T.C.

ULATIRMA BAKANLII
DEMRYOLLAR, LMANLAR,
HAVAMEYDANLARI NAATI GENEL
MDRL

GEOTEKNK
TASARIM ESASLARI

ANKARA, 2007

NDEKLER
1

ZEMN PARAMETRELER........................................................................................... 11
1.1
Kohezyonlu (killi) Zeminler ...........................................................................................11
1.1.1 Drenajsz kayma dayanm (cu) ............................................................................... 11
1.1.2 Deformasyon Modl .............................................................................................. 12
1.1.3 Efektif Kayma Direnci As () .............................................................................. 14
1.2
Kohezyonsuz (Kumlu) Zeminler ...................................................................................15
1.2.1 Kayma Direnci As () ......................................................................................... 15
1.2.2 Deformasyon Modl (Es) ....................................................................................... 18
1.3
Zemin Yatak Katsays .................................................................................................21
1.3.1 Dey Yatak Katsays: Kv;...................................................................................... 21
1.3.2 Yatay Yatak Katsays: Kh........................................................................................ 22
KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES ........................................................... 27
2.1
Kaya Ktle Snflamalar...............................................................................................27
2.1.1 Tnel Kaya Snflamas (Q) ..................................................................................... 28
2.1.2 Jeomekanik Snflama (RMR) ................................................................................. 31
2.1.3 Kaya Ktle Snflamas Sistemleri ve Parametre Tayini .......................................... 33
2.2
Kaya Ktlesinin Dayanm ............................................................................................35
2.2.1 Salam (intact) Kayann Dayanm.......................................................................... 35
2.2.2 Eklemli Kaya Ktlelerinin Dayanm ........................................................................ 37
2.2.3 GSI nn RMR ve Q kaya ktle snflama sistemler ile ilikisi ................................... 40
2.2.4 Hoek ve Brown yenilme ltlerinin kullanlabilecei ortamlar................................ 46
2.2.5 Kaya Ktle Parametreleri ........................................................................................ 47
2.2.6 Literatrde Yeralan Kaya Parametreleri .................................................................. 49
SI TEMELLER ........................................................................................................... 59
3.1
Tama Gc................................................................................................................59
3.1.1 Genel....................................................................................................................... 59
3.1.2 Kohezyonlu Zeminlerde Uygulamalar ..................................................................... 62
3.1.3 Kohezyonsuz Zeminlerde Uygulamalar................................................................... 65
3.1.4 Eksantrik Ykl Temeller......................................................................................... 68
3.2
Oturmalar .....................................................................................................................69
3.2.1 Genel....................................................................................................................... 69
3.2.2 Ani Oturmalar .......................................................................................................... 70
3.2.3 Konsolidasyon Oturmalar ....................................................................................... 73
3.2.4 Kohezyonsuz Zeminlerde Oturma Hesap Yntemleri ............................................. 79
DERN TEMELLER ...................................................................................................... 87
4.1
Tekil Kazn Tama Gc ..........................................................................................87
4.1.1 Emniyetli Gerilmeler ................................................................................................ 87
4.1.2 Zemin Destei ......................................................................................................... 87
4.1.3 Kazk Kapasitesi...................................................................................................... 87
4.1.4 Ampirik Tama Kapasitesi Hesab ......................................................................... 93
4.1.5 Dinamik akma Direnciyle Tama Kapasitesi Hesab ........................................... 94
4.2
Kazk Gruplarnn Tama Kapasitesi...........................................................................94
4.3
Doygun Kohezyonlu Zeminlerdeki Kazk Gruplarnda Oturmalar.................................95
4.4
Negatif eper Srtnmesi ............................................................................................97
4.5
Kazklarn Yanal Ykler Altnda Davran ...................................................................98
4.6
Kazklarda Eksenel Yk Transferi Deplasman (t-z) Erileri ....................................103
4.7
Kazklarda U Yk Deplasman ilikisi ...................................................................103
4.8
Yumuak Killerde Yanal Tama Gc.......................................................................105
4.9
Kumlarda Yanal Tama Gc ...................................................................................106
YARMALAR VE DOLGULAR ..................................................................................... 109
5.1
Yarmalar.....................................................................................................................111
5.1.1 Genel..................................................................................................................... 111
5.1.2 Kohezyonsuz Zeminlerdeki Yarmalar.................................................................... 111
5.1.3 Kohezyonlu Zeminlerdeki Yarmalar ( Silt ve Killer) ............................................... 112
3

5.1.4 Kaya Yarmalar...................................................................................................... 112

5.2
Dolgular ......................................................................................................................112
5.2.1 Dolgu evleri.......................................................................................................... 112
5.2.2 Oturmalar .............................................................................................................. 113
6
STNAT DUVARLARI ................................................................................................ 117
6.1
Yatay Zemin Basnc Katsays ..................................................................................117
6.2
Zemin Basnc ve Yanal Birim Deformasyon Etkisi ....................................................117
6.3
Aktif Zemin Basnc ....................................................................................................118
6.4
Pasif Zemin Basnc ..................................................................................................119
6.5
Duvar Srtnmesi.......................................................................................................120
6.6
Srarj Ykleri ............................................................................................................120
6.7
Rijit stinat Duvarlar ...................................................................................................121
6.8
Esnek stinat Duvarlar ...............................................................................................124
6.8.1 Ankrajl Esnek Duvarlar......................................................................................... 124
6.8.2 Konsol Esnek Duvarlar.......................................................................................... 125
6.8.3 Szmaya Kar Taban Stabilitesi ........................................................................... 125
6.9
Genel Stabilite Analizi ................................................................................................125
7
ZEMN SIVILAMA ANALZ VE NLEM YNTEMLER.......................................... 133
7.1
Zemin Svlamas Deerlendirme Raporu Kapsam .................................................133
7.2
Svlaabilir Zeminler ..................................................................................................133
7.3
Zemin Svlamas Tetiklenme Analiz Yntemleri ......................................................134
7.3.1 SPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi .............................................................. 135
7.3.2 CPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi.............................................................. 137
7.4
Svlamaya Kar Gvenlik Says ve Svlama Sonras Zemin Performansnn
Deerlendirilmesi........................................................................................................138
8
ZEMN YLETRME YNTEMLER ....................................................................... 147
8.1
n Ykleme ...............................................................................................................149
8.2
Ta Kolonlar ...............................................................................................................153
8.3
Dinamik Kompaksiyon................................................................................................157
8.4
Temel Enjeksiyonu .....................................................................................................159
8.5
Jet Enjeksiyonu ..........................................................................................................163
8.6
Derin Kartrma .........................................................................................................165

EKLLER
ekil 1.1. Standart Penetrasyon N Deeri ve Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Stroud
1974)..................................................................................................................................... 11
ekil 1.2 SPT N Deeri ile Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Terzaghi ve Peck, 1967, ve
Sowers, 1979)....................................................................................................................... 12
ekil 1.3. Standart Penetrasyon N Deeri ve Hacimsel Skma ndisi, mv likisi (Stroud,
1975)..................................................................................................................................... 13
ekil 1-4 Efektif Kayma Direnci As ile Plastisite indisi arasndaki iliki (Terzaghi, 1996).. 14
ekil 1.5 SPT N Deeri ile Efektif Kayma Mukavemeti As likisi (Peck vd.,1974) ........... 15
ekil 1.6 imentosuz Kumlarda SPT N60 ile Efektif Kayma As likisi (Coduto, 1994 .... 16
ekil 1.7. qc, vo, likisi (Robertson ve Campanella, 1983) ............................................ 17
ekil 1.8. qc, vo, ve likisi (Durgunolu ve Mitchell,1974).............................................. 17
ekil 1.9 Es, N60 ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Stroud, 1989) ............................ 18
ekil 1.10. Es, SPT N ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Menzenbach, 1967) ........... 19
ekil 1.1. imentosuz Normal Konsolide Quartz Kumu in Sekant Modl (Robertson ve
Campanella, 1981)................................................................................................................ 21
ekil 1.2. Kil ve Kum Zeminler in Yaklak Dey Yatak Katsays Deerleri ................... 22
ekil 2.1. Kaya ktle snflamasndan yerinde deformasyon modl Em tayini ..................... 34
(Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ......................................................................................... 34
ekil 2.2. Statik deformasyon modl Ektle, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar .......... 35
(Barton, 2002) ....................................................................................................................... 35
ekil 2.3. Hoek-Brown yenilme ltnn uygulanabilecei kaya ktle koullar ................. 47
(Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ......................................................................................... 47
ekil 2.4.GSI nn ve mi sabitinin farkl deerlerine bal olarak etkin kohezyon ve etkin isel
srtnme asnn deiimi (Hoek, 1998). ............................................................................ 48
ekil 3.1.Terzaghi Tama Gc Teorisi Gme Modeli....................................................... 59
ekil 3.2.Terzaghi Tama Gc Faktrleri........................................................................... 60
ekil 3.3. Skempton Nc Tama Gc Faktr (Craig 1988)................................................ 63
ekil 3.4. Peck v.d. (1974) Tarafndan nerilen Tama Gc Abaklar .............................. 66
ekil 3.5. Konik Penetrasyon U Direncinden Zemin Tama Gc (NAVFAC,1982 ........... 67
ekil 3.6.Tama Gc Faktr (Biraud 1992)...................................................................... 68
ekil 3-7 Ekzantrik Ykl Temellerde Etkili Temel Boyutu .................................................. 69
ekil 3.8. A1 ve A2 Faktrler (Das,1984)............................................................................ 71
ekil 3.9. Denklem 3.20'de Tanmlanan Faktrleri (Das, 1984) ...................................... 72
ekil 3.10. Oturma Hesaplarnda Esas Alnacak Gerilmeler ................................................ 74
ekil 3.11 Yk Yaylm .......................................................................................................... 76
ekil 3.12. niform Yklenmi Daresel Alan Altndaki Dey Gerlmeler iin Etki Deerleri77
ekil 3.13. niform Yklenmi Dikdrtgen Alann Kesi Altndaki Dey Gerilme ............. 77
ekil 3.7. Rijit Temeller Altnda Gerilme Dalmlar ............................................................ 78
ekil 3.8. Etki Alan Derinlii ZI (Craig 1988)........................................................................ 80
ekil 3.96. Iz Faktr (Frank, 1991) ...................................................................................... 81
ekil 3.10. Denklem 3-39 de Verilen ekil Faktrleri 2 ve 3 (Baguelin, 1975) ................... 82
ekil 4.1. Daneli Zeminlerde Tek Kazk Tama Kapasitesi ................................................. 88
ekil 4.1.. (devam) ............................................................................................................... 89
ekil 4.2. Kohezyonlu Zemindeki Tekil Kazk Yk Tama Kapasitesi Hesab ..................... 90
ekil 4.3. Yanal Yatak Katsays Deiim Katsays ............................................................. 92
ekil 4.4. Kazk Gruplarnda Oturma .................................................................................... 96
ekil 4.5. Yanal Ykl Kazklar in Tasarm Kriterleri ........................................................ 100
ekil 4.6 Yanal Yk ve Moment Uygulanm Kazklar iin Tesir Deeri (Durum I. Esnek
Balk veya Sonu Mafsall Durum ....................................................................................... 101
ekil 4.7 Yanal Yklenmi Kazk iin Tesir Deerleri ......................................................... 102
(Durum II. Yer seviyesinde dnmeye kars mesnetlenmi .................................................. 102
ekil 4.8. Kazklarda Tipik Eksenel Yk Transfer -Deplasman(t-z) Erileri ........................ 104
ekil 4.9. Kazklarda U Yk Deplasman (Q-z) Erileri .................................................... 104
ekil 4.10. C1, C2, C3 Katsaylar ......................................................................................... 106
ekil 4.11 k Deerleri.......................................................................................................... 107
5

ekil 5.1 Tipik Oturma Plakas............................................................................................ 114

ekil 6.1. Kumlu zeminlerde Duvar Deplasmann Zemin Basnlarna Etkisi ..................... 118
ekil 6.2. Aktif Zemin Basnc Katsays, Ka, Ka nn yanal bileeni Kah ................................ 119
ekil 6.3. Pasif Zemin Basnc Katsays, Kp, Kp nin yanal bileeni Kph ............................. 120
ekil 6.4. Nokta ve izgi eklindeki Srarjn Duvarda yaratt Yatay Gerilme ................ 121
ekil 6.5. stinat Duvarlarnn Tasarm Kriterleri ................................................................. 123
ekil 6.6 Genel Stabilite Analizi .......................................................................................... 125
ekil 6.7 Ankrajl Esnek stinat Duvar Tasarm Kriterleri.................................................... 126
ekil 6.8 Ankrajl Duvarlarda Moment Azaltma Katsays ................................................... 127
ekil 6.9 Esnek Konsol Duvarlarn Tasarm Kriterleri ......................................................... 128
ekil 6.10 Taban Kabarmas veya Kaynamasna Kar Gerekli Palplan Boyu ................. 129
ekil 7.1 nce daneli zemin karmlarnda Seed vd. (2003) tarafndan nerilen svlaabilirlik
koulu.................................................................................................................................. 134
ekil 7.2 Derinlie kar verilen rd deerleri (etin ve Seed, 2004) .................................... 135
ekil 7.3 su,r/v' ile N1,60,CS arasndaki Stark ve Mesri (1992) tarafndan nerilen iliki ....... 139
ekil 7.4. Tokimatsu ve Seed (1984) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon ilikileri
............................................................................................................................................ 140
ekil 7.5 Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon
ilikileri ................................................................................................................................ 141
ekil 7.6 Topografyayla ilgili tanmlayc deikenler.......................................................... 142
ekil 8.1. n Ykleme Mekanii ......................................................................................... 149
ekil 8.2. Dey Dren Yerleimi ......................................................................................... 151
ekil 8.3. Radyal Konsolidasyon zm .......................................................................... 153
ekil 8.4 Oturma azalma faktr, (Van Impe ve De Beer, 1983) ...................................... 154
ekil 8.5 Oturma azalma faktr, n (Priebe, 1976)............................................................. 155
ekil 8.6. Kohezyonsuz Zeminler in Ta Kolon Sonras yileme Miktar (JGS,1988) ..... 156
ekil 8.7. nce-orta Taneli Siltli Kumlar (200 nolu elekten geen <%15) in Ta Kolon
Sonras yileme Miktar...................................................................................................... 156
ekil 8.8 Svlamaya kar gvenlik says deerini FL = 1.0 deerine ulatrmak iin gerekli
alan oran ............................................................................................................................ 157
ekil 8.9 Dinamik kompaksiyon ilemi ................................................................................ 157
ekil 8.10 Dinamik kompaksiyon ileminde etki derinlii (Mitchell, 1981)........................... 158
ekil 8.11 Ana Enjeksiyon Tipleri........................................................................................ 160
ekil 8.12. eitli Enjeksiyon Yntemlerinin Dane apna Gre Uygunluu...................... 161
ekil 8.13 eitli enjeksiyon malzemelerinin zeminlerin dane aplarna gre girebilme
limitleri................................................................................................................................. 161
ekil 8.14 Jet enjeksiyonu ilemi ........................................................................................ 163
ekil 8.15 Temel Jet Enjeksiyonu Sistemleri ...................................................................... 164
ekil 8.16 Deiik zeminlerde beklenen jet enjeksiyon kolonu aplar ............................... 164
ekil 8.17 Derin kartrma tekniinde kolon teknii ........................................................... 166
ekil 8.18 Belli bal derin kartrma uygulama ekilleri .................................................... 166
ekil 8.19 Zemin stabilizasyonu iin derin kartrma ......................................................... 167

TABLOLAR
Tablo 1.1. Tek Eksenli Ortamda Deformasyon Modl (Lunne, 1997) ................................. 14
Tablo 1.2. Deiik Zemin Cinsleri in Deerleri................................................................ 20
Tablo 1-3 Kohezyonsuz zeminlerde nh deerleri .................................................................. 23
Tablo 2.1.Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas............... 29
(Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 29
Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas30
(Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 30
Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas31
(Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 31
Tablo 2.2. Kaya Ktle Puanlamas (Bieniawski, 1989). ........................................................ 32
Tablo 2.3. Kaya malzemesi iin mi sabitinin deerleri, parantez iindeki deerler tahmini
deerlerdir (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ....................................................................... 37
Tablo 2.4. rselenme Faktr (D) Rehberi (Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B.,2002)
.............................................................................................................................................. 39
Tablo 2.5. Genelletirilmi Hoek Brown yenilme lt iin tahmin edilen mb/mi, s, a
deformasyon modl E ve Poisson oran (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000)...................... 41
Tablo 2.6. Hoek (1998)a gre jeolojik tanmlamalar esas alnarak Jeolojik Dayanm
ndeksinin (GSI) tahmin edilmesi (Snmez ve Ulusay, 2002). ............................................. 43
Tablo 2.7. Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen modifiye edilmi GSI sistemi
(Snmez ve Ulusay, 2002).................................................................................................... 45
Tablo 2.8.Salam kayalarn mhendislik snflamas............................................................ 50
(Deere ve Miller 1966; Stagg ve Zienkiewicz, 1968)............................................................. 50
Tablo 2.9. Salam kayalarn tipik Makaslama dayanm parametreleri................................. 51
(Stagg ve Zienkiewicz, 1968)................................................................................................ 51
Tablo 2.10. Rezidel isel srtnme as ............................................................................ 51
(Barton, 1973; Hoek ve Bray, 1977) ..................................................................................... 51
Tablo 2.11. Dolgulu sreksizlikler ve dolgu malzemesinin makaslama dayanm................. 52
(Barton, 1974) ....................................................................................................................... 52
Tablo 2.12. Kaya temelleri ile ilgili jeomekanik snflama makaslama dayanm verileri ....... 53
(Serafim ve Pereira 1983; Bieniawski , 1989)....................................................................... 53
Tablo 2.13. Tipik kaya eklemleri ve dolgularna ait Mohr Coulomb makaslama dayanm
parametreleri (Franklin ve Dusseault, 1998)......................................................................... 54
Tablo 2.14. n stabilite analizlerinde kullanlabilecek kaya sreksizliklerine ait tipik dayanm
deerleri (Hunt,1986) ............................................................................................................ 55
Tablo 3.1. Tama gc faktrleri (Vesic,1973) .................................................................... 64
Tablo 4-1 Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr , ........................................... 97
Tablo 4.2. Kazk Aralna Bal Yatay Yatak Katsays Azaltma Faktr ............................ 99
Tablo 6.1. Gmeye Ulamak iin Gerekli Yap dnme miktar.......................................... 117
Tablo 6.2. Srtnme Katsays ve Adhezyon Deerleri ...................................................... 124
Tablo 7.1. Zemin Svlamas Deerlendirme Aamalar.................................................... 133
Tablo 7.2. SPT Dzeltmeleri ............................................................................................... 136
Tablo 7-3 Fay kr uzunluuna karlk Deprem Moment Bykl Bants
(Wells ve
Coppersmith, 1994) ............................................................................................................ 137
Tablo 7.4 Svlama Durumunda Zemin Parametrelerine uygulanacak Azaltma Faktrleri 139
Tablo 7.5 Zemin svlamasna kar uygulanabilecek iyiletirme yntemleri ..................... 143
Tablo 8.1. Zemin yiletirme Yntemleri ve Uygulanma Amalar ...................................... 148
Tablo 8.2 Zemin tipine bal olarak n katsaysnn deiimi .............................................. 159
Tablo 8.3 Enjeksiyon malzemelerinin snflandrlmas (Gallavresi, 1992).......................... 162
Tablo 8.4 Jet enjeksiyon ile iyiletirilmi zeminlerde beklenen basn dayanm ve geirgenlik
katsays deerleri............................................................................................................... 165

1. ZEMN PARAMETRELER

10

ZEMN PARAMETRELER

Tasarmda kullanlacak zemin parametrelerinin laboratuvar deney sonularndan elde

edilemedii durumlarda literatrde nerilen zemin parametreleri ile arazi deney sonular
arasndaki korelasyonlar kullanlabilir.
1.1
1.1.1

Kohezyonlu (killi) Zeminler

Drenajsz kayma dayanm (cu)

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

cu = f1*N kN/m2 ;

1-1

f1 : zemin plastisite endisine bal katsay, ekil 1.1

N : zeminin SPT direnci , darbe/30cm

f1(kN/m2

10

Drenajsz Kayma Mukavemeti

= cu = f1 N (kN/m2)

8
6
4
2
10

20

30

40

50

60

70

Plastisite indeksi
ekil 1.1. Standart Penetrasyon N Deeri ve Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi
(Stroud 1974)
Bu bant Stroud (1975) tarafndan kat/sert killer iin nerilmitir. Alternatif olarak Sowers,
1979 tarafndan nerilen ekil 1.2 de verilen abak kullanlabilir.

11

Drenajsz Kayma Mukavemeti (kn/m2)

500
Zemin Snf
400
Sowers
300

200

100

Terzaghi ve Peck
0

10

20

30

40

50

60

SPT N Deeri
ekil 1.2 SPT N Deeri ile Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Terzaghi ve Peck,
1967, ve Sowers, 1979)
Konik Penetrasyon Deneyi (CPT):
cu =( qc Po) / Nk

1-2

qc : zeminin konik penetrasyon u direnci, kN/m2 ,

Po : toplam dey gerilme, kN/m2 ,
Nk : koni faktr, tipik bir deer olarak Nk =17 alnmas nerilmektedir (Lunne vd. 1997)
Presiyometre Deneyi:
cu = 0.67 (PLn )0.75

1-3

PLn : presiyometre net limit basnc, kN/m2 (Briaud 1992)

1.1.2

Deformasyon Modl

Odmetre Modl : Hacimsal skma katsays (mv)

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

mv =

1
f2 N

(m2/kN)

1-4

f2 : zemin plastisite endisine bal katsay, ekil 1-3

N : zeminin SPT direnci , darbe/30cm
Bu bant Stroud (1975) tarafndan kat/sert killer iin nerilmitir.

12

ekil 1.3. Standart Penetrasyon N Deeri ve Hacimsel Skma ndisi, mv likisi

(Stroud, 1975)
Konik Penetrasyon Deneyi (CPT):
Eod = 1 / mv = m qc

1-5

Eod : tek eksenli deformasyon ortamndaki deformasyon modl

qc : zeminin konik penetrasyon u direnci, kN/m2 ,
m : zemin cinsine bal katsay, Tablo 1.1 den alnr (Lunne vd. 1997).
Presiyometre Deneyi:
Eod = 1 / mv = Ep /

1-6

: zemin reolojik faktr, Tablo 1.2 den alnr (Briaud 1992).

Ep : presiyometre deformasyon modl

13

Tablo 1.1. Tek Eksenli Ortamda Deformasyon Modl (Lunne, 1997)

M=1 / mv = m qc
qc < 0.7 MPa
0.7 < qc < 2 Mpa
qc > 2 MPa

3<m<8
2<m<5
1 < m < 2.5

Dk Plastisiteli Kil (CL)

qc > 2 Mpa
qc < 2 MPa

3<m<6
1<m<3

Dk Plastisiteli silt (ML)

qc< 2 MPa

2<m<6

Yksek Plastisiteli kil ve Silt (MH, CH)

qc<1.2 MPa

2<m<8

Organik Siltler (OL)

qc < 0.7 MPa

50 < w <100
100 < w <200
w>200

1.5 < m < 4

1 < m < 1.5
0.4 < m < 1

Peat ve Organik killer (Pt , OH)

w = su ierii

1.1.3

Efektif Kayma Direnci As ()

Zemin plastite endisi deerine bal olarak ekil 1.4 den alnr (Terzaghi v.d. 1996).

Meksico City Kili

Efektif Kayma As

Attopulgite

Yumuak Killer
Yumuak ve kat killer
eyl
Kil mineralleri

Plastisite indisi

ekil 1-4 Efektif Kayma Direnci As ile Plastisite indisi arasndaki iliki (Terzaghi,
1996)

14

1.2

Kohezyonsuz (Kumlu) Zeminler

1.2.1

Kayma Direnci As ()

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

' = 25 + 3.2

100 N
70 + 'V 0

(OCDI- Japan 2002)

1-7

: kayma direnci as, derece

N : SPT direnci (darbe/30cm)
vo : SPT yaplan derinlikteki efektif dey gerilme, kN/m2
Ayrca ekil 1.5 (Peck v.d. 1974) ve ekil 1-6 ( Coduto, 1994) da verilen abaklar
kullanlabilir. ekil 1.6 da verilen N60 deeri SPT N saysnn %60 enerji oranna gre
dzeltilmi deeridir.
Konik Penetrasyon Deneyi (CPT):
ekil 1.7 (Robertson v.d. 1983) ve ekil 1-8 (Durgunoglu v.d. 1974) de verilen abaklar
kullanlabilir.

80

Relatif sklk

70
60

ok sk

SPT N

50

Sk

40
30
20

Orta sk

10
0

30 32

34

36 38 40 42

Gevek
ok gevek

44 46

Kayma Mukavemeti As

ekil 1.5 SPT N Deeri ile Efektif Kayma Mukavemeti As likisi (Peck vd.,1974)

15

100

150

200

Dey Efektif Gerilme , vo (kN/m2)

50

250

10

20

30

40

50

60

70

80

SPT N

ekil 1.6 imentosuz Kumlarda SPT N60 ile Efektif Kayma As likisi (Coduto, 1994)

16

Koni Direnci, qc (Mpa)

0

10

20

30

40

50

Dey Efektif Gerilme, vo (kPa)

50
100
150
200
250
300
350
400

ekil 1.7. qc, vo, likisi (Robertson ve Campanella, 1983)

Koni Direnci, qc, (Mpa)

Dey Efektif Gerilme, vo (kPa)

10

20

30

40

50

60

=450
100

440

200

420

300
400
320

0
340 36

38

400

500

ekil 1.8. qc, vo, ve likisi (Durgunolu ve Mitchell,1974)

17

1.2.2

Deformasyon Modl (Es)

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

Bowles 1996 SPT N deeri ile Es arasnda aadaki korekasyonlar nermektedir:
Kum (normal konsolide)
Killi kum
Silt, kumlu silt
akll kum

Es = 500 (N + 15) kN/m2

Es = 320 (N + 15) kN/m2
Es = 300 (N + 6)
kN/m2
Es =1200 (N + 6) kN/m2

1-8
1-9
1-10
1-11

Stroud 1989 N60 deeri ile Es arasnda ekil 1.9 da; ve Menzenbach 1967, Es ile zemin
srarj yk ve SPT N deeri arasnda ekil 1.10 da verilen korelasyonlar nermektedir.

ekil 1.9 Es, N60 ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Stroud, 1989)

18

ekil 1.10. Es, SPT N ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Menzenbach, 1967)
Kulhawy and Mayne (1990) yaklak Es deerinin aadaki bantlardan elde edilmesini
nermektedir.
Siltli, killi kumlar
Temiz kumlar
Ar konsolide temiz kumlar

Es = 500 N60
Es = 1000 N60
Es = 1500 N60

kN/m2
kN/m2
kN/m2

1-12
1-13
1-14

Konik Penetrasyon Deneyi (CPT):

Kum zeminin konik penetrasyon u direnci qc deerinden, zeminin sekant deformasyon
modl ( eksenli gerilme ortamnda) ekil 1.11 de verilen abak yardmyla bulunabilir
(Robertson v.d. 1983). ekil 1.11 deki abakta :
vo : qc deerinin lld derinlikteki efektif dey gerilme D ve a : eksenli gerilme
ortamnda deviatrik gerilme ve eksenel birim deformasyon E25 : maksimum deviatrik
gerilmenin %25 ine kart gelen gerilmenin orijine birletiren dorunun eimi, %25 sekant
modl.
19

E50 : maksimum deviatrik gerilmenin %50 ine kart gelen gerilmenin orijine
dorunun eimi, %50 sekant modl.

yerletiren

olarak tanmlanmtr.
Kum zeminin odmetrik modlnn yaklak deeri Eod (tek eksenli deformasyon ortam) ise
Webb v.d. 1982 tarafndan nerilen aadaki korelasyonlardan bulunabilir:
Temiz Kumlar
Killi Kumlar

Eod = 2.5 (qc + 3.2) MN/m2

Eod = 1.7 (qc + 1.6) MN/m2

1-15
1-16

Presiyometre Deneyi:
Eod = 1 / mv = Ep /

1-17

: zemin reolojik faktr, Tablo 1-2 den alnr.

Tablo 1.2. Deiik Zemin Cinsleri in Deerleri
Zemin Tr

E/PL

deeri

Kil

>16
9-16
7-9
>14
8-14
>12
7-12

1.00
0.67
0.50
0.67
0.50
0.50
0.50
0.33
0.25

Ar Konsolide
Normal Konsolide
Yumuak
Silt
Ar Konsolide
Normal Konsolide
Kum
Sk - ok sk
Orta sk- Sk
Kum akl Sk - ok sk
Orta sk- Sk

20

ekil 1.1. imentosuz Normal Konsolide Quartz Kumu in Sekant Modl (Robertson
ve Campanella, 1981)
1.3
1.3.1

Zemin Yatak Katsays

Dey Yatak Katsays: Kv;

Radye temellerin statik/betonarme tasarmnda kullanlan zemin dey yatak katsays (yayl
mesnet sabiti) Kv aadaki yntemle elde edilebilir:
Kohezyonlu Zeminler :
Kv = Kv1 / b

1-18

Kv : b geniliinde kare bir temelde kullanlacak yatak katsays

Kv1: 30cm*30cm boyutunda plaka kullanlarak, plaka ykleme deneyinden elde edilen
yatak katsays deeri
Temel genilii b, boyu mb olan dikdrtgen bir temelin yatak katsays deeri:
Kv = Kv1*(m+0.5) / 1.5mb

1-19

Kohezyonsuz Zeminler :
Kv = Kv1 (b+1)2 / 4b2

1-20

Plaka ykleme deneyi yaplmad durumlarda ince taneli ve iri taneli zeminler iin yaklak
Kv1 deeri ekil 1-12 den alnabilir (NAVFAC DM 7-1, 1984).

21

ekil 1.2. Kil ve Kum Zeminler in Yaklak Dey Yatak Katsays Deerleri
Temel boyutlarnn byk olmas durumunda ok kk Kv deeri hesaplanacandan,
byk boyutlu radyelerde temel genilii b deeri yerine aadaki bantdan
hesaplanacak etki ap, 2R deeri kullanlabilir:

64 E c t 3
R=

2
3(1 )k

0.25

1-21

Burada :
Ec : betonun elastik modl

: betonun Poisson oran

t : radye temelin kalnl
k : zeminin Kv1 deeridir.
1.3.2

Yatay Yatak Katsays: Kh

Kazkl temellerin yatay ykler altndaki davrann modellemede kullanlan zemin yatay
yatak katsays Kh aadaki yntemle elde edilebilir:

22

Kohezyonlu zeminler:
Ar konsolide killerde yanal yatak katsays derinlikten bamsz olarak sabit bir deere
sahip olup, bu deer yaklak olarak aada verilen bantdan yararlanlarak bulunabilir:
Kh = 67 cu / B

1-22

Burada.
cu : zeminin drenajsz kayma dayanm
B : kazn apdr.
Kohezyonsuz zeminler:
Kumlarda yanal yatak katsays derinlikle dorusal bir art gsterir. Bu zeminlerde Kh deeri
aadaki bantdan hesaplanmaktadr:
Kh = nh* (z / B)

1-23

Burada:
nh : zemin sklna bal katsay
z : derinlik
B : kazn apdr.
CGS 1992 nh deerlerinin Tablo 1.3 den alnmasn nermektedir.
Tablo 1-3 Kohezyonsuz zeminlerde nh deerleri
Zemin Skl
YASS zerinde
YASS altnda
nh (kN/m3)
nh (kN/m3)
Gevek
2200
1300
Orta sk
6600
4400
Sk
18000
11000
Kh deeri presiyometre deney sonularndan ise aadaki bantlar kullanlarak
hesaplanabilir (Clarke 1995):
ap B > 0.6m olan kazklar:

2 B 2.65B
B
1
=

+
K h 9 E p Bo
6E p

1-24

ap B < 0.6m olan kazklar:

4(2.65) + 3
1
= B

Kh
18 E p

1-25

Burada:
B : kazk ap
Bo: referans ap = 0.6m
Ep : presiyometre modl
: reolojik faktr (Tablo 1-2)
23

Referanslar
Stroud M.A. 1975 The standard penetration test in insensitive clays and soft rocks,
Proceedings, European Symposium on Penetration Testing, Vol.2.2, Stockholm,
Sweden, pp:367-375 .
Sowers, G.F. Introductory soil mechanics and foundations, Macmillan, New York.
Lunne T., P.K. Robertson, J.J.M. Powel 1997 Cone Penetration Testing in geotechnical
practice, Blackie Academic & Proffesional.
Briaud L.L. 1992, The Pressuremeter, A.A. Balkema.
OCDI- Japan 2002 The Overseas Coastal Area Development Institute of Japan, Technical
Standarts and Commentaries For Port and Harbour Facilities in Japan.
Coduto D.P. 1994 Foundation Design : Principles and Practices, prentice Hall
Peck , R.B., Hanson W.E., Thornburn T.H, 1974 Foundation Engineering, 2nd ed., John
Wiley and Sons, NY.
Robertson P.K., Campanella R.G. 1983 Interpretation of cone penetration test : Part 1:
Sand. Canadian Geotechnical Journal , 20 (4), 718 733 .
Durgunoglu H.T., Mitchell J.K. 1975 Static penetration resistance of soils, Proc. Os ASCE,
Specialty Conference on In Situ Measurement of Soil Properties, Raleigh, North
Caroline, 1, 151 189 .
Stroud M.A. 1989 Standart penetration test: Introduction Part:2, Penetration Testing in U.K.,
Thomas Telford, London, 29 50 .
Terzaghi K., Peck R.B., Mesri G. 1996 Soil Mechanics in Engineering Practice, John Wiley &
Sons, Inc.
Bowles J.E. 1996 Foundation Analysis and Design , Mc Grow Hill, N.Y.
Webb D.L., Mival K.N., Allinson A.J. 1982 A comparison of methods determining settlements
in estuarine sands from Dutch cone penetration tests, Proc.2nd. European Symp. On
Penetration Testing, Amsterdam, 945 950 .
CGS 1992 Canadian Foundation Engineering Manual, Canadian Geotechnical Society,
Montreal.
Kulhawy F.H., Mayne P.W. 1990 Manual on estimating soil properties for foundation design,
Report EL 6800 , Electric Power Research Institute, Palo Alto, Ca.
NAVFAC DM: 7-1 1982 Soil Mechanics, Naval Facilities Engineering Command. Dept. Of
Navy, Alexandria, Virginia, USA.
Clarke B.G. 1995 Pressuremeter In Geotechnical Design, Blackie Academic and
Professional, Chapman and Hall.

24

2. KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES

25

26

KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES

Kaya parametrelerinin belirlenmesine ynelik olarak lkemizde ve uluslararas dzeyde

yaynlanm kapsaml bir artname veya standart mevcut deildir. Kaya birimlerindeki
tasarmlar hala tecrbe, kaya ktle yaps ve indeks zelliklerinin kullanm ile eklem aral,
przllk ve RQD gibi parametreler ve indeks zelliklere dayal korelasyonlarn
ynlendiriciliinde kaya ktlelerinin amprik deerlendirilmesi baznda yaplmaktadr. Dier
taraftan, geni veri tabanna sahip zemin korelasyonlar ile karlatrldnda, teknik
literatrde rapor edilen kaya zelliklerinin korelasyonlarnn snrl bir veri tabanna sahip
olduu gzlenir.
Laboratuvar koullarnda tayin edilen kaya parametreleri salam kaya numunelerini temsil
etmektedir. Ancak kaya ktlesinin davran kayann litolojik zellikleri, sreksizliklerin
konumu, ayrma durumu, przll ve dolgu malzemesinin zeliiklerine bal olarak
deikenlik gsterir. Bu balamda, Hoek ve Brown (1980) ve Hoek (1983) salam (intact)
kayalarn dayanm ile ilgili yaynlanm bilgileri incelemi ve kayalar iin amprik yenilme
lt nermilerdir.
Gnmzde kaya parametrelerinin tayin edilmesinde yaygn olarak Hoek-Brown amprik
yenilme ltlerinden yararlanlmaktadr. RMR (kaya ktlesi puanlama sistemi) ve Q (kaya
ktle kalitesi) snflamas ile birlikte kullanlan bu sisteme 1995 ylndan itibaren yine Hoek
tarafndan nerilen ve znde RMR ve Q ile bantl olan GSI (jeolojik dayanm indeksi)
dahil edilerek kaya ktlesi sabitleri belirlenmektedir. Bu sistemlerin dnda eitli
aratrmaclar tarafndan deiik zaman aralklarnda nerilen ve teknik literatrde yer alan
dayanm ve deformasyon parametreleri korelasyon ve belirlemede yaralanlacak kaynaklar
olarak dikkate alnabilir.
2.1

Kaya Ktle Snflamalar

Yeralt ve ev kazlarnn gvenli ve ekonomik olarak gerekletirilmesi, ngrlen kaya

snflamas, kaya parametreleri ve buna bal destek tasarm ile doru orantldr.
Projelendirmeye esas tekil eden parametrelerin belirlenmesinde kayann ktle zellii
dikkate alnmaktadr. Bu balamda Bienawski ve Barton tarafndan gelitirilen gelitirilen ve
birok deiik lkedeki yeralt kazlarnda yaygn olarak kullanlan iki nemli kaya snflamas
vardr. Bunlar;
Tnel Destekleme Tasarm in Kaya Ktlelerinin Mhendislik Snflamas (Q)
Eklemli Kaya Ktlelerinin Jeomekanik Snflamas (RMR)
Bu sistemlerdeki deerlendirmeler esas olarak kaya ktlesinin RQD, ayrma durumu ile
sreksizlik dzlemlerine ait olarak atlak aralklar, przllk, dolgu malzemesinin nitelii
gibi grsel tanmlamalar ve laboratuvar deney sonularna dayal olarak yaplmakta ve
saysal olarak ifade edilmektedir. NGI ynteminde Q deeri 0.001 ile 1000 arasnda
deimekte olup, en kt kaya koulu ile mkemmel kaya arasn kapsamaktadr. Ayn
ekilde 0 100 aralndaki RMR deerleri 5 kaya snfn temsil etmektedir. zleyen
blmlerde ayrntl olarak aklanan bu kaya snflamalar arasndaki teorik bant ise
Bieniawski ve Barton tarafndan aadaki eitliklerle ifade edilmitir:
RMR = 9 ln Q + 44 (Bieniawski, 1989)

2-1

RMR = 15 Log Q + 50 (Barton, 1995)

2-2

27

2.1.1

Tnel Kaya Snflamas (Q)

N. Barton, R. Lien ve J. Lunde (1974) ok sayda yeralt kazsnda karlalan stabilite

sorunlarnn deerlendirilmesine dayal olarak kaya ktlesi kalitesini (Q) saysal olarak ifade
eden bir yntem gelitirmilerdir.
Q = (RQD / Jn) x (Jr / Ja) x (Jw / SRF)
Burada;
RQD = Kaya kalitesi tanmlamas
Jn
= Eklem takm says
Jr
= Eklem przllk says
Ja
= Eklem ayrma says
Jw
= Eklem suyu azaltma faktr
SRF
= Gerilim azaltma faktr

2-3

Bu parametrelerin farkl kaya koullarna gre nitelik ve nicelik deiimleri saysal olarak
tanmlanmaktadr (Tablo 2.1). Kaya ktlesinin mhendislik snflamasnda, 6 parametre iin
ayr ayr saysal deerler tesbit edildikten sonra yukardaki forml vastasyla Q says
bulunmaktadr.

28

Tablo 2.1.Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas

(Barton vd., 1974)

29

Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin
snflandrlmas
(Barton vd., 1974)

30

Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin
snflandrlmas
(Barton vd., 1974)

2.1.2

Jeomekanik Snflama (RMR)

Bienawski (1989) tarafndan gelitirilen eklemli kaya ktlelerinin jeomekanik kaya snflamas
iin 5 parametre dikkate alnmaktadr. Bunlar;

Kayann Mukavemeti
RQD Deeri
Eklem Skl
Eklem Durumu
Yeraltsuyu

Bu yntemde kayann zgl niteliklerine gre her parametreye kar gelen saysal deerler
ayr ayr tesbit edildikten sonra toplam bulunmakta ve elde edilen bu say sreksizliklerin
konumuna gre dzeltilmektedir (Tablo 2.2). Dzeltilmi toplam say RMR kaya ktle says
olarak tanmlanmaktadr.
Jeomekanik snflamaya gre kaya ktleleri RMR deerlerine gre 5 snfa ayrlr. Yine bu
snflamada her kaya snf iin destek tr, tnel kayasna ait kohezyon ve isel srtnme
as ile ortalama desteksiz durabilme sresi tahmin edilebilmektedir.

31

Tablo 2.2. Kaya Ktle Puanlamas (Bieniawski, 1989).

32

2.1.3
2.1.3.1

Kaya Ktle Snflamas Sistemleri ve Parametre Tayini

Kohezyon ve sel Srtnme As

Bieniawski (1989) tarafndan gelitirilen RMR sisteminde kaya ktlesi ok iyi kaya, iyi kaya,
orta kaya, zayf kaya ve ok zayf kaya olmak zere toplam puan baznda 5 snfa
ayrlmakta ve her snf iin kohezyon ve isel srtnme as deerleri verilmektedir (Tablo
2.2). Ayrca, RMR says ile isel srtnme as arasndaki ilikiyi aadaki bant ile
aklamaktadr:
= 0.5 RMR+5
2.1.3.2

2-4

Yerinde (in-situ) Deformasyon Modl Tayini

Kaya ktlesinin yerinde (in-situ) deformasyon modl saysal analizlerde ve

deformasyonlarn yorumlanmasnda nemli bir parametredir. Bu paramerenin arazide tayini
hem ok zor hem de ok pahaldr. Bu nedenle, kaya snflamasna bal olarak bu deerin
tahmin edilmesine ynelik yntem gelitirmek iin bir dizi alma yaplmtr.
Kazlarda karlalan eitli problemlerin analizlerini yapan Bieniawski (1978), salam kaya
ktlelerinin RMR>50 koulunda GPa birimi cinsinden yerinde deformasyon modlnn
tahmin edilebilmesi iin aadaki korelasyonu nermitir.
Em = 2RMR 100

2-5

ounluu llm deformasyonlarn geri analiz vastasyla deerlendirildii baraj

temellerinin deformasyon modln ieren kaz almalarndan rneklerin analizine dayal
olarak Serafim ve Pereira (1983) RMR<50 koullar iin Em ile RMR arasnda aadaki
banty nermilerdir:
Em = 10 (RMR-10) / 40

2-6

Yakn zamanda Barton ve di. (1980), Barton ve di. (1992) ve Grimstad ve Barton (1993)
llm deplasmanlar ile aada verilen bant vastasyla hesaplanan deformasyon
modl arasnda uyumluluk tesbit etmilerdir:
Em = 25 log10Q

2-7

Yukarda verilen 3 bant ile Bieniawski (1978) ve Serafim ve Pereira (1983) gzlem
sonularnn tanmland grafikler ekil - 1 birlikte grlmektedir. Bu bantlar ierisinde
Serafim ve Pereira (1983) tarafndan nerilen bantnn tm gzlem sonular ile uyumlu
olduu ve dier 2 bantya gre daha geni bir aralkta RMR deerlerini kapsad
anlalmaktadr.

33

ekil 2.1. Kaya ktle snflamasndan yerinde deformasyon modl Em tayini

(Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).
Doal olarak, Em = 25 log10Q eitlii sadece Q>1 koulunu salayan sert kayalar iin
geerlidir. Sre ierisinde bu eitlik daha zayf kayalar da kapsayacak ekilde Barton
(2002) tarafndan
Em = Qc 1/3

2.8

eklinde modifiye edilmitir. Eitlikteki Qc says

Qc = Q

c
100

2.9

olup c salam kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmn temsil etmektedir.
Buradan hareketle, ayn yazar tarafndan hazrlanan grafikte (ekil 2.2) deformasyon
modl, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar gstermektedir.

34

ekil 2.2. Statik deformasyon modl Ektle, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar
(Barton, 2002)
2.2

Kaya Ktlesinin Dayanm

Kaya ktlelerinde ina edilen yeralt yaplarnn tasarmnda karlalan balca problemler
kaya ktlesinin yerinde (in-situ) dayanm ve deformasyon zelliklerinin belirlenmesidir.
zellikle eklemli kaya ktleleri iin bu zelliklerin nasl tayin edilecei konusunda teorik ve
deneysel glklerle karlalmaktadr. Salam kaya ktlelerinden alnan numuneler
zerinde tek eksenli skma deneyi, makaslama dayanm ve ekme dayanm deneyleri
yaplmaktadr. Ancak, ierdii sreksizliklerle birlikte kaya ktlelerinden laboratuvar deneyleri
iin rnek alnamamas, kaya ktlerinin davrannn hem kaya malzemesi hem de
sreksizlikler tarafndan ortaklaa bir biimde kontrol edilmesi pratikte nemli glkler
yaratmaktadr. Bu balamda, Hoek ve Brown (1980) ve Hoek (1983) salam (intact)
kayalarn dayanm ile ilgili yaynlanm bilgileri incelemi ve kayalar iin amprik yenilme
lt nermilerdir.
2.2.1

Salam (intact) Kayann Dayanm

Salam kayann dayanm karakteristikleri ve yenilme lt ile ilgili olarak, amprik yenilme
ltnn gelitirilmesi srecinde Hoek ve Brown aadaki koullarn salanmasn
amalamlardr.
Salam kayadan alnan karot rnekler zerinde yaplan eksenli basma dayanm
deneylerinden salanan verilerle yenilme ltleri arasnda uyum olmaldr.
Yenilme ltleri boyutsuz parametrelerin yerald basit matematiksel eitliklerle ifade
edilmelidir.
Yenilme ltleri eklemli kayalarn yenilmesini kapsayacak ekilde bilgi vermelidir.

35

Yukarda belirtilen hedefler dorultusunda almalarn srdren Hoek ve Brown (1980) bir
dizi deney sonular ve deneyimlerin sonularn baz alarak parabolik eriler zerinde
almlardr. Bilindii gibi, kaya mekaniinin tarihsel geliim sreci ierisinde yaplan
analizlerin ounda kaymaya kar gvenlik says Mohr - Coulomb kohezyon (c) ve isel
srtnme as () kullanlarak hesaplanmaktadr. Hoek ve Brown, almalarnn sonucunda
en byk asal gerilim (1) ile en kk asal gerilim (3), dier bir ifadeyle normal gerilim ()
ile makaslama dayanm arasndaki ilikinin erisel olduunu belirlemiler ve salam kayalar
iin yenilme ltn bir karekk parabol olan ve Hoek ve Brown Yenilme lt olarak
teknik literatre giren aadaki bant ile ifade etmilerdir:

3 '

+ 1
= 3 + ci m i

ci

'
1

1/ 2

'

2.10

Burada;
1 : yenilme anndaki en byk asal gerilme
3 : yenilme anndaki en kk asal gerilme
ci: kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm
mi: salam kayann malzeme sabiti
Tek eksenli basn dayanm (ci) ve malzeme sabiti (mi) nin en gvenilir deerleri eksenli
basma dayanm deneylerinden salanmaktadr. Ancak zaman ve bte kstlamalar sz
konusu olmas durumunda bu deerler Tablo 2.3 den alnabilir.

36

Tablo 2.3. Kaya malzemesi iin mi sabitinin deerleri, parantez iindeki deerler
tahmini deerlerdir (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).

* Bu deerler, foliasyona dik ynde deneye tabi tutulmu kaya malzemeleri iin olup,
yenilmenin foliasyon dzlemi boyunca gereklemesi halinde mi nemli lde farkl
olacaktr (Hoek, 1983).
2.2.2

Eklemli Kaya Ktlelerinin Dayanm

lk olarak 1980 ylnda yaynlanan orijinal Hoek ve Brown lt birok projede kullanlmas
ile elde edilen deneyimlere dayal olarak gncelletirilmi ve 1988 ylnda yeniden
yaynlanm (Hoek ve Brown, 1988). 1992 ylnda modifiye edilen lt (Hoek vd., 1992), son
olarak Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B. Tarafndan 2002 ylnda gncellenmitir.
Orijinal Hoek ve Brown lt aadaki eitlik ile ifade edilmektedir:
'

+ s
= 3 + ci m b

ci

'
1

'

2.11

37

Burada;
mb: kaya ktlesini temsil eden m sabitinin deeri
s ve a: kaya ktlesinin karakteristiklerine bal sabitler
ci : kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm
1 : yenilme anndaki en byk asal gerilme
3 : yenilme anndaki en kk asal gerilme
Kaya ktle dayanmnn biribirleriyle skca kenetlenmi kaya paralarnn kontrol edildii
salam (intact) kayalarda zgn yenilme lt iyi sonular vermektedir. Bu tr kaya
ktlelerindeki yenilme eitlikteki (2.11) a = 0 koulu ile tanmlanmaktadr. Zayf kaya
ktlelerinde ise sz konusu sk kenetlenme makaslama veya ayrma nedeniyle ksmen
tahrip olmu ve kaya ktlesinde herhangi bir ekme dayanm ve kohezyon kalmadndan
numuneler kendiliinden dalabilmektedir. Eitlikteki (2.11) s =0 koulunda bu tr kayalar
iin modifiye edilmi lt ok daha uygun olacaktr.
mb, s ve a deerleri bir ekilde tahmin edilemedii srece bu bantnn (2.11) pratik bir
deeri yoktur. Hoek ve Brown (1988) bu deerlerin RMR snflamasnn 1976 versiyonundan
salanabileceini ne srmtr. Ancak bu nerme RMR>25 olan kayalar iin geerli
olurken daha zayf kaya ktlelerini kapsamamaktadr. nk bu snflamada elde
edilebilecek en dk puan 18 dir. Bu kstlamann ortadan kaldrlmasna ynelik olarak
Hoek vd. (1995) ve Hoek, Kaiser ve Bawden (1995) tarafndan nerilen Jeolojik Dayanm
ndeksi (GSI) kavram 1995 ylnda lte dahil edilerek kaya ktlesi sabitlerinin
belirlenmesinde kullanlmaya balanmtr. Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) farkl jeolojik
koullar altnda kaya ktle dayanmnda meydana gelmesi olas azalmalar tahmin etmeyi
salayan bir sistem zelliindedir. ok zayf kaya ile salam kaya araln temsilen GSI
deerleri 10 ile 100 arasnda deiir. mb/mi, s ve a ile Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI)
arasndaki iliki aada verilmektedir:

mb
GSI 100
= exp

mi
28 14D

2.12

GSI 100
s = exp

9 3D

2.13

a=

1 1 GSI / 15
+ e
e 20 / 3
2 6

2.14

buradaki D faktr kayacn patlatma etkisi ve ferahlama sonucunda maruz kald

rselenme derecesini temsil etmektedir. Bu deer 0 (rselenmemi kaya ktleleri) ile 1.0
(ok rselenmi kaya ktleleri) arasnda deimektedir. rselenme faktrnn
belirlenmesine ynelik rehber Tablo 2.4 de verilmektedir.
te yandan, eitlik (2) deki 3 = 0 olmas koulu ile tek eksenli basn dayanm
hesaplanmaktadr. Buna gre;
ci = ci sa

2.15

Eitlik (2.11) deki 1 = 3 = t olmas koulunda ise ekme dayanm

38

t =

s ci
mb

2.16

ile ifade edilmektedir.

Tablo 2.4. rselenme Faktr (D) Rehberi (Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum,
B.,2002)
Kaya Ktlesi Grnm
Kaya Ktlesi Tanm
nerilen
rselenme
Faktr (D) deeri
ok iyi kalitede denetimli patlatma veya TBM
D=0
kazs sonucunda tneli evreleyen kaya
ktlesinde minumum rselenme.

Zayf kaya koullarnda mekanik veya elle

yaplan kazlar (patlatmasz) sonucunda evre
kayalarda minimum rselenme.

D=0
D=0.5
( invert yok)

Skma
problemlerinin
ciddi
taban
kabarmasna
neden
olduu
tnellerde
fotorafta grlen geici invert yerletirilmedii
srece, iddetli rselenme olabilir.
Sert kaya tnellerindeki zayf kalitede patlama,
evre kaya ktlesinde 2 veya 3 m uzanan
yersel hasarlara neden olabilir.

D=0.8

Kaz evlerinde kk lekli patlatmalar,

zellikle denetimli patlatmalar, fotorafn
solunda grld zere kaya ktlesinde orta
derecede hasar oluturur. Ancak gerilme
ferahlamas bir miktar rselenmeye neden
olabilir.

D=0.7
yi patlatma

ok geni ak maden iletmeleri evleri ar

retim
patlatmalar
ve
rt
yknn
kaldrlmas ile oluan ferahlama nedeniyle
nemli derecede rselenmeye urar.

D=1.0
retim patlatmas

Baz daha yumuak kayalarda kaznn

riperleme veya dozerle almas durumunda
evlerdeki hasar derecesi daha az olmaktadr.

39

D=1.0
Kt patlatma

D=0.7
Mekanik kaz

2.2.3

GSI nn RMR ve Q kaya ktle snflama sistemler ile ilikisi

Grgl yenilme ltn gelitiren Hoek ve Brown, tn geliim sreci ierisinde m ve s

kaya ktlesi sabitlerini arazi gzlemleri ve lmleri ile ilikilendirerek belirleme abas
ierisinde olmulardr. Bu aratrmaclar, kaya ktlelerinin dayanm ve deformasyonunu
denetleyen zelliklerin Bieniawski (1973) ve Barton vd. (1974) tarafndan gelitirilen kaya
ktlesi snflama sistemlerinin esas ald zelliklerle olan benzerliklerini gz nnde
bulundurarak, bu snflama sistemlerinin yenilme ltnn malzeme sabitleri m ve s in
belirlenmesi amacyla kullanlabileceini dnmlerdir (Tablo 2.5). Jeolojik Dayanm
ndeksi (GSI) nin belirlenmesinde RMR ve Q snflamalarndan yararlanlmakta olup ayrca
Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen dier bir yntem aada aklanmaktadr.
GSI tayini iin RMR sisteminin kullanlmas
GSI saysnn belirlenmesinde esas olarak RMR sistemi kullanlmaktadr. Kaya ktlesi
tamamen kuru, sreksizliklerin konumu ise ok olumlu varsaylmaktadr. Bu nedenle, GSI
saysnn hesaplanmasna esas RMR deerinin tesbit edilmesinde sreksizlik dzlemlerinin
konumuna bal dzelmesfr alnrken; yeraltsuyu puan RMR76 versiyonu iin 10, RMR89
versiyonu iin 15 kabul edilmektedir.
GSI tayini iin RMR sisteminin 1976 versiyonunun kullanlmas durumunda kaya
snflamasndan elde edilebilecek en dk puan 18 dir. Bu balamda; RMR76 > 18 olmas
koulu ile,
GSI = RMR76

2.17

alnabilir.
Dier taraftan, GSI tayini iin RMR sisteminin 1989 versiyonunun kullanlmas durumunda
kaya snflamasndan elde edilebilecek en dk puan 23 dr. Bu deer 1976
versiyonundaki minimum deerden biraz fazladr. Bu balamda; RMR89 > 23 olmas koulu
ile,
GSI = RMR89 5
2.18
alnabilir.

40

Tablo 2.5. Genelletirilmi Hoek Brown yenilme lt iin tahmin edilen mb/mi, s, a
deformasyon modl E ve Poisson oran (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).

Not: Tabloda verilen deerler rselenmemi kaya ktleleri iin geerlidir.

41

RMR76 < 18 ve RMR89 < 23 koullarnda Bieniawskinin 1976 ve 1989 snflamalar

kullanlamayacandan bunun yerine Q sisteminin kullanlmas uygun olacaktr.
te yandan, GSI deerinin pratik olarak belirlenmesine ynelik olarak Hoek (1998)
tarafndan nerilen yntemde tamamen jeolojik tanmlamalar dikkate alnmaktadr. Bu
sistemde eklemli kaya ktlelerin oluturan kaya paralarnn kenetlenme zelliklerine(bloklu,
ok bloklu, bloklu/ rselenmi, paral) gre snflandrlrken yzey koullarnn (eklemlerin
przll, ayrma durumu ve dolgu malzemesi nitelii) birlikte deerlendirildii Tablo 2.6
da GSI deeri kabaca tahmin edilebilmektedir.
GSI tayini iin Q sisteminin kullanlmas
GSI nn tahmini amacyla Q bants
Q = (RQD / Jn) / (Jr / Ja)

2.19

eklinde modifiye edilmitir. Bu deer GSI nn tahmini iin aada verilen bantda
kullanlmaktadr (Hoek vd.,1995).
GSI = 9 ln Q + 44

2.20

Q saysnn minimum deeri 0.0208 olup kil dolgulu fay zonu veya ezilme zonunu temsilen
yaklak GSI = 9 a karlk gelmektedir.

42

Tablo 2.6. Hoek (1998)a gre jeolojik tanmlamalar esas alnarak Jeolojik Dayanm
ndeksinin (GSI) tahmin edilmesi (Snmez ve Ulusay, 2002).

43

Ulusay ve Snmez tarafndan nerilen parametreler ve deiiklikler

Yenilme lt eitliklerinde GSI deerindeki kk bir deiimin kaya ktle sabitlerini
doruda etkiledii bilinmektedir. Bu durumun dikkate alnmasyla Tablo - 6 de verilen
grafiklerdeki sreksizlik yzeyi koulunun ve kaya ktlesi yapsnn doru ve hassas bir
ekilde tayini amacyla llebilen ve/veya tanmlanabilen bir puanlama sistemine geilmesi
gerekli grlmtr. Bu amala,Yapsal zellik Puan (SR) ve Sreksizlik Yzey Koulu
Puan (SCR) olarak tanmlanan iki parametrenin sisteme dahil edilmesi nerilmitir
(Snmez ve Ulusay, 1999; Ulusay ve Snmez, 2000).
Sreksizlik yzey koulunun tanmlanmas amacyla RMR Snflama Sisteminin dolgu,
bozunma ve przllkle ilgili olarak nerdii tanmlamalar ve Bieniawski (1989) tarafndan
bu parametrelere verilen puanlar kullanlm ve Sreksizlik Yzey Koulu iin 0 ile 18
arasnda deien puanlar atanmtr. Sreksizlik Yzey Koulu puan aadaki bant ile
ifade edilmitir:
SCR = Rr+Rw+Rf

2.21

Burada; Rr, Rw ve Rf srasyla sreksizliklerin przllk, bozunma ve dolgu puanlar olup

Snmez ve Ulusay (1999) n nerdii ve Tablo 2.7 de verilen modifiye edilmi GSI grafiinin
sa st kesindeki izelgeden belirlenmektedir. Yapsal zellik Puan (SR) ise
hesaplanan Jv (hacmsal eklem says) kullanlarak ayn izelgenin sol st kesinde verilen
abaktan tayin edilir. Gncel GSI Snflama Sistemi aba SR ve SCR parametrelerinin
sisteme dahil edilmesiyle daha hassas ve zellikle uygulaycdan kaynaklanabilecek hatay
en aza indirebilecek ekilde dzenlenmitir. Bu dzenlemeye gre, Tablo 2.7 deki kk
grafikten ve izelgeden belirlenecek olan SR ve SCR puanlar esas alnarak bunlarn kesim
noktasndan GSI deeri tayin edilmektedir.

44

Tablo 2.7. Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen modifiye edilmi GSI sistemi
(Snmez ve Ulusay, 2002).

45

2.2.4

Hoek ve Brown yenilme ltlerinin kullanlabilecei ortamlar

Hoek-Brown yenilme lt, sadece salam (intact) kayalar veya homojen ve izotropik
olarak kabul edilen ok atlakl kaya ktlelerine uygulanmaldr (ekil 2.3). Dier bir deyile,
malzemenin zellikleri kaya ktlesinin tamamnda ayn olmaldr.
Bu lt, sleyt (kayrak) gibi ok yapraklanmal (istos) kayalar veya jeomekanik zellikleri
katmanlanma dzlemi gibi tek bir sreksizlik ile kontrol edilen kaya ktlelerine
uygulanmamaldr. Bu tr kaya ktlelerinin analiz edilmesi durumunda ise, Hoek-Brown
yenilme lt sadece salam kaya bileenleri iin geerli olmaldr. Sreksizliklerin
dayanm kesme dayanm balamnda incelenmelidir.
Kaya ktlesi ierisinde 2 ayr eklem takm bulunmas ve her iki eklem takmnn da kaya
ktlesi davran zerinde egemen etkisinin olmamas koulu ile Hoek-Brown yenilme
ltnn ok dikkatli olarak kullanlmas nerilmektedir. rnein eklem takmlarndan birinin
kil sval ve dierinden belirgin ekilde daha zayf olmas durumunda, Hoek-Brown yenilme
lt salam kaya bileenleri dnda kullanlmamaldr. Dier taraftan, her iki eklem
takmnn da taze, przl ve ayrmam zelliklere sahip olduu ve konumlarna bal
yersel herhangi bir kama tipi kayma beklenmedii durumlarda, Denklem 2.11 Hoek-Brown
parametrelerinin tayin edilmesi amacyla kullanlabilir.
ok sayda eklem takm ieren ok paral kaya ktleleri iin Hoek-Brown yenilme lt
uygulanlabilir ve dayanm parametrelerinin belirlenmesi iin Tablo 2.5 kullanlabilir.

46

Kaya
malzemesi 1
no.lu eitlik

Tek eklem takm:

lt sadece kaya
malzemesi iin uygulanr.
Sreksizlikler iin makaslama
dayanm tayin edilir

ki eklem takm: lt ok
dikkatli kullanlmaldr.

ok sayda eklem takm:

2 no.lu eitlik kullanlr

leri derecede eklemli

kaya ktlesi: 2 no.lu
eitlik kullanlr.

ekil 2.3. Hoek-Brown yenilme ltnn uygulanabilecei kaya ktle koullar

(Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).
2.2.5

Kaya Ktle Parametreleri

GSI deerlerine bal olarak kohezyon, isel srtnme as ve deformasyon modl gibi
kaya kaya ktle parametrelerinin belirlenmesinde iki ayr yntem izlenebilmektedir. Birinci
yntemde kaya malzemesinin GSI deeri, mi ve tek eksenli basn dayanm tesbit
edildikten sonra ekil 2.4 de verilen grafikler yardmyla kohezyon ve isel srtnme as
bulunmaktadr.
Serafim ve Pereira (1983), yerinde (in-situ) deformasyon modl ile Bieniawski nin RMR
snflamas arasnda bir bant nermitir. Pratie dayal gzlemler ve zayf kaya
ktlelerinde yaplan kaz davrannn geri analizi dikkate alnarak, tek eksenli basn
dayanmnn c < 100 olduu ortamlarda Serafim ve Pereira bantsnda aadaki
modifikasyon nerilmektedir (Hoek, 1998):

47

ekil 2.4.GSI nn ve mi sabitinin farkl deerlerine bal olarak etkin kohezyon ve

etkin isel srtnme asnn deiimi (Hoek, 1998).

48

Em =

c
10 ( GSI10 ) / 40
100

2.22

Burada dikkat edilmesi gereken nokta eitlie RMR yerine GSI deerinin yerletirilmi olmas
ve basn dayanmnn ( c) 100 n altna dtnde kout olarak Em deerinde azalma
meydana gelmesidir. Sonu olarak, iyi kaya ktlelerindeki deformasyonun sreksizliklerle
kontrol edilirken, zayf kaya ktleleri ierisindeki salam kaya paralarnn deformasyonu
toplam deformasyon srecine katkda bulunmaktadr. Em modlndeki azalma bu
deerlendirme ile aklamak olasdr.
Sre ierisinde patlatma ve ferahlama etkisinin dikkate alnmas sonucunda deformasyon
modl ile ilgili bu eitlik aadaki ekilde modifiye edilmitir (Hoek, E:, Carranza-Torres, C.,
Corkum, B.,2002):

D ci
E m (GPa) = 1
10 (( GSI10 ) / 40 )
2
100

ci 100 MPa

2.23

D
E m (GPa) = 1 10 (( GSI10 ) / 40 )
2

ci> 100 Mpa

2.24

Dier taraftan, kaya ktlesine ait aada belirtilen alt parametreler tesbit edildikten sonra
RocLab bilgisayar program ile c, ve Em deerleri hesaplanabilmekte ve birimlere ait
normal gerilme kesme dayanm grafikleri belirlenmektedir.
Seilen tek eksenli basma dayanm,
GSI says,
Kaya malzeme sabiti (mi),
rselenme faktr (df),
Birim arlk
rt kalnl (overburden)
2.2.6

Literatrde Yeralan Kaya Parametreleri

nceki blmlerde aklanan kaya ktle parametreleri dnda eitli aratrmaclar

tarafndan deiik zaman aralklarnda nerilen ve teknik literatrde yer alan dayanm ve
deformasyon parametreleri ilgili kaynaklar aada verilmektedir:
-Obert ve Duvall (1967): Kayalarn Mekanik zellikleri
-Deere ve Miller (1966); Stagg ve Zienkiewicz (1968): Salam Kayalarn Mhendislik
Snflamas
-Stagg ve Zienkiewicz (1968): Salam Kayalarn Tipik Makaslama Dayanm Parametreleri
-Barton (1973); Hoek and Bray (1977): Rezidel sel Srtnme As
-Barton (1974): Dolgulu Sreksizlikler ve Dolgu Malzemesinin Makaslama Dayanm
-Serafim and Pereria (1983); Bieniawski (1989): Kaya Temelleri ile ilgili Jeomekanik
Snflama / Makaslama Dayanm Verileri
-Franklin and Dusseault (1989): Tipik Kaya Eklemleri ve Dolgularna ait Mohr Coulomb
Makaslama Dayanm Parametreleri
49

-Hunt (1986): n Stabilite Analizlerinde Kullanlabilecek Kaya Ktle Sreksizliklerine ait Tipik
Dayanm Deerleri
Yukarda belirtilen referanslar tarafndan nerilen kaya parametreleri korelasyon ve
parametre belirlemede yararanlacak kaynaklar olarak dikkate alnabilir (Tablo 2.8,2.9, 2.10,
2.11, 2.12, 2.13 ve 2.14).
Tablo 2.8.Salam kayalarn mhendislik snflamas
(Deere ve Miller 1966; Stagg ve Zienkiewicz, 1968)

Tablo 8

Kayalarn mekanik zellikleri (Obert ve Duvall, 1967)

50

Tablo 2.9. Salam kayalarn tipik Makaslama dayanm parametreleri

(Stagg ve Zienkiewicz, 1968)

Tablo 2.10. Rezidel isel srtnme as

(Barton, 1973; Hoek ve Bray, 1977)

51

Tablo 2.11. Dolgulu sreksizlikler ve dolgu malzemesinin makaslama dayanm

(Barton, 1974)

52

Tablo 2.12. Kaya temelleri ile ilgili jeomekanik snflama makaslama dayanm verileri
(Serafim ve Pereira 1983; Bieniawski , 1989)

53

Tablo 2.13. Tipik kaya eklemleri ve dolgularna ait Mohr Coulomb makaslama
dayanm parametreleri (Franklin ve Dusseault, 1998)

54

Tablo 2.14. n stabilite analizlerinde kullanlabilecek kaya sreksizliklerine ait tipik

dayanm deerleri (Hunt,1986)

55

Referanslar
Barton, N., 1973. Review of a New Shear Strength Criterion for Rock Joints. Engineering
Geology.Elsevier, Vol. 7, 287-332
Barton, N., R., 1974. A Review of the Shear Strength of Filled Discontinuities in Rock.
Norwegian Geotech. Inst. Publ. No. 105. Oslo.
Barton, N., R., Lien, R. and Lunde, I., 1974. Engineering Classification of Rock Masses for
the Design of Tunnel Supports. Rock Mechanics, 6 (4), 189-239.
Barton, N., R., 2002. Some New Q-value Correlations to Assist in Site Characterisation and
Tunnel Design. Int. Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences 39 (2002), 185-216 pp.
Bieniawski, Z. T.,1989. Engineering Rock Mass Classifications. John Wiley and Sons, 237
pp.
Franklin, J. A. and Dusseault, M. B., (1989): Rock Engineering, Mcgraw-Hill Book Company,
New York
Hoek, E. and Bray, J. W., 1977. Rock Slope Engineering. Institution of Mining and
Metallurgy, London, UK.
Hoek, E. and Brown, E. T., 1980. Underground Excavations in Rock. Institution of Mining
and Metallurgy. Stephen Austin and Sons, 527 pp.
Hoek, E. and Brown, E. T., 1988. The Hoek and Brown Failure Criterion-a 1988 update. In
rock engineering for underground excavations, proc. 15th Canadian rock
mech.symp.,Toronto, 31-38.
Hoek, E., 1995. Strength of Rock and Rock Masses. ISRM News Journal, 2 (2), 4-16.
Hoek, E., 1998. Rock Engineering for Tunnels. 298 pp.
Hoek, E., Kaizer, P. K. and Bawden, W. F., 2000. Support of Underground Excavations in
Hard Rock. Balkema, 215 pp.
Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B., 2002. Hoek-Brown Failure Criterion- - 2002
Edition.
Hunt, R. H., 1986: Geotechnical Engineering Analysis and Evaulation. Mcgraw-Hill Book
Company
Obert, L. and Duvall, W. I., 1967. Rock Mechanics and Design of Structures in Rock. John
Wiley and Sons, New York.
Serafim, S.,J. and Pereria, J., P., (1983); Considerations of the Geomechanics Classification
of Bieniawski. Proc Int. Symp. On Eng. Geol. And Underground Constr., LNEC, Lisbon,
Portugal, vol. 1, 33-42
Snmez, H. ve Ulusay, R., 1999. Modifications to the Geological Strength Index (GSI) and
their Applicability to Stability of Slopes. Int. Journal of Rock Mech. and Mining Science, 36
(6), 743-760.
Ulusay, R. ve Snmez, H., 2002. Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri. TMMOB Jeoloji
Mhendisleri Odas. Yayn no. 60, 243 syf.

56

3. SI TEMELLER

57

58

SI TEMELLER

3.1
3.1.1

Tama Gc
Genel

Genel tama gc teorisi Terzaghi (1943) tarafndan ortaya atlmtr. Bu teorideki gme
yzeyi ekil 3-1' de verilmektedir. Srekli (erit) temeller ve genel gme mekanizmasnn
geerli olduu hal iin zeminin nihai tama gc; qu:

qu = cNc + qN q +

1
BN
2

3-1

ifadesi ile verilmekte, burada:

c = kohezyon
= zeminin birim arl
q = Df= srarj yk
Nc,Nq,Ng= tama gc faktrleri
olarak tanmlanmaktadr.

ekil 3.1.Terzaghi Tama Gc Teorisi Gme Modeli

Burada tanmlanan tama gc faktrleri Nc,Nq,N zeminin

kayma direnci asnn

fonksiyonu olup eitli kaynaklarda tablo veya grafik halinde verilmitir (Bowles,1988; Craig,
1988).

59

ekil 3.2.Terzaghi Tama Gc Faktrleri

Terzaghi tama gc faktrleri ekil 3.2 de verilmektedir. Deiik temel geometrilerine
sahip temellerde Nc ve N tama gc faktrlerine aada verilen Sc ve S dzeltme
katsaylar uygulanr:
Dzeltme
Katsays
Sc

erit
Temel
1.0

Kare
Temel
1.3

Dairesel
Temel
1.3

1.0

0.8

0.6

Dikdrtgen
Temel

B
L
B
1 0 .2
L
1 + 0 .3

B: Temel Genilii (ksa kenar) - L: Temel Boyu (uzun kenar)

Yumuak/gevek kvamdaki zeminllerde gme mekanizmas farkl olduundan tama gc

hesabnda aada tanmlanan dzeltilmi kayma direnci parametreleri c 1 ve 1 deerleri

kullanlr.

c1 =

2
c
3

3-2

60

tan 1 =

2
tan
3

3-3

Temel zeminin net tama gc deeri qn :

q n = qu D f

3-4

olarak tanmlanr. Zeminin emniyetli tama gc deeri qa , aadaki bantdan

hesaplanr:

qa =

qn
+ D f
GS

3-5

GS= Gvenlik says (yzeysel temellerde GS=3 olarak kullanlr)

Terzaghi teorisi asl ve genel prensiplerine sadk kalnarak Meyerhof (1963), Hansen( 1970)
ve Vesic( 1973) tarafndan temel derinlii ve geometrisi ile yatay yklerin uyguland haller
iin detaylandrlm ve aadaki genel tama gc denklemi nerilmitir:

qu = cNcFcs FcdFci + qNqFqsFqdFqi +

1
BNFsFdFi
2

3-6

Bu denklemde:
Fcs, Fqs, F s = ekil faktrleri
Fcd, Fqd, F d = derinlik faktrleri
Fci, F i, F i = yk eim faktr
Bu faktrler deneysel almalar sonucu elde edilen ampirik deerlerdir. (Das, 1984).
ekil faktrleri (De Beer, 1970)

B Nq
Fcs = 1 + ( )( )
L Nc
B
Fqs = 1 + ( ) tan
L
B
Fs = 1 0.4( )
L

3-7a
3-7b
3-7c

Olarak verilmekte, bu denklemde L= temelin boyu (L>B) olarak tanmlanmaktadr.

Derinlik faktrleri (Hansen 1970) Df/B 1 hali iin:

Fcd = 1 + 0.4(

Df
)
B

Fqd = 1 + 2 tan (1 sin ) 2 )

3-8a

Df

3-8b

Fd =1.0

3-8c

olarak tanmlanmakta, Df / B > 1 koulu iin ayn faktrler:

D
Fcd = 1 + 0.4 tan 1 f
B

3-8d

61

D
Fqd = 1 + 2 tan (1 sin 2 ) tan 1 f
B
Fd =1.0

3-8e
3-8f

olarak verilmektedir tan 1 (D / B ) terimi radyan olarak hesaplanmaldr. Eim faktrleri

(Hanna and Meyerhof 1983):

Fci = Fqi = 1

90

Fi = 1

3-9a

3-9b

ifadeleriyle hesaplanabilmektedir. Burada as ykn dey ile yapt a olarak

tanmlanmtr.
Denklem 2.2'de verilen genel tama gc denkleminde Vesic (1973) tarafndan Tablo 3.1'
de verilen tama gc faktrlerinin kullanlmas ngrlmektedir.
Genel tama gc denklemi klasik temel boyutlar ve temel geometrileri iin Terzaghi
teorisine yakn sonular vermektedir. Temel detay ve ykleme durumunun farkl olduu,
rnein istinad duvarlar gibi yatay yklerin nemli boyutta olduu durumlarda genel tama
gc denkleminin kullanlmasnda yarar vardr.
Temellerde egzantrik ykler altnda tama gc belirlenmesinde Denklem 3-6'da verilen
genel tama gc forml kullanlabilecektir. Burada edeer smel boyutlar:
B*= B - 2eb

3-10a

L* = L - 2el

3-10b

eklinde hesaplanr ve Denklem 3-6'da B* deeri kullanlr. Derinlik faktrlerinin hesabnda

orjinal temel genilii B ekil faktrlerinde ise B* deeri kullanlmaldr. Burada eB ve eL temel
genilii ve boyu istikametinde eksantrisite deerleridir. Bu durumda bir smelin
tayabilecei nihai yk, Pu:
Pu = qu(B*xL*)
3.1.2

3-11

Kohezyonlu Zeminlerde Uygulamalar

Kil zeminlerde uzun dnem drenajl davrann geerli olduu haIIerde kilin efektif kohezyon
ve kayma direnci alar kuIIanlarak Denklem 3-1 veya 3-6 yardmyla hesaplanmaktadr.
Ksa dnem-drenajsz davran ( =0) durumunda Nq=1.0, ve N = 0 olacandan kilde net
tama gc qn:
qn= cuNc

3-12a

Dikdrtgen temelde Nc deeri kare temel iin bulunan Nc deeri 0.84 + 0.16
arplarak bulunur.
veya

62

B
faktr ile
L

qn = cuNcFcsF qsFys

3-12b

cu :zeminin drenajsz kayma mukavemeti

denklemlerinden hesaplanabilir. Denklem 3-12a kuIIanldnda Nc faktrnn Skempton
(1951) tarafndan nerilen ekiI 3.3'den alnmas, Denklem 3-12b de ise Tablo 3.1 'de
verilen Nc=5.14 deerinin kuIIanlmas gerekmektedir.

ekil 3.3. Skempton Nc Tama Gc Faktr (Craig 1988)

63

Tablo 3.1. Tama gc faktrleri (Vesic,1973)

Nc

Ng

Ng

Nq / Nc

tan

0.00
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
6.00
7.00
8.00
9.00
10.00
11.00
12.00
13.00
14.00
15.00
16.00
17.00
18.00
19.00
20.00
21.00
22.00
23.00
24.00
25.00
26.00
27.00
28.00
29.00
30.00
31.00
32.00
33.00
34.00
35.00
36.00
37.00
38.00
39.00
40.00
41.00
42.00
43.00
44.00
45.00
46.00
47.00
48.00
49.00
50.00

5.14
5.38
5.63
5.90
6.19
6.49
6.81
7.16
7.53
7.92
8.35
8.80
9.28
9.81
10.37
10.98
11.63
12.34
13.10
13.93
14.83
15.82
16.88
18.05
19.32
20.72
22.25
23.94
25.80
27.86
30.14
32.67
35.49
38.64
42.16
46.12
50.59
55.63
61.35
67.87
75.31
83.86
93.71
105.11
118.37
133.88
152.10
173.64
199.26
229.93
266.89

1.00
1.09
1.20
1.31
1.43
1.57
1.72
1.88
2.06
2.25
2.47
2.71
2.97
3.26
3.59
3.94
4.34
4.77
5.26
5.80
6.40
7.07
7.82
8.66
9.60
10.66
11.85
13.20
14.72
16.44
18.40
20.63
23.18
26.09
29.44
33.30
37.75
42.92
48.93
55.96
64.20
73.90
85.38
99.02
115.31
134.88
158.51
187.21
222.31
265.51
319.07

0.00
0.07
0.15
0.24
0.34
0.45
0.57
0.71
0.86
1.03
1.22
1.44
1.69
1.97
2.29
2.65
3.06
3.53
4.07
4.68
5.39
6.20
7.13
8.20
9.44
10.88
12.54
14.47
16.72
19.34
22.40
25.99
30.22
35.19
41.06
48.03
56.31
66.19
78.03
92.25
109.41
130.22
155.55
186.54
224.64
271.76
330.35
403.67
496.01
613.16
762.89

0.20
0.20
0.21
0.22
0.23
0.24
0.25
0.26
0.27
0.28
0.30
0.31
0.32
0.33
0.35
0.36
0.37
0.39
0.40
0.42
0.43
0.45
0.46
0.48
0.50
0.51
0.53
0.55
0.57
0.59
0.61
0.63
0.65
0.68
0.70
0.72
0.75
0.77
0.80
0.82
0.85
0.88
0.91
0.94
0.97
1.01
1.04
1.08
1.12
1.15
1.20

0.00
0.02
0.03
0.05
0.07
0.09
0.11
0.12
0.14
0.16
0.18
0.19
0.21
0.23
0.25
0.27
0.29
0.31
0.32
0.34
0.36
0.38
0.40
0.04
0.45
0.47
0.49
0.51
0.53
0.55
0.58
0.60
0.62
0.65
0.67
0.70
0.73
0.75
0.78
0.81
0.84
0.87
0.90
0.93
0.97
1.00
1.04
1.07
1.11
1.15
1.19

64

3.1.3

Kohezyonsuz Zeminlerde Uygulamalar

Kohezyonsuz zeminlerde rselenmemi zemin rneklerinin alnarak kayma direnci asnn

laboratuvarda belirlenmesi genellikle mmkn olmamaktadr. Bu durumda arazi deneyleri ile
kayma direnci as ' arasnda verilen ampirik korelasyonlar kullanlmakta, ve as
bulunduktan sonra tama gc Denklem 3-1 veya 3-6 yardmyla hesaplanmaktadr.
Kohezyonsuz zeminlerde tama gcnn belirlenmesinde dier bir yaklam ise zeminin net
tama gc ile arazi deney verileri arasnda nerilen korelasyonlardan yararlanmaktadr
Aada lkemizde ve dnyada yaygn olarak kullamlan standart penetrasyon deneyi (SPT)
ve konik penetrasyon deneyi (CPT) sonularndan tama gc tayini ile ilgili yntemler
aklanmaktadr.
3.1.3.1 Standart Penetrasyon Deneyi (SPT)
Kohezyonsuz zeminlere oturan s temellerin projelendirilmesinde iki koul aranmaktadr: i)
toplam gmeye kar emniyetin en az GS=2.0 olmas; ii)oturmalarn 25 mm deerini
amamas. eitli boyuttaki temeller zerinde yaplan lmlerden temel genilii B<I.0 n
olmas halinde tama gcnn kritik olduu; B> 1.0 m durumunda projelendirmeyi
oturmalarn kontrol ettii anlalmtr (Berry and Reid 1987). Uygulamada temel geniliinin
genellikle 1. 0 m ' nin zerinde olduu dikkate alndnda s temellerin kum zeminde
oturma kriterine gre projelendirilmesi esas alnmaldr.
Bu durumda Peck v.d.(1974) tarafndan nerilmi olan ve standart penetrasyon direnci N
deerinden tama gcn veren abaklarda temel genilii (B) faktr ortadan kalkmakta ve
tama gc aadaki denklemler yardmyla hesaplanabilmektedir:
Yeralt suyu seviyesinin temel altndan B veya daha derin olmas halinde net emniyetli
tama gc qnem:
kN/m2

qnem=11 N

3-13a

Yeralt suyu seviyesi temel seviyesinin zerinde olmas durumunda (0<Dw <Df)
qnem=0.5x11 N

kN/m2

3-13b

Yeralt suyu seviyesi zemin yzeyinden Dw derinliinin Df<Dw<Dt+B olmas halinde ise:

qnem = 11N 0.5 + 0.5

Dw

Df + B

kN/m2

3-13c

olmaktadr. Burada Df temel derinlii, N ise temel seviyesinden 0.5B yukarda ve 2B

aadaki standart penetrasyon direnlerinin ortalamasdr. Bu net emniyetIi tama gleri
temelde toplam oturmann 25 mm'yi amamas kriterine gre verilmitir. Msaade edilir
oturmalann (Sm) bu deerden daha az veya daha fazla olmas durumunda hesaplanan qnem
deeri (Sm/25mm) faktr ile arplmaldr. rnein radye temellerde toplam 50 mm
oturmaya msaade edileceinden net emniyetli tama gc Denklem 3-13 'te hesaplanan
deerlerin iki kat olacaktr.
Deneysel bulgulara dayanarak Bowles (1986) yukarda verilen Peck,vd.(1974) metodunu
ar gvenli bulmu ve tama gc hesab iin aadaki yntemi nermitir.

65

qnem =

N
Kd
0.05

(kN/m2)

B 1.2 m

3-14a

B > 1.2m

3-14b

qnem

N B + 0 .3
=
Kd
0.08 B

(kN/m2)

Burada derinlik faktr Kd:

K d = 1 + 0.33

D
1.33
B

3-14c

olarak verilmektedir

ekil 3.4. Peck v.d. (1974) Tarafndan nerilen Tama Gc Abaklar

3.1.3.2 Konik Penetrasyon Deneyi (CPT)
Meyerhof (1956) zeminin emniyetli tama gc qnem ile koni k penetrasyon u direnci qc;
arasnda aadaki korelasyonu nermitir:

qnem =

qc B D f
kN/m2
1+

40
B

3-15

Denklem 3-15 'in abak formu ekil 3.5'de verilmitir Bu yntemde de oturmalarn 25 mm'yi
amayaca ngrlmektedir.

66

ekil 3.5. Konik Penetrasyon U Direncinden Zemin Tama Gc (NAVFAC,1982)

3.1.3.3 Pressiyometre Deneyi
Pressiyometre deneyinde llen limit basnc PL deerinden zeminin nihai tama gc
deeri, qu Menard (1965) tarafndan aadaki yntemle hesaplanabilmektedir:

qu = D f + k g (PL Poh )
qa =

kg
Gs

(PL Poh )

3-16

Burada kg : tama gc faktr; PL: limit basnc; ve Poh : temel seviyesindeki toplam yatay
gerilmedir. Tama gc faktrnn zemin cinsi, temel geometris ve derinlii ile deiimi
ekil 3.6 'da verilmitir. niform zemin profilleri iin edeer derinlii Dfe temel derinlii Df e
kart gelmektedir. Metodun uygulanmas ile ilgili ayrntlar Biraud (1992) ve Baquelin
(1978)'de verilmektedir.

67

Edeer Temel Derinlii / Temel Genilii (Dfe / B)

ekil 3.6.Tama Gc Faktr (Biraud 1992)

3.1.4

Eksantrik Ykl Temeller

zerindeki kolon yk ve momenti dolaysyla bir temelin heriki ekseni iin eksantrik
yklenmesi mmkndr (ekil 3.6). Eksantrisite kolonun temelin merkezine yerletirilmemi
olmas veya herhangi bir nedenle temelin bir blmnn kesilmesinden kaynaklanabilir.
Meyerhof (1953) ve Hansen (1970) tarafndan yaplan gzlemler ve aratrmalar sonucunda
eksantrik ykl temellerde etkili temel boyutlarn;
L= L 2ex

B= B 2ey

3.17

Olarak vermilerdir ve etkili temel alan

Af = B L

3.18

olmutur. Tama gc hesaplarnda artk B yerine B kullanlacak ve tama gc

decektir. Bu durumda temelin tayabilecei emniyetli tama kapasitesi, gvenlik says,
GS=3 alnarak aada verilmiti;
P= qu B L /GS

3.19

68

ekil 3-7 Ekzantrik Ykl Temellerde Etkili Temel Boyutu

3.2
3.2.1

Oturmalar
Genel

Zeminlerde toplam oturma blmden olumaktadr:

i. Ani Oturmalar, Si : Zamana bal olmayan, ykleme hemen sonrasnda zemin su
ieriinde bir deiiklik olmakszn ortaya kan oturmalardr. Bu oturmalar normal
konsolide killerde toplam oturmann kk bir blmn oluturduundan genellikle
ihmal edilir. Ar konsolide kil ve kum zeminlerde ise Elastik Teori kullanlarak
hesaplanr.
ii. Primer Konsolidasyon Oturmalar, Sc : Kohezyonlu (kil) zeminlerde toplam oturmann
nemli bir blmn tekil ederler. Yk altnda zemin boluk suyunun zamana bal
olarak zemin bnyesinden atlmas dier bir deyile boluk suyu basnlarnn
snmlenmesi nedeniyle gerekleen hacim deiiminin sonucudur. Bu oturmalarn
miktar ve zaman iersindeki geliimi konsolidasyon teorisi ve konsolidasyon
deneylerinden elde edilen zemin skabilirlik katsaylar kullanlarak hesaplanr
iii. Sekonder (ikincil) Konsolidasyon Oturmalar, Sse : Primer konsolidasyonun
tamamlanmasndan sonra ortaya kan ve uzun sre devam edebilen oturmalardr.
Zeminin
sabit
yk
altnda
danelerin
oriyantasyonundaki
deiimlerden
kaynaklanmaktadr. Genellikle organik zeminlerde ve yumuak yksek plastisiteli
killerde ortaya kar.
Toplam oturmalar ise yukarda aklanan bileenin toplamdr.

69

3.2.2

Ani Oturmalar

Doygun kohezyonlu zeminlerde ani oturmalar elastik teori kullanlarak ve Poisson orannn
0.5 deeri iin hesaplanarak konsolidasyon oturmalarna ilave edilir. Janbu v.d.(1956)
doygun killer zerine oturan esnek temellerde ortalama elastik oturmalarn hesaplanmasnda
aadaki yntemin kullanlmasn nermilerdir:

S i = A 1A 2

q0B
Es

3-20

Burada A1 ve A2 katsaylar Christian ve Carrier (1978) tarafndan verildii formda ekil 3.8'
de gsterilmitir.
Genelolarak kil ve kum zeminlerin elastik oturma hesaplarnda Harr (1966) tarafndan
nerilen aadaki yntem uygulanabilir. Yar sonsuz elastik ortamda esnek dairesel veya
kare smellerde merkezde elastik oturmalar:

Si =

Bq 0
(1 2 )
Es

3-21

denkleminden hesaplanmaktadr. Yukardaki semboller ekil 3.8'de aklanmtr. Denklem

3-21 de yerine ekil 3.9den av veya r kullanldnda srasyla elastik averaj oturma
ve rijit temelde ortalam elastik oturmalar belirlenmi olur.

70

ekil 3.8. A1 ve A2 Faktrler (Das,1984)

71

ekil 3.9. Denklem 3.20'de Tanmlanan Faktrleri (Das, 1984)

Eksentrik yklenmi temellerde dnmeler:

tan =

1 2 M
I
E s B 2L

3-22

denkleminden hesaplanabilir. (Taylor 1967, Poulos and Davis 1974). Bu denklemde M

smele uygulanan moment (B istikametinde), : temeldeki dnme (yatay ile temel taban
arasnda) ve I : tesir faktrdr .Tesir faktrnn deerleri aada verilmektedir:

72

L/B

Esnek

1.00
1.50
2.00
3.00
5.00
10.00

3.15
3.43
3.57
3.70
3.77
3.81

Rijit
4.17
4.44
4.59
4.74
4.87
4.98

Poisson oran deneysel olarak belirlenmesi zor bir parametre olup hesaplamalarda Bowles
1994 tarafndan nerilen aadaki deerler kullanlabilir.

0.4 - 0.5
0.45 - 0.50
0.3 - 0.4
0.2 - 0.35

Zemin tipi
Killi zeminler
Suya doygun killi zeminler
Kohezyonsuz- (orta sk ve sk)
Kohezyonsuz- (gevekten orta skya kadar)

3.2.3 Konsolidasyon Oturmalar

Kil zeminlerde konsolidasyon sonucu ortaya kan oturmalar rselenmemi zemin rnekleri
zerinde yaplan konsolidasyon deneyleri sonularndan elde edilen zemin skabilirlik
parametreleri kullanlarak hesaplanr. Bu parametreler Blm 1 'de tarifiendii gibi:
i. Hacimsel skma indisi, mv ( m 2 /kN) : zeminin belirli bir basn aralnda urad
boluk oran deiiminin o basn aralna oran, dier bir deyile boluk oran-efektif
gerilme erisinin eimi olarak tanmlanr.

mv =

1 e
1 +e 0 '

3-23

Burada eo : zeminin doal boluk oran; e : yk altnda boluk oranndaki deiimi;

' ise efektif gerilme aral olarak tanmlanmtr.
ii. Zemin kompresibilite indisi, Cc : konsolidasyon deneylerinden elde edilen e-log '
erisinin dorusal blmnn eimi olarak tanmlanmtr

CC =

e
(log ' )

3-24

Bu iki parametre kullanlarak oturmalar aadaki bantlar ile hesaplanr.

S = m v 'H

3-25

Burada S: oturma; ' skabilir zemin tabakasnda ortalama gerilme art; H: skabilir
zemin tabakasnn kalnldr. Oturmalar skabilirlik indisi kullanlarak aadaki bant ile
hesaplanabilir:

73

S=

Cc
' +
H log V 0 '
1 + e0
V0

3-26

Burada ' V 0 : skabilir zemin tabaksnda konsolidasyon ncesindeki ortalama efektif

gerilmedir. Oturma hesaplarnda aadaki hususlara dikkat etmek gerekir:
i. Oturmalar skabilir zemin tabakasnda temel ykleri sonucu ortaya kan net gerilme
artlar ( ) cinsinden hesaplanmaldr.
ii. Denklem 3-25 kullanlarak yaplan oturma hesaplarnda mv deerinin dey gerilme
mertebesi ile deitii dikkate alnarak zm yaplan problemdeki ngerilme ve
temel yk nedeniyle ortaya kan gerilme art aralna kart gelen mv deeri
kullanlmaldr.
iii. Denklem 3-26 Normal konsolide killer iin geerlidir.
iv. Skabilir kil katman boyunca gerek ' v 0 gerekse deerleri deiken olacandan
ortalama deerler kil tabakasnn ortasndaki gerilmeler olarak hesaplanr (ekil 3.9).
Tabakann kaln olmas durumunda skabilir katman iki veya daha fazla eit tabakaya
blnerek her tabaka iin hesaplanan oturmalar toplanr.

Skmaz Zemin
: zeminin toplam birim arl
D: temel derinlii
q: brt zemin gerilmesi (yap+temel arlnn yaratt gerilme)
qs : temel kazs nedeniyle kaldrlan zeminin srarj etkisi
qn= q-qs : net zemin gerilmesi
= temel seviyesindeki net gerilme art nedeniyle skabilir zemin
tabakasnda dey gerilme art
ekil 3.10. Oturma Hesaplarnda Esas Alnacak Gerilmeler

74

Ar konsolide (nceden yklenmi) killerde Denklem 3-26nn uygulamas aadaki

ekildedir.

' V 0 + < P' C

durumu iin

S=

' v 0 < Pc < ' v 0 + durumu iin S =

' +
Cs
H log v 0
' v 0
1+ e0

3-27

' +
P
Cc
Cs
3-28
H log v 0
H log c +
' v 0 1 + e 0
PC
1+ e0

Burada :
Cs : Konsolidasyon deneyinden yk boaltma faznda zemin kabarma endisi
Pc : n konsolidasyon basnc (konsolidasyon deneyinden bulunur)
S temellere uygulanan bu yntemde baz dzeltmelerin yaplmas gerei duyulmaktadr.
rnein yukarda bahsedilen parametreler zemin rneklerinin dometre deneyi koullarnda
yanal deformasyonu nlenni haldeki durumunu yanstmaktadr. S temellerde ise bu koul
geerli olmayp deformasyonlar boyutta olumaktadr. boyutlu deformasyon etkisi
Skempton ve Bjerrum (1957) tarafndan verilen dzeltme faktr , zeminin boluk suyu
parametresi Af ve incelenen problemin geometrisine baldr. dometre deneyinden elde
edilen oturmalar aadaki ekilde dzeltilmektedir:
S = Sod

3-29

Burada S: dzeltilmi oturma, Sod: dometre deney sonularndan elde edilen oturmadr.
Dzeltme faktrnn tipik deerleri aada verilmektedir:
Zemin tr
Yumuak, hassas killer

Faktr
1.0 1.2

Normal konsolide killer

0.6 1.0

nyklenmi killer

0.4 0.7

Ar nyklenmi killer

0.25 0.4

Kohezyonlu zeminlerde dometre deneylerinden hesaplanan oturmalara ek olarak ani

oturmalar ve sekonder konsolidasyon (krip) oturmalarnn dikkate alnmas gereklidir.
Zeminlerde dey gerilmelerin derinlikle olan deiiminin hesaplanmasnda Elastisite teorisi
ile retilmi abaklar kullanlmaktadr. Rijit temellerin altndaki gerilme dalm ekil 3.11 da
verilen yaklak metotlada bulunabilir. niform yayl yk altnda dairesel bir plak, dikdrtgen,
mnferit ve erit temeller altnda gerilmelerin deiimi ekil 3.12, 3.13 ve 3.14 de verilen
abaklar yardmyla hesaplanabilmektedir. Rijit temeller altnda gerilme dalmlar yaklak
metodlar kullanlarak da belirlenebilir. Bu yntem ekil 3.11 de gsterilmektedir.

75

ekil 3.11 Yk Yaylm

76

ekil 3.12. niform Yklenmi Daresel Alan Altndaki Dey Gerlmeler iin Etki
Deerleri

ekil 3.13. niform Yklenmi Dikdrtgen Alann Kesi Altndaki Dey Gerilme

77

ekil 3.7. Rijit Temeller Altnda Gerilme Dalmlar

Sekonder oturmalar ise:

S se = HC log

t
tp

3-30

denkleminden hesaplanabilir. Burada Sse: sekonder oturma miktar; C : sekonder oturma

katsays; tp: primer konsolidasyon oturmasnn tamamlanma sresi; ve t: konsolidasyon
tamamlandktan sonraki sre, olarak tariflenmektedir. Sekonder oturma katsaysnn yaklak
mertebesi aadaki bantdan belirlenebilir.(Mesri vd.,1977)

C = 0.04

Cc
1 + eo

3-31

78

3.2.4

Kohezyonsuz Zeminlerde Oturma Hesap Yntemleri

Standart Penetrasyon Deneyi

Burland ve Burbiridge (1985) yaplan 200'n zerinde oturma lmlerini deerlendirerek
kohezyonsuz zeminlerde oturmalarn direkt olarak standart penetrasyon direncinden tahmine
ynelik bir metot nermilerdir. Bu almada zeminin skabilirlik endisi (Ic), temel genilii
(B) ve temel altndaki gerilme etki alan ierisindeki ortalama penetrasyon direnci (N)
arasnda aadaki bantlarm geerli olduu vurgulanmtr:

Ic = (1.71) /(N)1.4

3-32

Normal konsolide kumlarda qn (kN/m2) net zemin gerilmesi altmda oturma Si (mm):

S i = q n B 0.7 I c = q n B 0.7

1.71
N

3-32a

1.4

denklemleri ile hesaplanmaktadr. Bu metodda standart penetrasyon direncinde dey

gerilmelere veya yeralt suyu etkisine gre herhangi dzeltme yaplmas gerekmemektedir.
nce kum ve siltli kumlarda:

N = 15 +

1
(NF 15)
2

3-33

denkleminde ngrlen dzeltmenin yaplmas (NF : arazi deeri); akll kumlarda ise N
deerinin %25 arttrlmas nerilmitir.
Denklem 3-32'de hesaplanacak oturmalarn temel geometrisine bal olarak ekil faktr fs,
oturma potansiyeli olan kum tabakasnn kalnlna (H) bal olarak f1 faktr, ve ft zaman
faktr ile arplmas gereklidir.

1.25L / B
fs =

L / B + 0.25
H
H
f1 = (2 )
Z
ZI

f t = 1 + R 3 + R t log

3-34a
(H<ZI)

3-34b

t
3

3-34c

Bu denklemlerde; L: temelin boyu; B: temel genilii; Z=: gerilme etki alandr. Statik
yklerde R3=0.3, Rt=0.2; dinamik yklerde R3=0.7, Rt=0.8 alnmaldr. yldan fazla olma
kaydyla t: oturmalarn hesapland yl saysdr.
Bu metodda tanmlanan etki alannn standart penetrasyon direncinin (N) derinlikle azald
hallerde ZI=2B alnmas; N deerlerinin derinlilde artmas veya sabit kalmas halinde Z
deerinin ekil 3.15'dan bulunmas nerilmektedir. Hesaplanacak ortalama N deeri temel
altndaki ZI etki alan derinlii boyunca llen penetrasyon direnlerinin aritmetik ortalamas
olarak hesaplanmaldr. Denklem 3-34 sadece H<ZI hali iin uygulanmaktadr.
79

ekil 3.8. Etki Alan Derinlii ZI (Craig 1988)

Konik Penetrasyon Deneyi (CPT)
Kum zeminlerde oturma hesaplarnda genelIikle Schmertman v.d.(1978) tarafndan nerilen
metot kullanlmaktadr. Bu yntemde kumdaki oturmalar,S:
ZI

s = C1C 2 q n
0

Iz
z
Es

3-35

denkleminden hesaplanmaktadr. Bu denklemde temel derinlii faktr C1:

'
C1 = 1 0.5 vo
qn

3-36

krip faktr C2:

C2=1.2+2Iogt

3-37

olarak tanmlanmtr. Bu eitliklerde

qn: net temel gerilmesi;
' vo = temel seviyesinde efektif srarj gerilmesi;
Es: zemin deformasyon modl;
Iz: birim deformasyon etki faktr;
ZI: temel altnda oturmalarm oluaca derinlik; Kare temellerde ZI=2B, srekli
temellerde ise ZI=4B olarak alnmaktadr.
t: oturmalarn hesapland yl says olarak tariflenmitir.
Bu yntemde zemin deformasyon modl Es:
Es=2qc

3-38
80

olarak alnmaktadr. IZ deeri ise ekil 3.16'da gsterildii gibi bulunmaktadr. Bu metodun
en nemli avantaj tabakalanma gsteren zemin profillerine uygulanma kolayldr.

ekil 3.96. Iz Faktr (Frank, 1991)

Pressiyometre Deneyi
Pressiyometre deneyinin dier arazi deneylerine kyasla zeminin deformasyon modlnn
dorudan llebilmesi ve ok deiken/heterojen zemin koullarnda uygulanabilmesidir.
Menard v.d. 1962 pressiyometre modl Ep deerinden oturmalarn aadaki yntemle
hesaplanabileceini nermilerdir.

2q B
q n 3 B
B
S = n 0 2
+
9E p B 0
9E p

3-39

Bu denklemde:
S
qn
Bo

2 ve 3

: oturma miktar
: net temel basnc
: 0.60 m
: ekil faktrleri (ekil 3.17)
:temel genilii
:reolojik faktr

81

ekil 3.10. Denklem 3-39 de Verilen ekil Faktrleri 2 ve 3 (Baguelin, 1975)

Smellerin yzeyi oturmas halinde Denklem 3-39'den hesaplanan oturmalarn %20
arttrlmas ngrlmtr.

82

Referanslar
Anagnostopoulos, A.G, (1990), "The Compressibility of Cohesionless Soi1s" Geotechnik
13:181-187 (in German)
ASTM D: 4546-90, (1990), "Standard Test Methods for One DimensionaI Swell or
Settlement Potential of Cohesive SoiIs" AnnuaI Book of ASTM Standards, VoI.04.08: 846852.
Baguelin, F., Jezequel, J.F. and Shields, D.H., (1978), "The Pressuremeter and Foundation
Engineering" Trans- Tech Publ.
Bery, L.P. and D.Reid, (1987), "An Introduction to Soil Mechanics" McGraw-Hill Book
Company, London.
Bjermm, L., (1972), "Embankment of Sofi Ground" Sth PCS, CSCE V 01.2, pp: 1-54.
Biraud,J.L., (1992), "The Pressuremeter" A.A.Balkema.
Bow1es, J.E., (1988), "Foundation Analysis and Design" McGraw Hill.
Brab, (1968), Building Research Advisory Board Creteria for Selction and Design of
ResidentiaI Slabs on Ground. Publ.11571, FHA, NTIS No: PB-261-551.
Brackley, I.J.A., (1995), "Swell Under Load" 6th. Rep. Conf. For Africa on SMMFE, V 01.2,
pp:65- 70, Durban S.A.
Burland, J.B.,Broms,B.B., De Mello, V.F.B.,(1977), "Behavior of Foundations and Structures"
Proc. 9th .ICSMFE, Tokyo, VoI.2.
Burland,J.B. and Burbridge, M.C.,(1985), "Settlement of Foundations on Sand and Gravel"
Proc. Inst. OfCiviI Engnrs. Part 1, VoI.78.
Chen, F.H.,(1988), Foundations on Expansive Soils, American EIsevier Science Publ., New
York.
Christian, J.T. and Carrier, W.D., (1978), "Janbu, Bjerrum and Kjaemsli's Chart,
Reinterpreted", Canadian Geotechnical Journal Vol.15, pp:124-128.
Clemence, S.P and Finbarr, A.O.,(198l), "Design Considerations for Collapsible Soils"
ASCE, JSMFD, V 01.1077, No. GT3, pp.305-317.
Craig,R.F., (1988), "Soil Mechanics" Van Nostrand Zeinhold, UK.
Das, B.M., (1984), "Principles of Foundation Engineering" Brooks/Cole,Boston,
Massachusetts.
DeBeer,E.E., (1970), "Experimental Determination of the Shape Factors and Bearing
Capacity Factors of Sand" Geotechnique V 01.20, No.4,pp:387-411.
Erol,O.,(1990), "Emme basnc Yntemi ile ime Basnc ile ime Deeri Tayini" IMa,
Teknik Dergi Ci1t 1, Say 2.
Erol,., Dhowian,A.W., Youssef, A.F.,(1990), "EvaIuation of Expansive Soi1s and
Foundation Methodology in S.A." Fina1 Research Report KACST -A T -88 S.A.
Frank, R., (1991), "Some Recent Developments on the Behavior of Shallow Foundations!
oth. ECSMFE, F10rence State of art paper.
Hansen,J.B., (1970), "A Revised and extended Formula for Bearing Capacity" Danish
Geotech-Inst.Bul1etion 28.
Harr,M.E.,(1966),"Fundamenta1s ofTheoretical Soil Mechanics" McGraw-Hill.
Roltz, W.G. and Rilf, J. W., (1961), "Settlement of Soil Foundations due to Saturation" 5th.
ICSMFE, Vol.1, pp:673-679, Paris.
Hunt,R.E., (1984), "Geotechnical Engineering Analysis and EvaIuation" McGraw RilI.
Janbu, N., Bjerrum, L., and Kjamsli, B., (1956), "Veiledning Ved Losning av
Fundamentering-Soppgaver" Publication No.16 NGI pp:30-32.

83

Jennings, J.E. and Knight, K., (1975), "A Guide to Construction on or with Materials
Exhibiting Additional Settlements Due to Collapse of Grain Structure" 6th Regional Conf. For
Africa on SMFE, Johannesburg, pp:99-I05.
Johnson,L.D.(1979), "Overview for Design of Foundations on Expansive Soils" U.S. Army
Engnr., WES, Paper No: GL-79-21.
Johnson,L.D., Snethen D.R. (1978), "Prectiction of Potential Reave of Swelling Soils" ASTM,
Geotechnical Testing Journal, Vol.1, No.3, pp:117-127.
Ladd C.C. (1991), "Stability Evaluation During Staged Construction" ASCE, JFED, vn No.4
pp:540-615
Lunne, T.and O.Eide, (l976), "Correlation Between Cove Resistance and VaDe Shear
Strength" Canadian Geotech. Journal Vol.I3, No.4, pp:430-441.
Lytton,R.L.,(1972), "Design Method for Concrete Mats. 3fd.Int.Conf.Material Tech., Brazil
pp.171-177.
Menard, L. and J .Rousseau, (1962), "Evaluation of Settlements, Tandance Nouvelles" in
Frech, Sols soils l, 1-30.
Meyerhof,C.G., (1974), "Ultimate Bearing Capacity of Footings on Sand Overlying Clay"
Canadian Geotechnical Journal, Vol.ll, No.2, pp:224-229.
Meyerhof, C.G., (1956), "Penetration Tests and Bearing Capacity of Shallow Foundations"
ASCE, JSMFD. Vol.82, SM.l, pp:1-19.
Meyerhof, C.G., (1962), "Some Recent Research on the Bearing Capacity of Foundations"
Canadian Geotechnical Journal, Vol.l, No.1, pp. 16-26.
NAVFAC, (1982), "Soil Mechanics Design ManuaI7.1" Dept. ofNavy, Alexandria, VA. USA.
Nelson, J.D., D.J.Miller (1992), "Expansive Soils, Problems and Practice in Foundation and
Pavement Engineering" John Wiley.
O'Neill, M.N. (1988), "Special Topics in Foundations" Proc. OfGED, ASCE, pp:112.
Padfield, C.J. and Sharrock, M.J.(1983), "Settlement of Strocrures on Clay Soils" 132 pp.
Construction Industry Research and Information Center (IRIA), London.
Peck, R.B., V.E. Hanson, T.H. Thoroburn, (1974), "Foundation Engineering" 2nd.Ed., Wiley,
N. Y.
Reddy, A.S. and Srinivasan, R.J., (1967) "Bearing Capacity of Clays on Layered Clay"
ASCE, JSMFD, Vo1.93, SM2, pp:83-99.
Robertson,P .K., Campanella, R.G., (1983), "Interpretation of Cone Penetration Test, Part I:
Sand" Canadian Geotech. J. Vol.20, No.4,pp:718-733.
Schmertman,J.H., Hartman,J.P. and P.D. Brown (1978), "Improved Strain Factor Influence
Diagrams", ASCE, J.GED., Vol:lO4, pp:1131-l135.
Schimertman, J.H., (1975), "Measurement of In-Situ Shear Strength" Proc.of Conf. On InSitu Measurement of Soil Properties, ASCE, NY.
Sclmeider, O.L. and Poor, A.D. (1974), "The Prediction of Soil heave and swell Pressures"
Res.Rep.: TR-9-74, Univ. ofTexas, USA.
Skempton, A. W., B jerrum, 1957," A Contribution to the Settlement Analysis of Foundations
on Clay" Oeoteclmique Vol. 7, pp: 168-178.
Straud M.A. (1974), " The Standard Penetration Test in Insensitive Clays and Sofi Rocks" st
European Conf. on Penetration Testing, Vol.l, pp:367-375
Swinborne: Holand,J.E., C.E. Lawrenc~, (1980), "Seasonal heave of Australian Clay Soil"
Proc. of 4th.lnt.Conf. on Exp.Soils, Denver, USA, pp:302-231.
Vesic,A.S., (l970),"Tests on Instrumented Piles, Ogeeche River Site" AS CE, JSMFD,
Vol.96, SM2, pp:56l-584.
Terzaghi, K., (1943), "Theoretical Soil Mechanics" Wiley,N. Y.
Vander Merve, D.H., (l994), "Prediction of Heave from the Plasticity Index and Clay Fraction"
Civil Engnr. South Africa, 6: l03-l07.
Vesic,A.S., (l973),"Analysis of Ultimate Load of Shallow Foundations" ASCE, JSMFD,
Vol.99, SM. 1, pp:45-73.

84

4. DERN TEMELLER

85

86

DERN TEMELLER

Bu ksmda derin temellerin analiz ve tasarm ve ina yntemleri sunulmutur. Derin temeller
terimi temel derinliinin temel geniliine orannn 5den byk olduu temel sistemleri iin
kullanlmtr. Bunlar akma, fore, keson, vb., kazk sistemleri olarak saylabilir. Derin
temeller blmnn hazrlanmasnda Navfac 7.02 Foundations and Earth Structures, 1986
esas alnmtr.
4.1
4.1.1

Tekil Kazn Tama Gc

Emniyetli Gerilmeler

Kazk boyunca ortaya kan gerilmeler kazk malzemesinin emniyetli gerilme deerleri ile
malzeme kalite artlarn salamaldr. Kazn, tayc zemin tabakas dna uzanan
ksmlar varsa (rnein : deniz tabanndan yukarda su iinde ya da tayc kapasitesi
oldukca dk yzeysel gevek zemin iinde kalan ksmlar) kolon etkisinin gznne
alnabilmesi iin emniyetli gerilmelerde bir azaltma uygulanmaldr.
4.1.2

Zemin Destei

Kaz evreleyen zeminler, basn, ekme ve yatay kuvvetlere diren gsterebilmelidir. Bu

direnlerin miktar akma srasnda elde edilen ilerleme hzlar, zemin mukavemeti deerleri
ya da yerinde ykleme deney sonular kullanlarak belirlenebilir. Zemin direncinin inaat
ncesinde, esnasnda ve sonrasnda deiebilecei gznne alnarak kazk kapasitesinin
belirlenmesinde bu aamalara karlk gelen tutarl zemin mukavemet deerleri
kullanlmaldr.
4.1.3

Kazk Kapasitesi

Homojen zellikler gsteren daneli (silt, kum, akl ve karmlar) zeminler iindeki tekil bir
kazn tama kapasitesi teorik olarak ekil 4.1de sunulduu zere hesaplanr. Benzer
olarak killi zeminler iindeki bir kazn tama kapasitesi ise ekil 4.2de gsterildii zere
hesaplanr. Kazn basnca altrlmasnda u direncine ek olarak eper srtnmesi
gznne alnr. ekmeye kar diren ise sadece eper srtnmesince salanr.
ap 60 cmden byk fore kazklarn tasarmnda izin verilebilir kazk oturmasna kar
gelen kazk yknn emniyetli tama gcne kyasla daha kritik olabilecei dikkate
alnmaldr. Foraj srasnda bentonit kullanlmas halinde kazk ucunda bentonitin hapsolarak
kazk u direncini drebilecei gereiyle hesaplanan teorik kazk u diren deerinde
gerekli azaltmalar yaplmaldr. Geniletilmi kazk u kesitleri, geniletme esnasnda daneli
zeminlerin durayllk sorunu nedeni ile mmkn olmaz.

87

(A) Basn altnda yk tama kapasitesi

Qult = PT Nq AT+ H=Ho+D (KHC.Po . tan . S)
H=Ho

H=H
o

Qult = Basn altnda yk tama kapasitesi

PT = Kazk ucundaki dey efektif gerilme (Bkz. Not 1)
Nq = Tama kapasitesi katsays (ekil 1in devamndaki izelgeye baknz)
AT = Kazk ucunun alan
KHC = Basn altndaki elemann yan yzndeki yanal efektif gerilmenin dey efektif gerilmeye
oran
Po = Gml uzunluk (D) boyunca dey efektif gerilme
= Kazk ve zemin arasndaki srtnme as (ekil 1in devamndaki izelgeye baknz)
S=Birim uzunluk iin kazk evre alan
Emniyetli yk kapasitesinin (Qall) hesabnda gvenlik katsays (FS) geici ykler iin 2, srekli
ykler iin 3 olarak alnr.

(B) ekme Altnda Yk Tama Kapasitesi

Tult= H=Ho+D (KHT.Po . tan . S.D)
H=Ho

TUlt = ekme yk tama kapasitesi

KHT = ekme altndaki elemann yan yzndeki yatay efektif gerilmenin dey efektif gerilmeye
oran
Emniyetli yk kapasitesinin (Tall) hesabnda gvenlik katsays , FS=3 alnarak aadaki ifadeyle
hesap yaplr.
Tult
Tall = ----- + Wp
3
WP : Kazn efektif arldr.

Not 1 : Deney ve saha gzlemleri, daneli zeminin rlatif sklna (Dr) ve su tablasnn konumuna
gre, tama basnc ve eper srtnmesinin belli bir snr derinlie kadar dey efektif
gerilme (Po) ile arttn gstermitir. Bu snr derinlikten (10B den 40Bye) sonra u
direncinde ok dk artmalar olmakta ve eper srtnmesi kazn yzey alanyla doru
orantl olarak artmaktadr. Bu sebeple D deeri 20Bden bykse, kazk ucundaki snr Po
deeri; D = 20 B derinliindeki Po deerine karlk gelmektedir.

Not 2 : Kazk kapasitesinin ykleme deneyleriyle doruland ve oturmalarn kabul edilebilir olduu
durumlarda, ayet bina ykleri ve zemin profili iyi bir ekilde biliniyorsa, 2den az olmamak
kouluyla 3ten daha kk gvenlik katsaylar kullanlabilir.

ekil 4.1. Daneli Zeminlerde Tek Kazk Tama Kapasitesi

88

TAIMA KAPASTES KATSAYILARI - Nq

*
26
(DERECE)
Nq
10
AKMA
(DEPLASMAN)
KAZII
Nq**
FORE KAZIK 5

28

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

15

21

24

29

35

42

50

62

77

86

120

145

10

12

14

17

21

25

30

38

43

60

72

TOPRAK BASINCI KATSAYILARI KHC ve KHT

KHC

KHt

TEKL AKMA H VEYA UCU AIK

ELK BORU KAZIK

0.5 1.0

0.3 0.5

TEKL AKMA DEPLASMAN

KAZII
(PREFABRK
BETON
VEYA UCU KAPALI ELK BORU
KAZIK)

1.0 1.5

SVR ULU TEKL AKMA

DEPLASMAN KAZII

1.5 2.0

1.0 1.3

0.7

0.4

KAZIK TP

FORE KAZIK

0.6 1.0

SRTNME AISI -
KAZIK TP

ELK
BETON
AHAP

20

ekil 4.1.. (devam)

89

ekil 4.2. Kohezyonlu Zemindeki Tekil Kazk Yk Tama Kapasitesi Hesab

90

Drenajsz kayma dayanm 25 kN/m2 deerinin zerinde olan killi zeminlerde foraj srasnda
zeminin mukavemetinin kalc olarak deitii (azald) grlmtr. Benzer olarak yumuak
killerde foraj srasndaki rselenmenin kilin kayma dayanmn drd, ancak zamanla
zeminin yeniden konsolide olmas sonras mukavemetin foraj ncesi mukavemet
mertebelerine geri dnd grlmtr. Kazk u direncinde foraj sebepli bir azalma
beklenmez. Maksimum ekme kapasitesi, azaltlm kayma dayanm ve eper alan ile
arplarak bulunan eper direnci ve kazn efektif arl veya kazk elemannn
(betonarme, elik vs.) ekmeye kar yenilme kapasitesilerinden en k olarak kabul
edilir.
ekil 4.2de verilen adhezyon katsaylar normal konsolide olmu, sert, killi zeminler iin
oldukca gvenli tarafta kalmaktadr.
Birden fazla zemin tabakas iinde ilerleyen kazklarn tama kapasitesi her zemin
tabakasnn kazk kapasitesine katklarnn toplam eklindeki basit bir yntemle
hesaplanabilir. Ancak bu durumda yumuak zemin tabakalarnn konsolidasyonu sonras yk
boaltmas ya da kaz aa ekmesi (negatif eper gerilmesi) durumlarnn ortaya
kabilecei dikkate alnmaldr.
4.1.3.1 Kazklarn Burkulmas
Tamamiyle gml kazklarn burkulmas genellikle rastlanmayan bir durumdur ve bu durum
kritik grlmemektedir. Ancak serbest kazk uzunluu, L , 4 T den byk olan, serbest
balkl kazklarda burkulmaya kar kritik yk, PB, Vesic (1977) tarafndan verildii zere
hesaplanr:
PB = 0.78 T 3 f

L 4 T iin

4.1

f : yanal yatak katsays deiim katsays (ekil 4.3)

1

EI 5
T : greceli rijitlik oran
f
E : Kazk malzemesinin elastik modl
I : Kazk kesit alannn atalet momenti
Hesaplanan PB deeri kazk bann serbest olmayp, yatay deplasmana ve dnmeye izin
vermeyecek ekilde mesnetli olduu durumlarda % 13 artrlabilir. Yatayda tutulu ancak
dnmeye serbest kazk balnn mevcut olmas halinde ise PB deeri % 62 artrlabilir.
Ksmen gml kazklar iinse,zemin yzeyinden itibaren serbest uzanan ve 1.8 T derinlikte
sabitlenmi bir kolon varsaym yaplr ve burkulmaya kar kritik yk statik analiz metodlar
ile hesaplanr. Bu tip kazklarda burkulmay engellemek iin emniyetli kazk gerilmeleri de
hesaplanmaldr. Zeminin yanal yatak katsaysnn ( K h ) derinlik boyunca sabit olduu
durumlarda sabitlenme derinlii 1.4 4

EI
ile hesaplanabilir. Verilen formlde,
Kh B

E : Kazk elemannn elastisite modl

B : Kazk ap
I : Kazk atalet momenti
Kh : Yanal yatak katsays (bknz. Blm 1)
Olarak tanmlanmtr.
91

yumuak

ok yumuak

Orta kat

Kat

ok kat

Serbest basn dayanm kN/m2

100

25,000

200

300

20,000
f= (Yatak katsaysnn derinlikle deiim katsays)

f (kN / m3)

15,000

10,000

ri daneli zeminler
nce daneli zeminler

5,000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Relatif Sklk
ok
gevek

gevek

Orta sk

sk

ekil 4.3. Yanal Yatak Katsays Deiim Katsays

92

ok sk

100

Hesaplanan PB deeri kazk bann serbest olmayp, yatay deplasmana ve dnmeye izin
vermeyecek ekilde mesnetli olduu durumlarda % 13 artrlabilir. Yatayda tutulu ancak
dnmeye serbest kazk balnn mevcut olmas halinde ise PB deeri % 62 artrlabilir.
4.1.4

Ampirik Tama Kapasitesi Hesab

Temel tama kapasitesinin belirlenmesi iin kullanlan ampirik denklemler standart

penetrasyon (SPT), konik penetrasyon ve presiyometre test sonularnn, kazklar ve derin
kazlarda yaplan model ve tam lekli saha deneyleriyle ilikilendirilmesiyle elde edilmitir.
Aada tama kapasitesinin kabaca belirlenmesine ilikin kullanlabilecek baz ampirik
yntemler verilmektedir:
Standart Penetrasyon Deneyi:
Bu deney ile tama kapasitesi tayini sadece daneli zeminlerle kstldr.
akma kazklarn u direnleri, Meyerhof (1976) tarafndan verilen ifadeyle belirlenebilir;

qult =

40 N D
ql
B

4.2

Verilen bu denklemdeki ifadeler aadaki gibi tanmlanmlardr.

N = C N N 60
N : Kazk ucu evresindeki standart penetrasyon deeri (darbe/30 cm)

2000

C N = 0.77 log10
p

; p 25 kN/m2

4.3

iin
p : Kazk ucundaki efektif zemin gerilmesi (kN/m2)

qult : akma kazn u direnci (kN/m2)

N
D
B
ql

: Kazk ucu evresindeki ortalama standart penetrasyon direnci

: Kazn taneli tabaka iindeki uzunluu (m)
: Kazk ucunun eni veya ap (m)
: Snr u direnci (kN/m2); kumlar iin 400 N, silter iin ise 300 N olarak alnabilir.

Fore kazklarda tama kapasitesi, akma kazklar iin yukarda tariflendii zere
hesaplanan qult deeri 1/3 katsays ile arplarak belirlenebilir.
Kazk ucu evresindeki ortalama SPT direnci kazk u kotundan 4 ap aada ve 10 ap
yukarda belirlenen SPT N deerlerinin ortalamasdr.
Emniyetli u direnci hesaplanrken, gvenlik katsaysnn 3 olarak kullanlmas
nerilmektedir.
akma kazklarda eper srtnmesi aadaki ifadeyle hesaplanabilir:
fs = 2N fs < fl

4.4

Bu ifadede,
N : Kazk boyunca ortalama standard penetrasyon deeri,
f s : akma kazk iin eper srtnmesi (kN/m2)
fl: Snr eper srtnmesi (akma kazklar iin, fl = 100 kN/m2 olarak alnabilir)
93

Emniyetli eper srtnmesinin hesaplanmasnda gvenlik katsays 3 olarak alnabilir.

Fore kazklarda, f s yukardaki deerin yars olacak ekilde alnr.
Konik Penetrasyon Deneyi :
Gevek sk kum ve siltlerde akma kazklarn u direnci aadaki formlle
hesaplanabilir:

qult = q c

4.5

Bu ifadede;
qult : akma kazn nihai u direnci, ve

q c : Koni penetrasyon direncini gstermektedir.

Daneli tayc tabakaya penetrasyon derinlii ise en az kazk ucunun eninin (apnn) 10
kat olmaldr.
eper direnciyse aadaki ifadeyle belirlenebilir:

f s = fc

4.6

Bu ifadede;
f s : Silindirik akma kazn eper direnci, ve

f c : konik penetrasyon deneyinde llen srtnme direnci

Kohezyonsuz zeminlerdeki fore kazklar iin, yukarda hesaplanan deerlerin %50si nihai
diren deerlerinin belirlenmesinde kullanlabilir.
Emniyetli tama gc hesabnda gvenlik says GS = 3 uygulanabilir.

4.1.5

Dinamik akma Direnciyle Tama Kapasitesi Hesab

Kazn tama kapasitesi yerletirme srasnda akma direncine bal olarak belirlenebilir;
fakat sonular genellikle gvenilir olmadndan kazk kapasitesinin belirlenmesinde kazk
akma kaytlar yerine kazk ykleme deneyleri sonularndan yararlanlmas daha uygundur.
4.2 Kazk Gruplarnn Tama Kapasitesi
Kazk gruplarnn tama kapasitesi tekil kazklarn toplam tama kapasitelerinden daha
azdr ve bu durumun tasarm srasnda dikkate alnmaldr. Grup verimlilii, kazk grubu
kapasitesinin ayn zemin profilinde ve ayn derinlikteki tekil kazklarn toplam kapasitesine
oranyla ifade edilir.Kazk gruplarnn basn altndaki performanslarnn belirlenmesinde
oturma temel kriterdir.
a.
Kaya zerine yerletirilen kazk gruplarnn kapasitesi:
Bu durumda grup kapasitesi her bir tekil kazn kapasitesiyle gruptaki toplam eleman says
arplarak belirlenir. Blok yenilmesi ancak temel eimli bir formasyon zerindeyse ve kayma
zayf bir dzlem zerinde gerekleirse mmkn olmaktadr. Bu olaslk saha jeolojisi ve
zemin ett sonularna bal olarak belirlenebilir.
b.
Daneli zeminlerde grup kapasitesi:
akma kazklarda kazk gruplarnn kapasiteleri, kazk grubu tekili esnasnda kazklar
evreleyen zeminin sklnn artaca ve kazklar evresindeki yanal zemin gerilmelerinde

94

bir art olaca nedenleri ile gruptaki kazk kapasitesi tekil kazk kapasiteleri toplamndan
daha yksektir. Bu nedenle grup azaltmas yaplmaz.
Fore kazklarda foraj nedeniyle kazklar evreleyen zeminde bir geveme ve kazklara
etkiyen yanal gerilmelerde bir azalma olaca gerkesi ile bir azaltma faktr uygulanmas
gereklidir. Gruptaki tekil kazk kapasitelerinin toplamna uygulanacak azaltma faktrnn
0.67 alnmas nerilmektedir. (Meyerhof, 1976)
c. Kohezyonlu zeminlerde grup kapasitesi:
Terzaghi Peck metoduyla kazk grubu bir blok temel olarak modellenip toplam tama gc
Qgr hesaplanr:

Qgr = pLcu + cu N c* A
cu
L
p
A
cu

4.7

: Kazk blounu evreleyene zeminin ortalama drenajsz kayma dayanm

: Gruptaki kazklarn boyu
: Planda kazk grubunun evresi
: Kazk grubunun plandaki alan
: Kazk ucundaki zeminin drenajsz kayma dayanm

N c* : Skempton tama gc faktr

d. Gruplarn kaldrma direnci:
Daneli zeminlerde: Kaldrma direnci aada verilen durumlarda hesaplanan en dk diren
deeri seilerek belirlenir;
i.
Gvenlik katsays 3 seilerek hesaplanan gruptaki tm kazklarn eper
srtnmeleri toplam
ii.
Grup iinde ve kazklarn ularndan balayarak 4 dey ve 1 yatay ilerleyerek
oluan kamann iinde kalan bloun efektif arl (Gvenlik katsays 1 olarak
alnr).
Kohezyonlu zeminlerde: Kaldrma direnci aada verilen durumlara karlk hesaplanan en
dk deer seilerek belirlenir;
i.
Gruptaki tm kazklarn eper srtnmeleri toplam
ii.
Tu = L ( B + A) c u + W p
Verilen formlde;
Tu : Kazk grubunun kaldrma direnci,

A : Grubun boyu,
B : Grubun eni,
L : Kazk balnn altndaki zemin blounun derinlii
c u : Grup evresindeki zeminin ortalama drenajsz kayma dayanm
W p : Kazklarn, kazk balnn ve kazklarca evrelenen bloun ierisinde kalan
zeminin toplam arl
Gvenlik katsays, ksa sreli yklemelerde 2, kalc yklemelerdeyse 3 olarak seilmelidir.
4.3

Doygun Kohezyonlu Zeminlerdeki Kazk Gruplarnda Oturmalar

Bu durumda grup oturmas ekil 4.4de gsterilen dey gerilme dalmlar kullanlarak
gerilme artlar bulunur ve oturmalar yzeysel temellerde uygulanan yntemle hesaplanr.

95

Kil

Kum

Basn dalm

Yumuak Kil
Kil

Kazk grubunu evreleyen plan alan = BxA

Kazk grubunun oturmas = Gsterilen basn
dalm altnda H kalnlndaki tabakadaki
skma
n = Gruptaki kazk says
Kildeki srtnme kazklar

Kazk Grubundaki Oturma = H1 ve H2

kalnlndaki tabakalarn verilen basn
dalm altndaki skmas. nQall kill
tabakalarnn tama kapasitesiyle snrldr.
Altnda kil olan kum tabakasndaki
srtnme kazklar

Yeni dolgu,

Kil

Kum
Yumuak Kil
Kum

Kazk grubundaki oturma = H kalnlndaki

tabakada verilen basn dalm altndaki
skma
Altnda kil olan kum tabakasndaki u
kazklar

(L3 uzunluunda kazk bana den ekme)

(Srtnme kazklar iin tayc tabakaya
kadar olan derinlik) veya 2/3 (L2)
zerinde yeni dolgu olan srtnme
kazklar

NOTLAR : 1. Kazk grubunu evreleyen plan alan = B x A

2. Greceli olarak rijit olan kazk ba iin, basn dalm derinlikle deiiminin
gsterildii gibi olduu varsaylr.
3. Esnek demeler veya kk ayr balklar olan gruplarda, yer seviyesinde
etkiyen ykler iin basnlar elastik zmlerle belirlenir.
ekil 4.4. Kazk Gruplarnda Oturma
96

4.4

Negatif eper Srtnmesi

Skabilir zeminlerde kullanlan derin kaz elemanlar, evrelerindeki topran oturmasna

bal olarak aftlar boyunca negatif eper srtnmesine maruz kalrlar. Negatif eper
srtnmesi zellikle yumuak kil tabakalarnda su ekilmesine veya yklemeye bal olarak
oluan konsolidasyon oturmalar sebebiyle grlr.
Negatif eper Srtnmesinin Tekil Kazk zerindeki Dalm:
Srtnmenin bykl ve dalm aada verilen faktrlere bal olarak deimektedir;
i.
ii.
iii.
iv.

Skabilir zemin ve kazk aftnn greceli hareketi,

st dolgu ve kazk aftnn greceli hareketi,
Kazn alt ykler altndaki elastik skmas,
Skabilir zeminin konsolidasyon hz

Negatif eper srtnmesi, kazk aft evresindeki zemin oturmasnn kazn dey (aa)
yndeki deplasmann getii durumda olumaktadr. Kazk ve evresindeki zeminin,
birbirlerine gre hi hareket etmedii noktaya ntr nokta denir. Bu noktann altndan itibaren
eper srtnmesi kazk yklerini destekleyecek ekilde etki eder. Ntr noktaya kadar olan
derinliin skabilir tabaka iindeki toplam kazk boyuna oran yaaklak 0.75 olarak
alnabilir. Ntr noktann tam yeri, kazk deplasman ve evre zeminin oturmalarn
karlatrarak, deneme yanlma yntemiyle belirlenebilir.
Yaplan gzlemler sonucu tm negatif eper srtnmesinin oluumu iin kaz evreleyen
zeminin kaza oranla 1.5 cm oturmas yeterli olmaktadr.
Tekil Kazklarda Negatif taneli ve kohezyonlu zeminlerde negatif eper srtnmesinin
maksimum deeri pozitif eper srtnmesine edeerdir. Alternatif olarak negatif eper
srtnmesi maksimum deeri, Garlanger (1973) tarafndan nerilen ekilde hasaplanabilir;

f n = P0

4.8

Verilen denklemde;
f n : negatif birim eper srtnmesi,

P0 : efektif dey gerilme,

: Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr. nerilen deerleri aada
verilmitir.
Tablo 4-1 Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr ,

Zemin tipi
Kil
Silt
Kum

0.20-0.25
0.25-0.35
0.35-0.50

Negatif eper Srtnmesi iin Gvenlik Katsays:

Negatif eper srtnmesi genellikle gvenli tarafta kalacak ekilde hesapland iin, gvenlik
katsays 1 olarak alnabilir. Bu durumda;

Qall =

Qult
Pn
Fs

4.9

Verilen denklemde;
97

Qall : Emniyetli kazk yk,

Qult : Kazk yk tama kapasitesi,
Fs : Gvenlik katsays,
Pn : Maksimum negatif eper srtnme yk olarak tanmlanmtr.
Negatif eper Srtnmesinin Azaltlmas:
Derin temellerde, negatif eper srtnmesini azaltmak iin uygulanabilecek yntemler
aada verilmitir;
i.
nce kazk (H-kesiti gibi) kullanarak kazk aft alann azaltmak,
ii.
Kazk yerleiminden nce, skabilir zeminde kazk lsnden daha geni bir
delik amak, sonrasnda oluan boluu bentonit doldurmak,
iii.
Kazk evresine muhafaza veya ceket yerletirmek suretiyle kazn oturan
zeminle balantsn kesmek,
iv.
Kaymay engellemek zere, kazk aftn bitmle kaplamak.
Negatif eer srtnmesini engellemek zere temiz kazk zerine bitm bileenlerini skmak
veya dkmek mmkndr. Kaplama sadece kazk evresinde kme beklenen zemine
karlk gelen yzeye uygulanmaldr ve kazn alt ksm (utan itibaren en az apn 10
katna karlk gelen ksm) btn alt aft ve u direnci harekete geirebilmek amacyla
kaplamasz braklmaldr (Claessen ve Horvat (1974), Bjerrum ve dierleri (1960)).
4.5

Kazklarn Yanal Ykler Altnda Davran

Kazklarda yanal ykler altnda oluan deplasman, moment ve kesme deerlerinin

hesaplanmasnda:
i. Yanal zemin desteini yay mesnetlerle modelleyen ve yanal yatak katsaylar kullanlan
zm yntemleri
ii. Srekli ortam mekanii prensibine dayanan elastik zmler
vardr. Gnmzde bu analizler gelitirilmi bilgisayar yazlmlar ile yaplmaktadr.
Literatrde bilgisayar analizlerinde bir mertebe kontrolu yapmak amacyla yanal yatak
katsaysna dayanan grafiksel zmler yeralmaktadr. Bunlardan bir rnek ekil 4.5, 4.6 ve
4.7de gsterilmektedir.
ekil 4.5 de kazk gruplarnda deiik ykleme durumu verilmitir:
Durum I
: Kazk ba serbest, dnme ve yatay hareketler snrlanmam
Durum II : Yer seviyesinde rijit bal olan kazklar
Durum III :Yer seviyesi zerinde rijit balkl kazklar
Tekil kazklarda oluan yanal deplasman, moment ve kesme deerleri ve bu deerlerin
derinlikle deiimi Durum I iin ekil 4.6 ve Durum II iin ekil 4.7 deki abaklardan elde
edilecek deformasyon (F momentFM) ve kesme (FV) katsaylar kullanlarak bulunur.
Kazk gruplarnda ekil 4.5, 4.6 ve 4.7 de tekil kazk iin verilen zmler kullanlr, ancak
yatak katsays deerlerine aada Tablo 4.2 deki azaltma faktrleri uygulanr:

98

Tablo 4.2. Kazk Aralna Bal Yatay Yatak Katsays Azaltma Faktr
Yatay yk ynnde kazk
aral
D: kazk ap
8D
6D
4D
3D

Yanal yatak katsaysndaki

azaltma faktr, R
1.00
0.70
0.40
0.25

Not: Tablo 4-2 de verilen azaltma faktrleri ile ilgili aada verilen yaynlarda deiik
neriler yeralmaktadr.
DIN 4014 March,1990: Bored Cast In-Place Piles, Formation,Design and Bearing
Capacity, Deutsche Norm
ASCE 1993, Design of Pile Foundations, US Army Corps of Engineers
Rollins K.M. 2006, Pile Spacing Effects on Lateral Pile Group Behavior: Analysis,
ASCE, JGGE, Vol 132 No:10,pp: 1272-1283

99

DURUM I. ESNEK BALIK, YER SEVYESNN STNDE

DURUM
YK YER
TASARIM YNTEM
SEVYESNDE
Her kazk iin
Parametre tanmlar iin ekil 4-7e
PT
baknz
P = ---1. Greceli rijitlik oran hesaplanr.
n
EI
T = (----)1/5
M = PH
f
2. L/Tye uygun eri ekil 4-6den
seilir.
3. stenilen
derinlikteki
F ,FM,Fv
deerleri bulunur.
4. ekil 4-6daki denklemler
kullanlarak istenilen derinliklerdeki
deformasyon, moment ve kesme
deerleri bulunur.
Deforme
n = Kazk Says
durum
Not : f deerleri ekil 4-3den seilir
DURUM II. YER SEVYESNDE RJT BALII OLAN KAZIKLAR
1. Durum 1deki ilk admla balanr.
2. stenilen derinlikteki deformasyon
ve moment; F ,FM ve ekil 4-6daki
denklemler kullanlarak hesaplanr.
3. Maksimum kesme kazk banda
oluur ve her kazk iin
PT
P = -----e eittir.
n
DURUM III, RJT BALIK, YER SEVYESNN STNDE
1. A noktasnda bir mafsal olduu ve
Deforme
A
noktasna
uygulanm
M
durum
deerinde bir denge momenti
olduu varsaylr.
2. st yapnn zelliklerine uygun
olarak, Mnin fonksiyonu olacak
ekilde 2 eimi hesaplanr.
3. 1 eimi, ekil 4-7deki katsaylara
bal
olarak
aadaki
gibi
hesaplanr.
MT
PT2
1 = F ( ------) + F ( -----)

EI
EI
4. 1 = 2 eitliinden M zlr.
5. Bilinen P ve M deerleri iin,
Durum Ideki gibi deformasyon,
kesme ve moment hesaplanr.
Not: ayet zemin eimliyse, her kazk
tarafndan alnan P yk, I/H03 ile
orantldr.
ekil 4.5. Yanal Ykl Kazklar in Tasarm Kriterleri
100

Uygulanan Moment (M) iin

Moment Katsays (FM)

Uygulanan Moment (M) iin

Kesme Katsays (FV)

T nin kat olarak derinlik (Z)

T nin kat olarak derinlik (Z)

Uygulanan Moment (M) iin

Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Yanal Yk (P)

iin
Deformasyon Katsays (F)

Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin

Moment Katsays (FM)

Moment Katsays (FM)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin

Kesme Katsays (FV)

Kesme Katsays (FV)

ekil 4.6 Yanal Yk ve Moment Uygulanm Kazklar iin Tesir Deeri (Durum I. Esnek Balk veya Sonu Mafsall Durum)
101

T nin kat olarak derinlii (Z)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin

Deformasyon Katsays (F)

P = Kazk zerindeki yanal yk

H = P yk ile zemin arasndaki dey uzaklk
M = PH = Zemin seviyesinde kazklara etkiyen moment
Z = Yzeyden olan derinlik (incelenen nokta iin)
ES = f(Z) Zeminin elastik modulu
f = Yanal yatak katsays deiim katsays (Bkz. ekil 4-3)
L = Yer seviyesinin altndaki kazk uzunluu
T = Greceli rijitlik oran
E = Kazn elastik modl
I = Kazk kesit alannn eylemsizlik momenti
p,Mp,Vp = Herhangi bir Z derinliinde P yk sebepli
deformasyon, moment ve kesme
m,Mm,Vm = Herhangi bir Z derinliinde M momenti sebepli
deformasyon, moment ve kesme

Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin

Moment Katsays (FM)

Moment Katsays (FM)

ekil 4.7 Yanal Yklenmi Kazk iin Tesir Deerleri

(Durum II. Yer seviyesinde dnmeye kars mesnetlenmi
102

4.6

Kazklarda Eksenel Yk Transferi Deplasman (t-z) Erileri

API 2000 kazklarda eksenel yk transferi (t-z) erilerinin tekili iin aada verilen yntemi
nermektedir. (ekil 4.8)
Kil Zeminler

Kum Zeminler

Z/D
0,0016
0,0031
0,0057
0,0080
0,0100
0.020

t/tmaks
0,30
0,50
0,75
0,90
1,00 (pik)
0,70-0,90 (rezidel)
0,70-0,90 (rezidel)

S/in
0,00
0,10

t/tmaks
0,00
1,00
1,00

Z : kazk zerindeki belli bir derinlikteki noktann eksenel hareketi

D : kazk ap
t: kazk yzeyinde mobilize olan srtnme gerilmesi
tmax : maksimum srtnme direnci
4.7

Kazklarda U Yk Deplasman ilikisi

Aadaki API 2000 tarafndan verilen kriter hem kil hem de kum zeminlerde
kullanlabilecektir (ekil 4-9)
Z/D
0,002
0,013
0,042
0,073
0,100

Q/QP
0,25
0,50
0,75
0,90
1,00

Z : Kazk ucunun deplasman

D : Kazk ap
Q : Stabilize olmu u direnci
QP : Maksimum u direnci

103

ekil 4.8. Kazklarda Tipik Eksenel Yk Transfer -Deplasman(t-z) Erileri

ekil 4.9. Kazklarda U Yk Deplasman (Q-z) Erileri

104

4.8

Yumuak Killerde Yanal Tama Gc

Statik yanal ykler altnda yumuak killerin nihai tama gc 8 cu ile 12 cu arasnda
deimektedir. (cu : drenajsz kayma mukavemeti). Ancak bu deerler ok s derinlikler iin
geerli deildir. Tekrarl ykler altnda yanal tama gcnde bir azalma olmas beklenir.
Yanal ykl kazklarda yumuak kil zeminin nihai yanal tama gc Pu aadaki kritere gre
hesaplanabilir (API 2000) :
cuX
Pu = 3cu + X + j ----- ve (1)
D

4.10

Pu = 9cu

4.11

X>XR durumu iin (2)

Burada
D : kazk ap
: zeminin efektif birim hacim arl
J : 0.25 ila 0.50 arasnda deien boyutsuz faktr (arazi deneyleri yardmyla bulunur)
X: zemin yzeyinden derinlik
XR: zemin yzeyinden itibaren yanal tama gcnn azald derinlik
XR =6D / (D / cu+j)
Eer zemin mukavemeti derinlik ile deiiyor ise yukardaki eitliklerden Pu deerinin
derinlikle deiimi grafik halinde izilir. ki erinin kesitii nokta XR olarak belirlenir.
Literatrde genelde XR > 2.5 D olduu ifade edilmektedir.
Yumuak killerde Yanal Yk-Deplasman likisi : p y erileri :
Statik ykler altnda ksa dnem p-y erileri aadaki deerler yardmyla oluturulabilir :
P/Pu
0,00
0,50
0,72
1,00
1,00

y/yc
0,0
1,0
3,0
8,0
00

P = gerek yanal diren

y = gerek yanal deplasman
yc = 2.5 cD
D = kazk ap
c = Laboratuvarda drenajsz basn deerlerinden elde edilen maksimum dey
direncin yarsna eit dey gerilmede oluan birim deformasyon.

105

4.9

Kumlarda Yanal Tama Gc

Kum zeminlerde yanal tama gc deeri aada verilen s ve derin derinliklerde

hesaplanan deerler arasnda deimektedir. Tanmlanan bir derinlik iin nihai yanal tama
gc deeri Pu aadaki iki bantdan elde edilen deerlerden kk olan olarak
tanmlanmaktadr.
S derinlikler iin :
Pus = (CI H+C2D) H

4.12

Derin seviyeler iin :

Pud = C3D H

4.13

= zeminin efektif birim hacim arl

H = derinlik
= kumun kayma direnci acs
C1, C2, C3 = deerine bal olarak ekil 4-10den elde edilen katsaylar
D= kazn ap

C1
C3

C3 Katsays

C1 ve C2 katsaylar

C2

sel Srtnme As

ekil 4.10. C1, C2, C3 Katsaylar

Kum zeminlerde yanal Yk Deplasman (p-y) Erileri :
Kum zeminlerde yanal zemin gerilmesi deplasman ilikisi aadaki yntemle belirlenebilir :
kH
P = APu tan h ---------- y
APu

4.14

106

Burada :
A = Statik ve tekrarl yk durumuna bal faktr
tekrarl ykleme hali : A = 0.9
Statik ykleme hali : A = (3.0 0.8 H/D ) 0.9
Pu = nihai yanal tama gc
k = zemin yanal yatal katsays ( deerine gre ekil 4.11den alnr)
y = yanal deplasman
H = derinlik

sel srtnme as

k (lb/in3)

Su
seviyesi
zerinde

Su
seviyesi

Relativ sklk %

ekil 4.11 k Deerleri

107

Referanslar
API,American Petroleum Institute, Recommended Practice for Planning, Designing and
Constructing Fixed Offshore Platforms Working Stress Design, 2000
Baguelin, F., Jexequel, J. F., Shields, D. H., The Pressuremeter and Foundation
Engineering, TransTech Publications, 1978.
Bjerrum, L., Johannessin, I. J., Eide, O., Reduction of Negative Skin Friction on Steel Piles
to Rock, Proceedings of the Seventh International Conference on Soil Mechanics and
Foundation Engineering, Volume 2, pp. 27-30, 1960.
Canadian Foundation Engineering Manual, Canadian Geotechnical Society, 1978.
Claessen, A. I. M., Horvat, E., Reducing Negative Skin Friction with Bitumen Slip Layers,
Journal of Geotechnical Engineering Division, ASCE, Volume 100, No: GT8, 1974.
Garlanger, J. E., Prediction of the Downdrag Load at Culter Circle Bridge, Symposium on
Downdrag of Piles, Massachusetts Institute of Technology, 1973.
Meyerhof, G. G., Bearing Capacity and Settlement of Pile Foundations, Journal of
Geotechnical Engineering Division, ASCE, Volume 102, No: GT3, 1976.
Navfac 7.02, Temeller ve Toprak Yaplar Tasarm Rehberi,1986 (ngilizce).
Smith, E. A., Pile Driving by the Wave Equation, Transactions, American Society of Civil
Engineers, Volume 127, Part 2, pp. 1145-1193, 1962.
Vesic, A. S., Design of Pile Foundations, National Cooperative Highway Research Program
Synthesis 42, Transportation Research Board, 1977.

108

5. YARMALAR VE DOLGULAR

109

110

YARMALAR VE DOLGULAR

5.1
5.1.1

Yarmalar
Genel

Yarmalarda zemin mukavemeti, drenaj koullar, yeralt suyu durumu ve ev eimleri yarma
evlerinin duraylln etkileyen en nemli parametrelerdir. Yarma evlerinin
projelendirilmesinde benzer zemin koullarna sahip civar yarmalar ve doal ev eimlerinde
yaplacak gzlemlerden yaralanlmaldr.
Yarma kesitleri yzeysel sularn toplanmas iin gerekli drenaj hendeklerinin
yerletirilebilmesi iin yeteri kadar geni olmaldr. Bunun mmkn olamad hallerde derin
drenaj sistemleri uygulanabilecektir. Yarmalarda yeralt suyunun mevcudiyeti ev stabilitesini
olumsuz ynde etkileyip ev kaymalarna sebep olabilmektedir. Bu durumda yeralt suyu
basncnn drlmesi amacyla ev tepesinde ve palyelerde drenaj hendekleri, ev
yzeylerinde yatay drenajlar uygulanabilecektir.
Genel olarak ykseklii 15m yi aan yarmalarda ev oranlarnn tespiti amacyla detayl
ettler yaplarak stabilite analizleri sonucunda ev projelendirilmelidir. ev tasarm gelimi
bilgisayar yazlmlar kullanlarak Bishops Basitletirilmi Dilim Metodu ve benzeri teorik
metotlar kullanlarak yaplabilecek, analizlerde evlerin uzun ve ksa dnem ile deprem
durumundaki gvenlik durumu rapor edilecektir. Analizlerde yeralt suyunun oluturaca su
basnlar dikkate alnacaktr. Yarma evleri tasarmnda krirtik kayma yzeylerinde
aadaki minimum gvenlik saylar salanmaldr:
Uzun dnem, statik : FS > 1.5 (Maksimum kayma dayanm parametreleri kullanlarak)
Deprem
: FS > 1.01 (bulunulan deprem blgesine gre seilecek
edeer yatay yk katsays Kh kullanlarak)
Analizlerde yeralt suyu basnlar, su seviyesinin ev ierisindeki konumunu gereki bir
ekilde yanstacak boluk suyu basnc parametresi ru kullanlarak dikkate alnacaktr. ev
analizlerinde kullanlacak zemin kayma dayanm parametreleri laboratuvar deney
sonularndan ve/veya kayma mukavemeti ile arazi deneyleri sonular arasnda verilen
uluslararas kabul grm korelasyonlarndan alnabilecektir. Deprem durumunu yanstan
ev stabilitesi analizlerinde toplam gerilme veya deprem durumunda ortaya kacak boluk
suyu basnlarn dikkate alan efektif gerilme analizleri kullanlabilecektir.
Ykseklikleri 15m yi aan yarma ve 10m yi aan dolgu evlerinde her 10m ykseklikte bir
olmak zere 5m geniliinde palye tekil edilecektir.
5.1.2

Kohezyonsuz Zeminlerdeki Yarmalar

KGM-PR (Karayollar Genel Mdrl, ev Projelendirme Rehberi) (1989) yaynnda

nerildii ekli ile yarma evlerinde aadaki genel yaklamlar uygulanacaktr :
Plastik olmayan kohezyonsuz zeminler:
zafi sklk, Birletirilmi Toprak Snflandrma Grup Sembol, ve yeralt suyu konumuna
bal olarak:
1Y : 1D
ila
4Y : 1D
aralnda
Ksmen plastik kohezyonsuz zeminler:
SPT direnci, plastisite endisi, yarma ykseklii ve yeralt suyu durumuna bal olarak:
1Y : 1D
ila
3.5 Y : 1D
aralnda
111

5.1.3

Kohezyonlu Zeminlerdeki Yarmalar ( Silt ve Killer)

SPT direnci ve yarma yksekliine bal olarak KGM-PR de verildii ekli ile kohezyonlu
zeminlerdeki yarma evleri :
1.5Y : 1D ila 4Y : 1D aralnda seilecektir. Aadaki
durumlarda ev stabilite analizleri gerekli olacaktr:
Yarma Ykseklii
> 13m
> 9m
>5m
5.1.4

SPT direnci, N
< 20
5 20
25

Kaya Yarmalar

Kaya yarmalarnda ev stabilitesi analizlerinde tabaka eim ve dorultular ,atlak sistemleri ,

faylanmalar dikkate alnacaktr. ev stabilitesi hesaplarnda kinematik analiz veya kaya
koullarnn uygun olmas durumunda (ar ayrm kayalar) dilim metodu
kullanlabilecektir.Bu analizlerde kayma yzeylerinin sreksizlik sistemleri boyunca oluaca
gzard edilmemelidir. Analizlerde kullanlacak mukavemet parametreleri sreksizlik
sisteminin zelliklerine gre seilecektir. atlakl ayrm kayalarda kohezyon deeri ihmal
edilecek veya kk bir deer olarak alnacaktr.
Kaya yarmalarnda yeraltsuyu olmas stabiliteyi hem kayma dayanm parametrelerinin
ayrma, donma-zlme mekanizmalar sonucu azalmasna neden olarak hem de
oluturduu boluk suyu basnlar nedeniyle ev stabilitesini olumsuz ynde etkilemektedir.
Bu nedenle suyun mmkn olduunca kaya evleri blgesinden uzaklatrlmas
gerekmektedir. Bu amala drenaj hendekleri, gerek duyulmas durumunda ev yzeyine
yatay dren tekili gibi uygulamalara gidilebilecektir.
Ykseklii 15m yi geen yarmalarda ev stabilitesi analizleri ve palye uygulamas gerekli
olacaktr. Kaya evlerinin n projelendirilmesinde 15m den daha s olan yarmalar iin KGMSDM (1989) yaynnda nerilen aadaki ev kriterleri kullanlacaktr:
Yarma ykseklii
5m
10m
15m

ev Eimi (YAS yok)

1Y : 5D to 1Y : 2D
1Y : 5D to 2Y : 3D
1Y : 5D to 2Y : 3D

ev eimi (YAS var)

1Y : 5D to 2Y : 3D
1H : 5V to 3Y : 4D
1H : 5V to 3Y : 4D

Kaya yarma blgelerinde uygulanan ev eimlerinde meydana gelebilecek kaya

dmelerinin herhangi bir tehlike yaratmamas iin yarma evi hendek genilik ve derinlikleri
ev yksekliine bal olarak KGM-SDM (1989) yaynnda verilen esaslara gre seilecektir.
5.2
5.2.1

Dolgular
Dolgu evleri

Dolgu evleri ev stabilitesi analiz sonularna gre projelendirilecektir. Analizlerde

kullanlacak zemin mukavemeti parametreleri bir geoteknik uzman mhendis tarafndan arazi
ve laboratuvar deney sonular dikkate alnarak seilecektir. Ykseklii 10m yi aan
dolgularda her 10m ykseklikte bir adet olmak zere 5m geniliinde palyeler tekil
edilecektir. Stabilite analizlerinde aadaki minimum gvenlik saylar aranacaktr:
112

Dolgu ii stabilite : uzun dnem (drenajl parametreler) GS > 1.5

Deprem durumu
GS > 1.01
Genel stabilite:

Ksa dnem (drenajsz parametreler) GS > 1.3

Uzun dnem (drenajl parametreler) GS > 1.5
Deprem durumu
GS > 1.01

KGM-PR de nerildii ekliyle ykseklii 15 m yi gemeyen kohezyonsuz malzemelerden

oluturulmu dolgularda, greceli olarak yumuak/gevek taban zemini koullarnda genel
stabilitenin tahkik edilmesi koulu ile, aadaki ev eimlerinin
gvenli olduu kabul
edilebilecektir:
Granler evler:
Malzeme
Kaya dolgu
Kum ve akll
Siltli killi kum ve akl

ev eimi (YAS yok)

1Y : 1D
3Y : 2D
2Y : 1D

ev eimi (YAS var)

3Y : 2D
2Y : 1D
3Y : 1D

Kohezyonlu malzeme evleri:

Ykseklii 13 m den fazla olan yeraltsuyu iermeyen dolgularda, ve 9m den daha yksek
yeralt suyu ieren dolgularda detayl stabilite analizleri yaplmas koulu ile aadaki ev
eimleri gvenli kabul edilebilecektir:
Malzeme
Siltli killi kumlar
Silt, siltli killi ince kum
Plastik siltl ve kum
5.2.2

ev eimi (YAS yok)

2Y : 1D
2Y : 1D ~ 2.5Y : 1D
2Y : 1D ~ 2.5 Y: 1D

ev eimi (YAS var)

2Y : 1D ~ 2.5 Y : 1D
2Y :1D ~ 2.5Y : 1D
2Y : 1D ~ 3Y : 1D

Oturmalar

Skabilir taban zeminine oturan dolgularda, oturma analizlerinde dolgu gvdesindeki ve

temel zeminindeki oturmalar birarada dikkate alnacaktr. Oturma zaman ilikileri
laboratuvar deneylerinden elde edilecek konsolidasyon katsaylar kullanlarak tahmin
olunacak ve konsolidasyon oturmalarnn proje zaman snrlamalar ierisinde
tamamlanaca gsterilecektir.
Ancak laboratuvar konsolidasyon katsays kullanlarak yaplan oturma zaman ilikisi
tahminlerinin konsolidasyon zamann gereinden daha uzun verdii geoteknik mhendislii
uygulamalarnda bilinen bir gerektir. Bunun nedeni alvyal zeminlerde kil matriks
ierisindeki kum ve dier geirgen mercek ve ara tabakalar ikincil drenaj hatlar oluturarak
boluk suyu basnlarnn beklenenden ok daha ksa srede snmlenmesini, dolaysyla
konsolidasyon zamann nemli lde azaltmasdr. Bu nedenle reel oturma zaman
ilikilerinin deneme dolgularnda yaplacak oturma lmlerini ve ekstrapolasyon metodlarn
kullanarak belirlenmesi yntemi uygulanacaktr.
Oturma analizleri hattn trafie alnmas sonrasnda oluabilecek oturmalarn konvansiyonel
hat bakm yntemleri ile giderilebilecek mertebelerde olduunu ortaya koymaldr.
113

Ykseklii 3m yi aan ve skabilir zeminler zerine oturan, oturmalar asndan kritik kabul
edilebilecek dolgularda oturma mertebeleri ve oturmann tamamlanma sreleri ile ilgili
deerlendirmeler arazide yaplacak oturma lmleri sonularna gre yaplacaktr.
Kademeli inaat yntemi gerekli grlen dolgularda inaat aamalar deneme dolgularnda
yaplacak oturma gzlemlerinin deerlendirilmesi sonucu belirlenecektir. Oturma
lmlerinde ekil 5.1de
gsterilen oturma plakas veya benzeri bir enstruman
kullanlabilecektir.

elik birleim bilezii

D boru (tercihan PVC)
birleim bilezii

Halka (polysitren) slabilir

plastik malzeme
Halka (polysitren) slabilir
plastik malzeme

Tercihen PVC d boru

150 mm d ap

elik i boru 1 m boyunda

birimler ular dili 100 mm
d ap

epeevre yal paavra

dolgu
Halka (polysitren) slabilir
plastik malzeme veya benzeri

elik birleim bilezii

elik plaka
1m x 1m x 5-10mm)

Kaynak

ekil 5.1 Tipik Oturma Plakas

Referanslar
(KGM PR, 1989, ev Projelendirme Rehberi, KGM Teknik Aratrma Dairesi
Yaynlar)

114

6. STNAT DUVARLARI

115

116

STNAT DUVARLARI

stinat yaplarna etkiyen yanal zemin basnlarnn hesap ynteminde Canadian Foundation
Engineering Manual,1992 ve Navfac Design Manual 7.2, Foundations and Earth
Structures,1986 esas alnmtr.
6.1

Yatay Zemin Basnc Katsays

Herhangi bir noktadaki zemin basnc katsays, K; o noktadaki yanal efektif gerilmenin h,
dey efektif gerilmeye, v oran olarak tanmlanr.
K = h / v
6.2

6-1

Zemin Basnc ve Yanal Birim Deformasyon Etkisi

Zeminin rselenmemi durumundaki doal efektif yanal gerilme sukunetteki zemin basnc
olarak adlandrlr. Normal konsolide killerdeki sukunetteki zemin basnc, K0, aadaki
eitlikle verilir;
K0 = 1 sin

6-2

K0 zeminin ar konsolidasyon oranna paralel artar. lk yaklamda Ar Konsolidasyon

Oranna (AKO) bal olarak aadaki bant kullanlabilir;
K0 = (1 sin ) (AKO)0.5

6-3

Rijit istinat duvarlarnn arkasna yaplan dolgularda sktrma etkisi sukunetteki zemin
basnc katsaysn arttrr ve K0 deeri 1.0i geer hatta pasif duruma yaklar. Bu nedenle
yanal deplasmanna izin verilmeyen yaplarn tasarmnda sukunetteki toprak basnc dikkate
alnmaldr.
Zeminlerdeki yanal biirim deformasyon yanal basnlarn deimesine neden olur. Zeminde
oluan yanal birim deformasyonun yn ve miktarna bal olarak oluan yanal zemin
basnlar iki snr limit denge durum arasnda deiir. Yapnn zeminden uzaklamas
durumunda snr gerilmeler aktif limit denge durumunda, yapnn zemine doru hareket
etmesi durumunda ise pasif limit denge durumundadr.
ekil 6-1de bir dayanma yapsna etkiyen yanal gerilmenin belirlenmesinde zemin birim
gerilmesinin rol gsterilmektedir. Tablo 6-1de ise deiik zemin koullarnda zemin gme
durumuna ulamak iin gerekli yap dnmesi (Y/H) miktar verilmektedir.
Tablo 6.1. Gmeye Ulamak iin Gerekli Yap dnme miktar
ZEMN CNS VE DURUMU

DNME (Y/H*)
AKTF
PASF

Sk Kohezyonsuz

0.001

0.02

Gevek kohezyonsuz

0.004

0.06

Kat kohezyonlu

0.010

0.02

Yumuak kohezyonsuz

0.020

0.04

*Y = Yanal deplasman, H = duvar ykseklii

117

YANAL DEY GERLME ORANI, K

SIKI

GEVEK

AKTF DURUM

PASF DURUM

GEVEK
KOMPAKT
SIKI

DUVAR DNMES

ekil 6.1. Kumlu zeminlerde Duvar Deplasmann Zemin Basnlarna Etkisi

6.3

Aktif Zemin Basnc

Aktif zemin basnc kendini brakm (yeterince deplasman yapm) bir duvara etkiyen
minimum zemin basncdr. Kendi arl altnda gme durumuna ulam ve kayma
mukavametinin tam mobilize olduu durumu temsil eder. Kayma mukavemetinin mobilize
olmas iin gereken yanal birim deformasyon (genleme) greceli olarak olduka dktr ve
sadece rijit bir ekilde desteklenmemi yaplarda oluur.
Kohezyonsuz zeminlerde aktif durumda yanal gerilmenin dey gerilmeye oran, Ka , ekil 6 2de verilen formlle hesaplanabilir. Duvar srtnmesi, tan sadece duvar ile zemin arasnda
relatif bir hareket olmas durumunda oluur.
Tabakal zeminlerde, Ka, her zemin iin ayr ayr hesaplanr. Genel olarak, herhangi bir
derinlikteki yanal zemin basnc; Ka z ye eittir, burada z ; z derinliindeki efektif dey
gerilmedir.

= 0, i = 0 ve = 9 olan kohezyonlu zeminlerde toplam aktif zemin basnc, Pa , toplam

dey gerilmeden drenajsz kayma mukavemetinin, cu, iki katnn karlmas ile aadaki
gibi hesaplanr;
Pa = z 2 cu

6-4

Hem kohezyon hemde srtnme asna sahip zeminlerde aktif zemin basnc aadaki
ekilde hesaplanr;
Pa = Ka z 2 cu Ka0.5

6-5
118

Yapya etkiyen toplam basnc bulmak iin hidrostatik basn aktif basnca eklenmelidir.

ZEMN

Plastisite ndeksi
ABC KAMASININ AIRLII

2
cosec sin ( - )
Ka =

sin ( + ) +

sin ( + ) sin ( i )
sin ( i )

Kah = Ka sin ( + )

= 0 ve i = 0 = 900 ise
1 sin
Ka = Kah =

1+ sin

ekil 6.2. Aktif Zemin Basnc Katsays, Ka, Ka nn yanal bileeni Kah
6.4

Pasif Zemin Basnc

Pasif zemin basnc bir yapnn zemine doru relatif hareketi sonucu oluabilecek maksimum
zemin basncdr. Yanal yk altnda gmeye ulam ve tm kayma mukavemetinin mobilize
olduu durumu temsil eder. Kayma mukavemetinin mobilize olmas iin gereken birim yanal
deformasyon (skma) olduka byk olabilir ve yapnn deplasman yapabilirlii kontrol
edilmelidir.Deplasmanlarn snrl olmas durumunda dk gerilmeler beklenmelidir. Dier
yandan sktrlm geri dolgular (sktrma ilemi ile ngerilmi) tam yanal pasif deere
ulamak iin ok az veya hibir deplasmana ihtiya duymazlar.

= 0, i = 0 ve = 0 iin, pasif durumda yanaln dey efektif zemin basncna oran,

zemin basnc katsaysnn tersidir (1 / Ka).

Kp,

aktif

Pasif zemin basnc katsaysnn hesap yntemi ekil 6-3de verilmitir. Tabakal zeminlerde
Kp, her zemin iin ayr ayr hesaplanr. Genel olarak herhangi bir derinlikteki yanal pasif
zemin basnc, Kp z olarak hesaplanr, burada z z derinliindeki efektif gerilmedir.
Yapya etkiyen toplam basnc bulmak iin hidrostatik basn pasif basnca eklenmelidir.

119

ZEMN

2
cosec sin ( + )
Kp =

sin ( - ) +

sin ( + ) sin ( + i )
sin ( i )

Kph = Kp sin ( + )

= 0 ve i = 0 = 900 ise
1 + sin
Kp = Kph =

1- sin

ekil 6.3. Pasif Zemin Basnc Katsays, Kp, Kp nin yanal bileeni Kph
6.5

Duvar Srtnmesi

Bir istinat yaps oturmad srece gerisindeki oluan srtnme kuvveti aktif kamaya yukar
ynde etkimekte ve aktif basnc azaltmaktadr. Duvar srtnmesi pasif kamaya aa ynde
etkimekte ve kamann yukar yndeki hareketini engelleyerek pasif basnc arttrmaktadr.
Genellikle duvar srtnmesinin aktif yk zerindeki etkisi kk olup ihmal edilmektedir.
Duvar srtnmesinin pasif basnca etkisi byktr, ancak srtnmenin olumas iin mutlaka
deplasmana ihtiya vardr. Elde llm verilerin olmamas nedeniyle zemin srtnme
asnn 1/2 si ile 2/3 duvar srtnme as olarak alnabilir.
6.6 Srarj Ykleri
Bir duvar arkasnda nokta veya izgi yk bulunmas ve bu ykn geri dolgu ykne gre
kk olmas (srarj nedeniyle duvara etkiyen kuvvetin aktif ykn %30 undan az olmas)
durumunda ilave duvar basnc ekil 6.4 de gsterildii gibi hesaplanabilir. Byk srajlarn
etkimesi durumunda kama tipi analizlerin yaplmas gerekir (bkz. Navfac, 1971)

120

ekil 6.4. Nokta ve izgi eklindeki Srarjn Duvarda yaratt Yatay Gerilme
6.7

Rijit stinat Duvarlar

Rijit istinat duvarlar yanal kapasitelerini ncelikle kendi arlndan ve geri dolgu
arlndan alrlar. Bu duvarlarn tama gc ve kaymaya kar yeterli gvenlii salayacak
ekilde tasarlanmaldr.
Tutulu olamayan duvarlar aktif basn oluturmaya yetecek deplasman yapmasna izin
verilmi duvarlardr.
121

Tutulu duvarlar ise duvar arkasnda aktif gerilmenin olumasn yeterli deplasman
yapmasna izin verilmeyen duvarlardr.
stinat duvarlarnn projelendirmesinde tama gc ve kayma ile ilgili kriterler ekil 6.5de
verilmitir.
Geri Dolgu Tipinin nemi
Svlamaya Hassas Olmayan Malzeme
Su seviyesi altnda olan ve depremde svlama riski tayan rhtm ve benzeri dayanma
yaplarnn geri dolgusu svlamaya hassas olmayan malzemelerden oluturulmaldr.
Svlamaya hassas olmayan malzeme granler yapda olmal ve % 50 sinin tane ap D50>
10 mm ve % 10 unun tane ap D10> 1mm den byk olmaldr.
Kohezyonsuz Zeminler
Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre GW, GP, SW veya SP tipizeminler geri
dolgu iin mkemmel zeminlerdir. Bu tr zeminlerin kullanlmas durumunda tasarmda teorik
zemin basnlar aynen kullanlabilir.
Kumlu Killer ve Killi Kumlar
Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre GC, GM, SC veya SM tr zeminlerin geri
dolguda kullanlmas iin mutlaka kuru kalmalarnn salanmas gerekir, bu tr zeminler
slakken dona hasastr. Yeterli drenaj nlemleri alnmas durumunda teorik zemin basnlar
tasarmda kullanlabilir. Bu zeminlerde slakken dzgn bir sktrma salanamaz.
Siltler ve Killi Siltler
Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre CL, MH, ML veya OL tipi zeminler geri
dolguda kullanldklarnda don ve ime zellii gsterirler. Duvar deplasmanlar olduka
artmaktadr, bu nedenle dolguda kullanlmalarndan kanlmaldr. Kullanlmalarnn zorunlu
olmas durumunda dona kar nlem alnmal, tasarmda ise yanal zemin basnlar 1.0
alnmaldr.

122

DUVAR
TP

YK DYAGRAMI

TASARIM
BLEKE KUVVETN YER
W a + Pv e PH b
d = ------------------------------W + Pv

GER DOLGU

Pp = 0 kabul edilerek
DEVRLME GVENL

AIRLIK

Burun noktasna gre moment

DONATI

ZEMN YZEY
N

GER DOLGU

YARI
AIRLIK
TOPUK
TABAN

KAYMA GVENL

( W+Pv) tan + ca B +Pp

Fk = -------------------------------- 2.0
PH
F = (W+Pv) tan + ca B
Taban Srtnmesi deerleri iin Tablo
6- 2ye baknz.
ca =taban ile zemin arasndaki
adhezyon

DK GVDE

KONSOL

1.5

( W + Pv) tan + ca B
Fk = ---------------------------- 1.5
PH

ARKA

BURUN

Wa
FD = ----------------PH b PV

BURUN DEMES

TOPUK DEMES

TEMEL TABANI
ZEMN BASINCI
PAYANDA

tan = Zemin ile taban arasndaki

srtnme (Tablo 6-2)
W = Duvarn yzer arl. Duvar
arl ile arlk ve yar arlk tipi
duvarlarda duvar nndeki zemin
arl dahildir. Konsol ve payanda
duvarlarda temel zerindeki zemin
arl dahildir. Su basnc ve szma
sonucu oluabilecek kaldrma kuvveti
dlmelidir.
TAIMA GC
Tama gc kontrolu Blm 3 (s
temeller) de akland gibi
yaplacaktr.

PAYANDA

KEST A - A

ekil 6.5. stinat Duvarlarnn Tasarm Kriterleri

123

Tablo 6.2. Srtnme Katsays ve Adhezyon Deerleri

Srtnme
katsays,
tan

Malzeme

Srtnme
as,

Aadaki temel zeminlerine oturan ktle betonlar

Temiz salam kaya

Temiz akl, akl kum karmlar, kaba kum
Temiz ince orta kum, siltli orta kaba kum, siltli veya
killi akl

Temiz ince kum, siltli veya killi ince orta kum

nce kumlu silt, plastik olmayan silt
ok kat sert rezidel veya ar konsolide kil
Orta kat kat kil ve siltli kil

0.70
0.55 0.60

35

0.45 0.55

29 31

0.35 0.45
24 29
0.30 0.35
19 24
0.40 0.50
17 19
0.30 0.35
22 26
17 - 19
Adhezyon (kN/m2)

Kohezyonlu zeminler

ok yumuak ( cu = 0 12 kN/m2)

Yumuak

( cu = 12 - 25 kN/m2)

12 25

Orta kat

( cu = 25 50 kN/m2)

25 35

Kat

( cu = 50 100 kN/m2)

35 45

ok kat

( cu = 100 200 kN/m2)

45 60

6.8

0 12

Esnek stinat Duvarlar

6.8.1

Ankrajl Esnek Duvarlar

Tek sradan destekli ankrajl esnek duvarlar geriye balanm bir ankraj ile desteklenmi ve
kaz seviyesi altna soketlenmi esnek bir levhadan oluur (palplan). Genellikle karlalan
deiik durum iin tasarm kriterleri ekil 6.7de sunulmutur.
a) Duvar Basnc: Duvara etkiyen aktif ve pasif zemin basnlar Blm 6.1de
akland ekilde hesaplanacaktr. Gerekli akma boyu ve ankraj kuvveti iin ekil
6-7 kullanlabilir.
b) Duvar Hareketleri: Aktif gerilme dalm duvar hareketine bal olarak deitirmekte
ve maksimum moment noktas da deimektedir. Duvarn esnek yaps hesaplanan
124

moment deerinin azalmasn salamaktadr. Momentdeki bu azalma duvar

esnekliinin bir fonksiyonudur. Moment azltma faktr ekil 6.8den alnabilir.
6.8.2

Konsol Esnek Duvarlar

Konsol duvarlar kaz seviyesi zerindeki aktif basnc kaz seviyesi altndaki pasif basn ile
ankraj olmadan dengeleyen duvarlardr. Bu tr duvarlarn kullanlabilecei maksimum
ykseklik 5.0 metrelere ulamakta ve taneli zeminler ile kat killerde uygulanabilmektedir.
Tasarm yntemi ekil 6.9da verimektedir. Kohezyonlu zeminlerdeki analizlerde ekme
blgesinde negatif basn kullanlmamaldr.
6.8.3

Szmaya Kar Taban Stabilitesi

Palplan duvarlarda tabanda oluacak szma gevek kumlarda taban kabarmasna sk

kumlarda ise taban kaynamasna neden olabilir. Palplan tabannda oluan kaldrma
kuvvetinin bu noktadaki dey efektif basnc gemesi durumunda taban kabarmas oluur.
Taban kabarmas veya kaynamasn nlemek iin palplann yeterli derinlie aklmas
gerekir. zotroik kumlarda kaynama veya kabarmaya kar deiik gvenlik saylar iin
gerekli akma derinlikleri ekil 6.10 da verilmitir.
6.9

Genel Stabilite Analizi

Dayanma yaplarnda yukarda aklanan analizlere ilave olarak genel stabilite kontrol
yaplmaldr. Genel stabiliteden kast yapy iine alan dairesel bir kayma riskinin olup
olmadnn aratrlmasdr(ekil 6.6). Bu amala Bishops Basitletirilmi Dilim Metodu ve
benzeri teorik metotlar kullanlarak hazrlanm ticari bilgisayar programlar kullanlabilir.
Analizlerde uzun ve ksa dnem ile deprem durumundaki gvenlik durumu rapor edilecektir.
Uzun dnem,statik : FS > 1.5 (maksimum kayma dayanm parametreleri kullanlarak)
Deprem
: FS > 1.01 (bulunulan deprem blgesine gre seilecek
edeer yatay yk katsays Kh kullanlarak)

ekil 6.6 Genel Stabilite Analizi

125

Q
q

Ankraj kuvveti ,AP

Aktif zemin basnc

L1

Su basnc, wh
Srarj basnc

H
PA1

L2

2 2 c2
TABAKA 2

L3

PA2

PP

TABAKA 1

1 1 c1
A

GENEL DURUM

1. Aktif ve pasif basnlar hesaplanr.

Duvar srtnmesi sadece temiz kaba
akllarda alnr dier zeminlerde
ihmal edilir.
2. Gerekli derinlik, D; A noktasna gre
moment alnr ve D iin zlr;
PA1 L1 + PA2 L2 = PP L3/GS
GS = 2-3 Kaba Taneli zeminlerde
GS = 1.5 2 nce taneli zeminlerde
3. Ankraj Kuvveti
AP =(PA1+PA2-PP/GS)
d (d=ankraj yatay aral)
4. Maksimum eilme momenti (Mmaks)
PA1, PA2, PP/GS kullanlarak
hesaplanr. Kumlu zeminlerde
moment azaltma faktr kullanlr.
5. Uygulamada hesaplanan D deeri
olas kaz ve oyulmalara kar %20
arttrlr.

1den 3e kadar tasrm basamaklar

yukardaki gibi olacaktr
4. Maksimum eilme momenti PA, PP/GS,
AP kullanlarak hesaplanr.
5. ekil 6-7 den 20 ise maksimum
eilme momenti AB aralnda B
noktas basit mesnet alnarak
hesaplanr. < 20 iseekil 6-7 den
moment azaltma faktr uygulanr
6. Uygulamada hesaplanan D deeri
olas kaz ve oyulmalara kar %20
arttrlr.

A
Aktif basn
H

ok sk kaba taneli
zemin

Pasif basn

OK SIKI R TANEL ZEMNLERE SOKETL

1. Basnlar yukarda akland gibi
hesaplanr, sadece pasif basn sert
zemin zerinde sfr alnr.
2. Sert birime soket; A noktasna gre
moment alnr ve PB hesaplanr.
PA L1 PP /GS L2 = PB/GS (L2 +L3)
PB nin s bir penetrasyon ile elde
edilip edilemeyecei tahmin edilir.
3. Ankraj kuvveti
AP = (PA PP/GS PB/GS))d
4. Maksimum eilme momenti PA, PB ve
AP kullanlarak ac aralnda
hesaplanr C noktas basit mesnetli
kabul edilir.

A
Aktif basn
H

L1

L2

PA

HD

HD/2

Pp
L3
PB

C
Kaya

KAYA VE BENZER ZEMNLERE SOKETL

ekil 6.7 Ankrajl Esnek stinat Duvar Tasarm Kriterleri
126

1.0

Mtasarm / Mmaks Oran

0.9
0.8

Orta sk sk iri taneli

zeminlere soket

0.7
0.6

ok sk iri taneli
zeminlere soket

0.5
0.4
0.3
0.2

0.7

1.2 1.4 1.6

3.5 4

(H + D)4
= ------------EI

9 10

12 14 16 18 20

(m2/ kN)

Mmaks = ekil 6.6 dan hesaplanan maksimum moment

Mtasarm= Maksimum tasarm momenti
E= Palplana ait elastisite modl (kN/m2)
I= Palplana ait birim uzunluk iin atalet momenti (m4)
H= Kaz derinlii (m)
D= Soket derinlii (m)

= esneklik katsays (m2 / kN)

ekil 6.8 Ankrajl Duvarlarda Moment Azaltma Katsays

127

25

30

P1

KAZI

A1

O1
D
C

P2
O

Z
E

P3
F

DKP - (+D)Ka

A2

DKa

(H+D)Ka
(H+D)KP - DKA

DKP

(H+D)KP

1. Balang iin bir deneme derinlii,D,

korelasyon yardmyla seilebilir.
Standart Penetrasyon
Direnci, N/30 cm
0-4
5-10
11-30
31-50
+50

kabul edilir. Bu derinlik aada verilen

D (m)
2.00 H
1.50 H
1.25 H
1.00 H
0.75 H

2. Aktif ve pasif zemin basnlar nceki blmlerde anlatlan yanal basn katsaylar
kullanlarak hesaplanr.
3. Statik denge salanmaya allr; yanal kuvvetlerin toplam ve herhangi bir nokta
etrafndaki momentlerin toplam sfr olmaldr. Yanal kuvvetlerin toplam basn alanlar
olarak aadaki ekilde ifade edilebilir;
(EA1A2) - (FBA2) - (ECJ) = 0
Bu eitlik uniform zemin koullar iin zldnde Z derinlii aadaki ekilde
hesaplanr;
Kp D2 Ka (H+D)2
Z = ------------------------(Kp Ka) (H+2D)
ekil 6.9 Esnek Konsol Duvarlarn Tasarm Kriterleri

128

Sonsuz derinlikte kumda gerekli

akma derinlii

W
Hw

D / HW ORANI

D
Palplan

Gevek kum
sk kum

Gevek kumlarda taban kabarmasna

sk kumlarda taban kaynamasna kar
gvenlik says

Sonlu derinlikte sk kumda

gerekli akma derinlii

Hw

D / HW ORANI

H1

Geirimsiz birim
H1/Hw=2

H1/Hw=1

Kaynamaya kar
gvenlik says

W / HW ORANI

ekil 6.10 Taban Kabarmas veya Kaynamasna Kar Gerekli Palplan Boyu
129

Referanslar
CANADIAN DESIGN MANUAL, 1992 Canadian Geotechnical Society
NAVFAC DM: 7-2 1986, Foundations and Earth Structures,
Command. Dept. Of Navy, Alexandria, Virginia, USA.

130

Naval Facilities Engineering

7. ZEMN SIVILAMA ANALZ VE YNTEMLER

131

132

ZEMN SIVILAMA ANALZ VE NLEM YNTEMLER

7.1

Zemin Svlamas Deerlendirme Raporu Kapsam

Temel alt zeminlerinin potansiyel olarak svlaabilir olduu ve bu zemin tabakalarnda

dzeltilmi temsili SPT vuru saysnn, N1,60 = 30 vuru / 30 cm deerinden kk olduu
durumlarda zemin svlamas deerlendirme raporu hazrlanr.
Zemin svlamas deerlendirme raporunun hazrlanmasna, maksimum zemin yzey ivmesi,
a maks ,ze min < 0.15 g ve potansiyel olarak svlaabilir tabakalarn herbirinde aa listelenen
artlardan en az birinin saland durumlarda gerek duyulmayabilir:
i) kum kil karmlarnda kil ieriinin % 20den fazla ve plastisite indeksinin %
20den yksek olmas;
ii) kum silt karmlarnda ince dane yzdesinin % 35den fazla ve dzeltilmi SPT
vuru saysnn, N1,60, 20 vuru / 30 cmden yksek olmas;
iii) temiz kumlarda dzeltilmi SPT vuru saysnn, N1,60, 24 vuru / 30 cmden
yksek olmas.
Zemin svlamas deerlendirme raporu ieriinde minimum olarak Tablo 7.1de belirtilen
deerlendirme aamalar kapsanmaldr.
Tablo 7.1. Zemin Svlamas Deerlendirme Aamalar
Zemin svlamasnn balama veya tetiklenme olaslnn deerlendirilmesi
Svlama sonras zemin mukavemeti ve genel stabilitenin deerlendirilmesi
Svlama nedeniyle oluabilecek zemin deformasyon ve deplasmanlarnn belirlenmesi
Bu deformasyon ve deplasmanlarn styap/altyap davranna etkilerinin deerlendirilmesi
Gerek grlrse hasar azaltc nlemlerin uygulanmas

7.2

Svlaabilir Zeminler

Sismik zemin svlamas doygun haldeki kohezyonsuz ya da dk kohezyonlu zeminlerin

deprem sarsnts altnda, boluk suyu basncndaki arta paralel kayma mukavemeti ve
rijitliindeki d olarak tanmlanr. Zemin svlamas srasnda ve sonrasnda byk
mertebelerde kalc zemin deformasyonlar ve sfr zemin efektif gerilme durumlar
gerekleebilir.
Zemin svlamasnn deerlendirilmesine ynelik olarak yaptrlacak zemin aratrma
almalar minimum olarak, standart penetrasyon deneyi, (SPT) ve/veya koni penetrasyon
deneyinin (CPT)nin yapm ile ilgili zemin tabakalarndaki dane dalm, su muhtevas ve
Atterberg limit deerlerinin belirlenmesini iermelidir.

133

Potansiyel olarak svlaabilir zeminler, doygun haldeki i) temiz kumlar, ii) plastik olmayan silt
kum karmlar ile iii) ekil 7.1de A blgesine den silt, kil, kum karmlar olarak tanmlanr.
Ayrca ekil 7.1de B blgesine den ve svlama davran nceden kestirilemeyen
karmlardan rselenmemi numune alnarak svlama tetiklenmesi laboratuvar ortamnda test
edilir.
Uygulanabilecei durumlar:
(a) PI > 12 % ve FC 20%
(b) PI < 12 % ve FC 35%

PI (Plastisite ndeksi)

U-izgisi
A-izgisi

B Blgesi : Eer wc 0.85(LL) ise

deney yaplmaldr
A Blgesi : Eer wc 0.8(LL) ise
svlama potansiyeli vardr

LL (Likit Limit)

ekil 7.1 nce daneli zemin karmlarnda Seed vd. (2003) tarafndan nerilen
svlaabilirlik koulu
7.3

Zemin Svlamas Tetiklenme Analiz Yntemleri

Tekrarl kayma gerilmesi, CSRnin hesaplanmasnda Seed ve Idriss (1971)in gelitirdii

basitletirilmi yntem ya da tercihen saha dinamik tepki
analizleri
kullanlabilir.
Basitletirilmi ynteme gre:

CSR = 0.65

a maks , ze min
g

v
) rd
v'

7-1

a maks ,ze min : maksimum yatay yzey zemin ivmesi

g
: yeryz ivmesi
: toplam dey gerilme
v
v'
: Efektif dey gerilme

rd

: dorusal olmayan ktle kayma katsays

rd deerinin derinlie bal belirlenmesinde ekil 7-2de sunulan bantnn kullanlmas

nerilir.

134

Derinlik (m)

5
10
15
20
25
30
0.0

0.2

0.4

0.6

rd

0.8

1.0

1.2

ekil 7.2 Derinlie kar verilen rd deerleri (etin ve Seed, 2004)

7.3.1

SPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi

Zemin svlamas tetiklenme direncinin belirlenmesi kapsamnda, araziden ele edilmi ham
SPT verileri, N, Tablo 7.2de NCEER 1997den esinlenilerek verilen dzeltmeler kullanlarak,
Denklem 7-2de gsterildii zere N1,60 deerine dzeltilir.
N1,60 = N. CN CR. CS. CB. CE

7-2

SPT verileri kullanlarak svlama tetiklenmesine kar tekrarl gerilme diren oran, CRR,
Denklem 7-3te etin vd., 2004 tarafndan verildii zere hesaplanr,

N1,60 (1 + 0.004 FC ) 29.53 ln (M w )

3.70 ln P + 0.05 FC + 16.85
a

CRR( N1,60 , M w , v , FC , PL ) = exp

13.32

135

7-3

FC , 200 Nolu elei geen ince dane yzdesini (0 ve 35 aralnda deiir ve rnein, FC =
25% iin 25 deeri kullanlr), Pa , ise atmosfer basncn ifade eder. Tasarma esas deprem
moment byklnn belirlenmesi kapsamnda alma sahas sismik tehlike analizlerine
ihtiya duyulur. Tablo 7.3te zetlenen fay kr moment bykl verilerinden genel bir fikir
vermesi bakmndan yararlanlabilir.
Tablo 7.2. SPT Dzeltmeleri

CN

CR

CS

CB

CE

CN = (

Pa

) 0.5

0.50 CN 2.00
Tij uzunluu Dzeltme faktr
3-4 m
0.75
4-6 m
0.85
6-10 m
0.95
10-30 m
1.00
> 30 m
< 1.00
Numune alcda membran boluunun ngrld ancak membrann
kullanlmad durumlar iin dzeltme:
N
CS = 1 +
100
1.10 CS 1.30
Sondaj delgi ap
Dzeltme (CB)
65 to 115 mm
1.00
150 mm
1.05
200 mm
1.15
ER (Enerji oran) SPT ekicinden numune alcya iletilen enerjinin yzde cinsinden
oran
En iyi yaklam her darbede iletilen enerjiyi dorudan lmektir. Mmkn
olduu yerde dorudan lmler yaplmaldr.
Bir sonraki yaklam daha nceden dorudan enerji lmlerine gre kalibre
edilmi bir eki ve mekanik eki kaldrma sistemi kullanmaktr.
Aksi halde ER tahmin edilmeli. yi arazi uygulamas, ekipman ve izleme
koullarnda aadaki ltler kullanlabilir:
Ekipman
Tahmini ER (Not 3e bakn)
CE (Not 3e bakn)

0.4 - 0.75
0.7 - 1.2
-Emniyet ahmerdan1
-Simit (Donat) ahmerdan1
0.3 - 0.6
0.5 - 1.0
0.7 - 0.85
1.1 - 1.4
-Simit (Donat) ahmerdan2
-Otomatik ahmerdan
0.5 - 0.8
0.8 - 1.4
(Simit veya Emniyet)
Daha dk kalitede arazi almas(dzensiz eki dme mesafesi, ekicin
ubuk zerinde ar srtnmesi, kedi kafasna bal slak veya ypranm
halat v.b.) olduu durumlarda ayarlamalar yaplmaldr.

Not:

(1) Halatl makara sistemi, halat, makara etrafnda iki tur atar, normal drme
(Japonlarn atma yntemi deil), halat slak veya ar ypranm deil.

136

(2) zel Japon atma drmeli yntemi, halatl makara sistemi. (Not 4e
baknz.)
(3) Gsterilen aralk iin, araln te birinin ortasna den deerler
dierlerinden daha yaygndr, fakat eer ki ekipman ve/veya izleme metotlar iyi
deilse ER ve CE gsterilen aralktan daha fazla deiebilir.
(4)Yaygn Japon SPT uygulamas, delik ap ve SPT vuru skl iin ilave
dzeltmeler gerektirir. Tipik Japon halatl makara sistemi, donut sahmerdan ve
Japon atma drme yntemi iin toplam CBxCE arpm 1.0 ile 1.3 deerleri
arasndadr.
Tablo 7-3 Fay kr uzunluuna karlk Deprem Moment Bykl Bants
ve Coppersmith, 1994)
Fay
Ortalama Fay Kr
Deprem Moment Bykl
Mekanizmas
(km)
20
6.3
30
6.5
50
6.9
Yanal Atml
75
7.1
100
7.3
150
7.6
200
7.8
10
5.9
20
6.3
Normal Atml
30
6.6
50
7.0
7.2
75
10
6.0
20
6.4
30
6.7
Ters Atml
50
7.0
75
7.3
100
7.5
7.3.2

(Wells

CPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi

CPT verileri kullanlarak svlama tetiklenme analizlerinde Denklem 7-4, 7-5 ve 7-6da
zetlendii zere arazi CPT u, ( qc ), Mpa biriminden, ve eper direnci, f s deerleri, dey
efektif gerilmenin 1 atm. olduu gerilme koullarna normalize edilerek, dzeltilmi CPT u
direnci, qc ,1 ve eper direnci, f s ,1 deerlerine dntrlr. Denklem 7-5daki stel normalizasyon
katsays, c nin hesaplanmasnda Denklem 7-6dan yararlanlabilir. Srtnme oran,
f
RF = s 100 olarak tanmldr.
qc

qc ,1 = C q qc
P
C q = a
v

7-4

7-5

137

 Rf
c = f1
f3

Denklem

f2

7-6
7-6da

kullanlmak

f 3 = abs[log(10 + q c )]

1.21

zere

f 1 = 0.78 q c0.33

f 2 = 0.32 q c0.35 + 0.49

olarak tariflenir. abs mutlak deer fonksiyonunu ifade etmektedir.

CPT verileri kullanlarak svlama tetiklenmesine kar tekrarl gerilme diren oran, CRR,
Denklem 7- 7de Moss vd., 2006 tarafndan verildii zere hesaplanr.

) (

q 1.045 + q 0.110 R + 0.001 R + c 1 + 0.85 R 0.848 ln (M )

c ,1
f
f
f
w
c,1

0.002 ln v 20.932

Pa

(7.7)
CRR(qc ,1 , R f , M w , v ) = exp

7
.
177

7.4

Svlamaya Kar Gvenlik Says ve Svlama Sonras Zemin Performansnn

Deerlendirilmesi

Svlamaya kar gvenlik katsays, GK s =

CRR
olarak tanmlanr.
CSR

GK s < 1.0 olmas durumunda, svlamas beklenen tabakalarn kayma mukavemetleri ampirik
bantlar yardm ile belirlenir. Svlam zeminin drenajsz kayma mukavemeti, Su,r, ekil
7.3te verilen bant yardm ile ince dane dzeltilmesi yaplm, SPT darbe says, N1,60,CSye
bal olarak bulunabilir. Svlama durumunda zemin parametreleri azaltlarakda kullanlabilir.
Tablo 7-4 svlamaya kar gvenlik saysna bal zemin parametrelerine ugulanacak azaltma
katsaylarn vermektedir. Svlamas beklenen zemin tabakalar iin bu parametreler
kullanlarak saha zeminlerinin sismik durumda genel stabilite (ev durayszl, tama gc
yenilmesi, vs.) analizleri ilgili ksmlarda tartld zere yaplr.

138

Svlaan Zeminin Drenajsz

Kayma Mukavemeti
Balangtaki Dey Efektif Gerilme

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0
0

10

15

20

25

Edeer Temiz Kum SPT Vuru Deeri (N1,60,CS )

ekil 7.3 su,r/v' ile N1,60,CS arasndaki Stark ve Mesri (1992) tarafndan nerilen iliki
Tablo 7.4 Svlama Durumunda Zemin Parametrelerine uygulanacak Azaltma Faktrleri
Zemin yzeyinden derinlik
Azaltma Faktr, DE
GKsv
(m)
0x10
0
GKsv 0.6
10x20
1/3
0x10
1/3
0.6<GKsv 0.8
10x20
2/3
0x10
2/3
0.8<GKsv 1.0
10x20
1
Tekrarl ykler altnda artan boluk suyu basncnn yeniden hidrostatik denge durumuna
dnmesi sonras, gevek zeminler deprem ncesi durumlarna gre bir para daha yksek
rlatif skla ularlar. Bu durum sonras yap temellerinde ve zemin yzeyinde oturmalar
grlr. Bu oturmalarn belirlenmesinde ncelikle daneli zemin tabakalarnn tekrarl ykler
altnda ne miktarlarda hacimsel birim deformasyona ( v ) urayaca belirlenir ve ardndan
sahada beklenen toplam oturma (

s ), bu birim deformasyonlarn doygun haldeki daneli zemin

tabaka kalnlklar ( t ) ile arplp toplanmas ile Denklem 7-8de gsterildii zere hesaplanr.

s = (

v ,i

ti )

7-8

139

Tekrarl ykler sebebiyle oluan hacimsel birim deformasyonlarn belirlenmesinde, Tokimatsu ve

Seed (1984) ve Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan verilen ve ekil 7.4 ve 7.5de
gsterilen yar ampirik bantlar kullanlabilir.
0.6

'v (%)
0.5

10 5 4 3

0.5

'v=0.3%

0.4

av

'v

'v=0.1%
0.3

0.2

0.1

0.0
0

10

20

30

40

N1,60,CS

ekil 7.4. Tokimatsu ve Seed (1984) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon
ilikileri

140

2.2
2.0
1.8
1.6
1.4
1.2

GKsv
1.0

3%
3.5%
4%

0.8

N1,72=10
6%

0.6

8%

0.4

max =10%

N1,72=6

N1,72=3

N1,72=14
N1,72=20
N1,72=25
N1,72=30

0.2
0.0
0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

v (%)

ekil 7.5 Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon
ilikileri
Deprem srasnda svlama sonras mukavemetini yitiren zeminler, arazide statik durumda
yatay dzlem zerinde etkiyen kayma gerilmelerinin bulunmas halinde bu gerilmelere diren
gsteremezler ve sonucunda metrelerce yatay deplasmana maruz kalabilirler. Yanal
yaylmalarn 1o kadar bile dk eimlerde gerekletii vaka rnekleri oktur. Yanal yaylma
mekanizmasnn girift olmas sebebi ile saysal modellemelerle mertebe tahkiki oldukca zordur.
Bu sebepten dolay vaka rneklerinin geri analizine dayanan ampirik yntemler sklkla kullanlr.
En yaygn olarak kullanlan yntem Youd vd. (2002)dir. Bu yntem kapsamnda, sras ile
Denklem 7-9 ve 7-10da verildii zere serbest yzeyin (deniz, dere kenarlar rneklerinde
olduu gibi, ekil 7-6) bulunduu ya da sadece evden oluan zemin kesitleri iin svlama
sebepli yanal yaylma deerleri ( D H ) hesaplanr.

log D H = 16.713 + 1.532 M w 1.406 log R * 0.012 R + 0.592 log W + 0.540 log T15
+ 3.413 log(100 F15 ) 0.795 log( D5015 + 0.1mm)
log D H = 16.213 + 1.532 M w 1.406 log R * 0.012 R + 0.338 log S + 0.540 log T15
+ 3.413 log(100 F15 ) 0.795 log( D5015 + 0.1mm)
Verilen denklemlerde;

R * = R + 10( 0.89 M w 5.64 ) ,

R : En yakn sismik kaynaa veya fay krna olan yatay uzaklk (km cinsinden),

141

7-9

7-10

W = H / L (%) : Serbest yz oran (Bu ifadede H serbest yzn ykseklii (m), L ise serbest
yzle deplasman noktas arasndaki uzaklk olarak tanmlanmtr),
S : Zeminin eimi (%),
T15 : N 1.60 < 15 olan doygun tabakann kalnl (m),

F15 : T15 tabakasndaki ortalama ince dane yzdesi (0.075 mmden kk dane boyutlu
malzeme),
D5015 : T15 tabakasndaki ortalama D50 deeri (mm) olarak tanmlanmtr.

Tepe

Deplasman
Vektr

Topuk
ekil 7.6 Topografyayla ilgili tanmlayc deikenler
Belirlenen
svlama
sonras
deplasmanlarn
styap/altyap
davranna
etkileri
deerlendirilerek ihtiya duyulmas halinde styap glendirmesi ve zemin iyiletirmesi
uygulanr.
Baz zemin iyiletirme yntemleri ve kullanm faydalar Tablo 7-4te zetlenmitir. Zemin
iyiletirme yntemlerinin saha zeminlerinin karakteristikleri ile uyumlu seimi uzman
mhendislerce yaplr. Seilen zemin iyiletirme uygulamasnn baars iyiletirme sonras CPT
ve/veya SPT deneyleri ile yerinde teyit edilir.

142

Tablo 7.5 Zemin svlamasna kar uygulanabilecek iyiletirme yntemleri

Genel Kategori
yiletirme Yntemi
Notlar
Svlaabilir zeminin kazlmas ve
(a) Svlaabilir zeminin
sahadan uzaklatrlmas
kazlmas ve sahadan
genellikle eknomik bir yntem
uzaklatrlmas
deildir.
I. Kaz ve/veya
(b) Svlaabilir zeminin kazlp
Sklatrma
ayn zeminin sktrlarak
Svlaabilir zemin tabaka
yeniden yerletirilmesi
derinliini aan temel derinlikleri
(c) Svlaabilir zeminin yerinde
mmknse dnlmelidir.
sklatrlmas
Titreimle sklatrma temiz
(a) Titreimli sonda ile
kumlarda (FC < 12 %) etkin bir
kompaksiyon
yntemdir ve akl kolonlarla
(b) Dinamik konsolidasyon
II. Yerinde
beraber de kullanlabilir.
(Arlk drme)
sklatrma
Sklatrma kazklar zemine
(c) Sklatrma (kompaksiyon)
yntemleri
iletilen kayma gerilmelerinde bir
kazklar
azalmaya yol aarak svlamaya
(d) Patlatma ile derin sktrma
kar direnci artrr.
(e) Sklatrma Enjeksiyonu
(a) Szma enjeksiyonu
Szma enjeksiyonu akll ve
(b) Yksek Basnl Jet
temiz kum karmlarnda etkin
Enjeksiyonu
olarak kullanlr.
III. Dier zemin
(c) Derin kartrma
Birok dren kurulum ilemi
iyiletirme
(d) Drenler
srasnda ayn zamanda zeminde
yntemleri
- akl drenler
sklamaktadr.
- Kum drenler
- erit direnler
(e) nykleme
IV. Banket,
(a) Serbest yzeyde istinat
Ky liman yaplarnda ve sahil
hendek, sahil
duvarlar veya destek
kearndaki yaplamalarda
duvar, ve dier
yaplar ile byk yanal
sklkla tercih edilir.
istinat yaplar ve
yaylmalar nlemek
sistemleri
(a) akma kazklar
Zemin sklatrmas salad
gibi zemine aktarlan kayma
V. Derin temeller
(b) Fore kazklar
gerilmelerinde azalmaya sebep
olarak svlamaya kar direnci
artrr.

143

Referanslar
Cetin, K. O., Seed, R. B., Der Kiureghian, A., Tokimatsu, K., Harder, L. F., Jr., Kayen, R. E., and
Moss, R. E. S. (2004). Standard penetration test-based probabilistic and deterministic
assessment of seismic soil liquefaction potential., Journal of Geotechnical Engineering,
ASCE, 130(12), 1314-1340.
Cetin, K. O., and Seed, R. B. (2004). Nonlinear shear mass participation factor, rd for cyclic
shear stress ratio evaluation. Soil Dyn. Earthquake Eng. 24(2) 103113.
Ishihara, K. and Yoshimine, M. (1992). Evaluation of Settlements in Sand Deposits following
Liquefaction during Earthquakes Soils and Foundations, Vol.32(1), 861-878.
Moss, R. E. S., Seed, R. B., Kayen, R. E., Stewart, J. P., Der Kiureghian, A., Cetin, K. O.
(2006), CPT-Based Probabilistic and Deterministic Assessment of In Situ Seismic Soil
Liquefaction Potential, Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 132(8), 1032-1051.
NCEER (1997), "Proceedings of the NCEER Workshop on Evaluation of Liquefaction
Resistance of Soils", Edited by Youd, T. L., Idriss, I. M., Technical Report No. NCEER-970022, December 31, 1997.
Seed, H. B., Idriss, I. M. (1971), Simplified Procedure for Evaluating Soil Liquefaction
Potential, Journal of the Soil Mechanics and Foundations Division, ASCE, Vol. 97, No
SM9, Proc. Paper 8371, September 1971, pp. 1249-1273.
Seed, R. B., Cetin, K. O., Moss, R. E. S., Kammerer, A., Wu, J., Pestana, J., Riemer, M.,
Sancio, R. B., Bray, J. D., Kayen, R. E., and Faris, A. (2003). "Recent advances in soil
liquefaction engineering: A unified and consistent framework." Keynote presentation, 26th
Annual ASCE Los Angeles Geotechnical Spring Seminar, Long Beach, CA.
Stark, T. D. and Mesri, G. (1992). "Undrained Shear Strength of Liquefied Sands For Stability
Analysis." Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 118(11), 1727-1747.
Tokimatsu K. and Seed H.B. (1984). Simplified Procedures for the Evaluation of Settlements in
Clean Sands, Report No. UCB/EERC-84/16, Earthquake Engineering Research Center,
College of Engineering, University of California at Berkeley.
Youd, T. L., Hansen C. M., Bartlett S. F. (2002), Revised Multilinear Regression Equations for
Predictions of Lateral Spread Displacement, Journal of Geotechnical Engineering, ASCE,
128(12), 1007-1017.
Wells, D. L., Coppersmith, K. J., 1994. New Empirical Relationships among Magnitude, Rupture
Length, Rupture Width, Rupture Area, and Surface Displacement, Bulletin of the
Seismological Society of America, 84 (4), 974-1002.

144

8. ZEMN YLETRME YNTEMLER

145

146

ZEMN YLETRME YNTEMLER

Zemin iyiletirmesine gereksinim olup olmad, zayf ve problemli zeminlerin tanmlanmas ve

zelliklerinin binann tasarm ve yapm gereksinimleriyle birlikte deerlendirilmesiyle belirlenir.
nce mevcut iyiletirilmemi zemine ilikin ettlerde elde edilen geoteknik veriler baz alnarak
statik ve dinamik ykler altnda analiz ve deerlendirmeler yaplr.Bunun sonucunda aadaki
problemlerden biri veya birka ortaya kabilir:
a) yetersiz tama gc,
b) yapm sras veya sonrasnda geliebilecek ar toplam oturmalar,
c) yapnn eilmesine, zarar grmesine veya yklmasna yol aabilecek ar farkl oturmalar,
d) depremler srasnda svlama,tama gc kayb,ar yer deitirmeler,
e) temel kazs veya dolgular ile ilgili sorunlar,
f) ev durayszl,
g) kaz sras ve sonrasnda geliebilecek kabarmalar,
h) problemli zeminlerin varl (kebilen, iebilen, karstik, organik vb. zeminler).
Sorun saptanp problemli zeminin derinlii, kalnl ve yaylm belirlendikten sonra zme
ynelik bir veya birden fazla uygun iyiletirme yntemi seenei belirlenir ve en uygununa karar
verilerek tasarm sonulandrlr. Tasarm srecinde iyiletirme tekniinin zemine etkileri ve
karlalan zeminlere uygunluunun belirlenmesi nemlidir.
Zemin iyiletirme ynteminin seimini etkileyen faktrler aada sralanmtr:
a) Zemin veya kayann dey ve yatay ynde deiimi ve zellikleri (ince tane yzdesi,
kvam, normal konsolide/ar konsolide olma, sreksizlikler vb.)
b) Yeraltsuyu durumu
c) ngrlen iyiletirme seviyesi (bykl)
d) Farkl yntemlerle elde edilebilecek iyiletirmelerin grece bykl ve yarar
e) yiletirilmesi hedeflenen alan ve derinlik
f) Yapma ilikin faktrler (i plan, ulalabilirlik , malzemeler, geit hakk, ekipman ve i
gc temini,yeraltnda alabilme alanlarna ilikin engeller
g) evresel faktrler
h) Maliyet
i) Yeni veya mevcut yaplarla etkileim
j) Sonularn kontrol edilebilirlii
g) Bakm, dayankllk ve iletme gereksinimleri
Baz yntemler bazen tek zemin tipi iin uygun olurken, bazlar geni aralkta farkl zeminlere
uygulanabilmektedir. Tablo 8.1 uygulanacak yntemin seiminde bir ynlendirme amacyla
verilmi olup, taneli ve kohezyonlu zeminler iin zemin iyiletirme tekniklerini ve uygulamada
hedeflenen temel amalar gstermektedir.

147

Tablo 8.1. Zemin yiletirme Yntemleri ve Uygulanma Amalar

ZEMN
TR

Statik
veya
dinamik
ok

Sktrma

Yapay Drenler
Kullanlarak /
Kullanlmakszn
nykleme ile
Konsolidasyon

Zemin Glendirme

Zemin Enjeksiyon
Teknikleri
(Zemin Glendirme
II)

Svlam
a
Su
Akmn
Kesme

evresel
Nedenler

Stabilite
(Durayllk
)

Oturma
Kontrolu

Kohezyonl
u
Tama
Gc

YNTEMLER

Daneli

Vibrokompaksiyon
(Titreimli sktrma)
Yntemler:

ANA
YNTEMLER

ZEMN YLETRME AMACI

Vibro Sondalar

**

**

Kum
Sktrma
Kazklar
(SCP)
Vibroflotasyon
Sktrma
Kazklar
Dinamik
Kompaksiyon

**

**

**

**
**

Patlatma

**

Ar Dolgu ile
n Ykleme
Yeraltsuyu
Seviyesinin
Drlmesi
ile n
Ykleme
Ta Kolonlar
Kire Kolonlar
Derin
Kartrma
Permeasyon
(SzdrmaEmdirme)
Enjeksiyonu
atlatma
(Yapraklanma)
Enjeksiyonu
Kompaksiyon
Enjeksiyonu
Jet
Enjeksiyonu

**

**

**

**

**

**

**

**
*

**
**

**
**

**
**

**

**

**

**

**

**

**

**

**

*
*
*

**

**

**
*

** Daha sklkla uygulanan zemin tipi veya ana ve daha yaygn ama
* Daha az sklkla uygulanan zemin tipi veya daha az yaygn ama

148

**

8.1

n Ykleme

n ykleme normal konsolide skabilir killerde oturmalarn tamamnn veya nemli bir
blmnn, inaat ncesinde gerekletirilmesini salar. Bu amala inaat alan (proje yk) Pf
+ (srarj yk) Ps = Pf+s ve edeer toprak dolgu arl ile yklenir. nykleme tekniinin
mekanizmas ekil 8.1de gsterilmektedir.
H kalnlnda normal konsolide olmu bir zemin tabakasnn bir boyutlu toplam konsolidasyon
oturmas :

ekil 8.1. n Ykleme Mekanii

Proje yk altnda :

Sf =

' +P
H
C c log10 v 0 f
1+ e0
' v 0

8-1

Proje yk + srarj yk altnda,

S f +s =

' +P + Ps
H
C c log10 v 0 f
1+ e0
' v 0

8-2

(1) ve (2) ifadeleri arasndaki oran, proje yk altndaki oturmalarn proje+srarj yk altndaki
oturmalara yzdesi veya konsolidasyon yzdesidir.

U f +s = S f / S f +s

149

Burada :
e0=skabilir zeminin boluk oran
Cc =skabilirlik indeksi
' v 0 = skabilir tabakadaki ortalama dey efektif gerilme
olarak tanmlanmtr.

[U ] konsolidasyon yzdesine kar gelen zamana (t

f +s

sr)

kadar zemin zerinde tutulan bir

proje+srarj yk, proje yk altndaki oturmalarn tamamn karlamaktadr.

Bu sre klasik konsolidasyon teorisine gre

t sr =

TH d
Cv

bantsndan hesaplanlr.

bantsndan hesaplanr. Burada T: belli bir konsolidasyon yzdesine kart gelen boyutsuz
zaman faktr; Cv : konsolidasyon katsays ve Hd : drenaj boyudur. Kil tabakasnn st ve alt
snrnn geirgen olmas durumunda Hd = H/2 ; st veya alt snrdan birinin geirgen olmas
durumunda Hd = H alnr.
n ykleme uygulamalarnda inaat planlamasna bal olarak aadaki tasarm kriterlerinden
biri seilebilir.

Uygun bir srarj yk Ps belirlenir ve oturmalarn tamamlanmas iin gerekli srarj

uygulama sresi hesaplanr
Srarj uygluama sresi belirlenir ve oturmalarn tamamlanmas iin gerekli srarj miktar
Ps hesaplanr.

Organik zeminler gibi baz zeminler artk boluk basnlar sndkten sonra (primer
konsolidasyon tamamlandktan sonra) oturmaya devam ederler. Sekonder oturma olarak
tanmlanan bu deplasmanlar nykleme ile benzer ekilde nlemek mmkndr. Proje yk
(Pf) altnda hem primer hem de sekonder oturmalar istenmiyor ise proje+srarj (Pf+Ps) yk tsr
zaman kadar etki ettirilir.
Sekonder Oturmalar,

ssec = ( H s f )C log(t s / t p )

8-3

ifadesi ile hesaplanr. Burada (H-sf) primer konsolidasyon sonunda zemin tabakas kalnl C
sekonder oturma katsays, ts ve tp sekonder ve primer oturma zamanlardr.
(1) ve (3) ifadelerinin toplam (Ssr =Sf+Ssec) proje yk+srarj (Pf+Ps) altndaki primer oturmalar
ile karlanr.

U f + s = (S f + S sec ) / S f + s

8-4

ifadesi ile benzer ekilde gerekli zaman-srarj hesaplar yaplr.

150

nykleme ve konsolidasyon sonucu kohezyonlu zeminin drenajsz kayma mukavemeti artar.

Bu durum kademeli inaat tekniinin esasdr.
Dey Drenler
Oturma hzlarn artrmak ve nykleme bekleme zamanlarn azaltmak iin dey drenler
kullanlr. Dey drenler drenaj yolunu azaltr ve boluk suyu basnlar hzla snmlenir.
Dey drenler kum doldurulmu dey kuyular-kum drenler, veya yapay plastik erit drenlerden
oluur. Kum drenler 20-60 cm apl, 1.5-6 m ara mesafeli ii kum dolu dey kuyulardr.
Plastik drenler genellikle oluklu bir plastik kesitin etrafna sarl geotekstil veya kartondan oluur.
Makaraya taklm eritler eklinde ve bir metal mandrelin yumuak killi zeminlere itme ile
sokulmas ile yerletirilir.

gen Yerleim

Kare Yerleim

ekil 8.2. Dey Dren Yerleimi

Dey drenler ekil 8.2de gsterildii gibi plana kare veya gen dalmla yerletirilir. Tek bir
drenin yarap R olan silindirik bir zemin ktlesinin radyal drenajn salad kabul yaplr.
Silindirik pirizmann yar ap :
kare yerleim R = 0.564 S
gen yerleim R = 0.525 S
olarak hesaplanr. Burada S : drenler arasndaki mesafedir.
Dey drenli konsolidasyon mekanizmasnda skabilir tabakadaki ortalama konsolidasyon
yzdesi U, dey Uv ve radyal Ur ortalama konsolidasyon yzdelerinden aadaki bant
kullanlarak hesaplanr :

151

(1-U) = (1-Uv) (1-Ur)

8-5

Tek boyutlu konsolidasyon teorisinde olduu gibi radyal konsolidasyon yzdesi Ur ekil 8.3de
verilen teorik zm aba kullanlarak boyutsuz zaman faktr Tr ile ilikilendirilmitir. ekil
8.3de:

Tr =

cht
;
4R 2

8-6

Ch=radyal konsolidasyon katsays, t=konsolidasyon yzdesinin gerekleecei sre olarak

tanmlanmtr. ekil 8.3 de gsterilen teorik abaklar deiik etki yarap /dren yarap
(n =

R
) oranlar iin verilmitir.
rd

ekil 8-3de verilen teorik abaklar analitik bir denklem olarak aadaki bant ilede ifade edilir.
(Hausbo,1979)
8Tr

Ur = 1 e

8-7

Burada;

n 2 ln(n) (3n 2 1)

n2 1
4n 2

8-8

Not : Dey konsolidasyon yzdesi hesaplar klasik tek boyutlu konsolidasyon teorisine gre
aada bantlar yardmyla yaplr. (Craig 1992) :

t=

Tv H 2 d
Cv

8-9

T v=

Uv <0.6

U 2v

4
T v= 0.933 log(1 U v ) 0.085

Uv >0.6

8-10a
8-10b

Genilii b ve kalnl t olan bir plastik drenin ortalama yar ap R aadaki bantdan
hesaplanr

R=

(B + t )

8-11

152

Ur

Ch t
Tr = -----4 R2
ekil 8.3. Radyal Konsolidasyon zm
8.2

Ta Kolonlar

Ta kolonlar yumuak ve orta yumuak killerde oturmalar azaltmak ve kayma dayanmn

arttrmak amacyla kullanlr. Zemin davranndaki iyileme zemine etkiyen ykn kil ve ta
kolon tarafndan paylalmasndan kaynaklanr. Kil zeminlerde ta kolonlar dey dren olarak da
ilev grrler.
Ta kolonlar kohezyonsuz veya dk kohezyonlu ince daneli zeminlerde zemin skln
arttrmak ve/veya svlamaya kar nlem olarak kullanlrlar.
Kil zeminlerde tekil edilen tek kolonun emniyetli tama yk yaklak :

Qnem =

25c U
GS

8-12

As

bantsndan hesaplanabilir. Burada Cu =kilin drenajsz kayma mukavemeti, As : ta kolon kesit

alan ve GS : gvenlik saysdr (Mitchell, 1982). Uygulamada GS = 3 deerinin alnmas
nerilmektedir.
Kil ve ta kolonlarn oluturduu kompozit zemin ktlesinin kayma dayanm parametreleri
aadaki bantdan hesaplanabilir (Priebe, 1978)
8-13
tan = m tan s + (1 m) tan 'c

c = (1-m) c

8-14

153

Burada c ve : kompozit zeminin kohezyonu ve kayma direnci as; s : ta kolonun kayma

direnci as; c ve c : kilin kohezyonu ve kayma direnci as ve m: ta kolona etkiyen gerilme
orann belirleyen katsaydr ve aadaki bant yardmyla hesaplanabilir :

m=

a sn
[1 + (n 1)a s ]

8-15

Burada

as =

As
= alan oran
Ac + AS

8-16

Ac =tek kolonun destekledii kil yzey alan (kolon etki alan)

n= ta kolon /kil gerilme dalm oran
Literatrde n deerinin 2 ila 6 arasnda deitii, genellikle de 3-4 deerlerine sahip olduu
ifade edilmektedir. (Mitchell, 1982)
Takolon uygulamas sonrasnda oturmalardaki azalma miktar ekil 8.4 ve 8.5de gsterilen
abaklar yardmyla belirlenebilir. Bu ekillerde
as = alan oran
st = ta kolonla iyiletirilmi kompozit zemindeki oturma
sc = iyiletirilmemi kildeki oturma
= iyiletirme faktr U(st/sc)

ekil 8.4 Oturma azalma faktr, (Van Impe ve De Beer, 1983)

154

ekil 8.5 Oturma azalma faktr, n (Priebe, 1976)

Literatrde kohezyonsuz zeminlerde ta kolon uygulamas sonras iyileme miktar orijinal

zeminin SPT N deerindeki arta bal olarak ifade edilmektedir. Uygulamada iyiletirilecek
zemin iin hedef bir iyileme sonras N1 deeri belirlenir; zeminin iyileme ncesi temsili No
deerinden ve hedef N1 deerinden ekil 8-6da verilen tasarm aba kullanlarak alan
deitirme oran, a s belirlenir (JGS, 1998). Baez (1995) tarafndan gelitirilmi olan alternatif bir
tasarm aba ekil 8.6da gsterilmektedir.

155

Np

N1

No

No

a) Kazk aralarnda

b) Kazk merkezinde

SPT N deeri (uygulama sonras)

ekil 8.6. Kohezyonsuz Zeminler in Ta Kolon Sonras yileme Miktar (JGS,1988)

SPT N deeri (uygulama ncesi)

ekil 8.7. nce-orta Taneli Siltli Kumlar (200 nolu elekten geen <%15) in Ta Kolon
Sonras yileme Miktar

156

Alan oran, Ar

Ta kolonlarn zemin svlamasn nleme amacyla kullanld durumda bir n yaklam olarak
ekil 8.8de verilen tasarm aba kullanlabilir. Bu yntemde nce zeminin iyileme ncesi
svlmaya kar gvenlik says FL hesaplanr. (Svlaan zeminde FL<1.0). Svlmann
nlenmesi iin (FL = 1.0) gerekli ta kolon alan oran ekil 5 yardmyla belirlenir. Bu abakta
tanmlanan 2 ila 10 deerleri arasnda tanmlanm olan Gr ta kolon kayma modlnn orijinal
zemin kayma modlne orandr.

Svlamaya kar gvenlik says (iyiletirme ncesi)

ekil 8.8 Svlamaya kar gvenlik says deerini FL = 1.0 deerine ulatrmak
iin gerekli alan oran
8.3

Dinamik Kompaksiyon

Dinamik kompaksiyon ilemi ar bir ykn tekrarl olarak deiik yksekliklerden zemin zerine
drlmesinden olumaktadr. Yklerin arlklar genellikle 5 ile 27 ton ve d ykseklikleri
ise 12 ile 30 m arasnda deimektedir. Darbe sonucu oluan enerji genellikle tm alan
zerindeki karelaj zerine aamal olarak tek veya birden ok geili olarak uygulanmaktadr.
Her geiten sonra oluan kraterler yeni geie balamadan nce granler bir dolgu
malzemesiyle dzeltilir. ekil 8.9 dinamik kompaksiyon ilemini ve kullanlan tehizat
gstermektedir.

ekil 8.9 Dinamik kompaksiyon ilemi

157

Gevek zeminin kalnl ve dolaysyla da istenilen iyiletirme derinlii genellikle zemin

etdlerinden bilinmektedir. yiletirme derinlii ile tokmak arl ve d ykseklii arasndaki
iliki aadaki ekildedir:
D = n * (W * H) 0.5

8-17

Etki Derinlii (m)

Burada:
D = metre cinsinden iyiletirme derinlii
W = ton cinsinden tokmak arl
H = metre cinsinden d ykseklii
n = 1.0dan daha dk ampirik katsay
Ampirik katsay n, tokmak arl ve d yksekliinden baka iyiletirme derinliini etkileyen
faktrleri iermektedir. Tablo 8.2 de gsterildii gibi n deeri genellikle 0.3 ile 0.6 arasnda
deimektedir. Gzlemlere gre enerji ile iyileme etki derinlii arasnda ekil 8.10da
gsterilen iliki olduu vurgulanmaktadr (Mitchell, 1981).

(Enerji / Darbe )0.5 (t . m )0.5

ekil 8.10 Dinamik kompaksiyon ileminde etki derinlii (Mitchell, 1981)

158

Tablo 8.2 Zemin tipine bal olarak n katsaysnn deiimi

Zemin Tr
Suya Doygunluk Oran
Geirimli Zeminler
Granler Zeminler

Yksek

Yar geirimli zeminler

Siltler (plastisite indisi< 8)

Yksek

Geirimsiz Zeminler
*Killer (plastisite indisi>8)

Yksek

Dk

Dk

Dk

* zemin plastik limitinden daha dk su muhtevasndan bulunmaldr

Dinamik kompaksiyon ilemi genellikle dolgu veya ykleme yaplacak alandan daha geni bir
planda gerekletirilir. Genellikle kompaksiyon ileminin ykleme yaplacak alann snrlarnn
zayf zeminin derinlii kadar geniletirilmesiyle oluturulan bir alanda gerekletirilmesi
nerilmektedir.
Yksek enerji uygulanmasndan sonra genellikle zemin ktlesinin st yzeyi krater derinlii
boyunca gevemektedir. Bu gevek blge dk enerjili bir geile sktrlmaldr (ironing /
tleme) . Eer krater derinlikleri 0.5 mden daha azsa yukarlardaki gevemi zeminler bir
silindir yardmyla da sktrlabilir.
Dinamik kompaksiyon ilemleri esnasnda ve sonrasnda arlk drlen noktalarn arasnda
yaplacak arazi deneyleri ( Standart Penetrasyon, Konik Penetrasyon , Presiyometre v.d.) ile
iyiletirme uygulamasnn baar durumu tespit edilmelidir.
8.4

Temel Enjeksiyonu

Zemin slah amacyla zemine imento enjeksiyonu yaygn olarak kullanlan bir yntemdir.
Enjeksiyon malzemesinin zemine sokulmas ekilde olmaktadr (ekil 8.11)
a) Permeasyon enjeksiyonu (Danelerin konumunu bozmadan, daneler aras boluklara girerek
zemin hacmini ve yapsn deitirmeden yaplan enjeksiyon)
b) Deplasman ve kompaksiyon enjeksiyonu (zemini tamamen deplase ederek enjeksiyon
malzemesinin zemine sokulmas suretiyle yaplan enjeksiyon) (koyu, beton kvam karm)
c) Hidrolik atlatma veya zeminin iine belirli zayf blgeler itibar ile girerek ksmi deplasman
enjeksiyonu (Yapraklanma)

159

ekil 8.11 Ana Enjeksiyon Tipleri

Permeasyon enjeksiyonu paracklardan (danelerden) oluan enjeksiyon malzemeleri veya ok
eitli kimyasal enjeksiyon malzemeleri kullanlarak yaplr. Ama zeminin daneleri aras
boluklar doldurmak olduundan enjeksiyon malzemesi zeminin dane ap gz nnde
bulundurularak seilir.
En yaygn daneli enjeksiyon malzemesi imentodur. Toprak veya kil ve bunlarn imento ile
karmlar da kullanlr. imento katkl veya katksz daha ince mikroimento olabilir.
imentonun dane ap ekil 8.12 ve ekil 8.13de grld gibi ancak iri kumlarn ve daha iri
danelerin arasna girmeye uygundur. Mikro imento ile ince kumlara girmek mmkndr. Kumimento, kil-imento karmlar kaba daneli zeminlere girebilir. Enjeksiyon malzemelerinin
deiik zeminlere girebilecei aadaki enjekte edilebilirlik oranlar ile gsterilir : (Mitchell,
1981).
D15(zemin) /D85(enjeksiyon malz.)

<24 enjeksiyon dzgn

olarak mmkn
<11 enjeksiyon mmkn
deil

D10(zemin)/D95(enjeksiyon malz.)

<11 enjeksiyon dzgn

olarak mmkn
<6 enjeksiyon mmkn
Deil

Burada Dxy zeminin ve enjeksiyon malzemesinin yzde xysinin daha ince olduu dane
aplarna kar gelmektedir.

160

ekil 8.12. eitli Enjeksiyon Yntemlerinin Dane apna Gre Uygunluu

ekil 8.13 eitli enjeksiyon malzemelerinin zeminlerin dane aplarna gre girebilme
limitleri
nce malzeme oran (<74 mikron) %10 dan az zeminler kimyasal solsyonlar ile permeasyon
enjeksiyonuna tabi tutulur. nce malzemenin %20 den fazla olduu zeminlerde permeasyon
mmkn olmaz.

161

Tablo 8.3 aadaki faktrleri gz nne alarak permeasyon enjeksiyonu iin genel bir ereve
oluturmaktadr.
Temel reolojik kategoriler ve enjeksiyon malzemesi trleri
Enjekte edilebilecek zemine bal olarak uygulama alanlar
Geirimlilik katsays ve zgl dane yzeyi cinsinden yaklak enjekte edilebilirlik snrlar
Temel enjeksiyon teknikleri
Tablo 8.3 Enjeksiyon malzemelerinin snflandrlmas (Gallavresi, 1992)

Reolojik
Kategori

zeltiler (Newton Akkanlar)

Partikler Sspansiyonlar
(Bingham Akkanlar)

Kararsz

Saf zeltiler
Koloit zeltiler
(Vizkozite
(Vizkozite
zamanla
zamanla artmakta) deimemekt
e)

Kararl

Kimyasal Enjeksiyon Malzemeleri

Enjeksiyon
Malzemele
rinin Ana
Trleri

Sadece
imento

Bentonit
veya kil Topakla
ile
mam
birlikte bentonit
imento

Sodyum Silikat
bazl
Yksek
dayan
ml

Organik
Reineler
bazl

OrtaDk
dayan
ml

Gaz Emlsiyonlar

iebilen Enjeksiyon
Malzemeleri

imento
bazl

Organik
rnler
bazl

Byk
boluklar
veya
oyuklar

Boluklar
ve hzl
akan
sznt
sular

Mikro fisrl ve geirimli kaya

Uygulama
Alanlar

atlakl
kaya ve
duvar

GRANLER ZEMNLER
akl

Kaba
Kumlar

Ortance
Kum

Geirimlilik Katsays,k,
(m/s)

>5.10-4

>5.10-5

>5.10-5

zgl Yzey, Ss, (m2/N)

<0.5

<1.5

<1.5

Temel
Enjeksiyon
Teknii

Yksek
Basn

nce Siltli Kumlar

(Kumlu Siltler)
>1.10-5

>1.10-6

<4

<10

Kontroll hacim ve basn

162

Dk basn
(Boluklarn
doldurulmas)

8.5

Jet Enjeksiyonu

Jet enjeksiyon uygulamasnda tasarm derinlie kadar su kullanlarak delgi yaplmakta

ve delgi iin kullanlan tijlerin ucundaki birka mm apndaki deliklerden (nozul) yksek
basnlarda imento erbeti zemine jetlenmektedir. Jetleme esnasnda tijler belirli bir
hzla dndrlmekte ve yine belirli bir hzla da zemin iinden aadan yukarya doru
ekilmektedir. Bylece, belirli bir apta ve boyda zemin iinde silindirik bir kolon
oluturulmaktadr (ekil 8.14).
Jetleme esnasnda kolon apn artrabilmek iin imento jeti yannda hava ve su jetleri
de kullanlabilmektedir (ekil 8.15). Buradaki mekanizmadan anlalabildii gibi jet
enjeksiyonu aslnda bir enjeksiyon teknii deil bir kartrma yntemidir. Sonuta zemin
ierisinde beton-zemin karm yksek dayanml ve dk geirimli kolonlar elde
edilmektedir.
Jet enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan kolonlar temeller, demeler ve
dolgular altnda tama gc ve oturma kontrol iin kullanlabilecei gibi yumuak
zeminlerde alan tnellerde tnel kesiti zerinde tayc emsiye, yine yumuak
killerdeki derin kazlarda kaz taban altnda payanda eleman olarak da kullanlabilir.
Bell 1993 zemin tr ve enjeksiyon sistemine bal olarak oluabilecek kolon ap
mertebelerini ekil 8.16, oluan kolonlarn mukavemet ve geirgenlik zelliklerini Tablo
8.4 de vermektedir.

ekil 8.14 Jet enjeksiyonu ilemi

163

ekil 8.15 Temel Jet Enjeksiyonu Sistemleri

100

KL

AKIL

KUM

SLT

50

0
0.002

0.06

2.0

50

(mm)

Zemin
Jet Enjeksiyon ap Jet Enjeksiyon ap
Tanm
S (m)
T (m)
C- Killi Silt
0.4-0.5
0.8-1.0
B- Siltli Kum
0.8-0.9
1.4-1.6
A- Kumlu akl
0.9-1.0
2.0-2.4
ekil 8.16 Deiik zeminlerde beklenen jet enjeksiyon kolonu aplar

164

Tablo 8.4 Jet enjeksiyon ile iyiletirilmi zeminlerde beklenen basn dayanm ve
geirgenlik katsays deerleri
Basn Dayanm Geirgenlik katsays, k,
Zemin Cinsi
(N/mm2)
(m/s)
akllar
5 - >30
10-7 10-9
(kumlu akllar dahil)
Kumlar
5 - >25
10-7 10-10
(siltli veya akll kumlar dahil)
Siltler
4-18
10-7 10-10
(killi siltler dahil)
Killler
0.5-8
10-7 10-10
(siltli killer dahil)
8.6

Derin Kartrma

Derin zemin kartrma tekniinde zemine iyiletirme derinliinde katklar enjekte edilir ve
bunlar kolonlar veya iyiletirilmi malzeme panelleri oluturacak ekilde byk apl tek
veya ok-eksenli burgular yardmyla iyice kartrlr. Yerinde kartrma kolonlarnn
ap 1 m veya daha fazla olabilir.
yiletirme, dayanmn artrarak ve skabilirliini ve permeabilitesini (geirimliliini)
drerek, zeminin mhendislik zelliklerini deitirir. Tipik katklar imento ve kiretir
ancak cruf veya dier katklar da kullanlabilir. Yerinde-kartrma kolonlar tek bana,
ayaklar oluturmak iin gruplar halinde, duvarlar iin tek sra halinde veya hcreler
oluturmak iin belirli kalplarda uygulanabilirler (ekil 8.17). Bu ilem kaba-daneli
zeminlerde szdrmaz perde duvar oluturmak iin, kaz destek duvarlar ina etmek iin
ve svlaabilir zeminleri stabilize etmek iin kullanlabilir. Derin kartrma hakknda
detayl aklamalar ASCE (1997)de sunulmutur.
Uygulamada imento veya kire, su ile bir amur oluturacak ekilde nceden
kartrmak ve balaycy sv halde zemin ierisine datlr. Bu teknik ya derin
kartrma olarak bilinir . Zeminlerin suya doygun ve yeralt suyu seviyesi altnda olduu
durumlarda katk malzemesi krtrcnn ucundan kompresrler yardmyla kuru olarak
enjekte edilir. Bu teknik kuru derin kartrma olarak tanmlanr. Kartrma ileminin
amac, balaycy zemin ierisinde, kimyasal reaksyionlarn gereklemesi iin en
uygun ortam hazrlayacak ekilde datmaktr. Derin kartrmann retim sreci ekil
8.17de gsterilmitir. Bu safhaya ayrlabilir:
- Kartrcnn gerekli derinlie kadar girmesi
- Balaycnn dalm
- Molekler difzyon

165

yiletirilmi
zemin

yiletirilmemi gevek
zemin

ekil 8.17 Derin kartrma tekniinde kolon teknii

ekil 8.18 Belli bal derin kartrma uygulama ekilleri

Derin kartrma ile zemin iyiletirilmesinin deiik uygulamalar ekil 8.19da

gsterilmektedir.

166

ekil 8.19 Zemin stabilizasyonu iin derin kartrma

167

Referanslar
ASCE Soil Improvement and Geosynthetics Committee, Ground Improvement
Subcommittee (1997). Soil Improvement and Geosynthetics Committee Report,
Ground Improvement, Ground Reinforcement and Ground Treatment,
Developments 1987-1997, Geotechnical Special Publication No. 69, Proceedings
of the sessions sponsored by the Committee on Soil Improvement and
Geosynthetics of the Gee-Institute of ASCE in conjunction with Geo-Logan 97,
Logan, Utah July 1997, V.R. Schaefer, cd., ASCE, pp. 1-371.
Bell A. L. 1993 Jet Grouting, Ground Improvement Edited by M.P. Moseley, 149-172,
Blackie Academic & Professional, USA.
Hansbo,1979 Consolidation of Clay by Band Shaped Prefabricated Drains, Ground
Engineering 12, p.16-25
Mitchell, J.K. (1981), Soil Improvement- State of the Art Report, Proc. 10th International
Conf. on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Stockholm, Vol.3 pp.509-65

168