Mihailovic 2014 Paleolit Na Centralnom Balkanu-Libre

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU
SERBIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

Edition
Special Issues
Series
Palaeolithic and Mesolithic in Southeastern Europe
Duan Mihailovi
PALAEOLITHIC IN THE
CENTRAL BALKANS
Cultural Changes and
Population Movements
Belgrade
2014
SRPSKO ARHEOLOKO DRUTVO

Biblioteka
Posebna izdanja
Serija
Paleolit i mezolit jugoistone Evrope
Duan Mihailovi
PALEOLIT NA
CENTRALNOM BALKANU
kulturne promene i
populaciona kretanja
Beograd
2014
Izdava Publisher
Srpsko arheoloko drutvo Serbian Archaeological Society
Urednik Editor
Dragana Antonovi
Recenzenti Rewieved by
Ivana Radovanovi
Vesna Dimitrijevi
Prevod Translation
Mirjana Vukmanovi
Lektura i korektura Proof-reading
Milena Bogdanovi
Crtei i fotograije Drawings and photos
Duan Mihailovi
Dizajn Design
vojislav ilipovi
tampa Printed by
Scanner Studio
Tira Printed in
250
Monograija je rezultat rada na projektu Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije,

Kulturne promene i populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu centralnog Balkana (ev. br.
177023).
This book is the result of the project of Ministry of Education and Science of Republic of
Serbia, Cultural changes and population movements in the Palaeolithic and Mesolithic of
Central Balkans (no. 177023).
ISBN 978-86-913229-8-4
Ova monograija je nastala kao rezultat rada na projektu Kulturne promene i populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu centralnog Balkana, koji od 2011. godine inansira
Ministarstvo prosvete i nauke, kao i ve desetogodinjih istraivanja koja se realizuju uz
pomo Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije. Zahvaljujui toj podrci, evidentirano je i sondirano vie paleolitskih nalazita u Srbiji, a na nekima od njih zapoeta su
i sistematska iskopavanja. Pokrenuto je i vie meunarodnih projekata, koji su ve poeli da
daju rezultate.
Bilo je planirano da se osvrt na tok dosadanjih prouavanja prezentuje nakon objavljivanja rezultata datovanja, analiza paleoekoloke grae i dobijanja kvantitativnih podataka
za skupove artefakata i ostataka faune. Odluili smo ipak da poetne rezultate rada na projektu predstavimo jo u ovoj fazi. To je bilo neophodno da bi se deinisali problemi tekuih
istraivanja i da bi se osmislila strategija za njihov nastavak.
Nadamo se da e knjiga biti korisna ne samo arheolozima koji se bave paleolitom ve
i studentima arheologije. Namenjena je i iroj arheolokoj javnosti, ukljuujui i strunjake
iz oblasti zatite kulturnog naslea, kako bi to bolje sagledali znaaj i potencijal ispitivanja
paleolita na centralnom Balkanu.
Knjiga je napisana u julu i avgustu 2014. godine, tokom arheolokih iskopavanja u
Balanici i alitrenoj peini. Nikada ne bi bila dovrena bez pomoi Gligora Dakovia, Soije
Dragosavac, Senke Plavi, Jovana Galija i svih koji su znaajno doprineli realizaciji ovih
istraivanja. Posebnu zahvalnost dugujem Bojani Mihailovi, na dragocenoj podrci i podsticaju prilikom uobliavanja monograije.
SADRAJ
Uvod
Istorijat istraivanja i prirodni okviri

Istorijat istraivanja
Prirodni okviri
9
9
14
Donji paleolit
Klimatske i ekoloke promene
Nalazita
Varijabilnost industrija
Populaciona kretanja
19
20
22
29
31
Srednji paleolit
Nalazita
35
36
38
64
72
Gornji paleolit
Nalazita
77
78
81
103
112
Zavrna razmatranja
123
Summary
129
Bibliograija
135
Registar nalazita
155
UVOD
Znaaj Balkanskog poluostrva za prouavanje rane praistorije Evrope proizlazi iz njegovog geografskog poloaja i ekolokih karakteristika, ali i iz otkria
koja su do sada zabeleena. Poznato je da je centralni Balkan imao tranzitni
karakter i da je bio migracioni koridor koji je povezivao jugozapadnu Aziju sa
srednjom i zapadnom Evropom. Pretpostavlja se da su uslovi za ivot na Poluostrvu bili povoljni, tako da je tokom glacijala predstavljalo refugijum ne samo za
biljni i ivotinjski svet ve i za ljudske zajednice. Najzad, na Balkanu su otkrivena ne tako brojna, ali ubedljiva svedoanstva o naseljavanju u periodu duem
od milion godina.
Novija istraivanja su popunila praznine u poznavanju rane praistorije ovog
podruja i tako otvorila prostor za poetno sagledavanje kulturnog i tehnolokog
razvoja u paleolitu Balkana. U ovoj knjizi smo se fokusirali na centralne delove
Poluostrva (teritorija Srbije i Crne Gore) jer se tu sustiu glavne komunikacije
koje su povezivale zapadnu i srednju Evropu sa jugozapadnom Azijom i Mediteranom. Pokuali smo da odgovorimo na pitanje kakva je bila uloga centralnog
Balkana u prelaznim periodima i koliko se promene u materijalnoj kulturi mogu
dovesti u vezu sa populacionim pomeranjima na makro-, mezo- i mikro- skali.
Pregled paleolita u centralnom delu Balkana dali smo u vidu prikaza kljunih problema koji se odnose na istraivanje pojedinih perioda. Kada je re o
donjem paleolitu, odnosno o poecima naseljavanja ranih hominina na ovom podruju, razmotrili smo pitanje kolonizacije Evrope u donjem pleistocenu, demografska kretanja u ranoj fazi srednjeg pleistocena i promene na prelazu iz donjeg
u srednji paleolit. Te promene se bar delimino mogu objasniti populacionim
pomeranjima izmeu jugozapadne Azije i jugoistone Evrope.
O srednjem paleolitu smo raspravljali na osnovu prilino bogate grae sa
do sada istraenih nalazita u Srbiji i Crnoj Gori. Pokuali smo da odgovorimo na
7
Duan Mihailovi
pitanja: kako objasniti varijabilnost musterijenskih industrija u vremenu i prostoru, i koliko ima osnova za hipotezu o istonoj ekspanziji neandertalaca. Posebna
panja posveena je problemu prelaza iz srednjeg u gornji paleolit i faktorima
koji su doveli do izumiranja neandertalaca.
Kada je re o samom poetku gornjeg paleolita, razmotreno je pitanje tzv.
podunavskog koridora, koji su, kako se smatra, anatomski moderni ljudi koristili
pri naseljavanju Evrope, ali i problem regionalne i funkcionalne diferencijacije
orinjasijenskih industrija, kome do sada nije poklanjano previe panje. Dotakli
smo i problem paleolitskog refugijuma na Balkanu u vreme maksimuma poslednjeg glacijala, kada su se, prema nekim autorima, gravetijenske zajednice
iz srednje Evrope pomerile prema jugu. Raspravu smo zakljuili diskusijom o
fenomenu rekolonizacije brdsko-planinskih oblasti u periodu koji je usledio.
Poli smo od pretpostavke da se ne moe uspostaviti direktna korelacija
izmeu demografskih promena i tehnolokih procesa, zbog toga to su tehnoloke promene bile samo deo ukupnih promena u sistemu naseljavanja, ekonomiji
i drutvu lovako-sakupljakih zajednica. To je i razlog to smo nastojali da deiniemo tehno-ekonomske modele ponaanja paleolitskih grupa u svakom od
perioda i da ustanovimo koliko se oni mogu vezati za klimatske, kulturne i demografske prilike na irem regionalnom nivou. Kada je to bilo mogue, pokuali
smo da ukaemo i na drutvene faktore u pozadini ovih procesa.
Nemamo iluzije da ova studija moe da objasni sve aspekte tehnolokih
promena i demografskih kretanja u paleolitu centralnog Balkana, a to nam nije ni
bio cilj. Ona predstavlja pokuaj da se rezultati novijih istraivanja inkorporiraju
u postojeu grau, da se deiniu problemi i formuliu poetne hipoteze koje bi
trasirale put za njihovo reavanje.
ISTORIJAT ISTRAIVANJA I PRIRODNI OKVIRI

Istorijat istraivanja
Istraivanja paleolita i mezolita u Srbiji i Crnoj Gori tekla su diskontinuirano, a njihovi rezultati jo uvek su nepotpuno objavljeni. Sve to pomalo iznenauje kada se ima u vidu da su ispitivanja paleolita u Srbiji zapoeta jo krajem
19. veka i da su upravo sa ovog prostora potekli strunjaci koji su ostavili dubok
trag u geolokim i klimatolokim prouavanjima kvartara.
Istraivanja od kraja 19. do sredine 20. veka
Prva istraivanja peina u Srbiji obavio je Feliks Hofman u drugoj polovini
19. veka ( 1882). Nakon njega, peine u jugoistonoj Srbiji obilazili su
oko Jovanovi i Jovan Cviji, a u nekima od njih su preduzeli i manja iskopavanja. Tom prilikom su esto nailazili na fragmente grnarije i ivotinjske kosti,
to je na kraju rezultiralo i otkriem paleolitskih nalaza. U Prekonokoj peini
kod Svrljiga, . Jovanovi i J. Cviji su 1891. godine, u sloju sa pleistocenskom
faunom, nali kremeno seivo, koje je Cviji opredelio u paleolit ( 1891),
dok je . Jovanovi u Potkapini iza Carevog korita u Jelanikoj klisuri takoe
naao artefakte zajedno sa pleistocenskom faunom (J 1893). Za kraj
19. veka vezuje se i otkrie ljudske lobanje kod Bajlonijeve pivare u Beogradu,
kojoj je Jovanovi pripisao primitivne karakteristike, ali koju nije mogao blie
da deinie (Jo 1892). Naalost, lobanja je izgubljena tokom kasnijih
ratova. Na osnovu objavljenih lobanjskih mera i Jovanovievih opisa, danas se
smatra da nema neandertalske karakteristike i da bi mogla da odgovara vrsti
Homo erectus ili anatomski modernom oveku (Roksandi, in press).
Razumljivo je to su ova otkria izazvala veliku panju istraivaa. Tada
je objavljena i prva knjiga o kamenom dobu, u kojoj je Jovan ujovi nalaze iz
9
Duan Mihailovi
Srbije predstavio u kontekstu dotadanjih saznanja o paleolitu Evrope (

1893). Uprkos tome, prouavanja paleolita u Srbiji su poetkom 20. veka zamrla.
Jovanovi, koji je bio najaktivniji u terenskim istraivanjima, preminuo je 1902.
godine, a Cviji i ujovi su se bavili drugim temama. Cviji je, pritom, nastavio
da se interesuje za geologiju kvartara, objavljujui znaajne radove o pleistocenskim terasama, kvartarnim sedimentima i krakoj morfologiji ( 1893,
1895, 1922, 1987/1903).
Najdublji peat u kvartarolokim istraivanjima ostavio je ipak Milutin
Milankovi. On je razvio teoriju o astronomskim faktorima koji su uticali na pojavu ledenih doba. Uzimajui u obzir trajanje ciklusa promena u ekscentricitetu
Zemljine orbite (na 100.000 godina), u nagibu rotacione ose (na 41.000 godina)
i precesije ravnodnevnikih taaka (na 22.000 godina), on je zakljuio da glavni
uzrok ledenih doba predstavljaju varijacije letnjeg osunavanja na viim geografskim irinama na obe polulopte. Nakon to je u model ukljuio i promene
u koliini odbijene energije sa povrine Zemlje, izraunao je kako se menjao
geografski poloaj granica ledenih pokrivaa tokom poslednjih milion godina.
Iako je u poetku bila dobro prihvaena, Milankovieva teorija je osporavana
sve do 60-ih i 70-ih godina 20. veka, kada je deinitivno usaglaena sa stratigraijom kiseonikovih izotopa, izvedenom na osnovu prouavanja marinskih naslaga
(Imbri, Imbri 1981). Danas je ta teorija gotovo opteprihvaena (Berger, Loutre
2007).
Za razliku od naunika iz oblasti prirodnih nauka, arheolozi nisu bili previe zainteresovani za kvartar, uprkos injenici da je Feliks Mileker, utemeljiva
i prvi direktor i kustos Vrakog muzeja, izmeu 1888. i 1919. godine prikupio
vie okresanih artefakata na lokalitetima Zapadna strana (dananji At), Mesia
kanal i Kozluk kod Vrca (Milleker 1937). Diskusija o paleolitskoj pripadnosti
nalaza iz okoline Vrca trajala je sve do 70-ih i 80-ih godina 20. veka (Brodar
1955), kada je deinitivno potvreno da se na tom prostoru javlja nekoliko paleolitskih lokaliteta (Radovanovi 1986). Poetkom 20. veka je saopteno da neke
peine na Banovom brdu, u okolini Beograda, sadre paleolitske nalaze, ali ti
navodi nikada nisu potvreni, uprkos naporima da se peine identiikuju (
1956).
Istraivanja u drugoj polovini 20. veka
Tokom 50-ih godina 20. veka, istraivanja paleolita u Srbiji je ponovo pokrenuo Branko Gavela. Iskopavanja su obavljena u Jerininoj peini kod Kragujevca i u peini Risovai kod Aranelovca. U njima je Gavela naiao na artefakte
10
srednjopaleolitskog tipa, zajedno sa brojnim ostacima pleistocenske faune, i (po

njegovim navodima) na gornjopaleolitsko kotano orue. Naalost, Gavela nikada nije integralno objavio nalaze sa ovih lokaliteta, ak ni u monograiji o
paleolitu Srbije ( 1988). Ipak, njegova zasluga za pokretanje istraivanja
paleolita u Srbiji je nesumnjiva: zapoeo je sistematska iskopavanja, ponudio je
prve interpretacije i otklonio nedoumice da li u Srbiji uopte postoje paleolitska
nalazita.
Poetna istraivanja u Crnoj Gori dala su znatno bolje rezultate, i to zahvaljujui injenici da su jo 1954. godine zapoeta iskopavanja potkapine Crvena stijena, za koju se ubrzo ispostavilo da predstavlja bogato, vieslojno i u
mnogo emu jedinstveno nalazite. U njoj su istraivanja organizovali A. Benac
i M. Brodar, od 1954. do 1958. godine (Benac, Brodar 1958), a . Basler izmeu 1960. i 1964. godine ( 1975). Potkapina je istraena do dubine od
20,30 m, a u njoj je potvren trideset jedan geoloki sloj sa brojnim ostacima iz
srednjeg i gornjeg paleolita, mezolita, neolita i poznjih perioda. Arheolozi koji
su se bavili Crvenom stijenom, od poetka su nastojali da prouavanja imaju
interdisciplinarni karakter. Analizu faune obavili su I. Rakovec i M. Malez (Rakovec 1958; 1975), analizu makrobotanikih ostataka A. ercelj, sirovina
J. Pami ( 1975), a sedimenata K. Brunaker (Brunnacker 1975). Dobijen
je jedan 14C datum 40.777 900 BP, i to za sloj XII, u kome su naeni srednjopaleolitski artefakti.
Istraivanja paleolita u Crnoj Gori su zastala priblino u isto vreme kao i
u Srbiji, a primat su u obe republike preuzela ispitivanja mezolita. U Crnoj Gori
su nastavljena tek poetkom 80-ih godina 20. veka, kada su D. Srejovi i I. Radovanovi zapoeli iskopavanja Maliine i Medene stijene u kanjonu ehotine.
Tada je prvi put primenjena savremena metodologija iskopavanja paleolitskih
nalazita (ukljuujui prosejavanje i evidentiranje nalaza in situ), koja je ubrzo
postala standard. Kraj ove faze obeleila su iskopavanja peine Bioe kod Podgorice, gde je od 1986. do 1997. godine istraena serija srednjopaleolitskih slojeva (urii 2006), i potkapine Trebaki kr kod Berana, u kojoj su konstatovani
artefakti iz kasnog gornjeg paleolita i mezolita (urii 1996).
Tokom 60-ih i 70-ih godina 20. veka, prouavanja paleolita u Srbiji nisu
daleko odmakla, a itav period je obeleila intenzivna sakupljaka delatnost.
Rastko Raajski, kustos Narodnog muzeja u Vrcu, je izmeu 1952. i 1978. godine putem otkupa nabavio vie hiljada orinjasijenskih artefakata; Josip ari je
tokom 80-ih godina, na obali Dunava, na lokalitetima Ekonomija 13. maj i Beljarica kod Zemuna, takoe prikupio brojne artefakte (ari 2009), dok je Zvo11
Duan Mihailovi
nimir Kaluerovi sakupio vei broj nalaza na lokalitetu Kremenac kod Nia
( 1996). Neka od ovih nalazita (At, Kremenac) su kasnije sondano istraena (Radovanovi 1986; 1996).
Kaluerovi je zasluan i za veinu iskopavanja i rekognosciranja u Srbiji
tokom 80-ih i poetkom 90-ih godina 20. veka. Istraivao je Smoluku peinu
kod Tutina, alitrenu peinu kod Mionice (zajedno sa . Jeom), Drenaiku peinu kod Valjeva, Markovu peinu, Sokolsku potkapinu i Peurski kamen kod
Sokobanje, i mnoga druga nalazita (Kaluerovi 1991; 1996b;
, 1996). Najbolje rezultate postigao je u Smolukoj peini, gde
je konstatovao srednji paleolit ( 1985), kao i u alitrenoj peini,
gde je prikupio nalaze iz srednjeg i gornjeg paleolita (Kaluerovi 1991). Peine
oko Valjeva iskopavao je i Novak Miloevi, ali je materijal pogreno opisan i
interpretiran, pa o paleolitskoj pripadnosti malobrojnih artefakata koje je prikupio
moe da se sudi samo na osnovu objavljenih fotograija ( 1985).
Tokom 90-ih godina 20. veka, zbog optih drutvenih okolnosti, intenzitet
istraivanja je opao. Lj. urii je iskopavala Mirilovsku peinu u blizini Senje
i tom prilikom je evidentirala epigravetijenske nalaze, a u peini Baranici kod
Knjaevca autor ove publikacije je 1995. godine nastavio iskopavanja koja su
1994. godine zapoeli D. Srejovi i M. Sladi, i u njoj je naao artefakte iz ranog
gornjeg paleolita ( et al. 1997; Mihailovi et al. 2011).
Posmatrano u celini, istraivanja je u drugoj polovini 20. veka obeleilo
povremeno oivljavanje i zamiranje interesovanja. Najbolji rezultati postignuti
su u Crnoj Gori, dok je paleolit Srbije, i pored rekognosciranja i sondanih iskopavanja, ostao nedovoljno poznat. Razlog tome lei u injenici da su iskopavanja bila sondanog karaktera i da nije naeno dovoljno materijala za kulturno i
relativnohronoloko opredeljenje skupova. Datovanje nalazita u Srbiji i Crnoj
Gori obavljeno je u nekoliko mahova ali, sa izuzetkom jednog datuma za Crvenu
stijenu (Vogel, Waterbolk 1972) i datuma za sloj 3b1 Maliine stijene (Hedges et
al. 1990), nije dalo zadovoljavajue rezultate. Pokazalo se, naime, da je starost
srednjopaleolitskih slojeva u Maliinoj stijeni i Smolukoj peini vea od granica primene 14C metoda (Hedges et al. 1990).
Poetkom 80-ih godina 20. veka, I. Radovanovi je uvela savremenu metodologiju u analizu i interpretaciju paleolitskih nalaza, zasnovanu na poljskoj
koli, koju su priblino u isto vreme prihvatili i bugarski arheolozi. Ujednaavanje terminologije i metoda obrade okresanih artefakata (ukljuujui i tehnoloku
analizu) omoguilo je poreenje materijala sa razliitih nalazita i rekonstrukciju
tehnolokog postupka u pojedinim naseljima.
12
Istraivanja tokom poslednje decenije

Novija istraivanja paleolita u Srbiji i Crnoj Gori pokrenuta su poetkom
prethodne decenije, kada su postignuti i prvi rezultati. U Hadi Prodanovoj peini kod Ivanjice, 2003. i 2004. godine obavljena su zatitna iskopavanja, prilikom
kojih su konstatovani slojevi sa nalazima iz srednjeg i gornjeg paleolita. U okviru
zatitnih istraivanja Petrovaradinske tvrave kod Novog Sada (2003. i 2004.
godine) ispitani su i pleistocenski slojevi, sa brojnim artefaktima iz srednjeg paleolita. Zatitnim rekognosciranjima du trase budueg puta NiDimitrovgrad,
2002. godine evidentirano je vie peina ( 2004). Iste godine su
u Velikoj Balanici kod Sieva naeni paleolitski artefakti, a ve 2004. godine
je sondanim iskopavanjima potvreno da je re o izuzetno bogatom srednjopaleolitskom nalazitu. Jedina iskopavanja koja nisu imala zatitni karakter su
obavljena u alitrenoj peini. Tu je Bojana Mihailovi 2004. godine nastavila
istraivanja koja su ranije preduzeli eljko Je i Zvonimir Kaluerovi, i ve
prve godine naila je na veoma bogat gravetijenski sloj (Mihailovi, B. 2008).
Iz prethodno navedenog se vidi da je 2004. godina bila prekretnica u
prouavanjima paleolita u Srbiji jer su tada prvi put otkrivena bogata i vieslojna paleolitska nalazita. Tokom narednih nekoliko godina istraivanja su
bila usmerena na Balanicu i alitrenu peinu. U alitrenoj peini je zapoeto
iskopavanje orinjasijenskog i musterijenskih slojeva, dok je u Velikoj Balanici
nastavljeno istraivanje srednjopaleolitskih slojeva. Slojevi priblino iste starosti kao u Velikoj Balanici potvreni su i u susednoj Maloj Balanici, dok su u
oblinjoj peini Peturini konstatovani slojevi sa gornjopaleolitskim i srednjopaleolitskim nalazima. U jednom od najdubljih slojeva Male Balanice, znatno
ispod nivoa sa srednjopaleolitskim artefaktima, 2006. godine je naen fragment
mandibule hominina (Roksandi et al. 2011), stare vie od pola miliona godina
(Rink et al. 2013).
Filozofski fakultet u Beogradu je u poslednjih deset godina uspostavio saradnju sa mnogim institucijama iz inostranstva i pokrenuo realizaciju vie projekata u Srbiji. Zajedno sa Univerzitetom u Kelnu, nastavljena su istraivanja orinjasijenskih nalazita oko Vrca. Sa Univerzitetom Kanzas u Lorensu, prilikom
rekognosciranja na podruju Kljua i Negotinske Krajine evidentirana su nalazita iz paleolita i epipaleolita, dok su sa Univerzitetom u Kembridu zapoeta
iskopavanja Peine iznad Trajanove table u erdapu. U istonom delu istone
Srbije, zajedno sa Univerzitetom Arizona iz Tusona, gornji i srednji paleolit potvren je u vie peina (Selaka 3, Miluinaka peina, Mea dupka, Donja peina), a isti je sluaj i u zapadnom delu istone Srbije, gde su istraivanja zapoeta
13
Duan Mihailovi
u saradnji sa Institutom za evolucionu antropologiju Maks Plank u Lajpcigu

(peine Orlovaa i Bukovac kod Despotovca). Nezavisno od meunarodnih projekata, prilikom rekognosciranja renih terasa u dolini Zapadne Morave, koja su
organizovali Filozofski fakultet u Beogradu i Narodni muzej iz Kraljeva, otkriven je itav niz paleolitskih nalazita na otvorenom prostoru.
U Crnoj Gori, Centar za arheoloka istraivanja iz Podgorice (kasnije
Centar za konzervaciju i arheologiju) i Narodni muzej Crne Gore sa Cetinja,
2004. godine su pokrenuli iskopavanja u Crvenoj stijeni, i to zajedno sa Univerzitetom u Miigenu, dok su na Biou i na paleontolokom nalazitu Trlica
kod Pljevalja 2010. godine obnovljena istraivanja u saradnji sa Ruskom akademijom nauka. Prilikom obimnih rekognosciranja vezanih za izradu arheoloke
karte, 20102012. godine su strunjaci iz Crne Gore i Srbije registrovali vie od
sto potencijalnih peinskih nalazita. Iz toga su proistekla dva projekta: projekat sa Univerzitetom u Kembridu, zahvaljujui kome su 2012. godine zapoeta
iskopavanja Vrbike peine kod Nikia (Cristiani 2012), i projekat istraivanja
peina u okolini Skadarskog jezera, u kome uestvuje Univerzitetski koled iz
Londona (Vander Linden et al. 2013).
Iz ovog pregleda se vidi da je novijim istraivanjima pokriven vei deo
teritorije Srbije i Crne Gore, kao i svi periodi. U toku su paleoklimatska, geoarheoloka i bioarheoloka ispitivanja, koja bi trebalo da omogue to potpuniji
uvid u klimatske i ekoloke promene u pleistocenu. Prethodne decenije zapoeto je objavljivanje preliminarnih izvetaja o tekuim radovima, a publikovano
je i nekoliko monograija sa graom prikupljenom tokom ranijih iskopavanja
(M 2009a; Mihailovi 2009; ari 2013a).
Prirodni okviri
Geograija
U geografskom i geomorfolokom pogledu, Srbija i Crna Gora predstavljaju razliite morfo-strukturne jedinice, koje se razlikuju u pogledu reljefa, geoloke istorije i strukture, pravca i prohodnosti komunikacija. Nalaze se u centralnom delu Balkanskog poluostrva, koji se ne moe precizno geografski deinisati.
Teritorija Srbije obuhvata zapadni deo Dinarida, istoni deo Karpato-balkanida i
zapadne Rodope, kao i juni deo Panonske nizije, na koji se, na jugu, nadovezuje
peripanonski prostor, odnosno donji tok Drine, zapadni deo Pocerine, donji tok
Kolubare i donji tokovi Velike Morave i Mlave ( et al. 2012). Crnu Goru
14
takoe ine potpuno razliite geografske oblasti: a) primorski pojas, b) zaravan

dubokog kra, c) dolina reke Zete i Nikiko polje (tzv. udolina srednje Crne
Gore), d) oblast visokih krenjakih planina i povri i e) severoistona Crna Gora
( 1991).
Glavna
uzduna
komunikacija na Balkanu
je oravsko-vardarska
dolina, koja preko Preevskog razvoa povezuje
njegov centralni i juni
deo. Jedinu veliku prepreku na putu ka Egejskom
moru ine Taorska klisura
i Demir kapija u junoj
Makedoniji, zbog ega
povezanost sa Egejom i
istonim
Mediteranom
moda nije bila ostvarena dolinom Vardara, ve
dolinom Strume (Garaanin 1979). S druge strane,
glavnu poprenu komunikaciju predstavljaju Dunav i Sava, koji razdvajaju severni Balkan i junu
Panoniju. Dunav i Tisa
dele teritoriju Vojvodine
na tri oblasti (Srem, Banat
i Baka), koje gravitiraju
ka raznim delovima srednje Evrope: Srem ka PoSl. 1. Glavne prirodne komunikacije i barijere u
srednjoj i jugoistonoj Evropi u pleistocenu
savini i zapadu, Baka ka
(prema Djindjian et al. 1999, fig. 1.1)
srednjem Podunavlju, dok
se Banat oslanja na jugozapadne Karpate (sl. 1). Centralni i juni delovi Balkana su dolinom Zapadne
Morave, Ibra i Lima povezani sa unutranjim Dinaridima i arsko-pindskim planinskim vencem, a dolinom Niave sa slivom Marice i Egejskim morem.
15
Duan Mihailovi
Podruje severne Crne Gore se geografski vezuje za jugozapadnu Srbiju,

a od primorskog pojasa ga razdvaja oblast visokih planina i povri. Uzdunih
komunikacija u Crnoj Gori gotovo i nema, osim kanjona Pive, koji spaja dolinu Zete i Nikiko polje sa Durmitorom, kanjonom Tare i dolinom Drine, i u
prolosti verovatno neprohodnog kanjona Morae, koji povezuje oblast visokih
planina sa Podgoriko-skadarskom kotlinom. Od poprenih komunikacija treba
pomenuti ehotinu i Taru, koje spajaju istoni deo severne Crne Gore i Podrinje,
i dolinu Zete, izmeu Skadarsko-podgorike kotline i Nikikog polja. Skadarsko jezero i brdsko-planinski pojas uz more odvajaju dolinu Zete od primorja,
dok je priobalje veoma uzano, osim na samom jugu (kod Bara i Ulcinja), gde je
tokom glacijala dostizalo irinu od 2530 km.
Klima
Zbog razvijenog brdsko-planinskog reljefa i izloenosti razliitim uticajima, klimatske prilike se u pojedinim delovima regiona znatno razlikuju (Savi
2008). U najveem delu Srbije vlada umerenokontinentalna klima, dok se jugozapadni deo nalazi na granici uticaja sredozemne klime. Prosena godinja
temperatura vazduha u nizijskim oblastima iznosi 10,9C, u brdskim predelima
do 500 m nadmorske visine oko 10C, a u planinskim oblastima iznad 1.000 m
oko 6C. Godinja koliina padavina u niim delovima kree se u intervalu od
540 820 mm, dok iznad 1.000 m nadmorske visine iznosi od 700 do 1.000
mm (RHMZ 2014).
U priobalnoj zoni Crne Gore vlada mediteranska klima, dok udolina srednje Crne Gore (Podgoriko-skadarska kotlina, Bjelopavlika ravnica, Nikiko
polje) pripada submediteranskoj klimatskoj zoni. U oblastima visokih planina
klima je subalpska, sa veoma hladnim zimama (srednja januarska temperatura je
manja od 0C), dok severoistone delove Crne Gore odlikuje izmenjena umerenokontinentalna klima. Koliina padavina najvea je u primorskim planinskim
krajevima, i to naroito u Krivoijama (sa prosenom godinjom koliinom padavina od 2.3002.500 mm); naglo se smanjuje prema severoistoku (1.1002.100
mm oko Durmitora, Sinjajevine, Komova i Prokletija), dok u primorskom pojasu
varira izmeu 1.926 mm (Kumbor) i 1.4401.446 mm (BarUlcinj). Posmatrano
u celini, u Crnoj Gori vlada modiikovan sredozemni pluviometrijski reim, sa
dva vlana (pozna jesen, mart) i dva suna razdoblja (pozno leto, februar) (Vujevi 1956; 1991b).
16
Tlo i vegetacija
Zbog razlika u geolokoj podlozi, stepenu ralanjenosti reljefa i klimatskim osobenostima, u Srbiji postoji velika raznovrsnost tipova zemljita. U severnoj Srbiji najzastupljeniji je ernozem, nastao na lesnoj podlozi koja se, osim
u Vojvodini, javlja i na podruju Kljua i Negotinske Krajine u erdapu, u dolini
Mlave, Velike i June Morave, sve do Nike kotline. Aluvijalne ravni na nadmorskoj visini izmeu 100 i 250 metara pokrivaju aluvijalna zemljita, zemljita
na rastresitim supstratima (rendzine), smonica i kisela smea zemljita, a pobra
izmeu 250 i 600 m gajnjaa. Brdsko-planinsko podruje, izgraeno od krenjakih i dolomitskih stena, odlikuje se crnicom i smeim zemljitem, dok se
skeletna zemljita javljaju iznad 650 m nadmorske visine (kori et al. 1985).
U Crnoj Gori je najrasprostranjenija crvenica (terra rossa), nastala raspadanjem krenjaka (Pavievi 1956). Javlja se u primorskom pojasu, u dolini Zete
i oko Skadarskog jezera, kao i u zoni dubokog kra. Buavica (crno prainasto
kiselo zemljite, koje se obrazuje na krenjaku) se nalazi u vioj planinskoj zoni,
na podruju Katunskog kra, u oblasti Pive, na Durmitoru i Sinjajevini; podzol
(kiselo i isprano zemljite) je zastupljen lokalno, u Bjelopavlikoj ravnici i na
visokim planinama, a sivosmea zemljita obrazovana na liu u Boki Kotorskoj
i oko Bara, kao i u Crmnici, Dugi, ispod Ostroga i na Durmitoru. U Crnoj Gori
se javljaju i: ruda umska, mineralno-barska, tresetna, ljunkovita, i skeletna i
kamenita zemljita.
Prirodno je da su se na takvom tlu razvili razliiti tipovi vegetacije, koji
ine osnovu vie bioma. Za junu Panoniju karakteristian je biom stepa i umostepa (na uzdignutijem terenu), kao i termoilne i termomezoilne ume hrasta
sladuna, hrasta lunjaka i cera (uz vodene tokove). U brdsko-planinskim delovima centralne Srbije, na visinama od 500 do 600 metara, zastupljene su ume sladuna i cera, koje sa porastom nadmorske visine zamenjuju ume hrasta kitnjaka
i belog graba. Iznad njih je pojas sa bukvom, sledi pojas bukovo-jelovih uma, a
zatim subalpski pojas etinarskih uma. Iznad umske granice nalazi se visokoplaninska bunasta vegetacija borovnice i kleke, kao i visokoplaninska zeljasta
vegetacija ( 1984).
U Crnoj Gori su zastupljena tri tipa vegetacije (Blei 1956). U sredozemnoj zoni dominira pojas zimzelene vegetacije (ume esvine i makije), a iznad
njega je ui pojas listopadnih hrastova, kao i kseroilnih etinarskih uma. Za
unutranji deo karakteristini su zapadnohrvatsko-bosanski tip, u kome se na
zonu bukve i jele nadovezuje pojas subalpske bukve, a iznad njega klekovina
bora, i hercegovako-crnogorsko-makedonski tip, u kome se, iznad pojasa bukve
17
Duan Mihailovi
i jele, na krenjakoj podlozi nalazi pojas munike (Pinetum heldrechii), a na

silikatnoj pojas molike (Pinetum peucis). Klekovina bora (Pinetum mughi) sa
poveanjem visine prelazi u planinske goleti.
Na itavom prostoru Balkanskog poluostrva, pa i na centralnom Balkanu,
u lori i fauni se proimaju stepski i mediteranski elementi. Javljaju se kako ekspanzione (evrosibirske) tako i refugijalne, pa ak i endemine vrste. Sva ova
zapaanja su ipak samo donekle relevantna za sagledavanje klimatskih i ekolokih prilika u pleistocenu, i to stoga to je ivotna sredina na Balkanu danas
znatno degradirana, ali i zato to je preraspodela klimatskih i ekolokih zona
u toplim i hladnim fazama bila znatno drugaija. Tek nakon paleoklimatskih i
paleoekolokih istraivanja bie mogua rekonstrukcija ekolokog, a samim tim
i ekonomskog potencijala bioma koje su naseljavale ljudske grupe. Tako e biti
stvoreni uslovi za prouavanje razliitih strategija eksploatacije resursa koje su
primenjivale lovako-sakupljake zajednice.
18
DONJI PALEOLIT
U scenarijima kolonizacije Evrope tokom donjeg pleistocena, Balkan se
tretira kao jedan od glavnih koridora i kao teritorija na kojoj su vladali klimatski
uslovi na koje su donjopaleolitske zajednice bile jedino i prilagoene (Dennell
2003; Bar-Yosef, Belmaker 2011). Ipak, zbog nedovoljne istraenosti regiona,
dugo nije mogla da se sagleda veza izmeu relativno dobro prouenih pojava
u zapadnoj i srednjoj Evropi i kulturnih manifestacija u jugozapadnoj Aziji.
Otkria zabeleena poslednjih dvadesetak godina omoguila su da se ta veza
uspostavi: ostaci iz Dmanizija su pokazali da je do ekspanzije ranih hominina
iz Afrike dolo pre najmanje 1,8 miliona godina (Agusti, Lordkipanidze 2011),
iz Kozarnike da je jugoistona Evropa naseljena jo pre 1,5 milion godina
(Sirakov et al. 2010), iz Male Balanice, Koabaija i Visoljana da je evolucija hominina u jugoistonoj Evropi tekla drugaije nego to se pretpostavljalo
(Rink et al. 2013), a nalazi sa vie lokaliteta u Maloj Aziji i na Balkanu da
postoji kulturna povezanost zajednica koje su naseljavale jugozapadnu Aziju i
jugoistonu Evropu.
Donjopaleolitsko poreklo mnogih nalazita i pojedinanih nalaza u jugoistonoj Evropi dovedeno je u pitanje zbog nedostatka stratigrafskog konteksta
(Dobo 2008; Tourloukis 2010), pa o njima neemo ni raspravljati. Od lokaliteta
na kojima se artefakti javljaju u kontekstu, posebno se izdvaja peina Kozarnika
u Bugarskoj, sa brojnim artefaktima i ostacima faune iz ranog donjeg pleistocena. Najdublji sloj Kozarnike opredeljen je u biozonu MNQ17 (sloj 13), a pripisana mu je starost od 1,4 do 1,6 miliona godina. Slojevi 12, 11c i 11b su okvirno
datovani u kasnu fazu donjeg pleistocena, a sloj 11a u poetak srednjeg pleistocena (Guadelli et al. 2005; Sirakov et al. 2010).
U Hrvatskoj je u poetak donjeg paleolita opredeljen jedan cepa (oper),
koji je u andalji I, u Istri, naen zajedno sa donjopleistocenskom faunom (Malez
1979a; 1979b). U Maarskoj, iz marinskog izotopskog stadijuma (MIS) 13 potie
19
Duan Mihailovi
poznato nalazite Vertesele, na kome su otkriveni antropoloki ostaci, ostaci

faune i brojni artefakti (Kretzoi, Dobosi 1990). U Rumuniji, donjem paleolitu se
moe pripisati samo lokalitet Dealul Guran u donjem Podunavlju, koji je tehnikom OSL-a datovan u MIS 11 (Iovi et al. 2012). U Grkoj bi tom periodu mogli
da pripadaju samo nalazi iz Rodije u Tesaliji i Kokinopilosa u junom Epiru, dok
antropoloki ostaci iz Megalopolisa, Petralone i, moda, Apidime verovatno potiu iz kasnog srednjeg pleistocena (Harvati et al. 2009; Tourloukis 2010).
Donji pleistocen obuhvata vreme pre 2,6 do 0,78 miliona godina (MIS
101-19), kada je epohu reverznog polariteta Zemljinog magnetnog polja (matujama) smenila epoha normalnog polariteta (brines). U jugoistonoj Evropi, u
tom periodu dolazi do postepenog i diskontinuiranog zahlaenja i aridiikacije, o
emu svedoi proreivanje umske vegetacije i irenje stepa (Kahlke et al. 2011).
Tercijarna lora postepeno nestaje, to e se nastaviti tokom itavog pleistocena,
da bi rezultiralo opstankom reliktnih vrsta samo u refugijumima june Evrope
(Tzedakis et al. 2006). Do deforestacije je dolo ranije u jugoistonoj nego u centralnoj i zapadnoj Evropi. Osim toga, treba pomenuti da se ovaj deo Evrope nalazio na zapadnoj granici rasprostiranja azijskih vrsta sisara pre njihovog irenja ka
zapadu kontinenta (Koufos et al. 2005; Kostopoulos et al. 2007; Kahlke 2014).
Pre 2,52,6 miliona godina, na klimu je presudno uticao 20 hiljada godina
dug ciklus precesije ravnodnevnikih taaka, dok je u ranoj fazi donjeg pleistocena tu ulogu preuzeo ciklus promene u nagibu Zemljine ose rotacije, koji je trajao 41 hiljadu godina. Hladne i tople faze su se smenjivale u pravilnom ritmu, to
je dovelo do prilagoavanja ivotinjskih vrsta na sezonske promene u vegetaciji
(Made 2011). Situacija se promenila pre 1,20,9 miliona godina, kada je glavnu ulogu u oblikovanju klime preuzeo 100 hiljada godina dug ciklus promene
ekscentriciteta Zemljine orbite oko Sunca. Due trajanje i vei intenzitet klimatskih oscilacija prouzrokovali su jaanje glacijalnih fenomena, to je uticalo na
sezonalnost i aridnost na severnim i srednjim geografskim irinama. To je jedan
od razloga to su u severnom delu Evroazije nestale tajge i to je dolo do fuzije tundre i stepe u stepo-tundru, odnosno u tzv. mamutovu stepu (Kolfschoten,
Markova 2005; Made 2011).
Srednji pleistocen je trajao izmeu 780 i 130 hiljada godina (MIS 18 MIS
6), a itav period je obeleilo smenjivanje dugih hladnih i (neto kraih) toplih
20
faza. U to vreme, fauna i vegetacija poinju da poprimaju modernu strukturu.

Poveanje aridnosti i tendencija zahlaenja izazvana dominacijom stohiljadugodinjeg ciklusa doveli su do formiranja pustinjskog pojasa na podruju Sahare i
razdvajanja afrike i paleoarktike biogeografske provincije. Paleoarktikoj provinciji poevi od tog perioda pripada i podruje severne Aike (Dennell et al.
2010a; Made 2011).
U periodu zahlaenja pre 676621 hiljade godina (MIS 16), u Evropi nestaje veina tercijarnih vrsta biljaka, dok se u interglacijalima koji su usledili
uspostavljaju ume modernog izgleda (Tzedakis et al. 2006). Poevi od izotopskog stadijuma 16 (MIS 16), u strukturi faune se pojavljuju vrste subarktikog i
arktikog porekla, koje su zapadnu Evroaziju poele da naseljavaju sa podruja Sibira, Beringije i zapadne Azije. Tokom izuzetno hladnog i dugog MIS 12
(pre 478424 hiljade godina), baltiki ledeni pokriva se iri ka jugu, a pojas
stepo-tundre ka zapadu Evroazije. Tada dolazi do prvih migracija MammuthusCoelodonta faunistikog kompleksa ka srednjoj Evropi i severu Balkana. Ostaci
stepskog slona (Mammuthus trogontherii), za koje se smatra da su stariji od 400
hiljada godina, naeni su i na lokalitetu Drmno kod Kostolca (Lister et al. 2012).
U interglacijalnom ciklusu MIS 11 MIS 9, koji je trajao izmeu 424 i
300 hiljada godina, u srednjoj Evropi je vladala topla i vlana klima, a umska
vegetacija je bila veoma razvijena. U isto vreme, klima i vegetacija u junoj
Sl. 2. Arheoloka nalazita iz donjeg i ranog srednjeg paleolita na centralnom Balkanu:

Petrovaradinska tvrava (1), Kosovska kosa (2), Samaila Vlaka glava (3), Hadi Prodanova
peina (4), Kremenac (5), Velika i Mala Balanica (6), Peturina (7), Crvena stijena (8)
21
Duan Mihailovi
Evropi poprimaju mediteranski karakter (Kahlke 2014). To je bilo doba kada su u

zapadnoj Evropi donjopaleolitski kompleksi bili na vrhuncu, ali i kada se u njima
prvi put javlja levalua tehnologija u okresivanju, koja e obeleiti naredni period.
Nalazita
Na centralnom Balkanu, donjem pleistocenu pripada samo paleontoloko
nalazite Trlica u Crnoj Gori, na kome je, istina van konteksta, naen i jedan artefakt, dok se u ranu fazu ili sredinu srednjeg pleistocena sigurno mogu opredeliti
samo antropoloki ostaci iz Male Balanice. Postoji mogunost da i neka druga
nalazita (Kremenac, Kosovska kosa) potiu iz poetne faze naseljavanja Balkana (sl. 2), pa emo i njih predstaviti u ovom poglavlju.
Trlica
Trlica je kraka upljina, odnosno ostatak peine formirane u trijaskim

krenjacima, a nalazi se nedaleko od Pljevalja, u severnoj Crnoj Gori. Prilikom
istraivanja koja je 1988, 1990. i 2001. godine obavila V. Dimitrijevi, u proilu
naslaga je izdvojeno pet slojeva, sa ostacima velikog broja ivotinjskih vrsta.
O starosti nalazita postoje razliita miljenja. Dimitrijevi smatra da pripada
kasnom donjem pleistocenu, odnosno da starost donjih slojeva moe da dostie 1,07 miliona godina, a gornjih vie od 0,78 miliona godina (Van der Made,
Dimitrijevi, in press). Na osnovu analize mikrofaune, Bogievi i Nenadi su
opredelili nalazite u biozonu MmQ2 i zakljuili da potie iz rane faze donjeg
pleistocena (Bogievi, Nenadi 2008), odnosno perioda pre 11,4 miliona godina. Derevjanko i saradnici, koji su nedavno nastavili istraivanje peine, izneli su
miljenje da donji slojevi mogu da pripadaju poetku donjeg pleistocena, a gornji
ranom srednjem pleistocenu (Derevjanko et al. 2012a).
Meu ostacima faune javljaju se razliite izumrle vrste sisara (Elephantidae indet., Equus stenonis, Stephanorhinus cf. hundsheimensis, Megalovis
balcanicus itd.), koje su korelisane sa biozonama MNQ 2022 i MmQ3. Identiikovane su i brojne vrste mesodera, ukljuujui tigra sa sabljastim zubima
(Homotherium cf. crenatidens) i dinovsku hijenu (Pachycrocuta brevirostris)
(Dimitrijevi 1990; Codrea, Dimitrijevi 1997; Crgut-Bonnoure, Dimitrijevi
2006; Made, Dimitrijevi, in press). Iz koprolita je izdvojen polen, koji ukazuje
na umereno vlane klimatske uslove i mozaiku mezo-termoilnu vegetaciju
u okruenju (Argant, Dimitrijevi 2007). Prilikom novijih iskopavanja naen
22
je i odbitak od peara, ali izvan stratigrafskog konteksta (Derevjanko et al.

2012a).
Mala Balanica
Peinski kompleks Balanica nalazi se u Sievu, nedaleko od Nia, a sastoji se od Velike i Male Balanice. U Velikoj Balanici je ispitano est kulturnih
horizonata (2a2c, 3a3c), koji sadre brojne ostatke faune, okresane kamene
artefakte i tragove vatrita, to upuuje na dugotrajno i/ili uestalo naseljavanje.
Nasuprot tome, u Maloj Balanici su malobrojni artefakti konstatovani samo u
gornjim slojevima (2a2c), a u donjim se javljaju samo kosti medveda, hijena i
drugih predatora, i njihovog plena. Nalazi iz sloja 2b u Maloj Balanici i slojeva
3a3c u Velikoj Balanici opredeljeni su u arantijen, dok su artefakti iz slojeva 2a2c u Velikoj Balanici pripisani tipinom musterijenu (Mihailovi 2008a;
2009b).
U jednom od najdubljih slojeva Male Balanice (3b), u kome nije bilo
arheolokih nalaza, 2006.
godine je otkriven fragment ljudske mandibule
sa tri ouvana molara (sl.
3). Vilica je naena prilikom regularnih iskopavanja, zajedno sa ostacima
vuka (Canis sp.), medveda (Ursus sp.), peinske
hijene (Crocuta spelaea),
Sl. 3. Fragment mandibule hominina iz Male Balanice
jelena (Cervus elaphus),
jelena lopatara (Dama dama) i kozoroga (Capra ibex). Nakon detaljnih analiza i
datovanja, opredeljena je u vrstu Homo erectus s.l. (Rink et al. 2013).
Direktnim datovanjem pomou tehnike uranovog niza, kombinovane sa
gama spektrometrijom, ustanovljeno je da je vilica stara najmanje 113 +72/-43
hiljade godina (Roksandi et al. 2011). Kasnije, datovanjem ESR metodom, uz
korienje metoda uranovog niza i infracrvene luminiscencije, utvreno je da
minimalna starost sloja 3b, u kome je vilica naena, iznosi 397525 hiljada godina (Rink et al. 2013). Dobijeni datumi pokazuju da vilica iz Balanice spada u
najstarije ostatke hominina u Evropi i da su od nje sigurno stariji samo ostaci
23
Duan Mihailovi
iz Atapuerke (Sima de los Elefantes, Gran Dolina) i Mauera. Sedimentoloki i

paleontoloki pokazatelji ukazuju na to da je do akumulacije ostataka dolo u
interglacijalu, to znai da mogu da potiu iz MIS 13 ili iz MIS 11.
Kremenac
Kremenac je nalazite na otvorenom prostoru, na severnom obodu Nike
kotline, locirano na rubu jezerske terase pliocenske starosti. Sve donedavno, to je
bio jedini lokalitet u Srbiji koji je dovoen u vezu sa donjim paleolitom. Devedesetih godina prolog veka, R. Vejlon i Z. Kaluerovi su na njemu prikupili veliki
broj artefakata, a Z. Kaluerovi je obavio i manja sondana iskopavanja. Od
samog poetka, Kaluerovi je, uz velike rezerve, ukazivao na mogunost da se
na Kremencu javljaju i donjopaleolitski artefakti ( 1996). Nakon
rekognosciranja 2005. godine, do istog stanovita je doao i autor ove publikacije
( 2009b), dok je ari (2011; 2013a), bez previe rezervi, nalazite
opredelio u donji paleolit.
Problem sa Kremencem ogleda se u tome to se nalazi na istom mestu kao
i sekundarna leita opala i ronaca, gde su noduli bili izloeni razliitim vidovima mehanikog raspadanja, ukljuujui i one pod antropogenim uticajem (tu se
godinama nalazio i vojni poligon). Samim tim, razumljivo je to se na lokalitetu,
uz artefakte iz ranih faza paleolita, kojih nesumnjivo ima (re je uglavnom o nazupanom i jamiastom oruu, a konstatovano je i jedno preferencijalno jezgro),
i artefakte iz poznijih perioda, javlja i veliki broj geofakata i pseudoartefakata.
Na dorsalnoj strani veine odbitaka nalazi se svega par negativa, a platforma,
po pravilu, nije izdiferencirana, pa je na mestima gde se javljaju zajedno skoro nemogue razdvojiti odbitke okresane elementarnom tehnikom i proizvode
mehanikog raspadanja. To je pogotovo sluaj sa operima i protobifasima,
koje je objavio ari (2011; 2013a), s obzirom da se na lokalitetu javlja veliki
broj nodula sa oteenjima. Zbog toga moramo da konstatujemo da e veriikacija ovog nalazita biti mogua tek nakon sistematskog rekognosciranja, odnosno
kada se identiikuju zone sa dijagnostikim artefaktima i kada se artefakti nau u
stratigrafskom kontekstu koji moe da se datuje. U suprotnom preti opasnost da
se na osnovu selektivno prikupljenih primeraka stekne pogrena slika o karakteru i starosti nalazita.
Kosovska kosa i Samaila
Neto bolja situacija zateena je u aansko-kraljevakoj kotlini, tokom
rekognosciranja 20102012. godine. Tom prilikom je konstatovano da se na de24
Sl. 4a. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose
25
Duan Mihailovi
Sl. 4b. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose
26
snoj obali Zapadne Morave, na potesu od aka do Kraljeva, javlja itav niz paleolitskih nalazita (paleolitski artefakti naeni su na trideset lokacija). Najvea
koncentracija artefakata zabeleena je na lokalitetetima Samaila Vlaka glava,
Viljua, Jeevica i Kosovska kosa, na kojima je prikupljeno po nekoliko stotina
nalaza, i to najvie na Samaili i Kosovskoj kosi (, 2009). Bez obzira na to to artefakti nisu naeni u sloju, ve na povrini tla, njihova prostorna distribucija, homogenost kolekcija i odsustvo abrazije
na njima upuuju na pretpostavku da nije re o meavini nalaza iz razliitih perioda, ve o skupovima iz priblino istog perioda.
Na Kosovskoj kosi je 2011. godine prikupljeno 157 artefakata izraenih od
kvarcnih i ronakih oblutaka (sl. 4a, 4b). Imajui u vidu udaljenost primarnih
leita (obronci planine Jelice), obluci su verovatno prikupljeni u blizini stanita, gde je materijal sekundarno deponovan. Na nalazitu se javljaju artefakti od
razliitih sirovina. U strukturi skupa preovlauju neretuirani odbici, sa 44,6%,
operi i jezgra su zastupljeni sa 16,6%, dok su ostale kategorije artefakata manje prisutne. Osim jednostrano i dvostrano okresanih opera, od kojih veina
predstavlja jezgra, konstatovana su i poliedarska jezgra, kao i jedno jezgro preferencijalnog tipa. Odbici su asimetrini, esto sa korteksom i koso orijentisanom
platformom, koja ne sadri tragove pripreme. Izuzetak predstavlja samo levalua
odbitak koji je, sudei po sjaju i uglaanosti, moda transportovan sa drugog
mesta. Od orua preovlauju nazupane alatke, postruke, strugai i retuirani
odbici, a naeni su i jedan iljak tipa kvinson (Quinson), formiran na fragmentu
oblutka, koji je retuiran dubokim i stepenastim retuem, i gotovo strmo retuirani nazupani strugai i odbici, ija je ventralna strana stanjena plitkim povrinskim retuem (Mihailovi, Bogievi, in press).
Industrija sa lokaliteta Samaila Vlaka glava je slina (sl. 4c), samo to u
njoj opera ima znatno manje (naeno je svega nekoliko komada), a levalua artefakata je vie (, - 2009). Uz opere, meu
jezgrima se javljaju protolevalua jezgra formirana na oblucima i jezgra tipa kombeva (Kombewa), na debelim kortikalnim odbicima. Platforma kombeva jezgara
je facetirana, to ukazuje na povezanost tehnologije okresivanja opera, levalua i
kombeva tehnike, za koju nema paralela u jugoistonoj Evropi. Od alatki su konstatovani razliiti tipovi postruki, meu kojima preovlauju lateralno retuirani
primerci. Neke su formirane na masivnim levalua odbicima, a neke imaju stanjenu ventralnu stranu. Tu su i nazupano i jamiasto orue, strugai formirani na
asimetrinim odbicima, noevi sa prirodnim hrptom i jedno kombinovano orue
(struga-probojac) na debelom odbitku.
27
Duan Mihailovi
Sl. 4c. Okresani kameni artefakti sa lokaliteta Samaila Vlaka glava
28
Varijabilnost donjopaleolitskih industrija u jugoistonoj Evropi do sada
nije detaljno prouena, tako da su mnogi termini u literaturi veoma uopteni i
neprecizni. Postoji gotovo opta saglasnost da donji paleolit na ovom prostoru zapoinje sa Klarkovim modom 1 (Clarke 1969), odnosno sa industrijama
sa jezgrima ili operima i odbicima, koje se tradicionalno vezuju za olduvajski
kompleks u Africi (tzv. oldovan), ali postoje i razlike. U Dmaniziju je, na primer,
potvrena preoldovanska industrija, u kojoj, za razliku od afrikih industrija, ima
veoma malo retuiranih artefakata. Kompletan tehnoloki proces bio je u funkciji
okresivanja malih odbitaka, koji su intenzivno upotrebljavani bez dalje obrade
(Lumley et al. 2005). Na nalazitu Dursunlu u Turskoj, starom izmeu 1,1 i 0,9
miliona godina, naeni su po jedan oper i poliedron, kvarcni odbici okresani bipolarnom tehnikom (pomou nakovnja) i odbici od kremena okresani slobodnom
rukom (Gulec et al. 2009; Kuhn 2010a), dok u Kozarniki uopte nisu registrovani
operi, iako su paleolitskim zajednicama bili dostupni obluci sa obale reke (Guadelli et al. 2006; Sirakov et al. 2010).
U Dmaniziju se tehnika odbijanja vremenom menja, od okomitog i sporog
ka kosom i brzom. To je omoguilo okresivanje serije odbitaka sa iste povrine
odbijanja, to je dovelo do pojave jezgara koja morfoloki, ali ne i tehnoloki,
podseaju na diskoidna jezgra srednjopaleolitskog tipa (Baena et al. 2010). U
Kozarniki se takoe uoavaju promene: u najranijoj fazi praktikovano je okresivanje ue strane jezgara, to je ve nakon par rotacija platforme imalo za posledicu pojavu amorfnih i poliedarskih jezgara, dok se kasnije javljaju i jezgra
okresana po uzdunoj osi, kao i jezgra sa pripremljenom povrinom odbijanja,
namenjena okresivanju preferencijalnih odbitaka (Sirakov et al. 2010). Slina
situacija je potvrena i na aelskom nalazitu Kaletepe Derei 3 u Turskoj, gde
se jo pre milion godina javljaju jezgra od opsidijana, okresana na nain koji
podsea na levalua tehnologiju (Slimak et al. 2004; Kuhn 2010a).
Pre oko milion godina dolazi do regionalne diferencijacije donjopaleolitskih tehnokompleksa jer se prvi put, gotovo istovremeno, u jugozapadnoj Aziji (Kaletepe Derei 3) i zapadnoj Evropi (Barank de la Boelja) javlja aelska
tehnologija, zasnovana na proizvodnji velikih odbitaka (large lake Acheulean),
odnosno masivno orue sa seenje (large cutting tools), ukljuujui i sekae (cleavers) koji se direktno vezuju za afriku aelsku sekvencu (Sharon 2009; Kuhn
2010a; Vallverdu et al. 2014). Nema, meutim, pouzdanih dokaza da se ael proirio i na jugoistonu Evropu, uprkos pojedinanim nalazima bifasa u Grkoj,
29
Duan Mihailovi
Albaniji i Hrvatskoj (Malez 1979a; Tourloukis 2010). Vei broj bifacijalno okresanih alatki aelskog tipa naen je jedino na nalazitu Rodafnidija na Lezbosu
(Galanidou et al. 2012).
Uprkos novim rezultatima, ini se da tzv. Movijusova linija, koja razdvaja aelske od neaelskih industrija, i dalje predstavlja granicu izmeu ova dva
kompleksa, bar na teritoriji jugozapadne Azije i srednje i istone Evrope, i da je
stara Obermajerova hipoteza o premusterijenskom kompleksu u srednjoj i istonoj Evropi jo uvek donekle odriva (Doronichev, Golovanova 2010). injenica
je da se na irokom prostoru od Kavkaza do panonskog basena, a na jugu sve do
Anadolije i istonog Mediterana, moe pratiti sukcesija od industrija sa oruem
od oblutaka i odbitaka, preko klaktonijenskih ili klaktonoidnih industrija, do
industrija u kojima se u manjoj ili veoj meri javljaju arantijenski elementi.
Nalazita koja pripadaju najranijoj tradiciji ve smo pomenuli, klaktonijenske
industrije su prisutne u peini Tregulnaja na Kavkazu (Doronichev, Golovanova
2010), u Karainu (Otte et al. 1998) i donekle Jarimburgazu (Kuhn 2010b), dok
se proces arantanizacije, koji karakterie pojaan intenzitet redukcije alatki
primenom tzv. kina (Quina) retua, sve do pojave klasinog kina orua moe
pratiti u slojevima kasnog srednjeg pleistocena na veini pomenutih lokaliteta,
ukljuujui Korolevo I u Ukrajini (Doronichev, Golovanova 2010).
Kada je re o nalazitima starim izmeu 500 i 300 hiljada godina, treba istai da su u Rumuniji, na lokalitetu Dealul Guran, konstatovana takoe jednoplatformna i vieplatformna jezgra, kombeva jezgra i jednostavni odbici, koje su autori okvirno vezali za mod 1 i pojave u Africi (Iovi et al. 2012). U srednjoj Evropi
se u to vreme javljaju industrije sa oruem od oblutaka i odbitaka, koje pripadaju
tzv. tradiciji izrade malog orua (small tool tradition), a meu kojima se posebno
izdvajaju industrije iz Verteselea i Bilcingslebena (Kretzoi, Dobosi 1990; Burdukiewicz, Ronen 2003). Klaktonijenska komponenta prisutna je i u skupovima
artefakata iz donjih slojeva Velike Balanice, o emu e biti rei kasnije.
Sa obiljem opera, iljkom kvinson i nekim klaktonskim elementima, uz
malu zastupljenost srednjopaleolitskih elemenata, Kosovska kosa verovatno pripada srednjem pleistocenu, moda poznoj fazi, ukoliko se pokae da sadri i levalua artefakte i da je istovremena sa drugim nalazitima u dolini Zapadne Morave. Sa industrijom iz Samaile je vei problem. S obzirom na strukturu industrije i
zastupljenost opera, protolevalua i kombeva jezgara, i ona vie naginje kraju
donjeg nego srednjem paleolitu, ali to nije sigurno poto se ti elementi, u manjoj
ili veoj meri, javljaju i u srednjopaleolitskim industrijama. U svakom sluaju,
moe se pretpostaviti da je Pomoravlje bilo gusto naseljeno kako u donjem tako
i u srednjem paleolitu.
30
Ostaje otvoreno pitanje da li je do pojave donjeg paleolita i prvih hominina
u Evropi dolo iz jednog ili iz dva pravca, odnosno da li je gibraltarski pravac
bio prohodan ili ne, budui da jo uvek nema dovoljno nalazita koja bi jasno
pokazala da je irenje teklo iskljuivo sa istoka (Sirakov et al. 2010). Ta tema,
meutim, nije relevantna za prouavanje situacije na Balkanu, poto nalazi iz
Dmanizija pokazuju da je jugozapadna Azija bila naseljena jo pre 1,71,8 miliona godina, a jugoistona Evropa, sudei po Kozarniki, pre 1,61,4 miliona
godina ili neto kasnije. Samim tim moe se pretpostaviti da je do ekspanzije
vrste Homo ergaster/erectus i njene materijalne kulture (mod 1) ka Evropi dolo
upravo iz tog pravca i da su u njoj uestvovale populacije iz jugozapadne Azije,
a ne iz Afrike (sl. 5). Prema nekim autorima, pomeranje populacija iz Afrike ka
jugozapadnoj Aziji dogodilo se ranije, pre vie od dva miliona godina (Agusti,
Lordkipanidze 2011).
Oigledno je da su najpre bili kolonizovani juni delovi Evrope i Azije,
gde su vladali klimatski i ekoloki uslovi na koje su rani hominini bili nabolje
prilagoeni. Meutim, ve Kozarnika svedoi o naseljavanju vieg terena (nalazi
Sl. 5. Mogui pravci naseljavanja zapadne Evroazije u donjem pleistocenu

(prema Sirakov et al. 2010, fig. 1)
31
Duan Mihailovi
se na 481 m nadmorske visine), dok je pre milion godina bio naseljen i anadolski
plato (na nadmorskoj visini od 1.0001.500 m). U tom kontekstu, nalazita iz
donjeg pleistocena mogu se oekivati na visoravnima i u kotlinama u sredinjim
delovima Balkana. O tome svedoe i nalazi iz Pljevaljske kotline, u kojoj su,
sudei po ostacima iz Trlice, u to vreme takoe vladali povoljni uslovi za ivot.
Nasuprot shvatanjima da je Evropa kolonizovana u jednom talasu i da je
bila stalno naseljena, postoje i gledita da ljudsko prisustvo nije bilo permanentno i da je kontinent rekolonizovan u vie mahova, sve do konane kolonizacije
Evroazije u srednjem pleistocenu (Dennell 2003; Tourloukis 2010; Vallverdu et
al. 2014). Pre oko 800 hiljada godina, veze izmeu Afrike i Evroazije slabe, to
prema nekim autorima (Dennell et al. 2010a; 2010b) znai da podruje subsaharske Afrike vie ne igra nikakvu ulogu u razvoju dogaaja u Evropi, sve do
pre 125100 hiljada godina, kada Homo sapiens naseljava Bliski istok. To pokazuje da evolucione i tehnoloke promene u srednjem pleistocenu Evrope vie
nemaju dodirne take sa Afrikom, ve sa populacionim kretanjima iz centralnog
podruja disperzije u Evroaziji (eng. central area of dispersal of Eurasia ili
skraeno CADE), koje se nalazilo u jugozapadnoj Aziji (Dennell et al. 2010a).
Ritam pomeranja unutar tog prostora odredili su Milankovievi ciklusi, a pravce
kretanja paleogeografska situacija u junim delovima Evroazije.
U toplim fazama, rani hominini su naselili vie geografske irine, o emu
svedoe ostaci iz Pejkilda u Engleskoj, stari 700 hiljada godina (Paritt et al.
2005), koji verovatno potiu iz MIS 17 ili MIS 19. Meutim, pojaan intenzitet
klimatskih promena u srednjem pleistocenu, u glacijalnim periodima je doveo do
irenja baltikog ledenog tita i zagleeravanja Alpa i Karpata, ime je prekinuta
veza izmeu istone i zapadne Evrope. Zbog relativne izolovanosti srednjopleistocenskih hominina u zapadnoj Evropi, prema modelu srastanja ili accretion
modelu, zapoeo je proces specijacije neandertalaca. Neandertalske crte su prisutne ve kod najstarijih predstavnika vrste Homo heidelbergensis, dok se u punom obimu manifestuju kod klasinih neandertalaca, poevi od MIS 6 (Rosas
et al. 2006).
Vilica iz Balanice, na kojoj se ne javljaju neandertalske, ve iskljuivo
pleziomorfne (primitivne) karakteristike, pokazuje da Balkan ak i u glacijalnim periodima nije bio izolovan od ostatka Evroazije. U tim periodima, preko
Balkana i Anadolije je prelazio moda i jedini koridor koji je spajao zapadnu i
srednju Evropu sa jugozapadnom Azijom. Re je o tome da je pre 600400 hiljada godina dolo do tzv. Baku transgresije, koja je povezala Kaspijsko i Crno
more, to je otealo komunikaciju preko Kavkaza (Kozowski 2002; Iovi et
32
al. 2012). Nasuprot tome, prolaz preko juga Balkanskog poluostrva bio je u to
vreme olakan. Nivo mora je u glacijalnim periodima (MIS 1012, 8, 6) opao za
120135 m, pa je, naroito u MIS 10 i MIS 12, gotovo itavo dno Egejskog mora
ostalo na suvom, formirajui prostranu niziju izmeu grkog kopna i Male Azije
(Tourloukis 2010).
Alternativni, severni koridor mogao je da predstavlja nizijski pojas koji je
preko donjeg Podunavlja povezivao srednju Evropu sa evroazijskim prostorom,
sve do Kine. itavo to podruje je poetkom pleistocena prekrivala travnata vegetacija (Dennell, Roebroeks 2005; Dennell et al. 2010a), dok su se kasnije, u
glacijalnim periodima, formirale mone naslage lesa, sa vegetacijom stepo-tundre (Iovi et al. 2012). Upravo ta teritorija, koju su u svim periodima naseljavali
krupni sisari i gde nije bilo geografskih barijera, bila je svakako pogodna za ivot
u interglacijalima. S druge strane, malo je verovatno da su rani hominini tu mogli
da opstanu u glacijalima, za razliku od anatomski modernog oveka, koji je bio
potpuno prilagoen na ivot u takvim uslovima. O tome svedoe bogati ostaci iz
gornjeg paleolita (Finlayson 2004; Hoffecker 2011).
33
SREDNJI PALEOLIT
Prelaz iz donjeg u srednji paleolit je jedna od prekretnica u kulturnom i
tehnolokom razvoju oveanstva, pogotovo kada se ima u vidu da je do njega
dolo nakon dva miliona godina stagnacije, u kojima su tehnoloke promene
tekle sporo i bile veoma malo izraene. Period prelaza obeleili su: regularna
upotreba vatre, lov na ivotinje u punoj snazi, jaa drutvena integracija, a moda i zaeci simbolikog miljenja, koji se manifestuju u pojavi sahranjivanja i
graviranih predmeta. Te promene se, prema nekim autorima (Hopkinson 2007),
sastoje i u operacionalizaciji i integraciji konceptualno razliitih i gotovo suprotstavljenih tehnika i aktivnosti (npr. okresivanje jezgrakog orua i orua na
odbicima, naizmenino naseljavanje marginalnih i optimalnih ekolokih zona)
u jedinstvene modele ponaanja. One se najee podvode pod razliite oblike
srednjopaleolitskog ili neandertalskog ponaanja, mada se zapravo ne zna ko
je bio njihov pokreta, a veoma esto ni nosilac. To su mogli da budu predstavnici vrste Homo heidelbergensis, neandertalci ili (kada je re o Bliskom istoku)
preci anatomski modernih ljudi.
Kada se sve to ima u vidu, jasno je da se hronoloka granica izmeu donjeg
i srednjeg paleolita veoma teko moe povui, to na Balkanu dodatno komplikuje nizak stepen istraenosti nalazita iz ovog perioda. Na osnovu raspoloive
grae, procenjeno je da je srednji paleolit u Grkoj zapoeo u MIS 5e (Tourloukis 2010), dok je prethodno ve ustanovljeno da najstarije srednjopaleolitske
industrije u Crnoj Gori (Crvena stijena) i Bugarskoj (Kozarnika) deinitivno potiu iz MIS 6 (Ivanova 1979; Kozowski 1992; 2002; Guadelli et al. 2005). U
ovoj knjizi emo, meutim, tu granicu postaviti u vreme pre oko 250300 hiljada
godina (Hopkinson 2007; Moncel et al. 2011). Razlog tome su svedoanstva
iz Velike i Male Balanice, gde se gotovo u svim domenima uoavaju elementi
srednjopaleolitskog ponaanja.
35
Duan Mihailovi

Kraj srednjeg pleistocena, odnosno period pre 300130 hiljada godina,
obeleile su dve hladne (MIS 8 i 6) i jedna topla faza (MIS 7). U hladnim fazama, u srednjoj i istonoj Evropi preovlauje fauna iz Mammuthus-Coelodonta
faunistikog kompleksa, a hladna stepa se rasprostire sve do june Evrope i Mediterana (Gamble 1999). U izotopskom stadijumu 7, koji je trajao u periodu pre
242186 hiljada godina i koji se sastojao od vie toplih i hladnih oscilacija, klima
je generalno bila znatno povoljnija (Abrantes et al. 2012). Iz tog perioda verovatno potiu i najranija pouzdana svedoanstva o naseljavanju centralnog Balkana.
Pretposlednji glacijal (MIS 6) je trajao veoma dugo, u periodu pre 186
do 128 hiljada godina. Analizama polena je ustanovljeno da je klima u ranoj
fazi bila umereno otra, ali da su temperature u poznoj fazi dostizale ekstremno
niske vrednosti i da je vei deo Evrope bio zapravo obeumljen (sl. 6). Juno od
gleera nalazio se pojas polarne pustinje, dok je juno od Alpa potvrena stepska
vegetacija, sa pelinom (Artemisia) i zeljastim biljkama iz porodice pepeljuga
(Chenopodiaceae). Prisustvo pojedinih biljnih vrsta u proilu Filipija (Eurotia
ceratoides, Kochia lanilora) ukazuje na to da je na Balkanu u to vreme vladala
hladna i suva klima (Tzedakis et al 2006). umska vegetacija se zadrala u refugijumima, gde je bilo dovoljno vlage i gde temperaturna kolebanja nisu bila ekstremna. etinarske ume su se zadrale na severu, a listopadne na jugu Balkana
(Tzedakis 1993; Andel, Tzedakis 1996; Tzedakis et al. 2006).
36
Sl. 6. Raspored vegetacijskih zona u MIS 6 (a) i MIS 5e (b)

(prema Andel, Tzedakis 1996, figs. 6, 9)
Interglacijal 5e, sa kojim zapoinje gornji pleistocen, trajao je pre 128

118 hiljada godina i bio je najtopliji u poslednjih 450.000 godina (Abrantes et
al. 2012). Njegov poetak i kraj obeleile su suve i blage zime. U jugoistonoj
Evropi, tada se javljaju zimzelene ume sa pistacijom (Pistacia) i mediteranskim
hrastom (Quercus ilex), a u manjoj ili veoj meri zastupljeni su i brest (Ulmus)
i grab (Carpinus). Krajem interglacijala, polen bora (Pinus silvestris) poinje
da preovlauje u odnosu na polen hrasta. U severnoj Evropi, u drugoj polovini
interglacijala dolazi najpre do ekspanzije graba (Carpinus betulus), to ukazuje
na poveanu vlanost, a zatim i jele (Abies) i smre (Picea), to znai da klima
postaje hladnija. Uloga borovo-brezovih zajednica i zeljaste vegetacije se poveava ( 1984; Tzedakis, Bennett 2005; Pickarski 2013).
Postepeno zahlaenje, koje je zapoelo pre 118 hiljada godina, oznailo je
poetak tzv. ranog glacijala, u kome se naizmenino smenjuju dve hladne (MIS
5d, MIS 5b) i dve tople oscilacije (MIS 5c, MIS 5a). Posle njih, pre 7558 hiljada
godina, usledilo je snano zahlaenje (MIS 4), koje se u severnoj Evropi odlikuje
vegetacijom tundre, a u srednjoj i junoj Evropi stepskom vegetacijom. Taj period je potrajao do pre 58 hiljada godina, kada je zapoeo izotopski stadijum 3. U
MIS 3 je, sudei po polenskim analizama uzoraka iz naslaga Prespanskog jezera,
ponovo dolo do irenja umske vegetacije (naroito hrasta), to svedoi o tome
da je na jugu Balkana opet zavladala relativno topla i vlana klima (Panagiotopoulos et al. 2014).
Najvie podataka o pleistocenskoj klimi u Srbiji dobijeno je prouavanjem
lesnih proila u Vojvodini. Najpoznatiji su proili u Bakoj i Sremu: ot u Starom
Slankamenu, BatajnicaKapela i Netin, ali su dobro proueni i proili u Banatu
(Zeremski et al. 1991; Markovi 2001; Markovi et al. 2004; Luki et al. 2013).
Na osnovu sedimentolokih i malakolokih ispitivanja, kao i prouavanja magnetnog suceptabiliteta, uspostavljena je korelacija izmeu naslaga lesa u junoj
Panoniji i Kini (Markovi et al. 2004). Ove analize su potvrdile pretpostavke da
je u junoj Panoniji i na Balkanu tokom glacijala vladala neto blaa (i vlanija)
klima i da je umska vegetacija opstala u kotlinama i renim dolinama (Jankovi
1984; Markovi et al. 2004).
Kada je re o fauni, do krupnih promena u strukturi dolazi u poslednjem
interglacijalu (MIS 5e). Evropu su u to vreme naseljavale vrste prilagoene na toplu i vlanu klimu u umskom okruenju, izmeu ostalog: barska kornjaa (Emys
orbicularis), nilski konj (Hippopotamus amphibius), bivo (Bubalus murrensis),
antiki slon (Palaeoloxodon antiquus) i Merkov nosorog (Stephanorhinus kirchbergensis). U srednjoj Evropi se javljaju i vrste koje su naseljavale otvorene
37
Duan Mihailovi
terene i mozaiko stepsko okruenje (Equus hydruntinus, Stephanorhinus hemitoechus), to pomalo protivrei palinolokim ispitivanjima, koja ukazuju na
rasprostranjenu umsku vegetaciju (Kolfschoten 2000).
U peinama Srbije, u slojevima iz ranog glacijala potvrena je struktura
pleistocenskih sisara karakteristina za severni Balkan ( 1997).
Zastupljene su vrste koje su naseljavale stepske i otvorene predele (konji, bizoni,
pa ak i nosorozi), zatim umska (jeleni, srndai) i planinska fauna (kozorozi,
divokoze), i razliite vrste mesodera i ivotinja koje su peine koristile kao
stanita (hijene, vukovi, peinski medvedi). Ostaci iz peine Janda na Frukoj
gori, meu kojima dominiraju kosti bizona (Bison priscus) i dinovskog jelena
(Megaloceros giganteus), ali gde se javljaju i ostaci konja (Equus germanicus),
mamuta (Mammuthus sp.), nosoroga (Coelodonta antiquitatis), peinskog medveda (Ursus spelaeus ingressus), peinske hijene (Crocuta spelaea) i peinskog
lava (Panthera leo spelaea), svedoe da je u junoj Panoniji tokom gornjeg pleistocena bila rasprostranjena fauna iz razliitih bioma (Dimitrijevi et al. 2014).
Nalazita
Novija istraivanja su pokazala da su srednjopaleolitska nalazita na Balkanu relativno dobro zastupljena, ak i u geografski izolovanim i ekoloki marginalnim oblastima, kako u peinama tako i na otvorenom prostoru (sl. 7). Najmanje je ispitano podruje Vojvodine, gde nisu vrena sistematska rekognosciranja
i gde je evidentirano samo nekoliko srednjopaleolitskih lokaliteta: Petrovaradinska tvrava (M 2009), Cigan kod Iriga (Medovi 1970), Ekonomija
13. maj i Beljarica kod Zemuna (ari 2009). Od svih njih, sistematski je istraena samo Petrovaradinska tvrava.
U istonoj Srbiji su preduzeta obimna rekognosciranja, tokom kojih je registrovano vie od sto peina koje su u prolosti pruale uslove za naseljavanje.
U gotovo svim peinama u kojima su obavljena sondana iskopavanja naeni su
i srednjopaleoliski artefakti. To su Peina iznad Trajanove table u erdapu, Peurski kamen i Miluinaka peina kod Sokobanje, Selaka peina 3 i Baranica
kod Knjaevca, Kozja peina, Mala i Velika Balanica i Peturina u dolini Niave
( et al. 1997; 2009b; Bori et al. 2012; M,
2012; Kuhn et al. in press). U dolini Zapadne Morave je potvren
niz nalazita iz kasnog donjeg ili ranog gornjeg paleolita, koje smo ve pomenuli, u umadiji je srednji paleolit konstatovan u Risovai i Jerininoj peini (
38
1988), a u zapadnoj Srbiji u alitrenoj, Hadi Prodanovoj i Smolukoj peini

( 1985; , 2006; ihailovi, B. 2008).
U Crnoj Gori je srednji paleolit potvren u Maliinoj stijeni kod Pljevalja,
u potkapini Bioe kod Podgorice i u Crvenoj stijeni kod sela Petrovii, u blizini
Bilee ( 1975; 1986b; urii 2006). Nedavno je konstatovan i u jednoj peini u anju, blizu obale mora (Bakovi 2012), samo to materijal sa tog nalazita jo uvek nije objavljen.
Sl. 7. Neka od pomenutih srednjopaleolitskih nalazita na Balkanu: 1 Krapina, 2 Vindija,

3 Petrovaradinska tvrava, 4 Crvena stijena, 5 Maliina stijena, 6 alitrena peina, 7
Hadi Prodanova peina, 8 Smoluka peina, 9 Peturina, 10 Mala i Velika Balanica, 11
Baranica, 12 Kozarnika, 13 Temnata dupka, 14 Bao Kiro, 15 Asprohaliko, 16 Teopetra
39
Duan Mihailovi
Vojvodina
Petrovaradinska tvrava
Petrovaradinska tvrava se nalazi na dominantnom uzvienju iznad desne
obale Dunava, kod Novog Sada, a istraivana je 2003. i 2004. godine, kada je u
dva sektora ispitana povrina od 92 m2 ( 2009). Na toj povrini je
naeno vie od hiljadu artefakata, a paleolitski nalazi su konstatovani i u drugim
sondama (krakovima) u kojima su obavljena zatitna iskopavanja (sl. 8). ivotinjske kosti nisu dobro ouvane: naeno je svega nekoliko fragmenata, i to u
veoma loem stanju.
Pleistocenski sloj se javlja odmah ispod povrine tla, a ispitan je do dubine od oko 3 m. U proilu naslaga su konstatovana dva lesna horizonta (2a i 2b).
Gornji sloj je okarakterisan kao paleozemljite u poetnoj fazi formiranja, dok je
donji, ija je povrina
znatno
poremeena, vezan za fazu L1L2
(odnosno MIS
4), po kineskom
stratigrafskom
sistemu (Markovi et al. 2004).
Imajui, meutim, u vidu injenicu da su artefakti naeni pri
dnu prvog i na
povrini drugog
sloja, ne moe se
iskljuiti moguSl. 8. Iskopavanja Petrovaradinske tvrave 2004. godine
nost da potiu iz
gornjeg dela donjeg sloja ili iz nivoa koji je nadslojavao sloj 2b, a koji je kasnije
sprala erozija. U sloju 2b je konstatovan malakoloki materijal koji bi mogao da
odgovara MIS 6 (T. Gaudenyi, usmena informacija).
Kod sirovina korienih za okresivanje preovlauje beli ronac, ije je leite otkriveno na udaljenosti od oko 15 km (R. Bunardi, usmena informacija).
To upuuje na pretpostavku da su sirovine nabavljane namenski, a ne usputnim
40
snabdevanjem, i da je prostor Tvrave predstavljao bazni logor. Tome u prilog

ide i generalna struktura arefakata (tabela 1a), u kojoj su jezgra zastupljena sa
33,5%, odbici sa 6773%, a orue sa 1823%, kao i injenica da je u skupovima prilino visok procenat izgorelih komada (oko 9%). Na lokalitetu su naeni
i artefakti od kvalitetnijih sirovina (crvenog, zelenog i utog ronaca), koji su
transportovani u gotovoj formi, kao i alatke od kvarcnih oblutaka, verovatno
prikupljenih na obali reke.
Sektor I
Sektor II
Sloj
2a
2a/2b
2b
Ukupno
2a
2a/2b
Ukupno
Jezgra
6
3,5%
3
5,4%
1
7,1%
10
4,2%
8
3,2%
1
5,0%
9
3,3%
Seiva
5
2,9%
2
3,6%
0
0,0%
7
2,9%
10
4,0%
0
0,0%
10
3,7%
Odbici
125
73,1%
38
69,1%
10
71,4%
173
72,1%
173
68,6%
14
70%
187
68,7%
Otpaci
3
1,8%
1
1,8%
0
0,0%
4
1,7%
3
1,2%
0
0,0%
3
1,1%
Orue
31
18,1%
10
18,2%
3
21,4%
44
18,3%
57
22,6%
5
25,0%
62
22,8%
Proizvodi
sekundarne
mod. orua
1
0,6%
1
1,8%
0
0,0%
2
0,8%
1
0,4
0
0,0%
1
0,4%
Ukupno
171
100,0%
55
99,9%
14
99,9%
240
100,0%
252
100,0%
20
100%
272
100,0%
+ Opiljci
79
37
123
168
14
182
+ Frg.
74
14
94
98
10
108
Tabela 1a. Struktura osnovnih kategorija artefakata sa Petrovaradinske tvrave
U okresivanju su koriene razliite tehnike. O primeni preferencijalnog

levalua metoda svedoe malobrojna jezgra i odbici sa centralnim negativom na
dorsalnoj strani; zastupljeni su i proizvodi okresivanja koji ukazuju na primenu
recurrent tehnike, ali su mnogo brojniji artefakti koji se mogu vezati za uproenu levalua tehniku, prilagoenu malim dimenzijama jezgara i loem kvalitetu
sirovina. Mnogi odbici sadre iroku i pripremljenu platformu tipa chapeau de
gendarme, a konstatovani su i rejuvenacioni odbici tipa clat dbordant, okre41
Duan Mihailovi
sani tehnikom centripetalnog okresivanja. Pripremljena (diedarska i facetirana)

platforma se javlja u 28,6% sluajeva.
Meu kvarcnim odbicima su znatno zastupljeni primerci sa korteksom
(29,4%), ali ne i atributi koji bi ukazivali na proizvodnju orua sa hrptom. Praktikovana je i kombeva metoda, kojom su odbici okresivani sa ivice drugih, veih
Sl. 9. Okresani kameni artefakti sa Petrovaradinske tvrave
42
odbitaka, ali jezgra tog tipa nisu naena. Vei odbici sa paralelnim negativima
ukazuju na to da su okresivana i jednoplatformna jezgra veih dimenzija, sa irokom i ravnom povrinom odbijanja.
Sl. 10. Bifacijalno okresane postruke sa Petrovaradinske tvrave
43
Duan Mihailovi
Sektor I
Sektor II
Sloj
2a
2a/2b
2b
Ukupno
2a
2a/2b
Ukupno
Strugai
Dleta
Retuirana
seiva
Retuirani
odbici
11
12
Postruke
12
12
14
Nazupano
orue
Jamiasto
orue
10
10
Oljuteni
komadi
Strugalice
Probojci
Orue sa
retuiranim
prelomom
Fragmenti
orua
Ukupno
31
10
44
57
62
Tabela 1b. Struktura orua sa Petrovaradinske tvrave.
U strukturi orua (tabela 1b) najbrojnije su postruke, a veoma dobro je

zastupljeno i nazupano i jamiasto orue (sl. 9). Meu postrukama su najee
prave i lune lateralne postruke, a naene su i transverzalne postruke, uglaste
postruke djet tipa i masivne postruke sa hrptom. Alatke gornjopaleolitskog
tipa su relativno brojne, ali nisu standardizovane i oigledno su imale ad hoc
namenu (dosta njih je izraeno od kvarca). Iako brojno, nazupano orue nije
karakteristino. Musterijenski iljci nisu konstatovani, ali su u najdubljem horizontu naene dve masivne postruke sa hrptom (sl. 10). U oba sluaja, za hrbat je
iskoriena prvobitna platforma odbitka, tzv. talon-dos (Turq 1989).
44
Podruje erdapa i sliv Timoka

Peina iznad Trajanove table
U regionu erdapa su vrena dosta obimna rekognosciranja, ali je srednji paleolit potvren samo na jednom nalazitu, u Peini iznad Trajanove table,
koja se iskopava od 2004. godine. U donjem sloju je naen mali broj okresanih
kamenih artefakata, a meu njima i levalua odbici i odbici tipa clat dbordant,
uz artefakte od kvarcita i kvarca (Bori et al. 2012). Takoe, prilikom rekognosciranja obale Dunava u regionu Kljua, nizvodno od erdapa, kod Milutinovca
je 2014. godine naeno seivo koje je moda okresano levalua tehnikom. To ukazuje na mogunost da se na ovoj teritoriji, kao i u gornjem erdapu (Mogoanu
1978; Baltean 2011), mogu oekivati srednjopaleolitska nalazita na otvorenom
prostoru.
Selaka peina 3
U slivu Timoka su potvrena tri lokaliteta: Selaka peina 3, peina Baranica kod Knjaevca i Golema dupka kod Svrljiga. U Selakoj peini 3, u sloju 3,
naeno je 17 artefakata, prikupljenih na povrini od nekoliko kvadratnih metara
(Kuhn et al. in press). Izraeni su od raziliitih sirovina, a orue je zastupljeno
u visokom procentu, to ukazuje na kratkotrajno zadravanje u stanitu. Male
dimenzije alatki (2540 mm), uz tehniku okresivanja, upuuju na pretpostavku
da je re o poznom srednjem paleolitu, koji verovatno pripada MIS 3 ili MIS 4.
Od faune su konstatovani ostaci konja (Equus ferus), kozoroga (Capra ibex) i
divokoze (Rupicapra rupicapra).
Baranica
U peini Baranica I, srednjopaleolitski sloj je potvren u sloju 4c, koji je
ispitan samo na povrini od par kvadratnih metara. U njemu je konstatovano pet
nepravilnih kvarcnih odbitaka (dva sa tragovima korteksa), kao i jedan fragment
nepravilnog seiva. Za razliku od gornjih slojeva, nije naeno mnogo ostataka
faune. Njih je bilo dosta u peini Baranica II, koja verovatno pripada istom peinskom sistemu i koja je datovana u > 53,100 14C BP (Dimitrijevi 2011). Iako
ne moe direktno da se vee za Baranicu I, Baranica II svedoi o bogatstvu i
raznovrsnosti sisarske faune u okruenju, ali i o prisustvu mesodera, naroito
hijena.
45
Duan Mihailovi
Golema dupka
Slivu Timoka pripadaju i Prekonoka peina i Golema dupka, o kojima je
ve bilo rei. U Golemoj dupki su 2008. i 2010. godine obavljena manja sondana iskopavanja ( et al. 2012), prilikom kojih su naeni jedna lateralna
postruka i jedan odbitak tipa clat dbordant, koji svedoe o tome da je peina
naseljavana u srednjem paleolitu. U njoj su jo ranije prikupljeni ostaci peinske
hijene i lisice ( 1997).
Poniavlje
Kozja peina
Kozja peina je otkrivena prilikom rekognosciranja na trasi puta NiDimitrovgrad ( 2004). Tokom sondanih iskopavanja 2013. godine, u
njoj je otvorena sonda 2,5 x 1 m, koja je istraena do dubine od 1,5 m (Kuhn et
al. in press). U slojevima 2 i 3 naeni su brojni ostaci pleistocenske faune, ukljuujui ostatke konja (Equus caballus, Equus hydruntinus), tura ili bizona (Bos/
Bison) i jelena (Cervus elaphus). Meu kostima mesodera preovlauju ostaci
hijene (Crocuta spaelea), ali su konstatovane i kosti medveda (Ursus sp.) i lisice
(Vulpes vulpes). Oteenja na njima ukazuju na to da je veina ostataka u peini
akumulirana usled aktivnosti hijena, dok mala veliina medveda i krupni kabaloidni konji upuuju na mogunost da sloj potie iz kasnog srednjeg pleistocena.
U sloju 3 je naen i jedan kvarcni artefakt, koji je opredeljen u srednji paleolit.
Velika i Mala Balanica
U gornjim slojevima Velike Balanice (2a2c, 3a3c) naeno je vie hiljada artefakata, kao i znatna koliina, uglavnom fragmentovanih ivotinjskih
kostiju. U slojevima 2b i 3b zabeleena je velika koncentracija gari, dok je u
donjem delu sloja 3c (3c2) konstatovana zona intenzivnog gorenja, prenika
4-5 m. Situacija u Maloj Balanici je neto drugaija. U njenim donjim slojevima
nisu naeni artefakti, dok je u slojevima 2a2c registrovano stotinak artefakata
od kvarca, ronaca i kalcedona, zajedno sa ostacima faune, koji su mnogo bolje
ouvani nego u Velikoj Balanici. Za sada sve upuuje na pretpostavku da je
Velika Balanica bila bazni logor, a da je Mala Balanica naseljavana samo povremeno, radi kasapljenja i traniranja ulovljenog plena (sl. 11). Meu ostacima
faune, u obe peine preovlauju kosti kozoroga i jelena ( 2009b;
Roksandi et al. 2011).
46
O starosti slojeva sa artefaktima svedoe ostaci mikrofaune (Mihailovi,

Bogievi in press). Ostaci iz Male Balanice ukazuju na to da su slojevi formirani u srednjem pleistocenu, u interglacijalnim uslovima. Preovlauju umske i
toplodobne vrste (Apodemus sylvaticus/lavicollis,
Apodemus
mystacinus,
Muscardinus sp., Dryomys nitedula, Rhinolophus ferrumequinum), ali
su konstatovane i livadske
(Sorex minutes) i stepske
(Ochotona pusilla, Allocricetus bursae i Lagurus
sp.). Poto se u slojevima
2a2c u Maloj Balanici i
u slojevima 3a3c u Velikoj Balanici javlja slina
industrija, moe se pretpostaviti da su obe peine naseljavane u priblino isto vreme (imajui u
vidu karakter industrije,
verovatno u MIS 97). S
druge strane, industrija
iz slojeva 2a2c u Velikoj Balanici, u kojoj su
prisutni levalua artefakti,
verovatno pripada neto
Sl. 11. Ulaz u Veliku (a) i Malu Balanicu (b)
poznijem, hronoloki ne
toliko udaljenom periodu (MIS 7 ili poetku MIS 6). Oba lokaliteta datovana su
ESR metodom, s tim to je Velika Balanica datovana i metodom termoluminiscencije izgorelog kremena, a rezultati e biti poznati uskoro.
Kada je re o okresanim artefaktima (sl. 12), u ovom momentu su poznati
rezultati analize materijala prikupljenog tokom prve kampanje (2004. godine), sa
povrine na kojoj su slojevi najbolje ouvani.
Industriju iz slojeva 3a3c Velike Balanice i slojeva 2a2c Male Balanice
odlikuje velika zastupljenost artefakata od kvarca, koji su okresani sa oblutaka
47
Duan Mihailovi
prikupljenih na obali reke. U znatno manjem procentu javlja se orue od kremena, koje je u stanite verovatno doneto u gotovoj formi. Prilikom okresivanja,
sistematski su korieni centripetalni i tzv. cortical backed metod (Bourgouignon
1997; Hiscock et al. 2009), usmereni ka produkciji odbitaka sa prirodnim hrptom. U obe peine preovlauju postruke, koje su u Maloj Balanici prisutne sa
62,1% u strukturi orua, a u Velikoj Balanici sa 33,8%. Po brojnosti, ovim alat-
Sl. 12. Postruke (1-5) i orue tipa limace (6) iz slojeva 3a-3c
Velike Balanice i postruke iz Male Balanice (8-9)
48
kama sledi nazupano orue (24,1% u Maloj, a 25% u Velikoj Balanici), dok su
ostali tipovi znatno manje prisutni. Postruke tipa kina javljaju se u obe peine, a
izraene su na kratkim i asimetrinim (djet) odbicima sa debelom platformom.
Bilateralno okresana izduena postruka tipa limace naena je u Velikoj Balanici.
U gornjim slojevima Velike Balanice (2a2c) znatno vie su zastupljeni
artefakti od kalcedona, meu postrukama preovlauju lateralno retuirani primerci, a javljaju se i levalua artefakti okresani sa preferencijalnih jezgara. U
Velikoj Balanici, musterijenski iljci su naeni i u gornjim i u donjim slojevima,
a isti je sluaj i sa postrukama ija je ivica okresana bifacijalnim retuem: jedna
je naena u sloju 3c, a druga u sloju 2b.
Peturina
Peina Peturina (poznata i pod nazivom Jelanika peina 1) se nalazi
severozapadno od sela Jelanice, na severnoj podgorini Suve planine. Tokom
rheolokih istraivanja, koja su obavljena 2006, 2008. i 20102014. godine
(, 2012), sproveden je obiman program datovanja,
koji ukljuuje primenu 14C, OSL i ESR metoda (sl. 13a). U ovom momentu, meutim, poznati su samo preliminarni rezultati ESR datovanja.
U peini su, do dubine od gotovo 5 m, ispitana tri srednjopaleolitska
horizonta. U sloju 3 je naeno stotinak artefakata i
dosta ivotinjskih kostiju.
U sloju 4 je prikupljeno
neto vie artefakata, ali i
znatno vea koliina ostataka faune, a izdvojena su
etiri horizonta (4a4d).
ESR datovanje je pokazalo da se sloj 3 nataloio
Sl. 13a. Peturina: istraivanja u unutranjosti peine
pre 3840 hiljada godina
(37,8 2,0 hiljada godina) i da odgovara MIS 3. Za sloj 4a dobijen je jedan neto pozniji datum (73,3
10,3 hiljada godina), koji ukazuje na to da je gornji deo sekvence moda nataloen u MIS 4, za ta jo uvek nema potvrda. Za isti sloj, meutim, a naroito za
horizont 4b, dobijena je itava serija datuma, koji u proseku upuuju na starost
49
Duan Mihailovi
od oko 95 hiljada godina. To odgovara MIS 5c, mada su neki uzorci datovani
u period pre 110115 hiljada godina (Blackwell et al. 2014). Najdublji slojevi
lokaliteta nisu hronoloki opredeljeni, ali po ostacima faune (V. Dimitrijevi,
usmena informacija) verovatno dostiu starost MIS 5e.
U skupu iz sloja 4 (4a-4b) preovlauju artefakti od kvarca, a manji broj je
izraen od kremena i kvalitetnog kalcedona. Konstatovani su i malobrojni levalua artefakti: jezgra nisu brojna ni tipina, ali se po negativima na dorsalnoj strani
Sl. 13b. Peturina: okresani artefakti iz sloja 3
50
odbitaka vidi da su okresana metodom uzastopnog (fr. rcurrent) okresivanja.

Praktikovano je i centripetalno okresivanje, o emu svedoe pseudolevalua iljci
i rejuvenacioni odbici tipa clat dbordant. Centripetalna tehnika je primenjivana i u okresivanju kvarcnih oblutaka, ali su njom dobijani drugaiji proizvodi,
najee odbici sa irokom i debelom kortikalnom platformom, a esto i lateralnim korteksom, koji su bili korieni kao noevi sa hrptom. U strukturi orua,
postruke su zastupljene gotovo podjednako kao i jamiasto i nazupano orue,
a lateralni i transverzalni primerci su skoro izjednaeni po broju. Meu transverzalnim postrukama su potvrena tri primerka retuirana polu-kina (demi-Quina)
i kina retuem.
Struktura skupa iz sloja 3 je gotovo identina strukturi iz sloja 4: jezgra su
malobrojna, odbici preovlauju, a orue je zastupljeno sa oko 20% (sl. 13b). I u
ovom sloju su najbrojniji artefakti od kvarca, a od kvalitetnih sirovina se javljaju
kremen besmee i sivozelene boje, kao i kalcedon. Centripetalno okresivanje je
praktikovano na jezgrima od razliitog materijala, a naeni su slini proizvodi:
pseudolevalua iljci, odbici tipa clat dbordant i noevi sa prirodnim hrptom.
Javljaju se i produkti levalua tehnologije, slini onima iz donjeg sloja; re je o
trougaonim iljcima sa konvergentnim negativima i delimino facetiranom platformom, po svemu sudei okresanim primenom recurrent metoda. Zanimljivo je
da postruke nisu naene u ovom sloju. Meu alatkama preovlauju nazupano i
jamiasto orue, kao i parcijalno retuirani odbici.
U srednjopaleolitskim slojevima Peturine prikupljeni su brojni ostaci
pleistocenske faune. U sloju 4 su najbrojniji ostaci konja (Equus sp.) i bizona
(Bison priscus); kosti jelena (Cervus elaphus) i kozoroga (Capra ibex) su manje
zastupljene, a naeni su i ostaci nosoroga (Rhinoceridae) i mamuta (Mammuthus
primigenius). Struktura faune u sloju 3 nije bitno drugaija, s tim to nisu naeni
ostaci megafaune (nosorog, mamut). Sudei po broju ostataka hijena, nainu fragmentacije kostiju i tragovima zuba na kostima, moe se pretpostaviti da je glavni akumulator ostataka u peini u ovom periodu bila hijena (Crocuta spelaea).
Pomoravlje
Risovaa i Jerinina peina (Peina pod Jerininim brdom)
Prilikom iskopavanja Jerinine peine kod Kragujevca 19511952. godine,
B. Gavela je u donjim slojevima naiao na tragove vatrita i orue od kremena i
kvarcita srednjopaleolitskog tipa, a u gornjem sloju na gornjopaleolitsko kotano
51
Duan Mihailovi
orue i jedno kotano dugme ( 1988). Isti autor je 1954. godine zapoeo
i iskopavanja peine Risovae kod Aranelovca, u kojoj je, zajedno sa bogatim
ostacima bovida, ekvida i cervida ( 1997), naao malobrojne musterijenske artefakte i dva bifacijalno okresana listolika iljka ( 1988).
Peurski kamen i Miluinaka peina
Istraivanja paleolita u dolini Moravice kod Sokobanje zapoeta su jo
80-ih godina prolog veka, kada je M. Malez obavio sondana iskopavanja u
peini Peurski kamen, a iskopavanja peine je kasnije nastavio Z. Kaluerovi
( 1997; et al. 1997). Ispitana je povrina od 12 m2
(pri dnu 4 m2), sve do dubine od 4 m. Izdvojeno je sedam pleistocenskih slojeva,
sa brojnim ostacima pleistocenskih sisara. Meu njima preovlauju kosti peinskog i mrkog medveda (Ursus spelaeus, Ursus arctos priscus), a zastupljeni su i
otaci stepske lisice (Vulpes vulpes crucigera), peinske hijene (Crocuta spelaea),
divlje make (Felis silvestris), divlje svinje (Sus scrofa), jelena (Cervus elaphus),
divokoze (Rupicapra rupicapra), kozoroga (Capra ibex) i alpske avke (Pyrrhocorax pyrrhocorax). U Malezovim slojevima f i g (kasnije 6 i 7) naeni su
malobrojni odbici od nekvalitetnog ronaca, a konstatovana je i jedna lateralna
postruka.
Istraivanja u Sokobanjskoj kotlini su nastavljena 2012. godine, kada su
iskopavanja preduzeta u Miluinakoj peini (Kuhn et al. in press). U njoj je
ispitana povrina od 6 m2, do dubine od oko 2,5 m. Na povrini tla je jo prilikom rekognosciranja naen jedan levalua artefakt, a u gornjim slojevima peine
potvreni su malobrojni artefakti (ukupno 12), ukljuujui dve nazupane alatke,
od kojih je jedna napravljena na odbitku tipa clat dbordant. Kosti peinskog
medveda (Ursus spelaeus) preovlauju u svim slojevima, a naeni su i ostaci
vuka (Canis lupus), lisice (Vulpes vulpes), peinske hijene (Crocuta spelaea),
konja (Equus ferus), jelena (Cervus elaphus), kozoroga (Capra ibex) i goveeta/
bizona (Bos/Bison), dok par fragmentovanih zuba ukazuje na prisustvo nosoroga.
Mea dupka
Neto junije od Moravice, na rubu Nike kotline, nalazi se sliv Toponike
reke, koja se uliva u Junu Moravu. Ovo podruje je poznato po brojnim peinama, od kojih su neke ureene za turistike posete. Mnoge od njih, kao uostalom
i veina peina u istonoj Srbiji, znatno su oteene aktivnou tragaa za dragocenostima. Situacija je bila takva i u peini Mea dupka kod sela Cerja. U sondi
koja je 2014. godine otvorena preko jame koju su iskopali tragai za blagom
52
ispitana je stratigraija naslaga; tom prilikom je u pleistocenskom sloju (geoloki

sloj 2) naeno 18 artefakata (Kuhn et al. in press). Meu njima se javljaju: bilateralna postruka na levalua odbitku, postruka na odbitku tipa clat dbordant,
nekoliko nazupanih artefakata od kvarca i kremena, i jedno veliko retuirano
seivo ili iljak. Ostaci faune su relativno brojni, a meu njima su konstatovane
kosti tura ili bizona (Bos/Bison) i jelena (Cervus elaphus).
Sliv Kolubare
alitrena peina
alitrena peina se nalazi na obali
Ribnice, u blizini Mionice (sl. 14). Srednjopaleolitski slojevi
u njenom ulaznom
delu (u sondama E,
G i EG) ispitani su do
sada na povrini od
oko 15 m2. Srednjopaleolitska industrija
jo uvek nije detaljno
objavljena, ali je ve
sada poznato da se u
Sl. 14. Pogled na alitrenu peinu
slojevima 6a6e javljaju ne toliko brojni musterijenski artefakti, zajedno sa mnogobrojnim ivotinjskim kostima ( 2013). Uoeno je da se razlikuju sirovine koje su za
okresivanje koristile srednjopaleolitske i orinjasijenske zajednice, to znai da je
areal njihovog kretanja bio znatno drugaiji. Od artefakata se, izmeu ostalog,
javljaju levalua jezgra okresana preferencijalnom i recurrent tehnikom, retuirani i neretuirani levalua odbici, musterijenski iljci, lateralne, transverzalne i
uglaste (djet) postruke, kao i nazupane alatke. Gornji srednjopaleolitski sloj
je datovan u period pre 38.000 godina ( 2013, 13).
53
Duan Mihailovi
Sliv Zapadne Morave

Hadi Prodanova peina
Hadi Prodanova peina je poznata u geografsko-speleolokoj i biolokoj
literaturi ( 1998), a nalazi se dvadesetak metara iznad Raanske reke.
Na platou ispred peine, 2003. i 2004. godine obavljena su zatitna iskopavanja,
kojima je obuhvaena povrina od 23 m2. Geoloke naslage su ispitane do dubine
od 4,4 m, s tim to stenovita podloga nije dosegnuta.
U najdubljim slojevima (5b5c), ispod nivoa
sa velikim odlomcima
stena, naeno je stotinak
artefakata od kvarca i
kremena (,
2006). Od
kremenih artefakata konstatovani su levalua odbici i seiva, i veoma istroene postruke, koje su
odbaene nakon intenzivne upotrebe (sl. 15). Ove
alatke su verovatno u gotovoj formi donete sa strane. Od kvarca su na licu
Sl. 15. Levalua seiva iz Hadi Prodanove peine
mesta pravljene alatke za
privremenu upotrebu. U gornjem sloju (5a) je prikupljeno znatno manje artefakata, uglavnom od kvarca, kao i lateralna postruka od zelenog ronaca i artefakt
od gorskog kristala. Kristali kvarca, za koje nije jasno da li su doneti u peinu ili
su tu dospeli prirodnim putem, evidentirani su na kontaktu srednjopaleolitskih
slojeva i sterilnog sloja iznad njih.
Ostaci peinskog medveda su izuzetno brojni, naroito u gornjim slojevima, a neto manje u slojevima 5b i 5c, gde je bilo najvie artefakata. Od lovnih
ivotinja preovlauju kosti kozoroga i divokoze (Miloevi 2010). Na osnovu
analiza mikrofaune ( 2008; Mihailovi, Bogievi, in press), donji
slojevi (5b5c) mogu da pripadaju MIS 5. U njima su najzastupljeniji ostaci glodara Microtus subterraneus (2557%), a nema ostataka kricetida, roda Lagurus i
ostalih hladnodobnih, tipino stepskih vrsta.
54
Smoluka peina
Peina se nalazi u dolini Smoluke reke, u blizini Tutina. Iskopavanja je
obavio 19841987. godine Z. Kaluerovi ( 1985; Kaluerovi
1991; ari 2013b). Pleistocenski slojevi su ispitani do dubine od 2,20 m. U
donjim slojevima, naroito u sloju 5, konstatovani su bogati ostaci pleistocenske
faune i oko 200 okresanih artefakata. Naeni su odbici tipa clat dbordant i
nekoliko levalua odbitaka. Ima i nalaza od kvarca. Od mesodera, koji su peinu
koristili kao stanite, preovlauju kosti peinskog medveda (Ursus spelaeus), a
naene su i kosti dinovskog jelena (Megaloceros sp.), kozoroga (Capra ibex),
divokoze (Rupicapra rupicapra) i tura ili bizona (Bos/Bison). Ostaci toplodobnih vrsta ukazuju na to da je sloj 5 formiran u interstadijalnim uslovima, a slojevi
3 i 4 u stadijalu (Dimitrijevi 1991). Sloj 5 je radiometrijski datovan u period pre
vie od 38.000 godina (Hedges et al. 1990).
Crna Gora
Maliina stijena
U severnoj Crnoj Gori, srednji paleolit je potvren samo u potkapini Maliina stijena u blizini Pljevalja. Re je o prostranoj potkapini na levoj obali ehotine, u selu Ljutiima (zaseok irovii), koja se nalazi na nadmorskoj visini neto
manjoj od 800 m. Prilikom arheolokih istraivanja 19801984. i 19861987.
godine ispitani su slojevi sa artefaktima iz srednjeg i kasnog gornjeg paleolita.
Srednjopaleolitski slojevi (3b133b16 u junoj sondi i 914 u zapadnoj sondi), ija ukupna debljina varira izmeu 0,50 m i 1 m, ispitani su na povrini od
oko 6 m2. O industriji raspolaemo samo podacima iz preliminarnog izvetaja
( 1986). Artefakti su izraeni od sirovina iz oblinjih leita u kanjonu ehotine. Na osnovu ilustracija, ini se da je levalua tehnika malo zastupljena (ako je uopte prisutna), za razliku od diskoidne tehnike. Naeno je jamiasto i nazupano orue, a javljaju se i gornjopaleolitski tipovi orua. U prvim
izvetajima o fauni (Malez et al. 1988), stratigraija je pogreno interpretirana,
pa nije jasno koje vrste se javljaju u holocenskom sloju, a koje u pleistocenskim
slojevima. U poslednjem izvetaju (Bogievi, Dimitrijevi 2004) analiziran je
materijal iz poslednje dve kampanje, a od krupnih sisara potvreni su samo ostaci tura ili bizona (Bos/Bison) i jelena (Cervus elaphus).
55
Duan Mihailovi
Bioe
Potkapina Bioe se
nalazi na uu Male rijeke u Morau, nedaleko od
Podgorice, a s prekidima
je iskopavana od 1986.
do 1997. godine (Lj. urii) i 2010. godine (A.
Derevjanko). Lj. urii
je istraila povrinu od 38
m2, do dubine od oko 3 m,
dok je novijim iskopavanjima obuhvaena povrina od 6,5 m2, na prostoru
uz unutranji zid potkapine.
Bioe se od ostalih
srednjopaleolitskih nalazita na Balkanu izdvaja
po ogromnom broju artefakata. Prema Lj. urii,
otkop debljine 5 cm na
povrini od 1 m2 sadrao
je u proseku 200 artefakata, dok je ruski tim samo
tokom prve dve kampanje
prikupio 30.000 artefakata i 10.000 fragmenata
ivotinjskih kostiju. Veina nalaza je prikupljena
u gornjem stratigrafskom
kompleksu, u srednjem
delu stratigrafske sekvence evidentirano ih je neto
manje, dok je donji deo
arheoloki sterilan i pripada aluvijalnoj ravni doline
Morae (sl. 16).
56
b
Sl. 16. Pogled na Bioe (a) i severoistoni profil sonde (b)
Za izradu artefakata korien je nekvalitetan ronac iz oblinjeg leita,

kao i reni obluci, s tim to su u srednjem stratigrafskom kompleksu, prema Lj.
urii (2006), za okresivanje upotrebljavani i krenjaki obluci. U tim slojevima se javlja levalua tehnika, preovlauju lateralne i transverzalne postruke, a
zastupljene su i uglaste (djet) postruke, musterijenski iljci, noevi sa hrptom
i drugi tipovi alatki, ukljuujui i dva opera.
Industrija iz gornjeg stratigrafskog kompleksa je neto detaljnije opisana,
i to u oba preliminarna izvetaja (urii 2006; Derevjanko et al. 2012b), ali
kvantitativni podaci nisu prezentovani. U njemu se javljaju razliiti tipovi levalua (preferencijalna, centripetalna itd.) i diskoidnih jezgara, uglavnom malih
dimenzija. Prema Derevjanku i saradnicima (2012) prisutna su i volumetrijska,
jednoplatformna i dvoplatformna jezgra za seiva i lamele, na kojima se uoavaju elementi gornjopaleolitske tehnologije, a konstatovani su i oljuteni komadi
sa retuiranom platformom (tzv. truncated-facetted pieces), koji su takoe mogli
da poslue kao jezgra.
Odbici su malih dimenzija (24 cm) i odgovaraju veliini naenih jezgara, a veina alatki, naroito u gornjem kompleksu, takoe ima male dimenzije.
Zastupljenost pojedinih kategorija orua za sada nije poznata, ali autori navode
da su za gornje slojeve karakteristine lateralne postruke razliitog tipa (esto
stanjene ventralnim retuem), uglaste i bifacijalno okresane postruke, a potvreno je i orue tipa limace. Strugalice su brojne, a strm retu je est i na drugim
tipovima orua. Mnoge alatke imaju oteenja na ivici, ali ne i pravi nazupani
retu. Gornjopaleolitski tipovi orua, lateralni i kratki strugai i jednostavna dleta uglavnom su formirani na malim odbicima. Javljaju se i probojci, noevi sa
hrptom i orue sa retuiranim prelomom.
Treba pomenuti i to da su u Biou naene i retuirane kosti, kao i jedan
oblutak sa urezima, koji su moda antropogenog karaktera. Ostaci faune su veoma bogati, a na osnovu analiziranog uzorka (3.550 komada) potvreno je prisustvo medveda (Ursus spelaeus), jelena (Cervus elaphus) i kozoroga (Capra
ibex), s tim to kosti tura ili bizona (Bos/Bison) apsolutno preovlauju. One su
naroito brojne u zoni sa kostima, u kvadratima E/34 i F/34, u kojoj su konstatovani i fragmenti smeeg mineralnog pigmenta (urii 2006).
Crvena stijena
Crvena stijena sadri dvadeset srednjopaleolitskih slojeva, ija je ukupna
debljina vea od 10 m. Slojevi su nataloeni gotovo kontinuirano, a u itavoj
sekvenci skoro i nema arheoloki sterilnog sloja (sl. 17, 18). Donje slojeve je
istraio . Basler, koji je prikupio, sauvao i objavio samo mali broj nalaza, koji
57
Duan Mihailovi
se i danas uvaju u Zaviajnom muzeju u Nikiu, uglavnom manje od 100 po

jednom sloju, a ukupno oko 800. Basler je birao samo karakteristine nalaze, mahom one koji ulaze u Bordovu listu, kako retuirane tako i neretuirane artefakte
(levalua i pseudolevalua komade, odbitke tipa clat dbordant), ali i jezgra na
koja je naiao. Za razliku
od njega, Brodar je 1958.
godine u dnu potkapine
otvorio povrinu od samo
4 m2 i u slojevima XIV
XVIII prikupio vie od
3.000 artefakata (Brodar
1962). Prethodnih godina smo imali priliku da
detaljno analiziramo obe
kolekcije, pa emo ih
na ovom mestu ukratko
predstaviti u kontekstu
postojeih
informacija
o stratigraiji nalazita i
Sl. 17. Pogled na Crvenu stijenu
ostacima faune.
Donjem delu srednjopaleolitske sekvence pripadaju slojevi XXXIXXV,
koje je Brunaker opredelio u MIS 6, dok je Morli u tu fazu svrstao samo sloj
XXV, koji mu je bio dostupan prilikom istraivanja (Morley 2007). U najdubljim slojevima (XXVIII, XXIX, XXXI), meutim, naena je fauna prilagoena
na toplu klimu, izmeu ostalog Dicerorhinus kirchbergensis, Leopardus pardus,
Megaceros giganteus, Dama dama, Capreolus capreoulus i Testudo graeca, pa i
dalje nije jasno da li ovi slojevi pripadaju nekoj toploj oscilaciji u okviru MIS 6,
izotopskom stadijumu 7 ili nekom jo ranijem periodu, na ta je ukazano (Morley
2007), to je ipak malo verovatno imajui u vidu karakter industrije. Za razliku
od njih, slojevi XXVIIXXV su verovatno nataloeni krajem MIS 6. To pokazuju i rezultati sedimentolokih analiza (Brunnacker 1975; Morley 2007). U njima
su naeni ostaci konja Equus caballus germanicus (sloj XXVI) i Equus mosbachensis abeli (slojevi XXVII, XXV), uz ostatke Rhinoceros sp. u sloju XXVI i
jelena (Cervus elaphus) u sloju XXV ( 1975).
Donji slojevi su nejednake debljine i svedoe o razliitom intenzitetu i duini ili uestalosti naseljavanja, pa je donekle i razumljivo to u njima broj nalaza
nije isti. U sloju XXXI, koji je istraen na povrini od samo 8 m2, prikupljeno
58
je stotinak artefakata, u sloju XXX tridesetak, u slojevima XXIXXXVI manje

od deset u svakom, a u sloju XXV dvadesetak. Postoje razlike i u koncentraciji
ostataka faune. U sloju XXX, u kome ima artefakata, uopte nije registrovana
fauna, dok je u sloju XXIX, gde je broj artefakata zanemarljiv, naeno dosta
ivotinjskih kostiju. Raznovrsna fauna je potvrena i u sloju XXVIII, u kome su
konstatovani brojni ostaci kabaloidnog konja, dok su u slojevima XXVIIXXV
evidentirani ostaci samo jedne do dve ivotinjske vrste.
U skupovima artefakata iz slojeva XXXI
XXX javljaju se levalua
jezgra preferencijalnog
i centripetalnog tipa,
uglavnom veih dimenzija, i odbici koji su sa
njih okresani. Uglavnom
nisu detaljno pripremana,
o emu svedoi injenica
da se na levalua odbicima
retko uoava facetirana
platforma. Od orua, u
oba skupa preovlauju postruke, a sledi nazupano
i jamiasto orue. Druge
kategorije alatki su manje
prisutne, s tim to su za
sloj XXXI karakteristini
probojci koji podseaju
Sl. 18. Profil pleistocenskih naslaga u Crvenoj stijeni
na geometrijsko orue na(prema Brunnacker 1975)
lik trouglovima. Primerci
potiu sa dubine od 18,9019,20 m, dakle iz gornjeg dela sloja XXXI. Postruke
su razliitih dimenzija (ima i veih primeraka), formirane su na levalua odbicima
i odbicima tipa clat dbordant, i najee su lateralno ili bilateralno retuirane.
Dobro su zastupljene i uglaste (djet) latero-transverzalne postruke, a javljaju
se, mada u malom broju, i alatke sa stanjenom bazom. Meu postrukama se
izdvajaju: bifacijalna plankonveksna postruka, sa gotovo potpuno okresanom
ventralnom stranom, iz sloja XXX, i po jedna bifacijalno okresana ovalna postruka iz slojeva XXVI i XXV. U malom broju su prisutni i musterijenski iljci.
59
Duan Mihailovi
Sloj XXIV je najmarkantniji u Crvenoj stijeni. Debeo je skoro tri metra i

sastoji se od brojnih horizonata gari i pepela, koji su gotovo impregnirani kostima i okresanim artefaktima. Naalost, uprkos tome to je ovaj sloj mogao da se
podeli na najmanje tri horizonta (XXIVaXXIVc), a jedan od njih (XXIVb) na
jo tri nivoa, materijal prilikom iskopavanja nije stratigrafski razdvajan (
1975, 5455). U fauni preovlauju Equus caballus germanicus i Equus caballus
mosbachensis, a naeni su i ostaci runastog nosoroga, divljeg goveeta, jelena,
divlje svinje, srndaa i kozoroga. Od mesodera se javljaju medved (Ursus arctos priscus, Ursus mediterraneus) i hijena (Crocuta spelaea).
U sloju XXIV sakupljeno je samo 80 artefakata, a industrija se ne razlikuje
mnogo od one iz donjih slojeva. Od dva jezgra koja Basler pominje, naili smo
samo na jedno malo levalua jezgro sa bipolarnim negativima, a od neretuiranih
levalua odbitaka, samo na vei primerak sa diedarskom platformom i manji odbitak sa facetiranom platformom. Konstatovan je i jedan tipian kombeva odbitak, dok brojni odbici tipa clat dbordant svedoe o okresivanju centripetalnih
levalua jezgara.
Meu alatkama iz ovog sloja preovlauju postruke i retuirani odbici. U
malom broju se javljaju i probojci i strugai, a zanimljivo je da je nazupano orue zastupljeno samo sa tri primerka. Postruke su raznovrsne i ee nego u drugim fazama, a pravljene su na neto veim odbicima (oko 5 cm duine). Prisutne
su lateralne i bilateralne, esto konvergentne zailjene i uglaste postruke, a prvi
put i transverzalne postruke na kortikalnim odbicima (istina, samo jedan primerak). Kao podloga za izradu alatki ovog tipa esto su korieni levalua odbici i
odbici tipa clat dbordant, ali su ponekad pravljene i na debelim i nepravilnim
odbicima, od kojih su izraivane i druge alatke. Postruke i noevi sa hrptom su
esto stanjivani. Na jednoj zailjenoj postruki, ventralna strana je potpuno okresana. U sloju je naen i jedan romboidni iljak, napravljen na slian nain kao i
geometrijski primerci iz sloja XXXI.
Iz sloja XXIII, opredeljenog u hladnu oscilaciju MIS 5d, potie veoma
malo nalaza, a fauna uopte nije evidentirana. U sloju XXII, meutim, prikupljeno je vie artefakata (115 komada), a slina situacija potvrena je i u sloju
XX (79 komada). Ti slojevi, po Morliju, pripadaju MIS 5c, a odlikuje ih neto
drugaija struktura faune i industrije nego u donjim slojevima. Vie se ne javljaju
jelen lopatar (Dama dama) i nosorog (Dicerorhinus kirchbergensis), ve Equus caballus germanicus, Coelodonta antiquitatis, Sus sp., Megaceros giganteus,
Cervus elaphus, Bos primigenius, Rupicapra sp. i Capra ibex.
60
U sloju XXII naena su samo dva ouvana jezgra: jedno levalua jezgro
za okresivanje seiva i jedno nepravilno diskoidno jezgro, a meu proizvodima okresivanja potvreni su levalua odbici i clats dbordants, noevi sa prirodnim hrptom, pa ak i nekoliko seiva. Od alatki, postruke su zastupljene
sa skoro 70%, a meu njima preovlauju transverzalne postruke, od kojih su
neke retuirane kina retuem. I dalje su, meutim, brojne latero-transverzalne i
lateralne konveksne postruke, dok su postruke na veim odbicima i postruke
sa stanjenom ventralnom stranom znatno ree. Od ostalih tipova treba pomenuti
musterijenske iljke, noeve sa hrptom i jedan oljuteni komad sa facetiranom
platformom.
Sloj XXI, debljine svega 30 cm, sadrao je samo desetak artefakata. Naeni su jedino ostaci kabaloidnog konja, jelena, bizona ili goveeta i kornjae,
a od mesodera peinskog medveda i peinske hijene. Najbrojnije alatke su
postruke (meu njima dve transverzalne), a naeno je i nekoliko nazupanih i
jamiastih alatki i strugaa.
U sloju XX, meutim, koncentracija nalaza je bila znatno vea (79). U
njemu su konstatovana vatrita, ukljuujui i ognjite sa podlogom od nabacanog
kamena, prenika 120 cm. Basler navodi da je u ovom sloju zabeleena najvea
koliina ostataka faune ( 1975): Equus caballus germanicus, Coelodonta
antiquitatis, Sus sp., Cervus elaphus, Bos primigenius, Capra ibex. Evidentirano
je samo jedno levalua jezgro preferencijalnog tipa, dok se meu odbicima javljaju malobrojni levalua odbici, odbici tipa clat dbordant i odbici sa prirodnim
(kortikalnim) hrptom koji su, sudei po oteenjima na naspramnoj ivici, esto
korieni kao noevi. Seiva i izdueni odbici esti su u ovom sloju, ali nisu
pravilnog oblika i uglavnom su izraeni od loe sirovine. Od debljih odbitaka su
pravljeni probojci koji, uz postruke, predstavljaju dominantnu kategoriju orua.
To je i razlog to je Basler industriju pripisao musterijenu sa trobridim ilima.
Postruke su, meutim, i dalje najzastupljenije, a meu njima se, u ne malom
broju, javljaju i trasverzalni primerci retuirani kina i polu-kina retuem.
U sloju XIX naene su kosti kabaloidnog konja. Mada Basler navodi da je
sloj u pogledu nalaza kulture istovetan sa slojem XX, u knjizi nije opisan nijedan artefakt ( 1975), niti je ijedan pohranjen u Muzeju. Zato se postavlja
pitanje da li su uopte prikupljani.
U sloju XVIII bilo je dosta artefakata. Basler je u njemu konstatovao samo
89 primeraka, dok je Brodar prikupio ak 850 artefakata. U sloju su naeni ostaci
jelena, neidentiikovanih bovida, kozoroga i divokoze. Prema Brinakeru, ali i
prema Morliju, ovaj sloj je verovatno formiran u stadijalnim uslovima, odnosno
61
Duan Mihailovi
mogao bi da odgovara izotopskom stadijumu 5b. U Baslerovoj zbirci u Muzeju,

iz njega potie svega par nepravilnih i jednoplatformnih jezgara na debelim komadima sirovine, mada su levalua odbici prisutni u malom broju i meu retuiranim i meu neretuiranim artefaktima. Iako preolauju postruke, ostali tipovi
orua su zastupljeni znatno ujednaenije, a naroito su este nazupane alatke i
obini retuirani odbici. Javljaju se i noevi sa strmo retuiranim hrptom i strmo
retuirani komadi nalik strugalicama. Transverzalne postruke, meu kojima ima
i onih sa kina retuem, i dalje su relativno brojne.
Brodarova iskopavanja su, meutim, dala neto drugaiju sliku. U generalnoj strukturi artefakata, treinu nalaza, kao i u drugim skupovima, ine fragmentovani odbici i opiljci, dok je orue prisutno sa 30,8%. Uvid u jezgra pokazuje
da se ve u ovoj fazi javljaju nepravilna levalua, centripetalna i preferencijalna
jezgra, kao i diskoidna i kombeva jezgra na malim komadima sirovine i debelim odbicima. Meu proizvodima okresivanja, uz malobrojne levalua odbitke i
odbitke tipa clat dbordant, javljaju se i pseudolevalua iljci. Meu alatkama
preovlauju postruke; nazupano i jamiasto orue je dobro zastupljeno, a ima
i oljutenih komada sa facetiranom platformom. Transverzalne postruke su takoe brojne, ali su prisutne i lateralne postruke izraene na malim levalua odbicima, odbicima tipa clat dbordant, kortikalnim odbicima i drugim podlogama.
Prema sedimentolokim analizama, sloj XVII bi ve mogao da pripada
izotopskoj etapi 5a, a sadri relativno malo nalaza, kako artefakata (Brodar je
evidentirao samo 16) tako i ivotinjskih kostiju (kozoroga i divokoze). Naena
su levalua jezgra preferencijalnog tipa, zatim kombeva jezgro i bipolarno jezgro
na odbitku. Javljaju se i artefakti neto veih dimenzija, ukljuujui masivne
levalua odbitke sa facetiranom platformom i alatke formirane na njima, a potvreni su i kombeva odbici. Nije, meutim, jasno sa kojih jezgara su okresana uska
seiva i iljci sa polustrmo-strmo retuiranim hrptom, kojih ima i u ovom sloju,
a koji su konstatovani u obe kolekcije. Kada je re o alatkama, treba istai da u
ovom sloju postruke prvi put ne dominiraju. Preovlauje nazupano orue, dok
su ostali tipovi alatki zastupljeni u manjem broju.
Izotopskom stadijumu 4 verovatno pripada sloj XVI (Brunnacker 1975;
Morley 2007), geohronoloka pozicija slojeva XV i XIV, pa i XIII, nije sasvim
jasna, dok sloj XII, datovan u 40.777 900 14C BP (Vogel, Waterbolk 1972),
deinitivno pripada MIS 3.
U sloju XVI su naeni samo ostaci nosoroga (Coelodonta antiquitatis),
u sloju XV mrmota (Marmota marmota), jelena (Cervus elaphus) i kozoroga
(Capra ibex), a u sloju XIV samo jelena (Cervus elaphus). Nasuprot tome, u
62
slojevima XIII i XII su konstatovani brojni ostaci bovida, cervida, kaprina i suida ( 1975). Baslerova zapaanja i Morlijev antropogeni indeks navode
na pretpostavku da je intenzitet naseljavanja u ovom periodu bio relativno mali
( 1975; Morley 2007). Po broju nalaza, meutim, Brodarova i Baslerova
kolekcija se znatno razlikuju. Dok je broj artefakata u slojevima XVIXIV u obe
zbirke relativno mali, Brodarovi skupovi iz slojeva XIII i XII sadre znatno vie
artefakata (442 iz sloja XIII, a ak 1.590 iz sloja XII). Imajui u vidu tu injenicu,
raznovrsnost faune i podatak da je u sloju XII konstatovana velika povrina sa
tragovima gorenja, koja je evidentirana ak i prilikom novijih iskopavanja, smatramo da konstatacija o niskom intenzitetu naseljavanja ne moe da se primeni
na ove slojeve.
U slojevima XVIXIV, u tehnici okresivanja se sve vie primenjuju ad hoc
reenja, a taj trend dostie vrhunac u slojevima XIII i XII. O okresivanju diskoidnih, preferencijalnih i centripetalnih jezgara i dalje svedoe preferencijalni
levalua odbici, odbici tipa clat dbordant i pseudolevalua iljci. Jezgra su, meutim, iscrpljivana do kraja, sve strane su iskoriavane, a esto su formirana na
odbicima ili malim komadima sirovine. Levalua tehnika je u opadanju kako po
broju jezgara tako i u pogledu pripreme, mada postoje i izuzeci (u sloju XII se, na
primer, javljaju odbici sa briljivo pripremljenom platformom). Zanimljivo je da
se u sloju XV pojavljuju mala pljosnata jezgra sa konvergentnim negativima na
povrini odbijanja, koja svedoe o okresivanju izduenih odbitaka i seiva malih
dimenzija. Slini primerci su naeni i u slojevima XIV i XII. Iz sloja XIV potiu
i jezgra dletastog tipa, formirana na debelim odbicima i komadima sirovine, koja
dosta podseaju na unasta ugaona dleta.
U strukturi orua iz gornjih slojeva su manje-vie ujednaeno zastupljene
postruke, retuirani odbici i nazupano i jamiasto orue, osim u sloju XII, u
kome postruke preovlauju. Meu postrukama su karakteristine obine lateralne postruke, formirane uglavnom na malim odbicima, koje su ponekad stanjene na ventralnoj strani. Transverzalni primerci su prisutni u slojevima XIV i
XII, ali se na njima ne javlja kina retu. Noevi sa prirodnim i okresanim hrptom,
esto veoma malih dimenzija, relativno su brojni. Nazupane alatke nisu tipoloki izdiferencirane, a nazupani retu verovatno potie od oteenja nastalih
prilikom upotrebe, a ne od namernog retuiranja.
Zanimljivo je da se u ovim slojevima redovno javlja strmo retuirano orue. U sloju XV naen je polustrmo retuiran odbitak sa lunom ivicom, nalik na
segment; strugalice su brojne u slojevima XIV i XIII, a u svim slojevima ima po
par primeraka polustrmo i strmo retuiranih seiva i izduenih odbitaka. Isti je
63
Duan Mihailovi
sluaj i sa nestandardizovanim unastim strugaima i dletima na kratkim odbicima i komadima sirovine. Na strugaima je ponekad praktikovano stanjivanje
ventralne strane, a slina pojava zabeleena je i kod postruki, kod kojih se ponovo javlja bifacijalna tehnologija. Dve bifacijalne postruke su napravljene na
gotovo isti nain: jedna ivica im je konveksna, druga prava, dok im je ventralna
strana prekrivena facijalnim retuem vie od 50%. Musterijenski iljci su malo
zastupljeni, ali ih ipak ima u skoro svim gornjim slojevima.
U pokuaju da shvatimo razvoj i regionalni poloaj srednjopaleolitskih industrija sa centralnog Balkana, moramo da se osvrnemo na formalne i sutinske
probleme vezane za determinaciju srednjopaleolitskih facijesa. U formalnom pogledu, poznato je da Bordova podela musterijena na etiri facijesa (tipini musterijen, musterijen sa aelskom tradicijom, nazupani musterijen i arantijen tipa
kina i ferasi) ne moe da se primeni na situaciju u srednjoj i jugoistonoj Evropi.
Razloga za to ima vie: musterijenske industrije na ovom prostoru esto se ne
uklapaju u striktne Bordove kriterijume (Bordes 1953), neki facijesi nedostaju
(npr. musterijen sa aelskom tradicijom), a neke, npr. mikokijen ili industrije sa
listolikim iljcima, Bord nije ni imao u vidu. S druge strane, ni korienje posebnih naziva za tehnoloke pojave u srednjoj i istonoj Evropi (Gbori 1976) nije se
pokazalo kao sreno reenje. Sve to je dovelo do terminoloke konfuzije, koja se
ne moe prevazii sve dok se ne uspostave prostorne i vremenske relacije izmeu
regionalnih fenomena.
Drugi razlog zbog koga nasilno svrstavanje u musterijenske facijese nije
poeljno i zbog ega deinisanju novih facijesa treba pristupiti sa oprezom lei
u injenici da se jednom deinisani facijesi/tipovi/grupe industrija esto tretiraju
kao kulturni entiteti, to nije tano. Na varijabilnost industrija, osim kulturnih,
znaajno su mogli da utiu i klimatski, ekoloki (Mellars 1965; Rolland 1981),
drutveni i demografski faktori (Premo, Kuhn 2010), ali i regionalna mobilnost
zajednica i njihove aktivnosti u stanitima (Binford 1973; Dibble 1987; Kuhn
1995). U tom kontekstu se moemo sloiti sa tumaenjem da neandertalsku strategiju produkcije i upotrebe kamenog orua odlikuje svojevrsna fragmentacija,
koja se ispoljava u prostornoj i vremenskoj ravni i u drutvenom domenu (Turq
et al. 2013). Treba, meutim, imati u vidu da fokusiranje na bihevioralne modele
ne moe da bude konaan cilj, ve samo etapa u nastojanjima da se sagledaju
uzroci tehnolokih promena.
64
Protoarantijen Balanice
Najraniju pojavu u srednjem paleolitu Balkana verovatno predstavljaju
industrije iz slojeva 3a3c Velike Balanice i slojeva 2a2c Male Balanice, koje
su na osnovu analiza mikrofaune opredeljene u toplu fazu srednjeg pleistocena
(MIS 7 ili MIS 9). One u potpunosti odgovaraju arantijenu zapadne Evrope, ali
i protoarantijenu u Anadoliji i jabrudijenu na Bliskom istoku. Balanica svedoi
i o samim poecima naseljavanja marginalnih ekolokih zona i sistematskom
lovu na kozoroge i jelene. Najzad, kao i u Kesemu i, kasnije, u Crvenoj stijeni, i
u Balanici je otkriveno vatrite prenika 4-5 m (u sloju 3c2), koje je moda bilo
centar okupljanja zajednice tokom boravka u peini ( 1975; Stiner et al.
2010).
Industrija iz donjih slojeva Velike i gornjih slojeva Male Balanice ispunjava gotovo sve kriterijume za svrstavanje u arantijen tipa kina. U okresivanju je
upotrebljavan kina metod (Bourguignon 1997), usmeren na produkciju odbitaka
sa hrptom, koji su kasnije korieni kao podloga za izradu postruki, ali i kao
noevi. Transverzalne postruke i postruke okresane kina retuem veoma dobro
su zastupljene, a javljaju se i bilateralne zailjene postruke tipa limace. Jedino
su nazupane alatke prisutne u neto veem procentu nego to to predviaju Bordovi kriterijumi (najvie do 15%). U tom kontekstu, imajui u vidu potencijalnu
starost nalaza, industrija se moe okvirno opredeliti u protoarantijen.
Nalazi iz Balanice mogu se vezati i za jabrudijen Bliskog istoka, koji tehnoloki i tipoloki gotovo potpuno odgovara arantijenu zapadne Evrope (Bourgignon 1997), ali i za protoarantijen Karaina (Otte et al. 1998). U Balanici se,
kao i u jabrudijenu, javljaju zailjene postruke tipa limace, musterijenski iljci i
veoma kratke uglaste (djet) postruke retuirane kina retuem (Tensorer 2005).
Slinost sa Karainom ogleda se u tome to su sa ovog lokaliteta, iz kompleksa
BE, poznati skupovi sa kina postrukama na debelim odbicima, kao i relativno
brojno nazupano orue (Otte 1998; Kozowski 2002). Kao i u sloju 3c u Velikoj
Balanici, i u skupu B Karaina poveano je uee klaktonijenskih elemenata, dok
se, kao i u Balanici 2a2c, u kompleksima FI javljaju industrije sa levalua artefaktima. Razlika izmeu Balanice, Karaina i jabrudijenskih industrija manifestuje se samo u tome to je u jabrudijenu, naroito u kasnijoj (aelo-jabrudijenskoj)
fazi, prisutan i veliki broj bifacijalno okresanih artefakata. Bifacijalno orue je
zastupljeno i u Karainu BE, ali u malom procentu, dok je u Balanici, u sloju 3,
konstatovana samo jedna bifacijalno retuirana postruka.
Ukoliko se potvrdi srednjopaleolitska starost artefakata iz donjih slojeva
Velike i gornjih slojeva Male Balanice, deinitivno e se pokazati da postoji vre65
Duan Mihailovi
menski trend u irenju arantijenske tehnologije iz jugozapadne Azije ka srednjoj

i zapadnoj Evropi. Jabrudijen Bliskog istoka datovan je u vreme pre 400350
hiljada godina (Rink et al. 2004), protoarantijen Karaina (okvirno) u period pre
330300 hiljada godina (Kozowski 2002), dok se u srednjoj i istonoj Evropi arantijen javlja tek od MIS 6 i MIS 5e (Turq 1989; Bourguignon 1997; Geneste et
al. 1997; Simek, Smith 1997). Industrije ovog tipa su u zapadnoj Evropi posebno
karakteristine za MIS 4 (Bourguignon 1997).
Tipini musterijen i musterijen tipa Crvena stijena
S obzirom na stratigrafski kontinuitet i slinost u strukturi artefakata, industrija iz gornjih slojeva Velike Balanice (2a2c) verovatno nije mnogo poznija
od industrije iz donjih slojeva, pa se moe pretpostaviti da hronoloki verovatno
odgovara kraju MIS 7 ili MIS 6. U njoj se, meutim, javljaju i levalua artefakti,
a lateralne postruke preovlauju. Zato se u ovom momentu, bar formalno, moe
svrstati pre u tipini musterijen nego u arantijen. Konana procena njenog karaktera bie ipak mogua tek kada se okona analiza kompletnog materijala, dok
e starost biti poznata kada se dobiju ESR datumi, koji se oekuju.
Levalua artefakti su naeni i u slojevima 10a10b Kozarnike (Guadelli
et al. 2005), za koje se smatra da potiu iz MIS 6, u slojevima XXXIXXV
Crvene stijene, opredeljenim u MIS 6 i raniji period ( 1975; Kozowski
2002), i u peini Teopetra u Grkoj, u sloju datovanom u vreme pre priblino 130
hiljada godina, koji verovatno pripada MIS 5e (Panagopoulou 1999; Valladas
et al. 2007). Neto poznijem periodu pripada bazalni musterijen Asprohalika,
datovan u period pre 90100 hiljada godina (Tourloukis 2010), kao i industrija
iz Zobita u severnoj Bosni, stara 90 hiljada godina (Montet White et al. 1986;
Baumler 1988).
Industrija iz slojeva XXXIXXIV Crvene stijene zauzima posebno mesto
meu ovim industrijama (sl. 19). Nju odlikuju elaborirana levalua tehnologija,
geometrizovane forme i tehnika stanjivanja koja nema paralele u bliem okruenju, zbog ega je itav taj kompleks pripisan musterijenu tipa Crvena stijena
(Kozowski 2002). Analogije za nju naene su u kompleksima FI u Karainu,
datovanim u period izmeu 60/70 i 110/120 hiljada godina (mada se smatra da
donji kompleks dostie starost MIS 6), i u musterijenu tipa Zagros, iz perioda
ranog glacijala (ibid.).
Paralele izmeu Crvene stijene i Karaina teko se mogu osporiti, ali jo
uvek nedostaju nalazita koja bi ukazala na areal rasprostiranja ovog tipa musterijena na Balkanu. U industriji iz Samaile javljaju se stanjene postruke, ali se
66
b
Sl. 19. Okresani kameni artefakti iz sloja XXIV Crvene stijene (a) i Karaina E (b)
(prema Kozlowski 2002, Figs. 4a, 4b)
ona u gotovo svim drugim elementima bitno razlikuje od Crvene stijene. Ipak,
svim industrijama iz ovog perioda na Balkanu zajedniko je da je u njima prisutna visoko razvijena levalua tehnologija (preferencijalnog, recurrent i centripetalnog tipa), da postruke preovlauju nad ostalim tipovima orua i da su operi
i bifacijalno orue zastupljeni u malom procentu. Za sada se jo uvek ne moe
ustanoviti poreklo levalua tehnologije na Balkanu. U zapadnoj Evropi, ona se
javlja jo pre 400 hiljada godina, u istonoj Evropi pre gotovo pola miliona godina, a na Bliskom istoku jo ranije. Klju za razumevanje njene pojave na Balkanu
mogla bi da bude industrija iz Samaile i sa ostalih nalazita u dolini Zapadne
Morave, ija hronologija tek treba da se ustanovi.
arantijenske industrije ranog glacijala
Zahvaljujui dobroj istraenosti (Krapina, Veternica, Vindija), arantijen je
u Hrvatskoj poznat jo odavno (Ivanova 1979; Malez 1979b). Zbog speciinih
odlika, M. Gabori ga je opredelio u tzv. arantijen jugoistone Evrope, zajedno
67
Duan Mihailovi
sa industrijama iz Erda i Betalovog spodmola (Gbori 1976; Osole 1991). Za

sve njih je karakteristina zastupljenost arantijenskih elemenata, uz umereno
prisustvo levalua tehnologije (koje nema samo u Erdu) i znatno uee artefakata
od kvarca i kvarcita. Kozlovski je ve 1992. godine razliitim industrijama sa
Balkana, ukljuujui i industriju iz donjih slojeva Crvene stijene, pripisao arantoidni karakter (Kozowski 1992), a shvatanja da je Balkan bio centar irenja
arantijena ilustruje i injenica da neki autori smatraju da arantijen Krima vodi
poreklo sa Balkana (Cohen, Stepanchuk 2001).
Slika o arantoidnim balkanskim industrijama u meuvremenu je dopunjena. Nakon iskopavanja Petrovaradinske tvrave, Peturine i Balanice pokazalo
se da se arantijen javlja juno od Save i Dunava, i da kvarcne industrije mogu
da se prate sve do lokaliteta Golema pet u Makedoniji (Salamanov-Korobar
2008). Zona sa arantijenskim i kvarcnim industrijama tako se uklinjava izmeu
musterijenskih industrija u Dinaridima, u kojima se ne javlja kvarc, i nalazita
u Rodopima, na kojima je kvarc relativno malo zastupljen. Kada je distribucija
arantijena u pitanju, izuzetak predstavlja samo Crvena stijena, u kojoj pontinijenska industrija iz slojeva XXIIXX takoe ima arantijenski karakter.
Postavlja se, meutim, pitanje koliko ima osnova za opredeljenje veine
pomenutih industrija u arantijenski kompleks. Balanica je, po svemu sudei,
znatno starija i vie odgovara pojavama u Anadoliji i na Bliskom istoku nego arantijenu srednje Evrope. Kolekcije iz Hrvatske su starijeg datuma, a o zastupljenosti kina elemenata u njima postoje razliita miljenja (Ivanova 1979; Simek,
Smith 1997). Industrije iz Betalovog spodmola, iako instruktivne, relativno su siromane (Osole 1991), dok se kina retu na postrukama iz Erda (Gbori-Csnk
1968) ne uoava dobro zbog toga to je veina artefakata izraena od kvarca.
Industrija sa Petrovaradinske tvrave predstavlja poseban problem jer se u
njoj podjednako javljaju arantijenski, levalua i srednjoevropski elementi. Da ispunjava bar osnovne kriterijume, bili bismo skloni da je opredelimo u arantijen
sensu lato. Meutim, u tehnologiji se ne uoavaju jasno elementi kina metoda,
kina retu nije prisutan na postrukama, a arantijenski indeks (IC-ess) iznosi
svega 13,26 ( 2009a). U Peturini je pak okresivanje vreno kina
metodom, a potvrene su i postruke sa kina retuem. Skup iz sloja 4 je, meutim,
prilino siromaan artefaktima, pa se krajnje uslovno moe opredeliti u arantijen. Industrija iz slojeva XXIIXX Crvene stijene oigledno sadri arantijensku
komponentu, ali se ne moe direktno vezati ni za pontinijen ni za arantijen.
Iz ovog pregleda se vidi da se teko moe govoriti o arantijenu sensu stricto u gornjem pleistocenu na Balkanu, ali se onda postavlja pitanje kako objasniti
68
prisustvo arantijenskih elemenata u pomenutim industrijama, kao i injenicu da

se ti elementi na veini nalazita gube ve nakon MIS 5 i MIS 4, dakle upravo
u vreme kada se arantijen u zapadnoj Evropi nalazi na vrhuncu. Razloga za zastupljenost tih elemenata moglo bi da bude vie, a meu njima treba navesti: a)
raniju tradiciju, b) sistem naseljavanja, i c) drutvenu povezanost izmeu zajednica u poslednjem interglacijalu (MIS 5e) i poetkom ranog glacijala (MIS 5d5a).
Prvo objanjenje je logino budui da je na ovom prostoru arantijen ve
prisutan u vreme kada se javljaju prve industrije sa levalua elementima, pa je
sasvim razumljivo to su ve u industriji iz Krapine, datovanoj u vreme pre 130
hiljada godina, zastupljene obe komponente (Simek, Smith 1997). Tokom poslednjeg interglacijala i poetkom ranog glacijala moglo je da doe do fuzije
ova dva koncepta u jedan tehno-ekonomski sistem. Zbog toga, moda, u nekim
industrijama preovlauje arantijenska, a u nekim levalua komponenta.
Drugo objanjenje je takoe mogue. Jo od Male Balanice moe da se
prati dualni karakter musterijenskih industrija, u kojima se, po pravilu, javlja orue koje su srednjopaleolitske grupe nosile sa sobom i kvarcni artefakti okresani
na licu mesta. Takav sistem je potvren ne samo u Maloj Balanici ve i u Hadi
Prodanovoj peini, Peturini, a verovatno ga ima i na nalazitima u Hrvatskoj i
Sloveniji, gde postoje svedoanstva da je korien kvarc. Taj tehno-ekonomski
sistem dosledno je primenjivan u ranom srednjem paleolitu, dok iz MIS 4 i 3 o
njemu ima malo podataka. Zavisno od planiranih aktivnosti, srednjopaleolitske
grupe su ponekad sa sobom nosile postruke (Mala i Velika Balanica, Peturina,
Petrovaradinska tvrava), a ponekad levalua seiva i drugo orue (Hadi Prodanova peina).
Tree objanjenje ne iskljuuje, ve zapravo podrazumeva prethodna dva.
Naime, sasvim je mogue da su srednjopaleolitske zajednice na Balkanu i u
srednjoj Evropi vremenom akumulirale tehnoloka znanja i integrisale prividno
razliite koncepte u osobene modele tehno-ekonomskog ponaanja, to predvia Hopkinsonova hipoteza o inkorporaciji razlika (Hopkinson 2007), kao to se
moe pretpostaviti da su na varijabilnost znatno uticali geografski i demografski
faktori (Premo, Kuhn 2010). To, moda, objanjava injenicu da su u Crvenoj stijeni, koja je geografski dosta izolovana, elementi kontinuiteta veoma naglaeni,
a varijabilnost slabo izraena, dok je na Petrovaradinskoj tvravi u Podunavlju
heterogenost industrije veoma uoljiva.
S tim u vezi treba se osvrnuti i na pojavu bifacijalnog orua sa hrptom u
srednjoj Evropi, koja jo uvek nije dovoljno rasvetljena. Sve donedavno, zbog
velike prostorne i vremenske distance, nije mogla da se uspostavi direktna veza
69
Duan Mihailovi
izmeu jabrudijenskih industrija sa bifasima i znatno poznijih mikokijenskih

industrija u srednjoj Evropi (Bosinski 1967; Richter 2000). Meutim, poto se
pokazalo da je u Balanici prisutan protoarantijen jabrudijenskog tipa, ta opcija
vie nije toliko nemogua. Budui da se arantijenski elementi u junoj Panoniji
javljaju u interglacijalnim industrijama i da su bifacijalne postruke sa hrptom sa
Petrovaradinske tvrave zapravo okresane na masivnim asimetrinim odbicima
arantijenskog tipa (ija je platforma iskoriena za izradu hrpta), nije iskljueno
da je itav koncept u jednom momentu bio prihvaen od srednjoevropskih populacija, da bi svoj speciian izraz dobio tek u MIS 3. U tom kontekstu, moda ne
treba da udi to je u mikokijenu dominantan upravo kina metod u okresivanju
(Richter 2000).
Neizdiferencirane industrije tipinog, nazupanog i mikromusterijena
Kada je re o nalazitima koja bi mogla da se opredele u MIS 4 i pozniji
period, mora se naalost konstatovati da starost mnogih lokaliteta u Srbiji jo
uvek nije poznata (Smoluka peina, Mea dupka, Miluinaka peina), dok se
neke industrije u kasni srednji paleolit mogu opredeliti samo na osnovu stratigrafskog poloaja (Peina iznad Trajanove table, Baranica) i mikrofaune (Hadi
Prodanova peina). Pozni datum za srednjopaleolitske industrije (3840 hiljada
godina) potvren je samo za sloj 3 u Peturini (Blackwell et al. 2014) i gornji
musterijenski sloj u alitrenoj peini (Mihailovi, B. 2013). U Crnoj Gori, starost
od oko 41 hiljade godina dobijena je samo za sloj XII u Crvenoj stijeni (Vogel,
Waterbolk 1972), dok je relativno pozni datum za gornje slojeve Bioa izveden
na osnovu stratigrafskog poloaja i opteg karaktera industrije (Derevjanko et al.
2012b).
Novija istraivanja u Srbiji su pruila vie informacija o ranom nego o
kasnom srednjem paleolitu, budui da je na svim pomenutim nalazitima prikupljeno veoma malo artefakata, koji ne omoguavaju precizno, ve samo okvirno
opredeljenje industrija. Veina je generalno opredeljena u musterijen.
Preliminarni podaci pokazuju da se na veini nalazita javljaju sirovine iz
najblieg okruenja, koje su uglavnom nabavljane usputnim snabdevanjem, da bi
bile iskoriene u samom stanitu. O epizodnom karakteru naseljavanja svedoi
i injenica da je u mnogim stanitima evidentirano svega nekoliko artefakata, a
da su u nekima od njih (na primer, u sloju 5a Hadi Prodanove peine) naeni
gotovo iskljuivo kvarcni artefakti.
Na veini nalazita iz kasnog srednjeg paleolita potvrena su levalua jezgra i odbici okresani uglavnom centripetalnim i preferencijalnim metodom, o
70
emu svedoe i brojni odbici tipa clat dbordant i pseudolevalua iljci. Metod
okresivanja serije izduenih odbitaka (recurrent) potvren je, meutim, u alitrenoj peini, Peturini i (u sasvim speciinoj formi) u Crvenoj stijeni, dok su
proizvodi okresivanja dobijeni primenom diskoidnog metoda evidentirani na veini nalazita. U Crvenoj stijeni i Biou naena su i jezgra koja se, uslovno reeno, mogu vezati za gornjopaleolitsku tehniku okresivanja, s tim to su u Crvenoj
stijeni seiva okresivana sa malih pljosnatih jezgara koja ne sadre tragove pripreme, dok su u Biou registrovana volumetrijska jezgra za okresivanje lamela.
Njihovo prisustvo moda je vie posledica nastojanja da se jezgra maksimalno
iskoriste nego namere da se seiva i lamele dobiju kao inalni proizvod.
Strukturu skupova orua nije zahvalno komentarisati s obzirom na to da
veina sadri mali broj artefakata. Upadljivo je, meutim, da postruke vie nisu
toliko brojne (ta tendencija se najbolje prati u Crvenoj stijeni) i da nazupano i
jamiasto orue, retuirani odbici i ostale alatke iz kategorije supstrata (Laplace 1964) vremenom preovlauju, kao i da su na nalazitima u Crnoj Gori veoma zastupljene strugalice. Musterijenski iljci su potvreni na veini nalazita.
Meu postrukama dominiraju lateralno retuirani primerci, dok su postruke
tipa kina gotovo odsutne.
Na osnovu zastupljenosti nazupanih artefakata i malih dimenzija orua,
jedan broj industrija sa Balkana opredeljen je u nazupani musterijen i mikromusterijen. Ove dve komponente esto se javljaju zajedno (Crvena stijena, Mujina
peina), pa su industrije esto svrstavane as u jedan, as u drugi facijes (
1975; Karavani et al. 2008). Oba aspekta su, meutim, veoma podlona subjektivnoj proceni (zbog nepostojanja jasnih kriterijuma za njihovo razlikovanje),
budui da nazupani retu na alatkama iz veine skupova (ukljuujui Peturinu)
najee nije karakteristian, ve je verovatno nastao usled upotrebe (ili delovanja postdepozicionih faktora), dok je smanjivanje dimenzija artefakata, bar kada
je Crvena stijena u pitanju, samo prividno. Na primer, u gornjim slojevima ovog
lokaliteta (XVIIIXII) ne uoava se nikakav trend mikrolitizacije neretuiranih
odbitaka, ija duina varira (ako zanemarimo neto manje, odnosno vee vrednosti za slojeve XV i XVII) od 22,4 mm, u sloju XII, do 24,4 mm, u sloju XIV. Sve
to se ne razlikuje mnogo od vrednosti dobijenih za Petrovaradinsku tvravu, gde
prosena duina neretuiranih odbitaka u sloju 2a, u sektoru I (gde je konstatovano najvie nalaza), iznosi samo 25,5 mm (M 2009).
Varljivi karakter nazupanog i mikromusterijena ne dovodi, meutim, u
pitanje injenicu da je re o regionalnim, a u sluaju nazupanog musterijena,
i nadregionalnim fenomenima, koji mogu da se prate na velikom geografskom
71
Duan Mihailovi
prostoru i koji su, u principu, karakteristini za poznu fazu srednjeg paleolita.

Za nazupani musterijen su ponuena razliita objanjenja, od kojih, po naem
sudu, nijedno nije dovoljno ubedljivo (v. pregled miljenja u Thiabut 2010).
Zato se, imajui u vidu varijabilnost industrija ovog tipa, slaemo sa zakljukom
S. Tibo, da postojanje ne jednog nazupanog musterijena, ve vie musterijenskih industrija sa nazupanim artefaktima umnogome oteava razumevanje ovog
tehnolokog fenomena (ibid.).
Prethodni zakljuak, meutim, moemo proiriti na itav Balkan budui da
je u nazupanom musterijenu i mikromusterijenu na ovom prostoru uvek manjevie prisutna levalua tehnologija i da je neizdiferencirani, tzv. nelevaluazijenski
(non-Levallois) facijes tipinog musterijena oigledno predstavljao osnovu za
nadogradnju razliitih tehnolokih opcija (Richter 2000). U poznom srednjem
paleolitu je jedna od opcija oigledno bila izrada nazupanih alatki (odnosno
intenzivna upotreba odbitaka), dok se mikromusterijen odlikuje ekonomisanjem
sa resursima, odnosno nastojanjem da se primenom ad hoc reenja jezgra maksimalno iskoriste.
Ve smo pomenuli da apsolutni datumi i starost koja je na osnovu drugih
pokazatelja procenjena za nalazita na Bliskom istoku, u Anadoliji i jugoistonoj
Evropi ukazuju na temporalni trend u irenju protoarantijena sa Bliskog istoka
ka jugoistonoj Evropi. Na tu mogunost odavno je ukazano (Tensorer 2005),
ali je tek otkriem Balanice popunjena vremenska i prostorna praznina u poznavanju najranijih arantijenskih industrija. Sve to navodi na zakljuak da pojava
arantijenskog kompleksa na dva kraja kontinenta ne predstavlja nezavisnu inovaciju, ve proces koji moe da se vee za migraciona pomeranja i/ili kulturnu
transmisiju sa podruja Bliskog istoka.
Postoji i drugi aspekt irenja arantijena, koji treba imati u vidu. Poslednjih godina se za arantijen vezuje speciian, leksibilan oblik ponaanja, koji
je deinisan kao kina sistem ili kina ponaanje (Hiscock et al. 2009). U njegovoj
osnovi lei potreba da se orue nosi sa sobom i koristi na licu mesta za obavljanje
speciinih delatnosti. U tu svrhu upotrebljavane su kina postruke, ija je debela
radna ivica uestalo otrena, sve do potpune redukcije alatki. Tako shvaen,
kina sistem svedoi o planiranju buduih aktivnosti i, samim tim, o kognitivnim
sposobnostima neandertalaca. S obzirom na to da je veina arantijenskih nala72
zita u jugozapadnoj Francuskoj datovana u vreme zahlaenja u MIS 4, izneto

je miljenje da se taj model ponaanja razvio u vreme glacijala, kada je, usled
neujednaene distribucije resursa, mobilnost zajednica bila na vrhuncu.
Suprotno tim oekivanjima, ostaci iz Balanice svedoe o tome da kina sistem nije praktikovan u glacijalnom, ve u interglacijalnom okruenju, to je
zapravo sluaj i sa Krapinom, Karainom i nalazitima na Bliskom istoku. Stoga
je oigledno da su na pojavu i irenje ovog koncepta uticali drugi razlozi. Oni se,
moda, mogu naslutiti ako se ima u vidu injenica da je na protoarantijenskim
i jabrudijenskim nalazitima konstatovana slina fauna. U jabrudijenu Bliskog
istoka praktikovan je sistematski lov na srednjekrupnu faunu, pre svega na jelena lopatara, i strvinarenje veih ivotinja, kao to su nosorog i divlje govee
(Horwitz, Monchot 2007; Stiner et al. 2010). Slian nain snabdevanja potvren
je i u Karainu, gde je konstatovan lov na ovikaprine i cervide (Otte et al. 1998),
pa i u Balanici, gde u fauni preovlauju jelen i kozorog (Roksandi et al. 2011).
Stoga smatramo da pojavu kina sistema treba dovesti u vezu sa poecima eksploatacije resursa u brdsko-planinskoj zoni, koja predstavlja jedan od najvanijih
vidova srednjopaleolitskog ponaanja. Lov u tom okruenju i nepredvidljivost
ulova takoe su zahtevali planiranje aktivnosti i noenje alatki sa sobom.
irenje kina sistema ka centralnom Balkanu moglo je da nastupi u nekom
od interglacijala, kada je dolo do ekspanzije zajednica ka severozapadu, pa ak
i tokom glacijala, budui da se ova teritorija nalazila na rubu stalno naseljenog
prostora (CADE). Zanimljivo je da su sva nalazita locirana u niskom pobru du
severne i istone obale istonog Mediterana, u kome je bila zastupljena srednjekrupna fauna koja pripada paleoarktikoj bioprovinciji. Zato nije iskljueno da
se ova tehnologija irila du pojasa u kome danas vlada submediteranska klima.
U glacijalnim uslovima (tokom MIS 6), napredovanje ovog tehno-ekonomskog
modela ka severu i zapadu bilo je usporeno, dok su u poslednjem interglacijalu
svakako postojali uslovi za njegovu ekspanziju. Do iroke primene ovog sistema
dolazi, meutim, tek u MIS 4, kada su neandertalske zajednice poele da ga koriste u potpuno drugaijem, glacijalnom okruenju.
Jo uvek nije jasno ko je bio nosilac ovih promena. Jabrudijenska i aelojabrudijenska nalazita vezuju se za jo uvek neidentiikovane hominine (bliske
modernim ljudima iz Skula i Kafzeha) koji su potvreni u Kesemu, datovanom u
period pre skoro 400 hiljada godina (Hershkovitz et al. 2011); lobanja iz Zutijeha, koja se vezuje za jabrudijen i koja je okvirno datovana u vreme pre 200280
hiljada godina (MIS 78), takoe ne poseduje neandertalske crte (Hublin 2002),
dok se arantijenske industrije u Krapini javljaju sa brojnim ostacima neanderta73
Duan Mihailovi
laca. Stoga se moe pretpostaviti da je u jednom momentu, na nekom mestu dolo do transfera tehnologije izmeu razliitih vrsta hominina. U tom kontekstu,
bie zanimljivo da se vidi ko je bio nosilac protoarantijena u Balanici, ukoliko
se naie na antropoloke ostatke.
Do populacionih pomeranja u suprotnom smeru moglo je da doe u MIS 6
ili u neto ranijem periodu, kada je Balkan predstavljao moda i jedini koridor ka
Bliskom istoku. Nalazi hajdelbergenzisa iz Petralone i Apidime ukazuju na to da
su se moda dogodila jo tokom MIS 9. Kada je re o poznijem periodu, mnogi
autori se slau da je u jednom momentu dolo do ekspanzije neandertalaca ka
istoku, budui da se na Bliskom istoku oni javljaju znatno kasnije nego u zapadnoj Evropi. Najpre se smatralo da se to pomeranje dogodilo tokom MIS 4 (Bar
Yosef 1988), a kasnije je opredeljeno ili u MIS 5e, kada su neandertalci mogli da
prodru sve do Urala (Hublin 2002), ili u MIS 6, kada je, po nekim autorima (Kozowski 2002), dolo do irenja musterijena tipa Crvena stijena. U svakom sluaju, ako se pojava srednjeg paleolita na Bliskom i Srednjem istoku uopte moe
vezati za ekspanziju neandertalaca, onda je ona ostvarena verovatno poetkom
MIS 6, kada se na Bliskom istoku javljaju prve srednjopaleolitske industrije.
Bez obzira na povoljan geografski poloaj Balkanskog poluostrva i pretpostavke da se umska vegetacija na ovom prostoru zadrala u oblastima sa vlanijom klimom, ostaci iz Crvene stijene ukazuju na to da je u tim periodima intenzitet naseljavanja opao. Jo nije poznato da li je to posledica smanjenja populacije ili pomeranja areala rasprostiranja neandertalskih zajednica ka priobalnom
pojasu. Na istom lokalitetu, a i na ostalim nalazitima u srednjoj i jugoistonoj
Evropi, postoje svedoanstva koja ukazuju na to da je tokom MIS 5 itava ova
teritorija bila gusto naseljena i da je brdsko-planinska zona, kojoj u krajnjoj liniji
pripada i Crvena stijena (a tu su i Hadi Prodanova i, moda, Smoluka peina),
bila intenzivno eksploatisana.
Do znatnih promena u naseljenosti Poluostrva verovatno dolazi tokom
MIS 4 (pre 7258 hiljada godina), kada je intenzitet naseljavanja u Crvenoj stijeni ponovo opao. Smatra se da je poetkom ovog glacijala dolo do depopulacije
veeg dela Evrope i da je mogua vulkanska zima, koja je nastupila nakon erupcije vulkana Tobe pre 71 hiljadu godina, mogla da doprinese optem pogoranju
situacije (Ambrose 2003). Pretpostavlja se da su u to vreme ljudske zajednice
naseljavale samo june delove Evrope i da celokupna svetska populacija nije
brojala vie od 20.000 ljudi (Richter 2000).
U MIS 3 su na Balkanu ponovo zavladali povoljni klimatski uslovi. U
materijalnoj kulturi nastupaju promene koje, istina, nisu toliko vidljive kao u
74
srednjoj Evropi, gde dolazi do ekspanzije mikokijena, a kasnije i industrija sa

listolikim iljcima. Gubitak drutvene memorije, izazvan depopulacijom regiona tokom MIS 4, na Balkanu je mogao da dovede do diskontinuiteta u kulturi i
pojave osiromaene tehnologije, koja se manifestuje u neizdiferenciranom musterijenu. Ipak, to je malo verovatno, pa smo vie skloni da pojavu nazupanog
musterijena i mikromusterijena veemo za ekoloke promene, kao i za promene
u sistemu naseljavanja i nainu snabdevanja resursima. Ekonomisanje sa resursima, koje se uoava u tehnologiji, moda svedoi o intenziikaciji u obavljanju
razliitih aktivnosti, o smanjenju mobilnosti, duem zadravanju u stanitima i/
ili o demografskom rastu. Naalost, ni za ta od navedenog, osim moda kada je
Bioe u pitanju (a ni za taj lokalitet nemamo datum), u ovom momentu ne postoje
potvrde.
75
GORNJI PALEOLIT
Prema dosadanjim saznanjima, anatomski moderni ljudi (Homo sapiens
sapiens) se pojavljuju u subsaharskoj Africi pre gotovo 200 hiljada godina, kratko naseljavaju Bliski istok pre 90100 hiljada godina (Condemi 1999), a tek pre
40 hiljada godina kolonizuju Evropu. Kulturni razvoj je iao neto drugaijim tokom. Najstarija svedoanstva o modernom ponaanju (McBrearty, Brooks 2000;
dErrico et al. 2003) potiu iz srednjeg kamenog doba Afrike (ekvivalentnom
srednjem paleolitu Evrope), iz perioda pre 12070 hiljada godina (dErrico,
Stringer 2011), pre 7045/40 hiljada godina se znatno proreuju, a ponovo se
javljaju pre oko 45 hiljada godina, kada se u Evropi i Aziji formiraju prve gornjopaleolitske kulture. Do prave kreativne eksplozije dolazi tek pre 35 hiljada
godina, kada u Evropi nastaju slikana i predmetna umetnost, tipoloki izdiferencirane kamene i kotane alatke, i prva ubedljiva svedoanstva o kulturnoj regionalizaciji i kulturnoj i drutvenoj sloenosti. Postavljaju se zato pitanja: da li je
poetni razvoj kulturne kompleksnosti bio ogranien samo na Afriku, zato je
Evropa naseljena znatno kasnije i zato je anatomski modernim ljudima trebalo
jo najmanje pet hiljada godina da u punoj meri ispolje svoje kognitivne sposobnosti i kreativni potencijal.
Najstarija gornjopaleolitska nalazita u jugoistonoj Evropi potiu iz perioda pre 4036 hiljada godina, a potvrena su u peinama Klisura u Grkoj i Bao
Kiro, Temnata dupka i Kozarnika u Bugarskoj. U Rumuniji su naeni najstariji
ostaci modernih ljudi u Evropi (Petera ku Oae), datovani u vreme pre 35 hiljada godina (Trinkaus et al. 2003), a nedavno je potvrena i peinska umetnost
(Kolibaja), stara 3033 hiljade godina (Ghemi et al. 2011). Geografski poloaj
i starost veine nalazita ukazuju na to da su se moderni ljudi ka srednjoj i zapadnoj Evropi proirili sa istoka i da su se kretali tzv. podunavskim koridorom
(Conard, Bolus 2003). S druge strane, u jugoistonoj Evropi su otkriveni i veoma
pozni ostaci neandertalaca (Vindija), kao i industrije prelaznog tipa (Temnata,
77
Duan Mihailovi
Bao Kiro), iji su nosioci verovatno bili neandertalci, to ukazuje na dugotrajnu

koegzistenciju predstavnika ove vrste i anatomski modernih ljudi. To otvara mogunost za prouavanje drutenih i kulturnih interakcija izmeu ove dve populacije i, u krajnjoj liniji, uzroka koji su doveli do izumiranja neandertalaca.
Balkan je vaan i za razumevanje narednog perioda, koji se ponekad oznaava kao zlatno doba evropskog gornjeg paleolita. U to vreme nastaju tipoloki i strukturalno izdiferencirane industrije poznog orinjasijena i gravetijena,
peinsko slikarstvo se u zapadnoj Evropi pribliava vrhuncu, dok se u gravetijenu srednje i istone Evrope formiraju naselja sa stanitima, grobovima i antropomorfnim igurinama (tzv. Venerama). Razvoj gravetijena u srednjoj Evropi
prekinulo je poslednje pleistocensko zahlaenje, pa se postavlja pitanje da li su
se nosioci ove kulture tada pomerili prema jugu i da li je Balkan predstavljao
refugijum za ljudske zajednice tokom maksimuma poslednjeg glacijala.
Poseban znaaj Balkan ima za sagledavanje pojava u periodu nakon poslednjeg zahlaenja. Brojna svedoanstva sa epigravetijenskih nalazita u Italiji,
Hrvatskoj, Crnoj Gori i Grkoj pokazuju da je tada dolo da mikrolitizacije industrija, kao i do intenziikacije u snabdevanju alternativnim resursima. Te pojave su na Bliskom istoku direktno dovele do sedentarizacije i pojave neolita,
dok su na Balkanu prethodile kulturnim i ekonomskim promenama u mezolitu
erdapa i jadransko-jonske zone. Postoje razliita miljenja o tome koji faktori
su uticali na proces kulturne, drutvene i ekonomske transformacije u Anadoliji
i na Bliskom istoku. O situaciji na Balkanu se, meutim, do sada nije mnogo
raspravljalo.
Kraj gornjeg pleistocena, odnosno vreme pre 5811/10 hiljada godina,
obeleila je izrazita klimatska nestabilnost. Ovaj period obuhvata tzv. interpleniglacijal, koji odgovara izotopskom stadijumu 3 (pre 5828 hiljada godina), pleniglacijal, odnosno maksimum poslednjeg glacijala, i pozni glacijal (pre 2810
hiljada godina).
Po tradicionalnoj podeli, izvedenoj na osnovu prouavanja polena sa lokaliteta u Francuskoj (Grand Pile, Eet), Italiji (Montiio) i Grkoj (Filipi), srednji
glacijal ili interpleniglacijal se sastoji od vie toplih i hladnih oscilacija, od kojih
su posle 40. milenijuma najvaniji interstadijali hengelo (pre 3936 hiljada godina), arsi/denekamp (pre 3230 hiljada godina) i tilfrid B (pre 2829 hiljada
78
godina) (Djindjian et al. 1999). Pleniglacijal je zapoeo nakon oscilacije tursak

(pre 2624 hiljade godina), a zahlaenje su prekinule samo oscilacije lasko (pre
1920 hiljada godina) i loeri (pre 1718 hiljada godina). Diskontinuirano otopljavanje u poznom glacijalu zapoelo je oscilacijom beling (pre 13,512 hiljada
godina), a nakon zahlaenja u drijasu II i otopljenja u oscilaciji alered, okonano
je naglim zahlaenjem u mlaem drijasu (pre 1210,8 hiljada godina). Tom periodu usledilo je naglo klimatsko poboljanje u holocenu.
Podela izvedena na osnovu kopnenih naslaga dopunjena je tokom poslednjih dvadesetak godina podacima koji su dobijeni prouavanjem marinskih depozita (morenskog materijala na dnu severnog Atlantika koji su deponovali ledeni
bregovi) i naslaga leda na Grenlandu. Na taj nain je omoguen uvid u klimatske
promene na milenijumskoj skali, pa je period koji nas zanima obeleila serija
tzv. dansgard-eger ciklusa, u kojima su se grenlandski interstadijali smenjivali
sa grenlandskim (ili hajnrih) stadijalima (Andersen et al. 2006; Abrantes et al.
2012).
Tople oscilacije u MIS 3 bile su slinog intenziteta, a najbolje ih prikazuje situacija u interstadijalu hengelo (pre 3639 hiljada godina). U to vreme su
na Mediteranu, u regijama sa dovoljno vlage, bile rairene listopadne hrastove
ume. Na Bliskom istoku, u polupustinjskom okruenju, mestimino se razvila
zimzelena vegetacija (Andel, Tzedakis 1996).
Poetkom kasne faze poslednjeg glacijala (MIS 2) vladala je hladna, ali
jo uvek vlana klima. Usledilo je proreivanje uma i irenje stepe, koje je bilo
prekinuto u klimatskoj epizodi tursak. Izmeu oscilacija lori i lasko zahlaenje
je bilo na vrhuncu. Nivo Jadranskog mora tada je bio nii za 120 m, a itavo
podruje severnog Jadrana postalo je nizija. Vegetacija je u jadranskoj zoni bila
stepska, a umska se zadrala samo u dolinama, kotlinama i na planinama na
nadmorskoj visini izmeu 400 i 500 m. Od drvea je bio zastupljen samo bor
(Pinus silvestris, Pinus cembra) (ercelj 1979). Hladna stepa sa proreenom etinarskom vegetacijom (bor, smra) bila je rasprostranjena ne samo u planinskim
oblastima Balkana (Willis 1994) ve i u Panonskoj niziji ( 1986).
Do osetnog poboljanja klime dolo je u interstadijalu lasko. Na obali Jadrana pojavljuje se umska vegetacija u kojoj preovlauje bor, ali i neke termoilne vrste (Tilia, Fagus, Corylus). Sline promene zabeleene su i u Panonskoj niziji. Analize polena sa podruja jezera Balaton pokazale su da su u ovom periodu
umske vrste bile zastupljene sa 40%, iako je jo uvek bilo i hladnodobnih vrsta
(Pinus silvestris, Pinus cembra, Picea-Larix, Betula, Salix). umska vegetacija
je bila razvijena i u erdapu, dok je polen lipe, jasena i bukve konstatovan i u do79
Duan Mihailovi
njim horizontima paleolitskog lokaliteta Kadar u severnoj Bosni (Montet-White,

Kozowski 1983).
Nakon interstadijala lasko dolazi do novog, ne toliko izrazitog zahlaenja
i obeumljavanja, a za njim sledi period diskontinuiranog otopljavanja, koji pripada tzv. poznom glacijalu. Vegetacija na istonoj obali Jadrana iz tog vremena
malo je poznata. Neki autori (ibid.) smatraju da je mogla da bude umska (naroito u oscilacijama sa vlanijom klimom), sa borom koji dominira. U polenskim
dijagramima iz Panonije, umske vrste su zastupljene sa manje od 20%, sa brezom, vrbom i borom. Vegetacija park-stepe preovlauje i na centralnom Balkanu. Od drvea se javljaju bor i jela, a katkad i brest (Ulmus) i leska (Corylus).
Sl. 20. Gornjopaleolitska nalazita na Balkanu: andalja II (1), Veanska i Pupiina peina (2),
Nugljanska peina (3), Ovja jama, Jama v lozi (4), Mokrika jama (5), Potoka zjalka (6), Vindija (7),
Kopaina peina (8), Vela spila na Koruuli (9), Kadar (10), alitrena peina (11), Hadi Prodanova
peina (12), Badanj (13), Crvena stijena (14), Vrbika peina (15), Maliina stijena (16), Medena stijena
(17), Trebaki kr (18), Koava (19), RomanetiDumbravica (20), Tinkova (21), CrvenkaAt (22),
Petera ku Oae (23), Peina iznad Trajanove table (24), Velika peina (25), Kozarnika (26), Baranica
(27), Donja peina (28), Peturina (29), Temnata dupka (30), Bao Kiro (31), Klidi, Megalakos, Boila
(3234), Asprohaliko (35), Kastrica (36), Kefalari (37), Klisura (38), Frankti (39), Lakonis (40)
80
Nalazita
U Srbiji je gornji paleolit znatno manje istraen nego srednji, pa su sve
donedavno bila poznata samo nalazita Crvenka, At i Balata u okolini Vrca,
alitrena peina kod Mionice, Mirilovska peina kod uprije i Baranica kod
Knjaevca (sl. 20). To je uglavnom posledica injenice da su sistematska rekognosciranja lokaliteta iz ovog perioda zapoeta tek pre nekoliko godina. Gornjopaleolitska nalazita su tada otkrivena u Podunavlju (Peina iznad Trajanove table) i u slivu Mlave (Velika peina), Niave (Peturina, Donja peina) i Zapadne
Morave (Hadi Prodanova peina). Sve u svemu, rani gornji paleolit je do sada
pouzdano potvren oko Vrca, u alitrenoj peini, Peini iznad Trajanove table,
Baranici i u Donjoj peini, a kasni gornji paleolit (gravetijen i epigravetijen) u
alitrenoj, Velikoj, Mirilovskoj i Hadi Prodanovoj peini. Nalazita iz gornjeg
paleolita otkrivena su nedavno i u slivu Resave (Orlovaa, Bukovac).
U Crnoj Gori je situacija neto drugaija. Tu su bogata gornjopaleolitska
nalazita poznata od ranije, a meu njima se izdvajaju Maliina i Medena stijena
u kanjonu ehotine i Crvena stijena u dolini Trebinjice. Na njima je potvrena
duga epigravetijenska sekvenca, dok o zastupljenosti slojeva iz rane i srednje
faze gornjeg paleolita (orinjasijen, gravetijen) jo uvek nema sigurnih dokaza.
U pregledu koji sledi predstaviemo samo homogene kolekcije i lokalitete
na kojima su gornjopaleolitski artefakti naeni u sigurnom stratigrafskom kontekstu. Iz njega e biti izuzeta i novootkrivena nalazita u slivu Resave, poto
preliminarni izvetaj o istraivanjima jo uvek nije objavljen.
Vojvodina
Nalazita u okolini Vrca:
Crvenka, At i Balata
Paleolitska nalazita Crvenka i At nalaze se
na jugoistonom obodu
grede At, koja razdvaja
Vraku i Alibunarsku depresiju ( 1985).
Gredu sainjavaju slojevi
lesa akumulirani preko
Sl. 21. Lesni profili na Crvenki
81
Duan Mihailovi
naslaga peska, koje sadre arheoloke nalaze (sl. 21a, b). Rastko Raajski, kustos Narodnog muzeja u Vrcu, je otkupom sakupio vie hiljada artefakata sa
ove dve lokacije i za svaki pojedinani nalaz zabeleio je stratigrafski kontekst.
Na kraju se pokazalo da je naslojavanje peskovitih sedimenata na obe lokacije bilo ujednaeno i da se
na njima javljaju isti slojevi. Najvei broj nalaza
prikupljen je iz srednjih i
donjih nivoa sa peskom,
ija dubina, zavisno od
lokacije, varira izmeu 4
m i 8,30 m. U tim slojevima artefakti su naeni i
prilikom sondanih iskopavanja na Atu (Radovanovi 1986a), kao i tokom
novijih istraivanja, iji
rezultati tek treba da budu
objavljeni.
Poetkom 90-ih godina 20. veka obavljena
je detaljna analiza materijala, koja je pokazala da
se u srednjim slojevima
Crvenke i Ata javljaju homogeni skupovi artefakata, koji se u celini mogu
opredeliti u orinjasijen
( 1992). Na
Sl. 21b. Poloaj i stratigrafija paleolitskih
veini nalaza nisu uoeni
lokaliteta Crvenka i At
tragovi vodene abrazije,
to znai da nisu transportovani sa velike udaljenosti. Sudei po koliini nalaza,
distribuciji nalazita i strukturi skupova, ini se tavie da je itav potes od Crvenke do Ata bio intenzivno naseljavan i da se pre moe govoriti o nizu manjih,
nego o jednom veem naselju.
Za izradu artefakata korieni su reni obluci, prikupljani na obalama vodotokova koji se slivaju sa Karpata (ukljuujui Neru), dok su kvarcni obluci
82
verovatno nabavljani u podnoju Vrakih planina. U strukturi industrije (tabela

2a), jezgra su zastupljena u veoma malom procentu (manje od 2% u svim slojevima), neretuirani artefakti sa 6580%, a orue sa najvie 30%. Preovlauju
konina, prizmatina i dletasta jezgra manjih dimenzija, odbaena u razvijenoj
fazi eksploatacije, a prisutna su i jednoplatformna jezgra neto veih dimenzija,
konina jezgra za okresivanje mikrolamela, kao i vei broj unastih strugaa i
dleta, koji se takoe mogu svrstati u jezgra.
sloj
No
%
No
seiva
%
No
odbici
%
rejuv. No
odbici %
No
otpaci
%
No
orue
%
No
ukupno
%
jezgra
Crvenka
3
4
5
0
1
4
0,0
1,2
1,1
27
20
73
30,0 24,1 20,0
41
38
157
45,5 45,8 43,0
5
6
12
5,5
7,2
3,3
1
0
13
1,1
0,0
3,6
16
18
106
17,8 21,7 29,0
90
83
365
99,9 100,0 100,0
6
3
1,2
48
18,5
116
44,8
9
3,5
6
2,3
77
29,7
259
100,0
8 ukupno
0
8
0,0
1,0
4
172
25,0 21,1
6
358
37,5 44,0
1
33
6,2
4,1
0
20
0,0
2,5
5
222
31,2 27,3
16
813
99,9 100,0
sloj
3
0
0,0
4
26,7
5
33,3
0
0,0
0
0,0
6
40,0
15
100,0
4
0
0,0
4
23,5
6
35,3
1
5,9
0
0,0
6
35,3
17
100,0
At
5
2
1,3
45
30,0
55
36,7
11
7,3
3
2,0
34
22,7
150
100,0
Crv.-At
6
ukupno
4
6
14
2,0
1,6
1,2
49
102
274
24,5
26,7
22,9
71
137
495
35,5
35,9
41,4
17
29
62
8,5
7,6
5,2
6
9
29
3,0
2,3
2,4
53
99
321
26,5
25,9
26,9
200
382
1195
100,0 100,0 100,0
Tabela 2a. Struktura osnovnih kategorija artefakata sa Crvenke i Ata
Meu proizvodima okresivanja, zastupljenost kortikalnih primeraka nije

velika (osim na Atu), a kortikalna platforma na odbicima je jo rea, to ukazuje
na to da je platforma jezgara esto podmlaivana. Preovlauju seiva srednjih
dimenzija (2,55 cm), a evidentirani su i primerci dui od 5 cm, naroito kod orua. Vei komadi su naeni samo u donjim slojevima, a manji (do 2,5 cm duine)
samo u krupnom pesku, u sredinjem delu sekvence. Lamele su konstatovane u
malom broju, to je i razumljivo s obzirom na nain formiranja kolekcije. Meu
njima je potvrena samo jedna lamela difur, neto veih dimenzija.
U generalnoj strukturi orua preovlauju strugai (3040%), a zatim slede
retuirana seiva i dleta (tabela 2b; sl. 22). Retuirana seiva su neto brojnija u
donjim nego u srednjim slojevima. Dleta su ea od retuiranih seiva na Atu,
dok je na Crvenki situacija obrnuta. Varijabilnost u okviru ove tri kategorije orua je veoma naglaena. Za At su karakteristina diedarska dleta i unasti i njukasti strugai na odbicima, a za Crvenku razliite varijante dleta na retuiranom
prelomu, orinjasijenska seiva, strugai na seivima i seiva podvezanog tipa.
83
Duan Mihailovi
Na Crvenki je naen i jedan polustrmo retuirani segment. Srednjopaleolitski

elementi su znatno zastupljeniji na Atu, a javljaju se u skupovima artefakata iz
donjih slojeva.
sloj
No
%
No
strugai
%
No
retu. seiva
%
No
postruke
%
or. sa retu. No
prelomom %
No
probojci
%
No
strugalice
%
No
retu. odbici
%
nazupano No
orue
%
jamiasto No
orue
%
komadi sa
No
povrinskim
%
retuem
oljuteni No
komadi
%
kombinovano No
orue
%
fragmenti No
orua
%
No
ukupno
%
dleta
Crvenka
4
5
1
10
5,5 9,4
8
36
44,4 34,0
4
14
22,2 13,2
1
5
5,5 4,7
0
1
0,0 0,9
0
5
0,0 4,7
0
1
0,0 0,9
1
1
14
6,2 5,5 13,2
3
1
7
18,7 5,5 6,6
0
1
2
0,0 5,5 1,9
6
9
11,7
23
29,9
19
24,7
4
5,2
0
0,0
1
1,3
0
0,0
7
9,1
2
2,6
10
13,0
8 ukupno
0
20
9,0
2
72
32,4
45
2
20,3
10
0
4,5
2
1
0,9
6
0
2,7
1
0
0,4
23
0
10,4
13
0
5,8
13
0
5,8
0
0,0
0
0,0
2
1,9
0
0,0
3
18,7
0
0,0
0
0,0
16
99,8
1
5,5
0
0,0
0
0,0
18
99,6
5
1
4,7 1,3
2
0
1,9 0,0
2
1
1,9 1,3
106 77
99,0 100,1
3
0
0,0
3
18,7
6
37,5
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0
0
0
5
2
0,9
10
4,5
2
0,9
3
1,3
222
99,8
sloj
At
C0A
5
6 ukupno
4
10
14
34
11,8 18,9 14,1 10,6
12
27
44
116
35,3 50,9 44,4 36,1
3
8
16
61
8,8 15,1 16,2 19,0
1
4
5
15
2,9 7,5
5,0
4,7
1
1
3
0
1,0
0,9
2,9
1
1
7
0
2,9
1,0
2,2
1
0
0
0,3
3
1
6
29
8,8 1,9
6,1
9,0
1
1
14
0
1,9
1,0
4,4
4
4
17
0
11,8
4,0
5,3
4
11,8
0
6
2
3,8
1
0
2,9
34
53
6
99,9 100,0
0
2
0,6
4
4,0
2
2,0
1
1,0
99
99,8
14
4,4
4
1,2
4
1,2
321
99,9
Tabela 2b. Struktura orua sa Crvenke i Ata
Na oblinjem lokalitetu Balata, gde su prikupljena 173 artefakta

(M 1992b), srednjopaleolitski elementi su jo naglaeniji (naeno je
jedno levalua jezgro i pet tipinih levalua odbitaka). U svim drugim elementima,
meutim, skup ima gornjopaleolitski karakter. Konstatovana su tipina gornjopaleolitska jezgra, seiva i rejuvenacioni odbici, kao i lepezasti, unasti i njukasti
strugai, nalik onima sa Crvenke i Ata.
84
Sl. 22. Orinjasijenski artefakti sa Crvenke i Ata
85
Duan Mihailovi
Podruje erdapa i sliv Timoka

Peina iznad Trajanove table
U Peini iznad Trajanove table, u sloju 207, konstatovani su ostaci vatrita
i brojne ivotinjske kosti, najvie kozoroga (Capra ibex) i razliitih vrsta mesodera (peinski lav, peinska hijena, peinski i mrki medved, vuk, ris, lisica),
ali i ostaci jesetre. Naeni su struga na bilateralno retuiranom debelom seivu,
malo seivo i fragment marginalno retuirane lamele. Sloj je datovan u irok vremenski raspon izmeu 30.000 i 36.000 14C BP (41.30034.500 cal BP), s tim to
je za kosti sa vidljivim tragovima ureza od alatki ustanovljena starost od 34.200
550 14C BP i 33.450 500 14C BP (Bori et al. 2012).
Baranica
U oblinjoj Baranici, lociranoj na desnoj obali Trgovikog Timoka, potvrena je slina situacija. U sloju 4a/4b, datovanom u 35.780 320 14C BP, naena
su dva vea i tri manja odbitka, zatim tri seiva (ukljuujui i fragment rejuvenacionog seiva), struga na retuiranom debelom seivu i atipian unasti struga
na masivnom retuiranom odbitku. U sloju 2, datovanom u 23.520 110 14C BP,
konstatovana su samo tri artefakta: lateralno retuirana postruka, neretuirano
seivo i lamela. Razliite sirovine od kojih su napravljeni artefakti i injenica da
je orue u peinu doneto u gotovoj formi svedoe o tome da je peina koriena
kao tranzitna stanica. Kosti mesodera (naroito hijene) naene su u velikom
broju, a prikupljene su i kosti nosoroga (Coelodonta antiquitatis), bovida (Bos/
Bison), cervida (Cervus elaphus, Megaloceros), kaprina (Capra ibex, Rupicapra
rupicapra), ekvida (Equus ferus, Equus hydruntinus) i peinskog lava (Panthera spelaea) ( 1997; Dimirijevi 2011). Analiza mikrofaune je
pokazala da u sloju 2 preovlauju ostaci hladnodobnih, stepskih vrsta glodara
(Bogievi et al. 2011).
Poniavlje
Donja peina
U Sievakoj klisuri, blizu Ostrovice, nedavno je otkrivena peina, privremeno oznaena kao Donja peina, koja bi mogla da odgovara za sada neidentiikovanoj Velikoj Vranovici, koju pominju Jovanovi (1891) i
ujovi ( 1893). Na ulazu u peinu otvorena je sonda dimenzija 2 x 2
86
m, u kojoj je konstatovan pleistocenski sloj sa veim brojem okresanih artefakata

(Kuhn et al. in press). Preovlauju neretuirana seiva i lamele (43 primerka),
dok su meu retuiranim alatkama potvreni struga, struga-ubada i seivo sa
retuiranim prelomom. Na veini lamela uoen je uvrnut (twisted) proil, kakav
su imala samo etiri seiva. U sloju je naeno svega nekoliko loe ouvanih fragmenata kostiju.
Peturina
U sloju 2 Peturine je do 2011. godine prikupljeno stotinak okresanih artefakata (, 2012). Jezgra nisu naena, a seiva su po
broju gotovo izjednaena sa odbicima. Alatke su zastupljene sa oko 30%, to
ukazuje na privremeno naseljavanje. Veina artefakata je napravljena od kalcedona i kvalitetnog kremena be i smee boje. Meu retuiranim artefaktima
preovlauje orue sa hrptom: mikrolamele sa pravim hrptom, fragmenti orua
sa hrptom i mikrolitski bilateralno retuiran iljak. Manje su zastupljena retuirana seiva, zatim retuirani odbici, orue sa retuiranim prelomom, ubadai i
postruke, dok su dleta, oljuteni komadi, nazupane alatke i kombinovano orue (struga-iljak) predstavljeni sa po jednim primerkom. ivotinjske kosti su
brojne, ali veoma fragmentovane. Identiikovani su ostaci divljeg goveeta (Bos
primigenius), konja (Equus sp.), jelena (Cervus elaphus), kozoroga (Capra ibex)
i vuka (Canis lupus).
Pomoravlje
Velika peina
Velika peina se nalazi desetak metara iznad nivoa Crne reke (pritoke Tisnice) i sastoji se od plitkog ulaznog dela i peinskih kanala u unutranjosti. U
ulaznom delu otvorena je sonda 2,5 x 2 m, u kojoj su slojevi istraeni do dubine
od oko 2 m (Kuhn et al. in press). U pleistocenskim slojevima 2 i 3 naeni su
ostaci pleistocenske faune i okresani artefakti, koji su najbrojniji na nivou vatrita u geolokom sloju 3. Meu alatkama se javljaju neretuirana seiva, lamele i
odbici, retuirano zailjeno seivo, nekoliko strmo retuiranih lamela sa pravim
hrptom i dva gravetijenska iljka. U ostacima faune preovlauju kosti ptica i
malih ivotinja (zeca, kune i glodara), dok se kosti krupnih ivotinja (Bos/Bison,
Capra ibex, Cervus elaphus) javljaju preteno u sloju 3.
87
Duan Mihailovi
Mirilovska peina
Mirilovska peina je locirana nedaleko od naselja Senja, oko 70 m iznad
obale Ravanice. U sondi dimenzija 2 x 6 m ispitano je est geolokih slojeva, od
kojih su gornja tri holocenske starosti. U sloju 6 naeni su proksimalni fragment
neretuiranog seiva, polustrmo retuirana lamela sa pravim hrptom i pljosnati
kotani iljak ( et al. 1997). Pleistocenskoj fauni pripadaju ostaci
peinskog medveda (Ursus spelaeus), divokoze (Rupicapra rupicapra), kozoroga (Capra ibex) i drugih vrsta ivotinja.
Sliv Kolubare
alitrena peina
Ukupna debljina gornjopaleolitskih slojeva (35) u alitrenoj peini nije
vea od 50 cm. U sloju 5, koji je opredeljen u orinjasijen, do sada je prikupljeno
oko 2.000, a u gravetijenskom sloju 4 vie od 10.000 artefakata. U sloju 3, koji
takoe sadri gravetijensku industriju, konstatovano je nekoliko stotina nalaza
(Mihailovi, Mihailovi 2007; Mihailovi, B. 2008; M 2013). Analize okresanih artefakata i ivotinjskih kostiju su u toku, tako da za sada raspolaemo samo preliminarnim informacijama o karakteru industrije iz gravetijenskog i
orinjasijenskog sloja.
U sloju 5, koji je radiometrijski datovan u period pre 31 hiljadu godina,
konstatovana su najmanje dva vatrita, a naene su i perle od ljutura dentalijuma, fragmenti kotanih alatki i grumenje okera. U skupu preovlauju artefakti od
sivog nekvalitetnog kremena iz oblinjih leita, ali su prisutne i alatke od kvalitetnog kremena, koji je verovatno transportovan sa vee udaljenosti. Za industriju su karakteristini unasti strugai i dleta, od kojih bar neki primerci predstavljaju jezgra za mikrolamele. Struktura skupova arefakata iz razliitih sondi
se razlikuje. Artefakti od nekvalitetnih sirovina i jezgra su prisutniji u ulaznom
delu peine, dok se u sondi u unutranjosti peine javljaju i alatke na seivima
neto veih dimenzija.
Sloj 4 je u period pre 2425 hiljada godina datovan sa vie 14C datuma
( 2013). U njemu su, osim okresanih artefakata (sl. 23a, b), naeni fragmenti kotanih alatki, pigmenti i perla od dentalijuma. Ceo sloj, ija
debljina nije vea od desetak centimetara, intenzivno je obojen esticama gari.
Preliminarne analize su pokazale da su za izradu orua koriene razliite vrste
kvalitetnog kremena, ali i magnezit iz oblinjih leita. Javljaju se masivna jed88
Sl. 23a. Gravetijenski artefakti iz alitrene peine
89
Duan Mihailovi
Sl. 23b. Gravetijenski artefakti iz alitrene peine
90
noplatformna jezgra, dvoplatformna prizmatina jezgra, jezgra dletastog tipa i

jezgra za mikrolamele.
Meu dletima su zastupljena dleta na prelomu i diedarska dleta, kao i ugaona i unasta dleta. Kod strugaa se javljaju primerci izraeni na lateralno ili
bilateralno polustrmo retuiranim seivima, njukasti strugai na seivima, strugai na odbicima veim od 25 mm, lepezasti strugai i dvojni strugai. Naena
su i zailjena seiva, lateralno ili bilateralno retuirana uzdignutim retuem. Postruke, probojci, oljuteni komadi, nazupano i jamiasto orue nisu posebno
karakteristini. Veoma su brojni razliiti tipovi kombinovanog orua: strugaiiljci, strugai-dleta i iljci-dleta. Konstatovan je i jedan projektil tipa lechette,
koji je na jednoj ivici retuiran inverznim, a na drugoj naizmeninim polustrmim
retuem. Strmo retuirano orue je veoma brojno i raznovrsno, a naeni su i strmo retuirani iljci neto veih dimenzija, sa retuiranom bazom, kao i lateralno
i bilateralno retuirane lamele i mikrolamele, koje su na vrhu i pri bazi stanjene
plitkim povrinskim retuem. Potvreni su i atipini kolenasti iljci i dvojno orue na prelomu (nalik na pravougaonike), koje je na uim krajevima retuirano
inverznim marginalnim, a na jednoj ili obe ivice polustrmim i dubokim retuem.
Iako jo uvek ne raspolaemo statistikim podacima, ini se da je struktura
skupa artefakata iz sloja 3 veoma drugaija. U njemu nema orua sa dvojnim
retuiranim prelomom i hrptom, ni mnogih drugih tipova orua iz sloja 4. Potvreni su samo obini strmo retuirani iljci i lamele, strugai na malim odbicima
i druge, ne toliko karakteristine alatke. Treba ipak pomenuti da je ovo samo
preliminarni zakljuak i da e ove dve zbirke moi detaljno da se uporede tek po
okonanju analize materijala.
Sliv Zapadne Morave
Hadi Prodanova peina
U jugozapadnoj Srbiji je gornji paleolit potvren samo u Hadi Prodanovoj peini. Na ovom lokalitetu, pri vrhu pleistocenske sekvence (sloj 2), naeni
su malobrojni okresani artefakti. Uz neretuirana seiva i odbitke, konstatovane
su i lamele sa pravim retuiranim hrptom, kao i orue sa retuiranim prelomom i
jedno zailjeno, bilateralno retuirano seivo. U sloju se javljaju ostaci kozoroga
i divokoze, jelena i zeca. Meu mesoderima preovlauju kosti peinskog medveda, a naene su i kosti vuka (Miloevi 2010).
91
Duan Mihailovi
Crna Gora
Maliina stijena
U Maliinoj stijeni, u slojevima 2, 3b1 i 3b2, prikupljeni su brojni nalazi iz
kasnog gornjeg paleolita, sa lamelama sa pravim hrptom, i strugaima i dletima
izraenim na seivima i odbicima ( 1986b) (sl. 24a). U sloju 2 su,
izmeu ostalog, naene lamele sa lunim hrptom, strugai na kratkim seivima i
kolenasta seiva. Sloj 3b1 datovan je u 13.780 140 14C BP (Hedges et al. 1990).
Sl. 24a. Epigravetijenski artefakti iz Maliine stijene: retuirano orue iz slojeva 3b1 (1-16) i
2 (21-33)
92
U gornjopaleolitskim slojevima su konstatovana vatrita i jasno izdiferencirane

zone aktivnosti. Na osnovu prostorne distribucije kostiju i artefakata u junoj
sondi, pretpostavlja se da su se pored centralnog vatrita (na kome se moda i
kuvalo) obavljale razne aktivnosti, a naroito izrada orua ( 1986b,
71). S druge strane, prostor oko vatrita u zapadnoj sondi, gde je zabeleena koncentracija strmo retuiranih artefakata, verovatno je sluio za neke specijalizovane delatnosti. Pored zida potkapine uoena je zona sa odbaenim materijalom
(tzv. toss zone).
Osteoloki materijal u gornjopaleolitskim slojevima je veoma usitnjen,
tako da su naena svega tri fragmenta vea od 5 cm (Bogievi, Dimitrijevi
2004). Identiikovani su samo ostaci kanida (Canis sp.), srndaa (Capreolus capreolus), jelena (Cervus elaphus) i lasice (Mustela nivalis) iz sloja 2, kao i razliitih vrsta ptica i riba, za koje nije jasno da li su lovljene ili su u peinu dospele
kao plen sitnih mesodera.
Medena stijena
Medena stijena se nalazi priblino 1 km uzvodno od Maliine stijene, a
smetena je na desnoj obali ehotine (Mihailovi 1996). Istraena je na povrini
od 54 m2 , do dubine od 4,5 m. U stratigraiji potkapine izdvojeno je est gornjopaleolitskih slojeva. Najvie nalaza prikupljeno je u slojevima VI i V (vie od
4.000 artefakata), dok je u donjim slojevima konstatovano 100350 artefakata
po sloju. U celini posmatrano, poveanje broja artefakata i ivotinjskih kostiju u
gornjim slojevima (u kojima su evidentirana i vatrita) jasno ukazuje na pojaan
intenzitet naseljavanja peine u poznoj fazi.
Struktura skupova artefakata u svim slojevima je priblino ista, pa emo
njihove karakteristike predstaviti zbirno (tabela 3a). Meu sirovinama preovlauje sivi, zeleni i crveni jaspis, nabavljan iz oblinjih leita, dok se artefakti od
kalcedona i neto kvalitetnijeg crvenog jaspisa javljaju samo u donjim slojevima
(X i IX). Jezgra su u svim skupovima zastupljena sa najvie 5%, osim u sloju
X, gde se javljaju sa 11%. Uee neretuiranih seiva varira izmeu 25,9% i
30,2%, odbitaka izmeu 33,6% i 44,1%, a orua izmeu 15,8% i 22,1%. Uoava
se tendencija poveanja prisustva nekvalitetnih sirovina i odbitaka koji su od njih
napravljeni.
Prejezgra su zastupljena u gotovo svim slojevima, a najvie u sloju V.
Uglavnom su amorfna, s tim to su u sloju VI konstatovana i prejezgra sa bilateralnom i laterotransverzalnom preparacijom, a u sloju V facijalno pripremljeni
komadi. Meu jezgrima preovlauju jednoplatformna jezgra za lamele i mikro93
Duan Mihailovi
lamele, a javljaju se i jezgra izmenjene orijentacije, sa dve povrine odbijanja.

Bipolarna jezgra su naena samo u slojevima VIIV, a najbrojnija su u sloju VI.
n.
%
n.
seiva
%
n.
odbici
%
rejuvenacioni n.
odbici
%
n.
otpaci
%
retuirano n.
orue
%
proizvodi n.
sekundarne
%
modiikacije
jezgra
X
(164)
18
11.0
43
26.2
57
34.7
5
3.0
11
6.7
26
15.8
4
2.4
IX
VIII
VII
VI
(96) (244) (221) (1575)
5
8
4
39
5.2
3.3
1.8
2.5
29
408
72 29.5 65 29.4
30.2
25.9
39
694
82 33.6 92 41.6
40.6
44.1
83
3 3.1 12 4.9 12 5.4
5.3
4
37
1 1.0 14 5.7
1.8
2.3
19
307
54 22.1 44 19.9
19.8
19.5
0
0.0
2
0.8
0
0.0
7
0.4
V
(1242)
37
3.0
379
30.5
525
42.3
54
4.3
37
3.0
210
16.9
0
0.0
Tabela 3a. Struktura osnovnih kategorija artefakata iz epigravetijenskih slojeva Medene stijene
Analiza proizvoda okresivanja je pokazala da se seiva veih dimenzija

javljaju samo u donjim slojevima, a mikrolamele (seiva do 2,5 cm duine) samo
u slojevima VI i V. U sloju V su najbrojnije uske lamele i mikrolamele (ija je
duina vie od tri puta vea od irine), koje su meu seivima ukupno zastupljene sa 26,6%. Odbici i seiva sa paralelnim negativima su najbrojniji u donjim
slojevima, dok u gornjim njihovo uee opada. Nasuprot tome, zastupljenost
primeraka sa korteksom raste u gornjim slojevima, a isti je sluaj i sa kortikalnom platformom udara kod odbitaka. Sve to ukazuje na poveanu radioniku
delatnost u poznoj fazi, o emu svedoi i znatno vei broj opiljaka (odbitaka do
15 mm duine).
U strukturi orua iz gornjopaleolitskih slojeva Medene stijene, strugai
gotovo uvek preovlauju, sa 16,729,5% (tabela 3b). U odnosu na njih, dleta su
uglavnom upola manje zastupljena, a procenat njihovog uea kree se u rasponu od 10,4 do 15,4%. Retuirana seiva i jamiasto orue su brojniji u donjim
slojevima, s tim to prisustvo seiva kontinuirano opada: sa 11,5%, u sloju X, na
samo 1,9%, u sloju V. Nasuprot tome, nazupane alatke se uopte ne javljaju u
donjim slojevima, dok su u sloju V zastupljene sa 7,6%.
94
Sl. 24b. Epigravetijenski artefakti iz Medene stijene: retuirano orue iz slojeva

X (2-5), IX (1), VIII (6-11), VI (12-16); V (17-23)
95
Duan Mihailovi
dleta
strugai
retuirana seiva
postruke
retuirani odbici
strugalice
probojci
nazupano orue
jamiasto orue
oljuteni komadi
orue sa retuiranim
prelomom
iljci i lamele sa
hrptom
fragmenti orua sa
hrptom
orue sa retuiranim
prelomom i hrptom
segmenti
trouglovi
trapezi
atipini mikroliti
kombinovano orue
fragmenti orua
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
X
(26)
4
15.4
5
19.2
3
11.5
2
7.7
0
0.0
1
3.8
1
3.8
0
0.0
2
7.7
0
0.0
4
15.4
3
11.5
1
3.8
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
IX
(19)
2
10.5
4
21.0
2
10.5
0
0.0
3
15.8
0
0.0
1
5.3
0
0.0
4
21.0
0
0.0
2
10.5
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
1 5.3
VIII
(54)
6
11.1
9
16.7
4
7.4
0
0.0
4
7.4
0
0.0
0
0.0
2
3.7
7
13.0
1
1.8
6
11.1
10
18.5
2
3.7
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
2
3.7
0
0.0
1
1.8
VII
(44)
6
13.6
13
29.5
3
6.8
1
2.3
0
0.0
2
4.5
3
6.8
0
0.0
2
4.5
0
0.0
3
6.8
2
4.5
3
6.8
1
2.3
1
2.3
0
0.0
0
0.0
1
2.3
0
0.0
3
6.8
VI
(307)
32
10.4
68
22.1
16
5.2
6
1.9
10
3.2
7
2.3
9
2.9
13
4.2
24
7.8
4
1.3
8
2.6
28
9.5
31
10.1
18
5.9
4
1.3
13
4.2
0
0.0
8
2.6
2
0.6
6
1.9
V
(210)
20
9.5
39
18.6
4
1.9
6
2.8
6
2.8
4
1.9
4
1.9
16
7.6
10
4.8
4
1.9
9
4.3
35
21.0
23
10.9
22
10.5
2
0.9
4
1.9
0
0.0
2
0.9
0
0.0
0
0.0
IV
(85)
4
4.7
22
25.9
7
8.2
6
7.0
19
22.3
0
0.0
4
4.7
4
4.7
3
3.5
5
5.9
3
3.5
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
0
0.0
3
3.5
0
0.0
0
0.0
5
5.9
Tabela 3b. Struktura orua iz epigravetijenskih slojeva Medene stijene
U donjim slojevima, procenat uea orua sa strmo retuiranim prelomom je vei nego orua sa hrptom (ukljuujui i orue sa retuiranim prelomom
i hrptom), dok ukupna zastupljenost orua sa hrptom raste sa 15,4%, u sloju X,
na ak 41,9%, u sloju V. U sloju VI je 91,5% orua izraeno na lamelama do 10
mm irine, a u sloju V ak 97,7%. Geometrijsko orue (segmenti) i atipino orue sa retuiranim prelomom i hrptom sporadino se javljaju ve u sloju VII, ali
vee prisustvo i tipoloku izdiferenciranost dostiu tek u slojevima VI i V. Orue
sa retuiranim prelomom i hrptom najbrojnije je u sloju V (10,9%), a geometrijsko orue u sloju VI (ukupno 8,1%).
96
Analiza atributa je pokazala da donje slojeve nalazita (X i IX, a delimino

i VIII) karakteriu dleta na debelim odbicima ili seivima (na prelomu, na retuu
i diedarska), unasti i njukasti strugai na odbicima ili rejuvenacionim seivima, lepezasti strugai, lateralno ili bilateralno retuirani dubokim i uzdignutim
retuem, orue sa retuiranim prelomom na seivima i lamele i iljci sa pravim
hrptom.
U slojevima VIIV (sl. 24b) preovlauju dleta na prelomu i retuiranom
prelomu, kratki strugai na odbicima, orue sa strmo retuiranim hrptom, lamele
i iljci sa lunim i pravim hrptom i geometrijsko orue (segmenti i trouglovi).
Tendencija mikrolitizacije i diverziikacije orua najuoljivija je kod strugaa i
strmo retuiranog orua, a vrhunac dostie u sloju V. U ovom sloju, gotovo polovina strugaa na odbicima (44,4%, raunajui i krune) izraena je na odbicima
do 15 mm duine, a konstatovane su i hipermikrolitske lamele sa hrptom, iroke
svega 23 mm. iljci i lamele sa lunim hrptom se javljaju tek od sloja VII, dok
Sl. 25. Prostorna distribucija artefakata u sloju VI Medene stijene: koliina nalaza (1); zastupljenost
jezgara, rejuvenacionih odbitaka i otpadaka (2); zastupljenost retuiranog orua (3); indeks koji
izraava odnos plitko i polustrmo retuiranog orua i strmo retuiranih artefakata (4)
97
Duan Mihailovi
sloj VI odlikuju luni iljci nalik na segmente i iljci i lamele sa retuiranom

bazom. Lune segmente srednje izduenosti, karakteristine za sloj VI, u sloju
V smenjuju primerci sa nepravilnim lunim hrptom. Izdueni i asimetrini trouglovi prisutni su u oba gornja sloja (VI i V), a kratki i simetrini primerci samo
u sloju VI.
Ostaci faune su veoma fragmentovani, pa ni za jednu vrstu nije utvren
minimalni broj individua vei od jedan. Kosti konja su naene samo u sloju X, a
bizona u sloju IX. Najvei broj ostataka jelena konstatovan je u sloju VIII, dok
slojeve VI i V odlikuje neto vee prisustvo kostiju i zuba kozoroga (Dimitrijevi
1996).
Prostorna analiza nalaza iz slojeva VI i V omoguila je izdvajanje nekoliko zona aktivnosti u unutranjosti potkapine. U sloju VI, neposredno uz velike
stene u dnu potkapine, konstatovana je zona sa najvie nalaza, u kojoj je potvrena najvea koncentracija strmo retuiranih artefakata i ostataka faune (sl. 25).
Stoga se moe pretpostaviti da je ova povrina, osim za ishranu, o kojoj svedoi
veliki broj usitnjenih, odnosno isputenih kostiju (drop zone), koriena i za
prepravku lovnih projektila. Ispred nje se nalazila zona bez nalaza, ali sa velikom
koncentracijom gari, mada ne i pravim vatritem.
Radionike zone su konstatovane na periferiji nastanjenog prostora. Jedna
od njih, sa koncentracijom jezgara od kvalitetnijeg kremena, odbaenih u razvijenoj fazi eksploatacije, nalazila se uz sam unutranji zid potkapine, dok je druga,
sa jezgrima odbaenim u poetnoj fazi i krupnim ivotinjskim kostima, uoena
na granici natkrivenog dela potkapine.
U samim uglovima naseljavanog prostora, pored unutranjeg zida potkapine, konstatovane su dve zone sa relativno malo nalaza. U njima je neto vea
zastupljenost retuiranih alatki, meu kojima preovlauju nemikrolitske kategorije orua (dleta, strugai i dr.). Verovatno su na tim mestima obavljane delatnosti
povezane sa obradom razliitih materijala (kosti, koe i drveta).
Trebaki kr
Trebaki kr je plitka potkapina na levoj obali Lima, nedaleko od Berana.
Sadri tri sloja (II, Ib i Ia), od kojih je samo sloj II, na osnovu analiza polena i faune, opredeljen u pleistocen. U skupu iz ovog sloja, koji broji oko 250 artefakata,
preovlauju nalazi od kvalitetnih sirovina kalcedona i crvenog jaspisa (urii
1996; Mihailovi 1998; Mihailovi 2009). Jezgra su zastupljena sa 4,3%, seiva
sa 31%, odbici sa 34,8%, rejuvenacioni odbici sa 2,5%, otpaci sa 0,6%, retuirano
orue sa 25,5%, a proizvodi sekundarne modiikacije (odbici dleta itd.) sa 1,2%.
98
Meu alatkama preovlauju strugai, i iljci i lamele sa hrptom (po 19,5%),

a dobro je zastupljeno i jamiasto orue (14,6%). Ostali tipovi su prisutni u znatno manjem procentu. Strugai su uglavnom mikrolitskih dimenzija, dok se meu
strmo retuiranim alatkama javljaju iljci i lamele sa pravim i lunim hrptom. Od
geometrijskih mikrolita konstatovan je samo jedan atipian segment.
Analize polena i faune ukazuju na to da je sloj formiran u vreme kada je u
okruenju bila razvijena stepska vegetacija ( 1992; Dimitrijevi 1999).
U potkapini su naeni ostaci kozoroga (Capra ibex), divokoze (Rupicapra rupicapra) i mrmota (Marmota marmota).
Crvena stijena
Srednjopaleolitske slojeve u Crvenoj stijeni prekriva sloj XI, koji se sastoji
od tzv. CI (Campagnian Ignimbrite) tefre, za koju je pouzdano ustanovljeno da
potie od erupcije vulkana u Flegrejskim poljima (Campi Flegrei) zapadno od
Napulja, pre 34,834,7 hiljada godina 14C BP ili pre 39,5 hiljada kalendarskih
godina (Morley, Woodward 2011). Neki autori smatraju da je ta erupcija imala
katastrofalne posledice i da je mogla da doprinese izumiranju neandertalaca (Fedele et al. 2002; Giaccio et al. 2008; Fitzsimmons et al. 2014).
Iznad tefre je akumuliran sloj X, ija ukupna debljina dostie 2,5 m. U njemu su naeni ostaci stepske faune (Rakovec 1958; 1975): alpskog zeca
(Lepus timidus), snenog mia (Microtus nivalis), mrmota (Marmota marmota)
i drugih glodara. Od krupne i srednjekrupne faune zastupljeni su: jelen (Cervus
elaphus), tur ili bizon (Bos/Bison), kozorog (Capra ibex), srnda (Capreolus capreolus) i divlja svinja (Sus scrofa).
Sloj X je podeljen na etiri horizonta (XdXa), u kojima je naeno ukupno 199 artefakata (Benac, Brodar 1958; Mihailovi 1998). Industrija se donekle
razlikuje od one u gornjim slojevima (IXV). U njoj su neto vie zastupljeni
retuirano orue (31,6%), seiva (16,1%) i rejuvenacioni odbici (4%), dok je
uee odbitaka srazmerno manje (37,7%). Sirovine koriene za okresivanje su
malo kvalitetnije, a meu njima se javlja i veoma kvalitetan kremen bele boje,
koga nema u drugim slojevima. Meu jezgrima preovlauju jednoplatformna
jezgra za seiva i lamele, a prisutna su i dvoplatformna jezgra, jezgra izmenjene
orijentacije i bipolarna jezgra. Po broju, dleta su skoro izjednaena sa strugaima
(15,6% naspram 17,2%), dok se orue sa hrptom javlja u slinom procentu kao u
sloju IX (7,8% napram 6,9%).
U horizontu Xd naeni su: diedarsko dleto na debelom odbitku, makrolitski struga na debelom odbitku i seiva retuirana polustrmim retuem, a u
99
Duan Mihailovi
horizontu Xc razliiti tipovi dleta (ugaona, na prelomu, na retuiranom prelomu),

i lamele i iljci retuirani strmim i polustrmim marginalnim retuem. U horizontu
Xb nije bilo karakteristinih artefakata, dok su u horizontu Xa konstatovana dva
strugaa na neto irim seivima, retuiranim uzdignutim retuem, zatim bilateralno uzdignuto retuirano seivo i jedan strmo retuirani iljak sa polomljenim
vrhom. U materijalu prikupljenom 1956. godine, koji verovatno potie iz sloja X,
uoena su tri unasta dleta sa viestrukim negativima, kao i jedan atipian, strmo
retuirani artefakt.
Kompleks slojeva IXV razlikuje se od sloja X po sedimentolokim karakteristikama i karakteru ostataka. U sloju IX i dalje su prisutni ostaci hladnodobnih vrsta ivotinja: alpski vuk (Cuon alpinus), mrmot (Marmota marmota),
alpski zec (Lepus timidus), kozorog (Capra ibex) i utokljuni labud (Cygnus cygnus), koji su naeni zajedno sa kostima jelena, goveeta/bizona i divlje svinje.
U sloju VIII vie nema hladnodobnih vrsta, a javljaju se ostaci bovida (Bos/
Bison), cervida (Cervus sp., Capreolus capreolus) i divlje svinje (Sus scrofa); u
sloju VII su prisutni samo ostaci mrmota i cervida, u sloju VI cervida, a u sloju
V evropskog i snenog zeca (Lepus timidus varronis, Lepus europaeus), jazavca
(Meles meles), divlje svinje i jelena.
jezgra
rejuv. odbici
otpaci
odbici
seiva
retu. orue
proizvodi sekundarne
modiikacije orua
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
n.
%
X
IX
VIII
VII
VI
V
(199) (853) (1085) (360) (625) (2418)
11
37
57
13
26
124
5,5
4,3
5,2
3,6
4,2
5,1
8
19
22
6
5
7
4,0
2,2
2,0
1,7
0,8
0,3
9
80
97
18
31
83
4,5
9,4
8,9
5,0
5,0
3,4
75
499
618
231 442 1801
37,7 58,5
56,9 64,2 70,7 74,5
32
98
119
57
61
158
16,1 11,5
11,0 15,8 9,8
6,5
63
117
170
33
59
245
31,6 13,7
15,7
9,2
9,4
10,1
1
3
2
2
1
0
0,5
0,3
0,2
0,5
0,2
0,0
Tabela 4a. Struktura osnovnih kategorija artefakata iz gornjopaleolitskih slojeva Crvene stijene
100
Analiza mineralnih sirovina je pokazala da u veini slojeva preovlauje

nekvalitetan sivi ili braon ronac, koji je verovatno nabavljan u neposrednoj blizini. Crni kremen, koji moda potie sa vee udaljenosti, neto je zastupljeniji
(9,111,1%) u slojevima XVIII. Od sloja X moe se pratiti gotovo kontinuirano
opadanje prisustva artefakata od jaspisa i providnog kremena, kao i porast uea
nalaza od nekvalitetnog mat kremena i sivobe ronaca.
Generalnu strukturu artefakata iz slojeva IXV karakterie veliki procenat uea odbitaka (56,974,5%) i otpadaka (uglavnom izmeu 5% i 10%), a
relativno malo prisustvo jezgara (3,65,1%) i seiva (ne vie od 16,1%). Rejuvenacioni odbici i orue se takoe javljaju u neto manjem procentu (4%, odnosno 16%), dok su odbici veoma brojni, sa tendencijom poveanja zastupljenosti
(tabela 4a).
U slojevima IX i VIII su naena prejezgra sa latero-transverzalnom i bifacijalnom preparacijom, a zapoinje i tendencija promene smera odbijanja, o
emu svedoe jezgra sa izmenjenom orijentacijom. U svim slojevima su najbrojnija jednoplatformna jezgra, dok su za gornje slojeve karakteristina bipolarna,
nepravilna i diskoidna jezgra. Zanimljivo je da iz ovih slojeva potiu i jezgra za
mikrolamele, kojih inae nema mnogo jer sediment nije prosejavan.
Lo kvalitet sirovine verovatno je uticao na to da se u skupovima javlja priblino ujednaena struktura dorsalne strane i platforme udara na seivima i odbicima. Kod seiva preovlauju primerci sa paralelnim negativima, a kod odbitaka
primerci sa raznosmernim negativima. Odbici sa tragovima korteksa zastupljeni
su u rasponu od 23,2% do 33,6%.
Strugai preovlauju u strukturi orua u svim skupovima (15,232,7%), a
dleta su esta samo u sloju VIII (vie od 10%) (tabela 4b). Nazupano i jamiasto orue je najbrojnije u slojevima VIIVI (2729%), a orue sa hrptom u sloju
VI (ukupno 18,4%). Geometrijsko orue (segmenti i trouglovi) se javlja samo u
slojevima VIIV. Kratki strugai na veoma malim odbicima (manjim od 2,5 cm)
preovlauju od sloja IX, a ovaj sloj, kao i VIII, odlikuje i prisustvo primeraka na
ijoj se ventralnoj strani uoavaju tragovi stanjivanja: tom tehnikom je modiikovan ak 21% strugaa iz sloja IX. Kruni strugai su naeni u sloju IX, u sloju
VIII ih nema, a ponovo se javljaju u slojevima VI i V.
Kada je u pitanju strmo retuirano orue, treba pomenuti da su u sloju IX
naeni iljci neto veih dimenzija (jedan kolenasti i jedan luni), ali i to da su
za ovaj sloj, kao i za sloj VIII, pre svega karakteristini kratki, strmo retuirani
iljci sa vrhom u osi orua, izraeni na proksimalnom kraju seiva, kao i izrazito luni kratki iljci sa hrptom. Tendencija poveanja broja iljaka i lamela sa
101
Duan Mihailovi
lunim hrptom je u slojevima VIIV veoma izraena. Procentualno uee orua

sa hrptom u slojevima VII i VI, meutim, naglo opada (najpre na 9%, a zatim na
samo 1,7%), dok se u sloju V ova kategorija orua vie ne javlja.
dleta
n
%
strugai
n
%
n
retu. seiva
%
postruke
n
%
n
retu. odbici
%
strugalice
n
%
ubadai
n
%
n
nazupano orue
%
n
jamiasto orue
%
n
oljuteni komadi
%
n
orue sa retu. prel.
%
n
iljci i lamele sa hrptom
%
n
frg. orua sa hrptom
%
orue sa ret. prelomom n
i hrptom
%
n
segmenti
%
n
trouglovi
%
n
trapezi
%
n
atip. geom. orue
%
n
kombinovano orue
%
n
fragmenti orua
%
X
(64)
10
15,6
11
17,2
8
12,5
3
4,7
2
3,1
3
4,7
5
7,8
2
3,1
8
12,5
0
0,0
5
7,8
3
4,7
2
3,1
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
1
1,6
1
1,6
IX
(116)
6
5,2
38
32,7
9
7,7
9
7,7
3
2,6
3
2,6
9
7,7
6
5,2
11
9,5
6
5,2
6
5,2
6
5,2
0
0,0
2
1,7
1
0,9
0
0,0
0
0,0
1
0,9
0
0,0
0
0,0
strugai/dleta
strug/dl. + supstrat
or. sa hrptom (%)
geometrijsko or. (%)
prave/lune lamele sa hrptom
dugi/kratki strugai
VIII
(168)
18
10,7
25
14,9
6
3,6
13
7,7
15
8,9
4
2,4
12
7,1
9
5,3
17
10,1
5
3,0
3
1,8
21
12,5
4
2,4
4
2,4
3
1,8
4
2,4
0
0,0
1
0,6
0
0,0
4
2,4
VII
(33)
0
0,0
6
18,2
5
15,2
2
6,1
1
3,0
1
3,0
5
15,2
4
12,1
5
15,2
0
0,0
1
3,0
0
0,0
2
6,1
1
3,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
1,0 6,3 1,4 6:0 4,5

0,8 1,1 0,9 0,3 0,4
7,8 6,9 18,4 9,0 1,7
0,0 0,9 4,8 0,0 0,0
4:0 3:2 5:16 0:1 0:0
3:7 2:36 4:21 0:6 1:8
VI
(59)
2
3,4
9
15,2
2
3,4
7
11,9
10
16,9
0
0,0
4
6,8
6
10,2
11
18,6
3
5,1
2
3,4
0
0,0
0
0,0
1
1,7
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
1
1,7
1
1,7
10,3
1,0
0,0
0,0
0:0
8:64
Tabela 4b. Struktura orua iz gornjopaleolitskih slojeva Crvene stijene
102
V
(245)
7
2,8
72
29,4
18
7,3
12
4,9
50
20,4
5
2,0
7
2,8
26
10,6
19
7,7
11
4,5
11
4,5
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
0
0,0
2
0,8
5
2,0
U Crvenoj stijeni su naene i malobrojne kotane alatke, koje se javljaju

u svim slojevima. Uglavnom je re o jednostavnim ilima izraenim od rascepljenih dugih kostiju preivara, kod kojih je obraen samo vrh. Konstatovana su
samo tri projektila: u sloju VIII projektil sa zakoenom bazom, a u sloju V dva
projektila, jedan izduen, kome nedostaje vrh, a drugi sa kosom priglaanom
bazom spatulastog oblika (Mihailovi 1998).
Vrbika peina
Nakon sistematskog rekognosciranja peina u zapadnom delu Crne Gore,
obavljenog 20102011. godine, zapoet je projekat rekognosciranja peinskih
stanita na potesu od Nikikog polja do Durmitora. Tom prilikom su 2012. i
2013. godine sprovedena sondana iskopavanja u Vrbikoj peini nedaleko od
Nikia (Cristiani 2012). U njoj su potvrena dva epigravetijenska sloja, u kojima su konstatovani strmo retuirani iljci i lamele, i noktasti strugai, a u donjem
sloju i jedan kolenasti iljak. Meu ostacima faune preovlauje mrmot (Marmota
marmota), na ijim kostima su uoeni tragovi upotrebe orua, to ukazuje na to
da su ove ivotinje lovljene.
Gornjopaleolitska varijabilnost se nikada nije tretirala kao ozbiljan problem jer se gotovo podrazumevalo da prostorna i vremenska ogranienost gornjopaleolitskih industrija umnogome odraava kulturni identitet i drutvenu
memoriju njihovih nosilaca, to se pretpostavlja i za neke srednjopaleolitske
industrije (Richter 2000). To u nekim sluajevima nije iskljueno, naroito kada
su u pitanju regionalne pojave kod kojih se kulturne speciinosti uoavaju i u
drugim domenima. Kod dugotrajnih pojava to svakako nije sluaj. Orinjasijen,
gravetijen i epigravetijen predstavljaju tehnoloke fenomene koji su bili rasprostranjeni na ogromnom geografskom prostoru i koji su trajali hiljadama godina.
Njihov nastanak obeleile su tehnoloke inovacije koje su omoguile eksploataciju ranije nedostupnih ekolokih nia, ije je iskoriavanje dovelo do znaajnih
promena u sistemu naseljavanja, nainu snabdevanja resursima i drutvenoj organizaciji paleolitskih zajednica.
103
Duan Mihailovi
Prelazne industrije
Pitanje prelaznih industrija se u Bugarskoj nametnulo tokom prethodne
decenije, u okviru rasprave o tome koji lokaliteti i koje industrije svedoe o najranijoj pojavi gornjeg paleolita u srednjoj i jugoistonoj Evropi. Do pre petnaestak godina se smatralo da je sloj 11 u Bao Kiru stariji od 40 hiljada godina, da
fragment ljudske vilice naen u njemu pripada anatomski modernom oveku, i
da tzv. baokirijen ima orinjakoidni karakter i da pripada samom poetku gornjeg
paleolita u Evropi (Kozowski 1982). Sve tri tvrdnje kasnije su osporene. Najpre
se pokazalo da je starost sloja 11 neto manja (u proseku 36.471 796 14C BP;
v. Jris et al. 2011), a da fosil sadri mnoge neandertalske crte (Churchill, Smith 2000); zatim je sistematski dokazivano da industrije iz Bao Kira (sloj 11) i
Temnate dupke (sloj VI u sektoru II, sloj 4 u sektoru I) imaju veoma naglaene
musterijenske odlike (Tsanova, Bordes 2003; Rigaud, Lucas 2006; Teyssandier
2007; 2008; Tsanova 2008). Izneta je i hipoteza da se proces transformacije levalua u gornjopaleolitsku tehnologiju okresivanja moe pratiti od srednjopaleolitske industrije iz Samujlice II, preko tranzicione industrije iz sloja VI u sektoru II
u Temnatoj dupki, do industrije iz sloja 4 u sektoru I sa istog lokaliteta (Tsanova
2012).
Stie se ipak utisak da je nova interpretacija tranzicionih industrija u Bugarskoj pomalo nategnuta i da poiva na nesigurnim osnovama (Mihailovi
2004). Stratigrafski poloaj nalaza iz Samujlice II, iskopavane jo 50-ih godina
20. veka, je krajnje nepouzdan, zbog ega je 80-ih godina obavljena rekonstrukcija skupova artefakata sa ovog lokaliteta (Sirakov 1983). S druge strane, ini se
da se u osporavanju gornjopaleolitskog karaktera industrije iz sloja 11 Bao Kira
otilo predaleko, jer se ne moe porei da se u njemu javljaju brojni gornjopaleolitski elementi: seiva, lamele, strugai na seivima i odbicima, pa ak i privesci
od kosti i ivotinjskih zuba (Kozowski et al. 1982).
Pojave zabeleene u Bugarskoj nisu potvrene u drugim delovima Balkana, moda jedino u peini Lakonis na Peloponezu, u kojoj su, u sloju inicijalnog
gornjeg paleolita, levalua artefakti naeni zajedno sa malobrojnim lamelama i
unastim strugaem, a konstatovan je i jedan zub neandertalca (Panagopoulou et
al. 2004). Prikazani nalazi, meutim, ne deluju preterano ubedljivo (lamele nisu
pravilne, a unasti struga nije tipian), pa se o toj industriji jo uvek ne moe
dati konaan sud. Slini su problemi i sa Vindijom u Hrvatskoj, gde su, u sloju
G1, naeni ostaci neandertalca (datovani u period pre 33 hiljade godina) zajedno
sa okresanim alatkama i kotanim iljcima gornjopaleolitskog tipa. Na osnovu
toga je izneta pretpostavka da je dolo do svojevrsne akulturacije i da su zapravo
104
neandertalci nosioci gornjeg paleolita u ovom regionu (Karavani, Smith 1998;

Higham et al. 2006). Sa takvim tumaenjem se nije sloilo vie autora, pre svega
zbog nedoumica u pogledu konteksta nalaza ostataka iz Vindije (Mellars 1999;
Zilhao, dErrico 1999).
Kada su prelazne industrije u pitanju, treba pomenuti i peinu Klisuru na
Peloponezu, u kojoj je, u sloju V, potvrena industrija ulucijenskog tipa. Ona
predstavlja jedino svedoanstvo o ulucijenu u jugoistonoj Evropi (Kaczanowska
et al. 2010). Sloj je, na osnovu jednog 14C datuma, prvobitno opredeljen u period pre 40 hiljada godina, ali je validnost tog datuma kasnije dovedena u pitanje
(Kuhn et al. 2010).
Protoorinjasijen i orinjasijen
Poslednjih godina je redeinisan orinjasijen u srednjoj i jugoistonoj Evropi. Industrije koje su svojevremeno svrstane u orinjasijen tipa Krems (Hahn
1977) sve ee se vezuju za protoorinjasijen i poetnu fazu naseljavanja modernih ljudi u Evropi. Tako je industrija sa lokaliteta Tinkova u rumunskom Banatu
opredeljena u protoorinjasijen (Teyssandier 2003; 2008; Zilho 2006), dok je
industrija iz sloja VII Kozarnike, koja sadri brojne marginalno retuirane iljke
i lamele difur pravog proila, dovedena u vezu sa protoorinjasijenom zapadne
Evrope, ahmarijenom Bliskog istoka i baradostijenom Zagrosa (Tsanova 2008).
Novija istraivanja i analize su, meutim, pokazale da se u Tinkovi, uz
protoorinjasijenske elemente, javljaju i elementi klasinog ranog orinjasijena
(unasta jezgra i lamele pseudodifur uvrnutog proila), koji su jo zastupljeniji na
oblinjim nalazitima: na Koavi, kao i u sloju 3 RomanetiDumbravice, za koji
je OSL tehnikom utvrena kalendarska starost u rasponu od 45,1 4,9 do 35,5
3,9 hiljada godina (Sitlivy et al. 2012a; 2012b). Slina situacija je potvrena i
u srpskom delu Banata. Elementi Krems (ili proto) orinjasijena preovlauju na
Crvenki, a elementi tipinog, odnosno ranog orinjasijena na Atu. Zbog toga je
jo ranije izneta pretpostavka da su razlike izmeu ova dva facijesa moda vie
funkcionalnog nego kulturnog karaktera, a ukazano je i na mogunost da tipini
orinjasijen na Atu stratigrafski prethodi pojavi Krems orinjasijena na Crvenki
( 1992).
Datumi za lokalitete u gornjem Podunavlju (Gajsenklesterle, Vilendorf II,
sloj 3) su, bez obzira na nedoumice (Banks et al. 2013; Higham et al. 2013), potvrdili da je rani orinjasijen u srednjoj Evropi star najmanje 3640 hiljada godina
i da hronoloki verovatno prethodi protoorinjasijenu. Sve to pokazuje da status
protoorinasijena u srednjoj i istonoj Evropi, koji i dalje poiva na (prikupljenoj)
105
Duan Mihailovi
kolekciji sa lokaliteta KremsHundtajg u Austiji, jo uvek nije jasan i da je

povezivanje srednjoevropskog i istonoevropskog Krems orinjasijena sa mediteranskim protoorinjasijenom u najmanju ruku bilo preuranjeno, pogotovo kada se
ima u vidu injenica da je orinjasijen tipa Krems na Krimu (Siuren 1) datovan u
veoma pozni period, pre 29 hiljada godina (Demidenko, Noiret 2012).
Skupovi sa centralnog Balkana (Peina iznad Trajanove table, Baranica),
koji sadre malo nalaza, jo uvek se ne mogu pouzdano opredeliti, tim pre to je
poznato da se unasti strugai, lamele pseudodifur i iljci tipa Krems javljaju u
svim fazama orinjasijena. Datumi za ova nalazita, meutim, jasno potvruju da
se rani gornji paleolit na centralnom Balkanu javlja ve pre 3536 hiljada godina.
Industrije razvijenog i poznog orinjasijena se na Balkanu znatno razlikuju.
U Bugarskoj, u slojevima 6c4a u Bao Kiru i u gornjem delu sloja 4 (sektor I)
u Temnatoj dupki, konstatovan je tipian balkanski orinjasijen (Kozowski et al.
1982; Drobniewicz et al. 2000; Tsanova 2008). U severnoj Bosni, orinjasijen
je potvren na vie nalazita na otvorenom prostoru, ali je stratigrafski poloaj
nalaza nesiguran, a materijal nije detaljno objavljen (Basler 1979a). Pozni orinjasijen je otkriven u peini andalja II u Istri (Karavani 2003), a visokoalpski u
Sloveniji. Meu visokoalpskim nalazitima posebno se izdvaja Potoka zjalka, u
kojoj nije naeno mnogo artefakata, pogotovo ne karakteristinih, ali je konstatovan veliki broj kotanih iljaka mladekog tipa (Brodar, Osole 1979).
Kada je re o Grkoj, u peini Klisura na Peloponezu potvreno je vie
orinjasijenskih slojeva datovanih u period pre 3034 hiljade godina, a industrija, sa brojnim unastim i njukastim strugaima, lamelama difur i oljutenim
komadima, je dosta speciina (Kaczanowska et al. 2010). Orinjasijen je nedavno potvren i u peini Kolomnici, gde je datovan u period pre 34 hiljade godina
(Darlas, Psahti 2008), dok je od ranije poznat u peini Frankti i na nalazitima
na otvorenom prostoru, kao to je Eleohori u zapadnoj Ahaji (Kaczanowska et
al. 2010).
Industrija iz sloja X Crvene stijene, koja je svojevremeno opredeljena u
orinjasijen (Basler 1979b), verovatno pripada poznijem periodu (gravetijenu ili
ranom epigravetijenu). U njoj nema dijagnostikih tipova orinjasijenskog orua
(Mihailovi, Mihailovi 2007), a nalazi potiu iz sloja koji je, sudei po ostacima
faune i mikrofaune, formiran u glacijalnim uslovima i u duem periodu (verovatno u MIS 2). Ipak, poto je sloj debeo dva metra i poto sadri vie nivoa, ne
moe da se iskljui mogunost da njegovi donji nivoi (XdXc) pripadaju orinjasijenu, ali su nalazi nedovoljni da bi se izveo takav zakljuak.
Varijabilnost orinjasijenskih industrija na Balkanu ne dozvoljava njihovo
svrstavanje u tipini balkanski orinjasijen, ali se stie utisak da se industrije
106
na severu Poluostrva ipak dosta razlikuju od onih na jugu i istoku Poluostrva.

Taan poloaj orinjasijena alitrene peine, koji hronoloki i tehnoloki odgovara razvijenom orinjasijenu (ili orinjasijenu II) srednje Evrope, bie poznat tek
kada se okonaju analize. Srednjoevropska komponenta je veoma naglaena i
u industriji iz Donje peine u Sievakoj klisuri, koja se za sada jedino moe
vezati za pozni orinjasijen u Donjoj Austriji, potvren na nalazitu Alberndorf I
(Steguweit 2010).
Gravetijen i rani epigravetijen
Pojava gravetijena u srednjoj, istonoj i jugoistonoj Evropi nije do kraja
razjanjena. Industrija iz sloja VII Kozarnike svojevremeno je opredeljena u najraniji gravetijen (Lucas 2000), to je kasnije osporeno (Tsanova 2008). Problem,
meutim, postoji kod razlikovanja kasnog gravetijena i ranog epigravetijena, s
obzirom na to da se izmeu njih teko moe postaviti hronoloka i tehnoloka
granica. To je naroito sluaj na Balkanu, gde skupovi artefakata iz ova dva perioda nisu dovoljno izdiferencirani.
Na severu centralnog i istonog Balkana konstatovana su samo tri gravetijenska nalazita: alitrena peina, Temnata dupka i Kozarnika. U Temnatoj
dupki, kao i u sloju 4 alitrene peine, u slojevima Vb, Va, VIV u sektoru I
TDI, datovanim u period pre 25 hiljada godina, javljaju se neto vei strmo retuirani iljci sa retuiranom bazom, unasti strugai i dleta, a brojni su i dvojni,
bilateralno retuirani iljci, stanjeni na oba kraja (Drobniewicz et al. 1992). Za
razliku od alitrene peine, u ovim skupovima nedostaje orue sa retuiranim
prelomom i hrptom, koje je, meutim, dobro zastupljeno u industriji iz horizonta
IVb peine Kozarnike, datovanoj u period pre 26 hiljada godina (Tsanova 2003).
U Kozarniki su esti i bilateralno retuirani iljci i lamele.
Izmeu alitrene peine i nalazita u Bugarskoj postoje i druge razlike. Na
primer, u alitrenoj peini se ne javljaju listoliki iljci i iljci tipa Kozarnika, dok
u Bugarskoj nisu zastupljena seiva sa zailjenim vrhom i kombinovano orue.
U ovom pogledu, kao i po mnogim drugim karakteristikama, alitrena peina je
blia pavlovijenskim i vilendorijenskim lokalitetima u srednjoj Evropi. Paralele
se mogu uspostaviti sa Vilendorfom, u ijim se srednjim slojevima (78) uoava
porast uea retuiranih seiva i zailjenih retuiraniih seiva, a u gornjem sloju
(9) strmo retuiranih iljaka i orua sa retuiranim prelomom i hrptom. Industrija iz sloja 9, kojoj alitrena peina najvie odgovara, datovana je u vreme pre
2325 hiljada godina (Otte 1985; Otte et al. 1996; Valoch 1996). Opta slinost
postoji i sa gravetijenskim nalazitima u Maarskoj (Bodrogkerestur, Hidanemeti, Nadap), koja se vezuju za pavlovijensku tradiciju (Dobosi 2000).
107
Duan Mihailovi
Industrija iz sloja 3 alitrene peine, po svemu sudei, odgovara ranom

epigravetijenu susednih podruja, koji se odlikuje opadanjem zastupljenosti
gravetijenskih elemenata. U ovim industrijama poinje da preovlauje lamelarna komponenta, a repertoar alatki se znatno suava. Pomenute tendencije se na
Balkanu primeuju u gotovo svim industrijama s poetka maksimuma poslednjeg glacijala. Ipak, s obzirom na to da su mnogi tipovi alatki prisutni kako u
gravetijenu tako i u ranom epigravetijenu, neka nalazita se za sada ne mogu
opredeliti u neku od ove dve faze. To je sluaj i sa industrijama iz sloja 2 Hadi
Prodanove peine i sloja 2 Peturine, ija e hronoloka pozicija biti poznata
tek nakon datovanja. Ne postoje sigurni pokazatelji za diferencijaciju poznog
gravetijena i ranog i srednjeg epigravetijena u jugoistonoj Evropi, kao to je
sluaj na Apeninskom poluostrvu (Bietti 1990; Palma di Cesnola 1993; Mussi
2002). U Grkoj su gravetijenske industrije zastupljene u Asprohaliku, Skiniju
III i IV, Franktiju i, verovatno, Kefalariju (sloj D), a rani epigravetijen na veem
broju nalazita u junom Epiru i na Peloponezu (Kastrica, Klidi, Frankti litika
faza III, Klisura). U Crnoj Gori bi ovom periodu mogli da pripadaju artefakti iz
donjih gornjopaleolitskih slojeva Maliine stijene (3b1), Medene stijene (XIX)
i Crvene stijene (X) (Mihailovi 1998).
Nejasna je takoe pozicija slojeva sa kolenastim iljcima. Oni se na nalazitima u srednjoj Evropi javljaju ve u poznoj fazi gravetijena, dok su na
Balkanskom i Apeninskom poluostrvu prisutni do pre 13 hiljada godina (Bietti
1997; Kozowski 1999). Konstatovani su i na lokalitetu Kadar u severnoj Bosni,
datovanom u period pre 1618 hiljada godina, zajedno sa strugaima i retuiranim seivima (meu njima i zailjenim), oruem sa retuiranim prelomom, i
lamelama i iljcima sa hrptom (Montet-White et al. 1986). Hronologija Vrbike
peine, u kojoj je takoe naen jedan kolenasti iljak (Cristiani 2012), tek treba
da se ustanovi.
Ranu fazu mediteranskog epigravetijena na podruju jugozapadnog Balkana mogle bi da reprezentuju relativno siromane industrije sa lamelama i iljcima
sa pravim, strmo retuiranim hrptom, iz slojeva X i IX Medene stijene i sloja X
Crvene stijene. U njima strugai preovlauju nad ostalim kategorijama orua,
dleta i retuirana seiva su dobro zastupljena (1016%), kao i jamiasto orue (821%) i orue sa retuiranim prelomom (815%). Mikrolitizacija je slabo
izraena, a geometrijskih artefakata nema. U ranu fazu bi mogla da se opredeli
i industrija iz sloja 3b1 Maliine stijene (bez obzira na relativno nizak datum
13.740 14C BP), u kojoj se takoe javljaju iljci sa pravim hrptom, dok geometrijsko orue nedostaje ( 1986b).
108
Industrije sa lamelama sa pravim hrptom, bez geometrijskih artefakata,

na jugozapadu Balkana traju od 19. do sredine 14. milenijuma BP. Njima u jadransko-jonskoj zoni pripadaju litika faza III u peini Frankti, Klisura, Kastrica, donji slojevi Klidija i Badnja, andalja II (gornji deo sloja C), Nugljanska
peina (slojevi 1014), Pupiina peina (slojevi ACAB), Vela spila na Loinju,
Ovja jama, Jama v Lozi i druga nalazita (Brodar, Osole 1979; Montet-White,
Kozowski 1983; Brodar 1986; Adam 1989; 1997; Perls 1999; Whallon 1999;
Komo, Pellegatti 2007; Miracle 2007).
Srednji i inalni epigravetijen
Pojavi inalnog epigravetijena, koji se odlikuje geometrizacijom i mikrolitizacijom artefakata, u Crnoj Gori prethode industrije iz sloja IX Medene stijene
i sloja VIII Crvene stijene. U njima su prisutni elementi i starije i mlae faze, a
posebno iljci veih dimenzija. Za Crvenu stijenu je karakteristina pojava strugaa izraenih na oljutenim komadima i jednog para-Noaje dleta, a za Medenu
stijenu izuzetno velika zastupljenost njukastih strugaa na odbicima.
Mlaoj, odnosno inalnoj fazi, koja je trajala od beling-alered oscilacije do
poetka holocena, pripada najvei broj industrija u Crnoj Gori (Crvena stijena
VIII, Medena stijena VIIV, Trebaki kr II, moda i Maliina stijena, sloj 2),
dok u Srbiji nisu potvrena nalazita iz ovog perioda. Industrije imaju mikrolitski karakter, a odlikuju ih lamele sa lunim hrptom, orue sa retuiranim prelomom i hrptom, geometrijski artefakti, i kruni i noktasti strugai. Ovi elementi se
vezuju za proces azilijenizacije (preciznije, romanelizacije), koji krajem poznog
glacijala zahvata razliite tehnokomplekse na evropskoj obali Mediterana (Kozowski, Kozowski 1979). Za razliku od mnogih drugih regija, sa nalazita u Crnoj Gori, meutim, nisu poznati proizvodi nastali primenom tehnike mikrodleta.
U poetnoj etapi ovog procesa (Medena stijena VII, Maliina stijena 2)
javljaju se strugai malih dimenzija, atipini geometrijski artefakti i segmenti.
U narednoj etapi se pojavljuju kruni strugai, a varijabilnost i procentualna zastupljenost kratkih strugaa na odbicima, orua sa hrptom i geometrijskog orua
dostie vrhunac (Medena stijena VI, Crvena stijena VIII). Poslednja etapa se odlikuje hipermikrolitizacijom strugaa i orua sa hrptom, veoma uskim (needlelike) retuiranim lamelama, uee geometrijskog orua opada, a pojavljuje se
i masivno nazupano orue (Medena stijena V, Trebaki kr II). Sve to ukazuje
na poetak procesa sovterijenizacije, koji je poetkom holocena obeleio razvoj
industrija u srednjoj i zapadnoj Evropi (Kozowski, Kozowski 1984), iji su elementi potvreni i u ranom mezolitu na jugu Balkana (Kaczanowska et al. 2010).
109
Duan Mihailovi
U tom smislu, ne moe se do kraja iskljuiti mogunost da industrija iz sloja V

Medene stijene pripada poetku holocena, mada odlike sedimenta i struktura
faune upuuju na kraj pleistocena.
Kada je re o nalazitima u susednim oblastima, treba ukazati, pre svega,
na paralele sa lokalitetom Badanj kod Stoca, koji je od Crvene stijene udaljen
svega etrdesetak kilometara (Whallon 1999). Kao i u Crvenoj stijeni, u gornjim
slojevima Badnja se uoavaju tendencije poveanja prisustva strugaa (naroito
noktastih i krunih), opadanje indeksa koji izraava odnos zastupljenosti lamela
sa pravim i lamela sa lunim hrptom i porast uea geometrijskog orua. Postoje, meutim, i znaajne razlike. Na Badnju je uee dleta, postruki, nazupanog i jamiastog orua, probojaca, orua sa retuiranim prelomom, pa i geometrijskog orua (bar u poreenju sa Medenom stijenom) znatno manje, a strugaa
znatno vee. Osim toga, potvrene su i bilateralno, strmo retuirane lamele, koje
na nalazitima u Crnoj Gori nisu naene.
Slinosti izmeu Badnja i Crvene stijene su ipak mnogo izrazitije nego
izmeu Badnja i ostalih inalnopaleolitskih nalazita u severnoj Crnoj Gori. Na
atributskom nivou, one se, pre svega, manifestuju u prisustvu oljutenih komada
i stilu izrade noktastih i krunih strugaa, kao i lamela i iljaka sa hrptom. S druge strane, naglaen identitet i speciian razvoj industrije iz Medene stijene, kao i
injenica da se ovo podruje neposredno vezuje za Podrinje i Polimlje, navode na
pretpostavku da se na podruju centralnog Balkana u poznom glacijalu razvijao
poseban epigravetijenski facijes. Sve to svedoi o kulturnoj regionalizaciji, koja
se u ovom periodu javlja i u susednim oblastima.
Od nalazita u Hrvatskoj, Crvenoj stijeni su najblie Vela spila na Koruli
i Kopaina peina na Brau. U Veloj spili je potvreno vie epigravetijenskih
horizonata (8/18/6), koji su datovani u period pre 1612 hiljada godina (euk,
Radi 2005). U svim slojevima preovlauju strugai na odbicima, a dleta, retuirana seiva i odbici, i orue sa hrptom su dobro zastupljeni. Uoavaju se sline
tendencije kao na nalazitima u Crnoj Gori: u gornjim slojevima se javljaju noktasti i kruni strugai, a prisutni su i geometrijski mikroliti (segmenti), kao i luni
(azilijenski) iljci sa hrptom (ibid.). U Kopainoj peini su ustanovljeni jedan
inalnopaleolitski i jedan ranoholocenski horizont, ali nalazi jo uvek nisu detaljno publikovani. Za sada je poznato jedino da pleistocenski horizont sadri brojne
kratke strugae, dleta, orue sa retuiranim prelomom, lune iljke sa hrptom,
segmente i oljutene komade (Montet White, Kozowski 1983). Na Loparu na
Rabu takoe je konstatovana epigravetijenska industrija sa kratkim strugaima i
lunim iljcima (Malez 1974), a u andalji II vie gravetijenskih i epigravetijen110
skih horizonata (Malez 1979b). Zanimljivo je da se struktura skupova orua sa

nalazita u Istri (Veanska, Pupiina i Nugljanska peina) razlikuje od strukture
skupova sa nalazita na srednjem Jadranu i u Crnoj Gori, bar utoliko to su u
njima dleta znatno vie zastupljena, a javlja se i tehnika mikrodleta. U zavrnoj
fazi, meutim, i na tim nalazitima se uoava mikrolitizacija artefakata, prisutni
su kruni i noktasti strugai, a sporadino i geometrijski artefakti segmenti i
trouglovi (Komo, Pellegatti 2007).
Paralele se mogu uspostaviti i sa nalazitima u Grkoj. Ranu fazu u evoluciji industrija sa oruem sa retuiranim hrptom, u Epiru reprezentuju industrije
iz sloja 9 Asprohalika i stratuma 7 Kastrice (Adam 1989; 1997). U Kastrici se, u
slojevima 53, javljaju kolenasti i bifacijalni iljci, a konstatovani su i proizvodi
tehnike mikrodleta, kao i malobrojno geometrijsko orue (Adam 1989; Perls
1999). Na Klidiju, koji sadri vie horizonata datovanih u period pre 1610 hiljada godina, zastupljene su lamele sa pravim hrptom i bilateralno retuirane lamele,
kao i orue sa retuiranim prelomom i strugai na odbicima, dok su u potkapini
Boila, datovanoj u vreme pre 1411 hiljada godina, konstatovane lateralno i bilateralno, strmo retuirane lamele i iljci, kao i brojni proizvodi nastali primenom
tehnike mikrodleta (Adam 1989; 1997).
Slino kao na nalazitima u Crnoj Gori, u peini Frankti na Peloponezu,
u litikim fazama III i IV (datovanoj u 12.540 180 14C BP) se u malom broju
javljaju trouglovi i orue sa retuiranim prelomom i hrptom (Perls 1999). U litikoj fazi VI (iz perioda pre 1011 hiljada godina), mikrolitizacija i varijabilnost
strmo retuiranog i geometrijskog orua dostiu maksimum. U toj fazi je tehnika
mikrodleta i dalje prisutna, nazupano orue je veoma zastupljeno, a javljaju se
i masivni strugai na odbicima. Konstatovani su i artefakti od opsidijana sa Melosa, koji je transportovan jedino morskim putem.
Treba istai da se razvoj inalnog epigravetijena na Apeninskom poluostrvu umnogome podudara sa onim u Crnoj Gori. Naroito su brojne paralele
sa nalazitima u Apuliji (Paljii 92, Taurisano 51, Uento, Romaneli EC)
(Bietti 1990; Palma di Cesnola 1993). Poveanje uea oljutenih komada na
nekim nalazitima, kao to su Taurisano, ipolijane C i Romaneli (Bietti 1990),
ide u prilog pretpostavci o drutvenoj povezanosti epigravetijenskih zajednica na
podruju jadranskog basena (Whallon 2007). Osim toga, kao i u Crnoj Gori, u
severnoj Italiji postoje svedoanstva o tome da se epigravetijen, u vidu tzv. epiromanelijena, javlja i u holocenu. Ta tendencija je naroito uoljiva na nalazitima
Kavalo (slojevi BIII), ipolijane (slojevi 21) i Uluco (Bietti 1990).
111
Duan Mihailovi
Neizdiferencirane epigravetijenske industrije u periodu prelaza iz pleistocena u holocen

U grupu neizdiferenciranih industrija na prelazu pleistocena u holocen
spadaju one iz slojeva VIIV Crvene stijene, ija hronoloka pozicija nije sasvim
jasna, a u kojima se uoavaju promene sline onima koje su zabeleene na ranoholocenskim lokalitetima. Industrija iz ovih slojeva svojevremeno je opredeljena
u kraj pleistocena, dok je kasnije, pre svega na osnovu karakteristika materijala,
pripisana poetku holocena. Prilikom novijih istraivanja intaktnih mezolitskih
slojeva u Crvenoj stijeni, najdublji ispitani sloj je datovan u 7.7008.190 cal 14C
BC (Bakovi et al. 2009), s tim to po karakteru sedimenta ne moe da odgovara
slojevima VIIV, ve samo nekom od gornjih slojeva (verovatno IVb2). To znai
da nije iskljueno da bar neki od slojeva VIIV pripada pleistocenu, zbog ega
emo ih na ovom mestu ukratko opisati.
Promene koje se uoavaju u slojevima VIIV Crvene stijene svedoe o
optem tehnolokom osiromaenju: poveava se zastupljenost nekvalitetnih sirovina, smanjuje se broj seiva, a repertoar orua se suava. Procentualno uee
strmo retuiranog orua opada, geometrijski artefakti se sasvim gube, a preovlauju alatke formirane na nepravilnim odbicima. Sline tendencije zabeleene su
i u gornjim slojevima Trebakog kra (IbIa), ali i na mnogim drugim nalazitima u regionu (Mihailovi 2001). One verovatno mogu da se dovedu u vezu sa
klimatskim i ekolokim promenama poetkom holocena. Ipak, ostaje otvoreno
pitanje da li je neka od njih zapoela ranije, imajui u vidu pogoranje kvaliteta
sirovina i porast uea odbitaka u gornjim slojevima Crvene stijene i Medene
stijene.
Prelazne industrije i orinjasijen
Do irenja modernih ljudi iz Afrike prema jugozapadnoj Aziji moda je
dolo ve u MIS 5e (Armitage et al. 2011). Pretpostavlja se da su se severnim
pravcem proirili ka Bliskom istoku, a junim, preko moreuza Bab-el-Mandeb i
Arabijskog poluostrva, ka jugoistonoj Aziji. Nakon toga je u Sahari i na Arabijskom poluostrvu ponovo zavladala suva klima, a moderne ljude su na Levantu
smenili neandertalci. Ostaju otvorena pitanja kada, kako i zato su moderni ljudi ponovo naselili jugozapadnu Aziju (Oppenheimer 2012), mada mnogi autori
smatraju da se to dogodilo tek pre 5060 hiljada godina. Tada je verovatno dolo
i do prvog kontakta i meanja neandertalaca i modernih ljudi, o emu svedoi
112
injenica da se u dananjim neafrikim populacijama javlja 1,52,1% neandertalske DNK (Green et al. 2010; Prfer et al. 2014).
Podjednak problem predstavlja pojava gornjopaleolitske tehnologije i svih
prateih manifestacija koje su obeleile naredni period (nakita, graviranih predmeta itd.). Prelaz ka gornjem paleolitu, pre 5045 hiljada godina, na Bliskom
istoku se najbolje uoava na nalazitima Ksar Akil, Boker Taktit i Um el Tlel, gde
moe da se prati postepena transformacija od levalua tehnologije ka tehnologiji
proizvodnje zailjenih seiva sa konvergentnim negativima ahmarijenskog tipa
(Gorring-Morris, Davidzon 2006). Prelaz od tranzicionih industrija, odnosno od
inicijalnog gornjeg paleolita sa levalua komponentom, ka ahmarijenu dokumentovan je i na nalazitu Uazli u Turskoj, gde se javlja pre oko 3940 hiljada godina
(Kuhn et al. 2009). Ahmarijenu srodna industrija iz Kozarnike pripada priblino
istom, a baradostijen neto poznijem periodu, s tim to nosioci kozarnikijena nisu
poznati, dok se rani baradostijen povezuje sa modernim ljudima (Tsanova 2013).
U Evropi su tranzicione industrije bohunicijenskog tipa poznate ve u
grenlandskom interstadijalu (GI) 12, pre oko 48 hiljada godina (Hoffecker 2011),
dok su fragmentarni ljudski ostaci (pripisani modernom oveku) i ulucijenska
industrija iz Kavala datovani u period pre 3941 hiljade godina (Benazzi et al.
2011). Ustanovljeno je da je protoorinjasijen Mediterana verovatno stariji od CI
erupcije, koja se odigrala u vreme hajnrih stadijala (HS) 4. O tome svedoe apsolutni datumi, koji ga smetaju u GI 10 i 9 (Banks et al. 2013), ali i injenica da
na nekim nalazitima (Kastelivita, Serino) tefra prekriva protoorinjasijenski sloj
(Moroni et al. 2013). S druge strane, neki autori pojavu ranog orinjasijena vide u
HS 4 (Banks et al. 2013), a drugi u ranijem periodu (Higham et al. 2013).
Mnogi naunici su u poslednje vreme skloni da period prelaza posmatraju
kao sukcesivnu smenu poznog musterijena, prelaznih industrija, ulucijena, protoorinjasijena i ranog orinjasijena, i to kroz prizmu irenja anatomski modernog
oveka sa jugoistoka ka zapadu evropskog kontinenta (sl. 26). Pretpostavlja se
da je do ekspanzije modernog oveka dolo u vie talasa, iz razliitih pravaca.
Prema ovim tumaenjima, ulucijen se proirio priobalnim pojasom, industrije
tipa Kozarnika, koje se vezuju za ahmarijen, mogle su iz Male Azije da prodru
ka jugu Balkana, dok su se nosioci protoorinjasijena i ranog orinjasijena kretali
podunavskim koridorom, od donjeg Podunavlja do srednje i zapadne Evrope.
S druge strane, in situ razvoj u tranzicionim industrijama (na Bliskom istoku,
Balkanu, srednjoj Evropi, pa i u oblasti Zagrosa) uglavnom se vezuje za neandertalce, s tim to se pojava lamelarne tehnologije ponegde (npr. u ranom baradostijenu) objanjava kao posledica dolaska modernih ljudi u region (Tsanova 2013).
113
Duan Mihailovi
Sl. 26. Mogui pravci napredovanja anatomski modernog oveka (prema Kozowski 2005, carte 1)
Ovaj pojednostavljeni scenario ipak ima mnoge praznine. Najpre, ljudski ostaci naeni u arheolokom kontekstu su suvie malobrojni i fragmentarni
(Kavalo) da bi se arheoloki nalazi pouzdano vezali za razliite populacije, dok
najstariji ostaci modernog oveka iz Petere ku Oae, datovani u period pre 35
hiljada godina, uopte nisu naeni u arheolokom kontekstu. Drugo, mogunost
sagledavanja hronologije nalazita (bez obzira na preciznost tehnika) veoma oteava injenica da su se geoloki slojevi, i artefakti naeni u njima, esto akumulirali u duem periodu. Tree, pokazalo se da je korienje CI tefre kao hronolokog markera opravdano samo kada se distalna tefra javlja u primarnom poloaju
(npr. u Kostjenkiju ili u Crvenoj stijeni), ali ne i ako je u sekundarnom kontekstu,
to je est sluaj kod tzv. mikrotefre (Morley, Woodward 2011). Problem stvara i
proizvoljna atribucija materijala sa siromanih nalazita ili iz poremeenih slojeva u pojedine gornjopaleolitske industrije (protoorinjasijen, rani orinjasijen itd.),
zato to se ti podaci kasnije koriste u izradi i prezentaciji modela kolonizacije.
Uprkos iznetim nedoumicama, ima dovoljno osnova za pretpostavku da
se gornji paleolit ka srednjoj Evropi proirio podunavskim koridorom (Conard,
Bolus 2003). Na to ukazuju datumi i distribucija orinjasijenskih nalazita u regionu, ali i injenica da orinjasijen nije potvren u sredinjim delovima Balkana, a
114
ni u primorskoj zoni. Na lokalitetima u centralnim delovima Balkana (Peturina,

Hadi Prodanova peina, Maliina stijena), iznad musterijena se uvek javljaju
gravetijen ili epigravetijen, dok gornjopaleolitska nalazita stara izmeu 40 i 30
hiljada godina nisu potvrena u priobalnom pojasu i njegovom neposrednom
zaleu, na potesu od peine Klisure na Peloponezu do peine Fumane u severoistonoj Italiji.
Nedostatak gornjopaleolitskih nalazita u jadransko-jonskoj zoni moda
je posledica neistraenosti, mada postoji mogunost da je na naseljenost regiona
znatno uticala vulkanska erupcija pre 40 hiljada kalendarskih godina, o kojoj
vrlo ubedljivo svedoi i sloj tefre u Crvenoj stijeni. Smatramo, meutim, da je
njen efekat bio samo privremen ili bar lokalnog karaktera, s obzirom na kontinuitet nastanjenosti u oblastima koje su joj bile manje izloene. Kada je pak re
o tome koliko je ova erupcija mogla da doprinese izumiranju neandertalaca u
Evropi, miljenja smo da su razlozi za to bili drugaiji jer apsolutni datumi pokazuju da se srednji paleolit u gotovo celoj Evropi, pa i u oblastima koje nisu bile
zahvaene erupcijom, zavrio priblino u istom periodu (Higham et al. 2014).
O uzrocima izumiranja neandertalaca postoje brojne hipoteze, a ovde bismo ukazali na jednu mogunost. Monotona sukcesija srednjeg i gornjeg paleolita na svim istraivanim nalazitima, kao i nedostatak njihovog hronolokog
preklapanja u uim geografskim oblastima, to su potvrdila i novija datovanja
(Higham et al. 2014), ukazuju na to da je izmeu neandertalaca i modernih ljudi
postojala teritorijalna kompeticija i da su se neandertalci povlaili pred gornjopaleolitskim populacijama (Mihailovi 2004). U svom krajnjem ishodu, ta kompeticija je mogla da dovede do fragmentacije neandertalskih grupa, pa samim
tim i do njihovog izumiranja. Budua istraivanja e pokazati da li se odstupanje
neandertalaca, ako je do njega uopte dolo, odigralo po geografskom principu,
du linija napredovanja modernog oveka, da li su se istovremeno povukli u
geografski izolovane i ekoloki marginalne zone, i da li je Balkan predstavljao
jedan od poslednjih neandertalskih refugijuma, na ta upuuju ostaci iz Vindije.
Pretpostavlja se da su neandertalci od modernih ljudi preuzeli dosta elemenata materijalne kulture i (u nekim sluajevima) potpuno transformisali svoju
tehnologiju. To znai da su izmeu ove dve populacije postojale interakcije, koje
su verovatno bile malog intenziteta (Tostevin 2006). S druge strane, moderni
ljudi su od neandertalaca eventualno prihvatili samo tehnologiju okresivanja listolikih iljaka, koji se u srednjoj Evropi javljaju u bohunicijenu, orinjasijenu i
drugim gornjopaleolitskim industrijama (Svoboda 1990). Postoje, istina, miljenja da je situacija bila obrnuta, budui da se eletijenske industrije u Maarskoj
115
Duan Mihailovi
javljaju tek nakon pojave orinjasijena (Adams 2009), ali je to malo verovatno
poto su listoliki iljci bili iroko rasprostranjeni u srednjem paleolitu srednje
i jugoistone Evrope i ne predstavljaju integralni deo orinjasijenske tradicije u
njenoj poetnoj fazi.
Kada je pak re o razvijenom i poznom orinjasijenu, treba istai da nema
elemenata koji bi ukazivali na znaajna populaciona pomeranja, mada se ona ne
mogu iskljuiti. Evidentno je samo to da orinjasijenske populacije nakon 35/34.
milenijuma naseljavaju primorski pojas i brdsko-planinske oblasti u unutranjosti Balkanskog poluostrva. U to vreme je bio nastanjen i subalpski region, o emu
reito svedoe ostaci iz Potoke zjalke i Mokrike jame (na nadmorskoj visini
od 1.5001.700 m), koji su svojevremeno pripisani olevijenu (Brodar, Osole
1979). S druge strane, nalazi iz Donje peine u Sievakoj klisuri moda ukazuju
na naseljavanje sredinjih delova Balkana u poznom orinjasijenu.
O sistemu naseljavanja i ekonomiji u orinjasijenu Balkana nema mnogo
podataka. Lokalitet Klisura je verovatno bio bazni logor, a na njemu su naeni
ostaci jelena lopatara, jelena, konja i kozoroga. U Bao Kiru, u sloju 11, takoe
je zastupljena raznovrsna fauna (nosorog, konj, jelen, dinovski jelen, bizon), u
kojoj dominiraju kozorog i divlje govee, a slina je situacija i u gornjim slojevima (Kubiak, Nadachowski 1982). U Temnatoj dupki (Tsanova 2008), u sloju VI
sektora II, ostaci faune su bogati, a pripadaju kozorogu, divokozi, bizonu, konju,
jelenu, dinovskom jelenu i losu. U sloju 4 sektora I struktura faune je uglavnom
ista, s tim to se javljaju i kosti kabaloidnog konja, dok su u sloju VII Kozarnike
takoe konstatovani ostaci jelena, srndaa, bizona i losa (ibid.). U svim peinama
naene su brojne kosti mesodera: peinskog medveda, hijene i peinskog lava,
to pokazuje da je postojala kompeticija sa mesoderima u pogledu iskoriavanja ekosistema. Na veini nalazita su potvrena vatrita i zone aktivnosti koje
svedoe o duem ili uestalom naseljavanju, a u Klisuri i ognjita modelovana
od gline, koja predstavljaju jedinstvenu pojavu u gornjem paleolitu Evrope (Kaczanowska et al. 2010).
Za sada nema pouzdanih indikatora da je u protoorinjasijenu, odnosno u
pionirskoj fazi kolonizacije naseljenost bila mala i da se tek u poznom orinjasijenu javlja gua koncentracija stanita u optimalnim zonama (Davies 2007).
Sistem naseljavanja je u orinjasijenu verovatno bio logistiki organizovan, tako
da su istovremeno bile nastanjene i rene doline i brdsko-planinsko zalee. O baznim logorima najbolje svedoe nalazita u blizini Vrca, na kojima je potvrena
velika koliina, kao i raznovrsnost ostataka. Kao veina orinjasijenskih naselja
u karpatskoj kotlini, i ova su bila podignuta na preseku ekolokih zona (u ovom
116
sluaju stepskog, movarno/jezerskog i brdsko-planinskog bioma), to je pogodovalo logistikom naseljavanju, odnosno naizmeninoj eskploataciji resursa iz
razliitih ekolokih zona. Varijabilnost industrija sa Crvenke i Ata se verovatno
moe dovesti u vezu upravo sa ovom injenicom.
Srednjopaleolitski sistem naseljavanja, u kome je za izradu ad hoc orua korien kvarc, u ranom gornjem paleolitu potvren je samo na Atu, gde su
kvarcni artefakti naeni u orinjasijenskom kontekstu (Radovanovi 1986). Sve
to u znatnoj meri dovodi u pitanje hipotezu rumunskih arheologa o kulturnoj
zasnovanosti tzv. kvarcnog musterijena. Kada je re o drugim stanitima, pripadnici orinjasijenskih grupa su verovatno sa sobom nosili gotovo orue i komade
sirovine i jezgra, od kojih su na licu mesta pravili alatke, dok su za izradu alatki
za privremenu upotrebu koristili nekvalitetne sirovine iz najblieg okruenja.
Donja peina u Sievakoj klisuri je verovatno predstavljala privremeno
stanite, u kome su pravljeni projektili za lov. Poto se peina nalazi u najdubljem
delu Klisure, moe da se pretpostavi da su lovako-sakupljake zajednice u tom
okruenju lovile samo kozoroge, ali ostaci faune nisu naeni. U svakom sluaju,
takav lov ne bi predstavljao iznenaenje budui da ostaci kozoroga preovlauju
u Peini iznad Trajanove table, Bao Kiru i na mnogim drugim orinjasijenskim
nalazitima. U Peini iznad Trajanove table potvren je i ribolov, dok su u peini
Klisura, od alternativnih resursa u ulucijenskom sloju zastupljene samo kornjae,
a u orinjasijenskim slojevima zeevi, ptice (jarebica kamenjarka i velika druplja)
i kopneni puevi, koji poinju da se sakupljaju ve u ovom periodu (Starkovich,
Stiner 2010).
Gravetijen i rani epigravetijen
Na populaciona pomeranja veeg obima poetkom MIS 2 moda ukazuje pojava srednjoevropskih elemenata u gravetijenskim industrijama alitrene
peine, Kozarnike i Temnate dupke (Drobniewicz et al. 1992; Kozowski 1999;
Mihailovi, Mihailovi 2007). Ipak, za konanu potvrdu ove hipoteze nedostaju
vri dokazi. Postoji mogunost da je Balkan bio naseljen i ranije i da srednjoevropski elementi u ovim industrijama naprosto svedoe o drutvenim i kulturnim kontaktima sa zajednicama na severu. Poetkom maksimuma poslednjeg
glacijala, kontakti sa zajednicama koje su naseljavale karpatsku kotlinu manifestuju se u zastupljenosti ekstralokalnih sirovina na nalazitima u junoj Panoniji
i na severnom Balkanu (Montet-White 1994), mada su one moda nabavljane i
prilikom sezonskih kretanja, koja su u ovom periodu mogla da obuhvate veu
teritoriju.
117
Duan Mihailovi
Analiza ostataka faune iz Temnate dupke je pokazala da u slojevima datovanim u vreme izmeu 29. i 20. milenijuma preovlauje krupna i srednjekrupna
fauna iz stepskog okruenja (irvasi, konji, bizoni) (Tsanova 2008). Zastupljene
su i ivotinje koje su naseljavale krenjake platoe (kozorog), dok se umske
vrste (jelen, srda), koje su opstale samo u renim dolinama gde se zadrala
umska vegetacija, javljaju u znatno manjem procentu (Kozowski 1999). U Kozarniki, u gravetijenskim slojevima, a naroito u sloju IVb, datovanom u period
pre 26 hiljada godina, dominiraju ostaci kabaloidnog konja i bovina, a zastupljeni su i ostaci losa, irvasa, kozoroga i dinovskog jelena (Guadelli et al. 1999).
U neto poznijim slojevima istog lokaliteta (IVa/III, III), datovanim u period pre
19 hiljada godina, najee su kosti jelena i kozoroga, a dinovski jelen se vie
ne javlja. Prema autorima istraivanja, opadanje intenziteta naseljavanja tokom
maksmimuma glacijala moda ukazuje na to da su se gravetijenske zajednice u
ovoj fazi pomerile dalje prema jugu, a da su kraki platoi severne Bugarske naseljavani samo sezonski (Ginter et al. 1994).
Slina situacija potvrena je i u centralnim delovima Balkana. Hadi Prodanova peina, Maliina i Medena stijena, Vrbika peina, pa i Crvena stijena,
verovatno su naseljavane samo u toplim oscilacijama ili u letnjoj sezoni. Mali
broj nalaza i zastupljenost artefakata koje su lovci nosili sa sobom (Crvena stijena, Medena stijena) svedoe o tome da je nastanjivanje ovih stanita imalo
epizodni karakter. Na veini nalazita javljaju se ostaci konja, a u manjem broju
i kozoroga. Zanimljivo je prisustvo mrmota, za koje se pretpostavlja da su tokom
hibernacije bili lak plen (Montet-White 1994), a koji su potvreni ne samo u
Vrbikoj peini ve i na drugim poznim gornjopaleolitskim nalazitima u Crnoj
Gori (Crvena stijena, Trebaki kr). Ipak, samo u Vrbikoj peini je potvreno
da su oni lovljeni.
U egejskoj zoni, u ovom periodu se u Klisuri i dalje love jelen lopatar,
jelen, kozorog, zeevi, jarebice i droplje, a kopneni puevi postaju znatno ei
(Starkovich, Stiner 2010). U jadranskoj zoni, o promenama u ekonomskim strategijama i sistemu naseljavanja najbolje svedoe ostaci iz andalje II (Miracle
2007). Na ovom lokalitetu se bogati i raznovrsni ostaci faune, meu kojima preovlauju kosti goveeta i konja, javljaju jo u orinjasijenskim slojevima (EH).
Slina struktura je potvrena i u gravetijenskom sloju C/d, datovanom u period
pre 21 hiljadu godina. U njemu su, meutim, naene i kosti jazavca i lisice sa
tragovima od orua, to je objanjeno njihovom ritualnom konzumacijom (Miracle 2007). Intenzitet naseljavanja se smanjuje tokom maksimuma poslednjeg
glacijala, a u materijalu se javljaju i egzotine sirovine. Sve to, prema Mira118
klu, svedoi o promenama u mobilnosti zajednica i ide u prilog pretpostavci o

naseljavanju severnojadranske nizije u ovom periodu, mada postoje i drugaija
miljenja (Mussi 2002).
Srednji i inalni epigravetijen
Na podruju istonog Mediterana su znatno brojnija nalazita iz kasnog
nego iz ranog gornjeg paleolita, kao i svedoanstva o tome da su prirodni zakloni
u poznom glacijalu intenzivno i uestalo naseljavani. Na povean intenzitet naseljavanja brdsko-planinske regije mogli su da utiu mnogi faktori: paleogeografske promene (suavanje priobalnog pojasa nakon porasta nivoa mora), sezonske
varijacije u distribuciji resursa, porast populacije, promene u sistemu naseljavanja i nainu snabdevanja resursima, i drutvena kompeticija.
Rasprostranjenost i poloaj nalazita ukazuju na svojevrsnu rekolonizaciju brdsko-planinske zone nakon maksimuma poslednjeg glacijala (Mihailovi
2007a). Postoje indicije da je naseljavanje ove zone teklo postepeno: na mnogim
nalazitima se koncentracija nalaza poveava tokom vremena, da bi dostigla vrhunac u slojevima datovanim u kraj poznog glacijala. S druge strane, na lokalitetima na manjoj nadmorskoj visini kontinuitet u naseljavanju je znatno izraeniji.
Istovremenost lokaliteta na uem geografskom prostoru nigde nije sigurno
potvrena, tako da je rekonstrukcija regionalnog sistema naseljavanja u pojedinim periodima gotovo nemogua. Direktna korelacija Asprohalika i Kastrice je
zbog mnogih razloga odavno dovedena u pitanje (Bailey et al. 1983a; 1983b).
Maliina i Medena stijena su moda simultano naseljavane bar u kratkom periodu, s tim to je sloj 3b1 u Maliinoj stijeni (sa najvie ostataka) datovan u prvu
polovinu 14. milenijuma BP, dok su ostaci iz Medene stijene neto pozniji i verovatno pripadaju samom kraju poznog glacijala. Od ostalih nalazita, samo Klidi
i Megalakos mogu da se dovedu u odreenu vezu (Sinclair 1999): oba lokaliteta
potiu iz istog perioda, a imaju slinu strukturu ostataka.
Sistematsko korienje stanita za istu namenu najbolje je dokumentovano
u potkapinama Klidi i Badanj, kao i u peini Kastrica. Po koliini i raznovrsnosti
ostataka, ova stanita mogu se pouzdano protumaiti kao bazni logori, sa manje
ili vie specijalizovanom namenom (naroito kada je re o Klidiju), a tu funkciju
su u inalnim fazama naseljavanja verovatno imala i druga stanita, kako u brdsko-planinskoj regiji (Maliina stijena 3b1, Medena stijena VI, verovatno Crvena
stijena VIII) tako i u primorju (Vela spila na Koruli, Frankti). Klidi je pre 1610
hiljada godina korien kao sezonski logor lovaca na divokoze i kozoroge, Badanj je verovatno bio bazni logor tokom svih faza naseljavanja, dok su Medena
119
Duan Mihailovi
stijena i Crvena stijena tu funkciju mogle da imaju u inalnim fazama naseljavanja tokom poznog glacijala.
Za sada se ne moe pouzdano utvrditi da li ostaci potiu od uestalog ili
od dugotrajnog naseljavanja. Ipak, gotovo je izvesno da se krajem poznog glacijala smanjuje mobilnost zajednica i suava teritorija na kojoj su boravile. U
tom periodu su najzastupljenije sirovine iz oblinjih leita, struktura industrija
je naseobinskog tipa, a pojavljuje se i orue koje se moe vezati za expedient
tehnologiju, koja e preovladati u ranom mezolitu (Mihailovi 2001). O tome
najbolje svedoe promene u strukturi industrija iz Crvene stijene (VIIV) i Trebakog kra (II, Ib i Ia).
Razlike u odnosu na rani gornji paleolit su jo vie izraene kada je u pitanju nain snabdevanja resursima. Naime, u itavom Sredozemlju se u ovom periodu odigrava preorijentacija na lov na srednjekrupnu faunu, na brze i pokretljive
ivotinje (Stiner, Munro 2002), i na sakupljanje mekuaca (Lubell 2004).
Proporcionalna zastupljenost ostataka faune ukazuje na tri tipa nabavljanja
hrane: a) lov na jednu vrstu, b) lov na dve ili tri vrste, i c) lov na sitne sisare i
sakupljanje mekuaca. U prvu grupu spadaju lokaliteti na kojima dominira jedna
vrsta. Meu nalazitima sa vie ostataka posebno se izdvaja Klidi, gde su kozorog i divokoza zastupljeni sa vie od 99% (Gamble 1997), a specijalizovanu
namenu verovatno je imala i Kastrica, u kojoj su ostaci jelena prisutni sa vie
od 70% (Bailey et al. 1983a). Meu nalazitima sa manje ostataka, kozorog i
divokoza preovlauju u Megalakosu, u sloju V Medene stijene, sloju II Trebakog kra, kao i sloju II Kujne Turkuluj u erdapu, koji je takoe datovan u kraj
pleistocena (Mihailovi 2008b). U Istri je najvie lovljen jelen, koji je potvren
u Pupiinoj i Veanskoj peini (Miracle 2007).
Mnogo ee su dve ili tri vrste ujednaeno zastupljene: kaprini i cervidi
u Asprohaliku, u Badnju i u sloju VI Medene stijene, cervidi i suidi u Crvenoj
stijeni i u sloju I Kujne Turkuluj. Slina situacija je potvrena i na nalazitima
na severnom Jadranu. U andalji II, u svim periodima preovlauju ostaci bizona/
goveeta i konja, u Nugljanskoj peini, u poznom pleniglacijalu najei su jelen
i divlje govee, a u poznom glacijalu kozorog/divokoza i divlje govee, dok su
u Veloj spili na Loinju najvie lovljeni kozorog/divokoza i jelen (Miracle 2007;
Mihailovi 2008b).
Lov na sitnu faunu i sakupljanje mekuaca u ovom periodu postaju intenzivniji. Svedoanstva o lovu na zeeve potiu sa nalazita na podruju severnog
Jadrana i iz peine Klisura, dok je sakupljanje mekuaca dokumentovano na vie
lokaliteta. Ipak, eksploatacija alternativnih resursa (sakupljanje pueva i rakova)
120
nigde ne dostie nivo kakav je zabeleen u peini Frankti (Perls 1999; Stiner,
Munro 2011), to ukazuje na svojevrsnu mezolitizaciju ovog podruja jo krajem
poznog glacijala.
Postavlja se pitanje koliko se tehnoloke promene u ovom periodu mogu
vezati za promene u sistemu naseljavanja i nainu snabdevanja resursima, i koji
su faktori na njih uticali. Treba uzeti u obzir mogunost da je nakon maksimuma poslednjeg glacijala, zbog suavanja priobalnog pojasa i potapanja severnojadranske nizije, dolo do rekolonizacije brdsko-planinske oblasti, ali i da se
intenziikacija u snabdevanju resursima i naseljavanju prirodnih zaklona javlja i
duboko u unutranjosti Balkana, u severnoj Crnoj Gori (Maliina i Medena stijena) i na erdapu (Klimente II, Kujna Turkuluj).
Na promene u ekonomiji i mobilnosti lovako-sakupljakih zajednica u
poznom glacijalu mogli su znatno da utiu i drutveni i kulturni faktori, a pre
svega tehnoloke inovacije, koje su omoguile primenu novih tehnika lova. Ove
promene su otvorile prostor za iskoriavanje novih ekolokih nia u relativno
siromanom poznoglacijalnom okruenju, koje odlikuju sezonalnost i neujednaena distribucija resursa. Zbog toga ne treba da udi to se za kasni gornji paleolit u primorskom zaleu vezuju: a) operacionalizacija postupaka i aktivnosti u
razliitim oblastima ljudskog delovanja, b) uspostavljanje tehnolokih standarda,
c) diverziikacija u snabdevanju mineralnim i prehrambenim resursima, d) intenziikacija u eksploataciji pojedinih ivotinjskih vrsta, i d) ekonomisanje sa
mineralnim i prehrambenim resursima (Mihailovi 2007a).
Plansko iskoriavanje resursa na manjoj teritoriji svakako je imalo uporite u tradiciji, na ta, izmeu ostalog, ukazuje i regionalna diferencijacija epigravetijenskog tehnokompleksa. Ve je pomenuto da se u inalnom paleolitu zapadnog Balkana javljaju stilske i tehnoloke razlike izmeu nalazita u primorskom
zaleu (Crvena stijena, Badanj) i u unutranjosti Poluostrva (Maliina i Medena
stijena). Svojevrsni konzervativizam se ogleda i u injenici da u Crnoj Gori,
nasuprot susednim oblastima, nisu naene bilateralno retuirane lamele, kao ni
produkti primene tehnike mikrodleta.
Postoje, meutim, i svedoanstva o kulturnoj otvorenosti. Interkulturni
trendovi u tehnologiji okresivanja i stilu izrade orua nisu zaobili ak ni geografski izolovane delove centralnog i zapadnog Balkana. tavie, u stratigraiji
gotovo svih nalazita u Dalmaciji i Crnoj Gori moe da se prati isti ritam tehnolokih promena kao na jugu Balkana (u Grkoj) ili na Apeninskom poluostrvu.
To ukazuje na kulturne kontakte i spremnost na prihvatanje inovacija, s tim to je
oigledno postojao drutveni ilter koji je proputao samo one elemente koji su
121
Duan Mihailovi
bili prihvatljivi za zajednicu. Selektivno usvajanje inovacija pokazuje da je krajem pleistocena dolo do svojevrsne drutvene integracije lovako-sakupljakih
zajednica na podruju centralnog i zapadnog Balkana. Zato je moda ve u ovom
periodu dolo do poveanja drutvene sloenosti, koja e se u punoj meri ispoljiti
tek u mezolitu (Mihailovi 2007b).
122
ZAVRNA RAZMATRANJA
U pokuaju da rezimiramo glavne zakljuke do kojih smo doli, smatramo da treba istai da su novija istraivanja potvrdila tranzitnu ulogu Balkana u
svim periodima. Preko Balkana su rani hominidi naselili Evropu, verovatno tokom vie sukcesivnih migracija kojima su postepeno kolonizovali june delove
kontinenta. Ostaci iz najdubljih slojeva Kozarnike (1311) svedoe o tome da
mobilnost zajednica pre 1,41 miliona godina verovatno nije bila velika, na ta
ukazuje i injenica da nisu korieni obluci sa obale reke, ve nekvalitetan ronac iz matine stene. Nekarakteristino orue od ovog materijala opredeljeno je
u mod 1 i poetnu fazu naseljavanja Evrope.
Iz rane faze srednjeg pleistocena, na Balkanu gotovo nema nalazita. Antropoloki ostaci iz Balanice (Homo erectus s. l.), datovani u period pre vie od
pola miliona godina, ipak pokazuju da Poluostrvo u srednjem pleistocenu nije
bilo izolovano od ostatka Evroazije, ve se oslanjalo na tzv. centralnu oblast
rasprostiranja u jugozapadnoj Aziji, u kojoj su se, kako neki autori smatraju,
kulturne i evolucione promene odvijale nezavisno od procesa u Africi. O materijalnoj kulturi populacija iz ovog perioda malo se zna. U Kozarniki su uoeni
elementi tehnologije okresivanja preferencijalnih odbitaka (koja konceptualno
prethodi pojavi levalua tehnologije), dok klaktonski odbici iz najdubljih slojeva
Velike Balanice upuuju na pretpostavku da se i ovde, kao u srednjoj i istonoj
Evropi, u ovom periodu javljaju klaktonoidne industrije premusterijenskog
kompleksa.
Postoje indicije da su u donjem i ranom srednjem paleolitu intenzivno naseljavane rene terase. Jo uvek nije potvrena, ali ni iskljuena pojava ostataka
iz najranijeg paleolita na Kremencu kod Nia, budui da je naen veliki broj
pseudoartefakata koje nije mogue razlikovati od odbitaka okresanih elementarnom tehnikom. U dolini Zapadne Morave, meutim, evidentiran je itav niz
nalazita iz kasnog donjeg ili ranog srednjeg paleolita, sa operima i razliitim
123
Duan Mihailovi
tipovima jezgara (kombeva, protolevalua, levalua), i oruem (postruke, nazupano orue), od kojih neka (Kosovska kosa) imaju jasno izraen donjopaleolitski karakter.
Velika i Mala Balanica ubedljivo svedoe o naseljavanju brdsko-planinske zone ve krajem srednjeg pleistocena, ali ne i samo o tome. Ostaci sa ovih
lokaliteta, ija je starost na osnovu mikrofaune procenjena na 200300 hiljada
godina, ukazuju na vezu izmeu jabrudijena Bliskog istoka i protoarantijena u
Karainu i Balanici. Tako je popunjena prostorna i vremenska praznina izmeu
istonog i zapadnog arantijena, to potvruje da nije re o konvergentnim
tendencijama, ve o procesu u kome je dolo do transmisije kina elemenata iz
jugozapadne Azije ka jugoistonoj i srednjoj Evropi. Pojava tzv. kina ponaanja
se u zapadnoj Evropi vezuje za mobilnost zajednica u glacijalnim periodima, dok
ovde svakako svedoi o iskoriavanju ekoloki marginalnih oblasti u interglacijalnim uslovima.
Poetak srednjeg paleolita na Balkanu obeleila je pojava izdiferenciranih
musterijenskih industrija. One se javljaju u Crvenoj stijeni, Kozarniki i, verovatno, Balanici, a mogu da se opredele u MIS 6 ili u raniji period. Industriju
iz najdubljih slojeva Crvene stijene odlikuju elaborirana levalua tehnologija i
speciian stil izrade artefakata, koji je posluio za deinisanje musterijena tipa
Crvena stijena. Smatra se da je do njegovog irenja na relaciji Balkan Anadolija
Srednji istok dolo tokom istone ekspanzije neandertalaca, koja se odigrala
u izotopskom stadijumu 6 ili u interglacijalu koji mu je usledio. U MIS 6 Balkan
je moda bio jedini koridor koji je povezivao srednju i zapadnu Evropu sa jugozapadnom Azijom.
U poslednjem interglacijalu (MIS 5e) i ranom glacijalu (MIS 5d5a) vladala je povoljna klima, to je dovelo do ekspanzije neandertalskih populacija ka
srednjoj i severozapadnoj Evropi. Iz tog perioda, u Crvenoj stijeni potiu ostaci
koji svedoe o intenzivnom naseljavanju, pa ak i o graenju kamenih konstrukcija (ognjita). Naseljavana su i stanita u brdsko-planinskoj zoni, pa uopte nije
iskljueno da je povremeno praktikovan i logistiki tip naseljavanja. U skupovima sa tih nalazita javlja se speciina kombinacija orua koje su neandertalci nosili sa sobom i artefakata koje su okresivali na licu mesta, uglavnom sa kvarcnih
jezgara. U okresivanju se paralelno koriste arantijenska i levalua tehnika, s tim
to u nekim industrijama preovlauje levalua, a u drugim arantijenska komponenta (Petrovaradinska tvrava, Crvena stijena, Peturina). Na Petrovaradinskoj
tvravi su naeni i bifacijalno okresani artefakti, koje smo ipak vie skloni da
veemo za arantijenski koncept nego za mikokijen srednje i istone Evrope.
124
U izotopskom stadijumu 4, intenzitet naseljavanja Crvene stijene opada, a

nalazita iz ovog perioda na Balkanu ima veoma malo. Situacija se menja poetkom izotopskog stadijuma 3, kada dolazi do promena u industrijama i sistemu
naseljavanja. Dvojni karakter litike ekonomije iz prethodnog perioda (orue od
kremena artefakti za privremenu upotrebu od kvarca) se menja, a u privremenim stanitima su zastupljeni ili kvarcni artefakti (otuda i hipoteza o kvarcnom
ili peinskom musterijenu) ili pak orue okresano od sirovina nabavljenih usputnim snabdevanjem, u okviru drugih aktivnosti (Binford 1979). U industrijama
je levalua komponenta manje zastupljena, a na veini nalazita preovlauju nazupane alatke i alatke neto manjih dimenzija. Morfometrijska analiza skupova
iz Crvene stijene je, meutim, pokazala da stepen mikrolitizacije artefakata iz
slojeva XIVXII nije previe izraen i da ovu fazu naseljavanja pre svega odlikuju ad hoc tehnike u eksploataciji jezgara, radi njihovog maksimalnog iskorienja. Za sada nisu poznati uzroci nastanka ovog fenomena, ali oni verovatno lee
u promenama u sistemu naseljavanja i nainu eksploatacije resursa.
Na centralnom Balkanu nisu konstatovane industrije prelaznog tipa (u kojima su zastupljeni i srednjopaleolitski i gornjopaleolitski elementi), iji nastanak
ni na istonom Balkanu nije dovoljno rasvetljen uprkos pokuajima da se lokalni
razvoj sagleda u kontekstu pojave anatomski modernog oveka u jugoistonoj
Evropi. Svedoanstva iz balkansko-karpatskog regiona ipak ukazuju na to da
se gornji paleolit pre 4036 hilada godina proirio podunavskim koridorom i
da su se neandertalci povukli ka zapadnim delovima i unutranjosti Poluostrva.
Za sada nije jasno zato u periodu pre 4030 hiljada godina nije bila naseljena
primorska zona. Na privremenu depopulaciju regiona mogla je da utie megaerupcija koja se pre 35 hiljada radiokarbonskih godina (odnosno pre 39,5 hiljada
kalendarskih godina) odigrala u Flegrejskim poljima kod Napulja.
Za razliku od primorja, juna Panonija je u ranom gornjem paleolitu bila
gusto nastanjena, to potvruju ostaci sa nalazita Crvenka i At u okolini Vrca
i sa lokaliteta u rumunskom Banatu. Ipak, za sada nema dokaza da protoorinjasijen u srednjoj Evropi prethodi ranom orinjasijenu. Rani orinjasijen je u Podunavlju datovan u period pre 4036 hiljada godina, dok na nalazitima oko Vrca
(Crvenka, At) verovatno stratigrafski prethodi Krems orinjasijenu. Na svim nalazitima u Banatu javljaju se obe komponente, to upuuje na pretpostavku da
razlike izmeu ova dva facijesa nisu kulturnog, ve funkcionalnog karaktera.
Funkcionalne razlike su mogle znatno da utiu i na varijabilnost srednjeg i
poznog orinjasijena, s tim to preliminarne analize materijala iz alitrene peine
i Donje peine ukazuju na to da ove industrije imaju srednjoevropski karakter.
125
Duan Mihailovi
Ukoliko Donja peina prethodi maksimumu poslednjeg glacijala, kao to je to

sluaj sa slinim industrijama u Austriji (Alberndorf), to bi znailo da je ve
u tom periodu moglo da doe do pomeranja srednjoevropskih zajednica prema
jugu ili do neto intenzivnijeg kontakta sa grupama u junoj Panoniji. Ta mogunost je, meutim, znatno vea kada su u pitanju gravetijenske populacije, budui
da gravetijenski slojevi u alitrenoj peini i na nalazitima u Bugarskoj (Temnata
dupka, Kozarnika), u kojima je srednjoevropska komponenta jasno naglaena,
ve pripadaju poetku zahlaenja.
U periodu maksimuma poslednjeg glacijala, naseljenost centralnih delova
Balkana se smanjuje, to ide u prilog hipotezi da su zajednice naselile primorski
pojas, ukljuujui severnojadransku niziju. Ostaci sa nalazita u visokoplaninskoj zoni su skromni, a repertoar artefakata je krajnje ogranien, to ukazuje na
to da je ova oblast samo povremeno naseljavana. Sudei po ostacima sa lokaliteta
u Crnoj Gori (Crvena stijena, Maliina stijena, Medena stijena), do rekolonizacije brdsko-planinske zone dolo je postepeno. U njoj su uglavnom lovljeni
kozorozi, u poumljenim oblastima na manjoj nadmorskoj visini jeleni, dok se
u primorju, uz lov na jelene, konje i divlja goveda, javlja i lov na sitnu faunu,
uglavnom zeeve, s tim to postoje dokazi i o sakupljanju mekuaca.
Tehnoloke promene u poznom glacijalu u svemu slede tendencije koje
su se odvijale irom severnog Mediterana, a koje se ispoljavaju u mikrolitizaciji
i geometrizaciji artefakata. Te inovacije svedoe o primeni novih tehnika lova,
koje su omoguile eskploataciju resursa u realtivno siromanom poznoglacijalnom okruenju. One, meutim, ukazuju i na kulturne i drutvene kontakte sa zajednicama u susednim regijama, kao i na svojevrsnu drutvenu integraciju lovako-sakupljakih zajednica u ovom periodu. Sve to se menja poetkom holocena,
kada dolazi do opteg tehnolokog osiromaenja, koje se manifestuje u smanjenju zastupljenosti kvalitetnih sirovina i strmo retuiranog orua, ukljuujui i
geometrijske mikrolite. Smatramo da nije re o kulturnom opadanju ili o izolaciji
ovih zajednica, ve najpre o promenama u nainu ivota koje su tada nastupile.
Teko se mogu izdvojiti faktori koji su odluujue uticali na demografska
kretanja i tehnoloke promene na Balkanu. Jasno je da je Balkan predstavljao
tranzitnu zonu, ali nisu sve komunikacije imale isti znaaj u svim periodima,
niti su sve bile prohodne; paleogeograija nudi samo hipotetine odgovore na
veinu postavljenih pitanja, dok klimatski i ekoloki uslovi pruaju samo opti
okvir za razumevanje bihevioralnih i drutvenih procesa u pozadini tehnolokih
promena. Zbog toga smatramo da je pristup prouavanju ovih fenomena omoguen jedino njihovim pojedinanim sagledavanjem, bilo da je re o dugoronim
126
ili kratkoronim procesima. To, naime, znai da u prvom planu treba da budu to
potpunija rekonstrukcija dogaaja i utvrivanje prirodnih okvira unutar kojih su
se odvijali. Da bi se to ostvarilo neophodno je, meutim, posmatranje pojava u
irim geografskim okvirima, naroito kada je re o najranijim fazama paleolita.
Naalost, na Balkanu su tehnoloki fenomeni najee prouavani u okviru dravnih granica, a analogije za njih su po pravilu traene u udaljenim oblastima (u zapadnoj Evropi ili na Bliskom istoku), a samo ponekad u najbliem
okruenju. Slian problem postoji i na makroskali, pa tako strunjaci koji se bave
Anadolijom i Bliskim istokom retko uzimaju u obzir pojave u Evropi, i obrnuto.
Treba istai i da se u istraivanjima paleolita veoma rano razvio svojevrsni evrocentrizam, usled injenice da su paleolitski fenomeni najpre i najbolje proueni u
Francuskoj i drugim zemljama u zapadnoj Evropi. Zato se esto podrazumeva da
istraivanja paleolita na zapadu kontinenta realno prikazuju tehnoloke promene
i evoluciju oveka u celoj Evropi. Novija ispitivanja su, meutim, pokazala da je
situacija upravo obrnuta i da se pojave u centralnoj i zapadnoj Evropi (koja je u
glacijalima bila izolovana gleerima) ne mogu protumaiti bez uvida u situaciju
na irem evroazijskom prostoru.
Kada je Balkan u pitanju, ustanovljeno je da ovo podruje u paleolitu nije
predstavljalo ni centar ni periferiju, ve most izmeu istoka i zapada. U periodima kada je Bliski istok imao primat u kulturnom razvoju, na Balkanu se javljaju
najranije manifestacije bliskoistonih pojava na tlu Evrope. Nasuprot tome, u periodima ekspanzije populacija i kulturnih fenomena iz srednje i zapadne Evrope,
Balkan je inio izlaznu kapiju ka Anadoliji i Bliskom istoku. Takoe se pokazalo
da hipoteza o glacijalnom refugijumu na Balkanu za sada nema uporite u arheolokoj grai. Uloga i znaaj prouavanja paleolita Balkana ogledaju se, meutim,
u tome to je Balkan u svim periodima bio otvoren prema jugu. Granice izmeu
klimatskih i ekolokh pojaseva pomerale su se u ritmu klimatskih oscilacija, to
je dovelo do kretanja i proimanja populacija i kulturnih sadraja koji vode poreklo iz razliitih regija. Tu ulogu Balkan je zadrao tokom cele svoje istorije. Na
nama je da je ispravno shvatimo i uzmemo u obzir prilikom buduih razmatranja
paleolita na ovom prostoru.
127
SUMMARY
Importance of the Balkan Peninsula for studying early prehistory of Europe is based on its geographic position and ecological characteristics but also on
the discoveries recorded so far.
It is well-known that central Balkans had transitory character and represented migrational corridor, which was connecting southwest Asia and central
and west Europe. It is assumed that living conditions in the Balkans were more
favorable, so the Peninsula was the refugium not only for plants and animals but
also for human communities in the glacial periods. The last but not the least, not
so abundant but convincing evidence about settling during over million years
long period have been discovered in the Balkans.
More recent investigations illed the gaps in our knowledge about early
prehistory of that region and it opened the room for initial comprehension of
cultural and technological development in the Balkan Palaeolithic. We focused in
this book on central parts of the Peninsula (territory of Serbia and Montenegro)
as there converge main communications, which connected west and central Europe and southwest Asia and Mediterranean. We have tried to answer the question what the role of central Balkans in the transitional period had been and how
much changes in material culture could be associated with population migrations
at macro, meso and micro level.
Remains from the Paleontological site Trlica in Montenegro (dated to the
period between 1.1 and 1.4 million years) bear witness to the fact that there were
favorable living conditions in the lower Pleistocene of the Balkans and that is
also conirmed by the inds from the lowest layers in the cave Kozarnika in Bulgaria (dated to the period between 1.4 and 1.6 million years) where core and lake
industries have been encountered.
There are almost no sites from the early phase of Middle Pleistocene in the
Balkans. Anthropological remains from Balanica (Homo erectus s. l.), dated to
129
Duan Mihailovi
the period more than 397-525 thousand years ago (Rink et al. 2013) reveal that
Peninsula had not been isolated from the rest of Eurasia but was leaning on socalled central area of distribution in southwest Asia where, as some authors think,
cultural and evolutional changes had been taking place independently from the
processes in Africa. We know rather little about material culture of populations
from that period. Certain elements of technology of knapping preferential lakes
(that conceptually precedes the appearance of Levallois technology) have been
noticed in Kozarnika, while Clactonian lakes from the lowest layers at Velika
Balanica suggest the assumption that there also appear Clactonoid industries of
pre-Mousterian complex as in central and east Europe.
There are indications that river terraces had been intensively settled in the
Lower and early Middle Palaeolithic. Appearance of the remains from earliest
Palaeolithic at the site Kremenac near Ni has not yet been conirmed but also not
rejected, as there has been found large amount of pseudoartifacts, which could
not be distinguished from lakes obtained by elementary technique. However,
whole series of sites from late Lower Palaeolithic or early Middle Palaeolithic
has been recorded in the West Morava valley. There were discovered choppers
and diverse types of cores (Kombewa, proto-Levallois and Levallois) and tools
(sidescrapers, denticulated tools) some of which (Kosovska Kosa) are of conspicuous Lower Palaeolithic character.
Velika and Mala Balanica convincingly bear witness to settling of hillymountainous zones already by the end of Middle Pleistocene but not only to that.
Remains from these sites dating according to microfauna to 200-300 thousand
years of age suggest the connection between Jabrudian of the near East and protoCharentian in Karain and Balanica. Thus spatial and chronological gap between
eastern and western Charentian has been illed conirming that it is not about
convergent tendencies but about the process during which happened the transmission of the Quina elements from southwest Asia toward southeast and central
Europe. Appearance of so-called Quina behavior is associated in western Europe
with mobility of communities in the glacial periods, while here it certainly conirms exploitation of ecologically marginal regions in the interglacial conditions.
Beginning of Middle Palaeolithic in the Balkans is characterized by appearance of differentiated Mousterian industries. They appear in Crvena Stijena,
Kozarnika and probably Balanica and could be dated to MIS 6 or to the earlier
period. Industry from the lowest layers at Crvena Stijena is characterized by
elaborate Levallois technology and distinct style of artifacts manufacture that
was used to deine the Mousterian of Crvena Stijena type. It is considered that its
130
expansion along the line BalkansAnatoliaMiddle East had taken place during
eastern expansion of the Neanderthals that took place in isotopic stadium 6 or
in the interglacial that followed. Balkans in MIS 6 was perhaps the only corridor
connecting central and western Europe and southwestern Asia.
The climate was favorable in the last interglacial (MIS 5e) and early glacial (MIS 5d-5a) and that resulted in expansion of the Neanderthal populations
toward central and northwestern Europe. In Crvena Stijena from that period originate remains, which bear witness to the intensive settling and even building of
stone structures (hearths). Also habitations in hilly and mountainous zone had
been settled, so it is not at all implausible that logistic type of settling had been
practiced from time to time. Distinct combination of tools, which Neanderthals
carried with them and artifacts, which they made on the spot mostly from the
quartz cores was recorded in the assemblages from those sites. Both Charentian and Levallois technique had been concurrently used in knappi8ng process
and in some industries Levallois component prevail and in the other Charentian
component (Petrovaradin Fortress, Crvena Stijena, Peturina) is predominant.
Bifacially retouched artifacts, which we are more inclined to associate with the
Charentian concept than with Micoquian of central and east Europe were also
found at Petrovaradin Fortress.
Intensity of settling at Crvena Stijena decreased in the isotopic stadium 4
and sites from that period are very scarce in the Balkans. Situation changes at
the beginning of isotopic stadium 3 when changes in the industries and settling
system had changed. Dual character of lithic economy from the preceding period (tools made of lint artifacts for temporary use made of quartz) had been
changing and in temporary habitations were used either quartz artifacts (hence
the hypothesis about quartz or cave Mousterian) or tools struck from raw
materials obtained on the way during other activities. The Levallois component
is less evident in the industries and denticulated tools and tools of slightly smaller
size prevail at most sites. Morphometric analysis of assemblages from Crvena
Stijena revealed however that degree of microlithization of artifacts from layers
XIV-XII is not particularly conspicuous and that this phase of settling is characterized irst of all by ad hoc techniques in core exploitation in order to exploit it
to the maximum. Reasons for appearance of that phenomenon are not known for
the time being, but they probably lay in changes within the settlement pattern and
method of resource exploitation.
Industries of transitional type (within which both Middle Palaeolithic and
Upper Palaeolithic elements are present) were not recorded in central Balkans
131
Duan Mihailovi
and their origin has not been suficiently explained even in the eastern Balkans
despite the attempts to explain local development in the context of appearance
of anatomically modern human in southeast Europe. Nevertheless evidence from
the Balkan-Carpathian region indicates that Upper Palaeolithic spread along the
Danube corridor before 40-36 thousand years and that the Neanderthals retreated
toward the western parts and interior of the Peninsula. It is not clear so far why
the coastal zone had not been inhabited in the period before 40-30 thousand
years. Temporary depopulation of the region could have been the consequence
of mega-eruption, which had happened in Phlegraean Fields near Naples before
35 thousand radiocarbon years (i.e. before 39.5 calendar years).
In contrast to the coastal area, south Pannonia was densely populated in
early Upper Palaeolithic as it is conirmed by the inds from sits Crvenka and At
in the vicinity of Vrac and sites in the Romanian Banat. Still, there is hitherto no
evidence that proto-Aurignacian precedes early Aurignacian in central Europe.
In the Danube valley early Aurignacian is dated to the period before 400-300
thousand years, while at the sites around Vrac (Crvenka, At) it probably stratigraphically precedes Aurignacian of the Krems type. Both components appear
at all sites in Banat indicating that differences between these two facies are of
functional and not cultural character.
Functional differences could have had considerable impact also on the variability of middle and late Aurignacian as preliminary analyses of material from
alitrena cave and Donja cave indicate that those two industries are of central
European character. If Donja cave precedes the last glacial maximum as it is the
case with similar industries in Austria (Alberndorf) it could mean that southward
migrations of central European communities might have happened already in
that period or there were somewhat more intensive contacts with groups in south
Pannonia. Such possibility is, however, considerably greater when Gravettian
populations are concerned as Gravettian layers at alitrena cave and at the sites
in Bulgaria (Termnata Dupka, Kozarnika) where central European component is
conspicuous already date from the beginning of cold spell.
Population of central parts of the Balkans dimiNihes in the period of last
glacial maximum and it speaks in favor of the hypothesis that communities settled in the coastal area, including north Adriatic plain. Remains from the sites
in high mountainous zone are fairly small and repertoire of artifacts is highly
limited, indicating that this region had been inhabited only periodically. Judging
by remains at the sites in Montenegro (Crvena Stijena, Maliina Stijena, Medena
Stijena) recolonization of hilly-mountainous zone was gradual. Mainly ibexes
132
were hunted within that zone, red deer were hunted in the wooded areas at lower
altitude, while hunting of small fauna mostly hares was conirmed in the coastal
area along with hunting red deer, horses and aurochs, and there is also evidence
for gathering mollusks.
Technological changes in the late glacial followed in every aspect tendencies happening throughout the north Mediterranean and which are evident in
microlithization and geometrization of artifacts. Such innovations conirm the
use of new hunting techniques, which made possible exploitation of resources in
relatively impoverished late glacial environment. These innovations, however,
also indicate cultural and social contacts with communities in the neighboring
regions as well as distinctive social integration of hunter-gatherer communities
in that period. All that had changed at the beginning of Holocene when general
technological impoverishment took place and it is visible in decrease of good
quality raw materials and abruptly retouched tools including also geometrical
microliths. We think that it was not the consequence of cultural decline or isolation of those communities but, most probably, of changes in the way of life that
happened then.
It is dificult to distinguish factors, which had decisive impact on demographic migrations and technological changes in the Balkans. It is apparent that
Balkans was the transitory zone but not all communications were of identical
signiicance in all periods nor all of them were passable; paleogeography offers
only hypothetical answers to most of the questions, while climatic and ecological conditions provide just general framework for understanding behavioral and
social processes in the background of technological changes. Therefore, we think
that approach to the study of these phenomena is possible only through their individual comprehension, either long-term or short-term processes are concerned.
In other words it means that in the foreground should be reconstruction (as
complete as possible) of events and establishing of natural environment within
which they took place. In order to achieve that it is, however, necessary to study
phenomena within wider geographical framework, especially when the earliest
phases of the Palaeolithic are concerned.
Unfortunately, technological phenomena in the Balkans were most often
studied within state borders and the analogies were, as a rule, looked for in distant regions (in western Europe or in the Near East) and only sometimes in the
nearest surroundings. There is a similar problem on the macro-level, so scholars
interested in Anatolia and Near East rarely take in consideration phenomena in
Europe and vice versa. It is important to emphasize that distinct Eurocentrism
133
Duan Mihailovi
developed very early in the investigations of the Palaeolithic because of the fact
that Palaeolithic phenomena were irst and best studied in France and other west
European countries. Therefore, it is often understood that investigations of Palaeolithic in the west of continent illustrate realistically technological changes
and human evolution in the entire Europe. More recent excavations revealed
however that situation is just the opposite and that phenomena in central and
western Europe (which was isolated by the glaciers in the glacial periods) could
not be explained without understanding of the situation in wider Eurasian region.
It has been concluded, when Balkans is concerned, that this area in the
Palaeolithic was neither the center nor the periphery but a bridge between east
and west. In the periods when Near East had precedence in cultural evolution the
earliest manifestations of the Near East phenomena on the European soil appear
in the Balkans. Contrary to that, in the periods of expansion of populations and
cultural phenomena from central and western Europe, the Balkans was the exit
gate toward Anatolia and Near East. It has also turned out that hypothesis about
glacial refugium in the Balkans has no base in the archaeological material. Role
and importance of studying Palaeolithic in the Balkans is, however, relected in
the fact that the Balkans was open to the south in all periods. Borders between
climatic and ecological zones shifted in the rhythm of climatic oscillations and
that resulted in moving and mixing of populations and cultural contents, which
originated from various regions. The Balkans maintained that role during its entire history. It is our responsibility to understand it correctly and take it into consideration when we discuss Palaeolithic in this area in the future.
134
BIBLIOGRAFIJA
Abrantes, F. et al. 2012. Paleoclimate Variability in the Mediterranean Region. In P. Lionello
(ed.), The Climate of the Mediterranean Region From the Past to the Future. Elsevier, London, 186.
Adam, E. 1989. A Technological and Typological Analysis of Upper Palaeolithic Stone Industries of Epirus, Northwestern Greece. BAR International Series 512. Oxford.
Adam, E. 1997. To Know and to Have: Raw Material Availability and Upper Palaeolithic
Stone Assemblage Structure in Epirus. In G. N. Bailley (ed.), Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in Nortwest Greece, Vol. 2: Klithi in its local and regional
setting. McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, 481496.
Adams, B. 2009. The Bukk Mountain Szeletian: Old and New Views on Transitional Material from the Eponymous Site of the Szeletian. In M. Camps, P. Chauhan (eds.), Sourcebook
of Paleolithic Transitions Methods, Theories, and Interpretations. Springer, New York
DordrechtHeidelbergLondon, 427440.
Agusti, J., Lordkipanidze, D. 2011. How African was the early human dispersal out of
Africa? Quaternary Science Reviews 30, 13381342.
Ambrose, S. 2003. Did the super-eruption of Toba cause a human population bottleneck?
Reply to Gathorne-Hardy and Harcourt-Smith. Journal of Human Evolution 45, 231237.
Andel, T. van, Tzedakis, P. 1996. Palaeolithic landscapes of Europe and environs, 150,000
25,000 years ago: an overview. Quaternary Science Reviews 15, 481500.
Andersen, K. et al. 2006. The Greenland ice core chronology 2005, 1542 ka. Part 1: constructing the time scale. Quaternary Science Reviews 25, 32463257.
Argant J., Dimitrijevi, V. 2007. Pollen analyses of Pleistocene hyaena coprolites from Montenegro and Serbia. Geoloki anali Balkanskoga poluostrva 68, 7380.
Armitage, S., Jasim, S., Marks, A., Parker, A., Usik, V., Uerpmann, H-P. 2011. The Southern
Route Out of Africa: Evidence for an Early Expansion of Modern Humans into Arabia.
Science 331, 453456.
Baena, J. et al. 2010. Technical and technological complexity in the beginning: The study of
Dmanisi lithic assemblage. Quaternary International 223224, 4553.
Bailey, G., Carter, P., Gamble, C., Higgs, H. 1983a. Asprochaliko and Kastritsa: Further
Investigations of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus (North-West Greece). Proceedings of the Prehistoric Society 49, 1542.
Bailey, G., Carter, P., Gamble, C., Higgs, H. 1983b. Epirus revisited: Seasonality and intersite variation in the Upper Palaeolithic of north-west Greece. In G. Bailey (ed.), Hunter-Gatherer Economy in Prehistory. Cambridge University Press, Cambridge, 6478.
Bakovi, M. 2012. Osvrt na istorijat istraivanja paleolita u Crnoj Gori. Davnine I, 917.
Bakovi, M. et al. 2009. Crvena Stijena excavations 20042006, preliminary report. Eurasian Prehistory 6/12, 331.
135
Duan Mihailovi
Baltean, I. 2011. The Palaeolithic in Banat. In F. Drasovean, B. Jovanovi (eds.), The Prehistory of Banat I The Palaeolithic and Mesolithic. The Publishing House of the Romanian
Academy, Bucharest, 1976.
Banks, W., dErrico, F., Zilho, J. 2013. Humane-climate interaction during the Early Upper
Paleolithic: testing the hypothesis of an adaptive shift between the Proto-Aurignacian and the
Early Aurignacian. Journal of Human Evolution 64 , 3955.
Bar-Yosef, O. 1988. The date of Southwest Asian Neandertals. In E. Trinkaus (ed.), LHomme
de Neandertal, No. 3. ERAUL 30. Universit de Lige, Lige, 318.
Bar-Yosef, O., Belmaker, M. 2011. Early and Middle Pleistocene Faunal and hominins dispersals through Southwestern Asia. Quaternary Science Reviews 30, 13181337.
, . 1975. . . (.),
. , , 11120.
Basler, . 1979a. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Bosni i Hercegovini. U .
Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanoloka ispitivanja
ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 331355.
Basler, . 1979b. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Crnoj Gori. U . Basler (ur.),
Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH,
Svjetlost, Sarajevo, 387403.
Baumler, M. 1988. Core reduction, lake production, and the Middle Paleolithic industry of
Zobiste (Yugoslavia). In H. Dibble, P. Mellars (eds.), Upper Pleistocene Prehistory of Western Eurasia. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 255274.
Benac, A., Brodar, M. 1958. Crvena Stijena 1956. Glasnik Zemaljskog muzeja (Ser. A) N.S.
13, 2165.
Benazzi, S. et al. 2011. Early dispersal of modern humans in Europe and implications for
Neanderthal behaviour. Nature, doi:10.1038/nature10617.
Berger, A., Loutre, M-F. 2007. Milankovitch Theory and Paleoclimate. In Elias (ed.),
Encyclopedia of Quaternary Science. Elsevier, Amsterdam, 10171022.
Bietti, A. 1990. The Late Upper Palaeolithic in Italy: An Overview. Journal of World Prehistory 4/1, 95155.
Bietti, A. 1997. Considration sur la dinition de l`Epigravettien ancien en Italie. In M. Fullola, N. Soler (eds.), El mn Mediterrani desprs del Pleniglacial. Centre d` Investigacions
Arqueolgiques, Girona,131146.
Binford, L. 1973. Interassemblage Variability The Mousterian and the Functional Argument. In C. Renfrew (ed.), The Explanation of Culture Change. Duckworth, London, 227
254.
Binford, L. 1979. Organization and Formation Processes: Looking at Curated Technologies.
Journal of Anthropological Research 35/3, 255273.
Blackwell, B. et al. 2014. ESR Dating Tooth Enamel from the Mousterian Layers at Peturina, Serbia. Meetings Version of the Paleoanthropology Abstracts Alberta, Canada, 89 April
2014, http://paleoanthro.reedd.webfactional.com/static/Paleoabstracts_2014_mtg_version.
pdf
136
Blei, V. 1956. Crna Gora biljni pokrov. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II. Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 407410.
, . 2008. (Rodentia) . ,
.
Bogievi, K., Dimitrijevi, V. 2004. Quaternary fauna from Maliina stijena near Pljevlja
(Montenegro). Zbornik radova Odbora za kras i speleologiju VIII, 119133.
Bogievi, K., Nenadi, D. 2008. Early Pleistocene rodents (Rodentia, Mammalia) from
Trlica near Pljevlja (Montenegro). Neues Jahrbuch fr Geologie und Palontologie 247,
325333.
Bogievi, K., Nenadi, D., Mihailovi, D., Lazarevi, Z., Milivojevi, J. 2011. Late Pleistocene Rodents (Mammalia: Rodentia) from the Baranica Cave near Knjaevac (Eastern Serbia): Systematics and Palaeoecology. Rivista Italitana di Paleontologia e Stratigraia 117/2,
331346.
Bordes, F. 1953. Essai de Classiication des industries moustriennes. Bulletin de la Socit Prhistorique Franaise 78, 457466.
Bori, D., Dimitrijevi, V., White, D., Lane, C., French, C., Cristiani, E. 2012. Early Modern
Human settling of the Danube corridor: the Middle to Upper Palaeolithic site of Tabula Traiana Cave in the Danube Gorges (Serbia). Antiquity 86, http://www.antiquity.ac.uk/projgall/
boric334/
Bosinski, G. 1967. Die Mittelpalolithischen Funde im Westlichen Mitteleuropa. Bhlau
Verlag, KlnGraz.
Bourguignon, L. 1997. Le Moustrien de type Quina: nouvelle dinition dune entit technique. Ph.D. dissertation, Universit de Paris X.
Brodar, M. 1962. Crvena Stijena 1958. i 1959. Glasnik Zemaljskog muzeja (Ser. A) N.S. 17,
1520.
Brodar, M. 1986. Jama v Lozi. Arheoloki vestnik 37, 2376.
Brodar, M., Osole, F. 1979. Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji. U A.
Benac (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanoloka ispitivanja
ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 135157.
Brodar, S. 1955. Palaeolitik v Vrcu in njegovi okolici? Arheoloki vestnik VI/2: 181203.
Brunnacker, K. 1975. Die Sedimente der Crvena Stijena. . (.),
. , , 171203.
Burdukiewicz, J., Ronen, A. (eds.) 2003. Lower Palaeolithic small tools in Europe and the
Levant. BAR S1115. Oxford.
Churchill, S., Smith, F. 2000. Makers of the early Aurignacian of Europe. American Journal
of Physical Anthropology 113/31, 61115.
Clark, G. 1969. World prehistory: A new synthesis. Cambridge University Press, Cambridge.
Codrea, V., Dimitrijevi, V. 1997. Stephanorhinus cf. hundsheimensis (TOULA) (Rhinocerotidae, Mammalia) from Trlica near Pljevlja (Montenegro). Geoloki anali Balkanskoga
poluostrva 61/2, 161177.
137
Duan Mihailovi
Cohen, V., Stepanchuk, V. 1999. Late Middle and Early Upper Paleolithic Evidence from the
East European Plain and Caucasus: A New Look at Variability, Interactions, and Transitions.
Journal of World Prehistory 13/3, 265319.
Conard, N., Bolus, M. 2003. Radiocarbon dating the appearance of modern humans and
timing of cultural innovations in Europe: new results and new challenges. Journal of Human
Evolution 44, 331371.
Crgut-Bonnoure, E., Dimitrijevi, V. 2006. Megalovis balcanicus sp. nov. and Soergelia
intermedia sp. nov. (Mammalia, Bovidae, Caprinae), new Ovibovini from the Early Pleistocene of Europe. Revue de Palobiologie 25/2, 723773.
Cristiani, E. 2012. Prehistoric Foragers of Montenegro. In Archaeology at Cambridge 2011
2012. University of Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, 27.
, . 1891. . a III, 272
299.
, . 1893. .
46.
, . 1895. . , .
, . 1922. . 101.
, . 1987. (1903) .
, , I.
, , 325391.
, ., , ., , ., , ., , . 2012.
.
XCII/1, 4770.
euk, B., Radi, D. 2005. Vela spila, vieslojno pretpovijesno nalazite Vela Luka, otok
Korula. Centar za kulturu Vela Luka, Vela Luka.
DErrico, F. et al. 2003, Archaeological Evidence for the Emergence of Language, Symbolism,
and Music An Alternative Multidisciplinary Perspective. Journal of World Prehistory 17/1,
170.
DErrico, F., Stringer, C. 2011. Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence
of modern cultures? In A.Whiten, R. Hinde, C. Stringer, K. Laland (eds.), Culture evolves,
Philosophical Transactions of the Royal Society B 366/1567, 10601069.
Darlas, A., Psathi, E. 2008. Le Palolithique suprieur dans la pninsule du Mani (Ploponnse,
Grce). In A. Darlas, D. Mihailovi (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford, 5159.
Davies, W. 2007. Reeevaluating the Aurignacian as an expression of modern human mobility
and dispersal. In P. Mellars, K. Boyle, O. Bar-Yosef, C. Stringer (eds.), Rethinking th Human Revolution. McDonald Institute, Cambridge, 263274.
Demidenko, Y., Noiret, P. 2012. The Siuren I Aurignacian of Krems-Dufour Type Industries in the context of the European Aurignacian. In Y. Demidenko, M. Otte, P. Noiret (eds.),
138
Siuren I Rock-shelter from Late Middle Palaeolithic and Early Upper Palaeolithic to EpiPalaeolithic in Crimea. ERAUL 129. Universit de Lige, Liege, 343357.
Dennell, R. 2003. Dispersal and colonisation, long and short chronologies: how continuous is
the Early Pleistocene record for hominids outside East Africa? Journal of Human Evolution
45, 421440.
Dennell, R., Martinon-Torres, M., Bermudez de Castro, J. 2010a. Out of Asia: The initial colonisation of Europe in the Early and Middle Pleistocene. Quaternary International
223224, 439.
Dennell, R., Martinon-Torres, M., Bermudez de Castro, J. 2010b. Hominin variability, climatic instability and population demography in Middle Pleistocene Europe. Quaternary Science
Reviews, doi:10.1016/j.quascirev.2009.11.027.
Dennell, R., Roebroeks, W. 2005. An Asian perspective on early human dispersal from Africa. Nature 438, 10991104.
Derevjanko, A. et al. 2012a. Prouavanje pleistocenskih slojeva u peini Trlica na sjeveru
Crne Gore. Davnine I, 4558.
Derevjanko, A., unjkov, M., Bakovi, M., Cibankov, V., Uljanov, V., Kandiba, A. 2012b.
Nova etapa u prouavanju potkapine Bioe u Crnoj Gori. Davnine I, 3343.
Dibble, H. 1987. The interpretation of Middle Paleolithic scraper morphology. American
Antiquity 52, 109117.
Dimitrijevi, V. 1990. Prvi rezultati istraivanja sisarske faune iz Trlice kod Pljevalja. U
Zbornik radova 12 kongresa geologa Jugoslavije, Knj. I (Stratigraija, sedimentologija, paleontologija). hrid, 328336.
Dimitrijevi, V. 1991. Quaternary mammals of the Smoluka cave in southwest Serbia. Palaeontologica Jugoslavica 41, 188.
Dimitrijevi, V. 1996. Faunal remains from the rock-shelter of Medena Stijena. In D. Srejovi (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and Rock-shelters of Serbia and Montenegro.
Faculty of Philosophy, Center for Archeological Research, Belgrade, 6173.
, . 1997. .
a 61/2, 179370.
Dimitrijevi, V. 1999. Vertebrate fauna from the Epi-Gravettian site in Trebaki Kr near
Berane (Northeastern Montenegro). In G. N. Bailey, E. Adam, C. Perls, E. Panagopoulou
and K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British
School at Athens, London, 357360.
Dimitrijevi, V. 2011. Late Pleistocene hyaena Crocuta crocuta spelaea (Goldfuss, 1823)
from Baranica Cave (southeast Serbia): competition for a den site. In B. Toskan (ed.), Drobci
ledenodobnega okolja. Zbornik ob ivljenjskem jubileju Ivana Turka. Intitut za arheologijo
ZRC SAZU, Zaloba ZRC, Ljubljana, 6984.
Dimitrijevi, V., Duli, I., Cvetkovi, N. 2014. The Janda cavity at Fruka Gora, the irst cave
assemblage from the southeast Pannonian lowland (Vojvodina, Serbia). Quaternary International 339340, 97111.
139
Duan Mihailovi
Djindjian, F., Kozowski, J., Otte, M. 1999. L Palolithique suprieur en Europe. Armand
Coline, Paris.
Dobo, A. 2008. The Lower Paleolithic of Romania: A Critical Review. PaleoAnthropology
2008, 218233.
Dobosi, V. 2000. Interior parts of the Carpathian Basin between 30,000 and 20,000 bp. In W.
Roebroeks, M. Mussi, J. Svoboda, K. Fennema (eds.), Hunters of the Golden Age. University
of Leiden, Leiden, 231239.
Doronichev, V., Golovanova, L. 2010. Beyond the Acheulean: A view on the Lower Paleolithic
occupation of Western Eurasia. Quaternary International xxx (2010), 118, doi:10.1016/j.
quaint.2009.12.003.
Drobniewicz, B., Ginter, B., Kazior, B., Kozowski, J. K. 2000. Early Upper Palaeolithic
assemblages from layer 4, trench TDI. In B. Ginter, J. K. Kozowski, J-L Guadelli, H. Laville (eds.), Temnata Cave: Excavations in Karlukovo Karst Area Bulgaria, Vol. 2, Part 1.
Jagellonian University, Krakw, 333418.
Drobniewicz, B., Ginter, B., Kozowski, J. 1992. The Gravettian sequence. In J. Kozowski,
H. Laville, B. Ginter (eds.), Temnata Cave Excavations in Karlukovo Karst Area, Vol. 1,
Jagellonian University, Krakw, 295501.
urii, Lj. 1996. The chipped stone industry from the rock-shelter of Trebaki Kr. In D.
Srejovi (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and Rock-shelters of Serbia and Montenegro.
Faculty of Philosophy, Center for Archaeological Research, Belgrade, 75102.
urii, Lj. 2006. A Contribution to Research on Bioe Mousterian. Glasnik Srpskog arheolokog drutva 22, 179196.
, . (.) 1998. . ,
.
Fedele, G. F., Giaccio, B., Isaia, R., Orsi, G. 2002. Ecosystem Impact of the Campanian
Ignimbrite Eruption in Late Pleistocene Europe. Quaternary Research 57, 420424.
Finlayson, C. 2004. Neanderthals and Modern Humans An Ecological and Evolutionary
Perspective. Cambridge University Press, Cambridge.
Fitzsimmons, K., Hambach, U., Veres, D., Iovi, R. 2014. The Campanian Ignimbrite Eruption: New Data on Volcanic Ash Dispersal and Its Potential Impact on Human Evolution.
PLoS ONE 8(6): e65839. doi:10.1371/journal.pone.0065839
Gbori, M. 1976. Les civilisations du Palolithique moyen entre les Alpes et lOural.
Akadmiai Kiad, Budapest.
Gbori-Csnk, V. 1968. La station du Palolithique moyn dErdHongrie. Akadmiai Kiad, Budapest.
Galanidou, N., Cole, J., Iliopoulos, G., McNabb, J. 2012. East meets West: the Middle Pleistocene site of Rodafnidia on Lesvos, Greece. Antiquity 87/336, June 2013, http://antiquity.
ac.uk/projgall/galanidou336/
Gamble, C. 1997. The Animal Bones from Klithi. In G. Bailey (ed.), Klithi: Palaeolithic
settlement and Quaternary landscapes in nortwest Greece. Vol. 1: Excavation and Intra-site
Analysis at Klithi. McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, 207244.
140
Gamble, C. 1999. The Palaeolithic Societies of Europe. Cambridge University Press, Cambridge.
Garaanin, M. 1979. Centralnobalkanska zona. U A. Benac (ur.), Praistorija jugoslavenskih
zemalja, Tom II. Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 79212.
, . 1956. .
III, 920.
, . 1988. . , ;
, .
Geneste, J-M., Jaubert, J., Lenoir, M., Meignen, L., Turq, A. 1997. Approche technologique
des Moustriens Charentiens du Sud-Ouest de la France et du Languedoc oriental. Palo 9,
101142.
Ghemi, C., Clottes, J., Gly, B., Prudhomme, F. 2011. An exceptional archaeological discovery the Art Galery in Coliboaia Cave, Apuseni Mountains, Romania. Acta Archaeologica Carpathica 46, 518.
Giaccio, B. et al. 2008. The Campanian Ignimbrite and Codola tephra layers: Two temporal/
stratigraphic markers for the Early Upper Palaeolithic in southern Italy and eastern Europe.
Journal of Volcanology and Geothermal Research 17, 228226.
Ginter, B., Kozowski, J., Laville, H., Sirakov, N. 1994. Les occupation et les activites humaines dans la squence gravetienne et epigravettienne. In B. Ginter, J. Kozowski, H. Laville
(eds.), Temnata Cave Excavations in Karlukovo Karst Area, Vol. 1. Part 2. Jagellonian
University Press, Krakow, 327335.
Gorring-Morris, N., Davidzon, A. 2006. Straight to the Point: Upper Paleolithic Ahmarian
Lithic Technology in the Levant. Anthropologie XLIV/1. 93111.
Green, R. E. et al. 2010. A draft sequence of the Neandertal genome. Science 328, 710722.
Guadelli, J.-L., Delpech, F., Guadelli, A., Miteva, V. 1999. Etude de la faune des niveaux
Gravettiens de la grotte Kozarnika (Bulgarie du Nord): resultats preliminaires. Archaeologia
Bulgarica III/2, 114.
Guadelli, J.-L. et al. 2005. Une squence du palolithique infrieur au palolithique rcent
dans les Balkans: la grotte Kozarnika Orechets (nord-ouest de la Bulgarie). In N. Molines,
M.-H. Moncell, J.-L. Monnier (eds.), Les premiers peuplements en Europe. BAR International Series S1364. Oxford, 87104.
Gulec, E. et al. 2009. The Lower Pleistocene lithic assemblage from Dursunlu (Konya), central Anatolia, Turkey. Antiquity 83, 1122.
Hahn, J. 1977. Aurignacien: Das Altere Jungpalolithikum in Mittel und Osteuropa. Fundamenta A9. Bhlau, KlnGraz.
Harvati, K., Panagopoulou, E., Runnels, C. 2009. The paleoanthropology of Greece. Evolutionary Anthropology 18, 131143.
Hedges, R. E. M., Housley, R. A., Bronk, C. R., Klinken, G. J. van 1990. Radiocarbon dates
from Oxford AMS system: Archaeometry Datelist 11. Archaeometry 32, 211237.
Hershkovitz, I. et al. 2011. Middle pleistocene dental remains from Qesem Cave (Israel).
American Journal of Physical Anthropology 144/4, 575592.
141
Duan Mihailovi
Higham, T., Bronk Ramsey, C., Karavani, I., Smith, F. H., Trinkaus, E. 2006. Revised direct
radiocarbon dating of the Vindija G1 Upper Paleolithic Neandertals. Proceedings of the National Academy of Sciences 103/3, 553557.
Higham, T., Wood, R., Moreau, L., Conard, N., Bronk Ramsey, C. 2013. Comments on
Humaneclimate interaction during the early Upper Paleolithic: Testing the hypothesis of
an adaptive shift between the Proto-Aurignacian and the Early Aurignacian by Banks et al.
Journal of Human Evolution 65, 806809.
Higham, T. et al. 2014. The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance. Nature 512, 306309.
Hiscock, P., Turq, A., Faivre, J-P., Bourguignon, L. 2009. Quina procurement and tools production. In B. Adams, B. S. Blades (eds.), Lithic Materials and Paleolithic Societies. Wiley
Blackwel, Singapore, 232246.
Hoffecker, J. 2011. The Early Upper Paleolithic of Eastern Europe Reconsidered. Evolutionary Anthropology 20, 2439.
, . 1882. .
LI, 121.
Hopkinson, T. 2007. The transition from the Lower to the Middle Palaeolithic in Europe and
the incorporation of difference. Antiquity 81, 294307.
Hublin, J-J. 2002. Climatic Changes, Paleogeography, and the Evolution of the Neandertals.
In T. Akazawa, K. Aoki, O. Bar-Yosef (eds.), Neanderthals and Modern Humans in Western
Asia. Kluwer Academic Publishers, New York, 295310.
Imbri, D., Imbri, K-P. 1981. Ledena doba. Nolit, Beograd.
Iovi, R., Fitzsimmons, K., Dobo, A., Hambach, U., Hilgers, A., Zander, A. 2012. Dealul
Guran: evidence for Lower Palaeolithic (MIS 11) occupation of the Lower Danube loess
steppe. Antiquity 86, 973989.
Ivanova, S. 1979. Cultural Differentiation in the Middle Palaeolithic of Balkan Peninsula. In
J. K. Kozowski (ed.), Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans. Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellonskiego, WarszawaKrakow, 1333.
, M. 1984. ; . .
(.), . To I, O .
, , 1189.
Jris, O., Street, M., Terberger, T., Weninger, B. 2011. Radiocarbon Dating the Middle to
Upper Palaeolithic Transition: The Demise of the Last Neanderthals and the First Appearance
of Anatomically Modern Humans in Europe. In S. Condemi, G.-C. Weniger (eds.), Continuity
and Discontinuity in the Peopling of Europe: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study.
Springer, New York, 239298.
, . 1891. , . 10/29,
319.
, . 1892. . IX/1, 2434.
, . 1893. ,
. III, 112.
142
Kaczanowska, M., Kozowski, J., Sobczyk, K. 2010. Upper Palaeolithic human occupations
and material culture at Klissoura Cave I. In J. Kozowski, M. Stiner (eds.), Klissoura Cave
1. Argolid, Greece: the Upper Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory, Special Issue 7/2,
133285.
Kahlke, R-D. 2014. The origin of Eurasian Mammoth Faunas (MammuthusCoelodonta Faunal Complex). Quaternary Science Reviews 96, 3249.
Kahlke, R-D. et al. 2011. Western Palaearctic palaeoenvironmental conditions during the
Early and early Middle Pleistocene inferred from large mammal communities, and implications for hominin dispersal in Europe. Quaternary Science Reviews 30, 13681395.
, . 1985. 19841985.
9, 518.
Kaluerovi, Z. 1991. Palaeolithic in Serbia in the light of the recent research. .
. XLII, 18.
, . 1996a. . ..
XLVII, 289290.
, . 1996b. . ..
XLVII, 290292.
, ., , . 1996.
. 12, 4954.
Karavani, I. 2003. Lindustrie aurignacienne de la grotte de andalja II (Istrie, Croatie) dans
le contexte de la rgion de lEst de lAdriatique. Lanthropologie 107, 577602.
Karavani, I., Smith, F. H. 1998. The Middle/Upper Paleolithic interface and the relationship
of Neanderthals and early modern humans in the Hrvatsko Zagorje, Croatia. Journal of Human Evolution 34, 223248.
Karavani, I., Golubi, V., Kurtanjek, D., oi, R., Zupani, J. 2008. Litika analiza materijala iz Mujine peine. Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku 101, 2958.
Kolfschoten, T. van, 2000. The Eemian mammal fauna of central Europe. Netherlands Journal of Geosciences 79/23, 269281
Kolfschoten, T. van, Markova, A. 2005. Response of the European mammalian fauna to the
mid-Pleistocene transition. In M. Head, E. Gibbard (eds.), EarlyMiddle Pleistocene Transitions: The LandOcean Evidence. Geological Society, London, 221229.
Komo, D., Pellegatti, P. 2007. The Late Epigravettian in Istria. Late Paleolithic colonization and lithic technology in the northern Adriatic area. In R. Whallon (ed.), Late Paleolithic
Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series 1716.
Archaeopress, Oxford, 2739.
Kostopoulos, D., Palombo, M-R., Alberdi, M-T., Valli, A. 2007. Pliocene to Pleistocene large
mammal diversity and turnover in North Mediterranean region: the Greek Peninsula with
respect to the Iberian and Italian ones. Geodiversitas 29 (3), 401419.
Koufos, G., Kostopoulos, D., Vlachou, T. 2005. Neogene/Quaternary mammalian migrations
in Eastern Mediterranean. Belgian Journal of Zoology 135/2, 181190.
143
Duan Mihailovi
Kozowski, J. (ed.) 1982. Excavation in the Bacho Kiro Cave Final Report. Panstwowe
wydawnictwo naukowe, Warszawa.
Kozowski, J. 1992. The Balkans in the Middle and Upper Palaeolithic: the gate to Europe of
a cul-de-sac? Proceedings of the Prehistoric Society 58, 120.
Kozowski, J. 1999. Gravettian/Epigravettian sequences in the Balkans: environment, technologies, hunting strategies and raw material procurement. In G. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perls, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent
Areas. British School at Athens, London, 319329.
Kozowski, J. 2002. The Middle and the Early Upper Paleolithic around the Black Sea. In T.
Akazawa, K. Aoki, O. Bar-Yosef (eds.), Neanderthals and Modern Humans in Western Asia.
Kluwer Academic Publishers, New York, 461482.
Kozowski, J. 2005. Palolithique suprieur et Msolithique en Mditerrane : cadre culturel.
Lanthropologie 109, 520540.
Kozowski, J., Dagnan-Ginter, A., Gatsov, I., Sirakova, S. 1982. Upper Palaeolithic Assemblages. In J. K. Kozowski (ed.), Excavation in the Bacho Kiro Cave Final Report. Panstwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa, 119167.
Kozowski, J., Kozowski, S. 1979. Upper Palaeolithic and Mesolithic in Europe Taxonomy and Palaeohistory. Polska Akademia Nauk, Wroclaw.
Kozowski, J., Kozowski S. 1984. Le Msolithique lest des Alpes. Preistoria Alpina 19,
3756.
Kretzoi, M., Dobosi, V. (eds.) 1990. Vrteszlls. Man, Site and Culture. Akadmiai Kiad,
Budapest.
Kubiak, H., Nadachowski, A. 1982. Artiodactyla. In J. Kozowski (ed.), Excavation in the
Bacho Kiro Cave Final Report. Panstwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa, 6166.
Kuhn, S. 1995. Mousterian Lithic Technology An Ecological Perspective. Princeton University Press, Princeton.
Kuhn, S. 2010a. Was Anatolia a bridge or a barrier to early hominin dispersals? Quaternary
International 223224, 434435.
Kuhn, S. 2010b. The Yarimburgaz Lithic Assemblage. In C. Howell, G. Arsebuk, S. Kuhn,
M. Ozbasaran, M. Stiner (eds.), Culture and Biology at a Crossroads: The Middle Pleistocene Record of Yarimburgaz Cave (Thrace, Turkey). Ege Yayinlari, Istanbul, 137.
Kuhn, S. et al. 2009. The early Upper Paleolithic occupations at Uagzl Cave (Hatay, Turkey). Journal of Human Evolution 56, 87113.
Kuhn, S. et al. 2010. Radiocarbon dating results for the Early Upper Palaeolithic of Klissoura Cave I. In J. Kozowski, M. Stiner (eds.), Klissoura Cave 1. Argolid, Greece: the Upper
Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory, Special Issue 7/2, 3746.
Kuhn, S., Mihailovi, D., Dimitrijevi, V. in press. The Southeast Serbia Paleolithic Project:
An Interim Report. In D. Mihailovi (ed.), Palaeolithic and Mesolithic Research in the Central Balkans.
144
Laplace, G. 1964. Essai de typologie systmatique. Annali dell Universita di Ferrara, Ser.
15, vol. I, supp. 2, 185.
Lister, A., Dimitrijevi, V., Markovi, Z., Kneevi, S., Mol, D. 2012. A skeleton of steppe
mammoth (Mammuthus trogontherii (Pohlig)) from Drmno, near Kostolac, Serbia. Quaternary International 276277, 129144.
Lowe J. et al. 2012. Volcanic ash layers illuminate the resilience of Neanderthals and early
modern humans to natural hazards. Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America 109/34, 1353213537.
Lubell, D. 2004. Are land snails a signature for the MesolithicNeolithic transition? Documenta Praehistorica XXXI, 124.
Lucas, G. 2000. Le niveau VI infrieur de la grotte Kozarnika (Bulgarie): quelle identiication culturelle? In J-L. Guadelli, N. Sirakov (eds.), Les plus anciennes manifestations de la
prsence humaine en Bulgarie du nord. Rapport de Projet de recherche conjoint, exemplaire
remis au Ministre des Affaires Etrangres de France, 151152.
Luki, T. et al. 2013. Zagajika brda kao arhiv paleoklimatskih i paleoekolokih karakteristika i mogunost geokonzervacije. Zatita prirode 63/12, 5971.
Lumley, H. de, et al. 2005. Les industries lithiques proldowayennes du dbut du Plistocne
infrieur du site de Dmanissi en Gorgie. Lanthropologie 109, 1182.
Made, J. van der, 2011. Biogeography and climatic change as a context to human dispersal
out of Africa and within Eurasia. Quaternary Science Reviews 30, 13531367.
Made, J. van der, Dimitrijevi, V. in press. Cervidae from the Lower Pleistocene of Trlica
(Montenegro). Quaternary international.
Malez, M. 1974. Tardigravetijen Lopara na otoku Rabu. Arheoloki radovi i rasprave JAZU
7, 4574.
, M. 1975. . . (.),
. , , 147169.
Malez, M. 1979a. Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj. U . Basler (ur.),
Malez, M. 1979b. Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Hrvatskoj. U . Basler (ur.),
Malez, M., Malez, V., Paunovi, M. 1988. Kvartarna fauna Maliine stijene u kanjonu ehotine (SR Crna Gora). Na kr 2425, 109117.
Markovi, S. 2001. Paleozemljita Srema. U R. Davidovi (ur.), Zemljita Srema. Univerzitet
u Novom Sadu Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad, 133155.
Markovi, S., Mihailovi, D., Oches, E., Jovanovi, M., Gaudenyi, T. 2004. The Last Glacial
climate, environmet and the evidence of Palaeolithic occupation in Vojvodina province, Serbia: an overview. Antaeus 27, 147152.
145
Duan Mihailovi
McBrearty, S., Brooks, A. 2000. The revolution that wasnt: a new interpretation of the origin
of modern human behavior. Journal of Human Evolution 39, 453563.
Medovi, P. 1970. CiganIrig paleolitski nalaz. Arheoloki pregled 12, 1112.
Mellars, P. 1965. Sequence and Development of the Mousterian Traditions in South-western
France. Nature 205, 626627.
Mellars, P., 1999. The Neanderthal Problem Continued. Current Anthropology 40, 341350.
Mihailovi, B. 2008. The Gravettian Site alitrena peina near Mionica (western Serbia). In
A. Darlas, D. Mihailovi (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series
1891. Oxford, 101106.
, . 2013. . . , . , .
(.),
. , ,
, 516.
, . 1992a.
. ,
, .
, . 1992b. .
7, 9298.
Mihailovi, D. 1996. Upper Palaeolithic and Mesolithic chipped stone industries from the
rock-shelter of Medena Stijena. In D. Srejovi (ed.), Prehistoric Settlements in Caves and
Rock-shelters of Serbia and Montenegro, Faculty of Philosophy, Center for Archaeological
Research, Belgrade, 960.
Mihailovi, D. 1998. Gornji paleolit i mezolit Crne Gore. Doktorska disertacija, Univerzitet
u Beogradu.
Mihailovi, D. 2001. Technological Decline of the Early Holocene Chipped Stone Industries
in South-East Europe. In R. Kertesz, J. Makkay (eds.), From the Mesolithic to the Neolithic.
Archaeolingua, Budapest, 339347.
, . 2004. .
VIII, 135144.
Mihailovi, D. 2004. Spirituality and Cultural Identity in the Middle-Upper Palaeolithic
Transition in the Balkans. In M. Otte (ed.), Spiritualit, Actes du Colloque international de
Liege (1012 decembre 2003). ERAUL 106. Universit de Lige, Lige, 1120.
Mihailovi, D. 2007a. Social and Cultural Integration in the Late Upper Palaeolithic of the
Western Balkans. In R. Whallon (ed), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations
around the Adriatic. BAR International Series 1716. Archaeopress, Oxford 2007, 5359.
Mihailovi, D. 2007b. Social Aspects of the Transition to Farming in the Balkans. Documenta Praehistorica XXXIV, 7388.
Mihailovi, D. 2008a. New data about the Middle Palaeolithic of Serbia. In A. Darlas, D.
Mihailovi (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford,
93100.
146
Mihailovi, D. 2008b. Lithic technology and settlement systems of the Final Palaeolithic and
Early Mesolithic in the Iron Gates. In C. Bonsall, I. Radovanovi, V. Boroneant (eds.), The
Iron Gates in Prehistory New Perspective. BAR International series 1893. Archaeopress,
Oxford, 1118.
Mihailovi, D. 2009. Upper Palaeolithic and Mesolithic chipped stone industries from Crvena stijena. Faculty of Philosophy, Center for Archaeological Resarch, Belgrade.
, . 2009a. .
, II. , .
. 2009b.
. 2, 126.
Mihailovi, D., Bogievi, K. in press. Technological Changes and Population Movements
in the Late Lower and Early Middle Palaeolithic of the Central Balkans. In K. Harvati and
M Roksandic (eds.) Paleoanthropology of the Balkans: Human occupation and its context.
, ., -, . 2009. ,
. 10, 2144.
, ., , ., , . 1997.
. . (.), . ,
, , 3344.
, ., , . 2006.
. .. 1, 1316.
Mihailovi, D., Mihailovi, B. 2007. Considration sur le Gravettien et lEpigravettien ancien aux Balkans de lOuest. Paleo 19, 115129.
Mihailovi, D., Mihailovi, B., Lopii, M. 2011. The Palaeolithic in Northern Serbia. In F.
Drasovean and B. Jovanovi (eds.), The Prehistory of Banat I The Palaeolithic and Mesolithic. The Publishing House of the Romanian Academy, Bucharest, 77101.
, . , . 2012.
. 28, 87106.
Milleker, F. 1937. Vorgeschihte des Banats. XII: 7179.
, . 1985.
- . II: 1142.
Miloevi, S. 2010. Reading of Human on-site activities on the basis of faunal taphonomy at
the Palaeolithic site of Hadi Prodanova cave (Serbia). Bone Commons, 1390. http://alexandriaarchive.org/bonecommons/items/show/1390. Accessed 20 January 2013.
Miracle, P. 2007. The Late Glacial Great Adriatic Plain: Garden of Eden or No Mans
Land during the Palaeolithic? A view from Istria (Croatia). In R. Whallon (ed.), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series
1716. Archaeopress, Oxford, 4151.
Mogoanu, F. 1978. Paleoliticul din Banat. Academiei, Bucureti.
147
Duan Mihailovi
Moncel, M-H., Moigne, Y., Combier, J. 2011. The Emergence of Neanderthal Technical Behavior: New Evidence from Orgnac 3 (Level 1, MIS 8), Southeastern France. Current Anthropology 52/1, 3775.
Monchot, H., Horwitz, L. 2007. Bone taphonomy. In M. Chazan and L. Horwitz (eds.), Holon: A Lower Paleolithic Site in Israel. Peabody Museum, Cambridge, 1726.
Montet-White, A. 1994. Alternative Interpretation of the Late Upper Paleolithic in Central
Europe. Annual Review of Anthropology 23, 483508.
Montet-White, A., Kozowski, J. 1983. Les industries pointes dos dans les Balkans. Rivista di Scienze Preistoriche 38, 371399.
Montet White, A., Laville, H., Lezine A.-M. 1986. Le Palolithique du Bosnie du Nord.
Chronologie, environment et prhistoire. LAnthropologie 90/1, 2988.
Morley, M. 2007. Mediterranean Quaternary Rockshelter Sediment Records: A Multi-proxy
Approach to Environmental Reconstruction. Ph. D. dissertation, The University of Manchester, Manchester.
Morley, M., Woodward, J. 2011. The Campanian Ignimbrite (Y5) tephra at Crvena Stijena
Rockshelter, Montenegro. Quaternary Research 75, 683696.
Moroni, A., Boscato, P., Ronchitelli, A. 2012. What roots for the Uluzzian? Modern behaviour in Central-Southern Italy and hypotheses on AMH dispersal routes. Quaternary International 316, 2744.
Mussi, M. 2002. Earliest Italy An Overview of the Italian Palaeolithic and Mesolithic.
Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, Boston, Dodrecht, London, Moscow.
, . 1992.
. . (.),
. , , 4548.
Oppenheimer, S. 2012. A single southern exit of modern humans from Africa: Before or after
Toba? Quaternary International 258, 8899.
Osole, F. 1991. Betalov spodmol, rezultati paleolitskih iskopavanj S. Brodarja II del. Poroilo o raziskovanju paleolita, neolita in eneolita v Sloveniji XIX, 7129.
Otte, M. 1985. Le Gravettien en Europe. Lanthropologie 89/4, 479503.
Otte, M., Noiret, P., Chirica, V., Borziak, I. 1996. Rythme volutif du Gravettien oriental.
In A. Montet-White, A. Palma di Cesnola, K. Valoch (eds.), The Upper Palaeolithic, XIII
International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences Forl Italia, Colloquium
XI, Forl, 213226.
Otte, M., Yalcinkaya, I., Kozowski, J., Bar-Yosef, O., Bayon, I-L., Taskiran, H. 1998. Longterm technical evolution and human remains in the Anatolian Palaeolithic. Journal of Human
Evolution 34, 413431.
Palma di Cesnola, A. 1993. Il paleolitico superiore in Italia: introduzione allo studio. Garlatti
e Razzai, Firenze.
148
, . 1975. .
. (.), . ,
, 205209.
Panagiotopoulos, K., Bhm, A., Leng, M., Wagner, B., Schbitz, F. 2014. Climate variability
over the last 92 ka in SW Balkans from analysis of sediments from Lake Prespa. Climate of
the Past 10, 643660.
Panagopoulou, E. 1999. The Theopetra Middle Palaeolithic assemblages: their relevance to
the Middle Palaeolithic of Greece and adjacent areas. In G. N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perls, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent
Areas. British School at Athens, London, 252265.
Panagopolou, E., Karkanas, P., Tsartsidou, G., Kotjabopoulou, E., Harvati, K., Ntinou, M.
2004. Late Pleistocene Archaeological and Fossil Human Evidence from Lakonis Cave, Southern Greece. Journal of Field Archaeology 29, 323349.
Paritt, S. et al. 2005. The earliest record of human activity in northern Europe. Nature 438,
10081012.
Pavievi, N. 1956. Crna Gora pedoloki sastav tla. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II.
Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 405407.
Perls, C. 1999. Long-term perspectives on the occupation of the Franchthi cave: continuity
amd discontinuity. In G. N. Bailey, E. Adam, C. Perls, E. Panagopoulou and K. Zachos
(eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens,
London, 311318.
, . ., , ., , . 2012.
, . , .
Pickarski, N. 2013. Vegetation and climate history during the last glacialinterglacial cycle
at Lake Van, eastern Anatolia. PhD dissertation, Rheinischen FriedrichWilhelmsUniversitt, Bonn.
Premo, L., Kuhn, S. 2010. Modeling effects of local extinctions on culture change and diversity in the Paleolithic. PLoS ONE 5(12): e15582. doi:10.1371/journal.pone.0015582.
Prfer, K. et al. 2014. The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains. Nature 505, 4349.
, . 1991a. . . (.),
, I. , ,
111177.
, . 1991b. . . (.),
, I. ,
, 179216.
Radovanovi, I. 1986. VracAt, palaeolitsko nalazite. Arheoloki pregled 25, 1112.
, . 1986. .
3, 6376.
149
Duan Mihailovi
Rakovec, I. 1958. Pleistocenski sisavci u pripeku Crvena Stijena kod Petrovia u Crnoj
Gori. Glasnik Zemaljskog muzeja N.S. XIII, 6575.
RHMZ 2014. Osnovne klimatske karakteristike na teritoriji Srbije (standardni normalni period 1961 1990.). http://www.hidmet.gov.rs/podaci/meteorologija/latin/Klima_Srbije.pdf
Richter, J. 2000. Social memory among late Neanderthals. In J. Orschiedt, G-C. Weniger
(eds.), Neanderthals and Modern Humans Discussing the Transition. Central and Eastern
Europe from 50.000 30.000 B.P. Universitt zu Kln Institut fr Ur- und Frhgeschichte,
Mettmann, 3041.
Rigaud, J.-P., Lucas, G. 2006. The irst Aurignacian technocomplexes in Europe: a revision
of the Bachokirian. In O. Bar-Yosef, J. Zilho (ds.), Towards a Deinition of the Aurignacian. Instituto Portugus de Arqueologia, Lisbon, 277284.
Rink, W. J., Mercier, N., Mihailovi, D., Morley, M. W., Thompson, J. W., Roksandic, M.
2013. New Radiometric Ages for the BH-1 Hominin from Balanica (Serbia): Implications for
Understanding the Role of the Balkans in Middle Pleistocene Human Evolution. PLoS ONE
8(2): e54608. doi:10.1371/journal.pone.00546082484
Roksandi, M. et al. 2011. A human mandible (BH-1) from the Pleistocene deposits of the
Mala Balanica cave (Sievo Gorge, Ni, Serbia). Journal of Human Evolution 61, 186196.
Roksandi, M. in press. The role of Central Balkans in the peopling of Europe: Paleoanthropological evidence. In K. Harvati and M. Roksandic (eds.), Paleoanthropology of the
Balkans: Human occupation and its context.
Rolland, N. 1981. The interpretation of Middle Paleolithic Variability. Man 16, 1542.
Rosas, A., Bastir, M., Martinez-Maza, C., Garcia-Tabanero, A., Lalueza-Fox, C. 2006. Inquiries into Neanderthal craniofacial development and evolution: accretion versus organismic models. In K. Harvati, T. Harrison (eds.), Neanderthals Revisited New Approaches
and Perspectives. Springer, Dodrecht, 3770.
Salamanov-Korobar, Lj. 2008. First Palaeolithic Researches in R Macedonia (FYROM): the
Cave Golema Pesht Near Village Zdunje Preliminary Results. In A. Darlas, D. Mihailovi (eds.), The Palaeolithic of the Balkans. BAR International Series 1891. Oxford, 8592.
Savi, I. 2008. Diversiication of the Balkan fauna: its origin, historical development and
present status. In S. Makarov, R. Dimitrijevi (eds.), Advances in Arachnology and Developmental Biology. Papers dedicated to Prof. Dr. Boidar uri. Institute of Zoology Belgrade, BAS, Soia; Fac. Life Sci., Vienna, SASA, Belgrade, UNESCO MAB Serbia, Vienna
BelgradeSoia, 5778.
Sharon, G. 2009. Acheulean giant core technology a world wide perspective. Current Anthropology 50, 335367.
Simek, J., Smith, F. 1997. Chronological Changes in Stone Tool Assemblages from Krapina
(Croatia). Journal of Human Evolution 32, 561575.
Sinclair, A. 1999. Technological decision making: the case of Megalakkos. In G.N. Bailey,
E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perls, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of
Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 188196.
150
Sirakov, N. 1983. Reconstruction of the Middle Palaeolithic lint assemblages from the cave
Samuilitsa II (northern Bulgaria) and their taxonomical position seen against the Palaeolithic
of south-eastern Europe. Folia Quaternaria 55, 1100.
Sirakov, N. et al. 2010. An ancient continuous human presence in the Balkans and the beginnings of human settlement in western Eurasia: a Lower Pleistocene example of the Lower
Palaeolithic levels in Kozarnika cave (North-western Bulgaria). Quaternary International
223224, 94106.
Sitlivy, V. et al. 2012a. The earliest Aurignacian in Romania: New investigations at the open
air site of RomnetiDumbrvia I (Banat). Quartr 59, 85130.
Sitlivy, V. et al. 2012b. Preliminary reassessment of the Aurignacian in Banat (South-western
Romania). Quaternary International (2012), http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2012.07.024
Slimak, L. et al. 2004. Kaletepe Deresi 3 (Turquie), aspects archologiques, chronologiques
et palontologiques dune squence plistocne en Anatolie centrale. Comptes Rendus Palevol 3, 411420.
Starkovich, B., Stiner, M. 2010. Upper Palaeolithic animal exploitation at Klissoura cave I in
Southern Greece: dietary trends and mammal taphonomy. In J. Kozowski, M. Stiner (eds.),
Klissoura Cave 1. Argolid, Greece: the Upper Palaeolithic Sequence. Eurasian Prehistory,
Special Issue 7/2, 107132.
Steguweit, L. 2010. New Insights Into the Inventory of Alberndorf (Lower Austria) and some
Remarks on the Epi-Aurignacian Controversy. In C. Neugebauer-Maresch, L. Owen (eds.),
New Aspects of the Central and Eastern European Upper Palaeolithic Methods, Chronology, Technology and Subsistence. sterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien,
221229.
Stiner, M., Gopher, A., Barkai, R. 2010. Hearth-side socioeconomics, hunting and paleoecology during the late Lower Paleolithic at Qesem Cave, Israel. Journal of Human Evolution
121, doi:10.1016/j.jhevol.2010.10.006.
Stiner, M., Munro, N. 2002. Approaches to Prehistoric Diet Breadth, Demography, and Prey
Ranking Systems in Time and Space. Journal of Archaeological Method and Theory 9/2,
1812014.
Stiner, M., Munro, N. 2011. On the evolution of diet and landscape during the Upper Paleolithic through Mesolithic at Franchthi Cave (Peloponnese, Greece). Journal of Human
Evolution 60/5, 618636.
Svoboda, J. 1990. The Bohunician. In J. Kozowski (ed.), Feuilles de Piere Les industries a
Palolithique suprieur europen. ERAUL 42. Universit de Lige, Liege, 199211.
Svoboda, J. 2006. The Aurignacian and after: chronology, geography and cultural taxonomy
in the Middle Danube region. In O. Bar-Yosef, J. Zilho (eds.), Towards a deinition of the
Aurignacian. Instituto Portugus de Arqueologia, Lisboa, 259274.
ari, J. 2009. Palaeolithic and Mesolithic inds from proile of the Zemun loess.
LVIII: 927.
ari, J. 2011. Lower Paleolithic site Kremenac near the village Rujnik (Serbia).
LXI, 722.
151
Duan Mihailovi
ari, J. 2013a. Kremenac, donjopaleolitsko nalazite. Arheoloki institut. Beograd.

ari, J. 2013b. Smoluka cave unpublished chipped stone artifacts from excavations in
1987. LXIII, 921.
ercelj, A. 1979. Pregled pleistocenske lore na teritoriju Jugoslavije. U . Basler (ur.), Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tom I. Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Svjetlost, Sarajevo, 3553.
kori, A., Filipovski, G., iri, M. (1985) Klasiikacija zemljita Jugoslavije. Akademija
nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Tensorer, J-M. le, 2005. Le Yabroudien et la transition du Palolithique ancien au Palolithique moyen en Syrie: lexemple dEl Kowm. Munibe (AntropologiaArkeologia) 57,
7182.
Teyssandier, N. 2007. En route vers louest. Les dbuts de lAurignacien en Europe. BAR
International Series 1638. Oxford.
Teyssandier, N. 2008. Revolution or evolution: the emergence of the Upper Palaeolithic in
Europe. World Archaeology 40, 493519.
Thiabut, C. 2010. Denticulate Mousterian: Myth or Reality? Acta Universitatis Wratislaviensis 3207: 345386.
Tostevin, G. B. 2006. Social Intimacy, Artefact Visibility, and Acculturation Models of Neanderthal-Modern Human Interaction. In C. Stringer, P. Mellars (eds.), Rethinking the Human
Revolution: New Behavioural and Biological Perspectives on the Origins and Dispersal of
Modern Humans. University of Cambridge Press, Cambridge, 124.
Tourloukis, E. 2010. The Early and Middle Pleistocene Archaeological Record of Greece
current status and future prospects. Leiden University Press, Leiden.
Trinkaus, E. et al. 2003. An early modern human from the Pestera cu Oase, Romania. Proceedings of the National Academy of Science 100/20, 1123111236.
Tsanova, T. 2003. Le Gravettien en Bulgarie du Nord: Niveau IVb de la grotte Kozarnika.
In T. Tsonev, E. Montagnari Kokelj (eds.), The Humanized Mineral World: Towards Social
and Symbolic Evaluation of Prehistoric Technologies in South Eastern Europe. ERAUL 103.
Universit de Lige, LiegeSoia, 3339.
Tsanova, T. 2008. Les dbuts du Palolithique suprieur dans lEst des Balkans. Rlexion
partir des tudes taphonomique et techno-conomique des ensembles lithiques des grottes
Bacho Kiro (couche 11), Temnata (couche VI et 4) et Kozarnika (niveau VII). BAR International Series 1752, Oxford.
Tsanova, T. 2012. A diachronic view of lake production from the beginning of the Upper
Palaeolithic in the Eastern Balkans. In A. Pastoors, M. Peresani (eds.), Flakes not Blades:
The role of lake production at the onset of the Upper Palaeolithic in Europe. Neanderthal
Museum, Mettmann, 215237.
Tsanova, T. 2013. The beginning of the Upper Paleolithic in the Iranian Zagros. A taphonomic approach and techno-economic comparison of Early Baradostian assemblages from
Warwasi and Yafteh (Iran). Journal of Human Evolution 65, 3964.
152
Tsanova, T., Bordes, J-G. 2003. Contribution au dbat sur lorigine de lAurignacien: pricipaux rsultats dune tude technologique de lindustrie lithique de la couche 11 de Bacho Kiro.
In T. Tsonev, E. Montagnari Kokelj (eds.), The Humanized Mineral World Towards social
and symbolic evaluation of prehistoric technologies in South Eastern Europe. ERAUL 103.
Universit de Lige, LigeSoia, 4150.
Turq, A. 1989. Approche technologique et conomique du facis Moustrien de type Quina:
tude prliminaire. Bulletin de la Socit prhistorique franaise 86/8, 244256.
Turq, A., Roebroeks, W., Bourguignon, L., Faivre, J-Ph. 2013. The fragmented character of
Middle Palaeolithic stone tool technology. Journal of Human Evolution 65, 641655.
Tzedakis, P. 1993. Long-term tree populations in northwest Greece through multiple Quaternary climate cycles. Nature 364, 437440.
Tzedakis, P., Bennett, K. 2005. Interglacial vegetation succession: a view from southern Europe. Quaternary Science Reviews 14, 967982.
Tzedakis, P., Hooghiemstra, H., Palike, H. 2006. The last 1.35 million years at Tenaghi Philippon: revised chronostratigraphy and long-term vegetation trends. Quaternary Science Reviews 25, 34163430.
Valladas, H. et al. 2007. TL ageestimates for the Middle Palaeolithic layers at Theopetra
cave (Greece). Quaternary Geochronology 2/14, 303308.
Vallverdu, J. et al. 2014. Age and Date for Early Arrival of the Acheulian in Europe (Barranc de
la Boella, la Canonja, Spain). PLoS ONE 9(7): e103634. doi:10.1371/journal.pone.0103634.
Valoch K. 1996. Lorigine du Gravettien de lEurope Centrale. In A. Montet-White, A. Palma
di Cesnola, K. Valoch (eds.), The Upper Palaeolithic. XIII International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences ForlItalia, Colloquium XI. Forl, 203212.
Vander Linden, M. et al. 2013. EUROFARM: comparison and modelling of early farming
and associated technologies in Europe. Antiquity 87/336, June 2013 (http://antiquity.ac.uk/
projgall/linden336/
Vogel, . C., Waterbolk, H. T. 1972. Groningen Radiocarbon Dates X. Radiocarbon 14,
6110.
Vujevi, P. 1956. Crna Gora klimatske prilike. U Enciklopedija Jugoslavije, Tom II. Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 403404.
Whallon, R. 1999. The Lithic tool assemblages at Badanj within their regional context. In G.
N. Bailey, E. Adam, E. Panagopoulou, C. Perls, K. Zachos (eds.), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas. British School at Athens, London, 330342.
Whallon, R. 2007. Social territories arround the Adriatic in the late Pleistocene. In R. Whallon
(ed.), Late Paleolithic Environments and Cultural Relations around the Adriatic. BAR International Series 1716. Archaeopress, Oxford, 6165.
Willis, K. 1994. The Vegetational History of the Balkans. Quaternary Science Reviews 13,
769788.
, . 1985. . , .
153
Duan Mihailovi
Zeremski, M., Maruszczak, H., Butrim, J. 1991. Problemi hronostratigraije lesa Vojvodine.
Zbornik radova Geografskog instituta Jovan Cviji SANU 53, 1732.
Zilho, J. 2006. Neandertals and Moderns Mixed, and It Matters. Evolutionary Anthropology
15, 183195.
Zilho, J., dErrico, F. 1999. The Chronology and Taphonomy of the Earliest Aurignacian
and its Implications for the Understanding of Neandertal Extinction. Journal of World Prehistory 13, 168.
, . 1893. . , .
154
Registar nalazita
Jama v Lozi 80, 109

Jarimburgaz 30
Alberndorf I 107, 126
Jelanika peina 149
Apidima 20, 74
Jerinina peina 10, 38, 51
Asprohaliko 39, 66, 80, 109, 111, 119120 Jeevica 27
At 8085, 105 117, 125, 132
Kadar 80, 108.
Atapuerka 24
Kaletepe Derei 3 29
Bao Kiro 39, 7778, 80, 104, 106, 117
Karain 30, 6567, 73, 124
Badanj 80, 109110, 119121
Kastelivita 113
Balata 81, 84
Kastrica 80, 108109, 111, 119120
Baranica 12, 3839, 45, 70, 8081, 86, 106 Kavalo 113114
Barank de Boelja 29
Kefalari 80, 108
Beljarica 11, 38
Kesem 65, 73
Betalov spodmol 68
Klidi 80, 108, 111, 119120
Bilcingsleben 30
Klimente II 121
Bioe 11, 14, 39, 5657, 7071, 75
Klisura 77, 80, 105106, 108109, 115116,
Bodrogkerestur 107
118, 120
Boila 111
Koabai 19
Boker Taktit 113
Kokinopilos 20
Bukovac 14, 81
Kolibaja 77
CiganIrig 38
Kolomnica 106
Crvena stijena 1112, 14, 21, 35, 39, 5760, Kopaina peina 80, 110
6571, 74, 8081, 99103, 106, 108110,
Korolevo I 30
112, 114115, 118121, 124126
Kosovska kosa 2122, 2528, 30, 124
Crvenka 8085, 105, 117, 125
Kostjenki 114
ipolijane 111
Koava 80, 105
Dealul Guran 20, 30
Kozarnika 19, 29, 31, 39, 66, 77, 80, 105,
Dmanizi 19, 29, 31
107, 113, 116117, 123124, 126
Donja peina 13, 8081, 86, 117, 126
Kozja peina 38, 46
Drenaika peina 12
Kozluk 10
Dursunlu 29
Krapina 39, 67, 69, 73
Ekonomija 13. maj 38
Kremenac 12, 2122, 24
Eleohori 106
KremsHundtajg 106
Erd 68
Ksar Akil 113
Frankti 80, 106, 108109, 111, 119, 121
Kujna Turkuluj 120121
Fumane 115
Lakonis 80, 104
Gajsenklesterle 105
Lopar 110
Golema dupka 4546
Mala Balanica 13, 19, 2123, 35, 4649, 65,
Golema pet 68
69, 124
Gornea 45
Maliina stijena 1112, 39, 55, 8081, 9293,
Gran Dolina 24
108109, 115, 118119, 121, 126
Hadi Prodanova peina 13, 21, 39, 54, 69 Markova peina 12
70, 74, 8081, 91, 108, 115, 118
Mauer 24
Hidanemeti 107
Mea dupka 13, 52, 70
155
Duan Mihailovi
Medena stijena 11, 8081, 9397, 108110,

112, 118121, 126
Megalakos 80, 119120
Megalopolis 20
Mesia kanal 10
Miluinaka peina 13, 38, 52, 70
Milutinovac 45
Mirilovska peina 12, 81, 88
Mokrika jama 80, 116
Mujina peina 71
Nadap 107
Nugljanska peina 80, 109, 111, 120
Orlovaa 14, 81
Ovja jama 80, 109
Paljii 111
Peina iznad Trajanove table 13, 38, 45, 70,
8081, 86, 106, 117
Peurski kamen 12, 38, 52
Pejkild 32
Petralona 20, 74
Petrovaradinska tvrava 13, 21, 3844,
6871, 124
Petera ku Oae 77, 80, 114
Peturina 13, 21, 39, 4951, 6870, 8081,
87, 108, 115, 124
Potkapina iza Carevog korita 9
Potoka zjalka 80, 106, 116
Prekonoka peina 9, 46
Pupiina peina 80, 109, 111, 120
Risovaa 10, 38, 5152
Rodafnidija 30
Rodija 20
Romaneli 111
RomanetiDumbravica 80, 105
Samaila (Vlaka glava) 21, 24, 2728, 30,
6667
Selaka peina 3, 38, 45
Serino 113
Sima de los Elefantes 24
Siuren 1 106
Skini 108
Smoluka peina 12, 39, 55, 70, 74
Sokolska potkapina 12
alitrena peina 1213, 39, 53, 71, 8081,
156
8890, 107108, 117, 125126

andalja I 19
andalja II 80, 106, 109110, 118, 120
Taurisano 111
Temnata dupka 39, 77, 80, 104, 107, 116
118, 126
Teopetra 39, 66
Tinkova 80, 105
Trebaki kr 11, 80, 98, 109, 112, 118, 120
Tregulnaja 30
Trlica 14, 22, 32
Uento 111
Uluco 111
Um el Tlel 113
Vela spila (Loinj) 119120
Vela spila (Korula) 80, 110, 119
Velika Balanica 13, 23, 30, 35, 3839, 4649,
6566, 69, 123
Velika peina 8081, 87
Velika Vranovica 86
Vertsele 20, 30
Veanska peina 80, 111, 120,
Veternica 67
Vilendorf II 105, 107
Viljua 27
Vindija 39, 67, 77, 80, 104105, 115
Visoljano 19
Vlaka glava, v. Samaila
Vrbika peina 14, 80, 103, 108, 118
Zapadna strana 10
Zobite 66
Zutijeh 73
CIP -
,
903(4-12)632
902.2(4-12)
, , 1962Paleolit na centralnom Balkanu : kulturne
promene i populaciona kretanja / Duan
Mihailovi ; [crtei i fotograije Duan
Mihailovi]. - Beograd : Srpsko arheoloko
drutvo = Serbian Archaeological Society,
2014 (Beograd : Scanner Studio). - 156 str. :
ilustr. ; 25 cm. - (Biblioteka Posebna
izdanja / Srpsko arheoloko drutvo. Serija
Paleolit i mezolit jugoistone Evrope)
Na spor. nasl. str.: Palaeolithic in the
Central Balkans. - Monograija je rezultat
rada na projektu Ministarstva prosvete i
nauke Republike Srbije Kulturne promene i
populaciona kretanja u paleolitu i mezolitu
Centralnog Balkana (ev. br. 177023) -->
str. 4. - Tira 250. - Summary. - Napomene i
bibliografske reference uz tekst. Bibliograija: str. 135-154.
ISBN 978-86-913229-8-4
a) , - b)
-
COBISS.SR-ID 210152972

Mihailovic 2014 Paleolit Na Centralnom Balkanu-Libre

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mihailovic 2014 Paleolit Na Centralnom Balkanu-Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

SERBIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

SRPSKO ARHEOLOKO DRUTVO

Monograija je rezultat rada na projektu Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije,

Istorijat istraivanja i prirodni okviri

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

ISTORIJAT ISTRAIVANJA I PRIRODNI OKVIRI

Srbije predstavio u kontekstu dotadanjih saznanja o paleolitu Evrope (

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

srednjopaleolitskog tipa, zajedno sa brojnim ostacima pleistocenske faune, i (po

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Istraivanja tokom poslednje decenije

u saradnji sa Institutom za evolucionu antropologiju Maks Plank u Lajpcigu

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

takoe ine potpuno razliite geografske oblasti: a) primorski pojas, b) zaravan

Podruje severne Crne Gore se geografski vezuje za jugozapadnu Srbiju,

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

i jele, na krenjakoj podlozi nalazi pojas munike (Pinetum heldrechii), a na

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

poznato nalazite Vertesele, na kome su otkriveni antropoloki ostaci, ostaci

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

faza. U to vreme, fauna i vegetacija poinju da poprimaju modernu strukturu.

Sl. 2. Arheoloka nalazita iz donjeg i ranog srednjeg paleolita na centralnom Balkanu:

Evropi poprimaju mediteranski karakter (Kahlke 2014). To je bilo doba kada su u

Trlica je kraka upljina, odnosno ostatak peine formirane u trijaskim

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

je i odbitak od peara, ali izvan stratigrafskog konteksta (Derevjanko et al.

iz Atapuerke (Sima de los Elefantes, Gran Dolina) i Mauera. Sedimentoloki i

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 4a. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose

Sl. 4b. Okresani kameni artefakti sa Kosovske kose

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 4c. Okresani kameni artefakti sa lokaliteta Samaila Vlaka glava

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 5. Mogui pravci naseljavanja zapadne Evroazije u donjem pleistocenu

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Klimatske i ekoloke promene

Sl. 6. Raspored vegetacijskih zona u MIS 6 (a) i MIS 5e (b)

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Interglacijal 5e, sa kojim zapoinje gornji pleistocen, trajao je pre 128

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

1988), a u zapadnoj Srbiji u alitrenoj, Hadi Prodanovoj i Smolukoj peini

Sl. 7. Neka od pomenutih srednjopaleolitskih nalazita na Balkanu: 1 Krapina, 2 Vindija,

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

snabdevanjem, i da je prostor Tvrave predstavljao bazni logor. Tome u prilog

Tabela 1a. Struktura osnovnih kategorija artefakata sa Petrovaradinske tvrave

U okresivanju su koriene razliite tehnike. O primeni preferencijalnog

sani tehnikom centripetalnog okresivanja. Pripremljena (diedarska i facetirana)

Sl. 9. Okresani kameni artefakti sa Petrovaradinske tvrave

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 10. Bifacijalno okresane postruke sa Petrovaradinske tvrave

Tabela 1b. Struktura orua sa Petrovaradinske tvrave.

U strukturi orua (tabela 1b) najbrojnije su postruke, a veoma dobro je

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Podruje erdapa i sliv Timoka

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

O starosti slojeva sa artefaktima svedoe ostaci mikrofaune (Mihailovi,

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU

Sl. 13b. Peturina: okresani artefakti iz sloja 3

PALEOLIT NA CENTRALNOM BALKANU