.
,
4 0 0 0 ) ARASIN
nihayetine doru,

......

. . .

butun AdalardeDAK DEVR. raz\ h a v z a s n d a , b y k b i r t e b e d d l

oldu. Y u k a r d a sylediimiz gibi daha
m.ev. 3 5 0 0 senesinde Tuna havzasnda ve Cenub
Rusyada teesss etmi olan m t e r e k T r k m e
deniyeti, T r a k y a y a , M a k e d o n y a y a v e T e s a l y a y a
oktan girmiti ve yava yava (m.ev. 3 0 0 0 senesinedoru) Korent krfezine kadar btn Yunan
kt'alarna yaylmt.
Mmtakalarm mtenevvi olmasna ramen b u

m e d e n i y e t h e r y e r d e v a h d e t i n i t e s i s etti. E s e r l e r i
M a k e d o n y a T u m b a l a r n d a ; Tesalyada v e I inci
O r c h o m e n e ( O r h o n ) in m d e v v e r e v l e r i n d e v e
heryerde bulunur.
F a k a t b u m e d e n i y e t ile G i r i t m e d e n i y e t i a r a
snda irtibat y o k t u r . Arada m e s k n o l m y a n ada
lar vardr.
M. e. 3 0 0 0 s e n e s i n e
d o r u idi ki,
Adalar
havzasnda ve btn arkta geni bir hareket
hsl oldu.
A d a l a r k a m i l e n i s k n o l u n d u . B u ilk ahali,
s o n r a d a n G r e k l e r i n u m u m i y e t l e d e d i k l e r i g i p i , is
ter P e l a s g e , ister Karili (Cariens) n a m l a r i l e y a d e dilsin, onlar, m u h t e l i f d a l g a l a r h a l i n d e A s y a d a n
gelen Eelerdi.
" H e r h a l d e , b u n l a r Grek d e i l l e r d i , , . [1]
B u n l a r T e s a l y a y o l u y l a A v r u p a d a n da gelini
yorlard. B u n l a r n gelii, o z a m a n l a r d a , n Asya
n n m a n z a r a s n tadil e d e n muhaceretle
elbette
mnasebettard'ir.
a n a k k a l e b o a z y a k i n i n d e H i s a r l k srt, b u
d e v i r d e , i l k d e f a i s k n v e I i n c i Turova ( T r o i e ) e h r i
ina olundu.
Kbrsta, ta d e v r i y a a n m a m t r . Kbrs, m a
d e n d e v r i i n s a n l a r ile i s k n o l u n m u t u r .
B t n b u k a y n a m a l a r i i n d e Yunan
alemi,
Greklerden
evvel Asyadan imal yolile
Tuna
zerinden gelenler
tarafndan
vcude
getiril
mitir. M a d e n san'ati b u d e v i r d e m e y d a n a kt.
B a k r d a n bellibal silhlar, sivri v e y a k e s k i n
aletler yapld. Altn v e g m , t e z y i n a t a hasrolundu.
[1] O. Glotz, La civilisation E g e e n n e . S a . 37 satr 1,

DEViRLERE TAKSiM

EGE HAVZASI
medeniyet
heryerde vahdetini tesis etti. Eserleri
Makedonya
Turnbalannda;
Tesalyada
ve I inci
Or chornerie
(Orhon) in rriudevver
evlerinde
ve
heryerde bulunur.
Fakat bu medeniyet ile Girit medeniyeti
arasin da irtibat yoktur. Arada meskfm olrnryan adalar var drr.
M. e. 3000 senesine
dogr u idi ki, Adalar
havzasmda
ve butun sar kta geriis bit' hareket
hasil oldu.
Adalar karnilen
iskan olundu. Bu ilk ahali,
sonradan Greklerin umurniyetle dedikleri gipi, ister Pelasge, ister Karili (Cariens) namlarile yadedilsin, onlar, muhtelif
dalgalar
halinde Asyadan
gelen Egelerdi.
"Her halde, bunlar Grek degiller di.; [1]
Bunlar Tesalya yoluyla Avrupadan
da g elrniy or lardr. Bunlann
gelisi, 0 zamanlarda,
On Asyarun mariz ar asrru tadil eden muhaceretle elbette

II.

Egeerm e. Sa. 37 satir 1.

278-

1400 )

Ii

;:::
o
Z

7'

;:::

::::

(f'l

1750,

'-

'I

---

)o-L

I----'-

t:;

~0

::::

::::

t--L

::::

...--..

J--I.

t-.J

tv

...

...

t-.,)

J--I.

1_ -.~

t'V

;>;

~
>-l
t'1

-<

V>
V>

-...

........,

C/J C/J $J'19

P P p ~

o
p

_1::::1-181::::1-18

r'l
p

Son mikenlik

Miken

,---'-----------.1--- ~

$J'

l~

..---

.........--..
N
t-.;,

t'-'

I $J'

C/J 0 go gr'l gr'l

p ;r: ~;r: N;r: J.,;r:

:::

:::~

::::I~

;.

...
==

~
-~-3~'--'
g;;;(CI>
o p In
.,.,~

Io..';i
;::;~
0

;:-;.::.<

--------------- - S
,-..
tJ.j

~o

J.,;r:

I;;

CI>

00:';::::
0 _. _

-'--"

w
<JlO-3
g:::;CI>

I-~

11t.z
N"""
go..
~0 .::;
...<-

~""

279-

....

0:

~~

_.

(lI

"'I

~-

g=-g

e,
_o..';i

.2

,-,,;,;-;-3

"'I

~,

~~

-3
o:-;-g

:So

:::

g r'l

(PrehelIenes)

0.,

Ul

e
'0
o

><

Ntlj

~,

--------------I
~

==
Q.,

I'd

Baku

:::: ;:;!- 82~::::

1-91'.9.2

(Acheens)

I' l

ft
e.
'<

~
[ e..

tT1

Tun~

~
o

...

r'l
p

8
~

---

~---------------------,...

-...
tool

1__

Baku

Tun~

C:
C

::
....

t-.)

:;::

~
~
"'I
~
~

"'-"'

........,

Q.,

ig;--

:5

~I~~ -~ ~ ~ --~I~
--I
~I~
I
~
I

>

"'I

l,.r.:I

..-.

~
~

li~........

I~

--..

t.....:J

t!1

-liS-

---

I ;

I ;

z 0001000000

m
_

I;;

c e

\----....1,-; ..
_1----

~"--.

__ _

[1] O. Glotz, La civif isation

I ~;;i
Baku
8 ~>-i devri

1. Sa ra vI
('600
ar -

Saravlar

( 1700

mumasebetiartitr.
Canakkale bog azi yakininde
Hisarh k srrti, bu
devirde, ilk defa iskan ve I inci Turova (Troie) sehri
insa olundu.
Kibrista, tas devri yasanrnarrustir.
Kibris, rnaden devri insanlan ile iskan olurirnustu r.
Butun bu kaynasrnalar
icin de Yunan alemi,
Greklerden
evvel Asyadan
sirnal yolile Tuna
uz er ind en gelenler
tarafmdan
vucude
getirilrnistir, Maden san'ati bu devirde meydana cikti.
Baku-dan bellibash
silahlar,
sivri veya keskin
aletler y aprldr. Altin ve gum U$, tezyinata
hasrolundu.

__ ------T~UN~

"'

-.~ '~"
.i...:::.....

f')

0'::

<!.

:-3

S-';i

..
"'I
~.

~
~

"'<'
o 1-"'\

tIl

III

'<III

--

Giritte b a k r devrile tun devri arasnda 5 - 6

a s r g e t i (m. e. I. v e I I . d e v i r , 3 0 0 0 d e n 3 4 0 0 z e
kadar).
M a d e n san'atlar dahil t e k e m m l n neticesi
olmamtr. Girit dahi btn dnyay
yakndan
v e y a u z a k t a n alt s t e d e n a r k n d a i m m s t e v l i
lerinin birbiri ardnca gelen tesirleri altnda tekem
m l e t m i t i r . M. e. 3 0 0 0 - 3 4 0 0 s e n e l e r i a r a s n d a
Asyann
brakisefal insanlar yeniden
geldiler.
Giridin imal sahillerine ktlar, bilhassa c i v a r d a k i
k k adalar igal ettiler. G i r i d i n a r k imal
sahilinde Moklos (Mochlos) harabesinde bunlarn
e n e s k i b a k r a l e t l e r i v e en e s k i m e z a r t i p l e r i
kefolunmutur.
M i l t t a n 3 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait v a z o l a r , r e s i m
lerde, r e n k l e r d e y k s e k m e d e n i y e t eserleridir ;
b u n l a r iptida b i r k a v m i n z a r u r i h t i y a l a r i i n
yaplm eylerin o k s t n d e d i r ; evlerinin tezyi
nat, b o l l u k v e e m n i y e t a h i t l e r i d i r .
E s k i M i n o s m e d e n i y e t i n i n II i n c i d e v r i n d e , y a n i
m. ev 2 8 0 0 - 2 4 0 0
arasnda, terakki
daha
ak
oldu; btn maden san'atlarmda ve sairede tekem
m l edildi.
Girit ve Adalar ahalisi, artk, A n a d o l u n u n b
tn sahillerde, S u r i y e ve Msrla, Akdenizin garp
sahillerde muhtelif m n a s e b e t l e r e giriyor.
K o r e n t k r f e z i c e n u b u , P e l o p o n e z kt'as, A d a
larla h e m e n ayni z a m a n d a iskn o l u n d u v e Ada
l a r l a d a i m a s k m n a s e b e t i m u h a f a z a etti. .
Bu devirde Korent havalisinde Argolit mntakasnda m e y d a n a kan medeniyet, Girit m e d e n i yetile temasta b u l u n y o r d u . Bu m e d e n i y e t m e r k e
z Y u n a n i s t a n l a da t e m a s s z d e i l d i . F a k a t , d a h i l ,
t e r a k k i d e bati idi. T u n a y a l s n d a n g e l m i o l a n

Trklerin
tesis ettikleri bu m e d e n i y e t e M i k e n
(Mycenienne) medeniyeti demilerdir. n k mer
k e z o l a r a k y a p t k l a r e h r i n a d M i k e n ( M y c e n e ) idi.
M i k e n l i l e r i n asl i s i m l e r i Akalar
(Acheens)dr. Bun
l a r Y u n a n i s t a n k f a s m a T r a k y a d a n ilk g e l e n l e r d i r .
M. "ev. 2 5 0 0

senelerine doru

ikinci

M. EV. 2400
.
*
.
, . . . defa o l m a k z e r e A v r u p a v e Asyada
2000 ARASIN......
.
kesif bir karklk g o r u n u r .
Yeni
istillar balar. T r a k y a d a n
Trkler
t e k r a r b i r t a r a f t a n T e s a l y a y a i n d i l e r ; d i e r taraf
tan t e k r a r H i s a r l k h a v a l i s i n e d e g e t i l e r . I i n c i
Turova harap oldu; onun harabeleri zerinde
I I i n c i T u r o v a e h r i n i b i n a ettiler. T e s a l y a y i g a l
e d e n l e r c e n u p m e m l e k e t l e r i l e irtibatta b u l u n m a
d l a r . O t r i s ( T e s a l y a n m c e n u b u n d a k i d a l a r ) asr
l a r c a g e i l m e z b i r m a n i a o l d u . F a k a t II n c i T u r o v a
ile m n a s e b e t t e k a l d l a r ; i n s a n l a r , e v l e r i a y n i
tipi g s t e r i r . M e d e n i y e t i d u r g u n d u , y a l n z etraf
istihkmlarla evrilmi y k s e k ehirler dikkati
c e l b e d e r . M e r k e z Y u n a n i s t a n i s e c e n u p l a irtibatta
idi. O r t a v e c e n u p m e m l e k e t l e r i m t e r e k
bir
m e d e n i y e t l e b i r l e i y o r d u . k i n c i Orhun
(Orchom e n e ) un etrafnda b i r o k y e n i e h i r l e r yapld.
Bu memleketlerde tun devrine geiliyordu.
D

EV

t^-n

l/M

2000

.*/CIM

AKASIN-

Yunanistan
tarihlerinde

kt'as m.
ev.
b i r defa d a h a

2000
kart.

, .

H a z a r d e n i z i k y l a r n d a o t u r a n in
sanlar yeniden btn manasile her
tarafa yayldlar.
ran
ve Hindistana
girdiler.
Onlardan
b i r k a b i l e Mituniler
D i y a r b e k i r hava
l i s i n d e y e r l e t i . B t n a r k t a b u t a z y i k i n tesiri
hissedildi. Msr kendisini mdafaada o k sknt
ekti. K e n a n elleri y e n i bir h a y a t a d o d u . II inci
D

T u r o v a ( Y a n k e h i r ) e n k a z altnda kaldl. Ve
s o n r a adi bir k y h a l i n e geldi. Y e n i m u h a c e r e t
d a l g a l a r A v r u p a y a da y a y l d .
B u d e v r i n n i h a y e t l e r i n e d o r u T r a k y a taraf
l a r n d a n y e n i b i r istil o l d u , t e k r a r T e s a l y a y a
girdiler. E s k i ahali z e r i n e atldlar.
Merkez
m m t a k a y a yerletiler. B u yeni gelenler de mede
n i l e m e i b i l i y o r l a r d . B u n l a r n k s m k l l s i Otris (Othrys) d a l a r m geti.
Y e n i g e l e n l e r de, k u v v e t l i Trk rkndan
ve
zeki, temsil edici idiler. T a h r i p ettikten s o n r a
y e n i d e n i m a r a baladlar. II inci O r c h o m e n e z e r i
ne III nc O r c h o m e n e bina olundu. Korent mntakas igal edildi. Adalarla sk m n a s e b e t b a l a
d. G i r i t m e d e n i y e t i a d a l a r v a s t a s i l e d a h i l e g i r d i .
Fakat,

M. EV. 1900 - . .

'

h v

Girit

tekrar

Asyadan

'

gelen

fo

y
urad.
Grtte y e n i bir s l a l e kt. B u slale
y e n i bir yaz getirdi; d e r h a l n f u z u
n u t e s i s etti. B y l e c e y a r m a s r g e t i .
M. e v . 1 7 0 0 d e G i r i t d a h a g z e l v e d a h a p a r l a k
oluyor, evcibalya kyor ve asr m d d e t e o
noktada kalabiliyor. Bu devirde yeni saraylar, m
k e m m e l ve en i n c e h e r trl san'atlar, m e d e n ha
yat, a d a l e t , r e f a h c i d d b i r s u r e t t e d i k k a t i c e l b e d e r .
Fakat Giritte h e n z siyas birlik g r l m y o r .
Giritliler OTOLARLA ticarette m e s a i l e CEENNE)MEDE r i n i b i r l e t i r m i l e r d i . N i h a y e t A k a Giritlilere
ihtiyac
kalmad.
N Y E T N N larm
HAKMYET Y a l n z b a l a r n a h e r tarafla, h u s u s i l e
(1400 - 1200)
Msrla ticarete girimilerdi.
Akalar
m. ev. 1 4 0 0 t a r i h l e r i n e do
ru Giridi zaptettiler. A n a d o l u d a Etilerle daha o k
1400

ARASIN-

S^L.

s t l l a

irtibata girdiler. Eti v e Msr t a r i h i n d e g r l d

v e h i l e E t i l e r , m . e v . 1 2 9 5 te M s r l l a r l a
Kade
m e y d a n m u h a r e b e s i n i yaptlar. Etiler o r d u s u n d a
birok mttefik krallklarm ordular vard. B u
m e y a n d a Dardanlar
(Dardanien) ve Turovallar
b u l u n d u u gibi, Y u n a n i s t a n n Akalar v e Adalarn
i d e l e r i d e v a r d . D e n i l e b i l i r k i o t o l a r n , eli s i l h
tutanlarnn ou memleketlerinin
mdafaasn
zayf bir halde b r a k p uzaklamlard.
Kade
meydan m u h a r e b e s i n i n neticesiz kalmas y z n
den, b u o r d u l a r k s m e n daldlar. B u y z d e n ,
A k a l a r t e h l i k e l i b i r s u r e t t e z a y f l a d l a r . te b u
v a z i y e t z e r i n e d i r k i Bnlerin
istils k a r s n d a
b y k felkete uradlar.
4.

DORLERN
STLSI

YUNANSTAN
(M.

EV.

VE ADALAR/
1200)

Daha, m. ev. 1 6 0 0 tarihindenberi, B a l k a n l a r

dan, E p i r v e P e n t d a l a r y o l u ile b i r t a k m Kabi
leler, e t e l e r h a l i n d e , z a m a n z a m a n
Yunanistan
i e r i l e r i n e k a d a r s o k u l m u l a r d . Bari n a m v e r i l e n
b u e t e l e r i n s o k u l u l a r bati h u l u l e k l i n d e idi.
F a k a t M i k e n l e r i n en z a y f b u l u n d u u b i r d e v i r d e ,
(m. e v . 1 2 0 0 ) d e , b u bati h u l u l i m a l d e n y e n i g e l e n
Dorilerle istilya m n c e r oldu.
B e l k i , b u istil b i r a n d e f o l u n d u . M i k e n k a l e
leri k e n d i l e r i n d e n b e k l e n i l e n v a z i f e v e h i z m e t i
grd. Fakatj Doriler, kabileden m r e k k e p bir
ordu halinde geldiler. Bir ksm garp yollarn
t a k i p v e E p i r , Etoli, A k a r n a n i v e E l i d i i g a l e t t i l e r
D i e r l e r i de a r k t a n i l e r i l e y e r e k Fosit, K o r e n t ,
Argolit, L a k o n i v e M i k e n e h k i m oldular. P e l o p o n e z k t ' a s m d a Akalar
ksmen mutavaata mec-

b u r oldular, k s m e n de Argit (Arkadi) y a y l a l a r n a ,

Atik d a l a r n a i l t i c a ettiler.
Kara ksmndan sonra Adalar birer
birer
taarruza urad: Deloz, Tera, Girit ve sonra Karp a t o s , R o d o s i s t i l c l a r n e l i n e dtB u istilclar, yollar s t n d e h e r eyi tahrip
ediyorlard. Akaeli (Achaie) ehirleri birer birer
yakld. B u istilnn deheti Adalardenizi h a l k n
h e r taraftan kard. B u a k n c a bir k a m a oldu.
H e r n e y e mal olursa olsun yeni vatan ariyan
m a l p l a r d a k o r k u n o l d u l a r . S a r s n t u m u m o
l u r . 111 n c R a m s e s b i r v e s i k a s n d a " A d a l a r , a r t k
sknetini kaybetmitir,, demektedir. Karalarda
a y n i h a l d e idi. K u v v e t l i b i r m u h a c e r e t c e r e y a n b
t n K k A s y a y a t e v e c c h etti. A n a d o l u n u n g a r p
sahilleri, m u h a c i r l e r l e doldu. Bu m u h a c i r ktleleri
nihayet Etiler z e r i n e atldlar. Payitahtlarn zaptettiler. F i r ' a v u n l a r m k u v v e t i n e k a r b i r m u v a z e n e
t e k i l e d e n v e A s u r i l e r i taht itaatta t u t a n E t i l e r i n
h a y a t n a b u suretle h a t i m e e k i l m i oldu. B i r taraf
t a n da, b u m u h a c i r l e r i i n d e n Palesati
isminde bir
k a b i l e Tkerler
( T e u c r i e n ) Msr hudutlarnda g
rnd. Bunlar, kadnlar v e ocuklar k z ara
balarnda, kanlarda yl olarak k a r a d a n v e
denizden
gelmilerdi.
Hibir
kavm
bunlarn
n n d e dayanamamt. III n c R a m s e s onlar
Magedo d a d u r d u r a b i l d i . F a k a t , Palesati
lerin ken
d i l e r i n e i z a f e t l e Palestin
ismini alan m e m l e k e t t e
yerlemelerine mni olamad (1193).
1 2 0 0 istilsndan sonra Akalar leminin bana
gelen, 2 0 0 sene evvel Giridin bana gelen gibi
deildi.
Girit m e d e n i y e t i n e alkn olan Akalar, Girit
medeniyetini
m u h a f a z a -ettiler;
halbuki
hain

Arnavutluktan kan Doriler medeniyet namna

n e v a r s a t a h r i p ettiler. P e n t t e n S p a r t a y a k a d a r
Dorilerin getii y e r l e r h a r a b e oldu. Girifte liman
lar terk v e dalara iltica o l u n d u . K n o s u n b a k y y e leri y a k l d . A k d e n i z i n h k i m i o l a n b u e h i r m a h
voldu. Asrlarn rtt enkaz zerinden
3000
senelik b i r l m s k n u geti.
B t n bu tahribat mahalli ve geici bir frtna
a l m e t i d e i l d i r . B u hal, u m u m v e kat' b i r h e r c m e r c i n t e z a h r l e r i d i r ; tarih bir m u k a y e s e yaplr
sa, d e n i l e b i l i r k i , G i r i d i n A k a l a r a m a h k m i y e t i ,
Y u n a n i s t a n m R o m a tarafndan zapt idi; D o r i l e r i n
g e l m e s i ise, b a r b a r l a r n istils v e R e n a i s s a n c e ' a
intizar eden bir k u r u n u v s t a d r [ l ] .

5.

YUNAN MEDENYETNN DODUU

YER ANADOLUDUR

D o r i istils k a r s n d a G i r i t v e M i k e n m e d e
niyetinin sahipleri olan Akalar ve E e l e r ktle
h a l i n d e Anadoluya
hicret
etmilerdi;
biroklar
Anadolu garp kylarnda yerletiler. Varis olduk
lar m e d e n i y e t i o r a d a , y e n i d e n t e s i s e t t i l e r v e in
kiaf ettirdiler.
B u m e d e n i y e t Y u n a n i s t a n a da g e t i .
Yunan
medeniyeti
ad verilmi
olan medeniyet
ite bu
mede
niyettir.

6. MNOS

MEDENYET

Eski Girit halknn erkekleri ilemeli sade bir

elbise tarlard, bellerini bir k e m e r l e skyorlard.
[1| O. l o t z , L a c i v i l i s a t i o n

Egeene.

Kadnlarnn tuvaletinin b u g n k h a n m l a r n k i n e
benzedii hayretle kefedilmitir. Modaya gre
klolu veya uzun eteklikler, kordelelerle sslenmi
bluzlar, dekolte
gmlekler ve b u g n k moda
maazalarnn vitrinlerinde tehir olunmaa lyk
a p k a l a r t a y o r l a r d . R e s m i b i r d u v a r z e r i n e ya
plm olan bir Giritli h a n m n tuvaleti v e tavr o
d e r e c e ssl ve asridir ki k e n d i s i n e " Parisli ha
nm,, n a m verilmitir. K a d n n t u v a l e t i n d e k i b u
hayrete ayan asrlik almetlerine ikametghlarda
da tesadf olunmaktadr. Girit ehirlerinde b i r o k
katl, b a l k o n l u v e t a r a a l e v l e r v a r d r .
Harabe
leri b u l u n m u olan s a r a y l a r m i m a r l e r i n d e k i g
z e l l i k t e n z i y a d e h a k i k b i r konfor
hissini
gsteren
dahil tertibatlar itibarile d i k k a t e a y a n d r . z n
koridorlar, geni dehlizler, mteaddit m e r d i v e n
ler, h u s u s d a i r e l e r i , m e r a s i m s a l o n l a r n , i b a d e t
haneyi, hazineyi ve kirala m a h s u s maaza ve ima
lthaneleri yekdierine raptetmektedir. Kralianm
dairesi, b a n y o salonunu, yatak odalarn ve m
k e m m e l shh tesisat ihtiva e t m e k t e d i r . Zira Girit
mhendisleri kanal a m a ve sulama san'atlarnda
b y k bir m e h a r e t sahibi idiler: K n o s o s s a r a y n a
yeraltndaki lmlara alan birok su borular
yerletirmiti.
Girit m e d e n i y e t i n i n en z i y a d e dik
kati c e l b e d e n f a r i k a l a r n d a n biri d a n s
ve cimnastik talimleri gibi oyunlara b y k bir
m e v k i ve ehemmiyet verilmi olmasdr. Bu nok
tada G r e k l e r i n Giritlilerden r n e k alm olduk
lar m u h a k k a k t r .
Knosos saraynda 4 0 0 seyircinin oturmasna
m a h s u s s r a l a r h a v i h a k i k b i r tiyatro
vard. Din
OYUNLAR

b a y r a m l a r m n a s e b e t i l e b u r a d a musiki
ve
dans
msamereleri veriliyordu. Girit baletlerinin b
yk bir hreti vard, n k b u n l a r uzun m d d e t
sonra, m. ev. I X u n c u asra d o r u , Y u n a n airi
Homer'in z a m a n n d a h l h a t r l a n y o r d u .
Giritliler, k u v v e t v e m e h a r e t talimlerini, v e y a
koular, b o k s u ve h e r e y d e n ziyade b o a m
sabakalarn iddetle seviyorlard. B u b o a dv
leri b u g n s p a n y a d a y a p l a n l a r d a n o k a z k a n l
idi. n k b o a l d r l m i y o r d u . D u v a r v e v a z u
r e s i m l e r i n i n g s t e r d i i G i r i t t o r e a d o r l a r , b o a ile
oynyorlar, b o y n u z l a r n a aslyorlar, hatta cesaret
lerini, tehlikeli, sray y a p m a k iin bir b a darbesile kendilerini h a v a y a frlatacak d e r e c e y e var
dryorlar.
Vcut ve zek oyunlarn takdir etme
s i n i b i l e n b u i n c e l m i k a v m san'atkr bir k a v m d i .
Tabiatin btn
gzelliklerini
iyice duyduklarndan bunlar sadkane bir surette
ifade e d e b i l d i l e r . B u n d a n d o l a y G i r i t h a l k h e r
trl kayt v e arttan a z a d e canl v e orijinal bir
san'at v c u d e getirdi.
Girit s a n ' a t m m en m h i m eserleri s a r a y l a r n
d u v a r l a r n t e z y i n e d e n boyal
resimler
ve
kabart
malardr.
San'atkrlar nebatlardan, deniz hayvan
larndan, din m e r a s i m d e n , dans v e o y u n l a r d a n
ve saray hayatndan aldklar mevzular b y k
bir m e h a r e t v e p e k o k fantazi ile s s l e m i l e r d i r .
Bir lvha, k a b u k l u deniz hayvanlarnn v e m e r
canlarn stnde ve balklarn arasnda yzen
yunus balklarn, dier bir resim de bir salonda
k o n u m a k iin toplanm v e y a localarndan bir
m s a m e r e y i s e y r e d e n zarif K n o s h a n m l a r n g s SAN'AT

teriyor. Girit s a n a t k r l a r n n , bilhassa tezyini san'atlarn icap ettirdii ince d i l e r i n d e o k mstait

olduklar anlalyor.
Knos Kiralnn imalathanelerinde, resimli, ilen
m i v e y a mineli vazolar, iniden v e y a altnla ilen
m i f i l d i i n d e n heykelcikler,
d e m i r l e r i altn v e y a
g m kakmal, saplar kristal akik veya O n i k s ten k l l a r v e h a n e r l e r , g i b i h e r t r l s a n ' a t a h
eserleri yaplyordu. R e s s a m l a r gibi d e k o r san'atkrlar da tabiatin sadk mahitleri idiler.
Sanatlarn

inkiaf, Girifte z e n g i n v e

TCARET

incelmi bir lks iinde yaamasn

seven bir cemiyetin m e v c u t o l d u u n u ispat ediyor.
B u c e m i y e t s a n a y i v e deniz
ticaretile
zenginle
miti. F i l h a k i k a F e n i k e l i l e r d e n
evvel
Giritliler
m t e e b b i s i a d a m l a r , d e n i z c i , s a n ' a t k r v e t a c i r
k i m s e l e r d i . B a taraf k a l k k , u z u n v e dar g e m i
l e r e b i n e n Girit denizcileri, p h e s i z ilk defa ola
rak Akdenizi arktan garba kat'eden kimselerdir,

7.

MKEN

MEDENYET.

Miken i n e h e m m i y e t i
m e v k i i n d e n ileri
geli
y o r d u . K o r e n t k r f e z i n d e n A r g o l i t k r f e z i n e gi
d e n en k s a y o l u n g e t i i b o a z a h k i m b u l u n u
yordu.
A r g o l i t y o l l a r n d a n en s k g e e n t a c i r j e r d e n
b i r o k l a r G i r i t l i idi. S e r t t a b i a t l
cengverler
o l a n M i k e n r e i s l e r i , A k a l a r , Girit, m e d e n i y e t i n e
hayran
oldular. M s t a h k e m
atolarnda
Knos
krallarnn saraylarnda olduu gibi gzel resim
lere malik o l m a k istediler. Ve
memleketlerine
Giritli san'atkrlar celbettiler. o k z a m a n g e m e -

den balca ehirleri olan Miken, Tirinte v e Tepte

h e r e y G i r i t m o d a s n a t b i o l d u ; h a n m l a r n tu
valetleri, o y u n l a r , s a r a y hayat, h e p b u m o d a y
t a k i p etti.

BNALARI

Miken

, .

.,

ehri iki

'

ksmdan

ibaretti:

t a k r i b e n OOO m e t r o
uzunluunda
ve geniliinde bir tepe zerinde ykselen yukar
e h i r , Akropol
ve A k r o p o l n dibinde ovada ya
ylm olan aa , ehir. B u n l a r n h e r ikisi de
k o c a m a n talar harsz olarak stste k o y m a k
suretile y a p l m olan duvarlarla evrilmiti.
Bu talardan dokuz metro uzunluunda ve
alt m e t r o k a l n l n d a o l a n b a z l a r
takriben
1 2 0 0 0 0 k i l o g r a m yani bir b y k lokomotif arlndadr.
Miken A k r o p o l n e , zerine bir s t u n u n iki
tarafnda ayakta birer aslan gsteren b y k bir
kabartma
b u l u n d u u n d a n dolay "Aslanlar kap
s n a m n t a y a n b i r k a p d a n k l y o r d u . B u
n u n y a k n l a r n d a k a y a l a r n i e r s i n e k a z l m bir
ok mezarlar kefedilmitir.
B u n l a r M i k e n k r a l l a r m n k a b i r l e r i idi. C e
setler, a l t n z i n e t l e r , altn t a l a r , m c e v h e r l e r , g
zel i l e n m i s i l h l a r , t a y o r l a r d . B u c e s e t l e r d e n
biri de Msr m u m y a l a r gibi tahnit edilmiti. Ve
y z n d e i n c e b i r altn s a f i h a d a n y a p l m
bir
maske vard. Akropoln tepesinde kiraln saray
ykseliyordu.
S a r a y , Girit saraylar gibi
gzel
r e s i m l e r l e sslenmiti, lkin dahil tertibat Girit
saraylarmmki
gibi deildi. M e g a r o n adn
ver
dikleri balca salonun ortasnda drt direkle ev
rilmi bir ocak ve tavanda bir delik b u l u n u y o r d u .
Ve b u r a d a n d u m a n dar kyordu.
289

19

C. A K A E L L E R

VE

MSTEMLEKELER

D o r i l e r i n istils y u n a n i s t a n k a r k l k i i n d e
brakt. X I I inci asrdan V I I I inci asra k a d a r m e m
leket, bir nevi k u r u n u vusta hayat geirdi.
Doriler tarafndan zaptolunan btn m e m l e
ketlerde muhariplerin
ve serbest a d a m l a r n ya
nnda bir esir snfnn m e y d a n a kt grld.
B u snf, g a l i p v e f a t i h i n m e n f a a t m a t o p r a
s r m e e m e c b u r idi.

I.

YONLAR VE

DORLER

B u d e v i r d e d i r k i Elen d e n i l e n k a v m i t e k i l e d e n
b a l c a iki u n s u r b i r b i r i l e m u h a l e f e t e b a l a r l a r .
B u iki u n s u r , iyonlar
v e Doriler
dir.
Esas itibarile

IYONLAR

denizci bir k a v m
.

idi.

Yunanstanda
D o n istilas
iyonlar
a n c a k Atik k t a s n d a brakt. Fakat, y o n l a r , K i k lat a d a l a r n a v e k t l e l e r h a l i n d e A n a d o l u s a h i l l e
r i n e d a l d l a r . y o n l a r n e s a s u n s u r u Akalar
idi.
Asl deha,
b a r i z h a s s a l a r ile b i l h a s s a y o n l a r d a
grlr. iddetli bir zek, parlak tahayyl, teeb
b s f i k r i v e h r r i y e t ak...
yonlarn

DORLER

aksine

, , ,

olarak,

pek

ge

karalardan ayrldlar ve o n d a n son

ra denizci v e m s t e m l e k e c i olabildiler. P e l o p o n e z ,
bilhassa Lakoniya, Meeni, Argolit
mmtakalar
Dorilerin m e r k e z i v e tercih ettikleri yerlerdi.
.

BUNLARIN

Yunanistan

kt'as h a r i c i n e m . ev. X I I

. . . .

^ III mc asrda olmak uzre

iki defa y a y l m a o l m u t u r .
X I I inci asrdan X u n c u asra k a d a r olan ilk

YAYILMASI

YONLAR VE DORLER
m u h a c e r e t , D o r i istils z a m a n n d a o l m u t u r v e
istilnn neticesidir.
I l k e v v e l T e s a l y a d a n v e B e o t i y a d a n istil
clar tarafndan k o u l a n Akalar, denizden
Anado
lu'ya gittiler.
Akalar, anakkale boazndan
ve
Turova mmtakasndan
zmire k a d a r olan imal
s a h i l i n e yerletiler. B u ilk m u h a c i r l e r e Eoliler,
( k a r k k a n l ) v e y e n i v a t a n l a r n a da E o l i e d e n d i .
Tesis ettikleri on iki ehirden balcalar, F o a
imalinde S i m e v e Lesbos adasnda Midillidir.
I I M e r k e z Y u n a n i s t a n d a n ( b e , Atik, A r g o
lit), y e n i m u h a c i r l e r d a h a gitti. K i k l a t a d a l a r n
igal ettiler. D a h a s o n r a
Eolilerin
cenubunda
olmak zre Anadolu sahilinde yerletiler.
Bu
m u h a c i r l e r , y o n l a r idi; y e n i v a t a n l a r n a
yonya
dendi. Dahile doru y k s e l e n vadilerin azlarn
da o n i k i e h i r t e s i s ettiler. B a l c a l a r s a h i l d e
Foa, zmir, Efes v e Mile v e a d a l a r d a da b i r o k
l i m a n l S a k z ( C h i o s ) v e S i s a m ( S a m o s ) idi.
Kiklat adalarndan bir m u h a c e r e t te Afrikanm
imaline oldu. O r a y a giden muhacirler^ geldik
leri adalarn i s m i n e nispetle Siren
mstemleke
sini tesis ettiler ( B i n g a z i v e havalisi).
b e adasndan hicret edenler,
Makedonyada
Halkidikya yarmadasna
yerletiler. Bu
isim,
b e d e k i Halki e h r i n e nispetledir.
E g e denizi ark ve imaline giden m u h a c i r
ler, i l k y e r l e m e l e r d e n s o n r a V I I I i n c i a s r d a
kendi nam ve hesaplarna Akdenizde ve Karadenizde birok mstemlekeler vcuda
getirdiler.
T r a k y a sahillerine yerletiler. Boazlara geldiler
ve orada bir mutavasst liman olmak zre
Abidos,
Hellespont,
S i z i k ( M a r m a r a d a ) v e Bizans tesis
ettiler.

Karadenizin frtnalarnn ve sahillerinin p e k

msait olmamasna ramen muhacirler
imale
d o r u h a r e k e t l e r i n e d e v a m ettiler. B u m n t a k a daki m s t e m l e k e l e r i n tesisi bilhassa bir y o n y a
ehri olan Milelilerin eseridir. Karadenizin c e n u p
s a h i l l e r i n d e Sinop
v e Trabzon
balca mstem
l e k e l e r i idi. K a r a d e n i z i n i m a l s a h i l i n d e Get v e
Sit d e n i l e n it y a n i T r k m e m l e k e t l e r i n d e n g e
len T u n a (ster), B u v e D o n n e h i r l e r i n i n azn
da s t i r i y a , O l b i y a v e T a n a i s e h i r l e r i
yapld.
Bir mddet sonra, Anadoludaki Mile
sitesinin
doksan m s t e m l e k e s i oldu. K a r a d e n i z d e k i ehirler
iskn m e r k e z l e r i deil, b i r e r istismar m s t e m l e k e
leri oldu. O r a l a r d a n a a , m a d e n , z a h i r e alrlard.
Karadenizdeki mstemlekeler

Mileli-

GARBI
*
tarafndan
yaplmt.
Akdeniz
g a r b m d a k i m s t e m l e k e l e r ise y o n y a
e h r i o l a n Foa n n e s e r i d i r . F o a l l a r b u h a v a l i y e
ge geldiler. Buralarda E t r s k l e r ve Kartacallar
r a k i p l e r i idi. T u t u n a b i l m e k i i n b u n l a r l a k a n l
m u h a r e b e l e r y a p m a y a m e c b u r oldular.
Foallarm tesis ettikleri m s t e m l e k e l e r i n balcas, milttan e v e l 6 0 0 s e n e l e r i n d e
yaptklar
Marsilya
dr. B u e h r i n m e v k i i , b t n t a b i f a y
d a l a r c a m i idi: t a b i b i r k o y , b u n u n n n d e de
nize kar liman m d a f a a y a salih k k adack
lar, k a r a tarafnda tabi y k s e k b i r tepe. B u n l a r n
hepsi, b y k bir n e h r i n (Ron) m u n s a b civarnda
k i n d i . Az z a m a n d a M a r s i l y a n n e t r a f n d a b i r o k
m s t e m l e k e l e r peyda oldu. arkta Nikaia ( N i c e ) ,
Antipolis, garpta Agatha (Agade).
' . F o a l - g e m i c i l e r , s p a n y a c e n u b u n d a T a r t e s s e
(Andalousie) y e k a d a r gittiler. Hatta Atlas d e n i z i n e
AKDENZ

e r

bile ktlar. Marsilyal Pytheas, s k o y a i m a l i n d e

sisler a r a s n d a k a y b o l m u adalara k a d a r ilerle
di. D i e r b i r h e m e h r i s i d e A f r i k a s a h i l l e r i b o y u n c a
S e n e g a l e k a d a r gitti.

MSTEMLEKE-

Karadeniz

mstemlekeleri

gibi,

Gol

' ..

t P Y
sahillerindeki
mes
s e s e l e r , e m t i a deposu, yerli ahali ile
b i r m b a d e l e p a z a r idi. M a r s i l y a s i t e s i n i n p a r l a k
v e esasl bir m e d e n i y e t i de olmutur.
Grld gibi,Karadeniz mstemlekeleri m u
h a c i r l e r i n a n a vatan ittihaz ettikleri y e r l e r i n zen
ginletirilmesi iin istismar o l u n m u t u r .
Fakat,
A k d e n i z g a r b m d a k i m s t e m l e k e l e r b y l e deildi.
O n l a r daha o k h u s u t e e b b s m a h s u l idi: Ana
vatanla siyas balar kalmamt. B u n u n sebebi
Anadoluya olan uzaklkt.

LERN EVSAFI

2.

a n

LK YUNAN MEDENYETNN
MERKEZ

M.ev. V I I I inci a s r d a n V inci a s r a k a d a r m e d e

niyeti temsil eden fakir v e gerilemi Yunanistan
k t a s deil, A k d e n i z d e k i z e n g i n m s t e m l e k e l e r d i r .
B u m e d e n i y e t i n b a l c a m e r k e z i yonya
idi.
y o n l a r , b e y i n l e r i n d e ittihat e t t i l e r . l k o n i k i
site, M i k a l ( M y c a l ) b u r n u n d a , P o s i d o n m a b e d i
e t r a f n d a t o p l a n d l a r . B u e h i r l e r , Y u n a n i s t a m n ilk
e d e b l i s a n o l a n iyonca
k o n u u y o r l a r d . B u lisan
e d e b l e t i r e n , d e n e b i l i r k i , Homer
d i r . H o m e r i n i
irleri y o n y a d a yazlmtr.
Dier cihetten, arkla temasta olarak,
san'atlar
y e ilimler,
y o n y a d a i n k i a f etti. L i d y a l l a r g i b i
yonya mimarlar da narin stunlu, ssl balkl

mabetler yaptlar. B u mimarlar, bu suretle yon

t a r z m icat ettiler.
Efeste Artemis ve Sisamda
H e r a m a b e t l e r i bu v a d i d e en gzel eserlerdir.
Yunan ilim ve san'ati
de yonyada
domutur.
V I I i n c i a s r d a M i l e l i Tales r i y a z i y e c i , c o r a f
y a c v e filezof o l a r a k a l e m m u l b i r h r e t k a
zand. Golvallara ziraat ve b u n d a n b a k a alfabeyi
ve para kullanmasn reten. Foallardr. Fakir
v e h a r a p o l m u o l a n asl Y u n a n k t a s n n da
medeniyette klavuzu, garb Anadolu olmutur.
D a h a ziyade Dori nfuzu altnda k a l m olan
Sicilya
v e cenub talya
m s t e m l e k e l e r i de b y k
meden roller oynamatr. Sicilyanm mteaddit
m e h u r binalar ve cenub talyadaki Pstm m a
bedi Dori stilinde sade ve kuvvetli
eserlerdir.
M e h u r r i y a z i y e c i filezof Pitagor,
K r o t o n da ya
amtr.
Doriler, Peloponezin c e n u p u c u n a vardktan
sonra y a v a y a v a Girit ve Rodos adalarn elde
ettiler v e y o n y a c e n u b u n d a ,
stanky adasna
doru denize uzanan k k bir burun paras ze
r i n d e y a n y a n a , K n i t ( C n i d e ) v e H a l i k a r n a s ile s t a n k y ( C o s ) a d a s n d a y e r l e t i l e r . B u y e r l e r e , Dorit d e n
di. Dorit, d a h i l e u z a n m a d . S a h i l d e m n f e r i t k a l d .
Asl Y u n a n i s t a n d a h i l i n d e k k d e v l e t l e r i n
birbirlerile
uramalar ve
herbiri dahilindeki
ihtilller s e b e b i l e b y k a n a r i l e r oldu. M c a d e
lede malp olanlar, uzaklarda emniyet ve toprak
aramaya gidiyorlard.
E k s e r i y e t itibarile Dori olan bu m u h a c i r l e r ,
talya c e n u b u n d a , Sibaris, Kroton v e T a r a n t m s
temlekelerini kurdular. Bunlarn arazisi sahilden
dahile d o r u uzanyordu. B u m s t e m l e k e l e r e , inki
a f l a r n d a n d o l a y b y k Y u n a n i s t a n isrni v e r i l d i .

QREKLERIN

MIRASA

KONMASI

talyadan
sonra,
Sicilyada
mstemlekeler
yapld. B u m s t e m l e k e l e r H e l l a t d e n i l e n k t ' a n m
Grekleri tarafndan yani
Korentliler,
Megarllar
ve Lokrililer tarafndan yapld. B u n l a r , b y k
Sicilya adasnn c e n u p
ve
arknda
Agriyant,
K a t o n v e S i r a k z e y i t e s i s ettiler.
k i l i m a n o l a n Sirakvlze
A k d e n i z i n b y k ti
caret m e r k e z l e r i n d e n biri oldu. Sicilya G r e k l e r i
de c e n u b i t a l y a y a y a y l a r a k K a l a b r a d a R e g g i o ,
K a m p a n i d e K u m v e Napoliyi i n a ettiler. B u su
retle talyada ve Sicilyada yerletiler ve t e k e s s r
ettiler. T a r a n t S i r a k z e s i n i n 5 0 , 0 0 0 il 8 0 , 0 0 0 n
fusu oldu. Sibaris 3 0 0 , 0 0 0 nfusa k a d a r yaklat.
B y k Y u n a n i s t a n topraklar daha m m b i t oldu
u n d a n Hellat k t a s n d a n ziyade arap, h u b u b a t
ve zeytinya yetitiriyordu.
Tarant krfezinde
y n sanayii ilerledi.
talyan mstemlekelerinin bu zenginlii abu
c a k a h l k s u k u t u n u i n t a etti.
Bu kolonilerin de Yunanistanla siyas hibir
ba y o k t u . A n c a k din ve ayinleri birdi. Ms
t e m l e k e l e r i n ticar politikas y a v a y a v a din b a
l a r n a m e n f a a t m n a s e b e t l e r i d e i l v e etti. O n d a n
sonra, h u s u s bir hal hsl oldu. Y u n a n i s t a n ve
mstemlekeleri
mtekabilen birbirlerine
ticar
menfaatlar
t e m i n ettiler.
Asl
Yunanistann
b y k ticaret m e r k e z i Korent ehri oldu.

3.

GREKLERN MRASA

KONMASI

M. ev. VI m c a s r d a n itibaren m s t e m l e k e l e r
d m e e b a l a d . B u n d a n s o n r a d r ki, Y u n a n i s t a n
kt'as A s y a y o n y a h l a r n m v e S i c i l y a D o r i l e r i n i n
kymetli m i r a s n toplad.

4.

ATNA

MSTEMLEKELER

V inci asrda e v v e l k i l e r d e n p e k farkl

bir
m s t e m l e k e tipi m e y d a n a k t : Atina
mstemlekeleri.
Bunlar, husus t e e b b s l e deil, devlet m d a halesile yapld. Atina h k m e t i m s t e m l e k e top
raklarn paralara ayrarak, fakir vatandalara
t e v z i e d i y o r d u . B u n l a r da, v a t a n l a r n n a d l i y e s i n e ,
vergilerine v e k a n u n l a r n a tbi oluyorlard. B u n
dan b a k a bu m u h a c i r l e r Atinaya g e l e r e k vatan
dalk hakkn kullanabilirlerdi. B u n d a n dolay bu
tarz m s t e m l e k e l e r , Atina toprann bir imtidad
saylabilirdi. B u m s t e m l e k e l e r asker bir m e v k i
olarak Atinallarn E g e denizi yollarn v e pheli
mttefiklerinin sadakatini tarassut iin kullan
lrd. H i b i r v a k i t b u n l a r ticaret v e p a z a r y e r i
olmad. Bellibal Atina m s t e m l e k e l e r i T r a k y a
s a h i l i n d e Amphipolis
v e K a r a d e n i z d e Sinop idi.

5.

BR

YONYA

EHR;

MLE

y o n y a e h i r l e r i n i n tipi, Mile d i r .
yonyann
ziyneti olan Mile, R o m a d e v r i n d e bile, y o n y a n n
en eski ehri v e K a r a d e n i z d e , Msrda v e b t n
arz m e s k n u n h e r tarafnda pek o k v e b y k
sitelerin a n a vatan o l m a k l a iftihar e d e n Mile eh
ri, k i l o m e t r e t u l n d e v e 8 0 0 - 1 0 0 0 m e t r e g e n i
liinde bir yarmada zerinde k u r u l m u t u r . Burasij a r a n l a n b t n artlar c a m i d i r .
Yarmada,
k a r a d a n bir b e r z a h l a ayrlmtr. B u b e r z a h da
y k s e k d u v a r l a r l a k a p a t l m t r . D e n i z e k a r da
emin birer melcei olan drt k o y u vardr. ehrin
kalbini, garbi imaldeki liman tekil eder.
ki b y k aslan limann methalini m u h a f a z a

GREK

KAVMNN

TEEKKL

eder. Methalde sra rhtm ve stunlu galeri

ler vardr.
Gemicilerin ve muhacirlerin hamisi
Apollon m a b e d i l i m a n a h k i m d i r . B u
limandan
kuvvetli bir d o n a n m a himayesinde saysz
Mile
t c c a r g e m i l e r i h e r i s t i k a m e t e g i d e r l e r . M i l e , ti
caretini inkiaf e t t i r m e k iin bir s a n a y i m e y d a n a
getirdi. Mile, Lidyallardan d o k u m a c l , k u m a
lar b o y a m a y , k u m a v e h a l t e z y i n a t n r e n d i .
Mile y n l e r i p e k a r a n r d v e c e n u b talyada bile
alc b u l u n u r d u . S i b a r l
Elkistens
in
zerinde
iekler ve insan resimleri bulunan mantosu ark
usul nakn bir aheseridir. Akdenizin
btn
pazarlarnda Mile tacirleri buluurlard.
Mile, be n i n t i c a r e t e h i r l e r d e i y a p a r d . B u n
dan dolay H a l k i s v e Eretri a r a s n d a k i m u h a r e b e y e
s r k l e n m e y e m e c b u r oldu. a n a k k a l e boazn
dan K a f k a s a
k a d a r tesis
ettii
mstemlekeler
s a y e s i n d e K a r a d e n i z t i c a r e t i i n h i s a r n d a idi.
Foa
gibi garb Akdenizde
mstemlekeleri
yoktu.
F a k a t , b t n Y u n a n i s t a n s i t e l e r d e ticar
mnasebetleri
v a r d . Sibaris
in t a h r i b i
Mile de
mill b i r
matem
uyandrmtr.
M i l e , Etrsk
l i m a n l a r i l e d e m n a s e b e t t e idi. M . e v . 4 8 0 t a r i h i n e
k a d a r E t r r i k t a s n a , Atik k t a s n n m a h s u l t
ve vazolarn ithal e d e n l e r y o n y a l l a r d r .

D.

GREK KAVMNN

TEEKKL

Her nazariye mutlak kaldka yanltr. G r e k

tarihi iin de yalnz n a z a r i y e l e r e m r a c a a t e t m e k
doru netice vermez. Tarihi hakikat, dar ereve
ler iinde k a l m a k l a m e y d a n a karlamaz. E n eski
devirlerdenberi dnyann birok mntakalarmda
olduu gibi Yunanistan adn alan m e m l e k e t l e r d e

de D o r i l e r d e n s o n r a m u h t e l i f rktan k a v m l e r k a
rt. F i z i y o l o j i n o k t a i n a z a r n d a n saf b i r r k k a l
m a d . B u s e b e p l e t a m a m i l e tarif o l u n a b i l e c e k b i r
G r e k tipi y o k t u r . B i r g r e k k a v m i n d e n b a h s o l u n a bilir. G e r i G r e k k a v m i n d e m t e r e k e h r e b e n
zeyileri vardr, fakat bir o k a d a r da b e n z e m e y i l e r b u l u n u r . B u ihtilf m u h i t v e r k a r a s n d a k i
m n a s e b e t e a t f e t m e k te, i l m e n t a m v e k f i b i r i z a h
o l m a z . K a v m l e r i izah iin, t a r i h i n y a r d m n a m
r a c a a t e t m e k l z m d r . M u h i t i n y a h u t ftr v a s f
larn tesirleri m s a m a h a edilmez ; lkin, m u h i t i n
t e s i r l e r i l e , ftr v a s f l a r n t e s i r l e r i m u h t e l i f s u r e t
lerde imtiza e d e r ; bu her insan ktlesinin tarih
t e k e m m l n e gre deiir. Zaman iinde hdise
lerin neticesinde, kavmlerin teekkl ve inkiafn
mtalea etmek lzmdr.
Atinadan Ispartaya kadar grlen muhit v e
h a l k bakalklar
b u r a l a r d a b i r b i r i n e b e n z e y e n iki
k a v m , b i r b i r i n i n a y n i iki m e d e n i y e t f a r z e t m e y e
msait deildir. B u sebeple, G r e k k a v m i n i v e
onun medeniyetini ararken, Grek kavmini vcude
g e t i r e n v e b i l h a s s a G r e k k a v m i n e takaddm
eden
kavmlerin
kendilerine m a h s u s dehalarn izah
etmek lzmdr. U m u m i y e t l e bahsolunduu gibi
" b i r g r e k dehas,,
yoktur.
B u noktada dier bir m e s e l e de dikkati celbeder- G r e k k a v m i hibir z a m a n tam bir
birlik
vcuda
getirmedi.
Kk, kk Grek hkmet
lerini b y k bir devlet halinde biVletirmedi,
Bu
kabiliyetsizlik n e r d e n g e l i y o r ? Bu sualin c e v a b m
v e r e b i l m e k iin de tarihin y a r d m n a muhtacz.
T a r i h b i z e g s t e r i y o r ki, G r e k k a v m l e r i n d e i k i
nevi t e m a y l m c a d e l e h a l i n d e i d i : mill birlik
t e e b b s l e r i ; v e sitelerin h o d b i n a n e s e r k e l i k l e r i ;

EFSANEV

DELLLER

ite, b u h a l , b i z e M a k e d o n y a
muzafferiyetinin,
G r e k l e r e r a m e n Y u n a n i s t a n birliini nasl yap
tn izah e d e r . U m u m tarihi a l k a d a r eden de
Makedonyallarn muhtelif G r e k sitelerini, birle
tirmesi ve temil etmesidir. Hotpesent siyasetleri
iinde k a p a n p k a l m olan k k G r e k h k
metleri, kendilerinin haricinde derin ve devaml
bir t e s i r i c r a s n a k a b i l i y e t l i d e i l d i l e r . u n a d a
n a z a r d i k k a t i c e l b e t m e k i s t e r i z ki, a s l Y u n a n i s
tan d e d i i m i z m e m l e k e t l e r d e , y a l n z b u r a d a d e i l ,
fakat s p a n y a y a k a d a r btn b a r b a r k a v m l e r d e
m e d e n i y e t y a r a t a n G a r b A n a d u l u d u r , G a r b Ana
d o l u n u n g e m i c i v e t c c a r ahali ile m e s k n yer
leridir. H a k i k a t t e R o m a l l a r n tand
Grekler
muhtelit
bir
halktr.
Bu muhtelit halkn v c u d e getirdii medeni
yette ahs bakalklar erimi v e silinmitir. Bu
m e d e n i y e t birlii mill hislerle h a k i k o l a r a k be
raber deildi; b u n u n iindir ki G r e k k a v m i n e
G r e k milleti d e n e m e z .

E. I R K L A R

VE

I. E F S A N E V

KAVMLER

DELLLER

n s a n l a r ilk g n l e r i n i n h a t r a s n m u h a f a z a
etmezler. Milletler de byledir.
Yunanistan denilen m e m l e k e t l e r i n k a d m tarihi
h a k k n d a , bizzat G r e k l e r de h i b i r e y b i l m i y o r
lard. B i l g i l e r i , e s k i m a s a l l a r d a o l d u u k a d a r d . B u
masallarda insanlarn sergzetleri, ilhlarn serg
z e t l e r i n e k a r y o r d u . B u e f s a n e l e r , Homer in i
i r l e r i g i b i e s e r l e r d e t o p l a n d . Tkidit
(Thucydide)
y a h u t Avistonun
e s k i z a m a n l a r a ait t a r i h l e r i d e

efsanelere dayanan nazariyelerden baka birey

deildir. Bu efsanelere g r e b y k G r e k aileleri
cetlerini bir k a h r a m a n a yahut bir ilha balarlar.
t e b u n e v i e f s a n e l e r d e n b i r i : Elen b t n G r e k
lerin babasdr. B u n u n Aiolos, Diros ve O k s u t o s
n a m n d a o c u u oldu. ksutostan da A k a y o s
(Achaios)
v e y o n atl iki o c u u
dnyaya
geldi. Eoliler (Eoliens), D o r i l e r (Doriens), Akalar
(Acheens)ve yonlar (oniens) yani Yunanllar gibi
an'anav taksimatn phesiz saydmz isimlerle
alkas vardr. B i r de A k a y o s (Achayos) ile y o n u n
karda olmas tarih devirde m a l m olan Akalarla
y o n l a r n m t e r e k m e n e e m a l i k o l d u k l a r n a ia
rettir.
Byle birtakm k a h r a m a n l a r kavmleri temsil
edince, onlarn sergzetleri temsil ettikleri k a v m
l e r i n esatiri
tarihleri
olur.
Bir de Yunanistann muhtelif noktalarnda ayni
e f s a n e l e r d i n l e n i r Ve a y n i d i n e s a s l a r m a t e s a d f
o l u n u r . B u n d a n u k a r l r ki, b u e f s a n e l e r v e
ayinler, muhaceretinin izlerini b r a k m m u a y y e n
bir k a v m
tarafndan
naklolunmutur.
Miken
K i r a l Agamemnonun
hkmet
srd
Argos
ehrinin Tesalyada birinci Argos olarak tannd
n a gre, suhuletle tasavvur o l u n u r ki Tesalyadan
h a r e k e t eden bir k a v m , B e o t y a d a bir m d d e t kal
d k t a n s o n r a c e n u b a i n d i v e Argit ( A r g o l i d e ) i s m i
ni verdii m m t a k a d a yerleti v e k e n d i s i l e b e r a b e r
k a h r a m a n y a h u t d a h a * d o r u s u ilh A g a m e m
n o n u n d i n i n i n a k l e t t i . T a r i h d e v r i i k i A k a e l i (Achaie) tand: biri K o r e n t krfezi c e n u b u n d a , dieri
Tesalya cenubunda. Homerin iirlerine gre Aka
Elliler A g a m e m n o n u n tebaasdrlar. Bu muhtelif
deliller Akalarn m u h a c e r e t tarihini v c u d a getiri-

yor. Akalar Tesalya tairikile geliyorlar. Peloponezde yerleiyorlar. Sonra

Doriler
tarafndan
tardolunuyorlar; Asyaya doru melce aryorlar.
Argtllarla Kprsllarm lisanlar arasnda tesbit
o l u n a n b e n z e y i b u m u h a c e r e t i izah eder. B i r de
y o n e h i r l e r i l e A k a e h i r l e r i n i n 1 2 site h a l i n d e
bir arada toplu b u l u n m u olmalar y o n l a r n Aka
lardan o l d u u n u farzettirmitir. Ayni z a m a n d a
Lidyallarla
Etrsklerin kyafetlerinde
bulunan
hayrete ayan benzeyi, Etrsklerin K k Asya
dan deniz yoluyla talyaya getiklerine i n a n m a k
lzumunu meydana koymutur. Sonraki insanlar
tarafndan tesbit olunan btn bu benzeyilerin
e h e m m i y e t i vardr. B u n l a r u v e y a b u tez iin
deliller tekil edebilirler. Biz onlar nazar dikkate
almakla
b e r a b e r i z a h l a r n a da t e e b b s e t m e k
m e c b u r i y e t i n d e y i z . B u n l a r tesbit olunan vak'alara
b i r m a n a i l a v e ettii t a k d i r d e k y m e t l i o l a b i l i r .
Bilhassa bu efsaneler tarih d e v i r d e G r e k l e r i n ,
kendi m e n e l e r i n i nasl tahayyl ettiklerini bize
rettii iin dikkati c e l b e d e r .

2 . LSAN

DELLLER

E s k i l e r e g r e I r k ve Lisan karr. S o n lisan

ulemas, ki m u k a y e s e l i g r a m m e r l e daha eyi m
cehhezdirler, g r e k lisanlar h a k k n d a k i tetkikle
rini o k ileri g t r d l e r . Eskiler, y o n l a r a , Eolil i l e r e v e D o r i l e r e ait o l m a k z r e l i s a n g r u p u
t e k i l t ettiler. Y e n i a l i m l e r i s e b u g r u p y a n n d a
d r d n c bir lisan g r u p u tefrik ettiler: Argt Kprs lisan. Bu son lisan g r u p u , Argt,
Kprs
ve Pamfili (Antalya havalisi) lisanlarn
terkip
eder. B u lisanlar arasndaki benzeyiler
onlarn

m t e r e k ayni bir dilden ktn tasdika msa

ittir. B u m t e r e k l i s a n B a l k a n l a r d a k o n u u l m u
en e s k i l i s a n d r . B u l i s a n A r g t m m t a k a s g i b i
dalar iinde mnferit kalm mntakada, Kprsta
v e Pamfili kt'as gibi A n a d o l u d a m u h a f a z a edile
bildi. F a k a t , b u m e m l e k e t l e r d i e r G r e k m e m l e ketlerile istillar m n a s e b e t i l e temaslarn k a y b
ettiler v e y e n i istilclar G r e k
memleketlerini
yeni lisanlar k o n u m a y a
m e c b u r ettiler. T a r i h
devrinde, b e adasnda, Kiklat adalarmda,Halikarnastan Foaya k a d a r Anadolu sahillerinde, Halkidi
yarm adasnda, Anadolunun Karadeniz
sahille
rinde, talyada v e K k Asyada k o n u u l a n lisan
i y o n c a idi. B u n l a r a Atinay
da ilve
edebiliriz.
H e r n e k a d a r Atik lehesi daha eski bir m a h i y e t
m u h a f a z a e d i y o r d i s e de, A s y a d a k o n u u l a n i y o n c a
ile a y n i m e n e d e n o l d u u n a p h e y o k t u r . yoncann birlii h a y r e t e ayandr. p h e s i z m n t a k a
m n t a k a l e h e farklar vard. Yaz lisan b u fark
lar tanmaz. Eolilerin leheleri de m u h t e l i f grup
lar tekil ediyordu.
Foadan Hellesponta k a d a r Anadolu sahille
rinde konuulan Asiya lehesi balcasdr. Tesalyada, Beotyada bu l e h e k a n u u l u r d u .
Tesalya lehesi, Asya lehesile Beotya lehesi
arasnda adeta mutavasst bir m e v k i igal ediyordu.
Yunan yarmadasnn
garp
mntakalarmda
k o n u u l a n lisanlar u m u m i y e t l e birlemiti; fakat
b u b i r l e m e e u n ' idi.
Asl greke
denilen lisanda birok kelimeler
v a r d r k i b u n l a r Hint -Avrupal
lisanla izah olu
n a m a z ; b u k e l i m e l e r b a k a tipte b i r
lisandan
a l n m t r . B u k e l i m e l e r i i n d e kat' o l a r a k S a m
kelimeler bulunmyor.

LSAN

DELLLER

Tamamen
kabul e t m e k lzmdr ki G r e k l e r
bu kelimeleri E g e leminin
sakinlerinden alm
lardr.
Tarih
devrine kadar
Kprsta,
Giritte,
L i m n i d e k u l l a n l a n l i s a n Hint-Avrupah
veya
Sam
bir lisan
deildi,
Greklerden
evvel
konuulan
bir lisand. Y u n a n i s t a n n ekseri y e r l e r i n d e
te
sadf olunan
mahal isimleri
grek
lisan
ile
g a y r i k a b i l i i z a h t r [1]. E e l e r t a r a f n d a n k o n u
u l m u olan lisann G r e k lisannn t e e k k l ze
r i n e b y k bir tesiri o l d u u hatasz tasdik olu
nabilir.
Hint - Avrupal m t e r e k lisann
konuan
k a v m l e r n e r e d e ve ne vakit yaadlar? B u n u h'
kimse bilmiyor.
Bilinmiyen yalnz bu deildir. M t e r e k G r e k
l i s a n n n t e k i l ettii u b e n i n H i n t - A v r u p a l l i s a n
k k n d e n , n e r d e ve ne vakit ayrldn da k i m s e
b i l m i y o r . L i s a n l i m l e r i , T r a k y a l l a r ile F i r i k l e r
( P h r i g i e n ) a r a s n d a k u d e m a n n t e s b i t ettii y a
knl tasdik v e y a n a k z e t m e k t e n itinap
ediyor
l a r s a da, h i o l m a z s a T r a k y a l l a r n G r e k l e r e y a k n
olmadklarn tasdik
ederler. Bu, Trakyallarla
eski Yunanllarn uzun zamandanberi birbirin
den ayrldklarna i n a n m a y a saiktir v e G r e k kav
mini vcuda getiren son muhaceretlerin
Bal
k a n l a r n g a r p yollarile t e a k u p ettiini k a b u l e t m e k
lzmdr.
Grek leheleri arasndaki mnasebetleri kafi
y e d e t a y i n e t m e k te d a h a az m k l d e i l d i r .
y o n c a ile s u n ' o l d u u n u s y l e d i i m i z
garp
lisan g r u p u arasnda, Argt - Kprs v e Eoli lisan
lar, m u t a v a s s t tip g i b i g r l m e k t e d i r .
[1] J a r d e , L a F o r m a t i o n d u P e u p l e

Grec.

3.

ARKEOLOJ

DELLLER

Kaybolmu medeniyetler hakknda o mede

niyetlerin brakt madd vesikalar kadar bize
en eyi m a l m a t v e r e c e k h i b i r e y y o k t u r .
M a l m o l d u u z r e A l m a n limamn
taharrilerile, b t n Miken
d e v r i m e y d a n a k t . Evans n
t a h a r r i l e r i l e b t n b i r Ege - Girit d e v r i b u l u n d u ;
b u s a y e d e b i r d e n b i r e Homer
devrinden
1000
s e n e e v e l i n e gidildi. B e o t y a d a , Fokitte ( P h o c i d e )
Tesalyada, Makedonyada yaplan taharriler ise
bizi E g e m e d e n i y e t i n i n d a h a e v v e l i n e , y e n i t a
d e v r i n e k a d a r ilerletti v e b i z i B a l k a n l a r d a i l k
insanlarn yerlemeleri devrine gtrd.
T u r o v a d a dikkatli b i r t a h k i k , y e n i ta d e v r i n i n
b i r i n c i T u r u v a s m d a n , Grek-Roma
nn d o k u z u n c u
Turuvasma kadar btn
vaziyetleri aydnlatt.
Arkeoloji tetkikleri sayesinde b u l u n a n eski m e
deniyetleri E g e m e d e n i y e t i b a h s i n d e izah ettik.
Burada tekrar etmiyeceiz.

4.

ANTROPOLOJ

DELLLER

" B i r k a v m nisbeten ksa bir zaman

nihaye
tinde, lisann, a h l k m b a z a n san'atn d e i t i r i r ;
ayni sratle boyunu, rengini, kafatasnn eklini
kaybedemez.,,
Eski Y u n a n l l a r h a k k n d a r e n g e dair bilinenler n o k s a n d r . R e s s a m l a r , h e m e n h i b i r e y b r a k
m a m l a r d r . Milttan e v v e l IV n c a s r a k a d a r p o r
tre b i l m i y e n h e y k e l t r a l a r n bize t a k d i m ettikleri
G r e k tipi, b i r i d e a l i n t e m s i l i d i r . A c a b a , b u tip, h a k i kata ne nispette u y u y o r d u ? G r e k b u r n u m e h u r d u r .
Fakat, Sokratn b u r n u gibi k a g r e k b u r n u vard.

E n kat' m a l m a t m e z a r l a r d a b u l u n a n k e m i k
lerin v e y a kafataslarnn llerinden alnabilir.
Lkin ilm bir surette llen iskeletler o k azdr.
Mesel, yedi kafatasndan 1 brakisefal,
2 mezosefa.1, 3 d o l i k o s e f a l , 1 l t r a d o l i k o s e f a l
karsa,
byle bir istatistikten G r e k l e r d e n evvel yunanis
tan s a k i n l e r i n i n d o l i k o s e f a l b i r r k o l d u u n e t i c e s i
karlabilir mi ? Hibir vakit u n u t m a m a k lzm
d r ki h e r m e m l e k e t t e , b i r b i r i n d e n f a r k l b e d e n
tiplere ayni z a m a n d a tesadf olunur. Mesele, m e m
l e k e t i e n o k d a i m a h a n g i tipin t e m s i l e t t i i n i
bilmektir. M i k e n ve sparta ve Navplia (Nauplie)
mezarlarnda
b u l u n a n 4 kafatas ya brakisefal
veya brakisefale yakndr. B u n u n gibi
II i n c i
T u r u v a d a b u l u n a n b i r k a f a t a s da b r a k i s e f a l d i r .
B u g n k Greklerin renkleri tetkik olunursa
t a k r i b e n y z d e o n u sarn ( b l o n d ) , d o k s a n es
merdir. Sarn renk, yunanllarn kahramanlarna
v e i l h l a r n a a t f e t t i k l e r i r e n k t i r . Ail v e E l e n s a r n
idiler. Sarn tiplere G r e k l e r i n atfettikleri k y m e t ,
b u tipin i l e r i n d e n a d i r o l d u u n a d e l l e t e d e r .
Grek, bilhassa
esmer
bir
Dolikosefaldir.
Anlalyor ki G e r k k a v m i m u a y y e n bir r k a
raptolunamyor. Bu halk muhtelif kanlarn kar
m a s n d a n hsl olmutur.

F. GREKLERDEN EVVEL YUNANSTAN

SAKNLER HAKKINDA KISA MUTALEA

B u r a y a k a d a r tahlil ettiimiz m u h t e l i f m e m
badan malmat, u noktalar zerinde durmay
icap ettirir :
Y u n a n i s t a n n asl a h a l i s i n i n lisanlar
Hint-Avru
pah
deildir.

305

20

Topografya b u lisanm izlerini muhafaza etmi

tir. Larisa
ismine, Yunanistanda tesadf o l u n d u u
k a d a r A s y a d a da t e s a d f o l u n u y o r ; t a h k i m o l u n
m u ehir manasna olacaktr.
Y u n a n i s t a n m ilk ahalisine
Pelasgef=Pelaj)diyorlar; b u k e l i m e G e r e k l i s a n n d a n deildir. B i r limin,
Pelajlarn cisman v e m a n e v portresini izdii,
ve en b y k ciddiyetle b u k a v m i n "ateli v e m t e m e r k i z hrsl, o k zeki, sabrl v e inat b i r i r a d e y e
s a h i p , e n e r j i k v e k a v i b i r rk,, o l d u u n u t a s d i k
ettii g r l d z a m a n i n s a n r y a y a d a l a r . B u
rkn Eelerle ve Giritlilerle ayni rktan olduuna,
ayni lisann lehelerini
konutuklarna
phe
etmemelidir.
Kade m e y d a n m u h a r e b e s i n d e Akalarn, Ee
lerin b i r arada b u l u n m u o l d u k l a r n a dair olan
Msr vesikasndan E g e tarihinde bahsetmitik.
Bu vesikann ehemmiyeti byktr.
P e l a j l a r a Akalar
d a (derler ( A c h e e n s ) . B u i s i m
deki kavm, Msr vesikalarile de tasdik o l u n m u
t u r . A k a l a r , G r e k a n ' a n a l a r m d a da y a a d . H o m e r
iirleri, Y u n a n i s t a n m
eski ahalisini tayin
iin
Akalardan baka isim tanmaz. Yunanistan hl
Akaeli
( A c h a i e ) i s m i n i m u h a f a z a e t m e k t e d i r . Bili
y o r u z k i Akalar,
Orta Asyadan
imal yolile
garba
giden
kaimlerdendir.
Bunlar
cenub
Rusyada
ve Tuna yalsnda o k kadm devirlerde yerle
mi v e mterek bir medeniyet sahibi olmulardr.
Buralarda d u r m a y p T u n a vadisi b o y u n c a garba,
Atlas d e n i z i s a h i l l e r i n e k a d a r g i d e n l e r d e v a r d :
Keltler,
Ligrler.
B u a k n d a n llirya (ileri) deni
len D a l m a y a m n t a k a l a r n d a kalp y e r l e e n kabi
leler de olabilir. T u n a yalsndan, T r a k y a , M a k e d o n y a , T e s a l y a yolile c e n u b a i n e n ilk A k a l r d a n s o n r a

bunlar arka tardeden ve llirya cihetinden ge

len Dorileri de e k s e r i l i m l e r A k a l a r l a r k v e
lisan k a r a b e t i n e m a l i k a y n i m i l l e t i n k a b i l e l e r i
sayarlar. Bu gibi limlere gre G r e k k a v m i n i n
teekkl daha sonra ve yava yava oluyor.

ESK TALYA
VE

ETRSKLER
E S K T A L Y A - T A R H T E N E V V E L K ZA
MAN - TARH D E V R - E T R S K L E R
E T R S K L E R N HAKMYET _ ETRSK
MEDENYET

IX. ESK TALYA VE

ETRSKLER
A.
1.

ESK

TALYA

T AL Y A N I N CORAF

TARH

talya,
Adriyatik ve Tiren denizleri arasnda
uzanm ( 1 0 0 0 kilometre uzunluunda ve
200
kilometre geniliinde) bir y a r m a d a d r .
Cenup
ve garbnda Sicilya, S a r d e n y a ve K o r s i k a adalar
vardr. J e o l o k l a r talya kt'asm e v v e l c e Afrikaya
bal ve Akdenizi i k i y e ayran bir arazi paras
olarak telkki ederler. Septe boaznn almasile
h c u m eden sular altnda k e r e k b u g n k hale
gelmitir. B u yarmada, batan aaya
kadar
A p e n i n silsilesile kesilmitir. i m a l i n d e Alp dalarile A v r u p a d a n ayrlr. Y u n a n denizine u z a n a n
c e n u p u c u y l a kt'a b i r i z m e e k l i n d e d i r .
Y a r m a d a n n darl dolaysile b y k nehirleri
yoktur. Tiren denizine dklen Tiber nehri ve
imalde Adriyatik d e n i z i n e d k l e n P o n e h r i en
m e h u r nehirlerdendir. Glleri h e m e n y o k gibi
dir. k l i m i , i m a l d e n c e n u b a
doru, hissolunacak
derecede deiiktir.
Cenup mmtakas ve
bilhassa Sicilya, Afrika iklimini hatrlatr. Y a r m
adann m e r k e z i n d e k y o k gibidir. U z u n d e v a m
eden kuraklktan sonra srekli y a m u r l a r balar.
311

Bu y a m u r l a r b i r o k bataklklar m e y d a n a getirir.
O n u n iin stmas oktur. talya yarmadas or
manlarla kapaldr. Topra m m b i t ve feyizlidir.
Her trl ziraate elvirilidir.

2.

TARHTEN EVELK

ZAMAN

talyamn en eski insanlar Avrupann

, . /
, .
.
,
, ,
.
.i .
^
m e m l e k e t l e r i n d e olduu gibi
tarihten evvel, Ta devrinde kendi
lerini tantrlar. Avculuk, balklk ve m e y v a l a r
toplama, o z a m a n k i insanlarn m h i m megale
l e r i idi. E k s e r i y a m a a r a l a r d a o t u r u r l a r , b a z ip
tida k u l b e l e r i n a s n d a b i l i r l e r d i . T a l a r y o n
tarlar.
Bunlarla silahlarm ve letlerini yapar
lard. K e m i k , b o y n u z , tahta (odun) v e m e i n ze
rinde alrlard. Elbiseleri meindendi.
Hayvan
dileriyle ssler yaparlard, itima hayat mef
h u m l a r bir aile telkkisini g e m i y o r d u .
Ziraat,
hayvanlar ehlletirmek bilinmiyordu.
B i r o k a s r l a r d a n s o n r a , Cill T a d e v r i baslar,
Bu devirden b i r o k e s e r l e r kalmtr, iptida m e s
kenler,
a k m a k ta t e z g h l a r , s i l h l a r , b a l t a ,
e k i v e balk alar gibi.
Bu devrin insanlar, hayvanlar ehlletirirlerdu
m l e k i l i k te v a r d . C e n a z e d e f n i u s u l n bili
yorlard, itima h a y a t telkkisi t e k m l etmiti.
K k k y l e r d e toplu olarak yayorlard. Bu es
n a d a Kk
Asya
medeniyeti
italyaya
nfuz
ve
tesire balamt.
B u d e v r i n s o n u n d a altn v e b a k r m a d e n l e r i
grld. Bu devrin insanlar, bu madenleri evvel
zinet eyas olarak kullandlar. D a h a sonra, aletler
i m a l i n e baladlar v e ziraate de baland. B u d a y
ILK
MEDENIYETLER

e k m e i ve un imalini de r e n m i l e r d i . Milttan
1 8 0 0 s e n e e v v e l yineKk
Asya medeniyetinin
tesiri
altnda
T u n devri balar. S a n a y i ilerledi. Cena
zeler y a k l y o r d u . Milttan takriben 1 0 0 0 s e n e
e v v e l demir
m e y d a n a kt. B u suretle
talyamn
tarihten evvelki devri
bitmi oldu.
Bidayette
d e m i r de zinet eyas y a p l m a k iin kullanld.
B i l h a r a ^ r n / a d a demir madenlerinin kefi bun
l a r n i s t i m a l i n i t a m i m ettirdi.

3.

TARH

DEVR

T a r i h d e v r i Etrsk medeniyetinin
talyaya girmesile
balar
( m . e. X - I X a s r ) . M i l t t a n s e k i z
a s r e v v e l e ait m e z a r t a l a r z e r i n d e Etrsk
ya
slan
bulunmutur. Btn beeriyet ve medeni
yetin t e r a k k i v e t e k m l d a i m a a m i l i n tesiri
altnda kalmtr:
1 Dahil keif v e tekmller,
2 M e d e n b i r k a v m i n istil v e m u h a c e r e t i ,
3 Y a k n dier bir m e d e n i y e t i n m u s l i h a n e
h u l u l ve tesiri.
Birinci amilin eski talya t a r i h i n d e h i b i r tesir
y a p m a d m u h a k k a k t r . S o n y a p l a n tetkika't talya
m e d e n i y e t i n i n a m i l l e r i o l a r a k Etrsklerin
muha
ceretini
v e Yunan mstamerelerinin
muslihane me
d e n tesirlerini
k a b u l e t m e k lzm geldiini gs
termektedir.
stilc
kavmler
talyamn ilk
kavmlerini
tesbit iin m e m b a a malikiz.
1 talyamn etnoloji haritas,
2 An'aneler,
3 Antropoloji.
R o m a n n nfuzu altndaki talya birlii arife-

s i n d e (m. e. 4 0 0 ) b u k t a n n e t n o l o j i h a r i t a s k a
r k idi.
imalde Goller ve Keltier, P o vadisini igal
ediyorlard.
imdiki Venedik
ktas
civarnda
Venetler,
Alp v e A p e n i n s i l s i l e l e r i n i n b i r l e t i i
y e r l e r d e Ligrlev,
T o s k a n a . k t a s n d a Etrsk l e r .
Apenin silsilesinin m e r k e z i n d e v e
cenubunda
Ombriler,
Sabinlerden
mrekkep
olan
talyot
lar vard. L t i y o m d a Latinler, S a m n i d e S a m n i l e r ,
b u n u n a r k n d a Y a p g l e r b y k Y u n a n i s t a n de
nilen mmtakalarda G r e k kolonileri b u l u n u y o r d u .
M. e. S e k i z i n c i a s r n b a l a n g c n d a A k a l a r d a
c e n u b talya s a h i l l e r i n e ktlar.
Oralarda
ehir yaptlar.
1. Sibari
K a l a b a l k b i r e h i r idi. H a y v a n
yetitirmek ve a r k ile E t r s k l e r arasnda yap
t k l a r t i c a r e t s a y e s i n d e z e n g i n idi.
2 . Metapont
B u d a y ziraati yapard.
3 . Kroton
Ahalisinin gzel
ve
kuvvetli
o l m a s i l e m e h u r idi. B u e h i r l e r a y r c a m s t e m l e
k e l e r de yaptlar. Bir aralk b e y i n l e r i n d e b i r l e e r e k
k u v v e t l i b i r k o n f e d e r a s y o n da v c u d a g e t i r d i l e r .
B u k o n f e d e r a s y o n y e r l i l e r l e iyi g e i n i y o r d u . M e r
kez talyann m e d e n i l e m e s i n e ,
Kroton
dier
G r e k Sitelerinden daha o k hizmet etmitir.
M. e. 5 1 0 t a r i h l e r i n d e b u e h i r l e r a r a s n d a i h t i
lf v e m c a d e l e b a l a d . B i r b i r l e r i n i t a h r i p e t t i l e r .
O n d a n sonra c e n u b talyada en kuvvetli G r e k
S i t e s i , D o r i l e r t a r a f n d a n i n a o l u n a n Tarant
oldu.
4.

ESKI KAVMLER

HAKKNDA

IZAHAT

G r l d gibi R o m a
birliinden
evvelki
t a l y a , muhtelif
kavmlerin
m e s k e n i idi. S i y a s b i r l i k
y o k t u . I r k v e l i s a n d a b s b t n a y r idi.

Yunan mverrihleri ve muharrirleri ve bilhassa

Herodot
v e Aristot
a n c a k milttan b e asr evvel
talya tarihile alkadar o l m a a baladlar. Bilhassa,
Etrsklerden
bahsettiler. B u n u n iin talyamn be
i n c i a s r d a n e v v e l e ait t a r i h m e m b a l a r y o k t u r .
A n t r o p o l o j i limleri m u h t e l i f ta d e v i r l e r i n d e n
k a l m a kafataslar buldular, tetkik ettiler.
Hem
brakisefal v e h e m de dolikosefal kafalar b u l u n d u .
Kat' b i r h k m v e r e m e d i l e r . A n ' a n e y e g r e tal
y a m n e n e s k i h a l k Ligurler
( L i g u r e s ) dir.
Bir
n a z a r i y e y e g r e d e , t a l y a m n e n e s k i h a l k , Arni
kadan g e l m i Dolikosefal bir k a v m d i r .
A r k e o l o j i t e t k i k a t , iptida t a l y a m n e t n o l o j i tari
hini A v r u p a m n u m u m tarihine bal g s t e r m e k t e
dir. B u n a z a r i y e y e g r e , m i l t t a n 2 0 0 0 s e n e e v v e l
Baltk denizi sahillerinde v e s k a n d i n a v y a civarn
da b i r o k k a b i l e l e r d e n m r e k k e p b i r i n s a n k t l e s i
vard. Bu kabileler m t e r e k bir lisana malik idiler.
Ziraat bilirlerdi. B i r g n b u k a v m l e r , o a l m a l a r
dolaysile ve muhtelif sebeplerle c e n u b a doru
muhacerete baladlar. imdiki Almanya, ngiltere,
F r a n s a , s p a n y a v e t a l y a y istil ettiler. B u s u r e t l e
m e r k e z v e garb A v r u p a d a b y k bir devletteekk l etti. s t i l c l a r i l e y e r l i h a l k k a r t . B u d e v l e t i n
rk b i r v a h d e t i y o k t u . B i n a e n a l e y h Hint - A v r o p a l
diye bir rk yoktu. Bu devletin vahdeti iptidada an
c a k s i y a s idi. G e l e n l e r l i s a n l a r n c e b r e n k a b u l et
tirmee baladlar. Getikleri yerlerde birok co
raf i s i m l e r b r a k t l a r . M i l t t a n t a k r i b e n 1 5 0 0 s e n e
evvel bilhassa dahil s e b e p l e r dolaysile b u A v r u p a
d e v l e t i da&ld B i r o k d e i i k l i k l e r o l d u B u n d a n
s o n r a d r k i m u h t e l i f l i s a n g r u p l a r m e y d a n a k t [1].
[1]

L e o n H o m o , L'talie Primitive.

"

B u n a z a r i y e n i n t a m a m o l m a s i i n u n u da
ilve e t m e k l z m d r : Baltk s a h i l l e r i n d e n v e Is
k a n d i n a v y a d a n c e n u b a g e l e n l e r i n meneleri
Orta
Asya yaylsdr.
B u i n s a n l a r , i m a l y o l u ile a r k
tan g a r b a b i n l e r c e s e n e zarfnda intikal etmiler
d i r [1]. T a r i h t e n e v v e l v e t a r i h t e n s o n r a k i u m u m
m u h a c e r e t l e r b u n o k t a y a y d n l a t r . Keltier
ve
talyotlar
bu dalmadan sonra, uzun
mddet
b e r a b e r yaadlar. O n u n iin lisanlar a r a s n d a
b y k bir yaknlk vard.
B u lisan,
talyanm
iptida l i s a n l a r n m e y d a n a g e t i r m i t i r . l k tal
yanlar, arktan g e l e r e k v e milttan 1 5 0 0 s e n e
evvel ark Alplardan geerek merkez talyaya
girdiler.
Sabin l e r v e Ombriler
milttan
1000
sene evvel geldiler. O m b r i l e r son
gelenlerdir.
B u n l a r n dili K e l t d i l i n e o k b e n z e r d i . O m b r i l e r
tarihte b y k bir k a v m hatras b r a k m t r . Mi
lttan e v v e l b i n i n c i s e n e i p t i d a s n d a e n k u v v e t l i
t a l y a D e v l e t i , Ombri l e r i n d e v l e t i idi.
Villanova
y k s e k m e d e n i y e t m e r k e z i oldu.
talyotlarn gelmesi zerine, Ligrler dalara
ekildiler. talyotlarn talyaya m u h a c e r e t i Dori
lerin lliryahlar tazyika baladklar ve Y u n a n i s tana indikleri tarihe tesadf eder.
Venetler
ve T a k l a r lliryadan talyaya, bu
tazyik z e r i n e h i c r e t ettiler.

B.
L
Etrskler
gelmilerdir.
[1]

ETRSKLER

UMUM

t a l y a y a d e n i z y o l u ile Lidya
dan
B a l a r n d a Atalar (Atys) v e b u n u n

Victor D u r y , Histoire des

MALUMAT

316

Romains'.

olu T r s e n (Tyrsenas) b u l u n u y o r d u .
Etrskler,
k e n d i l e r i n i n L i d y a l l a n n a k r a b a s o l d u k l a r n bili
yorlard. E t r s k l e r i n itima hayatlar, din t e l k k i
leri, m s i k i l e r i , g i y i n i t a r z l a r , b i l h a s s a d e n i z c i l i k t e
ve ticaretteki m s t e s n a k a b i l i y e t v e istidatlar da b u
a k r a b a l teyit e t m e k t e d i r . A r k e o l o j i t e t k i k l e r de
b u n u gsterir. Mimar, resim, nak, itiraz k a b u l
etmez bir surette ark karakterini gstermektedir.
M s r v e s i k a l a r da, M s r n d e n i z d e n v e m i
lttan e v v e l 1 2 0 0 - 1 3 0 0 s e n e l e r i n d e Trka ( T u r s c h a ) 1ar v e Trsen ( T y r s e n e s ) 1er t a r a f n d a n istil
edildiini yazyorlar. Limnide b u l u n a n bir yaz
da E t r s k l i s a n n a o k y a k n b i r l i s a n
gster
m e k t e d i r . u m u h a k k a k ki, Etrskler
Lidyadan
veyahut Kk Asyamn garbinden
gelmilerdir,
Lidyallar, Etiler ve Friklerle karabetleri vardr.
lalyaya gidi tarihi t a m a m e n m u a y y e n deildir.
Kendi k r o n o l o j i l e r i n e gre, milttan t a k r i b e n
10 asr e v v e l t a l y a y a a y a k b a s m l a r d r . E s k i d e n
k a l m a m e z a r talarndan bu tarih tesbit edilmek
t e d i r . Alfabeyi
K u m ( C u m e s ) d a n m . e v . V I I in
ci a s r d a a l d k l a r n a n a z a r a n g e l i l e r i b u t a r i h t e n
evvel o l m u t u r . Milttan e v v e l VI m c a s r d a n
k a l m a k i t a b e l e r d e E t r s k v e talik l i s a n l a r n d a n
m e m z u i s i m l e r e t e s a d f e d i l i y o r . B u da, g s t e
r i y o r ki, b u n d a n e v v e l u z u n z a m a n E t r s k l e r v e
talyotlar b e r a b e r yaamlardr.
L i s a n l a r n a , g e l i n c e : b u n u da a k v e k a f
olarak tayin etmek daha m m k n olmamtr. Bu
lisann Hint-Avropal lisan olmad sabit olmutur.
L i m n i adasnda b u l u n a n yaz ve eski Lidya
lisannda yaplan tetkikler gstermitir ki
Etrsk
lisannn
reklerden
evvel Kk
Asyada
kullanlan
lisanla
mnasebeti
vardr.

Hulsa udur: Etrskler, Trsenler, Trkalar

E g e adalarnda, Anadoluda k a d i m d e n b e r i olurmu
olan kavmlerdir. B u n l a r a Akalar, Ekeler, Etiler
denildiini biliyoruz.
Doriler istilsndan sonra bunlardan bir ksm
talyaya m u h a c e r e t etmilerdir.
D o r i l e r i n istils, m i l t t a n 1 2 0 0 s e n e e v v e l d i .
Dorilerin
tazyiki
karsnda
Etrskler, ihtimal
evvel Anadoluya getiler ve oradan k k gu
ruplar halinde talyaya hicrete baladlar, sahillere
ktlar. O n d a n s o n r a dahile girdiler. K a m p a n y a d a
m e t h a l o l a r a k Kapu
(Capoue) ehrini yaptlar.
F a k a t , asl i s i m l e r i n e i z a f e e d i i e n Etrrye d e y e r
l e t i l e r . B u m n t a k a , o e s n a d a Ombri l e r i n e l i n d e
idi. G e l e n l e r i n m e d e n s e v i y e l e r i d a h a y k s e k idi.
F a k a t , d e n i z d e n a z a r a z a r g e l d i k l e r i i i n istil a
b u k o l m a d . m,beri l e r y a v a y a v a
da
larna ekildiler.
B u n d a n s o n r a E t r s k e h i r l e r i m e y d a n a gel
m e e balad.

Apenin

E t r s k l e r 12 s i t e d e n m r e k k e p b i r
konfede
rasyon
y a p t l a r . B u 12 site a r a s n d a t a m b i r l i k
yoktu. Yalnz tehlike z a m a n n d a birleirlerdi. Ha
reket serbestilerini muahafaza ediyorlard. Ayr
ayr krallar tarafndan idare olunurlard. Fakat,
milttan evvel IV n c asrda aristokrat bir c u m
h u r i y e t t e e s s s etti. B u c u m h u r i y e t ,
Lkmonlar
d e n i l e n snf tarafndan idare o l u n u y o r d u .
Bellibah siteler unlardr:
Arretiyom,
Caere,
Clusium,
Corton,
Vetulonia,
Vulci, Volterra,
Volsini, Peruse,
Papouloma,
Rusella,
Targuinie,
ve
Capoue.

Tarkiri ehri, banisi b y k reislerinin isimleri

n i n t a m a k t a d r . B n i s i m Tarkum
( T a r c h u m ) idi [1]Etrskler, medeniyetlerinin y k s e k l i i saye
sinde eski halk temsile baladlar.

2. ETRSKLERN HAKMYET
STLALARI

VE

E s k i t a l y a m n h e m e n t a m a m e n E t r s k l e r e ait
o l d u u n u e s k i m v e r r i h Katon i d d i a e d i y o r . Y i n e
eski
mverrihlerden
Te-Live
"Romann
tees
ssnden evvel Etrskler hakimiyetlerini toprak
ve d e n i z z e r i n d e tesis etmilerdi. t a l y a m n eski
h a l k , k t ' a l a r n e v i r e n iki d e n i z i n b i r i n e E t r s k
denizi, dierine de E t r s k l e r i n bir m s t e m l k e s i
o l a n Adrya d a n m l h e m o l a r a k A d r i y a t i k d e n i z i
diyorlard,, diyor.
Y i n e e s k i m v e r r i h l e r d e n Deni ( D e n y s d ' H a l i k a r n a n s s e ) , "bir z a m a n oldu ki Ltinlere, O m b r i lere ve dier birok talya halkna E t r s k deniyor
du. B i r o k m v e r r i h l e r , R o m a n n bir E t r s k e h r i
o l d u u n u soyuyorlard,, diyor. Eski m v e r r i h l e r i n
bu ehadetleri ilk z a m a n l a r d a E t r s k l e r i n h e m e n
btn talyaya hkim olduklarn gsteriyor.
E t r s k l e r i n yaylmas, c e n u b a , i m a l e v e gar
ba m t e v e c c i h olmak zere cihetten olmutur.
L t i y o m u n z a p t i l e c e n u b t a l y a y s t i l y a balad
[1] K a v m l e r i n

menelerini

tesbitte.

rol o y n a r . B u n a n a z a r a n b t n b u m a h a l
niyat noktai n a z a r n d a n tetkiki
bit n o k t a s n d a n
(ium)lar

ok

foponymi

Etrsklerin

meneini

m h i m d i r . Ltin edat o l a r a k

atlarak gerikalan kelimenin

mhim

isimlerinin

enok

lisa
tes-

sondaki

hangi

lisan

ile m n a s e b e t i o l d u u n u a r a m a k l z m d r . K a p u v e T a r k u n
kelimeleri

barizdir.

lar. O n d a n sonra, V o l s k (Volsque) m e m l e k e t l e r i n i

z a p t e d e r e k o k m m b i t ve feyizli bir y e r olan K a m paniyeyi tekrar aldlar. Y u n a n m s t e m l e k e s i olan
K u m (Cumes) un n n e k a d a r geldiler. Yunanl
l a r ile s i y a s , t i c a r v e f i k r m n a s e b e t l e r e g i r i t i l e r .
M.ev. V I m c a s r n b a l a n g l a r n d a Y u n a n l l a r ,
m s t e m l e k e l e r i n i g e n i l e t m e e baladlar. H e r taratan E t r s k l e r i e v i r m e e t e e b b s ettiler. E t r s k l e r
d e b u n u n z e r i n e Kartacallar
la a n l a t l a r . E s k i d e n b e r i Y u n a n v e A k a m s t e m l e k e l e r i ile F e n i k e
liler a r a s n d a d e v a m e d e n r e k a b e t F e n i k e l i l e r i n
yok edilmesinden sonra Kartacallara miras kald.
Birlemi E t r s k ve Kartaca donanmas, Marsily a y t e s i s e d e n F o a l l a r n d o n a n m a s ile
liva
( E l b e ) da m u h a r e b e y e t u t u t u . A k d e n i z m u v a z e
n e s i iin ilk y a p l a n d e n i z m u h a r e b e s i b u d u r .
Foahlar, m u h a r e b e y i kazand. Fakat, o k za
rara uradlar.
Tecavze
devam
edemediler.
Hatta m s t e m l e k e l e r i olan K o r s i k a y
tahliyeye
m e c b u r kaldlar.
B t n t a l y a k t a s , E t r s k l e r e v e S i c i l y a ile
s p a n y a , K a r t a c a l l a r a ait n f u z m m t a k a l a r o l d u u
esas z e r i n d e h e r iki taraf bir a n l a m a yapt.
E t r s k l e r K o r s i k a adasn igal ettiler. T i c a r e t
noktai n a z a r n d a n ilettiler. T i r e n s a h i l l e r i n d e k i
Yunan
mstemlekelerini
ortadan
kaldrdlar.
O n d a n sonra imal talyamn istilsna koyuldu
lar. B o l o n y a ( B o l o g n e ) v e P n e h r i vadilerini
z a p t e t t i l e r . Ombri l e r i i t a a t l e r i a l t m a a l d l a r . Et
r s k istilsna k a d a r bu h a v a l i d e d a h a k a b i l e ha
yat yaanyordu. Etrskler bu halk ehir haya
tna soktular. B i r o k ehirlerin banileri oldular.
L t i n k t a s n n e s k i e h i r l e r i n i n tipi E t r s k tipi
olduunu eski R o m a tarihleri kabul ediyor.

ETRSK

3.

ETRSK

MEDENYET

MEDENYET

E t r r y e ( E t r u r i e ) kt'as v e E t r s k l e r , m i l t t a n
sekiz asr evvel m e r k e z
talyada
medeniyetin
merkezi
ve memba
olmutu. Dier hibir millet
hars itibarile bunlara muadil deildir[l]. E t r s k l e r
talyamn en m t e m e d d i n v e en t e m d i n c i bir mil
leti idi [2]. yi m h e n d i s , m i m a r i d i l e r . S i s t e m a
tik b i r Droeramla m e m l e k e t i i m a r ettiler B a t a k
l k l a r k u r u t t u l a r . O r m a n l a r ilettiler. N e h i r l e r i n
c e r e y a n l a r n t a n z i m ettiler.
Tatan mimariyi talyanlara reten Etrsklerdi.
B u n l a r , Pompei
ehrinin
banisi
idiler
E s k i d e n k a l m a kiremitler, sofra tabaklar, v a z o l a r
a l t n d a n , g m t e n , f i l d i i n d e n m a m u l z i y n e t e
yas, o k e s k i v e i n c e b i r E t r s k
medeniyetinin
delillerdir.
E t r s k l e r i n o y m a c l hatta Atinada m e h u r
idi. H e r y e r d e E t r s k l e a i n i m a l ettii i l e n m i
aynalar, altndan m a m u l kopalar aranrd.
Muasr k u y u m c u l u k bile bir m d d e t E t r s k '
m o d a s n t a k i p etti [ 3 ] .
D n y a n n m a h i r m l e k i l e r i v e en i y i v a z o
yapanlar Etrsklerdi. San'at sahasnda dnyann
m u a l l i m l e r i i d i l e r [4].
Mimaride k e m e r ve k u b b e yapmasn bilirler
di ki, o z a m a n G r e k l e r b u n u b i l m i y o r l a r d .
K k Asya ve Msra Ertsk gemileri gider,
ticaret yaparlard. Gol s a h i l l e r i n e giderler, k a l a y
getirirler. Baltk sahillerinden de kehlibar alrlard.
[1] L e o n H o m o , L ' t a l i e P r i m i t i v e .
[2] V i c t u r D u r u y , H i s t o i r e d e s R o m a i n s .
[3] d.
[3] d.

4.

LATYOM VE ROMADA
KIRALLARI

ETRSK

Latiyom kt'asmn tarihi a n c a k E t r s k l e r dev

rinde
masallardan
kurtularak
vuzuh
kesped i y o r [1]. R o m a d a E t r s k k r a l l a r m n m e v c u d i y e t i
tarih bir hakikattir. B u n l a r d a n evvelki R o m a k
rallarmn mevcudiyeti phelidir. Ve masala ms
t e n i t t i r [2].
Romada Etrsklerden Tarkin hanedannn
kiral m e h u r d u r ; eski Tarkin, S e r v i y s Tlliys
ve muhteem Tarkin. Romallam bu isimlerin
E t r s k asllar u n l a r d r :
( T a r q u i n ) T a r k i n = Tarku
(Tarchu)
(Servius) S e r v i y s =
Mastarna
Vulcide 1 8 5 7 de b u l u n a n bir resim, bu E t r s k
i s i m l e r i n i tesbit etmektedir.
B u k r a l b i r a i l e idi. k i n c i T a r k u b i r i n c i
n i n o l u idi; M a s t a r n a d a d a m a d idi. E t r s k an'aneleri Mastarnay T a r k o n u n elinden c e b r e n ik
tidar alan b i r ef o l a r a k g s t e r m e k t e d i r .
u m u h a k k a k ki R o m a e h r i L a t i y o m l u l a r m
elinde iken bir e h i r deildi. Bataklk
arazideki
tepeler z e r i n d e y a p l m b i r t a k m k y l e r i n fede
r a s y o n u n d a n ibarettir. H a k i k a t olan u d u r : e v v e l
L i g r l e r Aventin
k y n i n a ettiler. Latinler
s o n r a Germal
v e d a h a alt k y y a p t l a r . B u y e d i
k y d e n Y e d i d a Septimontium
federasyonu
te
e k k l etti. B u n l a r n a r a s n d a k i m t e m a d i n i f a k
v e m c a d e l e l e r E t r s k l e r i n istilsn kolaylatrd.
E t r s k l e r b u i s t i l d a n s o n r a Roma y t e s i s ettiler,

[11 L e o n
[2] td.

Homo,

ritalie

Primitive.

v e n e h i r e h r i m a n a s n a o l a r a k Rumon
ismini
verdilerfl]. Civarndaki btn bataklklar kuruttu
lar. M a s t a r n a z a m a n n d a e t r a f n a b y k b i r s u r
i n a ettiler. E t r a f n d a a r a z i v e k y l e r i v e b i l h a s s a
a h i n l e r e ait K i r i n a l i z a b t v e i l h a k ettiler. B u su
retle E t r s k l e r i n z a m a n n d a R o m a b t n Latiyomkt'asnn ticar v e sna m e r k e z i oldu. H e r y e r d e n
birok halk gelip y e r l e m e e balad. R o m a d a
iki k s m a h a l i m e y d a n a g e l d i . Y e d i d a n e s k i
h a l k z a d e g a n ; b u n l a r , Patrici
namn
aldlar
ve yeni
gelen
halk,
avam;
bunlara
Plep
dediler.
E t r s k l e r R o m a d a b y k eserler yaptlar. Kloaka M a k s i m a (CloacaMakxima) n a m n alan
b y k lmlar, Triyat (Triade) mabedi, S e r v i y s
kaleleri, Palaten sarnlar m i m a r itibarile her
kesin takdirini celbediyor. Latiyomdaki
Etrsk
h a k i m i y e t i b i r b u u k a s r k a d a r d e v a m etti.

5. ROMADA ETRSK HAKMYETNN

ZEVAL
Etrskler Kampanyada tamamen yerletikten
s o n r a , G r e k m s t e m l e k e s i o l a n Kum u ( C u m e s ) d a
a l m a k i s t e d i l e r . G r e k l e r i n efi o l a n
Aristodem
milttan 5 3 0 s e n e e v v e l Etrskleri m a l p
ve
tardetti. B u h e z i m e t , L a t i y o m h a l k n n
Etrskler
aleyhine k y a m n a s e b e p oldu. K u m l u l a r Latiyoml u l a r ile b i r l e t i l e r . Y a p t k l a r m u h a r e b e d e , E t r s k
leri t e k r a r m a l p ettiler. B u m a l b i y e t R o m a
halkn cesaretlendirdi; ve isyana evketti. Kral
T a r k u R o m a haricinde Latinlerle
harbederken,
[1] G r a f u n d e r . E t y m o l o g - i e E t r u s q u e d e n o m d e

Rome.

a k r a b a s n d a n birisi, P a t r i c i l e r d e n L k r e s ( L u c r e c e )
n a m n d a b i r k z a t e c a v z etti. B u v a k a a h a l i y i
h e y e c a n a d u a r etti. P a t r i c i l e r b u n d a n i s t i f a d e etti
v e y i n e k r a l a i l e s i n d e n Brts
n r i y a s e t i altn
d a ihtill ettiler; Tarkuyu
halettiler. B u
ihtille
5 0 9 ihtilli d e r l e r . T a r k u R o m a y a d n n d e e h
rin kaplarn kapal buldu. K e r e e h r i n e ekil
m e e m e c b u r kald. B u suretle R o m a d a
Etrsk
hakimiyeti nihayet buldu.
R o m a d a Etrsk hakimiyeti zeval bulduu de
v i r d e b t n talya kt'as talyot, O m b r i ,
Sabin,
Ltin, Etrsk, Yap, V e n e t gibi muhtelif k a v m l e r
e l i n d e idi.
Milttan e v v e l I V n c a s r i p t i d a s n d a b u k a
v m l e r s i l s i l e s i n e G a l l a r da i l t i h a k e d i y o r . B u n l a
r n l i s a n l a r h e p a y r idi. a s r l k b i r m c a d e l e
den sonra, R o m a bunlar birletirmee muvaffak
oldu.
Bu mcadeleler safhalarna ksaca temas ede
lim. Etrskler! R o m a d a n ekildikten s o n r a R o m a daki idare vahdeti bozuldu. Yeni Etrsk eflerin
d e n Parsena
R o m a y t e k r a r bir m d d e t iin zap
tettii z a m a n S e r v i y s k a l e s i n i
ykmt,
bu
s u r e t l e R o m a , h a r i c e k a r da m d a f a a
noktai
n a z a r n d a n zayf kalmt. R o m a y tekil
eden
siteler arasnda yerlilik cereyanlar (Regionalisme)
b a l a m t . P l e p ile P a t r i c i s n f l a r a r a s n d a m
c a d e l e l e r h a d i s o l d u . D i e r t a r a f t a n 5 0 9 ihtil
l i n d e n s o n r a L a t i y o m kt'as R o m a t a h a k k m n
kabul
etmek istemedi. Aralarndaki
mcadele
Regilla
h a r b i n d e R o m a m u v a f f a k i y e t i ile n e t i
celendi.
Milttan e v v e l V i n c i asr iptidalarnda a h i n
ler oturduklar dalardan inerek Etrskleri
ve
1

O m b r i l e r i m a l p ettiler. Apuliyi
istila e d e r e k
R o m a y tehdide baladlar. Reisleri Appius bir
m d d e t Kapitola h k i m oldu. N i h a y e t R o m a l l a r
bir m u a h e d e yaptlar.
D i e r taraftan milttan evvel 4 6 2 de
Ekeler
( E q u e s ) [1], F e k l e r
Roma kaplarna
dayand.
U z u n bir mddet R o m a bunlarn tehdidine ma
ruz kald.
B u n l a r a E t r s k l e r i n tehdidini de ilve e t m e k
l z m d r . P o r s a n a R o m a d a n a l d Tibet
nehrinin
s a s a h i l l e r i n i E t r s k o l a n Yeii s i t e s i n e v e r m i t i .
R o m a l l a r b u n u istirdat e t m e k istediler. lk m u
h a r e b e d e m a l p oldular. F a k a t Velilerin Reisi
o l a n Tolumvius
bir m u h a r e b e d e maktul dt.
Y i r m i s e n e m d d e t l e bir m u a h e d e aktolundu.
R o m a l l a r , Hermiklerle
ittifak e d e r e k
Vosklar
malp etmee muvaffak oldular; ondan sonra
Yeii e h r i n e taarruza baladlar.
i m a l d e n G o l l l a r i n istils v e c e n u p t a n S i r a guzahlarn ve Yunanllarn tecavzlerile zayflyan
dier Etrsk ehirleri Veiiye yardm
edemedi.
R o m a o r d u s u n i h a y e t b u e h r i zaptetti. B t n c e
n u b v e b i l h a r e m e r k e z E t r r y e , R o m a l l a r ta
r a f n d a n istil e d i l d i . "
Bu suretle birok limlerin R o m a medeniye
tinin v e hatta ehrinin hakik banisi o l d u k l a r n d a
ittifak e t t i k l e r i E t r s k l e r i n b y k t a r i h r o l l e r i
nihayet buluyor.

[1] E t r s k l e r e
dikkattir.

mensup

olan

bu

kavmin

ismi

ayan

RAN
UMUM M A L M A T - T A R H
KISMI:
METLER PARSLAR - PARTLAR
SASANLER VE SON DEVR

X. RAN
A.
1.

UMUM

MALMAT

RANIN CORAF VAZIYET VE KLM

T a r i h RAN
sahas Dicle ve Frat vadilerile
nds nehri arasnda muhtelif paralara, mmtakal a r a a y r l m , y k s e k d a l a r , g e n i l m a n z a r a l a r ,
r m a k l a r ve yeilliklerle resimli bir sahife halinde
dir. i m a l d e n c e n u b a d o r u i p h i m n h a r i f e k l i n d e
u z a n a n b u kt'a g a r p t e Z a r o s s i l s i l e s i n d e n b a l a r .
arkta Hindistamn garbimalsini rten S l e y m a n
dalarile karlar. B t n ran drt taraftan y k
s e k d a l a r l a e v r i l m i b i r y a y l a d r . i m a l d e asl
t r k e adile (Alan) dalatn (Kafkaslar-Aleni montes) aa etekleri, H a z a r denizinin bir paras,
daha sonra z (Oksus-Ceyhun) nehri vardr.
C e n u b u garbide Basra krfezi, dalarn arkasn
dan y a y l a n n eteklerini. D i c l e y e u l a t r m a k iin
iyice k a r a y a girmi, uzam bir vaziyette g r r .
T a r i h ran k t ' a s i k i m i l y o n alt y z b i n k i l o
m e t r e t e r b i m d e araziyi tal eder. B u g n k siyas
ran b u n u n y a r s n d a n a n c a k i k i y z elli b i n k i
l o m e t r e k a d a r f a z l a b i r p a r a s n d a n t e e k k l et
mitir.
K a d m ran
hava v e iklim itibarile o kadar
m u h t e l i f m m t a k a l a r i h t i v a e t m e k t e d i r ki, u m u m b i r
tarif h i b i r e y i f a d e e t m e z . D n y a n n h e m e n en

g z e l y e r l e r i l e y a s a m a y a e n az m s a i t k s m l a r
bu kirada birlemi denilebilir. Hazar denizinin
ran yaylasna mteveccih dalk sahilleri hayatn
v e tabiatin k e n d i s i n i i n s a n l a r a en z i y a d e sevdir
dii u f u k l a r d a n biridir. M a n z a r a y a k n d a n g z e l
v e tatldr. U z a k t a n a y n i s a h i l i k u a t a n A l b u r z
( E l b r z ) dalar r u h l a r a gizli b i r k o r k u hissi verir.
Ebed karlar altnda g k l e r e e k i l m i billur bir
perde gibi parlayan ahikalar, be bin be yz metre
irtifaa k a d a r k a r . hura Mazdanm
milleti, r a n l l a r
bu dalar m u k a d d e s addediyorlard. Fakat y k s e k
v o l k a n l a r n brakt k a r a r m ta y n l a r , k
m yerler, ve uzak manzaralarn m e k k i y e t
iindeki derin, anlalmaz manalar,
Avestanm
zihinlerde yaratt k o r k u n devleri yine o ahi
k a l a r d a yaatt. ran e f s a n e l e r i d e v l e r d e n b a h s e
derken, bilhassa Alburz dann (Demavent) deni
len y k s e k tepelerini hatrlatyordu.
Demaventte
gizli d e v l e r o s m a n l a i r i Nefirim
mstehcen bir
h i c v i y e s i l e D r d n c M u r a t d e v r i n i n iir lisanna
k a d a r intikal etmitir.
Alburzun imal mailesinde Geylan (Gilan) ve
Mazendran vilyetleri mevcuttur. Buralarda hava
g a y e t m u t e d i l d i r . T o p r a k h e r t r l m e y v a l a r v e i
e k l e r yetitirir. Etraf yeil o r m a n l a r v e mer'alarla
rtldr. rann imalindeki bu gzellik c e n u b a
d o r u i n i l d i k e k u r a k l k v e h a r a e t i n v e r d i i ikli
mi bir hastalk ve sefalet i e r s i n d e k a y b o l u r . Y a y
l a n n i taraflar b t n m a n a s i l e ldr. i m a l m n ta'kas i i n o k a d a r y k s e k b i r s a a d e t o l a n A l b u r z
dalar, k e n d i s i n d e n u z a k l a a n y e r l e r iin serin
r z g r l a r tutan, y a m u r l a r g e r i e v i r e n b i r d u
var, b i r set h a l i n e gelir. Zaten y a y l a y k u a t a n
b t n dalar bu tesiri y a p m a k t a d r .

CORAF VAZYET
r a k m i t a r a f l a r n a d o r u l l e r y a k n y e r
lerde, b a d i s e m u m denilen zehirli rzgrlar e s e r .
Ar bir r z g r dalgas insan b i r d e n b i r e bo
maya msaittir. Y a m u r topraa inmeden havada
t e b a h h u r eder. Baz k e r e ufukta bakr r e n g i n d e
sisler hsl olur. B u n l a r iinde rzgrn getirdii
toz z e r r e l e r i t e k a s f e t t i k e , a d e t a m t e h a r r i k
ve z e m i n d e n y k s e k bir k u m tabakas bulut ha
linde etraf rter. H a v a yazn v e s o n b a h a r ayla
rnda s u b u h a r m d a n
o kadar m a h r u m d u r
ki,
gece gndz akta braklan parlak
madenler
paslanmaz. G e c e yolda y r y e n atlarn k u y r u k
larndan salkm salkm kvlcmlar sald vaki
o l u r . D a l a r d a n i n e n n e h i r l e r e k s e r i y a k u m l
leri i e r s i n d e b a z f e y i z l i v a h a l a r v c u d e
getir
dikten s o n r a d d e n l e r d e n szlr ve k a y b o l u r .
Yayla, kaln bir tabaka halinde y u v a r l a k akltalar, k u m v e t o p r a k l a k a r k b i r b a l k ile r
tldr. Baz yerlerde epeyce derin olan b u tabaka
a l p k a l d r l d k t a n s o n r a e t r a f n a m u h a f a z a si
perleri y a p l m a y a lzum kalmakszn k u y u l a r v e
tahtelrz galeriler alabilir; t o p r a k o k a d a r tasz
dr. B u h a l r a n y a y l a s n n
jeolojik
teekklt
noktai n a z a r n d a n d r d n c devirden evel sular
altnda b u l u n d u u n a
dellet eder.
Merkezdeki
l d n y a n n en k u r u v e y a m u r s u z noktasdr..
T a h r a n d a n M e h e d e k a d a r s e n e n i n baz m e v s i m
lerinde nadir yamurlar yaar. Fakat Tahrandan
Isfahana kadar uzanan sahada y a m u r h e m e m he
men bahar m e v s i m i n e mnhasrdr. Horasan, irak.
A c e m v e F a r s i s t a n m n t a k a l a r l r z g r l a r n d a n
mahfuzdur. Burann da ksmlarnda
ormanlar
ve a k a r sular, ovalar, dereler vardr. a r k a d o r u
imtidat eden l l e r d e yazn h a r a r e t n e k a d a r id-

detli i s e k n s o u k o d e r e c e m e s s i r d i r . C e n u p
ta B a s r a k r f e z i v e U m m a n s a h i l l e r i h a v a c a hatti s t i v a n n a l t n d a b u l u n a n A f r i k a s a h i l l e r i n d e n farkedilmez. Hava scak ve kurudur. Bu
kuruluk,
o h a v a l i y e a l m a y a n l a r iin v a h a m e t i m u c i p olur.

2.

RAN ADININ

MENE

Y u k a r d a k i c o r a f tafsilta g r e , y l e b a s i t v e
u m u m b i r tarif y a p l a b i l i r .
Mezopotamyadan
Hindistana kadar
uzanan
geni bir kta tarihte ran adm almtr.
Partim
v e Sasanev
zamannda
kullanlan
Huzvare
l i s a n n d a b u i s i m Eran e k l i n d e t e l f f u z
edilirdi. K a d i m Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n
ran hu
dutlar iindeki muhtelif k a v m l e r v e m e m l e k e t
l e r h a k k n d a k u l l a n d k l a r Arya, Aryana,
Aryane
isimleri ayni asldan kmtr. Bu isimleri
bir
arada tetkik eden muhtelif garp limleri t r k e d e
t e v k i r e ait b i r k y m e t i f a d e e d e n e r , ( e r k e k , m e r t ,
hakik insan, k a h r a m a n ) kelimesini nazar dikkate
| a l m a k s z n b u n l a r n o m a n a l a r l a a l k a d a r bir (er)
I k e l i m e s i n d e n a l n d n d a ittifak e t m i l e r d i r .
S a n s k r i d e ( A r y a ) k e l i m e s i sfat h a l i n d e , sa
dk, muti, m k e m m e l , v e isim halinde, efendi, s
tat m a n a l a r n a k u l l a n l r . A r y a m a n dost, a r k a d a ,
aryaka, h r m e t e lyk adam, kaynpeder, ryata
namusluca harekete demektir. Zentede
kelime
(erya) eklinde m a z b u t t u r ; manas:
sadk, muti,
k a n u n a r i a y e t e d e n . A y n i k e l i m e h u z v a r e t e (er)
p r s d e (er) e k l i n d e g r l r .
Y u n a n m u h a r r i r l e r i n i n arya v e aryana
s g i b i
prsnin
eri, huzvarciu
e r i , zente nin
erya s da
k a v m l e r e v e m e m l e k e t l e r e tatbik o l u n m u t u r .
:

 u p e k k s a i z a h a t t a n ran a d n n t r k e i l e
m n a s e b e t i istidlal e d i l e b i l i r . F a k a t , i m d i y e k a
dar h e m e n hi tetkik e d i l m e m i olan bu m e v z u
u n b t n ran v e n l i k t a r i h i l e a l k a s , bizi b a h
sin d a h a g e n i v e e s a s l b i r s u r e t t e m t a l e a s m a
sevkediyor.
A a d a g r l e c e k t i r ki, r a n t e s i s e d e n l e r , ,
bu kt'ann g a r b c e n u b s i n d e k i dalk
mntakal a r d a y a y a n Anzanit
trkleri
idi. B u n l a r , g a r p
l i m l e r i n i n a n c a k ' b i r Taam
lisan
d i y e t a v s i f ede
b i l d i k l e r i b i r Trk - OuTUhesf
konuuyorlard.
lk ran h k m d a r l a r n d a n bazlaUnn oullar
ve kendileri dorudan doruya trke isimler
t a d l a r . D a r a l a r d a n b i r i n i n ad O k u s (Ovz) d u r D i e r i n i n k i Kodaman
d r . Hitasp
m b y k olu
le Serkein
( X e r e x s ) filo k u m a n d a l a r n d a n b i r i
A r y a m a n (Aryamans)
ismile tarihe gesmistir.
T u r a n lisan k o n u a n bir c e m i y e t iersinde
C a z l a r , Kodamanlarla
beraber zikredilen
Aryaman a d n n asl b i r o k l i s a n l i m l e r i t a r a f n d a n
(er) k e l i m e s i ile b i r l e t i r i l d i k t e n s o n r a
bunun
trkeden baka bir lisandan ktn dnme
e i m k n k a l m a z . Lisaniyatn en m s p e t delilleri
o imkn btn btn nezediyor:
T r k e d e (er) m n f e r i t b i r t a b i r d e i l d i . U y g u r c a d a ( e r e n ) t p k (er) g i b i h r m e t e l y k k i m
seler h a k k n d a kullanlr. Lgat m a n a s : erkek,
mert, recl. Z a m a n m z d a ran, T r k i y e ve Mezopotamyada y a y a n alevi T r k l e r k e n d i m e z h e p
b y k l e r i n e e r e n l e r d e r l e r . Erat ( y a h u t , arat), h
k m d a r n , i l b e y i n i n etrafnda, t o p l a n a n bir b u r j u
v a z i s n f d r . H k m d a r a i l e s i n e m e n s u p tikin ler,.
ahalinin v c u h ve eraf k s m n tekil e d e n keler,,
a s k e r l i k s n f l a r n t e m s i l e d e n su v e eri l e r d e n

j
i

I
|
I
I

s o n r a Erat ta
balbama bir
zmre
vcude
getirmektedir.
T r k e d e (er) t a b i r i n i n asl k e n d i m e d l u l d e
i r t i b a t n k u v v e t l e t e y i d e d e n b u m u h t e l i f v e
m u l l rabtalar k a r s n d a r lisanlar z m e r s i o
m e d l u l l e a l k a d a r t e k b i r cezri, asl b i r m a d d e y i
ihtiva etmez. B u n a r a m e n arktan g a r b e yayl
m olan muhtelif milletlerden h e p s i n i n t a r i h i n d e
m e n e i m a l m o l m a y a n b i r er y a h u t ar u n s u r u
k a v m , k a b i l e ve e h a s i s i m l e r i n e k a r m t r . Kaf
k a s y a O s s e t l e r i k e n d i l e r i n e ron d e r l e r . M e m l e k e t
l e r i n i n ad ir dir. itler a r a s n d a aryaha,
arimaspi
g i b i k a b i l e l e r v e aryapit,
ariyante
i s i m l e r i n d e h
k m d a r l a r vard. Tasit C e r m e n
kabilelerinden
en m u h a r i b i n i n
r l e r
olduunu
naklediyor.
C e r m e n c e d e t a r i h e h a s atlar o l a r a k
ariyobinds,
aryariks,
aribald,
ariblint,
ariman
gibi u n v a n l a r
s a y l r . A n g l o s a k s o n c a d a r, s k a n d i n a v y a l i s a n n
d a aer, e r e f v e m u z a f f e r i y e t d e m e k t i r .
Mehur
l i s a n i y a t l i m i Bopp
sanskri lgat kitabnda bu
k e l i m e l e r i s a n s k r i n i n arya sila b i r l e t i r m i t i r .
r l a n d a l i s a n n d a er m u h t e l i f k u l l a n l a r a r a
s n d a b y k , asil, i y i m a n a l a r n a g e l d i i g i b i t p k
t r k e d e k i m e d l u l ile e r v e k a h r a m a n m a n a s n a
da k u l l a n l r . r l a n d a i s m i a y n i t a b i r d e n t e e k k l
etmitir. B u n u bize h a b e r v e r e n lisaniyat mte
h a s s s Pikte
k i F r a n s a d a P a l e o n t o l o g i e ling u i s t i q u e m e t o d u n u v a z e t m i t i r . r l a n d a lisan n d a k i ( e r - y i i t ) t a b i r i n i n kimri l e h e s i n d e k e l i m e
b a n a g e l e n v e te'kit, tafdil a l m e t i o l a n ( e r )
edatile m t e r e k o l d u u n d a p h e e d i l m i y e c e ini sliyor.
B u l i s a n d a g r l e n ( e r - t a n ) a d n p i g e l (iyi
c i s i m - i y i t e n ) d i y e t e r c m e etmitir. D e m e k ki,

tan t r k e v e f a r i s n i n (ten) i n d e n b a k a h i b i r e y
d e i l d i r [1].
B a a g e l e n er d e a y n e n l i s a n m z d a k i
er-yiit
k e l i m e s i l e b i r l e t i r i l m e k t e d i r [2].
u b a h i s t e m u k a y e s e v e tetkikat m e v z u u ola
rak aldmz kelime ve tabirlerden yalnz trke
olanlar m s t e s n a olduu halde, dierleri lisan mu
k a y e s e l e r i n d e en b y k bir salhiyeti b u l u n a n
g a r p l i m l e r i n i n r t a b i r i h a k k n d a y a p t k l a r tet
kiklerden alnmtr. Bu kelimeler arasndaki baz
sit v e t e l f f u z f a r k l a r n t a t b i k a t n y a n l l , h a t t a
m e k k i y e t i h a k k n d a delil ittihaz e t m e e k a l k
m a k , k e n d i z e v k v e m a n t m z l a b t n bir ilim
lemini tehil e t m e k kabilinden
bir cr'et olur.
A v r u p a limlerinin b u bahiste i h m a l ettikleri n o k
ta, e r l e a r n , y a h u t irin
tebadlndeki lisaniyat
kanunlarn aramamak,
yahut bilmemek
deil,
m u k a y e s e n i n a s l n t e k i l e d e n er k e l i m e s i s t n
de a r a n a n yiitlik, k a h r a m a n l k ve asillik manala
r m h l k u l l a n d b u t a b i r d e y a a t a n e s k i v e asil
T r k dilini k a l e a l m a m a k t r .
/ r a n d a n , ir d e n , r d e n b a h s e d e n l e r b u t a b i r
l e r i n a s l n . bula= b u l a s a n s k r i d e h a r e k e t m a n a
s n a g e l e n er c e z r i n d e b u l m u l a r d r . O n l a r b u i
tihada s e v k e d e n amil, rlik h u d u d u n u mutlak
surette trklkten.turanllktan ayrks ve dar bir
saha iinde a r a m a y a saik olan t e m a y l d r . Irk ve
[1] T e n t r k e d e n farisye g e m i t i r . Aslnn t r k e
o l d u u tn (ruh, soluk) k e l i m e s i l e m n a s e b e t i n d e n anla
lr. L i s a n m z d a kablessarf teekkllerin izini m u h a f a z a
eden bu gibi m t e r e k b i r o k tabirler m e v c u t t u r . .
[2] Er in te'kit v e tafdiljmanasnan g e l m e s i en k u v v e t l i
v e en iyi olan g s t e r m e s i n e isnat ediliyor. H e r lisanda
byle sfatlardan a l n m edatlar vardr.

lisan aileleri fikrini son devirlerin h u s u l e getirdii

f a r k l a r a h a s r e t m i y e r e k t r k r k n n v e t r k lisa
nnn da dahil o l d u u g e n i v e m u l l b i r s a h a y a
n a k l e d i n c e b u g n iin m e h u l olan b i r o k rk
v e tarih h a k i k a t l e r y a v a y a v a m e y d a n a
ka
caktr.
Y u k a r k i m u k a y e s e l e r e g r e rann
asl
Erandr. B u da t r k e n i n er v e ereni g i b i e r l e r , k a h r a
manlar, asiller m a n a s i l e bir h a n e d a n , y a h u t bir
kable bir z m r e u n v a n olarak
kullandktan
s o n r a evvel millete, s o n r a o n u n yaad s a h a y a
temil edilip kalmtr. B u g n k m a l m a t n hudut
l a r d a h i l i n d e iranlhk
ve ( M l i k lisan itibarile an
c a k bu tarzda izah edilir. Y u k a r d a s y l e d i i m i z
| g i b i , i l k hanilerden
b y k bir k s m n n
Turanl
I ve Anzanit olmalar bu hakikati bir k e r e daha
I k u v v e f l e l e y i d eder.

3.

j
t
I

RAN IRKI V E IRANIN

DEVRELER

TARH

f r a n k l k b a r i z b i r h a l d e t e e s s s ettii t a r i h e
k a d a r iki s a f h a g e i r m i t i r . B i r i n c i s i istil v e
m u h a c e r e t l e r devridir. Orta Asya, Hindistan v e
Kaide taraflarndan gelen muhtelif k a v m l e r ran
da y e r l e m i l e r d i r . B u s a f h a d a i r a n l h k
ancak
coraf bir m a n a ifade eder. k i n c i d e v r e d e lisan,
din v e a n ' a s a t n o k t a i n a z a r l a r n d a n
geirilen
istihaleler m t e r e k
bir iranlhk v c u d a getir
mitir.
Avestanm lisannda ran ve iranl
tabirleri,
Turan, turanl m u k a b i l i n d e kullanlmtr.
ranl
olmayan rklar u m u m i y e t l e turanl addedilir.
Bu
t e l k k i g s t e r i r ki, m i l t t a n alt a s r e v v e l , y a n i

Avestamn yazld tarihlerde rk evsaf m e v z u b a h s o l m a k s z n y a l n z l i s a n , y a a y v e din art

lar i t i b a r i l e d e i e n b i r c e m i y e t i r a n l l t e m s i l
etmitir. O n u n h a r i c i n d e g e r e k Medya v e randa,
g e r e k etrafta en z i y a d e m n t e i r u n s u r T u r a n l l a r , i
yani Trklerdi.
G a r p t a y a p l a n rk tasniflerde ranllar (Arya
l a r n b y k k o l l a r n d a n birini tekil e d e r l e r . Ar
y a l a r d a n b i r k s m P e n c a p v e G a n j v a d i l e r i n i istil
e t m i t i r . B u z m r e ( H i n d u ) 1ar k o l u n u v c u d a
getirmektedir. Dier bir ksm Hazarn imalinden
Avrupaya gemitir. Bu Hind- Avrupallar koludur.
n c b i r g r u p ilk A r l a r , ( A r y a l a r ) m u h i t i n d e
( Cenub Sibirya? ) yaamtr.
( V e n d i d a d ) m birinci faslnda bu z m r e n i n
asaki sahalara geldii v e yerletii bildirilir:
S e m e r k a n d , M e r v , H e r a t , Kabil, H e l m e n d , B a k t r i yan, H i r k a n , Arakozi, Medya, Aa Frat, a r k
Mezopotamya, P e n c a p ve henz katiyetle tesbit
e d i l e m i y e n dier drt y e r !
Esasn din bir an'anadan alan bu son Arya
lar tasnifi r k l a r t a h d i t e d e n m u a y y e n s e c i y e l e r l e
izah edilmi deildir.
Birok antropolojistler mterek evsafa malik
bir ran rknn mevcudiyetini reddederler. B u g n
bile baz l e h e v farklarla a y n i lisan k o n u a n u m u
m ktlenin rk hususiyetlerde i n k s a m a u r a m a s
tarih birliin a n c a k din v e siyas rabtalarda
a r a n m a s l z m g e l d i i n e dellet eder.
,
Klasik ran tarihi b e d e v r e y e
ayrlmtr.
B u n u a a d a n y u k a r u tarzda sayabiliriz:
1 Son zamanlar
2 Sasanller devri
3 Partlar devri

4 - A k a m a m l a r (Kiyaniyan) devri.
5 M e t l e r d e v r i v e o n a t a k a d d m e d e n za
manlar.
Siyas iran tarihi milttan e v v e l V I I inci asrda
] k a n bir Met h a n e d a n i l e balar. Baz m v e r r i h ve
I a r k e o l o g l a r Metleri turanl, Parslar r a d d e t m e k
temaylnde"T'lunmIlardr. B u t a k s i m i n ifade
e t m e k istedii rk v e itima fark teyit iin ortaya
k o n u l a n deliller i m d i y e k a d a r faraziyat h u d u d u n u

gememitir.
O j e n Pittar y l e diyor:
" M e t l e r ve P a r s l a r k e n d i k u d r e t v e h a k i m i y e t
leri d e v r i n d e Antropoloji noktai n a z a r n d a n m
tecanis birlikler mi v c u d e getiriyorlard? Y o k s a
bunlar iranllam kavmlerin bir toplantsndan
b a k a b i r e y deil m i idi? T a r i h e e h e m m i y e t i n i
inkr etmek kabil olmayan bu mes'ele halihazrda
halledilmemi olduu gibi ilerde de halledilir zannnda bulunulmamaldr!,,
I
B u h k m ksmen dorudur. Tarihin herhangi
j m u a y y e n bir devrinde ayni hususiyetlere malik
rk v e itima b i r iranllm v c u d u i l m e n ispat
.1 e d i l e m e z . F a k a t s o n r a d a n m a h h a s b i r e k i l a l a n
iranl timsalinin ilk inkiaflarnda ve o n d a n evel; ki tabakalarda bilhassa Orta Asyadan gelen bir
t r k u n s u r u n u n k u v v e t l e amil o l d u u ran din ve
lisanlarnn ilk s a f h a l a r n d a g r l e n intihalardan
istidlal edilebilir.
S o n Arkeolojik keiflere gre milttan 2 5 asr

e v v e l r a n a ilk m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n a k l e d e n un
surlar
kafileler

tarihin
Hazar

mana doru

eiinde

belirirler.

nde

giden

d e n i z i k u m l u k l a r n d a n A r a k s r
uzanr.

Yollarnn

zerinde

baz

d o l m e n l e r v c u d a g e t i r e n b u insanlar k a b a b i r su
338

rette i l e n m i b i r t u n , E l e k t r o m , altn e y a v e
a n a k m l e k gibi levazmla b e r a b e r Orta Asyan n ehl h a y v a n l a r n n a k l e d e r l e r .
Y i r m i n c i a s r d a i k i n c i b i r istil i l k d a l g a y
kuvvetlendirir. imalden ve cenuptan gelen bir
ok kabileler rann m e r k e z yaylasna girerler.
Bunlar arazi zerinde yerletikten sonra uzun
m d d e t k e n d i ferd v e m s t a k i l vaziyetlerini m u
hafaza ederler. Muhtelif kabilelerin siyas bir k u v
vet h a l i n d e t o p l a n m a a b a l a m a s s u r l e r tara
fndan grdkleri tazyikler zerinedir.
T a r i h e m a z b u t b u l u n a n ilk sur istillarnn
nasl ve n e z a m a n baladn sur v e s i k a l a r n d a n
a n l y o r u z ; Milttan evvel X I I inci asrda sur or
dular ran yaylasna girer. Burada Elamitler ve
Uraurtlularvgibi k e n d i l e r i n d e n b a k a bir m a h i y e t t e
kabilelere tesadf ederler.
surlerin daim bir m c a d e l e halinde b u l u n
duklar garb v e imal ran kabileleri
Parsovalar
Andialar,
Abdadanalar,
Mandalar.
Bikiniler
MedyaUlar y a n i , Metler dir. t e b u s o n k a b i l e d i r k i , k r a l
lar N i n u v a ( N i n i v e ) n m s u k u t u n d a n biraz e v v e l m
tecanis kabileleri k e n d i h a k i m i y e t i altnda topla
maa muvaffak olmuturlk s u r a k n l a r (Teglatpalasar)la ( A s u r n a s i r pal) a r a s n d a (m. e. 1 1 0 0 d e n 8 2 0 y e k a d a r ) v u
kua gelmitir.
ran an'aneleri sur ve Kaidelilerin istillarn
dan efsan bir lisanla bahsetmitir. B u a n ' a n e l e r e
gre ranllar tarihlerinin en m h i m ve buhranl
bir d e v r i n d e c e n u b u g a r b d e n g e l e n k o r k u n bir
istildan k u r t u l m a k iin C e y h u n u n b r tarafn
daki b y k T r k kaann yardmlarna a r m a k
mecburiyetinde kalmlardr.
Kurunu
vustada

y a z l a n b y k B u n d e h e , k i t a b Zengin i s m i n e b i r
devin zehirli gzlerile bakt insanlar l d r d
n, ranllarn b u devi i m h a iin E f r a s i y a b a m r
acaat ettiklerini, E f r a s i y a b m (Fraz abler, T r k
l e r ) r a n a g i r e r e k Z e n g b RTuTHTkleh "'"sonra
buraya hkim olduunu kaydediyor.
Bu hdise ran an'anecilerinin P i d a d y a n adm
verdikleri yar efsan bir h k m d a r l a r tabakas
nn h k i m i y e t i z a m a n n a tesadf e d e r .
Pidadyan tarihi i m d i y e kadar esasl bir su
rette tetkik e d i l m e m i t i r . a r k v e g a i p
eserleri
zerinde yaplacak m u l l bir m u k a y e s e bu
d e v r e v e b u t a b a k a y a ait h a t r a l a r n b t n b t n
hayalden ibaret olmadn ortaya koyabilir. Bu
tarzda baz t e t k i k l e r d e n a n l a l y o r ki, a n ' a n e l e r
n c binlik asrda (Millenium) M e d y a y a ve ra
n n baz k s m l a r n a h k i m o l a n E l a m v e g a r b
Trkstan h k m d a r l a r i l e surdan, Kaideden ge
len mstevlileri birbirine kartrarak
bunlarn
t e m s i l ettii d e v r e y e P i d a d y a n z a m a n a d n v e r
milerdir. '
ran m v e r r i h l e r i Efrasyap T r k l e r i n i n tenkil
ettikleri Z e n k b Y e m e n H i m y e r l e r i l e birletirdik
leri b i r a r a p h k m d a r o l m a k z e r e t a n r l a r . P i
d a d y a n h k m d a r l a r n d a n C e m i d i l d r e n v e o
nun yerine geen D a h h a k Zenkbn evldndardr.
B u n u ran h k m d a r Feridun i m h a etmitir.
Y a k u b ibnin N e d i m
Kitabilfihristinde
Cemidin
T u s t e r e tbi b i r e h i r d e n k t n , b a b a s n n ad
(Un Han) olduunu kaydediyor. Tuster imdilik
( u s t e r ) e h r i n i n a r a p l a r c a t a h r i f e d i l e n a d d r . Aa
da ilk A k a m a n h k m d a K u r u s a ( K e y h u s r e v )
dair v e r e c e i m i z izahattan anlalaca vehile,
b u r a s A n z a n i t T r k l e r i n i n y a a d b i r s a h a idi.

Araplar Cemidi (Metoalih) ismile tanrlar. Meto

ismi T r k l e r e y a b a n c deildir. H u n h k m d a r l a
r n d a n b i r i m ete, y a h u t M o t e a d n a l m t r . u
pek sarih malmattan C e m i d i n bir T r k - n z a n i t
hkmdar olduuna p h e kalmaz. Dier baz
an'aneler Cemidin A z e r b a y c a n a gittiinden, orada
g n e e k a r altn b i r t a h t z e r i n d e o t u r d u u n
dan b a h s e d e r .
V u k u a t ve rivayetler bir yere getirilince sur
k i t a b e l e r i n i n milttan e v v e l X I I nci asrla V I I I inci
asr a r a s n d a k i M e d y a v e ran s e f e r l e r i n e dair
i h t i v a ettii m a l m a t ile k a r l a m a k t a d r .
Demek,, bu devrin tarih v u k u a t arktan gelen
Efrasiyap ordularile Anzan muhtitinden kan trk
kuvvetlerinin muhtelif z a m a n l a r d a bazan surl e r l e , b a z a n da b i r b i r l e r i l e m c a d e l e l e r i n d e n i b a
rettir. B u t a r i h t e b a l b a n a b i r r a n r k n d a n bahsedilemez.

4. KAN

LSANLARI

ran lisanlar bize balca drt ekilde k e n d i n

tantr.
1 Zent lisan
2 Paraca (Pers)
3 - Pehlev, y a h u t H u z v a r e s (Araplar, Zvaren derler).
4 Pars (Afgan v e B l lisanlar, ossetce ve
saire)
Zent lisan Zent keljrnesi lgat noktai naza
r n d a n ( m a n a v e tefsir) d e m e k t i r . r a n P e y g a m b e r i
Z e r a t u t r a n m kitab olan Avesta b u lisanda yazlmtrll].
[1] Z e n d , A v e s t a v e Z e n d a v e s t a t a b i r l e r i
telkkiler ark ve garp eserlerinde farkldr.

hakkndaki

L i s a n m z d a m e z h e p s i z , itikatsz gibi bir ma

n a d a kullanlan- (zndk) k e l i m e s i n i n asl ( z e n d i k )
tir k i z a h i r m a n a y d e i t i r e n , i t i z a l c i ( s c h i s m a tique) m a n a s n a alnmtr.
Bu telkki daha dorusu
ranllardan
bize
k a d a r intikal e d e n bu sz, Avestaya, y a h u t
onun
tefsirlerine inananlarn
daha evvelki
zmreler
t a r a f n d a n itizal i l e i t h a m o l u n d u u n a d e l l e t
eder. Zaten a a d a a y r c a izah e d e c e i m i z gibi,
randa, Zeratutranm z u h u r u
ve Avesta
dini
b i r o k kanl m c a d e l e l e r ve ihtilflarla karlan
mtr.
Zentenin k e n d i n e m a h s u s bir yazs vardr
ki, S m b i r m e n e d e n a l n m t r . A v e s t a d a b u y a z
kullanld z a m a n rann g a r b i n d e k i ahali kendi
l i s a n l a r n en e v v e l T r k s t a n d a n k t m u h a k
k a k olan ivi yazsle yazyorlard.
Zent lisan eski farisye sk bir surette yakn,
fakat ondan farkl bir lehedir. Darmistetere gre
Afganistann zent lisan k o n u u l a n s a h a y a dahil
olmas lzmgeliyor. Dier mellifler bilkis bu
lehenin anasl H i r k a n i y e (Curcan), M e d y a y a ve
Azerbaycana mahsus olduunu syliyorlar. Bun
larn hepsi t a h m i n d e n ibarettir.
E s k i faris ( p a r s a ) A k a m a n l a r z a m a n n d a n
kalan saraylar v e a b i d e l e r d e k i kitabeler lisan ze
rine yazlmtr. B u n l a r d a n biri A n z a n i t dieri
sur, n c s k a d m farisdir. B u son lisann ya zld ivi yazs nev'ini en evvel tahlil e d e n G r o t e f e n d d i r . O n d a n s o n r a B u r n o u f , L e s s e n t a m a m e n o
k u m u t u r . A k a m a n k i t a b e l e r i n i n i h t i v a ettii k e
l i m e l e r drt y z g e m e z . B u n u n l a b e r a b e r u
m a h d u t s e r m a y e lisann sarf ve m a h a r i c i n i y e n i d e n
tesise mni olmamtr.Baz mellifler kadmfarisyi

zent lisannn daha eski bir ekli addediyorlar.

Bazlar z e n t e n i n m t e r e k Hind - A v r u p a lisa
nna kadm arisden daha yakn
bulunduuna
kanidirler. n c bir fikre gre, zent ve kadm
faris z a m a n z a m a n b i r b i r i n e h k i m o l m u t u r . B u
l i s a n n b t n lfz u n s u r l a r m a l m o l s a y d h a k
k n d a d a h a kat' b i r h k m v e r i l e b i l i r d i .
Pehlev lisan Pehlevice Partlarn kullan
d k l a r l i s a n d r . E s k i faris l i s a n n n y a a d d e
virden be asr sonra, Sasanler z a m a n n d a bu
l e h e ' h e n z m e y d a n d a idi. (Milttan s o n r a I I I n
c asrdan VII inci asra k a d a r ) zent akaidinin
t e r c m e ve tefsirleri bu lisanda yazlmtr.
Pehlev metinler garip ve ahenksiz bir man
zara gsterir. Zamirler, isimler ve fiillerin k k l e r i
(cezirler) o k defa s m bir lisana m e n s u p t u r .
Lahikalar, terkipler ve tasrifler irancadr.
Bazan
l a h i k a l a r v e b a e d a t l a r da k k l e r g i b i d o r u d a n
d o r u y a sm olabilir. ram k e l i m e l e r i n iran
k e l i m e l e r i n i o k u t m a k iin bir r e m z , bir iaret
g i b i k u l l a n l d da g r l r .
Mesel Sasan hkmdarlarnn
muahedelere
m a h s u s unvan ( m a l i k n malik ) diye yazlyor,
(sahan a h ) diye o k u n u y o r d u . te b u n e v i ru
m u z l u yaz u s u l d r ki h u z v a r e n a m n almtr.
Baz ark mellifleri h u z v a r e yazs h a k k n
da b i z e iki u s u l n a k l e d e r l e r . B i r i n c i s i i m d i d e d i
i m i z g i b i s m y a z p faris o k u m a k t r . K t (et)
yerine (beer) y a z m a k gibi ; ikincisi ayni m a n a d a
b i r l e e n r a m v e faris h e r iki k e l i m e y i b i r a r a
da z i k r e t m e k t i r .
Nan ( e k m e k ) yerine, (nan - hubuz) d e m e k gibi. B y l e eyler pehleviceyi aslndan
pek ok uzaklatrmtr.
Prs Baz melliflere gre, prs lehesi

pehlevicenin huzvare eklinden kurtulmuudur.

P e h l e v i c e bir metnin m u a h h a r bir iran limi tara
fndan o k u n m a s bu leheyi v c u d a getirmitir.
u h a l d e p r s d e n i l e n l i s a n s m r u m u z a t ile
t e s b i t e d i l e n u m u m dilin p e h l e v y e n i s b e t l e d a h a
y e n i bir t e e k k l tarz o l m a k lzmgelir.
Prs ve huzvare gramerlerinde parsa' v e
zentede grlen eskilik manzaras -yoktur. Prs
daha ziyade
imdiki farisye (persan) yakndr.
B u r n u f v e p i g e l ( S p i e g e l ) e g r e , X I inci asrn bida
yetlerine k a d a r randa prs k o n u u l m u t u r . Yeni
faris h e m e n
hemen
Firdevsnin
ehnamesile
balayan bir edebiyat lisandr.
Tarih ran dilinin geirdii kark safhalar
buraya kadar telhise
altmz tasnifle izah
e d i l m i o l m a z . B a z d e v i r l e r v a r d r ki, r a n d a h
kmdarlar,' mu'bitler, halk ve m e m u r l a r k e n d i
aralarnda ayr ayr lisanlar k o n u m u , ayr ayr
yazlar kullanmlardr. Sasanler z a m a n n d a h
kmdarlar ve aristokrat tabaka kendi m e n s u p larile h u z ( o u z ) lisan k o n u u r l a r d . Z e v k v e
e l e n c e l e m l e r i n d e y i n e b u lisan h k i m d i . S e v at t a r a f l a r n d a h a l k m u h a b e r e l e r i n i Sryan l i s a nile
yapyord.
Resm
muahedelerde
kulla
n l a n y a z ile h k m d a r n h u s u s m u h a b e r e l e
rinde tatbik edilen yaz usul v e lisanlar b a k a
idi. F e l s e f e v e tp k i t a p l a r a y r c a b i r y a z ile is
tinsah ediliyordu. Bu yazlar ve lisanlar arasnda
btn btn m u a m m a tarznda olanlar bulun
d u u gibi h a l k n devlet e s r a r n a vkf o l a m a m a s
i i n s a r a y a d a m l a r n d a n b a k a s t a r a f n d a n isti
mali iddetle m e n e d i l e n yaz v e tekellm tarzlar
da vard.
B t n b u k a r k l k l a r n asl lisan z e r i n d e d e -

rin intibalar b r a k m a d n z a n n e t m e k tabi yanl

tr. B a z l i s a n d e l i l l e r a l e l m u m f a r i s n i n b n y e v
teekkllerinde haric amillerin messir olduunu
i s p a t e d e r . B u a m i l l e r a r a s n d a t r k e b i r i n c i de
receyi igal etmektedir. lk nazarda
asllarnn
faris o l d u u z a n n e d i l e n b i r o k k e l i m e l e r t r k e d e n a l n m t r . r a m v e p e h l e v i c e a r a s n d a k i ih
tilfn b a z n u m u n e l e r i t r k e ile faris a r a s n d a
da g r l m e k t e d i r .
Bahis, imdiye kadar hi tetkik
edilmemi
olduu
i i n k s a c a b i r k a m i s a l l e t e y i d i zait
grlmemelidir:
Brhankat
tercmesinde
(can) k e l i m e s i n e
m u k a b i l t r k e d e (zvndrk)
sznn kullanld
zikredilir. B u n u n nasl telffuz edilecei m a z b u t
deildir. Y u k a r d a j h u z v a r e l e h e s i n e dair verdi
i m i z i z a h a t k e l i m e n i n asl h a k k n d a y a k n b i r
ihtimalden b a h s e d i l m e s i n e msaittir.
F a r i s i n i n en k a d m l e h e l e r i n d e n s o g u t c a d a
iivan, can d e m e k t i r , (Tirik) t r k e t i r i l m e k mad
d e s i n d e n , z i h a y a t olan e y , diri m a n a s n a gelir.
Z i v a n t i r i k , b i r b i r i n i tefsir e d e n iki m t e r e k ta
b i r d i r . B u t p k ( n a n - h u b u z ) g i b i iki l i s a n a r a s n d a
y a p l a n b i r (atf t e f s i r ) e k l i d i r . K t y e r i n e ( b e e r ) ,
ehinah y e r i n e (malikn malik) d e n i l m e k gibi ter- j
c m e v e t a h v i l e k l i iin d e u m i s a l i k a y d e d e l i m :
T r k e d e b a l k h e m e h i r , k a s a b a , h e m de su
da y a a y a n h a y v a n a t n b i r n e v ' i m a n a s n a k u l l a n
lr Farisnin muhtelif lehelerinde, m a h (ehir)
m a h i (balk) kelimeleri ayni erait altnda teesss
etmitir: Y a l n z u iki misalin v c u d u ispat e d e r
ki, r a n d a v e r a n c i v a r n d a f a r i s n i n r a m g i b i
t r k e ile d e k a r t v e b i r b i r i n i i z a h i i n k a r
l a t r l d b a z d e v i r l e r g e m i t i r . A a k i keli
345

m e l e r farisnin a y n e n t r k e d e n ald
dan k k bir ksmn temsil e d e r :
TRKE

unsurlar

FARS

^,

"

I HHa na n ,h h ane
Kon-mesken, ikametgh, (da ke' . n d en: e k(kS(aSo noagukt farTt uU rF kK -s i ss im
'
& >v &
v
mer ) . . . .
e konan ayndr.)
Kan

Hun

Kanca(kancar)-eriliinesaplanan \
kvrk demir
j

Tamu-cehennem

nVanrarl
V
J

H
a

K a n c d r

!AN]HR)

'
i
drah)
Kor-ziyadar bir hale gelecek kadar \
/g
y a n m ate
/
Akkor-beyaz ate, nari beyza
. .
Ahker
g

M a m - y r y tavur,
(manmaktan)
..
K-ahs, insan

Us-akl ve temyiz
Krt-kk
Tm-souk
ay-dere, rmak
Yara, yark
(

hareket

. \
f

l e

>

Kes
)

>

Hu
Hurd, hrde
Z e m (k, s o u k )
Cuy
Yre

Para, para (barca)

Basa-sonra, arkadan gelen (uygurca)

Pre
Pes

alanu - kahramanlk, zafer v e

h k m d a r l k almeti o l a r a k aln \ e l e n k
z e r i n e taklan altn b a l k
)

T r k e ile faris
iin b u k a d a r m i s a l

arasndaki
kfidir.

mnasebeti

Bugnk

tmz M e d y a v e ran s a h a s n d a k i lisan

izah

malma
karklk

larnn n e z a m a n baladn t a h m i n e [msait de

ildir.

Metler v e parsovalar tarih

346

sahnesine

gir

dikleri z a m a n i l e r i n d e a r a m v e faris iki m

terek isimle anlan kabileler vard. P a r s o v a kabi
l e l e r i n d e n b i r i n i n ad M a r a f l e r (Maraphiens)
dir.
Mar-efi k e l i m e s i S m ve ran iki u n s u r d a n
m r e k k e p t i r . kisi de ylan m a n a s n a gelir. E r m e
nilerin Metlere M a r l a r (ylanlar) dedikleri baz
e s e r l e r d e m a z b u t t u r [1].

5.

RAN DN

r a n n i l k dini, y a h u t d i n l e r i h a k k n d a k i m a
lmat henz lzumu kadar tekemml etmemitir.
G a r p t a en s o n y a z l a n d i n l e r t a r i h l e r i b u m e v z u
z e r i n d e k i t e t k i k v e k a n a a t l e r i n i d a h a z i y a d e ih
timali e s a s l a r a istinat e t t i r m e k t e d i r .
J . B r i k u (J. B r i c o u t ) y l e d i y o r :
" E s k i d i n l e r t a r i h l e r i n d e b i r o k n o k t a l a r ihti
lafldr. E k s e r i b i l g i l e r i m i z silintili, m e t i n l e r az
ve tefsirler p h e l i d i r . Bol bol v e s i k a l a r l a teyit
edilen Elen (Hellen) v e R o m a dinleri bile bu h
k m d e n mstesna kalamaz. Fakat dinler tarihinin
hibir ksmndaki phe ve tereddtler ran-Pers
dininin tetkikinde grld kadar o k ve ar
deildir.,,
B u m e k u k i y e t l e r b i l h a s s a ilk v e s o n r a n din
lerinin bir kl halinde mtaleasma allmasndan
ileri g e l i y o r . I r k v e l i s a n h u s u s l a r n d a b t n
manasile mstakil ve devaml bir vahdet gsterem i y e n tarih r a n n din b a h s i n d e o birlii m u h a
faza e t t i i n e i h t i m a l v e r i l m e m e l i d i r . r a n d i n i sa
bit b i r e k i l a l n c a y a k a d a r a r k v e g a r b i n , y a n i
[11 M a n n T o t e m i k b i r i s i m o l m a s p e k z i y a d e m u h t e
meldir. Orta A s y a d a n Msra k a d a r y l a n n m a b u t ittihaz
edildii baz devirler gemitir. Hindin m u k a d d e s kitab
olan V e d a l a r d a y l a n m a b u d u n u n izleri g r l r .

T r k i s t a n v e M e z o p o t a m y a m n , d i e r t a r a f t a n da
Hindin tesirleri a r a s n d a a l k a l a n m ve en kanl
inkilplar geirmitir. Binaenaleyh
r a n n din
hayatm, dinin fikirler v e vakalara verdii m a b a dettabi ekiller, a y i n l e r v e itikatlar z e r i n d e m taleadan ziyade siyas inkilplara karan m t e h a lif v a z i y e t l e r i n d e o k u m a k d a h a d o r u d u r . A k a m a m hkmdar Kuru kendi sllesinden bah
s e d e n k i t a b e d e c e d d i Tehespin
S u m m e r ve Akkat
i l h l a r n d a n Bel v e IV'eonn aziz t u t t u k l a r k r a l hk evldndan olduunu zikretmitir. Bu kitabe
d e r a n a v e r a n n d i n i o l a n m a z d e i z m e ait t e k
bir kelime yoktur.
Kuru kendini Babilonya, Summer, Akkat ve
Drt mntaka h k m d a r diye zikretmi, ecdad
h a k k n d a da (Susyan
kiral ve b y k h k m d a r )
tabirlerini kullanmtr. G e r e k Kuru, gerek baba
lar din itibarile senev, iki v a r l a m u t e k i t o l m a k
t a n z i y a d e Elam v e Babil
muhitlerinde hkim olan
natrizm itikatlarna v e mevzi ilhlara m e r b u t
grnmektedirler. ark eserlerinin Ssan m u c i t
lerinden naklettii rivayetlere g r e D a r y s n tahta
getii z a m a n a k a d a r ran halk lisan v e fikirce
p e k iptida b i r h a l d e b u l u n u y o r d u . n s a n l a r m a k
s a t l a r n v u z u h ile i f a d e d e n a c i z d i l e r .
Medyahlarm ve K u r u s u n devletilik v e m e d e
niyet hayatnda gsterdikleri mterakki inkiaflar
k a r s n d a b u lisan v e fikir karkl a n c a k m s
p e t b i r v a k a ile i z a h o l u n a b i l i r k i , o da s o n d a d a n
h u z v a r e lisanile yeniden m e y d a n a kan r u m u zat ve m u a m m a u s u l n n h e r e y d e h u s u l e getir
dii a n l a l m a z , k a r k intihalardr. B u r u m u z a t
t e m a y l g a y e t tabi o l a r a k e n z i y a d e din m e s e
lesinde kendini gstermitir.

 n c A k a m a n h k m d a r D a r y s - aa
da g r l e c e i v e h i l e r a n aristokrasisini v
c u d a g e t i r e n y e d i a i l e r e i s i l e ittihat e d e r e k h
kmdarh
ele g e i r d i k t e n s o n r a y e n i bir din
inklb yapt.
Son ran peygamberi Zeratutra arad hima
yeyi D a r y s n babas ve H i r k a n y a kiral Ktaspn a h s n d a b u l d u . B u d i n i n i n t i a r n a r a n an'analarnn H i y a v u n a l a r dedii H u n l a r klla mu
k a v e m e t ettiler, Z e r a t u t r a H u n l a r l a v u k u a g e l e n .
m c a d e l e d e turanl bir asker tarafndan
ld
rld,
D a r y s n s a l t a n a t b t n M u l a r m k a t l i ile
b a l a m t r . M u l a r t u r a n l i d i l e r . T a r i h i n u iki
m s p e t k a y d i ilk ve son ran dinlerinin geirdii
i n k l b en v a z h b i r l i s a n l a i z a h e d e r .
B a l a n g t a r a n l l a r n a l l a h T r k n g k tan
rsna verilen m a h h a s bir mahiyetten
ibaretti.
Allah " g k n b t n e v r e s i , diye tavsif ediliyordu.
" l a h l a r n e n m e t i n i , , o idi. n k " o n u n l i b a s
g k l e r i n k u b b e s i idi,, v c u d u n a m t e n a h i v e ha
kimi mutlak olan nurdu. Gzleri ayla
kneti.
G i d e g i d e ilh i l k m a h i y e t i n i b t n b t n k a y b e t
m e k s i z i n m c e r r e t bir ekil'ald. V e h e m e n he
men
tamamile maddeden
tecrit edildi.
nce
leri A l l a n n t a s v i r i i i n s u r t i m s a l i i n t i h a p edil
miti. H e y k e l t r a l a r o n u n i n i v e abidelerinin stn
de kanatlarn a a r a k szlen kanatl bir e m b e r
d e n y a r v c u d i l e g e m i b i r h a l d e t a s v i r ettiler.
Daha sonra ran padiahlarna kendi emir ve
iradelerini ilham eden y k s e k boylu bir
hkmdar
g i b i g s t e r i l m i y e b a l a d . Ad A h u r a m a z d a idi.
Bu tabir hereyi bilen demekti.
Ahuramazdann
( e b e d l t f k r l a r ) i s m i n d e alt y a r d m c s v a r d .
:

Haddizatinde b u n l a r trk dini gibi natrist bir

dinin tabi m a b u t t a n d ; g n e , ay, yer, r z g r l a r
sular!... F a k a t din m a d d e y l e r d e n
mcerredata
intikal ettike hepsi mahiyetini deitirdi ; r u h u
ltif, e n saf olan, t e m e n n i y e l y k
hkmdarlk,
ebedilik, akl v e h i k m e t gibi m a n e v m e f h u m l a r
din itikatlarda . y e r l e r i n , sularn v e g n e l e r i n
m a k a m n a geti.
r a n dini artk s m
dinler gibi m a n e v i y a t
z e r i n e iptina eden bir itikatlar m a n z u m e s i
ek
linde grnyordu. B u n u n k e n d i s i n e mahsus ayin
leri, k o z m o g o n i k (tekvini) felsefesi, a h l k y a t dstur
lar vard. ran dinine dair b u g n elde b u l u n a n ki
taplar Sasanler zamannda zaptedilen metinlerdir.
Part hkmdarlarndan
Volojes
skenderin
tahribatndan kurtulan paralarn toplanlmasn
emretmiti. O z a m a n ele g e e n l e r bir a r a y a geti
r i l m e y e baland. N i h a y e t VI m c asrn ortalarnda
kinci a p u r tarafndan mrettep bir ekle konuldu.
Bu klliyat arasnda k a d m bir lisanla yazlm
b a z f a s l l a r m e v c u t t u r . B u n l a r d a i f a d e e d i l e n fi
kirlerden bir ksmnn A k a m a n h k m d a r l a r
z a m a n n d a din v e r u h a n a d d e d i l e n m e t i n l e r d e n
szd sarih bir surette g r l y o r .
Fakat btn
A v e s t a n n a y n i v s u k ile i l k e k l i n i
muhafaza
ettiine h k m e t m e k
b i r az g t r . M e t l e r v e
Parslarn dinlerine dair y u n a n m v e r r i h l e r i n i n
v e r d i k l e r i pek c z i m a l m a t bile b i r o k n o k t a
larda Avestann telkinlerinden farkldr.
Halihazrda Akaman hkmdarlarnn ne er
v e k a r a n l k ilh A n k r o m a n y o y i ( e h r e m e n ) t a n
d k l a r , n e de iki i l h v e i k i v a r l k f i k r i n i n a k a m a
n k a n u n l a r n d a s o n r a k i k a d a r v u z u h ile t e f r i k
v e t a n z i m edilmi o l d u u iddia edilemez.

M E D Y A VE RAN

MEDENYET

Metlerin ve Parslarn itikatlar hi p h e s i z

Sasanlerin s o n r a d a n topladklar Avesta itikatlar
d a n z i y a d e t r k n a t r i z m i n e y a k n d r . B i r az
evvel bahsettiimiz g k tanr itikad b u n u
kafi
y e d e teyit eder.

6.

M E D Y A VE RAN

MEDENYET

E s k i A s y a ile M e z o p o t a m y a n m
garbndaki
m e m l e k e t l e r a r a s n d a v u k u b u l a n b i r ihtill r a n
harsn v c u d a getirmitir. B u n u n tarihe intikal
eden e k l i n d e mill ve ibda bir v a h d e t a r a n a m a z .
G e n i h u d u t l a r s t n d e en sratli a d m l a r l a iler
leyen a k a m a n o r d u l a r n n zaferi m e m l e k e t ka
plarm muhtelif medeniyetlerin kark tesirlerine
amtr. A k a m a n m e d e n i y e t i n d e Msrn, Fenik e n i n , Y u n a n i s t a n n , s u r u n v e K a i d e n i n iyi t a n
zim edilmemi intibalar grlyor. Bu devirden
evelki M e d y a m e d e n i y e t i safha, safha iptida bir
ekilden m t e k m i l vaziyete doru y r y e n bir
hars temsil eder.
Metler san'at v e fikirce k o m u l a r n n
biro
una faiktiler. K k Kafkas milletleri t u n eya
n n en k a b a n u m u n e l e r i n i v c u d a k e t i r d i k l e r i b i r
z a m a n d a ayni san'at Metlerde husus ve bariz bir
inkiaf arzediyordu. Son Arkeoloji keifleri Metler
de s a n a y i i n t e k m l s a f h a s g e i r d i i n i g s t e r i r .
Birinci safhada silhlar gayet basittir. a n a k
m l e k g i b i e y l e r iptida b i r t a r z d a i m a l e d i l m i
tir. B u , M e d y a s a h a s n d a
birtakm
kaba
dol
m e n l e r ina edildii en eski bir d e v r e tesadf eder.
kinci safhada mezarlara m a h s u s eyler b y k
bir t e r a k k i y i ifade etmektedir. B u devrin m e z a r
larnda yan y a n a k o n u l m u y e k p a r e talar y e r i n e

s u r e t i m a h s u s a d a i n a e d i l m i k s m l a r k a i m ol
mutur.
Son safhada san'at k e n d i hususiyetlerinin m n t e h a s m a varmtr. Artk h e r e y d e ekiller bedi
bir d u y g u y a dellet e d e c e k k a d a r gzel ve zariftir.
F a k a t btn bu gzellikler iinde tabiatin
en
basit bir taklidine tesadf edilemez. Yaplan ilerde
resim ve resme benzer tezyinat yoktur.
rann imalinde bu medeniyet mtevali inki
aflarla ilerledii srada k k K a f k a s , milletleri
demir madenlerini b y k bir faaliyetle iletiyor
lard. Biraz sonra, G i l a n v e Tali c i v a r n d a d e m i r
cilik hakik bir inklp d e v r i n e girmitir. Bu dev
rin e s e r l e r i n d e yalnz i n s a n resimleri g r l m e k l e
k a l m y o r ; z a m a n m z d a k i ran k a l e m k r l n n en
gzel numuneleri o zamann bakr kaplar stn
deki ilemelerle balam bulunuyor.
i m d i y e k a d a r b u l u n a n e s e r l e r e gre, bu san'
at c e r e y a n m i l t t a n e v v e l V I m c a s r a , y a n i s i y a s
tefevvukun Metlerden Anzanitlere intikalile ortaya
kmtr.
A v e s t a n n a h l k i y a t e s a s l a r en z i y a d e h a k i
kate riayeti, aile h a y a t n ve t o p r a k z e r i n d e a
lmay tevik etmitir.
H k m d a r h e r s e n e en o k evlt yetitiren aile
lere mkfatlar datrd.Kuru ve o r a k araziyi sulam a k i i n tesisat y a p a n z r r a m evltlar b e n e s l e ka
dar bu arazinin haslatn almak h a k k n haizdiler.
Anadoluda b u l a n a n bir satrap Fratm g a r b n a
m a h s u s nebatat yetitirmee muvaffak
olduu
iin D a r y s tarafndan t e b r i k edildiini (Herodot)
kaydediyor.
ran m i m a r l k ve heykeltralkta en ziyade
Kaide ve Babili taklit etmitir.

B.

TARH

KISMI

T a r i h t e Medya
v e Pers
isimlerinin
m e y d a n a k m a s Asur
Kiral n
c Salmanasarin
8 3 7 d e y a p t b i r s e f e r l e al
k a d a r d r . B u a s e f e r i n tafsilt a r a s n d a
Parsovalarn y u r t l a r v u z u h ile s e i l i y o r . B u n l a r o z a m a n
Zap ve Diyala nehirlerinin m e m b a l a r a r a s n d a k i
dar bir m n t a k a y a s k m g r n y o r l a r . B u r a d a
virmi vedi bevin h k i m olduundan bahsedilme
si Par / o m l a r n d a n k b i r s e m i y y e ( e l a n ) h a y a t
yaadklarna dellet eder.
METLER

r a n d e s t a n l a r n n Maday lav
dedii
Metler
o v a k s m n i g a l e d i y o r l a r d . Metlev k e n d i z a m a n
larna gre m u n t a z a m ve m t e m e k k i n bir cemi
y e t t e k i l t n a m a l i k t i l e r . A h a l i Muglav
{ M a g e ),
Arizant l a r , Buz lar, Strokat
lav, Budiya lar, Paretak
lar
i s i m l e r i n d e alt z m r e y e a y r l y o r d u . B u t e k i l t
Hindistamn kast hayatndan ziyade z m r e ve ka
bileler a r a s n d a bir nevi m s t a k i l s e m i y y e ( elan)
t a s n i f i n i a n d r r . Kastlar
itimai tabakalardr. S e m
iyye ve kabileler cemiyetin
s t v e alt t a b a k a
larn deil, anasr m r e k k i b e s i n i tekil e d e r l e r .
Muglav m u h a k k a k
Trktrler. Kabilenin bykleri'
ruhan" smTft~vcuda " getiriyorlard. Baz
i h t i m a l l e r e g r e , Arizant l a r a s k e r , b u z l a r ifti Budiyalar
k l e v e a m e l e , Strokat l a r d a v a r s a h i p l e r i ,
Paretaklar
g e b e snflarn temsil e t m e k t e idiler.
Metlerin
snf y o k t u .
erefsiz bir
imdiye

I '>
I
J

itima tekiltnda ayrca bir t c c a r

G e r e k Metler,
g e r e k Parsovlar
ticareti
meslek addediyorlard.
k a d a r y a z l a n Met v e ran t a r i h l e r i n i n

I
'

T
\

S.

T.

b a z l a r n d a Metler
hi asl o l m a y a n rk tasniflere
, tbi tutulmutur.
I
Baz garp mellifleri bu kabilelerden ikisinin
I
turanla
d i e r l e r i n i n r o l d u u n d a n b a h s e d e r l e r .
B a z l a r t a h k i k s i z i s t i d l a l l e r i b i r a z d a h a i l e r i var
,
drarak M a l a r
turanla, Budnja lan
arap, mer'a
,
j s a h i p l e r i n i pars,
i f i l e r i y e r l i , m u h a r i p l e r i a-rya
i a d d e d e r l e r . B u rk tasnifi y a p a n l a r M a l a r n
] trk ( t u r a n l ) olduunu tasdik etmekle
beraber
o n l a r n d a r a n l e r g i b i {arya)
lisan
namna
I t a s a v v u r edilen m u h a y y e l bir lisan k o n u t u k l a r n
ileri sryorlar. B t n b u n l a r s u r c a d a n a l m a n
snf v e kable i s i m l e r i n d e n karlan m a n a l a r l a ,
o zamanki kavmlerin
yaaylar ve rabta
ve
ihtilflar z e r i n d e y a p l a n t a h m i n l e r d e n ibarettir.
Mesel B o a l a r n arap addedilmesi isimlerinin
b e d e v , b a d i y e l i ile t a s a v v u r e d i l e n
mnasebe
t i n d e n d o l a y d r . M u h a k k a k o l a n u d u r ki, m i l t I t a n o n , o n iki a s r e v e l Mediya
hereyden ziyade
| b i r t r k , b i r t u r a n l m u h i t i idi. A h a l i n i n b i r k s
m n T r k l e r i n t e k i l ettii b t n g a r p m e l l i f | l e r i t a r a f n d a n itiraf e d i l m e k t e d i r .
Y u n a n m v e r r i h i Herodot
kable
tekiltn
a y n e n y a z a r . O n d a n s o n r a b t n Metler
hakknda
i z a h a t v e r i r . Herodota
g r e , Met 1er u m u m s u r e t t e
s r ve davarlarle g e i n e n bir millettir. K e n d i l e
r i n i n atlar, s r l a r , k o y u n l a r v e k e i l e r i v a r d r .
B e k i kp kler beslerler. Bir yerden bir y e r e g
tkleri zaman arabalara binerler. Arabalarn teker
l e k l e r i - i m d i k i kanlar g i b i - k a i m aa ktk
lerinden yaplmtr.
Aileler e r k e i n h k i m i y e t i altndadr.
Erkek
b i r k a k a d n a l r . Metlerin
kable halinde yaa
m a l a r u m u m b i r l i k l e r i n i i h l l e t m e z . Mill b i r

t e h l i k e k a r s n d a b i r l e i r l e r . Metlerin
sur
tari
h i n d e i k i n c i defa m e v z u u b a h s e d i l m e s i
Drdn
c amsi-dat
z a m a n n a tesadf ediyor.
amsi-dat
n c Salmansarm
halefidir. surler b u tarihte
Medya z e r i n e b y k b i r a k n y a p y o r l a r . i d d e t l i
b i r m u h a r e b e Metleri
m a l p ediyor.
stilann
k o r k u n l u u h a r b i n n e t i c e l e r i n d e n a n l a l r . amsi-dadm
o r d u l a r sur a d n d z a m a n g e t i r i l e n
esirler b y k bir ktle tekil ediyordu.
tinam
edilen atlar v e m e v a i b i r o k b i n l e r e bali o l m u t u .
M. e. 8 2 4 v e 8 1 2 s e n e l e r i a r a s n d a v u k u b u l a n b u
m u h a r e b e d e Metler m s t e v l i l e r e h e r s e n e m u a y y e n
bir h a r a v e r m e k artile s u l h u istihsal ediyorlar.
F a k a t b u h a l o n l a r a a r g e l i y o r ams-dad
m olu
n c Nirari
z a m a n n d a (m. e. 8 1 0 ) , y a p l a n
a r t b o z u l u y o r . s u r l e r t e k r a r Medyaya
giriyorlar.
Bu defaki muvaffakiyet o kadar b v k olmyor.
Hatta s u r l e r m a l p o l u y o r l a r denilebilir.
Nirarinin
hayatnda Medya zerine yedi defa
a s k e r s e v k e d i l d i i m a z b u t t u r . B u t a r i h k a y i t Met
lerin d m a n l a r n a kar s o n d e r e c e
mukavemet
ettiklerini gsterir. surler b u m k e r r e r akn
l a r d a h i b i r d e f a i l k g e l d i k l e r i n o k t a d a n i l e r i gi
dememilerdir.
Medyann
altm y e t m i senelik tarihi batan
b a a m c a d e l e i l e g e m i t i r . n c Tilat
Palasar t a h t a o t u r d u k t a n s o n r a ( m . e. 7 4 5 ) i l k ii M e d
y a y istil e t m e k o l m u t u . B u istil M e d y a i i n
h a k i k b i r f e l k e t o l d u . Tilat
Palasar
Metlerin
m e m l e k e t i n e girince selefleri gibi karsnda bir
lemi bir kabileler, o y m a k l a r ordusu buldu. ki
t a r a f ta t a a r r u z e d i y o r d u . N e t i c e d e y i n e
sur
payitahtna binlerce esirler, ve birok ganimetler
getirildi.

Tiglat Palasar
m k u m a n d a n l a r n d a n biri surl e r i n Bikni ( B i l l u r d a ) a d n v e r d i k l e r i
Demavent
d a n a k a d a r y r d . O n l a r iin d n y a n n imal
h u d u d u orada bitiyordu. 7 3 7 de M e d y a b y k
bir ihtill n e t i c e s i n d e b a t a n b a a y a m a edilmiti.
B u ihtillde en u z a k vadiler, en arzal dalar
ald. Btn m e m l e k e t b i r tufann t a h r i p l e r i n e
urad. Medya bu felketler iinde varln kay
betmiyor, bilkis daha sonraki bir inkiafa hazr
lanyordu.
surlerin gayesi bu inkiafa evelden mni
olmakt. 7 3 7 ihtillinden on be sene sonra 7 2 2 de
S a r g o n ( S a m e r i y e ) yi z a p t e d e r e k Beniisrail kratl
ahalisini M e z o p o t a m y a y a ve M e d y a y a nakletmiti.
Yahudiler bu tarihte H a b u r nehri kylarna ve
Met yurtlarna daldlar. 7 1 5 senesinde ayni h
k m d a r s o n b i r istil f i k r i l e A z e r b a y c a n a g i r m i t i .
U r m i y e g l n n c e n u b u n d a Mannay l a r l a y a p l a n
bir m u h a r e b e mstevlilerin galebesile neticelendi.
Mannay lar A f e t l e r d e n d i . B u n l a r n r e i s i o l a n
Dayakko
surlerin eline esir dt. surlerin
esir
aldklar b y k adamlar sa braktklar nadirdi.
B u n a r a m e n h e r n a s l s a Dayakko
nun hayatn
m u h a f a z a ettiler. K e n d i s i n i a i l e s i l e b e r a b e r S r i y e d e
H a m a ehrine gnderdiler. Medya bir mddet
daha surlerin b o y u n d u r u u altnda kald.
Dayakko
ismi kadm Y u n a n tarihlerinde Met
m p a r a t o r l u u n u n m e s s i s i o l a r a k g s t e r i l e n Deyokesle
m t e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r isimPer a r a
sndaki m m a s e l e t surlerin esir ettikleri
Dayakko ile M e t h k m d a r
Dayakko
nun ayni ahs
o l d u u n u ispat etmez. n k bu ikinci
Dayakkonun Medya
Devletini vcuda getirdikten sonra
m e m l e k e t t e n l k t n a dair tarih bir k a y i t yok
356

t u r . Dayakko
nun esareti Metlerin m u k a v e m e t i n i
k r m a m t . Sannaarib
in o l u Asar Haon
zama
nnda ( t a k r i b e n 6 7 4 ) surler M e d y a y a bir k e r e
d a h a g i r d i l e r . stil o r d u s u D e m a v e n t d a n a k a
dar geldi.
M e d y a n n m. e v . 7 0 8 s e n e s i n d e n 7 8 8 e k a d a r
devam eden 8 0 senelik tarihinde ihmal edilme
m e s i l z m g e l e n e n m h i m v a k ' a Arbakes{\]
ismin
de bir k u m a n d a n n z u h u r u d u r . Bu a d a m Metleri
kendi y k s e k idaresi altnda birletirerek surlul a r a m u k a v e m e t g s t e r m i , h a t t a b i r k a d e f a on
lar m a l p e t m i t i r . Z a t e n m u h a r e b e l e r i n o de
r e c e u z a m a s v e b e on s e n e d e b i r k e r e n k s e d e n
bir hastalk, bir sara nbeti gibi t e k e r r r sur ve
met ordularnn arpmalarnda neticelerin sur
kitabelerine yazld gibi h e r z a m a n surlular
lehinde olmadn gsterir. surler bu esnada
olsa o l s a M e t l e r i m u v a k k a t b i r h a r a c a b a l y a c a k
k a d a r bir m u v a f f a k i y e t istihsal e d e b i l i y o r l a r d .
Y u n a n m v e r r i h l e r i n d e n Kinitli Stezya ( C t e s i a s
de Cnide) B y k Met m p a r a t o r l u u n u n (Arbakes)
le b e r a b e r o r t a y a k t n a v e o n d a n s o n r a Ku
rusun,
y a n i ilk r a n Devletini tesis e d e n ( K e y h u s r e v ) in z a m a n n a k a d a r d e v a m e t t i i n e k a n i d i r .
Stezya b u h a n e d a n n e r k n n a y r a y r i s i m l e r l e
z i k r e t m i t i r . Arbak tan s o n r a Mandok
ve
Susarmus
g e l i r . B a z m e l l i f l e r M a n d o k l a Dayakko
yu birle
t i r m i l e r d i r . u tafsilta g r e M e t m p a r a t o r l u u
Dayakko
nun zuhurundan 8 0 sene evvel teesss
etmi addolunabilir.
Herodot u n r i v a y e t i n e g r e Dayakko
bir h
k m d a r h a n e d a n n a m e n s u p deildi. Kendisi ka
[1] r b a t r k e s i h i r

manasnadr.

ble arasnda derin bir adalet ve hakinaslk duygusile mtehassis bir a d a m diye tannd. Bir ky
den bir kabileye, daha s o n r a btn bir n e m l e k e te i n t i k a l e d e n b u h r e t Dayakko
nun ikametg
hn k e n d i k e n d i n e v c u d a gelen bir m a h k e m e , bir
adalet kaps haline k o y m u t u . H e r h a n g i bir m u
a m e l e d e birbirile anlaamayan insanlar adaletin
s z n i i t m e k iin o n a m r a c a a t e d i y o r l e r d . B i r
m d d e t s o n r a Dayakko
ferd a l m a n n b y k bir
c e m i y e t h u k u k u n u temin e d e m i y e c e i n i anlad.
M a h k e m e s i n i kapad. F a k a t Metler yine o n u arad
l a r v e n i h a y e t h k m d a r l a i n t i h a p ettiler. H a n g matanann, ( E k b a t a n - H e m e d a n ) Metlerce payitaht
ittihaz e d i l m e s i Dayakko
nun intihabndan sonradr.
Milletinin r u h u n a nfuz etmeyi bilmi olan b u
b y k adam h k m e t tekiltnn baz noktala
rnda surleri taklit etmiti. 7 0 8 den 6 5 5 e ka
dar d e v a m eden h k m d a r l k zamann met kabi
lelerinin mttehit bir millet halinde birlemesini
t e m i n e h a s r e t t i . s u r l e r b u e s n a d a b t n faali
y e t l e r i n l e ark A n a d o l u t a r a f l a r n z a p t a a l y o r
lard.
Marnlar
ve BabiUilerle
uramak onlar
M e t l e r i m s t e r i h b r a k m y a m e c b u r etti.
Dayakko
z a m a n n d a s u r l e r yalnz Ellipi de
nilen K i r m a n a h havalisine tecavz edebildiler.
M e m l e k e t i n dier taraflar h u z u r ve asayi iinde
idi. D a y a k k o Hangmatana
da b y k b i r s a r a y y a p
trd. V e o r a y p a y i t a h t i t t i h a z etti. D e v l e t i n b t n
h a z n e l e r i y e d i s u r l a m u h a f a z a "edilen
Hangmatana
s a r a y i i n d e idi.
Dayakko
dr.

Fraurt

n u n h a l e f l e r i , Fraukt,

kiyaksar

m e m l e k e t i n d e faydasz

bir fedakrlktan baka

ve

ve

Astiya

semeresiz

hatra b r a k a m y a n

bed

baht bir h k m d a r d r . P e k ksa s r e n hayat kendi

358

sinin ahs z e r i n e tam bir fikir v e r e b i l e c e k k a d a r

sarih b i r t e r c m e i h a l m e y d a n a karmamtr. G
r l y o r ki, Fraurt
H a n g m a t a n a n m yeni devlet mu
hitinde tam m a n a s i l e mstakil ve erefli bir vatan
dncesinin iine gmlm ve senelerce onun
la b y k r u h u n a k u v v e t l i v e h r n b i r i r a d e tel
k i n e t m i t i . H k m d a r l n n ilk g n l e r i p a r s l a r l a
m e s k n yerleri m e t b a y r a n n altnda t o p l a m a k
m c a d e l e s i l e geti. Maksat, mill v e coraf birlii
temine muvaffak olduktan sonra memleketin h e r
yl s u r h a z n e l e r i n e d k t d e n m e z
hara
borcundan kurtulmakt. Hakikatte bundan byk
bir vazife v e saadet olamazd. Fakat b u n a m u v a f f a k
olunamad. Karda bulunan dman, o zamann
en m k e m m e l o r d u l a r n a s a h i p t i . B u n a k a r m e t
o r d u s u h e n z m u n t a z a m bir a s k e r l i k h a y a t n a gir
m e m i t i . S i l h l a r iptida v e k u v v e t s i z d i .
Fraurt
s u r h u d u d u n d a g i r i t i i ilk t e c r b e d e b u h a k i
k a t i a n l a d . F a k a t i i t e n g e m i t i . H k m d a r
ilk m u h a r e b e d e m a k t u l d t .
Malbiyet Metler iin m h i m bir ders oldu.
Fraurt u n l d g n d o a n o c u k at s t n d e
b y m e y e balamt. Artk Metlerin o r d u s u ferd
i r a d e l e r i n s e v k i l e h a r e k e t e d e n d a n k v e inti
zamsz bir o r d u deildi.
Fraurtun yerine geen Kiyaksar mahdut bir
zaman ierisinde sur svarilerinden pek ok
fazla v e s i l h a , t e r b i y e c e o n l a r a k a t k a t f a i k b i r
o r d u y e t i t i r m i t i . M e t l e r , ilk f r s a t t a s i l h l a r n
h u d u t t a n u z a t t l a r . s u r istil e d i l d i . Ninive
de
m u h a s a r a edilmiti. F a k a t talih y e n i b i r e n g e l
m e y d a n a k a r d Ninivenin
Alkla teslim olmas
artk bir g n m e s e l e s i h a l i n d e i k e n Orta A s y a d a n
g e l e n i t l e r i n M e d y a y a g i r d i k l e r i iitildi.

Metler vatanlarn k u r t a r m a k iin m u h a s a r a y

b o z d u l a r ; a y a k st bir m u s a l h a y a p a r a k k e n d i
s n r l a r n a g e t i l e r . A s k e r y o r g u n b i r h a l d e idi.
M e t l e r g e l i n c e y e k a d a r it o r d u s u
derbentlerden
A l a n d a l a r m a m , A z e r b a y c a n a g i r m i t i . Kiyak
sar U r m i y a g l n n i m a l i n d e i t l e r e t e s a d f etti.
R u h l a r n d a ayni kudreti tayan iki k a r d e nesil
arasnda elim bir yurt ve hayat k a v g a s balad.
Mill a s a b i y e t l e r i n i h e n z m e n e i n d e k i
kuvvetle
m u h a f a z a eden Orta Asya itleri zaten y o r g u n bir
h a l d e k i Metleri,
m a l p e t t i l e r . Kiyaksar
galiplerin
tekliflerini dinledi. F a k a t k a b u l edemedi.
itler
m e m l e k e t i batanbaa y a m a etmiye baladlar.
it o r d u s u Medyada
yerlemiti. Akn sahalar
b u r a d a n A k d e n i z k y l a r n a k a d a r imtidat edi
y o r d u . stil 2 8 s e n e s r d . Kiyaksar
kendi yur
d u n d a itlerin e s i r i g i b i y a y o r d u . B i r g n t e r t i p
ettii h i l e ile it l e r i n b a b u u n u l d r t t . it 1er
basz, dank ve m e y u s bir m u k a v e m e t t e n sonra
e t r a f a d a l d l a r (m. e. 6 1 5 ) .
Artk h e r e y tabi h a l i n e avdet etmiti.
Kiyak
sar m e m l e k e t i it l e r i n i s t i l s n d a n k u r t a r d k t a n
bir mddet sonra surlere kar Babil h k m
d a r N a b u k o d o n o s o r l a b i r l e t i . Y a p l a n itilf m u
cibince Diclenin membandan Kzdrmaa kadar
olan saha Metlere terkedilmiti. B u r a d a Lidyallarn h u d u d u balyordu.
Kiyaksar garba yrd. Kendisine mukavemet
g s t e r e n y e r l e r i k o l a y l k l a z a p t e t t i k t e n s o n r a idd
i a l l a r l a k a r l a t . Lidya
o z a m a n p o f l a r n ida
r e s i a l t n d a b u l u n u y o r d u . M u h a r e b e z a r u r fasla
l a r l a alt s e n e d e v a m etti. k i t a r a f t a n h i b i r i k a t i
surette malp olmyordu. Tabi bir hdise musalhann aktina sebep o l d u ; 5 8 5 senesi maysnn

2 8 inde g n e tutulmutu. O z a m a n iin b y k bir

m a n a s o l a n b u h d i s e a y n i batl v e iptida itikat
lar tayan m e t v e lidya a s k e r l e r i n e bir
anda
silhlarn braktrd. Babilliler arada h a k e m olmu
tu. K z l r m a k i k i m e m l e k e t a r a s n d a t a b i
bir
h u d u t o l a r a k k a b u l e d i l d i . B u n d a n b i r yl s o n r a
Kiyaksar
k e n d i y e r i n i Astiyaa
b r a k a r a k v e f a t etti.
Kiyaksar
kelimenin - btn
kuvvetile
azmi
v e i r a d e s i y e r i n d e , k u d r e t l i b i r s l a h a t d r . Za
m a n n d a met o r d u s u d a h a e v v e l k e n d i s i n i m a
l p e d e n sur
ordularn bitirecek bir derecede
intizam buldu. Ve bu intizam ona
Anadolunun
y a r s n k a z a n d r d . M a a l e s e f h a l e f i Astiya
ihti
a m ve d e b d e b e d e n b a k a bir eye akl e r m e y e n
zayf bir a d a m d . O H a n g m a t a n a s a r a y n b o y u n
larndan
altn z i n c i r l e r s a r k a n k r m z
elbiseli
nedimler ve musahiplerle doldurmaktan
ve bir
takm merasimle zaman geirmekten baka birey
bilmiyordu. B i r d e n b i r e tereddinin son derecesine
den bu saray ahalinin nazarnda menfur
bir
d e b d e b e y u v a s o l m u t u . l k Akaman
hkmdar
Kuru
a s k e r i l e Medya y a g i r d i i z a m a n a h a l i n i n
y a p t ii k e n d i s i n i n t b i i y e t i n i k a b u l
etmekten
i b a r e t k a l d . B u s u r e t l e Met h a n e d a n
dyor
v e y e r i n e Akaman
lar geliyordu.

C.
1.

KURUTAN EVVEL VE

n^T/tf?^"r f
ZTi
H

N E ' E T I

iLr

HftS'lHi

fi

r V T

cvarmaan,

SONRA

1 ba h ndeParsovalarm

KURUSUN

M r

PARSLAR

ikincisi

vi

soy lemistik
a

Zap

y a

"

rma

K U t U r

buleymamyenm

arkmdak

d a l a r d a n k a r a k D i c l e y e d k l e n iki nehir, d a h a
surler z a m a n n d a Y u k a r Zap, Aa Zap isim
leri i almtr. Diyala n e h r i r a n n E r d i l a n eyale
tinden kar. Muhtelif istikametlerde d n e m e l e r
ve kvrntlar yaparak g a r b c e n u b y e akar,
ve
brleri gibi Dicleye karr.
Diyalanm yatandan aada Loristan dalar
' v a r d r . D a h a c e n u b a i n i l i n c e Huzistana
girilir. Bu
g n h a r a p bir h a l d e b u l u n a n H u z i s t a n kt'as m e
hur ehirlerinden birine nisbetle Ahvaz ismini de
alr.
i t e m a m ? H k m d a r Kuru u n ( K e y h u s r e v ) i l k
r a n D e v l e t i n i t e s i s ettii S u s y a n s a h a s b u r a d a d r .
Susyamn
merkezi imdiki (ster) civarnda hara
b e l e r i g r n e n ( S u s ) e h r i idi. Sus a d g a y e t e s k i
dir. M i l t t a n 2 1 , 2 2 a s r e v e l a y n i e h r i p a y i t a h t
i t t i h a z e d e n Elamlar
onu yine bu isimle/tamyorlard. B a z g a r p m e l l i f l e r i k a d m y u n a n m v e r r i h
l e r i n d e n n a k l e n Susyana
Ukuz l a r m e m l e k e t i ( P a y s
d ' U x i e n s ) d e m i l e r d i . Sus, Susyan,
Huz, Ahvaz,
Ukuz
y a h u t Z7fcs t a b i r l e r i n i n m u h t e l i f d e v i r l e r d e b i r b i r i n
den tebadl etmi m t e r e k bir kelimeden ibaret
o l d u u m e y d a n d a d r . B a z m e l l i f l e r Susun
farisde
s u s a m iei d e m e k olan (sevsen) y a h u t (susen) le
m n a s e b e t i n i bazlar da b u i s m i n h i n t c e d e (eker
k a m ) m a n a s n a o l a n ( h u s ) tan a l n d n
zan
netmilerdir. Bn ihtimallerin ne kadar zayf oldu
u n u s y l e m e e l z u m y o k t u r . Asl i s m i n S a m
lisanlara mahsus bir tasarruf neticesinde
(Gus)
ekline girmi olan (Ous) tabirinde
aranmas
lzmgeldiini
gsteren b i r o k deliller
vardr.
Samler
Ouzlara
Guzlar,
y a h u t Gus lar
derler.
Ouz t r k e d e v a d i m a n s n a g e l i r . B u k e l i m e n i n
v a k t i l e o u z , u g u z e k i l l e r i n d e de k u l l a n l d o

y o l d a k i l e h e v t e b a d l l e r d e n a n l a l r . K k orduv e k a b i l e l e r h a l i n d e y a a m a k iin g e n i vadilerve dere boylar a r a y a n y k s e k boylu, uzun sal

v e g r s a k a l l T r k l e r Ouzlar a d n a l m l a r d r .
(S) ile (k) v e (ha) d a i m a t e b a d l eder. T r k e
r e n k i s i m l e r i n d e n sar (asl: sarig) S a n s k r i d e hark,
f a r i s i d e z a r (altn) v e ( z a r d ) e k i l l e r i n e g i r m i t i r .
Y u n a n m e l l i f l e r i asl Medya
denilen
Irak
Acem in a r k n d a n c e n u b a d o r u S u s y a n m u h i t i n e
k a d a r u z a n a n d a l a r d a k i Ouzlar m a t l a r n Cosse,
Uxie, t a r z n d a t a h r i f e u r a t m l a r d r . M i l d n bi
r i n c i a s r n d a y a y a n A m a s y a l strabo y a g r e susidin ( S u s y a n ) a r k t a r a f n d a n y k s e l e n v e o n u
F a r s i s t a n d a n a y r a n d a l k m m t a k a y a Uxie d e r l e r .
A r a z i v i v a r a n r m a k l a r Farsistan
a arlkle erecii
veren arzal v e dar vadiler v c u d a getirir B u
m n t a k a d a (lJxip )
N

ler vakarlar

Daha

vnkfirrla

Ao^fl

m e m l e k e t i v a r d r B u r a s d a v k s e k da&larla k u s a
tlmTshr Medya n m a l t m d a fvanTsusuan.m a r k n a
dofrra UkZ d e m l e n v e H e r d e l ! , r X n a n
ahikalar
Kosseenler dalar ^Monts d e C o s s e e n e s ) adm
alr.
t
Kosylar
v e Okziler in t r k l n d e z e r r e k a - [ U
d a r p h e y o k t u r . B i r o k g a r p m e l l i f l e r i Susyan-\
A
da s y l e n i l e n ( a n z a n i t ) l i s a n n n b i r T u r a n l e h - I f
e s i o l d u u n u itiraf e d e r l e r . Koslar l a AmanMer
in. 1
birlii de b u itirafa dahildir. O h a l d e a y n i milletin
Ouzlar d a n b a k a b i r s e y o l d u u n a n a s l i h t i m a l
v e r i l i r ? B a z g a r p m e l l i f l e r i L o r i s t a n v e H u z i s t a n "*\
d a l l a r n d a v a s v a n Oauzlar
b u g n k BahtivarI
lerle birletirirler
Bahtmari
ler Trktrler Fakat
/
bir iran lehesi ' k o n u u r l a r
Ufred Mori ( A l f r e d
Maurv) bunlarn milh simalarn T r k l e r i n tesirine
medyun,
Loristanda henz

SkSSSuiSSTcdS

- t r k l n izleri t a m a m e n k a y b o l m a m t a - .
Bahti
yar l e r l e k o m u y a y a n d r t b y k k a b i l e n i n
ikisine Kusglller ve Gndzller (yahut Kunduzlu) denilir.
r a n m p a r a t o r u Kuru k e n d i s i n i n A n z a n e h
r i n d e y a y a n b i r h a n e d a n a m e n s u p o l d u n n u bil
dirmitir. Anzan yahut A n s a n Ouzlarla m e s k n
o l a n H u z i s t a n ( O u z i s t a n ) e h i r l e r i n d e n biri idi.
E s k i Y u n a n v e r a n a n ' a n a c l a r Kuru
u n do
u u n u v e rk a h s i y e t i n i tesbit iin b i r b i r i n e ya
k n b a z efsan v a k ' a l a r k a y d e d e r l e r : ( D e l f ) m a
bedi khinleri yle bir kehanette bulunmulard:
" B i r g n b i r ( e s t e r ) M e t l e r i n h k m d a r ola
c a k t r . O z a m a n , e y hafif a y a k l L i d y a l ! s a k n
durma, hemen Erms kumluklarna ka, ve kork
maktan utanma!,,
B u n u n a k l e d e n Diyodor
k e h a n e t i n m a n a s ra
n n L i d y a y istil e t m e s i n d e n s o n r a a n l a l d n
y a z y o r . O z a m a n n m e n k b e l e r i n e g r ; , Kuru a n a
t a r a f n d a n Medya l, b a b a t a r a f n d a n Pars t. D e l f i n
kehanetindeki(ester) s z n bazlar s o n r a d a d n bu
. ihtilfa ait b i r k i n a y e g i b i t e l k k i ettiler.
S o n t e t k i k l e r , Kuru u n d o u u
hakkndaki
| m e n k b e l e r i n rk bir k y m e t i olmadn
ispat
J etti. Y u k a r d a
sylediimiz
vehile,
Met l e r l e
j Pars l a r a r a s n d a r k a a y r l k o l d u u n u g s t e r e I c e k b i r delil y o k t u r . B i l k i s y u n a n m e l l i f l e r i n
d e n a l n a n m a l m a t Medya
v e Pars
muhitlerinde
.vasvan i n s a n l a r n a v n i lisanla
konutuklarna
ayni elbiseyi g i y d i k l e r i n e dellet ediyor F a k a t
b u itirak baz melliflerin z a n m gibi h e r iki
tarafn rlii l e h i n e k a y d o l u n a c a k bir esas de
i l d i r . Kuru
p a r s o v a i s e v ^ n e k a d a r i s e o k a d a r da T u r a n l

idi. Y u k a r d a r k v e l i s a n b a h i s l e r i n d e v e r d i i m i z
malmat burada daha geni bir noktadan mtalea \ .
edebiliriz: K u r u s u n brakt kitabelerde yalnz I
(Anzan) dan b a h s e d i l e r e k r a n a dair b i r k e l i m e - \ ]
bir tabir z i k r e d i l m e m e s i dellet eder ki, ran .
ve iranl atlar a n c a k
Birinci Darysten sonra "
meydana kmtr. Metlerle Parsovalar, mterek.!
bir rka m e s u p iseler, aradaki rabta iranlhk '
deil anzanitlik o l m a k lzmgelir. A n z a n d a teden- |
beri bir turan lisannn k o n o u l d u u , artk tereddtle k a r l a n a b i l e c e k b i r m e v z u h a l i n d e n km
tr. B u n d a n d o l a y d r k i , Kurusun
ahlaf olan r a n f
hkmdarlar braktklar mahkkt metinlerini
l i s a n z e r i n e t e r t i p e t m i l e r d i r . B u l i s a n l a r d a n jj
b i r i n c i s i B a b i l o n y a l i s a n d r k i Sam d i r . K a i d e v e |
Surdan F i n i k e y e k a d a r b u lisan
kullanlyordu.
kincisi k a d m farisdir. Devletin resm lisan b u
idi. n c s A n z a n l i s a n d r ki, Kossoylarm
kul
l a n d b i r T u r a n l e h e s i d i r . /. Demorga
na gre
o tarihte btn S u s y a n ovasn dirVe c e n u b u g a r b ' '
d a l a r n d a b u T u r a n l i s a n k o n u u l u y o r d u . Susta
\
kefolunan
birok
elam
ve anzanca
yazlar
i s p a t etti k i A n z a n
ve Susyan
memleketleri
b i r b i r i n e s k s u r e t t e b a l idi v e a y n i l i s a n
s y l y o r d u . B u lisan t A k a m a n l a r z a m a n n a
kadar gelen yeni Anzanit lisannda yaad.
l k d e f a Hanri Ravluson
Bistun
kayalmdaki m a h k k t t a n c
stunun bir Turan i \
lehesine
tahsis edildiini
anlad.
Ve birok . j
tetkikler, almalardan sonra yeni Anzanit lisan- 1
nn a n a hatlarn b u l d u . B i r d e n b i r e h u s u l e g e l e n
f i k i r , b u l i s a n n Metlere
ait o l m a s idi. Hanri
RavUmandan s o n r a Fr. Lenorman,
Norri, J . Opert gibi.
limler
ayni fikri m u h a f a z a
v e takip ettiler- I
;

T a k a t t e t k i k a t a r t t k a o, k a n a a t te a r t m a d .
J.
Halevy
1 8 8 0 senesinde (yahudilik tetkikleri ve
hristiyan felsefesi) u n v a n l a r n tayan iki m e c m u a
i l e n e s r e t t i & i m a k a l e l e r d e Kurusun
bir Anzanit
h a n z a d e s i o l d u u n u ortaya k o y d u . B u zatn iddias
- e v v e l k i n d e n d a h a s a r i h v e kat' idi. A k a m a n l a r
zamanndan kalan kitabelerde
nc stunu
ise-al e d a n m e t i n l e r i n mete vi de&il Susyan
lisam m temsil etmesi bu davann esasn tekil eder.
Yn*ITTI ssrdcir b e r i i l i m l e r n i r d e ys.siy3.ri v e h k i m
o l a n t e l k k i d a h a z i y a d e b u n o k t a z e r i n d e te
m e r k z etmi gibidir. Halbuki ayni lisann bir
a r a l k Met l e r d a m l a r v e A.tzcLYi'it l e r a r a s n ds.
m ^ t e r e k h l n m a m a ^ irin hibir makul sebenten
bahsedilemez
Henz lzumu' kadar ilerlememi
olan Toponimi
ve lisaniyat tetkikleri arasnda
b i r b i r i n e b a l a n m a m ' d a n k baz esaslar
ka k i kafi e r VAT d r k i M e r i varlar M e z o n o t a m v a v a
-ve o r a d a n H u z i s t a n v e A r z F a r i s e k a d a r u z a n a n
o-pnic; sj,ha z e r i n d e - t r k r e n i n h k i m o l d u & u b i r
devir b u l u n d u u n u en sarih delillerle teyit eder.
Zaten vukuat bu devre doru irca edilmeden
Kurusun
t e s i s ettii A k a m a n i m p a r a t o r l u u n u n
mahiyeti lyikile anlalmaz.

&

Y u k a r d a b i l m n a s e b e b i r k a szle iaret edip

- g e m i t i k : Elam h a k i m i y e t i n i n e n z i y a d e m u z a f f e r
-olduu tarih milttan 21, 2 2 asr e v v e l k i bir
d e v r e r a c i d i r . B u t a r i h t e Elam
hkmdarlarnn
p a y i t a h t t p k A k a m a n l a r g i b i S u s e h r i idi.
Bunlarn nfuz ve hakimiyetleri garpte Akdeniz
kylarna,
a r k t a i s e Baktriyan
dan tede
in
Trkstam
na dayanyordu. Bahtiyar dalarnda
- y a y a n l a r b i r f r a n s z l i m i n i n t a b i r i ile i n
. m e d e n i y e t i n d e n s r a y a n kvlcm etrafa yaydlar.

Bu
medeniyetin
merkezi
Trkstand.
Elam
mparatorluunun
vs'ati v e azameti p e k u z u n
s r m e d i . M i l t t a n e v v e l X X H I n c a s r a d o r u Hammorabi
nin S u s a h k i m o l d u u n u g r y o r u z .
Hammorabinin
ahs h a n g i rka, hangi milliyete
m e n s u p olursa olsun, b u n u n geirdii devir Sus
y a n s a h a s n d a Sam b i r l i s a n n devlet l i s a n o l d u u
bir devirdir. B u z a m a n l a r cenuptan imale doru
ayni sahaya yeniden Sam unsurlar szlyordu
B u n d a n sonra henz btn safhalar karanlk
bir halde d u r a n uzun m c a d e l e asrlar
devam
etti. Elam h k m d a r l a r k a r a r g h l a r n Susyan
n
m e r k e z i n d e y e n i d e n t e s i s ettiler. H k m d a r
Kotrok
Nakonta
n m o l u Kin Kinak
Susta tekrar yirmi
mabet v e bir o kadar metfen v c u d a getirdi. Eski
s t u n l a r ' t e k r a r i h y a ile z e r l e r i n e din k i t a b e l e r
yazdrd. B u kitabeler y i n e S a m bir lisanla ya
zlmt.
Fakat altlarna
hkmdarn
kendisile
evltlarnn atlar t r k e o l a r a k ilve edildi.
Elam
h k m d a r l a r n n t r k n v e Hammorabi
den
evvelki devirde Trkistandan Akdenize kadar
h k i m o l a n Susyan
D e v l e t i n i n b i r Trk - Ouz m
paratorluundan
b a k a b i r e y olmadn ispat
eden bu tarih v e a r k e o l o j i k v e s i k a y a Babilony a v e s u r m u h i t l e r i n i n T o p o n i m i v e s i k a l a r da
i l v e e d i l m e l i d i r . Babil in e n k a d m i s m i
Tintirki d i r . T i n t i r e k i k a d m t r k e d e ( h a y a t a a c )
demektir.
B u t a b i r i n a y n i m a n a y i f a d e ettii g a r p l i m
l e r i n i n itiraf a l t n d a d r . H a y a t a a c Babin
or
tasnda takdis edilen aat. Artk m s p e t tarih
ve mspet bilgiler safhasna giren btn bu gibi
i z l e r v u z u h l a g s t e r i r k i Elam l a r n m i l t t a n y i r m i
iki asr evvel Diclenin a r k n d a k i S u s y a n kfasn-

d a t e m e r k z e t t i r d i k l e r i O r t a A s y a - A k d e n i z ha
k i m i y e t i b i l h a s s a M e z o p o t a m y a ile O u z d a l a r
a r a s n d a k i b i r T r k k t l e s i n i n e s e r i idi. M i l l t t a n
evvel sekizinci ve yedinci asrda tebarz eden
Medya, Asur v e Babil
mcadeleleri ayni
sahalar
z e r i n d e v u k u b u l a n rk ve siyas bir t e f e v v u k
d a v a s n n t a r i h e i n t i k a l e d e n s o n s e r p i n t i l e r i ol
m u t u r . M e d y a m p a r a t o r u Kiyaksar
zamannda
B a b i l l i l e r l e y a p l a n itilf e s k i Elam
mparatorlu
unun mirasn ikiye blmekten baka
birey
deildi.
Babil in h a k i m i y e t i S u r i y e v e F i l i s t i n e k a d a r
u z a n y o r d u . Hangmatana
asl s u r s a h a s i l e A z e r b a y c a n a v e o r a d a n Kapadokya
ya k a d a r t a s a r r u f edi
yordu. surun tam m e r k e z i n i tekil eden Zap ve
D i y a l a r m a k l a r a r a s n d a s k a n Parsovalar
Sus- .
y a n a i n d i k t e n s o n r a Elam
hakimiyetini dn
d l e r . K a d m Elam
imparatorlar gibi
Anzan
t r k e s i k o n u a n Kuru u n t e e b l s ettii g a y e
Medya v e Babil in p a y l a t m i r a s b i r l e t i r m e k t i .
B u n a m u v a f f a k o l m a k i i n ilk y a p l a c a k i B a b i l
zerine yrmek
deildi; Met m a r a t o r u
Fraurtun d n d g i b i k k v e m s t a k i l p r e n s
likler halinde yayan k o m u ve rkdas kabileleri,
Metleri,
Ouzlar
v e Parsovalar
bir araya getir
m e k t i , kuru
Metlerle Parsovalar birletirmekle
bu gayeyi t e m i n e m u v a f f a k oldu.
muvaffakiyetlerini biraz da
ailesinin kendisinden evvel
Susyanda tesis ethg otoriteye m e d y u n d u r .
K u r u s u n haleflerinden Daryus, Bsutun (Bala
na ilahlarn yeri) k a y a l k l a r n a yazdrd kita
b e d e u yolda tavsif e d i y o r :
AKAMANILAR

(Ben D a r y s m . B y k h k m d a r , ehinah, I
P e r s k i r a l v e v i l y e t l e r k i r a l , Hitaspm
olu
Arsamesin,
Akamanm
torunu.)
K i t a b e d e r a n h a n e d a n n n ilk c e d d i v e m e s sisi o l a r a k g s t e r i l e n Akamanismindende
anla
ld v e h i l e b i r aka, bir kable reisidir [1]. Bu
n u n riyaset ettii h a n e d a n S u s y a n e h i r l e r i n d e n
*
A n z a n M e t l e r , y a h u t d a h a e v v e l s u r l e r t a r a f n - fi
d a n b i r n e v i y u r t l u k o l a r a k a l m t . Akamanlar
}JJP
m asl v a t a n Persepolis
( I s t a h r ) m i m a l i a r k - ''
sinde imdi Mr gap denilen nehir zerindeki
P a z a r g a t e h r i idi. Y u n a n
corafyacs strabo
Akamanlar
Martlar
v e Patirler
le
beraber
ranllarn bellibal kabilesinden biri olarak
zikreder. Dier muhtelif kaytlar bunlarn
son
yurtlarna nisbetle (Pazargatlar) ismini alan nfuz
lu b i r k a b l e a r a s n d a y k s e l m i b y k v e m u t e
ber bir soy, bir h a n e d a n tekil ettiklerine dellet
etmektedir.
Parsovalar
Metler
gibi
muayyen
kabilelere ayrlmt. Bir ksm m e m l e k e t i n yerli
ve zrra snfn v c u d a getiriyordu. D i e r ksm
h e n z k k a i r e t l e r h a l i n d e idi. Y e r l i o l a n l a r
unlard:
Pazargatlar,
Marafiler,
Maesepler,
Pantallar,
Derler, Kirmanlar.
Gml
olanlar unlard:
;

[1] A k a m a n t a m a m i l e t k e b i r t a b i r s a y l m a k l z m gelir. L i s a n m z n m u h t e l i f l e h e l e r i n d e ( m a n m a k ) y r
m e k , h a r e k e t e t m e k m a n a s n a kullanlr.- ( M a n ) y r
y, tavur, kareket diye mazbuttur. (Akaman) aa tavurlu,
a a gibi h a r e k e t e d e n d e m e k t i r . ( M a n ) k e l i m e s i farisye
( meni ) tarznda gemitir. Kelimenin bu lisanda hibir
c e z r e , h i b i r c e v h e r i filye istinat e d e m e m e s i a s l n n t r k e
olduunda itibaha m e y d a n vermez. Akaman yazdmz
manasile bir isimden, y a h u t r e s m u n v a n d a n ziyade h a l k a
verilmi bir lkab andrr.

369

24

Danneler,
Martlar,
Dropikler,
Sagartlarl
strabon u n k a b l e d i y e t a v s i f ettii Marjlar
ve
Patirler
d a h a z i y a d e bir snf v e s o y gibi t e l k k i edilebilir.
Milttan evvel IX u n c u asrda suriler tarafn
dan r e k z e d i l e n bir s t u n d a 2 7 P a r s m e m l e k e t i n i n
sura
tbi o l d u u kaydedilmitir. H a k i k a t a en
y a k n b i r i h t i m a l ile Parsovalar
Metlerle
Asurlerin
mcadeleleri esnasnda Susiyana ve dier cenup
eyaletlerine inmilerdir. Zaten ran ve
Medyann
coraf vaziyeti, b y k h a r p l e r , istillar k a r s n d a
m u h a r i p k a b i l e l e r i n z a m a n z a m a n m u h t e l i f nottalarda toplanmalarn iktiza ettiriyordu. B i r k a asr
i e r s i n d e p a y i t a h t n b i r k a defa d e i m e s i , z e r b a y c a n d a n H e m e d a n a , Susa v e Persepolise
nakli
e t r a f t a k i d a l a r n t e k i l ettii m d a f a a
snrlar
a r k a s n d a y e n i m e v z i l e r a l m a k ihtiyacndan ileri
g e l m i t i r . Arzan e h r i n i n m e v k i i h e n z b e l l i ol
m a m t r . F a k a t b u n u n Sus e h r i n e n i s b e t l e d a h a
a r k t a b u l u n d u u k u v v e t l i b i r t a h m i n ile i l e r i
srlmektedir.
l k Parsova
akasile b y k ran
hkmdar
kuru a r a s n d a h k m d a r g e m i t i r .
Asurbanapal
Susun
t a h r i b i n e h i t a m v e r d i i z a m a n Anzanda
aka-,
h k m e v k i i n i T e e s p i s m i n d e biri m u h a f a z a e d i y o r
d u . T e e s p e o t a r i h t e Elamn
a r k tarafn ele gei
r e r e k A n z a n k i r a l n a m n ald. Akaman
Devleti
nin dairei h k m e t i
Orvatis ( Tab ) rmandan
H r m z b o a z n a k a d a r olan sahay ihata e d i y o r
du.
Parsovalar kendi mevkilerini bilhassa Elamllar a l e y h i n d e
giritikleri
mcadelelere
med
y u n d u r l a r . Teespten
s o n r a g e l e n d i e r iki h
k m d a r , Metlere tbi
bir beyliin ve
kable
hayatnn skt ve inkyadn yaad.
Fraurtun

Medya ve Pars kabilelerini birletirmek iin gze

aldrd u z u n ve m s e l l h t e e b b s l e r dier bir
o k m s t a k i l k a b i l e l e r g i b i o n l a r da m a l p
etmi ve sinirlendirmiti. B u n u n m e r a r e t i n i his
s e d e n g e n Aradat
( K u r u s u n i l k a d b u idi)
b y k b a b a l a r n d a n daha b y k bir cr'etle siya
set s a h a s n a g i r d i . K e n d i s i n i n h k m d a r l k m e v
kiine gelmesile Medyallara kar hazrlanan geni
b i r ihtill h a r e k e t i a r a s n d a u z u n b i r z a m a n g e
m e d i . Akamanlarm
b u mill birlik t e e b b s l e
rini b i r b i r i n e y a b a n c iki milletin
mcadelesile
i z a h e t m e k o k y a n l t r . r a n ile M e d y a a r a s n
d a k i ihtilf b i r h a n e d a n k a v g a s n d a n b a k a h i birey deildi.
Kurusun
ahsnda vurumak ve uramaya
h a z r l a n a n b y k k u v v e t , Hangmatana
saraynn
tefessh eden a h l k benlii i i n d e k i m s r i f vaz'
i h t i a m d e v i r m e e a z m e t m i b i r i h t i l l v e in
klp kuvvetidir. Mcadele e d e c e k olanlar ayni
r k n iki t a r a f a a y r l a n k a b l e o c u k l a r idi. B u n
d a n d o l a y d r ki, m c a d e l e p e k az s r d . P a z a r gat s u r l a r n n n n d e m e d y a v e pars
ordular
b i r k a defa arptktan s o n r a Metler s i l h l a r m
aa indirdiler.
Bu teslimiyetin hakik sebebi K u r u s u n temsil
ettii b i r l i k v e y k s e l m e g a y e s i n i n a n l a l m a s d r .
Bunda g e n h k m d a r n Metlerle a k r a b a olma
s da b y k b i r t e s i r i c r a e t m i t i .
*
M e d y a - r a n t a h t n n Kiyaksar
hanedanndan
Akaman
ailesine gemesile hibirsey deime
mitir. E v v e l c e o l d u u gibi i m p a r a t o r l u u n a s k e
rini y i n e Metler v e P a r s l a r tekil ettiler. Y i n e
btn kumandanlar, ve saray adamlar
onlar
a r a s n d a n intihap edildi. H k m e t i n idaresi evel-

k i n i n a y n i idi. T e s l i h a t t a e n u f a k b i r t e b e d d l
hsl olmad. l e r i n d e Y u n a n l l a r d a dahil o l d u u
halde birok muasr milletler nazarnda
Metler
ve P a r s l a r daima Metler namn muhafaza ediyor
lard. D e i e n bir e s a s v a r s a devletin haric siya
seti idi. M e t l e r B a t f l i l e r e v e artlara
muahe
delerle bal idiler.
Yeni hkmdarn
hibir
t a r a f l a b y l e b i r iliii y o k t u . O l z u m g r l d
zaman memleketin
y k s e k menfaatlerini kendi
y k s e k iradesi noktasndan m u h a k e m e edebilirdi.
B u n u n l a b e r a b e r h e n z devletin
siyasetinde
y a r n a ait b i r e k i l , b i r i s t i k a m e t a r a m a k s r a s
g e l m e m i t i . Kurusun
n f u z u Medyann
h e r tara
fnda iyice yerlemi saylamazd. a r k vilyetleri
yaplan inklba muhalifti. Bu vaziyet
Medyann
eski mttefiki olan
L i d y a K i r a l Krezsn
dik
katini celbett. O n a g r e arkta b y k bir k u v
v e t i n t e e s s s Lidya n m i s t i k b a l i i i n p e k v a h i m
o l a b i l i r d i . Krezs
hi tereddtsz karar
verdi:
K k bir vesile bularak Kzdrman tesinde
h a z r l a n a n inkiaf d u r d u r m a a , r t m e k v e yp
r a t m a a a l a c a k t . l k f i k r i ilk t e e b b s t a k i p
etti. . M s r d a v e B a b i l d e
yaplan
gizli ittifak
mzakereleri
arasnda
Y u n a n i s t a n m a b e t l e r i de
k e n d i k h i n l e r i v e hatiflerile k o n u u y o r d u . Delf
m a b e d i n i n y u k a r d a b a h s e t t i i m i z k e h a n e t i o za
m a n m e y d a n a kt. F a k a t D i y o d o r u n kaydettii
sonraki anlaylardan btn btn baka bir tarzda
tefsir o l u n d u .
*
Medya tahtna bir ester kncaya kadar
Lidya
n n m u z a f f e r o l a c a n b i l d i r e n s z l e r Krezs n
m a l b i y e t i n i deil, bilkis muzafferiyetini tepir
e d e n b i r fal g i b i k a b u l e d i l d i ; e s t e r a y a a l t n d a
k a l m a k sz izmihlal m a n a s n a alnmt.

H e r e y y o l u n d a g i t s e idi r a n u m u m b i r istil
karsnda kalacakt. Fakat dnlmiyen bir h
d i s e b t n t e e b b s l e r i a l t s t etti. B a z y e r l e r d e n
cretli a s k e r t o p l a m a k iin gnderilen bir m e m u r
verilen p a r a y a l a r a k r a n a firar etmiti.
Krezus
bir t e c a v z e hazrland srada iran
o r d u s u n u n K a i d e z e r i n d e n Kapadokyaya
do
ru y r d n Nabonidin
gnderdii
adamlar
d a n h a b e r ald.
Ordu o devre gre m m k n olduu kadar
sratli vesaitle h a r e k e t e d i y o r d u . K u r u
Kaide
tarafndan geeceini ora h k m e t i n e bildirme
miti. N i n i v e y e y a k n bir geitten D i c l e y i atlad.
imale doru uzanan dalar sa tarafnda brak
t. M e z o p o t a m y a y ; e n l i l i i n e g e e r e k
Kapadokya
n n e g e l d i . Kurusun
askeri arasnda
develer
stne binmi birok svariler gze arpyordu.
Anadolu o z a m a n a kadar devenin ne olduunu
g r m e m i t i . M a n z a r a b u m u h i t iin g l n o l m a k
tan z i y a d e k o r k u n t u .
vaner
Lidya h u d u t l a r n b o b u l m a d l a r . K r e z u s
h a z r l a n m t . D e r h a l t o p l a n a n Lidya
askeri m. e
5 4 6 senesi b a h a r n d a K a p a d o k y a y igal ettikten
sonra dmanla kendi arasnda geni bir boluk
b r a k m a k i i n Piterya
(Boaz ky)
kalesinden
t e s i n i b o a l t m , t a h r i p e t m i t i . l k a r p m a Ku
ru u n y o r g u n a s k e r i n i z e d e l e d i . M a l b i y e t g e i
ci idi. F a k a t Kuru, o r d u s u n u n d i n l e n m e e i h t i y a c
o l d u u n u anlad, aylk bir m t a r e k e istedi. B u
t e k l i f Krezsnde
iine geliyordu. H e n z hi bir
harekette bulunmayan
mttefiklerinin yardmn
t e m i n iin en aa o k a d a r bir z a m a n a l z u m vard.
Mtareke zamann Kuru pek bo

geirmedi.

H a s m n a r k a t a r f t a n v u r m a k i i n y o n y a l l a r it
t i f a k a d a v e t ettii g i b i Lidya m n i e r s i n d e b i r ih
till k a r m a a da t e e b b s e t m i t i . F a k a t b u te
ebbslerinden hibir fayda hsl olmad. yonyallar Lidyallarla dost o l m a l a r n d a n z i y a d e ra
nn t a h a k k m n d e n k o r k t u k l a r iin
Kurusun
teklifini reddettiler. M c a d e l e y e n i d e n
balad
z a m a n Lidya nm a y l k m t a r e k e d e n k u v v e t e
h i b i r istifade e d e m e d i i anlald. Bir g n s a b a h
tan a k a m a k a d a r d e v a m e d e n i d d e t l i b i r m u
h a r e b e d e n s o n r a Krezs
ordularn kzdrman
garbna e k m e e m e c b u r oldu.
k i n c i b i r muharebeKrezunordusunu b t n
b t n p e r i a n b i r h a l e k o y d u . Lidya
Kratlnn
z e n g i n altn m a d e n l e r i n i b o a l t a n , o r t a y a s a a n K r e
zs nihayet d e r m e atma bir askerle bir kaleye
k a p a n m t . 4 0 g n m u h a s a r a d a n s o n r a b u r a s da
zaptedildi. Artk ran A n a d o l u n u n m h i m bir ks
m n a h k i m o l m u t u . Maspero n u n itiraf ettii g i b i
Kurusun
Lidyahlara kar kazand zafer tarihte
y e n i b i r d e v i r a m t r . Krezs n s e n e d e h a z r
lad o r d u n u n 'birka g n d e m a h v o l m a s r a n n
t e f e v v u k u n u b t n d n y a y a tantt. B i l h a s s a a r k
h k m d a r l a r k e n d i zflarm anladlar. arkta en
b y k siyaset ranla m c a d e l e y e sebep olabilecek
bir vesilenin ortaya kmasna mni olmaktan
ibaretti. K u r u k u m a n d a n l a r n d a n birini a n a d o l u da b r a k a r a k r a n a d n d . F a k a t o r a d a d u r m a d .
K a p a d o k y a hudutlarnda balayan m u h a r e b e im
di T r k s t a m n b o z k r l a r n a i n t i k a l e t m i t i .
Kurusun
bu son a k n n d a n m a k s a t h e r e y d e n
evel m e m l e k e t i n vahdetini tamamlamakt. K u r u
i l k defa Baktriyana
h c u m etti. D n y a n n e n m
h i m a s k e r l e r i o r a d a idi. B u n a r a m e n B a k t r i y a n l -

lar b i r k a m s a d e m e d e n s o n r a kolaylkla
Kurusa
t e s l i m o l d u l a r . Steziya
bu inkyadn
sebebini
t a r i h e t e v d i e d i y o r : B a k t r i y a n l l a r Kurusun
Asti
ya la m n a s e b e t i n i , y a h u t a y n e n S t e z y a n m t e v c i h l e , Astiyam
kzile e v l e n d i i n i iittikten s o n r a h
kmdarn kendilerine yabanc olmadn anlam,
silhlarn b r a k m l a r d . B u hdise ilk
Pazargat
m u h a r e b e s i n d e n s o n r a bir'defa d a h a t e k e r r r edi
y o r d u . Baktriyan
m i l t i h a k , Margam
(Merv),
Ova
razmiyay
(Hrizm), Sodian (Semerkand) Arka
s n d a n s r k l e d i . Kuru
btn Sirderya zerinde
birok kaleler yapmtr. Bunlardan en m e h u r u
y u n a n m e l l i f l e r i n i n Cyropolis
dedikleri (UraTbe)
kalesidir. K u r u hareketini Sistana kadar temdit
etti. B u r a d a y a y a n Saka y a h u t aka l a r s e r v e t l e r i
ve kahramanlklarle mehurdular. Sakalar kendi
lerine teklif edilen kaytsz v e artsz tbiiyeti red
dettiler. M u h a r e b e balad. S o f t a l a r n h k m d a r
Amor Aa ( A m o r g e z ) e s i r d t . K u r u m u v a f f a
k i y e t i n i n kat' o l d u u n u z a n n e d i y o r d u . B i r a z s o n
r a y a n l d m a n l a d . Amor Aann
z e v c e s i etra
fna t o p l a d y e n i b i r k u v v e t l e K u r u o r d u s u n a
h c u m etti. M u h a r e b e S a k a l a r n l e h i n d e n e t i c e
lendi. Bir a v u k a h r a m a n k o c a bir o r d u y u hrpa
lam v e b i r o k esir almt. M u h a r i p kadn esirleri
k o c a s i l e m b a d e l e etti. D a h a f a z l a m u k a v e m e t i m
k n s z d . Sistan B e y l i i h e r yl m u a y y e n bir v e r g i
v e r m e k a r t i l e m s a l h a v k a b u l etti. B u itilf
Sakalar imparatorluun arktaki cephesini
mu
hafaza eden bir k u v v e t haline k o y m u t u .
Kurusun
Getrosie (Mekran) lnde susuzluk ve yiyeceksizlik y z n d e n bir o r d u k a y b e t t i i g r l y o r .
T r k s t a n d a y a p l a n i r a n v e M e d y a n n a r k
hudutlarn tam bir e m n i y e t altna almt. B u

T r k s t a n seferi 5 4 5
ten 5 3 9 a k a d a r 6 s e n e
d e v a m etti. B u n d a n s o n r a B a b i l l e a n l a m a k l z m
geliyordu.
ran ve M e d y a d n 10 s e n e d i r geirdii b y k
i n k l p h a y a t k a r s n d a Susyanm
k o m u s u olan
m e m l e k e t , Kaide
mazinin ihtiamna gmlm
b i r l idi. O r a d a h i b i r i d e a l m a d d h a y a t a h k i m
deildi. Ahali daha z i y a d e dinlerde m e g u l d l e r .
Eski Kaide
mulanla
Beniisrail
papazlar
birbirlerile kehanet,
ayin ve malmat
yar
yapyorlard. Harranl bir k h i n e n i n olu olan
K r a l Nabonit
devletin idaresini oluna b r a k a r a k
bir k e y e ekilmiti. O n u n b t n itigali e s k i
m e z a r l a r a ait m a h k k t a r a m a k t a n i b a r e t t i . A r
tulalar stne h a k k e d i l m i metinleri h k m d a r
d e r i n b i r m e r a k ile o k u y o r v e s r a y a k o y u y o r d u .
K h i n l e r h e r k e s t e n z i y a d e Nabonidin
zerinde
nafizdiler. O n u elleri iinde bir o y u n c a k gibi kul
l a n y o r l a r d . r a n o r d u l a r h u d u t t a n g r n d za
m a n (m. e. 5 3 8 ) Nabonit
memleketi kurtarabilmek
iin k e n d i vastalarnn e n b y n e
mracaat
etti; k h i n l e r h e m e n kotular. Mabutlara k u r b a n l a r
takdim ederek milletin gnahlarn karttlar.
Memleketin dier yerlerinde bulunan mabut
lar b y k b i r itina ile h k m e t m e r k e z i n e n a k l e
diliyordu. K u r u dindar ahalinin mabutlarna kar
son vazifelerini y a p m a l a r n a m n i olmad. Ken
dilerine b i r k a haftalk m s a i t bir z a m a n brakt.
Baz m v e r r i h l e r iran ordusunun
Dicleyi ge
tikten sonra (Rutum) ehri n n d e
Kaidelilerle
arptn
k a y d e t m i l e r d i r . Kuru
stununda
B a b i l i n ( m u s a d e m e s i z v e h a r p s i z ) alnd yazl
dr. R u t u m d a k i m s a d e m e l e r
her halde
ksa
srmt. Babilin dmesi
z e r i n e b t n im
376

paratorluk en ufak bir heyecan, bir sarslma

hissetmeden rana intikal etmi oluyurdu. Sr
yanler, Araplar, Fenikeliler m e m l e k e t i n geirdii
inklb a n c a k yllk vergilerinin d n k metbular
yerine ondan daha kuvvetli bir efendiye denmesi
y o l u n d a t e f s i r ettiler.
Kuru t p k k e n d i s i n d e n e v e l k i AsurBanapal
lar
Asarhadonlar
Sargonlar,
Tiglat
Palasar
lar
gibi
m a b u t Bel Maradoknn
elini tutarak a y i n l e r v e
dualarla^Bbil kiral o l m u t u ( 2 0 mart 5 3 8 ) . Aha
liyi h o n u t e t m e k iin b u k a d a r k f i d i .
Kuru u n B a b i d e k i h a r e k t y a l n z s i y a s a h l k
hususunda bir miyar olmakla kalmaz. Kendisinin
ruhuna, duygularna,din telkkilerine ve en sonra
y a a d z a m a n n i t i k a t l a r n a b u v a s t a ile i n t i k a l
edilebilir.
Arzanda
b i r Ouz a i l e s i n d e n y e t i m i o l a n b u
adam muhitin drt tarafndan szlen, ieri szan
muhtelif itikatlar arasnda hakikatin, daha doru
su h a k i k a t zannedilen, eyin a n c a k deien ekiller
ve g r n l e r d e n ibaret o l d u u n a hats bir kanaatla
nfuz etmiti. N a z a r n d a ekillerin b y k bir ky
meti y o k t u . Tabiatn f e v k m d a k i k u d r e t ve b y k
l k h e r e k i l d e t a k d i s e d i l e b i l i r d i . K e n d i mill
m u k a d d e s a t n h i r e n c i d e e t m e k s i z i n Kaide
ilh
larna o kadar sarahatle hrmetkrlk gstermesi
ve onlarn dinlerine, ayinlerine inkyad ancak
byle bir zihniyete dellet edebilir. Mteassp bir
h k m d a r ? hele K u r u gibi galip bir cihangir,
veievki zahiren olsun, bu m s a m a h a y a temayl
edemezdi. B u noktada niin srar e t m e k istedii
mizi ilerde v u k u a t m u h a k e m e ettiimiz z a m a n
daha kat' bir surette i z a h a alacaz.
K u r u s o n h a r e k e t i l e t a r i h e din v e v i c d a n

h r r i y e t i n i ilk t e l k i n e d e n a d a m d r . B u n d a n en o k
i s t i f a d e e d e n l e r Sargon
un
Filistinden
naklettii
y a h u d i s r g n l e r i o l d u . Kuru
Babil haznelerini
a t r a r a k K u d s m a b e d i n d e n g e t i r i l e n altn v e g
m vazolar yahudilere verdi. Onlara bu vazolarla
b e r a b e r h r r i y e t l e r i de iade edilmiti. Y a h u d i l e r
den bir k s m yklan mabetlerini ihya i i n ' v a t a n
l a r n a d n d l e r . Kurusun
Filistin m e n f i l e r i n e k a r
i l t i z a m ettii h i m a y e d e i k i a m i l a r a n m t r . B i r i n
cisi Babilin zaptnda y a h u d i l e r i n g s t e r d i k l e r i y a r
dmdr. kincisi Filistinde Msrla ran imparator
luu arasna minnettar bir u n s u r u n g i r m e s i n d e n
k a z a n l a c a k siyas faydadr. Hi p h e s i z b t n
b u f i k i r l e r Kurusun
din h u s u s u n d a k i m b a l t szhma karmt. Yahudilerin kendisini okdanberi bir halaskar, bir mesih gibi b e k l e m i
olduklar muhakkaktr.
Nebi Elyesa kitaplarnda dnya zerine ar
bir e k i gibi inen Babil t a h a k k m n
krmak
iin bir h a l a s k a r n o r a y a a d m adm y r d n
t e p i r e t m i t i . Kuru
un hareketile nebilerin
bu
tepiri a r a s n d a g r l e n irtibat o z a m a n l a r n tari
hinde birbirine b e n z i y e n hatralar brakt. Beniisr a i l i n M u s a s ile r a n n Kuru u a y n i
eydir.
Kurusun
Babili aldktan
sonraki hayat
btn
tafsiltile t a r i h e g e m e m i t i r . M a l m o l a n b i r e y
varsa kendisinin son gnlerde yeniden Trkstan
taraflarile u r a m a a m e c b u r i y e t grmesidir.
Vukuatn ald r e n k rann g a r b i n d e k i m u
v a f f a k i y e t l e r i n u z u n b i r m d d e t Kuru a a r k u
nutturduunu, orada imparatorluk aleyhine fikir
l e r v e c e r e y a n l a r h a s l o l d u u n u v e en s o n r a b a z
kabilelerin ieri rana doru m t e c a v i z v e tehditkr bir vaziyet aldn gsteriyor. K u r u arkta

bu hareketleri d u r d u r m a k iin t e k r a r silh kul

lanmaa lzum g r d z a m a n d a n sonradr ki
vukuatn dalgalar arasnda erimi, k a y b o l m u t u r .
K u r u tarihin en bariz s i m a l a r n d a n
biridir.
Zamannda
iran ve Medya m p a r a t o r l u u Trkstandan Akdenize kadar uzanyordu.
K u r u tahtn b y k olu K a m b i s e
brakmt. Fakat K a m b s butun im
paratorlua
tevars etmiyordu
arkta
Harzem,
BaMnyan
Partya
v e Krman
vilayetleri
Kurusun
i k i n c i o l u Bardyanm
i d a r e s i a l t n d a d B u m a n
zara H k m d a r l k
salahiyetim ikiye blnm
gibi garip bir vaziyete k o y m u t u . K a m b s b u n a
p e k az b i r z a m a n k a t l a n d . B a b a s n n c e s a r e t v e
ftuhat duygularn derin bir zulm ve kindarlkla
birletiren yeni Iran h k m d a r kardeini esraren
giz b i r s u r e t t e l d r t m t . Bardyanm
lmn
den k i m s e h a b e r d a r deildi. Ahali k e n d i s i n i n ora
dan k a y b o l d u u n u iittikleri z a m a n bile l d n e
ihtimal vermediler. T r k s t a n d a bir kaleye k o n u
larak m u h a f a z a edildii halka telkin olunmutu.
K a m b i s d r t s e n e k a d a r k e n d i s i n e itaat e t m e k
istemiyen vilyetleri yattrmakla urat. O n d a n
sonra yine ftuhat balad.
K u r u s u n b a z d n c e l e r i o l u n u n a h s n d a da
ha kati bir inkiafla tebarz ediyordu. Iran btn
dnyaya hkim ve metbu tantmak bu devletin
, s i y a s e t i n d e t e k b i r e s a s , b i r u m d e idi.
Kambis
ordularn toplad. Msra doru y r y o r d u .
Msr Fir'avunu Amasis frtnay daha uzaktan
grmt. Memleketi yalnz kara tarafndan mda faa i k i n c i b i r t e h l i k e y i d a v e t e d e b i l i r d i , i y o n l a r l a
Fenikeliler Iranla mttefiktiler. Bunlarn deniz
KAMBS

y u l u ile b i r k u v v e t g n d e r m e l e r i i h t i m a l e o k
yaknd. Amasis bu ihtimale kar Greklerle bilhas
sa S a m o s T i r a n Polikratla
s e r i b i r ittifak y a p t .
G r e k l e r Amasise
b i r filo ile m z a h e r e t e t m e i
t e m i n ettiler. K a m b i s G a z z e y e g e l m i t i .
Orada
b e d e v i l e r l e bir m u a h e d e aktetti. B u n l a r k e n d i l e
rine gsterilen baz menfaatlar karsnda ran
o r d u s u n u n ldeki su ihtiyacn t e m i n e d e c e k l e r d i .
O r d u Filistinden Msra g i t m e k iin l n iersi
n e girdi. B i n l e r c e d e v e su dolu tulumlarla u f k u n
krmz sathnda y r y e n ve dalgalanan bir izgi
bir hayal gibi ilerliyordu.
Amasis iyi b i r a s k e r v e k u d r e t l i b i r i d a r e a d a m
idi. M s r o n u i l k m s a d e m e d e k a y b e t t i . Y e r i n e o l u
n c Psametikgeti.imdi
o r d u n u n banda ha
kik bir reis yoktu. kinci bir m s a d e m e Msrllar
datt ( m . e. 5 2 5 ) . PsamMik
d m a n n Msra ge
m e s i n i m e n iin K a n a l m u h a f a z a y a m e c b u r d u .
B y l e bir e y e t e e b b s edilmedi.
Psametik
hayatm k u r t a r m a k k a y d n a dt. Menfise kat.
K e n d i s i n i a l m a k iin giden a s k e r ahalinin iddetli
m u k a v e m e t i n e urad. ehri muhasara
ettiler.
B i r k a g n s o n r a e h i r v e Psametik
t e s l i m edil
d i i g i b i b t n Y u k a r M s r da r a n l l a r n e l i n e
g e m i t i . Kambis
Menfisi beendi. G a r b e y r m e k
i i n b u r a s en m s a i t b i r t a a r r u z n o k t a s o l a b i l i r
di.
Sahillere
Kartacallar hkimdiler.
Siranaik h k m d a r
k e n d i s i n e be yz bin
gm
para gnderdi.
K a m b i s b u n u istihfafla k a b u l
etti, v e a v u l a a s k e r l e r i n e d a t t . O r d u
iinde
b u l u n a n F e n i k e l i l e r Kambisin
Kartaca
zerine
hareketine muvafakat etmediler. Kendi eski ms
temlekelerini tahrip ettirmek istemiyorlard. O hal
d e g i d i l e c e k y o l y a l n z s a h r a v e H a b e i s t a n y o l u idi.

K a m b i s Tep ten ( T h e b e s ) elli b i n a s k e r k a r d .

B u n l a r gittikleri y e r d e n dnmediler. A m m o n l
n n k u m l a r i r a n a s k e r l e r i n i r t m t (m. e. 5 2 4 ) .
lk t e e b b s n muvaffakyetsizlii K a m b i s i yeni ha
reketlerde b u l u n m a k t a n m e n e t m e d i . Bizzat ordusu
b a n d a Nil vadisi z e r i n d e i l e r l e m e e balad. N be yolu tutulmutu. B u r a d a n b a k a o r d u y u besliy e c e k s a h a y o k t u . O r d u Koroska
y a k a d a r Nili t a k i p
etti. O n d a n s o n r a Nabat K r a l l i s t i k a m e t i n d e l
g e i l m e e balad. Y o l u n drtte bir k s m n d a su
b u l m a k k a b i l d e i l d i . K a m b i s b i r o k telefat v e r d i k
ten s o n r a M s r a a v d e t i k a r a r l a t r d . e k i l e n z a h
m e t e g r e istihsal edilen fayda p e k m a h d u t t u . Y a l n z
S i y e n n a h i y e l e r i n d e n b i r k a r a n a rapte dilmiti.
B i r i n c i Darys
zamannda Msrn cenubun
daki Habeler ran tebaasndan
saylyorlard.
K a m b i s y a r y o l d a k a l a n Nabata
seferinden sonra
iki s e n e d a h a M s r d a v a k i t g e i r d i .
l n k o r k u n h a t r a s , z a y i ettii o r d u l a r v e e n
s o n r a o e r e f s i z , m e y u s d n a s a b n b i t i r m i t i . Za
ten k k y a t a n b e r i v c u d u n u h r p a l a y a n a r s a r a
nbetler iiinde yaptn bilmiyordu. Msrllar onu
karlarnda daima k o r k u n bir zalim olarak gr
dler.
N i h a y e t v a t a n n a d n m e k iin M s r d a n h a r e
k e t etti ( 5 2 2 ) . S u r i y e d e k e n d i s i n e f e n a b i r h a b e r
verdiler. Baz vilyetler isyan etmilerdi. htillin
b a n d a k a r d e i Bardiyayz
b e n z i y e n biri vard.
H a l k b u n u b i z z a t k a y b o l a n Bardvya
diye telkki
ediyordu. K a m b i s i n ald h a b e r b u n d a n ibaret kal
mad. M e m l e k e t t e k e n d i s i n i n h i b i r taraftar b u l u n
madn, onu mahl bir h k m d a r tandklarn,
s a h t e Bardiyanm
btn k u v v e t ve iktidar eline
aldn sylediler. K a m b i s kendini ldrd.

 r a n d a s a h t e Bardiya
roln oyny a n a d a m Gomata
isminde bir mecus papaz i d i ; s o n r a k i bir tabir ile
b i r m u ' b i t t i . K l a s i k r a n t a r i h i Gomata
y s a h t e
Semerdis
ad ile t a n r . Gomata
yalanc ahsiyeti ile
ele ald k u v v e t i h e r e y d e n e v e l m e n f i b i r din
teebbsnde
kulland.
Mevkiinde
kalabildii
yedi aydan ibaret zaman zarfnda birok mabet
l e r i t a h r i p ettirdi.
Sahtekrlk pek abuk mey
d a n a kt.
K e n d i s i n i Medya d a k a p a n d b i r
k a l e d e m u h a s a r a ettiler. E t r a f n d a b u l u n a n a d a m larile beraber ldrdler.
SAI

^ir "
AR
AR.

Gomata
d a n s o n r a i r a n t a h t B i r i n c i Darys e
intikal
o d u Namzetleri
b i n e k a t l a r n aenis bir tavlava
k o v d u l a r S a b a h l e y i n ilk k i s n e v e n atn s a h i b i h
daha a n e s
etrafa yaylmamt S k t iinde uzaktan D a r y

i n t i h a b n b y l e fal v e k u r a ile y a p l m a s n a m
zetlerin istihkaka farklar olmadm gsterir.
Bsutun ktabesndek kayde gore
Daryus'Akaman
soyundandr. Fakat Kurula mterek bir koldan
gelmemitir. K u p o n u n l a u u n c u batnda birle
i r . Daryus n h k m d a r l k m e v k i i n e g e l m e s i n i
takp eden b i r k a yllar muhalifleri yattrmak,
teskin e t m e k l e gemiti. G r l y o r k ne D a y u s u n
i n t i h a b , n e d e o n d a n e v v e l Gomata
nm
tahakk
m m e m l e k e t t e k e n d i s i m s k u n v e i n k y a t ile
k a b u l e t t i r e n nafiz b i r t e s i r h u s u l e g e t i r m e m i t i ,
i l k m u h a l e f e t Elam m u h i t i n d e z u h u r etti V a k t l e
maann y li a r n A n z a n H k m d a r l n e l l e r i n d e n
AK
k aam

aldklar b a k a bir h a n e d a n evltlarndan

Atrina
ailev k a k k n i s t e m e k iin a y a a kalkmt. Etra
fnda k e n d i s i n e y a r d m e d e n b y k bir k u v v e t
v a r d . B a b i l d e Nabonid
in i k i n c i o l u o l d u u n u id
dia e d e n Nidintbel
s a h t e Semerdis
in z u h u r u n d a n
b i r k a g n s o n r a Nabokotonosor
ad i l e k e n d i s i n i
h k m d a r iln e t t i r d i . D a r y s E l a m i i n i n h a l l i n i
cenerallarna brakt. K e n d i s i bir o r d u ile B a b i l e
y r d . H e r iki s a h a d a y a p l a n h a r e k e t m u v a f f a
k i y e t l e n e t i c e l e n d i . Atrina, ve Nabokotonosor
cr'etli
teebbslerini hayatlarile dediler.
A y r l k t e m a y l l e r i az o k h e r y e r d e m a h s u s t u .
Medyann
y e r l i o r d u s u Kiyaksar
evltlarndan
Fraurt u k r a l l k m e v k i i n e g e t i r d i . M e d y a istik
llini i s t i y o r d u . D a r y s b a k a y e r l e r d e k i i h t i l l i
bastrdktan
s o n r a Medya
ya geldi.
Fraurt
la
a r p t . Fraurt
R e y e k a m t . B i r az s o n r a e l e
geti.
Hkmdar
burnunu, kulaklarn,
dilini
kestirdikten, gzlerini de o y d u r d u k t a n s o n r a iki
sene
Hangmatana
saraynn kapsnda zincirle
bal o l a r a k a h a l i y e t e h i r e t m i v e s o n r a astr
mt.
htill v e h o n u t s u z l u k T r k s t a n h u d u t l a r n
dan Lidya ya k a d a r trl trl e k i l l e r d e s e k i z
sene srklendi. B u mddet zarfnda hkmetin
iln ettii s e f e r l e r o n d o k u z d u r . D o k u z k i i i s t i k
ll v e h k m d a r l k d a v a s n a k a l k t i i n s i l h
kuvvetile tenkil edilmitir. Bu suretle husule gelen
intizam btn imparatorluun manzarasn dei
tirdi. K u r u s u n d i n v e m i l l e t k a y t l a r h a r i c i n d e
t e s i s ettii M e d y a - r a n t e f e v v u k u y e r i n e m e m
l e k e t e m t e r e k b i r din v e m u t l a k b i r i d a r e
sistemi veren bir ran Devleti kaim olmutu.

2. KURU

DARYS

K a d m ran tarihinin en ziyade tahlile m u h t a

k s m Gomatamn
z u h u r u n u takip eden b y k ve
kanl inklp devresidir. En son zamanda yazlan
b i r k a d m r a n t a r i h i s a h t e Semerelisin
yktrd
mabetlerden b a h s e d e r k e n yle d i y o r :
" P e r e l e r i n m a b e d i y o k i u . Gomatamn
tahrip
ettii i b a d e t h a n e l e r e v e l c e f e t h e d i l e n m e m l e k e t
l e r d e o l m a l ! k e n d i s i n i b u ifrata s e v k e d e n h a l i n
din t a a s s u b u o l d u u m e y d a n d a d r . , ,
T a r i h i n b i z e k a d a r v s l o l a n tafsilt, K a m b i s ten s o n r a r a n m p a r a t o r l u u i e r s i n d e b i r m a b e t
mcadelesinin z u h u r u n u gsteriyor. strabo v e
saire gibi y u n a n m u h a r r i r l e r i K a m b i s z a m a n n d a
baz m a b e t l e r i n y k l d n m e v z u u b a h s e t m i l e r dir. B u t a h r i b a t K a m b i s t e n b i r h a y l i z a m a n s o n r a
Darysn olu K e r k e s tarafndan yabanc m e m
leketlere k a d a r temil edilmiti. Sicilyal D i y o d o r
K e r k e s i n m a h z a Delfteki Apollon m a b e d i n i yk
m a k iin o r d u sevkettiini yazyor. B u iki y k m a
d e v r i a r a s n d a b i r de i h y a v e t a m i r d e v r i g e
mitir. D a r y s m a h u t Bisutun kitabesinde Gomata
mn yktrd mabetleri ihya ettiinden bahsetmi
tir. D e m e k k i m a b e t l e r u z u n b i r i n k l p g e j r m i t i .
B a z m e l l i f l e r Gomata
vak'asmn maksadn temin
iin D a r y s tarafndan tasni edildiine k a n a a t
e t m i l e r d i r . Hali h a z r d a b u s z t e v s i k e d e c e k
b i r delil b u l u n a m a z . F a k a t ' y k l a n m a b e t l e r i n n e
tarzda tamir edilmi olduu tarih nazarnda daima
pheli kalacaktr. htimalki Darys ibadethane
ler y e r i n e a t e g e d e l e r i n a etmiti.
Ategede, mabet meselesi dorudan doruya
bir trklk, v e sonraki iranlhk bahsi gibi telkki

KURU-DARYS

i i

o l u n a b i l i r . Manjs
Fontanm
s a r a h a t l e i f a d e ettii
gibi, A l l a h i i n e v l e r y a p m a k srf T u r a n z i h n i y e - |
tidir. r l e r i n m a b e t l e r i a k h a v a v e o r m a n d .
H e r o d o t u izahat v e r i y o r :
"Benim bildiime gre, Parslarca heykel, ma
bet, v e m e z b a h l a r i n a s g a y r i m e r u d u .
Bunlar
y a p a n l a r n a z a r l a r n d a a k l s z v e deli s a y l r l a r d .
Hakikatte onlarda G r e k l e r gibi Allann insanlar
dan b a k a bir m a h i y e t i o l m a d n a kanidiler zan
n e d e r i m . G r e k l e r , Zese e d a l a r n z e r i n d e k u r
banlar arzederlerdi.,,
H e r o d o t u n b i z e b i l d i d i r i P a r s l a r dinceMet
ler ve
Anzanitlerle
m t e r e k olan ilk ranllar d e i l d i r l e r .
Mabetleri istemiyen sonraki ran dinidir.
Zeratutramn
Avestasmda hibir mabet meselesi
mevz u u b a h s o l m a m t r . r a n p e y g a m b e r i y a l n z Allaha ibadet iin y a k l a c a k atein m e r u bir y e r e
konulmasn tavsiye ediyordu.
u h a l d e l l e l e d e r ki, y k l a n i b a d e t h a n e l e r
Kurusun
yaad z a m a n l a r d a h k i m olan b a k a
b i r din s i s t e m i n i n m a h s u l idi. S o n r a k i
dim
c e r e y a n l a r b u n l a r t a h r i p ettirdi. n k l b n m e n e
ini Zeratutra
nn ahsnda ve taraftarlarnda
ara
mak lzmgelir.
i m d i y e k a d a r b u i s i m e t r a f n d a v a p l a n tet
kikler b i r k a noktada t e m e r k z etmitir. Bazlar
u k a n a a t i i l e r i s r m l e r d i r : Zeratutra
a d ta
rihte bir k a defa y a a m t r . Milttan 2 0 , 2 2 asr
e v v e i Medya da z u h u r e d e n b i r d i n m e s s i s i b u
ismi tayordu. Sonradan gelenler onun k o y d u u
esaslar
bazan
takip,
b a z a n da
i h l l ettiler..
k i n c i b i r f i k i r u d u r : Kurula
Darys
zaman
arasnda biri dierini b e n i m s e y e n iki
Zeratutra
gelmitir. S o n r a k i avesta dini Babil y a h u d i l e r i n 385

25

den r e n d i i eyleri k e n d i d n c e l e r i n e k a r
tran bir Zeratutrann eseridir.
Her halde Avestann son ekilde alkadar bir
Zeratutra mevcuttur. Ve bu adam vukarda
uzunuzad izah edildii g i b i m e n s u p o l d u u M e d ya m u h i t i n d e telkinlerini k i m s e y e k a b u l ettire
m e d i i i i n Baktriyan
h k m d a r Estaspm
ya
n m a gitmi orada muvaffak olmu, dinini
tesis
e t m i t i r . Metlerinreddettikleri bu
yeni
din,
hangi
kuvvetle
m e y d a n a kt
bilinmiyen
Gomata
m n u u u r s u z taassubile eski mill m a
b e t l e r i y k p b i t i r d i k t e n s o n r a Kstasp
m olu
b i r k u r a ile h k m d a r l k
mevkiine
kverm i t i r . B i r b i r i n i t a k i p e d e n i h t i l l l e r a y r l k te
e b b s l e r i v e din m c a d e l e l e r t e k b i r
amilin
t e s i r i a l t n d a d r : Kuru u n t e s i s ettii e s e r i k e n d i
enkaz stnde baka bir heyete k o y m a k !
htimalki balangta G o m a t a y tevik edenler
- baz m v e r r i h l e r i n i m a ettikleri g i b i D a r y s n
taraftarlar olmutu; G o m a t a bunlarn elinde bir
aletten b a k a bir ey deildi.
K u r u b a l a d ite s a m i m idi. O M e d y a v e
ran ittihadnn t e f e v v u k u
altnda a r k l a g a r b
birletirecek siyas bir esas k u r m a d n m t .
Bunda
h i b i r temsil fikri, h i b i r din m a k s a d
yoktu. daresi altndaki m e m l e k e t l e r
ayr ayr
k e n d i h k m d a r l a r n , dinlerini v e mill
inkiaf
larn muhafaza edeceklerdi.
r a n n ilk h k i m d l d u u y e r l e r l e r d e y a y a n m i l
letler bu u m u m m s a m a h a v e ' h r r i y e t p e r v e r l i k
siyasetinin k y m e t i n i b i r b i r i n d e n d a h a iyi takdir
ediyorlard. B a z a n tarihte en k k b i r h d i s e
b a h b a i n a b i r d e v r i i z a h e d e r . Kambis
Msrda
K a r t a c a - z e r i n e y r m e i t a s m i m ettii z a m a n

KURU

DARYS

kendisile mttefik olan Fenikelilerin b u n a muvafa

k a t e t m e m i v e Kombisi
azminde
vazgeirmi
olduklarn yukarda sylemitik; bundan bilhassa
m t e r e k bir hatrann tesiri de amil o l m u gibi
g r n r . F e n i k e l i l e r i n K a d i k s t e m a b u t l a r Melkart a
ait b i r m a b e t l e r i v a r d k i b t n g a r p m s t e m l e
k e l e r i n i n d i n m e r k e z i h a l i n d e idi. M a b u t Melkart k a
d m y u n a n v e ltin h e r k l l e r i n i n a y n i idi. H e r
millet b u n u takdis ediyordu. H a l b u k i m a b u t Melkarhn gemilerle spanyaya gitmesini temsil eden
e f s a n e d e F e n i k e l i l e r e M e t l e r v e P a r s l a r da k a r
trlyordu. M a b u d u n etrafndaki askerler arasnda
b u n l a r da m e v c u t t u l a r . B u hatra
hangi devre
ait o l u r s a o l s u n Melkart m b a k a b i r i s i m a l t n d a
M e t l e r v e P a r s l a r a ait i l h l a r a r a s n d a da
takdis
e d i l d i i n e d e l l e t e d e r . Kuru v e Kambis
zamanla
r n d a h e n z Elam m u h i t i n d e e n e s k i z a m a n l a r d a n
intikal e d e n m t e r e k bir din a n ' a n e l e r i izlerini
t a m a m e n kaybetmemiti. Kuru Anzanl bir Ouz
sfatile b u a n ' a n e l e r i n h e p s i n e k y m e t v e r d i . B u
n u n iin Babilliler k e n d i s i n i bir Babil h k m d a r ,
Yahudiler bir rehakr, Metler bir Trk, bir Anza
nit d i y e t a n d l a r . Lidyadan
baka heryerde birok
t a r a f t a r l a r b u l d u . V e h e r y e r i k o l a y l k l a t e s h i r etti.
Darysn
ran Devleti bu gidiin btn btn
a l e y h i n d e b i r r a n a r i s t o k r a s i s i ile k a r k A v e s t a
b i r din s i s t e m i n i e t r a f n a z o r l a k a b u l e t t i r e c e k b i r
v a z i y e t ald.
M e d y a E l a m v e A n z a n m u h i t l e r i n d e Darys
n
yapt slahat imparatorluun idaresini birden
b i r e sk b i r m e r k e z i y e t altna k o y m u t u .
Gr
nte h e r y e r k e n d i mill m e s s e s e l e r i n i m u h a f a z a
ediyordu. Fakat hereyin fevkinde Satrap vard.
B u n u dorudan doruya m e r k e z intihap ediyor

ve kendisine h e r trl salhiyeti veriyordu. M h i m

memleketlere gnderilen Satraplar hkmdarn
e t r a f n d a t o p l a n m o l a n i m t i y a z l y e d i Dars a i l e s i n
den intihap edilirdi. B u S a t r a p h k l a r adeta m a h d u t
bir ran aristokrasisine verilmi bir inhisard. Ba
ka u n s u r d a n gelenler, m e s e l Metler b y k bir
Satrapha geemezlerdi. ran aristokrasisi iinde
temessl eden
Parslara verilen
imtiyaz buna
m n h a s r deildi. M e m l e k e t i n
h e r taraf
ar
v e r g i l e r altnda inleyip d u r d u u halde
Parslar
b u n d a n azade idiler. Metler s e n e v i y z bin k o y u n ,
d r t b i n k a t r , c b i n at v e r m e e m e c b u r d u l a r .
Buna kar Parslar yalnz h k m d a r n tesadfen
kendi memleketlerinden gemesi esnasnda kendisi
ne baz hediyeler takdimde mkellef tutulmular-,
di. B i r k o y u n d a n b i r b a r d a k s t e , b i r a v u u n a
kadar en kymetsiz birey veren btn mkelle
f i y e t i n i ifa e t m i o l u y o r d u . A h a l i n i n Darysle
se
lefleri h a k k n d a k i telkkisi i d a r e n i n tbi o l d u u
farklar izah eder; h e r k e s yle s y l y o r d u :
Kuru
b i r b a b a idi. Kambis
b i r e f e n d i o l d u . Darys
ka
zanca ackm' bir muhtatr.
u tafsilt
Kurusun
t e s i s ettii r a n - M e d y a " h e g e m o n y a s k a r s n d a
Darys
h k m e t i n i n ne d e m e k o l d u u n u gster
m e k iin kfidir.
'
Darysn
verdii ekil
iran
aristokrasisini
m s t a k i l ve mill bir devlet haline k o y d u .
Medya
Elam
v e Aman
muhitleri, hatta T r k s t a n a y a k n
baz yerler y a v a y a v a ve bariz bir t a h a k k m l e
o n d a t e m e s s l e t t i l e r . t e Anzan
Akamanlarle
kendisinin ayni aileye m e n s u p olduunu ancak
k e n d i k i t a b e s i l e t e v s i k e d e b i l e n Darysn
ailesini
a y r a n v e Anzanitlerin,
Ouzlarn
trkln
tari
he unutturan amil budur.

3.

D AR Y TEN

SKENDERN
KADAR

LMNE

D a r y s etraftaki ihtilaflar b a s t r d k t a n s o n r a
gzlerini Hindistana v e garp tarafna dikmiti.
lk hedefi Hindistan sahas oldu; b u r a d a yapt
s e f e r k e n d i s i n e ilk a d m d a g e n i
Heptahindu
( P e n c a p ) o v a l a r n k a z a n d r m t r . Darys
Hintte
uzun mddet m e g u l o l m a k istemedi,
(inds)
n e h r i z e r i n d e t e s i s ettii b i r filo H i n t i s t a n S a t r a p hmn h u d u d u n u bu rman uzanabildii
saha
z e r i n d e t e s b i t etti. F i l o n u n k u m a n d a n l n a
Sklak
i s m i n d e b i r g r e k g e t i r i l m i t i . B u a d a m alt a y g e
m i l e r l e M e k r a n , G e d r o s i e ve Arabistan sahillerin
de dolaarak rann m e v c u d i y e t i n i tanttrd. Yu
n a n i s t a n Darys
i i n h e r y e r e t e r c i h o l u n m a k lz m g e l e n b i r istil s a h a s idi. F a k a t o n d a n e v e l Av
rupa itlerini, yani simdi k s m e n C e n u b R u s y a y a
tesadf eden saha da ve Karadenizin imalindeki
G m l T r k l e r i itaat.altma a l m a k lzmd. D a r y s
<Swstan Sart h u d u d u n a k a d a r a s k e r b i r y o l y a p t r d .
B u n u n b o y u iki bin drt yz k i l o m e t r o y a varyor
du. Y o l z e r i n d e m u h t e l i f p o s t a m e r k e z l e r i t s s i s
etti. M e n z i l l e r d e a t l a r d a i m a h a z r d . H e r m e r k e z
ald eyi son sratle teki m e n z i l e n a k l e d i y o r d u .
itler o z a m a n servet ve cesaretlerde m e
h u r d u l a r . D a l a r d a k i altn m a d e n l e r i n i i l e t m e k
o n l a r z e n g i n e t m i t i . Darys
itler z e r i n e ha
reket etmeden evvel Kapadokya Satrab!
Aryamana
Karadenizin imalinde bir akn
yaptrd
(m. e. 5 1 5 ) . G e t i r i l e n e s i r l e r o r d u n u n h a r e k e t i i i n
l z m o l a c a k m a l m a t v e r d i l e r . Darys s e k s e n b i n
k i i l i k b i r o r d u ile s t a n b u l b o a z n g e t i . T r a k y a n n a r k t a r a f n itaat a l t n a a l d k t a n s o n r a yon-

larn yaptklar g e m i l e r l e tertip edilen b i r k p r

z e r i n d e n T u n a y geti. G m l bir halde bulu
nan itler h i b i r y e r d e iran o r d u s u ile t e m a s a
meydan vermediler. ki ay Tuna ve Don nehir
leri arasnda dolaan o r d u y i y e c e k v e i e c e k t e n
son d e r e c e muztaripti. itler iran o r d u s u n u n dorulduu istikamet zerine zahireleri yaktklar gibi
k u y u l a r da d o l d u r u y o r l a r d . Darys b u fena e r a i t
altnda daha imale k a r a k baz kyleri yaktktan
v e rasgeldli eyi y a m a ettikten s o n r a geldii yol
z e r i n d e n geri d n d . SatrapMegabesAa kumandas
altna verilen s e k s e n bin gisilik ordu T r a k y a n m
tbiiyetini temin etmi v e M a k e d o n y a y tazyka
b a l a m t . B u v a z i y e t r a n ile i m a l Y u n a n i s t a n !
yakndan karlatrm oluyordu. Aradaki mna
s e b e t p e k k s a b i r z a m a n i i n Atmann
gsterdii
bir inkiyat ve teslimiyete benziyen bir ekilde
d e v a m etti. A t i n a l l a r d a h i l s i y a s e t l e r i n e ait b a z
vak'alarda yakndaki
satraplarm
mdahalesini
i s t e y e c e k k a d a r ileri g i t t i l e r . F a k a t b u h a l k o l a y c a
a k s i n e d n d . L i d y a S a t r a b m n Naksosa
kar
yapt bir aknda b y k bir muvaffakyetsizlie
u r a m a s e v v e l yonlar,
daha sonra
bunlara
iltihak eden dier eyaletlerle b e r a b e r Atinallar
r a n n a l e y h i n e t e v i k etti. M t t e f i k l e r b i r d e n b i r e
arta
t e c a v z ettiler.
Darys h a y a t n d a e n z i y a d e m t e e s s i r e d e n
h d i s e l e r d e n b i r i b u idi. H u s u s a d a m l a r n a h e r gn yemee oturduu zaman kendisine
Atinal
larn
yapt fenal hatrlatmalerm emretmiti.
B u h u s u m e t r a n l a Y u n a n i s t a n m iki asr birbirile
v u r u m a s n inta etmitir.
Darysn
Y u n a n i s t a n a kar giritii iki m u
h a r e b e d e n b i r i n d e o r d u n u n l e v a z m n t a y a n filo

iddetli bir frtnaya tutulmu, yardan ziyadesini

k a y b e t m i t i . k i n c i defa A d a n a o v a s n d a b y k
b i r k u v v e t t a h i t e d i l d i . Alt y z s e k s e n g e m i ile
A v r u p a y a k a s n a geirilen bu ordu, lehinde v e
aleyhinde neticelenen birka arpmadan sonra
Maraton
da m a l b i y e t e u r a d . Y u n a n l l a r b u
n u n l a m e m l e k e t l e r i n i i s t i l d a n k u r t a r d l a r ( m . e.
490).
D a r y s Msra gitmiti. B u r a d a baz slahat yapt.
Msrllarn m u h a b b e t i n i k a z a n m a k iin kulland
en b y k v e en m e s s i r vasta din d u y g u l a r
o k a m a k oldu. R u h a n z m r e m e m n u n d u .
Bir
satrabm idaresi altnda h k m d a r l k m a k a m n
m u h a f a z a e d e n Fir'avun v e ailesi de m e m n u n d u .
Fakat k y l l e r vergilerin arlndan son d e r e c e
strap e k i y o r l a r d . htill bu strabn tabi bir
i f a d e s i h a l i n d e o r t a y a k t (m. e. 4 8 6 ) .
Darys
b u n u n l a itigal e d e m e d i . A y n i s e n e n i n s o n b a h a r
m e v s i m i n d e v e f a t etti. Y e r i n e o l u Kertesi
getir
diler. ran tarihi en ufak bir yenilikle d e i m i
deildi. Y i n e evelkiler gibi ordular toplanacak,
i s t i k l l i s t i y e n y e r l e r s i l h l a s u s t u r u l a c a k , ftu
hat ve intikam m u h a r e b e l e r i yaplacakt.
Msr
ihtilli a y n i v a s t a ile b a s t r l d . O n d a n s o n r a
Y u n a n i s t a n a geildi. m p a r a t o r l u k h u d u d u iin
deki milletlerden hibiri bu m u h a r e b e y e itirakten
mstesna tutulmamt. Ordu anakkle boaznn
e n m s a i t iki n o k t a s n d a k u r u l a n
kprlerden
A v r u p a kysna geti.
r
Yunanllar mstevlileri Termopil
geidinde
karladlar. B y k m u h a r e b e l e r balad. ranllar
b a k a bir yoldan T e r m o p i l i n a r k a s n a getiler, ve
Atinay yaktlar.
Salaminde giriilen son
bir
m u h a r e b e iran o r d u s u n u b t n b t n z e d e l e d i .

Kerkes yeeni Mardonu (Mardonios) ordusunun

banda brakarak Asyaya ekildi.
Drt yz altm bete saraylara ve h k m d a r a
m a h s u s b i r facia, s a r a y a d a m l a r n n i h a n e t v e sui
k a s t Kerkes in m e z a r n h a z r l a d . ' H a l e f l e r i r a n n
h a r p hayatn K e n d i hayatlar k a d a r uzattlar.
nc
Darys
kodaman
z a m a n n d a idi ki, e n
g a r i p b i r a n l a m a m a k s i y a s e t i , i r a n p a r a s ile g r e k
.altn a r a s n d a k i f a r k m e s e l e s i skender
in r a n a
y r m e s i iin vesile oldu. s k e n d e r k e n d i asr
i i n m u t a v a s s t s a y l a c a k b i r k u v v e t l e r a m istila
etti. S o n kat' m u h a r e b e Erbil ( A r b e l ) d e o l m u t u .
Darys ordusu burada son b o zg u n l u a urad.
. B a k t r i y a n S a t r a b Nobi (m. e. 3 3 0 ) k e n d i s i n i l
d r d . Akaman
mparatorluu
s k e n d e r i n istilsile artk tarihe k a r m t . lk r a n D e v l e t i n i n
hayat iki y z d o k u z s e n e d e v a m etmitir.

D.

PARTLAR

skenderin rana girmesile lm arasnda yedi

senelik bir zaman gemitir. skender Asyada b
tn manasile bir iran imparatoru halinde yaad
denilebilir. rann h k m d a r l a m a h s u s btn
detlerini kabul etmi, iran imparatorlarnn k r m z
renkte geni elbiselerini giymi, onlarn talarn
b a n d a g e z d i r m i t i . Darys n s a t r a p l a r m d a n b i
r i n i n k z Roksanla
izdiva etmesine r a m e n haya
tn b y k b i r z e v k v e s e f a h e t l e m i i i n d e g e i r i
yordu. H e r k e s eski iran h k m d a r l a r gibi o n u n
n n d e de y e r e k a p a n m a a m e c b u r d u . l m bir
sefahet g e c e s i n i n s a b a h n a k a r o l d u . B a n n altna
koyduklar demir kalkan burnundan
boanan
kanla slanmt. Avrupada y e r i n e y e e n i n i
ge-

.tirdiler. A s y a
mparatorluunda
kendisini
istihlf e d e c e k k i m s e y o k t u . Z e v c e s i n i n
iki a y
sonra douraca ocuk dnyaya gelinceye kadar
P e r d i k a s (Perdicase) i s m i n d e biri h k m d a r naibi
intihap edildi. Satraplklar s k e n d e r i n k u m a n d a n
l a r n a i n t i k a l e t m i t i . B u n l a r n k e n d i i d a r e l e r i al
tndaki m e m l e k e t l e r d e tam bir istikllle y a a m a a
b a l a m a l a r iin u z u n bir z a m a n g e m e d i .
Muhtelif eyaletleri birbirine balayacak mer
kez bir k u v v e t k a l m a m t . R e k a b e t l e r m u h a r e
b e l e r e kart. Neticede Asyann b y k bir ksm
S u r i y e v e r a n k t ' a l a r S e l e f k s ( S e l e u c u s ) n ida
resi altnda topland. Tarihe' Selefksler (Seleucides)
i s m i l e y e n i b i r h k m d a r l k k y o r d u (m. e. 3 1 2 ) .
nc Selefksn hkmdarl zamannda
P a r t l a r r a n k u r t a r m a a t e e b b s ettiler. h t i l l
Arsak
i s m i n d e b i r t r k b a b u u n u n r i y a s e t i al
t n d a m e y d a n a k m t . Part l a r t a r i h e m a z b u t
o l m a y a n bir z a m a n d a in T r k s t a n m d a n gel
m i l e r d i r . Selefksler
a l e y h i n d e m c a d e l e y e gir
d i k l e r i g n e k a d a r ( m . e. 2 5 5 ) H a z a r d e n i z i n i n
c e n u b u a r k s i n d e Hirkanya
( H y r c a n i e - C u r c a n ) ya
y a k n b i r s a h a d a m e h u l b i r h a y a t g e i r d i l e r . Ar
sak B a k t r i y a n h l a r a k a r y a p t m u h a r e b e d e m a k
tul d t . K e n d i s i n i n y e r i n e g e l e n k i n c i Arsak k i
Tiridat
a d n a l m t r Hirkani
Kralln zabtetti.
Halihazrda Esterabat denilen (Zadrakarta) P a h
l a r n ilk h k m e t m e r k e z i d i r . Tiridat la b e r a b e r
( B a k t r i y a n ) g r e k l e r i d e Selefks
aleyhinde hare
kete gemilerdir. Bu son hareket Partlara Suriy e y i k a z a n d r d . Tiridat b y k h k m d a r u n v a n n
almt.
Paraflar
yade

hakknda

bunlarn

yaplan tetkikler

Trk rkndan
393

d a h a zi

olduklarn

mey

d a n a k a r y o r . A l f e r t M o r i n i n (Al r e d M a u r y ) M.
Belodan n a k l e n yazdna gre Partiar,
Trkler
v e Komanlarn
m e n s u p o l d u k l a r a i l e d e n d i r . (M.
Belo) K o m a n lisannn do&rudan d o r u y a t r k e
o l d u u n a k a n i idi.
Herodot
b u n l a r a P a r t h i e n s= P a r t i a r
ismini
veriyor. ivi yazsile yazlm kitabelerde Partlarn m e m l e k e t l e r i n e P a r t v a denilmitir. B u i s i m
ayni saha civarndaki yerlerde (Pahlav) ekline
g i r m i t i . K u r u n u v u s t a d a R o m a n l a r a v e r i l e n Polovzes a d n n a y n i k e l i m e d e n b a k a b i r e y o l m a
d n a k a n a a t g s t e r i l i y o r . Alfret
Mori
ite u
fikirdedir:
"Atrek ( E t r e k ) h a v z a s n d a s a k i n o l a n Trk
ko
luna m e n s u p Turan kable l e r i m i l t t a n i k i a s r e v e l
cenubuarkye
doru
ilerlemilerdir.
Bunlarn
d i e r k s m l a r n n d a b i r o k a s r l a r s o n r a Hazar m
i m a l i n e k t k l a r v e T h e i s s e ( T i s z a ) , v e Tunaya
ka
d a r i l e r l e m e k s u r e t i l e C e n u b R u s y a y i s t i l l a r al
t n d a b r a k t k l a r z a n n o l u n a b i l i r . Sikller
(Sicul e s ) y a n i Transilivamja(Transylivanie)
Zekleri
(Szekler) ki k e n d i atlarn taksim o l u n d u k l a r kazalar
dan (Szek) almlardr. Baz mellifler tarafndan
H u n l a r n a h l f a d d e d i l m i l e r d i r . , , Zeklerin
ve bun
larla m t e r e k bir aileden olduklar
bildirilen
P a r t l a r n Trk o l d u k l a r m g s t e r m e k i i n b u k a d a r
izahat kfidir zannederiz.
Partim k e n d i l e r i n i n Akaman
hanedanndan
olduklarn sylyorlard. Bu rabta y u k a r d a
Aka
manlar,
Ouzlar*Parsovalar
hakknda verdiimiz
m a l m a t teyit eder. Partlarn iddias d a h a b a k a
b i r n o k t a y t e n v i r e m e d a r o l u r k i , b u da
Akamam larn
mensup
o l d u k l a r Parsova
larn
tpk
Partiar
g i b i in Trkstan
ndan gelmi olmalar
dr. P a r t i a r t e s i s e t t i k l e r i d e v l e t l e e s k i r a n m p a -

ratorluunu yeniden vcuda getirmi oluyorlard.

F a k a t skenderin
istils ran z e r i n d e o k a d a r
d e r i n t e s i r l e r b r a k m t ki b u d i r i l i i n h a k i k b i r
canlanma olduuna marnlamyordu.
K l a s i k i r a n t a r i h l e r i Tartlar
(Ekdniyan)
dev
rine pek az bir ksm ayrabilmitir.
Firdevsnin
e h n a m e s i n d e E s k n i y a n a tahsis edilen
para
b i r k a sahifeyi g e m e z . Baz mellifler
bunun
Firdevsl
d e v r i n d e Tartlarn
t r k l n e ait f i k r i n
d a h a kat' o l m a s n d a n ileri geldiini
sylemi
l e r d i r . Metlerin
Romallarla
mcadeleye
girmesi
Tartlar
z a m a n n a tesadf eder. R o m a
salname
l e r i b u m u h a r e b e l e r i n h a t r a l a r n m u h a f a z a et
m i t i r . Tartlar
la Romallar
arasndaki arpma
l a r n b i r i n c i s i v e e n m e h u r u Krass
ordusunun
m a h v n inta eden m u h a r e b e d i r . R o m a patrisiy e n l e r i n d e n Krasss
Suriye hkmetini deruhde
e t m i t i . Tartlara
k a r a a c a b i r m u h a r e b e ile
dier patrisiyenlerin yaptklar seferleri, kazandk
lar f t u h a t g l g e d e b r a k m a k i s t e d i . N e a s k e r
t o p l a m a n n k l , n e de kabilelerin b e d d u a v e
lanetleri kendisini bu sebepsiz kan d k m e k vah
etinden vazgeirmedi. E r m e n i s t a n kiral mttefiki
idi. M e h u r R o m a k u m a n d a n l a r n d a n
Kasiys
te
muavinliinde bulunuyordu.
Bunlarn muhale
f e t i n e r a m e n Mezopotamya
o v a l a r n a dald.
O r a d a ( K e r h a ) y a n n d a Tart H k m d a r
Orodesin
k u m a n d a n Srena t a r a f n d a n k u a t l d . K e n
di o l u i l e b e r a b e r 3 0 0 0 0 k i i l i k b i r o r d u k a y b e t -
t i k t e n s o n r a k e n d i s i d e telef o l d u ( m . e. 5 3 ) . R o
m a l l a r Tartlarla
k a r k a r y a m u h a r e b e n i n im
k n s z l n a k a n i idiler.
Onlarla
harbettikleri
z a m a n bir taraftan z e r l e r i n e bir o k y a m u r u
y a d r r l a r , d i e r y a n d a n a t l a r n s o n s r a t l e ko
395

t u r a r a k k a a r l a r d . Partlarn
milttan evel
255
s e n e s i n d e balayan hakimiyetleri milttan sonra
2 2 6 s e n e s i n e kadar d e v a m etmitir. Bu m d d e t
zarfnda kendilerinden 3 0 h k m d a r gelmitir.
Part Devletinin hayat, bilhassa son z a m a n l a r Ro
mallara kar yaptklar muharebelerle
geer.
Sasanler
Farsistanda y e n i bir devlet, y e n i bir
h a n e d a n t e s i s e t t i k l e r i z a m a n Partlar
Nisibin
(Nusaybin) surlar n n d e Romallarla v u r u u y o r
.ve o n l a r r a n a s o k m u y o r l a r d .
E.

SASANLER

VE SON

DEVIR

Btn kadm c e m i y e t l e r d e olduu gibi ranl e r a r a s n d a da h k m e t t e k i l t t e d e n b e r i m e r

kez ve mterek messeselerden
ziyade
zm
r e l e r v e k a b i l e l e r i n h u s u s s a l h i y e t l e r i n e , ida
r e l e r i n e tbidi. H e r z m r e y a h u t k a b l e
do
rudan
doruya kendi arasndan
seilen ocak
v e aile b y k l e r i n i n idaresi altnda b u l u n u y o r d u .
B u n u n s e b e b i b e l l i idi.
Z m r e l e r d e bilgiler v e t e c r b e l e r a n c a k ailev
b i r o c a k t e r b i y e s i n e istinat e d i y o r d u . K a b l e h a y a
tnda ise vadiler ve kaleler cemiyetleri daima
birbirlerinden mstakil paralara ayran bir ge
i n m e v e m d a f a a v a s t a s o l m a k t a idi. r a n n
Partlar zamanndaki itima manzaras
bilhassa
bu iki ekilde g z e arpar. H e r ehir, y a h u t h e r
kale surlarnn iersinde bir derebeylii ve z m r e
h a y a t y a y o r d u ' Susyan,
Isfahan,
Darabkerd
gibi
byk yerler ve ehirler kendi beylerini h k m
dar tanmlard. Bu dank vaziyette h e r h a n g i
bir ailenin iki e h i r s t n d e tesis e d e b i l e c e i
nfuz memleketin
umum
hakimiyetine
doru
atlm bir adm saylabilirdi.

Partiar
h e n z k u v v e t l i b i r o r d u ile r a n n b i r
t a r a f n d a Roma y m a l p e d e r k e n d i e r b i r t a r a
f n d a u f a c k b i r a i l e n i n , b i r Sasan
hanedannn
b i r d e v l e t t e k i l e t m e s i ite b u n f u z l a o l m u t u .
K k bir kale muhafzlndan birdenbire ran
h k m d a r l n a y k s e l e n Ardir
mevkiini kendi
c r ' e t v e c e s a r e t i l e b e r a b e r b a b a s Babek in t e e b
bslerine m e d y u n d u r . B u hanedann m e y d a n a k
t g n l e r d e Darabkerd
k a l e s i n i n asl h k i m i v u
r u l d u . Ardir in b y k k a r d e i pur
zevcesinin
k o n a n d a an bir k a z a y a urad.
Ardir in b i r g i b i h a r e k e t e g e l i r g e l m e z b
y y e n h a k i m i y e t i o k a d a r s e r i o l d u ki, P a r t H
k m d a r I V n c Artaban
galip ordusile
Susyanda
Ormozdaan
o v a s n a i n d i i z a m a n on'u k e n d i s i n
d e n d a h a k u v v e t l i b i r o r d u ile k a r s n d a b u l
m u t u , ilk m s a d e m e d e Artaban
malp
olan
o r d u s u n d a n l olarak ayrld. Artk ran tamamile
Ardir in e l i n d e idi. P a r t l a r n Sasan l e r e b r a k t
tarih vazife m e m l e k e t i Romallara kar mdafaa
edecek bir orduyu
evelce
oldu
gibi
ayak
s t n d e t u t m a k t . Sasanier
drt asr bu vazifeyi
m u v a f f a k i y e t l e ifa ettiler. S a s a n l i k t a r i h i n i n e n
d o r u h u l s a s iste u b i r k a k e l i m e d e n i b a
rettir.
Sasan
i s m i Ardirin
byk babas Sasandan
g e l m i t i r . B u a d a m Persepoliste
Anahita ( Nahid,
Z h r e ) m a b e d i n i n m u ' b i d i , y a n i m u idi.
Ardir
in a h l k y a t a ait b i r e s e r i m a z b u t t u r . B u i k i k a y i t
Sasan
ailesinin
kendi zamanna gre meden ve
m n e v v e r bir muhitte yetitiini gsterir.
Sasan
ler son pars m e z h e b i n i n yani Mazdeizmi tedvin
v e t e y i t e t t i l e r . Venedikte
Mihitarist manastr k
t p h a n e s i n d e b u l u n a n E r m e n i c e v e S r y a n baz

e s e r l e r - ki fransz m s t e r i k l e r i tarafndan ter

c m e edilmitir-Sasaraleri yaatan asker kuvvet
lerin bilhassa trk ordularndan m t e e k k i l oldu
u n u g s t e r i y o r . S r y a n Mikail
tarihine gre bir
aralk stanbul surlarna kadar ilerliyen
Sasan
o r d u l a r n n b a n d a karadoan
isminde bir k u m a n
dan b u l u n u y o r d u . O zaman Sasanler Romallardan
aldklar ganimetlerden
bir ksmn
Horasann
ark hudutlarnda yayan trk hakanna gn
derirlerdi. Sasanlik islmiyetin teesssnden son
r a , y a n i k i n c i H a l i f e mer-l-Faruk
tarafndan
g n d e r i l e n b i r o r d u n u n i s t i l a s z e r i n e t a r i h sah i f e s i n d e n silindi.
8 2 0 senesine doru halifelerin kuvvetten d
mesi r a n a yeniden hayat verdi. Araplar birbirini
m t e a k i p ran vilyetlerini kaybettiler.
Tahirier
Saffar\er,Smnler,li
Bveyh, Gaznevler
muhtelif
d e v l e t l e r t e k i l ettiler. B u h a n e d a n l a r n y e r i n e e n
s o n S e l u k l e r k a i m oldu. lk h k m d a r 1 0 3 7 de
Badadi
zaptettikten sonra rana h k i m olmutu.
Harzem
S u l t a n l Seluk
Devletine hitam vedi.
F a k a t Cengizin
z u h u r u Harzem
hkmetini uzun
m d d e t s r d r m e d i . 1 2 2 5 te b u h k m e t t e r a n
d a n e k i l d i . Cengizin
torunlarndan
Holgll258de
Badad
g i r m i ve hilfete n i h a y e t vermiti. 1 3 3 5
ten 1381 e kadar ran yalnz bir karklk iinde
g r l r . 1 3 8 9 da A k s a k Timur r a n a g i r e r v e h
k m e t i ele alr. li Timurun
inhilli 1 4 9 9 dadr.
B u n d a n s o n r a r a n D e v l e t i Saf emlere i n t i k a l e t m i t i r .
Safevler
btn rana tasarruf etmilerdi.
Fakat
O s m a n l l a r garp vilyetlerini kendilerinden alm
lard. Devleti en ziyade salamlatran ah
Abbast r . B u n u n z a m a n n d a T e b r i z f e t h e d i l d i . Ve
Hrmz
P o r t e k i z l e r d e n a l n d . a h Abbas
m vefat r a n

SASANLER
y e n i d e n bir inhitata drd. 1 7 2 2 den sonra
Afganllar
r a n istil ettiler. O s m a n l l a r A z e r b a ycana
girmilerdi.
Halbuki
sonradan
Ruslar
H a z a r v i l y e t l e r i n d e Derbendi,
Bakuyu
ve
Gilanu
b y k b i r k s m n istil e t m i l e r d i r . M u h t e l i f g a l i p
ler ran paralamtr. 1 7 4 7 ve kadar d e v a m d eden
Avar tklerinden
Nadir
ahn
saltanat b u c m
l e d e n s a y l a b i l i r . Zent k a b i l e s i n d e n kerim Han m
geirdii d e v r e (1761 - 1 7 7 9 ) ran iin y e n i bir
inkiaf ve varlk hayat saylabilir. O n d a n sonra
dahil m u h a r e b e l e r basgsterir, v e bu m u h a r e b e
l e r 1 7 9 4 t e kaar
hanedannn
messisi
Mehmet
Aahanm
z u h u r u n a k a d a r d e v a m e d e r . kinci
kaar
H k m d a r Fetih Ali ah k a d m r a n n g a r b i n d e
y e n i b i r d e v l e t v c u d e getirdi. B u zat F r a n s a m
p a r a t o r u Birinci
Nabolyonlz
tedafi v e t e c a v z !
b i r m u a h e d e aktetti. F a k a t 1 8 2 7 d e R u s y a ile
yaplan m u h a r e b e l e r devleti yeniden k u v v e t t e n
drmt.

ORTA ASYA
ORTA ASYADA T R K MEDENYET TAR
H N E U M U M B R N A Z A R - M . E, I I I N C
ASIRDAN SONRA O R T A ASYADA K U R U
LAN V E O R A D A N YAYILAN T R K
DEVLETLER.

XI. ORTA ASYA

A.

O R T A ASYADA T R K MEDENYET
T A R H N E U M U M BR NAZAR

Btn dnyaya medeniyet neretmi

olan
T r k l e r asl v a t a n l a r o l a n O r t a A s y a d a da m u h
telif d e v i r l e r d e y k s e k m e d e n i y e t l e r t e ' s i s e t m i
lerdir.
Fakat Orta Asyada T r k medeniyeti
normal
b i r surette, faslasz inkiaf e d e m e m i t i r .
Bunun
s e b e p l e r i n i a n l a m a k iin O r t a A s y a n n i k l i m i a h v a
lini gz n n d e t u t m a k gerektir.
Son cmudiyeler ekilip, Orta Asyann b y k
bir k s m k u r u d u k t a n sonra, tarihten e v v e l k i de
virlerin bizden en uzak asrlarnda cenub Sibirya
ile b u g n Krgz stepleri i s m i n i tayan kt'alar
r m a k l a r gllerle dolu gayet m m b i t sahalar tekil
ediyordu. B u r a d a msait erait sayesinde T r k l e r
medeniyete inkiaf ederek gayet kesif bir m a d e n
m e d e n i y e t i tesis etmilerdi. B u d e v i r d e b u s a h a d a
y a y a n T r k l e r a y n i z a m a n d a z i r a a t i i d i l e r . Zi
raat ve m a d e n c i l i e dair szler btn T r k lehe
lerinde aynidir. Bu, Trklerin, d n y a y a yaylmadan
evvel btn T r k l e r i n ayni sahada yaadklar za
m a n d a h i z i r a a t l e u r a m , m a d e n i l e m e s i n i bil
m i o l d u k l a r n ispat eder. B u d e v r i n k a asr sr
d t a h m i n edilemez. T r k rknn lisan, u m u m

evsaf, ruh t e m a y l l e r i b u d e v i r d e t e k e v v n v e
t e e k k l etmitir. Bu d e v i r d e T r k r k n n m e r
k e z i s k l e t i Altay d a l a r h a v a l i s i o l d u u t a h m i n
olunmaktadr. T r k l e r msait erait
sayesinde
gayet a b u k oaldlar. Altaydan arkta Baykal,
garpte Urala, i m a l d e Sibiryaya, cenupta in v e
rana kadar yayldlar. B u devirdeki T r k m e d e
n i y e t i n i n e n m h i m e s e r l e r i Kurganlar
dr.
g a n , pek eski devirlerde yaam
Orta Asya T r k l e r i n d e n k a l m a m e
zarlara (Tumuluslara) verilen isimdir. Ural dala
rndan Yenisey nehri havalisine kadar btn
cenub Sibiryada ve Krgz steplerinde binlerce
K u r g a n l a r a tesadf olunur. O havalide y a y a n
T r k l e r bu K u r g a n l a r a hi d o k u n m a z l a r , o n l a r a
bir nevi m u k a d d e s eyler nazarile bakarlar.
On yedinci asrda Sibirya Ruslar eline ge
tikten s o n r a c e n u b S i b i r y a n m b i r o k y e r l e r i n d e
rus muhacirleri yerletirildi.
Ekserisi tepecik eklinde olan K u r g a n l a r r u s
m u h a c i r l e r i n i n dikkatini celbetti. Ruslar b u m e
zarlar detiler, kazdlar. O z a m a n a y a n h a y r e t
b i r e y k e f e d i l d i : M e z a r l a r t u n , altn, g m , b a
kr ve d e m i r d e n yaplm alet v e ziynet e y a l a r i l e
d o l u idi. B i r k s m r u s m u h a c i r l e r i z i r a a t i b r a k t ,
b u k u r b a n l a r k a z m k a r l a n t u n v e altn e s v a v
satmakla maietlerini temin etmee baladlar. B u
s u r e t l e b i r k a s e n e z a r f n d a b y k s e r v e t l e r istih
sal e d e n R u s l a r " g r l d . B i r i n c i P e t r o h k m e t i n
KIIRPANI AR

K u r

m"c;2srl<=>;inrlfn

hn=;lra

PCrcranlarn

ka7i]ms<;n

menetti Harrivanilm h e v e t l e r m u r a k a b e s i a l t m d a

Z S T S B U S ^ S ^ S
h e y e t t e ? S a f n d a n u s ^ e to^fta b S S S L

K u r g a n l a r t e t k i k l e b i r o k l i m u r a m t r . Ar
k e o l o j i l i m l e r i K u r g a n l a r iki k s m a t a k s i m e d i
yorlar :
1) B r o n z d e v r i n e ait K u r g a n l a r .
2 ) D e m i r d e v r i n e ait K u r g a n l a r [ 1 ] .
Birinci nevi Kurganlar bilhassa Yenisey nehri
h a v a l i s i ile A b a k a n s t e p l e r i n d e b u l u n u r . D e m i r
d e v r i K u r g a n l a r n a ise Irti v e T o b o l n e h i r l e r i
havzasnda tesadf olunur. Fakat bronz
devri
Kurganlar arasnda demir devri
Kurganlarna
ve bilkis demir devri Kurganlar sahasnda bronz
d e v r i K u r g a n l a r n a da tesadf o l u n m a k t a d r .
B r o n z devri K u r g a n l a r n n
milttan evvel
3 , 0 0 0 s e n e ile 5 0 0 a r a s n d a k i d e v r e ait o l d u k l a r
tahmin olunmaktadr. Fakat hakikatta bronz Kur
g a n l a r n n bazlarnn daha eski olmas ihtimali de
kuvvetlidir. i m d i y e k a d a r tetkik edilmi bronz
d e v r i K u r g a n l a r m i l d a y a k n a s r l a r a aittir.
T u n (bronz) devri K u r g a n l a r n d a b u l u n m u
eya unlardr:
K h [kllarn sap e k s e r i y a h a y v a n
eklin
dedir] ok ucu, sng, bak, orak, k a y [makas],
balta, i n e , biz, b u r g u .
K o u m t a k m n a ait e y a : t o k a , z e n g i , g e m .
E v b a y a t n a ait e y a : k a z a n , t a v a .
Ziynet eyasndan: kpe, dme, bilezik,ayna,
h a y v a n eklinde yaplm muhtelif ziynet eyas.
Ziynet eyasnn ou altndan m a m u l d r .
. Demir devri kurganlarna gelince,
bunlarn
e k s e r i s i m i l t t a n e v v e l V i n c i a s r ile m i l t t a n s o n r a
V I I i n c i a s r a r a s n d a k i d e v r e aittir. F a k a t V I I i n c i
a s r d a n s o n r a k i d e v i r l e r e ait k u r g a n l a r da v a r d r .
[1] B u t a k s i m . W . R o d l o f f u n
cilt II, fasl VII

t a k s i m i d i r . Aus

Sibirien

D e m i r devri kurganlarnda b u l u n m u
eya
unlardr:
K a z m a , b u r g u , balla, bak, ok ucu, k a l a y l a m a
aletleri, kl, s n g , zrh, a k m a k ; k o u m t a k m n a
ait e y a d a n : g e m , z e n g i ; e v h a y a t n a ait e y l e r d e n :
a k m a k ; z i r a a t e ait e y l e r d e n : s a b a n d e m i r i , o r a k .
B u n l a r d a n b a k a muhtelif e y l e r : trl b y k
lkte tokalar, k e m e r tezyinat, kopalar, muhtelif
b y k l k t e i v i l e r . D e m i r d e v r i n e ait k u r g a n l a r d a
b u l u n m u e y a n n da b i r o u altn v e b a k r d a n
yaplmtr. Demir devri kurganlarnda k e m i k t e n
y a p l m ziynet eyas v e m l e k l e r de b u l u n rnutur[l].
kurganlarnda bulunyaplmdak nefaset,
gzellik, san'atkarm y k s e k m e h a r e t i
ayan hayrettir. Moskova, Lenlngrat m z e l e r i n d e
s a k l a n m a k t a olan, k u r g a n l a r d a n k a r l m e y a
numunelerini grd
zaman insan
bunlarn
milttan evvel devirlerde, yaplm eya o l d u u n a
inanmak istemiyor; bunlar bugn Avrupa ehir
lerinden birinde yaplm eya zannediyor. Leningrat, Moskova mzelerinden baka Sibiryada
T o m s k , K r a s n o y a r s k m z e l e r i n d e de k u r g a n l a r d a
b u l u n m u eya oktur. Avrupa mzelerinden Londrann (Briti m u s e u m ) u n d a da gzel bir k o l l e k siyon vardr.
TRKLERDE

MADENCLK

(1] K u r g a n l a r h a k k n d a m h i m e s e r l e r :
t
D. G. M e s s e r s c h m i d t " S i b i r s k i e d r e v n o s t i , , St. P e t e r . 1 8 8 8 .
W . W . Radloff, " A u s S i b i r i e n , , cilt II, fasl V I I s.s. 6 8 - 1 4 3
A. V. A d r i a n o f f , " V b o r k i i z d n e v n i k o v k u r g a n n k h r a s k o pok. M i n u s i n s k 1 9 0 0 .
A. M . T a l l g r e n , " C o l l e c t i o n T o w o s t i n d e s a n t i g u i t e s p r e h i s toriques de Minusink,, Helsingfors

1900

K u r g a n l a r d a b u l u n m u m a d e n d e n m a m u l e
y a n n o k l u u b i r s u a l tevlit e d i y o r : E s k i T r k l e r
m a d e n l e r i n e r e d e n a l y o r l a r d ? Altay dalarnn
pek ok yerlerinde kefolunmu maden ocaklar
ve izabe frnlar bu suale cevap veriyor. T r k l e r
madenleri kendileri verden karyor, kendileri
i l i y o r l a r d . Y a n i Eski Trkler
madenden eya yap
m a s n b i l d i k l e r i gibi, m a d e n l e r i i l e m e s i n i , i s t i m a l
edilebilecek hale g e t i r m e s i n i de biliyorlard, d i e r
tabirle, T r k l e r m a d e n c i l i k san'atinin btn ekil
leri v e b t n u s u l l e r i n e a m a i d i l e r . E s k i T r k
l k e l e r i n d e k a d m d e v i r l e r d e iletilip b r a k l m
maden ocaklar gayet oktur. Ekserisi bakr ma
deni ocaklardr. Bu ocaklardan bazlarnn yer
altndaki koridorlar, tam asrmzda yaplm ocak
lar g i b i m k e m m e l b i r s u r e t t e a a d i r e k l e r l e
(stunlarla) dayatlmtr.
Bu ocaklarn okluu, Trklerin madenleri
a n c a k k e n d i ihtiyalar iin deil, d i e r m i l l e t l e r e
s a t m a k iin de k a r d k l a r n ispat ediyor.
Kurganlarda bulunmu eyadan
Trklerde
m a d e n c i l i k san'atinin gayet nl bir san'at o l d u u
da a n l a l m a k t a d r . L e n i n g r a d n " E r m i t a j , , m z e
sinde kurganlarda b u l u n m u eya arasnda e k i
tutmu bir m a d e n iisini temsil eden k k bir
bakr heykel bulunuyor. Bundan baka kurgan
larda p e k o k k k ekiler b u l u n m u t u r . Anlahyorki, T r k l e r , bu gibi h e y k e l l e r i ve k k
ekileri bir ziynet olarak kullanyorlard.
Eski Trkler bakr, tun ve demirden b a k a
.altn d a h i k a r r l a r d .
Orta
Asyann
birok
y e r i n d e m e t r u k altn m a d e n i o c a k l a r k e f o l u n mutur.
Bu maden
ocaklarnda
bakr
aletler
bulunmutur.
Bugnk
trk lkelerinin trl

y e r l e r i n d e m a d e n i z a b e s i n e m a h s u s f r n l a r da
kefedilmitir.
T r k l e r d e m a d e n c i l i k san'atinin btn usul
l e r i n i n m a l m o l d u u n u t a r i h d e v i r l e r e ait v e s i k a
l a r d a t e y i d e t m e k t e d i r . M e s e l Tukyu
trklerinin
vergileri onlar iin m a d e n d e n eya y a p m a k suretile dedikleri tasrih edilmektedir.
Milda yakn asrlarda
ORTA

ASYA-

^^SS:
NTN DEMES

Asya Trkbeslemek-

\ > Seoe
hayatla y a a m a a ba" y o r . B u hayat istihalenin sebebi
ni A s y a n n i k l i m i t a h a v v l n d e a r a
e

m a k lzmdr.
E s k i devirlerden b u g n e k a d a r Orta Asya ted
r i c s u r e t t e d a i m a k u r u m a k t a d r [1]. O r t a A s y a d a
rmaklarn adedi gittike azalmakta, m e v c u t ne
hirlerin
sulan
eksilmekte,
gller
kurumakta
d r . E s k i d e n m e v c u t b i r o k g l l e r b u g n y o k ol
mutur. Corafya limlerine malm bu hdise
t r k rk tarihinin anahtar saylmaldr.
Orta
A s y a n n dier m h i m iklim vasf imali a r k d e n
e s e n rzgrlarn o k l u u ve iddetidir. B u rz
grlar Orta Asya sularnn t e b a h h u r u n d a n hsl
olan buharlar Orta Asya c e n u b u n d a k i lkelere
gtrr.
B u rzgrlarn Orta Asyaya getirdii
[1] A s y a n n k u r u m a s m e s e l e s i n e d a i r m h i m e s e r l e r :
E l l s w o r t h H u n t i n g t o n , " T h e r i v e r s of C h i n e s e
Turkestan
a n d t h e d e s s i c a t i o n of A s i a . G e o g
journal
1 9 0 6 . Cilt 2 8
"L'Asie centrale. L a q u e s t i o n du dessechem e n t du globe,,
Brckner,
"Klimaschwankungen
und
Vlkerwanderungen

A. B o u t q u i n ,
Dr.

Edar

A l m a n a c h der keiser. Akad. W i e n

1912

sey ise k u m l a r d a n ibarettir. B u suretle Orta Asya

k u r u d u u n i s b e t t e k u m istils a l t n d a k a l m a k t a
dr. K u m l a r t e d r i c e n m m b i t s a h a l a r i g a l e d e r e k
b i r z a m a n y e i l e k i n l i k l e r d e n v e m a h s u l d a r tar
l a l a r d a n i b a r e t o l a n sahalar ssz k u m l u k l a r a
tahvil etmektedir.
B u g n geni k u m sahralarndan, steplerden
ibaret olan sahalarn vaktile mmbit, m a h s u l d a r
sahalar olduu trl emarelerden istihra olun
maktadr. (Kum sahralarnda 2 - 3 , bazan
4-5
metre kalnlnda k u m tabakas altnda s u y o l l a r
"Arklar,, b u l u n m u t u r . )
Son bin sene zarfnda Orta Asyay k u m l a r n
istils d a h a s e r i b i r c e r e y a n a l m o l d u u a n l a -

siliyor.
B u n d a n 7 asr m u k a d d e m z a m a n a
k a d a r mild 6 mc asrla 13 n c
asr arasnda garb
Trkistan
ile
Krgz steplerinin cenub ksmnda birok ehir
ler m e v c u t o l d u u n u in v e islm m v e r r i h l e r i
eserlerinden reniyoruz. B u g n bu ehirlerin
yerini k u m tabakalar kaplamtr.
Tarih ehir
h a r a b e l e r i n i n y e r i n i tayin - e t m e k a n c a k k u m l a r a
k a r m m e b z u l inili tolalar, nefs m l e k krn
tlar g i b i m e d e n i y e t b a k i y e l e r i s a y e s i n d e m m
kn olmaktadr. Bugn medeniyetten m a h r u m
Krgz - kazaklarn oturduklar sahann birok
y e r l e r i e h i r h a r a b e l e r i , m e d e n i y e t e n k a z ile do
ludur.
Bu harabelerin bir ksm tarihen m a l m ehir
l e r i n e n k a z d r . M e s e l Otrar, Cent, Yang - Kent
Sanak
h a r a b e l e r i gibi. Dierleri, tarih isimlerini
zaptetmemi ehirlerin harabeleridir. Pek
ok

ESK TRK
EHRLER

ehirlerin, tarih isimlerini k a y d e t m i o l d u u halde,

y e r l e r i t a y i n e d i l m e m i t i r . B u c m l e d e n Atlak,
Atba, Almalk, Balasagun, Tala, Kulan, Barshan,
Sus, S u y a p , Nuzket, S t k e n t Ili-Balk, elci gihi
T r k ehirlerinin isimleri saylabilir. B u g n btn
b u , vaktile
byk
bir Trk medeniyeti
merkezi
olan
ehirlerin
yerinde k u m ve rzgrdan baka bir
ey yoktur.
Son zamanlarda yaplan hafriyat neticesinde
in T r k i s t a n d a k u m altnda elliden ziyade e h i r
harabesi bulunmutur.
Orta Asyann eskiden m m b i t arazisinin k u m
l haline gelmesi yukarda
izah edilmi iki
hdisenin m e v l d u d u r : Orta Asyann tedric ku
r u m a s , k u m l a r n istils.
Sularn azalmas, rmak, ay v e gllerin kuru
mas neticesinde eskiden mmbit sahalar orak
step h a l i n e gelmitir.
M u k i m ahali
oturduu
yerleri, kyleri, kasabalar brakp b a k a vatan
aramaa, yahut gebelii ihtiyar etmee m e c b u r
olmutur. Metruk yahut tahrip edilmi ehirlerin
b u l u n d u u s a h a l a r t e d r i c s u r e t t e k u m l a r istil
etmitir. Yeil tarlalar step olmu, stepler k u m
sahras olmutur.
O n u n iin Orta A s y a trkle
rinin eski medeniyetleri n e r e d e ? sualine: k u m l a r
altnda, diye c e v a p v e r m e k d o r u olur.[l]
[1] E s k i T r k e h i r l e r i h a k k n d a e s e r l e r :
A u r e l Stein,
" S a n d b u r i e d ruinsof Khotan,, L o n d o n 1 9 0 3 .
W. Barthold,
Otet o p o e z d k e
v sredniy Aziy>
S.
Petersburg 1897.
P. K. K o z l o f ,
Trud ekspeditsii imp. ros. geog.
obstva
soverennoy v 1 8 9 9 - 1901.
R. P u m p e l l y ,
E x p l o r a t i o n i n T u r k e s t a n . . . E x p e d i o n of 1 9 0 3
Washington 1905.

B u k u m ve harabeler altndaki eski trk me

deniyetleri
son zamanlara kadar ne Trklerin
kendilerine v e ne de Avrupann
ilim l e m i n e
m a l m idi. A n c a k
s o n 5 0 - 6 0 yl z a r f n d a O r t a
Asyada yaplan hafriyat sayesindedir ki T r k l e r i n
eski medeniyetleri ve bu medeniyetlerin yksek
lii h a k k n d a b i r f i k i r h s l e t m e k m m k n o l d u .
Trk rknn mazisi hakknda Avrupa msterik
limlerinin fikirleri deiti.

T U R K R K TA-

Orta Asyann tedric k u r u m a s trk

tarih m u k a d d e r a t iin m r

netice tevlidetti:
1 T r k rknn bir ksmn g e b e
NETICESIDIR
h a y a t l a y a a m a a m e c b u r etti. G
ebelik trk tarihinde iklim tahavvl neticesi bir zaruret olmutur. Msait coraf,
iklimi artlar
iinde
yayan
Trkler
hibir
zaman gebe hayata meyil gstermemilerdir.
2 T r k vatanlarnn bir ksmnn step haline
gelmesi, t r k rknn, hayat, iktisad menfaatleri
birbirinden farkl, mtezat iki z m r e y e b l n m e
sini m u c i p oldu- '

YTNIN'CO
RAF

ERAITI

3 Steplerde hayat eraitinin arl, g e b e

Trklerin
coraf
sahann
artlarna
maksen
mtenasip bir surette daima oalmalar, g e b e
Trklerde garba, cenuba muhaceret
ihtiyacn,
yeni vatan a r a m a k meylini dourdu.
4 Muhacereti
iin tekilt l z u m u
askerlik ve inzibat
Trkleri devleti bir

muvaffakiyetle
yapabilmek
anlald. B u n d a n T r k l e r d e
ruhu dodu.
inzibat itiyad
millet yapt.

5 Askerlik, asker tekilt s a y e s i n d e

m u h a c e r e t l e r i f t u h a t e k l i n i ald.

Trk

6 F t u h a t y a p m a k iin garba, c e n u b a d o r u
y r y e n step T r k l e r i ilk n c e yol z e r i n d e k i
m m b i t T r k l k e l e r i n i taht itaate a l d l a r , o n l a r
da f t u h a t a i t i r a k e m e c b u r ettiler. n k f t u
hatn m u v a f f a k i y e t l e n e t i c e l e n m e s i iin m t e m e d d i n T r k l e r i n t e k n i k v e m a l m a t l a r n d a n da isti
fade l z u m u n u anlyorlard.
7 Bu suretle m m b i t trk medeniyeti yu
valar daim surette imalden, steplerden gelen
trk dalgalarnn darbelerine maruz kaldlar.
Trk muhaceretlerinin btn esbabn iyice
k a v r a m a k iin Orta A s y a n n tedric k u r u m a s n
dan, r z g r l a r n iddetinden, m m b i t sahalar k u m
lar istil e t m e s i n d e n b a k a , O r t a A s y a i k l i m i n i n
dier eraitini de gz n n d e t u t m a k lzmdr.
Orta Asya i k l i m i n i n m h i m bir vasf da i k l i m i n
sertliidir. Y a n i m e v s i m l e r i n d e r e c e i harareti ara
sndaki byk farklardr. Orta Asyann yazlar
f e v k a l d e s c a k t r . V a s a t i h a r a r e t f e v k a s s f r 3 5 dir
(Sudan hararetine msavidir). Bazan bu hararetin
6 5 - 7 0 e kt g r l r . K ise f e v k a l d e s o u k
tur. S o u k l u k N o r v e l k e s i n i n v a s a t i b r u d e t i d i r .
Tahtessfr 3 0 ile 3 5 a r a s n d a d r . Orta A s y a d a ya
m u r nadiren grlen bir hdisedir. Orta Asyann
baz a k s a m n d a s e n e l e r c e y a m u r y a m a z . Yaz ga
y e t k u r u d u r . K n s t e p l e r k a i m b i r k a r t a b a k a s al
tnda kalr. G e b e T r k l e r bu klar yeraltndaki
evlerinde geirirler; ev haricinde binlerce kilo
metre u z a n a n * k a l n k a r tabakas, iddetle esen
souk rzgar ve onun hazin feryadndan baka
hibirey yoktur.
Ancak arasra bu
rzgr
sesine uzaktaki kurtlarn ulumas karr. G e b e
Trkler bu
hazin i n l e r i n d e k
g e i r m e k iin
yazn m u k i m z m r e l e r e sattklar k o y u n v e atlar

m u k a b i l i n d e kfi erzak alabildiler ise n e l! O

z a m a n b u inler de onlara bir saadet yuvas gibi
g r n r . F a k a t , e e r b i r s a r i illet
neticesinde
yahut kn s o u k l u u y z n d e n hayvanlar lp
c e n u p t a k i z m r e l e r l e e r z a k a m b a d e l e iin g-,
c e b e T r k l e r h a y v a n l a r d a n da m a h r u m k a l d l a r s a ,
yahut cenupta
ktlk olup
mukim
zmreler
gebelere zahire satmak istemedilerse, g e b e
T r k l e r k a r altndaki s o u k inlerde y i y e c e k t e n de
m a h r u m kalrlard. G e b e Trklerin ar hayat
eraiti b u n d a n ibaretti. T r k l e r d e m u h a c e r e t v e
ftuhat c e r e y a n l a r n tevlit eden b u erait o l m u
tur. Bu gibi ar erait iinde yayan
Trkler
iin c e n u b u n sulu, scak, m m b i t k t a l a r n a gidip
yeni bir vatan aramak, orada y e r l e m e k
arzusu
o k defa m u k a d d e s b i r m i l l i d e a l e k l i n i a l m t r .
Her devirde Trklerin cenuba, garba doru y
r m e k temayl ibraz etmelerinin derin esrarm
b u e r a i t t e a r a m a k l z m d r . T r k l e r i n t k a b l e t - I
t a r i h d e v i r l e r d e n o n a l t n c a s r a k a d a r s r e n , i
ne, Hindistana, rana, M e s o p o t a m y a y a , A n a d o l u v a , I
A v r u p a y a m u h a c e r e t l e r i n i n e n m h i m m i l i Asyann k u r u m a s ve b u n u n neticesinde bir ksm
T r k l e r iin iktisad h a y a t n a r l a m a s o l m u t u r ,
T r k m u h a c e r e t ve ftuhatlar iklim tahavvller
n e t i c e s i n d e hsl olan iktisad zaruretten do
mutur. Bu muhaceretler sayesindedirki Trkler
s a r t e c e n u n t a b v k k t a l a r zantettiler
orada
n i z a m ' inzibat a s a y i v e e m n i y e t tesis ettiler
Bu
suretle m t e m e d d i n devletler v c u d e getirdilerfl].
[1] k l i m ile m i l l e t l e r i n t a r i h i a r a s n d a k i m n a s e b e t e
dair eserlerden m h i m l e r i :
E. H u n t i n g t o n ,
Civilisation and Climate
New Haven 1915.

Bereket

Trk
vatanlarnn
P
kumlardan
KEZLERI
deildir. Orta Asyada b u g n e
kadar kurumam
byk
nehirler
vardr. B u nehirlerin etrafndaki T r k l e r trl
isimler altnda y k s e k m e d e n i y e t l e r k u r m u l a r
dr. O t u r m a h a y a t m m k n o l a n m m b i t s a h a
lar c m l e s i n d e n i m a l M o o l i s t a n d a k i S e l e n g a O r k h o n havalisini,' B a l k a ile I s s i k - K l a r a s n d a k i
Y e d i s u m m t a k a s i s m i n i t a y a n li n e h r i h a v a
lisini, i n T r k i s t a n d a k i T a r m n e h r i v a d i s i n i , g a r
b T r k i s t a n d a k i u , n c i ( S i r d e r y a ) v e k z ( A m u derya) nehirleri havalisini zikretmek
lzmdr.
Bu sahalarn herbirinde m u a y y e n bir devirde
T r k l e r y k s e k m e d e n i y e t l e r tesis
etmilerdir.
T milttan evvelki asrlarda O r k h o n havalisi T r k
leri m e d e n i y e t e o k y k s e l m i l e r d i .
SYFT"MSP"

:.

I v l V T

versin,

s t e

Hyung-nu i s m i i l e m a l m a r k H u n -

m v

BU Y U K 1UKK

...

medeniyeti o devir m y k s e k
, medeniyet saylmaldr. ark Hunlar
M o g o l s t a n d a n idil h a v z a s n a k a d a r u z a n a n b y k
DEVLETLERI

Ratzel AnthroDoeeoeranhie
s 73-368
S e m p l e , I n f i u e n c e of efioeraphical
environnement
L o n d o n . N e w - Y o z k . 1 9 1 1 . s. 4 7 3 - 5 1 5 - .
E.
R e c l u s , L' H o m m e et la T e r r e . P a r i s V i d a l d e la
B l a c h e L e s c o n d i t i o n s e-eo?raDhip-ues et l e s F a i t s s o c i a u x
c
H e d i n T h r o u o - h Asia I o n r i o n 1 8 9 3
Gocebeli&in'sebenleri hakknda eserler' '
F B r c k n e r K l i m L h L n k u n ^ e n und Vlkerwande
;
A l m a n a e h d e r KeT.er
Akad D W Z
n IQ2

E.

TRK

kZZnihl^H^

DAIR '

uTER

T KIN m^-^rf^l^^R^rSton H

j . utpvuui
P

T T W

uyidivy,

X\CL.IICI

ct_t;t> bu id. u ctut ucb peupicb,,

to

T' Fmitrrat'nn Hpc , l p c

*L _,mg\ aon ues peupes
n w

p,

r i

r^ars

IfiOR
IZD.

ve m u n t a z a m bir devlet tesis etmilerdi. B u l k e d e

asayi ve inzibat h k m sryordu. Hunlarn
m k e m m e l kanunlar vard, m a h k e m e ve hapisha
neleri vard. Devlet muhtelif
byklkte
idar
sahalara blnmt.
Hunlarn trl mahiyette u m u m halk itima
lar o l u r d u . H u n d e v l e t i k u v v e t l i b i r a s k e r t e k i
lta m a l i k t i . B t n H u n h a l k a s k e r i n z i b a t a t b i
idi. H e r T r k b i r a s k e r idi.
B u devirde T r k l e r ziraate de
ehemmiyet
verirlerdi. H e r T r k bir arazi parasna malikti.
H u n l a r d a m a d e n c i l i k san'ati de ilerlemiti. H u n l a r
m a d e n d e n h e r trl alet v e e y a imal e t m e s i n i
bilirlerdi.
M i l t t a n s o n r a k i d e v i r l e r d e de, O r k h o n , S e l e n g a
havalisi m e r k e z i o l m a k zre kuvvetli trk dev
letleri k u r u l m u t u . B u d e v r i n T r k l e r i n e inli
l e r T u k y u [1] i s m i n i v e r i y o r l a r . M i l t t a n s o n r a
teesss etmi
byk trk devletlerinden
biri,
A l t a y t r k l e r l i t a r a f n d a n k u r u l m u b a n d a Bu
rum v e stemi
Han b u l u n a n devlettir.
B u d e v l e t i k i k s m d a n i b a r e t idi. a r k k s m n d a
Bumn Han a h f a d h k i m idi, g a r b k s m n d a [bu
g n k garb TrKstanda] stemi Han ve ahfad
hkm sryordu.
stemi
Han devrinde ( 5 6 2 - 5 7 6 ) garb Tuk
y u d e v l e t i d n y a n n en k u v v e t l i
devletlerinden
biri idi. T r k m p a r a t o r u s t e m i H a n , z a m a n n n
b t n b y k h k m d a r l a r ile s i y a s m n a s e b e t
lerde bulunuyordu. Bizans ve ran h k m d a r
larna sefirler gnderir, onlardan sefaretler k a b u l
ederdi.
[11 T u k y u T r k k e l i m e s i n i n i n c e

415

tellffuzudur.

rann S a s a n y a n 'sllesi h k m d a r l a r n d a n
H s r e v N u i r e v a n (m. s o n r a 5 3 1 - 5 7 0 ) s t e m i H a n
kzile e v l e n m e i bir eref addetmiti.
Trk h k m d a r ran ve Bizans imparatorla
rna yazd mektuplar v e sefirlerin itimatname
l e r i n i t r k d i l i n d e v e t r k y a z s ile y a z a r d .
stemi Han devrinde T r k l e r arasnda m a d e n
san'ati f e v k a l d e ilerlemiti.
Trkler
altndan,
g m t e n ve b a k a m a d e n l e r d e n h e r trl alet
v e eya yaparlar, b u n l a r dier milletlere satar
l a r d . 5 6 9 da s t e m i H a n p a y i t a h t n a g n d e r i l m i
b i r B i z a n s sefiri,
Z e m a r q u e , Trkiyede
grd
altndan yaplm e y a n n gzellik noktai naza
rndan stanbulda yaplan maden mamultndan
k a t ' i y y e n d u n o l m a d n itiraf e d i y o r . R u m s e f i r i ,
s t e m i H a n n m t e a d d i t s a r a y l a r n d a g r d al
tn e y a n n m e b z u l l n d e n b a h s e d i y o r . T r k
imparatorunun saraynda tavus eklinde
yapl
m ayaklar zerine oturtulmu
alim tahtlar,
altn
stunlar,
altn m a s a l a r ,
sandalyeler,
ve
pek ok alndan m a m u l ev eyas g r d n
hayretle hikye ediyor. Trklerin
bir k s m n n
m a d e n m a m u l t y a p m a k v e s a t m a k l a m e g u l ol
duunu sylyor.
B u m n ve stemi H a n l a r tarafndan tesis edilmi
bu devlet yedinci asrn ortalarna doru sukut
etti. F a k a t y e d i n c i a s r n i h a y e t l e r i n e d o r u m e r
k e z i g e n e Orhon v e h a v a l i s i o l m a k z r e y e n i b i r
Trk devleti t e e s s s etti. B u d e v i r d e T r k l e r s i y a
sete yeniden ykseldikleri gibi medeniyete de
ilerlediler.
Bu devir Trkleri
birok kitabeler
tayan abideler brakmlardr.

Orhon

abideleri ismile m a l m abidevirde, (sekizinci asrda)

UND
Orhon havalisinde yayan Trkler
den k a l m eserlerdir.
O r h o n k i t a b e l e r i n d e n v e in v a k a y i n a m e l e r
inden bu devirde Trklerin yksek
bir m e d e
niyet seviyesine erimi olduklar anlalyor.
Orhon kitabelerinden bu devirde Trklerin
gayet k o y u mill u u r sahibi bir millet olduklarn,
btn Trkleri birletirmek rehberlerin y k s e k
gayesi olduunu, Trklerin kendilerine m a h s u s
kanunlar m e v c u t olduunu, devlet memurlarnn
trl snflara b l n m o l d u u n u , T r k devleti
nin Moolistanm arkndaki Kadrkan ( H i n g a n )
dalarndan Aral glne, Sibiriyadan D e m i r k a p ya (Efganistana) kadar uzandn reniyoruz.
O r k h o n k i t a b e l e r i n d e k u l l a n l a n lisan s a f t r k e dir. Y a z s t r k y a z s d r . H a l b u k i o d e v i r d e b u g n
k mtemeddin Avrupa kavmlerinden hibiri ne
b y l e inkiaf e t m i lisana, n e de mill u u r a malikti.

ST

ESKTURKDI-

. ^

N T U R K S TA NI A T
C
MEDENIYETI

i n T r k i s t a n t r k l e r i d e t i s l m i t t e n evvelki devirlerde medeniyette c o k ilerlemi bir z m r e tekil

^ .
:
_ .
jerle

v e

y o r

l a r d

e h i r

d o l u idi. Zi r a a t v e s a n ' a t l e u r a a n b u T r k l e r
san'at ve hirfetlerde o k t e r a k k i etmilerdi. in
Trkistan Trklerinin kendilerin e m a h s u s yazla
r, i n k i a f e t m i e d e b i y a t l a r d a v a r d . S o n z a m a n
larda ineiliz
rus fransz bilhassa alman limleri
tarafndan yaplrm hafriyat neticesinde in T r
kistan trkleri lehcesind eislmiyetten e v v e l g a v e t
zengin bir edebiyat yaradlm o l d u u ispat olun
mutur. Eski ehirlerin harabeleri, mabet enkaz
arasnda b u l u n a n v a z m a e s e r l e r bus-n
R
a
U

417

27

Fransa ve Almanyanm ktphane ve mzelerinde

saklanmaktadr. Bilhassa Berlin ehrinin etnograf
m z e s i n d e k i U y g u r eserleri birka dolap doldu
r a c a k kadar oktur. B u eserlerin b u g n bir k s m
tamamen okunup almanca tercmelerde beraber
nerolunmutur. B y k bir ksm daha okunma
mtr. U y g u r (in T r k i s t a n d a islmiyetten ev
velki devirlerde y a a m T r k l e r e b u isim veril
mektedir) edebiyatnn btn b u l u n m u eserleri
okunup
nerolunduu
zaman
bu
edebiyatn
e h e m m i y e t ve kymeti
d a h a iyi a n l a l a c a k t r .
Eski Uygur mabet harabelerinde bulunmu eya
arasnda yazma eserlerden baka birok nakl
d u v a r tezyinat gibi san'at eserleri de b u l u n m u t u r .
slmiyetten evvelki devirlerde in T r k i s t a n m g a y e t kesif bir m e d e n i y e t o c a o l d u u n u in
mverrihlerinin eserlerinden de anlamak mm
k n d r . Yedinci arn balarnda in T r k i s t a n
d a s e y a h a t e t m i o l a n i n l i HyuvenThsangm
bu
l k e T r k l e r i h a k k n d a v e r d i i m a l m a t b u de
v i r d e in T r k i s t a n d a T r k l e r i n
medeniyete
o k y k s e l m i o l d u k l a r n g s t e r i y o r [1]. X u n c u
asr n i h a y e t l e r i n e d o r u ( 9 8 1 de) in T r k i s t a n m
daha islmiyeti kabul etmemi Trklerinin mer
kezi olan Bibahk e h r i n d e k i Arslan Han sarayn
z i y a r e t etmi olan bir in sefiri U a n g - Y e n - T i b u
devirde Bibahk havalisinde be yz kadar ma
bet b u l u n d u u n d a n , B i b a l k t a bu m a b e t l e r ya
nnda k t p h a n e b u l u n d u u n d a n , ehirlerde evle
r i n b i r k a k a t l o l d u u n d a n , i n T r k i s t a n ahali
.
[1] E d o u a r d C h a v a n n e s , D o c u m e n t s s u r l e r
( T u r c s ) O c c i d e n t a u x , St. P e t e r s b o u r g 1 9 0 3 .
Stanislas Julien, M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s
t a l e s ete. V o y a g e s d e s P e l e r i n s b o u d d h i s t e s . P a r i s

Tou-Kiue
occiden1853

sinin ziraat v e trl san'atlarda f e v k a l d e m a h i r

o l d u u n d a n b a h s e d i y o r [1].
in T r k i s t a n d a e h i r h a r a b e l e r i n d e bulun
m u U y g u r e d e b i y a b u n u teyit e t m e k t e d i r .
in T r k i s t a n d a islmiyet intiarndan s o n r a
da m e d e n d e v i r l e r g r l d . K a r a h a n i l e r sllesi
devri Trkistann medeniyte parlak devirlerinden
biridir. B u d e v i r d e de in T r k i s t a n d a halis bir
T r k dilinde
y k s e k bir edebiyat yaratlmt.
Cengiz ftuhat v e o n d a n s o n r a k i in T r k i s t a n
ahalisinin bana gelen felketler neticesinde b y k
bir ksm k a y b o l m u olan bu edebiyatn gzel
b i r n u m u n e s i ( K u t a d g u B i l i g ) dir.
1 0 6 9 da Y u s u f H a s H a c i p t a r a f n d a n y a z l m
b u b y k b i r cilt t e k i l e d e n e s e r h e r c i h e t t e n
dikkate d e e r bu abide, T r k l e r i n iftihar edebile
c e i b i r e s e r d i r . K u t a d g u B i l i g b i z e II i n c i a s r d a
T r k harsinin seviyesini, Trklerin ahlk hukuk,
felsef t e l k k i l e r i n i g s t e r i y o r .
K u t a d g u B i l i g saf t r k e b i r l i s a n d a y a z l m t r .
slm devri eseri olmasna r a m e n btn eserde
kullanlan arapa ve a c e m c e kelimelerin adedi
yz kadardr.
in T r k i s t a n
t r k l e r i t on b i r i n c i a s r d a
y k s e k m e v z u l a r z e r i n d e z t r k e szlerle fikir
i f a d e e d e b i l i r l e r d i . T r k dili t o d e v i r d e i s l e n m i
m k e m m e l b i r e d e b dil e k l i n i a l m t r .
K u t a d g u B i l i g A c e m l e r i n a h n a m e s i ile m u a s r
dr. A r a l a r n d a 3 0 3 5 yl k a d a r z a m a n f a r k v a r
dr. ahname
Kutadgu
Bilig t e n e v v e l y a z l m t r .
[1] W . S c h o t t , " Z u U i g u r e n F r a g e , , II A b t e i l u n g s a h i f e
2 7 - 5 6 Berlin 1 3 7 5 .
J . V. K l a p r o t h , A b h a n d l u n g
b e r die
Sprache und
Schrift der U i g u r e n . Sahife 2 3 - 2 8 . Berlin 1812.

Kutadgu
Bilig te k u l l a n l a n t r k e s z k k l e r i n i n
adedi a h n a m e d e k i a c e m c e sz saysndan fazladr.
GARB TR- Keza Araplarn " M a v e r a n n e h i r deK S T A N D A dikleri S i r d e r y a (nci) ile A m u d e r y a
T R K M E DE- ( k z ) a r a s n d a k i s a h a d a d a b i r k a
NYET
medeniyeti
ykselmitir.
T s k e n d e r i Kebirin T r k i s t a n a h c u m u dev
rinde
burada byk
ehirler mevcut
olduu
s a b i t t i r . M e s e l : S e m e r k a n t e h r i t o d e v i r d e
( m i l t t a n e v . 3 3 0 d a d a ) d a m e v c u t idi.
B u h a v a l i y i A r a p l a r istil ettii d e v i r d e [ s e k i
zinci asr banda] Buhara, S a m a r k a n t Hanlklar
g a y e t m r e f f e h m e d e n l k e l e r idi.
B u h a r a H a n l n n o d e v i r d e k i payitaht olan
B a y k e n t ehrini Araplar mteaddit defalar ya
m a etmilerdir, ve h e r defasnda yzlerce deve
y k m e b z u l altn e y a g t r m l e r d i r .
G a r b T r k i s t a m n Harezmahlar
devri de Trkistanm bir meden inkiaf devridir. Arap m v e r
rihlerinin rivayetine gre bu devirde Trkistan
ehirleri medrese ve ktphanelerle
d o l u idi.
Y a l n z Merv
ehrinde bes yz kadar ktphane
m e v c u t o l d u u m e r v i d i r . T i m u r t o r u n l a r n n ha
kimiyeti devri garb Trkistamn en parlak de
vridir. B u devirde T r k i s t a m n btn
ehirle
rinde muhteem
b i n a l a r ina edildi. Y z l e r c e
saray gibi m u a z z a m medreseler, camiler, kpr
ler, h a n l a r yapld. B u d e v i r d e S a m a r k a n t d n
yann en b y k ilim merkezlerinden
b i r i idi.
T r k i s t a m n mteaddit b y k m e d r e s e l e r i n d e din
ilimlerden baka, dnyev ilimler de tedris olunur
du. M e d r e s e l e r b i r e r d a r l f n u n
mahiyetini haiz
idi. T r k i s t a n
medreselerinde btn
ilimlerde
y k s e k salhiyet sehipleri z u h u r etmiti.
d

Bilhassa riyaziyat v e h e y e t ilmi o k ilerlemiti.

S a m a r k a n t t a Timur u n h a f i d i Ulug Bek b y k b i r
r a s a t a n e ina ettirmiti. B u r a s a t a n e o d e v r i n
e n m k e m m e l r a s a t a n e s i idi. Z a m a n n n e n b
y k h e y e t i n a s l a n n d a n s a y l a n Ulug Bek
birok
dier limerile b e r a b e r bu rasatanede
yapt
h e y e t e ait r a s a d m a h e d e l e r i n i "Zayei Ulug
Bek,,
ismile m a l m eserde
tesbit etmitir. B u z a y e
u z u n m d d e t A v r u p a l i m l e r i a r a s n d a d a h i iti
mat edilir bir m e h a z saylmtr[l].
T r k n p e k o k dier m e d e n i y e t asar gibi bu
r a s a t a n e de s o n z a m a n l a r a k a d a r k u m altnda kal
mt. T r k i s t a n T r k l e r i arasnda m e d e n i y e t yeri
ne tarikat k a i m olduktan, rasatane v e ktpha
neler yerini tekkeler tuttuktan sonra, bu rasatanen i n y e r i b i l e u n u t u l m u t u . B u n d a n 2 2 yl n c e
1 9 0 8 d e r u s a t i k i y a t c l a r n d a n W. B Viatkin
rasatan e n i n m a h a l l i n i k e f e t t i . B y k m a s r a f l a r l a haf
riyat yaptrarak drt b u u k asr k a d a r k u m altnda
kalm olan bu m u a z z a m binay m e y d a n a kard.
R a s a t a n e n i n ilm m a h e d e l e r y a p m a a h i z m e t
eden merdiven
eklinde mermerden
yaplm,
r a k a m ve harflerle m z e y y e n m u a z z a m duvarlar,
her grenin hayretini mucip olmaktadr.
Bu
rasataneyi ziyaret eden
btn
uurlu
T r k l e r her cihetten trk dehas m a h s u l olan
bu m u z z a m ilim abidesini g r d z a m a n derin
bir t r k l k g u r u r u hissediyorlar. T a a s s u p
ve
cehalet kurban olmad zaman T r k n neler *
[1] U l u g B e y i n b u e s e r i t y e d i n c i
asr
ortalarnda,
1 6 6 5 te, n g l i z l i m l e r i n d e n D . T h o m a s H y d e
tarafndan
t e r c m e edilip n e r o l u n m u t u r ;
Y z yl s o n r a 1 7 6 7 d e
y e n i d e n b a s t r l m t r . S o n r a l a r M. Sedillot t a r a f n d a n F r a n szcaya tercme olunmutur.

y a p a b i l e c e i n e b u r a s a t a n e p a r l a k bir delildir.
Trkistanm
medeniyet
asar
bu
rasataneye
m n h a s r deildir. T r k i s t a n m btn b y k ehir
lerinde, bilhassa
S a m a r k a n t ile B u h a r a d a
pek
c o k b a k a m u a z z a m b i n a l a r da v a r d r .
T i m u r l e r d e v r i n d e T r k i s t a n d a bir t r k tarz
m i m a r s i v c u d e gelmitir. B u tarz m i m a r dn
y a n n m e h u r klsik m i m a r l k sistemlerinden biri
saylr. B u g n e k a d a r T r k i s t a n m m e d r e s e , cami,
v e trbelerine takliden binalar
yaplmaktadr.
L e n i n g r a t e h r i n i n m e h u r b v k c a m i i Timur l e r
t a r z m i m a r s i n e t a k l i d e n y a p l m t r [1].
Bu devirde Trkistanda nefs san'atlerin btn
dier u b e l e r i de o k inkiaf etmitir.
Trkistan
k k mikyasta resim yapan birok ressam kar
m t r . Avrupada
yanl
olarak
"Mignature
persane,,
isniile
malm
bu resimlerin
ressamlarnn
ou
a s l l a r i t i b a r i l e Trkler
idi.
T i m u r l e r d e v r i n d e e d e b i y a t da i n k i a f n s o n
n o k t a s n a v a r m t . aatay
edebiyat
ismile ma
lm b u edebiyat d n y a n n en m n k e i f edebi
yatlarndan
biridir. A s y a t r k l e r i n i n en b y k
e d i p v e airi Mir Ali ir Neva
de b u d e v i r d e
vasamstr
eserlerini b u devirde vazmstr
Mir
Ali' i r N e v a v e o n u n i z i n d e n g i d e n
yazclarn
eserleri sayesinde
garb Trkistan
lehesinde
i l e n m i b i r e d e b dil y a r a t l m t r
B u zahattan g r y o r u z ki T r k i s t a n m m m b i t
sahalarnda birok defalar trl devirlerde trl
i s i m f e r altnda T r k l e r tarafndan m e d e n i y e t l e r
tesis edilmitir.
.
[1] N . I. W e s e l o w s k i
Samarkande.

Nadgrobn

pamyatnik Timura

E.T. Smirnoff, D r e v n o s v o k r e s t n o s t i a h
W. Barthold,

Ulug

Bek i yego

Vremya

Takenta.

B u r a d a m h i m b i r s u a l v a r i d i h a t r o l u y o r . Ni
in t r k m e d e n i y e t l e r i faslasz inkiaf e t m e m i t i r ?
Niin, mesel, garb T r k i s t a n d a stemi d e v r i n d e n
sonra Samanler devrine kadar Harezmahlar devr i n d e n s o n r a T i m u r l e r d e v r i n e k a d a r g e e n de
virlerde trk medeniyeti inhisafa u r a m t r ? Parl a k d e v i r l e r a r a s n d a n i i n f a s l a l a r o l m u t u r ? Bu
nun s e b e b i n i a n l a m a k s z m trk tarihi anlalmaz.
Y u k a r d a k i i z a h l a r d a n a n l a l d ki t r k v a t a n
lar b i r b i r i n d e n b a r i z b i r s u r e t t e a y r l a n i k i s a h a y a
blnr:
K u r a k ller, [stepler].
M m b i t vadiler.
Birinci sahada y a a m a a m e c b u r olan T r k l e r
gebe Trklerdir. Bunlar daima m m b i t sahalara
hicret ihtiyac hissetmilerdir. eraitin msait olma
mas yznden gebe Trklerin medeniyeti ge
b e l i k l e telifi k a b i l o l a n b i r s e v i y e d e n y k s e l m e m i lerdir. M m b i t vadilerde oturan Trkler, n e r e d e
yz sene kadar sulh ve asayi iinde yaayabildiler
ise orada bir m e d e n i y e t k u r m u l a r d r . F a k a t m u
kim T r k l e r nadiren 1 0 0 - 2 0 0 sene rahat oturabilmislerdir. Y u k a r d a izah edildii zere, imalden
garba, c e n u b a m t e e k k i l bir a s k e r ktlesi halinde
y r y e n gebe Trkler mmbit saha
Trkleri
arazisinden getikleri zaman m u k i m Trkleri de
rana, Hinde, A v r u p a y a
doru
srklemilerdir.
Meden Trkleri bu muhaceret ve ftuhat
hareketlerineiltihak etmee m e c b u r etmilerdir. n k
g e b e T r k l e r b y k ftuhatlar muvaffakiyetle
iin m u k i m m e d e n
Trklerin
san'atlarna, bilgilerine muhta
idiler.
Meden
T r k l e r i i n i k i t r l hatt h a r e k e t m u t a s a v v e r i d i .
Y a g e b e T r k l e r e a r z itaat e t m e k y a h u t g e b e

neticelendirmek

/
J
|

kardeleri imale pskrtmek. M m k n olduu

z a m a n m e d e n T r k l e r b u s o n hatt h a r e k e t i t a k i p
etmilerdir. Fakat bu her z a m a n m m k n olmyordu. imalden gelen kuvvetli dalgalar meden
T r k l e r i t a v ' a n y a h u t k e r h e n k e n d i l e r i n e itaata
m e c b u r ediyorlard. M u k i m T r k l e r i n g e b e T r
k l e r e tbi olmas, h a r p n e t i c e s i n d e olsun, sulh
s u r e t t e o l s u n a y n i n e t i c e l e r i t e v l i t e d i y o r d u : bir
sahada
trk medeniyetinin
ya bsbn
snmesi
yahut
memedeniyet
seviyesinin
inmesi.
G e b e T r k l e r de m e d e n sahada yerletilermi, derhal kendileri y e n i d e n bir m e d e n i y e t yarat
maa balamlardr.
O r t a A s y a d a b t n T r k t a r i h i b u iki t r l
I
Trk zmresinin mcadelesinden ibaret olmutur,
dersek mbala olmayacaktr.
Trklerin bir ksm m e d e n i y e t
yaratmtr,
ikinci bir ksm hayat zaruret icabat neticesinde
bu medeniyeti ykmaa m e c b u r olmutur.
Trk
tarihi b u n u ispat e d e c e k m i s a l l e r l e d o l u d u r ( T u k
yu Trkleri medeniyetini imalden gelen Uygurlar
y k m t r . in T r k i s t a n d a k i U y g u r m e d e n i y e t i n i
h,
C e n g i z k u m a n d a s altnda gelen imal T r k l e r i tah-1 r i p e t m i t i r . T i m u r l e r d e v r i m e d e n i y e t i n i n s n m e s i n e i m a l d e n g e l e n z b e k l e r istils s e b e p o l m u t u r .
T r k medeniyetinin mutat olduu zere nor
m a l bir surette faslasz inkiaf
edememesinin
s e b e b i trk rknn iki z m r e y e b l n m olma
s i d i r . B u da e s k i T r k v a t a n l a r n n i k l i m a r t l a r
nn bir neticesidir. B u n a r a m e n T r k l e r
ar
artlar i i n d e d e b i r k a defa asl v a t a n l a r n d a , O r t a
A s y a d a da y k s e k m e d e n i y e t l e r
yaratmlardr.
n k medeniyet yaratmak T r k n cibilliyetinde
m n d e m i bir ihtiyatr.

Y a z d e i m e s i m i l l e t l e r iin b i r m e
den v e tarihi istihale m e b d e i n i ifade
YAZI
eder. Yaz kablettarih devirlerde Trki
ler tarafndan icat edilip d n y a y a y a y l m o l d u u
i
tahmin olunmaktadr. H e r halde Dicle, Frat hav[ .
z a s m a y a z y g e t i r e n Smerler
olmutur.

T r k l e r A s y a d a b u n d a n s o n r a da t r l d e v i r \
lerde trl yaz usulleri icat etmilerdir. T a r i h e n
i
' m a l m t r k d e h a s m a h s u l o l a n v a z Orhon
r
Yenisey
y a z l a r a d ile m a l m d u r .
I
Bu yaz Yenisey ve O r k h o n nehirleri havalif
sinde b u l u n m u eski trk kitabelerinin yazsdr.
Bu eski t r k yazs otuz sekiz almetten ibarettir.
f
B u n l a r d a n d r d s e s l i (sait) h a r f l e r d i r . K a l a n o t u z
:.
d r d b i r v a h u t i k i sesi b i r d e n i f a d e e d e n s a m i t
harflerdir. B u ses ifade e d e n a l m e t l e r d e n (harfj l e r d e n )
b a k a szleri b i r b i r i n d e n a y r m a k iin
kullanlan iki n o k t a d a n
ibaret bir nevi
durak
I"
almeti va dr.
!'
B u T r k alfabesinin menei h a k k n d a trl
fikirler s y l e n m i t i r . Baz h . rflerin b a k a alfabeler
d e n a l n m o l d u u f i k r i de i l e r i s r l m t r [1].
B u g n e k a d a r b u alfabenin b a k a yazlardan aln
m o l d u u ispat o l u n m a m t r . B u yazlar o k u m a k
u s u l n k e f e d e n Whelm
Thomsen
trk harfleri
n i n m e n e i h a k k n d a t r l f i k i r l e r s e r d e t t i k t e n , ba
L.
z h a r f l e r i n b a k a a l f a b e l e r d e n a l n m o l m a s ihti
m a l i n i de s y l e d i k t e n s o n r a k a l a n h a r f l e r i n m e n e i
h a k k n d a k i m t a l e a l a r m * s u r e t l e h u l s a e d i y o r :
"Btn bu fikirler delilden m a h r u m
birer
tahmin ve nazariyelerden
ibarettir. B t n
bu
fikirleri syledikten sonra bu harfleri
(Orhon
TRKLERDE

[1] D o n n e r , S u r l ' o r i g i n e d e l ' a l h p a b e t ttuu r c

yazs harflerini) rnei olmyan, yeni yaradlm

e k i l l e r g i b i t e l k k i e t m e l i y i z , , [1].
B u suretle O r h o n yazlar harflerinin bir ks
m n n m s t a k i l i c a t m a h s u l o l d u u t a s d i k edil
mi oluyor. Baz harf ekillerinin dier milletler
den alnm olmas ihtimali vardr.
Fakat ekseri harflerin istiare m a h s u l olmayp
ayni d e h a m a h s u l o l d u u n u g s t e r e n cihetleri de
zikretmek lzmdr:
B u harfler tetkik edildii zaman, b u n l a r n he
psinin u n s u r d a n t e r e k k p ettiini g r y o r u z :
1) b i r d o r u hat, 2 ) Y a y e k l i n d e b i r i r i hat,
3) nokta. Harflerin o u d o r u hatlardan ibarettir.
Harfler trl yazlardan istiare suretile yaplm
olsa idi h a r f u n s u r l a r n d a b u v a h d e t g r n m e z d i .
O r h o n yazlarile k u r g a n l a r d a b u l u n m u baz
eya zerindeki almetler arasnda gze arpar
mabehetler vardr.
Orho yazlarndaki
almetlerin
bazlarnn
bugne kadar trk kabilelerinde damga eklinde
k u l l a n l m a s da b i r d e r e c e y e k a d a r b u n l a r n t r k
m a h s u l o l d u u n a delil olabilir. n k T r k
l e r d e d a m g a k u l l a n m a k p e k e s k i d i r [2].
[1] W . T h o m s e n " n s c r i p t i o n s d e l ' O r k h o n d e c h i f f r e e s , ,
p. 5 1
Yenisey- Orkhon Yazlan hakknda mhim
eserler:
Wilhelm T h o m s e n , "nscriptions de l'Orkhon dechiffrees,,
W . R o d l o f f P. M e l i o r a n s k i , D r e v n e T r k s k i y e P a m i a t n i k i
v K o o - T s a y d a m e . . R A s p e l i n , " i n s c r i p t i o n s d e l ' Y e n i s e i . . .
D o n r i e r , L: - O r i g i n e d e l ' a l p h a b e t t u r c . H e l s i n g f o r s .
W . T h o m s e n o p . ct.
[2] N. M a l i t s k i " O s v y a z i T r k s k i k h t a m g s O r k h o n s k i m i
pismenami,,.
Trkistan
atikiyat
dernei
zabtnameleri
1897 - 8
s. s . 3 4 - 7 .

ESK T R K

HARFLERNN

EKLLER

S ATLER:
a ve e
!

f ve

) = O v e U

N
I

..
=

..

O ve U
SMTLER:

n =

(O)

sL

(O)0

^ = k

I dan evvel ve sonra

i)

I I

O ve

)|( = g

il)

(df)

f~

U dan evvel ve sonra

U den evvel v

ESK

TRK

HARFLERNN

EKLLER

(Mabait)

t <J>)
h._ t ( O )
d
x= d
1=

(Kaln)

(nce)

1-p
b

=:

y (Kaln sitlerden evvel)

(Kaim)

(nce)

( t n c e sitilerden e v v e l )

ORTA

ESK

ASYA

T R K HARFLERNN

EKLLER

(Mabait)

ss

1.

1 (Sitlerden

sonra)

ng

).

n< Kaln sitlerden evvel ve s o n r a )

>.
4.
T.

(nce sitlerden evvel ve s o n r a )

m
I" (Kaln irlerden evvel v e s o n r a )

T (nce sitlerden evvel ve s o n r a )

T.

(Kaln irlerle)

(nce sitTerle)

X = c

ESK T R K

HARFLERNN

EKLLER

(Mabait)

S (Kaln sitlerle)
S (nce sitlerle)

z
nd
n
L d (L t)
,

( B u iki nokta bir ses

(kelimeleri biribirinden ayrmak iin kullanlr.

ifade etmeyip, ancak

YAZI S E K L :

)NhMD: r^RTPh-nm ^
(Tanr Trk

yaatsn)

430

V I I inci a s r d a n s o n r a tarih s e b e p l e r netice

s i n d e T r k l e r a r a s n d a b a k a b i r y a z u s u l inti
a r e t t i : Uygur yazs.
U y g u r yazs t r k m a h s u l
d e i l d i r . B u y a z ta V i n c i a s r d a i n T r k i s t a n a
S u r y e d e n getirilmitir. Bu yazy T r k l e r arasn
d a n e r e d e n h r i s t i y a n m i s y o n e r l e r o l m u t u r . Uy
gur yazs
bir vakit S u r y e d e mstamel yaznn
trk diline u y d u r u l m u eklidir.
in T r k i s t a n m e d e n y k s e l m e
devrinde
T r k l e r b u yazy istimal ederlerdi. in T r k i s t a n
d a b u l u n m u i s l a m i y e t t e n e v v e l k i d e v r e ait U y
g u r c a e s e r l e r v e i s l m i y e t d e v r i n d e y a z l m Kutadgu Biggibi
k i t a p l a r b u y a z ile y a z l m t r .
slmiyetin intiarile, T r k l e r arasnda, X u n c u
asrdan itibaren, arap- harfleri y a y l m a a balad.
Fakat arap harflerinin intiar u y g u r harfleri
nin istimalini d u r d u r m a d . Muhtelif T r k z m r e
leri a r a s n d a u y g u r h a r f l e r i n i n i s t i m a l i X I V n c
a s r n s o n l a r n a k a d a r d e v a m etti [1].
1 9 2 8 e kadar btn Trkler arasnda kullan[1] s l a m i y e t t e n
W . Radloff,

evvelki u y g u r edebiyatna dair

eserler.

in T r k i s t a n d a b u l u n m u t r k e y a z l a r
dan "Huastuanift,, ismindeki duay o k u d u
v e t e r c m e etti.

A.Von Le Coq, slamiyetten e v v e l k i t r k y a z l a r n n

rn aadaki isimlerle neretti:

bazla

A . V o n Le Coq, "Ein christliches

und
en
manichasches
M a n u s c r D t f r a o - m e n t in t r k i s c b e r S D r a c h e
fusTurin!
^pracne
S i t z , K. P . a k a d . w i s s e n . 1 9 0 9 . S. 1 2 0 6 .
A. V o n L e C o q , " T r k i s c h e m a n i c h a i c a a u s C h o t s c h o . I. a b h .
K . P. a k a d . w i s s e n , B e r l i n 1 9 1 1 .
W . F . K . M l l e r , " U y g u r i c a , , i s m i l e in T r k i s t a n d a
bulun
m u yazlarn
birounu
almanca tercm e s e b e r a b e r neretti. U i g u r i c a . I-V,
W . B a n g ve,
A. V o n G a b a i n , T r k i s c h e T u r f a n t e x t e I. I I .

lan a r a p harfleri t r k l i s a n n a hi u y g u n olmy a n b i r y a z s i s t e m i idi. K u v v e t l i s a i t l e l e r l e d o l u

t r k l i s a n sait a l a m e t l e r i p e k az o l a n b u A r a p
y a z s i s t e m i i i n d e e s i r g i b i idi.
B u arap alfabesi d n y a n n en m u l k alfabe
l e r i n d e n b i r i d i r . H e r h a r f i n e k l i m e v c u t ol
m a s , h a r f l e r i n y a z d a r a p t e d i l m e s i b u y a z y
renmeyi ok mklletiren
c i h e t l e r idi. A r a p
harflerini istimalde d e v a m etmek Trklerin mede
n i l e m e s a y r u r e t i n i a r l a t r a n b i r a m i l idi. O n u n
i i n 1 9 2 8 d e , a r a p h a r f l e r i y e r i n e , ltin a l f a b e s i n i
trk diline u y g u n bir ekle s o k m a k suretile yeni
b i r t r k a l f a b e s i icat o l u n d u .
.

..

Orta Asya trkleri, tarih d e v i r l e r i n

. . .
\ .
.
,
'

.t-4
bidayetlerinde salam hukukiesasN A U M U M B I R lara istinat e d e n c a m i a l a r
t e k i l etNAZAR
mislerdi. Trklerde nikha
mste
nit b i r a i l e s i s t e m i t t a r i h t e n e v v e l
ki d e v i r l e r d e t e e s s s e t m i t i . N i k h , m e r a s i m l e i c r a
olunan bir m h i m m u k a v e l e telkki olunurdu.
N i k h i i n a n a v e b a b a n n r z a s a r t idi. G v e y i n
g e l i n i n v e l i l e r i n e b i r m i k t a r m a l v e r m e s i d e t idi.
Eski T r k l e r bu g v e y tarafndan verilen
mala
kahng
d i y o r l a r d . Kalmg
e k s e r i y a at v e k o y u n l a r
dan ibaret olurdu. T r k camialarnda kadnlar koca
larn vesayeti altnda ezilmi bir z m r e o l m a k t a n
u z a k idiler. K a d n , a i l e n i n h u k u k s a h i b i b i r a z a s
saylrd. K o c a s n n vefat t a k d i r i n d e kadnn ve
r a s e t v e o c u k l a r z e r i n d e velayet h a k k v a r d .
( O r h o n k i t a b e l e r i n e g r e Kutluk Hanm
vefatndan
sonra
oullarnn
v a s i s i v a l i d e l e r i Bilge
Hatun
olmutur).
Trklerin
hukuku
medeniye
esaslarndan

ESKI T U R K L E RIN H U K U K U

birini ayrca
zikretmek lzmdr. T r k l e r d e ha
yatta kalan
biraderlerin vefat eden
biraderle
rin z e v c e l e r i l e e v l e n m e s i b i r i t i m a v a z i f e te
lkki olunurdu. B u det z a m a n m z a kadar baz
trk zmreleri
arasnda yaamaktadr.
Trk
lerde mlkiyet messesesi kablettarih devirlerde
domutur.
in v e k a y i n a m e l e r i ,
h e r Hyung Nu nun
k e n d i n e m a h s u s bir arazisi o l d u u n u
s y l y o r l a r . in tarihleri T r k l e r i n
hayvanlara
vurduklar damgalara
mlkiyet almeti ismini
veriyorlar.
Trklerde mlkiyet messesesinden
doan
mukavelev m n a s e b e t l e r d e pek eskiden m a l m
idi. T r k l e r m u k a v e l e m e f h u m u n u i f a d e iin t r l
kelimeler kullanrlard. Merasimle yaplan bir nevi
vicdan taahhd t a z a m m u n eden
mukavelelere
and, d i y o r l a r d . U m u m i y e t l e m u k a v e l e n i n i s m i
bgas
idi. H k m d a r l a r a r a s n d a k i m u a h e d e y e
baig
deniliyordu.
H u k u k u a m m e messeselerine gelince, eski
Trklerin bu sahada m n k e i f bir h u k u k
yarat
m olduklarn gryoruz.
Trkler
devlete
il, h a k i m i y e t e kut
diyor
l a r d . T r k t e l k k i s i n d e d e v l e t : gayesi
asayi
ve
adalet
olan bir
nafiz
hakimiyete
itaat eden
ms
takil ve mteekkil
bir camia
demektir.
l b a n d a
han b u l u n u r . Han e s k i T r k l e r i n t e l k k i s i n d e b i r
h k m d a r olmaktan ziyade bir y k s e k m e m u r
d u r . Han ili trelere
u y g u n b i r s u r e t t e i d a r e et
m e k l e m k e l l e f t i r . T r e , s a r i h v e y a h u t z m n su
rette, m i l l e t t a r h n d a n k a b u l o l u n m u h a y a t k a i d e
lerinden ibarettir. T r e l e r yolla v c u d e g e l m i
kaidelerdir: rf eklinde tedricen teesss etmi
kaideler, hanlarn millet tarafndan k a b u l o l u n m u

buyuruklar,
h a l k i c t i m a l a r n d a ittihaz
olunmu
kararlar.
Eski Trkler
h a l k a bdn
diyorlar.
Trk
elinde halkn
devlet i d a r e s i n d e rol vardr.
Her
devirde T r k camialarnda muhtelif mahiyette
h a l k i t i m a l a r y a p l d n g r y o r u z . lin h a y a
tndaki
mhim
m e s e l e l e r b u bdn
ictimala
rnda hallolunurdu.
Silh
tamaa
muktedir
olan her e r k e k u m u m halk itimalarna itirak
e t m e k h a k k n h a i z idi. B u h a l k
itimalarna
v e r i l e n Kurultay
i s m i M o o l d e v r i n d e n s o n r a taa m m n etti. Handan
b a k a da devlet i d a r e s i n d e
ona yardm eden m e m u r l a r vardr. Bunlar
beyler
dir.
Beyler trl snflara b l n m t r .
T u k y u trkleri
devrinde balca
snf
beyler
g r y o r u z : adapler,
tarhanlar,
buy
ruklar
adapitler
devlet i i n d e en y k s e k m e m u r l a r
idi. B u n l a r n m a n s p l a r i r s idi. k i n c i d e r e c e m e
m u r l a r tarhanlard.
Bunlar hizmetleri sayesinde
y k s e l m i b y k m e m u r l a r idi. Adi
memurlara
u m u m i y e t l e buyruk
diyorlard. M e m u r l a r
igal
ettikleri m a n s p ve r t b e l e r e g r e ayrca u n v a n
l a r da t a r l a r d . Hann
b i r a d e r i n e Yabgu d e r l e r d i .
B i r v i l y e t i i d a r e e d e n p r e n s l e r e at, u m u m i y e t l e
p r e n s l e r e tegin d i y o r l a r d . B u y k s e k u n v a n l a r
d a n b a k a alpaga,
tutun g i b i u n v a n l a r da v a r d .
T r k devletleri kuvvetli bir disipline mstenit
d e v l e t l e r idi.
B u inzibat m a k u l ceza kanunlar sayesinde
t e m i n o l u n u r d u . T Hyung-Nu
devrinde crmler
a r c r m l e r , hafif c r m l e r d i y e i k i y e t a k s i m
e d i l m i t i . A r s u l a r n c e z a s i d a m idi.
Hunlar
da m u h a k e m e u s u l g a y e t s e r i idi. H i b i r m a z -

n u n on g n d e n f a z l a h a p i s h a n e d e k a l m a z d . O n u n
i i n hun h a p i s h a n e l e r i n d e m a h p u s az b u l u n u r d u .
T arMHun d e v r i n d e c e z a h a k k d e v l e t e m n h a s r
b i r h a k o l m u t u . T r k l e r d e o k t a n b e r i h u s u s inti
k a m u s u l zail o l m u t u .
Crmlerin hu ekilde ikiye inksamn
Tukyu
denilen Trkler devrinde de gryoruz. Bu devirde
ar crmlerden olarak
vatana
h y a n e t , katil,
bakasnn zevcesile g a y r i m e r u m n a s e b e t gs
t e r i l m i t i r . Eski Krgzlara
ait v e s i k a l a r d a a r
c r m l e r arasnda harpte geveklik gstermek,
elilik vazifesini ifada k u s u r , salhiyeti o l m a k s
zn h k m e t ilerine m d a h a l e , ekyalk sayl
mtr.
Bu ceza k a n u n l a r n d a n eski Trklerin devlet
dahilinde inzibat temin mes'elesine b y k bir
e h e m m i y e t atfettiklerini g r y o r u z .
T r k l e r i n h u k u k u d v e l e ait t e l k k i l e r i d e
ok m n k e i f idi. Hun, Tukyu
v e Uygur H a n l a r
t a r a f n d a n in, ran v e B i z a n s h k m d a r l a r n a ya
zlm mektuplar sayesinde Trklerin beynelmilel
m n a s e b e t l e r h a k k n d a k i telkkilerini tesbit e t m e k
m m k n olmutur. Eski Trklerin telkkisine g.re milletler a r a s n d a k i m n a s e b e t l e r , m u a h e d e l e r e
istinat eder. M u a h e d e l e r e riayet bir ahlk bor
tur, m u a h e d e l e r i b o z m a k bir cezayi istilzam eden
c r m d r . K o m u devletler arasnda mnasebette
e s a s sulhtur. H a r p daima bir m u a h e d e n i n bozul
m a s n d a n doan, hdisedir. Devletler arasnda fikir
m b a d e l e s i eliler vastasile temin olunur. Elile
rin ahsiyeti m a s u n d u r . B u esas eski T r k l e r d e
eliye lm yok v e c i z e s i l e i f a d e o l u n m u u t r .
T r k l e r i n devlet tekilt kuvvetli bir m e r k e z
h a k i m i y e t ile h a l k l k e s a s n telif f i k r i n e i s t i n a t

ediyor. Handan balayp bir nefere kadar btn

T r k l e r d e treye
r i a y e t g e r e k l i i d u y g u s u ha
k i m idi. T r k n H a m e m r e t m e s i n i , h a l k , a s k e r i
itaat e t m e s i n i b i l i r d i . F a k a t h e r T r k i i n h a y a t t a
klavuzluk
e d e n tre idi.
Trk
rknn ruh
h a s l e t l e r i n d e n biri treciliktir. B u s a y e d e d i r ki
T r k ellerinde her z a m a n inzibat ve asayi h k i m
olmutur.
T r k rkn cihan tarihinde devleti idareci,
inzbat bir rk olarak tantan, T r k l e r i n y e r y
z n n trl k s m l a r n d a p e k o k devletler tesis
edip trl milletleri asayi iinde idare edebil
melerini temin eden amil T r k l e r i n bu o k sa
l a m h u k u k u a m m e e s a s l a r o l m u t u r . [1]
(1] T r k h u k u k u f a s l i i n i s t i l a d e e d i l m i
eserlerin
mhimleri:
D e Groot, die H u n n e n d e r v o r c h r e s t l i c h e r Zeit
J. B i u r i n ,
Sobranye svedenii o narodakh
obitavikh

E. H . P a r k e r ,
S. A. J u l i e n ,
W.
W.

Thomsen,
Radloff,

W.Radloff,
H.

Vambery,

H.

Vambery,

v e S r e d n e y Azii v d r e v n i y e v r e m e n a
Petersburg 1851.
A T h o u s a n d y e a r s of T a r t a r s

St.

Documents
historiqus
sur
les
Tukioue
( t u r c s ) . J . A. s e r i e V I c i t I I I , I V .
Inscription de l'Orkhon de chiffrees
Die D e n k m l e r v o n Koscho-Zaidam
.iste
L i e f e r u n g St. P e t e r s b u r g 1 8 4 3
Kudatku-Bilik
des Jusuf
Chass-Hadschil
a u s B a l a s a g u n St. P e t e r s b u r g 1 8 9 1
Das T r k e n v o l k in s e i n e n e t h n o l o g i s c h e n
und ethnographischen Beziehungen

Die p r i m i t i v e C u l t u r d e s
Turko-Tatarischen Volkes
V. V. B a r t h o l d , D i e h i s t o r i s h e B e d e u t u n g d e r a l t t r k i s c h e n
Inschriften.
D.Samokvasoff, Sbornik obinago
prava
Sibirskikh ino
rotsef

Din,
ESKI.

T R K .

LERIN

itima
m

bir m e s s e s e d i r .
Her
e s e g i b i din d e ait ol-

uuraorac gu

DINI

rh&n

kavmin

fikr

V P mpHpn

t<=k-

mullerde h e m a h e n k olarak inkiaf etmr D e m e k

k bir k a v m i n geirdii dini safhalar a r a t r m a k
suretle o k a v m i n medeniyetteki k d e m i m , itimai
ti m
e kkm
e r hhaall edlee r b
i ni ri kaz
n
l v anrdn r . .m
u
a v moikn , t ahkadriirc e tt ems ierk
den azade olarak,
tabi'bir cereyanla
geirdii
din safhalarn m t e k m i l ekilleri ne k a d a r eski
ise o k a v m i n m e d e n i v e t i , itima t e k m l de
01 nisbette k a d m d e m e k t i r .
Y a a d k l a r din d e v i r l e r b u noktai n a z a r d a n
t e t k i k e d i l d i i z a m a n T r k l e r i n e n iptida e k i l l e r
den m t e k m i l safhalara y k s e l d i k l e r i tarihin, eski
milletlerin h e p s i n d e n kdemli olduu t e b e y y n
etmektedir. Tarih d e v i r l e r e intikal edebilen mill
efsanelerle din a y i n l e r d e krntlar g r l e n baz
telkkiler, Trklerin
pek eski zamanlarda
bir
n e v i totemcilik
devri yaam olduklarn gster
mektedir. Bu devirlerde T r k l e r i n itima teek
klleri de
totemcilik
ile a h e n k t a r
olan
klan
e s a s n a m s t e n i t b u l u n u y o r d u . E n e s k i T r k efsa-

D. K o n e f f
A. L o m a k i n
E. N. Y a k u i n ,
*
N : A. K o s t r o f f
N . A. K o s t r o f f ,
A. L e v s c h i n ,

S i b i r y a n m R u s o l m a y a n k a v m l e r i n i n rf
hukuku mecmuas
Yakutlarn hukuk hayat (Rusa)
Trkmenlerin
rf k u k u k u
Rusyadaki gayri Rus kavmlerin
rf h u
kuku (Rusa)
Koybal Trkleri,
ulm
Trkleri,
Kan
Tatarlar
Y a k u t l a r n rf h u k u k u . ( R u s a )
Description
d e s h o d e s et d e s s t e p p e s d e s
Kirghiz-Kazak S,1848 Paris

n e l e r i n d e k'an
t e k i l t i l e totem d i n i n i n b a r i z
iz
leri p e k g z e l s e i l m e k t e d i r .
T u k y u l a r m kurttan
inmi olduklar h a k k n d a k i
e f s a n e ile U y g u r v e O u z e f s a n e l e r i n d e
totem
d i n i n i n p e k e s k i d e v i r l e r e ait h a t r a l a r y a a m a k
t a d r . T u k y u e f s a n e s i n d e totem
k u r t , U y g u r ef
sanesinde
i s e h u a a c d r . Eblfadtl
Reidettin
v e bni Bibi g i b i m v e r r i h l e r t a r a f n d a n O u z l a r n
klan tekiltna dair verilen m a l m a t arasnda
bunlarn
evvelce
geirmi olduklar
totemcilik
devrine
ait i z l e r g z e a r p m a k t a d r .
Her iki
tarihi de Ouzlar tekil e d e n y i r m i drt b o y d a n
h e r b i r i n i n b i r ungun u o l d u u n u
kaydediyorlar.
Ungunlar,
ahin.kartal, tavancl, s u n g u r ve a k r
gibi a v c kulardr.' T a r i h i l e r i n bu u n g u n l a r a dair
v e r d i k l e r i m a l m a t , t a m a m i l e din
tarihlerindeki
totem
telkkisine uygundur. Filhakika
Eblfadtl
Reidettin
in
izahna
nazaran
ungun
mbarek
manasnadr. T o t e m dinine m e r b u t olan k a v m l e r
n a z a r n d a da
totem
m b a r e k ve
mukaddestir.
B u n d a n baka ekseri totemler gibi bu
ungun
lar da b i r e r h a y v a n d r . T o t e m
dininde
totemi
l d r m e k , etini y e m e k n a s l m e m n u i s e O u z
larda da
bir b o y a m e n s u p fertlerin o
boyun
ungun unu l d r m e l e r i , e t i n i y e m e l e r i y l e c e
memnudur.
D e m e k ki
Ouzlarn b o y tekil
t n d a g r l e n ungunlar,
onlarn bir z a m a n l a r y a
am olduklar totemcilik devrinin bir hatras
olarak kalmtr.
Mahmut
Kagar,
eski T r k takviminde bir
d e v i r tekil e d e n on iki yln san, kz, k a p l a n ,
t a v s a n , e j d e r h a , y l a n , at, k o y u n , m a y m u n , t a v u k ,
it v e d o m u z g i b i o n i k i h a y v a n i s m i n i t a d k l a r n
h a b e r veriyor. Bu on iki h a y v a n n vaktile bir

t a k m T r k k l a n l a r n a ait t o t e m o l m a l a r m s t e b a t d e i l d i r . Radloff
u n Altay T r k l e r i n i n ,
sirjevskinm
de Y a k u t l a r n dinleri h a k k n d a v e r d i k l e r i
m a l m a t totem tekilt
krntlarnn bunlar arasn
da b u g n e k a d a r y a a d m g s t e r i y o r .
t i m a i l k t e e k k l o l a n klan
bir aile ma
h i y e t i n d e idi. F a k a t b u a i l e d e e f r a d b i r b i r l e r i n e
b a l a v a n rabta k a n d a l k deil, ayni t o t e m e m e r b u t i y e t idi. t i m a t e k e m m l n e t i c e s i n d e b u ipti
da t e l k k i d e i e r e k e f r a t a r a s n d a k a n d a l k k a r a
beti b a g s t e r i n c e t a b i a t i l e klan
e m b e r i krld.
Y e r i n e ayni k a n d a n g e l e n aileler mttehidesi olan
boy k a i m o l d u . t i m a t e k e m m l ile h e m a h e n k
o l a n din t e l k k i de a y n i s u r e t l e d e i t i i n d e n
totemcilik
d e m e v k i i n i t a b i a t i l e animizme
brakt.
A n i m i z m devri, fikrin r y a ve l m gibi insan
yakndan alkadar eden vak'alara sebep arayacak
d e r e c e d e inkiafile balad. Bu sebebi aratran
iptida i n s a n l a r , k e n d i l e r i n d e c e s e t t e n b a k a az
o k madd bir varlk, bir e b u l u n d u u n u tahay
y l ettiler. C a n e k i e n b i r a d a m d a h a y a t n s n
d n bildiren almetin son nefes olmas, onlar
bu varln soluk nev'inden bir ey o l d u u n u
k a b u l e evketti. R y a hdisesi ise bu varln, ce
sedi m u v a k k a t e n t e r k e d e r e k istedii y e r l e r d e do
laabilecei z a n n n v e r d i i n d e n , b u e, h a y a l e t
gibi bir e y t e l k k i edildi. n s a n l a r bir defa k e n
dilerinde cesetten ayr byle bir varlk kabul edince
b u n u tedricen hayvanlara, nebatlara,
aalara,
d a l a r a d a t e m i l e d e r e k o n l a r a da b i r e r r u h i s n a t
ettiler. t e b u k a n a a t y e r l e t i k t e n s o n r a d r k i e c
dada i b a d e t dini balad.
H e r soyda biri ' b y k atann, dieri b y k
a n a n n r u h u o l m a k z e r e iki man m e v c u t o l d u u n -

d a n s o y f e r t l e r i c e t - a t a r u h u ile c e t - a n a r u h u n u t a k
d i s ettiler. O n l a r n a m n a y a n a n s o y d n s n d r m e m e e altlar.
i n t a r i h l e r i n d e , Hiyungnu
devletinin teekk
l n d e n a s r l a r c a e v v e l e ait o l a n animizm
devrinin
m e r a s i m halinde yayan yle bir hatrasndan
b a h s e d i l i y o r . "Hiyungnu
l a r s e n e d e b i r defa L o n g i n g e h r i n d e u m u m b i r t o p l a n y a p a r a k ata
larnn ruhuna, ge v e yere k u r b a n keserler.,,
Ayni detin T o k y u l a r d e v r i n d e de yaad y i n e
in m v e r r i h l e r i n i n " T u k y u asilzadeleri h e r s e n e
cetlerinin metenlerini ziyaretle ruhlarna k u r b a n
keserler.,, yolundaki kaytlarndan anlalyor.
T r k l e r d e , boylarn ittihadile b y k k a b i l e l e r
t e e k k l ettikten sonra bidayette ecdada peresti
m a h i y e t i n d e olan a n i m i z m de t e k e m m l e d e r e k
m e v k i i n i arz n a t r i z m e brakt. Fakat, t o t e m i z m
g i b i b u da b s b t n k a y b o l m a d . z l e r i b a z a y i n
v e i b a d e t l e r d e y a a m a k t a d e v a m etti. N a t r i z m
devri, ecdadn ruhlar yerine bunlarn m u k a d d e s
m a k a m l a r olan dalar, b y k r m a k l a r , b y k
ormanlar ve aalar ikamesile balar. Bu suretle
Yer-Su
denilen yeryz mabutlar dodu.
in v e k a y i n a m e l e r i n d e deniliyor k i : " H u n l a r
( H i y u n g n u l a r ) , s o n b a h a r d a a t l a r s e m i z l e d i i za
m a n b u n l a r ayrlarn ve h u b u b a t n hmisi olan
mabutlara k u r b a n ederlerdi. Kurbanlar merasimi
m a h s u s a ile o r m a n n e t r a f d e v r e d i l d i k t e n s o n r a
kesilirdi.,,

A y n i din m e r a s i m T u k y u l a r d a da v a r d . B u n
l a r da Yer-Sulara
k u r b a n k e s t i k l e r i g i b i cet-ata
ad
d e t t i k l e r i Bozkurt
n a m n a d a s e n e d e b i r defa d i n
merasim yaparlard.
Orhon kitabelerinde grlen
Yer-Sular,
arz

natrizm devrinin
mabutlardr. Arz natrizm
d e v r i n d e m e r k e z i n v e d r t c i h e t i n Yer-Su l a n ol
d u u gibi muhtelif kabilelerin de k e n d i yurtlarna
m a h s u s birer husus mabutlar vard.
T r k l e r b u d e v i r d e a a , ate, d e m i r v e su
gibi u n s u r l a r a kar bir hissi tazim besliyor, bun
lara kuts bir m a h i y e t atfediyorlard.
T r k l e r i n m t e f e r r i k kabileler halinde yaa
d k l a r z a m a n l a r a ait arz n a t r i z m , b i r k a b i l e rei
s i n i n d i e r k a b i l e l e r i t a h t itaate a l a r a k h k i m b i r
s l l e t e s i s ettii y a n i i t i m a t e e k k l k a b i l e h a
linden millet e k l i n e y k s e l d i i z a m a n d a n itibaren
yerini semav n a t r i z m e brakt. S e m a v natrizm
t a r i h i n O r t a A s y a n n i l k b y k T r k d e v l e t i ola
r a k t a n d Hiyungnu
devletinin z u h u r u n d a n ok
z a m a n evvel balad. Bu ekli dininin kdemi bize
Hiyungnu
devletinin teekklnden asrlarca evvel
T r k c e m i y e t i n i n Orta A s y a d a mill t e e k k l e m a
lik bir h e y e t o l d u u n u a n l a t m a k t a d r . S e m a v na
t r i z m d e v r i b a l a d k t a n s o n r a m a b u t l a r b i r i arz,
dieri semav o l m a k zere ikiye ayrldlar. Bu
m a b u t l a r a k a r a r g h o l a n y e r ile g k te a y r c a kut
s i y e t k a z a n d l a r . G n e i n , a y n m a b u t t a n n m a s da
bu devirde balad. Ort Asya T r k l e r i n i n milttan
y i r m i iki a s r e v v e l s e m a v n a t r i z m d e v r i n i y a
adklar anlalyor.
Milttan ( 2 2 0 5 ) s e n e e v v e l i n i n t a r i h ilk s . l l e s i o l a n Hiya
H a n e d a n n k u r a n b y k Yunun
m i l l T r k m e n k b e s i n d e k i Dibbakoy
Han o l d u u
i h t i m a l i n i i l e r i s r e n De Cugines i n t a r i h l e r i n e is
tinaden b u d e v i r l e r d e O r t a A s y a d a b i r d e v l e t k u r
m u o l a n n-Goeyin
de bu h a n e d a n a m e n s u p
olduunu sylemektedir. D e m e k ki Orta Asya
T r k l e r i milttan y i r m i iki asr e v v e l devlet k u r a n

\
/

bir millet haline y k s e l m i l e r d i . inin mitolojik

b e h k m d a r n n s o n u n c u s u o l a n n t a r a f n d a n
b y k Tufann t a h r i b a t n b e r t a r a f e t m e e m e m u r
e d i l e n Yu y a " P e y a n i B e v u n v a n v e r i l m i oldu
u n a d a i r u-king de g r l e n b i r k a y t De Guignes yi
teyit etmektedir.
En eski in sturelerinin
tetkiki,
Hiyalarm
\
' } daha o devirlerde m t e m e d d i n bir heyeti itimaiye
/ halinde bulunan Orta Asya T r k l e r i n e m e n s u p
. o l d u k l a r n , i n e ilk d i n i d e b u n l a r n g t r d k l e
! rini gsteriyor.
Orta Asyada semav natrizm dininin bu eski
lii v e g n e l e a y n d a h a o z a m a n l a r d a m a b u t
^ t a m T c d s n l T s e , a m e r l e r d e ; i l e r d e gr
.
len, b i l h a r a b u n l a r v a s t a s i l e S e m e r e l i l e r e ,
branl e r e g e e n g n e v e a y m a b u t l a r n n m e n e i an
] lahr. D e m e k ki Orta A s y a d a s e m a v natrizm
balada z a m a n l a r d a g a r b e h i c r e t e d e n S m e r l e r ,
\ Etiler b u dini de b e r a b e r g t r m l e r d i r .
G k l e yerin, gnele ayn m a b u t telkkisi.
! : Hunlar
d e v r i n d e reSM""'OT^WTWTCt.
Hipungnu
h k m d a r l a r n n Tanr kutu
u n v a n n tadkla
rm k a y d e d e n in mverrihleri, b y k Metenin
S in m p a r a t o r u n a g n d e r d i i m e k t u p l a r a (gk
ile y e r i n d o u r d u u , g n e l e a y n t a h t a g e i r d i i
Hiyungnularm
b y k Tanr
kutu
ihtiramla in
i m p a r a t o r u n d a n r i c a e d e r ki...) i b a r e s i l e b a l a d
n da h a b e r v e r i y o r l a r . B u i b a r e Hunlar
(Hiyun
G N U L A R M g k ile y e r i m u k a d d e s , , g n e l e - a y d a
mabut tandklarn vazhan gstermektedir.
Orhon kitabelerinde
b u a k i d e d a h a s a r i h t i r . Ki
t a b e l e r d e g k ile y e r , g k i l h l a r i l e y e r m a b u t l a "^T
r b i r b i r l e r i l e karlatrlmm. O r h o n k i t a b e s i n i n
V banda "ze k k tanr, asra yaz y e r klundukta,
j

T
I
\
i
'

ikin ara kii olu klnm,, yani y u k a r d a m a v i

gk, aada yaz y e r yaratldktan sonra ikisinin
arasnda insan olu yaratld, denilmektedir. Kita
b e n i n d i e r b i r y e r i n d e Gk tanr i l e m u k a d d e s Yer-Sular
karlatrlm, Gk, ziyann v e mk
fatn, Y e r d e z u l m e t i n v e m c a z a t n
mmessili
gibi gsterilmitir. T u k y u l a r da g n e m u k a d d e s
olduundan hakanlarn saraylarnn, otalarnn
kaplar daima arka m t e v e c c i h b u l u n u r d u . Ha
kanlar her sabah kalktklar zaman arka tevec
c h l e g n e i takdis eder, tahta oturduklar z a m a n
lar d a y z l e r i a r k a m t e v e c c i h o l u r d u . T r k l e r i n
Yer-Su m a b u t l a r b i l h a r e a y n e n i n e g e m i t i r .
A s r h a z r s i n o l o g l a r n d a n Edouard
Chavanmsmilt
tan 2 4 9 s e n e e v v e l e u s l l e s i e n k a z z e r i n
d e d r d n c s l l e y i k u r a n Tsin l e r i n n e s l e n T r k
olduklarn syledikten s o n r a u satrlar yazyor:
"Tsin sllesinin ecdad kendi
memleketlerinde
(Orta A s y a d a ) h k m r a n i k e n bir din m a n z u
meleri vard. Bilhara bunlardan i n - e - H u v a n g ti, b t n i n i z a p t e d e r e k b u k t a d a i l k b y k
imparatorluu k u r d u u z a m a n eski yurdundan
g e t i r m i o l d u u b u d i n i i n l i l e r e d e k a b u l ettirdi.
Anasr erbaadan s u y u n bereketile h k m r a n ol
d u u n u iln e d e r e k tedbirlerini b u u n s u r u n hasai s i n e g r e t e r t i p etti.,,
C h a v a n n e s , T s i n l e r i n eski yurtlarndan getirdik
leri b u d i n i n e s a s , y u k a r d a b u l u n a n Y e i l H a n
Sar (Kara) H a n , Kzl H a n v e A k H a n d a n m
r e k k e p drt m a b u d a peresti v e n a m l a r n a
kur
ban kesmekten ibaret olduunu sylyor.
" C h a v a n n e s , , Savan,M-Mnin a y l k e m i r l e r i n d e n
b i r f k r a ile k e s i l e n k u r b a n l a r n
neler olduunu
naklettii
anlatyor.
B u fkrada
deniliyor k i :

S e m a n n olu ilk b a h a r n a y n d a k o y u n , y a z m
aynda horoz, s e n e n i n
ortasnda kz, son
b a h a r n a y n d a k p e k , k n a y n d a da
d o m u z eti y e r [ l ] . B u f k r a b i z e s e n e n i n h e r m e v
s i m i n d e s e m a n n oullar olan h a n l a r d a n ilk
bahar temsil eden Yeil H a n a koyun, yazn m
messili olan Kzl H a n a horoz, s o n b a h a r
temsil
eden Ak H a n a kpek, Kn m m e s s i l i olan K a r a
H h a n a da d o m u z k u r b a n e d i l d i i n i g s t e r i y o r .
G r l y o r k i T r k l e r , Tsinlev
z a m a n n d a se
mav natrizme ykselmi bulunduklar
halde
eski t o t e m i z m v e arz n a t r i z m
d e v i r l e r i n e ait
ayinler yine aralarnda yayordu.
O r t a A s y a n n h e n z k u r a k l a m a h k m ol
mad, y k s e k d a l a r d a k i b u z k t l e l e r i n i n eri
m e s i n d e n hsl olan aylar, sk sk y a a n m e b z u l
y a m u r l a r , h e r taraf s u l a y a r a k y e m y e i l
yap
t d e v i r l e r d e t a b i a t i n b t n
kuvvetlerini takdis
e t m e k p e k tabidir. B u n u n iindir ki
Trklerin
eski dinleri ok m a b u d u bir natrizmdir.
Bu
din, m m b i t l k e l e r d e y a y a n z i r a a t i k a v m l e r i n
dinidir. Yldzlarn h e r g n k
devri, hasat mev
siminin senev teakubu, btn zevklerin neele
rin m e m b a d r . Maietini tabiattan alan b u k a v
min daim surette tabiat kuvvetlerini
t a k d i s et
m e s i ; g n e i , a y , y e r y z n e h a y a t v e n e e sa
an m a b u t l a r tanmas p e k tabidir. Fakat ilve
etmek i c a b e d e r ki m t e a h h i r devirlerde
Trkle
rin b u n a t r i z m d i n i n d e m a f e v k a l r z b i r t e m a
y l b a l a m n e t i c e d e Yer-Su]a.r din s i h r b i r m a
hiyet alarak amanizmi dourmutur.
Arz n a t r i z m
[1] L e C y c l e T u r c

devrinde

her

des douzc a n i m a u x

444

hdise
P.

husus

36-74

m a b u t l a r o l a n Yer-Sulardan
b i r i n e isnat ediliyor,
iyilik v e fenalk b u n l a r d a n biliniyordu. u halde
hadiselerin arzulara u y g u n olmasn temin iin
h a n g i e y l e r i n Ter-Sularn
houna gideceini,hangi e y l e r i n d e o n l a r k z d r a c a n b i l m e k l z m d .
B u n u bilen v e bildirenlerin de c e m i y e t
iinde
m u h t e r e m b i r m e v k i l e r i o l m a s p e k t a b i idi. t e
b u s a i k l e r l e d i r k i Yer-Su larn m u h a b b e t l e r i n i k a
z a n m a k , m a z a r r a t l a r n d a n k o r u n m a k i i n b i r ta
k m shr ayinler balam, bu ayinleri yapan
h u s u s bir snf t r e m i t i r . B u snf m e n s u p l a r n a
e v v e l c e kam,
kaman
s o n r a l a r da saman
denil
m i t i r . B i r n e v i z a h i t l i k v e s i h i r b a z l k o l a n sa
manlk sarav b n y e sahiplerinin yapabilecekleri
b i r i o l d u u n d a n t a b i a t i l e irs idi. H a s t a l a m a h
sus ilk n b e t a l m e t l e r i n i n z u h u r u
samanla
liyakatin nianesi addolunurdu.
amanlar, s e m a v e arz tabakalarn
ziyaret
iin c e t r u h l a r n k e n d i l e r i n e m u a v e n e t e t t i k l e r i n i
iddia e d e r , e s r a r l n e f i r l e r i n i n i s t i m d a t s e s i n i ilk
evvel bu cet ruhlarn duyduklarn
sylerlerdi.
Radlofun
Altay T r k l e r i arasndaki a m a n i z m e
dair verdii malmata gre
Yer-Su]ar&
kurban
takdim edebilmek, lenlerin ruhlarn semaJardaki
ebed kararghlarna g t r m e e rehberlik e t m e k
samanlara m a h s u s bir imtiyazd. Eski Trklerin
akidesine nazaran lenlerin ruhu h e m e n semaya
k a m a z d . C e s e t t e n a y r l a n r u h l a r n b i r tasaffi
devri g e i r m e l e r i lzmd. Bu devirde ruhlarn
evlerinin civarndan ayrlmadklarna
cesetlerin
etrafnda u u t u k l a r n a inanlrd.
B u n u n iin
a k r a b a s n a m l a r n a k u r b a n k e s e r Yu
ayinleri
y a p a r l a r d . l e n b i r a d a m n c e s e d i n i b u tasaffi
devrini g e i r m e k iin 3-6 ay s o n r a defnederlerdi.

in t a r i h l e r i n d e T u k y u T r k l e r i n i n a m a n i z m
d e v r i n d e n k a l a n Tu a y i n l e r i , c e n a z e d e f n i m e r a
s i m i h a k k n d a u m a l u m a t v e r i l i y o r : T u k y u l a r
llerini ya i l k b a h a r d a v e y a s o n b a h a r d a y a n i iki
mevsimde defnederler. Bahar ve yaz m e v s i m i n d e
len bir adam d e f n e t m e k iin s o n b a h a r d a a a
y a p r a k l a r n n sararp d k l d z a m a n a intizar
ederler, s o n b a h a r ve k m e v s i m i n d e lenleri de
ilkbaharda aalarn y a p r a k ve iek a m a a ba
l a d z a m a n d e f n e d e r l e r [1].
lleri g m m e z a m a n olan i l k b a h a r v e y a
s o n b a h a r g e l i n c e m t e v e f f a n n dostlar, a k r a b a l a r ,
s a d a k a l a r , n e z i r l e r v e r i r . C e s e t k a z l a n u k u r a in
dirilir. n d e y u c u l a r v e sigitiler o l m a k z e r e
hazr olanlar atlara b i n e r e k yedi defa k a b r i n etra
fn t a v a f e d e r l e r . D e v i r e s n a s n d a h e r k e s a l a
yp, szlar, y z n b a k l a r l a izer, g z y a l a r n
k a n a bular.
Merasim
bittikten
sonra
kabrin
z e r i n e ta k o n u l u r . M e z a r b a n a u z u n b i r s r k
dikilir. z e r i n e bir lvha aslr. Mteveffa hayatn
da n e k a d a r d m a n l d r m s e z e r i n e k o n u l a n
t a l a r da o k a d a r o k o l u r . M t e a k i b e n b i r at v e
bir k o y u n k u r b a n edilerek balar m e z a r bana
dikilen srk zerindeki lvhann stne talik
o l u n u r . V e f a t e d e n a d a m m e r a d a n ise, k a b r i z e
r i n e t r b e y a p l r . T r b e n i n i d u v a r l a r n a m t e
v e f f a n n v e h a y a t n d a i t i r a k ettii m u h a r e b e l e r i n
tasvirleri yaplr.
in m v e r r i h l e r i n i n h a b e r v e r d i k l e r i n e g r e
c e n a z e l e r i n defin m e r a s i m i y e n i i z d i v a l a r a v e s i l e
[11 i n m v e r r i h l e r i n i n v e r d i i b u m a l m a t ,
Trkle
rin cenazeleri tahnit etmek usulne vkf olduklarn g s
teriyor.

|j

olurdu. Merasim gn, kadn e r k e k herkes en

yeni v e en ssl e l b i s e l e r d e g e l d i k l e r i n d e n bu
esnada delikanllar kzlar, kzlar delikanllar be
enirler, avdette ailelerine mracaatla evlenecek
lerini sylerlerdi. G e n l e r i n bu talepleri ekseriya
r e d d e d i l m e z ve i z d i v a l a n e t i c e l e n i r d i .
S a m a n l n z u h u r u h a k k n d a k i izahtan anla
laca vehile semav natrizm devri baladktan
sonra biri t e a b b d e , dieri k e h a n e t e m t e v e c c i h
o l m a k z e r e iki m a n z u m e t e e k k l etti. M a h m u t
K a g a r , T r k l e r i n t e a b b d e ait d i n s i s t e m l e r i n e
nom,
k e h a n e t e ait s i h r i s i s t e m l e r i n e yalfi,
din
ruhanlerine
tyn,
s i h i r b a z l a r n a da yalfici
ve
kam
isimlerini v e r i y o r . K i t a b l b e d v e t t a r i h un
v a n l b i r e s e r d e d e e s k i T r k l e r i n din v e e r i a t lerini m u h t e v i bir kitaplar olduu v e b u n a ( N o m )
ismi verildii tasrih edilmitir
T r k l e r , i l h m a n a s n a o l a r a k T a n r , di, B a y a t
ve O a n lafzlarn kullanyorlard. Tanr, h e m
g k h e m de a l l a h m a n a s n a g e l i y o r d u . lahiyat
': l i m l e r i n e d e tengrigan
deniliyordu.
di, A l l a h
ve sahip manalarna geliyordu. G k tanrnn m
m e s s i l i o l m a k i t i b a r i l e Hiyungnu
hkmdarlarna
T a n r K u t , Uygur H a n l a r n a d a di K u t u n v a n l a r
v e r i l i y o r d u . B a y a t , da Argo trkleri n i n l e h e s i n d e
Allah d e m e k t i .
K u d a t k u B i l i k t e b u lfz a l l a h
m a n a s n a k u l l a n l m t r . O a n ise k u d r e t l i m a n a
s n a i l h b i r vasft.
T r k l e r i n b i d a y e t t e n b e r i g e i r d i k l e r i din d e virlerin
b u g n , Attay trUerile
Yakut
larn din t e l k k i l e r i n d e b u l a b i l m e k m m k n d r .
Radlofun Altayllarn dinleri h a k k n d a verdii ma
lmat, b u n o k t a i n a z a r d a n pek ziyade e h e m m i y e t i
haizdir. Bu m a l m a t a gre, Altay t r k l e r i n i n k-

krmalarm

inat h a k k n d a m u a y y e n k a n a a t l e r i vardr. B u n l a r ,
dnyann birok tabakalardan m r e k k e p olduu
na inanrlar. Y u k a r d a on yedi tabakadan m r e k
k e p olan g k l e r , ziya m e m l e k e t i n i , U m a tekileder. Aada yedi veya dokuz
tabakadan
ibaret olan yaz y e r de z u l m e t
memleketini,
T a m u u t e k i l e d e r . B u iki l e m a r a s n d a i n s a n
larn y a a d y e r y z vardr. Y e r y z , b t n
sekenesile beraber, yukar gklerle aa yaz
y e r l e r i n t e s i r l e r i a l t n d a d r . B t n iyi r u h l a r , y a
ni i l h l a r , m e l e k l e r , g n e v e a y d n l k l k e s i n i n
st k a t l a r n d a y a a r l a r . B u m a b u t l a r , i n s a n l a r
yaratr, h i m a y e eder, s o n r a k e n d i l k e l e r i n e alr
lar. G n e v e z i y a , i n s a n l a r n h m i s i , t a b i a t i n
h a y a t m e n e i d i r . Z u l m e t l k e s i n i n alt k a t l a r n d a
u u r s u z r u h l a r ( c i n l e r , e y t a n l a r ) ile i n s a n l a r z a rarlandrmak, m a h v e t m e k ve sonra ebed karan
lklar iersine e k m e k isteyen ilhlar bulunur.
Gk mabutlarnn
en b y
(Tanr Kara
H a n ) dr. G n en y k s e k t a b a k a s n d a oturur.
Btn cihan buradan idare eder. Tanr
Kara
H a n d a n b y k luhiyet s u d u r etmitir.
Bun
l a r n en b y B a y l k e n (en u l u b e y ) d i r .
B a y l k e n , on a l t n c k a t g k t e altn d a d a b i r
altn t a h t s t n d e o t u r u r . M a b u t l a r n e n k u d r e t l i s i d i r . B u n a a n c a k a k r e n k l i at k u r b a n e d i l e
bilir. K a r a H a n d a n s u d u r e d e n d i e r i k i m a b u t
ta K z a g a n T a n r ile M e r g a n T a n r d r .
Kzagan
tanr g n d o k u z u n c u katnda, M e r g a n T a n r da
yedinci katnda oturur. D i e r bir m a b u t
olan
( G n a n a ) da y e d i n c i k a t t a d r . (Ayata) m a b u d u i s e
altnc kat gkte i k a m e t eder.
Altay m i t o l o j i s i n d e n c k a t g k h a k k n d a
ki t e l k k i p e k m h i m d i r . Y u n a n i s t a n d a g r l e n

Olimp sturesinin nereden geldiini gsteren bu

t e l k k i y e g r e ( B a y l k e n ) in iki o l u n u n ( M a y e n e i l e Maytere) m a k a m olan n c kat
gkte
(Suruve)' denilen bir da vardr. Bu da yedi
( k u d a y ) y a n i y e d i i l h ile o n l a r n e m i r l e r i n i y a p
m a a m e m u r syanet m e l e k l e r i olan
Yayuciler
(yaratanlar) m ikametghdr.
Kinattaki
btn
hayatlarn m e n e i olan (St gl) de bu dan
civarndadr. Ak lke yani insanlarn cenneti de
bu kattadr. D n y a d a i k e n iyilik y a p a n salih in
sanlarn ruhlar (aktular) ldkten sonra b u ak
lkeye giderler. Orada mabutlar arasnda mesut
b i r h a y a t s r e r l e r . Y e r y z n d e k i i n s a n l a r n cetleri o l a n a k t u l a r , b u r a d a y e r y z n d e
olduu
gibi, soy soy, b o y b o y y a a r l a r . Aktular y e r y
z n d e k i torunlar h a k k n d a g k ilhlar n e z d i n d e
efaatilik eder, onlarn h a y r n a alrlar.
Adayllarn yeralt mabutlar, k o r k u n ilhlar
dr. B u n l a r n b y y e r i n d o k u z u n c u k a t n d a
siyah bir taht s t n d e oturan (Erlik H a n ) dr.
Yeraltnn her katnda c e h e n n e m e m a h s u s bir
g n e i n k o r k u n uleleri mnteirdir. Bu katlar,
insanlarn peine t-klarak onlara fenalk etmee
alan erir ruhlarla doludur.
nsanlarn en k o r k u n d m a n olan (Erlik
Han) yeraltnda kendi tabileri ve erir ruhlarla
muhattr. P e k o k k o r k u l d u u n d a n gazabn tes
k i n i i n k e n d i s i n e d a i m a k u r b a n l a r t a k d i m edilir..
Kurbanlarn
en m a k b u l k o y u renkli a t l a r d r .
Y e r i n e n alt t a b a k a s n d a d n y a d a i k e n
fenalk
yapanlarn
cezalarm
ekecekleri
(kazrgan)
vardr [1].
[1]

L'annee

S o c i o l o g i q u e , T, 7 - P .

224

Altaylarn hayli uzun

v e k a r k olan din
m a n z u m e l e r i u suretle hulsa e d i l e b i l i r : y u k a r
da m a v i s e m a t a b a k a l a r i l e a a d a k i yaz y e r
t a b a k a l a r n n , d i e r b i r t a b i r ile a y d n l k l k e l e
rde karanlk lkelerin
ulu tanrs ( T a n r K a r a
H a n ) dr. F a k a t K a r a H a n b u l k e y i
dorudan
d o r u y a idare etmez. Aydnlk lkelerinin idare
sini ( B a y l k e n ) e , k a r a n l k l k e l e r i n idaresini de
(Erlik Han) a vermitir. Baylken, iyilikleri m
k f a t l a n d r a n h a y r i l h , E r l i k H a n da f e n a l k l a r
cezalandran er ilhdr. Birincisi hayr, ikincisi
d e e r m a s d a r d r . B i r i n c i s i n e mit, i k i n c i s i n e d e
havf saikalarile ibadet edilir. T a n r K a r a
Han,
bilfiil ie k a r m y a n y k s e k b i r v a r l k t r .
A d a y l l a r n ilh m a n z u m e l e r i n d e
Trklerin
millet h a l i n e y k s e l d i k l e r i devirlerin hatras olan
b u i k i ilh s i l s i l e a r a s n d a , k a b i l e v h a y a t d e v i r
lerinin y a n i arz n a t r i z m z a m a n n n da krntlar
yaamaktadr.
Y e r y z mabutlar (Yer-Su)lar olan b u ilhlar,
on yedi h a n d a n m r e k k e p t i r . B u hanlar, ya gl
gelerini uzak ovalara yayan b y k dalarn karl
tepelerinde veya lkeleri yeillendiren, meyvalarla
dolduran b y k r m a k l a r n k a y n a k l a r n d a otu
rurlar.
Y e r - S u l a r m b a , en k u d r e t l i s i O a n H a n d r .
Oan
Han, arzn
ortasnda
yeil
ormanlarn
a r a s n d a t e p e s i ( B a y l k e n ) in i k a m e t g h n a e r i e n
bir am aacnn bulunduu merkez noktada
i k a m e t eder. O a n m iki olu vardr. B i r i n i n ad
S u H a n , d i e r i n i n ad d a D e m i r H a n d r .
Adetleri on yediye karlan Y e r - S u l a r , y a bir
kabile, bir lke v e y a bir rmak, bir da ismini
tarlar. B u n a g r e vaktile b u n l a r n ayr
ayr

k a b i l e l e r e ait b i r e r h u s u s ilah o l d u k l a r k a b u l
e d i l e b i l i r . B u n l a r , T r k l e r i n mill
vahdetlerini
h e n z i d r a k e t m e m i o l d u k l a r d e v i r l e r e ait m a
butlardr.
Adayllar, h e r i n s a n a biri h a y r ilah B a y l k e n ,
dieri er ilh E r l i k H a n tarafndan m e m u r iki
r u h u n m e k k e l o l d u u n a inanrlar. B u n l a r d a n ev
v e l k i s i iyi, i k i n c i s i f e n a r u h t u r . B u r u h l a r , y a a d
mddete insana refakat ederler. Altayllarm bu
din s t u r e l e r i i n , r a n v e H i n d i n s t u r e v d i n l e r i l e S m e r , Eti v e E g e d i n l e r i n i n m e n e l e r i n e
ait izleri m u h a f a z a e t m e k i t i b a r i l e p e k m h i m d i r .
inin, e s k i s t u r e l e r i n d e g r l e n d i n t e l k k i l e r
t a m a m i l e T r k l e r d e k i s e m a v y e arz n a t r i z m e
t e k a b l e t m e k t e d i r . i n i n Kong-tse d e n e v v e l k i d i n i
o l a n Sinisme d e b u m m a s e l e t s a r a h a t e n g r l y o r .
B u eski dinde btn mevcudatn babas ve anas
g i b i t a s a v v u r e d i l e n g k ile y e r e , (Heou-Thou)
ya
atfedilen k u d s i y e t eski T r k l e r i n t e l k k i l e r d e h e m ahenktir. Hiyunglarn
gk hakkndaki telkki
l e r d e s i n i z m i n Thian
hakkndaki telkkisi ayni
e y d i r . i n s t u r e s i n i n i k i asl m v e l l i d i o l a n ( Y i n )
ile ( Y a n g ) T u k y u l a r m m a v i g k i l e y a z y e r i n
den b a k a bir ey deildir.
S i n i z m i n tanr i m p a r a t o r m a n a s n ifade e d e n
Shang-Ti
si A d a y l l a r d a g r d m z ( T a n r K a r a H a n ) dr. ang-Ti d e n s o n r a t a s a v v u r e d i l e n s e m a v
r u h l a r ( S h a n ) , a r z r u h l a r v e i n s a n r u h l a r d a da
Altaylardaki l k grlmektedir. in mitolojisinin
( P u a n - K u ) su Baylkendir. ( T i e n - H o a n g - T i ) ,
sema mabutlar ( f i - Hoang - Ti) yer mabutlar,
(Yin-Hoang-T)de Yer-Sulardr.
S i n i z m i n Kweileri,
T s u ( r u h i e c d a t ) l a n , Alt a y h l a r d a k i Aktular dan
baka bir ey deildir.

O r t a A s y a d a k i e c d a t p e r e s t l i k ile C i n d e
bulara
kar yaplan ayinler birbirlerinin ayndr.
Tsul a r d a Aktular
g i b i ang - Ti ile i n s a n l a r a r a s n d a
bir vastadr. ang-Ti n e z d i n d e insanlarn hamisi
ve enidir.
B a z e n ang-Ti nin b i r t i m s a h g i b i t a s a v v u r
e d i l e n gnete,
Trklerde
olduu gibi m u k a d
destir.
Zerdt dinine gre hayr m a b u d u olan Ahura
M a z d a ( O r m u z d ) ile e r i l h o l a n Ahrvman
dan
h e r i k i s i d e Zervane-Akeren
den kmlardr. Bu
l k , O r t a A s y a d a pek e r k e n t e e k k l eden ilh
m a n z u m e n i n bir eklinden b a k a bir ey deildir.
Orta Asyada m a h h a s bir ekilde tasavvur edilen
ilk v a r l Z e r d t F e l s e f b i r h a l e y e b r n d r e rek namtenahi bir varlk sekline sokmutur.
F a k a t , Ormuzd
ile Alrimana
atfettii r o l , O r t a As
y a d a ( B a y l k e n ) ile ( E r l i k H a n ) a i s n a t e d i l m i
o l a n r o l l e r i n a y n d r . E s a s e n Avesta
da d a h a e s k i
z a m a n l a r a ait a y e t l e r d e v s i n i s b e t t e b i r a n i m i z m
grlmektedir.
B u a y e t l e r e g r e c i h a n , iyi v e
fena ruhlarla malidir. Ecdadn ruhlar berhayat
olanlarn hamisi, siyanet melekleri,
(Eravashis)v.
Aalara, atlara, k z l e r e , k p e e , ylana atfedilen
k u t s i y e t v a s f i a r i l e p e k o k o l a n t a b u l a r da O r t a
A s y a t o t e m i z m i n i n izleri seilmektedir, d e s t a n n
t a s v i r ettii y e d i Ameshs
Spentas
yani yedi mu
kaddes Ebedler, Adayllarn mitolojisindeki
Yedi
kudaydan
baka bir ey deildir.
H e r iki mito
lojide bu yedilere atfedilen roller birbirlerinin
ayndr.
Yerli ve yabanc p e k o k unsurlarla karm
o l m a s n a r a m e n H i n d i n e s k i d i n i n d e d e O r t a As
yallarn l ilh m a n z u m e l e r i y i n e seilebil-

m e k t e d i r . H i n t t e Vasuslar
s e m a m a b u t l a r , Rudras
l a r y e r y z m a b u t l a r , Adityaslar
da yeralt ma
butlardr. G r l y o r ki D r a v i d i l e r i n H i n d i s t a n a
g e t i r d i k l e r i O r t a A s y a d i n i b u r a d a k i m u h t e l i f din
lere ve t e l k i n l e r e r a m e n izini m u h a f a z a edebil
m i t i r . O r t a A s y a d a o l d u u g i b i k a d m H i n i di
n i n d e d e ( D i j a u u s P i t r a ) B a b a g k ile o n a m e r b u t
olan (Prithivi) Azizyer m u k a d d e s i n . Orta Asya
animizmi, Hindistanda, ecrami semaviyeye, dala
ra n e h i r l e r e , b y k a a l a r a i b a d e t e k i l l e r i n d e
yasamaktadr.
Hinde m a h s u s olan tenash akidesi yannda
Diravidilerin
getirdikleri
akide
mevcudiyetini
muhafaza etmitir. Yerli olmad m u h a k k a k olan
b u a k i d e , A d a y l a r d a b l y a y a n Aktular
akidesidir. Hint d i n i n d e (Pitris) denilen c e t r u h l a r n n
s e m a d a ( Y a m a ) n n (ilk i n s a n n ) y a n m a g i t t i k l e r i
y o l u n d a k i a k i d e , A d a y l l a r n Aktular
hakkndaki
a k i d e l e r i n d e n b a k a bir ey o l m a d da pek
vazhtr.
P i t l i s l e r de A k t u l a r g i b i y e r y z n d e k i t o r u n larile a l k a d a r d r . O n l a r h i m a y e e d e n l e r , k e n d i
lerine yaplan nezirlerden, k u r b a n l a r d a n m e m
n u n olurlar. Altay Trklerinde o l d u u gibi Biral
m a dininde de cet r u h l a r a k u r b a n k e s m e k , nezir
y a p m a k ( r d d h a s ) en m u k a d d e s bir vazifedir.
Diravidilerde Orta Asyada olduu gibi lleri iin
tatan m u a z z a m k u r g a n l a r y a p m l a r d r . Y e r l i l e r i n
e s a s a k i d e l e r d e k a b i l i telif o l m y a n b u k u r g a n l a r ,
Dravidilerin meneini gstermek
itibarile p e k
mhimdir.
Orta Asyada olduu gibi, b u a k i d e y e m e r b u t
Hintlliler a r a s n d a da c e n a z e l e r , h e m e n defnedil
mez. Tasaffi d e v r i n i n g e m e s i b e k l e n i r . B u z a m a n

g e t i k t e n s o n r a r u h s e m a y a e k i l i r . C e s e t d e defn o l u n u r . V e d a l a r m (Varuna) m a b u d u n a atfettikleri

rol ( B a y l k e n ) in r o l n n a y n d r . (Aditi) m a b u d u
da Oan a p e k b e n z e r . V e d a n m f e n a l k m a b u d u
o l a n ( R u d r a ) ile E r l i k H a n a r a s n d a h i b i r f a r k
y o k t u r . R u d r a da k o r k u n t u r , m n t a k i m d i r , bir
sr fena ruhlarla (Maruts) muhattr.
E s k i T r k d i n i n i n i z l e r i b u g n k Yakutlar
ara
s n d a da m u h a f a z a edilmitir. Adayllarn d i n l e r i n e
p e k z i y a d e b e n z e y e n Y a k u t d i n i n d e de m a b u t l a r ,
s e m a ilahlar, y e r y z ilhlar, yeralt ilhlar diye
m a n z u m e y e ayrlmtr. Yakutlarla Adayllar
a r a s n d a y a l n z m a b u t l a r n i s i m l e r i v e a d e t l e r i itibarile pek ehemmiytsiz farklar vardr. Yakutlarda
U l u t a n r (Art T y n A a ) dr. B u A d a y l l a r n t a n r
K a r a H a n n n m u k a b i l i d i r . Baylken
e k a r s da ( O r o n k A y T y n ) y a n i y a r a d a n A k H a n v a r d r . Yakut
larn ( U l u T y n ) m a b u d u da Y e r - S u l a r B a b u u
olan O a n Handr. Yakutlarn ( K a d r g a n B o r a y
T y n ) d e d i k l e r i m a b u t ta E r l i k H a n d a n b a k a
bir ey deildir.
Art T y n A a , m i l l i b i r l i i n t i m s a l i , s u l h u n
hamisi, saadetin m e m b a , adalet ve h a y r h a h l m
mmessilidir. G n e , b u n u n timsalidir. G n e gibi
Art T y n d e z i y a v e n u r s a a r , h e r e y e h a y a t
verir.
Art T y n , k a n d a n m t e n i p t i r . H a y v a n kan
nn bile dklmesini istemez. B u sebepten kendi
s i n e kurba+n k e s i l m e z , y a l n z o n u n g n v e m i l l
b i r l i k b a y r a m o l a n i l k b a h a r d a g e n l e r kmz d o l u
dokuz barda dokuz dea i m e k ve taganni etmek
s u r e t i l e k e n d i s i n e i b a d e t e d e r l e r . U l u T y n , bil
kis intikamc ve gazapldr. Sebepsiz a d l a n l m a z
a y a m y e r e basnca, y e r sarslr, zelzele kopar.

gazabndan
k u r t u l m a k iin n a m n a
kurbanlar
kesilir. Yeralt m a b u d u olan (Kadrgan B u r a y T
yn) ise p e k korkuntur. (Niyemi naya) nn yani
dev anann kardeidir. smini, korkularndan ne
Samanlar, n e de bakalar aza alamazlar. Ulu
T y n d e n b a k a m a b u t l a r a g c yeter, k e n d i s i n e
b e y a z alnl b o z at k u r b a n e d i l i r .

T R K L E R
A R A S N A
H A -

J^Zd^
, .

.,

mllLTl^Z

1 * . manhezm
v e islamiyet gibi
hariten gelen b u y u k dinlerin tesiri
o
u
e
kalmlardr
B u d d h a S a k y a m u n dini b u d z m , ilk e v v e l
imal Hindistanda bir imparatorluk k u r a n
Yueler arasnda mtar etmi, b u n l a r vastasle dger
Trkler a r a s n a y a y l m t r .
F ^ l e r h k m d a r K a n i k a siyas bir l z u m
z e r i n e k a b u l ettg b u d z m n i n k i a f n a p e k o k
alt H k m e t i n b t n m e s s e s e l e r i n e dini pro
paganda vazifeleri verdi. D m konsllere riyaset
etti. B u d z m n e r e t m e k z r e e c n e b i m e m l e k e t l e r e
h e y e t l e r g n d e r d i S i k k e l e r i z e r i n e Buda nm r e s
m i m k o y a c a k kadar dindarlk gsterdi.
Belhte,
Kemrde Kabilde, Pencapta Budann remadn
v e m u k a d d e s e y a s n hfza m a h s u s (Stupa) lar
yaptrd. Kitabeti stunlar, mabetler, m a n a s t r l a r
i n a ettirdi. B u h i z m e t e m u k a b i l B u d a k i l i s e s i , m i
lad y e t m i s e k i z t a r i h i n e d o r u k e n d i s i n i i m a l
H i n d i s t a n i m p a r a t o r u sfatile t a k d i s etti.
Kanika, imal Hint budistleri arasnda de
v a m eden m e z h e p ihtilflarna bir. n i h a y e t v e r
m e k z r e Peaver
de u m u m bir konsil toplad.
B u k o n s i l d e B u d a d i n i n i n ihtilafl n o k t a l a r , telif

RTEN

GIREN

DINLER

v e t e v h i t edildi. i m a l H i n t b u d i s t l e r i n i n
mahayana y a n i b y k m i n h a c s e l m e t d e n i l e n m e z h e p
l e r i n e ait a k i d e l e r t e s b i t o l u n d u .
Kanika, budizmin Kostantinidir. Birinci Kost a n t i n h r i s t i y a n l n n e i r v e t a k r i r i n d e n e rol
oynam ise Kankada budiin nesrinde ayni
r o l ifa e t m i t i r .
Mild b i r i n c i a s r d a imal H i n d i s t a n z i y a r e t
e d e n c i n s e y y a h Hiouen - Tsang, K a n i k a i s m i n i n
b u d i s t l e r a r a s n d a en b y k b i r v e l i g i b i t a k d i s
edildiini y a z a r . Mild 4 0 2 t a r i h i n d e B a k t r i y a n
z i y a r e t e d e n i n l i Fa-Hiya,
buralarda
Kanika
t a r a f n d a n i n a e d i l m i b i r o k din m e s s e s e l e r
grdn kaydeder. Budist mverrih
Sanangseen,
K a n i k a d a n e f k a t v e atfet k i r a l u n v a n i l e
bahseder.
G o t a m a n m , y a n i B u d d h a n m d i n i , Cinde b
y k b i r h k m e t k u r a n Topa Trklerinden
Veyler
d e v r i n d e d e i m a l Cindeki T r k l e r d e n
Wei\er
d e v r i n d e i m a l Cindeki T r k l e r a r a s n d a da inti
ara balad.
Wei h k m d a r l a r n d a n Tsum d e v r i n d e ( 4 5 2
4 6 5 ) B u d i z m , i l e r i n r e s m dini idi. T s u m , b u
dizmin mtteki bir saliki oldu. Ban tra e d e r e k
b i r P a g u d a d a i t i k f a e k i l d i . Tatung-Fu
civarnda
k i Yun-Kan
m a b e d i n i t e z y i n e d e n b u d i z m e ait
gzel statler, b u dindar h k m d a r
zamanna
aittir. T^Mnun h a l e f l e r i n d e n v e l i l e r i n
byk
h k m d a r l a r n d a n Hong i b a d e t i i n b i r m a n a s t r a
e k i l d i i g i b i ( 4 7 0 ) , h a l e f i Koda Long-Men
de k a y a
iinde oyulan m e h u r m a b e d i v c u d e getirdi.
B u d i z m i n U ^ l e r s a r a y n d a k i h a k i m i y e t i en z i y a
de Kiralca Hou-i z a m a n n d a parlad. B u d i z m i n
a t e l i b i r s a l i k i o l a n b u k r a l i e n i n z a m a n salta
456

nat, h e r s e n e d i n b i r a b i d e v c u d e g e t i r m e k l e
g e t i . M i l d 5 1 6 t a r i h i n d e p a y i t a h t olan Lo - Tafl
d a m e h u r m u a z z a m Yong-Ning
mabedini ina
ettirdi. Lo-Yang da i n a e t t i r d i i ( p a g o d a l a r n a d e d i ,
hayatnn sonlarna doru be yze bali olmutu.
Kiralca, m e r a s n d a n S o n g - Y u n g i s m i n d e birini
Kandahar taraflarna g n d e r e r e k buralardan bud i z m e ait y z y e t m i k a d a r y a z m a d i n k i t a b
getirtti. Wei h k m d a r l a r n n b u d i z m e k a r o l a n
bu meclbiyetleri, smaat itibarile pek
mhim
neticeler verdi. T r k l e r arasnda mimar, resim
v e h e y k e l t r a h k t e r a k k i etti. i m a l C i n d e m u a z
z a m din m e b a n i v c u d e geldi.
M i l d V I i n c i a s r s o n l a r n a d o r u da T u k y u
H a n Topo,
budlii kabul ve Orta Asya trkleri
arasnda neretmee
b a l a d . Topo,
b u dini, esa
r e t l e T u k y u l a r a r a s n a g i r e n Hoei-Lin
i s m i n d e bir
B r a h m e n i n t e v i k i l e k a b u l etmiti.
Payitahtnda
b y k bir m a b e t (Kia - Lan ) yaptrd. B u m a b e t
O r t a A s y a d a y a p l a n ilk Sanghrama
dr.
i n i n Tisi h a n e d a n H k m d a r n d a n b u d i z m e
ait din k i t a p l a r
g e t i r t e n Topo,
mutaassp
bir
budist oldu. Fakat kendisinden sonra bu
din
Tukyular arasnda yaayamad. Bilhara
Uygurlar
b u d i l i i k a b u l ettiler, C e n g i z i n o l u O k t a y d e v
r i n d e Uygurlarn
ilk hanlklarn k u r d u k l a r
Orhon
havalisini ziyaret eden m v e r r i h Alaeddin Cveyn
U y g u r l a r n B u d a dinini nasl k a b u l ettiklerine
d a i r yle bir m e n k b e k a y d e d e r :
" U y g u r h k m d a r Buu Han H i t a y ( i n ) i m
p a r a t o r u n a bir h e y e t g n d e r e r e k B u d a dini hak
k n d a da m a l m a t a l m a k z r e b i r k a lim gnde
r i l m e s i n i r i c a etti. m p a r a t o r da b i r k a T o i n g n
d e r d i . Buu Han, k a m l a r d a v e t e d e r e k h u z u r u n d a

Toinlerle
m n a z a r a ettirdi. T o i n l e r ( n o m ) d e n i l e n
din k i t a p l a r n d a n b i r o k e y l e r o k u y a r a k d a m l a r a
baz sualler sordular. F a k a t k a m l a r m u k a b e l e ede
mediler. Galebe toinlerde kald; B u u H a n da
b u d i l i i k a b u l etti.,,
U y g u r l a r n bilhara b u dini dier T r k l e r ara
snda n e r e altklar anlalyor. Moollarn ilk
d e v i r l e r i n d e (M. 1 2 5 3 ) s e y y a h R b r k , li n e h r i
imalindeki Kayalk ehrinde Budi dininde Uygurlara tesadf ettiini k a y d e d i y o r . B u n l a r n
Kara
Kitayter
devrinde bu havaliye gtklerini tahmin
edebiliriz.
. . Zarathustra (Zerdt) tarafndan ranZERDUT DN ^ ^
Maverannehir ve Baktriyan havalisindeki Trkler
a r a s n a s o k u l a b i l m i t i r . Arap istils z a m a n l a r n d a
Fergana, Buhara, Samarkant, Belh ve
Harzem
havalisinde
atekedeler bulunduu
anlalyor.
Fakat, Z e r d t dini b u s a h a l a r a a m a m t r .
e

SA VE MUSA
y
&
T r k l e m d e ilk temas
DNLER
Nesturler yastasile olmutur
Ayaso, * * t . ^ ^ ^ f . e d e n b y k k o n s l m afo
roz adg istanbul Patrk N a s t u r y u s u n ^ d a r l a r
a r k R o m a i m p a r a t o r l u u l k e s i n d e n tebt edil
dikler! zaman
e k s e r i s i I r a n h k m e t i n e iltica
etmilerdi Bunlar, H o r a s a n d a ilk defa (Merv) d e b i r
metrepoltlk tesis ettiler. S o n r a da S a m a r k a n t pesk o p o s l u g u n u kurdular Buradan T r k ellerine ya
ylan n e s t u n m i s y o n e r l e r i milad beinci
asrn
t a n a nsfnda U y g u r l a r arasna s o k u l a r a k hayli
taraftar kazandlar. O r h o n c i v a r n d a U y g u r l a r a
ait b i r k i t a b e n i n m c e y a z l a n k s m n d a m i l a d
H

7 6 2 t a r i h i n d e U y g u r H a n di Kutun
nesturilii
talim
etmek
z e r e Cinden
nestur
rahipleri
getirtmi olduu mukayyettir.
Turfanda kefedilen
eserler,
hristiyanlm
bilhassa sekizinci ve d o k u z u n c u asrlarda
Uy
gurlar a r a s n d a intiar ettiini g s t e r m e k t e d i r .
Yedisuda birok hristiyan
mezartalar
bulun
m u t u r . T u r f a n n a r k n d a k i Bulayk
kasabasnda
kefedilen yazma kitaplarn kamilen hristiyanla
ait o l m a s
U y g u r hristiyanlarnr m e r k e z i
bu
k a s a b a o l d u u n u gstermektedir. O n birinci asr
e v a i l i n d e Ortus h t t a s i l e Koko - Hotan a r a s n d a s a k i n
o l a n Karait l e r ( K i r a y e t l e r ) h r i s t i y a n l k a b u l e t m i
lerdir. M v e r r i h E b l f e r e Grigoris, bu vak'ay kay
d e d e r k e n , b y k perhizde Karaitlerin st i m e l e
rine m s a a d e edilmi o l d u u n u da a y r c a syl
yor.
Seluklevin
de i s l m i y e t i k a b u l d e n
evvel
bir aralk hristiyan olduklarna dair bir rivayet
vardr. Hristiyanlk, Nesturler vastasile
Orta
Asyaya s o k u l d u u gibi, stanbul imparatorlarnn
gayretleri de Hazar T r k l e r i arasna girebilmitir.
B i l h a r a R o m a n l a r a r a s n d a da t a r a f t a r b u l a b i l m i
tir. a r k R o m a i m p a r a t o r l a r l k e s i n d e n k a r l a
r a k H a z a r l a r a iltica e d e n Y a h u d i l e r d e o r a l a r d a din
lerinin t a m i m i n e altlar. Hazar Hanna ve bir
ksm Hazarlara Musa dinini kabul ettirmee mu
vaffak oldular b u g n K r m d a b u l u n a n v e K a r a m
denilen musev Trkler bunlardan inmilerdir.
1

H r i s t i y a n l k iki k d l d a n T r k l e r a r a s n a s o k u l
makla beraber, intiar ve t a a m m m edememitir.
. M i l d n c asr sonlarna
doru.
,
,
. ,. .
,
randa z u h u r eden Man dm, altnc
asrda T r k ellerine girmitir. B i r k a dinin halitas
MANI DN

olan m a n i h e i z m bir aralk U y g u r l a r n r e s m dini

o l d u . M a v e r a n n e h i r h a v a l i s i n d e de h a y l i t a r a f t a r
buldu. Uygurlarn,
d a h a Orhon b o y l a r n d a i k e n
maniheizmi tanm olduklar buralarda kefedilen
kitabelerden anlalyor.
O r h o n h a v a l i s i n d e k e f o l u n a n U y g u r l a r a ait k i
tabelerin en u z u n u ve en z i y a d e a y a n d i k k a t olan
cince yazlmtr. ince yazlm olan b u abide
nin y a n n d a s u u d c a yazl k k bir k i t a b e d a h a
b u l u n m u t u r [1]. M a n i h e i z m i n U y g u r l a r a r a s n d a
intiarn gsteren bu kitabe
Uygur
yazsnn
m e n e i n i de g s t e r m e k itibarile haizi e h e m m i y e t
tir. K i t a b e U y g u r l a r n m a n i h e i z m i m i l d s e k i
zinci asrn ikinci yars iptidalarnda S u g d m i s y o
nerlerinden rendiklerini gstermektedir.
Sekizinci asr ortalarnda U y g u r hanlnda
bulunan ( B k Han) mild 7 6 2 tarihinde imal
i n e yapt bir sefer e s n a s n d a S u u d taraflarndan
buralara gelerek ticaretle u r a a n ve ayni zaman
d a Mani m e z h e b i m i s y o n e r i o l a n S u d a k l a r a l a
rak payitahtna geirdi. B u n l a r n telkinde m a n i h e
i z m i k a b u l etti. m e r a v e k u m a n d a n l a r i l e a h a l i
d e n b i r k s m da k e n d i s i n e p e y r e v o l d u l a r . S u u d c a
y a z l k i t a b e d e b u i n k l p ( e v v e l c e et y i y e n k a v m ,
b u n d a n sonra pirin yiyecek. E v v e l c e adam ldr[I] U y g u r H a n n n c i n c e v e s u u d c a y a z l a n k i t a b e l e r i
y a n n d a O r h o n harflerile y a z l m k k bir kitabe
daha
b u l u n m u t u r . B u n d a n a n l a l y o r ki m i l d s e k i z i n c i a s r n
ikinci y a n s n d a U y g u r T r k l e r i a r a s n d a biri c i n c e , biri
orhonca, dieri de s u u d c a o l m a k zere nevi yaz kulla
nlyordu. S u u d c a kitabe bu tarihlerde Trkler
arasnda
o r h o n c a d a n b a k a y e n i bir alfabenin intiar e t m e e b a l a
dn g s t e r m e k itibarile a y a n e h e m m i y e t t i r .
B u alfabe
bilhara U y g u r yazs olarak payidar kalmtr.

m e k sayi olan l k e d e b u n d a n s o n r a hayr hak

kaniyet h k m srecek) szlerde alklanmtr.
U y g u r l a r n e n m r e f f e h , en m e s ' u t v e m e d e n i y e t
i t i b a r i l e en y k s e k d e v i r l e r i Mani
mezhebinin
k a b u l n d e n s o n r a b a l a m , y z s e n e d e v a m et
m i t i r . K r g z l a r n t a z y i k i ile M o n g o l i s t a n d a n k a
rlan U y g u r l a r , in T r k e l i n e g e l e r e k yeni bir
h a n l k k u r d u k l a r z a m a n Mani m e z h e b i n i d e b e
raber getirmilerdir.
.

. . kinci Halife m e r z a m a n n d a Kadisiye

ISLAM D N I

.,

'

zaferde Sasanler payitahtnn m u k a d

deratm tayn eden Araplar N i h a y e t m e y d a n mu
h a r e b e s i n d e I r a n ler m s o n m u k a v e m e t k u v v e t l e
rim de k r m l a r d r . N i h a y e t zaferi yalnz b u t u n
Irann arap hakimiyeti
altna g i r m e s i n i
degl
a r k k a p l a r n n da a r a p i s t i l a s n a , i s l a m d i n i n e
almasn temin eylemiti. Irann gayretli fakat
tahsz h k m d a r
Yezdcurdn
Belh
nndeki
m e z b u h a n e m c a d e l e s i de n e t i c e s i z k a l n c a H o
r a s a n da e l i n d e n k t ; m u z a f f e r a r a p
ordular
Ceyhun b o y l a r n a , T r k i t l e r i n e d a y a n d , i s l a m
dnru g t r e n a r a p o r d u l a r Ceyhun b o y l a r n a y a
natklar bu tarihlerde Orta Asya t r k l elim
akbetler iinde r p m y o r d u . Milad 6 inci asr
ortalarnda teekkl e d e r e k bilhare ark ve garb
n a m l a r i l e i k i y e a y r l m o l a n Tukyu h a n l k l a r n d a n
a r k t a k i 13 s e n e e v v e l ( 6 3 0 ) i n l i l e r t a r a f n d a n y
k l m , m e m l e k e t l e r i istil e d i l m i t i . G a r p t a h e n z
y a a m a k t a olan H a n l k ise dahil itialarla a y n i
akibete s r k l e n m e e balamt. T u k y u hanl
zamannda M a v e r a n n e h i r ve Sint havzas k k
k k beyliklere blnmt. Bunlarn balcalar
Suud, B u h a r a , E s r u e n , a, Ke, F e r g a n a , Toharis-

tan, H e y t a l , a n h l i s t a n , K o r n e t , V a h a n , O d i y a n a ,
p r e n s l i k l e r i idi. B u b e y l i k l e r k e n d i a r a l a r n d a b i r
birlik v c u d e getiremediklerinden Araplara kar
m u k a v e m e t e d e c e k b i r h a l d e d e i l l e r d i r . B u se
bepten Maverannehir, Toharistan, Sint
havalisi
Araplara kar ak demekti.
Halife O m e r d e n s o n r a A r a p l a r arasnda z u h u r
e d e r e k P e y g a m b e r M u h a m m e d i n en b y k h a s m
olan E b u s f y a n m o l u M u a v i y e n i n islm halifeli
i n e g e m e s i l e n i h a y e t l e n e n s r e k l i b i r d e v r e i ih
till A r a p l a r n b i r m d d e t a r k a d o r u t e v e s s l e rini durdurdu.
Bu tevakkuf devresinde Garb T u k y u Hanl
d a dahil i t i a l a r a i n z i m a m e d e n i n i n k u v
vetli d a r b e l e r i l e ykld. inliler nfuzlarn Sint
b o y l a r n a , riti k y l a r n a ,
Harzem
havalisine
kadar temdit ettil.r.
Trk
elleri
mild
681
tarihine
kadar
in h a k i m i y e t i altnda
kald.
B u tarihte eski T u k y u hanedan
prenslerinden
Kutlu Han yeniden
trk devletini
ihya etti.
Emev
Halifelerinden Apdulmelikin m e h u r Haac Ho
r a s a n v a l i l i i n e t a y i n ettii t a r i h t e ( 6 9 8 ) M o g o l i s tardan C e y h u n b o y l a r n a k a d a r s a h a d a k i T r k l e r
Kutlu Han sllesi idaresinde bulunuyordu. Ha a bir taraftan M a v e r a n n e h i r dier taraftan B a k t r i y a n t a r i k i l e T r k e l l e r i n i i s t i l y a m e m u r ettii
merann muvaffakyetsizliini grnce Araplarn
en b y k k u m a n d a n l a r n d a n saylan K u t e y b e y i
bu havaliye g n d e r m e e m e c b u r oldu ( 7 0 5 ) .
Kuteybe n i n H o r a s a n v a l i l i i z a m a n n d a d r ki
Araplar T r k ellerine doru ilerlemee baladlar.
G e t i i y e r i k a n a b o a n Kuteybe
Ceyhun nehrile
B u h a r a ehri arasnda ticaret ve servetile m e h u r
B a y k e n t ehrini y a m a ettikten sonra her eyi

y a k t y k t . e h i r h a l k n k a t l i a m ettirdi. K u t e y b e
uzun ve srekli bir m c a d e l e d e n sonra Toharistan, F e r g a n a , B u h a r a v e S a m a r k a n t h a v a l i s i n i A r a p
h a k i m i y e t i a l t n a s o k a b i l d i . F a k a t din g t r e n
arap ordularnn yamagerlii arap merasnn
z u l m v e t e a d d i s i istil e d i l e n y e r l e r d e b i l e i s l m
d i n i n i n i n t i a r v e t a m i m i n e m n i o l u y o r d u . 13
sene trk kan dkerek nankr Emevlere an
e r e f k a z a n d r m a a a l a n Kuteybe
n i h a y e t hiz
m e t i n i n m k a f a t n g r d . K a r d e l e r i v e e f r a d han e d a n i l e b e r a b e r i m h a e d i l d i . B a b i r n i a n e i za
fer gibi S a m d a Halife S l e y m a n n a y a k l a r altna
a t l r k e n r a k i b i Y e z i t b i n M h a l l e b te H o r a s a n v e
M a v e r a n n e h r i n u m u m valilii h'atini g i y d i ( 7 I 7 ) .
Yeni Arap u m u m valisi de selefinin y o l u n u
t a k i p etti. T r k e l l e r i n d e d i n n e r i y e r i n e y a m a
v e k t a l ile v a k i t g e i r d i . F a k a t b u d a H a l i f e Y e z i t
bin A b d l m e l i k i n z a m a n n d a selefinin a k i b e t i n e
urad. Halifenin emrile btn h a n e d a n efradile
b e r a b e r i m h a edildi.
B u v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e n T r k H a k a n Bil
ge, k a r d e i Gltekinle
b e r a b e r rti n e h r i n i g e e
r e k M a v e r a n n e h r e girdi. Araplarn z u l m ve
teaddilerinden bizar olan M a v e r a n n e h r i n k k
p r e n s l i k l e r i k e n d i s i n i b i r halaskar g i b i i s t i k b a l
e t t i l e r . F a k a t Kutlu Hann k u r m u o l d u u b u d e v
let te m i l d 7 4 5 t a r i h i n d e d a h i l i t i a l a r l a y k
lnca Araplar tekrar M a v e r a n n e h i r d e ilerlemee
baladlar. kinci T u k y u Hanlnn yklmas Orta
A s y a t r k l i i n p e k feci o l d u . V a r l k l a r n a n
cak birlikle gsteren T r k l e r birbirlerile bou
m a a baladlar. Birok boylar yurtlarn terkeder e k etrafa daldlar. Vaziyetten istifade e d e n in
liler a r k t a n g a r b a , A r a p l a r da g a r p t a n a r k a d o -

r u i l e r l e m e e b a l a d l a r . B u iki m t h i k s k a
arasnda skan T r k l e r iin S e y h u n n e h r i v e
Aral gl z e r i n d e n g e e n tek bir m e n f e z kal
mt. kinci T u k y u Hanlnn i n k r a z n d a n s o n r a
a n a r i i i n d e k a l a n T r k e l l e r i n d e v a z i y e t u e k i l
d e i n k i a f e t t i : a r k t a Selenga
boylarndaki Dokuz
Ouzlar bir aralk b y k bir nfuz kazandlar.
Babular Kutlu Bilge Gl Han Basmilleri
taht i t a a t e a l a r a k b i r m d d e t i i n e h e m m i y e t l i
bir varlk gsterdi. B i l h a r e b u h a v a l i d e k e n d i l e
rine
U y g u r l a r halef oldu. U y g u r l a r O r h o n boy
larnda kuvvetli bir h k m e t k u r d u l a r . rti boy
l a r n d a k i K a r l u k l a r da d i e r b i r h k m e t k u r d u
lar. I s g l n g a r b n d a ti v e u n e h i r l e r i b o y l a
r n d a da Trke Devleti k u r u l d u . T r k e l e r g a r p t a n
g e l e n arap istilsna bir m d d e t m u k a v e m e t ettiler.
H a t t a T r k m e n H a n Sulu
M a v e r a n n e h r i A
raplarn elinden almaa muvaffak oldu.
Arap'
K u m a n d a n Kersi
kati darbelerle sarsan
Sulu
H o r a s a n da istil e t m e k h a z r l n d a i k e n i n l i
l e r l e T r k m e n l e r a r a s n d a b a g s t e r e n b i r ihti
lf k e n d i s i n i s r ' a t l e a v d e t e i c b a r etti. F a k a t b i l h a r e T r k m e n l e r a r a s n d a z u h u r eden dahili nifak
a r a p istilsna s e b e p olan b u h k m e t i n de i n k
r a z n i n t a etti. M i l t t a n 7 5 6 t a r i h i n d e n i t i b a r e n
k u v v e t l e n m e e b a l a y a n Kartuklar
7 7 6 tarihine
doru hudutlarn u nehri boylarna kadar tev
si e d e r e k a r a p i s t i l s n a az o k m u k a v e m e t e d e
cek bir kuvvet vcude getirdiler. Fakat ne Trkeler ne de K a r l u k l a r M a v e r a n n e h i r ve T o h a r i s t a n daki k k beylikleri hakimiyeti altnda birletir-'
m e e muvaffak olamadklarndan bu mmtakalarm
nihayet kati surette Araplarn eline g e m e s i n e
mani olamadlar. Maamafih bu k k beylikler

. .!

mstevli Araplara kar s e n e l e r c e vicdan ve siya

s h r r i y e t l e r i n i m d a f a a ettiler. E m e v l e r i n in
safsz k u m a n d a n l a r
buralarda seller gibi kan
a k t t k l a r , on b i n l e r c e
hanman
sndrdkleri
h a l d e i s l m d i n i n i b i r t r l b u h a v a l i y e k a f i su
r e t t e s o k a m a m l a r d . T r k l e r , din n e r i n e g e l e n
arap ordularnn bir s r apulcu o l d u n u g
r e r e k m u k a v e m e t e t m i , h e r v e s i l e ile b i r ihtill
karmlardr.
Halifeleri a m
saraylarnn
is
raf v e e l e n c e s i n e s a r f e d i l e c e k
para
bulama
ynca
Horasan
valilerini arka doru
ftuhat
i c r a s n a s e v k e d i y o r l a r d . F t u h a t v e y a m a im
kn gremedikleri zamanlarda Maverannehir'
h a l k n a tarhedilen cizyeyi tezyit ediyorlard.
Bu
insafsz m u a m e l e ise halk Araplardan v e temsil
ettikleri y e n i dinden
uzaklatryordu.
Trkler
arasnda i s l m d i n i n i n i n t i a r a n c a k k e n d i r k l a rndan olan S a m a n l e r i n M a v e r a n n e h i r d e bir
islm h k m e t i k u r d u k l a r z a m a n d a oldu. Samanler devrinde m s l m a n l k S e y h u n u n imalindeki s a h a l a r a k a d a r y a y l d . I s g g l d e n r t i n e h
ri b o y l a r n a k a d a r i m t i d a t e d e n g e n i s a h a d a do
laan T r k kabileleri, b u n l a r arasnda bilhassa
Kartuklar,
Trkeler,
Ouzlar
islmlara sndlar.
N i h a y e t mildn 9 6 3 t a r i h i n d e b u T r k l e r d e n ikiyz bin adr halk hep b i r d e n islm dinini ka
bul ettiler.
Samanler
idaresindeki
mslman
T r k l e r i n din n e r i f a a l i y e t l e r i y a l n z b u . s a h a y a
i n h i s a r e t m e d i . a r k a v e c e n u b a r k a d o r u da
i n k i a f etti. K g a r h t t a s n n A r t u h a v a l i s i n d e
o t u r a n Kartuklar
b a b u l a r SatkburaHe
birlikte
i s l m d i n i n i k a b u l ettiler. K a r a h a n l e r
namile
b y k b i r slm
- Trk Devleti
kuran
Satkbura
a h f a d m s l m a n l K g a r t a r i k i y l e Kotan
mave

465

30

I
f
I
I

rasndaki Trkler arasna yaydlar. Araplarn zulm

ve iddetlerde m s l m a n olan T r k l e r i bile e z m e k
ten e k i n m e d i k l e r i n d e n b k a n h a l k bir trl m s lumanha smamamlard. Fakat kendi rkdalar
hkmeti ellerine alnca ktle halinde mslman
l k a b u l e t m e e baladlar.
Orta Asya trkleri
a r a s n a bu suretle s o k u l a n islm dini imal T r k
l e r a r a s n a da K a f k a s v e H a r z e m y o l l a r i l e g i r d i .
Araplar daha ikinci halife m e r
zamannda
K a f k a s e t e k l e r i n e d a y a n m l a r d . Vatan v e istik
lllerinin mdafaasnda pek k s k a n olan
Hazarlar
Araplar buradan tardetmilerdi.
Bu
vak'adan
s o n r a ikinci asr hicr b i d a y e t i n e k a d a r Araplar
bu havalide bir trl i l e r l e m e e muvaffak olama
d l a r . B u t a r i h t e n s o n r a t e k r a r b a l a y a n istil te
e b b s b i r o k defalar krld.
Bir aralk
Hazar
lar M u s u l a k a d a r i n e r e k B a d a t h a l i f e l e r i n i d e h
ete soktu. Kanl mcadelelere r a m e n Kafkas
tarikiyle Hazarlar arasna sokulamayan
msl
m a n l k b a k a b i r y o l d a n muslihane
girebildi.
D a h i l b i r ihtill n e t i c e s i n d e m e m l e k e t l e r i n i t e r k e
m e c b u r k a l a n m s l m a n Harzemler
H a z a r l a r a il
t i c a ettiler. B u n l a r a r a s n d a m s l m a n l n e r e
altlar. s l m dini H a z a r l a r a r a s n d a t a a m m m
etmedii halde daha imalde Volga
boylarnda
o t u r a n Bulgar
trkleri
nezdinde b y k bir muvaf
f a k i y e t k a z a n d . N i h a y e t Bulgar
Kiral
Elmas
Silki
Han t e b a a s i l e b i r l i k t e i h t i d a etti. M i l d n 9 2 1 tari
h i n d e B a d a t H a l i f e s i Elmuktediriblha
mracaatle islm d i n i n i n e s a s n talim e t m e k z e r e bir
h e y e t istediler. A h m e t bini Hutlan b u h e y e t k
tipliinde bulunuyordu.
Badat heyeti
Bulgar
e h r i n e geldikten sonra B u l g a r Kiral da ismini
Cafer bini Abdullaha
tahvil eyledi.

B. M. E. III N C A S I R D A N S O N R A O R T A
ASYADA K U R U L A N VE ORADAN YAYILAN
TRK
DEVLETLER
L

ASYA HUNLARI (HYUNGNU)

DEVLET

T r k l e r milttan ok z a m a n evvelki devirlerde

Orta Asyadan a y r l a r a k muhtelif k t a l a r d a devlet
ler k u r d u k l a r gibi b u n l a r d a n ana vatanda k a l m
o l a n l a r da b u s a h a d a m u h t e l i f z a m a l a r d a , m u h t e
lif i s i m l e r l e d e v l e t l e r k u r m u l a r d r . B u n l a r n ta
r i h e m a l m olan en eskisi, inlilerin ( H y u n g n u )
d e d i k l e r i Asya Hunlar
Devleti dir.
B u devlet, b i d a y e t t e , i n i n i m a l i n d e i n e d
dinden O r h o n n e h r i v e ( T a n u - O l a ) dalarna ka
dar olan s a h a y a sahipti. D a h a sonralar, M a n u r
ya h u d u d u n d a n Aral glne kadar uzanan geni
kt'alarda h k m r a n oldular. Nfuzlarnn
dil
( V o l g a ) h a v z a s n a k a d a r u z a n d z a m a n l a r da
olmutur.
B u devletin, milttan pek o k evvel m e v c u t
olduu m u h a k k a k t r . Son zamanlarda
Hyungnu
Devleti l k e s i n d e y a p l a n h a f r i y a t n e t i c e s i n d e e l d e
e d i l e n eserlerden
Hyungnu
lann
pek eski zamanlardanberi bir m e d e n i y e t e sahip olduklar anlal
mtr.
M i l t t a n e v v e l X I I I n c a s r a ait i n v e s i k a
lar, Hyungnu lar dan b a h s e t m e k t e d i r . F a k a t b u n l a r
h a k k n d a k i tarih m a l m a t , a n c a k milttan evvel
III n c asrda v u z u h kespediyor.
Bu devirde bu b y k T r k Devleti, muhtelif
k a b i l e l e r i n Teoman
i s i m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i al
tnda b i r l e m e s i n d e n v c u d e g e l m i bir impara
torluktu.

467

M h i m ilerde, bilhassa harp ve sulh ilerinde

d e v l e t r e i s i n i n e m r i kat' o l m a k l a b e r a b e r , i m p a
ratorluu tekil eden kabileler dahil ilerinde
serbest idiler.
H y u n g n u l a n n d e v l e t r e i s l e r i Tengri Kut u n v a
n m t a r d ; "Tengri Kut,, s e m a v k u d r e t d e m e k t i r .
E s k i t r k e de T a n r , T e n g r i telffuz o l u n u r d u .
inliler, bu unvan kendi lisanlarna g r e tahrif
e d e r e k Tanyu
ekline sokmulardr. Bu kelime,
Franszca
tarihlerde ve bu lisandan
tercme
edilen
baz
trke
tarihlerde
Tanju
ekline
girmitir.
B u m t t e h i d e n i n e n m e h u r r e i s i Teoman
n
o l u M e t e ( M o t e ) d i r ( m . e. 2 0 9 - 1 7 4 ) .
T a n r - K u t Mete, a r k t a Tunguzlarm
ecdad olan
Siyen-pive
Vuhuanlan
T r k y u r d u olan Moolist a n d a n e k i l m e e m e c b u r ettii g i b i i m p a r a t o r l u k
b a y r a altna g i r m e k i s t e m i y e n Y u e i l e r i de K a n s u
d a n g a r b a d o r u m u h a c e r e t e i c b a r etti (m. e. 1 7 5 ) .
M e t e , li n e h r i b o y l a r n d a k i Vusun
K r a l l m da
m a l p e d e r e k i m p a r a t o r l u u n a i l h a k etti. B u n d a n
m a a d a b u g n ine tbi T r k i s t a n d a k i Yarkent,
Hotan, Kua, Karaar, Turfan v e K g a r gibi
T r k e h i r l e r i d e hun hakimiyetini
tandlar.
te .Kefenin bu anl zaferleri n e t i c e s i n d e d i r ki
tarih d e v i r d e birinci defa o l a r a k K i n g a n dalarn
d a n dil n e h r i n e k a d a r u z a n a n g e n i s a h a d a k i
btn trk kabileleri bir b a y r a k altnda topland.
H y u n g n u l a r , ilk z a m a n l a r d a n i t i b a r e n i n i
tehdide balamlard. Bu aknlara kar muhtelif
in i m p a r a t o r l a r i n i n imal h u d u d u n u n m u h
telif n o k t a l a r n d a k a l e l e r
ve duvarlar yaparak
m d a f a a y a altlar. E n n i h a y e t in m p a r a t o r u
e-Huang-Ti,
M. E . 2 1 4 t e b u d u v a r l a r b i r l e t i r e r e k

3 0 0 0 k i l o m e t r e u z u n l u u n d a m e h u r in
eddini
m e y d a n a getirdi.
e-HuangT i n i n v e f a t n d a n s o n r a Cinde d a h i l
ihtilller kt; b u e s n a d a H a n sllesi m e s s i s i
m e h u r Kao-Hoang-Ti
ini eline geirdi. B u vazi
y e t t e n i s t i f a d e e d e n . Mete de, i n e h a r p i l n v e
i m p a r a t o r u n - k u m a n d a ettii i n o r d u l a r n b i r
m e y d a n m u h a r e b e s i n d e m a l p etti.
i n i m p a r a t o r u e s a r e t t e n v e i n o r d u s u kat'
b i r i m h a d a n a n c a k Mete nin z e v c e s i Yensi H a t u n u n
efaatile yalnz v e r g i v e r m e k artile k u r t u l a b i l d i
(M. E . 1 9 9 ) .
Metenin z e v c e s i inliler l e h i n e bu efaatte b u Iunmasayd btn inin de Metenin hakimiyeti
altna g e m e s i m u h a k k a k t .
B y k H u n m p a r a t o r l u u , i n i n i m a l v e i
m a l i g a r b i s i n d e i n i i n m t h i b i r t e h l i k e idi.
i n l i l e r , b u T r k D e v l e t i n i b e h e m e h a l y k m a k is
tiyorlard.
B u n u n iin birok intrikalarla mt
tehide iinde nifak v e niza kardlar.
Muhtelif
trk kabilelerini birbirlerile m u h a r e b e ettirerek
b u T r k Devletini zayflattlar.
B u ite, i n s a r a y n d a n H y u n g n u h k m d a r
larna g n d e r i l e n inli p r e n s e s l e r de m h i m rol
oynamlardr.
Hun prensleri arasnda z u h u r eden ihtiras m
c a d e l e l e r i de, n i h a y e t H u n m p a r a t o r l u u n u n i k i y e
ayrlmasn m u c i p oldu.
H u n mparatorluu, imal ve c e n u b H y u n g
nu namlarile ikiye ayrld. Gobi l n n imalin
de b u l u n a n l a r imal, c e n u p t a k i l e r de C e n u b H u n
i s m i n i a l d l a r (M. S. 4 8 ) .
inliler, evvel C e n u b Hunlarn ve Siyenpilerin y a r d m i l e i m a l D e v l e t i n i y k t l a r (M. S. 9 3 ) . B u

mhizamdan sonra imal Hunlardan bir ksm,

y u r t l a r n istil eden
Siyenpi lerin
h a k i m i y e t i n i ta
nmaya m e c b u r olmu, dier bir ksm Cenub
H u n l a r a iltihak etmi, m t e b a k i b y k k s m da
garba doru ekilerek Ural dalarile Hazar denizi
arasndaki sahada yerlemilerdir.
C e n u b H u n Devleti, imal H u n Devletinin ink
r a z n d a n s o n r a i n i n h i m a y e s i n d e o l a r a k M. S. I I I
n c asr b i d a y e t l e r i n e k a d a r y a a m t r . B u ta
r i h t e i m a l Cinde h k m e t s r e n Veyler b u n l a l r m s o n h k m d a r o l a n Uuyu
tevki
ederek
b u d e v l e t e d e n i h a y e t v e r m i l e r d i r (M.S. 2 1 6 ) .
Bu inhillden sonra Cenub
Hunlardan
bir
k s m i n i n Kansu
v e Sueu
eyaletlerinde yerle
m i l e r d i r . t e b u T r k l e r d i r k i d a h a s o n r a Cinde
b i r devlet k u r m u l a r d r .
H y u n g n u l a r , A s y a n n , m e d e n i y e t t e o k ileri git
mi k a v m l e r i n d e n biri idiler. Baz cihetlerde, in
liler de H y u n g n u m e d e n i y e t i n d e n istifade etmi
l e r d i r . M e s e l , C i n d e ilk y a p l a n t a k v i m , e n e s k i
trk t a k v i m l e r i n d e n b a k a b i r e y deildi. B u n
d a n b a k a i n l i l e r , a s k e r t e k i l t l a r n da H u n
lardan aldlar. Hun Devletinde, m e m l e k e t a s k e r
tekilta g r e orta, sol (ark).sa (garp) diye e a y
rlrd. Orta ksm, bizzat devlet reisi, sol (ark)
veliaht, sa (garp) h a n e d a n a m e n s u p bir p r e n s
tarafndan idare olunurdu. ark, gnein dodu
u taraf o l d u u n d a n
mukaddes
addolunurdu.
M l k tekiltta da Cinlilerin H u n l a r d a n p e k o k
eyler aldklar anlalyor.
Tanr Kut k e n d i n i i n i m p a r a t o r l a r n d a n d a h a
y k s e k tutard. Mete d e v r i n d e inliler T r k l e r e
h e r yl m u a y y e n m i k t a r v e r g i v e r m e e m e c b u r
edilmilerdi.

 i n l i l e r , C e n u b H u n D e v l e t i n i n in
sonra
Hyungnulardan
m h i m bir ksmn in eddi ieri
s i n d e b i l h a s s a jans'i e y a l e t i n d e y e r

CNDE HYUNG k r a z n d a n
KMYET

letirmilerdi.
inin asker kuvveti zayflaynca H y u n g n u l a r d a n aolav
3 0 5 te a n - s i eyaletini
zapettiler.
B i r a z s o n r a , 3 1 1 d e , b u ao l a r n r e i s i
Liyeu-Yuan
i n p a y i t a h t Lo-Yang
da zapt ve i n i m p a r a t o
r u n u e s i r etti v e l d r d .
Bu z a m a n l a r d a imal ine h k i m olan T r k
Devletleri unlardr:
1 ansi, ensi, Peili v e H o n a n eyaletlerinde
t e e s s s e d e n Han Devleti
(M.S.305-328). Bu dev
letin m e s s i s i H y u n g n u k a b i l e l e r i n d e n b i r i n i n
r e i s i o l a n Liyeu-Yuan
dr.
I I a o Devleti: B u devlet, H a n l a r n k u m a n
d a n l a r n d a n ele t a r a f n d a n ( H a n ) D e v l e t i l k e
sinde v e H a n Devleti y e r i n e k u r u l m u t u r (M.S.
328-350).
I I I Hiya Devleti: ( 4 0 7 - 4 3 1 ) . H y u n g n u l a r d a n ,
Tiyefo ( A n a ) kabilesinin reisi olan Popo tarafn
dan e v v e l O r d o s m m t a k a s n d a k u r u l m u t u r .
Topalar, H y u n g n u Devleti devrinde
Hunlarn imalinde Angara ve Obi
nehirleri arasnda yayorlard. Bun
larn, H u n D e v l e t i n i n i n k r a z n d a n s o n r a , c e n u b a
doru inerek evvel ark Moolistanda ve sonralar
daha aa i n e r e k ansi imalinde Tatuy havali
s i n d e y e r l e m i l e r d i ( 2 7 0 ) . Topalar
Evvel bu ha
v a l i d e Vey i s m i l e h a k i m i y e t t e s i s ettiler. S o n r a l a r
Yen d e v r i n d e i m a l Cinde b t n a n - s i e y a l e t i n i
ve (Peili)nin bir ksmn, Nankin, Loyang, H o n a n
TOPA (VEY)
KIRATLII

ve (antung)u ve bir mddet sonra btn ensi

v e Peiliyi zaptettiler ( 3 3 6 - 4 9 6 ) .
Topalar, b u srada, m e r k e z Asyadaki Tur
fan, K a r a a r , Kua, K a g a r , Kratlklar z e r i n d e
h a k i m i y e t tesis ettiler ( 4 4 8 ) .
F e k l e r , t r k l k e l e r i n i C c e n (Yu-Yen)
hakimi
yetinden k u r t a r m a k iin kanl m c a d e l e l e r d e bu
lunmulardr. Orta Asyay C c e n l e r d e n t a m a m e n
a l m a a muvaffak olmamlarsa da hasmlarn ra
hat brakmamlardr.
5 5 2 T r k Devleti teekkl ederek T r k l e r C
cen Devletini mahvettii z a m a n Fekler imal C i n d e
en kudretli bir devlet h a l i n d e yayor, H i n t v e r a n
h k m e t l e r i l e siyas m n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r
lard.
ark ve garb namile ikiye ayrlan Feklerin
( 5 3 4 ) Cinde hakimiyeti, VI m c asrn nihayetle
r i n d e (M. S. 5 8 1 ) b i t t i .
S
H y u n g n u Devleti inkrazmdan sonra garba ekilen Hunlar Ha
z a r d e n i z i , Y a y k ( U r a l ) v e dil ( V o l ga) arasndaki geni s a h a d a bir devlet
kurdular
(M.S. 1 0 0 - 3 7 6 ) . B u n a Garb Hun Devleti
denir.
H u n l a r , A l a n l a r v e d i e r T r k o l a n v e ol
m y a n b i r o k k a v m l e r i idareleri altna
alarak
Avrupa hududunda kurduklar Trk
Devletini
kuvvetlendirdiler.
GARB HUN
D EVLE T i

m T

HU^MPAR
ITTT7T

TORLUU

nehrini

Garb Hunlar reisleri Balamr idarel

IV n c asrn nihayetl e r i n e dofrru 1 3 7 5 ) Orta
Asvadaki
^ 2 l ^ \ l ; ^
^
tazvikile

Teperek

hi^

renb

RC

tekil eden s a h a y a g i r m i l e r v e D i n y e s t e r ve
P u r u t u da a a r a k T u n a n e h r i n i n o r t a
ksmla
rna kadar uzanan vsi sahadaki btn kavml e r i itaat a l t n a a l m l a r d r . B u istil v e f t u h a t
hareketlerinde Hunlar yalnz deillerdi; Hunlara
inkyat eden
dier trk k a v m l e r i n i v e hatta
birok Trk
olmyan kavmleri de beraber s
r k l e m i l e r d i . F a k a t h a k i m i y e t H u n l a r d a idi.
Hunar, btn ark Avrupa kavmlerini ve bu
m e y a n d a Ostrogotlar
z e r i n d e h a k i m i y e t l e r i n i te
m i n e t t i k t e n s o n r a Y a y k n e h r i ile U r a l d a l a r n
dan T u n a y a k a d a r u z a n a n vsi arazide h k i m bir
millet oldular.
Malp edilen k a v m l e r i n ka, dier k a v m
l e r i n de m u h a c e r e t l e r i n i i n t a etti v e b u s u r e t l e
btn Avrupada bir u m u m m u h a c e r e t cereyan
hsl oldu; b u n u n n e t i c e s i n d e A v r u p a k a v m l e r i
birbirine kart.
H u n ordular s v a r i d e n ibaretti.
Avrupada
h a y a t l a r at s r t n d a g e e n c e s u r H u n l a r d a n m
rekkep trk svari ordularna, kar kabilecek
hibir millet yoktu. Avrupa batan baa k o r k u
v e d e h e t i i n d e idi.
Trklerin karsnda hasm olarak Garb Roma
mparatorluu (Bizans) vard.
Hunlar, Tuna havzasna yerletikten
sonra,
r e i s l e r i Mundzukun
i k i o l u o l m u t u : Bleda
ve
Atila.
K o l a n Atila 3 9 5 te d o m u t u . M u n d
zuk lnce, o c u k l a r k k o l d u u iin y e r i n e
kardeleri Oktar, R u a ve Aebars getiler. Aebars
Hun Devletinin Asyadaki ksmn idare ediyodu.
T u n a havzasnde ise Oktar ve Rua ayni zamanda
h k m sryorlard.
B l e d a z a y f t a b i a t l i idi. Atila i s e c e s u r , a k l l ,

a z i m k a r v e milliyetperverdi. K k o l m a s n a ra
m e n devlet ilerine k a r m a k istemesi amcalarnn
h o u n a g i t m i y o r d u . A m c a l a r , k k Atila
mn
m d a h a l e l e r i n d e n k u r t u l m a k iin k e n d i s i n i re
hine olarak R o m a sarayna gnderdiler.
H u n l a r , T u n a h a v z a s n a y e r l e t i k t e n s o n r a da
aknlarna devam ederek' ark Roma Devletine
ait m m t a k a l a r a g i r m e k t e n g e r i d u r m u y o r l a r d .
a r k R o m a m p a r a t o r l u u , s i y a s e t v e p a r a ile
Hunlarn taarruzuna mni olmak
ve m m k n
olduu kadar bu kuvvetten dmanlarna kar
i s t i f a d e e t m e k y o l u n u t e r c i h etti.
O k t a r b i r o r d u ile R e n h a v z a s n d a
Burgondlar a k a r s e f e r e gittii z a m a n , B i z a n s l l a r T u n a
h a v z a s n d a k a l a n R u a ile a n l a t l a r . B u a n l a m a
neticesinde yardm
maksadile bir hun ordusu
s t a n b u l a , d i e r b i r h u n o r d u s u da G a r b R o m a y a
gitti. H u l d i n k u m a n d a s n d a R o m a y a g i d e n h u n
ordusu, talyaya taarruz eden Slav ve G e r m e n l e r i
Florans civarnda (405) malp ederek Romay
kurtard. ark R o m a mparatoru Teodos, kendi
sine kar isyan eden bir c e n e r a h n tedip iin de
H u n l a r a m r a c a a t m e c b u r i y e t i n d e kald. B u n u n l a
b e r a b e r Bizans, k e n d i e m n i y e t i iin T u n a havza-'
s m d a H u n l a r a tbi b a z k a v m l e r i
istiklllerini
i s t i r d a d a t e v i k e d i y o r d u . B u y z d e n R u a ile B i z a n s n aras b o z u l m u t u . htilf n o k t a l a r n g r
m e k z r e bir B i z a n s sefaret heyeti H u n l a r a gel
d i i z a m a n k a r s n d a Atila y b u l d u . R u a l m
v e y e r i n e Mundzukun
o u l l a r B l e d a v e Atila
gemiti ( 4 3 7 ) . Bleda a h m a k v e yalnz elenceye
dkn
o l d u u n d a n Atila d e v l e t i i d a r e d e s e r
bestti. Atila c e s u r v e k a h r a m a n o l d u u k a d a r
R o m a v e B i z a n s a h v a l i n e d e h a k k i l e v a k f t . A-

tila T r k l e r i n b a n a g e t i i z a m a n y a p a c a ile
ri t a m a m e n
kararlatrm
bulunuyordu.
Adla
evvelemirde trk ordularnn para mukabilinde
dmanlarn menfaatlerine hizmet etmelerine' m
ni o l m a k v e d a n k b t n t r k k a b i l e l e r i n i b i r
letirerek kuvvetli mttehit bir T r k Devleti kur
m a k istiyordu. B u k u v v e t l i T r k D e v l e t i n e istina
den btn islav v e G e r m e n l e r i , s o n r a Bizans ve
G a r b R o m a y da i d a r e s i a l t n a a l a r a k A v r u p a d a
b y k bir i m p a r a t o r l u k k u r d u k t a n s o n r a Hint, in
v e r a n da istil e t m e k v e b u s u r e t l e b i r c i h a n
mul imparatoluk meydana getirmek azminde
idi. R o m a v e B i z a n s n v e b t n A v r u p a m n f e t h i
b u b y k g a y e n i n b i r s a f h a s idi.
Hunlara giden Bizans sefaret heyeti, imdiki
Belgrat civarnda Margs
mevkiinde
Hunlara
mlki olduklar zaman karlarnda b y k Hun
H k m d a r Atilay buldular. Bu, b e k l e m e d i k l e r i
b i r v a z i y e t idi. B i z a n s l l a r b u r a d a Atila i l e b i r .
m u a h e d e a k t e t t i l e r . B i z a n s ile y a p l a n M a r g s
m u a h e d e s i Atila i i n p a r l a k b i r b a l a n g o l d u .
Bu muahedeye gre Bizans, Bizansllar hizme
tindeki btn trk askerlerini geri v e r e c e k ve
Hunlarn
elindeki Bizans esirlerinden
beheri
iin
b i r f i d y e d e y e c e k idi. B u n l a r d a n
daha
a r bi a r t v a r d :
Bizans, Hunlarn
dmanlarile
ittifak
edemiyecek
ve her sene
m
h i m m i k t a r d a v e r g i v e r e c e k t i . B u m u a h e d e ile
a r k R o m a H u n l a r n bir tabii d e r e k e s i n e inmiti.
H u n l a r n A v r u p a d a k i m u a z z a m istillar R u a d a n s o n r a Atila ( 4 5 3 - 4 5 4 ) z a m a n n d a
balad.
Atil a r k R o m a y b i r t a b i i m e n z e l e s i n e i n d i r
d i k t e n s o n r a A v r u p a d a k i m u h t e l i f m i l l e t l e r i ita
at a l t n a ald. Y a y k ( U r a l ) n e h r i n d e n ( R e n ) n e h -

rine ve Karadenizden, Tunadan

Skandiravyaya
k a d a r olan ark ve m e r k e z Avrupa Adlann n
fuzu
altna
g i r d i . Atila b u n d a n s o n r a k u v v e t l i
b i r o r d u ile a r k R o m a z e r i n e y r y e r e k a
n a k k a l e b o a z n a k a d a r T r a k y a y istil etti ( 4 4 1 ) .
B i z a n s s u r l a r n a iltica e d e n T e o d o s A d l a n n p e k
ar artlarm kabul ederek sulh aktetmee mec
b u r oldu.
Atila b u n d a n s o n r a F r a n s a d a h u s u l e
gelen
s i y a s b u h r a n d a n i s t i f a d e e d e r e k A v r u p a n m fet
h i n e k a r a r verdi. 4 5 1 de yedi yz bin kiilik bir
o r d u ile R e n n e h r i n i g e e r e k
Galya y a
girdi.
S t r a z b u r g , M e v e O r l e a n z a p t e t t i : Atila R o m a
j e n e r a l l a r m d a n Aetys [1] k u m a n d a s n d a V i s i g o t l a r n , F r a n k l a r n , G a l l e r i n ve d i e r G e r m e n l e r i n
b i r l e m i o r d u l a r ile M a r n n e h r i z e r i n d e k i Sa
lon ehri civarnda Katalon ovasnda yapt pek
kanl, fakat muvaffakyetsizlikle biten m e y d a n m u
harebesinden sonra, Fransay terke m e c b u r oldu
(451). Fransa T r k istilsndan kurtulmutu. ki
t a r a f ta a r z a y i a t a u r a d n d a n Atila o r d u s u n u
t a n z i m e t m e k z e r e k u r d u u -devletin m e r k e z i
o l a n T u n a - h a v z a s n a e k i l d i . Aetys te T r k l e r i
takip edemedi.
Atila b i r a z s o n r a G a r b R o m a z e r i n e y r d .
Papa S e n - L e o n u n
tavassutu zerine hareketini
durdurdu payitahtna dnd ( 4 5 2 ) .
Yeni ftuhat d n r k e n b u g n Macaristan
i s m i n i t a y a n s a h a d a k i payitaht,, Atila e h r i n d e
(Etzelburg) ld ( 4 5 3 ) .
Atila, o r t a b o y l u , g e n i g s l e s m e r , h e y
betli v e c e s u r bir T r k t . E c n e b i l e r e k a r m u -

I
[J

Aetys, R o m a hizmetine g e e n bir

476

Trktr.

t a a z z m o l a n Atila k e n d i m i l l e t i n e k a r p e k m
tevaz v e d e b d e b e ve servete kar lkayt.
A t n n g e t i i y e r d e b i r d a h a ot b i t m e d i i
sylenen ve m a l p milletler tarafndan Allann '
g a z a b d i y e a n l a n Atila, A l m a n l a r n N i b e l u n g e n
destanlarnda
Etzel v e S k a n d i n a v
an'anelerinde
Atl u n v a n i l e y a d e d i l e n k a h r a m a n d r . Atila n n
vefatndan s o n r a H u n Devleti dald. Macaristandan ibaret k a l a n k k bir k s m n d a Atilann
o u l l a r n d a n Dengiz b i r m d d e t h k m e t s r d .
En nihayet dahil m c d e l e l e r y z n d e n Hunlar
Macaristan terkederek cenub Rusya, Volga ve
Ural havalisine ekildiler. A v r u p a d a kalanlar ise
muhtelif milletlerle kart.

Iovv

Avrupadaki Hun

Devletinin

inkra-

> Bunlark
a k r a b a olan
Avarlar, VI m c asr bidayetlerinde
Bayan
Han i d a r e s i n d e O r t a A v r u p a y istil ettiler.
A v a r l a r da H u n l a r g i b i t r k r k n a m e n s u p i d i l e r .
Avarlar, T u n a garbnda, P a n o n i k t a s n d a bu
g n k Macaristanda b y k bir devlet kurdular.
Avarlar Macaristandan baka Moravyay, bugn
k e k o s l o v a k y a y , P o l o n y a n m bir k s m n , Volinyay ve Balkanlarn bir ksmn hakimiyetleri
altna aldlar. Avarlarn a r k A v r u p a d a asr
k a d a r s r m olan h a k i m i y e t i n e , I X u n c u asr
nihayetinde F a n k l a r n Kiral Garp mparatoru
arlman
tarafndan nihayet verilmitir.
z

s o n r a

Trkler, mild 4 2 4
tarihinde
O r i a A s y a d a y e n i b i r k a r g a a l k
karan Ccenlerin tazyikle yurtlarn t e k e d e r e k
evvel Siriderya havalisine bilhare garb TrkisAKHUNLAR

tan v e imal Afganistan m m t a k a s n a g e l m i v e

buralarda yerlemilerdir.
Mild V inci asr ortalarna d o r u
khunlar,
hudutlarn tevsi e d e r e k in T r k i s t a m n d a n imal
Efganistana
k a d a r u z a n a n b i r Trk Devleti
kur
m u l a r d r . B u n l a r a i n m e m b a l a r m d a Hua, Y u
n a n a s a r n d a Akhun
v e Eftal,
arap tarihlerinde
i s e Heyatile
ismi verilmitir. khunlar, bilhare
imal Efganistandan baka, Hindistanm P e n c a p
k t ' a s m da istil e t m i l e r d i r . O r t a A s y a d a t e e s s s
e d e n D i e r b y k Trk* d e v l e t l e r i g i b i
Akhun
Devleti, iki b y k k s m d a n t e r e k k p e d i y o r d u :
imal ve cenub.
imal ksmnn merkezi, imal Efganistanda
Kunduz civarnda, Cenub ksmnn merkezi de
P e n c a p k t ' a s n d a idi. M i l d 5 2 5 t a r i h l e r i n e d o r u
imaldeki khunlar Han Aksungar (Aksunvar)
cenuptakilerin h k m d a r ise T o r a m a n isimlerini
tayorlard.
Eftalit l k e s i n i n i m a l k s m i l e , c e n u b k s m
arasndaki h u k u k m n a s e b e t , vesikalara istina
den tesbit edilmi deil ise de c e n u p h a n l a r n n
imal k s m n d a k i h a n l a r a tbi olduklarn t a h m i n
edebiliriz.
Mild VI nc asr b a l a r n d a A k h u n
lkesi
in TrKstanndan H a z a r denizine, K a z a k steple
r i n d e n H i n d i s t a n m K a m i r h a v a l i s i n e k a d a r imtidat e d i y o r d u .
Akhun
hanlar, k o m u l a r ran h k m d a r l a r i l e s i y a s m n a s e b e t l e r d e b u l u n u y o r l a r v e ra
nn dahil siyasetine tesir ediyorlard. ( S a s a n y a n
h k m d a r l a r n d a n Finiz un t a h t a c l u s u , A k h u n l a r n y a r d m s a y e s i n d e v u k u b u l d u u g i b i , Nuirvanm
b a b a s Keykubat
ta, k a y b e t m i
olduu

TRK

MPARATORLUU

t a h t m A k h u n h k m d a r l a r n n m u a v e n e t i l e is
tirdat e t m i t i .
K e z a H i n d i s t a n d a k i A k h u n l a r da,
H i n d i s t a n d a b y k k u v v e t v e nfuz k a z a n m l a r
d. A k h u n l a r n d e v l e t i , u z u n m d d e t p a y i d a r o l a
mad. S e b e b i VI m c asr ortalarnda ( 6 5 2 ) Orta
A s y a d a s i y a s h a k i m i y e t i n T u k y u T r k l e r i n i n eli
ne g e m e s i v e g a r p h u d u t l a r n d a da ran S a s a nlerinin N u i r v a n gibi kuvvetli bir h k m d a r
idaresinde kuvvetlenmeleri olmutur. B u iki devlet
(Tukyular Sasanler) birleerek Akhun Dev
letini i m h a v e P e n c a p kt'as h a r i o l m a k zre,
memleketlerini aralarnda taksim etmilerdir.
C e n u b A k h u n l a r R e i s i Toramana,
halef olan
Mihra Kula, b a b a s z a m a n n d a b a l y a n H i n t f t u
hatna d e v a m e d e r e k parlak zaferler kazand. B u
t a r i h t e H u n l a r d a n , b i r k s m Cinde, b i r k s m
A v r u p a d a h k m r a n o l d u k l a r gibi A k h u n l a r da
Hindistanda h k m e t sryorlard.
Atila
A v r u p a d a , Liyeu-Yuan
Cinde n a s l b i r
h r e t i h r a z e t m i l e r s e Mihra Kula da H i n d i s t a n d a
ayni mevkii kazanmt.

2.

TRK (TUKYU> MPARATORLUU

(Tukyu) mparatorluu ismile yadedilen

Trk
Devleti V I nc a s r o r t a l a r n d a k a d m H y u n g n u
l k e s i n d e Altay
Trkleri
tarafndan kurulmutur.
T u k y u T r k l e r i eski H y u n g n u a h f a d n d a n idiler. B u T r k l e r ; H y u n g n u D e v l e t i n i n i n k r a z n d a n
sonra Adayn kolay geilmez vadilerine snarak
orada 4 0 0 sene kadar yaamlardr. Bu m m t a k a y a
T r k a n ' a n a s n d a Ergenekon
ismi verilmektedir.
T u k y u l a r Ergenekon
da b u l u n d u k l a r
mddete
evvel Siyenpilere v e s o n r a C c e n l e r e tbi olmu,

'
I
f
I
j
j
I

d e m i r istihsal v e s a n a y i i n d e g s t e r d i k l e r i t e r a k k i
sayesinde varlklarn muhafaza etmi ve mede
niyete y k s e l m i l e r d i r . Altay T r k l e r i 5 4 0 sene
l e r i n e d o r u Bumin i s m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i a l t n
da b u l u n u y o r l a r d .
5 4 5 te Bumin
Kaan
isyan ederek Ccenleri
m a l p etti. C c e n l e r i n t a r d z e r i n e
Tukyular
M o o l i s t a n i g a l e t t i l e r v e eddi
in d e n g a r b a
doru Volgaya kadar h k i m oldular.
Bumin ldkten sonra yerine geen
olu
Muhan ( 5 5 3 - 5 7 2 ) g a r p h a v a l i s i n i n i d a r e s i n i a m
c a s stemi
Yabbuya
t e v d i etti ( 5 5 3 - 5 7 6 ) .
B u suretle T r k l e r , biri O r h o n b o y u n d a
ark
Trkleri;
d i e r i G a r b T r k i s t a n d a Garp
Trkleri
n a m i l e i k i y e a y r l d l a r . B u n u n l a b e r a b e r i l k za
m a n l a r d a G a r p T r k l e r i a r k a tbi i d i l e r .
G a r p T r k l e r i n i n m e r k e z i b a z a n Tala
veya
T o k m a k ve bazan K a i l e Teke arasnda
Akda
idi. a r k T r k l e r i n i n m e r k e z i M o o l i s t a n d a O r
hon nehri ve O t k e n dalan havalisinde
idi.
G a r p T r k l e r i n i n ilk h a k a n
stemi, ran kisr a s H u s r e v N u i r v a n ile ittifak e d e r e k A k h u n l a r n l k e l e r i n i a r a l a r n d a t a k s i m ettiler.
Garb Trkistan ve in Trkistan Tukyulara,
imal Afganistan ise ranllarn h i s s e s i n e
dt.
ki devlet arasnda h u d u t A m u d e r y a yani k z
r m a oldu. B u n d a n s o n r a N u i r v a n stemi Ha
nn kz ile evlendi.
T r k H a n s t e m i ( 5 5 5 - 5 7 6 ) s t a n b u l a Cinle
a r k R o m a arasnda i p e k ticareti yapan
kervan
l a r n n r a n d a n s e r b e s t e g e m e l e r i n i Husrev
Nu
irvan d a n i s t e d i . H u s r e v , r e t e d i n c e s t e m i , r a n a
k a r b i r ittifak t e m i n i m a k s a d i l e s t a n b u l a b i r

s e f i r g n d e r d i ( 5 6 7 ) . ttifak h u s u l e g e l e m e d i v e
T r k l e r yalnz bana r a n a h a r p atlar. steminin
haleti T a r d u ( 5 7 6 - 6 0 3 ) z a m a n n d a T r k l e r imal
A f g a n i s t a n da r a n l l a r d a n a l d l a r . G a r p T r k l e r i
bu ftuhatla kuvvetlenmi olduklarndan a r k
T r k l e r i n d e n b s b t n ayrldlar ( 5 8 0 ) . B u vak'a,
T r k b i r l i i n i b o z d u . ark
Tukyu Devleti, V I I i n c i
a s r o r t a l a r n d a ( 6 3 0 ) , Garb Tukyu Devleti i s e b i r a z
daha s o n r a ( 6 5 8 ) inlilerin hakimiyeti altna dt.
Sonradan
inlilerin intrikalar ve
aralarna soktuklar ahlakszlk ve
fesat n e t i c e s i n d e v e reislerinin hata
lar y z n d e n m a h k m v a z i y e t e d e n T r k l e r ,
b a k a bir millete tbi o l m a y a asla t a h a m m l edem i y o r l a r d . K o c a T u k y u Devleti, s o n r a d a n gelen
iktidarsz, a h l k s z ve e c n e b i bir devlet m e n f a a t m a
hizmeti kabul eden mtereddi prensler y z n d e n
m u v a k k a t bir esarete dmt. B u esaret ya
r m a s r k a d a r s r d . E n n i h a y e t , datat
isminde
bir k a h r a m a n k a r a k inlilere kar hrriyet ve
istikll seferi at. H r r i y e t e s u s a m olan b t n
T r k m i l l e t i k e n d i s i n i t a k i p etti. T r k l e r i n b o
y u n d u r u u n d a n kurtularak istiklllerine kavutu
l a r . datat
Kutluk El-Teres unvanile Han intihap
olundu (681).
Kutluk, istihls h a r e k e t i n e d e v a m e d e r e k in
T r k e l i n i v e g a r b T r k i s t a n da in h a k i m i y e
tinden
k u r t a r d . B u s u r e t l e Muhan
zamanndaki
b y k T r k M t t e h i d e s i i h y a edildi. 6 9 1 de Kut
l u k v e f a t etti. K u t l u k t a n s o n r a K a p a g a n ( 6 9 1 - 7 1 6 )
T r k D e v l e t i n i t e n s i k etti. K a p a g a n g a r p t a T r k e leri, K a r l u k l a r d a h a k i m i y e t i a l t n a a l a r a k a r k t a
Kingan dalarndan garpta Ural ve cenupta rana
LET

kadar uzanan sahada yayan btn Trkleri

anl bayra altnda birletirdi.
d a t a t d a h i M e t e , Atila, B u m i n v e s t e m i g i b i
eski trk k a h r a m a n l a r n d a n biridir.
inlilerle olan bu m c a d e l e l e r h a k k n d a ,
Orhon
Kitabeleri
olduka mufassal ve sahih malmat ver
mektedir.
O r h o n a b i d e l e r i n d e n b i r i Kapagandan
sonra
g e l e n Bilge Han ( 7 1 6 - 7 3 4 ) t a r a f n d a n b i r a d e r i v e
ordu k u m a n d a n G l - T e k i n iin dikilmitir. kin
cisi, Bilge
H a n n a m n a o l u yen
tarafndan ina
olunmutur.
O r h o n kitabesi, bize T r k l e r d e vatan ve millet
muhabbetinin p e k y k s e k bir n u m u n e s i n i gster
m e k t e d i r . Bilge Han b u k i t a b e d e m i l l e t i n e u t a v s i
yede bulunuyor:
" E y T r k m i l l e t i , s i z d e n i n l i l e r i n tatl v a i t l e rine, cazip altnlarna kaplarak t g e n i . b u . m u kakddes yurdu terkedenler lme komulardr.
E y T r k milleti, t g e n i t e r k e d e r e k i n e g i d e r s e n
l e c e k s i n ! F a k a t t g e n d e o t u r a r a k o r a y a kafile
ler, k e r v a n l a r g n d e r i r s e n k a z a n r v e b a h t i y a r o
lursun. Geri, tgende servet ve ihtiam yoktur.
F a k a t e l e m l e r v e k e d e r l e r de y o k t u r . T r k milleti!
ancak yurdunu korumak, muhafaza etmek suretiledir ki h k m e t i n i n e b e d i y e t i n i t e m i n etmi
olursun.
,
Bilge
Han ( 7 3 4 ) ten sonra, Kutluk Devleti
de anariye dt: T r k Mttehidesinin en k u v
vetli u n s u r l a r olan D o k u z O u z l a r ,
Karluklar,
Basmiller devlete kar d m a n vaziyeti
aldlar.
Bilhassa Dokuz Ouzlar Kutluk sllesine kar
b i r k a d e f a i s y a n ettiler. B u m c a d e l e l e r n e t i c e
s i n d e K u t l u k Devleti zayflad. N i h a y e t 7 4 5 te

Dokuz Ouzlar Kutluk sllesini malp ederek

t g e n d a l a r n d a k i t r k p a y i t a h t n igal ettiler.
B u s u r e t l e t g e n h a v a l i s i n d e h k i m z m r e ol
dular.

3.

T U K Y U DEVLETNDEN SONRA ORTA

ASYADA TRK DEVLETLER
.

OUZLAR
V l l i n c i a s r d a T u k y u D e v l e t i z a y f dnce S e l e n g a ve Tula boylarnda ya
yan Ouzlar bulunduklar yerlerde
Dokuz Ouz i s m i l e m h i m b i r k a b i l e ittihad v c u d e
getirdiler(646). D o k u z kabileden herbirinin ban
da Tekin u n v a n i l e b i r e r k u m a n d a n b u l u n u y r , b u n
larn h e p s i H a n u n v a n n haiz olan Y o l o k o k a b i
lesinin b a b u u n u m e t b u tanyorlard. T u k y u Han
l n n s u k u t u e s n a s n d a D o k u z O u z l a r R e i s i Pusa
idi. i n l i l e r Pusay
yle tasvir ediyorlar: Pusa, ce
s u r o l d u u k a d a r c r e t k r idi. H a r p p l a n n t e r t i p t e
m a h i r idi. M u h a r e b e d e d a i m a a s k e r l e r i n i n n n d e
b u l u n u r d u . D m a n n o k l u u n d a n asla ylmazd.
Daima askerlerinin talim ve terbiyesile m e g u l
olur, bo vakitlerini nian talimi ve avla geirirdi.
P u s a H a n , k e n d i s i o r d u ile m e g u l o l d u u n d a n
i d a r e i l e r i n i A n a s Olu-Hoene
brakmt. Fevkalde
dirayetli olan b u kadn, halkn ikyetlerini dinler,
T r e y e muhalefette b u l u n a n l a r iddet ve adaletle
cezalandrrd. B u trk kadnnn dirayeti sayesin
de D o k u z O u z l a r a r a s n d a h u z u r ve intizam
teesss etmitir.
T u k y u Devletinin Kutluk tarafndan ihyasna
kadar D o k u z Ouzlar, dier T r k l e r gibi ini
m e t b u tanyorlard. Kutluk Hann devleti teesss
e t t i k t e n s o n r a D o k u z O u z l a r da b u n l a r m e t b u
(646-790)

tanmlar, fakat istiklallerini istirdat a z m i n d e n

hibir z a m a n v a z g e m e m i l e r v e frsat d t k e
isyan etmilerdir.
7 1 3 - 7 4 1 arasnda D o k u z Ouzlarn b y k bir
k u v v e t kazanm olduklar anlalyor. Bunlar bu
devirde inin b y k o r d u s u n u m a l p e d e r e k
inin imalle olan irtibat yollarn kapamlardr.
Y u k a r d a z i k r e d i l d i i z r e O u z l a r , 7 4 5 te i n l i
lerin yardmile Kutluk Devletinin payitahtn zapt
v e son H a n n tahttan i n d i r e r e k
Moolistanda
hkim zmre olmulardr.
Bir mddet sonra, V I I I inci asrn nihayetleri
n e d o r u b u devlet, U y g u r Devleti i s m i n i almtr.
Bu tarihten itibaren Ouzlarn bir ksm S e l e n g a
ve Tulay t e r k e d e r e k evvel imal in tarikile
in T r k i s t a n n a g e l m i v e bir m d d e t s o n r a b u
r a l a r d a n da n c i I r m a n n ( S r i d e r y a n n ) i m a l i n e
g m l e r d i r . Mild I X u n c u asr iptidalarnda
u boylarnda Tala m m t a k a s n d a dolaan Ouz
lar, Yeni Kenti m e r k e z i n t i h a p e t m i l e r d i .
Daha sonra, Hazar denizde Sriderya arasnda
k i s a h a d a v e M a v e r a n n e h i r d e y a y l m l a r v e is
lm dnyasile temasa gelmilerdir.
Bunlardan
b i r k s m c e n u b R u s y a d a da y e r l e m i t i r .
Mteakip asrlarda R u s y a tarikile Balkanlara
g i d e n v e B i z a n s l l a r c a Uz d e n i l e n T r k l e r l e S e l u kler k u m a n d a s altnda ran, S u r i y e v e A n a d o l u y u
fetheden T r k l e r a r a s n d a da O u z l a r vard.
Orhon boylarndaki Ouz Devletinin
bilhare U y g u r namn aldn gr
m t k . imal
Uygur d e n i l e n b u d e v
letin m e r k e z i O r h o n n e h r i z e r i n d e k i Kara
Kurum
c i v a r n d a Ordubalk
e h r i y e r i n d e idi. Mill b i r
UYGURLAR
( 7 9 0 - , 40)

destana gre, U y g u r Devletinin messisi B u k u

Handr. Orhon kitabelerinde uygur babularna
Elteber
unvan verilmitir.
U y g u r Devleti, 8 4 4 tarihinde Moolistana h
c u m eden K r g z l a r n eline geti. U y g u r l a r , c e n u b u
g a r b i y e e k i l m e e m e c b u r oldular.
Trkistanna-ekilen bu Uygur>
a s r n i k i n c i n s f n d a Bebalk e h r i n i n b u l u n d u u m m t a k a d a
yeni bir devlet k u r m u l a r d r . B u devlete inliler
K a o - a n g Aaraplar D o k u z O u z Devleti, A v r u p a
m v e r r i h l e r i C e n u b U y g u r Devleti ismini veri
yorlar. Bu saha Trkleri ise kendilerine sadece
Trk ismini veriyorlard.
Bu Uygurlar, btn in Trkistamndaki Trk
leri h a k i m i y e t l e r i n e a l d l a r . B u d e v l e t i n l k e s i
T i y e n - a n d a l a r n d a n ( s g l ) e k a d a r uzanyor
du. Turfan, B e b a l k , K u a gibi m a m u r v e m e d e n
ehirleri vard.
D o k u z O u z l a r Devleti ziraati inkiaf ettirmi
v e m e d e n i y e t sahasnda o k ilerlemiti.
Cenub U y g u r Devletinin arknda Keraitler,
garbnda K a r l u k l a r vard.
DOKUZ OUZ
DEVLET

l a r

Uygurlar

e v v e l X I I inci asr

bida-

v a l i s i n i istil e d e n K a r a H t a y H
k m d a r Gr Ham
ve daha sonra
Cengizi m e t b u tandlar. Cengizin halefleri z a m a
n n d a X I I I n c a s r d a istiklllerine n i h a y e t rildi.
Cenub U y g u r l a r arasnda budlik, manlik, ve
n e s t u r l i k , m a z d e i z m m e z h e p l e r i m n t e i r idi.
Avrpua limleri
Turfan
v e Kua
ehirleri
LAM

civarndaki eski devir harabelerinde

Uygurlara
ait o l m a k z e r e p e k o k m e d e n i y e t e s e r l e r i b u l
mulardr. Bunlar, gayet kymetli yazma eserler
ve ok kymetli (Freskler), kymetli ziynet eya
lar halinde olan b u eserler, R u s v e A l a m a n m
zelerini
doldurmaktadr. U y g u r
memleketinde
5 0 0 den fazla B u da m a b e d i v e k t p a n e vard.
Cenub U y g u r ehirleri pek mamurdu, evlerin
o u b i r k a katl idi.
U y g u r l a r , bidayette in, O r h o n yazlarn k u l
lanrlard. Daha sonra kendilerine m a h s u s u y g u r
alfabesini kullanmaa baladlar.
Turfan ve Koo havalisinde hafriyat yapan
*r a l i m i n
aadaki
ifadesi u y g u r m e d e n i y e t i
/ h a k k n d a bir fikir v e r e b i l i r : Bu k u m s a h r a s n d a
/ a s r l a r c a gizli k a l m o l a n m u a z z a m b i n a l a r , h e y /
keller, abideler, duvar naklar, tasvirler, kitaplar,
b u r a d a y k s e k bir m e d e n i y e t i n y a a m o l d u u n a
kat' a h i t t i r . A v r u p a k u r u n u v u s t a k a r a n l i i n d e
yaarken Trkler, Asya ortalarnda b y k me
d e n i y e t k u r m u olan atalarile b i h a k k n iftihar
edebilirler. Kefedilen U y g u r kitabeleri, kt ve
deri z e r i n e yazlmtr. Deriler, imdi kullanlan
g d e r i e l d i v e n l e r k a d a r i n c e ve zariftir. S a y f a
k e n a r l a r n a i t i n a ile i z g i l e r i z i l m i , s a y f a b a
larna tezvinat ve tasvirler yanlmtr.
Yazlar
trl trl r e n k l e r l e yazlmtr. R e n k l e r i n a h e n k dar bir i m t i z a l a y a p l m o l m a s o z a m a n T r k
lerde bedi hissin y k s e k bir d e r e c e y e erimi
olduunu
gstermektedir.
Uygurlarn, k u m a paralar zerine Hanla
rnn m h r l e r i n i b a s a r a k para y e r i n e k u l l a n d k
larn M a h m u t Kgar zikretmektedir.

Krgzlar, eski zamanlardanberi Yenisey havzasnda mstakil yaarlar

d. T u k y u m p a r a t o r l u u z a m a n n d a d a i s t i k l l l e
r i n i m u h a f a z a ettiler.
Krgzlar, T u k y u Devletinin sukutundan sonra,
evvel, Dokuz Ouzlar sonra imal U y g u r l a r a
tbi o l m u l a r d r , d a h a s o n r a i m a l
Uygurlar
malp ederek garba srmler ve Moolistanda
U y g u r Devleti yerine bir Krgz Devleti k u r m u
lardr ( 8 4 4 ) .
Y e n i s e y vadisinde bulunan ve O r h o n abide
l e r i n d e n d a h a e s k i (V i n c i a s r ) b i r z a m a n a ait
o l a n a b i d e l e r , K r g z l a r n da d i e r T r k l e r g i b i
meden olduklarn gsterir. Yenisey abidelerinde
T a n r ile b e r a b e r ( B e l ) k e l i m e s i d e g e e r . ( B e l ) in
S m m e r ve Msrda bir mabut olduu m a l m
olduundan
ayni i s m e Krgzlarda da tesadf
edilmesi ayan dikkattir.
Krgzlarn
Moolistandaki hakimiy ederinin
ne kadar s r d m a l m deildir. Yalnz
Cengiz
Han z a m a n n d a K r g z l a r n O b i , Y e n i s e y h a v z a l a
r n d a nal-Urs
i s m i n d e bir reis tarafndan idare
o l u n d u k l a r n b i l i y o r u z . C e n g i z i n o l u Cci K r gzlar tenkil etmi v e istiklllerine nihayet ver
mitir.
KIRGIZLAR

T r k e l e r , g a r p T r k l e r i n e tbi m teaddit b i r l e m i b y k k a b i l e l e r d e n
mteekkil
bir devlet idiler. G a r b
Tukyu Hanlnn sukutundan sonra bunlar arkta
Ayar glnden garpta S e y h u n boylarna .imalde
Balkatan,
cenupta
Kagar civarlarna
kadar
u z a n a n s a h a d a Trke
Devleti namile bir devlet
kurmulardr..
T

(*90^766)

" D e v l e t i n m e s s i s i Uele Bagatur-Han

dr. . . . .
Trkeler, bilhare nfuz ve hakimiyetlerini
g a r b T r k i s t a n m c e n u b k s m n a ve imal Efganistana kadar tevsie muvaffak olmulardr.
T r k e l e r , h k m e t l e r i n i k u r a r k e n Asya b
y k bir inkilp arifesinde b u l u n u y o r d u . Bu ink
lbn sadmeleri, yeni h k m e t i arktan, garptan
v e c e n u p t a n s a r s a c a k k a d a r k u v v e t l i idi.
a r k t a T u k y u D e v l e t i n i i h y a e d e n Kutl k Hann
h a l e f i Kapagan
Han T r k e l e r i d e h a k i m i y e t i al
tna a l m a k istiyordu.
Asya dayeni bir tarih devri aan Araplar, randaki Sasaniyan Devletini ykm, C e y h u n boylarna
dayanmlard. Cenup
c i h e t i n d e n de
inlilerle
Tibetliler, Trkistana h k i m o l m a k rekabetinde
bulunuyorlard.
Tibetliler, mild 6 7 0 t a r i h i n d e K g a r taraf
larna kadar
ilerliyerek
in
mparatorluuna
k a r k u v v e t l i b i r r a k i p o l m u l a r d . Bagatur
Hann
o l u v e h a l e f i Suo-Ko
Kutluk sllesinin hakimi
yetini t a n m a k l a b e r a b e r dahil istikllini muhafa
za edebilmitir.
T r k e l e r i n en satvetli devri Sulu H a n z a m a
ndr ( 7 1 6 - 7 3 8 ) . Sulu, Araplar, Tibetliler v e in
lilere kar m e v c u d i y e t v e istikllini
muhafaza
i i n b a z a n b u n l a r d a n b i r d e , b a z a n d i e r d e ittifak
aktetmek suretile bir m u v a z e n e temin ve bu sa
yede Aksu havalisini zaptetmi, arap
istilsna
k a r da k u v v e t l i b i r s e t v c u d a g e t i r m i t i r .
.
T r k e l e r , Suludan
sonra Kara Trkeler ve
Sar Trkeler diye ikiye blnmlerdir.
Kara
lar ve Sarlar m c a d e l e s i n i h a y e t bunlarn zfm
inta etmi, bu vaziyetten istifade eden Araplar,
imal T r k ellerine doru ilerlemiye balams-

lardr. Nihayet, mild ( 7 6 6 ) K a r l u k T r k l e r i u

v a d i s i n e - k a d a r i l e r l i y e r e k T r k e l e r e ait l k e l e r i
istil v e k e n d i h a k i m i y e t l e r i - a l t n a a l m l a r d r .
K a r l u k l a r , T u k y u d e v r i n d e K a r a . Irti
b o y l a r n d a yayorlard. Mild
(760 - 932)
V I I I inci asr iptidalarnda buralar
t e r k e d e r e k s gl g a r b n d a n tedricen
cenuba
inmi
ve Yedisu
havalisinde
yerlemilerdir.
B u r a d a Y a b g u u n v a n n t a y a n b i r b a b u ida
r e s i n d e y a a m l a r d r , . 7 6 5 ten s o n r a
tedricen
k u v v e t l e n e n Karluklar,
D o k u z Ouzlarla arp
m l a r , d a h a s o n r a Trke leri itaat a l t n a . a l a r a k
eski T u k y u H a n l a r n n payitahtlar olan
Tokmak
v e Tala e h i r l e r i h a y a l i s i n i z a p t e t m i l e r d i r ( 7 6 6 ) .
K a r l u k l a r , 7 6 6 d a n az b i r m d d e t s o n r a F e r g a n a y a g i r e n A r a p l a r l a m n a s e b e t e , g i r i m i , Ha
run Reit devrinde
Ferganay Araplarn
elinden
a l m l a r d r . Memun H o r a s a n v a l i l i i n d e b u l u n d u
u zaman
K a r t u k l a r l a iyi g e i n m e k
siyasetini
t a k i p e t t i i n d e n a r a l a r n a m s l m a n h k n f u z et
m e e balamtr.
KARLUKLAR

4.

GARB ASYA V E ARK A V R U P A D A

TRK DEVLETLER

denizine k e n d i atlarn verm i s o l a n Hazar Trkleri

cenub Rusy a d a V o l g a ile D i n y e s t e r a r a s n d a k i
geni sahay igal ediyorlard. M e r k e z i skletleri
i d i l b o y l a r idi. M h i m e h i r l e r i S e m e n d e r , til,
B e l e n c e r , K u t l u , S a r k a l idi. H a z a r l a r , G a r b H u n
lar d e v r i n d e rti n e h r i n i n g a r b n d a s a k i n idiler.
Mild V inci asr iptidalarnda C c e n l e r i n
tazyiHAZAR

DEV

L E T ( 6 2 0 1055)

k i l e b u n l a r da U r a l g e e r e k c e n u b
Rusyada
yerlemiler ve bu havalideki kavmleri birle
tirerek bir devlet v c u d e getirmilerdir.
H a z a r l a r , r a n d a h k m s r e n Sasanlerle
bir
o k m u h a r e b e l e r y a p t l a r . Nuirvan,
Hazarlarn
aknlarndan k u r t u l m a k iin Derbentte demir ka
pl b i r s e t y a p t r m t . H a z a r l a r , r a n n e s k i d
m a n Bizansm tevikiyle D e r b e n t setlerini aarak
A z e r b a y c a n istil ettiler. r a n a k a r
Hazarlarla
ittifak e d e n a r k R o m a m p a r a t o r u b u ittifak, s h
riyet rabtasile kuvvetlendirdi. Bu rabta netice
sinde Hazarlardan bir k s m hrstiyan olmutu.
V I I I inci asrn ilk n s f n d a c e n u p t a n
Kafkasy a y a giren islm ordularile yaptklar h a r p l a r ne
ticesinde Hazarlar Kafkas dalarnn cenubunda
ki araziyi b r a k m a y a ve m e r k e z l e r i n i Volga mans a b m d a Astrahan ( E j d e r h a n - Hac T a r h a n ) civa
rna nakle m e c b u r oldular. Araplarn b u tecavz
v a z i y e t l e r i , Harun
Reit
zamanna kadar devam
etti. F a k a t H a z a r l a r b u H a l i f e z a m a n n d a K a f k a s y a
Derbendini
geerek
Arap l k e s i n e g i r m i ve
M u s u l a k a d a r istil e t m i , h i l f e t m e r k e z i o l a n
Badadi bile tehdit eylemilerdir.
Hazarlarn Hakan, bu sralarda ark Romadan k o v u l a n baz y a h u d i l e r i n
t e v i k i ile y a h u d i
olmutu. Hanlarn takiben Hazarlarn bir ksm
da y a h u d i l i i k a b u l e t t i l e r .
H a z a r l a r d a n m s l m a n o l a n l a r da o l d u u g i b i
putperest kalanlarda vard.
Dier Trklerde olduu gibi Hazar Trklerin
de de b t n dinler serbestti. H a z a r h a n n n ma
i y e t i n d e iki m s l m a n , i k i h r s t i y a n , i k i y a h u d i
ve bir putperestten m r e k k e p bir heyeti devlet
ilerine nezaret ediyordu.

ARK

AVRUPADA TRK DEYLETLER

H a z a r l a r , I X u n c u a s r d a R u s l a r l a da a r p
maya bahyarak
Rusyanm
imal taraflarna ka
dar h a k i m i y e t l e r i n i tantmlar v e bir ksm Rus
l a r v e r g i y e b a l a m l a r d . B u a s r d a B a l t k de
n i z d e D i n y e p e r i n y u k a r k s m l a r a r a s n d a te
e k k l etmi olan R u s Devleti H a z a r l a r sarst.
Hazarlar, tile kar, v u k u b u l a n
bir R u s taarru
zunu (913) defettilerse de Kiyef Rus P r e n s i Sviatoslaf X u n c u asrn ortasnda
Hazarlar m a l p
etti ( 9 6 5 ) .
S v i a t o s l a f , B i z a n s t e h d i t e d e n Bulgar
Trkleri
ne k a r R u m l a r a y a r d m i i n T u n a b o y l a r n a
gittii v a k i t H a z a r l a r R u s t a z y i k i n d e n m u v a k k a
ten kurtulmulard. F a k a t bu sralarda
Peeneklerin
taarruzile hkmetleri Krma m n h a s r kalm
t. Peenekler
H a z a r l a r K r m d a da r a h a t b r a k m yarak R u s ve R u m l a r l a m t e r e k e n X I inci asrn
ortalarnda
Hazar Devletine
nihayet
verdiler
(1055).
B u g n , K r m d a v e R u s y a n m baz
yayan
ve K a r a y i m
denilen T r k
Hazar T r k l e r i n i n ahfaddr.

dil v e
BULGAR
L E T I ,

DEV-

P E E -

N E K L E R
V E
K I P A K L A R

Bu gar

...

Kama
Trklerini
.

yerlerinde
yahudileri

havzasnda
yayan
nc asrn ortasnda
,

,- ,

l^^jf^^f^
kezlen ^ ^a; ehri

i,..

f^J'
Volga

d
Hanarma Blguvar demi d . Bulgala
H a r z e m v a s i tal e m u s l u m a n a l e m d e s k t i c a r e t
mnasebetinde
bulunduklarndan X u n c u asrn
b d a y e d e r m d e Elmas
Han z a m a n n d a
musluman
oldular. D a h a
e v v e l a m a n idiler. B u l g a r ar,
X I I I u n c u a s r d a C e n g z n t o r u n u Batu
ile g e l e n

T r k l e r m e m l e k e t l e r i n i istil e d i n c i y e k a d a r i s t i k
l l l e r i n i m u h a f a z a ettiler ( 1 2 3 7 ) .
B u l g a r T r k l e r i a r a s n d a ziraat, t i c a r e t
ve
trl san'atlar ok ilerlemiti. Bilhassa debagatta
o k m a h i r idiler. Yaptklar a y a k k a b ve i z m e l e r
ran v e Irakta pek makbuld. Bulgarlardan pek
o k lim yetimitir.
Daha sonralar, . B u l g a r
Devleti yerine Cengiz Hann torunu Batu Han
tarafndan Altnordu Devleti kurulduktan sonra
Bulgar Trklerine, hkim slleye nisbetle yanl
olarak, Tatar denmitir. Tatar Hanl zamannda
eski
Bulgar
ehri harap olunca eski
Bulgar
e h r i n i n 6 0 - 7 0 k i l o m e t r e i m a l i n d e Kazan
ehri
k u r u l d u . K a z a n Hanl k u r u l d u k t a n s o n r a da
ecnebiler ve Ruslar bu havali Trklerini Tatar
ismile yadetmekte devam eylediler.
ark T u k y u Devleti a k s a m n d a n ve O u z
U r u k l a r n d a n Peenekler,
IX uncu asrda
Yayk
(Ural) boylarnda yerlemiler ve IX u n c u asr
n i h a y e t l e r i n d e Yayktan
cenub Rusyaya geerek
D o n n e h r i n d e n B a s a r a b y a y a k a d a r olan
sahay
igal etmilerdir. X u n c u ve XI inci asrlarda, e v k e t
devirlerinde Peenekler Rus Hkmetinin merkezi
o l a n Kiyefi
t e h d i t e y l e m i l e r d i r . X I i n c i a s r d a dil
boylarndan ark Avrupaya giren Ouzlar, Peenekleri daha garba, Balkanlara srmler ve ken
dileri de pelerinden gitmilerdir. Ouzlarn garp
tan stanbuu tazyik ettikleri bu sralarda O u z
lardan d i e r bir ksm S e l u k l e r k u m a n d a s altnda
Anadoludan stanbula doru ilerliyordu. XI inci
asrda
Karadenizin imalindeki sahada
Peen e k l e r i n y e r i n i Kpak
Trkleri alm ve
Peeneklerden Don ve Dinyester havzalarnda kalan
lar Kpaklarla karmtr.

S A M A N OULLARI

DEVLET

K p a k l a r X I i n c i a s r a k a d a r rti b o y l a r n d a
yaarlard. X I inci asr ortasnda ouzlar takiben
Avrupaya
muhaceret
ettiler v e X I inci
asra
k a d a r P e e n e k l e r i n igal ettikleri
sahaya
yay
larak S e y h u n nehrinin imalinden Tuna
nehrine
k a d a r imtidat eden g e n i sahada k k hanlklar
d a n m r e k k e p b i r m t t e h i d e t e s i s ettiler. A v r u
pallarca K o m a n denilen
Kpaklar, Hazar, Bul
gar, U z ve P e e n e k l e r i de i d a r e l e r i n e alarak Ma
caristan hudutlarna k a d a r dayandlar.
K p a k l a r X I I I n c asr iptidalarna k a d a r
kudretlerini m u h a f a z a e t m i l e r s e de bu asrda,
C e n g i z i n t o r u n u Batu K p a k l k e s i n i istil e t m i
ve hakimiyeti altna almtr.
Volga b u l g a r l a r m d a n ayrlp, T u n a havzasna
g i d e n B u l g a r l a r da, s l a v l a r l a k a r m v e I X u n c u
asrda hristiyanl ve islav lisann kabul etmi
Trklerdir.

5 . S A M A N OULLARI
(874-999)

DEVLET

E m e v h a l i f e l e r i n d e n Velidin,
m i l d 7 0 5 tari
h i n d e H o r a s a n V a l i l i i n e t a y i n ettii m e h u r a r a p
f a t i h l e r i n d e n Kuteybe
zaptettii
Maverannehre
islmiyeti de s o k m u t u . Araplar, burasn Hora
sana tayin ettikleri u m u m valilerin g n d e r d i k l e r i
millerle
( v a l i ) i d a r e e d e r l e r d i . Memun h a l i f e ol
madan
evvel H o r a s a n Valisi
iken Maveran
n e h r i n ileri g e l e n b e y l e r i n i a r a r a k g r m
v e e s k i t r k b e y l e r i n d e n Samann
torunu Ahmet
ile k a r d e i n i M a v e r a n n e h r e
tayin etmiti.
Arap valilerden pek bizar olan M a v e r a n n e h r i n
T r k a h a l i s i S a m a n O u l l a r n n dil i d a r e s i n d e n

i
1

l
;
I

m e m n u n kaldlar. Bu suretle m e m l e k e t t e s k n
t e e s s s etti. F e r g a n a v a l i l i i d e S a m a n O u l l a r n
dan birine verildi. B u y z d e n S a m a n l e r F e r g a n a ,
B u h a r a , S e m e r k a n t , Fferat v e T a k e n t h a v a l i s i n d e
evvel Araplar hesabna h k i m oldular. S a m a n
Oullar h k i m olduklar verlerde sulh ve asayii
temin ve y e r y e r atklar
medreselerle
islm
d i n i n i v e m s l m a n i l i m l e r i n i t a m i m ettiler. S a
m a n l e r b u n d a n b a k a k u v v e t l i bir ordu da y a p
tlar. B u sralarda Badat halifeleri k u d r e t l e r i n i
k a y b e t m i o l d u k l a r n d a n m u h t e l i f y e r l e r d e k i va
l i l e r i s t i k l l l e r i n i iln e d i y o r l a r , H a l i f e l e r d e b u
e m r i v a k i l e r i b i r e r m e n u r l a t a n y o r l a r d . B u frs a t t a n i s t f i a d e e d e n S a m a n l e r d e n Nasr-ibni
Ahmet
t e 8 7 4 t a r i h i n d e i s t i k l l i n i i l n etti. S a m a n d e v l e t i ,
O r t a A s y a d a k u r u l a n i l k T r k m s l m a n Devleti
dir. S a m a n ve sllesi T r k o l d u u halde o z a m a n
d e t o l d u u z e r e nfuz k a z a n m a k iin e v v e l
k e n d i s i n i n S a s a n l e r d e n o l d u u n u iddia etmitir.
S a m a n Devletinin en p a r l a k devri N a s r n k a r
d e i v e h a l e f i smail
zamandr ( 8 6 2 - 9 0 0 ) . smail;
Saffarlerden H o r a s a n ald g i b i a r k t a da T o h a
r i s t a n zaptetti. S a m a n D e v l e t i n i n l k e s i b u s u r e t l e
Hindistan hudutlarndan rann' garbna
kadar
b y d . Hkmetlerinin m e r k e z i B u h a r a ve ikin
c i d e r e c e d e S e m e r k a n t idi. s m a i l i n h a l e f l e r i i r a
desiz olduklarndan m e m l e k e t i n muhtelif yerle
rinde kan isyanlar b a s t r a m a d d a r v e zayf d
t l e r . B u s r a l a r d a K a r a h a n l a r d a n lk Han
Mave
r a n n e h i r ve B u h a r a y zapt v e S a m a n l a r n son
hkmdar
Aptlmeliki
. hapseyledi,
Samanler
D e v l e t i de ( 9 9 9 ) d a m n k a r i z o l d u . M e m l e k e t l e
rini Gazneliler ve Karahanllar paylatlar. S a m a
nler m s l m a n h n T r k l e r arasnda neri iin

AZNELLE
o k a l m l a r v e k s m e n m u v a f f a k ta o l m u l a r
dr. S a m a n l e r b i d a y e t t e H o r a s a n d a Tahiriler
ve
b u n l a r t a k i b e n Saffafilerle
h e m h u d u t idiler. B u
iki h k m e t e v a r i s o l d u k t a n s o n r a g a r p t a B a d a t
Halifeleri, arkta v e c e n u p t a K a r a h a n l l a r v e G a z n e l i l e r , S e y h u n b o y l a r n d a ise O u z l a r l a k o m u
olmulardr.

6.

GAZNELLER
OULLAR)

(SVKTEKtN
(962-1183)

S a m a n Oullarnn bir ksm memleketlerinde

t e e k k l edip gittike g e n i l e y e n G a z n e Devletinin
m e s s i s i , S a m a n D e v l e t i B e y l e r i n d e n AlpTekin
dir
( 9 6 2 ) . A l p T e k i n i n y e r i n e g e e n o l u Bilge
Tekin,
G a z n e d e ilk defa k e n d i n a m n a p a r a k e s t i r e r e k
istikllini kat'letirdi ve Hindistanda bir kalenin
m u h a s a r a s i l e u r a r k e n maktul dt.
Bunun
y e r i n e A l p T e k i n i n d a m a d Svk Telcin g e t i .
Tarihte b y k bir hret k a z a n a n S v k Te
kin sllesinin birinci h k m d a r , ite bu adamdr.
S v k Tekin Hindistanda Raputlar yenerek
P e a v e r i v e etrafn ald gibi H o r a s a n havalisini
d e z a p t iin m u h a r e b e etti. B u t r k o l u T r k
salbet v e adaleti, s e b a t v e cesaretile G a z n e D e v
letini k k l e t i r m e y e ve b u devletin h u d u t l a r n
geniletmeye muvaffak olmutu. Fakat, G a z n e Devlednin en m e h u r h k m d a r , a r k e d e b i y a t n d a
m h i m bir* m e v k i tutan
v e ilk defa "Sultan,,
u n v a n i l e a n l a n Svk
Tekin
o l u Mahmut t u r .
K a h i r bir k u m a n d a n , edit bir devlet a d a m
o l a n S u l t a n Mahmut
Gaznev,
kuvvetli bir darbe
ile S a m a n D e v l e t i n i n h a y a t n a h a t i m e e k e r e k v e
lkhanhlarla musalha aktederek arkasn temin

eyledikten sonra cenubu nrkye, servet ve saman

btn arkta destan olan Hindin fethine t e e b b s
etmitir. 1001 den 1 0 2 6 ya k a d a r d e v a m eden
H i n t s e f e r l e r i , Mahmudun
ismini ebedletiren b
y k vak'alardr. S v k Tekin olunun ordusu,
H i n d i n b t n g a r b i m a l h a v a l i s i n i istil, G c e rat y a r m a d a s n n p e k z e n g i n m a b e t l e r i n i y a m a
e d e r e k G a z n e y e h e s a p s z g a n i m e t ile d n d .
M a h m u d u n devleti, o z a m a n l a r , islm a r k n
en kudretli bir saltanat a d d o l u n u y o r d u .
B y k ftuhatile, a z m servetile o k h r e t
k a z a n a n bti T r k h k m d a r , ilim v e san'at e s e r
lerde namn ebedletirmek istemi ve Gaznedeki
sarayn, limlerin, airlerin, nefs san'atlar erba
bnn m e c m a haline getirmitir. Lkin, dinin v e
halifenin hamisi bir islm imparatoru g r n m e y i
siyasetine u y g u n b u l d u u n d a n Hint seferi gibi
btn harektn dindarlkla alkal g s t e r m e y e
a l a r a k t a a s s u p y o l u n a s a p m t r . D i n i n b i r si
yaset vastas olarak kullanlmasn ho g r m i y e n
Poni Sina,
Mahmudun
btn davet ve srarlarna
r a m e n G a z n e sarayna, gitmekten ekinmiti.
P e r s lisan v e milletini islm d e v r i n d e h a k i k a
ten i h y a y a m u v a f f a k o l a n b y k a c e m a i r i Firdevsi, m e h u r e h n a m e s i n i b u T r k h k m d a r n n
saraynda, onun madd yardmlar sayesinde yaz
mtr. B i r ksm ranla H i n d e h k i m olan S v k
Tekinin olu kendisini bir ran ehinah gibi
gryordu, Tarihin garip bir cilvesi olarak rann
ba's badelmevti; bu T r k h k m d a r n n saye
s i n d e b a l a m t r [1].
[1] " B e s i r e n b r d e m d e r i n
Acem

zinde kerdem

s a l si

bedin Parisi,,

ehnameden.

GAZNELLER

M a h m u t , saltanatnn en kudretli z a m a n l a r n d a
Seluk Trkleri g a r b c e n u b y e doru ilerliyerek,
islm dnyasna nfuza balamlard. Y a k n bir
atide k e n d i devletini i m h a e d e b i l e c e k l e r i n i kefedemiven Mahmut, evvel, Seluklarm hareketini
t e c i e t m i i s e de, s o n r a t e h l i k e y i a n l a y p o n l a r l a
harbe girmitir.
M a h m u d u n vefatnda Seluk tehlikesi m a h
s u s t u . O l u v e h a l e f i ( 1 0 3 0 ) Sultan Mesut, S e m e r kanddan Lahura, Gazneden Isfahana kadar ya
ylm geni bir imparatorlukla, S e l u k tehlike
s i n i t e v a r s etti. E f s a n e v b i r b e d e n k u v v e t i n e
malik v e aaal bir saltanat hayatna meftun olan
bu hkmdar zamannda, Seluklar garb Trkis
t a n v e r a n istil ettiler.
Gazne memleketinin dier ksmlarnda karga
a l k l a r k t . Mesuttan
sonra gelen hkmdarlar
d a n brahim,
Tkistan ve ran Seluklara brak
m a k artile o n l a r l a m u s a l h a a k t e d e r e k H i n d e
t e v e c c h etti v e d e v l e t i n i n s i k l e t m e r k e z i n i o t a r a f a
g t r e r e k , H i n d i s t a n d a n b i r h a y l i a r a z i ald. N i h a
y e t , 1 1 6 1 d e , S v k T e k i n D e v l e t i n i n p a y i t a h t Gazne
d a h i Gurlar t a r a f n d a n z a p t e d i l d i i n d e n S v k T e k i n O u l l a r n n D e v l e t i , H i n d i s t a n a i n h i s a r etti,
(Lahur) payitahtlar oldu. Hindin imali garbisinde
b y l e b i r T r k Devletinin teesss orta z a m a n l a r - '
da
Hindistamn
tekrar trklemeye
balamas
demekti.
*
Fakat, S v k T e k i n O u l l a r , ran v e Hint tesir
leri altnda kalan s a r a y hayatile gittike bozul
m u l a r d ; irzat, B e h r a m a h , H u s r e v a h g i b i k o
y u a c e m isimleri alan son Gaznelilerin h k m
d a r l k z a m a n l a r zf v e e r e f s i z l i k i i n d e , g e m i t i r .
Nihayet Gazneden Hindistana inen
Gurlar,(Lahur)u

da z a p t e d e r e k S v k T e k i n l e r i n H i n t t e k i d e v l e t l e
rine de hitam verdiler (1183). evvel Efgan ve
randa, sonra Hindistanda h k m sren S v k
T e k i n O u l l a r n n D e v l e t i a n c a k 2 2 0 yl
kadar
yaamtr.

7.

KARAMANLILAR
KARA HITAYLAR

(932-1212)

VE

(1125-1218)

760 t a r i h i n d e n b e r i T i y e n a n d a l a r i m a l v e
c e n u b u n d a k i sahada bir devlet k u r m u
olan
Karluklar,
H a n l a r Satuk
Burann
islmiyet! ka
b u l n d e n s o n r a Karahanhlar
namn almlardr.
B u n l a r a H a k a n l e r v e I k h a n l a r da d e n i r .
Karahanhlar,
bidayette Araplarla
mcadele
e d e r e k F e r g a n a y Araplarn ellerinden aldlar. Ha
life Memunun
Horasan valilii z a m a n n d a Arap
larla T r k l e r iyi g e i n d i k l e r i n d e n islmiyet, K a r
l u k l a r a r a s n a t e d r i c e n hulul e t m e e b a l a d .
^ t t / c g M ( ? r a d a n s o n r a Han olanlar, arap isim
l e r i e d i n m e y e b a l a d l a r . N i t e k i m Satukun
olu
Musa i s m i n i a l d v e m e m l e k e t i n h e r t a r a f n d a c a
miler, mescitler yaptrd ve m s l m a n l neriin
birok heyetler gnderdi.
Karahanldarn en m e h u r k u m a n d a n l a r
Ha
r u n B u r a v e E b u n a s r A h m e t idi. H a r u n , a r k t a
h u d u d u tevsi e d e r e k a m a n Trkleri
msl
m a n yapt gibi garpte de Samanleri m a l p v e
m e r k e z l e r i B u h a r a y z a p t e t t i . E b u n a s r ise, S a m a n
D e v l e t i n e b s b t n n i h a y e t v e r e r e k Maveraiinnehri
i
H a k a n i y e l k e s i n e i l h a k etti.
l k H a n d e n i l e n Ebunasr
Gazneli Mahmutla
da a r p t . F a k a t h a l e f i Togan
Gaznelilerle uyu
tu, b u s u r e t l e G a z n e l i l e r H i n d i s t a n d a , K a r a h a n h l a r
da i m a l d e T r k i s t a n d a s e r b e s t kaldlar.

Karahan beyleri arasnda z u h u r eden ihtiras

y z n d e n devlet uzun m d d e t evketini muhafaza
edemedi. Mahmut Buradan sonra Karahanhlar
devleti a r k v e garpta i k i y e ayrld. a r k k s m n
Karahtay
lar, g a r p k s m n , y e n i S e m e r k a n t h a
v a l i s i n i Harzemah
lar zaptettiler. B u suretle son
h k m d a r Osman la b e r a b e r K a r a h a n l a r D e v l e t i
de n i h a y e t b u l m u o l d u ( 1 2 1 2 ) .
K a r a h a n h l a r , T r k l e r a r a s n d a i s l m din v e
ilimlerini n e r e t m e k t e birinci derecede amil olmu
lardr. Z a m a n l a r n d a Kagar, B a l a s a g u n da b i r o k
medreseler alm, kymetli limler yetimitir.

T a n g sllesinin s u k u t u n d a n sonra in bir

a n a r i y e dt. Bu srada, inlilerin Hitan dedik
leri Hta Trkleri
i n i n i m a l t a r a f l a r n i g a l et
tiler. B u n l a r , o v a k i t t e n b e r i i n l i l e r c e L e a o i s m i le t a n n d l a r . H t a y l a r , M o o l i s t a n n c e n u b u a r k
sinde Sar I r m a k boylarnda yaarlard.
Htaylar m kiral, Yelyu-a-paoki
( 9 0 7 - 9 2 6 ) tarihine kadar
Peili vilyetinin imal ve Manurinin
cenup
k s m l a r n zaptetti. O l u da 9 3 8 de p a y i t a h t n
Pekine
nakletti. Htaylar, cenub Manuri, c e n u b
Moolistan, a n - S i v e Peili imalini de zaptettik
leri gibi G o b i d e y a y a n T r k l e r e v e T u r f a n U y g u r l a r n a h a k i m i y e t l e r i n i tanttlar.
P e k i n d e k i Htay Krallmn imalinde M a n u r i
c e n u b u n d a yayan N i y o i l e r Htaylara tbi i k e n
i s y a n v e m u h a r e b e ile H t a y m e m l e k e t l e r i n i z a p t e t
tiler ( 1 1 2 3 ) . B t n H t a y m e m l e k e t i N i y o i l e r e g e t i .
Malp Htaylarm bir ksm Niyoilere tbi
oldu, b i r k s m da Yelyu-ta
idaresinde Orta Asyaya, B a r g l v e T u r f a n U y g u r l a r a r a s n a g i t t i l e r .

U y g u r l a r d a h a e v v e l P e k i n H t a y l a r n a tbi ol
d u k l a r i i n b u p r e n s i de Bebahkte
hrmetle kabul
ettiler v e e m r i n e a s k e r v e r d i l e r . H t a y p r e n s i , b u
askerle Tanr dan g e e r e k Balka a r k n d a Emil
e h r i n i k u r d u . B u r a d a n d a Balasagun
e h r i n e gitti.
Htaylar, burada h k i m olan Karahanllardan
lk Han t a r d e t t i k t e n s o n r a ( 1 1 3 0 ) K a g a r v e H o tan da alarak b u r a l a r d a K a r a Hanllarn h a k i m i
yetine nihayet verdiler. En nihayet Htaylar, Harzemi ve M a v e r a n n e h r i de isdl v e H a r z e m a h
Atsz
v e r g i v e r m e e i c b a r ettiler.
1137 de H o c e n t t e S e m e r k a n t H a n M a h m u d u
da m a l p ettiler.
Y e l y u - t a m o l u v e h a l e f i Yelyu 1 1 4 1 d e S e l I uklerden (Sancar) S e m e r k a n t imalinde m a l p
| e d e r e k A m u d e r y a n n c e n u b u n a att. Yelyu b u m u 1 z a f f e r i y e t l e r d e n s o n r a Gr Han
yani
Trklerin
I
u m u m padiah y a h u t i m p a r a t o r u iln o l u n d u .
'
B u n d a n s o n r a Gr Han T u r f a n d a n A m u d e r y a y a v e
\
Tarbagataydan
Karanlk daa(Kuen-Luen)e kadar
h k i m o l d u . M e r k e z l e r i B a l a s a g u n idi. 1 1 5 5 t e
Yelyuya
h a l e f o l a n Pusuan
H a t u n u n on iki s e n e
sren h k m e t mddeti skn iinde gemitir.
B u n u n h a l e f i eluku
d e v r i n d e d i r k i Cengiz s a h
neye kmtr. Cengizin Moolistanda mahvetti
i T r k N a y m a n D e v l e t i H k m d a r Tayang
Han
o l u Klk
Naymanlarla Kerait Trkleri baka
yasn a l a r a k K a r a Htaylar l k e s i n e iltica etmiti.
K l k b u r a d a elukunun
kz ile evlenmiti.
K a y n p e d e r i n i n atalet v e sefahetini g r e n
Klk
i s y a n e d e r e k h k m e t i e l i n e a l m t r (1211).
.
K e n d i s i n i G r h a n i l n e d e n Klk
azimkar
b i r zat o l d u u n d a n i d a r e i l e r i n i k o l a y c a t a n z i m
e t t i k t e n s o n r a Elmalk
e h r i n i zaptetti v e d a h a

sonra Kara Hanllardan Kagar ald. Fakat bu

evketli devir o k srmedi. Cengiz hann kahra
man kumandanlarndan
Cebenoyan
Balasagunu
istil etti v e Klk
ldrerek Kara Htay Devle
tine nihayet verdi (1218)

8.

SELUKLAR

ark ve Garb G k t r k Devletinin inkrazn

d a n s o n r a Ouzlar
rti n e h r i b o y l a r n d a n S e y h u n
nehrinin imaline kadar uzanan geni sahada
yayorlard- X u n c u asr n i h a y e e r i n d e Ouzla
rm K n k u b e s i R e i s i S e l u k idi. S e l u k , u m u m
O u z l a r n b a b u u Bio Hanla
geinemediinden
mensup olduu
Knk
boylarn
ve ordunun
g z i d e a k s a m n a l a r a k S e y h u n n e h r i n i n a a ta
r a f l a r n d a Oent e h r i c i v a r n d a y e r l e t i v e S a m a nlerin tesirile kabilesile birlikte m s l m a n oldu.
Seluk ve kabilesi S a m a n Devletinin imal hudunu gayri mslim T r k l e r e kar mdafaa etmek
z e r e Cent h a v a l i s i n d e y e r l e t i r i l m i t i ,
S e l u k , M a v e r a n n e h r i istil e t m e k
istiyen
Karahanhlardan
Bura
Hana
kar
Samanlere
h i z m e t e t t i k t e n s o n r a 1 0 7 y a n d a Centte
ld.
S e l u k l d z a m a n o l u ile b i r o k t o r u n l a r
v a r d . S e l u k l u l a r , S e l u k u n t o r u n l a r Turul
ve
akr B e y l e r i n r i y a s e t l e r i n d e t o p l a n d k t a n
sonra
Gaznelilerden
H o r a s a n zaptettiler. B u
suretle
S e l u k Devleti, S e l u k u n iki t o r u n u tarafndan k u
r u l d u ( 1 0 4 0 ) . Turul,
az z a m a n z a r f n d a H a r z e m i
ve btn
ran zaptetti v e ( I s f a h a n ) m e r k e z
y a p t . Byk
Selukler
v e y a Horasan
Selukleri
d e n i l e n Trk Devleti
bu suretle kuruldu. B u sra
larda Badat halifesinin lkesi b y k bir anari

i
}
i
j
\
"
f
!

iinde yzyordu. Msrda h k m r a n olan Fatim

sllesi, Badat Abbaslerini y k m a k iin btn
gayretile alyordu. Herkes, islm lkesi iinde
asayii temin e d e c e k k u v v e t i n S e l c u k l e r olabile
c e i n e k a n a a t g e t i r m i t i . Turul un h r e t i b t n
mslmanlar
arasnda yaylmt. Bu sralarda,
Halife Kaimbiemrillh T u r u l B e y e m e k t u p yaza
rak Irak fethetmesini ve kendisini Fatimlerden
ve (li-Buveyh)in boyunduruundan
kurtarma
s n r i c a etti. Turul, k u v v e t l i b i r o r d u i l e ( 1 0 5 5 ) t e
Badada girerek li-Buveyh hkmetine nihayet
v e r d i v e Halife, T u r u l B e y i h u s u s m e r a s i m l e
k a b u l etti. H a l i f e b i r f e r m a n o k u d u v e
Turulun
b a s m a i k i t a g i y d i r d i . B u a l m e t iki i k l i m s u l tan o l d u u n a iaretti. F e r m a n d a T u r u l B e y e ,
btn mslmanlarm y k s e k
h k m d a r deniyordu. T u r u l halifenin kzile evlendi. Halifenin
Turul a b u u n v a n v e r m e s i , i s l m l e m i n i n i d a resi vazifesinin r e s m e n halife tarafndan T r k l e r e
verilmesi demekti. Daha evvel ehinah lkabn
kullanan Seluk padiahlar bundan sonra
Sultam
islm
oldular. Btn m s l m a n dnyas' bir kl
a d d o l u n u y o r , v e h a l i f e d i n r e i s t a n n y o r d u . Sul
tam islm,
d n y e v saltanat halifeden telkki eder
k a b u l o l u n u r d u . T u r u l , din riyaseti k a b u l etmiy e r e k lik bir devlet reisi kald.
Badadi, Diyarbekir ve Musulu aldktan sonra
vefat eden T u r u l u n y e r i n e g e c e n b i r a d e r z a d e s i ^ p
Arslan
h e m e n (1063) Anadolunun fethine balad.
Az z a m a n z a r f n d a G r c i s t a n , K r d i s t a n , S u r i y e yi, K u d s z a p t e t t i . T r k l e r i n b u i s t i l s n b y k
b i r o r d u ile d u r d u r m a k i s t i y e n B i z a n s m p a r a
t o r u Romanos
Diyojeni
(Malazgirt) civarnda mthi
bir m a l b i y e t e uratt (1071 austos 2 6 ) .

B u muzafferiyetten sonra, A n a d o l u n u n da Selcuklerin eline g e m e s i n e bir mni kalmamt.

Malazgirt m u h a r e b e s i n d e n sonra S e y h u n boyla
r n d a n inen b i r o k t r k k a b i l e l e r i A n a d o l u y a gi
r e r e k muhtelif y e r l e r d e (Malatya, E r z u r u m , Sivas,
Kayseri, Kemah, Erzincan) yerletiler.
Seluklerin Anadoluda ilk ftuhat z a m a n n d a ,
Alp Arslan,
A s y a d a da S i r d e r y a b o y l a r n a v e K a r a h a n l e r i n m e m l e k e t i n e de s e f e r y a p t . H a l e f i v e
o l u Melekah
F e r g a n a d a ( z k e n d ) i zaptetti v e
K a g a r h a n n d a itaat a l t m a ald. A f g a n i s t a n v e
Hindistandaki Gazneliler de bir mddet Melek a h n o l u Sancar
zamannda hutbelerde Seluk
sultannn ismini okudular.
A l p A r s l a n m h a l e f i Melekah
zamannda
Trk
m p a r a t o r l u u Cin T r k e l i n d e n A k d e n i z e v e Kzldenize kadar uzanyordu (1092). M e l e k a h m
a m c a z a d e s i Sleyman,
Garb Anadolunun
fethini
tamamlad. Anadoluda merkez, znikten
sonra
K o n y a oldu.
M e l e k a h m vefatndan sonra oullar arasnda
b a h y a n dahil m u h a r e b e l e r , bu b y k T r k Dev
letini sarst.
Memleketin
muhtelif
ksmlarnda
yeniden
baz S e l u k u b e l e r i m e y d a n a kt. B u n l a r b i r e r
birer mstakil oldular.
B u n a r a m e n Sultan
Sancar
vefatna kadar
( 1 1 5 7 ) m e m l e k e t i n a r k k s m l a r n fil v e g a r p
ksmlarn ise m a n e v nfuzu altnda b u l u n d u r
mutur.
Sancar m v e f a t n d a n s o n r a b y k S e l u k l e r
d e n i l e n b y k s u b e m n k a r i z oldu. F a k a t Sel
uklerin Kirman (1041-1187), Irak (1117-1194),
Suriye ( 1 0 9 4 -1117), Anadolu ( 1 0 7 7 - 1 3 0 8 ) ubeleri

d a h a o k z a m a n d e v a m etti. A n a d o l u S e l u k l e r i n i n e n b y k h k m d a r Alettin
Keykubat
( 1 2 1 9 - 1 2 3 6 ) idi. Alettin
Anadoludaki S e l u k hu
d u t l a r n t e v s i ettii g i b i m e r k e z o l a n K o n y a d a
v e d i e r e h i r l e r d e u m u m u n m e n f a a t v e istifade
sine m a h s u s m h i m m e b a n i v c u d e getirmitir.
F a k a t b u n u n o l u v e h a l e f i k i n c i Eeyhusrev
zama
nnda ( 1 2 3 6 - 1 2 4 6 ) lhanler, Anadoluyu
istil
e d e r e k S e l u k l e r e h i m a y e l e r i n i k a b u l ettirmi
lerdir.
Moollar, Anadoluyu m s t e m l e k e
gibi idare
etmiler ve ok para toplayabilmek iin ahaliyi
ezmilerdir.
Anadolu, S u r i y e v e Filistini k a n a b o a n ehli
salip m u h a r e b e l e r i S e l u k l e r i n satveti sarsldk
t a n y a n i Melekahm
vefatndan sonra balamtr.
Byk
Seluk
Devleti inhitata
balad
z a m a n b u ikinci d e r e c e d e u b e l e r d e n b a k a bir
o k k k b e y l i k l e r d e z u h u r etti. B u n l a r n b a
lcalar u n l a r d r :
Sivas v e Malatya Danimentleri (1071-1079)
Erzincan, K e m a h ve Divrik M e n c e k leri (1071 1 2 5 2 ) E r z u r u m Saltk Oullar (1071 - 1 2 0 1 ) a m
A t a b e y l e r i (Tug Tekin) ler ( 1 1 0 4 - 1 1 5 4 ) M u s u l Ata
beyleri (1146-1181), Skmander. Halep ve Suriye
Atabeyleri (1146-1181), Zengiler. Erbil B e y v e Te
kinleri ( 1 1 4 4 - 1 2 3 3 ) D i y a r b e k i r d e (nal) Oullar
(1097-1183) Azerbaycan'da l-Deiz Devleti. Farsta;
Salgur Atabeyleri ( 1 4 4 6 - 1 2 8 6 ) .
,
Ehlisalip
Ordular,
znik ehrini
zaptettikten
s o n r a , E s k i e h i r d e Kl Arslamn
ordusunu ma
lp etmi ve Antakya v e Urfay almtr (1098).
Ehlisalip ordular bundan sonra kolaylkla Kuds d e i F a t i m l e r d e n a l d l a r ( 1 0 9 9 ) .

S e l u k l e r , A n a d o l u y a g e l m e d e n e v v e l de b u
r a l a r r k a n T r k o l a n a h a l i ile m e s k n d u . B y l e
olmakla b e r a b e r h e m e n h e m e n dillerini kaybet
milerdir. Seluk Devleti bu Trkler
arasnda
t r k dilini t e k r a r n e r e t t i .
Seluklular, Anadoluda T r k l tekrar can
landrmakla kalmadlar;
islmiyete de
hizmet
ettiler. S e l u k l u l a r n k u r d u k l a r m s l m a n t r k
devletleri olmasayd islm lemi X I inci asrda
varlm k a y b e d e c e k , hristiyan hakimiyeti arkta
kat' o l a r a k t e e s s s e d e c e k t i .
B u itibarla S e l u k Devletinin teesss t r k
tarihi v e cihan tarihi noktai nazarndan p e k m himdr.
S u l t a m i s l m o l m a k d o l a y s i l e , S e l u k l a r , islamiyeti yalnz kendi lkelerinde kuvvetlendirmek
l e iktifa e d e m e z l e r d i , h a r i c d m a n l a r a da g a l e b e
suretile islm h u d u d u n u geniletmei vazife say
m a k t a idiler. A n a d o l u d a , K a f k a s y a d a hristiyanlarla, S u r i y e d e s i l e r l e m c a d e l e l e r i b u m a k s a t l a d r .
Selukler, Anadoluya g e l m e d e n evvel, Bizansllar,
s n n l e r l e iler a r a s n d a k i m c a d e l e d e n istifade
ederek. K d i k y a da b i r o k yerleri zaptetmilerdi.
Seluklar, Arap halifelerinin m e m l e k e t i n d e hkim
olduktan sonra Bizansllar b u ftuhattan m a h r u m
kaldlar.
Byk Selukler Anadoluda
ticaret,
ziraat, e d e b i y a t , g z e l s a n ' a t l a r , m u s i k i y i i n k i a f
ettirmilerdir. Bilhassa yaptrdklar m e d r e s e l e r
camiler, kervansaraylar, yol v e kprler saraylar,
kanallar trk mimarisinin birer aheseridir.
Byle olmakla beraber Seluk Trkleri trk
edebiyatndan, ziyade a c e m edebiyatnn inkiafna
h i z m e t etmilerdir. B u d e v i r d e ilim lisan arapa,

S
|

r e s m l i s a n faris idi. T r k d i d i h m a l o l u n m u t u .
dare eden smfm, byklerin meftun olduklar
e d e b i y a t , a c e m e d e b i y a t idi.
N e k a d a r t e e s s f e a y a n d r ki A n a d o l u S e l u k l a r m d a n Cellettin
Rum [1] m e h u r M e s n e v i s i n i
faris l i s a n n d a y a z m t r .
,

imdiye kadar Trk kavminin ne

"LULASDAN"
czide adamlar yetitirmi olduunu
NURETTIN
grdk.
Byk ordular zaferden
zafere
sevkeden,
imparatorluklar
k u r u p o n l a r a l z u m l u k a n u n l a r vaz ile iyi i d a r e
eden b y k k u m a n d a n ve devlet adamlarnn,
Muvatalla
l a r n , Atal&vm,
Turul
Beylerin,
Alp
Arslanlarm
y a p t k l a r n k s a c a h i k y e ettik. L k i n
T r k tarihinin b y k Seluklardan sonra gelen
d e v r i n d e t e b a r z eden bir zat v a r d r ki m h i m
b i r h u s u s i y e t i ile d i k k a t n a z a r m z c e l b e d e e r .
B u zat, S e l u k i m p a r a t o r l u u s a h a s n d a zuhur
e d e n A t a b e y D e v l e t l e r i n d e n Aksungurlular
m kur
duu devletin ikinci h k m d a r olan
Nurettin
Mahmut t u r .
Nurettin, o z a m a n a kadar gelen T r k h k m
d a r l a r a r a s n d a e n s e v i m l i , e n asil, a h l k a n e n
y k s e k b i r s i m a d r d i y e b i l i r i z . Nurettinin
nurlu
yz, yalnz T r k tarihinde deil u m u m tarihte
bile azizlik halesile parlar. Bir a l m a n m v e r r i h i
n i n d e d i i g i b i Aksungur
Olu Nurettin
"karalan
m a s i m k n s z , t e m i z b i r h r e t l e y a a m v e l
mtr.,
H a l e p v e a m Ata B e y i o l a n b u T r k h k m [1] C e l l e t t i n i n
Hnkr

olu

dur.

Trkler

arasnda

maruf

lab

Molla

dan, tebaas tarafndan "Elmelikldil,, u n v a n d e

telkip olunmutu. Bu lkap, ekser h k m d a r l a r a
verilen kuru unvanlardan olmayp tam hakika tin i f a d e s i idi. Nurettin,
hakikaten her kavmin
"aziz v e "dil,, d i y e t a k d i s ettii h k m d a r l a r n
m k e m m e l bir enmuzecidir.
Nurettinin
hayat, nefsini m u a y y e n bir g a y e y e
vakfetmi o l m a k t a n ibaretti. Gayesi, h a k k n tecel
lisi, g a s p n i z a l e s i i d i ; b t n h a y a t m c a , s a l i b l e r i n
zapt v e g a s p e t t i i K u d s , F i l i s t i n i t e k r a r e s k i
sahiplerine, m s l m a n T r k l e r e iade iin urat.
Nurettin
h a k i k a t e n dildi, v e dil o l m a s , b a z
h k m d a r l a r gibi! f a i d e v m l h a z a l a r d a n , s i y a s
h e s a p l a r d a n ne'et e t m i y o r d u ; hatta adaletin, dev
letin e s a s o l d u u n u b i l e d n m i y o r d u ; o, a n c a k
a h l k n o k t a d a n a d a l e t i n m e c l b u idi.
Bu T r k h k m d a r , ok sade yaar, nefsinin
ve ailesinin ihtiyacat m a d d i y e s i n e kar pek m m sik v e edit d a v r a n r d . B t n h a y a t n d a nefsi v e
ailesi iin b e y t l m a l d e n (devlet h a z i n e s i n d e n ) b i r
para almamtr... E v i n i n zarur ihtiyalarn, H u
m u s a r s n d a a h s m l k olan b i r k a d k k n n
e h e m m i y e t s i z v a r i d a t i l e t e m i n e d e r d i . B u az g e l i
rin en m b r e m ihtiyalara bile kifayet etmediin
den ikyet eden k a r m a : " B e n i m b a k a bir e y i m
y o k ki., k a l a n l a r h e p s i c e m a a t i n d i r ; b e n o n l a r
cemaat namna, cemaat faidesine idareye m e m u
rum. Cemaatin malna' hiyanet edemem,, dedii
mtevatirdir.

Arap mverrihlerinden
bnlesir diyor k i :
"Ben gemi hkmdarlarn ounun hayat ve
efalini t a h k i k v e tetkik ettim; h a y a t n n temizlii,
a d a l e t e b a l l ile Nurettin
Mahmuda
muadil
a n c a k bir iki kii buldum.,,

Alman msterik
mverrihlerinden
Augst
M l l e r , Nurettin
Mahmut
ile h a l e f i v e t a b i i S u l t a n
Salhattin
Eyyubyi
m u k a y e s e e d e r k e n yle syl i y o r : "Geri Salhattin idare ilerindeki m e h a reti, p o l i t i k a c a d i r a y e t i , tabii v e m f r i t n e z a k e t i , v e
nihayet b y k zaferinin ( K u d s istirdad) erefh a l e s i ile i s l m t a r i h i n d e N u r e t t i n d e n d a h a y k
s e k b i r m e v k i i g a l e d e r v e b y k s e l e f i n i n si
m a s n b i r a z g l g e d e b r a k r s a da, N u r e t t i n a d a m
l itibarile hi p h e y o k ki b u iki b y k zatn
en temizidir, Nurettinin btn ileri a n c a k ideal
u r u n d a d r ; Nurettin yalnz Allah iin alm,
k e n d i n i , h a n e d a n n , a s l a d n m e m i t i r [1].
T r k m d e k k i k l e r i n d e n . S a m i B e y , N u r e t
tin ile S a l a h a t t i n i n r a b t a v e m n a s e b e t l e r i n i a n l a
t r k e n : " E l h a s l Salhattin
Eyyubye
dahi
Nurettin
Mahmudun,
m e k t e b i adil v e m e d e n i y e t i n i n a k i r d i
nazarile baklabilir,, d e m e k t e d i r .
Ak Sungurlu Mahmut, daima tebaasnn iinde
b u l u n u r , tebaasnn refah v e saadeti iin didinir;
btn insanlar geni ve y u m a k bir muhabbet
le s e v e r v e o n l a r a y a r d m v e h i z m e t e t m e e a l
r d . E v i n i n i h t i y a c a t m a s e n e d e y i r m i altn b u lamyan bu fakir h k m d a r , h e r ay m e m l e k e t i n
y a l n z u m u r u h a y r i y e s i n e s a r f o l u n m a k z e r e alt
bin altndan fazla p a r a b u l u r d u . N u r e t t i n i n na
z a r n d a h a y r ileri, yalnz i b a d e t h a n e l e r d e n iba
r e t d e i l d i ; o, y o l c u l a r a k p r l e r , h a n l a r ; h a s t a l a r a ,
yarallara hastaneler yaptrmt; b y k m e d r e s e l e r
ina ettirmiti; h a s t a n e l e r d e a l a c a k doktorlar, ite
bu medreselerde yetitiriliyordu. S a m d a b u g n e
[1] A u g u s t
Berlin.

Mller,

Der

i s l a m in

Morgen

Abendland

kadar enkaz kalan "Bimaristan K e b i r , Nurettinin

yaptrd b y k b i r h a s t a n e d i r ki z a m a n n n m e
h u r tabipleri orada hizmet eder ve Darttp (Tbbiye
mektebi) talebesi de orada tatbikat grrlerdi.
ehit Zenginin olu Nurettin kendi gibi ehit ye
timlerinin ve atalarnn maietini d n e r e k , l
z u m l u k a n u n v e nizamlar vazettirmi, fakir aha
linin v e r g i l e r i n i
eksiltmi, fakirleri zenginlerin
tagallp ve z u l m n d e n k u r t a r m a a o k almt.
B u T r k h k m d a r , z a m a n m z t a b i r d e b i r demolcrat
idi. B u c i h e t l e A k s u n g u r u n h a f i d i , i t i m a
adaletin teminine altklarn Gltekin kitabele
rinde o k u d u u m u z pek eski T r k K a a n l a r m ha
t r a g e t i r i r . Nurettin
Mahmut,
mutekit bir ms
lman olmakla berber onun yumak ve seven
trk ruhu, ilham m e . n b a n n hudutlarm sertlik
ten k u r t a r a r a k y a y m ve geniletmitir. O asla
m a h d u t v e m u z l i m bir m u t a a s p deil, m f i k v e
insaniyetkr bir dindard.
T r k b y k l e r i n i n o u n d a g r l e n ftr b i r
siyaset istidadna Nurettin de tamamile sahiptir.
A n c a k siyaset l e v a z m n d a n saylan hile ve hud'a,
ahte vefaszlk, s z n d e d u r m a m a k gibi hareket
lerde b u l u n m a z ; siyasetinde de tam Trktr, dos
doru yrr, ufak politikacl istihkar eder.
Nurettinin b y k siyaseti, Salibleri K u d s t e n
kovmak, islm leminden atmakt. B u g a y e y e er
m e k iin bir taraftan K u d s n c e n u p v e c e n u
bu garbisinde h k m r a n olan Fatmiye hilfetini.
ortadan kaldrp, oralar kendi kuvvetile eline
g e i r m e k ve b y l e c e ehlisalip mfrezelerini ark
ve cenuptan sktrp denize d k m e k
lzmd;
dier taraftan b t n m s l m a n m e m l e k e t l e r i n i n
m a d d k u v v e t l e r i n i e h l i s a l i p ile h a r p g a y e s i n e t e v -

<tih v e t e m e r k z e t t i r e r e k b u h a r b i y k s e k b i r
ideal meselesi
haline getirmek
icabediyordu.
N u r e t t i n , asl m a k s a d a v u s u l i i n i s t i m a l i m u k t a z i
b u iki v a s t a n n h e r i k i s i n i e l d e e d e b i l m i t i . A n c a k
a s l g a y e y e e r m e k , y a n i K u d s a l m a k isi, b a h t i
y a r h a l e f i Salhattin
Eyyub y e n a s i p o l d u .
Lkin S u r i y e n i n , Filistinin, K u d s n istirdad
plnn hazrlamak ve o plnn b y k bir ksmn
t a t b i k a m u v a f f a k o l m a k e r e f i Sultan Nurettin
Mah
mut b i n Z e n g i b i n A k s u n g u r u n d u r ; v e b u m u
vaffakiyetin erefini d n y a d a hibir k i m s e Aksungur olundan gaspedemez.
B u b y k siyas, K u d s k u r t a r m a k emelini,
b i r ideal h a l i n e g e t i r m e k iin islm E m i r l e r i n i n
b a z a n srf a h s m e n f a a t g d e r e k k e n d i a r a l a r n d a
k a r d k l a r n i z a l a r - ki h r i s t i y a n p r e n s l e r d e itti
f a k a k a d a r gittii v a k i d i ! y a t t r d . M e k t u p l a r l a ,
risalelerle, hutbelerle m a k s a d a m t e v e c c i h neri
yatta b u l u n a r a k T r k ve m s l m a n l a r m fikirle
rini, maksatlarn ayni noktada toplayabildi; h e r
tarafta u l v b i r h e y e c a n u y a n d r d .
Nurettin, m s l m a n ve T r k memleketlerinin
a m a l i n i b i r n o k t a y a t e m e r k z ettirip e h l i s a l i b e
k a r tek bir c e p h e tekili s a y e s i n d e garpllarn
arktan atlabileceine kaildi; v e b y l e bir c e p h e
tekiline m u v a f f a k oldu. B u srada, icap ettike
e h l i s a l i p ile a r p m a k t a n d a h a l i k a l m y o r d u ,
G a r p valyeleri, bu T r k n ahs cesaretinden
ylmard. Bir Avrupal m v e r r i h diyor ki: " B u
u z u n boylu, kuru, elmack kemikleri kk, h e m e n
h e m e n s a k a l s z a d a m o k a d a r c e s u r idi k i m u h a
r e b e o l u r k e n maiyeti o n u tehlikeli taraflara ko
m a k t a n m e n e t m e e a l r v e a s l a m u v a f f a k ola
mazlard.,,

Saliblerle resm ve husus

muamelelerinde
bu T r k beyinin adaletten, insaniyet ve efkatten
insaf ve m e r h a m e t t e n asla a y r l m a m
olduunu
h r i s t i y a n m v e r r i h l e r i itiraf v e n a k l e d e r l e r .
Asl K u d s i s t i r d a t e d e n S a l h a t t i n Y u s u f
Eyyub, Sultan Nurettinin merasndand.
Nu
rettin, Y u s u f u n a m c a s Mffhu
ehlisalibi cenuptan
k u a t m a a m e m u r etmiti, irigh l n c e o n u n
y e r i n e y e e n i Yusuf u t a y i n etti. S u l t a n N u r e t t i n i n
vefatnda (1174) Sultan Salhattin, m e t b u u n u n ye
r i n e g e t i . Salhattin
Eyyub nin K u d s
istirdat
plnlarn, vastalarn, silhlarm ve hatta bizzat
k e n d i s i n i , Aksungurlu
Nurettin
hazrlamtr. Nu
rettin, g a y e s i n e
v u s u l d e n o k a d a r e m i n idi ki
Mescidi Aksaya gtrp koyaca mimberi bile
imal ettirmiti. X I I inci asrn enfes
esrlerinden
olan bu m i m b e r i , Salhattin K u d s fethettikten
sonra selefinin v e m r i d i n i n arzusu
vehile
gtrp mahalli m a h s u s u n a vazettirdi.
Eyyub nin m u v a f f a k i y e t i n d e v e o n d a n m t e
vellit c i h a n m u l h r e t i n d e talih v e t e s a d f n
bir hissesi vardr. E e r A k s u n g u r olu biraz d a h a
y a a m o l s a y d Eyyub nin
b y k hretini de
o k a z a n m olacakt.
Salhattin
Eyyubye
T r k deil d i y e n l e r var- (
dr; f a k a t T r k d i y e n l e r d e v a r d r . u r a s p h e
ki Salhattin c i n s e T r k o l m a s a bile talim
ve terbiyece
b u g n k t a b i r ile h a r s a T r k idi. \
Nurettinin
y e t i t i r m e l e r i n d e n idi, v e K u d s i s t i r - f
dat e d e n S a l h a t t i n o r d u s u n u n
kumandanlarn- |
dan, z a b i t l e r i n d e n , a s k e r l e r i n d e n h e m e n h e p s i n i n I C
T r k olduklar muhakkaktr.

sizdir

HARZEM DEV-

"f^

LET( 097-1224) k u l d u g u m n t a k a p e k e s k i
zamanlardanber H a r z e m i s m i m tard. B u
mmtakada muhtelif zamanlarda muhtelif
Trk
kabileleri yaamtr- Bunlarn reislerine
Harzemah d e n i l m i t i r . H a r z e m D e v l e t i n i n m e r k e z i Urgen e h r i idi.
H a r z e m kt'as G a z n e l i M a h m u t t a n s o n r a Sel u k l e r e g e t i . S e l u k h k m d a r Melekah
brikd a r H a r z e m T r k l e r i n d e n Anutekini
Harzem
( H i y v e ) v a l i l i i n e t a y i n etti. ( 1 0 7 7 ) .
B i d a y e t t e , g e r e k AnuteUn
v e g e r e k s e halefi
Kutbddin
Mehmet
Selukleri m e t b u tandlar. Ho
rasan seluklerinin inkrazndan sonra
Alettin
Tukutan
itibaren(1172) arkta en b y k T r k v e
m s l m a n d e v l e t i H a r z e m a h D e v l e t i idi.
X I I I n c a s r n b i d a y e t i n d e Alettin
Mehmet
devrinde ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 ) M a v e r a n n e h i r , Afganistan,
G a r b T r k i s t a n , H a r z e m l i l e r e tbi idi.
1

Cengiz Orta Asyay ald z a m a n

karsnda
m s l m a n T r k H a r z e m Devleti vard. H a r z e m
Devleti 12 s e n e k a d a r s r e n h a m e t
devrinde,
(Mehmet ah zamannda) nds ve Sirideryadan
U r m i y e glne v e A c e m krfezine kadar uzan
yordu. Yani btn rana hkimdi.
.
H a r z e m ah Mehmet, K a r a Htaylara kar za
ferden sonra Seluk Sultanna nisbetle Sultan
S a n c a r v e hatta s k e n d e r u n v a n n almt. C e n gizin pitarlar,. l k e s i h u d u t l a r n d a
grnd
z a m a n Mehmet
ah B a d a d i f e t h e t m e i b i l e d
n y o r d u B u parlak hlyalar iinde, Cengizin pitarlarile m u h a r e b e d e n mitsizlie d e r e k m e m
leketini t e r k e t m i v e H a z a r denizinin ssz b i r

adasna snm ve orada lmtr.

Bunun
z e r i n e Cengiz H a r z e m i igal etmitir.
a h M e h m e d i n oullarndan Cellettin M e n g berd Hindistan v e randa dolatktan sonra Azerbaycan fethederek devletini ihyaya alm ise
d e M o o l l a r k e n d i s i n i b u r a d a da b u l m u l a r v e
Azerbaycandan karmlardr.
M e m l e k e t i iin s o n u n a k a d a r d v e n k a h r a
m a n Cellettin,
Krdistan dalarnda srma elbise
sine tama eden bir Krt tarfndan l d r l m t r
( 1 2 3 1 ) . K e n d i s i l e H a r z e m D e v l e t i d e m n k a r i z ol
mutur.
9.

CENGZ

DEVR

B y k Cengiz Devletinin messisi

Timuin dir. T i m u i n , s o n r a d a n Cengiz
ismini almtr. T i m u i n , Mool Br g i n k a b i l e s i n i n R e i s i Yesukay
Baakrm o l u d u r . M o o l k a b i l e s i k k v e T r k
Kerait k a b i l e s i n e tbi idi. M o o l l a r T r k l e r i n y a
n n d a obanlk, h i z m e t k r l k l a itigal ederlerdi.
Medeniyet noktai nazarndan tamamen Trklerin
t e s i r i a l t n d a idiler- T i m u i n d n y a y a g e l d i i z a
m a n (1155) Asyada vaziyet yle idi:
Amur kollarndan ( A r g u n ) un sa sahilinde
Tonguz rkndan Tatarlar ve T r k Konguratlar
yayordu. Tula, O n o n v e K e r u l e n nehirlerinin
m e m b a l a r m d a Kentey dalar havalisinde ise Brgin Mool kabilesi vard.
B a y k a l g l n n a r k s a h i l i n d e Merkit
Trkleri
y a y o r d u . B u n l a r k s m e n n e s t u r Hristiyanlm
kabul etmilerdi. Ayni gln garp sahilinde ise
Oyrat l a r b u l u n u y o r d u . B a y k a l n c e n u b u n d a O r -

hon nehrinden v e K e n t e y dalarndan S e d d i i n e

k a d a r o l a n s a h a d a Trk Kerait Devleti
uzanyordu.
X I inci asrn bidayetlerinden X I I inci asrn niha
yetine k a d a r Kerait T r k l e r i Moolistann en kuv
vetli k a v m i i d i l e r . K e r a i t k i r a d a n k e n d i l e r i n e G r
han u n v a n n vermilerdi. K e r a i t Trkleri XI inci
asrn b i d a y e t l e r i n d e ( 1 0 0 9 ) M e r v P i s k o p o s u vastasile n e s t u r dinini k a b u l etmilerdi. X I I inci asr-
da k i r a d a n h r i s t i y a n i s i m l e r t a y o r l a r d . ' >'
N a y m a n T r k l e r i se O r h o n n e h r i n i n y u k a r
taraflarile Altay a r a s n d a y a y o r l a r d . B u n l a r T r k
olduklar halde Keraitlere d m a n idiler.
- ,.
H r i s t i y a n l k N a y m a n a r a r a s n a da g i r m i t i .
Nayman
l a r n c e n u b u g a r b i s i n d e Uygurlar
sakin
diler. D a h a y o k a r d a v e r i l e n izahatta g r l d
vehile IX u n c u asrda btn Moolistana h k i m
olan U y g u r l a r Hami, Bargl, Bebalk,
Turfan,
K u a ehirlerinde yayorlard. U y g u r l a r n siyas
hakimiyet sahalar daralmt. Fakat b u n l a r mede
niyet sahasnda dier T r k kabilelerinin mrebbisi olarak daha m h i m bir rol o y n y o r l a r d .
Bir z a m a n m a n olan U y g u r l a r , k s m e n budist,
k s m e n hristiyan idiler. U y g u r l a r l a b u n l a r n gar
b i n d e K a y a l k e t r a f n d a , li h a v z a s n d a y a y a n
K a r l u k l a r K a r a Htaya tbi idiler.
H a t r l a n a c a v e h i l e Kara Htay Devleti
Ccen
i s t i l s i l e Cinden k o v u l a n H t a y P r e n s i
Yelyu-Ta
t a r a f n d a n ( 1 1 3 0 ) da k u r u l m u t u . a r k v e g a r b
T r k i s t a n tarafndan G r h a n , y a n i , i m p a r a t o r tan
l a n T a , m e r k e z i n i Balasagun
da k u r m u t u .
K a r a H t a y D e v l e t i n i n fil h a k i m i y e t i li v e T a
rm havzasnda, T o k m a k , Tala, Uzgand, Kagar,
Y a r k a n t ve Hotana amildi. arkta U y g u r ve Kar
luklar, garpta S e m e r k a n t Emri ve H a r z e m ah
;

K a r a H t a y l a r a tbi d i l e r . K a r a H t a y D e v l e t i ,
G r h a n Y e l y u e l u k u (1178-1211) z a m a n n a kadar
Orta Asyaya hkimdi.
.
Kara Htaym garbnda, cenub Rusya ovala
r n d a Koman l a r v a r d . B u n l a r a r k T r k i s t a n
l e h e s i ile k o n u a n s a r sal, m a v i g z l T r k lerdi. R o m a n l a r b u m n t a k a d a Peeneklere
halef
o l m u l a r , Peenekler
de Hazar
Trklerinin
yerle
rine gemilerdi.
C e n g i z Hann devletini tekil e d e c e k T r k l e r
v e ' M o o l l a r muhtelif dinlere salik idiler. Irklar
nn a h l k n a sadk olan btn bu T r k l e r aman,
budist, nestur idiler
ve mslmanla o kadar
m t e m a y i l " deil idiler.
Nestur ve budist olanlarn yannda, Tanr
( S e m a m a b u d u ) ibadeti ve bilhassa Cengizin Mo
ol k a b i l e s i n d e a m a n l i k de vard. a m a n l i e
Bge, B g (by) derlerdi.
Sirideryann cenubunda, Harzemlilerin byk
mslman Trk
m p a r a t o r l u u balyordu. Ha
r z e m a h l a r n n s o n d a n i k i n c i s i Alettin
Tuku
Horasan zaptetmi (1193), son ran S e l u k Padi
a h n c Turulu
l d r m idi.
O l u v e halefi Alettin M e h m e t ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 )
Kara Htaylardan M a v e r a n n e h r i ,
Gazne.lilerden
Efganistan alm ve S e l u k saltanatnn varisleri
Azarbaycan, Pers, I r a k - A c e m Atabeylerine haki
miyetini tanttrmst. B u m t h i k o m u n u n yann
da e s k i A r a p m p a r a t o r l u u n u n b a k i y e s i o l a r a k
Abbaslerin ruhan hkmeti Badatta glkle
tu t n y o r d u .
U z a k a r k t a ise in,
mill S o n g s l l e s i v e
t o n g u z l a r d a n k i n l e r (Altn H a n ) a r a s n d a t a k s i m
edilmiti. Garb A s y a d a K o n y a S e l u k l e r i . R u m l a r a

kar A n a d o l u y u mdafaa ediyorlard. Msr Eyyubleri de Ltinlerden S u r i y e y i t e k r a r zapta a

lyorlard.
Hindistanda Gazne Trkleri ve bunlar takip
e d e n Guri l e r R a j p u t H i n d u l u u n a k a r m u k a d
des h a r p yapyorlard.

Timuin, babas ld z a m a n (1167) ok k

k olduu iin kabilesi reis olarak dier k o m u
bir Mool kabilesi olan Taycutlarn
babuunu
seti. T i m u i n bir m d d e t s o n r a e v v e l ( 1 1 8 8 )
d e 1 3 , 0 0 0 k i i ile ( T a y c u t ) l a r m 3 0 , 0 0 0 k i i s i n i
m a l p etti.
Bu muvaffakiyetten sonra Timuin, babasnn
y e r i n e M o o l kabilesinin reisi oldu. F a k a t y i n e
K e r a i t T r k l e r i n i n H a n Turul a tbi idi. T u r u l
ve Timuin birlikte hareket ederek kendilerine
tbi o l m y a n Merkit v e N a y m a n T r k l e r i n i yen
d i l e r . T e h d i d e u r a y a n k a b i l e l e r , b i r ittihat y a p t
lar ki b u n a aratlar, Merkitler, Taycutlar, Kongiratlar ve Tatarlar dahildi. Merkitlerin
Reisi
Tokta v e a r a t l a r m R e i s i amuga
idi.
;
T i m u i n , m t e a k i b e n b u h e y e t i d e m a l p et
ti ( 1 2 0 1 ) .
a m u g a , T u r u l a iltica e d e r e k T i m u i n l e a r a
sn bozdu. i m d i y e k a d a r Keraitlerin h e s a b n a
alan
Timuin bundan sonra
kendikendine
h a r e k e t edecekti. T i m u i n evvel efendisi Keraitleri, ( 1 2 0 3 ) d e m a l p v e T u r u l u l d r d k t e n
s o n r a m e m l e k e t l e r i n i i l h a k etti. T i m u i n b u n d a n
sonra Naymanlar ve btn hasmlarn malp
v e k e n d i s i n e itaat ettirdi.
Kerait, Merkit ve N a y m a n T r k l e r i n i n
mem-

leketlerini alan T i m u i n , b t n Moolistana h

k i m oldu.
1 2 0 6 da O n o n n e h r i m e m b a l a r m d a t o p l a n a n
b i r K u r u l t a y Timuini
T r k ve Moollarn
Cengizi
i n t i h a p v e i l n etti.
Cengiz, kuvvetli, kudretli demektir.
Cengiz Han unvan u m u m han, imparator
mukabilinde kullanlmtr.
T i m u i n i n C e n g i z iln, k k bir akalliyet
olan M o o l l a r l e h i n e a y n m m t a k a d a k i H u n , T u k
yu ve U y g u r Devletlerinin imhas demekti.
Cengiz, payitahtn G l t e k i n kitabelerinin bu
lunduu Karakurumda kurdu.
Mool mpartorluu kurulmutu.
Cengiz, son bir mdafaada b u l u n m a k z e r e
kuvvetlerini Balka havalisinde toplayan N a y m a n
v e M e r k i t l e r i d e m a l p etti ( 1 2 0 8 ) .
Bundan sonra Turfan Uygurlar, Karluklar
Y m i s e y K r g z l a r C e n g i z e tbi o l d u l a r ( 1 2 0 9
1218).
C e n g i z , M o o l i s t a n v e G o b i T r k l e r i n i d e ida
r e s i a l t n a a l d k t a n s o n r a i n i f e t h e gitti. B u s e f e r i
bitirmeden avdete m e c b u r oldu. in seferini cenerallerine brakt. Orta Asya ahvali, avdetini icap
e t t i r i y o r d u . C e n g i z t a r a f n d a n m a l p e d i l e n Nayman l a r n s o n p r e n s i Glk,
Trkistanda
Kara
mtaylara iltica e t m i idi ( 1 2 0 8 ) . K a r a H t a y l a r m ,
G r h a m , y a n i i m p a r a t o r u Yelgu elufa* z a y f t a b i a t l
y e i h t i y a r idi.
...
*
( G r h a n ) a tbi U y g u r l a r , K a r l u k l a r y e Almalg
T r k l e r i K a r a Htaylardan ayrlarak C e n g i z e tbi
-oldular. B u vaziyet karsnda, G r h a n (eluku)
n u n k z i l e e v l e n m i o l a n Glk
kaynpederi
a l e y h i n e H a r z e m a h Mehmet l e a n l a t .
Glk

ve M e h m e t a h Kara Htay ( G r h a n ) m m a l p '

v e m e m l e k e t l e r i n i t a k s i m e t t i l e r (1211). H r i s t i y a n
T r k G l k , K a r a Htaylardan ald yerlerdeki
m s l m a n T r k l e r e zulmettiinden ahali m e m n u n
deildi.
Bu vekayii haber alan Cengiz, Cinde megul
olan Generallerden Sobotay
y e Cebe y i g e r i a r a
rak Orta A s y a y a saldrd. M o o l o r d u s u yaklar
ken Uygurlar, Karluklar, v e Almalg
Trkleri
C e n g i z o r d u s u n a iltihak ettikleri gibi K a r a Htay
lar da ( G l k ) e k a r isyan ettiler. M e m l e k e t i n i
k a y b e t t i i h a l d e Cengiz i s t i l s n d u r d u r m a a a
lan k a h r a m a n G l k , C e n g i z ordusu tarafndan
m a l p edildi v e l d r l d . B u z a f e r d e n s o n r a
C e n g i z c e n e r a h Cebe,
Kara Htay merkezi
Balasagrmz
m u h a r e b e s i z girdi. Eski K a r a Htay mpa
ratorluu b u suretle Mool mparatorluuna ilhak
o l u n d u ( 1 2 1 8 ) . B t n M o o l i s t a n v e Orta- A s y a
Trklerini ilhak eden Cengizin karsnda yalnz
T r k H a r z e m Devleti duruyordu.
C e n g i z H a r z e m l i l e r l e m u h a r e b e e t m e k isti
yordu. Badat halifesi de Cengizi, H a r z e m Devleti
a l e y h i n e t e v i k t e n geri k a l m y o r d u . Hatta b u
m a k s a t l a K a r a k u r u m a b i r sefir de gndermiti.
Fakat, m u h a r e b e , H a r z e m a h m a Cengizin gn
derdii sefaret heyeti v e bir ticaret k e r v a n n n
Otrar d a l d r l m e s i n d e n v e y a m a e d i l m e s i n d e n
kt (1218).
Harzemliler, imalden Sir.derya cephesinden
ve yandan Ferganadan 2 0 0 , 0 0 0 kiilik bir mool
o r d u s u n u n - t a a r r u z u n a u r a d l a r . Cengiz v e b t n
o u l l a r Cci, aatay,
Oktay v e 7li o r d u l a r n n
b a n d a idiler.
Cci, nehrin aa taraflarn mdafaa eden

C a n t e h r i n i , O k t a y v e a a t a y (Otrar).i a l d l a r ,
Cengiz, doru B u h a r a y a yrd. B u h a r a ve Se
m e r k a n t y a m a edildi ( 1 2 2 0 ) .
Harzemin m e r k e z i olan U r g e n Moollar ok
uratrd ve uzun bir m u h a s a r a d a n sonra Cci
ve aatay tarafndan alnd v e tahrip o l u n d u
(1221).
D e v l e t i k e r k e n ah
Mehmet,
Semerkantten,
B e l h v e N i a p u r a , o r a d a n da K a z v i n e k a t . C e n
giz, a h M e h m e d i t a k i p i i n 2 5 , 0 0 0 - a t l t ite
v e Sobotay g n d e r d i . B u i k i - k m a n a f t y - >Belh
v e Tuz d a n g e e r e k Rey e g e l d e r . i . O n l r - g e l
m e d e n ah Mehmet, buradan; Hazar*'-denizinde
b i r a d a y a ( A p S k n ) iltica e t m i t i . ' B u - - v a z i f e y i
grdkten sonra Cebe, Sobotay Harzeme tbi'foas
k A c e m v e A z e r b a y c a n m Rey', K z v i n , H e m ' e d a n
T e b r i z gibi m h i m ehirlerini tahrip' ettikten s o n r a
K a f k a s y a y a g i r d i l e r ; G r c l e r i ezdiler,- D e r b e n d i
getiler, T e r e k Alanlarn v e U k r a y n a d a y a y a n
Koman
Trklerini
m a l p ettiler. Moollar, rus
o r d u s u n u da A z a k d e n i z i i m a l i n d e m a l p et
tiler ( 1 2 2 3 ) . Cebe v e Sobotay,
K r m e h i r l e r i n i ya
m a , K a m a b o y u n d a k i Bulgar
Trklerini,
Ural
havzasndaki O d l a r ve Turgay
havalisindeki
Kankt
Trklerini
sarsarak Trkistana, harekete
baladklar y e r e dndler. Hazar denizi etrafn
d a k i b u h a r e k e t iki s e n e s r d . '
5

Bu- s r a d a d a Cengiz v e o l u Tuli B e l h , B a m y a n

H e r a t , Tus,- M e r v , N i a p u r u z a p t v e b a s t a n b a a
yktlar ve ahalisini bodular (1220-1221).
Moollar, zaptettikleri ehirlerden-ldrmedik
l e r i a h a l i y i d i e r e h i r l e r i n z a p t n d a i l k safta k u l
landlar. Efganistanda toplad k u v v e t l e r l e m e m
leketini mdfaaya
alan Harzemli
Cellettin

(ah M e h m e d n olu) Cengiz tarafndan

Hindis
t a n a k a d a r t a k i p edildi.
Cengiz b u n d a n sonra M a v e r a n n e h i r tarikile
ksa yrylerle Moolistana dnd ( 1 2 2 3 - 1 2 2 5 )
v e C i n d e Ming-Hiya
ehrini muhasara
ederken
ld (1227).

e f i i z k a d a r iddet ve ykcdkta hret alm

bir "kurnandan h e m e n y o k gibidir. T r k l e r ara
snda yapt -katliamlar v e tahribat
tasavvura
s m a z . - B y l e * o l m a k l a b e r a b e r bu iddetin bazan
h a r p ' m a k s a t l a r i i n u u r l a y a p l d n da itiraf
effrek l z m d r ;
:
n.^Peili krfezinden Hazar denizine kadar b
tn Trkleri idaresinde birletiren Cengizin h u n h a r
politikas e v v e l c e insafszca ykt trk medeni
yetinin tecrbe ve ilimlerine sar kalmamt.
Etrafna Dedetonga M a h m u t Yaluva, Yulyu-utsay gibi T r k l e r i toplamt, C e n g i z m n h a s r a n
m e d e n T r k l e r vastasile fethettii y e r l e r d e bir
idare makinesi kurabilmitir. Memurlar kamilen
Trkt.
Moollarn X I I I nc asrda alfabesi bile yok
tu. C e n g i z , Dedetonga
v a s t a s i l e uygur alfabesini
kar
bul v e cz' t a d i l t l a M o o l l a r a r a s n d a t a m i m etti;
Cengiz, h e m e n btn Asyay ve Avrupann
yarsn o r d u s u n u n ve asker tekiltnn kuvvetile
zaptetmitir. B u orduda galip u n s u r Trklerdi.
Moollar k k bir akalliyetti. Asker kymet
ve meziyete e n byk kumandanlar Trklerdendi.
Cengiz Yasas, orduda o vakte k a d a r m e v c u t

Trk (tre ve yasa) larinm

sndan m e y d a n a gelmitir.

KIPAK (ALTIN O R D U ) ,

Cengiz daha
vsi
lkeleri
.

. . .

bir araya

salnda
drt oiu
..?

toplanma

zaptettii
arasnda
..

t a k s i m etmiti. B u y u k olu Cuc

LHANLI D E V kendinden evvel olmutu. Cucnin
LETLERI
o l u BOtu, K p a k m e m l e k e u m y a n
cenubi ve ark Rusyay, tiarzem
ve (Turgay) idare ediyordu
B u n a Altnorau
Devleti derler. Slalenin mer
k e z i aag_ V o l g a d a
tarayc.
Cengizin
ikinci olu,
aatay a. arki
v e garb
T r k i s t a n d t . M e r k e z i Kuta d. B u n a ,
aatay
Devleti d e r l e r .
U
un
n cc u
u o
o
u ^
OKk it aa yy ,, Tl aa rr ob aa g
g aa t aa y
y ,, cEm
m i l v
ve
e (K
opu u
g l u
rvopAATAY

VE

do) d a n i b a r e t N a y m a n l a r m e m l e k e t i m v e ( K a r a
k u r u m ) u ald.
^
T e a m l e n a z a r a n , e n k u u k o l u Tuh de M o
ollarn b u l u n d u u kt'ada O n o n v e K e r u l e n
h a v z a l a r n a y a n i a r k M o o l i s t a n d a v e Cinde
h k i m idi.
.
Cengizin evlt ve ahfad tarafndan k u r u l a n
b u devletler t a m a m e n Turktrler.
Bu hkmet
lerin balarnda g e r i M o o l Cengiz ahfad b u
l u n u y o r d u . F a k a t millet, ordu, m e m u r l a r , k k
bir istisna ile k u m a n d a n l a r k a m i l e n T r k l e r d e n
mrekkepti.
Bu taksim Trk-Mool imparatorluunun vah
detmi b o z m a d . C e n g i z evltlar, e v v e l T l y e tbi
oldular. Daha sonra K e r u l e n boylarnda toplanan
Kurultay Oktay B y k H a k a n s e t i ( 1 2 2 9 ) . O k t a y
Karakurum
u m e r k e z edindi.
:

Cengizden s o n r a d a Cinde, randa v e Avrupa

d a ftuhata d e v a m edildi.
C e n g i z d e n s o n r a Oktay v e Tuli v e d a h a s o n r a
Kubilay
(Cengizin torunu) cinde ftuhata devam
ettiler. K u b i l a y inin f e t h i n i t a m a m l a y a r a k b t n
i n e h k i m bir s l l e k u r d u ( 1 2 6 0 - 1 3 6 8 ) . Cinde.
K u b i l a y s l l e s i 1 0 8 sene s r m t r . i n l i l e r b u
s l l e y e Yuan sllesi
derler.
T r k ellerine hkim olan M o o l p r e n s l e r i de
zamanla tamamen Trklemilerdir. Trk Harzeml i l e r d e v e S e l u k l e r d e r e s m v e e d e b dil a c e m c e
ve arapa olduu halde Mool prensleri idaresin
deki (Altmordu) ve aatay Devletlerinde resm
l i s a n y a l n z t r k e idi. B u d e v l e t l e r i n b a l a r n
daki Mool prenslerinin moollukla alkas yalnz
t a r i h v e r k bir n i s b e t t e n i b a r e t t i .
V K a a n Oktay z a m a n n d a , r a n n z a p t n a da d e
vam o l u n d u . C e n g i z H a n n , H a r z e m i n tasz vari
si Cellettin
Mengberdi
y i [1] H i n d i s t a n a i l t i c a y a
m e c b u r ettiini y u k a r d a izah etmitik (1221). Ce
llettin, M o o l o r d u s u n u n Cinde m e g u l o l m a s n
dan i s t i f a d e e d e r e k r a n a d n d . K e r m a n , F a r s
v e I r a k A c e m i n T r k A t a b e y l e r i t a r a f n d a n mkltsz k e n d i s i n e biat edildi ( 1 2 2 4 ) . B u T r k l e r ,
M o o l l a r n a v d e t i h t i m a l i n e k a r C e l l e t t i n e bir
mdafi olarak sarlmlard. Cellettin, yeni dev
letini t e n s i k e d e c e k y e r d e f t u h a t a giriti. B a d a t
halifesine kar m u h a r e b e d e n sonra Azerbaycan!
zapt v e m e r k e z i n i oraya nakletti. E n n i h a y e t aley
h i n d e ittifak eden S a m d a k i E y y b S u l t a n . E m e likil-Eref ve Konya Selukleri Sultam Birinci
Alettin
Eeykubat
tarafndan Erzincanda malp
[1] M e n g - , t r k e , e b e d , e z e l , y a n i A l l a h

manasnadr.

edildi. A z e r b a y c a n d a k i payitaht T e b r i z e d n d
z a m a n Oktay m I r a k A c e m e g n d e r d i i b y k b i r
T r k - M o o l ordusile karlat. Cellettin m d a f a a
e t m e d e n kat ve D i y a r b e k i r civarnda bir K r t
tarafndan ldrld (231).
B u n u mteakip Moollar, Azerbaycan, E r m e
n i s t a n v e K r d i s t a n m u h a r e b e s i z , G r c i s t a n (Tif
lis, K a r s , A n i ) i d d e t l i m u h a r e b e l e r d e n s o n r a zaptetter.
C e n g i z l i l e r , g a r b a d n e r e k 1 2 4 3 te K o n y a S e l
u k S u l t a n k i n c i Gyasettin
Keyhusrevi
Erzincan
civarnda m a l p e d e r e k Sivas, Kayseri ve Konyay aldlar.
Cellettinden sonra Cengizliler, ran
Karakurum
dan gnderdikleri cenerallarla idare ediyorlard.
r a n d a , m a h a l l o l a r a k , Mazanalaran
da
smailler
h k m e t i l e B a d a t t a Abbas Hilfeti
vard. M e n g
(Tlinin olu), a r a p hakimiyetinin, bu izlerini de
kaldrarak randa m u n t a z a m bir h k m e t kur
m a a k a r a r v e r d i . B u v a z i f e y i , k a r d e i Hulag
yat e v d i etti. H u l a g 1 2 5 6 da s m a i l l e r i n
merkezi
Alamutn,
1 2 5 8 d e B a d a d i ald v e h i l f e t i y k t .
Halife, . bir u v a l a k o n a r a k b e y g i r l e r i n a y a k l a r
a l t n d a i n e n d i . u n u da s y l i y e l i m k i ,
Hulag
nun yannda harekt idare eden Ceneral N a y m a n
T r k l e r i n d e n Ket Bua
hristiyan ve bizzat Hula,
g n u n k a r s d a Dokuz Hatun
isminde bir nestur
t r k k a d n idi ( K e r a i t h k m e t i n i n s o n k i r a l
T u r u l un t o r u n u d u r ) .
Hulag, bu muzaferiyetten sonra, randa, mer
kezi A z e r b a y c a n d a T e b r i z o l m a k z e r e bir T r k
Hanl kurdu. .1256 dan 1 2 6 4 tarihine k a d a r s
r e n bu devlete Manler
Devleti
denir -

lhanler Devletinin lkesi sarkan nds nehri,

i m a l e n A m u d e r y a , Hazar denizi, Kafkas dalar;
g a r b e n lhanlerin mahmisi olan Anadolu Seluk l e r i , F r a t n e h r i ; c e n u b e n A c e m k r f e z i ile e v
r i l i idi.
B u r a l a r i s e ta e s k i z a m a n l a r d a n b e r i T r k idi.
bilhassa b y k Selukler z a m a n n d a tama mile
T r k l e m i idi. B u i t i b a r l a b u s a h a d a T r k u n s u
r u h k i m o l d u u n d a n lhanler Devleti de bir
T r k Devleti a d d o l u n m a k lzmdr.
D i e r c i h e t t e n , b a k a b i r T r k - M o o l o r d u s u da
A v r u p a d a s e f e r y a p y o r d u ; 1 5 0 , 0 0 0 atl k u v v e t i n d e
olan b u o r d u , K p a k H a n Batu n u n u m u m ida
r e s i a l t n d a idi. F a k a t e t r a f n d a C e n g i z H a n s l
lesi ubelerinin btn mmessilleri b u l u n u y o r d u :
K k kardei a y b a n ; oullar G y k ve Kedan,
<ktay) m torunu Kaydu, Tlinin olu
Meng,
agataym olu ve torunu Baydar ve Br.
F a k a t , h a k i k R e i s , i n v e r a n fatihi
Sobotay
idi. B u o r d u s r a s i l e c e n u b R u s y a d a Kpak
Trk
l e r i n i , Bulgar
T r k l e r i n i 1 2 3 9 d a k e n d i s i n e iltiha
k a i c b a r ettikten s o n r a b t n R u s p r e n s l e r i n i i m h a
v e Vladimir, Moskova, T v e r ve Kiyefi yaktlar. Rus
y a iki a s r d a n fazla ( 1 2 4 0 - 1 4 8 1 ) T r k idaresi altnda
kald. Rusya'dan s o n r a Polonya, Macaristan, Silezya,
M o r a v y a , Transilvanya, Avusturya, Adriyatik deni
z i n e kadar Bosna velhasl btn ark ve merkez
A v r u p a istil o l u n d u ( 1 2 3 6 - 1 2 4 1 ) . M a c a r i s t a n , c e n u
b R u s y a d a olduu gibi bir h a n l k olacakt. 1241 de
O k t a y m lmesinden kan veraset
meselesinin
h a l l i i i n Batu v e d i e r C e n g i z p r e n s l e r i A s y a y a
avdet ettiklerinden yaplamad. Ccinin olu
Batu
"tarafndan tekil v e ahfad tarafndan idare o l u n a n
Altnordu Devleti, m e r k e z i d i l = V o l g a havzasnda
:

S a r a y ehri o l m a k z e r e arkta Aral gl ve g a r p t a

zi (Dinyeper) n e h r i n e uzanyordu. Bu l k e n i n ,
Uygurlarn,
Peeneklerin,
Hazarlarn,
Bulgar
Trklerinin, Komanlarn vatan olduu m a l m d u r .
Bu devletin imal ve imali garbisindeki sahada
b u l u n a n (Viyatka, Moskova, Tver, Kiyef)
Rus
p r e n s l i k l e r i ise A l t n o r d u D e v l e t i n e tbi k k
ve ehemmiyetsiz
prensliklerdi. 1 2 2 4 te teessse d e n Altnordu
Devleti 1 3 9 1 s e n e s i n e k a d a r d e v a m
e t m i v e Toktam
zamannda
Timurlenk
in y a p
t iki t a a r r u z l a ( 1 3 9 1 v e 1 3 9 5 ) i n k r a z b u l m u t u r .
Enkaz zerinde teekkl eden Kazan Hanl
( 1 4 3 8 - 1 0 5 2 ) , Krm Hanl (1420-1783),
Asirahan
Hanl ( 1 4 6 6 - 1 5 5 4 ) sonralar gittike k u v v e t l e n e n
Ruslar tarafndan ilhak olunmutur.

Oktay m v e f a t n d a k a r s Turakina
Karakurumda b i r m d d e t n i y a b e t e t t i k t e n s o n r a o l u ( G y k ) H a k a n setirdi ( 1 2 4 6 ) .
G y k lnce yine kars
Oul Kym
Karak u r u m d a naip oldu. B u kadn O k t a y m
torunu
iramunu
hakan intihap ettirmek istiyordu; olu
M o n k a y i l e r i s r e n TH n i n d u l k a d n ' k a r s n a
k t . K p a k H a n Batu
nun yardmyla
Monka
1251 de Kaan intihap olundu. B u suretle h a k a n
lk O k t a y k o l u n d a n Tli k o l u n a g e m i oldu.

Kubilay

( 1 2 6 0 - 1 2 9 4 ) , varisi

Timur

( 1 2 9 5 - 1 3 0 7 ) ve halefleri ( 1 3 0 8 - 1 3 6 8 ) ,
lerin dier

hkmetlerini,

yani

Olaytu

Cengizhan-

Cci

ahfadnn

Kpak Hanln (cenub Rusya), Trkistan

veya.

a a t a y H a n l n v e H u l a g sllesinin ran Han

525

ln (lhanler v e y a lkhanlar) bir nevi h i m a y e

altnda b u l u n d u r u y o r d u .
F i l h a k i k a Oktay m T a r b a g a t a y v e ( u n g a r y a ) da h k i m o l a n t o r u n u Koydu i m p a r a t o r o l a m a y n c a
isyan etmi ve aatay H a n l a r n a v e hatta Karak u r u m a taarruz etmiti.
B u syan bertaraf edildikten sonra btn Cen
g i z e v l t l a r n n h k m e t l e r i Pekin d e k i h a k a n n
h a k i m i y e t i n i v e m e t b u i y e t i n i s o n u n a k a d a r tan
mlardr, bununla beraber mesafelerin uzakln
d a n b u i a k i m i y e t z a m a n l a y e n i h a n l a r n clu
s u n d a H a n b a h k ( P e k i n ) tan c l u s m e n u r u ( y a r h ) gndermekten ibaret kalmt. B u n d a n baka
Mool hanlar hkim olduklar
memleketlerin
ahlk ve zihniyetini de a l m a k t a
gecikmediler.
Bu suretle yarm asr zarfnda K u b i l a y ahfad
cinli, Cci ( c e n u b R u s y a d a
Kpak
memleketi)
ve aatay ve H u l a g ahfad trklemilerdir.
E n n i h a y e t aatay, K p a k v e r a n d a k i sllerin m s l m a n olmas, bunlar budist olan Pe
kindeki hakandan tamamen ayrmtr.
C e n g i z i n v e f a t n d a i k i n c i o l u aatay & d e n
l k e a r k ( T u r f a n , B e b a l k , li v e u h a v z a l a r
v e K g a r h a v a l i s i ) v e g a r b T r k i s t a n d a n (Ma
v e r a n n e h i r v e y a B u h a r a ) ibarettir. A m u d e r y a
cenubundaki Bedahan, Belh ve B a m y a n sonra
dan ilhak olundu. Bu memleketlerden Turfan,
Almahg budist ve hristiyan, Kgar ve Mavera
n n e h i r i s e m s l m a n idi. S l l e y i k u r a n a g a taya nisbetle btn bu m e m l e k e t e v e ahaliye
b u n d a n sonra aatay denildi. B u n d a n b a k a b u
devirde "agatayca,, ismi altnda bir T r k edeb
dili d e m e y d a n a k t .
.

a g a t a y n ( 1 2 4 2 d e l m t r ) Altnc halefi B u r a k

Han (1266) m s l m a n olduktan sonra islmiyet

din o l a r a k b u d e v l e t d a h i l i n d e g a l e b e a l d .
agatayllar B u r a k zamannda (1268) randa
h k i m Hulag lardan H o r a s a n v i l y e t i n i v e E f g a n i s t a n ( G a z n e , Kabil, B a m y a n , K u n d u z ) d a z a p t e t m i l e r s e d e H a k a n n fil v e - m s e l l h m d a h e l e sile y i n e k a y b e t m i l e r d i r (1313).
Afganistana h k i m i k e n , H i n d i s t a n a da bz
a k n l a r yaptlar.
1318 de aatay Hanl^ikiye ayrld: B u
ailenin bir ksm ark T r k i s t a n d a (li, Cu, K
gar) dier bir ksm da M a v e r a n n e h i r d e h k m
srd.
ark Trkistan
hnlar nfuz ve amiriyetlerini muhafaza etmilerse de garptekiler Mave
r a n n e h i r trk b e y l e r i n i n nfuzlar altna girmi
lerdir.
a a t a y D e v l e t i n i n B a v e k i l i Kazgannn
kzile
e v l e n e n Emir Timur Krkn
(Timurlenk) aatay
h a k i m i y e t i n e kar ba gsteren isyann en ileri
gelenlerindendi. T i m u r , uzun m c a d e l e d e n son
r a a g a t a y l a r m s o n h a n lyas Hoca y M a v e r a n nehirden k o v m a a m u v a f f a k oldu ( 1 3 6 5 ) . aa
tay s l l e s i n i n T r k i s t a n d a k i h a k i m i y e t i d e h i t a m
b u l m u oldu.
Bundan sonra agataylarm hakimiyeti, ark
T r k i s t a n a m n h a s r kald. B u hakimiyette m e m
leket dahilindeki muhtelif emirlerin birbirlerile
muharebesi dolaysile zayflam v e en nihayet
XVII inci asrn bidayetlerinde hocalarn
eline
gemitir.

10.

TMUR

DEVLET

Timur,
Mavera.nnehirde
Ke
vilyetinde
(ehri S e b e z ) d e d o m u t u r ( 1 3 3 6 ) . B a b a s n n ad
Turgay
d r . T i m u r u n b a b a s T r k (Berlas)
kabile
sine mensuptu. T i m u r kendisini Cengize bala
y a n e c e r e s i n e r a m e n bir hakik T r k t r , iddia
o l u n d u u gibi Mool deildir. Aile ad K r k n
o l d u u n d a n k e n d i s i Timur
Krkn
ismile maruf
idi. H a r p l e r d e s a k a t l a n d k t a n s o n r a " A k s a k T i m u r , ,
y a h u t T i m u r l e n k d e n m i t i r . K r k n ailesi, a s i l
b i r T r k a i l e s i idi.
Timurun geliinde Maverannehirde, Trk
lerin aatay ailesine isyan dolaysile
Kazgan
i s m i n d e bir T r k beyi, garb T r k i s t a n d a h k m
s r y o r d u . T i m u r u n b a b a s d a Kazgan m m n t a k a s n d a K e v a l i s i idi.
T i m u r u n genlii tahsil v e asker talimlerle
g e t i . y i ata b i n e r , iyi k l m k u l l a n r v e iyi o k
atard. B o vakitlerinde
santran
oynamaktan
holanrd. T i m u r gayet zeki, b u n u n l a b e r a b e r
c i d d v e v a k u r idi. F a z l a n e e l i d e i l d i . C e s u r
ve kahramand. Genliinde muhitinde herkese
f a i k idi. K a l b i b y k k a h r a m a n l k l a r
yapmak
ve dnyaya hkim
olmak arzusile arpyordu.
Timur, evvel K a z g a n o r d u s u n d a zabit oldu.
Kazgan
halk tarafndan l d r l m v e az z a m a n
da a a t a y t a h t n a H a n g e m i t i . B u y z d e n
M a v e r a n n e h i r d e anari balad.
Y e n i Han Ti
m u r T u k l u k , asayii tesis iin T i m u r K r k n Mav e r a n n e h r e k u m a n d a n yapt ( 1 3 6 0 ) . T i m u r bu
tedip harekti esnasnda hocalarla b e r a b e r alm
v e m u v a f f a k i y e t i i i n d i n d e n v e h o c a l a r d a n isti
fade etmitir. H o c a l a r d a T i m u r u n iktidar m e v k i i n e

gemesine
altlar.
Timur
Maverannehirde
m u v a f f a k o l u n c a T u k l u k , o l u lyas Hocay
oraya
Han v e Timur u V e z i r t a y i n etti. T i m u r , b u v a z i f e
d e n istifa e d i p y a l n z k u m a n d a n o l d u . B u n d a n
sonra, lyas Hocann
suiidaresine
kar isyan
e d e n Timurlenk
daa kt ve lyas Hocadan evvel
M a v e r a n n e h i r Han olan E m r H s e y n e iltihak
etti. T i m u r H s e y n i d e b e r t a r a f e t t i k t e n
sonra
M a v e r a n n e h r e h a k i m oldu ve 1 3 5 9 nisan 8 de
Belhte
Sultan iln edildi. M t e a k i b e n
payitahtm
S e m e r k a n d a nakletti.
T i m u r l e n k tahta kt vakit Asya
ark A v r u p a d a siyas
vaziyet
y l e idi :

UMUM SYA
S VAZYET v e

I - ran r u h a n l e r i n inkrazndan s o n r a ( 1 3 4 4 )
ran, X I V n c asr ortalarnda p a r a l a n m bir
h a l d e v e a n a r i i i n d e idi. B a l c a d r t s l l e v e
birok mahal prensler birbirile kavga ediyor
du. B u s l l e l e r i n a d e d i v e h k i m o l d u k l a r m n
taka daima deiirdi. Bu drt s l l e :
Celajirliler,
Muzaffer
sllesi,
Kurtlar
v e Serbedaran
idi. B u n
l a r n en m h i m m i o l a n Muzaffer
sllesi
Pers,
r a k A c e m v e K a r m a n m m t a k a s n d a h k i m idi.
Merkezleri
Yezt idi.
Celayirliler, bir T r k kabilesidir. Bu kabilenin
r e i s i , h a s m oban h l a r a g a l e b e a l a n ( 1 3 3 7 ) B y k
H a s a n d r . B u n a r a n l l a r Hasan
Bzrk
derler.
Celayirliler Badat ve Tebrize hkimdiler. ra
nn imali a r k s i n d e v e c i v a r n d a ise, M e r k e z l e
ri H e r a t t a o l a n Kurtlar
hkimdi.
i o l a n Serbedaran
l a r ise S e b z e v a r v e c i v a
r n d a h k m s r y o r l a r d . B u n l a r d a n elli s e n e d e

529

34

iktidar m e v k i i n e k a n 12 h k m d a r d a n
ldrlmt.

dokuzu

II H i n d i s t a n : M s l m a n T r k Tulu
sl
lesi Delhi d e 1 3 2 1 . d e Biletlerin
yerine kaim olmu
tu. T i m u r u n d o d u u z a m a n h k m d a r o l a n T u
l u l a r d a n Mehmet
mutaassp olduundan Bahman
t e b a a s n t a z y i k e t m e k t e idi. B u n d a n k a n u m u
m isyan neticesinde imparatorluu paraland. Bu
vaziyetten istifade e d e n e m i r l e r i , valileri m s t a k i l
o l d u l a r v e a r a z i s i z e r i n d e , Bengalda,
Caunpur,
Malva,
Gcerat ta v e Dekkan d a b e
mslman
devlet m e y d a n a
kt ve Delhi
mparatorluu
X I V n c asr nihayetinde bir (Doab) Sultanln
dan ibaret kald.
II i n : C i n d e K u b i l a y s l l e s i n e
kar
1 3 0 2 de i s y a n b a l a d . 1 3 7 0 i n a r a z i s i T r k - M o ol h a k i m i y e t i n d e n kt. B u tarihten s o n r a Min
sllesi taarruza g e e r e k in h a r i c i n d e b i r o k
T r k m e m l e k e t l e r i n i d e i l h a k etti. B u m e m l e k e t
l e r i k u r t a r m a k T i m u r u n g a y e s i idi. M u a z z a m b i r
ordunun banda bu emelini tahakkuk ettirmek
ve ini z a p t e t m e k z e r e g i d e r k e n vefat b u n a
m n i oldu.
IV T r k l e r ; a ) C e n g i z H a n n i k i n c i o l u a g a t a y a brakt devlet bir b u u k asr k a d a r de
v a m etmi ve a g a t a y m ve O k t a y n l m n d e n
sonra pek kark ve dadaal bir mevcudiyet
yaam. (1241).
agataydan sonra m e m l e k e t dahilinde 31 ka
dar Han veya emr h k m s r y o y d . Bunlarn
rekabeti y z n d e n devlet, M a v e r a n n e h i r Hanl

ve ark aatay Hanl namile ikiye ayrld

( 1 3 2 1 ) . . a r k k s m d a da, s l l e n i n t e e s s s n d e n ,
T i m u r tarafndan imhasna
kadar on b e H a n
gelip geti.
d a h a a r k t a , m e r k e z i Hami
olmak zere bir
U y g u r Hanl vard.
i m a l d e ise, C e n g i z H a n n o l u Ciicinm
vefatn
da ( 1 2 2 5 ) m e m l e k e t i Altmordu,
oullar arasnda
taksim olunmutu:
B y k o l u Orda, a r k t a Akordu
[l m n t a k a s m d a ; R u s y a fatihi Batu,
merkezi Saray olmak
zere\Gkorduhavalisinde;
n c b i r o l u , Say
han i s e A k o r d u n u n i m a l i n d e b i r e r d e v l e t k u r d u .
a y b a n sllesinin iki reisi vard: a y b a n
ve
zbek.
b) A z e r b a y c a n v e M e z o p o t a m y a Trkleri: (Ce
l a y i r l e r ) d e n Byk
Hasan
Badatta y e n i bir s
lle k u r m u t u ( 1 8 3 5 ) . B u slle ayni z a m a n d a
Badat ve Azerbaycanda hkimdi.
C e l a y i r , b i r T r k k a b i l e r e i s i n i n i s m i idi. C e l a y i r E m i r l e r i n e ( l k a n ) l a r da d e n i r d i . B u d e v l e t ,
a y n i m m t a k a d a H u l a g Devletini istihlf etmitir.
Celayirlerden Timurlengin taarruzuna urayan
Sultan Ahmet m e m l e k e t i n i k a y b e d e r e k S u r i y e v e
M s r a iltica etti. A n c a k T i m u r l e n g i n v e f a t n d a n
s o n r a ( 1 4 0 5 ) m e m l e k e t i n i istirdat edebildi.
Bu
devlet, eski mttefiki ( K a r a k o y u n l u ) H k m d a r
Kara
Yusuf u n t a a r r u z u y l a y k l d ( 1 4 1 0 ) .
Kara Koyunlular,
Celayirlerin evvel mttefik
l e r i s o n r a da h a l e f l e r i o l m u l a r d r . G e r e k b u n l a r a
[1] Y a y k ( U r a l ) n e h r i n i n a r k n d a b u n e h i r l e A r a l g l
aras.

ve gerekse Akkoyunlulara bayraklarndaki iarete

g r e bu isim verilmitir.
Evvel Van gl civarnda k k bir mntakaya h k i m olan K a r a k o y u n l u l a r b i l h a r e T r a b
zon ve havalisini de elde etmilerdir.
K a r a k o y u n l u sllesinin atas, B a d a t S u l t a m
Celayirlilerden
veysin,
hizmetlerine
mkfaten
trk askerlerine kumandan
t a y i n ettii
Kara
Mehmetvlv.
O l u Kara
Yusuf b u v a z i f e d e k e n d i s i
ne halef olmutur. K a r a k o y u n l u
sllesi,
Kara
Yusufla
balar.
K a r a Y u s u f , a i l e s i n i n h m i s i Uveysteri
Badadi
a l m s a da, T i m u r t o r u n u E b u b e k i r i g n d e r e r e k
e h r i istirdat ve Sultan A h m e d e geri verdi.
Akkoyunlu
sllesi, 1 3 7 8 den
1 5 0 9 tarihine
k a d a r A k k o y u n l u e l i n d e h k m r a n idi.
Akkoyunlular, Timurlengin merkezi Diyarbekir olmak zere Mezopotamya ve E r m e n i s t a n d a
b i r m n t a k a v e r d i i E m r Bayendere
mensuptular.
B u s e b e p l e b u devlete B a y e n d e r Devleti de denir.
H k m d a r l a r n n says p e k belli deildir. lk
h k m d a r l a r Uzun Hasan
v e y a h u t Turah
Beydir.
Bidayette Musul ve A m a d i y e y e sahiptiler.
Olu
Kutlu B e y hakimiyetini M e z o p o t a m y a n m m h i m
b i r k s m n a t e m i l etti v e 9 0 y a n d a ( 1 4 0 6 ) da
ld.
Sivas
E m r i , Kad
Burhanettin
in
hizmetine
g i r e n Kutlu Bey m o l u Kara
Osman
e f e n d i s i n i l
d r e c e k m e m l e k e t i n i almt. Bir o s m a n l o r d u s u
a l e y h i n e h a r e k e t e g e t i i n d e n Kara Osman T i m u r
o r d u s u n a iltica etti v e T i m u r u n B a y a z d a k a r
m u h a r e b e s i n d e T i m u r a h i z m e t etti. B u h i z m e t e
m k f a t e n T i m u r , Kara
Osmana S i v a s , E r z i n c a n ,
Mardin ve Urfay verdi.

c) Suriye, A r a b i s t a n v e Msr: B u m e m l e
ket, X I V n c asrda, Msrda T r k m e m l k l e r i n i n i d a r e s i n d e idi. S u r i y e d e h r i s t i y a n v e m s l
m a n l a r arasnda m n a f e r e t vard.
M e m l k l e r yalnz Kzldeniz sahilinde deil,
Badat Abbasi
Halifeliinin imhasndan sonra
( 1 2 5 8 ) Melekede d e h k i m i d i l e r .
d) O s m a n l l a r v e B i z a n s l l a r : G r e k m p a r a
torluu sukut halindedir. Anadoludaki vilyetleri,
Seluklerin halefleri olan Osmanllar birer birer
z a p t e t m e k t e idiler. T i m u r u n d o d u u z a m a n h
k m e t s r e n Orhan, B u r s a znik, z m i t v e B a l k e s i r i a l m t . P a y i t a h t B u r s a idi. O r h a n , M e m l e k e
tini M a r m a r a h a v z a s n a t e m i l e t m i v e a n a k k a
le b o a z n g e e r e k b o a z l a r a h k i m o l m u t u .
Mteakip
a s r d a s t a n b u l u z a p t e d e n ' Fatih
Mehmet,
A v r u p a n n v e A s y a n n en k u v v e t l i H
k m d a r l a r n d a n b i r i o l m u t u . F a k a t T i m u r u n ta
a r r u z u n a u r a y a n O s m a n l Devleti etin imtihan
lar v e a r f e l k e t l e r g e i r m i t i r .
V - arkn hristiyan kr allklar: X I V nc
asrda Kudste kurulan Fransz Krall pek zen
gindi. F a m a g u s t a l i m a n A v r u p a ve a r k a r a s n d a
m h i m b i r m b a d e l e m e r k e z i idi. B u r a s n 1 3 7 3 te
C e n e v i z l e r v e 1 4 6 4 te V e n e d i k l i l e r z a p t e t t i . V e n e
diklilerden O s m a n l l a r n eline geti.
K i l i k y a d a k i E r m e n i K r a l l da i n h i t a t h a l i n d e
idi. Y u m u r t a l k l i m a n n n r e k a b e t i n d e n
memnun
o l m a y a n Msr M e m l k l e r i mteaddit defalar Er
menilere
taarruz
ettiler.
1 3 7 5 te
Ermenistan
n a m n a y a l n z (Sis) k a l e s i k a l m t . B u da s u k u t
ettikten s o n r a E r m e n i K i r a l P a r i s t e l d .

1 2 4 8 de C e n g i z m p a r a t o r l u u n a ilhak o l u n a n
Grcistan
X I V n c asrn son 1 5 s e n e l e r i n d e bir
o k d e f a l a r T i m u r l e n k t a r a f n d a n istil v e t a h r i p
olundu. Avrupada, Moldavya (Budan) ve Eflak
zaman zaman istiklllerini k a y b e t m e k ve tekrar
elde e t m e k suretile m k l bir h a y a t g e i r i y o r
l a r d. B u l g a r K r a l l 1 3 9 6 d a O s m a n l l a r t a r a f n
dan z a p t o l u n a r a k ortadan kalkt.
VI K r m v e R u s y a : K r m d a B i z a n s n h a
k i m i y e t i o r t a d a n k a l k m v e T r k l e r h k i m ol
m u t u . Cenevizler sahil "ehirlerinde ticaret iin
yerlemilerdi. Henz Venediklerden bahis yok
tur. B i r o k k k p r e n s l i k l e r e p a r a l a n m olan
Rusya ve L i t v a n y a n m tehdidinde
olduundan
Trklerin hakimiyetini kabul etmiti.
Moskova
prensleri, T r k Hanlarnn oyunca mesabesinde
idi, v e H a n l a r d a n c l u s m e n u r u a l m a a m e c b u r
dular.
Trkler,
merkez
bir hkmet
fikri
vermek
ve
Avrupann
Rusyay
istilsna
mni
olmak
suretile
belki
istemeksizin,
Rusyanm
istiklline
ve
birliine
hizmet
ettiler.
VII - T r k l e r v e A v r u p a s T r k l e r l e A v r u p a
a r a s n d a o k e r k e n d e n ticari m n a s e b e t vard.
B i r o k a z a s h r i s t i y a n b u l u n a n b i r m i l l e t i kami
len hristiyan y a p m a k gayretile X I I I n c asrdan
itibaren birok misyonerler gnderildi. Papalar,
Fransa kiradan, ngiltere, spanya k i r a d a n T r k
hkmdarlarile m u h a b e r e ederler ve kendilerde
ittifak e t m e e a l r l a r d .
Bir spanya sefirini S e m e r k a n t t e k a b u l eden
T i m u r , F r a n s a K i r a l A l t n c arl a t i c a r i m n a s e -

betlerin arttrlmas iin bir n a m e yazm, kral da

1 4 0 3 te yazd dosta b i r c e v a p t a T i m u r a ( n a m a l p ) satile h i t a b e t m i t i r .
RANIN ZAPTI T i m u r , S u l t a n o l d u k t a n s o n r a e v v e l
ark aatay ve Harzemi tamamen
zapt iin s e n e d e n fazla s r e n etin m u h a r e b e
ler y a p m a k m e c b u r i y e t i n d e kald ( 1 3 8 0 ) .
K p a k t a karklklar oldu. Anari iinde bu
l u n a n b u m m t a k a d a A k o r d u H a n Urus ile K r m
H a n Toktam
muharebe ediyorlard(1375).
T o k t a m m a l p o l u n c a T i m u r a iltica etti v e
T i m u r u n v e r d i i o r d u i l e K p c a g e r i ald.
Toktamia y a p l a n b u y a r d m m n a s e b e t i l e
T i m u r u n a s k e r i ilk d e f a o l a r a k s l v l a r l a t e m a s a
girmiti.
Toktam
m y e r i n e A l t n o r d u H a n o l a n Ma
maya
Moskova Prensi Dimitri isyan ettiinden
T i m u r , R u s l a r tedip- i i n i k i n c i defa R u s y a y a b i r
ordu gnderdi. T r k ordusu, Ruslar malp ve
M o s k o v a y d a t a h r i p e t t i k t e n s o n r a da ( P o l t a v a )
c i v a r n d a R u s y a y istilya hazrlanan Litvanyah l a r d a m a l p etti. B u y a n l h a r e k e t v e m d a
hale Ruslar kurtarm ve birliklerini v e hayatla
rn temin etmitir.
Timur, bu ilerden sonra. (1381-1385) be sene
zarfnda yapt muhtelif seferlerle imal, a r k
r a n z a p t e d e r e k o r a d a h k m s r e n Kurt,
Serbedar v e Mazenderan
Emirlerini esir e d e r e k S e m e r k a n d e getirdi v e lkelerini ailesine m e n s u p pre
n s l e r a r a s n d a t a k s i m etti.
Bundan sonra Timur, harekta devam ederek
iki s e n e zarfnda ( 1 3 8 6 - 1 3 8 7 ) P e r s , I r a k v e Azerb a y c a n zaptetti; b y k bir m u h a r e b e d e C e l a l y i r l i

Sultan
Ahmedi
malp ederek kendisini
firara
m e c b u r etti. T e b r i z d e n i m a l e h a r e k e t i n e d e v a m
e d e n T i m u r , K a r s , Tiflis ve b t n
Grcistam
zaptettikten
sonra
klamak
zere
Karabaa
gitti. 1 3 8 7 b i d a y e t l e r i n d e g a r b a d n e r e k O s m a n l
P a d i a h B a y a z t t a n E r z u r u m , E r z i n c a n , M u , Ah
l a t v e V a n ald.
T i m u r , Muzaffer
sllesinden
Zeynelabidinin
B e y a t t a g e v e k l i k g s t e r m e s i z e r i n e i k i n c i defa
Perse, Isfahana dnd.
i r a z d a i k e n , e v v e l c e h i m a y e ettii A l t n o r d u
H a n Toktamm
M a v e r a n n e h i r ! istil ettiini
r e n d i . S e m e r k a n d a a v d e t z e r e i k e n yolda
o l u mer eyhin
m a l b i y e t i h a b e r i n i ald.
T i m u r u n gelmekte olduunu renen Toktam derhal savutu. Takip edilmediini grnce
ertesi s e n e y i n e M a v e r a n n e h i r e a k n yapt. Ti
m u r , T o k t a m iini h a l l e t m e k istedi; b y k bir
o r d u ile K p a k m e m l e k e t i n e g i r e r e k
dman,
M o s k o v a y a k a d a r t a k i p v e m a l p etti ( 1 3 9 1 ) .
T i m u r , o r d u s u n a b u z a f e r e r e f i n e 2 6 g n s
ren ziyafetler v e r m i ve g e c e g n d z elenilmi
ve mteakiben Semerkande dnmtr.
B u n d a n sonra T i m u r u n " B e S e n e Harbi,, deni
len seferi balar. Timur, 1 3 9 2 de
Semerkantten
hareketle randa bagsteren isyanlar tedip ve
Perste Muzaffer sllesini ortadan
kaldrdktan
s o n r a Celayirli Sultan A h m e t t e n B a d a d i zapt ve
ailesini esir olarak S e m e r k a n d e gnderdi.
T i m u r b u n d a n s o n r a k a a n S u l t a n A h m e d i ta
k i b e n S u r i y e y e gitti v e U r f a y z a p t e t t i k t e n s o n r a
K e r k k , Erbil ve Musul taraflarna y r d ve
d a h a s o n r a Ahlat, Bitlis, M u v e S v a s t a n g e e r e k
t e k r a r G r c i s t a m istil etti ( 1 3 9 4 ) .

Toktarrn, t e k r a r t a a r r u z ettiinden ( 1 3 9 5 ) Ti
m u r Derbentten geerek
Kpak
memleketine
girdi ve tedibatta b u l u n a r a k M o s k o v a y a
kadar
gitti v e b i r s e n e d e n f a z l a b u r a s n i g a l i a l t n d a
tuttu. G a y b u b e t i n d e r a n d a b i r o k ihtilller k
tndan S e m e r k a n d a dnd (1396).
B u n d a n s o n r a T i m u r l a O s m a n l P a d i a h Bi
r i n c i B a y a z t a r a s n d a k i r e k a b e t v e h u s u m e t git
t i k e artt. S u l t a n B a y a z d m Ms P a d i a h B e r k u k a , T i m u r a l e y h i n d e b i r ittifak t e k l i f e t m e s i v e
Sivas Emri Burhanettinin vefatnda
Bavazdm
K a r a m a n zaptetmesi T i m u r l a arasndaki felketli
harbe sebep olmutur.
T i m u r , din, s i y a s v e d a h a z i y a d e o k m a s r a f l
g a r p s e f e r i n i h a z r l a m a k i i n m a l bir m a k s a t l a
Hindistan seferine de g i r i e r e k ( 1 3 9 8 ) be ay on
yedi gn devam eden bir seferden sonra Semer
k a n d a dnd ( 1 3 9 9 ) . B u sralarda Msr Sultan
Berkuk
Suriyede isyan eden valilerle urayor
C e l a y i r l i S u l t a n A h m e t te M s r n v e K a r a Y u s u f u n
y a r d m ile B a d a d a d n m v e A z e r b a y c a n istil
e t m i t i . O s m a n l P a d i a h B i r i n c i B a y a z t ta b u
v a z i y e t t e n i s t i f a d e e d e r e k S i v a s v e M a l a t y a y al
mt. Bunlar h a b e r alan T i m u r t e k r a r g a r b a ha
r e k e t etti. C e l a y i r l i Sultan, Ahmet
v e Kara
Yusuf
k o r k a r a k O s m a n l p a d i a h n a iltica ettiler. T i m u r ,
Azerbaycandan sonra Karabaa girerek Azerleri
v e G r c l e r i tedip ve g a r b a d n e r e k A n a d o l u y a
girdi. Sivas ve Malatya zaptolundu. T i m u r buradan
S u r i y e y e d n d . H a l e b i zaptetti. H a l e p t e n s o n r a
H a m a , H u m u s , B a l e b e k v e S a m da ald. A h a l i d e n

san'at e r b a b n S e m e r k a n d a g n d e r d i . S u r i y e sefe
r i n d e n s o n r a B a d a d a d n d . Ahmet
Celayir
ve
Kara Ymuf M o s k o v a y a k a m l a r d . T i m u r B a d a d i
t e k r a r zaptetti ( 1 4 0 1 ) . B a d a t , B a s r a a t t l a r a p
sahalarndan bir
vilyet yaplarak torunu E b u
B e k i r e verildi.
K Karabada
geirdikten sonra Bayazda
kar m u h a r e b e iin T o r t u m , K e m a h t a n g e e r e k
K a y s e r i v e A n k a r a y a t e v e c c h etti. K a r a Y u s u f u n
t e v i k i n e k a p l a n Sultan Bayazt, A n a d o l u d a k i Ti
m u r u n mttefiklerini sktryordu. Sivas hk
m e t i n e v a z y e t e t m e s i m c a d e l e y i g a y r i k a b i l i iti
nap bir hale getirmiti. E v v e l k i zaferlerinden ma
rur olan Bayazt h i b i r tedbir a l m a m t . T i m u r l a
Bayazt arasndaki Ankara muharebesi bu ehrin
i m a l i a r k s i n d e ubukova
civarnda v u k u bul
mutur. O z a m a n m u h a r e b e y i g r e n l e r h e r iki
tarafta bir m i l y o n a s k e r i n m u h a r e b e y e
itirak
ettiini s y l e r l e r ( ? ) . T i m u r u n o r d u s u da A n a d o l u dan epey a s k e r toplamtr. B u n d a n b a k a Hindist a n d a n g e t i r d i i 3 2 fili d e c e p h e n i n m u h t e l i f n o k
talarndan m u h a r e b e y e sokmutu. M u h a r e b e o k
uzun ve kanl oldu. 1 4 0 2 senesi 2 0
temmuzu
sabah balayan m u h a r e b e geceye kadar devam
etti. S c a k t a n y o r u l a n , s u s u z l u k t a n b a y l a n v e b i r
ksm askerin
Timura gemesinden
zayflayan
Osmanl ordusu harika denecek kadar fedakr
lklar gsterdii halde m a l p oldu.
Bayazdn
yanndaki 10,00Q yenieri askeri ldkten sonra
Bayazt k a m a k istedise de atndan d t n d e n
olu Y a h i B e y l e birlikte esir edildi. T i m u r , Sultan
B a y a z d h r m e t l e k a r l a d v e i t i b a r etti.
Timurun Bayazd bir kafese koyarak beraber
gezdirdii h a k k n d a k i rivayet doru deildir.

S u l t a n B a y a z t t e e s s r n d e n 1 4 0 3 s e n e s i 9martnda Akehirde ld. Timur, olu Musaya

Osmanl
padiahnn
cesedini
alp
gtrmee
m s a a d e etti.
Timur
B u r s a y zaptetti.
Timur
buradan
zmire
dnerek
burasn igal eden
( R o d o s ) valyelerini mslman olmaa icbar
etti. M s l m a n o l m a y a n l a r l d r l d .
Timurun
m u z a f f e r i y e t l e r i n d e n r k e n Msr S u l t a m bir sefa
ret h e y e t i g n d e r e r e k h a k i m i y e t i n i t a n m v e
Msrda c u m a hutbelerinde ismini o k u t m a k suretile d o s t l u u n u k a z a n m t r .
Timur arka
dnerek
1403 - 1404
kn
Karabada geirdi ve ilkbaharda
Semerkanda
dnd.

T i m u r 1 4 0 4 te S e m e r k a n d a d n d z a m a n
yeni ftuhat d n y o r d u . T e k r a r silha sarl
m a d a n , Msr, O s m a n l Padiahl, M e z o p o t a m y a
v e s p a n y a d a n g e l e n s e f i r l e r i k a b u l etti v e b i r o k
torunlarn evlendirdi.
Bu ziyafetlerdeki bolluk
i i t i l m e m i b i r d e r e c e d e idi.
Btn
misafirler
ok arap itiklerinden sarhu olmulard.
T i m u r , ini m s l m a n
y a p m a k ve
orada
T r k h a k i m i y e t i n i y e n i d e n tesis e t m e k istiyordu.
B y k bir ordu topland ve T i m u r 1 4 0 4 senesin
de bu o r d u n u n b a n d a sefere kt. T i m u r yolda
Otrar da l e c e i n i h i s s e d e r e k v e z i r l e r i n e s o n vasi
y e t l e r i n i y a p t . T o r u n u Pir Mehmet
Cihangiri
halef
t a y i n e t t i k t e n s o n r a d n y a i i l e m e g u l o l m a k istem i y e r e k istirahate ekildi. 3 6 sene h m m e t sren
T i m u r 71 y a n d a o l d u u h a l d e 1 4 0 5 senesi 19
k n u n u s a n i s i n d e Otrar da l d . C e n a z e s i S e m e r
kanda nakledildi.

TTMTID TCFTT

T I M U K

A -

I S III

Timur,
K

zaptettii
_

. ,

yerlerden
,

yalnz

A m u d e r y a , Snt nehirleri, Aral, Haz a r glleri, Kuri n e h r i v e Frat

havalisinde, M a v e r a n n e h i r , Efgan,
ran, Irak v e A z e r b a y c a n ve G r c i s t a n d a tekilt
y a p m ve bu mntaka haricinde yapt muhare
beler bir akndan ibaret kalmtr. Timur, bukadar
g e n i bir imparatorluun bir h k m d a r tarafndan
i d a r e e d i l e m e y e c e i n i a n l a d n d a n h a y a t n d a l
kesini oullar v e torunlar arasnda msavaten
t a k s i m etti: fakat hadisatla b u n l a r iki b y k dev
let h a l i n d e b i r l e t i l e r :
1 Garb ran, Tebriz ve Badatta
Miranah
v e o u l l a r Ebubekir
v e Mehmet
mer'in
devleti?
2 E v v e l yalnz H o r a s a n a m n h a s r olan
.ahruh
D e v l e t i . B u d e v l e t az z a m a n d a M a v e r a n nehiri ve birka sene zarfnda S u r i y e v e Arabis
tan m s t e s n a o l m a k z e r e T i m u r u n e s k i i m p a r a
t o r l u u n u n f u z v e h a k i m i y e t i a l t n a ald.
ahruh, devletini krk sene k a d a r yaatabildi.
s y a n eden evltlar, Celayirliler v e K a r a k o y u n l u
T r k l e r d e m c a d e l e m e c b u r i y e t i n d e kalan Miran
a h Cellettin
Gurga D e v l e t i p e k a z z a m a n d a o r t a
dan kalkt.
a h r u h ta l d k t e n s o n r a ( 1 4 0 7 ) d e v l e t i d a l
d. N f u z u k k m n t a k a l a r a v e e h i r l e r e i n h i SININ NETCELER

.c

a r

P r

|pn

VP h i r h i r l pril p k a v c r a

f>c\pn

Timur

hfa-

cinn slinG dt.

B u n d a n istifade eden a y b a n l e r , M a v e r a n
n e h i r d e zbek D e v l e t i n a m i l e d e v a m l b i r d e v l e t
k u r d u k l a r gibi I r a n d a m i l l i y e t c e r e y a n n u y a n
d r a n Safevler
de Iranda_Timur ahfadnn yerine
.geerek
mttehit bir
Iran vcuda
getirdiler.

T i m u r a h f a d n d a n y a l n z Babur
ah
Hindistanda
iki a s r d a n f a z l a s r e n b i r i m p a r a t o r l u k y a p m t .

Vukuatla dolu

geen

on

drdnc

MRLULAR
'
y '
'
DEVRNDE F- n a z a r n d a n p e k p a r l a k b i r d e v i r d i r .
KR HAYAT
B u n u n sebebi hkmdarlarn saray
larna edipleri, airleri san'atkrlar
toplamalar v e b u n l a r t e v i k etmeleridir. T i m u r da
limleri v e edipleri s e v e r d i . Zaptettii b t n m e m
leketlerin en iyi s a n a t k r l a r n S e m e r k a n d a gn
d e r e r e k payitahtn m u h t e e m abidelerle ssledi.
O vakit airlerin faris v e n a i r l e r i n a r a p a
y a z m a l a r detti. B u d e v r i n e n m e h u r a i r i
Hafz
dr.
T i m u r hususile tarih e s e r l e r d e n o k h o l a n r
d. l i m l e r l e g a y e t h u s u s v e a r k a d a a m n a
kaa ederdi.
Timurun oullarna nasihatlarm muhtevi Tz k k t isimli eseri
muvaffakiyet ve azametini
temin eden birok nizam ve hikmetleri camidir.
Orta Asyada ilme, medeniyete hizmet eden
T i m u r b i l h a s s a i m a r a o k m e r a k l idi. M a v e r a n
n e h i r d e p a y i t a h t S e m e r k a n d i v e T r k i s t a m n di
e r e h i r l e r i n i i m a r e t m i b u r a l a r d a <nizel b a h
eler, camiler, hanlar, saraylar, m e d r e s e l e r , ha
mamlar yaptrmtr
Ziraate de e h e m m i y e t ver
m i v e M a v e r a n n e h i r d e b i r o k k a n a l l a r atr
mtr.
a S 1 F

T r k , K p a k v e O s m a n l Devleti gibi T r k
d e v l e t l e r i n i e z m e k l e t r teltie 23.r3.r1 d o k u n m u *
b u n u n aksi tesiri v e neticesi olarak R u s v e ran birligine z e m i n hazrlanmtr T r k l din tarikile

ve ulemay devlet iine kartrmak suretile arap

tesiri altna s o k m a s da o k fenal m u c i p o l m u t u r .
' Siyas ve tima noktai n a z a r d a n inhitat devri
addedilmek
lztmgelen Timurlular
devri fikir
hayat itibarile m s l m a n tarihinin en
parlak
devirlerinden biridir. H k m d a r l a r , limleri yal
n z t e v i k l e iktifa e t m e z l e r d i ; k e n d i l e r i d e e s e r l e
rde, sylerile fikir hayatna itirak ederlerdi. Bu
b a p t a , ahruh,
Ulu Bey, Hseyin
Baykara
ve
Babur
ismini z i k r e t m e k kfidir. B u padiahlarn hepsi
edip v e air idiler. U l u B e y i n S e m e r k a n t t a yap
trd rasatane d n y a n n en gzel eserlerinden
b i r i idi. R a s a t i l m i n e , r i y a z i y e y e h i z m e t i b y k
tr. E s e r l e r i A v r u p a d a t e r c m e v e t e t k i k e d i l
mitir. Farisnin tesirinden k u r t u l a m a m a k l a bera
b e r b u d e v i r d e t r k edebiyat da g z e l e s e r l e r
v c u d a getirmitir.
Timurun ocuklar zamannda yayan, btn
Trkln en b y k airlerinden biri olan
Ali
ir Neva T i m u r l u a r n e d e b v e i l m m e c l i s l e r i n d e
trkenin hakkn muvaffakiyetle mdafaa etmi
v e ( M u h a k e m e t l - l g a t e y n ) adl e s e r d e t r k e n i n
farisye s t n l n ispat etmitir.
T i m u r l u l a r devri, r e s i m v e iyi yaz noktai na
z a r n d a n da e n p a r l a k b i r d e v i r d i r . M a v e r a n n e
hir ehirlerinde birok resim meslekleri m e y d a n a
kmtr.
CENGZ VE TlMUR ORDU-

Cengizin byk ordusu Asyada o

z a m a n n en m k e m m e l v e muntaz a m o r d u s u idi. L k i n T i m u r , C e n . g i z i n o r d u t e k i l t e s a s n a g r e t a n z i m ettii orL

d u u n u d a h a m k e m m e l bir hale ifra etmitir.

H e r iki T r k c i h a n g i r i n i n a s k e r tekilt, s e v k u l c e y v e t a b i y e u s u l l e r i , o r d u l a r n d a k u l l a n l a n si
lh v e tehizat a r k m v e r r i h l e r i tarafndan hayli
tafsil ile k a y t v e h i k y e o l u n d u u g i b i , g e e n a s
rn s o n l a r n a d o r u R u s E r k n h a r b i y e
Ferikle
rinden Ceneral vanm, uzun mddet Orta Asya
ve steplerde dolaarak ve mverrihlerin
naklet
t i k l e r i n i t o p l a y a r a k Cengiz v e Timur u n o r d u l a r n
v e h a r p u s u l l e r i n i t e s b i t e a l m t r [1]. A a d a k i
malmat, bu mtehasss Ceneraln
eserinden,
hulsann hulsas olmak zere alnmtr:
T i m u r u n ordusu, y a y a v e atldan m r e k k e p t i .
Y a y a a s k e r i n e u z a k s t e p s e f e r l e r i n d e at v e r i l i r d i .
Atl a s k e r , h i o l m a z s a b u a s k e r i n b y k b i r k s
m icabnda yaya harbi y a p a c a k surette talim v e
t e r b i y e g r m b u l u n u y o r d u . Atl, b i l h a s s a o k
v e dikkatli ok a t m a k l z u m u hsl o l u n c a atndan
inerdi.
Atl a s k e r , alelade v e s e m e s v a r i l e r d e n t o p
l a n a n i k i k s m a a y r l r d . S e m e atllar, d a h a iyi
m c e h h e z a r s v a r i k t a l a r n , d i e r l e r i hafif
svari k t a l a r n tekil ederlerdi. B u n l a r d a n baka
Hann muhafz svarisi vard ki tehizat o k m
k e m m e l ve elbiseleri ok mzeyyendi.
Bu temelli asker snflarndan baka, m u a v i n
s n f l a r d a m e v c u t idi k i u n l a r d r : 1) K p r c
ktaat: Bunlar gemi ve kayk yapmakta, kpr
k u r m a k t a i s t i h d a m o l u n u r d u ; 2 ) Y u n a n a t e i at
m a k t a kullanlan kt'alar; 3 ) M u h a s a r a aletlerini
[1] C e n e r a l L i e u t e n a n t M. . v a n i n , - C e n g i z H a n v e
Timurlenk
z a m a n l a r n d a Monol - Tatar ve Orta Asya
k a v m l e r i n i n i n harp s a n ' a t l a r m a ve istillarna dair. P e tersburg, 1 8 7 5 .

v e ate atan m a k i n e l e r i imal v e istimalile u

r a a n s a n a y i k t a l a r . B u let v e m a k i n e l e r , T i m u
run o r d u s u n d a o k m k e m m e l bir hale getirile
bilmiti. Y u n a n atei a t m a k iin b i r n e v i b a k r
k a z a n l a r ( b u g n k h a v a n t o p l a r n n iptida ekli)
kullanlrd. T i m u r u n k a l e m u h a r e b e l e r i n d e n an
lalyor ki, k a l e l e r i n m u h a s a r a v e zapt iin Y u
nanllarn ve Romallarn kullandklar usullerin
h e p s i b u T r k B e y i n e t a m a m e n m a l m idi.
4 ) D a l a r d a h a r e k e t iin T i m u r , dalk m e m
leketler ahalisinden toplanp talim g r m husus
p i y a d e a s k e r l e r i t a n z i m e t m i t i ki b u n l a r , a d e t a
b u g n k alpinist k t a l a r n n ilk ekli d e m e k t i r .
G e n c i n v e Timurun
ordusu, 10 ve emsali mik
tarnda efrada m n k a s e m d i ; y a n i k t a l a r 10, 1 0 0 ,
1 0 0 0 , 1 0 0 0 0 kiiden m r e k k p t i ; on bin
kiilik
k t a y a , ki b a z a n
1 2 , 0 0 0 e de ibl
olunurdu,
( t m e n ) d e n i l m e k t e idi. B u n l a r n
basma
bugn
T r k C u m h u r i y e t i o r d u s u n d a dahi kullandmz
unvanlar haiz k u m a n d a n l a r , yani onoa, yzba
ve binbalar bulunurdu; (Tmen)e k u m a n d a eden
zan unvan arapadan alnmt: Emr. T i m u r u n
bu ordu tekilt b u g n e k a d a r ran Devleti or
d u s u n d a da izlerini m u h a f a z a etmektedir.
H a f i f s v a r i l e r , y a n i a l e l a d e atl k t a l a r n t e
h i z a t h a r b i y e s i u idi: O k , y a y , s a d a k ,
klm,
t e s t e r e , biz, i n e , ip, b a l t a , 10 a d e t o k b a , t o r b a ,
t u l u m v e iki at; b u n l a r d a n b a k a h e r 18 k i i n i n
b i r de k e e d e n m a m u l a d r v a r d . S e m e s v a
riler y u k a r d a saylan eyay tadklarndan b a k a
balarna tulga, srtlarna zrh giyerlerdi. Ve b u n
l a r n a d r l a r b e k i i l i k idi.
Hann muhafz ktalar ise btn b u tehizata
ilve o l a r a k g r z (harp topuzu) v e h a r p baltas da

tarlard. Muhafz svarilerin atlarnn st kaplan

p o s t i l e r t l idi.
B i n b a l a r v e e m i r l e r , k t a l a r n d a i h t i y a t ola
rak klliyetli tehizat ve levazmat bulundurur
lard ; b u n l a r m e k k r e ,
b e y g i r v e d e v e l e r ile
naklonurdu.
Piyadelerin khnlar, yaylar ve bir miktar
oklar vard. Her m u h a r e b e d e n nce svari ve
piyadenin
yanlarnda nekadar ok
bulunaca
emirlerle bildirilirdi. Y a y a ktalar, m n h a s r a n
hafif p i y a d e l e r d e n i b a r e t t i .
G e n g i z yasas, sefere k m a d a n ve m u h a r e
beye balamadan nce askerin yoklama edilerek
sihhati, tehizat, levazmat g z d e n g e i r i l m e s i n i
mirdi; T i m u r bu k a n u n a son derece riayet eder
di. O n b a , o n n e f e r a r a s n d a n d o k u z u n r z a s i l e
nevima intihap olunurdu. Mntahap
onbalar,
y z b a t a r a f n d a n t a s d i k e d i l m e d i k e t a y i n edil
mi saylmazd. Onbalar, kendi mangalarnn
n o k s a n n ikmal iin nefer alabilirlerdi. Binbalar,
emirlerin veva prenslerin ocuklarndan
harp
iinde m e h a r e t ve cesaretile kendini gsterenler
den tayin edilirdi. H e r c z t a m
kumandannn
bir de m u a v i n i vard; i c a b n d a k u m a n d a n n y e
rine geerdi.
Kt'a m i r l e r i n i n o t o r i t e s i , c e z a l a n d r m a k v e
mkfat vermekle temin olunmutu. Her mir
kt'as e f r a d n t a r d e t m e k h a k k n h a i z d i ; f a k a t
i d a m e d e m e z d . T i m u r b e d e n c e z a l a r d a n holan
. mazd, v e o r d u s u n d a b u nevi cezalar menetmiti.
Derdi k i : "ahs nfuz v e h k m n , k a m ve dey n e k s i z i c r a e d e m e y e n b i r m i r , amirlik s f a t n a
l y k d e i l d i r . . . , , E m r e a d e m i itaat, k o r k a k l k v e
disiplini b o z m a k sular, C e n g i z yasas m u c i b i n c e

cezalandrlrd: k o r k a a kadn elbiseleri giydiri

lip, y z n e d z g n v e a l h k s r l r v e b u k y a
fetle b i r e e i n k u y r u u n a b a l a n a r a k a s k e r ara
s n d a ve kalabalk y e r l e r d e alayla dolatrlrd.
Onbalk ve yzbalk rtbeleri h e r nefer iin
eriilebilecek derecelerdi; fakat binba ve daha
y u k a r d e r e c e l e r iin ailev asalet aranrd. Bu
n u n l a b e r a b e r a s a l e t k a y d m u t l a k d e i l d i . Asil
olmad halde harpte b y k yararlk gsteren
l e r d e b u r t b e l e r e terfi o l u n a b i l i r d i .
M a a p a r a m i k y a s i l e l l m e z d i ; at fiatile
l l r d . O n b a , n e f e r i n on misli, l k i n y z b a
o n b a n n a n c a k iki misli m a a alrd; binbalarn
m a a y z b a l a r n m i s l i idi. B u r a d a n k k
zabitin o z a m a n l a r e h e m m i y e t derecesi anlala
bilir. E h e m m i y e t s i z s u l a r iin m a a k a t i v e ten
kisi cezalar tatbik o l u n u r d u .
Timur ordusunda, hizmetin derece ve ehem
m i y e t i n e gre, resm takdir v e sitayiler, m a a
tezyidi, hediye v e ihsan, mali g a n i m e t t a k s i m i n d e
h i s s e n i n a r t t r l m a s , r t b e terfii, m e f h a r e t u n v a n
lar ( m e s e l B a h a d u r ) v e r i l m e s i g i b i m k f a t l a r
v a r d . B t n b i r kt'ai . a s k e r i y e m k f a t a l y k
grlrse, ona davul ve sancak verilirdi.
T i m u r u n ordusu, daim v e m u n t a z a m ordu
e s a s n a m s t e n i t idi. O r d u t e k i l t d a i m idi v e
d e i m i y o r d u ; m u a y y e n bir disipline tbidi. Or
d u n u n muhtelif a k s a m m u a y y e n almetlerle bir
birinden ayrlyordu; mesel her svari ktasnn
a t l a r a y n i r e n k t e n o l m a k artt. S v a r i n i n i
gremedii yerlerde, dalk ve o m a n l k mntakalarda hareket piyadelere braklrd;
kalelerin
m u h a s a r a s p i y a d e n i n v a z a i f i n d e n m a d u t idi.
T i m u r u n en o k kulland b y k cztam,

1 2 , 0 0 0 kiilik tmendir. Bir tmen tabiye mn

tkasna
girince
muayyen
ekilde
bir harp
n i z a m alrd. hatl, k o l z e r i n e t e s i s e d i l e n
bu nizam harp, bazan 4 0 0 , 0 0 0 ve daha fazlaya
b a l i o l a n p e k b y k k t a l a r i i n de, e s a s i t i b a r i l e
deimezdi. ark devletlerinin ounda birbirine
pek benzeyen bu harp nizamnda T i m u r tarafndan
y a p l a n tadil, m e r k e z k o l u n u n y a l n z d e r s i n d e n
bir svari perdesile rtlerek birinci v e ikinci
hatlarda ak braklmas v e klliyetli ihtiyatn da
bu aklk arkasnda toplan madr. B u suretle
merkezi bo gren hasm, oraya kolaylkla dalar
ve dalnca yanlarn v e banda b a k u m a n d a n bu
lunan ihtiyatn tarafndan v a k i taarruzile m a h vedilirdi. T i m u r , b u m a n e v r a y birok defalar
muvaffakiyetle tekrar etmitir. B u harp nizamnda
s o n d a r b e y i iddetle v u r a n ar svari ihtiyatta
bulundurulurdu.

OSMANLI TARH

11.

' h i c r e t i n id< a s r n d a n ( V I I i n c i
b a h y a r a k i s l m d n y a s n a gir
misler ve seneden seneye
artarak
n i h a y e t A b b a s l e r i n hilfeti ele g e i m e l e r i n e silhla y a r d m etmilerdi.
Abbasler
d e v r i n d e , h u s u s d e Mutasam
m ( I X u n c u asr) hil
fetinden itibaren T r k l e r islm leminde b y k
bir e h e m m i y e t k a z a n d l a r ; b u n l a r hilfetin m u haffe askeri, b y k k u m a n d a n l a r , vilyet e m i r
leri olurlard. B u asrda, hilfet denilen islm im
paratorluunun iktidar mevkii, Araplardan T r k
lere intikal etmitir.
Trkler, karkl sevmezler;
bulunduklar
yerlerde, intizam v e asayi temin e t m e k isterler.

OSMANLI TA
R H N E GRMEDEN EVVEL

j
i
;
I j
|
*

r !
!
i

O
\

islm peygamberinin
vefatn mteakip,
islm
devleti, k a r g a a l k t a n , dahil k a v g a l a r d a n , hasl
a n a r i d e n k u r t u l a m a m t . B i t m e z t k e n m e z da
hil h a r p l e r d e n s o n r a i s l m d e v l e t i n i n
bana
g e e n [ A b b a s l e r z a m a n n d a islm lemi, fikr,
din, i t i m a v e s i y a s n i z a l a r l a a l k a l a n m a k t a idi.
B u a l e m i t e r k i p e d e n A r a p l a r , A c e m l e r b u bitmez t k e n m e z nizalardan pek zevk alyorlard;
b i r t a k m m e t a f i z i k m e s e l e l e r , iptida m n e v v e r
ler arasnda fikr m n a k a a v e m n a z a a l a r seklinde
balayp gitgide
ktlenin kanl
sokak
k a v g a l a r n , ihtill v e i t i a l a r i n t a e d i y o r d m
Asker kumandanlklarna, vilyet
emirliklerine
y k s e l e n T r k l e r , b u a n l a m a d k l a r v e k y m e t te
vermedikleri faydasz gevezeliklerin, intizam ve
asayii b o z m a s n a kzyorlar; b u y z d e n iktisad
hayatn, sulh ve refahn m u h t e l olmasna
mni
olmak istiyorlard. Abbas Devletinin zfma bais
olan bu itia v e ihtilllerin d e v a m n d a n bittabi
m e m n u n o l m a y a n halifeler, intizam m u h a f a z a y a
m u k t e d i r Trkleri, devletin
en y k s e k
idare
m a k a m l a r n a getirdiler; nihayet iktidar mevkii
t a m a m e n T r k l e r e geti. Payitaht olan Badatta
fil i k t i d a r , ' E m i r l m e r a u n v a n n t a y a n
bir
T r k n e l i n d e idi. V i l y e t l e r i n h e m e n h e p s i n d e
T r k l e r h k i m d i . Hasl A r a p ve A c e m l e r i n dev
let t a n z i m v e i d a r e s i n d e k i i k t i d a r s z l k l a r , i s l m
devletini, X u n c u asrda (yani bu devletin k u r u l u
s u n d a n iki c a s r s o n r a ) T r k l e r i n h k m v e
idaresi altnafsokmutur.
B a t a h a l i f e n a m n a i g r e n e m r l m e r a l a r
ve sultanlarla vilyet emirleri, bilhare halifeyi
srf n a z a r o l a r a k m e t b u t a n m a k l a b e r a b e r , k e n
di n a m v e h e s a p l a r n a , k e n d i f a i d e v e z a r a r l a r n a

 a l m a k t a g e c i k m e d i l e r : Abbas halifesi, e m i r l meralarm, sultanlarn emri altndan k a m a z bir

v a z i y e t e d t ; v i l y e t l e r ise a d e t a m s t a k i l b i r e r
devlet oldular.
Bu suretle zaten m e r k e z bir devlet o l m a k t a n
u z a k b u l u n a n hilfet t a m feodal b i r i m p a r a t o r l u k
halini ald; yle bir i m p a r a t o r l u k ki b a n d a res
m e n h k m d a r o l a n zat, y a n i h a l i f e , s i y a s v e i d a r
nfuz v e iktidarn k a y b e d e r e k yalnz m a n e v v e
ruhan sultasn bir d e r e c e muhafaza ediyordu.
slm feodal i m p a r a t o r l u u n d a , o z a m a n l a r
bir nevi slm - T r k feodalitesinin teesss etmi
olduu grlr.
Bu m e s s e s e , garpta, h e m e n ,
a y n i tarih devirde teesss eden Hristiyan - Cer
m e n feodalitesine b e n z e r . s l m - T r k feodalitesi
islm l e m i n d e t r k h a r s n ilerlettii gibi bu
lemin hudutlarn m u h a f a z a v e tevsia da hizmet
etmitir. Filvaki, y u k a r d a g r l e n v e y a k n zamanlara kadar yanl olarak arap medeniyeti
denilen, m e r k e z v e g a r b Asyann vsta m e d e n i yeti Arap, P e r s v e b i l h a s s a T r k l e r i n k e n d i h a r s
hazinelerinden getirdikleri medeniyet unsurlarn
beraberce ilemelerde, bilhassa trk prenslerinin
t e r a k k i s e v e n h i m a y e l e r d e v e hatta
bunlarn
hars s a h a d a zat f a a l i y e t l e r d e h s l o l m u t u r .
slm lemini garp, ark ve cenup hudutlarndan
geniletip, Anadoluda, Hintte, Afrikada husus bir
medeniyetin y e r l e m e s i n e amil olan devletlerin
ou trk beylerinin idaresi altnda k u r u l m u t u r ,
Mteferrik bir surette islm d n y a s n a h k i m
olan T r k l e r bu d n y a y d o r u d a n d o r u y a k e n di i d a r e l e r i a l t n d a k u v v e t l i v e m u n t a z a m b i r
devlet halinde tensik e t m e k a r z u s u n u a b u k hissettiler. ptida, b y k s e l u k imparatorlar, s o n r a

I
|
;

j' "
i
|
I
I

\
\
;
i
I
1
j
!
|

T i m u r u n ahfad, n i h a y e t O s m a n l padiahlar bu
emeli takibetmilerdi. Hilfet v e saltanat nefsinde
c e m ile, i s l m i m p a r a t o r l u u n u n d i n v e
gayri
din h k m d a r l n bir a h s t a b i r l e t i r m e k g a y e
s i n e O s m a n O u l l a r n d a n Birinci
Selim v s l o l d u .
IX u n c u asrdan itibaren feodal b e y l e r d e n bazl
ar, h u d u t l a r n g e n i l e t e r e k , y a n i d i e r b e y l e r i n
l k e l e r i n i z a p t v e istil e d e r e k , b y k d e v l e t l e r
k u r m a a m u v a f f a k o l m u l a r fakat hilfeti alma
mlard; bunlarn en ehemmiyetlileri Gaznelilerin,
Seluklerin v e Timurlularn k u r d u k l a r devlet
lerdir.
Selukler, h e m e n btn islm lemini kendi
idareleri altnda toplayabilmi gibi idiler.
Lkin
m u h a r e b e v e n a k i l v a s t a l a r n n n a k s v e az s e r i
olduu bu zamanlar o kadar geni bir imparator
l u u n tek bal olarak idaresi pek zordu. Mte
m a d i seyahat ve faaliyette b u l u n a n b y k S e l u k
imparatorlarnn akla hayret veren
enerjilerde
bir m d d e t vahdetini m u h a f a z a edebilen bu b
yk
Trk
mparatorluu
da X I I i n c i
asrda
p a r a l n p u f a l a r a k , m e r k e z v e g a r b A s y a ile
ark A v r u p a v e imal Afrika y i n e b i r o k Msl m a n - T r k devletleri arasnda b l n m bir ha
le geldi, v e b u suretle ikinci T r k - M s l m a n
f e o d a l i t e s i t e k e v v n etti.
Birinci M s l m a n - T r k feodalitesine "Abbas
ler feodalitesi,, n a m n v e r e b i l i r i z .
S e l u k l e r feodalitesinde, feodal b e y l e r i n i bir
k s m S e l u k saltanat h a n e d a n n a m e n s u p idiler;
bunlardan bazlar hayli geni lkelere
sahip
birer krallkt; cmlesi, Badadin sukutuna ve
Abbas sllesinin i n k t a m a kadar, Badat ha
l i f e s i n i n srf r u h a n s u l t a s n a r i a y e t e d e r g i b i g -

rnrlerdi. "Seluk merasnn,,, ve

"mensubininin,, v c u d a g e t i r d i i b u " T a v a i f i m l k , , ( y a n i
S e l u k l e r feodalitesi), slm l e m i , C e n g i z v e ah
fadnn istilsndan s o n r a o k kart. B u t a b a k a
nn zerine, evvel mttehit, sonra mteferrik b
y k Cengizli devletler kuruldu.
XIII nc asrda h e m e n btn islm lemi
ile e t r a f n d a k i v s i l k e l e r ,
Cengiz
hanedan
prenslerinin kurduklar b y k devletlerin idaresi
altna g e m i b u l u n u y o r l a r d . S e l u k l e r f e o d a l i
tesinden Cengizlilerin metbuiyetini kabul etme
y e n l e r k a l m a m g i b i idi. A n c a k C e n g i z l i d e v l e t
lerin h k m e t m e r k e z l e r i n d e n u z a k b u l u n a n m n takalarn hkimleri, filen mstakil b u l u n u y o r l a r d .
Anadolu Seluk Devletinin, lhanllar tesirde
i n h i l l i n d e istikll k a z a n a n O s m a n l l a r - ki A n a d o l u
S e l u k feodalitesi a k s a m n d a n d - arkadalar olan
baka Seluk emirlerini, Karaman,
Germeyan,
il... B e y l e r i n i b i r b i r i a r d s r a y e n i p o n l a r n l k e
lerini kendi memleketlerine ekliyerek ve Bizans
z a r a r n a g a r p h u d u t l a r n da g e n i l e t e r e k A n a d o l u
nun garbnda, ve Balkan yarmadasnn arknda
b y k bir devlet tekil etmilerdi.
Cengizlilerin
metbuiyetini tanmak yle dursun, Cengiz mpa
ratorluunu tekrar toplayp birletirmee kalk
an Aksak T i m u r B e y e m e y d a n o k u y a c a k dere
cede kuvvetlerine gveniyorlard.
Cengiz h a n e d a n n a shriyet iddia e d e r e k , Cengizden sonra btn T r k lkelerinde
hukuku
m m e esaslarndan saylan " h k m d a r l k Cengiz
hanedanna mnhasrdr,, kaidesini gden Tr
kistanl T i m u r Bey X I V n c asrda Cengiz mpa
ratorluunun eski hudutlar dahilinde bir devlet
tesis e t m e k v e m e v c u t T r k
hkmdarlarnn

h e p s i n e m e t b u i y e t i n i k a b u l e t t i r m e k iin y a r m
a s r k a d a r u r a m v e k e n d i s i n e e n o k kafa tu
tabilen O s m a n l sultann da m a l p e d e r e k , ksab i r m d d e t i i n m e t b u i y e t i n i O s m a n l l a r a da k a
bul ettirmitir.
T i m u r d e v r i n d e n s o n r a islm l e m i n d e tees
ss eden b y k T r k devletleri, yani Osmanl,
ran, Trkistan ve Hindistan Devletleri, X I X uncu
asrn s o n l a r n a , hatta X X i n c i asrn b a l a r n a kadar
yaayabildiler. Timur
devrinden sonra,
btn
islm lemine ancak bu T r k Devletleri kkimdi. X V i n c i , X V I I i n c i a s r l a r d a O s m a n l l a r g a r p
t a n , H i n t K r k n l e r i c e n u p t a n T r k - s l m le
m i n i h a y l i g e n i l e t m e e m u v a f f a k o l d u l a r ; v e bu
asrlarda, islm lemi, T r k hkimlerinin
idaresi
altnda, u z u n c a bir z a m a n iin m u a y y e n simasn
alm bulunuyordu.
A v r u p a n m k u r u n u a h i r e d e v l e t l e r i n i az o k
andran bu siyas t e e k k l l e r d e feodal m e s s e s e
ler bsbtn k a l k m o l m a k l a beraber, m e r k e z
devlet siyaseti hayli t e b e l l r etmiti. E n e r j i k h
k m d a r l a r taht s t n d e b u l u n d u k a , m e r k e z i n
nfuz v e kudreti mahall feodal beyleri birer me
m u r d e r e c e s i n e i n d i r e c e k k a d a r a r t a r ; f a k a t ikti
dar m e v k i i n e zayf v e b e c e r i k s i z a d a m l a r g e i n c e
yalnz feodal b e y l e r deil, m e r k e z d e n g n d e r i l e n
m e m u r l a r bile istikll tavr alarak, m e r k e z e kar
h a r e k e t e c e s a r e t e d e r l e r d i .
T r k - s l m l e m i n i n b u s o n pe
alt a s r l k
devresinde Trk-slm medeniyeti
bu
byk
T r k devletlerinde hayli y k s e k s e v i y e l e r e irtika
e t m i ise de X V I I inci asrn iptidalarndan itibaren
garp medeniyetinden aada kalmaa balam
v e bu fark gittike arkn ziyanna
byyerek

nihayet X I X uncu asrda garp medeniyetinin Trk I

ve m s l m a n ark medeniyetine kati tefevvuku-
n u hsl etmitir ki b u n u n en[gze a r p a n neticesi
Hindistan v e T r k i s t a n d a ,
Avrupa ve Afrika \
ktalarnda Trk hakimiyetinin tamamen
zevali,
n A s y a d a ise k l m e s i o l m u t u r .
X I I I n c asrn ilk n s f n d a C e n g i z i n
OSMANLILAR

in r

, 7~

a r r U
a r l l e
J
V ,
.
m UevLet l k e s i n d e v e A n a d o i u d a y i r m i k a d a r
m s t a k i l b e y k t e e k k l e t m i t i . B y u k S e l u k
Devletinin inkrazndan sonra Anadoiuda teekkl
eden K o n y a veya R u m Seluklar, Irandak, Mo
ol neslinden Ilhanlern h i m a y e v e idaresine d
mlerdi,
ilhanler
Anadoluyu, tayn
ettikleri
u m u m i vah vastasle idare ediyorlard. Anadou n u n muhtelif yerlerinde k u u k bir takm bey
likler teekkl etmi v e ilhanler inkraz bulduk
tan s o n r a b u k u u k t u r k h k m e t l e r i de . k e n d i
sahalar dahilinde mstakil olmulard. Osmanl
T r k l e r i , k u v v e t l e p te b u k u u k t u r k h k m e t
lerini k e n d i l k e s i n e ilhak e d i n c e y e k a d a r Ana
dolu, Tavafmuluk,, d e m l e n bu k u u k beylikler
i d a r e s i n d e d. O s m a n l T r k l e r i , b u k u u k h k
metleri kendi hkmetlerine ilhak etmekle Ana
doiuda T r k birliim tesis etmilerdir.
A

y l k l

l a n

B u k k hkmetlerin belliballar unlard:

SFENDYAR
OULLAR
(1292-1461)

Ahmet
veya
andanOullar
da denir. a n d a r Oullar
S e l u k m e r a s n d a n idiler. K a s t a m u nu ve Sinop havalisinde
hkm

srmlerdir.
Yldrm Bayazt,

andarl Sleyman

Paadan

K a s t a m o n u havalisini alm, fakat ayni slleden

sfendiyar B e y Sinop havalisinde bir mddet daha
h k m s r m v e ennihayet Fatih M e h m e d i n ,
Trabzon R u m mparatorluuna kar yapt sefer
e s n a s n d a b u r a s da i l h a k o l u n m u t u .

2. BALIKESR-

DE KARASI

S e l u k m e r a s n d a n Karas
Oullan,
S e l u k l u l a r n i n k r a z n d a n s o n r a Ba

'
' Bergama, Manyas, ve t d r e m t
havalisinde bir h k m e t
kurdular.
Orhan
Gaz, r u m
tekfurlarndan
K r m a s t v e M h a h havalsn zaptederken Karas
O u l l a r n n l k e s i n i d e aldOULLARI
(1300-1336)

3. MANSADA

SARUHAN

k e s r

Seluklularn inhitatndan sonra, Seld n Saruhan

tarafndan
fe

Z.

...

_ _ r

a c

Manisa (Merkez), M e n e m e n Uordes,

Nif, T u r g u t l u v e F o a h a v a l i s i n d e b i r
h k m e t yapld. Anadoluda Osmanl
Trklerinin bymesinden kendilerini tehlikede
gren b u h k m e t l e r birbirlerile, O s m a n l l a r aley
h i n e , ittifak e t t i k l e r i g i b i a y n i t e h l i k e y e m a r u z o l a n
B i z a n s i m p a r a t o r i l e de b i r l e m i l e r d i r . te b u
saikle, B i z a n s i m p a r a t o r u ile A y d n O u l l a r a r a
s n d a k i ittifaka v e K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a
Karaman
Oullar riyasetinde, Osmanllar aleyhine
t e e k k l e d e n h e y e t e Saruhan
Oullar da g i r m i
tir.
Yldrm Bayazt, S a r u h a n lkesini zaptetmi
ise d e A n k a r a
muharebesinden
sonra
Timur
bu hkmeti yine ihya etmi ve elebi Mehmet
z a m a n n d a kat' o l a r a k O s m a n l D e v l e t i n e i l h a k
olunmutur.
OULLARI
(1300-1410)

zmir ve Aydn vilyetlerinde,Aydm

t a r a f n d a n Aydn Oullar
Hkunvanile teekkl eden bir Bey
liktir.
Aydm Oullar lkesi, Yldrm Bayazt zama
n n d a O s m a n l l a r a g e m i ise de, T i m u r f e l k e
tinden s o n r a dier T a v a i f i m l k gibi, bu h
k m e t te c a n l a n m v e n i h a y e t k i n c i M u r a t z a
m a n n d a i s y a n e d e n Cneyt Beyden
kati olarak
alnmtr.
A y d n e h r i n i n i s m i , o v a k i t l e r , G z e l H i s a r idi.
Daha sonra bu slleye nisbetle (Aydn) denmidr.
4. A Y D I N

a^Sl)

o-

S e l u k m e r a s n d a n Mentee Bey m
S
vilyetinde k u r d u u
hk(1300-1425)
mettir- B u da Y l d r m B a y a z t t a r a
fndan z a p t o l u n m u ise de T i m u r
vak'asmdan sonra yine meydana kmtr. Niha
y e t k i n c i M u r a t z a m a n n d a b u h k m e t te o r t a
dan kalkt. Bu devlet kendi namna para bastrm
v e m m t a k a s m d a meden eserler vcuda getirmitir.
o^n A
N

Jelukler

zamannda Antalya
ve
havalisine
skan
edilen
T r k l e r d e n Tekili airetinin yapt
h k m e t t i r . M e r k e z i A n t a l y a e h r i idi.

6.TEKE

OUL-

LAR(1300-1426)

7.

EREF

ULLAR

Beyehir ve havalisinde
hkmet
kurdular Yldrm Bayazt zamannda O s m a n l l k e s i n e i l h a k e d i l d i .

H k m e t l e r i n i , sparta, B u r d u r vil
y
etlerinde T r k beylerinden
Hamit
ULLAR
Bey
tarafndan Seluklerin
inkra
z n d a n s o n r a k u r d u l a r . M e r k e z i E r i d i r e h r i idi.
8. H A M I T

1391 de memleketleri Osmanllarla

a r a s n d a taksim edildi.

Karamanllar

Orta Asyadan
Anadoluya gelen Osuz
I urkler de K t a h y a civarnda
Germeyan
Oullar
namle bir hk
met kurdular. Bunlar bir aralk Afyonkarahisar
ve Denizliyi de alarak mntakalarn
byttler.
kinci Murat zamannda Osmanl lkesine ilhak
edildi ( 1 4 2 8 ) .

9. GERMEYAN
OULLARI

D e n i z l i d e Ldik

Oullan

tarafndan

LERto7-i368> k u r u l a n h k m e t t i r . 1 3 6 8 s e n e s i n d e
u e r m e y a n wguar iarannaan m e m l e k e d e n zaptedlmtr.

l i . KARAMAN

ttS-1483)

sonra

Selukler tarafndan E r m e n a k ha
ii j
yerletirilen
Trkmenlerin
Karaman
idaresinde kurduklar h
kmettir. Seluklerin
inkrazndan

Anndohda

teekkl

eden

Tavaifimflfk

Vl k f i m p t l p r i n i n p n m i i l m ' m m H i r K a r a m a n O r r n l l c r

n o n y a v e navalsm e alktan sonra bultan azam

ve b e y y d b e l a t n u l a r a b y e l a c e r n u n v a n n aldlar,
K a r a m a n O u l l a r n d a n Alettin O s m a n l p a d i a h
l a r n d a n B r m c M u r a d n kz Nefise H a t u n l a da
evlenmekle
beraber Osmanllara kar
birok
muharebelerde bulunmu ve nihayet Akay mu
harebesinde malp olmutur. B u malbiyetten
sonra Karaman Oullarnn memleketi Osmanl
l k e s i n e ilhak o l u n m u s a da T i m u r
tarafndan
A n k a r a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a t e k r a r i h y a edil
mitir. K a r a m a n Oullar b u n d a n sonra da O s
manllarla v e Msrllarla birok
muharebelerde

b u l u n d u k t a n s o n r a 1 4 8 3 de h a n e d a n n n m n k a
riz o l m a s y z n d e n m e m l e k e t l e r i O s m a n l l k e
sine ilhak olunmutur. K a r a m a n Oullar H k
meti Seluklularla Osmanllar arasnda yaam
bir orta hkmettir. O s m a n l l a r d a n evvel S e l u k
medeniyetine
tevars eden
Karaman Oullar
mntakalarnda olduka m h i m ve meden eserler
yaptlar.
O zamanki Trk Hkmetlerinden biroklar
d e v l e t - m u h a b e r a t n d a a r a p a v e a c e m c e y e fazla
m e v k i v e r d i k l e r i h a l d e K a r a m a n O u l l a r n n saf
trkeyi muhafazada gsterdikleri dikkat ve sebat
kayda lyktr.
.

C e n g i z istils z e r i n e O r t a A s y a d a n
A n a d o l u y a hicret eden trk airet(1339-1521)
lerinden birinin beyi olan (Dul Ka
d i d i n o l u Karaca
Bey t a r a f n d a n M a ra, Elbstan, Malatya v e Harputta k u r u l a n o l d u k
a m h i m bir h k m e t t i r . S u r i y e y e h k i m olan
Msr T r k h k m d a r l a r i l e Osmanllar arasnda
bazan birine, bazan dierine temayl e t m e k su
r e t i l e m h i m b i r rol o y n a n m l a r d r , Yavuz
Selimin
ran v e Msr seferlerinden sonra h a n e d a n azas
ortadan kaldrlarak memleketleri osmanl lke
sine ilhak olunmutur.
OULLAR

C e n g i z l i l e r istils z e r i n e A n a d o y
Selen Bozuklv
Trkleri
tarafndan
(1378-1603)
A d a n a v e h a v a l i s i n d e Ramazan
Oul
lar i d a r e s i n d e b i r h k m e t k u r u l d u ,
b u n l a r e v v e l Msrn s o n r a O s m a n l l a r n nfu
zuna girmilerdir.
1

OULLARI

Ankara, K o n y a , Nide, A k s a r a y , S> Amasya, Tokat, Sinop, S a m s u n

(1335-1381)
havalisine amil olmak zere Orta
A n a d o i u d a Erdana
Oullar
tarafn
dan kurulan h k m e t i n merkezleri Kayseri ve
S i v a s idi. E r d a n a b i d a y e t t e b u h a v a l i d e r a n m a
nleri n a m n a u m u m valilik etmi, bilhare m s
takil olmutur. B u devletin nfuzu, bana g e e n
adamlarn fenalndan abuk sarslarak lkesin
d e n N i d e , A k s a r a y , K o n y a Karaman
Oullarna
g e m i v e d i e r a k s a m n da S v a s t a Kad
Burhanettin e l d e e t m i t i r .
14 F p D A w A
C^ULLARI

SUL-

BURHAKADI

TANI
NETTN

v a s

Erdana Oullar zamannda Kayseri

. Siyasete kararak vezir

i d i

u v e nihayet buttan unvanle

(1381-1398)
Svasta bir devletin bana gemitir.
Osmanllarla Timur arasndaki mu
h a r e b e n i n k m a s n a z a h i r e n s e b e p o l a n Kad
Burhanettin
l d k t e n s o n r a O r t a A n a d o l u da O s m a n
llara gemitir.
o

' Konya Selukleri tarafndan St havalisinde

y e r v e r i l m i o l a n O s m a n l B e y l i i de b u k k
beyliklerden biridir.
O v a k i t Kay
Trklerinin
R e i s i Erturul
Bey idi. t e S t h a v a l i s i O s m a n l
mparatorluunun beiidir. t e d - n b e r i c e n g v e r
ve k a h r a m a n olan T r k l e r Bizans m p a r a t o r l u u n a
kar baka zamanlarda dier T r k l e r tarafndan
b a l a n m olan m c a d e l e y i d e v a m ettirdiler. Er
t u r u l v e f a t e t t i k t e n s o n r a o l u Osman Bey K a r a c a
Hisar zaptetti v e ilk h u t b e y i b u r a d a k e n d i n a m n a
o k u t t u r a r a k i s t i k l l i n i i l n etti. F a k a t Osman
Bey

yine K o n y a S e l u k sultann metbu tanrd. K o n y a

Seluklar
bsbtn
inkraz
bulduktan
sonra
Osman Bey t a m m a n a s i l e m s t a k i l o l d u ( 1 2 9 9 ) .
O s m a n Bey m c a d e l e y e devam ederek Bilecik,
n e g l v e A t r a n o s u ald. B u r s a y Orhan Gazi z a p
tetti ( 1 3 2 6 ) . O s m a n d a h a e v v e l l m t .
Olu
O r h a n Gazi B u r s a y payitaht yapt. O r h a n , kar
dei Alettini vezir tayin e d e r e k devleti tensik
vazifesini ona verdi. Alettin ( 1 3 2 8 ) de ilk O s m a n l
parasn bastrd gibi Yenieri asker tekiltnn
e s a s n da k u r d u . Y e n i e r i l e r k u r u n u
vustada
daha Avrupada emsali tekilt y o k iken O s m a n l
Trkleri tarafndan yaplm daim ve
munta
z a m ordu tekiltdr. O s m a n l Devletini
kuran
Osman d r ; f a k a t d e v l e t o l a r a k
tekil eden ve
salam
esaslara
i s t i n a t e t t i r e n Orhan
Gazi dir.
VII inci asrda A r a p l a r , stanbulu m u h a s a r a etmi
ler v e b u n d a n s o n r a da A n a d o l u i l e r i n e b i r o k
aknlar yapmlard. Fakat Bizans mparatorluu
s t a n b u l u ve A n a d o l u y u Araplara k a r muvaffa
kiyetle mdafaa edebilmiti. X u n c u asr zarfnda
E r z u r u m , M a r a , D i y a r b e k i r , Kbrs, Girit, K i l i k y a
ve imal Suriye Bizans mparatorluunun eline
d m t . XI inci asr iptidalarnda Bizansllarn b u
ilerlemelerini d u r d u r a c a k kuvvetli bir m s l m a n
h k m e t yoktu. Yukarda, mahsus bahsinde g
r l d z e r e , Alp Arslan
kumandasnda Seluk
l u l a r b u R u m istil h a r e k e t i n i , M a l a z g i r t m e y d a n
muharebesile durdurdular.
Rumlar, bu mal
biyet neticesinde btn Anadoluyu kaybettiler.
Fakat,

Byk

Seluklularn

ve

daha

Anadolu Seluklularnn zayflamas ve

inkraz

ve

bunun

neticesi

olarak

ennihayet

Anadolunun

birok kk hkmetlere inkisam Bizans

559

sonra

Rum

l a r m a g e n i bir nefes aldrmt. Fakat, Bizarsn

y a k n i n d e y e n i bir g a y r e t ve taze k u v v e t l e r l e
m e y d a n a k a n O s m a n l T r k l e r i B i z a n s iin b i r
tehlike o l m a a balamt. Bizansn g n l e r i sayl
olmutu. zmit, znik v e G e m l i k z a p t o l u n d u k t a n
s o n r a O r h a n , B i z a n s m p a r a t o r u ile sulh yapt
( 1 3 3 3 ) . V e m p a r a t o r Kantakzenm
k z ile d e e v
lendi ( 1 3 4 7 ) . Bu izdivaca r a m e n O r h a n
Bizans
mparatoruna kar mcadeleden geri kalmad.
Bu mcadeleye devam eden Orhan, olu Sleyman
P a a n n k u m a n d a s n a v e r d i i a s k e r ile a n a k k a l e
boazn
geerek Geliboluyu
zaptetti
(1357).
Gelibolu Osmanllarn Balkanlarda yaptklar seri
ftuhatn ve harekatn sslharekesi olmutu.
O s m a n l D e v l e t i , A s y a d a n A v r u p a y a t a t za
m a n l a r , A v r u p a n m A n a d o l u y a en yakn, adeta biti
ik olan c e n u b u arksinde, yani B a l k a n y a r m
adasnda Bizans mparatorluunun krntlarndan
b i r k a p a r a ile B u l g a r v e S r p K r a t l k l a r v a r d .
Bizans m p a r a t o r l u u n u n payitaht stanbul,
h e n z V a s i l e u s l a r n m a k a r r idi; v e b y k e h r i n
Anadolu ve R u m e l i taraflarnda bir m i k t a r arazi,
h e n z Vasileuslarn idaresi altnda b u l u n u y o r d u .
Bu k h n e ve harap devlet Asyadan ve Avrup a d a n g e l e n t a z y i k l e r ile c a n e k i m e k
dev
resine girmiti. Devletin dayand k u v v e t u z u n
m a z i s i ile, s t a n b u l u n s u r l a r n d a n
ibaret gibi
idi. O s m a n l T r k l e r i n i n c i d d b i r t a a r r u z u n n
de, n e R o m a m p a r a t o r l u u n u n h a m e t l i d e v i r l e
r i n e d a y a n a n mazinin, n e de o z a m a n l a r en k u v
vetli i s t i h k m a t t a n saylan s t a n b u l
surlarnn
mukavemet edemiyecei
p h e s i z idi.
Bizans
tahtnda
o t u r a n Paleolo
hanedanna
mensup
p r e n s l e r i n i d a r e ettii e s k i Y u n a n i s t a n m , a s k e r

b i r k y m e t i y o k t u ; B i z a n s s k a t e d e n , b u r a l a r da
kolaylkla igal edebilecekti.
Balkan yarmadasnn en kadm sekenesi ara
snda T r a k o l a r gibi T r k l e r m h i m bir m e v k i
i g a l e t m i l e r v e s o n r a d a n da H a z a r , K o m a n v e
Bulgar gibi trk kabileleri buralara g e l e r e k yer
lemilerdi ; lkin Osmanllarn R u m e l i y e getik
leri srada B a l k a n l a r a h k i m olan B u l g a r v e Srp
lar, h r i s t i y a n h m O r t o d o k s m e z h e b i n i , B i z a n s fan a l m , b i r t a k m k a b i l e l e r d e n t e r e k k p edi
yordu.
B u l g a r D e v l e t i , O r t a dil h a v z a s n d a n g e l e n
Bulgar Trklerinin yerli T r k ve slvlarla kar
a r a k V I I inci asrda tekil ettikleri bir devlettir;
B a l k a n yarmadasnn bilhassa ark k s m n a h
k i m olmutur. lk tekilt t a m a m e n T r k usuln
de b u l u n a n bu devletin h k m d a r l a r (Han) un
vann tayorlard. Bizans misyonerlerinin tesirde
hristiyanh k a b u l ettikten (IX u n c u asr) sonra,
B i z a n s n siyas ve idar tekiltn taklide k a l k
m l a r d r ; l i s a n l a r da, b a z t r k e k e l i m e l e r v e
T r k lisan kavaidi m a h f u z k a l m a k zere, slvlam v e nihayet b u g n m a l u m u m u z olan Bulgar
lisan hsl o m u t u r . B i r k a defa Bizansa taarruz
e d e r e k , V a s i l e u s l a r r k t e n B u l g a r D e v l e t i X un
cu asrda o k ' g e n i l i y e r e k Balkanlarn b y k bir
k s m m idaresi altna alabilmiti.
Bulgarlarn solunda yani Balkan yarmadasnn
garp ksmnda, slvca konuan Srplar sakindi;
Ortodoks m e z h e b i n i v e B i z a n s m e d e n i y e t i n i s t a n b u l d a n alan Srplar, bir aralk ( X I I I n c asr
da) k o m u l a r z a r a r n a t e v e s s e d e r e k , b y k bir
S r p Devleti tesis edebilmilerdi.
T u n a n n imalinde, eski bir R o m a mstemle-

k e s i olan b u g k R o m a n y a i l e bir t a k m s l v
k a v m l e r i n i d e h k m v e itaati a l t n a a l m b u l u
n a n Macar
Trkleri
n i n t e s i s e t t i k l e r i Engurus
K
ratl
vard. R o m a n y a n m baz a k s a m , yerli bey
ler i d a r e s i n d e b u l u n u y o r d u ; b a z a k s a m ise M a
c a r k r a l l a r m a tbi idi.
E n g u r u s v e y a M a c a r Kratl, e s k i d e n Hunla
rn A v r u p a d a vatan olan T u n a v e Tisa ovala
rnda Arpatlar idaresi altnda teesss e d e r e k ge
nilemi, ve o havalideki Magyar (Macar) kabile
lerin IX u n c u asrda, g e l m e s i l e slv kabilelerini
h k m v e i d a r e s i a l t n a a l a r a k bir k s m n M a c a r latrmtr. M a c a r l a r mill d i n l e r i n i k a y b e d e r e k
garb R o m a d a n katolik m e z h e b i n i almlard. Bu
suretle B a l k a n hristiyanlarmdan m e z h e p e ayr
lyorlard. Macarlar, aslan T r k olmakla beraber,
m u h t e l i f k a v m l e r l e d e v a m l t e m a s l a r h a s e b i l e li
s a n l a r d a m a h l u t bir l e h e h a l i n e g e l m i t i . Asl
H u n - U u r l a r , Hungurlar, b y k araziye ve h
k m e t e s a h i p bir a r i s t o k r a s i t e k i l e d i y o r l a r d ;
r a i y e l e r i n i n bir k s m s l v l k l a r m m u h a f a z a et
t i k t e n b a k a b a z l a r Ortodoks m e z h e b i n d e b u l u
nuyorlard.
M a c a r B e y l e r i n i n , t X I V n c a s r d a n k a l m a
bir n e v i p a r l a m e n t o s u v a r d v e asl h a k i m i y e t b u
p a r l a m e n t o n u n yani, M a c a r asilzadelerinin elinde
idi. Mill bir h a n e d a n k r a l o l a n A r p a t s l l e s i
( X il X I V n c a s r ) m n k a t i o l d u k t a n s o n r a , M a
c a r b e y l e r i k r a l l a r n a d e t a i n t i h a p e d e r l e r d i . O
n u n iindir ki Macaristan tahtna, muhtelif yaban
c s l l e l e r d e n g e l m e bir t a k m k r a l l a r g e m i t i r .
N i h a y e t bir m d d e t O s m a n l s u l t a n l a r n n , s o n r a
H a b s b u r imparatorlarnn idaresi altnda bulun
mutur.

Macaristamn ark! imalsinde, slv cinsinden

ve katolik m e z h e b i n d e n olan Lehlerin ( P o l y a k )
balarnda m n t a h a p bir kral bulunan aristokratik c u m h u r i y e t l e r i v a r d . L e h K r a l l b i r a r a l k
(XIV n c asr) da K a r a d e n i z d e n Baltk denizine
kadar geni bir sahada yaylan birok memleketleri
i h t i v a e d e r d i . K r a l l k t a c Yagaylo
hanedanndan
kp, muhtelif Avrupa slleleri arasnda rekabet
vesilesi o l u n c a ; ferd istiklllerini ok s e v e n v e
pek m a r u r Leh zadegan arasnda niza ve m
c a d e l e e k s i k o l m a d v e b u n u n n e t i c e s i o l a r a k Po
lonya D e v l e t i m t e m a d i y e n z a y f l a d .
L e h i s t a n m a r k ve ark imalsi, y a n i b u g n
Sosiyalist Sovyetler C u m h u r i y e t i Birlii denilen
s i y a s m a n z u m e n i n i d a r e ettii e s k i R u s y a m e m
l e k e t i X I I i n c i il X I V n c a s r l a r d a T r k Altnordu H a n l a r n a tbidi. R u s beyleri, h a n n men
suplarndan b a k a bir ey deildiler.
Rusyann
Avrupai k s m n d a bile ahalinin belki ekseriyeti
T r k cinsindendi; hele hkim zmre Trklerdi.
R u n y a d a s a k i n s l v k a b i l e l e r i b a s z idi. I X u n c u
asrda peyda olan Rus beyleri (Kinazlar), skandinavyadan gelip bu slv kabilelerine t a h a k k m
e d e n Varyalrdan
remiti. Ancak X V inci asrn
sonlarndadr ki M o s k o v a B y k Beylii, T i m u
run darbelerde zayflam olan Altnordu Hanl
na kar k y a m v e isyan ederek bu T r k Hanl
nn p a r a l a n m a s n a sebep oldu. Altmordu aksa
mndan teekkl eden Kazan, Astrahan Hanlklar
XVI mc asr ikinci yarsna kadar,
Avrupay
Rusyann ark k s m n a h k i m kldlar v e nihayet
M o s k o v a B y k B e y i M t h i v a n b u r a l a r da
zaptile R u s arln k u r d u . R o m a n o f H a n e d a n
nn iktidar m e v k i i n e intihapla g e m e s i n d e n sonra,

Ruslar, bilhassa imal, ark v e c e n u p

Trkleri
zararna tevess ede ede nihayet m a l m
olan
Rusya mparatorluunu v c u d e getirdiler.
Osmanllar Avrupaya getikleri zaman Avrupanm c e n u b u ark ve arknda bellibal devletler,
ite b u s a y l a n l a r d . A v r u p a n n m e r k e z v e g a r b n a
g e l i n c e , b u r a l a r d a b i r m p a r a t o r l u k l a (Cermen
m
paratorluu)
b i r P a p a l k v a r d ki m e r k e z v e g a r b
Avrupaya, yani katolik hristiyan lemine, u m u m
surette, madd v e m a n e v h k m v e n i u z iddia
s n d a idi. X I V n c a s r d a a r t k n g i l t e r e , F r a n s a
v e s p a n y a Kfallklar teesss etmiti. t a l y a m n
beylikleri ve ehir cumhuriyetleri h e m e n h e m e n
mstakildi ; Almanyadaki
beyler ve ehirlerde
talyada olduu gibi istiklllerini imparatora kar,
k s k a n l k l a m d a f a a ediyorlard. A v r u p a n n ara
ziye temellk dolaysile kuvvetli ve
muayyen
h u k u k bir messesesi olmak itibarile m u n t a z a m
olan feodalitesi, s l m - T r k F e o d a l i t e s i n e n a z a r a n
d a h a o k n f u z l u idi. F e o d a l b e y l i k l e r v e s o n r a
dan t e e k k i e d e n mill krallklar, i m p a r a t o r u n
ve Papann n f u z u n u o k tahdit etmi b u l u n u y o r
lard. H e l e g e r e k i m p a r a t o r u n , g e r e k P a p a n n m n I
tahap oluu bir aileye inhisar etmeyii, intihabn
1
baz beyler v e kilise ulular tarafndan yapl,
ipmarator ve Papay bunlara mmaat mecburi
yetinde brakyordu. Maamafih m h i m
vak'alar
I
nnde, alelhusus mslman Trklerin AvrupaI
y a g e e r e k m e r k e z A v r u p a y a ilerlemeleri gibi
I
btn hristiyan lemini k o r k u t a n hdiseler kar
snda, P a p a n n nasihatleri, k a y s e r i n e m i r l e r i krallar, beyler, ahali tarafndan d i n l e n i r v e m t e ! rek hristiyan ordular tekil edilip m s l m a n
Trklere kar sevkolunurdu.

Hristiyan leminde imparatorluk B y k Kari

( C h a r l e m a g n e ) tarafndan tesis edilmiti (IX u n c u
asr ba)Cermenlerin F r a n k kabilesinden gelen bu
h k m d a r ldkten sonra hkim olduu geni
lkesi ayrlmt. A n c a k X u n c u asr ortalarn
d a Otta, i m p a r a t o r l u u t e k r a r t e v h i t v e t e v s i a
muvaffak olmu v e R o m a y a gidip B y k
Kari
gibi i m p a r a t o r l u k tacn P a p a n n elile b a n a g e
irmitir. Ottodan itibaren imparatorluun
ismi
resmsi " M u k a d d e s R o m a - Cermen
mparator
luu,, dur. slm l e m i n d e halifenin
sultanlk
b e r a t v e r m e s i n e m u a d i l o l a n b u fiil, i m p a r a t o r
luun
r u h a n bir sulta tarafndan Allah n a m n a
ita e d i l m e s i d e m e k o l u y o r v e k u t s i y e t b u r a d a n
n e e t e d i y o r . B y k Kari,
eski Garb
Roma
mparatorluunu
ihya
etmek
iddiasnda
idi;
h a l e f i Olto d a o i d d i a ile d e v l e t i n e R o m a m p a r a
torluu namn veriyor. mparatorlarn cmlesi,
C e r m e n l e r d e n gelmitir.
M n t a h a p i m p a r a t o r l u k tac, m t e a d d i t
sl
lelere m e n s u p birok prenslerin bana konduk
tan s o n r a , n i h a y e t X I I I n c a s r s o n l a r n d a H a b s b u r g h a n e d a n n a g e t i . H a b s b u r g l u Rodolf
un
R o m a k a y s e r i i n t i h a p o l u n m a s , O s m a n l l a r n Av
r u p a y a g e m e y e v e ark R o m a Kayserliini cidd
tehdide baladklar z a m a n a tesadf eder.
Habsb u r l a r m malikneleri en ziyade katolik hristiyan
leminin arknda, Balkan yarmadasna
yakn
yerlerde, Avusturyada, yani ark-itlerinde (March i a A u s t r i a c a d a ) idi. D o r u d a n d o r u y a k e n d i
malikneleri tehdit altnda kal m prenslerin T r k
lere kar hristiyan lemini daha ziyade e h e m
miyet ve samimiyetle mdafaa edecekleri mit
olunuyordu.

Filvaki, T r k l e r Avrupaya ilerledikleri z a m a n

e n o k ' N e m e [1] ( y a n i A v u s t u r y a ) o r d u l a r i l e u
ramlardr. F a b s b u r l a r bir k e r e R o m a mpara
t o r l u u t a c n ele g e i r i n c e b i r d a h a , t X I X u n c u
asr iptidalarna, N a p o l y o n z a m a n n a k a d a r yani
alt a s r m d d e t e l d e n k a c r m a m l a r d r .
Habsb u r m p a r a t o r l u u n u n e n a z e m e t l i ' d e v r e s i Be
inci
Kari ( C o r u l u s Q u i n t u s = C h a r l e s - q u i n t ) za
m a n d r (XVI m c asrn ilk yars). O s r a d a F r a n s a
k i r a l o l a n Birinci
Fransuva
memleketinin serve
tine, o r d u s u n u n
kuvvetine, hazinesinin dolulu
u n a gvenerek, imparatorluk tahtna namzetli
ini k o y m u t u ; fakat hepsi Alman olan m u n t a h i p
b e y l e r Fransuva
dan bir hayli para
szdrmakla
b e r a b e r n i h a y e t Karl
imparator setiler.
arl-Kent
F e l e m e n k , Frankonte, spanya, bir ksm talya
ile b e r a b e r , A v u s t u r y a m e m l e k e t i n e v e r a s e t trikile malikti. Bu cihetle kendisinin d o r u d a n do
r u y a sahip olduu ktalar ok geniti; spanya
K r a l h m n geni ve zengin m s t e m l e k e l e r i de
o n u n m l k i n d e n m a d u t idi. m p a r a t o r l u k t a c n a
uzanan babo kalm ve m e m l e k e t i ark ve cem p t a n i h a t a e d i l m i F r a n s z K i r a l F r a n s u v a ra
kibini m a l p e t m e k iin o k urat.
arl-Kent
devrinde Avrupann en kudretli
hkmdarlar,
imparatordan
baka Fransa Kiral
ve ngiltere
K i r a l ( V I I I i n c i Hanri)
ile O s m a n l
Trklerinin
sultanndan ibaretti. K a n u n Sultan
Sleyman
e*cdadnm o k v s i v e z e n g i n m i l k i n i M a c a r o v a d o r u d a g e n i l e t m i idi. D o r u d a n d o
r u y a Avusturyay tehdit ediyordu. B u n a ilveten
[1] s l a v l a n n ,
m a n a s n a gelir.

Almanlara

verdikleri

566

"1 " # 7 -

isimdir ki'

dilsiz

ark
Romann
sahibi ve imparatoru
bulunan
T r k padiah, ispanyolca unvann
kullanarak
( D o n k a r l o s ) d e d i i arl-Kent
in i m p a r a t o r l u u n u
da g a y r m e r u b u l u y o r d u . n k R o m a m p a
ratorluu, S l e y m a n m h u k u k u l a r n a gre tektir,
tecezzi etmez. te F r a n s u v a b u vaziyetten istifade
e m e l i n e d e r e k T r k ittifakn aktetmiti.
B e s i n c i a r l g e n i s a l t a n a t n n A v u s t u r y a ks
m m b i r a d e r i Ferdinanda
brakt. F e r d i n a n t Bo
h e m y a ( b u g n k e k - s l o v a k y a ) ve Macaristan
K r a l l k l a r m m varisi olan bir p r e n s e s l e e v l e n e r e k
b u k o m u l k e l e r i d e m e m l e k e t i n e i l h a k etti. V a
ka Macaristan artk T r k l e r tarafndan zaptedilm e k t e idi. F a k a t H a b s b u r l u F e r d i n a n t , b u v e r a
set d o t a y s i l e k e n d i s i n i M a c a r k i r a l s a n d n d a n
h a k k n istirdat iin m t e m a d i y e n T r k l e r l e ar
pacaktr. V e nihayet bu m c a d e l e y e bizzat m
p a r a t o r arl-Kent
d e m d a h e l e etti; f a k a t
Sultan
Sleymanla
ordular banda karlamad.
t a l y a d a P a p a n n c i s m a n d e v l e t i ile, b i r t a k m
z e n g i n ve tccar ehir c u m h u r i y e t l e r i (Ceneviz,
V e n e d i k gibi) v e c e n u p t a A r a g o n (spanya) Krat
l n a t b i o l m a k c i h e t i l e Beinci
arl a g e e n N a
poli v e S i c i l y a K r a l l v a r d . V e b t n t a l y a R o
ma mparatorluu aksamndand.
O s m a n l l a r orta A v r u p a y a ilerledikleri z a m a n
A v r u p a n n s i y a s t e k i l t ite b y l e d i r . B u t e k i
lt i y i a n l a l m a d k a O s m a n l l a r l a k a r k a n
ehlisalip ordularnn mahiyeti
riakkile
taayyn
e d e m e z . O s m a n l l a r i p t i d a T u n a c e n u b u n d a islav,,
m a c a r askerleri ve fransz valyelerde karla
tlar. B u n l a r s e v k e d e n P a p a n n n f u z v e s u l t a s
idi. S o n r a l a r A v u s t u r y a h a n e d a n n d a n m n t e h a p
i m p a r a t o r l a r n t o p l a d k l a r y i n e m t e a d d i t milliyet
567

lere m e n s u p ordularla Macar ovasnda, Transilvanya ve Avusturya dalklarnda uratlar. Papann

n f u z u n a o k tbi olan Lehliler de bu h a r e k e t l e r e
itirak ediyorlard. Hasl, X I I I n c asrdan X V I I I
inci asra kadar, Avrupada Osmanllara kar kan
kuvvet ekseriya btn Avrupay bir cephe olarak
temsil eden ve balarnda Papa ve imparator bu
l u n a n h r i s t i y a n l e m i idi.
OSMANL

M-

PARATORLU U N U N

TE-

EKKULU

A v r u p a f t u h a t B i r i n c i Murad
Hudavendigr
a dt. Lalapaa Gelibo d a n h a r e k e t l e E d i r n e y i ald. B u _
Lalapaa
u

r a s

o l d u

Edirneden sonra Filibeyi de zapetederken

Evranos ta G m l c n e y i a l y o r d u . F t u h a t d e v a m
ediyordu.
Demirta Makedonyada Manastr, Pirlepe ve
h a v a l i s i n i ; nce Balaban
Sof yay zaptettiler. O s m a n
l l a r R u m e l i y e g e t i k l e r i z a m a n B a l k a n l a r milt
t a n e v v e l k i Trak v e d a h a s o n r a Hun v e Avar isti
l v e m u h a c e r e t l e r i n d e n b a k a X u n c u a s r d a n
itibaren ark ve c e n u b R u s y a d a n gelen T r k l e r
le o l d u k a k e s i f b i r s u r e t t e i g a l e d i l m i b u l u n u
y o r d u . O s m a n l l a r n R u m e l i y i n i s b e t e n k o l a y zapt
etmeleri sebeplerinden b i n de b u b u r .
Karamanllara kar muvaffakiyetli
muhare
b e d e n s o n r a A n a d o l u d a da o s m a l l k e s i g e n i
letildi, B a l k a n l a r d a T r k l e r i n i l e r l e m e s i n d e n M a
carlar, Srplar, Bulgarlar, Ulahlar tela d e r e k
birletiler ve E d i r n e zerine y r d l e r . Mttefik
dmanlar, bilhare (Srp snd) denilen mahal
d e bir basknla i m h a edildiler. Bu malbiyetten
s o n r a mttefikler daha b y k bir ordu topladlar.
B o n a k l a r l a A r n a v u t l a r da b u h e y e t e g i r m i l e r d i .

T r k ordusu p e k zayf olduu halde mttefikleri

K o s v a d a m t h i b i r h e z i m e t e u r a t t ( 1 3 8 9 ) . Bi
rinci Murat m u h a r e b e m e y d a n n d a e h i t o l d u . Y l
d r m u n v a n v e r i l e n Birinci
Bayazt
zamannda
imparatorluk Anadoiuda daha ziyade byd. Ba
y a z t z a m a n n d a Emanel
Paleolo
idaresinde olan
Alaehir zaptolundu.
Aydn, Mentee, S a r u h a n
mkltsz ilhak olundu. K a r a m a n Beyi
Alet
tin i s y a n e t t i i n d e n A k a y c i v a r n d a v u k u b u l a n
m u h a r e b e d e K a r a m a n l l a r da m a l p e d i l e r e k
m e m l e k e t l e r i Osmanl Devletine ilhak
olundu.
T o k a t , S i v a s v e K a y s e r i d e Kad Burhanettin
den
v e S i n o p h a v a l i s i d e sfendiyar
Oullarndan
(andar Oullar) zaptedildi.
K o s v a m u h a r e b e s i n d e n s o n r a B u l g a r i s t a n ta
m a m e n igal edilmi v e Ulah h k m d a r Os
m a n l D e v l e t i n e v e r g i ile b a l b i r m a h m i
dere
c e s i n e indirilmiti. Macarlar buralar kendi m e m
leketleri a d d e t m e k t e 'olduklarndan T r k l e r l e tek
rar m u h a r e b e y e k a r a r vardiler. Macaristan Kiral
Zigsmunt
tarafndan idare edilen bir ehlisalip or
dusu Rumelide Tuna boylarnda. Nibolu civarn
da m a l p edildi. E h l i s a l i p o s d u s u n d a
Korkusuz
Jan
d e n i l e n Kont d Nver
(Comte de N e v e r s )
i d a r e s i n d e F r a n s z l a r da v a r d . B u b i r i n c i m a
l b i y e t t e n s o n r a M a c a r k i r a l d a h a b y k b i r or
d u i l e i k i n c i d e f a N i b o l u k a l e s i n e t a a r r u z etti.
B u defa F r a n s z l a r d a n b a k a A l m a n , L e h i s t a n ,
A v u s t u r y a , t a l y a , B a v y e r a ! R o d o s a s k e r l e r i v e
v a l y e l e r i M a c a r o r d u s u n u t a k v i y e e t m i l e r d i . s
tanbulu tazyik etmekte olan bir ksm T r k ordu
su seri y r y l e r l e N i b o l u n n d e g r n d ve
m t t e f i k l e r i kat' b i r m a l b i y e t e u r a t t ( 1 3 9 6 ) .
Bayazt
b u m u v a f f a k i y e t t e n s o n r a s t a n b u l u da

zaptetmei d n y o r d u . Hatta b u maksatla Bo a z i i n d e A n a d o l u s a h i l i n d e Anadoluhisar

namile
bir kale de yaptrmt. F a k a t a r k t a n g e l e n bir
t a a r r u z b u n a m u v a k k a t e n m a n i o l d u . T r k fati
hi Timurlenk,
yannda m e m l e k e t l e r i zaptedilen yir
mi k a d a r Anadolu beyleri oldu halde A n a d o l u y u
istil e t m i t i . M t e k a b i l e n Bayazt
v e Timur ida
r e s i n d e k i iki t r k o r d u s u A n k a r a c i v a r n d a m u
h a r e b e ettiler. O s m a n l o r d u s u n d a y a r d m c o l a r a k
8 0 0 0 kiilik bir Srp k u v v e t i de vard.
Timurun
o r d u s u d a h a k u v v e t l i idi. O s m a n l l a r m a l p ol
dular. B a y a z i t t a T i m u r a esir dt ( 2 0 t e m m u z
1402). Bayazdn felketinden kurtulan olu
b i r b i r l e r i l e post. k a v g a s n a tututular. E n b y k
ehzade
Sleyman
elebi
Bursay
brakarak
R u m e l i tarafna gemiti.
Timur Bursay yama
etti, v e O r t a A n a d o l u y a d n d . B a y a z d n o u l l a r
Sleyman,sa,
Mehmet v e Musada
birbirlerile dv
tler. Musa Rumeli tarafna h k i m oldu v e Ma
c a r K i r a l Zigsmunta
kar bir muzafferiyet kazan
dktan s o n r a s t a n b u l u m u h a s a r a e t m e k istedi.
F a k a t b i r a d e r i M e h m e t ile y a p t m u h a r e b e d e m a
lp oldu ve ldrld. M e h m e t elebi R u m l a r n
muavenetile kardeini y e n m i ' olduundan bir
mddet Bizansa kar mlayim davrand.
A n k a r a malbiyetinden sonra Osmanl Devleti
tehlike geirmiti. Yldrm Bayazdn oullarnn
b y k bir birbirlerile mcadele etmelerinden dev
l e t i n -birlii b o z u l m u t u . A n a d o l u S e l u k l e r i n i n
inhitatndan sonraki kark vaziyet daha berbat bir
surette t e k e r r r etmitir. O s m a n l Devleti muhtelif
ehzadeler arasnda i n k s a m a urad gibi Timurdan evvel lkeleri a l m a n sfendiyar,
Karaman,
Mentee, G e r m e y a n Oullar gibi k k beylik-

l e r de T i m u r u n t e v i k i l e t e k r a r c a n l a n m l a r d . B u :
dahil h a r p l e r v e k a r k l k l a r o n i k i s e n e d e v a m et
m i , n e t i c e d e Mehmet elebi g a l e b e a l a r a k d e v l e t i n ,
birliini iade etmitir. B u srada z m i r d e isyan
e d e n Cneyt
tedip e d i l e r e k ehir alnd ise de
osmanl domanmas Gelibolu nnde Venedikli
ler t a r t n d a n m a l p e d i l d i ( 1 4 1 6 ) . A n k a r a m u h a
r e b e s i n d e Mehmet
elebi n i n Mustafa
i s m i n d e birbiraderi kaybolmutu.
Kendisi veyahut
baka
birisi saltanat iddiasnda b u l u n d u . T a k i p edilince
S e l n i k t e R u m l a r a iltica etti. Mehmet
elebinin
olu
tkinci
Murat
evvel Rumlarn
kendisine
k a r s a l d r d k l a r S e l n i k t e k i e s i r b i r a d e r i Mus
tafa y a k a r
mcadele mecburiyetinde
kald.M u s t a f a , k e n d i s i n i t e n k i l i i n g n d e r i l e n ktaat
m a l p e d e r e k G e l i b o l u y u zaptettti. Y a n n d a k i
a s k e r l e A n a d o l u y u da k e n d i n e taraftar etmeealrken asker kendisini brakt v e Eflk yolu
z e r i n d e esir edildi.
kinci Murat
zamannda
s t a n b u l u zapt iin yaplan t e e b b s a k i m kald.
B i z a n s i m p a r a t o r u n a i s y a n e d e n Selanik, V e n e
diklilerin idaresine gemiti. B u sefer
Hamza
Paa kumandasnda bir osmanl ordusu Selnii
ald. B u n u m t e a k i p Y a n y a z a p t o l u n d u ( 1 4 3 1 ) . .
Macarlarla v u k u b u l a n m u h a r e b e iyi bir netice
v e r m e d i i n d e n B e l g r a t a l n a m a d (Segedin
mumlahast
12 t e m m u z 1 4 4 4 ) .
B u v a k a y i n e t i c e s i n d e kinci
Murat 14 y a n
d a k i o l u Mehmet
l e h i n e saltanat t e r k e d e r e k M a ~
nisaya ekildi. B u n d a n mitlenen Macarlar ve
U l a h l a r B u l g a r i s t a n istil e d e r e k V a r n a y a y a k l a
tlar. k i n c i M u r a t r i c a l i n i s t i r h a m z e r i n e t e k r a r
o r d u n u n k u m a n d a s n ald v e m t t e f i k l e r i m a l p etti. M a c a r K i r a l Ldislas
m u h a r e b e d e ld. k i n c i

M u r a t M o r a y zaptetti v e A r n a v u t l u k t a s k e n d e r
B e y d e n e n Kastriyoti
ile k a r l a t . V a r n a m a l
b i y e t i n i n a c s n u n u t m y a n M a c a r l a r Jan
Hnyai
.kumandasnda yeni bir ehlisalip ordusu topladlar.
Hnyadi
Janu
Tunay g e e r e k Srbistana girdi
ve K o s v a ovasnda t a h k i m a t y a n m a a balad.
T r k i e r ehlisalip o r d u s u n u da m a l p e d e r e k
Balkanlarda kati olarak yerletiler.
kinci Muradn Edirne civarnda vefatndan
s o n r a kinci Mehmet t e k r a r t a h t a g e l d i i v a k i t r t e
vsl olmutu (1451). H e r e y d e n evvel stanbulu
.almak istiyordu. O s m a n l lkesi Anadoiuda ve
R u m e l i d e g e n i l e m i o l d u u n d a n stanbul, dev
l e t i n tabi p a y i t a h t g i b i idi. s t a n b u l u n f e t n i n e
Atila z a m a n n d a T r k l e r t e e b b s e t t i k l e r i g i b i
b u n d a n s o n r a A r a p l a r da u r a m l a r , S e l u k l e r
de arzu etmiler v e k e n d i s i n d e n e v v e l gelen
O s m a n l h k m d a r l a r da b i r k a t e c r b e d e b u
l u n m u l a r d . kinci
Mehmet
b o a z k a p a m a k iin
vaktile Yldrm Bayazt tarafndan y a p l m olan
Anadoluhisar karsnda Rumelihisarn yaptrd
ve o vakte k a d a r g r l m e m i toplar dktrd.
( 1 4 5 3 ) s e n e s i n i s a n n d a m u a z z a m b i r o r d u ile
s t a n b u l u m u h a s a r a et'ti.
H a l i c i n S a r a y b u r n u ile G a l a t a a r a s n d a g e r i l
m i o l a n k u v v e t l i b i r z i n c i r ile k a p a t l m o l m a s
Osmanllarn t a a r r u z u n u gletiriyordu.
Sultan
M e h m e t b u m a n i i e v i r m e k iin B e i k t a civarn
da bir nok t a da n k a r a y a ektirdii y e t m i g e m i y i
karadan ararak Halice indirdi. 5 0 gn muhasa
r a d a n s o n r a Topkap
tarafnda bir gedik alm
olduundan u m u m h c u m yapld. K a r a tarafndaki stanbul
s u r l a r n C e n e v i z l e r , V e n e d i k l i l e r di
er ecnebiler ve Rumlar mdafaa ediyordu. H-

c u m esnasnda bir ksm a s k e r kale dehlizlerinin

birinden ieri g i r m i v e d m a n a arkadan taar
ruz ederek h c u m u n muvaffak olmasna yardm,
etmitir. B u suretle c e p h e d e n ve ierden yaplan
hcum sayesinde
R u m l a r v e y a r d m c l a r kat'
o l a r a k m a l p e d i l e r e k stanbul
zaptedilmitir..
Trklerin stanbulu zaptetmeleri 1 0 0 0 sene kadar
s r m olan ark
R o m a m p a r a t o r l u u n u Orta'
dan kaldrmt- s t a n b u l u n o vakit T r k l e r tara
f n d a n zapt c i h a n m u l b i r h d i s e o l m u t u r . B u
h d i s e orta zamanlarn
nihayeti olarak kabul edil
mi ve m e d e n i y e t v e i n s a n i y e t iin yeni bir dev
r i n b a l a m a s n d a t e s i r i o l m u t u r . T r k l e r o vakit:
R u m e l i d e tabi h u d u t o l a n T u n a y b u l m u l a r d r .
s t a n b u l u n zapt n e t i c e s i n d e T r k l k e s i n i n
o r t a s n d a , z a y f da o l s a , Bizans
mparatorluu
kalkm ve Trklerin bundan
sonra Avrupada
daha ziyade ilerlemeleri m m k n olmutur.
s t a n b u l u n T k l e r t a r a f n d a n fethi, a y n i z a m a n
da b t n A v r u p a n n v e h r i s t i y a n l e m i n i n o vakit,.
Osmanl mparatorluu tarafndan
malbiyeti
demekti.

Fatih,
stanbulu aldktan sonra Belgrat ms
tesna o l m a k zere btn Srbistan, Moray, Eflak
ve Budan, Bosna - Hersek, Arnavutluk lkele
r i n i i l h a k etti. E f l a k e e B u d a n d o r u d a n d o r u
ya m p a r a t o r l u a ilhak e d i l m e y i p h i m a y e y i a n d
rr bir ekilde hristiyan b e y l e r l e idare edilmitir.
Bu vaziyet X I X u n c u asrn ortasna kadar d e v a m
etti. B u n d a n s o n r a Zollern
ailesinden bir alman
prensi idaresinde birletirildi ( 1 8 6 6 ) v e e n n i h a yet ( 1 8 7 7 - 1 8 7 8 ) Osmanl - Rus m u h a r e b e s i n d e n
s o n r a m s t a k i l R o m a n y a K r a t l t e e k k l etti.

Fatih, A n a d o l u c i h e t i n d e K a r a m a n D e v l e t i n i v e
T r a b z o n d a k i R u m D e v l e t i n i zaptetti. E r z i n c a n ci
v a r n d a Otlukbeli
m u h a r e b e s i n d e kkoyunlu
ordu
s u m a l p edildi. B u s u r e t l e F a t i h z a m a n n d a
T u n a y a kadar R u m e l i d e yabanc bir idare kalma
m idi. A n a d o l u d a i s e F r a t n e h r i v e T o r o s l a r
hudut tekil edivordu.
Cem
vakas:
Y l d r m - B a y a z t t a n i t i b a r e n t a h t a g e e n padi
a h l a r n r a k i p s i z k a l m a k i i n k a r d e l e r i n i ldr
, m e l e r i det olmutu. Fatih b u adeti k a n u n h a l i n e
/ k o y d u : (Her k i m e s n e y e evldmdan saltanat m i y e s s e r o l a k a r n d a l a r n n i z a m l e m i i n katlet
!
m e k mnasiptir. E k s e r ulema dahi tecviz etmitir.
I
Annla amil olalar). Fatihten s o n r a b y k
olu
I
kinci
Bayazt
tahta g e i n c e l d r l e c e i n i bilen
k a r d e i Cem, h e m h a y a t m k u r t a r m a k v e h e m d e
l i y a k a t s i z b i r e l d e n taht a l m a k i i n B a y a z t ile
m c a d e l e y e giriti. M a l p o l u n c a e v v e l Msra
ve Rodos valyelerine kat ve b u r a d a n Papann
eline d t . P a p a , B a y a z t t a n a l d k l l i y e t l i p a r a
m u k a b i l i n d e Cem i z e h i r l e d i ( 1 4 9 5 ) .
ranla
.seferi:

muharebe;

ilik

propagandas

aldran

M a l p Uzun
Hasann
Akkoyun
arazisini
k s m e n O s m a n l l a r , k s m e n de ranllar almt. B u
suretle k k o y u n l u Devletinin kalkmasile ranla
komu olmutuk.
B i r T r k o l a n S a f e v ah smail,
mutaassp bir
idi. A n a d o l u d a T r k l e r a r a s n d a snTii y a y m a a
a l y o r d u . B u s e b e p l e , Yavuz Selim v e ah
smail

z a m a n l a r n d a aldran
da v u k u b u l a n b y k bir
m u h a r e b e d e (1514) ranllar malp olarak btn'
ark Anadolu U r m i y e glnden Frata kadar
z a p t e d i l d i . B u n d a n s o n r a d a Bitlis v a l i s i n i n a h a ,
Badat valisinin k e n d i l i k l e r i n d e n Padiaha iltihak
e t m e l e r i y z n d e n Kanun
Sleyman
ve
Tahmasp
z a m a n n d a da r a n l a i k i d e f a h a r p e d i l m i v e a r
k A n a d o l u d a n b a k a A r a p I r a k ( m e r k e z i B a d a t )
Osmanl lkesine ilhak edilmitir ( 1 5 3 3 - 1 5 5 5 ) .
Msrllarla
muharebe
ve Msrn
zapt:
S o n E y y u b h k m d a r n n zrriyetsiz vefat
z e r i n e M s r d a Aybey i s m i n d e b i r T r k k l e m e n
v e z i r h k m d a r ilan e d i l d i ( 1 2 5 0 ) . B i r m d d e t
s o n r a saltanata T r k k l m e n l e r i n kulland e r k e z
k l e l i i n d e n y e t i i n e Berklik
isminde bir k u m a n
dan geti ( 1 3 8 2 ) . Msr O s m a n l T r k l e r i bu er
kez k l e m e n l e r i n elinden almtr (1517).
Msr zengin bir memlekettir. O vakit Msr
k t a s n d a n b a k a F i l i s t i n v e S u r i y e de M s r a t b i
idi. C e n u b A f r i k a y o l u h e n z k e f e d i l m e d i i i i n
M s r en m h i m b i r t r a n s i t m e r k e z i idi.
Msr sultanlar, Msr g y a Badattan sonra
K a h i r e y e gelen A b b a s halifeleri n a m n a idare
ederlerdi. Fakat halifeler h i b i r e y e karmazlard.
M e k k e ve Medineyi idare eden M e k k e erifi de
M s r S u l t a n n a t b i idi.
O s m a n l - Msr harplerinin hakik saiki, Hicaz
su y o l l a r n n t a m i r i i i n F a t i h t a r a f n d a n M s r
Sultanna yaplan t e e b b s n reddi ve O s m a n l
m a h m i s i Zlkadir
Beylii (Mara) ilerine Msrn
k a r m a s deildir. B u n l a r a n c a k zahir b i r e r se
b e p t i r . B u n u , F a t i h , b i l h a s s a Y a v u z S e l i m i n ald
ran muzafferiyetinden s o n r a btn
mslman

m e m l e k e t l e r i n i O s m a n l idaresi altna a l m a k arzu

sunda ve cihangirlik siyasetinde a r a m a k lzmdr.
kinci
Bayazt
zamannda muvafakyetsizlikle
b a h y a n M s r s e f e r i Yavuz Selim
zamannda Su
r i y e , F i l i s t i n v e M s r n z a p t v e s o n h a l i f e Mte
vekkil
aldllahtan
( h i l f e t ) i n Yavuza
g e m e s i l e ni
h a y e t b u l m u t u r ( 1 5 1 7 ) . B u u n v a n n Yavuza
ge
m e s i takip e t m e k istedii c i h a n g i r d i k siyaseti iin
mhimdi. Yavuz Msrdan sonra Safevleri ortadan
k a l d r m a k ve Orta Asyay ve btn Akdeniz hav
zasn idaresine alarak b y k bir imparatorluk
k u r m a k n i y e t i n d e idi. H i n d i s t a n z a p t e t m e i d e
dnd rivayet olunmutur.
Kanun
Sleyman
tahta g e e r g e m e z evvel
Radosu ve Belgrad
zaptetti
(1521).
Belgrat
S r b i s t a n m muhafazas iin lzmd. Radosa da
ark Akdenizin emniyeti iin ihtiya vard.
X V I nc a s r n i l k n s f n d a R o m a - C e r m a n
mparatoru artken A v r u p a d a en kuvvetli bir h
kmdard. U m u m A l m a n y a n m mparatoru intihap
e d i l e n B e i n c i K a r l o s ( C h a r l e s - q u i n t ) s p a n y a , tal
y a m n bir ksmna, F r a n s a n n
imal ve arknda
baz a r a z i y e v e A v u s t u r y a n m da t a m a n n a sahipti.
Fransa ve Avusturya hanedanlar mcadelesinden
arlkene
kar zayf k a l a n F r a n s a Kiral Birinci
Fransuva,
Trkleri Macaristana kar harbe tevik
etti. M a c a r K i r a l k i n c i L a y u ( L o u i s ) a r l k e n i n
h e m i r e s i l e e v l e n m i v e k e n d i k z n da
arlkenin
kardei F e r d i n a n d a vermiti. M a c a r Kiral
Luinin
e r k e k e v l d o l m a d n d a n Ferdinant
k e n d i n i Ma
car tahtna varis addediyordu.
Lui, arlkenin
v e d a m a d Ferdinandm
yardm
larna g v e n e r e k T r k l e r e dmanlk ediyordu.
te F r a n s a , T r k l e r i M a c a r l a r a s a l d r m a k l a A l m a n

imparatoruna kar k e n d i n e bir mttefik b u l m u

tu. F r a n s a v e a r l k e n a r a s n d a k i m u h a r e b e l e r
T r k i y e n i n y a r d m e F r a n s a n n g a l e b e s i l e neti
c e l e n d i . Kanun
Sleyman,
M a c a r i s t a n d a Moha ta
b y k bir M a c a r o r d u s u n u mahvettikten sonra
p a y i t a h t o l a n Pete yi d e zaptetti v e M a c a r K r a t
ln k e n d i s i n e s a d k olan T r a n s i l v a n y a Kiral
Apoyiyanoa
verdi. Bir mddet sonra
Ferdinant
P e t e y i z a p t e t m i o l d u u n d a n b i r d a h a s e f e r edi
l e r e k M a c a r payitaht istirdat v e V i y a n a m u h a s a r a
e d i l d i . F a k a t h a z r l k kfi o l m a d n d a n m u h a s a r a
kaldrld. O r d u stanbula d n d k t e n sonra Fer
dinant tekrar Macaristana tecavz eyledi. B u sefer
Fransa hkmetinin tevikile dorudan doruya
arlkene
iln h a r p o l u n d u ( 1 5 3 2 ) . A v u s t u r y a ba
t a n b a a istil e d i l e r e k s t a n b u l a a v d e t e d i l d i .
1 Macaristan bundan
sonra bir b u u k asr
O s m a n l idaresinde kald.
2 Dier cihetten T r k ordularnn Avustury a d a m e g u l o l m a s n d a n istifade e d e n A c e m l e r
Tebrizi almlar ve taaruza gemilerdir.
3 ranllar m a l p edildii gibi B a d a t ve
B a s r a da b u sefer alnd. D e n i z d e de Y e n i c e v a r darh bir T r k olan v e korsanlkla A k d e n i z d e
b y k b i r h r e t k a z a n a n Barbaros
Hayrettin
(H
zr Reis) A l m a n i m p a r a t o r u n u n A k d e n i z d e k i don a n m a s i l e yapt m u h a r e b e l e r neticesinde T u n u s
ve Cezairde birok kaleler zaptetmiti.-Kanun
Sleyman, Hayrettim Kaptan Paa (byk amiral)
tayin e d e r e k
O s m a n l d o n a n m a s n da e m r i n e
verdi. Hayrettin, Afrika imalini f e t h e d e r e k Os
m a n l m p a r a t o r l u u n a i l h a k etti. P r e v e z e k a l e s i n i
m u h a s a r a e d e n V e n e d i k l i Andaryadorya
n n do
nanmas mahvedildikten
sonra btn Akdeniz
577

37

bir T r k gl olmutu. Osmanl mparatorluu

nun en parlak devri olan bu z a m a n d a Hindista
n a da b i r k a d e f a d o n a n m a g n d e r i l m i i s e d e
mspet bir netice alnamamt.
O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n en p a r l a k devri
K a n u n S l e y m a n z a m a n d r . O s m a n l D e v l e t i o za/
m a n d n y a n n en b y k v e en k u v v e t l i bir devleti
idi. H u d u t o k g e n i , r e f a h v e s a a d e t y e r i n d e idi.
Ordumuza, donanmamza kar duracak
hibir
kuvvet yoktu. Osmanl Trkleri eski dnyann

ktasnda hkim bulunuyorlard. O zaman medeni/ y e t v e i l i m i t i b a r i l e d e d n y a n n en m t e r a k k i m i l l e t i

j idik. Dardan
hibirey almyorduk. Ordu ve
.
m e m l e k e t i n m u h t a olduu h e r e y dahilde yapI
lyordu. Btn memleket zengindi, En kymetli
airler, limler, ressamlar, m i m a r l a r bu devirde
yaadlar. M i m a r Sinan, Baki ve Fuzuli bu zama>
n n a d a m l a r d r l a r . M a a m a f i s u i i d a r e , i r t i k p , sefai hat s a r a y d a kadn n f u z u v e T r k padiahlarile
evlenen ecneb kadnlarnn devlet ilerine m
dahaleleri bu devirde balamt. K a n u n S l e y m a nn ihtiyarladn gren Avusturya H k m d a r
; F r e d e r i k m u a h e d e y i b o z d u . K a n u n y e t m i yan
d a o l d u u h a l d e o r d u ile s e f e r e gitti. Sigetvar
zapt o l u n m a d a n K a n u n v e f a t etti ( 1 5 6 6 ) . K a n u n n i n
s o n z a m a n l a r d a S a d r a z a m o l a n Sokollu
Mehmet
Paa b y k b i r d i r a y e t g s t e r e r e k d e v l e t i n a z a m e t
ve satvetini hi olmazsa harice kar bir mddet
daha devam
ettirebildi. K a n u n d e n s o n r a
kinci
Selim v e nc Murat zayii v e l i y a k a t s i z a h s i y e t
lerdi. Devletin idaresini t a m a m e n S o k u l l u y a brak
tlar. S o k u l l u n u n
katlinden
s o n r a ( 1 5 7 9 ) mal,
a h l k v e a s k e r i n h i t a t ta b a l a d . K a n u n d e n s o n r a
devleti bizzat idare e d e c e k kabiliyette h k m d a r
578
:

lar g e l m e m i t i r . P a d i a h l a r b u n d a n s o n r a tama
m e n s a r a y k a d n l a r n n n f u z u altna g i r d i l e r .
H a r e m i n nfuzu israfa ve k a n u n ve nizamlarn
b o z u l m a s n a y o l at.
O s m a n l m p a r a t o r l u u , inkiafnn son n o k
tasnda b u l u n d u u z a m a n btn t r k l n de
e n a z a m e t l i d e v r e s i idi. F i l v a k i o s m a n l o r d u l a
rnn garpta Viyanaya k a d a r ilerlemesinden bir
m d d e t s o n r a Krkn
s a l t a n a t da H i n d i n b y k
bir k s m m zaptetmiti.
Moha ( 1 5 2 6 ) muharebesile Orta Avrupaya
girerken Osmanl. Trkleri
btn
orta T u n a
h a v a l i s i n i e l d e e t t i k l e r i g i b i Panipat
(1526) muha
r e b e s i l e H i n d e g i d e n Krkn
Trkleri
ndus ve
G a n j h a v z a l a r n a v e b t n O r t a H i n d e s a h i p ol
mulard.
imalde ise o z a m a n l a r Altmordu hanlar b
t n R u s y a n m m e t b u u ( S u z e r a i n ) idi. B u v a k a y i
ve a h v a l e istinaden (Drieault) diyor ki : " X V I m c
asr T r k l e r i n b y k asrdr. Adriyatik denizinden
Ganja, Bingale krfezine, Rus steplerinden
ve
T r k i s t a n d a n Arabistan ve;Afrika da s a h r a k u m l u k
larna kadar T r k k a v m i kendisine Arap mpa
r a t o r l u u n d a n , M a k e d o n y a m p a r a t o r l u u n d a n da
g e n i bir i m p a r a t o r l u k kurdu.,,
Filvaki islm tarihinde T r k devresinin gerek
siyas h a m e t v e asker azamet g e r e k s e servet ve
m e d e n parlaklk itibarile en y k s e k d e v r e s i X V I
nc asrdr.
*
O v a k i t O s m a n l t a h t n d a Kanun
Sleyman,
K r k n t a h t n d a Ekber
al b u l u n u y o r d u . L k i n
bu asrdan sonra Trklerin tevess ve medeniyeti
sekte ve tevakkufa u r a m v e X V I I inci asr son
ralarndan itibaren ricat ve inhitat balamtr.
0

:l
,
'.
I
I

. '
'i
I
I I
l
5

T r k l e r d e , t e v e s s h a r e k e t i d u r u r d u r m a z h
ristiyan Avrupallarn m u k a b i l taarruzu balad
v e T r k l e r i a m a n s z t a k i b e k o y u l d u l a r . T r k le
m i n i n i l k ricati, O s m a n l l a r n o k i l e r l e m i c e p
hesinde balamad. Daha imalde ve daha cenupta
bulunan T r k cepheleri tazyika dayanamadlar.
i m a l d e Altmordu
D e v l e t i d a h a s o n r a c e n u p t a Krknler
saltanat sarsld. lk b y k ricat ve inhill
b u g n k Rusyada sakin Trkler arasnda vukua
geldi. H k i m
olan Altnordu hanlar m a h k m
mevkiine, m a h k m olan Rus beyleri h k i m m e v kiine getiler.
R u s a r l t e e s s s etti. R u s a r l a r e s k i t a b i r l e
R u s k a a n l a r k e n d i l e r i n i A l t m o r d u a r l a r n n varisi addettiler,
kinci m h i m ricat Hint tarafnda yan
Krkn
s a l t a n a t c e p h e s i n d e v u k u a g e l d i . H r i s t i y a n Av
rupa dnyas T r k islm lemini arkadan kuat
m a k i i n H i n d e t a a r r u z e t m e k f i k r i n i ta o n b e i n c i
asrda* tasarlamt.
1 4 9 5 te A m e r i k a y k e f e d e n v e i n s a n i y e t e , m e
d e n i y e t e h i z m e t kastile h a r e k e t ettiini z a n n e y l e Kvristof Kolomp g a r p t a n g i d e r e k H i n d e v
sl" o l m u t u ; o b u s u r e t l e " T r k i s l m l e m i n i ar
k a s n d a n v u r m a k , b e i i n d e e z m e k i s t i y o r d u , , (Driyo).
-J
Hristiyan Avrupann T r k leminin imal ve
c e n u p c e p h e l e r i n d e m u v a f f a k i y e t l i b i r s u r e t t e iler
ledii z a m a n l a r d a bile m e r k e z i tekil eden O s m a n l
T r k l e r i bir asr kadar m u k a v e m e t edebilmiler
(tevakkuf devri) fakat
daha
sonra ilerde g
r e c e i m i z v e h i l e o n l a r da r i c a t a i c b a r
edil
milerdir.

dimiz

K a n u n S l e y m a n d e v r i n i n ( 1 5 6 6 ) ni^ayetindeOsmanl mparatorluu her

11683 1579) m

Parlak devrinin nihaye

tine varmt. B u n u n l a beraber idare
b a n a g e t i r d i i Sokullu
Mehmet
Paa
dahil v e
h a r i c i l e r d e k i m e h a r e t i l e d e v l e t i n e v k e t v e aza
metini vefatna k a d a r d e v a m ettirebilmitir. Sokullunun vefatndan ikinci Viyana muhasarasna
kadar geen zaman, Osmanl mparatorluunun
h a y a t n d a b u d e v i r d e b a z f t u h a t y a p l m ol
m a k l a b e r a b e r bir t e v a k k u f devri saylr. O s m a n
l m p a r a t o r l u u n u n i n h i t a t b a l a n g c o l a n t e v a k
kuf devrine girmesi birok sebeplerdendir. Bu
sebeplerin balcalar u n l a r d r :
1 O s m a n l Devleti, Avrupada, K a r a d e n i z v e
Akdeniz sahillerine yaylmakla daha
kuvvetli
d m a n l a r k a r s n d a kald. B u n d a n m a a d a Av
rupa; X V I nc asrdan itibaren b s b t n dei
m e e b a l a m t . K u r u n u v u s t a d e r e b e l i k l e r i ni
hayet b u l m u ve h e r y e r d e kuvvetli m e r k e z h
kmetler kurulmutu. Dier taraftan
Avrupa
( r e n a i s s a n c e ) v e din s l a h a t s a y e s i n d e p e k d e r i n
f i k r v e r u h i n k l p l a r a g i r m i d . V u k u b u l a n ihti
ralar ve keifler de Avrupa lemini maddeten ve
iktsaden ykseltiyordu. O s m a n l lemi ise btn
bu t e r a k k i amili' h a r e k e t l e r e y a b a n c kaldndan
karsna kan ve t e r a k k i etmekte olan hasmla
r n a n i h a y e t e k a d a r g a l e b e a l m a s m m k n ola
mazd. Bir de yeni keiflerle orta z a m a n l a r d a
Bahrisefitte b u l u n a n ticaret, A m e r i k a n n v e mitT

DEVR

[11 B u d e v r i n h k m d a r l a r u n l a r d r : 3 n c
Murat,
4 nc Mehmet,
1 inci A h m e t , 1 inci M u s t a f a , 2 inci O s
m a n , t e k r a r 1 inci Mustafa. 4 n c Murat,
brahim.

b u r n u yolunun kefile g a r b a intikal etmi ve Os

manl Devleti b u n u n haricinde kalmt.
2 - O s m a n l m p a r a t o r l u u , K a n u n d e v r i ni
hayetinde Avrupada Krm Hanln, Besarabyay,
Eflk ve Budan, T r a n s i l v a n y a (Erdel), Macaristan
ve btn Balkan yarmadasn
ihtiva ediyordu.
Afrikada msrdan b a k a Trablusgarp, Tunus, Ce
z a y i r O s m a n l i d a r e s i n d e o l d u u gibi Fata da bir
n e v i h i m a y e tesis o l u n m u t u . A s y a cihetinde ise
Kzldeniz ve U m m a n denizine kadar btn Ana
d o l u v e A r a b i s t a n T r k i d a r e s i n d e idi. B t n b u
v a s i i m p a r a t o r l u k g a y r i m t e c a n i s b i r h e y e t idi. B u
heyeti tekil eden baka baka unsurlar arasnda
birlii tutan baz sebepler, bilhassa madd amiller
b u l u n s a bile m t e r e k ve esasl bir ba yoktu.
3 D e v l e t i y k s e l t e n h a n e d a n , h k m e t ri
cali, y e n i e r i l e r , t i m a r v e z i a m e t e r b a b
Kanun
Sleyman
devrinden itibaren b o z u l m a y a balamt.
Mutlakyetle idare edilen Osmanl Devletinde
| h k m d a r l a r devlet m u a m e l t n n n a z m v e or
d u n u n k u m a n d a n i d i l e r . kinci
Selimden
sonra
hibir padiah sefere kmamtr. Bundan sonra
padiahlar v e ehzadeler t a m a m e n s a r a y a kapan
I mlar ve mrleri kadnlar
ve
haremaalar
j a r a s n d a gemitir. dare bana getirilen rical ise
iktidar ve liyakatile bu m e v k a gelmi adamlar
o l m a k t a n z i y a d e s a r a y m e n s u b i n i idiler. Y e n i e
riler de t a m a m e n b o z u l m u l a r v e siyasete kar
mlardr.
4 Eskisi gibi harp ganaimi
olmadndan
devlet, mal skntya d u a r o l m u v e sipahi te
k i l t n n e s a s o l a n t i m a r v e z e a m e t l e r e el uzatl
m t r . B u y z d e n b u t e k i l t ta b o z u l m a y a b a
lamtr.

T e v a k k u f devri, dahil ihtilller, ran h a r p l e r i

Avusturya ve Lehistan seferleri, Girit m u h a r e b e
leri v e s a r a y entrikalar v e k a d n l a r saltanat gibi
vukuat ve hadisatla gemitir.
A) D a h i l i h t i l l l e r Y e n i e r i o c a b o z u l
m a y a timar v e zeametler sarayn tesirde ehliyet
siz k i m s e l e r e v e r i l m e y e b a l a d k t a n s o n r a A n a
d o i u d a a s a y i b o z u l d u . Y e r y e r mill k y a m l a r
o l u y o r d u . Cell isyan denilen v e s a r a y aleyhin
de yaplan b u k y a m l a r zahiren kolaylkla berta
raf edilebilmiti. F a k a t , t e v a k k u f d e v r i n d e dahil
ihtilller k o r k u n bir ekil almt. B u ihtilllerin
bellibahlar Karayazc, Canbolat olu, Kalender
o l u , A b a z a M e h m e t P a a , V a r d a r Ali P a a i s y a n
lardr.
B u dahil isyanlar tenkil e d e r k e n
Kuyucu
Murat
Paann
1 0 0 , 0 0 0 kii k a d a r l d r d
rivayet olunmutur.
B)
r a n h a r p l e r i 1 5 7 6 da 5 4 s e n e s a l t a
nattan
sonra zevcesi
tarafndan
zehirlenerek
ldrlen
ah
Tahmasptan
sonra ran
altst
o l m u ve zayflamt. Sokullu harp taraftarlnn
nne
geemedi.
Muharebeye
karar
verildi
(1577). ran
m a l p oldu, A z e r b a y c a n
ve Da
stan
zabtolundu.
stanbul
musalhasmda
( 1 5 9 0 ) Tibriz havalisi, Azerbaycan, irvan,
Luristan ve Grcistan T r k i y e d e kald. B u suretle
Osmanl
hududu arkta Hazer denizine kadar
dayanmt.
B u n d a n s o n r a , r a n t a h t n a k a n Sah
Abbasn g a y r e t i v e A v u s t u r y a s e f e r i n i n
malbiyeti
dolaysile
rana kars elde edilen bu
muvaffa-

kyetlerin
semeresi
muhafaza olunamad.
ah
Abbas,
iki d e f a d a b t n k a y b e t t i k l e r i n i g e r i ald
( 1 6 1 8 - 1 6 1 1 ) . V e drt s e n e s o n r a da B a d a d i zapt
etti. B u t e c a v z n s e b e b i y e t v e r d i i h a r p 17 s e n e
srd (1622 - 1639).
B i d a y e t t e ah
Abbas
Musul ve
Diyarbekiri
d e a l d . V e f a t n d a y e r i n e g e e n ah Safi
liyakat
sizdi. D r d n c
Muradn
bizzat
idare
ettii
seferle, kaybedilen yerler geri alnd ( 1 6 3 9 ) .
Kasr
irin
Erivan, Azerbaycan
ran, Badat, Musul ve D i y a r b e k i r
Osmanllara
kald. B u g n
ranla aramzda mer'i olan hudut
Kasr
irin
muahedesinin
izdii
huduttur.
Yalnz
u farkla ki ranllara braklan
Erivan
ve
Azerbaycanm
bir ksm
Ruslara gemi
bulunmaktadr.

muahedesile

C) A v u s t u r y a seferi - N e m e u z u n seferi m u h
telif s e b e p l e r a l t n d a k t . ( 1 5 9 3 - 1 6 0 6 ) ; h a r b i n b i d a
yetinde Eflak B u d a n v e T r a n s i l v a n y a Beylikleri de
i s y a n e d e r e k A v u s t u r y a y a y a r d m ettiler. B u n a ra
m e n Eri v e Kane k a l e l e r i z a p t e d i l d i . Y e n i T r a n silvanya prensi elde edildiinden b u n u n vastasile
Eflak ve B u d a n isyanlar da n i h a y e t buldu. Da
ha sonralar Avusturyann Erdel meselesine mda
hale etmesi tekrar harbi m u c i p oldu (1663). Avus
turyallarn ok gvendikleri U y v a r (Neuhusel)
kalesi zaptedildi. A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i Macarist a n d a da ihtill k t n d a n A v u s t u r y a l l a r l a m u salha yapld (1664).
A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i M a c a r l a r n ihtill e t m e
leri v e O s m a n l h k m e t i n d e n y a r d m istemeleri
Avusturya
ile t e k r a r m u h a r e b e y i m u c i p
oldu
( 1 6 8 2 ) . M e r z i f o n l u Kara
Mustafa
Paann
srarile

yaplan bu harp, pek me'um neticelerle nihayet

bulmutur. Osmanl Devletinin Avrupadaki kom
ularna kar t e f e v v u k u n u n n i h a y e t e erdiini vazhan gsteren bu sefer, A v r u p a d a n
ricatimizin
balangcdr.
Kara Mustafa Paa, 2 0 0 , 0 0 0 kiilik bir ordu
i l e V i y a n a y m u h a s a r a etti, E f l a k v e B u d a n V o y
vodalar, Krm Han, T r a n s i l v a n y a Kiral ordularile birlikte O s m a n l o r d u s u n a iltihak etmilerdi.
Muhasara 6 0 gn srd.
Roma - Germen imparatorunun
Almanyamn
h e r tarafndan toplad a s k e r l e r ve bunlarla bir
l e e n L e h K i r a l J a n S b y e s k i n i n k u m a n d a ettii
L e h o r d u s u V i y a n a y k u r t a r m a k iin kotular.
Viyana garbindeki Tuna kprlerinin teminine
m e m u r e d i l e n K r m s v a r i l e r i n i n v a z i f e l e r i n i iyi
yapmamalar
y z n d e n Jan
Sbyeski k u v v e t i e r i
tarafndan O s m a n l o r d u s u an bir b a s k n a urad
ve ekilmeye m e c b u r oldu (1683).
Bu malbiyetten
sonra
Jan
Sbyeski n i n
t e v i k i l e O s m a n l m p a r a t o r l u u n a k a r b i r itti
f a k m u k a d d e s t e e k k l etti. A v u s t u r y a , L e h i s t a n ,
V e n e d i k v e R u s H k m e t l e r i b u ittifaka d a h i l ol
dular. Bu hareket, Avrupallarn T r k istilsna
k a r m u k a b i l t a a r r u z u idi.
D) L e h i s t a n seferi B u d a n v e K i r i m i n O s
m a n l h i m a y e s i n e g i r m e s i l e L e h i s t a n ile k o m u
o l m u t u k . D i n y e s t e r n e h r i a r a d a h u d u t idi. L e h i s tann B u d a n ilerine karmas Lehistanla m u h a
rebeye sebep oldu. Lehliler Ya ehri civarnda
m a l p oldular, Hotin kalesi zaptolunmad iin
L e h k i r a l n n teklif ettii s u l h k a b u l edildi ( 1 6 2 0 ) .
Daha sonra, Lehistanm U k r a y n a d a k i Sarkam

k a z a k l a r n a tecavz, Lehistanla ikinci defa h a r b i

mucip oldu (1672).
Podolya vilyeti ve Galiyadaki L e m b e r v e
Lobrin zaptedildi. P o d o l y a T r k i y e d e k a l m a k v e
U k r a y n a da T r k h i m a y e s i n d e K a z a k l a r a brakl
m a k artile m u s a l h a yapld ( 1 6 7 2 B u c a m u a
h e d e s i ) . Y e n i L e h k i r a l Sbyeski
muahedede mev
cut vergiyi v e r m e k
istemediinden harp
drt
s e n e d a h a d e v a m etti. V e n i h a y e t v e r g i d e n v a z
g e i l m e k suretile sulh yapld.
E) Girit m u h a r e b e s i H a c c e giden h a r e m aas S m b l Aann Malta korsanlar tarafndan
esir ve eyasnn Giritte satlmas ( 1 6 4 5 ) s e n e s i n d e
Girit adasna bir ordu karlmasna vesile oldu.
M u h a r e b e 2 5 sene srd. Girit adas Venediklilerin
e l i n d e idi. D e v l e t i n d a h i l i l e r i ' b o z u l d u u n d a n
ada az z a m a n d a z a p t o l u n a m a d . V e n e d i k l i l e r Girit
haricinde taarruza geerek anakkale boaz yakn i n d e k i adalar zaptettiler. Franszlar, Papa, Malta
valyeleri, s p a n y a Giritte V e n e d i k l i l e r e y a r d m iin
asker gndermilerdi. Buna ramen Kprl
Fazl
Ahmet P a a z a m a n n d a b t n a d a z a p t e d i l d i ( 1 6 6 9 ) .
F)
Kadnlar saltanat K a n u n S l e y m a n d a n
sonra, padiahlarn ahsan kabiliyetsiz ve ahlak
sz o l m a l a r s a r a y i n t r i k a l a r m a v e s a r a y k a d n
larnn t a h a k k m n e yol amtr.
Padiahlarn
o c u k v e y a deli o l m a s n d a n istifade e d e n v a l i d e
v e y a zevceleri saltanat srmlerdir. Nfuz kaza
nan saray kadnlar btn nasp ve tayinlere m
essir o l m u l a r v e israfata yol amlardr.
B u suretle nfuz k a z a n m ve saltanat s r m
olan saray kadnlarnn balcalar K a n u n Sley-

m a n n z e v c e s i a s l e n R u s Hurrem
Kadn; nc
M u r a d n z e v c e s i V e n e d i k l i Safiye v e b i l h a s s a B i r i n c i
A h m e d i n h a s e k i s i Ksem
S u l t a n idi. K s e m S u l t a n
a s l e n R u m idi, 6 p a d i a h d e v r i n i i d r a k e d e n b u
kadn, h a k i m i y e t i n i i d a m e iin o l u n u hali v e idam
v e t o r u n u n u z e h i r l e m e k t e n bile e k i n m e m i t i r .

.*.

RCAT DEVR
( 1 6 8 3 - 1 7 9 2 ) II]

Viyana malbiyetinden sonra, sark

.

. A.V1I m c a s r n o a a y e u e r m u e
ta
m a r e s m a e Kuvvem o r nuKume oan

iin

mtiK

v e Karaaemz

nata

T A

naneaan
v e nKian

stanouu

eae

e t m e k s t y e n nusya
a r k m e s e l e s i n i k e n c u enine
halletmek istiyordu. Kusyanm karsnda en uy u k r a k i p A v u s t u r y a d. K u s y a v e A v u s t u r y a b u
hususta u y u t u l a r v e z a m a n z a m a n
1urkyey
aralarnda p a y l a m a k m baz pro]eler de kararlardlar. Lakn, F r a n s a - Avusturya ve i s v e R u s y a r e k a b e t i v e P r u s y a v e I n g i d e r e n i n zt m e n faalleri R u s y a v e A v u s t u r y a n m a r k m e s e l e s i n i
eri bir surette k e n d i le hl e ri ne halle m n i oldu.
B u n u n l a b e r a b e r A v r u p a devletleri
arasndaki
m e n f a a t tearuzlar X V I I I ve X I X u n c u
asrlarda
Osmanl mparatorluunun
tedricen
ve mte
madiyen birok
arazi k a y b e t m e s i n e
m n i ol
mamtr.
O s m a n l Devleti, V i y a n a hezimeti zerine, aley
h i n e ittifak e d e n A y u s t u r y a , R u s y a , L e h i s t a n v e
V e n e d i k ile 15 s e n e urat. H e r mttefik devlet
[1] B u d e v r i n p a d i a h l a r u n l a r d r : 3 n c S l e y m a n
II inci A h m e t , II i n c i M u s t a f a , III n c A h m e t , I inci M a h
mut, III n c O s m a n , 3 n c M u s t a f a , I i n c i A b d l h a m i t .

...

....
s
j
I

bir taraftan
Osmanl mparatorluuna
hcum
ettiinden
trk
ordusu ayni zamanda bunlara
m u k a b e l e iin p a r a l a n m a y a m e c b u r oldu.
Avusturyallar Macaristanda, Venedikliler kara
ya asker kararak
Morada ilerlemekte
idiler.
R u s l a r K r m a , L e h l i l e r P o d o l y a y a t a a r r u z ettiler.
A v u s t u r y a l l a r , a z z a m a n d a Budini
ve btn Macaristan ve T r a n s i l v a n y a y zapt ve T u n a n n cenu
b u n a da g e t i l e r ( 1 6 8 9 ) . V e n e d i k l i l e r d e b t n
Moray, Atinay, hatt D a l m a y a v e B o s n a d a baz
y e r l e r i igal ettiler. A v u s t u r y a l l a r b t n S r b i s t a n
aldktan baka Sofyay ve dolaysile btn Balkan
lar tehdit ediyorlard. Padiahn riyasetinde, Edirnede toplanan divan, Kprl M e h m e t
Paann
o l u Fazl
Mustafa
Paann
sadarete getirilmesini
tavsiyeden baka birey yapamad.
S a d a r e t e g e e n Fazl
Mustafa
Paann
(1689)
ilk ii m e m l e k e t t e adl, m a l v e u m u m s l a h a t a
g i r i m e k oldu. Bu suretle halkn kalbini kazan
dktan sonra o r d u y u tensik ve taarruza geti.
Kprl,
btn Srbistan kurtard gibi ( 1 6 9 0 )
M o r a d a Venediklilere, K r m d a R u s l a r a kar da
baz m u v a f f a k i y e t l e r elde edildi. Fakat, K p r l
n n m u h a r e b e d e ehit olmas, btn
zayiatn
istirdad m i d i n i k r d . A v u s t u r y a ile h a r p ha
linde bulunan Fransann beraberce harbe devam
teklifi r e d d o l u n a r a k Karlofada m e h u r
Karlofa
muahedesi
imza olundu (1699). *
B u m u a h e d e y e gre, 2 5 senelik bir m t a r e k e
a k t o l u n u y o r v~ T a m u v a r vilyeti mstesna o l m a k
z r e . T r a n s i l v a n y a ve Macaristan A v u s t u r y a y a ; Mo
ra ve Dalmaya Venedie; Podolya Lehistana ve
Azak kalesi Rusyaya terkolundu. Bu muahede, Os
m a n l m p a r a t o r l u u n u ilk t a k s i m e d e n B e y n e l -

milel
bir ittifakn neticesi o l m a k itibarile
pek
mhimdir.
Karlofa muahedesinden
sonra bir mddet
d e v a m e d e n istirdat teebbsleri, aada grlecei vehile, muvaffak
olmam ve bilkis her
harp, kaybedilenleri
kazandracak yerde, yeni
zayiat m u c i p olmutur. R u s y a n m gittike tehlikeli
olmas ve Osmanl m p a r a t o r l u u n u n devleti k u v vetendirecek c i d d s l a h a t y a p m a m a s f e l k e t l e r i n
uzamasn mucip oluyordu.
B u s r a l a r d a s p a n y a taht v e r a s e t i m e s e l e s i n
den (1701-1713)
dolay btn
garb Avrupa ve
bilhassa Avusturya
g a r p t a m e g u l d . R u s y a da,
Baltk eyaletlerinin zapt iin s v e l e h a r p h a l i n d e
idi. L l e d e v r i n e t e s a d f e d e n b u f r s a t l a r k a r l d .
Bu zamanlarda
Trkiyenin
tabi mttefiki olan
svein yalnz ezilmesine m s a a d e o l u n d u u gibi
en mkltt z a m a n n d a
A v u s t u r y a y a da iliil
medi. Halbuki bir mddet sonra serbest kalan
Rusya ve Avusturya
Osmanl
mparatorluuna
tekrar taarruzda bir an gecikmediler.
R u s l a r n h u d u t l a r a t a a r r u z u v e T r k i y e y e il
tica e d e n
s v e K i r a l D e m i r b a arlm
srarlar
z e r i n e R u s y a y a iln h a r p edildi (1711).
Faik
k u v v e t l e r l e Byk
Petro
( Pirut) bataklklarnda
t a m a m e n s a r l d . Petro n u n k a r s Katerinin
entri
kalar sayesinde
Ruslar
byk
bir felketten
k u r t u l d u l a r . Petro e n a r a r t l a r l a s u l h a r a z i k e n
Baltac
Mehmet
Paa g a y e t h a f i f a r t l a r l a s u l h y a p t
(Pirut M u a h e d e s i 1711). R u s o r d u s u k u r t u l m u t u .
A v u s t u r y a ise, s p a n y a v e r a s e t i m u h a r e b e s i n
den s o n r a A v r u p a n n en kuvvetli devleti
olmu
tu. P i r u t m u v a f f a k i y e t i n d e n s o n r a g z e k e s t i r i l e n
V e n e d i e h a r p iln edilmi v e b t n M o r a kt'as

j
i
{

'NLA

i
J
|

'

f
|
I1
,

i
i
I

I
1
|
|
|
I

istirdat edilmiti. Avusturya, b u n a seyirci k a l m a k

istemediinden o da harbe girdi (1716). Harp O s
manllarn
malbiyeti
ile neticelendi. 1 7 1 8 de
imzalanan Pasarofa
m u s a l h a n a m e s i l e B a n a t kt'
as, Eflakin garp, S r b i s t a n m v e B o s n a m n
imal
ksmlar Avusturyallara verildi. Mora bize kald.
B u suretle Avusturyann, T u n a n m c e n u b u n a ge
m e s i m s t a k b e l istillar k o l a y l a t r a c a k t .
Pasarofa muahedesinden sonra Sadarete Da
m a t brahim
Paa
gemiti. O n iki sene sren
sadaretinde imara v e memleketi
iktsaden
yk
seltmeye a l t . b r a h i m P a a , R u s y a v e A v u s t u r
y a ile h a r p t e n k a m y o r v e m e m l e k e t i
ilerletme
ye gayret ediyordu. Bununla
beraber
brahim
Paa memleketi
cidd surette t e r a k k i y o l u n a s o k a m a m ve devletin servetini imar n a m n a kk
lere, s a r a y l a r a , e l e n c e l e r e s a r f e t m i t i r . b r a h i m
Paa devri Osmanl
t a r i h i n d e b u s e b e p l e Lle
devri d i y e y a d o l u n u r .
Maamafih b u devirde Avrupadan asr sonra
brahim
Mteferrika
tarafndan ilk matbaa alm
v e Yalovada bir kt fabrikas da kurulmutur.
brahim Paa haric
bir muvaffakiyetle m e v k n i t a k v i y e iin r a n a taarruz
ederek rann
garp ksmn a l m s a d a S a f e v h a n e d a n n n y e rine geen Nadir ah b u r a l a r n i s t i r d a t etmitir.
H u s u s h a y a t ve israf ^dolaysile b r a h i m P a a halk
nazarnda p e k dknd. Btn akrabalarn v e
m e n s u p l a r n y k s e k m e v k i l e r e y e r l e t i r m i t i . Patrona Halir
b a s m a toplad mutaassp halk isyan
etti. D a m a t brahim P a a idam^dlaTMTvaKkat bir
m d d e t i i n d e v l e t i d a r e s i n e hkim o l a n
Patrona
Halil
v e arkadalar da sonradan idam olundu.
B u n d a n s o n r a a r k p o l i t i k a s n d a R u s y a tama
590

^
\
\
\
\
j
\
\
J

m e n A v u s t u r y a ile mttefik o l a r a k h a r e k e t e t m i
v e T r k i y e y e defa h a r p amtr ( 1 7 3 6 , 1 7 6 8
ve 1 7 8 7 ) . Bu seferlerden birincisinde ve nc
s n d e A v u s t u r y a Ruslarla b e r a b e r h a r e k e t etmitir.
k i n c i s e f e r d e R u s y a y a l n z idi. H a r p s a h a s n d a .
Osmanllar g a l i p g e l m i l e r d i r .
B e l g r a a y a p l a n m u a h e d e l e r l e ( 1 7 3 9 ) i m a l Sr
bistan, Belgrat v e imal B o s n a istirdat o l u n d u . Azak
kalesi ruslarda kalmakla beraber, Ruslarn Karade
nizde ticar ve asker d o n a n m a l a r olmyacakt. B u
muahedenin
m d d e t i 2 7 s e n e idi. F i l h a k i k a , b u
m d d e t z a r f n d a s u l h d e v a m etti. A v r u p a b u m d
det zarfnda kanl m u h a r e b e l e r l e m e g u l o l d u u hal
de Osmanl
Devleti sk bir bitarflk m u h a f a z a
etmiti.
Belgrat muahedelerinin Aklinde Fransa Os
manl Devletine siyas yardmlarda bulundu; n k
.
Fransa Rusyanm ve Avusturyanm Balkanlara ve
K a r a d e n i z e i n m e s i n e m n i o l m a k iin T r k i y e n i n
zayiata uramasn menfaatlerine mnafi gryordu: B u devirde, F r a n s a n m arkla ticareti oktu.
F r a n s a n n b u tarz h a r e k e t i a y n i z a m a n d a iktisad
menfaatlerini m d a f a a iindi. F r a n s a bu tavassutunun mkfat olarak, e v v e l c e ald Kapitls
yonlar tecdit ve a h k m n genileterek ebedltir- i
di ( 1 7 4 0 ) . D i e r h k m e t l e r de, F r a n s z l a r a v e r i - I
len bu msaadeleri aldklarndan kapitlsyonlar I
d a h a s o n r a l a r d e v l e t i n i k t i s a d v e m a l h a y a t n d a f*
h a k i k b i r e n g e l t e k i l etti. T r k m i l l e t i , s i y a s e s a - J
retten o l d u u gibi b u iktisad v e mal esaretten de *
a n c a k Lozan d a k u r t u l d u .
Bununla beraber bu sulh devresinden, terakki
v e inkiaf iin hibir suretle istifade edilmediini
d e itiraf e t m e k l z m d r .

L e h i s t a n i l e r i n d e n , R u s y a ile 1 7 8 8 d e b a l a
y a n harp karada, smail kalesi civarnda trk or
d u s u n u n i n h i z a m v e e m e c i v a r n d a trk do
n a n m a s n n imhasile neticelendi. 1 7 7 4 de i m z a
o l u n a n Kk Kaynarca
m u a h e d e s i ile K r m m s
takil oldu. D i n y e p e r ile B u n e h i r l e r i a r a s n d a k i
arazi Ruslara verildi. Araziye mteallik bu a h k m
dan daha ar olmak zere Ruslar
Karadenizde
d o n a n m a b u l u n d u r m a k h a k k n aldlar ve dolam
b a l i f a d e l e r l e Trkiyedeki
btn Ortodokslarn h
misi vaziyetine
getiler.
R u s l a r n bir k s m hristi
yan tebaay h i m a y e y e teebbsleri Franszlarm
1 7 5 0 k a p i t l s y o n l a r n d a n m l h e m d i r . H a r b e iti
r a k e t m e m e s i n e m k f a t o l a r a k Bukovina
da A v u s t u r y a y a verildi. Rusya, Lehistan t a k s i m d e n s o n r a
K r m da igal v e i l h a k etmiti. Katerinir K r m d a
ve cenub Rusyada yapt nmayiler zerine
R u s y a y a h a r p ald ( 1 7 8 7 ) . M u a h e d e l e r i iktizasnca,
A u s t u r y a d a R u s y a ile b e r a b e r h a r e k e t etti.
Ruslar, K a r a d e n i z sahillerinde baz kaleleri v e
Avusturyallar da B e l g r a d zaptettiler. svein, T r k i y e n i n mttefiki sfatile R u s l a r a t a a r r u z u v e L e h
lilerin de ihtill e d e r e k h a r e k e t e g e m e l e r i R u s
larn ve Avusturyallarn istillarn d u r d u r d u . F r a n
sz ihtillinin b a l a m a s da n a z a r d i k k a t i g a r b a celbettiinden b u harp, O s m a n l mparatorluu iin
h e m e n zayiatsz d e n e c e k b i r t a r z d a bitti ( 1 7 9 2 ) .
T

Fransz

R079I9I9)m
li]

ihtilli

III n c

VI m c

ihtillin

dour-

Selim,

Mustafa

cit, A b d l a z i z , V i n c i M u r a t ,
Reat,

ve

^
harpler dolaysile Rusya ve
A v u s t u r y a bir m d d e t O s m a n l m

Mehmet.

I inci M a h m u t ,

II i n c i

Hamit,

V inci

AbdlmeMehmet

paratorluile megul olamadlar. htillin ihdas

ettii karklklar ve Napolyon istillar Viyana
kongresinde (1815) tasfiye olunmu ve Avrupann
siyas haritas yeni batan tanzim olunmutu.
Fransz ihtilli, Osmanl mparatorluunun ida
resinde ve Trk unsuru arasnda hemen hibir
in'iks yapmamt. Buna mukabil, bu ihtillin b
tn dnyaya yayd milliyet, hrriyet ve istikll
mefkureleri Osmanl mparatorluu hristiyanlar
arasnda yaylm ve runlar Avrupa devletlerinin
teviki ile kyam etmilerdir. Artk Rusya ve Avus
turya ark meselesini yalnz kendi lehlerine halle
decek mevkide deildiler.
Fransadan baka ngiltere ve Prusyada ark i
mes'elesinde birinci derecede amil oluyorlard. Bu j
vaziyet karsnda, hristiyanlarm istikllini temin I
etmek, devletlerin iine daha muvafk geldi.
XIX uncu asrn ilk senelerinden itibaren Ulah
lar, Srplar, Bonaklar, Bulgarlar, Yunanllar isyan
ettiler. Yunan isyan eski Yunan medeniyeti dola
ysile Avrupa ilim ve fikir muhitinde tevecch
uyandrd.
,
ngiliz ve Franszlarn Yunan ihtilline tevec
chleri, daha ziyade zayflam ve Ruslarn
eline dmek ihtimali tebarz etmi Devleti Os
maniye yerine Akdenizde Ruslara kar bir nok
tai istinat olmak zre, bir hristiyan devlet tekil
etmek istemelerindedir. Ruslar da teekklne
mni olamyacaklar bir devleti kendi taraflarna
celp iin teesssne yardm etmek zaruretinde
kalmlar ve bu suretle Yunan istiklline yardm
hususunda ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda
bir msabaka balamtr. Yunanllar alt sene s
ren mcadelede Morada malp edildiler. Fakat,
593

38

b u malbiyet btn Avrupay yukardaki sebep

l e r d e n dolay h a r e k e t e getirdi.
Fransz, ingiliz ve rus d o n a n m a l a r
Navarin
limannda osmanl
d o n a n m a s n m a l p ettiler.
B i r f r a n s z o r d u s u M o r a y i g a l etti. B i r r u s o r d u s u
da E d i r n e y e k a d a r ilerledi. E d i r n e m u a h e d e s i l e
( 1 8 2 9 ) Y u n a n i s t a n m istiklli O s m a n l D e v l e t i tara
f n d a n tannd. H e m e n a y n i z a m a n d a S r b i s t a n , Ef
l k v e B u d a n da m u h t a r i y e t k a z a n d . Y u n a n istikl
l i n i m t e a k i p i s y a n e d e n M s r V a l i s i Mehmet
Ali Pa
a d a M s r n m u h t a r i y e t i n i i s t i h s a l etti ( 1 8 3 0 - 1 8 4 1 ) .
Krm m u h a r e b e s i n d e (1856), ngiltere, Fransa
v e Sardenyanm mzaheretile Osmanl mparator
l u u n u n t a m a m i y e t i Paris
muahedesile (30 mart
1 8 5 6 ) t a a h h t altna alnd. B u n a r a m e n 1 8 7 5 te
B o s n a - H e r s e k ve Bulgaristan isyan zerine Rus
ya iln harp e d e r e k stanbula k a d a r geldi. Berlin
K o n g r e s i l e (13 t e m m u z 1 8 7 8 ) R o m a n y a , S r b i s t a n ,
K a r a d a mstakil oldular. Bulgaristan da m u h t a r
bir prenslik oldu. Tavassutlarnn bedeli olarak
ngiltere Kbrs, A v u s t u r y a B o s n a - H e r s e k i igal
etti.
- . V i y a n a b o z g u n l u u ve b u n d a n s o n r a k i fel
ketli harpler, baz ricalde slahat y a p l m a s v e Av
r u p a medeniyetine yaklalmas fikrini uyandr
mt. Bu maksatla bilhassa Viyana b o z g u n l u u n
d a n sonra, baz rical tarafndan s l a h a t a , giriil
mitir. Fakat, slahat y a p m a k istiyenlerin vukuf
s u z l u k l a r v e c r ' e t s i z l i k l e r i , b a l a n l a n i l e r i n ta
kip o l u n m a m a s ve haric gaileler doaysile tam v e
muvaffakiyetli bir netice elde edilmemitir. B u n u n
iindir ki Viyana b o z g u n l u u n d a n sonra, O s m a n l
mpatorluu h e m e n her harpte bir vatan paras
k a y b e t m e k t e devam etmitir.

Birinci Abdlhamit ( 1 7 7 4 - 1 7 8 9 ) devrinde ve

n c S e l i m ( 1 7 8 9 - 1 8 0 7 ) saltanatnn iptidala
rnda R u s y a n m osmanl ordusuna kar byk
m u v a f f a k i y e t l e r k a z a n a r a k K r m i s t i l ile K a r a denize k m a s ve bir taraftan d o n a n m a s i l e boaz
lar tehdit e t m e s i O s m a n l D e v l e t i n i o k zfa d
r d . B u n u n i i n d i r k i nc
Selim
zamannda
o r d u v e d o n a n m a n n v e i d a r e n i n cidd s u r e t t e s
l a h n a t e e b b s o l u n d u . F a k a t irtica v e ihtilller
tesirde m h i m neticeler alnamad.
kinci
Mahmut
z a m a n n d a ( 1 8 0 8 - 1 8 3 9 ) ise ye
nierilik ilga ( 1 8 2 6 ) v e baz slahata
giriildi.
M s r Valisi M e h m e t Ali P a a n n i s y a n t e c e d d t
h a r e k e t i n i h a y l i m k l t a u r a t t . Glhane
Hatt
Hmayunu
ile ( 1 8 3 9 ) k a n u n b i r d e v l e t tekil olu
naca vadedildi ise de b u f e r m a n n m e s n e t l e r i n d e
eski ananalardan, din tesirlerden azade kaln
mad ve bu fermann
vadettii
kanunlarn ve
slahatn ekserisinin tatbiki kabil olamad.
Krm harbinde Fransa, ngiltere ve Sardenyann yardmlarn mukabili olmak zre bilhassa
Fransa ve ngiltere
O s m a n l D e v l e t i n i n , hrsti
yan tebaaya msait baz slahat y a p m a s n talep
e t t i l e r ; B a b a l i , b u t a l e p l e r i is'af e t m e m e k
mevki
i n d e b u l u n m a d n d a n ( 1 8 5 9 ) hatt h m a y u n l a ,
b a z s l a h a t d a h a y a p l m a s e m r o l u n d u . B u hat,
Paris
m u a h e d e n a m e s i n i n bir m a d d e s i n e kayde
dilerek devlet, vadettii slahat tatbik z a r u r e t i n d e
brakld ise de ( 1 8 5 6 ) hattnda v a d o l u n a n husus
lar dahi t a m a m e n tatbik edilemedi.
Maamafih b u n a k s teebbslerin efkr bir
dereceye kadar hazrlad ve Osmanl Devletinin
siyas, idar v e a s k e r tekilatile itima h a y a t n d a
baz m h i m izler b r a k t i n k r o l u n a m a z .

Srf z i m a m d a r l a r n fikir ve e m e l l e r i l e A v r u p a
devletlerinin tesir v e t a z y i k l e r i n d e n ne'et e d e n
tanzimat hareketi, daha sonra Osmanl cemiyeti
n i n m n e v v e r t a b a k a s n d a n g e l m i t e s i r a t ile d e
kararak merutiyet hareketi ve merutiyet dev
resi balamtr (1876). Esasta zayf olan bu son
hareket Abdlhamidin
iradesile ve
kolaylkla
durdurularak yine mutlak ve ahs bir
idare
t e e s s s etti.
kinci defa m e r u t i y e t i n ( 1 9 0 8 ) ilnn m t e a
kip haric gaileler arttndan bu devrede
dahi
m h i m slahat yaplamad.
Din tesirinden
a z a d e lik, m e d e n
ve asr
k a n u u l a r k a b u l , h e r s a h a d a cidd slahat v e teebbsat yaplmas ve hakik terakki hamleleri,
Gazinin kuvvetile ve azimli iradesile a n c a k de
m o k r a s i y e m s t e n i t mill C u m h u r i y e t
devrinde
m m k n olabilmitir.
te, b u n u n i i n d i r ki m e r u t i y e t i n i k i n c i defa
ilnm m t e a k i p ( 1 9 0 8 ) bile O s m a n l Devleti kuv
vetli bir varlk tekil edememiti....
Osmanl hanedan bu neticeye varmak
iin
dmanlarla beraber yrmekten
ekinmediler.
Hakikatte inhill eden yalnz O s m a n l h a n e d a n
v e O s m a n l m p a r a t o r l u u idi. T r k m i l l e t i , a s l a
esareti k a b u l e d e c e k tynette deildi.

.
.
MT^EYET

Coraf t e v e s s v e takallsile belli?

siyaseti hariciye ve
dahiliye
vakalarnn teakubu yukarda ksaca
gsterilen O s m a n l Devletinin ahalisi nasl bir
h e y e t i i t i m a i y e t e k i l e t m i t i ? V e b u h e y e t i n si
yas v e idar tekilt, iktisad faaliyeti, h a r s sevi
y e s i nasl idi?
b

B u m e v z u , h e n z p e k az i l e n m i b i r t a k m
m e s e l e l e r d e n m r e k k e p t i r . B u m e s e l e l e r i n ilm
bir surette halli iin e v v e l hazinei e v r a k vesika
larndan vak'anvis hikyelerinden, ve
eslftan
kalma her nevi eserlerden bu meselelere mteal
lik m a t e r i y a l l e r i n i s t i h r a v e tasnifi, s o n r a
bu
membalarda bulunamyanlarn aranp bulunma
sna allmas v e n i h a y e t toplanan v e tasnif olu
nan materiyaller s a y e s i n d e terkib safhaya geil
mesi icap eder.
Byle bir m e s a i y e giriip neticesini almaya,
bu a n d e v a k t i m i z m s a i t deildir. U z u n z a m a n l a r
sarfn
istilzam e d e c e k
bu mesaiyi atiye
talik
ederek
imdilik m e v z u a
dair pek u m u m
bir
m a h i y e t t e baz n a z a r v e m t a l e a l a r iradile iktifa
ediyoruz.
Siyas O s m a n l camias, e v v e l v e orta z a m a n
larda grlen G a r p v e a r k mparatorluklar gibi
az v e y a o k m u t a a z z i b i r o k k a v m l e r i , b i r pa
diahn
h k m d a i r e s i n d e toplanm idi;
sul
tas e s k i a r k ,
eski
Roma
hkmdarlar
ve
E m e v A b b a s halifeleri gibi din bir m a h i y e t i d e
haizdi.
Padiahn tebaas, hatta k u l u saylan bu m u h
telif k a v m l e r d e n s i v r i l e r e k k m b i r z m r e , h
k m d a r n etrafnda bir nevi ruhan, asker
ve
mlk aristokrasi tekil ederek h k m ve iktidara
bilfiil i t i r a k e d i y o r d u . V i l y e t l e r d e m a h a l l f e o d a
l i t e f i l e n m e v c u t idi; b u n l a r da m e r k e z i n
hkm
ve iktidarna hissedar idiler. M e r k e z d e n vilyetlere
g n d e r i l e n b y k m e m u r l a r da m e r k e z i n zfn
g r n c e mahall feodaller v a z i n alyorlard. te
b u h k i m z m r e d i r ki k e n d i s i n e asl O s m a n l
namn vermitir. Mtebaki halk, k a v m isimlerde

T r k , Arap, R u m , E r m e n i , Srp... ilh isimlerile

yadolunuyordu.
Zmrei hkime, bu halk ktlelerinin arasnda
a d a l e t tevziile v e i d a r e ile u r a r , v e m e m l e k e t i n
asayi ve inzibatn temine alrd. B u n a m u k a
bil m u h t e l i f u s u l l e r l e o n l a r d a n v e r g i alrd. Z m r e i
h k i m e n i n , devlet masarifinin, hatt halk e k o n o
misinin m h i m bir varidat m e m b a da muzaffer
h a r p l e r i n g e t i r d i i g a n i m e t m a l l a r idi.
Osmanl mparatorluunun ftuhat
devirle
r i n d e o k m u n t a z a m , iyi talim v e t e r b i y e
gren
bir h a s s a k o l o r d u s u , d a h a d o r u b i r ifade ile i m
p a r a t o r u n muhafz- k o l o r d u s u ( G a r d e m p e r i a l e )
v a r d ki " Y e n i e r i , , n a m n tard. N v e s i , y e n i
eri kolordusundan
mteekkil byk
osmanl
ordular, X V inci ve X V I nc asrlarda
meden
d u y a n n en m k e m m e l askeri saylrd. O s m a n l
o r d u s u , hususile y e n i e r i kt'alar, h e r e y d e n ev
vel osmanl sultanile osmanl z m r e i
hkimesinin menafiini muhafazaya m e m u r d u .
T e b a a d a n alnan vergilerin ve h a r p l e r d e n ge
tirilen g a n i m e t mallarnn o u s a r a y v e z m r e i
h k i m e konaklarile yenierilerin masarifine kar
lk tekil ederdi. Muzaffer h a r p l e r i n tevalisi ink
taa u r a y p , kfi g a n i m e t m a l l a r
toplanmamaya
balaynca, sarayn, konaklarn ve devletin masa
rifine, varidat t e k a b l e d e m e z oldu. B t e a,
vergilerin artrlmal, sikkelerin taii
nikbete
u r a y a n z i m a m d a r l a r emvalinin m s a d e r e s i vastalarile kapatlmya alld.
Z m r e i h k i m e n i n , y a n i p a d i a h ile etrafnda
ki ruhan, asker v e m l k aristokrasinin v e m a
h a l l b e y l e r i n alt t a r a f n d a a z m e k s e r i y e t i
tekil
e d e n k a v m l e r h e r y e r d e o l d u u gibi b i r k a snfa

ayrlyordu. stanbulda ve dier ehirlerde korporasyonlar halinde t o p l a n m tccar ve esnaf var

d; e h i r h a r i c i n d e i s e k s m e n o s m a n l k a n u n l a r
mucibince timar ve zeamet sahiplerine ksmen
anane icab kendi
b e y l e r i n e v e a a l a r n a tbi,,
topraa yerlemi kyllerle gebeler yaard.
G e b e l e r i n det k a n u n l a r itima v e siyas te
k i l t l a r e s a s i t i b a r i l e m a h f u z v e m e r ' i idi. T i m a r
ve z e a m e t sahipleri k y ve kabile bey ve aalar,
mahall aristokrasiyi tekil eder ve b u n l a r da ky
llerden, kabile efradndan
osmanl
kanunlar
veya det ve a n a n e kanunlar m u c i b i n c e
muh
telif v e r g i l e r a l r , v e t b i l e r i n i t r l i l e r d e k u l l a
nrlard. O s m a n l o r d u s u n u n k s m i kllisi ite b u
bey ve aalarn kendi k y ve kabileleri efradn
dan t o p l a n m mahall a s k e r l e r d e n t e r k k p ederdi.
Padiahn
tebaas, itima
noktai
nazardan
b y l e b i r t a k m k s m l a r a a y r l d gibi din v e
m a h a l l n o k t a i n a z a r d a n o k m t e n e v v i idi. T e b a a
i s l m v e h r i s t i y a n o l m a k z r e iki b y k k s m a
ayrlyodu;
mslmanlar
s n n , i g i b i b a l c a
iki b y k m e z h e b e i n k s a m ettikten b a k a snnl e r i n v e ' i l e r i n t l i t a k s i m a t m e v c u t idi; b u din.
ve m e z h e b i karklklara bir de tarikat farklar
e k l e n e r e k , b s b t n etrefil bir hale gelmiti. Dev
letin r e s m dini i s l m , m e z h e b i d e s n n idi.
slm ahali lisan itibarile de o k karkt; im
p a r a t o r l u k t a o s m a n l l i s a n d e n i l e n mahlut l e h e - *
ki sarayda, z m r e i h k i m e arasnda r e s m daire
l e r d e , m a h k e m e l e r d e , m e k t e p v e m e d r e s e l e r d e isti
mal olunurdu. B u n d a n baka trke, arapca, acem
ce, k r t e , lazca, a r n a v u t a , i s l v c a v e r u m c a k o n u
an m s l m a n l a r
vard. Maamafih Osmanlca v e
t r k e e k s e r i y e t i n l i s a n idi.

H r i s t i y a n l a r a g e l i n c e o n l a r da m t e a d d i t m e z
heplere ve mtenevvi kavmiyetlere ayrlmlard.
Rum-ortodoks kilisesinden baka Ermeni, Kildan,
S r y a n , M e l k , Kpt.... i l h . g i b i b i r o k k i l i s e l e r
daha vard. Ve m e z h e b
taksim, alelekser kavm
taksime tekabl ediyordu; a n c a k ortodoks kilise
s i n d e R u m l a r d a n g a y r i Srplar, B u l g a r l a r , b i r k
sm araplar ve T r k l e r de girmi bulunuyorlard.
P a d i a h n hristiyan tebaas, r u m c a , srpca, bulgar
ca, e r m e n i c e , t r k e gibi p e k o k lisanlarla k o n u
an muhtelif cinsli adamlard. N i h a y e t h e r tarafa
dalm, spanyol jargonile konuan yahudiler
de vard.
Osmanl
padiahnn h k m idaresi altnda
toplanan
bu ok
kark mecmuann aksamn
birbirine e k l e y e n baz balar m e v c u t
olmakla
beraber,
ktlenin
heyeti
umumiyesi
kayna
m
ve y e r l e m i bir halde deildi.
Osmanl
memleketleri sakinlerini umumiyetle yekdieri
ne balayan bir ark harsnn, bir ark
zihni
, yetinin v c u d u inkr
o l u n a m a z . P a d i a h n tej baasmda
din, c i n s f a r k l a r n a r a m e n
hars
ve
; zihniyette bir m a b e h e t olduu
mahede ve
; tesbit olunabilir.
Fakat
bu kavmleri
biribirlerine
balayan
daha
mhim
amil
camiann
iktisad m n a s e b e t l e r i
olmutur. Osmanl trk
lisanile k o n u a n
hemen kamilen mslmanlar
dan terekkp eden hkim zmre
memleketin
| siyas,
idar, kaza
memurluklarile
ve
asker
amirliklerde
teayyrt
ederdi. Bir
ksm
rum
beylerde
her
mezhebin
ruhanleri de
devlet
m e m u r i y e t i g i b i b i r v a z i f e ifa e y l e r l e r d i .
Rum
Patrikinin
makam, osmanl
terifatnda
hayli
y k s e k t i . M e m l e k e t i n esas serveti olan h a y v a n -

clk v e ziraat, en z i y a d e T r k l e r i n , o n l a r d a n k a l a n
Srp
ve
Bulgarlarn ve bir ksm
Araplarn
e l i n d e idi. T i c a r e t v e s a n a y i d e
mslmanlarn
m h i m hissesi olmakla
beraber,
deniz kyla
rndaki e h i r l e r d e sakin olanlar, hususile deniz
ticaretinde
byk
mevki
tutuyorlard;
hele
garp iskelelerde ticarette ve gemicilikte ihtimal
birinci
mevkii
kazanmlardr.
Keza stanbul,
zmir, Kayseri. E r z u r u m gibi b y k
ehirlerin
s a n a y i e s n a f a r a s n d a R u m l a r , E r m e n i l e r az deil
di. B a z s a n a y i e z c m l e t a b a b e t , k e h a n e t , s a r r a f l k ,
madrabazlk, h o k k a b a z l k gibi ilerde Yahudilerin
m e v k i i e h e m m i y e t l i idi. B u s u r e t l e h s l o l a n i
b l m ve aralarnda cari mbadele,
muhtelif
din v e c i n s t e olan a d a m l a r , y e k d i e r i n e i k t s a d e n
lzumlu bir hale getirmiti. Alelhusus
osmanl
donanmasnn btn Ak ve Karadenizlerle, ap ve
hatt Hint denizlerine h k i m olduu
kuvvetli
ve azametli devirlerinde u m u m ticaret v e deniz
ticareti m h i m temettler getirirdi. B y l e nfuz
v e sultas h e r tarafta h r m e t v e itibar g r e n bir
memleketin tccarndan olmak, seyahat ve mua
meltta h e r trl teshilt temin eylerdi.
Ruhan
Osmanl saltanatna m e r b u t b u l u n m y a n rayalar
bile, m e n f a a t l a r icabi saltanat t e b a a s n d a n o l m a y
isterlerdi. Z i y n e t s a n a y i i n d e m h i m m e v k i tutan
E r m e n i l e r de padiah saraylarnn v e paa k o n a k
larnn daim satclar idiler. H k i m
zmrenin
s e r v e t v e refah, b u t c c a r v e san'at s a h i p l e r i n i n de
iyi k a z a n m a s n i n t a e d i y o r d u . Hasl, m s l i m v e
g a y r i m s l i m t e b a a n n m n a s e b a t , m e n a f i i n itira
k i n d e n dolay, a l e l e k s e r iyi giderdi. B u suretle
itima san'atlar, din v e mill u b e l e r
arasnda
iktisat y o l u ile bir n e v i m u v a z e n e ! v e t e s a n t

t e e k k l etmi, b u k a r m a k a r k ktlenin aksam

birbirine hayli balanm bulunyordu.
S u n u da
i l v e e t m e k l z m d r ki h e r h a n g i din v e cinsten
o l u r s a olsun, h e r tebaa, hatt y a b a n c bile sur bir
ihtida ile h k i m z m r e y e d a h i l o l u p , e n
yksek
mevkiye, sadaret m a k a m n a kadar
kabiliyordu.
Hele drt b u c a k t a n toplanma, h e r cins v e dine
m e n s u p c a r i y e l e r , srf z e k v e g z e l l i k l e r i s a y e
s i n d e p a d i a h n k a d n sfatile h k i m
zmrenin
banda en kudretli bir m e r c i
olabiliyorlard...
Ftuhat devrinde, imparatorlua
ilhak
olunan
Eflak, B u d a n , T r a n s i l v a n y a , Macaristan gibi beylik
lerin, krallklarn tekilt siyasiye v e itimaiyeleri m u h a f a z a o l u n a r a k , m a h m i devletler h a l i n d e
idare olunduundan buralarn h k i m
zmreleri
fetihten evvelki vaziyeti siyasiye v e itimaiyelerini
gaip etmemilerdi. Yukarda sylediimiz vehile
u m u m bir surette bir ark hars, bir ark zihniyeti
memaliki osmaniyenin eski aksamnda, Anadolu,
R u m e l i v e S u r i y e d e m e v c u t olmakla b e r a b e r Osm n l - T r k hars, b u ksmlar da d a h a m u a h h a r
zaptolunan ksmlar da h k m ve n f u z u altna
alp b i r l e t i r m e e m u v a f f a k o l m u deildir. Os
m a n l - T r k hars, bariz din vasflarla
aristokratik temayllerde hristiyan tebaaya pek
az tesir ettikten b a k a muhtelif
cinslere
sup m s l m a n tebaay bile bir araya
toplayafnamstr
Esas T r k olan O s m a n l harsnn baz unsur
lar Araptan, A c e m d e n , R u m d a n alnmt. O s m a n l
lisan v e edebiyatile din abideler, saray terifatile
din m u s i k i , O s m a n l h a r s n n e n m u z e l e r i o l a r a k
alnabilir. O s m a n l h a r s n n b u iltikat ( e k l e k t i k )
m a h i y e t i n e r a m e n m u h t e l i f din v e c i n s t e n olan

t e a b a a o n u t a m a m a n b e n i m s e m i deildi. Hatt
bizzat T r k l e r i n bile b y k ktlesi
kendisinin
d a h a basit v e (orijinal) h u s u s v e mill
harsile
y a y o r d u . M a a m a f i h b y k ehirler ahalisi, h a n g i
cins ve dinden olursa olsun, osmanl
harsnn
bir derece tesirine kaplmlard. Gayri mslim
v e g a y r i T r k air v e e d i p l e r az o l m a k l a b e r a b e r
musikiinaslar hayli vard; medreselerde
hatmi
ktp etmi Anadolulu Rumlar, Ermeniler ender
deildi: O s m a n l m i m a r i s i n i n t e k m l n n , alelhusus teferruatnn tatbikatna her cins ve dinden
ustalar alyordu.
O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n h a r s v e i k t i s a d s.
seviyesi, X V I nc asrda, m e r k e z v e garb A v r u p a - j
ya m t e f e v v i k o l d u u p h e s i z d i r ; hatt X V I I inci ]
asr ortalarna kadar bu t e f e v v u k u n u bsbtn [
elden k a r m a z . Fakat X V I I I inci asrda A v r u p a \
harsan ve iktsaden
u m u m i y e t l e ark, hususi-1
yetle O s m a n l camiasn epey geride brakmtr./
B u hars ve iktisad m u v a z e n e n i n b o z u l m a s d r
ki O s m a n l D e v l e t i n i n siyas zf ve inhitatn m u
cip oldu; ve O s m a n l
Devleti siyaseten zayfla
dka iktsaden ve h r s e n de d y o r d u . Hasl
b u iki n e v i amil, m t e k a b i l e n
messir olmu
lardr.
Nihayet
X V I I I inci asr sonlarnda Devleti
O s m a n i y e n i n inkraz ve taksim vetiresi pek sarih
o l a r a k b a l a m v e X I X u n c d a s r s o n l a r n d a isedevletin zf a d e t a haleti nez'i a n d r a c a k
ekle
g i r m i t i r . B u b i r , b i r b u u k a s r d a , c a m i a y e n iyi
b a h y a n iktisad b a l a r z l m tebaa arasnda
itiraki m e n a f i d e n mtevellit tesant ortadan kalk
m, sultann tebaas o l m a k hibir cidd m e n f a a t
teminine,
yaramaz
bir hale g e l m i ,
Osmanl

s.
|

lars hususiyet ve kudret ve kymetini kaybet

miti. Bata g a y r i m s l i m tebaa o l m a k zre, Gayritrkler bu camiadan ayrlp karak kuvvetli garp
devletlerinin himayesi altnda mstakil varlklar
y a p m a a hi olmazsa y i n e onlarn
himayesile
O s m a n l sultanlar idaresi altnda imtiyazl bir vazi
yeti iktisadiye ve s i y a s i y e k a z a n m a a alyor
lard. B u dahil t a h a v v l , h a r i c i n tevali e d e n a r
darbelerde nihayet Osmanl
mparatorluunun,
X X inci asr birinci r u b ' u n d a devletin
bsb
tn paralanp tarihe k a r m a s n a k a d a r
devam
etmitir.
G a r b n ark, m e r k e z v e garb A v r u p a dev\ deerinin Osmanl mparatorluuna tefevvukunda
\
\ belki en m h i m
amil,
buharn
kefolunarak
I sanayie tatbik edilebilmesi olmutur. B y k sanayi
/
l ve sermaye karsnda arkn ve
Osmanllarn
i k k , e s n a f v e el s a n a y i i b i t t a b i r e k a b e t e d e m e z d i .
,
! B u h a r gemilerine kar, yelkenlilerle yara
Byk
sanayi
medeniyeti
OsmanlI larn k k sanayie mstenit madd ve m a n e v
/
I m e d e n i y e t l e r i n i ykt. B t n iktisad istihsal
ve
W mill mdafaa aletlerinin garptan
satnalmmas
I m e c b u r i y e t i , O s m a n l c a m i a s n n b e y n e l m i l e l ti
car m u v a z e n e s i n i b o z d u ; b i n n e t i c e dahil s a n a y i
I : | ve ticaret mtemadi b u h r a n l a r a m a r u z k a l d ; ne
j
devlet, ne halk b o r s u z g e i n e m e z bir hale d'
t. D m a n d a n a l m a n fikir, u s u l v e aletle, d
m a n d a n alman mal kuvvetle dmanlara m u k a
b e l e gitgide i m k n s z b i r ekil ald. te b u a z m
iktisad s u k u t u n neticesi olarak, O s m a n l siyas
m e s s e s e s i de yklp dald.

lamazd.

Bununla
:ruh k u v v e t

b e r a b e r t r k l n cisman, fikr v e
ve kudreti dalan imparatorluun

asl T r k k s m n k u r t a r m y a kifayet etti: Y e n i :

T r k Devleti, ite b u k u d r e t i n yaratt b i r varlk
tr. M u a s r s i y a s e s a s l a r a i s t i n a d e n k u r u l a n
Tr
kiye Cumhuriyetinin
z i m a m d a r l a r v e ahalisi Os
manl m p a r a t o r l u u n u n inhitat ve inkraz sebep
lerini iyi tetkik e d e r e k o s e b e p l e r i n ileride dahi.
m e s s i r o l m a m a s iin l z m g e l e n t e d b i r l e r i al
m l a r d r v e b u g n de a l m a a alyorlar. 5 0 - 6 0
asrdanberi medeniyetilik ve devletilikteki kud
retini i z h a r v e irae e d e n T r k milletinin tabi bir
mmessili olarak bugn Cumhuriyetin
banda
b u l u n a n Gazi Mustafa
Kemal
Hazretlerinin
dehas
b u n d a n s o n r a dahi en isabetli tedbirlerin bulu
nup alnacana ve muvaffakiyetle tatbik o l u n a
cana bir zamandr.

12.

TRKYE

CUMHURYET

(1923)
B i r i n c i Reisicumhur:

Qa i
Z

Mustafa

Kemal

T r k milleti, g e m i z a m a n l a r d a b a n a g e e n
sllelerin bozulmasn mteakip daha b y k bir
h a m l e ile, d a h a b y k d e v l e t l e r k u r m u t u . O s
m a n Oullan, T r k milletini idare etmek, liyakat,
ve kabiliyetini oktan kaybetmilerdi.
U m u m m t a r e k e d e , T r k milleti, b t n c i h a n
tarihini kaplyan m a z i s i n d e g r m e d i i b y k bir
felkete uramt. M e m l e k e t i n h e r tarafn igal
eden muzaffer dman ordularm tardedip ms
takil mill bir T r k D e v l e t i k u r m a k i m k n n ak
lndan geirenler h e m e n yoktu.
T r k milletinin m u h a r e b e
meydanlarndaki:

k a h r a m a n l n bildii k a d a r ihtiya v e dertlerine

v k f o l a n Mustafa
Kemal
bu azimle Anadoluda,
milletin bana g e e r e k m c a d e l e y e balad (1919).
T r k m i l l e t i , Mustafa
Kemalin
b a y r a altnda
t o p l a n m a k t a v e istikll m c a d e l e s i n e
atlmakta
t e r e d d t e t m e d i . M i l l e t , Mustafa
Kemalin
iaret ve
davetile, A n k a r a d a toplad B y k Millet Meclisi
i l e ( 2 3 n i s a n 1 9 2 1 ) m u k a d d e r a t m b i z z a t e l i n e al
d . B i h a k k n Gazi
u n v a n n a l a n Mustafa
Kemal
btn d n y a y hayrete d r e c e k bir sratle b
t n d m a n l a r t a r d e t t i v e Lozan d a Trk
istiklli
ni b t n d n y a y a t a n t t ( 1 9 2 2 ) .
O s m a n Oullarndan ve hibir faydas olmyan
H i l f e t t e n T r k l e r i k u r t a r a n Mustafa
Kemal,
Cum
h u r i y e t i d e t e s i s etti ( 2 9 t e r i n i e v v e l 1 9 2 3 ) . C u m
h u r i y e t i n r i y a s e t i n e i n t i h a p o l u n a n Gazi,
birok
inklplarla T r k milletini h a k i k t e r a k k i v e inki
a f yoluna soktu.

BAKILAN
Abel

KTAPLAR

Hovelaque

La

Barthold

Linguistique

Adrianoff (A.

V.)

y Azi'u

V i b o r k i iz D n e v n i k o v
gannkh
Albertini

Kur-

Biurin

Praskopok

(E.)

L'Empire
Alred

Romain

L a T e r r e et

Autran

Blanchard

Yenisei

du

Introduction a l'histoire des

(Ch.)

Lexique

dans

pro-

d'Asie

L'Asie

texte

(A.)
Centrale.

Bricout
L'Histoire des
B r c h n e r Ed.

(W.)

La

Quesdu

Kegons.-'

Klimaschwankung|en

Bedeutung

Alttrkischen

mon

Globe

I. II

der

Indo - Euro-

tion de D e s s e c h e m e n t

B a n g ( W . ) v e V o n G a b a i n (A.)

Die Historische

Ra-

gol

S u m e r i e n et I n d o - E u r o p e e n

Barthold

Origines

Boutquin

Turfan

Fadlallah

Bovat(Lucien)L'Empire

de

(Ch.)

Trchische

din

peennes

Canaan.
Autran

de

shid ed
Les

Mediterraneen

M i n e u r e et N o t a m m e n t

Mongol
Blochet

Jusqu'ii

le S e m i t i q u e

cilt,

Blochet

1,

2, 3

bables M e c o n n u s

Geog.

VIII inci

1929

fascicule

De Quelques vestiges

Drevniye

ve Grenard

niverselle,

(Ch.)

Autran

Svedenii

obitayikh

II S r e d n e y A z i i v

l'Homme

Tarkondemos;

(J.)

Sobranye

Vremena.

R.)

Inscription de

Sredni-

'

Narodakh

Maury

Aspelin (1.

(W.)

Otet o Poezdke V

und

In-

Vlkerwanderungen

schriften
B a r t o n (G.)
Hitite Studies
Barthold (W.)
Ulug

Bek; Yego

C a v a i g n a c (E.)
Le m o n d e
Mediterraneen
j u s q u ' a u IVsiecle a v a n t J.C.

Vremya

C a v a i g n a c (E.)
Histoire du Mande. Prolegomene
C a h u n ( L.)
Origine
Touranienne
l ' i d i o m e qui a p r e c e d e
France
l e s langues
ryennes

et d e s e s R e l a t i o n s a v e c
les P a y s E t r a n g e r s , 4 cilt
1920
Dezobry, Bachelet
Dictionnaire
General de
B i o g r a p h i e et d ' H i s t o i r e

de
en
a-

Delaporte
La

Mesopotamie

Clement Huvart
L a P e r s e A n t i q u e et la Civilisation Iranienne.

D h o r m e (O. p.)
L a n g u e s et E c r i t u r e

Cauvet
La f o r m a t i o n C e l t i q u e d e
la N a t i o n T a r q u i e

Donner
S u r l ' o r i g i n e d e l'Alphabet
Turc.
D u r y (Victor)

C e r g i (G) L ' U o m o ,
Chavananx
Le Cycle T u r c
animaux
Cohen
Les
( 17
hors

L'Europa

H istoire cies

Romains

De Gerood
D i e H u n n e n der Vorcnrestlcher / e t
F o u g e r e s (Cmstave)
L e s v r e m e r e s vivlstons
G a b r i e l (A.)
Les
antiquites
Turques
d'Anatolie.
Garstang
T h e Hitite E m p i r e
G l o t s (G.)
La c i v i l i s a t i o n e g e e n n e

des douzes

(M.)
langues
du
monde
c a r t e s et u n e
Liste
de texte

C h a r b o n n a u x (J.)
L'art e ' g e e n n e
Chavannes (Edouard)
D o c u m e n t s s u r les
kiue Occidentaux

Semi-

tiques

Tou-

1923

C o n t e n e a u (Q.)
Les tables royales d'Our
( R e v u e de i'histoire d e s
religions)

G a r s t a n g (J.)
L'Empire

Hittite

Graffunder
Ethymologie

C o n t e n e a u (G.)
L e s T a b l e s d e K e r k o u k et
les o r i g i n e s de la civili-

E t r u s q u e de

n o m de R o m e
Gowen (Herbert H.)
Histoire de 1 Ase
Granet (Marcel)
La c v h s a t o n Cn n o s e

sation Assiriyenne
Cordier (Henri)
H i s t . G e n e r a l e de la C i h n e

Grousset (Renee)
Hist. de l ' E x t r e m e
2 cilt 1 9 2 9

Orient

De G u i g n e s
T r k l e r i n u m u m i tarihi
(Trke tercemesi)
Hedin ( S v e n )
T r o u g h Asia
Huntingtoh ( Ellsworth)
The riversof ChinesseTurkestan and the dessication
of Asia
Huntington (E.)
Civilisation a n d e l i m a t e
bninnedim
Kitabil fihrist
Inchauspe
S u r l ' o r g i n e et les affinites
de la l a n g u e B a s q u e e t en
p a r t i c u l i e r s u r sa declination

J v a n i n ( M . J.)
Cengiz Han ve Timurlenk
z a m a n l a r n d a M o n g o l , Ta
tar v e O r t a A s y a k a v m l e rinin harp san'atlarna ve
i s t i l l a r n a dair
J u l i e n (S. A.)
Documents Historique sur
les T u k i o u e
Julien (Stanislas)
M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s
occidentales ete. V o y a g e s
des Pelerins Boudhists
J e a n (Ch. F.)
S m e r et A k k a d

J e a n (Ch. F.)
La L i t t e r a t u r e d e s B a b y l o n i e n s et d e s A s s y r i e n s
J a r d e (A)
La f o r m a t i o n du
Peuple
Grec
Karst (J.)
G r u n d s t e i n e u n d e i n e r Mittellndisch- Urgeschichte
K l a p r o t h (J.)
R e c h e r c h e s s u r la M i g r a t i o n
des Peuples
Klaporth (J. V . )
A b h a n d l u n g b e r die S p r a e h e u n d Schrift d e r U i g u r e n
K o n e f f (D.)
Yakutlarn hukuk
hayat
( Rusa)
Kostroff (N. A.)
Yakutlarn
rf
hukuku
(Rusa)
Kozloff ( P . K.)
T r u d i E k s p e d i t s i i I. R o s .
Geog. Obstva S o v e r e n nay.
L a n i e r (L.)
L'Asie. C h o i x de L e c t u r e s
de Geographie.
Langdon
E x c a v a t i o n at K i s h
L e v s c h i n (A.)
D e s c r i p t i o n d e s h o r d e s et
des steppes des KrghzKazak
Lomakin
T r k m e n l e r i n rf h u k u k u
(Rusa) .

Lenorment

Hist

(Franais)

Lartiant (F.)
Les civilisations
de l'Asie
Marius
Les

Parker
l'Orient

Ancienne de

ancienes

Mineure

Fontane

Tartars Pauthier

Years

of

1853

L' U n i v e r s , n

cildi

1853

Eugene

L e s r a c e s et l'Hist,

Malestsk (N.)
O.AvyazTurkskkh
1

H.)

1924

Poussin

Malet ( A . ) ve lsaac (I.)

L O n e n t et la G r e c e

(E.

Thousand

Pittard

Asiatiques

" ,

A.

'

L o i s ele la.

Tamgs

S m e n a n U

Les o n g n e s . tssae d histore Ancienne du Japon.

lee 1 i n d e

1930

^L'ArtHittite
P r z e w o s s k i (S.)
Nntp d'Archenlnoip
n e et

vripn

Hittite

P u m p e l i y (R )
ExDoration
in T u r k e s t a n
of 1 9 0 3
tExxp e d
a i t o n
D

M A

LRCHINRANTIQUE

1927

Radloff (W.)
Aus Sibirien

Ivlaspero ( F l e n r i )
L a c h i n e 2 cilt
Messerschmidt
Sibirskie

Radloff ( W . ) , Melioranski

G )

niki v K o s c h o -

civilisation

( P 1

1TrtPhnW ,.
B

YVTTTE

L A r t P h e n i c i e n t . a u XV i l l e
secle avant (J.
M

De

danTLx

eh.)
Empires

M o r g a n ( J a c q u e s de)
L'Hurnanite Prehistorique
Mller (Auoust)
D e r i s h a m in M o r g e n
benland
M l l e r ( W . F. K . )
U y g u r i c a I - V.
Moret (A.)
Histoire de l'Orient

(P.)

Drevne Turkskiye Damiat-

Drenvosti

Moret ( A . )
L a Nl
et la
Egyptienne
Montd

1925

( D

A-

Tsaydame

Radloff (W.)
K u d a t k u - Bilik des Y u s u f
chass - Hadschil aus Bala
sagun
Radloff (W.)
Die D e n k m l e r v o n
Tsaydam

Koscho

Ratzel (F.)
Antropogeographie
Reclus (Elysee)
L ' h o m m e et la

Terre

Reclus (Elysee)
Geographie niverselle
VII

inci cilt

1882

Renan (Ernest)
Histoire du peuple

d'Izrael

Rivet

(P)

ethnologischen

Sumerien

et

Samokvasoff
Sbornik

Oceanien

(D.)

Vombrey

Obimago

Sibirskikh ino
Semple

graphischen

prava

rotsef

Turko

of

Geographical

environnement
Sommar

(F.)
Forschun-

und

ein

manuscript-

f r a g m e n t in T r k i s c h e r Sprache aus Turfan

Spelero

(L.)

Les Tepes Hittitesen

Nord.Un

Syrie

b r o n z e Ffittite

de l'Europe

des

peuples

avant

Jesus-

(R.)

S u r la d i s s e m i n a t i o n
peuples

Zu Uiguren

(G.')

r u i n s of

Kho-

E-

Outline

of

(A.

Collection

Tovvostin

des

Prehistoriques

Minusink
de

l'orhon

dechifree

(W.)
and

their

neighbours.
Wolley
Les

(Leonard)
Sumeriens

study

Ancient
Zumoffen

(P.)
s u r la

langue

merienne

su

ol

Races

Near

des

Peuples

a v a n t les

n i c i e n s L ' g e d e la

Das Trkenvolk

in

seinen

Phe-

pierre
T.

d'Aassyriyologie

d'Archelogie

(H.)

the

( G.)

La Phenicie

Revue

in

East

L'annes Sosiologique

Uyfalvy
L'Emigration

Ti

Worell ( H.)

(W.)

Inscription

N.)
Pamyatnik

The Assyrians

M.)

Antiquites

Etudes

(I.

mura
VVigram

tan

Varnbery

The

Nadgrobni

Sandburied

Toscanne

de

d a n s le m o n d e

Weselowski

Frage

(urel)

Thomsen

geog-

no m

history

(W)

Tallgren

du

geo-Asiatique
Wells

Christ
Schott

Weill

raphique

(ch.)

Ethnographie

de

des

Volkes

(A.)

christliches

manichasches

Kleinasiatische

Stein

Culture

Tatarischen

Von Le coq
Ein

gen

du

(H.)

Die primitive

(E)

Influence

Steur

undethno-

Beziehungen

l u m e VII

VII
et

Orientale vo-