Simbolos de Galicia

OS SMBOLOS
EDICIN
DE
GALICIA
AO COIDADO DE
XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ
RAMN VILLARES
OS SMBOLOS
DE
GALICIA
OS SMBOLOS
EDICIN
AO COIDADO DE
DE
GALICIA
.XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ

.RAMN VILLARES
XOS LUS .AXEITOS

XOS RAMN .BARREIRO FERNNDEZ
MANUEL .FERREIRO
FERNANDO .LPEZ-ACUA
EDUARDO .PARDO DE GUEVARA Y VALDS
RAMN .VILLARES
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
AGRADECEMENTOS
Arquivo da Real Academia Galega
Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela
DOCUMENTACIN GRFICA
Xos Lus Axeitos
Guillermo Escrigas
Eduardo Pardo de Guevara
DESEO GRFICO
Xos Daz / Imago Mundi
IMPRIME
Alva Grfica
Depsito Legal: C 0000-2007
ISBN: 978-84-96530-46-1
Dos textos, os seus autores
Dos debuxos herldicos, X. A. Garca G.-Ledo
Desta edicin, Consello da Cultura Galega e Real Academia Galega
N D I C E
Os Smbolos de Galicia / edicin ao coidado de Xos Ramn Barreiro Fernndez,

Ramn Villares. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega ; A Corua : Real Academia Galega, 2007. 199 p. : il. ; 33 cm
D.L. C 0000-2007. ISBN 978-84-96530-46-1
1. Emblemas nacionais-Galicia-Historia. I. Barreiro Fernndez, Xos Ramn. II. Villares, Ramn. III. Consello da Cultura Galega. IV. Real Academia Galega. V. Ttulo
INTRODUCIN
Xos Ramn Barreiro Fernandz
Presidente da Real Academia Galega
Ramn Villares
Presidente do Consello da Cultura Galega
11
PRODUCIR SMBOLOS NACIONAIS

Ramn Villares
33
O ESCUDO DE GALICIA. ORIXE, SIGNIFICACINS E EVOLUCIN

Eduardo Pardo de Guevara
79
A BANDEIRA DE GALICIA
Xos Ramn Barreiro Fernndez
Xos Lus Axeitos
105
O HIMNO. HISTORIA, TEXTO E MSICA

Manuel Ferreiro
Fernando Lpez-Acua
193
UN LUGAR PARA A MEMORIA. O PANTEN DA GALEGUIDADE

Introducin
XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ
Presidente da Real Academia Galega
RAMN VILLARES
Presidente do Consello da Cultura Galega
Desde o ano 1984, por acordo do Parlamento de Galicia, existe unha Lei de smbolos que fixa os tres elementos que mellor representan sensorialmente a identidade de Galicia. Son o himno, a bandeira e o escudo. Coa excepcin da letra do himno, que pode ser cantada con diversa extensin, non tivo lugar desde
entn ningunha controversia relevante arredor destes smbolos, que foron pacificamente adoptados pola
cidadana galega. unha das caractersticas mis sobranceiras dos smbolos, que sexan socialmente aceptados como tales e que gocen do respecto da sociedade que representan. Este respecto foise agrandando
a medida que se foi asentando o actual rxime autonmico, de modo que aquela decisin poltica pose
non s lexitimidade de orixe, senn tamn de exercicio, grazas precisamente a esa aceptacin social.
Non obstante, o referendo social e poltico non empece que se afronten estudos e anlises sobre as orixes
e significados deses smbolos. E aproveitando que neste ano 2007 se conmemora o primeiro centenario da
estrea, na cidade da Habana, do himno galego, con letra de Eduardo Pondal e msica de Pascual Veiga,
estimamos oportuno promover a realizacin dun libro dedicado a indagar os procesos, diversos no tempo,
mediante os que cada un destes tres grandes smbolos foi adoptando a sa versin definitiva, o contexto
histrico no que aquela tivo lugar e mesmo as diverxencias e polmicas a que puidesen ter dado lugar. Non
se trata dunha revisin, senn xustamente do contrario: da mis slida afirmacin do seu sentido e da sa
dimensin tanto simblica como poltica.
Como presidentes das entidades promotoras deste libro,
concibimos a obra como unha contribucin de natureza institucional celebracin daquel centenario,
pero tamn como unha forma de dar a coecer a mis slida informacin, tanto documental como grfica, do texto e msica do himno, da fixacin da bandeira e da moi demorada decantacin da representacin herldica de Galicia a travs do seu escudo. A historia de cada un destes smbolos poda seguirse en
artigos especializados e monografas de difcil acceso, como doadamente se poder ver nos textos que aqu
OS SMBOLOS DE GALICIA
Introducin
se publican. Tamn, con ocasin da decisin parlamentaria de 1984, foran publicadas algunhas obras de
fixacin definitiva da letra e da msica daquel; porque foron posbeis tantos himnos como variacins se
conxunto, de intencin divulgativa, que permitiron entender mellor o significado e a historia dos smbo-
atopan na sa letra, desde a proposta inicial do autor, Pondal, at a versin mis aceptada popularmente
O que agora presentamos , desde logo, algo mis ambicioso. Mis que comprender os
e, tamn, de forma oficial. Sen entrar en disputas sobre letras e partituras, os datos que se achegan neste
smbolos, o que aspiramos a poer de relevo as razns que moveron os nosos devanceiros a elaboralos,
traballo son suficientes para que tanto o lector como o lexislador atopen os necesarios fundamentos para
no momento histrico no que o fixeron e coa intencin explcita de dotar Galicia de elementos repre-
a sa decisin.
sentativos da sa identidade. Galicia non pose estes smbolos desde a noite dos tempos, senn que foron
efecta unha precisa reconstrucin dos pasos dados pola Real Academia Galega e polo seu fundador e pre-
escollidos como tales no momento histrico concreto no que a maiora dos estados nacionais ou das
sidente, Manuel Murgua, para fixar a insignia de Galicia nas sas cores, tamao e significacin. Non foi
nacins culturais o fixeron, isto , entre finais do sculo XIX e as primeiras dcadas do sculo XX. O prota-
traballo doado para os rexionalistas, dadas as diverxencias que en diversos momentos histricos aparece-
gonismo esencial, en canto ao himno e bandeira, correspondeu ao rexionalismo poltico no que se refi-
ron, que se acabase impoendo a versin que actualmente coecemos. Pero da lectura deste traballo ded-
re sa creacin, ao entusiasmo das colectividades da emigracin en Amrica no relativo sa
cese claramente que a conxuncin entre o galeguismo da Terra e o da emigracin logrou, mis unha vez,
divulgacin e popularizacin e autoridade da Academia Galega na sa fixacin. Foi un traballo de par-
dotar Galicia das ferramentas simblicas que acreditan non s a sa identidade, senn a sa modernida-
cera acometido entre as das beiras do Atlntico, que foi moi comn en moitos campos da cultura e da
de.
identidade de Galicia, que logo, de forma pasenia, ira sendo asumido de forma maioritaria pola socie-
do Pardo de Guevara, constite unha mostra de rigor historiogrfico e de capacidade de sntese sobre un
los de Galicia.
O captulo dedicado bandeira, escrito de parcera por X. R. Barreiro e X. L. Axeitos,
O captulo referido ao escudo de Galicia, escrito polo historiador e especialista en herldica Eduar-
A estrutura do libro divdese en catro captulos e un eplogo.
asunto de por si moito mis recuado no tempo e moito mis controvertido nas sas sucesivas expresins
Nun primeiro captulo, escrito por Ramn Villares, exponse de forma xenrica o proceso de creacin de
visuais, do que foron himno e bandeira. Distinguindo a dimensin propiamente herldica do escudo das
smbolos nacionais en diversos mbitos do contorno cultural e poltico europeo occidental, para encadrar
tendencias mis actuais de preferencia polos logotipos, o autor efecta un percorrido histrico sobre as
debidamente o caso de Galicia nese contexto. A intencin non foi tanto recompilar a abondosa informa-
diferentes formas de representar as armas de Galicia, desde as versins medievais de influencia britnica
cin que sobre esta materia existe na literatura histrica especializada, senn mis ben debater at que
at as mis modernas (que non recentes), que integran a tradicin eucarstica do Reino de Galicia coas
dade galega durante todo o sculo XX.
Remata o libro cun texto breve, concibido mis como unha proposta cara
punto os smbolos nacionais, por invencionistas que se reputen (que non propiamente o caso dos gale-
sas vellas sete provincias.
gos), constiten un fito esencial para o proceso de nacionalizacin das masas na poca contempornea,
ao futuro ca como unha anlise histrica, sobre o Panten de Galegos Ilustres, asinado por X. R. Barrei-
A cerna do libro est constituda polas tres monograf-
ro. Entre os moitos lieux de memoire que, a imaxe dos clsicos, se acuaron nos estados modernos, est o
as dedicadas anlise do himno, da bandeira e do escudo. Cada unha destas contribucins foi obra de
recoecemento dos persoeiros que mis contriburon, nos campos de batalla ou no exercicio das artes,
autores diferentes (anda que haxa dupla autora en das delas), para lograr deste modo a mxima espe-
grandeza dos pases. Pero os pantens, como lugares de memoria cvica, identifican mis aos vivos que os
cializacin no enfoque e rigor nos resultados ofertados. O captulo dedicado ao himno, obra conxunta do
promoven ca aos mortos que al se acollen. Por esta razn cmpre repensar, con criterios actuais, este lugar
fillogo Manuel Ferreiro e do musiclogo Fernando Lpez-Acua, constite non s a posta ao da de tra-
simblico como un Panten da galeguidade e non s como lugar fsico de repouso de cinzas de figuras,
ballos feitos por cada autor por separado, senn unha reinterpretacin de todo o proceso que embocou na
por relevantes que estas poidan ser.
nomeadamente por parte dos estados-nacin.
Aln da participacin dos redactores que subscriben esta intro-
ducin, da que non do caso facer particular valoracin, queremos deixar constan-
10
PRODUCIR SMBOLOS NACIONAIS
cia do esforzo realizado polas persoas que convocamos para esta labora. En tempo
mis que curto atenderon as nosas demandas e cumpriron os prazos estabelecidos. A
eles e ao persoal que nos axudou na recolleita de documentacin grfica que ilustra
este libro, debemos manifestarlles a nosa gratitude persoal e institucional. Gratitude que tamn facemos extensiva aos plenarios do Consello da Cultura Galega e da
Real Academia Galega, que aprobaron esta iniciativa e acordaron patrocinar a edicin deste libro.
A Corua/Santiago de Compostela, da de San Martio de 2007
Ramn Villares
Etiqueta do disco co
primeiro rexistro sonoro do
himno galego ntegro,
interpretado polo Coro
Toxos e Froles. Ferrol,
1922
Nun texto
que xa se fixo clsico, The invention of tradition (1983), sostn o historiador

britnico E. J. Hobsbawm que o perodo de 1870 a 1914 se caracterizou pola producin masiva de
tradicins e smbolos de carcter nacional, como unha forma de construr unha relixin civil alternativa que permitise gobernar o proceso de incorporacin das masas vida poltica e substitur
deste modo o papel que exercan anteriormente a igrexa ou as propias monarquas tradicionais, na
consecucin da necesaria cohesin social dentro das sas comunidades polticas. Era preciso fundamentar sobre novos piares as lealdades sociais e polticas de sociedades que, como as europeas occidentais, se atopaban nun proceso de profunda remodelacin social, despois das revolucins que
tiveran lugar en Inglaterra no sculo XVII e en Francia a finais do sculo XVIII.
Esta producin de smbolos, que se concretou en himnos e bandeiras, en monumentos cvicos a
grandes figuras da nacin ou de culto aos mortos, en polticas de memoria deseadas polos estados, foi un axente fundamental para a nacionalizacin das poboacins das diferentes nacins europeas, mesmo nos casos de se atoparen integradas en estados ou imperios plurinacionais. Resulta un
lugar comn atribur estas polticas eclosin dos nacionalismos e sa tendencia a producir (ou
inventar) este tipo de linguaxes simblicas que, por atender a sentimentos e paixns non racionais, foron consideradas por algns estudosos do feito nacional de forma negativa. A propia denominacin de invencin da tradicin indica que se considera este proceso como unha creacin
Manifestacin por la
Repblica, pintura de
Antonio Estruch, 1904
14
Cartel do Orfe Catal,

deseado por Adri Gual
en 1904
deliberada por parte dos intelectuais da nacin que, apoiados polos poderes estatais, recuperan tradicins co obxectivo de dar fundamento histrico s realidades nacionais presentes.
Podera aceptarse que, en moitos casos, aconteceu algo semellante, pero tamn patente para
calquera investigacin histrica rigorosa que as chamadas tradicins inventadas ou imaxinadas, se empregsemos a expresin de B. Anderson, non nacen no baleiro, nin tampouco son exclusiva dos movementos nacionalistas. Obedecen non s a un interese social e poltico da poca en
que nacen, senn que tamn responden a realidades profundas dos pobos que as asumen como tales.
A obra da francesa A. M. Thiesse sobre a cuestin rexional/nacional na III Repblica francesa
unha boa proba desta necesidade de se achegar ao pasado con criterios relativistas, sobre todo por
se tratar do exemplo tido por mis paradigmtico, como o caso da Francia contempornea. E, en
todo caso, ningn movemento poltico capaz de avanzar historicamente se non se dota dunha linguaxe precisa e propia.
Isto que hoxe semella claro tamn o poda ser para os coetneos que
asistiron a aquel proceso de creacin de smbolos. Reflexionando sobre
a pertinencia ou non de aceptar como himno nacional a vella cantiga
catal de Els Segadors, cuxa letra era algo anacrnica e tampouco era
a sa msica moi leda, observou o poeta Joan Maragall nun artigo de
1899 no xornal La Veu de Catalunya algo moi pertinente ao asunto que
nos ocupa. Sostia o poeta que a sa aceptacin era debida a un deses
misterios da alma popular que non se somete a regras coecidas, nin se
deixa conducir por raciocinios, nin tolera sabias imposicins; e os misterios son a cousa mis delicada e mis forte que hai no mundo (Maragall, 1899, 290). O que Maragall denominaba misterios podera hoxe
chamrselle actitudes irracionais ou pasionais, pero o resultado vn
sendo o mesmo; esta producin masiva de elementos simblicos forma
parte non s dunha poca da historia europea, senn mesmo da poltica
moderna, tanto na poca liberal como nos tempos de entreguerras, de
predominio dos rximes autoritarios.
Malia o enfoque algo despectivo que Hobsbawm e os seus seguidores
lle deron a este compoente da historia dos nacionalismos, a sa chamada de atencin tivo un efecto decisivo para que se lle prestase atencin a esta producin masiva de smbolos nacionais. Houbo desde os
Joan Maragall
Producir smbolos nacionais
15
Estampa carlista, con don

Carlos sostendo a bandeira
espaola (segunda metade
sculo XIX)
16
Ilustracins dun libro

escolar ingls, 1940
Esquerda:
Bandeiras reproducidas na
Enciclopedia de Diderot.
A galega ten o nmero 23
Fragata norteamericana na
que aparece unha bandeira
galega na popa
anos oitenta unha verdadeira floracin de estudos sobre

os procesos de construcin das nacins que, en certo
modo, continuaron por outra va textos pioneiros como
os de G. Mosse sobre a nacionalizacin das masas na
Alemaa da poca hitleriana (Mosse, 1975) ou de E.
Weber sobre a conversin dos campesios de Francia en
cidadns franceses propiamente ditos, por obra da poltica de integracin da III Repblica (Weber, 1976).
Que algo de misterio haba neste asunto xa se saba pola
vella observacin do italiano Massimo dAzeglio, que
escribiu nas sas memorias (1886), referndose ao proceso de unificacin italiana, a moi repetida frase de que
lItalia fatta, ora bisogna fare gli Italiani.
Lograr que se volvesen nacionais (en tanto que
franceses, italianos, espaois, portugueses, etc.) poboacins de mbitos locais e lealdades primordiais a
grande obra do nacionalismo da poca contempornea. Foi o que estudou E. Weber a propsito da poltica nacionalizadora francesa e, no caso espaol, foi esta
reflexin a que moveu pescudas, por serodias non
menos necesarias, como as de Borja de Riquer desde a
sa inicial formulacin en 1992 (Riquer, 1992), as
mis sistemticas de J. lvarez Junco sobre a idea de
Espaa no sculo XIX (lvarez Junco, 2001) ou as
achegas de C. Serrano sobre a formacin de smbolos
e mitos en Espaa (C. Serrano, 1999), entre moitas
outras contribucins que non do caso colacionar
aqu. Este ser o pano de fondo en que cmpre encadrar historicamente a aparicin dalgns dos
smbolos nacionais da maiora dos estados-nacin europeos, pero tamn das mis sinaladas
nacins-cultura de carcter subestatal, como son as coecidas en Espaa como nacionalidades histricas.
O proceso de producin destes smbolos ten, desde logo, momentos procesuais diferentes e,
tamn, suxeitos claramente desiguais. Isto obriga a distinguir as polticas desenvoltas por nacionalismos de Estado, dotados dunha notbel capacidade administrativa e poltica para a sa accin a
travs de instrumentos como a escola, a administracin pblica ou o exrcito (e da guerra como
ocasin suprema de testalas), das polticas deseadas por movementos nacionais subestatais ou
pertencentes a nacins culturais, que deberon elaborar os seus smbolos nacionais nun contexto de
maior orfandade administrativa e institucional, s compensada polo entusiasmo de organizacins
civs ou polo significado atribudo a algns dos seus monumentos, institucins ou cerimonias pblicas. Este foi o caso de Catalua, Euskadi ou Galicia, como logo se dir.
O obxecto deste libro analizar o proceso de creacin dos principais smbolos nacionais de Galicia, como son o himno, a bandeira e o escudo. Eles representan valores e definen lealdades, aceptadas con maior ou menor paixn, dos actuais cidadns de Galicia. Pero anda que fosen
recoecidos oficialmente como tales smbolos hai menos dun cuarto de sculo, a sa orixe ben
mis recuada e a sa evolucin, como signos identitarios, experimentou importantes mudanzas
durante o tempo de vixencia, de mis dun sculo, que levan s sas costas. Os contidos dos traballos especficos sobre cada un destes smbolos, que recollen moitas pescudas previas, cntranse case
de forma exclusiva no marco galego.
Por esta razn, coido que de interese introducir estes estudos monogrficos cunha pequena viaxata pola particular historia da producin de smbolos nacionais de diversos estados europeos, includo o caso mis especfico da Espaa contempornea. A anlise non pode ser exhaustiva nin tan
sequera pode ser comparada mis que nos seus trazos mis descritivos, porque tamn grande a
heteroxeneidade de procesos tan diversos no tempo e nas formas. Pero non por iso resulta menos
17
Alegora de la Repblica
Federal publicada no
xornal satrico La Flaca
(1873)
18
Estudo para o deseo da

bandeira britnica da
primeira Unin, coas
cruces de san Xurxo e
santo Andr, 1606
necesaria para ilustrar en que medida os devanceiros rexionalistas galegos fixeron a tempo os seus
deberes, por frxiles que fosen as ferramentas coas que estaban a traballar, para dotar Galicia dos
referentes simblicos que, naquela altura histrica, estaban a desear ou transformar as culturas
nacionais de toda Europa.
*
Na creacin e difusin de smbolos nacionais, a diversidade cronolxica tan grande como desemellantes son os procesos de construcin dos estados-nacin. En xeral, a decisin de cuar elementos simblicos vai parella coa aparicin e asentamento de realidades polticas nacionais.
Exemplos de adopcin precoz de himno e bandeira nacional son o Reino Unido posterior s revolucins polticas do sculo XVII ou a Francia creada pola revolucin desencadeada en 1789, que, por
vieiros diferentes, non s logran cuar uns smbolos propios, senn que en boa medida se converteron en emblemas recoecidos, mesmo apropiados, pola poboacin de moitos outros pases.
Pensemos na relevancia internacional que tivo La Marseillaise, un dos cantos de liberdade
anteriores Internacional, cantada por obreiros de medio mundo (Vovelle, 1984, 120 e ss.), ou
a bandeira inglesa, coecida popularmente como Union Jack, que mis que identificar unha nica
nacin representa as relacins entre nacins e a historia desas relacins, dada a sa difusin por
moitos territorios da Commonwealth britnica (Groom, 2007, 305-306). En cambio, en casos como
os do Imperio alemn, da Italia unida, da Espaa ou do Portugal da poca liberal, o percurso seguido polos seus principais smbolos nacionais tivo moitos mis abanos e demorouse moito mis a sa
conversin en valores aceptados de forma maioritaria polas respectivas comunidades polticas.
Desde logo, o exemplo de maior capacidade integradora foi o do Reino Unido, tanto no seu
coecido himno God Save the King, como e sobre todo na sa bandeira. O himno, con letra de
inspiracin bblica e msica de Haendel, foi institucionalizado durante o sculo XVIII, anda que non
se cualificase de himno nacional at principios do sculo XIX. A sa invocacin monarqua reflicte o pacto fundador da monarqua britnica moderna pois El-Rei quen defende a lei comn dos
seus gobernados, que a cambio lle desexan de corazn unha longa vida (Serrano, 1999, 108).
Nun tempo histrico como o actual, no que se discute a Unin britnica e mesmo a propia
identidade britnica perante os procesos de devolucin de competencias a Escocia ou Gales, a
particular historia da sa bandeira reflicte unha vontade de unidade, fundada nunha longa tradicin histrica, que para algn autor de mis de dous mil anos ou, en todo caso, de catro sculos,
19
dado que ondeou por primeira vez en 1606 (na sa versin propiamente inglesa e non britnica).
A sa versin actual unha suma dos emblemas tradicionais dos reinos unidos na coroa britnica,
ags o Pas de Gales. unha bandeira formada pola superposicin de cruces que representan os reinos de Inglaterra, Escocia e Irlanda, isto , as de San Xurxo (cruz vermella), Santo Andr (aspa
branca) e San Patricio (aspa vermella), o que pon claramente de manifesto esa vontade integradora. Non obstante, cando se converteu en bandeira de unin foi no sculo XIX (1801, incorporacin de Irlanda Unin), tanto en aceptacin popular e cultural (libros, cantigas) como en difusin
mundial, sobre todo a travs da Armada britnica, que campaba polos ocanos do mundo, ao son
do Rule, Britannia.
Algo diferente foi o caso dos smbolos nacionais en Francia, que teen un punto de partida
moito mis preciso e, ademais, estn intimamente vencellados aos avatares do proceso revolucionario de 1789. A adopcin da tricolor, que era a insignia inicial da Garda nacional que dirixa Lafayette, como bandeira nacional foi decidida pola Asemblea Lexislativa en 1790 e, logo, reafirmada
nos tempos da Convencin xacobina e aceptada polo propio Napolen. As tres cores supoan
unha clara separacin da cor branca propia da monarqua e non estaban exentas dun simbolismo de
integracin mis social que territorial, ao se asociaren aos tres estamentos que estaban na asemblea
revolucionaria: o vermello da nobreza, o branco do clero e o azul do terceiro estado (Vovelle, 1984).
Malia estes principios tan revolucionarios, a tricolor francesa anda tivo que competir, durante
pequenos treitos histricos, con bandeiras doutro signo, como a monrquica da Restauracin de
Lus XVIII ou a vermella da Comuna parisiense. En todo caso, coa chegada da III Repblica, a bandeira tricolor gaou definitivamente a batalla de representar os valores nacionais de Francia.
Proceso algo semellante seguiu o himno de La Marseillaise, composto nunha noite de primavera de 1792, nos cuarteis militares de Strasburgo, por Joseph Rouget de Lisle. Era un canto de
guerra para os soldados que deban cruzar o ro Rhin en defensa da revolucin ameazada, que moi
axia se converteu no Te Deum da Repblica, como aseverou o ministro da guerra aquel mesmo
ano de 1792 (Vovelle, 1984). Tamn foi himno que debeu competir con outros, algns deles ben
populares, como La Carmagnole ou a Internacional, pero letra e msica pensadas inicialmente como unha marcha blica representaron desde entn a imaxe interior e exterior de Francia. De
A liberdade guiando o
pobo, pintura de Eugne
Delacroix, 1830
20
feito, antes da difusin da Internacional, os ecos da Marsellesa escoitronse en medio mundo,

o que lle permite aseverar a Vovelle, con algo de chauvinismo, que a Marsellesa un deses cantos
que pertencen humanidade (Vovelle, 1984, 85).
A influencia do exemplo francs deixouse sentir claramente en Italia, anda que en diferentes
perodos, como acontece co seu proceso de unificacin nacional. A adopcin dunha bandeira tricolor (verde, branco, vermello), inspirada en insignias de asociacins universitarias de Boloa,
comezou coas propias repblicas cisalpinas e transpadanas fundadas polas campaas blicas napolenicas. Agochada esta bandeira nos tempos da reaccin posnapolenica, rexorde cos movementos
carbonarios e co activismo poltico de Mazzini, para ser adoptada finalmente pola casa de Savoia
como cabezaleira do reino de Italia, desde 1848. A bandeira tricolor italiana foise asentando coa
propia unificacin nacional, sendo o emblema identificativo fronte dominacin estranxeira,
nomeadamente a austraca (Oliva, 1998, 7 e ss.). Mis complexa foi a escolla da letra e msica do
himno nacional italiano, dada a condicin vagamente patritica que tian moitos cantos populares, como Il pensiero ou O sole mio. Himno patritico moi popular foi o de Garibaldi, por mis
que logo se fose impoendo como tal o himno de Mameli, de letra e msica do sculo XIX pero que
apenas ningun coece anda na Italia actual (Franzina, 1998). Anda que durante o vintenio fascista apareceron outros himnos e bandeiras, a continuidade dos smbolos nacionais italianos foi restaurada polo rxime republicano sado da derrota do fascismo en 1945.
Outros exemplos de actuacin menos lineal no proceso de adopcin dos seus smbolos nacionais
foron os de Alemaa ou Portugal. No caso alemn, tanto a sa serodia unificacin nacional como
os grandes abanos padecidos nos seus rximes polticos explican as mudanzas experimentadas. Os
himnos patriticos foron cambiantes, pero o mis permanente foi o Deutschland ber alles, composto por Haydn en 1797, anda que moitas das sas estrofas mis belicistas ou imperialistas fosen
suprimidas despois de 1945.
A actual bandeira alem, anda tendo unhas orixes incertas entre a tradicin do Sacro Imperio
Xermnico e as loitas antinapolenicas, non se consolidou efectivamente como tal at despois da
Segunda Guerra Mundial, coas sas cores negra, branca e dourada. A sa primeira expresin nacional tivo lugar nas revolucins de 1848, pero o imperio fundado por Bismarck adoptou as cores de
Prusia para desear a bandeira nacional (negro, branco e vermello), mentres que durante a poca
de Weimar conviviron varias bandeiras, tanto a oficial de 1848 como a prusiana e mesmo a esvstica nazi, logo convertida en bandeira oficial do III Reich por Hitler. En suma, que s despois de
1945 se afirmou nas das repblicas alems, con escasas diferenzas, a mesma bandeira nacional, que
a actualmente vixente na repblica reunificada en 1990.
O caso da bandeira portuguesa , pola contra, un exemplo anlogo ao do Pas Vasco, no que a
insignia dun partido poltico se converte en bandeira nacional. En efecto, a actual insignia oficial
portuguesa, verde e vermella, era o estandarte do republicanismo portugus nos tempos da monarqua. Coa proclamacin da repblica o 5 de outubro de 1910, todos os smbolos que tian a denominacin de Reais foron transformados en Nacionais, desde os pazos, academias ou museos at
as gardas de seguridade ou as estradas. O mesmo lle aconteceu bandeira monrquica (azul e branca), substituda pola Asemblea republicana en 1911 por unha insignia que quera representar o
esencial do ideal republicano: esperanza no porvir (verde) e sacrificio pola liberdade (vermello), en
honor dos inmolados na loita pola repblica (esencialmente, os heroes da Rotunda). Como quera o presidente Tefilo Braga, a bandeira pasou a ser unha ferramenta de republicanizacin da
sociedade portuguesa, que foi instruda nas escolas no culto bandeira e ao himno, A Portuguesa, tamn daquela convertido en canto nacional de obrigado respecto (Ramos, 1994, 421 e ss.).
*
A historia da escolla e difusin dos smbolos nacionais en Espaa, tanto no mbito estatal como
no subestatal, presenta uns trazos moi diferentes aos de case todos os pases europeos at agora evocados. Dunha banda, sucdense alternancias en bandeiras e himnos s explicbeis pola dbil integracin nacional que caracteriza a historia da Espaa contempornea. E, doutra banda, fronse cuando
diversos smbolos alternativos (disidentes, en expresin de Carlos Serrano), que eran a expresin
21
Estampa alegrica da
proclamacin da Repblica
Portuguesa, 1910
de proxectos nacionais alternativos ao espaol (casos de Catalua, Pas Vasco e Galicia), que foron
capaces de institur ex novo estes smbolos ou converter antigas tradicins ou cantos populares en
himnos nacionais. Farei unha breve sntese da cuestin, para encadrar o caso de Galicia.
A evolucin histrica do himno nacional espaol ten, en comparanza cos exemplos de Francia
e Inglaterra, unha orixe certamente singular, entre outras razns polas incgnitas que rodean a
sa aparicin e pola singularidade con que nace, pois sendo unha marcha militar non est acompaada de letra especfica, nin apareceu para celebrar un triunfo no campo de batalla nin tampouco
foi obra dun msico notbel, como acontece cos himnos de Alemaa ou do Reino Unido, segundo
se recoece no libro Smbolos de Espaa, o mis sistemtico at agora escrito sobre este asunto (Lolo,
1999, 377). Na propia orixe do himno estn incubados algns dos problemas que chegaron xustamente at a actualidade, pois foi msica militar que naceu sen letra e, cando se lle quixo engadir,
non logrou consolidarse.
O percurso histrico seguido polo himno nacional espaol experimentou varias xeiras. Na primeira delas, a orixinaria, ten lugar a conversin dunha antiga Marcha Granadera, ao parecer de
orixe prusiana, en Marcha Real por parte de Carlos III, segundo un suposto decreto de 1770 que,
curiosamente, non figura publicado en ningunha gaceta oficial da poca (Lolo, 1999, 403). Foi por
tradicin militar de toque desta marcha en honor de El-Rei que esta se foi convertendo nun himno
real, que era o que mis se poda parecer a un himno nacional en data tan temper (Serrano,
1999, 112). Unha segunda fase abrangue todo o sculo XIX, na que esta marcha non logrou ser considerada como un autntico himno nacional. Nos tempos das Cortes de Cdiz, no Trienio e, logo,
no Sexenio revolucionario, apareceron diversas tentativas de cuar unha marcha nacional. A
tentativa mis sistemtica foi a do Sexenio, cando, por iniciativa do deputado Fernndez de los
Ros, convocou o goberno de Juan Prim, en 1870, un concurso para obter unha marcha nacional
con letra e msica especficas. Ao concurso presentronse centos de propostas, pero ningunha foi
de gusto do xurado, de modo que a convocatoria foi declarada deserta (Lolo, 1999, 416 e ss.). De
todas estas iniciativas xurdidas no sculo XIX, unicamente acadou unha dimensin popular o
Himno de Riego, adoptado como himno nacional en 1822, pero logo rexeitado mesmo pola tradicin progresista e obreira, que prefera a Marsellesa ou cantar a Internacional (Serrano,
1999, 113-114). Con todo, o Himno de Riego sobreviviu aos tempos do Trienio e, aln de ser un
cntico de oposicin monarqua, foi declarado oficial polas das Repblicas (1873 e 1931-1939).
22
23
carcter civil (lvarez Junco, 2001, 553). Sobre o seu significado penden moitas interpretacins,
anda que a escolla das cores vermella e amarela (roja y gualda, en definicin do franquismo), que
eran as propias e tradicionais da Coroa de Aragn, podera entenderse como unha aposta de integracin poltica duns territorios claramente austracistas ou tamn como un golpe de sorte
(ODonnell, 1999, 293 e ss.).
A outra versin, que se inspiraba ademais no prestixio que tian as bandeiras tricolores en Francia ou Italia, foi aparecendo a mediados do sculo XIX. No perodo posterior Gloriosa Revolucin
de 1868 introduciuse a tricolor coa franxa morada en honor ao pendn morado dos Comuneiros de
Castela, que foi adoptada fugazmente pola I Repblica e, posteriormente de modo oficial, pola II
Repblica en 1931, cuxo Goberno provisorio a xustificaba por ter representado durante mis de
medio sculo, a idea da emancipacin espaola mediante a Repblica e, ademais, por ser a cor
morada expresin dunha rexin que nervio da nacionalidade, isto , de Castela (Serrano, 1999,
100). Malia esta confesin, a bandeira tricolor foi mis identificada co rxime republicano que coa
tradicin comuneira castel. O bando franquista, en agosto de 1936, restaurou a bandeira bicolor
logo adornada con smbolos falanxistas e carlistas que, con algunhas mudanzas mis que estticas, a Espaa democrtica adoptou como propia en 1977, ao ser recoecida na propia Constitucin
de 1978 e logo regulada no seu uso en 1981. A diferenza do himno, a bandeira goza de superior aceptacin poltica e mesmo de certa acollida popular, malia a guerra de bandeiras que de cando en vez
se produce.
* * *
Tia ao seu favor que xuntaba letra e msica, que cantaba os triunfos militares de Riego a favor da
liberdade, por mis que as sas orixes tamn fosen controvertidas na identificacin da sa autora e
que a sa asociacin co trgala antiabsolutista debilitou a sa capacidade integradora.
A conversin da Marcha real en himno nacional espaol tivo lugar en tempos de Alfonso
XIII, durante o goberno longo de Maura, que foi o poltico espaol que mis se ocupou de fixar
os smbolos nacionais de Espaa, includa a festa nacional do 12 de outubro. No ano 1908, unha
vez que o msico militar Prez Casas fixo un arranxo da Marcha real, acordouse unificar a execucin musical desta nunha R. Orde do 28 de agosto, que tampouco foi publicada oficialmente
(Lolo, 1999, 428). Malia esta carencia de rigor administrativo, a autora intelectual de Prez Casas
foi admitida, de modo que a sa interpretacin lle proporcionou dereitos para el e para a sa familia at datas ben recentes, pois foi anda en 1997 cando foi acordado, por parte do goberno de J. M.
Aznar, unha pinge indemnizacin familia do compositor e, de paso, se reafirmou de novo a condicin da vella Marcha real como himno nacional espaol. A letra do himno, que quixo introducir o franquismo por medio dun poema de J. M. Pemn, segue a ser buscada na actualidade,
sculos mis tarde da aparicin da sa msica.
Con certa analoxa co sucedido co himno se presenta a evolucin histrica do outro gran smbolo nacional, que a bandeira. Unhas orixes claramente militares, un mesmo nacemento en tempos de Carlos III (1785), unha controversia poltica sobre o seu significado, tanto no sculo XIX
como no sculo XX, e unhas mesmas datas serodias de conversin en emblema nacional, que non se
produce at os anos 1906/1908, cando se trata de defender o que daquela se tipificou como aldraxe bandeira e se obrigou a que ondease en todos os edificios pblicos.
A bandeira nacional tivo das expresins histricas diferentes. Unha versin, a mis comn, foi
a bicolor con das franxas vermellas e unha amarela, que foi a cuada por Carlos III como bandeira militar, logo foi adoptada polos revolucionarios de Cdiz e pola Milicia Nacional e mesmo polos
gobernos liberais dos tempos de Isabel II. Era, con todo, mis unha bandeira militar que propiamente nacional e a ningun se lle ocorreu coroar con ela os ministerios ou edificios pblicos de
Proclama de Galicia, de
Rafael del Riego, 1820
Como se deduce do breve repaso feito at agora de diversos smbolos nacionais, o significado que
teen moi diverso. En xeral, todos eles nacen co obxectivo de seren elocuentes, isto , de transmitir de forma evidente algns ideais ou valores que sexan partillados pola comunidade poltica
que simbolizan. Pero non sempre logran os obxectivos de seren factores de integracin social e/ou
territorial. No caso de Espaa, malia a participacin simblica dos antigos reinos peninsulares
(Len, Castela, Navarra, Aragn e, non sempre, Granada) no deseo de escudos e bandeiras nacionais-estatais, a percepcin poltica e popular destes smbolos dista moito de ser vista, en amplos
territorios peninsulares e desde finais (e non antes) do sculo XIX, como elementos de integracin
patritica, ao estilo dos himnos e bandeiras de Francia, Reino Unido ou Portugal.
As razns que explican este resultado teen que ver co proceso de nacionalizacin levado a cabo
en Espaa na poca liberal pero, de forma mis especfica, co rumbo tomado pola poltica espaoEdicin popular da
Constitucin da Repblica
Espaola, 1931
Esquerda:
Cuberta dunha edicin do
Estatuto de Galicia, coas
bandeiras de Galicia e da
Repblica (anos trinta)
24
la desde finais do sculo XIX, que se diferencia claramente do curso seguido pola maiora dos estados-nacin europeos. Pois aconteceu en Espaa que no canto de se afirmar durante o sculo XX na
sa condicin de estado-nacin unitario ou federal, foron aparecendo diversos proxectos nacionais
alternativos que competiron ou discutiron a hexemona do estado-nacin espaol. A primeira fase
deste proceso sitase no perodo histrico de finais do sculo XIX e primeiras dcadas do XX, aquel
que de forma unnime se catalogou como de consolidacin dos nacionalismos como factores de
transformacin e modernizacin das poboacins rurais europeas.
A expresin mis directa desta diverxencia na estrutura poltico-territorial da Espaa contempornea ten a sa traducin nas linguaxes dos smbolos de territorios como Catalua, Pas Vasco ou
Galicia, que, no canto de se sentiren representados nos espaois, elaboran e difunden smbolos
nacionais propios desde finais do sculo XIX, nun proceso de nacionalizacin especfica da sa poboacin. O sentido desta producin simblica non se funda na defensa dunha mellor ou mis elevada
presenza de valores rexionais ou locais nos elementos comns e identificadores de Espaa, senn na
construcin de smbolos que sexan capaces de integrar poltica e ideoloxicamente a poboacin dos
seus territorios, nun proxecto poltico diferenciado. Explicar as razns dese proceso excede os lmites deste traballo, de modo que simplemente me cinxirei a unha breve descricin do tempo e sentido que tivo a construcin destes smbolos na sa fase orixinaria.
Entre os sinais de identidade nacional mis claros dos que dispn Euskadi nos tempos contemporneos, aln do simbolismo que ten o carballo ou rbore de Gernika como muda testemua do
xuramento dos fueros desde tempos medievais, est o da sa bandeira (ikurria en uscaro). O seu
deseo foi idea dos irmns Arana (Luis e Sabino), que a conciben como unha insignia identificadora do nacionalismo vasco moderno, pois durante moitos anos s foi usada como smbolo privativo do Partido Nacionalista Vasco (PNV), antes de ser declarada oficial por primeira vez en 1936,
por parte do goberno autnomo de J. A. Aguirre formado durante a Guerra Civil. Despois de ser
prohibida polo franquismo, a ikurria sera restaurada como bandeira oficial de Euskadi polo goberno autnomo en 1979.
A orixe partidaria e non territorial ou, en todo caso, s biscaa desta bandeira marcou de
forma directa a sa particular historia e, de paso, ocultou outras alternativas anteriores. O significado que os irmns Arana lle quixeron dar ikurria foi o de representar a forza do seoro de Biscaia, o peso da relixin na definicin nacional de Euskadi e unha vaga evocacin britnica, coa
25
Deseo orixinal da ikurria,

de Sabino e Luis Arana,
1894
Pano co retrato de Sabino

orlado de ikurrias (finais
do sculo XIX)
introducin da aspa verde de Santo Andr (patrn de Escocia) por baixo dunha cruz branca que
remite ao lema Jaungoikua eta Lagi Zarra (Deus e Lei Vella), propio da tradicin fuerista vasca.
A incorporacin da cruz en aspa tamn se explica como referencia batalla de Arrigorriaga, data
fundacional do seoro de Biscaia, que tivera lugar nun afastado 30 de novembro do ano 888, da
que ten como patrn ao devandito santo.
O mis relevante na aparicin da ikurria foi, con todo, o seu carcter partidario e bizcaitarra,
que a vencellou de forma estrita evolucin do propio PNV. De feito, no contexto das loitas polo
mantemento dos fueros por parte das deputacins forais vascas foran aparecendo outras bandeiras, que subliaban moito mis a alianza institucional e poltica dos catro territorios histricos de
Vasconia (Euskadi e Navarra) e menos a ideoloxa nacionalista de base relixiosa e historicista.
Pero destes precedentes simblicos apenas ficou memoria posterior, por mis que unha destas bandeiras figurase en 1881 na procesin cvica en homenaxe a Victor Hugo celebrada en Pars con
motivo do seu oitenta aniversario, na que ficaba patente a forza institucional das deputacins
forais (Rubio, 2004). Porque a difusin da ikurria converteuse, para o PNV, nun instrumento
decisivo para a creacin dunha cultura poltica nacionalista (De Pablo/Mees/Rodrguez Ranz,
1999, 36). Algo semellante aconteceu co himno nacional vasco, adaptado por Arana en 1902
sobre unha meloda popular que, como a ikurria, chegou a ser
oficial en 1936 e, posteriormente, tamn en 1983 fronte a
outras alternativas como o Gernikako Arbola de Iparaguirre.
En todo caso, o que cmpre subliar deste proceso de construcin de smbolos identitarios vascos foi a sa dependencia
directa do movemento nacionalista que representou desde a sa
fundacin o PNV, como un partido que aspiraba a representar a
comunidade vasca desde unha perspectiva nacionalista. A capacidade nacionalizadora que tiveran as deputacins forais vascas
e a navarra nos tempos de predominio do fuerismo liberal
(desde o Convenio de Bergara at a fin da guerra carlista) e de
creacin dunha mnima estrutura poltica institucional de goberno, representada nos lemas do Ururac bat (As tres, unha) ou do
Laurak bat (As catro, unha), ficara tronzada despois da abolicin dos fueros en 1876, unha vez rematada a terceira guerra
carlista. O trnsito do fuerismo ao nacionalismo efectuouse
mediante o poderoso mecanismo dun partido novo, o PNV, e
tamn mediante un programa de construcin de novos smbolos
polticos, que foron obra de crculos polticos e asociacins culturais e non de institucins pblicas e de goberno, como eran as do
exercicio do fuerismo liberal. E todo este proceso tivo lugar,
nas sas lias bsicas, nos anos finais do sculo XIX e primeiros
pasos da seguinte centuria, isto , arredor da crise de 1898.
Contexto temporal anlogo, se ben con diferenzas polticas
notbeis, pdese atopar no exemplo de Catalua, moito mis
Camb vestido co escudo

cataln. Estampa satrica
catal (ca. 1910)
empeada daquela que Euskadi na construcin dun verdadeiro proxecto nacional alternativo ao
que representaba o Estado espaol, amplamente desacreditado despois do Desastre de 1898. E
unha das pezas desa construcin nacional foi a conversin de diversas tradicins corais ou herldicas en smbolos nacionais. E coma no caso vasco, o axente fundamental deste proceso foron as entidades culturais e polticas de ideoloxa catalanista que, parcialmente, se expresaron politicamente
na Lliga Regionalista fundada en 1901, baixo a direccin de Prat de la Riba e, despois, de Francesc
Camb.
A bandeira nacional catal, a senyera, tivo un longo perodo de xestacin. Na sa trama bsica
de combinacin das cores vermella e amarela, coa forma das quatre barres, deriva da antiga tradicin herldica medieval, o que permite soster, segundo Mart de Riquer, que se trata dun dos brasns mis antigos de Europa (Anguera, 2001, 13). A conversin desta imaxe herldica nunha
insignia patritica foi un proceso que se desenvolveu no ltimo cuarto do sculo XIX, cando comeza a ser empregada como smbolo identificador de asociacins e ateneos catalanistas, desprazando a
cruz de San Xurxo. Con todo, a sa difusin era anda dbil, como mostra o feito de que non figura na importante reunin de Uni Catalanista en Manresa no ano 1892. Os pasos decisivos para a
sa transformacin en smbolo nacional teen lugar entre 1899, que cando se produce a primeira ruptura do conservadorismo cataln co partido dinstico de Silvela, e o ano 1905, cando se consolida a alternativa poltica antidinstica da Solidaritat catalana, nunha alianza electoral de amplo
espectro ideolxico, pero nucleada polo seu ideario nacionalista.
A primeira exhibicin da senyera como un acto reivindicativo por parte dun cargo institucional
tivo lugar en Reus, no ano 1899, cando o alcalde da cidade fai ondear a bandeira catal no pico do
campanario, durante as festas patronais. A partir de entn ten lugar unha progresiva consideracin
da bandeira cuadribarrada como un sinal de reivindicacin da identidade catal, favorecida ademais
polas sucesivas prohibicins gobernativas da sa exhibicin pblica (Anguera, 2001, 25). Con ocasin de visitas oficiais de ministros ou do mesmo monarca Afonso XIII a Barcelona, comezaron a
aparecer nos balcns dos edificios bandeiras catals, a cantarse en pblico o himno de Els Segadors ou a proferir berros de Visca Catalunya, que moito
sorprendan aos visitantes, como lle aconteceu a Eduardo
Dato en maio de 1900, cando atravesou a praza de San Jaume
ou entrou no selecto palco do Liceu (Soldevila, 1901, 130).
A conversin da vella senyera en smbolo de todos os catalns, non s dos catalanistas acabaron por conseguilo as
campaas polticas da Solidaritat, desde 1905 (Anguera,
2001, 30). Coma no caso vasco, a oficializacin da senyera
tera lugar co rxime de autonoma aprobado polas Cortes da
II Repblica en 1932. O seu carcter oficial foi recuperado
coa instauracin da preautonoma en 1977 e co pleno funcionamento desta a partir das primeiras eleccins autonmicas de 1980.
Evolucin semellante experimentou a creacin dun
himno nacional de Catalua, con secular tradicin histrica
anda que menor que no caso da bandeira, pero con anloga
coetaneidade temporal. O himno coecido como Els Segadors parte dunha cantiga popular de sega, do sculo XVII,
que se segua cantando no sculo XIX, pero que careca do significado que logo tivo. A eclosin da msica coral de finais
do sculo XIX, animada polo Orfe Catal e polo msico
Clav, e o fracaso na tentativa de crear ex novo un himno
nacional facilitaron o camio para o xito definitivo de Els
Segadors. Na dcada de 1890 houbo varias tentativas,
mediante concurso, para fomentar a composicin dunha
xenial poesa que, posta en msica, fose axeitada para
constitur o himno nacional de Catalua (Marfany, 1995,
26
27
Partitura de El Himno de
los Literarios, composto en
1808 en plena guerra
contra os franceses
317). O concurso, repetido at en tres ocasins, ficou deserto e, en troques, Els Segadors comezou a ser interpretado polo Orfe Catal como peza final de concerto, de modo que, sen saber moi
ben como, aquela meloda popular foise convertendo no verdadeiro himno nacional cataln (Marfany, 1995, 318).
O que importaba non era tanto a sa letra nin mesmo a sa msica, senn que, para dicilo con
palabras de Joan Maragall, foi unha decisin popular, que solicitaba reiteradamente a sa interpretacin, a que fixo de Els Segadors un himno patritico: sempre o que pobo cante, o que se lle
pegue ao seu odo colectivo, o que espontaneamente se propague e xeneralice, aquilo ser o himno
popular, por riba de todos os propsitos, de todos os intentos reflexivos e de todos os estudos
(Maragall, 1989, 292). E as foi como sobre unha meloda redescuberta polo catalanismo se creou
unha nova tradicin que cumpra todos os requisitos necesarios para o seu xito: raz secular e adopcin popular. O resto foi obra do catalanismo poltico que, desde 1899, mis que facer un himno a
partir do seu programa poltico, fixo do himno o seu programa, parafraseando de novo palabras
maragallianas.
*
Rematarei esta viaxata cunhas curtas referencias sobre o caso de Galicia que, ao tempo, permitan recapitular algunhas ideas xerais sobre todo este proceso de producin de smbolos nacionais.
No que coecemos at agora da historia dos smbolos de Galicia, e os contidos deste libro son innovadores en mis dun concepto, son doadas de advertir tanto pautas comns a moitos outros pases,
como tamn singularidades que ser do caso salientar acaidamente. Desde logo, os exemplos mis
prximos aos de Galicia son os de Euskadi e Catalua e non, por suposto, os aqu evocados de grandes estados-nacin europeos. Xa foi advertido no seu lugar que tendo unha semellante intencin
Partitura do Himno de
Braas e panfleto coa sa
letra
28
Anverso e reverso dunha

tarxeta postal con Curros
Enrquez no Panten de
Rosala
creacin da Academia Galega foron determinantes os bolos procedentes das

colectividades emigrantes, tamn o seguiron a ser co himno e coa bandeira,
que al aquel se estrea en 1907 e al ela ondea nos centros e sociedades galegas de Amrica, como emblema distintivo dunha colectividade que, para
resistir a asimilacin nos pases de destino, acenta a sa adhesin cultura
de orixe.
En ambos os casos, o perodo cronolxico decisivo foron os anos finais do
sculo XIX. No 1890, o himno dtase, mediante un oportuno concurso, de letra
e de msica. No 1891, prodcese a exhibicin por primeira vez da bandeira
galega na translacin dos restos de Rosala desde o cemiterio de Adina a Bonaval, que inaugura dese modo un lugar de memoria tan comn na tradicin
europea como un Panten de Galicia, coecido como de Galegos Ilustres
malia ser unha muller a sa primeira moradora. Pero tamn en delambos os
casos demorouse algns anos a fixacin definitiva destes smbolos, pois a estrea
oficial do himno non tivo lugar at 1907 e a aceptacin da bandeira, definida
por Murgua e coa auctoritas da RAG, anda tardou mis tempo en deixar de
ser obxecto de controversia. Pero o seu uso foi anterior ao do himno. De feito,
cando se inaugura o monumento dedicado aos Mrtires de Carral, ondea a
bandeira galega, pero interprtase o Himno de Riego, as como algunhas
muieiras. O himno de Pondal e Veiga xa exista, pero anda era descoecido.
A capacidade do Rexionalismo galego para construr un leque de smbolos propios de Galicia foi
moi superior sa dimensin organizativa e ao seu arraigamento popular. Porque ademais de himno
e bandeira, foron os rexionalistas de Santiago de Compostela os primeiros promotores do Panten
de Galicia coa chegada dos restos de Rosala e foi a Liga Gallega da Corua, con Tettamancy, Lugrs
e Golpe de cabezaleiros, a principal valedora do primeiro lugar de memoria digno de tal nome
que ten a historia do nacionalismo galego, coa construcin do monumento en honra dos Mrtires
de Carral, inaugurado en 1904. Os rexionalistas s deixaron para o adiante a fixacin dunha Festa
nacional, tarefa que acometeran moi axia as Irmandades da Fala, ao promoveren o 25 de xullo, a
imaxe do acontecido en Catalua co 11 de setembro, como Diada nacional de Galicia.
Aln desta importante achega feita polo Rexionalismo galego para a construcin nacional de
Galicia, cmpre reflexionar unha miga sobre os significados destes smbolos e os trazos singulares que,
en perspectiva comparada, se advirten neles. Se reparamos nalgunhas caractersticas frecuentes na
29
Portada de Las armas de

Galicia, editado na Habana
en 1923
Grupo coa bandeira da

Repblica no Seixo
(Ferrol), o da da sa
proclamacin, en abril de
1931
nacionalizadora, a potencia dos smbolos polticos depende en boa medida dos recursos, persuasivos
ou coercitivos, que se empreguen para a sa interiorizacin polas comunidades polticas implicadas.
E se nos casos de estados-nacin plenamente constitudos non sempre lograron totalmente os seus
obxectivos, moito mis dbil se presenta a situacin en culturas nacionais subestatais que, polo
xeral, careceron de recursos institucionais e administrativos propios.
Himno e bandeira galegos teen unha orixe case coetnea e nas das estn presentes dous
compoentes bsicos. Dunha banda, o papel do rexionalismo de orientacin liberal, representado
por Murgua e polo grupo corus da Liga Gallega e da Real Academia Galega, que alentou ou
fixou coa sa autoridade intelectual tanto a aparicin do himno de Pondal e Veiga como a definicin precisa da bandeira azul e branca, como futura insignia nacional de Galicia, anda que daquela se concibise como rexional. E, doutra banda, foron as colectividades da emigracin,
nomeadamente as asentadas na illa de Cuba, as que achegaron a adhesin popular e a mobilizacin poltica que na Terra non era capaz de lograr o movemento rexionalista. Como aconteceu en
moitas outras nacins europeas daquela sen estado, como o caso de Checoslovaquia ou Irlanda,
o peso da emigracin na sa definicin identitaria e mesmo na mobilizacin poltica foi esencial
na Galicia contempornea. Se para a ereccin do monumento aos Mrtires de Carral ou para a
30
Amantes del Campo

diante do monumento aos
mrtires en Carral
aparicin de himnos e bandeiras en diversos lugares de Europa, hai algunhas que se repiten con frecuencia. No que se refire aos himnos, a sa orixe militar e mesmo belicista do mis comn e, cando
dispoen de letra, a invitacin guerra ben explcita, como acontece no caso da Marsellesa
(Aux armes, citoyens). Noutros casos a orixe mis ben popular e mesmo de asociacins de escolantes universitarios (casos de Italia ou Alemaa). O mesmo acontece coa sa msica, que cando
non debida a grandes compositores benefciase da tradicin coral e popular, como son os casos de
Catalua e Euskadi, nos que o orfeonismo de finais do sculo XIX exerceu unha clara influencia.
O himno galego , pola contra, unha peza potica encomendada ao poeta de mis alento pico
da poca, Eduardo Pondal, quen compn un texto que unha afirmacin tnica dun pobo, procurando deste modo a invocacin colectividade que, ags no caso do himno britnico, tan frecuente nos himnos europeos da poca. O texto pondaliano pose unha fonda carga historicista,
debedora da hexemona celtista que puxera en voga o patriarca Murgua, pero tamn proclama a
necesidade de redencin ou resurreccin nacional de Galicia, como un programa de futuro. Identifica aos membros da nacin como os bos e xenerosos, pero a sa natureza exclunte dbil e fun-
dada na vontade e non na condicin tnica. En suma que, sendo unha marcha rexional que
devn en himno nacional, resume acaidamente a idea que o Rexionalismo tia de Galicia: unha
vella nacin celta que unha minora deba espertar. Neste sentido, pode entenderse como un canto
de liberdade romntica e non como unha proclama darwinista de confrontacin entre nacins
inimigas como, polo comn, sublian tantos smbolos nacionais cuados nesta poca.
A bandeira ten, pola contra, unha carga simblica moito menor que o himno. Aln da discutida orixe marieira (que, por outra banda, do mis comn nas primeiras expresins das bandeiras
logo transformadas en nacionais) e dunha referencia ao Batalln Literario de 1808, carece da forza
historicista que lograron imprimirlles s sas respectivas insignias os nacionalistas vascos e catalns.
Tan s a inclusin do escudo de Galicia, coa sa evocacin da tradicin relixiosa do Reino (cliz e
hostia) e a mencin das vellas sete provincias representadas nas cruces, achega bandeira a necesaria fondura histrica. Acontece neste caso algo semellante posterior escolla da Festa nacional
do 25 de xullo, na que se mesturan referentes identitarios galegos de innegbel orientacin relixiosa (Apstolo Santiago ou Sacramento en Lugo), con referentes propios da monarqua espaola,
como claro no caso da Ofrenda rexia ao Apstolo, coincidente na mesma xornada co Da nacional de Galicia.
vista de todo este percurso, podera afirmarse que os smbolos de Galicia foron creados de
acordo coa tradicin histrica, pero con escasos compoentes invencionistas ou de manipulacin
do pasado. No caso do himno, a diferenza do exemplo cataln de mutacin cualitativa do vello
texto de Els Segadors, Pondal e Veiga afrontan o reto de crear algo novo pero anoado coa mellor
tradicin potica da literatura galega coetnea e coa prctica do rexionalismo musical, do que o propio Pascual Veiga foi grande adal. No caso da bandeira ou do escudo, a congruencia coa tradicin
xacobea e eucarstica de Galicia mis un recoecemento dese peso relixioso, xa cantado por autores como o licenciado Molina ou o conde de Lemos, que unha descuberta dunha suposta antigidade heroica. Isto non quere dicir que a obra dos rexionalistas galegos se aparte da tendencia
coetnea a elaborar smbolos polticos sobre unha base historicista. Pero se esta unha prctica
comn, polo menos fica patente que nos principais valedores destes smbolos, como Murgua, estivo decote presente mis o rigor documental que a vontade propagandstica.
A conversin de todos estes smbolos cuados polos rexionalistas ou polas Irmandades da Fala
en smbolos oficiais de Galicia non tivo lugar at que foron aprobados polo primeiro Parlamento de
Galicia, en 1984. Pero que foran oficiais en datas tan recentes non lle quita valor nin importancia
ao labor desenvolto polo galeguismo poltico, que con escaso poder institucional (Real Academia,
desde 1906, e Seminario de Estudos Galegos, desde 1923) e asemade dbil apoio popular, s compensado polo entusiasmo da Galicia americana, logrou dotar Galicia non s de smbolos propios,
senn de evitar un campanilismo de emblemas que fara moito mis dificultoso que, nos tempos
da autonoma poltica, se puidesen adoptar sen apenas discusin unhas propostas que gozaban a un
tempo de rigor histrico, grandeza esttica e significacin colectiva. Esta foi a herdanza que deixaron os devanceiros rexionalistas que, ollada desde hoxe, revela que en corpos pequenos por veces
se esconden fortalezas de xigantes. Que tal foron homes como Manuel Murgua, Eduardo Pondal,
Manuel Curros Enrquez, Pascual Veiga ou Xos Fontenla Leal, nomes esenciais para entender a
historia que se conta neste libro.
31
32
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
LVAREZ JUNCO, J. (2001), Mater dolorosa. La idea de Espaa en el

siglo XIX, Taurus, Madrid.
ANGUERA, P. (2001), Els quatre barres: de bandera a senyera in
ANGUERA et al., Simbols i mites a lEspanya contempornia, Centre de Lectura, Reus.
FRANZINA, E. (1998), Inni e canzoni in M. ISNENGHI (ed.), I luoghi della memoria. Simboli e miti dell Italia unita, Laterza, Roma.
GIRARDET, R. (1984), Les trois couleurs in P. NORA (ed.), Les
lieux de mmoire, I. La Rpublique, Gallimard, Paris.
GROOM, Nick (2007), The Union Jack. The story of the british flag,
Atlantic Books, London.
HOBSBAWM, E. e T. RANGER (1984), The invention of tradition,
CUP, Cambridge [trad. Eumo Editorial, 1988].
LOLO, B. (1999), El Himno in VV.AA., Smbolos de Espaa,
CEPC, Madrid.
MARAGALL, J. (1989), Los segadors in Obras completas. Artculos, Gustavo Gili, Barcelona, vol. II.
MARFANY, J. LL. (1995), La cultura del catalanisme, Empuries, Barcelona.
MOSSE, G. (1975), The nationalization of the Masses. Political symbolism and Mass Movements in Germany from the Napelonic Wars
trough the Third Reich, Cornell U. Press, Ithaca [trad. Marcial
Pons Ediciones de Historia, 2005].
ODONNELL, H. (1999), La bandera. Su significado a lo largo de
la Historia in VV.AA., Smbolos de Espaa, CEPC, Madrid.
OLIVA, G. (1998), Il tricolore in M. ISNENGHI (ed.), I luoghi della

memoria. Simboli e miti dell Italia unita, Laterza, Roma.
PABLO, S. DE, L. MEES e J. A. RODRGUEZ RANZ (1999), El pndulo
patritico. Historia del Partido Nacionalista Vasco, I, 1895-1936,
Crtica, Barcelona.
RAMOS, R. (1994), A segunda fundao, vol. 6 da Historia de Portugal (dir. Jos Mattoso), Estampa, Lisboa.
RIQUER, Borja de (1992), Nacionalidades y regiones. Problemas y
lineas de investigacin en torno a la dbil nacionalizacin
espaola del siglo XIX in A. MORALES e M. ESTEBAN DE VEGA
(eds.), La historia contempornea en Espaa, Universidad de
Salamanca, Salamanca.
RUBIO, C. (2004) La primera bandera de Euskalerra, Sancho el
Sabio, 20.
SOLDEVILA, F. (1901), El ao poltico (1900), Imprenta de Enrique
Rojas, Madrid.
THIESSE, A. M. (1997), Ils apprenaient la France. Lexaltation des
rgions dans le discours patriotique, Paris, Maison des sciences de
lhomme.
VV.AA. (1999), Smbolos de Espaa, Centro de Estudios Polticos
y Constitucionales, Madrid.
VOVELLE, M. (1984), La Marseillaise in P. NORA (ed.), Les lieux
de mmoire, I. La Rpublique, Gallimard, Paris.
WEBER, E. (1976), Peasants into Frenchmen. The Modernization of
Rural France, 1870-1914, Stanford U. Press, Stanford.
O ESCUDO DE GALICIA.
ORIXE, SIGNIFICACINS E EVOLUCIN
Eduardo Pardo de Guevara y Valds
Fig. 1
As armas do rey de Galice
no Segars Roll, no College
of Arms de Londres (ca.
1282)
O Sistema emblemtico herldico, conformado a partir do antigo costume de pintar con

cores os escudos de guerra, ao mesmo tempo que se incorporaban a estes formas e figuras de moi
diverso carcter, forxouse nos campos de batalla nas dcadas centrais do sculo XII e non antes,
como tantas veces se insiste en afirmar. A explicacin deste feito e o seu inmediato xito est na
confluencia de circunstancias de natureza moi diversa; unha delas, en exceso repetida, puido ser a
difusin do casco con nasal, que ocultaba parcialmente o rostro dos combatentes. Pero, como fcil
comprender, o que sen dbida determinou a rpida aceptacin e xeneralizacin dos emblemas
herldicos as armaras non foi tanto a sa indubidbel e inmediata utilidade prctica, como
medio de identificacin dos combatentes, senn o gran valor ornamental dos escudos decorados
con cores vivas, ntidas e alternadas, no contexto do que foi a sociedade cabaleiresca1.
De calquera forma, en moi pouco tempo antes incluso de conclur aquel sculo XII o costume
ou a verdadeira moda dos emblemas herldicos deixou de ser un gusto exclusivo dos cabaleiros e
xentes da guerra e comezou a estenderse cara a outros mbitos, implicando aos poucos o conxunto
da sociedade. O resultado, perceptbel xa a mediados da centuria seguinte, foi a extraordinaria
extensin e intensificacin do uso daqueles emblemas entre todos os sectores sociais, includos os
menos favorecidos, pois de figurar s sobre os escudos de guerra pasaron a ser representados sobre
soportes mis diversos, a partir da propia indumentaria vestidos, bonetes, luvas, calzados ou cintos at toda unha infinidade de obxectos de diversa feitura e natureza, tamn os mis irrelevantes
de uso comn e cotin. Desta fonda penetracin social derivouse o paulatino perfeccionamento e
desenvolvemento do sistema emblemtico herldico; saliento aqu, en particular, o que se refire
consolidacin dunhas pautas de presentacin formal, afirmacin tamn duns determinados modos
de representacin e, naturalmente, ao estabelecemento duns mecanismos para a combinacin de
dous ou mis emblemas, posto que estes xa transcenderan o seu inicial carcter persoal, non transmisbel, e comezaran a soportar sentidos e significacins engadidas, como a familiar ou a propiamente territorial.
Estas ltimas cuestins, complexas e desde moitos puntos de vista relevantes, son sen dbida
ningunha as menos coecidas de cantas afectan ao desenvolvemento e consolidacin do sistema
emblemtico herldico. As causas deste descoecemento estn, claro , nos enfoques que at non
hai moito dominaron os estudos sobre a materia, centrados preferentemente nos aspectos formais
ou mis coloristas do fenmeno. Por fortuna, nestas ltimas dcadas gaou protagonismo unha nova
orientacin a que indaga nas races humanas do fenmeno que comeza a achegar certa luz sobre
esas e outras parcelas, menos vistosas efectivamente, pero sen dbida moito mis atractivas para o
historiador2. Os avances acadados e os camios abertos nesta direccin permiten anticipar nestas
pxinas, anda que s sexa cunhas breves pinceladas, algunhas explicacins necesarias para a mellor
comprensin do asunto concreto que as motiva3.
UN APUNTAMENTO PREVIO NECESARIO. DOS SENTIDOS E SIGNIFICACINS

DAS ARMARAS
Como queda dito, os emblemas herldicos as armas do primeiro momento non foron mis que
signos persoais de carcter fundamentalmente ornamental, mentres que os dun momento posterior
adquiriran xa o valor de signos da individualidade persoal, pois servan sobre todo para darse a coecer, para transmitir a propia identidade. Por iso, por denotar unha identidade, aqueles signos non
tardaron moito en adquirir tamn unha significacin propia, unha vida independente do soporte
sobre o cal se figuraban, a modo de imaxe ou representacin do seu titular, cuxa personalidade social
naturalmente asumiron e expresaron. Este valor de referencia, que propiciara tamn a transmisin
hereditaria dos emblemas herldicos, adquiriu maior forza entre as persoas revestidas de poder e
autoridade; entre os reis, en particular, porque as sas armas seran certamente como unha imaxe
ou copia da propia persoa do monarca. Ao pouco de mediar o sculo XIII, nas Partidas ou Libro de las
Leyes sancionarase xa con toda claridade que as armas do rei servan xustamente para lembralo
onde el non estaba:
La imagen del Rey, como su sello, en que est su figura, e la seal que trae otros en sus armas, e su
moneda, e su carta, en que se nombra su nome, que todas estas cosas deven ser mucho honradas, porque
son en su remembrana do el non est4.
A herdanza ou transmisin xenealxica permitiu que os emblemas herldicos, como tales signos
de identidade, adquirisen rapidamente outras significacins engadidas: a representacin da liaxe
e, mesmo, a posesin dunha dignidade ou xurisdicin5. Desta maneira, como reiterou F. Menndez
Pidal, os emblemas herldicos as transmitidos xa non expresaran s unha simple informacin
xenealxica, senn tamn unha continuidade no lugar ocupado na sociedade, unha sucesin nos
contidos que levaban anexos. Este dobre sentido ou vinculacin familia e dignidade non se
deu unicamente entre os reis, senn que foi habitual incluso entre os niveis sociais superiores, sobre
todo al onde rexan na sa plenitude as estruturas feudais. Malia iso, de novo entre aqueles onde
a cuestin pode apreciarse con maior forza. Para entn, en efecto, as armas do monarca xa non eran
s un distintivo persoal, senn que se vincularan ou propiamente pertencan tamn sa dignidade real son as armas do rei e, a travs de estoutro sentido novo, foi inevitbel que terminasen
representando tamn o propio reino, cuxo concepto pola sa banda evolucionara desde o seu primitivo contido colectivo o grupo humano que participaba dun mesmo estatuto xurdico at a sa
perfeccin unitaria, como espazo xeogrficopoltico6.
Esta concepcin unitaria permitiu a existencia de escudos de armas que carecan de soporte persoal; dicir, de armaras cuxo titular non era xa unha persoa natural, como ocorrera at entn,
senn unha entidade territorial. Comezou a aceptarse as que os reinos tivesen un emblema herldico propio, o cal acharon normalmente nas armas dos seus reis privativos, que se vinculaban ao
territorio a travs da persoa do rei. Por esta razn, s os reinos que foron cabeza de monarqua comezaron a dispoer entn dunhas armas de orixe persoal; lmbrense, as, o len de Len, o castelo de
Castela, as quinas de Portugal, o carbunclo logo transformado en cadeas de Navarra ou os paus
de Aragn. Os demais reinos, incorporados antes desa poca ou reconquistados mis tarde, non puideron en cambio telas at moito tempo despois, cando a extensin e influxo daquel costume novo
a existencia de armas sen sentido ou soporte persoal pareceu esixir que esoutros reinos e territorios posusen tamn unhas armas propias.
A cuestin, polo que aqu interesa, en efecto que o reino de Galicia non dispuxo nin puido
dispoer naquela primeira etapa dunhas armas propias, pois non eran concibbeis como tales, dada
a sa integracin previa na monarqua leonesa. Os seus reis eran, ante todo, reis de Len e usaban
o len de prpura conforme o seu vello simbolismo o leo fortis, que logo perdera vixencia en favor
do seu mis coecido carcter parlante. O uso deste sinal ou emblema comezara timidamente en
tempos de Afonso VII, o Emperador, desenvolveuse despois con Fernando II e reafirmouse por fin
en termos propiamente herldicos con Afonso IX, como pode comprobarse nos seus selos ou no seu
coecido retrato ecuestre do Tombo A composteln7. A partir de entn e o mesmo que os propios
monarcas, os oficiais rexios includos naturalmente os que exerceron a sa funcin en Galicia
trouxeron tamn aquel emblema, pois eran as armas do rei e, ao mesmo tempo, representacin
tamn da administracin real. No seu notbel e novedoso estudo sobre as armas de Galicia, Jaime
Bugallal lembra moi oportunamente o caso de quen exerca como meirio maior de Galicia polo
ano 1261, pois traa no seu selo un len, como constaba no desaparecido Tombo de Mondoedo:
et no sello andaa o imagen de len e as letras do sello dizan seu nome8.... A extensin e permanencia deste costume intese, polo que respecta a Galicia, noutros testemuos de orde menor e algo
mis tardos. Entre eles, s por exemplo, o corpo de len que figuraba no signo de Pedro Domnguez, notario jurado do conelo de Milide nas ltimas dcadas do XIII e primeiras do XIV9, ou as
36
O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin
cinco cabezas de len ou lobo que nas sas armas trouxo un destacado e at hai pouco non ben
coecido eclesistico de orixe compostel, don Gonzalo Prez de Moscoso, que foi bispo de Mondoedo entre os anos 1318 e 132710. Das armas deste ltimo personaxe derivaranse as tradas polos
seus colaterais, os afamados Mosquera, que mis tarde as transformaron nas consabidas moscas parlantes, e os propios Moscoso da Casa de Altamira, que modificaron aquela pauta de presentacin e
preferiron traer unha soa cabeza, agora xa claramente de lobo, inspirndose acaso na simple proximidade fontica co antropnimo Lopo>Lope, que adquirira significacin na liaxe, como xa fixeran outros ben coecido o caso dos Haro biscaos, ou mis sinxelamente na coecida lenda de
Dona Lupa11.
HOUBO UNHAS ARMAS PRIMITIVAS DE GALICIA? DA FBULA

HISTORICIDADE
Por ignorar at o mis substancial dos procesos que quedan enunciados, non foron poucos precisamente os autores que ao longo do tempo creron que o emblema herldico galego tivo unha orixe
remota, indeterminada, ou simplemente que con anterioridade puido haber outros de carcter
semellante e idntica significacin. Os historiadores dos sculos XVI e XVII, por exemplo, puxeron
en circulacin fabulosas invencins, como a do tantas veces repetido dragn verde en campo de
dourado, que o pouco fibel Rodrigo Mndez Silva, cronista xeral de Espaa, atribuu aos reis suevos de Galicia12. A fbula, que chegou a gozar de certo crdito, deu paso moito despois a outros
supostos de aparente historicidade, pero finalmente igualmente desenfocados. Saliento, entre eles,
o defendido a fins do pasado sculo XIX por Bernardo Barreiro, o prestixioso editor e director de
Galicia Diplomtica, quen creu recoecer unhas presuntas armas de Galicia na cruz pelaxiana que se
representou con insistencia nas moedas dos reis asturleoneses, o que non merece crdito nin consideracin, pois aquela representacin non s remite a unha poca anterior aparicin dos emblemas herldicos, senn que se documenta ademais non poda ser doutra forma en case toda a
numismtica europea medieval, onde permaneceu vixente at xa entrado o sculo XVIII; na espaola anda seguiu usndose nas moedas fraccionarias do XIX para compoer o cuartelado real, a imitacin dos signos rodados medievais13.
A errnea identificacin de Bernardo Barreiro foi, en boa medida, unha resposta posicin que
pouco antes sostivera Manuel Murgua, quen con mellor criterio e moita maior prudencia se atrevera a rexeitar incluso a soa posibilidade de que o reino galego dispuxese dunhas armas propias con
anterioridade s que usou nos sculos modernos. A substancia do seu argumento era, a pesar da sa
imprecisin, totalmente inapelbel: que tales escudos y emblemas no empezaron a ser generales
hasta ltimos del siglo XI, engadindo ademais que Galicia no se sabe que los haya usado14. Non
obstante, equivocouse ao aceptar despois aquela posibilidade, que concretou erroneamente ademais
na imaxe de Santiago en seu cavallo, e con una espada enlla mano derecha, e en la mano izquierda una sea, e una cruz encima, e por seales veneras, o que non era outra cousa que o selo usado
polo Cabido composteln at o ano 1285, en que se acordou a sa substitucin por un novo e diferente15. O feito, alegado por Murgua, de que aquela imaxe sixilada non herldica certamente se
completase coa inscricin SEYELLO DA IRMANDADE DOS REINOS DE LEON E GALICIA e
servise, precisamente, para validar das escrituras de irmandade destes dous reinos co de Castela nos
anos 1282 e 1295, non indica nada nin moito menos permite deducir a significacin herldica pretendida16. Pero o importante que, a pesar da sa enganada interpretacin, Murgua rendeuse por
fin evidencia da ecuacin parlante, baseada na proximidade fontica. O primeiro paso, anda forzado, consistiu en afirmar que a pesar de ser tradicional esta representacin, lleg un momento en
que las armas de Galicia cambiaron y en vez de simblicas que eran se hicieron parlantes.... O
segundo, mis preciso e certeiro, foi xa recoecer inspirado sen dbida na paronomasia anticipada por Pascasio de Segun a mediados do XVIII que as como en el escudo de Len campeaba el
len y el castillo en Castilla, Galicia, o mejor dicho Calicia, tom por divisa el cliz17....
37
38
A ORIXE INGLESA DUNHAS ARMAS PARLANTES. GALICE & CALICE

Anda que certamente non se produciu a substitucin dunhas armas simblicas por outras parlantes, pois o que naquel selo se contia non eran de ningn modo as armas de Galicia, a intuicin
final de Murgua respecto aparicin dunhas armas propias de sentido parlante en efecto correcta. O que ocorreu, conforme o que xa quedou dito, que ao avanzar o sculo XV os reinos e territorios que figuraban nos ditados rexios, pero que carecan de representacin herldica propia,
diferenciada, comezaron a traer tamn escudos sen soporte persoal18. Este proceso, iniciado entn,
resolveuse a travs de procedementos diversos. Un deles foi a directa aceptacin das armas que lles
foran atribudas desde fra e cuxa vida at entn s se desenvolvera en armoriais e portolanos. E
este foi xustamente o caso, entre outros, do vello reino de Galicia.
Hai un par de dcadas o tema mereceu a atencin de Faustino Menndez Pidal, quen tivo a fortuna de precisar por fin non poucas circunstancias respecto orixe e primeira evolucin das armas
atribudas a Galicia19. De entre todas elas cabe destacar, en primeiro lugar, que o seu nacemento se
produciu en terras afastadas, probabelmente en Inglaterra, no ltimo terzo do sculo XIII. Nesta contorna xeogrfica e temporal recocese, cando menos, o mis antigo testemuo destas nun coecido armorial identificado hoxe polo nome de quen foi o seu ltimo propietario: o Segars Roll, que
estaba constitudo por unha tira de pergameo enrolada un autntico roll of arms de 2,97 metros
de lonxitude e 15 centmetros de ancho, onde o seu autor recolleu un total de 221 escudos, dispostos en filas de catro, e suponse a sa composicin arredor do ano 128220. Anda que o orixinal se
deu por desaparecido xa a mediados do sculo XVII, del fixronse varias copias catro polo que parece, algunha delas en facsmile: as , en efecto, a que se conserva no College of Arms, que foi executada directamente do orixinal cara ao ano 1600 e que aqu se reproduce por vez primeira
(Fig. 1)21. No folio 26 desta copia fiel atribese como propio dun suposto Rey de Galyce a que foi
sgueo sendo anda a mis temper formulacin das sinxelas armaras parlantes que, s a partir
das ltimas dcadas do sculo XV, comezaron a ser aceptadas dentro de Galicia como propias do
reino; isto , de azur, las tres copas [non cubertas] de oro22.
Esta temper atribucin herldica consolidarase ao longo dos dous sculos seguintes grazas sa
repeticin noutros armoriais; confrmano dous testemuos mis tardos, pero anda anteriores chegada destas armas a Galicia. Son, como apunta Jaime Bugallal, os que se reproducen en dous armoriais europeos recompilados moi pouco antes de mediados do sculo XV: o Armorial Bergshammar,
composto en Geldres ou acaso en Brabante entre os anos 1435 e 1450 e conservado nos arquivos
nacionais de Estocolmo (Fig. 2)23, e o Armorial Gymmich, datado arredor de 1445 e conservado pola
sa vez na Biblioteca Real de Bruxelas24, onde agora se brasonan de azur y el copn (copa cerrada y con remate crucfero) de oro, confirmando a sa atribucin a un suposto coninc van Galiscien
(Fig. 3)25. Estes tres testemuos, pero sobre todo o primeiro, abondan para comprender a opinin
coincidente dos heraldistas europeos, que sempre presentaron o escudo galego como exemplo tpico de armaras parlantes. As opinaron, entre outros, o belga Gevaert, o ingls Woodward, o alemn Spener... e, xa mis afastadamente, os franceses Palliot ou Menestrier, para os que non haba
dbida respecto ecuacin fontica Galice & Calice que se d na lingua anglonormanda26.
Pero, como natural, o primeiro que elixiu a figura do calice como armas Galice posibelmente
o propio autor do Segars Roll non pretendeu crear unhas armas para que fosen usadas realmente,
nin sequera puido imaxinar que isto terminara ocorrendo as. En realidade, a sa intencin non
puido ser outra que a simple atribucin dunhas armas a un reino afastado ou mis exactamente ao
titular deste, polo necesario soporte persoal, a fin de enriquecer ou completar a sa compilacin,
que iso e non outra cousa eran os chamados armoriais ou rolls of arms. Aclaro, neste sentido, que a
primeira razn de ser deste tipo de manuscritos era simplemente reunir ou coleccionar as armaras
portadas polos mis famosos cabaleiros e prncipes, cuxos nomes e fazaas eran coecidas e celebradas por todos, de modo moi semellante ao que ocorre no noso tempo entre os seguidores de certos deportes, que acostuman reunir en lbums os retratos, emblemas e cores dos mis coecidos
xogadores e equipos27. Porn, por esta va, aquel primeiro costume tendeu aos poucos esaxeracin
e na segunda metade do XIII a prctica habitual consistiu xa en mesturar as armaras deses personaxes famosos coas de ficcin, que se atribuan a reis famosos de pocas anteriores, a reis de territorios
39
Fig. 2 (esquerda)
Armorial Bergshammar, nos
arquivos nacionais de
Estocolmo (ca. 1435-1440)
Fig. 3 (dereita)
Armorial Gymmich, na
Biblioteca Real de Bruxelas
(ca. 1445)
afastados ou mticos ou a heroes da tradicin literaria28. Comprndese as que no encabezamento

do Segars Roll, xunto s armas que se atriben ao suposto Rey de Galyce, figure unha importante
seleccin deste tipo de armaras. Al estn, en efecto, as do Prester Johan, o Rey de Jherusalem, o
Rey de Constantinoble, o Rey de Grece, o Rey dAlmayne, o Rey de Fraunce, o Rey dEngleterre, Seynt
Edman le Rey, Seynt Edward le Rey, o Rey de Nauarre, o Rey de Palialogre, o Rey de Danemarche... E
entre elas, tamn, as propias do Rey de Espaynge, ao que se atribe o celebrrimo cuartelado real casteln-leons, o que non cabe situar no mesmo plano daqueloutras atribucins imaxinarias, senn
como un eco mis houbo outros moitos da vella e coecida aspiracin dos monarcas casteln-leoneses, nos que sempre se recoeceu o sentido de rei de reis dentro da idea plural de Espaa que
rexa nos sculos medievais. Esta pretensin xurdica figura nun gran nmero de textos e, con toda
claridade, resumida nunhas breves palabras de don Rodrigo Snchez de Arvalo, historiador, xurista e destacada personalidade da igrexa espaola de mediados do XV:
Primun quidem atque principale Hispaniae regnum illud est quod hodie Castellae et Legionis vocatur,
quod centrum Hispaniae est et a quo caeterorum regnorum reges usque in hodiernum diem derivati sunt29.
Tras ser copiadas unha e outra vez nos armoriais estranxeiros, o coecemento da existencia das
armas atribudas ao suposto Rey de Galyce chegou tamn a Espaa, onde os novos costumes permitiron que fosen rapidamente aceptadas, incluso dentro do propio reino galego. Pero este feito, como
tantos outros, non se produciu nun s momento nin a partir dun s testemuo. O proceso, polo que
hoxe se sabe, puido moi ben iniciarse arredor do primeiro que nos coecido: un armorial manuscrito composto a fins do sculo XV por Diego Hernndez de Mendoza, quen describe e debuxa
grand parte de las armas de los nobles y hijosdalgo de los rreynos de Castilla y de otros reyes y prncipes que ay por el mundo; en total, preto de douscentos escudos, entre os cales figuran os pertencentes a das decenas de familias histricas galegas. As do reino de Galicia, que encabezan esta
ltima serie, brasnanse agora, cun rudo debuxo sen cor, como una custodia [xa non a copa ou cliz
cuberto anterior] de oro en campo colorado (Fig. 4), o que explica que no texto non se aluda xa a
aquel sentido parlante orixinal, senn nova interpretacin eucarstica que ao final terminara por
outorgarlle a sa carta de natureza:
40
Fig. 4
Armorial de Diego
Hernndez de Mendoza, na
Real Biblioteca de El
Escorial (ca. 1497)
A IGREXA DE LUGO OU A CASSA SOLARIEGA DAS ARMAS DE GALICIA

Na sa clebre Argos Divina, impresa postumamente en 1700, ao tratar de quan singular preeminencia es la de la Cathedral de Santa Mara de Lugo en tener manifiesto continuamente el Sanctsimo Sacramento, o cengo Juan Pallares y Gayoso atreveuse a remontar a orixe desta a un
tempo inmemorial, intundo ou desexando crer que puido ser decretada nos concilios lucenses
dos anos 444 e 569. Esta antigidade, aceptada sen dificultade por aquel entn, permitiralle soster
deseguido a exclusividade do famoso privilexio, fronte ao que defendan outros importantes autores, como Gil Gonzlez Dvila ou Ambrosio de Morales, os que o estendan a outras igrexas, anda
que principalmente de San Isidoro de Len32. Pero a pretensin sostida por Pallares non era nova,
senn que via de antigo; dela, por exemplo, xa se fixeran eco outros moitos autores, como Mauro
Castell Ferrer33, Rodrigo da Cunha, bispo e historiador da diocese do Porto34, ou o licenciado
andaluz Bartolom Sagrario de Molina; este ltimo, o mis tempern de todos, fxoo na sa apoloxtica Descripcin del Reyno de Galizia a primeira edicin puido ser impresa en 1545 ou acaso en
1535 e tomouna, ademais, como tema da oitava que dedicou cidade de Lugo:
En esta ciudad tampoco no callo
estar descubierto en la yglesia mayor
el Sacramento sin ms cobertor
que en otras yglesias tal cosa no hallo.
La causa y secreto queriendo alcanallo
de estar ans puesto tan gran sacramento
algunas se dizen, mas la que yo siento
es lo mejor contino adorallo35.
Las quales armas son de grand eelencia, que despus de la cruz de Iheruzalm stas son las ms santas, que asy como la cruz sostuvo el cuerpo de Ihesuscristo, Nuestro Seor, asy la custodia todos das guarda y tiene ensy la hostia consagrada, que es cuerpo de Nuestro Redentor30.
Todo parece indicar que, no proceso de repeticin e identificacin da forma grfica, a ecuacin
fontica Galice & Calice, que a inspirara e sustentara na sa primeira etapa, quedara relegada e finalmente literalmente esquecida31. Desta maneira, cando aquela forma grfica o copn ou cliz
cuberto comezou a aceptarse aqu como representacin herldica do reino de Galicia, relacionouse entendeuse e explicouse co famoso privilexio eucarstico lucense e deu paso, ao mesmo tempo,
ao brasonamento do cliz como custodia ou viril, anda que a sa formulacin grfica como tal anda
tardara un tempo en impoerse.
Referencias como esta e argumentacins como a de Pallares, que nunca sera reforzada pero si
repetida con insistencia, levaron a Antoln Lpez Pelez a indagar na cuestin e precisar que as primeiras mencins indubidbeis singular preeminencia lucense se remontaban a moi pouco despois de mediar o sculo XVI. Referase, en concreto, doazn perpetua outorgada catedral lucense
o 18 de xuo de 1562, polo abade de Santo Estevo de Ribas de Mio, para las lmparas que ordinariamente han de arder ante el Santsimo Sacramento que est en la Capilla Mayor, e incorporacin fbrica da mesma catedral o 16 de decembro de 1567, polo bispo don Fernando de
Velosillo, do prstamo de San Sadurnio de Pieiro, para contribur coas sas rendas iluminacin
da lmpada del Santsimo Sacramento, que est descubierto en la Capilla Mayor36. Pero estas
das primeiras referencias documentais, que non contradn a posbel existencia dun privilexio anterior, poen de manifesto a existencia dunha tradicin ou costume xa consolidado naquel entn. E
o certo , como precisou Jaime Delgado non hai moitos anos, que a chegada do culto eucarstico a
Lugo se produciu, con especial magnificencia, en 1107, case medio sculo despois da herexa sacramentaria ou anti-sacramentaria de Berengario, en cuxo desagravio naceu. E anda mis, que os
comezos da exposicin permanente propiamente dita deben rastrearse nun tempo algo posterior,
anda que dentro dun marco cronolxico ben definido: nin antes do ano 1336, cando aquela se inicia tras a procesin do Corpus Christi sobre o altar maior da catedral alem de Minden, nin despois do ano 1534, cando Cornelio de Holanda dispuxo un orificio circular no sagrario do novo altar
maior da catedral lucense, a fin de dispoer a hostia para a adoracin dos fieis37. A coincidencia ou
proximidade deste ltimo feito coas noticias achegadas por Lpez Pelez e, sobre todo, co transcendental concilio tridentino, comezado no ano 1545 e concludo no 1563, non pode ser froito s
dunha simple casualidade. Neste sentido, non est de mis lembrar aqu que en Trento, fronte s
teses protestantes que negaban a transubstanciacin, fixouse a doutrina eucarstica da Real Presenza, da cal se derivou xustamente a exposicin e adoracin do Santsimo Sacramento.
Este contexto ideolxico explica moi ben a irrupcin do tema eucarstico nas armaras galegas,
dunha parte a travs da directa reinterpretacin do emblema parlante atribudo a Galicia sculos
atrs e por entn recentemente chegado a ela, e doutra coa adopcin dun sinal herldico de idntico carcter e semellante disposicin polo Cabido catedralicio lucense. Respecto a esta ltima non
parece aventurado conxecturar que a sa adopcin se puidese producir moi ben nestes mesmos
41
momentos ou acaso s un pouco antes. Desde logo, os primeiros testemuos en pedra tales como
algns dos conservados hoxe no Museo Provincial de Lugo (Figs. 5-6) parecen confirmar esa cronoloxa, o que permitira supoer que a adopcin do emblema capitular lucense non se produciu en
coincidencia co proceso de aceptacin do cliz parlante como armas de Galicia, cuxos primeiros
pasos son anteriores, senn precisamente ao seu propio influxo. Esta posibilidade xa foi intuda por
Adolfo de Abel Vilela hai algns anos, anda que a partir s da paralela evolucin estilstica de
42
Esquerda:
Figs. 5-6
Museo Provincial de Lugo.
(Debuxos de X. A. Garca
G. Ledo)
moito mis fcil pensar que as armas daquel importante personaxe que eran de Castilla mantelado de Len; dicir, un castelo e dous lens quedaran esculpidas ou representadas nalgn lugar do
vello castelo de Lugo, cidade que padeceu o seu poderoso influxo, e que dous sculos despois, esquecida a sa orixinal significacin, aquelas adquirisen un novo sentido como representacin da cidade42. Do dito, en calquera caso, naceu por fin a moderna presenza da torre torreada e os dous
pequenos lens como complemento do cliz e a Sagrada Forma, dispostos no xefe do escudo a modo
de homenaxe ou dependencia Igrexa lucense e, secundariamente, como testemuo recoecido da
senlleira devocin eucarstica lucense.
Co paso do tempo, as armas da cidade de Lugo incorporaran anda dous novos elementos. En
primeiro lugar, os dous anxos custodios ou adoradores, que deberon aparecer algo antes de mediar
o sculo XVII, pois son mencionados xa por Rodrigo Mndez Silva43 e figuran na cuberta das Constituciones Synodales del Obispado de Lugo, impresas en Madrid o ano 1675. A sa exhibicin pblica
consta, ademais, nas honras fnebres celebradas na catedral de Santiago pola raa Mara Lusa de
Borbn; reclleo as na sa relacin o rexedor composteln Mateo de Cisneros y Figueroa:
Una matrona baada en llanto, con un escudo partido por el medio y por armas un viril con una hostia asistida de dos angeles y una torre con dos leones y esta letra: Deducant oculi nostri lacrimas. Y por
mote: Buscad lgrimas, ojos, que a mal tanto Un Mio es poco llanto44.
ambos os emblemas, o que segundo o meu parecer non di nin demostra nada neste sentido. En realidade, mis al da deliberada imitacin, que tanta parte tivo sempre no desenvolvemento das armaras, esa paralela evolucin formal explcase suficientemente en razn tan s da sa proximidade
grfica e, sobre todo, da idntica carga simblica que ambos os emblemas soportaban38.
De calquera maneira, o uso do sinal capitular lucense estendeuse moi rapidamente ao propio concello da cidade, que o dispuxo xa dentro dun escudo e enriqueceuno despois parece que antes incluso de conclur aquel sculo co castelo, trocado mis tarde por razns estticas nunha simple torre
torreada, acompaado de dous lens (Fig. 7). A adicin destas novas figuras foi motivo de diversas
interpretacins. Uns creron ver na primeira delas unha alusin ao vello castelo de Lugo; outros, pola
sa vez, famosa torre Augusta, ou de Augusto Csar, que foi nombre antiguo de la ciudad, e non
poucos, por fin, unha representacin herldica alusiva gran muralla de orixe romana. No que respecta aos lens, as interpretacins resultan anda mis imprecisas e moito menos crbeis, posto que
para uns lembran aos pais do concilio atrs aludido39, mentres que para outros a referencia se estende ao valor manifestado polos lucenses nas diversas ocasins que a cidade se viu acometida ao longo
da sa historia ou simplemente a los valientes defensores de los derechos pblicos y de las patrias
libertades40. Fronte a tan dispares interpretacins, todas inconsistentes e inoportunas coa coecida
realidade das armaras, a mis axustada na mia opinin a que non hai moitos anos propuxo J.
Bugallal, quen relacionou estas figuras coas armas portadas por un gran personaxe do ltimo terzo do
trescentos: o conde don Pedro de Trastmara, condestbel de Castela e fillo do malogrado mestre don
Fadrique, irmn enteiro do rei Henrique. Non obstante, non parece moi probbel que o motivo da
incorporacin destas figuras ao emblema da cidade de Lugo fose exactamente, como apunta Bugallal, unha expresin de lembranza e homenaxe para o mencionado conde don Pedro II41. En primeiro
lugar, porque a relacin deste importante personaxe coa cidade non foi de ningn modo relevante
nin grata, por mis que se apunte o seu posbel enterramento na conventual franciscana de Lugo;
pero, tamn, porque non parece probbel que a sa lembranza permanecese viva ntida na memoria dos lucenses, ags entre algn erudito da historia e, ademais, de forma moi vaga. En realidade,
Arriba:
Fig. 7
(Debuxo de X. A. Garca G.
Ledo)
Malia iso, algns anos despois Pallares y Gayoso, que era lectoral no propio Cabido lucense,
negara sen melindres esta incorporacin45. Isto permite sospeitar que a adicin foi, unha vez mis,
resultado dun proceso que tardou certo tempo en afirmarse46. Hai dous importantes antecedentes
que merecen ser lembrados: o primeiro o xa mencionado sagrario da catedral lucense, obra de Cornelio de Holanda, datado en 1534, onde os dous anxos adoradores sosteen o teito da construcin
que contn o copn e o aro expositor da hostia, todo soportado por tres pequenos querubns; o
remate da tapa do copn, por outra parte, exhibe outra importante representacin: un cliz flanqueado polos dous anxos adoradores. O outro testemuo, mis tardo e menos revelador, xa o escudo que figura na chamada Torre do Reloxo da catedral lucense, onde o cliz est soportado por un
querubn, o que agudiza o desenvolvemento vertical do cliz e a hostia. Con todo, a introducin
dos anxos custodios no escudo lucense e por mimetismo no propio de Galicia ou acaso inversa,
anda que serviu para recalcar a sa carga simblica, no caso de Lugo tivo sobre todo un sentido
esttico. Refrome, claro , sa utilidade para reencher e equilibrar simetricamente os espazos ocos
do campo que provocaba o desenvolvemento vertical do cliz sumado da hostia.
O ltimo complemento que se incorporara ao emblema lucense foi xa a alma da divisa alusiva
ao Santsimo Sacramento: Hoc, hic, mysterium firmiter profitemur, que atopou acomodo nunha bordadura e que, en realidade, non era mis que unha lixeira modificacin do clebre Hoc mysterium
firmiter profitemur ideado nos comezos do sculo XVII por un dominicano galego, Hernando de Ojea,
para dispoer ao p do escudo correspondente ao Mapa do Reino de Galicia, gravado na mis famosa obra de Abraham Ortelio, o Theatrum Orbis Terrarum, e impreso en Antwerpen, acaso xa en
160347. Esta ltima adicin, tan axustada ao gusto das armaras espaolas, pero moi pouco afortunada a partir do punto de vista herldico, serviu para acentuar a identificacin do emblema lucense coas armas de Galicia e, en consecuencia, para dar carta de natureza condicin exhibida pola
Igrexa de Lugo como a cassa solariega destas ltimas, o que indirectamente serviu tamn para consagrar a sa reinterpretacin eucarstica.
O PROCESO DE ACEPTACIN E RELECTURA DAS ARMAS DE GALICIA

Anda que non posbel precisar cal foi o momento da chegada a Galicia do emblema parlante que
se lle atribura a fins do sculo XIII en terras estraas, fcil supoer que debeu ser algo anterior ao
da sa compilacin por Diego Hernndez de Mendoza, cuxo armorial segundo se anticipou puido
compoerse entre 1492 e 1497. O feito, tamn comentado atrs, de que neste armorial se dispoa
43
un s moble e se aluda xa nova significacin eucarstica do emblema parece confirmar este suposto; tamn permite imaxinar que o proceso de aceptacin daquelas armas dentro de Galicia puido
comezar algo antes e ser, ademais, moi rpido.
Esta cronoloxa pode conciliarse sen moita dificultade co primeiro testemuo aqu conservado.
Refrome labra con cinco copas pechadas que se dispuxo, xunto ao cuartelado real e as armas propias do concello de Betanzos, sobre unha das antigas portas desta cidade, a chamada Porta da Vila,
e cuxa feitura non parece aventurado situar anda no propio sculo XV, incluso nos ltimos anos do
reinado de Henrique IV, como expresin da sa condicin de reguenga e acaso con motivo da concesin ou confirmacin do seu ttulo de cidade por este ltimo monarca48. Apoian esta hiptese os
distintos detalles estilsticos, particularmente a forma dos escudos e da coroa que timbra o cuartelado real, anda sen a adicin da granada parlante alusiva ao reino nazar, as como tamn as propias formas e grafas da inscricin que discorre pola parte inferior daqueles e cuxa tipoloxa non
parece apartarse da acostumada naqueles tempos (Fig. 8)49.
moi probbel que este modelo de tres escudos o do rei, o do reino e o da cidade servise por
aquel tempo para ornar as portas principais de moitas outras cidades e vilas galegas. Esta mesma disposicin, cando menos, aprciase anda hoxe sobre a chamada Porta de Carlos V, en Viveiro, que
comezou a labrarse varias dcadas despois, en 1543; aqu, en efecto, as armas do Emperador, acollidas pola aguia bicfala, presiden o conxunto, coas de Galicia sa destra e as da vila unha ponte
superada dun len pasante sinistra (Fig. 9)50. Por entn, non obstante, xa empezaran a afirmarse as representacins cun s moble, que desprazaran definitivamente as antigas disposicins de
sabor medieval con tres ou cinco copas. Desta nova pauta de presentacin, inaugurada no mencionado armorial de Diego Hernndez de Mendoza, consrvanse en Galicia varios testemuos, anda
que a formulacin grfica do seu moble principal sexa diferente: no vestbulo do concello betanceiro, por exemplo, disponse unha soa copa ou copn cuberto, pero recalcando xa o seu carcter de
custodia ao figurarse no seu centro o perfil da hostia consabida (Fig. 10), mentres que na coruesa Porta de San Miguel, aberta en 1595, a representacin incle xa a frmula do cliz sumado da
hostia (Fig. 11), exactamente igual que nas existentes na fachada principal do Antigo Hospital Real
de Santiago, labradas ao pouco de mediar a centuria seguinte (Fig. 12).
44
Estes e outros testemuos entre eles figuraran tamn os numismticos51 poen de relevo a
rpida penetracin do emblema en Galicia e, a travs das diferenzas formais, a tendencia a acentuar
a sa reinterpretacin eucarstica, cuxo poderoso influxo inspirara, tamn por aquel entn, a nota
complementaria que Molina dispuxo baixo a xa reproducida copla de arte maior dedicada igrexa
lucense:
Fig. 8
Antiga Porta da Vila.
Betanzos. A Corua.
Ledo)
En ninguna yglesia de Espaa se vee lo que en esta: que es estar a la contina en el altar mayor descubierto el Sancto Sacramento: dos razones se dan. La una es que teniendo los arrianos cierta hertica opinin sobre la consagracin: el concilio que la confundi, se vino a fenecer en esta ciudad, que entonces
era de las insignes de Espaa. La otra razn es y ms verdadera, que antes que Espaa se perdiesse, se tena
en todas las yglesias en general el Sacramento descubierto: y despus de aquella total destruicin, quando
los pueblos se tornaron a recobrar, en memoria de aquella tan gran prdida se tiene cubierto hasta hoy
como vemos: y como esta ciudad no fue perdida, ni los moros la pudieron tomar por su grandeza y fuera,
se qued con la costumbre que de antes ava: en cuya memoria est ans descubierto a vista de todos. Sancta cosa es poderlo adorar cada ora visiblemente: ms quanto al acatamiento que se le deva tener, ni alabo ni
repruevo el estar descubierto: esta postrera es la verdadera razn y de aqu este reyno tiene por armas una
ostia en un cliz52.
45
Fig. 9 (esquerda)
Porta de Carlos V. Viveiro.
Lugo. (Debuxo de X. A.
Garca G. Ledo)
Fig. 10 (centro)
Casa do Concello.
Betanzos. A Corua.
Ledo)
Fig. 11 (dereita)
Porta de San Miguel. A
Corua. (Debuxo de X. A.
Garca G. Ledo)
Como se comproba aqu, a reinterpretacin relixiosa eucarstica do vello emblema parlante

gaara terreo ao longo da primeira metade do sculo XVI. S algunhas dcadas despois, cara ao 1572,
o crego conquense Baltasar Porreo poaa de relevo con naturalidade no seu famoso Nobiliario apo-
Fig. 12
Antigo Hospital Real.
Santiago de Compostela.
Ledo)
logtico, ao escribir que as armas de Galicia eran una custodia de oro, en campo de sangre, con seis
estrellas a los lados con la figura del Santsimo Sacramento53.... E nos primeiros anos do sculo XVII
percbese o paso definitivo, cando o dominicano Hernando de Ojea dispuxo no escudo a custodia
barroca e, ao p deste, a divisa xa lembrada, o que serviu para acentuar anda mis aquela reinterpretacin. O novo aditamento, matizado despois como In hoc misterium fidei firmiter profitemur, foi
reproducido por moitos autores e tratadistas galegos entre eles Gndara, Pallares y Gayoso ou Pascasio de Segun e, ao cabo, alcanzou tamn xeral aceptacin.
Malia todo, o momento da consagracin formal ou oficial xa non s literaria da nova significacin eucarstica debe atrasarse anda at xa ben avanzado o sculo XVII. Foi, exactamente, o 27
de decembro de 1668, cando o Cabido da catedral de Lugo entregou ao Concello da cidade o
memorial preparado polo seu lectoral, Pallares y Gayoso, a fin de obter un donativo anual para iluminacin do Santsimo Sacramento. O memorial presentouse pouco despois, o 14 de xaneiro de
1669, diante das Xuntas do Reino de Galicia e a sa aprobacin quedou materializada na coecida
ofrenda anual das sete cidades galegas54. O argumento fundamental do Cabido lucense xiraba arredor, precisamente, do seu senlleiro privilexio como inspiracin das armas de Galicia:
De aqu tubo prinipio y se origin borrar el dragn berde y len roxo (armas de los Reyes suevos que
al tiempo tenan en este Reyno su Corte) y trasladar al dorado campo del escudo de sus armas la ostia, no
dentro de basso sacramental, oculta (como mal pensaron historiadores modernos), s sobre el cliz o de
manifiesto en su custodia en claro testimonio y memoria eterna del ardor christiano y cathlico corage
con que este Reyno gallego defendi la presenia de Christo seor nuestro en la ostia conssagrada. Que
si las armas y divisas son las que aclaman las azaas, en lid tan sagrada merei Galiia el lustre mayor de
las suyas labradas en la assitenia de las Cortes de tan antiguo conilio con emulain devota de otro qualquiera Reyno, por no poder blassonar ninguno de mejor timbre en su escudo, que aunque de todos por la
subjein a la fee ynsignia de este Reyno es singular, y por tan propia y espeial con radicado derecho a
prohivirla al escudo de otro Reyno en sentir de clssicos autores y jurdicas deissiones hablando de la
marca propia de qualquiera artifie, armas de fundadores de capillas y seores del directo domino55.
Esta relectura relixiosa ou eucarstica do emblema galego, consagrada as, a que permaneceu
desde entn, exactamente como se fose esa e non outra ben diferente a que inspirou a sa primeira conformacin. Pero esta aceptacin popular non impediu que co tempo xurdisen novas reinterpretacins simblicas. Xa a mediados do sculo XVIII, por exemplo, o P. Pascasio de Segun dara
p para a posta en circulacin doutra de carcter moi diferente, vinculada fisterra galaica o sol
que camia cara ao seu solpor no ocano, que nun momento posterior incluso chegara a influr
nas mesmas representacins herldicas56. Mis modernamente obtivo tamn certo eco outra derivacin do tema eucarstico, que vinculaba a orixe do emblema co clebre milagre do Cebreiro, o
que pola sa vez se materializara na versin galega da lenda do Santo Grial; estoutra relectura,
impulsada ao pouco de comezar o pasado sculo por Said de Armesto e aplaudida deseguido por
importantes figuras da intelectualidade galega, como Arias Sanjurjo, Vilar Ponte, Cabanillas ou
Risco, tamn tivo o seu reflexo nas representacins herldicas o chamado cliz romnico ou
milagreiro e, ao cabo, chegou incluso a gozar dun certo apoio na disposicin adicional segunda
da Lei de smbolos de Galicia57.
A EVOLUCIN DAS FORMAS CONSTITUTIVAS DAS ARMAS DE GALICIA

A mido, ao contemplar un emblema herldico, os non versados na materia e algn suposto
entendido tamn tenden a aceptar inconscientemente, sen mis, que sempre foi as ou que antes
non puido ser doutra forma. Pero a realidade xustamente a contraria; polo seu carcter de signos,
os emblemas herldicos evolucionan, modifcanse case como se dun ser vivo se tratase. Como precisin oportuna cuestin abondar lembrar aqu, en primeiro lugar, que os cambios mis acusados
e transcendentes a partir do punto de vista emblemtico son, naturalmente, os que afectan o terreo
das significacins, posto que a partir do momento mesmo en que comeza a ser usado, o emblema
46
vive xa nas sas propias representacins, adquire significacins novas, sentidos diferentes, que co
tempo s veces chegan a ocultar incluso o motivo a lectura que explica a sa primeira conformacin. No terreo do formal, por outra parte, os cambios poden resultar moito mis perceptbeis
para os que os contemplan, malia que os mis frecuentes son xustamente os que carecen de relevancia emblemtica. Refrome, claro , aos puramente estilsticos, que son os que se derivan da
maior ou menor pericia do artista e, en ltima instancia, os que veen impostos polas modas ou
valores estticos asumidos en cada momento ou lugar. Non obstante, hai outros cambios de carcter formal que emanan do valor significante do emblema, posto que ao vivir nas sas representacins isto ocorrera sobre todo na primeira etapa do fenmeno herldico tende tamn a facerse
eco desa sucesin de lecturas novas, engadidas, incorporando elementos alusivos ou introducindo
simplemente modificacins ou cambios expresivos nos mobles xa existentes.
As armas do reino de Galicia, como notorio, non foron de ningunha maneira unha excepcin,
pois modificronse profunda e reiteradamente ao longo do tempo. Nas pxinas anteriores viuse xa
como o seu orixinario sentido parlante quedou postergado, literalmente esquecido, antes incluso da
sa chegada a Galicia e de iniciarse o proceso da sa relectura eucarstica, facilitada polo poderoso
influxo do senlleiro privilexio lucense; logo viran tamn outras ampliacins da sa significacin,
novas interpretacins. No plano do formal, os cambios foron igualmente significativos, explicbeis
en primeiro lugar pola soa inconsistencia das pautas de presentacin e, despois, como expresin
deses sentidos novos. Explcase as a inestabilidade na sa composicin e deseo, aprecibel xa nas
primeiras representacins, onde varan a combinacin cromtica campo azul, colorado58, branco59
ou amarelo60, o nmero de copas tres, unha ou cinco ou o propio deseo destas ltimas, unhas
veces abertas, pechadas ou cubertas outras. Pero fronte ao que adoita crerse e a pesar do moito que
se escribiu na sa contra, este tipo de variacins careceron de significacin herldica. dicir, non
s unhas e outras variantes representan naturalmente unhas mesmas armas, senn que esa mesma
inestabilidade se explica pola aludida inconsistencia das pautas de presentacin, por entn anda
supeditadas a esixencias de orde esttica ou ornamental; entre elas, cabe mencionar a frecuente
correlacin entre simple forma do soporte escudos triangulares, rectangulares ou cuadrilongos e
o nmero de mobles que se dispoen sobre o campo, posto que na primeira etapa das armaras a significacin anda non se baseaba no nmero, senn unicamente na figura emblemtica; neste caso,
pois, s na copa ou cliz parlante.
O descoecemento de todas estas circunstancias, que din moito de como foron, como se desenvolveron e como se percibiron realmente os emblemas herldicos, deu p a acendidos debates eruditos e posta en circulacin dunha infinidade de interpretacins, normalmente inoportunas. No
seu coecido estudo, lobel pero en moitos aspectos tamn desenfocado, Csar Vaamonde Lores
extracta varios pargrafos da historia manuscrita do P. lvarez Sotelo, que serven aqu para ilustrar
a variedade das representacins e, en particular, o desagrado que iso produca entre os autores de
comezos do XVIII, por entn empeados xa en fixar as verdaderas y nicas armas de Galicia:
Han sido tambin estas las causas porque los escritores naturales de Espaa y extranjeros tan variamente las describieron y pintaron oficiales de estas artes, porque unos pusieron la Hostia oculta dentro
de un cliz o vaso Sacramental, y en la cubierta una cruz. Otros han pustola patente en la cabeza del
cliz, equivocndolas con las de la antiqusima y nobilsima ciudad de Lugo, como las tiene el escudo
Real en las casas consistoriales de Orense. Otros con ms acierto pusironlas en un viril, como se ven en
el frontis del consistorio de Compostela. Pusieron otros por armas de Galicia una copa de oro en forma
de Cruz, orlada de otras seis menores, y otros discurrieron otras varias formas a estas semejantes. Nuevamente Fray Gregorio Argayz, prescindiendo de materias y formas, asign por armas de este Reino la parte
ms principal.
Todos los que las susodichas maneras o semejantes pintaron el escudo de Galicia, estuvieron muy lejos
de describirle como es o por ignorarle, o porque no quisieron movidos de siniestras pasiones, pues unos le
quitan el Augusto Sacramento y otros le ocultan. Otros afectando ignorar que nadie puede usar del Escudo Real sino con notable distincin, confunden el del Reino, con parte del de la ciudad de Lugo, y pudieran ms acertadamente con el de la de Mondoedo. Otros quitan las cruces que la orlan y todos la
inscripcin o mote suscrito. Atiendan, pues, ahora, para que adelante no puedan errar los ignorantes y ninguna disculpa tengan los maliciosos. Tiene el Reino de Galicia por armas o divisa, en campo encarnado,
47
48
timbrado de corona, una custodia de oro terminada en cruz, puesto dentro patente en un viril el Santsimo
Sacramento, rlanla seis cruces de oro, tres a cada lado en el mismo campo, iguales las varas recta y transversal y ptulas las extremidades, y al pie de la custodia este epgrafe: Hoc misterium firmiter profitemur61...
49
Fig. 14
O carro triunfal de
Maximiliano (ca. 1515)
O ton rechamantemente acedo destas pasaxes, que reflicten de forma moi expresiva o debate
iniciado nos primeiros anos do sculo XVIII, mantvose anda at tempos relativamente recentes
con protagonistas s veces moi destacados, como Bernardo Barreiro, Manuel Murgua e, xa nas
primeiras dcadas do pasado sculo, Csar Vaamonde Lores. Pero o empeo deste ltimo, que
defenda como verdaderas y nicas armas de Galicia as que traan o cliz sumado da hostia,
logrou que por fin se consolidase esta disposicin, en detrimento doutras que como ela tamn predominaran no pasado.
COPN, CLIZ OU CUSTODIA

Non hai constancia de que a frmula orixinal dos tres clices ou copas, cuxa aparicin no ltimo terzo do sculo XIII se documenta no Segars Roll, tivese continuidade despois, anda que podera supoerse que as foi, ao mesmo tempo que
evolucionaba para outras novas; entre elas, cocese a que dispuxo cinco copas
cubertas ou copns. Esta ltima a que debeu chegar a Galicia na segunda metade
do catrocentos; consrvanse dela os dous testemuos de Betanzos e Viveiro que quedan mencionados. Pero, para entn, a relectura eucarstica xa iniciara o seu camio
e atopara unha frmula nova mis axeitada nas representacins dunha soa copa
cuberta ou copn.
Os primeiros testemuos destoutra frmula grfica, inclundo s veces un pequeno remate crucfero, son os que figuran nos armoriais Bergshammar e Gymmich, compostos pouco antes de mediados do sculo XV. Despois, con ou sen ese remate,
perdurara longamente nas representacins executadas mis al dos Pireneos, onde a
figura do copn non era de ningn modo estraa. Jaime Bugallal lembra algns testemuos significativos: o famoso Arco Triunfal do Emperador Maximiliano I, debuxado por Durero e gravado por Hieronymus Andre no ano 1515 (Fig. 13)62, un dos
selos maxestticos do csar Carlos, unha medalla conmemorativa coa imaxe deste
ltimo, acuada en 1521, e outras moitas representacins de estilo moi semellante
(Fig. 14). Atencin especial merece, neste contexto, a xa mencionada Historia originis et succesionis regnorum et imperiorum a Noe usque ad Carolum V, que o culto cardeal Otn de Waldburgo, bispo de Augburgo e receptor desta, lle regalou a Filipe II
entn anda prncipe con motivo da sa viaxe triunfal polos territorios do Imperio, en 1548. Neste manuscrito in-folio, fermosamente iluminado, inclense varios
centenares de representacins herldicas coidadosamente executadas; entre elas,
varias corresponden s armas do reino de Galicia. Bugallal menciona unha en particular, presente na gran composicin herldica alusiva a Carlos I. Nela, a aguia imperial, bicfala, acolle sobre o seu peito o escudo cos cuarteis de Castela e Len,
Aragn e Sicilia, Austria, Borgoa, Brabante, Flandres, Tirol e Granada, e repartidas sobre as plumas rmixes e caudais sesenta e sete pequenos escudos dos outros reinos e seoros do seu dominio; o de Galicia de azur e o copn de ouro figura no
centro da terceira pluma da ala dereita (Fig. 15)63. Entre as outras representacins que non son
mencionadas por Bugallal figura outra de carcter e dimensin semellante, pero cun mellor tratamento artstico; trtase dun conxunto presidido polos retratos e armas de Filipe o Fermoso, reducidas a Austria tan s, e de dona Xoana e Fernando o Catlico, que se completa cos escudos atribudos
con maior ou menor fortuna aos seus estados (Fig. 16)64. Outros testemuos do copn de mediados
do XVI, lembrados igualmente por Bugallal, localzanse no Wappenbuch gravado por Martn
Schrot65, as como no Wappenbuchlein do heraldista alemn Virgil Solis (Fig.17)66.
Fig. 13
Arco Triunfal do Emperador
Maximiliano I, debuxado
por Durero e gravado por
Hieronymus Andre (1515)
50
Fig. 15
Historia originis et
succesionis regnorum et
imperiorum a Noe usque
ad Carolum V (1548)
Polo que parece, en efecto, a relectura eucarstica do emblema galego determinou a evolucin
do seu moble principal e por entn anda nico para frmulas mis expresivas e rotundas. Ocorreu simplemente que o valor simblico do cliz cuberto ou copn, como custodio da Eucarista,
xa non resultaba suficientemente expresivo para o home do Renacemento, que necesitaba insistir
na mensaxe, facela mis visbel, mis directa. De a a irrupcin da alegora do cliz, que contn o
sangue do Redentor, sumado da hostia, cuxa presenza xa se insinuara tal como se dun primeiro
ensaio se tratase no centro do copn representado no vestbulo do concello betanceiro. A nova
frmula impoerase sen dificultade a partir das dcadas centrais da dcimo sexta centuria, pois aparece reflectida xa na Descripcin del Reyno de Galizia do licenciado Molina, como quedou recollido
mis atrs, e o seu eco incremntase nas obras de Mauro Castell Ferrer, Rodrigo da Cunha, Mndez Zarza, Cisneros y Figueroa, o licenciado Montenegro69...
51
Fig. 16 (esquerda)
ad Carolum V (1548)
Fig. 17 (arriba)
Virgil Solis,
Wappenbuchlein (1555)
Este marcado protagonismo do copn ou cliz cuberto nas representacins das armas de Galicia
pintadas ou gravadas no estranxeiro contrasta, non obstante, co escaso relevo que tivo nas executadas aqu. O seu testemuo mis tempern, convir lembralo de novo, o que se representa no xa
mencionado armorial de Diego Hernndez de Mendoza, malia que o autor brasnao ambiguamente
co termo custodia67. Dun momento posterior, probabelmente de moi pouco antes de mediar o sculo XVI, o que hoxe se atopa no vestbulo do concello betanceiro, igualmente mencionado atrs. A
falta doutros testemuos posteriores permite supoer que o cliz cuberto ou copn deixou de ser utilizado nas representacins herldicas galegas; as das excepcins tardas unha no palacio corus de
Capitana, obra do sculo XVIII, e outra no antigo Hospicio de Madrid68 confirman a sa efectiva
postergacin en favor dunha frmula grfica nova e mis axeitada sa reinterpretacin eucarstica.
O testemuo mis tempern do cliz sumado da hostia localzase hoxe

na parroquia de Santa Mara de Sarands, no municipio de Abegondo,
onde se dispn a modo de sinal brocante sobre o centro do xefe dun cuartelado real, labrado para conmemorar o paso a estancia polo lugar de
Filipe II, al polo mes de xuo de 1554 (Fig. 18)70. Esta combinacin,
acaso estreada entn, acadou rpida e xeral aceptacin. Os testemuos
son, xa que logo, moi abundantes; entre eles saliento, pola sa significacin, os catro escudos reais dispostos nos ltimos anos do sculo XVI, ou
nos primeiros do seguinte, na Capela das Reliquias da catedral compostel, anda que aqu a frmula non se dispn brocante, senn que se recolle
en cuarteis ou orixinais escudete (Figs. 19-22). De por entn son xa,
tamn, as primeiras representacins do cliz sumado da hostia dentro dun
escudo ou soporte independente, como se viu xa na coruesa Porta de San
Miguel, aberta en 1595, ou nas varias representacins da magnfica fachada do antigo Hospital Real de Santiago, labrada medio sculo despois.
Pero, ao avanzar o sculo XVII, esta frmula nova comezou a ceder protagonismo en favor da custodia barroca, que conectaba mis e mellor cos
gustos do momento, conforme o que queda sinalado71. O testemuo mis
tempern destoutra figura cargada de simbolismo posibelmente unha
labra mindoniense conservada hoxe no Museo Provincial de Lugo (Fig.
23). Cronoloxicamente non moi afastadas dela son, as mesmo, outras das senlleiras representacins: a xa mencionada de Hernando de Ojea no Mapa do Reino de Galicia de Abraham Ortelio,
moi difundida, e a que incle Pedro Texeira na sa famosa e xa anotada Descripcin de Espaa y de
las costas y puertos de Espaa, concluda en 1634, que sen dbida unha das mis fermosas e coidadas composicins do escudo de Galicia (Fig. 24). En ambos os casos, a custodia represntase acompaada xa das cruces, at entn descoecidas nas representacins galegas.
52
53
Fig. 18
Santa Mara de Sarands.
Abegondo. A Corua.
Ledo)
Fig. 19-22 (esquerda)

Capela das Reliquias.
Catedral de Santiago.
Ledo)
Fig. 23
Ledo)
Fig. 24
Pedro Texeira, Descripcin
de Espaa y de las costas y
puertos de Espaa (1638)
54
AS CRUCES OU ESTRELAS. ORIXE, NMERO E SIGNIFICACINS ENGADIDAS
55
Fig. 28
ad Carolum V (1548)
A mesma intranscendencia dos detalles que quedou comentada mis arriba , segundo o meu parecer, a que permitiu a introducin dun sementado de cruces recrucetadas, que as representacins e
brasonamentos convencionais non tardaron moito en consolidar. Pero a aceptacin da novidade
debe explicarse, nun primeiro momento cando menos, como un recurso moi eficaz que resolveu
unha preocupacin ornamental: reencher o baleiro que deixaba no campo do escudo a presenza dun
Fig. 25 (esquerda)
Lauda sepulcral de sire
John Butler (+1285) en S.
Brides Church (condado
de Clamorgan. Gales). J.
Foster, Some feudal coats
of arms (1902)
Fig. 26 (dereita)
Tabardo herldico dos
Butler, vizcondes de
Mongarret
s moble de desenvolvemento vertical, fose a copa pechada ou copn, a custodia ou a asociacin

unitaria do cliz e a hostia. Esta finalidade directa, tantas veces determinante na evolucin das
armaras, foi intuda xa por Csar Vaamonde Lores, para quen o escudo sen as cruces resultaba feo
y desairado, mentres que con elas logrbase componer un todo ms vistoso72.
Por outra parte, todo parece indicar que a adicin das cruces se inspirou en modelos de uso frecuente nas armaras inglesas, exactamente igual que o propio escudo parlante orixinal. Al, cando
menos, as copas e a sa asociacin cun sementado de cruces eran usadas xa a fins do sculo XIII nas
armas dalgunhas liaxes da primeira nobreza, como os Butler, que traan de azur tres copas cerradas de oro (Figs. 25 e 26), ou os Saltmarsh, os Sulton, os Stryveline ou Estrivelyn ou sobre todo
os Argentyne ou Argentein, dos que Bugallal lembra en particular tres personaxes: sire John e sire Giles
de Argentyne, que participaron no torneo celebrado
en Dunstable en 1308, e sire Reynold, pai de sire John,
que pintaban o escudo de gules con tres copas cubertas
de prata, engadindo sire Giles un sementado de cruces
recrucetadas de prata, mentres que sire Reynold o faca
con cruces recrucetadas e fixadas do mesmo (Fig.
27)73. Estes precedentes, unidos ao inmediato simbo-
Fig. 27
Armas de sire John, sire
Giles e sire Giles de
Argentyne, pai do primeiro.
(Sculos XIII-XIV)
lismo das cruces, que cadraba moi ben coa lectura relixiosa ou eucarstica do moble principal, permiten comprender o que foi certamente un proceso de asimilacin de formas, moi comn no
desenvolvemento das armaras, mediante o cal aquel sementado de cruces sera relacionado sen dificultade coas armas atribudas a Galicia74.
Fose ou non por esta va, que certamente a mis probbel, a andadura da nova disposicin do
escudo de Galicia iniciouse fra dela, unha vez mis, e moi pouco antes de mediar o sculo XVI. O
testemuo mis tempern, polo que parece, documntase nunha das magnficas miniaturas da xa
mencionada Historia originis et succesionis regnorum et imperiorum a Noe usque ad Carolum V, onde se
inclen xuntamente as armas de Galicia, Portugal e Granada, anda que cada unha coa sa coroa
aberta e coa imaxe figurada do seu respectivo monarca, como evocacin daquel necesario soporte
persoal das vellas armaras (Fig. 28)75. Moi poucos anos mis tarde documntase nos Pases Baixos
outro testemuo, agora xa co consabido sementado de cruces recrucetadas e fixadas. Lmbrao Bugallal, precisando que foi mostrado xustamente nun acto oficial: as exequias que con extraordinario
aparato se celebraron en Bruxelas pola alma do Emperador. Destas quedaron dous testemuos, un
escrito e outro gravado; o primeiro reclleo frei Prudencio de Sandoval na sa Historia de la vida y
hechos del Emperador Carlos V76 e o segundo mis
interesante para o noso interese unha magnfica
lmina, gravada en cobre por Jean e Lucas Doetecum, onde se mostra a procesin formada para asistir s mencionadas honras e da que son parte
importante, pola sa vistosidade, as representacins
herldicas dos diversos reinos que formaban entn
a Monarqua espaola e o Sacro Romano Imperio.
Cada unha delas figrase sobre un estandarte, portado por un fidalgo espaol ou por un nobre flamengo ou valn, e sobre a cobertoira dun cabalo,
que conducido pola sa vez por outros dous personaxes nobres. Polo que se refire ao reino Galicia
(Galice), o estandarte portado por don Juan de
valos, de Aragn e a cobertoira do correspondente cabalo guiado polo seor de Varembourg e
don Pedro de Velasco mostran de azur, sembrado
de cruces recrucetadas y fijadas de oro, con un
copn o cliz cubierto de lo mismo (Fig. 29)77.
Este testemuo tivo a sa continuidade no Armorial
Fig. 29
Exequias fnebres por
Carlos V en Bruxelas, por
Jean e Lucas Doetecum
(1559)
56
Fig. 30
Armorial Universal, de
Alexandre Le Blanq.
(Biblioteca Nacional de
Pars)
Fig. 31
Hierosme de Bara, Le
blason des Armoiries
(1581)
Universal do nobre valn Alexandre Le Blancq, seor de Meurchin e

gobernador de Lille, quen mandou pintar nel un escudo de Galicia igual
ao que figurara nas mencionadas honras fnebres. Trtase dunha fermossima composicin herldica, cuxo naturalismo e detalles resultan moi do
gusto renacentista; o escudo vai timbrado cun helmo de ouro, ricamente
damasquinado adamascado, disposto de fronte, cos seus lambrequns de
ouro e azul, cunha coroa aberta tamn de ouro e, por cimeira, unha cruz
recrucetada deste, esta por atribucin directa do propio artista (Fig. 30)78.
Nesta ltima representacin o nmero de cruces figuradas enteiras no
sementado moi elevado, vinte e unha exactamente, mentres que na
anterior a primeira que queda mencionada o seu nmero se reduca a
tan s seis, que o que ao cabo do tempo impoera a forza do costume.
Esta tendencia reflctea, xa en 1581, o heraldista francs Hierosme de
Bara, que baixo a correspondente representacin das armas de Galicia brasonaba o sementado de cruces recrucetadas e fixadas de prata, pero precisando seguidamente que algns poen soamente seis cruces recrucetadas
e fixadas, tres a cada lado (Fig. 31)79. Por este mesmo tempo, Baltasar
Porreo facase eco da introducin do sementado de cruces parece que
foi o primeiro en facelo aqu e precisaba ese mesmo nmero de seis, pero
apostilando pola sa vez que outros pintaban s catro80... Estas diferenzas,
anda que hoxe poden parecer importantes, por entn eran s un detalle
57
sen relevancia ningunha e, como tal, carente por completo de significacin emblemtica. En realidade, o nmero de cruces enteiras ou vistas explicbase s en razn do seu tamao.
Na difusin do modelo das seis cruces tivo un particular protagonismo o famoso Mapa do Reino
de Galicia, includo no Theatrum Orbis Terrarum de Abraham Ortelio, onde o dominicano galego
Hernando de Ojea dispuxo a composicin e lema que quedaron repetidamente mencionados. A
consolidacin desta pauta, que acaso poida explicarse pola sa proximidade a frmulas de certa
aceptacin nas armaras peninsulares, relegou a orixinal disposicin en sementado estrao aqu,
pero frecuente fra e, ao cabo, propiciou tamn a aparicin das habituais relecturas. A primeira
delas, hoxe xa en desuso, difundiuna Porreo ao escribir que as seis cruces estrellas a sa expresin representaban a Igrexa de Lugo e as sas cinco yglesias sufragneas81. Pero co tempo a
pequena cruz que remataba o moble principal fose custodia ou copa pechada adquiriu maior
dimensin e equiparouse en tamao s outras seis, o que permitiu trasladar a suposta alusin s
siete provincias que incluye el reino de Galicia. Esta nova interpretacin profana, apuntada con
timidez por Pallares82 e con claridade por lvarez Sotelo83, explica moi ben o escudo gravado por
Juan Bernab Palomino fronte do segundo volume dos Anales de Francisco Manuel Huerta y Vega,
onde se dispn xa a custodia coa stima cruz separada do seu remate e equiparada en tamao s
outras seis, incorporando ademais nunha bordadura o clebre lema de Ojea84. Non moi tarde, o
xesuta Pascasio de Segun insistira na nova interpretacin, anda que introducindo un matiz novamente relixioso, e por esta va aquela gozara moi cedo de xeral aceptacin85. Malia iso, a frmula
do sementado con catro ou seis cruces vistas seguiu tendo unha certa presenza tamn nas representacins feitas en Galicia, sobre todo na segunda metade do XIX. A razn de tan tarda recorrencia
posbel que poida relacionarse coa perda de peso que experimentaron as antigas provincias ao longo
do sculo XVIII, notoria tras o estabelecemento en Galicia dunha intendencia nica, en 1785, e
sobre todo coa reducin do nmero daquelas, a partir de 1833, coa consolidacin da divisin provincial deseada por Javier de Burgos, que puxo fin vella Xunta do Reino e deu carta de natureza s catro modernas provincias constitucionales86.
DA EXUBERANCIA BARROCA ANARQUA DO SCULO XIX

A inestabilidade do moble principal, que xa a partir da segunda metade do XVI
oscilaba entre o copn, a custodia ou o cliz coa hostia, e a propia variedade no
nmero, cor ouro ou prata e forma das cruces recrucetadas, recrucetadas e fixadas, potenzadas, florenciadas, trevadas, pateadas e recortadas ou chs seguiron
caracterizando o percorrido formal das armas de Galicia nos sculos seguintes. A
iso contribuu, en primeiro lugar, a ausencia anda dunha pauta de presentacin
ben definida e, naturalmente, a propia inercia dos modelos en circulacin. Pero
tamn e non menos desde logo as enfrontadas opinins dos autores galegos e o
influxo que sobre eles exerceron algns importantes tratados de herldica; menciono moi en particular o caso da clebre Ciencia Heroica, obra de Joseph de Avils, seguidor en Espaa de Palliot e Menestrier, onde as armaras galegas son
brasonadas anda segundo os canons acostumados en Francia e noutros lugares de
Europa: de azur, sembrado de cruces recrucetadas, el pie fixado de oro, y un
copn o cliz cubierto de lo mismo (Fig. 32)87.
Malia todo, xa non se rexistraran transformacins de relevo. Os trazos mis
rechamantes sern agora unicamente de estilo, como derivados da arte barroca,
cuxas formas recargadas, impoentes, servan para realzar as representacins
herldicas, incrementando o seu tamao e incorporando rocallas, volutas e toda
unha gran variedade de ornamentos de carcter e sentido moi diversos. Foi, pois,
o tempo das grandes coroas, as cartelas e lambrequns, as cruces e colares, os
estandartes, os trofeos... No campo do escudo, entre tanto, o moble principal
tamn se fixo eco desta nova orde esttica: o dominio da custodia barroca pare-
Fig. 32
Joseph de Avils, Ciencia
heroica; reducida s leis
herldicas do brasn
(1725)
58
Fig. 33
Pascasio de Segun,
Galicia. Reino de Christo
Sacramentado y
primognita de la Iglesia
entre las Gentes (1750)
sio de Segun. Nel inclese a custodia, co cliz sumado da hostia no seu

interior e co seu remate crucfero reconvertido xa na stima das cruces
que orlan o campo; arredor do escudo disponse, ademais, un amplo conxunto de ornamentos, insignias, divisas e detalles novos, cuxo sentido
precisa e argumenta prolixamente o autor no discurso II da obra (Fig. 33).
A descricin, anda que limitada s aos elementos substanciais ou propiamente herldicos do escudo, resulta moi representativa do momento:
Ilstrase, pues, este nobilsimo Reyno de Galicia con los luminosos rayos
del Divino Sol de la Iglesia militante. Ostenta por Armas de tiempo inmemorial aquel antiqussimo Reyno en escudo, no de plata, ni roxo, sino azul
(porque ava de hacer oficio de Cielo, criatura la ms ilustre de las inanimadas) una magnfica Custodia de oro, que se considera abierta por los cuatro lados en forma de Tabernculo, cuyo assiento es un airoso estpite de
dilatada basa, y su remate sobre la vistosa cpula de su comborrio, es una
Cruz. Entre sus quatro primorosas columnas, calzadas del resaltado pedestal,
y coronadas de architrabe fryso, y sobresaliente cornisa, se registra magestuosamente colocado el compendio de todas las marabillas y milagros, el
Divino y Augusto Sacramento, representado en la figura ms expressiva,
qual es el Sacrosanto Cliz con la Sagrada Hostia, que como sol de justicia
a todas partes arroja los rayos de sus luces. Acompaan la Sacra Magestad
de este soberano blasn, siete doradas cruzes en forma de orla, que representando las siete provincias que incluye el reyno de Galicia, obsequian a
aqul por antonomasia Mysterio de la Fee, publicando la que siempre este
constante Catholicssimo Reyno ha professado desde la primera promulgacin del Evangelio. Y porque este gran testimonio que dan las siete provincias an les pareci poco significativo a su piedad para con el Augusto
Sacramento, quando contradecan los hereges la Real presencia de Christo
en las Consagradas especies, aadieron todos los gallegos un epygraphe en una vistosa banda que sirve
de ilustre collar, en que con otros tantos tiernos, firmes afectos, como letras, esmaltaron la constancia de
su religiosa fee en esta viveza de palabras: firmemente creemos en este mysterio de la fee: firmiter in hoc
Mysterium Fidei profitemur90.
ceu entn incontestbel, anda que non por iso desapareceron as representacins coa copa pechada igualmente enriquecida nos seus detalles cando era usada e as cruces as mesmo acomodronse, ensaiando formas apenas acostumadas at entn, como as potenzadas e pateadas. A serie, que se
iniciara co escudo de Hernando de Ojea, gravado no Mapa do Reino de Galicia de Abraham Ortelio, repetidamente mencionado xa, acadou significacin propia cos dispostos na fronte dalgunhas
obras destacadas, como nas das edicins de Armas i Triunfos de los Hijos de Galicia, de frei Felipe de
la Gndara88, onde aqueles se timbran ademais coa coroa imperial, que tempo atrs xa figuraran
nalgunhas representacins estranxeiras89. Esta serie pareceu culminar entn co singularsimo escudo gravado por Troncoso e disposto fronte do primeiro volume da obra xa mencionada de Pasca-
59
Neste contexto, merece destacarse tamn a continuidade da frmula do cliz sumado da hostia,
cuxo emprego at entn pareca reservarse a modo de sinal herldica para representar a Galicia
nas armaras reais, onde s en moi contadas ocasins figurou a custodia; nunca o copn. Entre os
moitos testemuos que poderan ilustrar esta permanencia menciono, moi especialmente, o magnfico escudo real dos tempos de Filipe V conservado no claustro da catedral tudense, que presenta a
particularidade de organizarse nun terzado en pau, co cliz sumado da hostia radiante no cuartel
central, figurando sobre o todo un escudete cos lises da Casa de Borbn, as como os colares das
ordes do Toisn de Ouro e do Esprito Santo e, no timbre, unha sobredimensionada coroa real co
remate crucfero anda mis esaxerado (Fig. 34). Porn, para entn a presenza desta frmula dentro
dun escudo propio e xa non brocante sobre as armas reais como era habitual incrementrase e
alcanzara un certo protagonismo nas representacins: Segun anunciarao moi pouco despois, como
reflicte o testemuo, xa mencionado, que abra o primeiro volume da sa obra, e confirmarao no
segundo coa alegora herldica gravada por Troncoso, onde dispoa agora un escudo co cliz sumado da hostia e as sete cruces (Fig. 35).
Outra novidade que acadara unha presenza regular nas representacins das armas galegas deste
perodo foi a chamada cruz de Santiago, malia que pola sa orixe e historia esta tivera s unha relacin tanxencial con Galicia. En realidade, a cruz-espada de Santiago a la qual el vulgo llama
lagarto, como escriba Caro Torres por 1629 na sa orixe non fora mis que o distintivo dos cabaleiros daquel grande instituto militar; diferente, pois, da cruz con cinco vieiras que trouxera a propia Orde nas sas insignias (Fig. 36)91. Non obstante, co tempo aquela cruz-espada impxose sobre
esta ltima, asumindo as o seu protagonismo e at a propia representacin da Orde; de a, tamn,
a sa identificacin co propio Apstolo e, por esta nova va de asimilacin, a sa rpida incorporacin ao repertorio de emblemas da Igrexa compostel, meta das peregrinacins xacobeas92. O pro-
Fig. 34
Catedral de Tui
(Debuxo de X. A. Garca
G.-Ledo)
60
61
Fig. 37
C. O. Fin de Brianville,
Les armories des Princes
de lEurope (1669-1689)
Fig. 35 (arriba)
Pascasio de Segun,
Galicia. Reyno de Christo
Sacramentado y
primognito de la Iglesia
entre las Gentes (1750)
Fig. 36 (esquerda)
J. Lpez Agurleta, Vida del
venerable fundador de la
Orden de Santiago (1731)
ceso, aqu resumido s nas sas lias fundamentais, tivo despois unha continuidade natural ao asociarse aquela insignia coa cidade de Santiago e, ao final, coa imaxe do propio reino. Isto explica que
fora xustamente mis al das nosas fronteiras onde comezara a acolarse s sas armas. Os primeiros
testemuos coecidos aparecen nas vistas panormicas de Caminha e Tui, de Pier Mara Baldi, dous
dos cento trinta debuxos que deron fe da clebre viaxe que Cosme de Mdicis realizou por Espaa
e Portugal nos anos 1668 e 166993. Destes mesmos anos , ademais, unha disposicin idntica que
aparece nun xogo de naipes francs: Les armories des Princes de lEurope de C. O. Fin de Brianville,
impreso por vez primeira nunha edicin holandesa do ano 1669 e reimpreso repetidamente en Francia entre os anos 1676-1689; o seu brasonamento, includo ao p da representacin, reflicte moi ben
esa asociacin, que semellante que se observa noutros reinos: dazur, sem de croix recroisetes au pie fich dor, au Calice, ou couppe couverte de mesme. La Croix de lordre de Saint Jacques
de Galice (Fig. 37)94. Este mesmo modelo do escudo coa vella cruz-espada acolada continuar circulando por Europa nos anos seguintes; vense, sobre todo, en bo nmero de mapas do reino de Galicia. Menciono, entre outros, o de Pierre Mortier, impreso no ano 169295, o de Giacomo Cantelli da
Vignola, impreso en 169696, o de Nicols de Fer, impreso pola sa vez en 170897, e finalmente o de
Gabriel Bodenehr, impreso xa en 171598.
Malia iso, a presenza da insignia santiaguesa non se consolidar nas representacins feitas en
Galicia, anda que si reaparecer nelas de maneira intermitente, sobre todo no sculo XIX, durante
o cal a inestabilidade das formas alcanzara niveis de autntica anarqua. A situacin reflctese, xa
nos comezos desta centuria, nos dous selos
da Xunta Suprema de Galicia: o chamado
selo grande, polo momento, trae anda un
escudo de forma barroca, con adornos florais e bandeiras, mentres que no seu
campo se dispn unha gran custodia de
gusto tamn recargado e as consabidas cruces patadas; o de menor tamao, polo contrario, trae un sinxelo escudo co copn e
un sementado de grandes cruces recrucetadas e fixadas, coa cruz-espada acolada e,
como timbre, unha antiga coroa aberta99.
Esta inestabilidade incrementarase anda
mis ao avanzar o sculo, o que se reflicte
tanto na disposicin e forma das cruces,
cuxo nmero mis frecuente volve ser o de
seis, como no uso indistinto do cliz sumado da hostia, o copn ou a custodia, anda
Fig. 38 (esquerda)
Manuel Murgua, Historia
de Galicia (1865)
Fig. 39 (dereita)
Manuel Murgua, Galicia
(1888)
62
63
guista, que continuar asocindose ao escudo galego, anda que raramente xa nas representacins de
carcter oficial. O ltimo detalle que merece unha breve observacin aclaratoria xa a presenza no
timbre dunha coroa de tipo mural, produto da herldica napolenica, que foi motivo de tantos
comentarios en razn do seu suposto carcter republicano. En realidade a sa tipoloxa debe asociarse exactamente s representacins de carcter cvico; con ese preciso sentido naceu e con esa mesma
intencin se usou nesta e noutras moitas representacins da poca. Esta precisa significacin orixinal permitiu que sobre ela se forxara unha carga simblica engadida e contraditoria, estraa mis al
das nosas fronteiras, pero aqu explicbel a raz de que o uso dunha coroa deste tipo servise para singularizar as representacins herldicas nacionais e rexionais durante a vixencia do rxime republicano na Espaa de 1873 e, por natural extensin, tamn na de 1931 (Fig. 43).
A EVOLUCIN CONTEMPORNEA OU A CONSOLIDACIN DAS AUTNTICAS

ARMAS DE GALICIA
que sern estas das ltimas frmulas as que compartiron o protagonismo, case en igualdade, como
pode apreciarse nun gran nmero de representacins. O copn, por exemplo, parece que foi preferido por Murgua, posto que precisamente na cuberta das sas obras onde o escudo galego se dispn con esta figura, complementada primeiro cun sementado de cruces recrucetadas e mis tarde
potenzadas (Figs. 38 e 39). A custodia de sabor barroco foi preferida, en cambio, para presidir a portada e a propia imaxe da revista Galicia Diplomtica de Bernardo Barreiro, editada entre os anos
1882 e 1893 (Figs. 40 e 41), e estivo presente anda nalgunha das primeiras cabeceiras do Boletn de
la Real Academia Gallega, que comezou a editarse en 1906 (Fig. 42).
Pero o ciclo da custodia rematara case co propio sculo. Unha das sas ltimas aparicins anda
que excepcionalmente habera outras, incluso anda nos anos trinta100 rexstrase con motivo da
grande Exposicin Rexional Galega, celebrada en Santiago en 1909 e onde usada en distintos tipos
de representacins. As, por exemplo, nos selos conmemorativos emitidos con motivo da sa celebracin, o escudo galego presenta algns detalles que suxiren neste punto, malia que non presentan
maior singularidade, unhas breves observacins: en primeiro lugar, debe apreciarse nel un novo desmembramento do remate crucfero da custodia, o que permitir que rpida e definitivamente se fixe
en sete o nmero das cruces, cuxa forma sinxela a recortada quedar as mesmo consolidada a partir de entn. Nesta representacin aprciase, por outra parte, a presenza da vella cruz-espada santia-
Fig. 40 (esquerda)
Galicia Diplomtica,
dirixida por Bernardo
Barreiro (1882)
Fig. 41 (dereita)
Carta de Bernardo Barreiro
co membrete de director
de Galicia Diplomtica
(1883)
Fig. 42 (esquerda)
Boletn de la Real
Academia Gallega (1906)
Fig. 43 (dereita)
Exposicin Rexional Galega
(1909)
A frmula do cliz sumado da hostia, que tanto xito tivera no pasado, en

particular como sinal herldica disposta sobre o cuartelado real, non gozou de
moita aceptacin nas representacins de boa parte do sculo XIX e incluso dos
primeiros anos do XX. Pero esta situacin cambiou radicalmente a partir da
publicacin do estudo xa mencionado de Csar Vaamonde Lores sobre un
notbel escudo da Corua, que el tivo a fortuna de localizar e recuperar e que
identificou deseguido como procedente das vellas casas consistoriais, demolidas en 1845101. O interese desta labra, cuxa feitura sita atinadamente nas
dcadas centrais do XVII, non est desde logo nas particularidades de sabor
local que analiza con detalle, senn na presenza do consabido cliz sumado
da hostia, disposto sobre a sa parte superior, a modo de homenaxe (Fig. 44).
Isto ltimo o que o leva a tratar da evolucin das armas galegas, anda que
a partir do primeiro momento manifesta o seu convencemento de que esta
disposicin o cliz sumado da hostia a que corresponde s autnticas
armas de Galicia. O mrito e interese do seu estudo, anda que indubidbel,
non est mis que na erudita recompilacin de noticias e testemuos, malia
que ignora moitos ben coecidos, pois ao longo deste non hai un s argumento vlido, slido, que apoie o seu firme rexeitamento s outras frmulas
utilizadas at entn para dispoer o escudo galego; entre tanto, para a defensa da que el considera que representa as nicas, verdadeiras e lextimas armas de Galicia, s pode
exhibir e non poda ser doutra forma os numerosos testemuos que localiza na sa contorna, sete
dentro da propia urbe coruesa102, as como a descricin do licenciado Molina, que foi certamente
o mis tempern dos que a divulgaron en terras de Galicia:
Las armas del Reyno no queden sin cuento,
Y sepan las gentes su ser y su arte,
Que pues que tratamos de partes, y en parte
Digamos al todo su escudo y cimiento,
Que es hostia, y un cliz, con su acatamiento,
De aquella victoria del Reyno Gallego,
Que as por notoria la digo y alego,
Y ms por testigo tan gran Sacramento103.
O erro de Vaamonde Lores est no seu presuposto inicial. Como xa quedou indicado noutro
lugar, todas as variantes que sucederon a aquela primeira versin das tres copas abertas pintada a
fins do sculo XIII son desde logo un mesmo e nico emblema, con independencia das particulares
significacins que puideron incorporarse a partir de cada unha desas formas de dispoelo, pois cada
unha delas respondeu exactamente a unha intencin, a un momento. E nada hai naquilo de excep-
Fig. 44
Armas das antigas casas
consistoriais da Corua
(ca. 1650)
(Debuxo de X. A. Garca
G.-Ledo)
64
Fig. 46 (esquerda)
M. Silva Ferreiro, Galicia.
Voto en Cortes (1925)
Fig. 47
Carpeta de debuxos
herldicos de Camilo Daz
de Pieiro Balio
Fig. 45 (dereita)
A Nosa Terra (1925)
cional posto que a inestabilidade das formas un trazo comn xeneralidade das armaras. A substancia da cuestin complexa, pois conflen nela circunstancias de natureza moi diversa; unha
delas, determinante en tantas e tantas ocasins, de orde simplemente esttica, xa que a preocupacin artstica se impuxo moitas veces ao mellor ditado dos costumes herldicos. No caso concreto das armas de Galicia non pode obviarse, por outra parte, outra circunstancia especfica de ningn
modo irrelevante: o momento en que se produciu a aceptacin e xeneralizacin daquelas como propias de Galicia, pois para entn a significacin dos emblemas xa comezaba a vincularse mis co
obxecto que se representaba no campo e moito menos coa sa forma grfica; isto , en concreto xa,
non tanto nos trazos da figura fose cliz, copn ou custodia senn na mensaxe eucarstica que a
travs desa mesma figura se desexaba expresar. Esta crecente supeditacin do significante ao significado explica, en certa medida, a aparicin dos modelos que se sucederon e que en cada momento
e lugar serviron para acentuar a mensaxe, para facela mis ntida, mis fcil e directa.
De calquera forma, malia que os termos de nicas, verdadeiras e lextimas que reivindicaba Vaamonde Lores para a frmula do cliz sumado da hostia non teen cabida no mbito preciso das armaras, pois carecen de contido, o seu empeo tivo a fortuna de frutificar nunha pauta de
presentacin formal, exactamente como o proceso de fixacin dun vocbulo, tras eliminar as
variantes previas104. Non obstante, o peso dunha tradicin de tres sculos impuxo a presenza tamn
das sete cruces que o estudoso corus rexeitara. De a, pois, a definitiva disposicin que por entn
comezou xa a abrirse camio nas representacins e que non tardou moito en ser ratificada pola Real
Academia Galega105 e a propia Real Academia da Historia106. Isto : de azur, el cliz de oro, sumado de la Hostia de plata y acompaado de las siete cruces de lo mismo.
Fra dela quedaron deben quedar sempre os detalles que competan ao gusto e pericia do artista que as plasmaba. Tres testemuos, debidos todos boa man de Camilo Daz Balio, serven moi
ben para ilustrar o novo momento: o primeiro deles figura na cuberta da obra Galicia. Voto en Cortes, de M. Silva Ferreiro, impresa en 1925 (Fig. 45), o segundo o que foi asumido polas Irmandades da Fala e figurou nas portadas de A Nosa Terra (Fig. 46), e o terceiro xa a propia carpeta de
debuxos herldicos do artista (Fig. 47). Nas tres, en efecto, as armas dispense conforme o canon
rescatado por Vaamonde Lores, incorporando ademais as sete cruces que o tempo efectivamente
consagrara. A singularidade destas tres representacins est na nova disposicin das cruces, tres en
cada flanco e unha na punta, non no xefe, como se fixera at entn. Se a variacin foi puramente
65
esttica, espontnea ou respondeu a unha intencin significante cousa que non podo dilucidar.
Pero o certo que non foi hexemnica a Real Academia Galega, por exemplo, dispxoas sempre
na sa posicin convencional107 e a sa permanencia ademais non foi moi lonxe no tempo; entre
os mis tardos estn varios testemuos moi coecidos, como os que figuran no libro Estatuto de
Galicia, editado polo Comit Central de Autonoma en 1932, ou no famoso cartel de propaganda
en favor do Estatuto de autonoma, ambos debidos tamn hbil man de Camilo Daz (Fig. 48).
Aos citados anda poderan engadirse outros, algns pintados por artistas ilustres, como Castelao,
Castro Gil, Uxo Souto, Vidales, etc.
Por entn xurdiran algns intentos de substitucin do emblema tradicional, en razn xustamente do rexeitamento que agora produca aquela relectura eucarstica que posibilitara a sa rpida aceptacin inicial. Refrome, en particular, proposta de Castelao, que en xullo de 1937 en medio xa
do vendaval da guerra manifestaba as razns do seu propsito:
O escudo tradicional debe trocarse por outro. Seramos parvos se cresemos que pode subsistir despois
da guerra o escudo tradicional de Galiza co seu emblema eucarstico, pos ainda que lle atribuisemos unha
altsima significacin potica, identificndoo con Santo Grial, non sera respeitado polos sobrevivientes
galegos despois do sacrlego proceder da Eirexa catlica no noso pas. Acatemos, pois, a realidade e criemos
un novo escudo...
Deste presuposto inicial e subxectivo xurdiu, en efecto, a idea

dun escudo novo108. Nel, tras barallar diversas posibilidades,
como cruzar unha fouce cunha ncora, un peixe cunha espiga, ou
unha vieira e unha estrela, Castelao propuxo dispoer a fouce
de ouro sobor dun fondo azul e a estrela bermella, como emblemas do Traballo e da Liberdade e, como complemento, unha
bordadura co lema Denantes mortos que escravos, que quera
ser expresin de o martirio de Galiza, anda que en non poucas ocasins aquel mesmo escudo se figurara tamn co tan repetido Deus fratresque Gallaeciae, que a imaxinacin literaria de
Benito Vicetto atribura aos irmandios galegos de 1467109.
Como soporte deste escudo novo, tan pouco afortunado e de tan
limitado eco histrico, Castelao dispuxo unha serea, figura quimrica que desde antigo gozara de fondo arraigamento nas armaras galegas e cuxa orixe, como ben sabido, est vinculada
lenda xenealxica dos Mario110. Na lia desta proposta, pero
xa moitos anos despois, no outono de 1976, Jos Mara Monterroso Devesa-Juega insistira baixo o pseudnimo Sei que si na
ruptura, propoendo agora un escudo enxebre, e dicir orixinal,
tradicional e revolucionario vez ou simplemente mais ideista que ideolxico, como escriba tamn. O substancial do novo
intento estaba na presenza dun dolmen, como representacin
da antiguedade e o cerne grantico da Terra, a comunidade precltica dos pobos extremo-atlnticos e, por fin, o mundo labrego, as como de sete vieiras dispostas en orla, como evocacin das vellas provincias e das
peregrinaxes a Compostela e, ao mesmo tempo, do mundo marieiro tamn, e da mencionada
lenda apcrifa dos irmandios111...
Por fortuna, estas e outras propostas semellantes, todas herldica e historicamente inoportunas,
non lograron variar o rumbo da evolucin formal das armas de Galicia, cuxa conveniente fixacin
normalizacin non poda alcanzarse xa sen a incorporacin da frmula grfica do cliz sumado da
hostia, que con tanto afn defendera Vaamonde Lores no seu estudo. E as foi en efecto. Anda que
a Real Academia Galega exhibiu durante certo tempo un novo escudo de gusto mis que dubidoso,
no que se representaba s o cliz sumado da hostia, en maio de 1972 a pedimento de Vales Villamarn encomendou a Fermn Bouza-Brey, Jos Trapero Pardo, o padre Crespo Pozo e Dalmiro de
la Vgoma a elaboracin dun informe que resolvese a inestabilidade formal das armas de Galicia.
Por fin, na sesin celebrada o 17 de decembro de 1972, esta douta institucin acordou, vista deste,
aceptar como armas do antigo reino de Galicia a frmula consagrada por Vaamonde Lores, pero
acertadamente enriquecida coas consabidas cruces:
O Pleno, despois dunha moi detida deliberacin respeito do particular, adoptu o acordo de aceptar
por armas do noso antigo reino, por estimar ser as verdadeiras, as que se describen a continuacin:
De azur, clice de ouro somado de hostia de prata e acompaado de sete cruces recortadas do mesmo
metal, tres a cada lado, en pala, e unha no medio do xefe. Ao timbre, coroa real112.
O acordo acadmico, correcto no seu contido herldico o brasonamento e oportuno no que

respecta ao desexo dunha necesaria normalizacin oficial, non deixou de reflectir o mesmo erro de
Vaamonde Lores: estimar que as aprobadas eran as verdadeiras armas do reino galego e, polo
tanto, non as demais. Malia todo, o acordo foi sen dbida satisfactorio; sorprende, porn, que non
fose acompaado dunha materializacin grfica acorde coa dignidade que requira a ocasin e, ao
mesmo tempo, que non fose complementado cunhas consideracins relativas ao deseo herldico,
de xeito que sen caer no exceso de fixar os detalles reservados tradicionalmente ao particular criterio e pericia do artista permitise erradicar as frecuentes liberdades que conducen, polo descoe-
66
67
cemento daquel, ao mal gusto herldico ou incluso propia desvirtuacin do seu carcter emblemtico herldico.
Anda que non puido alcanzarse este ltimo obxectivo, mis ben
ao contrario, o acordo tomado pola Real Academia Galega deu
paso, por fin, a un clima de estabilidade formal nas representacins
das armas de Galicia. A sa sancin legal, con todo, non chegou co
Estatuto de autonoma, pois no seu artigo 6.2 limitbase a lembrar
que Galicia ten himno e escudo de seu113. Pero a comezos de
1984 estes dous smbolos comezaron a ser motivo de consideracin
e fixacin legal114. O 9 de febreiro daquel ano, en efecto, tivo entrada no Parlamento galego o Proxecto de lei de smbolos de Galicia,
aprobado polo Consello da Xunta o 30 de decembro anterior, e foi
publicado no Boletn Oficial do Parlamento de Galicia catro semanas
despois, o 9 de marzo. No seu prembulo, o Proxecto de lei precisaba xa o seu propio alcance:
Parte a Lei de considerar que os tres smbolos de Galicia foron asumidos como seus polo pobo galego e non fai, polo tanto, mis precisins
que as estritamente imprescindibles para un uso correcto da bandeira,
para fixar definitivamente a composicin do escudo e para lle dar
carcter oficial letra e msica do himno.
Fig. 48
Cartel de propaganda en
favor do Estatuto de
autonoma (1936)
O Proxecto de lei de smbolos de Galicia pasou Comisin Institucional, que designou os membros da Ponencia: Toms Prez
Vidal, Antonio Olives Quints, Ramn Pieiro, Jos Mara Pardo
Montero e Camilo Nogueira, aos cales asistiu o letrado Baldomero Cores Trasmonte. As incidencias do seu traballo quedaron reflectidas no correspondente informe, publicado a comezos do
mes de maio no Boletn Oficial do Parlamento de Galicia115. Non houbo correccins substanciais,
polo menos no que se refire concretamente ao escudo, e o articulado proposto foi aprobado poucos das despois pola Comisin e, finalmente, tamn polo Pleno do Parlamento, na sesin celebrada o 29 de maio de 1984116. Entre os discursos pronunciados naquela ocasin, todos
favorbeis, cabe destacar o do deputado nacionalista Camilo Nogueira, que malia que considerou
que estamos nun momento histrico da recuperacin da personalidade nacional de Galicia,
non dubidou en manifestar as sas reservas respecto ao escudo, asegurando que preferira outro
que fose mis laico. Esta valoracin debeu dar p a unha curiosa pasaxe do discurso pronunciado por Antonio Olives Quints, quen se referiu segundo o extracto publicado por Baldomero Cores Trasmonte ao sentido polismico de algunos elementos del escudo, lo que
permite la asuncin an por aquellos que quisieran darle sentido ms laico: el cliz est
dentro de la tradicin del caldero y de frmulas precristianas, como expresin de la fertilidad de la tierra; las siete cruces han pasado a ser expresin de las siete provincias
gallegas y que la hostia patente es la representacin de la exposicin permanente del
Altsimo en la catedral de Lugo117...
Pero, mis al do rico anecdotario, o detalle do proceso lexislativo parece poer de
relevo no asunto do escudo unha infinidade de perfs, de detalles por completo irrelevantes, que malia iso foron motivo de minuciosa consideracin e incluso de intil debate. As
ocorreu, por exemplo, hora de precisar a posicin sumada ou superada da hostia con
respecto ao cliz ou da coroa con respecto ao escudo, como pode verse na documentacin
oficial publicada no Boletn Oficial do Parlamento de Galicia (Fig. 49)118. Desta maneira de
enfocar o tema, de descender aos detalles, derivronse algunhas das curiosidades e contrastes que se descobren na Lei de Smbolos de Galicia, pois se curiosa a tan prolixa
como innecesaria descricin da coroa, que se incorpora a continuacin do brasonamento
(Art. 3), moito mis que lamentbel resulta a pobreza e mal gusto do modelo oficial que
se incle na sa disposicin adicional segunda (Fig. 50)119. E engdase anda, para rema-
Fig. 49
Baldomero Cores
Trasmonte, Los smbolos
gallegos (1986)
Fig. 50
Lei 5/1984, do 29 de
maio, de Smbolos de
Galicia, disposicin
adicional segunda (Diario
Oficial de Galicia, n. 120,
do 23 de xuo de 1984)
68
Fig. 51
Un bo modelo actual.
(Debuxo do autor)
re ao noso emblema herldico oficial a raz deste est hoxe, mis que nada, no peculiar tratamento
que recibiu a partir da aprobacin da mencionada Lei de Smbolos. De a, entre outras consecuencias, a sa percepcin pola sociedade como un simple logotipo; isto , como se se tratase dunha frmula grfica inalterbel, ou exactamente como se a sa significacin se basease s nas sas formas,
nos seus mis mnimos detalles. Pero o certo que se trata dun emblema herldico e como tal debera ser tratado; non aludo aqu especificamente cuestin do maior ou menor peso dos significados
e os seus significantes, que o que marca a diferenza conceptual entre estes emblemas e os chamados logotipos, senn mis simple e visbel que se percibe nas representacins, que deberan volver
inspirarse nas lias xerais do deseo herldico, depurado ao longo de mis de oito sculos, deixando sempre os detalles liberdade e gusto do artista.
Por outra parte, esta tendencia logotizacin do escudo galego en realidade hoxe unha tendencia xeral, amparada nunha suposta pero non ben explicada modernidade, vestida s veces dun
falso progresismo, trouxo outras consecuencias, acaso anda mis acusadas na orde esttica. Refrome
agora xa ausencia do que cabera cualificar como de bo gusto herldico e, sobre todo, proliferacin de representacins impersoais, andinas, alleas por completo longa tradicin ornamental
deste tipo de emblemas. Ambas as circunstancias deron p en non poucas ocasins a verdadeiros despropsitos, que, non obstante, parecen gozar de xeral aceptacin; un exemplo ilustrativo, entre
outros moitos, o que desde hai algns anos exhibe con insistencia certa consellara, tras singularizar o emblema herldico oficial de Galicia e incorporarlle a este un elemento estrao, anacrnico,
como aqu en efecto a vella divisa de Carlos V, presente desde antigo nas armas de Espaa121...
O pouco coidado ou aprecio posto nas representacins do escudo galego contrasta, en fin, co que
si acostuma prestarse aos outros dous smbolos oficiais, mis recentes e circunstanciais. O peso do
colectivo sobre o individual permitira explicar, en parte, as diferentes cargas afectivas que recollen
e at os distintos honores que reciben... Pero, sera aceptbel trasladar aquel tipo de liberdades ou
innovacins a estoutros mbitos simblicos? Por exemplo, malia que a vexiloloxa por si mesma
e pola natureza dos seus soportes permebel a calquera tipo de innovacin formal ou cromtica,
sera acaso aceptbel modernizar a bandeira galega e representar a banda diagonal azul cuns trazos de sabor mironiano, ou mellor acaso cun sinxelo e espontneo graffiti de ar mis xuvenil? E esta
mesma interrogante podera trasladarse tamn ao mbito da poesa e da msica: sera acaso aceptbel mutilar ou modificar as estrofas do himno galego en beneficio dunha maior sinxeleza? ou incluso modernizar os seus acordes musicais para axeitalos mellor a certos gustos mis actuais?
A MODO DE COLOFN. O INFLUXO DO EMBLEMA EUCARSTICO NAS

ARMARAS DE GALICIA
tar o contraste, a posterior especificacin tcnica das cores do escudo, heraldicamente inoportuna,
anda que si resulte certamente necesaria no diferente caso da bandeira120.
A ocasin e sobre todo a sa indubidbel transcendencia merecan, sen dbida, un tratamento
mis adecuado e coidadoso, mis digno exactamente, en particular polo que se refire ao mencionado modelo oficial. Unha verdadeira mgoa, pois tratbase de fixar correcta e definitivamente o
que foi ao longo dos ltimos cinco sculos non se esqueza o primeiro smbolo de Galicia (Fig. 51).
Ser preciso engadir que a inclusin deste tipo de modelos oficiais non acostuma ser un recurso gratuto, senn un instrumento eficaz para acadar unha certa uniformidade nas representacins,
cousa ben necesaria desde que cesou a transmisin visual dos emblemas herldicos, dada a menor
extensin e intensidade do seu uso. Por iso, a simple previsin ou coidado que debeu poerse naquela ocasin non era efectivamente gratuta senn moi conveniente, pois contribuira a frear ou
reconducir a deriva das representacins do escudo de Galicia, agudizada sobre todo ao longo da
segunda metade do pasado sculo. O problema xeral e certamente complexo; pero polo que se refi-
Anda que o tema eucarstico non destaca precisamente entre as figuras que teen unha presenza
recorrente nas armaras galegas, a sa presenza e influxo foron ben notorios tras inspirar o nacemento do sinal herldico do Cabido da igrexa lucense e propiciar ao mesmo tempo a aceptacin do
que comezou a ser coecido como propio do Reino de Galicia. E certamente, o primeiro destes dous
emblemas, conformado a partir do privilexio da exposicin permanente do Santsimo Sacramento
na igrexa de Lugo, converteuse no verdadeiro sinal herldico do seu Cabido e pasou despois a formar parte das armas da cidade. O segundo, pola sa banda, anda que naceu lonxe de aqu e cun
carcter exactamente parlante, non tardou en adquirir unha nova significacin, grazas precisamente ao poderoso influxo do privilexio que dera carta de natureza ao primeiro122.
En certo modo, pois, pode dicirse que o influxo do famoso privilexio eucarstico lucense na conformacin e actual definicin dos dous emblemas mencionados o daquel Cabido e o propio do
reino de Galicia resultou equiparbel, anda que o seu sentido ou carcter sexa moi diferente, ao
que este ltimo exerceu pola sa vez na conformacin das armaras dalgns municipios galegos. O
mellor e mis coecido exemplo ofrceo o Concello de Mondoedo, que trae as armas mesmas de
Galicia e, polo que parece, xa desde tempos relativamente temperns123. Pallares y Gayoso, que
escribiu a fins do XVII, lmbrao moi ben, explicando as mesmo os motivos e as sas diferenzas:
69
70
Fig. 53 (esquerda)
Ledo)
No es en memoria de aver gozado manifiesto por espacio de mil aos descubierto el Sanctssimo Sacramento, si no porque tom despus de tanta mudanza de la silla de su Iglesia, como miembro tan principal
del Reino Gallego, sus propias Armas y, en esta consideracin, advirti Gil Gonzlez [Dvila] que para
distinguirse de las ms ciudades aadi al pie de la custodia una M y una O, cuia cifra quiere decir Mondoedo124.
Fig. 54 (dereita)
Arquivo da Casa de
Riomayor. Papeis de Juan
Pieyro y Maseda
Pero o de Mondoedo non o nico exemplo que cabe mencionar. O emblema municipal de
Cambados, non oficializado debidamente, pero si consagrado por un uso xa antigo, evidente que
ten tamn a pesar da sa incorrecta formulacin actual esa mesma orixe125. Anda que sen formar parte desta corrente, non pode exclurse aqu o novo caso que ofrece o Concello de Pedrafita
do Cebreiro, en cuxas armas de recente creacin se incluron o cliz e a patena. Estas figuras, como
notorio, relacinanse co santuario do Cebreiro, onde se conservan os obxectos representados
como lembranza do famoso milagre da transubstanciacin, que enriqueceu a indiscutbel significacin daquela igrexa no contexto da gran ruta xacobea126.
Aos exemplos que quedan mencionados cabe engadir agora outros varios que se localizan entre
algunhas armaras familiares. ben significativo o caso dos Bolao e Ribadeneira, seores da Casa
de Tors, que dispoan sobre os seus escudos herldicos a modo de homenaxe o emblema eucarstico, complementado s veces co lema Primus fidei. O engadido naceu para manter viva a lenda
herldica dos Bolao, que cantaba o herosmo de certo personaxe da estirpe un Diego de Bolao
durante unha suposta defensa da cidade de Lugo. En 1679 lembrbao Jos Bolao no seu coecido
memorial:
Como la ciudad de Lugo no fue perdida, por la defensa que la hizo el dueo de la Casa de Tors, se
qued con la costumbre que antes ava, por cuya memoria est oy descubierto en la Iglesia de dicha ciudad de da y de noche Su Divina Magestad, y por la que se deve tener de averlo defendido dicho Diego
de Bolao Ribadeneyra ponen los seores de la fortaleza de Tors un cliz con una Hostia dentro sobre la
celada del escudo de sus armas, por el mayor timbre y ms superior veneracin que ellos tienen y deven
ostentar127.
O costume permaneceu nos sucesores da Casa de Tors, que se denominaron marqueses da Pobra
de Parga, derivara mis tarde na Casa de Camarasa e, por
esta va, na ducal de Medinaceli128. A alusin eucarstica
pode apreciarse nos sepulcros da capela maior da parroquial
de San Xon de Tors, nun dos escudos o dos Bolao da
galera da Torre de Xunqueiras ou nas torres da magnfica
capela da Casa de Oca, e reptese agora en estuco policromado na planta nobre do edificio principal desta ltima
(Fig. 52).
Outro exemplo, mis recente e moito menos coecido,
ofrceno as armas da condesa dona Emilia Pardo Bazn,
que incorporou as propias de Galicia nun partido co axadrezado de prata e sable correspondente sa segunda liaxe, segundo pode verse nunha das labras do Pazo de
Meirs129. Outros testemuos semellantes e igualmente
contemporneos descbrense nas armas dalgns prelados
galegos, como os bispos tudenses don Manuel Lago Gonzlez, arcebispo despois de Compostela, que dispuxo as sas
armaras co cliz sumado da hostia, no alto, xunto cunha
banda cargada de seis cruces e, embaixo, as armas da cidade de Tui, e don Manuel Mara Vidal e Boulln, sucesor do
anterior, que pola sa banda dispuxo o mesmo emblema no
primeiro cuartel e situou as armas da cidade de Tui no terceiro, as como o anagrama mariano nun entado en punta e
o Sagrado Corazn, xa por fin, no escudete130.
71
Fig. 52
Pazo de Oca (A Estrada.
Pontevedra)
Pero neste contexto ten maior interese un ltimo testemuo, non advertido at hai pouco: o dos
Pieyro, que se denominaban descendentes do famoso Gonzalo Pieyro, seor do castelo de Narao nas dcadas centrais do trescentos, e sucesores doutro coecido personaxe de comezos do XVI, frei
Juan Pieyro, comendador sanxoanista de Trevejo (Cceres) e Portomarn (Lugo). Deste ltimo
personaxe, cuxas andanzas ben mereceran un estudo monogrfico, consrvanse diversos testemuos herldicos, un no mesmo castelo de Trevejo e varios no Museo Provincial de Lugo, estes procedentes das desaparecidas casas da encomenda e hospital de San Xon de Portomarn, que el
erguera nos anos 1513 e 1522 respectivamente. Por todos estes testemuos consta que xunto s
armas da sa liaxe o pieiro parlante resaltado dunha torre, que el acrecentou cunha bordadura
de pees, de indubidbel sabor cataln, frei Juan Pieyro acostumaba acolar dous estandartes en que
se representaban un cliz coa sagrada forma, acompaado de das figuras irrecoecbeis acaso uns
cravos e, xa no alto, de das espadas cruzadas (Fig. 53). Estas insignias aludiran, segundo unha
opinin inconsistente pero repetida por moitos autores, s que aquel tomara aos turcos cando a
conquista da illa de Malta, na que parece que efectivamente participou. Porn, resulta moito mis
verosmil relacionar as figuras nelas contidas incluso as hoxe non recoecbeis coa propia orde
sanxoanista, cuxos comendadores e priores fixeron uso frecuente dos distintos smbolos da Paixn,
particularmente sobre as sas vistosas estolas, hoxe anda en uso. Pero o mis interesante do caso
que o cliz figurado naqueles estandartes labrados en pedra non tardou en cambiar de soporte e
adquirir ao influxo do propio cliz parlante de Galicia un crecente protagonismo dentro do repertorio emblemtico familiar. Diso faise eco xa frei Felipe de la Gndara, ao apostilar as noticias que
ofrece dos personaxes mencionados:
Sus armas son una Custodia del Santssimo Sacramento, que ganaron a los moros sus ascendientes en la
conquista de Malta; tres alfanjes moriscos, un pino cerca del castillo de Narayo, i dos lebreles atados a l131.
Outros testemuos posteriores confirman esta nova incorporacin, ao mesmo tempo que se postergan e esquecen os antigos e mis coecidos emblemas familiares: las armas de los seores Pieiros son un escudo dividido en cuartos, en el superior de la mano derecha la custodia del Santssimo
Sacramento echa de oro en campo de plata; en el superior de la izquierda, tres alfanges moriscos en
campo colorado, que todo ganaron sus accendientes en la conquista de Malta; en el quarto inferior
de la derecha, una torre sobre una roca peascosa y por avajo las hondas azules del ro Narayo, y en
el de la izquierda, en capo verde un pino con dos lebreles atados a el (Fig. 54)132. Valla como
exemplo ilustrativo unha vella representacin herldica da hoxe chamada Casa do Conde de Vigo,
en Baobre (Mio. A Corua), onde a alusin familiar se concreta no cliz coa hostia, nun cuartel, e no pieiro cun lebreiro atado, xa noutro (Fig. 55). Pola sa distancia no espazo e no tempo
merece a pena lembrar aqu outro valioso testemuo, que se localiza na vila murciana de Caravaca,
onde unha familia apelidada Cuenca e Fernndez Piero insista, xa nas dcadas centrais do XVIII,
na aludida abstraccin formal, postergando as mis coecidas figuras do repertorio herldico familiar (Fig. 56)133.
Un sentido moi diferente, anda que indubidabelmente eucarstico tamn, o que cabe atribur ao cliz, s veces acompaado tamn da sagrada forma ou da patena, que aparece representado nalgunhas labras herldicas galegas, sen que poida estabelecerse a sa relacin ou
correspondencia coas armaras tradas por ningunha liaxe galega. Catro testemuos coecidos
abondan para ilustrar estoutra presenza relativamente frecuente do smbolo eucarstico: un o que
figura na chamada Casa do Arco, na pequena vila marieira de Laxe (A Corua)134; os outros son
72
ttulo do captulo
73
Fig. 55 (esquerda)
Baobre, Mio. A Corua.
Ledo)
emblemas se impn sempre sobre a insistente e constrinxida ficcin de moitos dos seus mis coecidos
tratadistas e compiladores de onte e de non poucos
dos que hoxe se consideran os seus estudosos. Toda
unha leccin, ao meu parecer, para quen desexe introducirse seriamente no estudo do fenmeno emblemtico herldico e extraer del, ao mesmo tempo,
coecementos de interese para o saber histrico.
o que aparece en Santa

Mara do Castro (Mio. A Corua) (Fig. 57), as como o que orixinariamente figuraba na Casa de
Seraje, pero que Juan Garca de Serage, abade de Santo Andr de Valongo (Cotobade. Pontevedra)
trasladou casa reitoral, levantada por el en 1601135, e finalmente o que domina a porta principal
da chamada Casa da Picota, en Vinseira Grande (Culleredo. A Corua), onde se exhibe o cliz
resaltado de das chaves dispostas en aspa (Fig. 58)136. A falta dunha interpretacin mellor, non
parece aventurado supoer a condicin clerical ou algn outro tipo de dependencia eclesistica
dos que mandaron labrar estoutro tipo de representacins, que poden apreciarse con certa profusin
en non poucas igrexas suzas. A hiptese, polo que a Galicia se refire, sustntase non s no recoecido valor do cliz como smbolo eucarstico, senn tamn na sa aceptacin dentro do repertorio
formal das nosas armaras (Fig. 59). Por outra parte, fcil comprender que estoutro uso do smbolo eucarstico puido atopar fcil acomodo tras xeneralizarse o gusto polo cuartelado, que co paso do
tempo sobre todo desde mediados do XVII serviu tamn para repartir sen xeito nin modo aparente as distintas figuras dun mesmo emblema familiar e, ao mesmo tempo, para incorporar xunto a elas
outros sinais de natureza ou carcter diverso: profesins, devocins, homenaxes... ou simples figuracins para-herldicas.
Unha vez mis, como se ve polo que quedou recollido nestas pxinas dedicadas s armas de Galicia, sa orixe, sa evolucin e s sas derivacins, a detida contemplacin e anlises dos testemuos herldicos demostra que a realidade a diversidade e a aparente anarqua deste tipo de
Fig. 56 (dereita)
Caravaca. Murcia (ca. 1722)
Fig. 55 (esquerda)
Baobre, Mio. A Corua.
Ledo)
Fig. 58 (dereita)
Casa da Picota, en Vinseira
Grande, Culleredo. A
Corua. (Debuxo de X. A.
Garca G. Ledo)
Fig. 59
Ledo)
74
NOTAS
Panorama e testemuos ilustrativos sobre esta cuestin en M. Keen, La

caballera, Barcelona, 1986, pp. 168-191.
Vxase F. Menndez Pidal de Navascus, Los emblemas herldicos. Una
interpretacin histrica, Madrid, 1993, pp. 33-45. Pode verse, ademais,
unha visin renovada da disciplina, cun importante apndice bibliogrfico, en M. Pastoureau, Trait dhraldique, 3 edicin, Pars, 1997. Un
panorama da bibliografa herldica espaola, con comentarios sobre a
cuestin que se menciona, en E. Pardo de Guevara y Valds, Las armeras en Espaa y en la Cultura espaola, en Actas del I Congreso Internacional de Emblemtica General (1999), Zaragoza, 2002, pp. 577-606, e
El estudio de las armeras en Espaa. Comentarios y bibliografa,
Armas e Trofus, IX serie, 2000-2001, pp. 263-313.
3 A referencia fundamental, que aqu se seguir, en F. Menndez Pidal de
Navascus, Los emblemas herldicos..., pp. 47-92.
4 Partida Segunda, Ttulo XIII, Lei XVIII.
5 Os emblemas herldicos, a pesar da sa orixe multiforme, constituronse
case xa a partir dos seus primeiros momentos nun signo de identidade
moito mis firme e determinante que o propio renome ou apelido. A
afirmacin, intuda desde antigo e madurada por F. Menndez Pidal,
ponse de manifesto ao observar o paralelismo entre a consolidacin das
estruturas de liaxe e o auxe do fenmeno emblemtico herldico.
Vxase F. Menndez Pidal de Navascus, Los emblemas herldicos..., pp.
55 e 47 e ss. Vxanse, ademais, algns oportunos comentarios en R.
Snchez Saus, De armeras, apellidos y estructuras de linaje, En la
Espaa Medieval, 17, 1994, pp. 10 e ss.
6 La nocin personal de pueblo escribe F. Menndez Pidal fue sustituida entonces por una nocin geogrfica, pero la lengua, ya formada, no
aporta una palabra exacta, quiz pais sea la ms cercana. As, las relaciones jurisdiccionales se referirn ahora ms al territorio que a los individuos. La nacin, concepto en emergencia en esta etapa, encierra una
idea mucho ms geogrfica el territorio que referida a una colectividad las gentes nacidas de un pueblo. As, pues, el viejo concepto de la
relacin personal del rey con sus sbditos dio paso a la idea de la autoridad del rey sobre un territorio, el reino, y consecuentemente las viejas
titulaciones de Rex Francorum o Rex Anglorum quedaron anticuadas y
dieron paso a una nueva frmula. Entre las monarquas hispanas, por
ejemplo, las viejas de Rex Aragonensium o Aragonensis perdieron vigencia frente a la nueva de Rex Aragonum, al igual que la de Rex Pampilonensis respecto a la de Rex Navarre, triunfando asimismo las de Rex
Castelle o Rex Legionis. Vxase F. Menndez Pidal de Navascus, El
escudo de Espaa, Madrid, 2004, p. 37.
7 Vxase F. Menndez Pidal de Navascus, Herldica medieval espaola. I.
La Casa real de Len y Castilla, Madrid, 1982, pp. 23-46 e 71-75.
8 Origen y evolucin de las Armas de Galicia, Madrid, 1981, p. 3. A informacin extrese de J. Menndez Pidal, Catlogo de sellos espaoles de la
Edad Media, Madrid, 1921, p. 279.
9 Biblioteca do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, Coleccin de
documentos de Monfero, n. 4.
10 Vxase F. Menndez Pidal de Navascus e E. Pardo de Guevara y Valds, A propsito de un nuevo sello medieval gallego. El obispo don
Gonzalo, de Mondoedo, y los orgenes de la Casa de Altamira, Anuario de Estudios Medievales, 29, 1999, pp. 303-338.
11 Isto ltimo en F. Menndez Pidal de Navascus, Herldica medieval espaola..., p. 33.
12 Poblacin general de Espaa. Sus trofeos, blasones y conquistas heroicas,
Madrid, 1645, fol. 123, e Catlogo Real y Genealgico de Espaa, Madrid,
1656, fol. 19v.
13 B. Barreiro, Insignias y blasones de Galicia, de sus ciudades y principales
villas, Santiago, 1888, p. 20. Atinados comentarios en J. Bugallal, Origen y evolucin de las Armas de Galicia, pp. 3-4.
14 M. Murgua, Armas y bandera de Galicia, Galicia, 1, 1887, pp. 7-8.
15 Neste ano, en efecto, aquel Cabido acordou inutilizar os selos usados at
entn e encomendar ao cengo Pedro Estvez a feitura dun novo,
2
redondo e de maior tamao, en cuxo campo deba figurarse un monumento e sobre el unha tumba ou sepulcro coas palabras Apostoli tumba
e, xa no alto, unha estrela e unha cuncha ou pecten lacobaeus. En orla a
lenda + SIGILLUM : CAPITULI : B[EA]TI : IACOBI. Vxase A.
Lpez Ferreiro, Historia de la Iglesia de Santiago, vol. V, p. 252.
16 En realidade, no documento dise exactamente: et para guardar e conplir todos los fechos desta hermandat feziemos facer un siello de duas
tablas que es de tal sinal en la una tabla de figura de len e en la otra
tabla fegura de Santiago que sie caualgando en fegura de cauallo con una
fegura de sea en la mano e en la otra mano fegura de espada e las letras
del dizen as: seello de la hermandat de los Regnos de Len e de Gallicia.... A escritura de 1295, outorgada o 12 de xullo en Valladolid, en R.
lvarez de la Braa, Galicia, Len y Asturias, A Corua, 1894, p. 154.
17 M. Murgua, Armas y bandera de Galicia, p. 9. En distintas pasaxes
da sa catica obra, Pascasio de Segun identifica o reino de Galicia con
Calicia, que define como o reino primognito de la Iglesia, e nunha
determinada pasaxe escribe: teniendo Christo un reyno llamado Cliz,
que es el Augusto Sacramento, distinto de los tres reynos distribuidos
entre su Sanctsima Madre, San Pedro y San Juan Evangelista: aviendo
prometido a Santiago, al pedirle la diestra de su Reyno, que bebera su
cliz: y aviendo finalmente dado a este Grande Apstol el Reyno de
Galicia, o Calicia, que tiene el nombre derivado del Cliz, que como
divisa propria le distingue de los dems reynos: quien duda, que fue lo
mismo, que conceder Christo a Santiago la diestra en su Reyno Sacramentado, en concederle a Galicia, como la que es Corte de este Imperio. Vxase P. de Segun, Galicia. Reino de Christo Sacramentado y
primognita de la Iglesia entre las Gentes, Mxico, 1750, vol. II, discurso
V, pp. 104-107.
18 Lmbrese o ditado dos Reis Catlicos, perfecta e coidadosamente estruturado, que fixou as bases da titulacin grande que, at tempos moi
recentes, exhibiran os reis de Espaa na prctica chanceleresca: Platicse en el Consejo del Rey y de la Reina cmo se deban intitular... e
intitulronse en todas sus Cartas en esta manera: Don Fernando y doa
Isabel, por la gracia de Dios, rey y reina de Castilla, de Len, de Aragn,
de Sicilia, de Toledo, de Valencia, de Galicia, de Mallorca, de Sevilla,
de Cerdea, de Crdoba, de Crcega, de Murcia, de Jan, del Algarbe,
de Algecira, de Gibraltar, conde y condesa de Barcelona, seores de Vizcaya y de Molina, duques de Atenas y de Neopatria, condes de Roselln
y de Cerdaa, marqueses de Oristn y de Gociano. Vxase H. del Pulgar, Crnica de los Reyes Catlicos, ed. de J. de Mata Carriazo, Madrid,
1943, vol. I, p. 369.
19 Vxase F. Menndez Pidal de Navascus, El origen ingls de las armas
de Galicia, en Galicia en la Edad Media, Madrid, 1990, pp. 15-24.
20 A datacin estabelcese a partir da mencin dun personaxe que sucedeu na sa casa no ano 1281 e doutros dous que faleceron, pola sa vez,
no 1282. Noticias e referencias no estudo de A. R. Wagner, A Catalogue of English Mediaeval Rolls of Arms, Oxford, 1950, p. 18 [Ibidem, p.
17].
21 College of Arms, Londres, Ms. L.14.
22 Noticias e referencias en F. Menndez Pidal, El origen ingls..., p. 17.
Un estudo recente do armorial en G. J. Brault, Rolls of Arms of Edward
I (1272-1307), Londres, 1997, pp. 307-323.
23 Trtase, en realidade, dunha gran recompilacin, anda que con adicins propias, que incle un total de 3388 armaras. As atribudas a
Galicia aparecen representadas con cimeira e debidamente identificadas
nos fols. 4v Galiscien e 235r Coninc van Galiscien. A edicin do
manuscrito, anda que con erros, en J. Raneke, Bergshammarvapenboken, en Medeltidsheraldisk studie, Lund, 1975, 2 vols.
24 Fonds Houwaert, Ms. II, 6567, fol. 148.
25 Outras noticias e referencias en J. Bugallal y Vela, Origen y evolucin...,
pp. 9 e ss.
26 As referencias respectivas son: E. Gevaert, LHeraldique, son esprit, son
langage et ses aplications, Bruxelas, 1924, p. 73; J. Woodward, A teatrise
on Heraldry, British and Foreign, Londres, 1892, p. 372; F. J. Spener, Insignium theoria seu operis heraldici; pars genealis y pars specialis, Frankfurt,
1717, vol. II, p. 367; P. Palliot, La vraye et parfaite science des Armoiries,
Dijon-Pars, 1660, p. 64; C. F. Mnestrier, Le veritable art du blason, ou
lusage des armoiries, Pars, 1673, p. 26 [Ibidem, pp. 7-8].
27 Un estudo clsico sobre o tema en N. Denholm-Young, History and
Heraldry 1254 to 1310. A Study of the Historical Value of the Rolls of Arms,
Oxford, 1965.
28 Vxase F. Menndez Pidal, El origen ingls..., pp. 19-21.
29 Hispania Illustrata, vol. I, p. 129. A referencia en J. A. Maravall, El concepto de Espaa en la Edad Media, 2 ed., Madrid, 1964, pp. 426 e 463472.
30 Real Biblioteca de El Escorial, Ms. C-IV-9, fol. 142r. J. Bugallal apunta
como data aproximada a de 1473; vxase Origen y evolucin..., pp. 7 e
13. Porn, recentes estudos sobre a obra e os distintos manuscritos conservados atrasan a sa redaccin: a unha data anterior a 1492 remontarase a redaccin inicial que se incle no exemplar conservado na
Biblioteca Nacional (Ms. 18.019), mentres que o da Biblioteca de El
Escorial incluira a versin definitiva, datbel xa en 1497. Vxase P.
Valverde Ogallar, Los manuscritos de armeras como fuente para el
estudio de las rdenes Militares, en Las rdenes Militares en la Pennsula Ibrica, vol. II, Cuenca, 2000, pp. 1339-1356; noticias e comentarios, a partir do estudo doutoral de Pedro Valverde Ogallar, anda
indito, en J. L. Carriazo Rubio, La memoria del linaje. Los Ponce de Len
y sus antepasados a fines de la Edad Media, Sevilla, 2000, pp. 117-120.
31 Observacins en F. Menndez Pidal, El origen ingls..., pp. 22-23.
32 Vxase Argos Divina, edicin de El Norte de Galicia, Lugo, 1903, cap.
XXXVIII, pp. 361-376. Interesa tamn o informe sobre os selos municipais de Lugo, remitido en 1876 ao Ministerio de Fomento, recollido en
M. Vzquez Seijas, Sigilografa antigua lucense, en Boletn de la Comisin Provincial de Monumentos de Lugo [en diante s BCML], 75-78,
1972, pp. 51-52.
33 Historia del Apstol de Jesucristo Santiago Zebedeo, patrn y capitn general de las Espaas, Madrid, [1610], fol. 197.
34 Catlogo e Historia dos Bispos do Porto, Porto, 1623, p. 56.
35 Descripcin del Reyno de Galizia, fol. XXI. A antigidade e singularidade
seguirn sendo motivo de comentarios e alegacins de moi diversa natureza e acerto. Vxase s como un exemplo ilustrativo, B. Porreo, Nobiliario del Reyno de Galicia, A Corua, 1997, p. 39.
36 Vxase A. Lpez Pelez, El Argos Divina o Historia de Lugo, del Dr.
Pallares, Lugo, 1902, pp. 33-34 e, xa mis en xeral, La exposicin continua del Santsimo en la Santa Iglesia Catedral de Lugo, Lugo, 1892.
37 Vxase J. Delgado, El privilegio eucarstico enraizado ya en la poca
romnica, en El Romnico de Lugo y su provincia, A Corua, 1996, vol.
I, pp. 219-245. Ademais, entre unha abundante bibliografa, A. Garca
Conde, Magna celebratione Divinitatis, BCML, 61-62, 1964, pp.
224-237, e A. de Abel Vilela, O escudo de Galicia e o culto eucarstico en Lugo, Lucensia, 20, 2000, pp. 54-57.
38 Os seus argumentos en O escudo de Galicia e o culto eucarstico en
Lugo, p. 66. Manuel Murgua, por non manexar todas as fontes, entenda xustamente o contrario; isto , que Lugo, como capital histrica de
Galicia, impuxo as sas armas ao reino. M. Murgua, Armas y bandera de Galicia, p. 9.
39 Ao tratar a cuestin, Pallares escribe que las Armas de esta Ciudad son
la Hostia sobre el Cliz y una torre con peana entre dos leones, que la
defienden y asisten en significacin de los Padres que asistieron al Concilio, que con el valor de cathlicos leones se opusieron a los Hereges,
sangrientos lobos, simbolizando la torre la de Augusto Csar, nombre
antiguo de esta ciudad. Vxase Argos Divina, cap. XL, p. 392.
40 B. Barreiro, Insignias y blasones de Galicia, p. 20.
41 Vxase J. Bugallal y Vela, Armas de la ciudad de Lugo, en Gran Enciclopedia Gallega, vol. 19, p. 249. A traxectoria e circunstancias do personaxe en cuestin en E. Pardo de Guevara y Valds, El condestable
don Pedro Enrquez. Un ejemplo de la nueva nobleza trastamarista en
Galicia, Anuario de Estudios Medievales, 14, 1985, pp. 393-427, e Los
Seores de Galicia, serie Galicia Histrica, A Corua, 2000, vol. I, pp.
210-250.
42 Este tipo de procesos non de ningunha maneira extraordinario. Abonda lembrar, pola sa semellanza co presente, o caso do famoso NO 8 DO
sevillano, hoxe axeitadamente incorporado insignia municipal desta
cidade, pero que na sa orixe non foi mis que unha divisa corts de
carcter exclusivamente persoal, inventada por Francisco de Villafran-
75
ca, obreiro maior da cidade nas dcadas centrais do catrocentos. Vxase R. Snchez Saus, Origen, creacin y fortuna de la divisa NO 8 DO
en Sevilla, Emblemata, 4, 1998, pp. 99-123.
43 Vxase Poblacin general de Espaa..., fol. 223.
44 Santiago, 1689. A referencia en B. Barreiro, Insignias y blasones de Galicia, p. 20.
45 Argos Divina, cap. XL, p. 392.
46 O testemuo mis tempern en pedra cos anxos custodios parece ser o
que figura na Porta de San Pedro, levantada en 1781. Noticias sobre a
evolucin posterior do emblema en J. C. Fernndez Pulpeiro, La Diputacin Provincial de Lugo y sus emblemas herldicos, Lucensia, 24,
2002, pp. 131-140.
47 O personaxe, nado en Ourense cara ao ano 1560, asentouse moi cedo
na cidade de Mxico, onde vestiu o hbito dos predicadores en 1582.
Non viviu, pois, en Antwerpen, como se supuxo en razn xustamente
da impresin que se menciona no texto, anda que si constan as sas viaxes a Galicia e propia corte espaola, onde contou coa proteccin dos
condes de Lemos e Gondomar, aos cales adoitaba remitir orixinais e
copias dos seus numerosos escritos. Entre os primeiros, consta o envo
ao conde de Lemos da sa Descripcin del Reino, deixando a cargo do
secretario Andrs de Prada el hacerla imprimir, y la gloria della para
vuestra mered [Gondomar] y los seores de aquel reino.... O feito de
que sexa mencionada na famosa carta que o conde de Gondomar,
daquela embaixador de Espaa en Londres, remitiu a Andrs de Prada,
permite intur que esta puido ser a va da sa publicacin no atlas orteliano. Sbese, por outra parte, que ao cabo da sa vida, Ojea preparaba
unha nova carta ou descricin xeogrfica do reino de Galicia, corrixindo a outra sa que circulaba xa nos atlas grandes. Unha descricin ben
documentada do personaxe en A. Pardo Villar, Dominicos orensanos
ilustres. El maestro Fr. Fernando Ojea, Boletn de la Comisin de Monumentos de Orense, n. 228, 1936, pp. 31-38.
48 A concesin foi outorgada en Zamora o 15 de xuo de 1465 e confirmada en Segovia algn tempo despois, o 20 de decembro do mesmo
ano. Vxase F. Vales Villamarn, Privilegio de Enrique IV concediendo a Betanzos el ttulo de ciudad y confirmacin por el propio monarca
de esta importante merced, BRAG, n. 358, 1976, pp. 63-69.
49 Tras o derrubamento daquela vella porta, no ano 1872, os tres escudos
foron encaixados nun muro inmediato e, posteriormente, noutro igualmente prximo. Al permanecen na actualidade, anda que sen manter
xa a sa primitiva disposicin, que sera a seguinte: no centro o cuartelado real, sa destra as armas do reino de Galicia e sinistra as da propia cidade betanceira (a ponte defendida e acompaada de seis
roeles). Desta forma, como xa intuu no seu da X. A. Garca G. Ledo,
a inscricin disposta ao p dos escudos adquire totalmente sentido: LAS
: DEL : REI / NO E / LA : CIBDAD. Noticias, malia que anda cunha
reconstrucin errnea do epgrafe, en F. Vales Villamarn, Un temible
enemigo de Betanzos, Boletn de la Real Academia Galega, n. 352, vol.
XXX, 1970, pp. 5-22.
50 Posibelmente por descoecerse o seu verdadeiro significado en relacin
con Galicia, aqueles cinco clices transformados en virs foron incorporados tempo despois s armas de Viveiro. Este estrao e inoportuno
enriquecemento foi consagrado polo tempo e goza anda de aceptacin
oficial. Nestes ltimos anos, porn, aprciase unha tendencia a recuperar a sinxela disposicin orixinal; isto , a ponte superada dun len
pasante. Anda que son moitos os que adoitan supoela relativamente
recente, o certo que a cronoloxa da adicin debe atrasarse, cando
menos, s dcadas centrais do sculo XVII, pois os cinco virs constan xa
no armorial composto polo licenciado Montenegro. Vxase Armorial de
Galicia (ca. 1670), Coleccin Martnez-Barbeito, Fundacin Pedro
Barri de la Maza, s. p. [fol. 75r].
51 Despois de Carlos I, a ceca coruesa substituira a vieira, que cando
menos a partir dos tempos de Afonso XI marcaba as sas cuaxes, por
un C cun A e un cliz. Murgua, ao aludir singularidade das moedas
coruesas, menciona o cliz coa hostia, precisando incluso que isto ocorra xa en tempos dos Reis Catlicos, o que non obstante non puiden
corroborar. Vxase M. Murgua, Armas y bandera de Galicia, p. 9, e
A. Heiss, Descripcin general de las monedas hispano-cristianas, vol. I,
Madrid, 1865, p. 275. Non se menciona, en cambio, en C. Vaamonde
Lores, Un notable escudo de La Corua (Armas de La Corua y Galicia),
A Corua, 1922, pp. 31-33.
52 Vxase B. S. de Molina, Descripcin del Reyno de Galizia, fol. XXI; vxase, tamn, fol. LXI.
53
Vxase Nobiliario del Reyno de Galicia, p. 39.

AHPL, Juntas del Reino, Libro 3, f. 31v-36v. Copia autorizada por Juan
Sanjurjo Rubios, escribn do Concello de Lugo, en 1686.
55 Na marxe dereita: Rodrigo Mndez de Silva en su Cathlogo Real Genealgico. Silva, Plobacin (sic) de Espaa, fol. 123. Carlos Martell, Annales del mundo, lib. 5, cap. 16, n 1, ibi. Sus armas como de gente pa, una
Hostia dentro de un cliz. Acua supra, tomando o Reyno de Galiia a
mesma Hostia e cliz por armas e brazao de su nobreza o que nau fez
outro Reyno de Castilla. Ferrer lib. 1, ca. 22 que desde el conzilio qued
la costumbre que se conserba en aquella yglesia de estar siempre el Sanctssimo Sacramento descubierto y tom por armas el Reyno de Galiia
su sagrada ymagen como la trae oy en da que tan antiguas como esto
son las de aquel Reyno. Edicin do documento en Juntas del Reino de
Galicia, vol. VIII, pp. 486-491. Comentarios en P. Prez Costanti, Notas
viejas galicianas, Vigo, 1925, vol. I, pp. 43-53. Vxase, ademais, J. Molejn Ran, Historia de la ofrenda del Reino de Galicia al Santsimo Sacramento, Lugo, 1995.
56 Vxase, en xeral, toda esta interpretacin simblica en Galicia. Reyno
de Christo Sacramentado, vol. I, discurso II, e vol. II, discurso III.
57 Noticias e comentarios en B. Cores Trasmonte, Los smbolos gallegos,
Santiago, 1986, pp. 87-91.
58 Moitos autores Pallares y Gayoso, lvarez Sotelo, Antonio Moya,
Francisco Zazo, Bernardo Barreiro ou Manuel Murgua brasonronas
as, seguindo acaso a Diego Hernndez de Mendoza ou a algn dos seus
copistas, ou mis exactamente a Baltasar Porreo, que o repite un
sculo despois no seu Nobiliario. Non obstante, este ltimo apresrase
a precisar que outros pintan la Custodia de oro en campo azul con
slo cuatro estrellas, y la Custodia en forma de vaso con su cubierta.
Vxase Nobiliario del Reyno de Galicia, p. 39. Nalgunha ocasin figuran
tamn de gules en representacins impresas fra de Espaa; Vxase,
como exemplo, J. Seller, A Chart of Spaine Perticulerly Discribing the
Coasts of Biscaia, Gallisia, Portugal, Andaluza, Granada etc., Londres,
1675.
59 O branco representouse en mis dunha ocasin, anda que s veces por
ignorarse o seu esmalte. Non parece que sexa este o caso do que figura
na Descripcin de Espaa y de las costas y puertos de Espaa, de Pedro
Texeira, concluda en 1634. O orixinal na Biblioteca Nacional de Austria (Viena), Cod. Min. 46. Edicin facsmile de Silo, Madrid, 2005,
fol. 38r.
60 O dorado campo de su escudo apntase, anda que con ambigidade,
no memorial da Igrexa de Lugo Xunta do Reino de Galicia de comezos de 1669. A edicin do documento, segundo quedou anotado atrs,
en Juntas del Reino de Galicia, vol. VIII, pp. 486-491.
61 O texto no captulo 25, Insignias, armas, escudos y divisa del Reino de
Galicia, da mencionada obra. A referencia en C. Vaamonde Lores, Un
notable escudo de La Corua, pp. 57-59.
62 J. Bugallal y Vela, Origen y evolucin..., pp. 16-17.
63 Real Biblioteca del Escorial, vitrina 21, tomo I, fol. 177r.
64 A composicin compltase coas columnas, divisa de Carlos I, figuradas
aqu cunha cruz adicional. Ibidem, tomo II, fol. 1v.
65 Mnic, 1580, folio 173 [J. Bugallal y Vela, Origen y evolucin..., pp. 1718].
66 Nrnberg. 1555, folio sexto dos reinos [Ibidem, p. 18].
67 Como xa foi advertido por Jaime Bugallal, o debuxo das armas unha
copa pechada ou copn parece contradicirse co seu brasonamento
unha custodia de oro. Pero o texto explicativo aclara calquera dbida respecto identificacin, pois al precsase que la custodia todos los
dias guarda... la Hostia consagrada. Semanticamente, pois, tal custodia non entendida polo autor como un ostensorio comn, senn
como un recipiente cliz cuberto ou copn que garda ou custodia o
Santo Sacramento. Ibidem, p. 13.
68 Aparece disposto sobre un dos balcns da sa fachada e formando conxunto coas armas dos outros reinos espaois. Ibidem, p. 16.
69 Armorial de Galicia, s. p. [fol. 63r]
70 X. A. Garca G. Ledo, Herldica de Abegondo, A Corua, 1994, pp. 99100. A pegada da viaxe de Filipe II a camio de Inglaterra para contraer matrimonio con sa ta, a raa Mara Tudor consta tamn nun
epgrafe disposto en catro rexistros na xamba esquerda da porta, con lintel armoriado, dunha casa en San Xulin de Poulo, en Ordes: EN ESTA
: CASA : POS : EL REI : DE : PHELIPE 2 : A 25 DE IVNO DE
1554. Vxase Las antiguas rutas jacobeas del territorio brigantino, A Corua, 1975, s. p.
54
76
71
No sculo XVII documntase a frmula en representacins de certo eco,

como o grande escudo real que serviu de cuberta obra de Mauro Castell, impresa en 1615, e nas Ordenanzas da Real Audiencia de Galicia,
impresas pola sa vez en 1679. No sculo XVIII figurara tamn nas armas
da universidade compostel, sancionadas por Carlos III o 22 de abril de
1771, e xa a comezos do XX na ltima entrega do Boletn de la Real Academia Galega do ano 1906: ano I, n.os 6-7.
72 Un notable escudo de La Corua, p. 56.
73 J. Bugallal y Vela, Origen y evolucin..., pp. 10-11 e 22-23.
74 F. Menndez Pidal de Navascus, El origen ingls de las armas de Galicia, p. 22.
75 Vol. II, fol. 13v.
76 Valladolid, 1604 e 1606 [J. Bugallal y Vela, Origen y evolucin..., p. 23].
77 Este magnfico lbum consta de 5 folios de texto e de 33 estampas gravadas con augaforte e buril. O seu ttulo completo como segue: La
magnifique et sumptueuse pompe fnebre faite aus obseques et funerailles du
tres grand et tres victorieus Empereur Charles Cinquime, celebres en la vile
de Bruxelles le XXIX iour du mois de decembre MDL VIII par Philippes Roy
Catholiques dEspaigne son fils. En Antwerpen, na Imprenta de Christobal Plantino, 1559, Estampa n. 14.
78 Fol. 546v. Ao dar noticia deste importante testemuo, Jaime Bugallal
lembra que no Armorial Universal conservado hoxe na Biblioteca
Nacional de Pars se conteen un total de mil novecentos escudos, dos
cales 286 corresponden a liaxes espaolas, 18 delas galegas. Vxase J.
Bugallal y Vela, Origen y evolucin..., p. 23. Ibidem, p. 25, nota 29.
79 H. de Bara, Le blason des Armoiries, Lyon, 1581, p. 206.
80 Vxase Nobiliario del Reyno de Galicia, p. 39.
81 Baltasar Porreo enumraas a continuacin e dedcalles un breve
comentario a cada unha delas: Orense, Astorga, Yria Flavia, Tuy e
Britnica, que otros dicen ser Mondoedo. Noutro lugar, este
mesmo autor precisa que o Concilio se celebrou no ano 569 e recorda
que as consta en una escritura del Tumbo de esta Yglesia, la qual dice
Ambrosio Morales ser la ms antigua de quantas se han conservado en
Espaa. Ibidem, pp. 39 e 83 e ss.
82 Argos Divina, cap. XL, pp. 390-391.
83 A referencia en C. Vaamonde Lores, Un notable escudo de La Corua, p.
37.
84 F. M. J. de Huerta y Vega, Anales del Reyno de Galicia, Santiago, 1734.
85 Vxase P. de Segun, Galicia, Reino de Cristo Sacramentado, vol. I, discurso II, pp. 352-353.
86 Noticias e referencias sobre a cuestin en C. Vaamonde Lores, Un notable escudo de La Corua, pp. 34-37.
87 Ciencia Herica; reducida a las leyes herldicas del blasn, Barcelona, 1725,
vol. I, p. 399.
88 Madrid, 1662 e 1677.
89 Un bo exemplo constiteo a representacin, xa comentada, que figura
no famoso Arco Triunfal do Emperador Maximiliano I, debuxado por
Durero e gravado por Hieronymus Andre no ano 1515.
90 Galicia. Reyno de Christo Sacramentado, vol. I, discurso II, pp. 352-353.
91 O primeiro antecedente deste emblema est naturalmente na cruz latina vermella, smbolo da cristiandade, usada polos guerreiros cristins
que loitaban contra o Islam, e o proceso seguido na sa formulacin grfica caracterizouse pola tendencia a ensanchar ou dar maior volume aos
cabos ou extremos desta, o que permitiu compensar os vans que produca a separacin progresiva dos brazos. Entndense as as cruces ensanchadas, tpicas dos sculos X e XI, e as que xa nos dous seguintes se
representaran cos extremos rematados en florns trifoliados, que cabe
asociar s primitivas insignias ou emblemas de carcter xenrico portadas polos distintos institutos militares xurdidos por aqueles tempos. O
paso seguinte, polo que respecta s cruces destes ltimos, consistiu en
agregarlles un elemento especfico que as singularizase: a de Calatrava,
por exemplo, engadiu as trabas ou manijas de cabalo parlantes, o
mesmo que a de Avis engadiu tamn as aves. A Orde de Santiago, entre
tanto, incorporou as cinco vieiras, que dispuxo no centro e en cada un
dos brazos ou cabos da cruz, pois estas eran o emblema a divisa do
Apstolo, cuxo nome levaba a propia Orde tras consagrarse os seus
membros como vasalos e cabaleiros seus: El dia 12 de febrero, que en
dicho ao de 1171 fue viernes, se tuvo la solemne funcin de consagrarse don Pedro [el fundador de la Orden] y su Milicia vasallos y cavalleros del Apstol Santiago y hermanos de su Iglesia, quedando hecho
el Maestre y sus successores Cannigo de ella y el Arzobispo don Pedro
y los suyos desde luego Freyles de la Orden de Santiago.... Vxase J.
Lpez Agurleta, Vida del Venerable fundador de la Orden de Santiago,

Madrid, 1731, pp. 79-81 e 85-87. Para o demais, E. Pardo de Guevara y
Valds, Smbolos jacobeos y emblemas compostelanos. Anotaciones y
comentarios, en Actas del V Congreso Internacional de Estudios Jacobeos
Santiago de Compostela: ciudad y peregrino, Santiago de Compostela,
2000, pp. 385-401.
92 Os emblemas da Orde de Santiago, a sa historia e a evolucin dos seus
significados foron estudados recentemente en F. Menndez Pidal de
Navascus, Emblemas de la Orden de Santiago, Hidalgua, 268-269,
1998, pp. 317-336.
93 Porn, na vista de Compostela: Hoy St. Iago, o mesmo Pier Mara Baldi
incluira a custodia flanqueada polas seis cruces potenzadas, todo moi ao
estilo do escudo deseado por Hernando de Ojea cinco dcadas atrs.
Vxase El viaje del prncipe Cosimo dei Medici por Espaa y Portugal, edicin de P. Caucci von Saucken, Santiago de Compostela, 2004, vol. II,
s. p.
94 A asociacin das armas de Galicia coa cruz e orde santiaguista garda
indubidbel paralelismo coas que se observan nas representacins doutros reinos. As, s por exemplo, as armas de Castela e Len, que neste
mesmo xogo se asocian cruz da Orde de Alcntara e s trabas parlantes da de Calatrava. Vxase P. Palas, Jeux de Cartes et jeux de loie hraldiques, Pars, 2000, pp. 72, 76 e 141. Vaamonde Lores reproduce un
naipe deste xnero, coas armas de Galicia en idntica disposicin.
Vxase Un notable escudo de La Corua, p. 66.
95 Theatre de la Guerra en Portugal et dans les Algarves, Amsterdam, 1692.
96 Il Regno de Galicia, Roma, 1696.
97 Le Royaume de Galice, Pars, 1708.
98 Die Sud-West Custe von Gallicien, Augsburg, 1715.
99 Estes selos foron reproducidos por A. Martnez Salazar nun volume
extraordinario, conmemorativo do primeiro centenario da Guerra da
Independencia, en Galicia, fasc. 2, 1908, pp. 45-46.
100 As, por exemplo, nos selos do movemento asembleario dos municipios
galegos en favor do Estatuto de autonoma: a custodia coas sete cruces
e, no timbre, a coroa mural ou cvica.
101 C. Vaamonde Lores, Un notable escudo de La Corua, p. 11.
102 Ibidem, pp. 45-50.
103 Vxase Descripcin del Reyno de Galizia, fol. LXI.
104 En relacin con esta antiga disposicin, usada insistirei unha vez
mis como sinal herldico de Galicia, as sas palabras finais son certamente categricas, excesivamente categricas: estas gloriossimas
insignias son las nicas, verdaderas y legtimas armas de Galicia, completamente solas y aisladas, sin nada de cruces, motes, leyendas ni otros
atributos.... Vxase Un notable escudo de La Corua, p. 68.
105 A Xunta Directiva desta real corporacin fxoo o 21 de xuo de 1930,
anda que engadindo a cruz-espada santiaguista.
106 As, en efecto, por ditame emitido o 13 de xaneiro de 1931, no medio
do debate suscitado por Couceiro Freijomil e outros contra o recoecemento da matrcula coruesa como bandeira propia de Galicia.
107 Por aqueles anos, en efecto, a douta institucin galega timbrou o seu
Boletn cun escudo en que se dispoa o cliz sumado da hostia e acompaado das sete cruces, tres a cada flanco e unha no xefe. Nos usos da
real corporacin, por outra parte, acadou certa tradicin unha curiosa
cartela de ar modernista, probabelmente de orixe barcelonesa, que antes
xa fora utilizada repetidamente para acoller outras disposicins diferentes. As, por exemplo, coa custodia, as seis cruces potenzadas e a bordadura co lema de Ojea, apareceu fronte da segunda edicin da Historia
de Galicia, de Manuel Murgua, impresa por Eugenio Carr (A Corua,
1906), e na cabeceira do nmero 3 do propio Boletn, 3 de xullo de 1906,
onde moi pouco despois nmeros 6 e 7 volvera ser utilizado, anda
que dispoendo agora o cuartelado de Castela, Len, Aragn e Navarra,
co cliz sumado da hostia, brocantes sobre o centro do xefe (20 de
novembro de 1906); apareceu, as mesmo, co cliz e as sete cruces no
primeiro tomo descricin xeral da coecida Geografa de Galicia dirixida por Carreiras Candi e impresa en Barcelona.
108 Os novos smbolos da nova Galiza, Nova Galicia. Boletn Quincenal
dos Escritores Galegos Antifeixistas, n. 6, 1 de xullo de 1937, p. 2.
109 Lmbrese a evocadora pasaxe nas pousadas de Narn, que serve para
introducir o lector nunha das sas mis famosas e logradas novelas histricas. Vxase B. Vicetto, Los hidalgos de Monforte, A Corua, 1903, pp.
40-41.
110 O escaso eco desta desafortunada proposta, cuxa materializacin non
estaba ademais altura do seu autor, quedou patente con ocasin do
77
propio enterro de Castelao, pois os seus restos foron cubertos coa bandeira de seda, declarada insia oficial do Consello da Galiza, que a
colectividade galega de Bos Aires lle obsequiara co gallo do seu nomeamento como ministro do chamado goberno republicano no exilio.
Nesta insignia, por certo, figuraba bordado en fos de ouro e prata un
escudo de Galicia coa custodia e o celebrrimo lema sacramentario: In
hoc misterium fidei firmiter profitemur.
111 Vxase Encol de simboloxa e efemrides Galegas. Hai que conxugar
un novo escudo revolucionario coa tradicin, en Galicia Socialista,
abril, 1978, p. 7.
112 BRAG, 355, 1973, p. 195.
113 Lei orgnica 1/1981, do 6 de abril.
114 As incidencias e detalles do proceso lexislativo en B. Cores Trasmonte, Los smbolos gallegos, Santiago, 1986, pp. 35-47.
115 N. 267, do 11 de maio de 1984.
116 Lei 5/1984, do 29 de maio.
117 Vxase B. Cores Trasmonte, Los smbolos gallegos, pp. 44-45.
118 N.os 230, 246 e 280, do 9 de marzo, 5 de abril e 31 de marzo de 1984
respectivamente. [Ibidem, 175].
119 Diario Oficial de Galicia n. 120, do 23 de xuo de 1984.
120 Decreto 73/1985, do 18 de abril, da Consellara da Presidencia, polo
que se establece a especificacin tcnica das cores da bandeira e do escudo de Galicia.
121 Algns comentarios sobre estas cuestiones en E. Pardo de Guevara y
Valds, Emblemas municipais de Galicia, vol. I (Expedientes de escudos e
bandeiras aprobados nos anos 1994 a 1997), Consellara de Xustiza da
Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1999, vol. I, pp. 47-57 e
XIII-XV. Vxase, ademais, F. Menndez Pidal de Navascus, Armeras
y logotipos, Tabardo, 1, 2002, pp. 57-66.
122 Unha primeira aproximacin ao tema en E. Pardo de Guevara y Valds, La huella eucarstica en las armeras gallegas. Testimonios y
comentarios, en Camino de Paz. Mane Nobiscum Domine, Xunta de
Galicia, Ourense, 2005, pp. 461-473.
123 Atendendo a esta consagracin secular, a Comisin de Herldica da
Xunta de Galicia propuxo a aprobacin do emblema municipal de Mondoedo, o que se verificou polo Decreto 336/99, do 9 de decembro
(DOG, 250, do 29 de decembro de 1999). Noticias e breve exposicin
de motivos en E. Pardo de Guevara y Valds, Armeras municipais de
Galicia, Santiago de Compostela, 2003, vol. II, pp. 61-63.
124 Argos Divina, cap. XXXVIII, p. 375.
125 O emblema municipal cambads ten a sa orixe, como en tantsimos
outros casos, no seu selo municipal de tinta, onde se faca figurar o cliz
sumado da hostia, propios de Galicia, anda que flanqueados polo anagrama de Isabel II; dicir, ten sa dereita o Y e sa esquerda o 2,
que se representaban unidos pola parte inferior. De a derivouse a estraa cinta que hoxe rodea naquel emblema o sinal parlante de Galicia. O
aditamento, segundo algn erudito heraldista, compltase no timbre coa
coroa de Witiza...
126 Decreto 274/1998, do 24 de setembro (DOG, 196, do 8 de outubro de
1998). Vxase E. Pardo de Guevara y Valds, Armeras municipais de
Galicia, vol. II, pp. 35-37.
127 Madrid, 1679. O texto extractado en F. Saavedra Ribadeneira, Memorial de la Casa de Saavedra, Madrid, 1679, fols. 152v-155r. O primeiro dos
autores que divulgaron a lenda foi o licenciado Molina, que escribe o
seguinte: Los Bolao son ansi mesmo de mucha antiguedad, son casi
unos con los de Rybadeneyra, excepto que los Bolao traen ms en sus
armas un cordero y un bollo, porque dizen que estando en Lugo cercado un cavallero de donde este linaje desciende, no teniendo consigo ya
casi vastimento ninguno, hizo un bollo de un poco de harina que le ava
quedado y despedaando un cordero solo que tena lo ech en el campo
a vista de todos, dando a entender que ava abundancia de mantenimiento; por lo qual el real se alc de all; y ansy tomaron de sus mismas
armas el nombre, porque se llaman Bolaos por el bollo y el agno que es
cordero, que este bollo y este cordero traen por armas. Vxase Descripcin del Reyno de Galizia, fol. LVI.
128 Pallares y Gayoso, Argos Divina, cap. LVII, pp. 697-698. A II marquesa da Pobra de Parga contraeu matrimonio con don Toms de los Cobos
y Sarmiento de Mendoza, fillo do X conde de Ribadavia e IV marqus
de Camarasa; desta unin naceu dona Mara Josefa de los Cobos, que se
denominou III marquesa da Pobra de Parga. Esta ltima casou pola sa
vez con don Fernando Gayoso, VII conde de Amarante e III marqus de
San Miguel das Penas, seor ademais da Casa de Oca. Unha represen-
tacin coa mencionada divisa e abundantes noticias xenealxicas en

Apuntes para el historial de la Casa de Camarasa, San Sebastin, s. a.
[1936], p. 166.
129 Vxase D. de la Vlgoma y Daz-Varela, La Condesa de Pardo-Bazn y
sus linajes, Burgos, 1952, p. 61.
130 Vxase A. G[onzlez] Santiso, Los obispos de Tui y sus armas. Herldica
eclesistica, Tui, 1994, pp. 136 e 139.
131 Armas y Triunfos del Reyno de Galicia, cap. XXVIII, fol. 305.
132 Archivo de la Casa de Riomayor, Papeles de Juan Pieyro y Maseda,
atado 1, n. 1.
133 Nesta representacin, disposta nun escudo cuartelado sobre mrmore
branco, inclese no terceiro cuartel un brazo sante da destra sostendo
un cliz coa hostia e na punta os tres alfanxes; no ltimo cuartel disponse xa unha rbore cun touro ou vaca pasante, todo sobre ondas, o que
cabera interpretar como unha versin desenfocada do pieiro co lebreiro atado. Nunha bordadura partida dispense, por fin, cinco pias, que
os heraldistas murcianos interpretan como alusin ao apellido Piero.
Non parece haber dbidas, por outra parte, da relacin desta labra herldica cun Ignacio Antonio Cuenca Fernndez Piero, que preiteou pola
sa fidalgua nos anos 1717 e 1722 diante da Real Chancelera de Granada. Vxase todo isto en J. M. Cutillas de Mora e outros, Caravaca.
Repertorio herldico, Murcia, 1998, pp. 42-43, 333 e 434.
78
134
Trtase, en realidade, de dous pequenos escudos. No primeiro, os roeles e a cabeza de lobo, propios dos Castro e dos Moscoso, distribense
nunha complicada e innecesaria particin, dispondose un significativo IHS sobre o seu ltimo cuartel. No segundo, baixo unhas letras que
non me posbel identificar, dispense xa o cliz sinistrado da hostia,
ou acaso dunha simple patena, pero interpretados popularmente como
representacin das armas de Galicia. Vxase, por exemplo, C. Bello
Romero, Laxe mirando al mar, A Corua, 1999, pp. 37-38.
135 Neste escudo dispense o cliz e a hostia no cantn destro do xefe,
repartndose os demais elementos polo resto do campo; salienta, entre
outros, un brazo sostendo unha chave, sante do flanco sinistro. Un e
outro incorporounos o Padre Sarmiento s sas armas, xunto coas dos
Gosende e Sarmiento, que formou segundo parece cando a sa designacin como abade de Ripoll. As figuran, cando menos, no seu coecido retrato, pintado por Ysidro Carnicero e gravado en Madrid en 1774 por
Francisco Muntaner. Vxase, sobre o primeiro, A. Rodrguez Fraiz, Los
ascendientes del Padre Martn Sarmiento en Cerdedo, en Estudos adicados a Fr. Martn Sarmiento, Santiago de Compostela, 1995, pp. 21 e 29.
136 Vxase X. A. Garca G. Ledo, As pedras armeiras. Catlogo-inventario
monumental e artstico do Concello de Culleredo, A Corua, 1992, pp.
66-67.
A BANDEIRA DE GALICIA
Xos Lus Axeitos
AS ORIXES: O REXIONALISMO
Detalle da bandeira de
Castelao
As bandeiras servan como parte do armamento medieval: para facer sinais, destacar xerarquas e
distinguir no combate os inimigos. Estas insignias existen polo menos desde o sculo XI, segundo
opinin xeneralizada entre heraldistas e especialistas en emblemtica, cando comezan a aparecer
unha serie de proteccins blicas, como o helmo con nasal, que non permitan a identificacin do
guerreiro, polo que se precisa dun sinal identificador. Estes sinais, ademais de ocupar unha parte significativa do corpo do guerreiro, pasan a adornar os estandartes, pendns, guins, etc., configurando un sistema de signos que son estudados pola vexiloloxa ciencia das bandeiras e antecedente da
emblemtica.
As imaxes que ocupan o peito do guerreiro e a bandeira que este segue no combate pasan a significar no seo das organizacins feudo-militares un mundo de sentimentos, pertenzas, identificacins, etc., e o que empezou sendo funcional, e mesmo ornamental, acaba sendo canle de propostas
ticas e singulares. O sculo XIX levar a cabo un proceso de refeudalizacin a travs da herldica
das bandeiras servndose dos medios de comunicacin, do mesmo xeito que a Idade Media acertou
a servirse da forza de vidreiras, tmpanos, capiteis e retablos.
Agora ben, as bandeiras e os himnos como smbolos de estado son de creacin decimonnica
inspirada na necesidade de lexitimar o novo poder e a orde social que dita a Revolucin francesa.
Pero non entenderemos esta tarda refundacin dos smbolos se non explicamos brevemente o contexto socio-poltico no que aparecen.
Cmpre sinalar en primeiro lugar que tanto os himnos como as bandeiras no sculo XIX se presentan case sempre como smbolos dunha antiqusima nacin que se consolida como estado, ignorando das realidades evidentes: que case todos os estados son multinacionais e que moitas nacins
quedan repartidas entre varios estados. Esta nova relixin do poder, o nacionalismo dos estados, que
non o nacionalismo das nacins, ser a orixe de conflitos sen fin e ser o escenario onde se libre
tamn a guerra das bandeiras en toda Europa.
Mentres os estados-nacin contaban con institucins que podan impoer uniformidade educacin pblica, emprego pblico e servizo militar, forzaban as nacins a elixir entre a asimilacin
ou a inferioridade.
Neste contexto, toda a investigacin histrica despregada na Pennsula Ibrica tia como
obxectivo descubrir Espaa, guiada por unha conciencia nacionalista tratou de debuxar na arte, na
filoloxa, na historia e no dereito aqueles trazos que definan lo castellano. E a progresiva escolarizacin converte o casteln nunha lingua e relega o galego e demais linguas peninsulares a un dialecto. Como consecuencia desta situacin os termos patria e Espaa acadan sinonimia absoluta a finais
do sculo XIX, reservando o de patria chica para sensibilidades menores.
Malia todas estas circunstancias desfavorbeis, un selecto grupo de galegos, liderados intelectualmente por Murgua, adopta unha actitude de rebelda intelectual na procura dun orgullo que
non se resignase asimilacin nin inferioridade. Nesta lia combativa comeza unha loita historiogrfica de afirmacin nacional de Galicia co nico obxectivo de descubrir o pas aos seus propios
habitantes.
Probabelmente sexa a contestacin que Murgua d a Snchez Moguel no ano 1888 o episodio
que mellor sintetiza o enfrontamento entre dous discursos historiogrficos que entran en clara confrontacin. Supn esta polmica tamn o inicio dunha consciencia de identificacin coas novas
ideas que se estaban xestando se temos en conta as significativas adhesins que recibe o autor da
contestacin.
A investigacin histrica despregada polos nosos devanceiros do sculo XIX non tia outra finalidade que descubrir Galicia e os estudosos; guiados por unha conciencia identitaria, procuraron
atopar no folclore, nos ritos populares, na arte, na literatura, no dereito aquelas pegadas que puidesen servir para definir a galeguidade. Neste senso, a prctica historiogrfica dos nosos historiadores
non se circunscriba ao feito histrico senn que se apoiaba noutras moitas e diversas manifestacins. Cando Martnez Salazar publica certos documentos medievais, cando Barros Sibelo e Villamil fan inventario dos monumentos arqueolxicos do noso pas, ou Jos Rodrguez Seoane est a
descubrir as cntigas medievais do Rei Sabio, cando Prez Ballesteros publica o seu cancioneiro,
cando Rodrguez ou antes Aguirre del Ro proxectan os seus estudos lexicogrficos e Mirs e Saco
as sas gramticas, cando Lpez Seoane ofrece os seus estudos xeolxicos a Murgua, todos eles
estn convencidos de estar a contribur mesma causa da dignificacin cultural do pas e todos
tian a certeza de que as sas investigacins estaban moi preto da conciencia historicista da poca.
Galicia atopar a sa mellor expresin cultural na literatura e na msica a partir dos primeiros
anos do sculo XIX. Estas das manifestacins artsticas estaban avaladas e conectadas directamente co pobo a travs da linguaxe e da cancin popular. O pobo, ese gran descubrimento do Romanticismo, acadaba deste xeito presenza e protagonismo na obra duns artistas que tian vocacin de
compromiso a travs da sa participacin nos asuntos pblicos.
Entre os romnticos de todas as tendencias admitase que o pobo representaba todas as virtudes
incontaminadas e, xa que logo, a sa lingua, as sas cancins, as sas lendas eran o verdadeiro tesouro espiritual da nacin. En Galicia, a sntese metafrica deste pensamento est recollida na obra
Cantares gallegos de Rosala de Castro, onde a presenza do pobo lingua e canto est xa anunciada no mesmo ttulo do libro. Foi, por conseguinte, Rosala a nosa primeira bandeira, a muller que
nos representou cos seus cantares. Estes cantares rosalianos deseguida atoparon poderoso eco no
mundo da emigracin, que comeza a anoarse, pola va da nostalxia, a todo canto deixara detrs.
O esforzo construtivo que lidera Murgua ao longo da segunda metade do sculo XIX, orfo institucionalmente e sen amparo dun estado, empeza a contemplar a necesidade, en primeiro lugar, de
estruturar politicamente as arelas de redencin para Galicia que estn agromando a un lado e outro
do Atlntico. A resposta a este novo reto ser a creacin do Comit Central Rexionalista seguido
por numerosas agrupacins que se forman en distintas vilas e cidades: A Corua, Vigo, Lugo, Pontedeume, Vern, Pontevedra, etc.
Impulsados por este Comit Rexionalista, sucdense a partir de 1890 importantes acontecementos de gran pegada popular: Xunta de Defensa da Capitana Xeral na Corua, os primeiros
xogos florais do Rexionalismo celebrados en Tui, traslado apotetico dos restos de Rosala de Castro desde o cemiterio de Adina a Santiago, etc. Pero sobre todo importante que esta actividade
popular e celebratoria responda xa a un programa reivindicativo que contemplaba, entre outras
cousas, a autonoma para a Universidade, a fundacin dunha Academia da Lingua e outra de Historia de Galicia, preferencia dos fillos de Galicia para desempear cargos pblicos, etc.1
Este alborexar poltico que supn o Rexionalismo nos primeiros anos da dcada dos noventa vai
posibilitar a presenza social dos primeiros smbolos de Galicia precedidos por unha serie de artigos
que, en constantes trasacordos, se van configurando a medida que van contando coa aceptacin
popular. As, Murgua empeza defendendo a bandeira branca avalando a sa teora na tradicin
xacobea e no emprego que dela fixera o Batalln Literario:
La bandera de Galicia, es blanca. Tal al menos se dice y asegura generalmente, confirmando esta opinin el hecho de que, la del batalln de literarios llev a campaa, es de este color. Del mismo smbolo
de pureza, era, la que, segn la tradicin, tremolaba el Apstol en la famosa y legendaria batalla de Clavijo. Por eso es blanco el pendn que la iglesia compostelana saca en las procesiones y va delante de Santiago de a caballo. Sin embargo la misma iglesia us el pendoncillo rojo, obedeciendo a una costumbre
propia de las iglesias en los tiempos medios, que enarbolaban banderas verdes o encarnadas, segn el santo
titular de cada una de ellas, haba sido obispo o mrtir.2
Algns anos despois da publicacin deste artigo, aparece xa descrita, por primeira vez, tal como
hoxe, a bandeira galega nunha revista de Bos Aires3 que a firma que reproduce o artigo dun xornal de Compostela4. Sorprenden tanto a firmeza descritiva como a nula alusin auctoritas de Murgua, innegbel malia o ton especulativo-erudito co que se manifestara no devandito artigo de 1887.
Resulta rechamante para os nosos obxectivos un pargrafo do citado artigo:
82
A bandeira de Galicia
Slo recordamos una solemnidad en que vimos el pabelln gallego desplegado a los vientos: fue cuando aquel puado de escritores, en unin con la Sociedad Econmica, llevaron a cabo la traslacin de los
restos de la gran Rosala Castro desde el cementerio de Iria Flavia al templo de Santo Domingo de Compostela.
Desde entonces no lo hemos vuelto a ver ms.
Apunta tamn unha informacin de grande interese:

Por esto [descoecemento da bandeira galega] consideramos un deber de patriotismo escribir el presente artculo, consultando con personas entendidas en la materia, y llamar la atencin de la prensa regional para que se haga eco de nuestras leales advertencias y nos ayude en la noble empresa de reanimar el
espritu gallego siempre tan decado en nuestros pueblos y tan levantado y pujante en la emigracin y en el
destierro.5
O agromar do esprito galego na emigracin e no desterro significa, cando menos, que as arelas
rexionalistas estn presentes tamn e son celebradas con nimo especial na Habana, en Bos Aires,
en Madrid e en Porto Rico. Dito con palabras de Manuel Casas, a palpitante cuestin del regionalismo invade os cenculos e tertulias e comeza a ter cada vez mis espazos na prensa peridica,
ademais de contar co seu correspondente voceiro, La Patria Gallega6.
Murgua ve como o seu partido, do que presenta os Estatutos a primeiros de abril de 1891 no
Goberno Civil da Corua7, deseguida ten eco fra de Galicia e comeza a recibir cartas de adhesin,
cheas de optimismo e fe na redencin da terra.
Todo indica que Murgua nun primeiro momento mostra certa radicalidade que choca xa co sector conservador do Rexionalismo. Ser Waldo lvarez Insua, mediador na Habana entre Murgua
e o Centro Galego, quen lle recomende ao Patriarca moderacin expresiva nas sas formulacins
polticas:
El Centro [Gallego] no desaprueba por ahora ninguna de las ideas de U.; lo que hace falta es no extremarlas. Aqu an padecemos la enfermedad del integrismo o unidad nacional. Los medicamentos
fuertes hay que darlos a dosis cortas. No pida U. independencia regional sino libertad provincial, independencia administrativa, orden y moralidad locales. Lo dems vendr por aadidura. Yo me siento capaz
de traspasar la frontera, pero las conveniencias exigen educar antes de lanzar el pensamiento definitivo.
Por lo dems mis indicaciones slo tenan por objeto advertirle que ni fuese duro con Braas y los suyos
ni emplease el elogio exagerado para otros.8
O ano 1893 unha data que marca o cumio do desenvolvemento do Rexionalismo, cando relevantes personaxes galegos residentes en Madrid constiten o Centro Galego na Corte9. O acto,
celebrado no Teatro de la Comedia o 27 de marzo de 1893, poucos das despois do encarceramento da Xunta de Defensa da Corua, est descrito polo mido na carta que ao da seguinte da celebracin lle dirixe Wenceslao Requejo a Murgua. Co teatro de bote en bote asistiron os fillos de
Montero Ros se conoce que mandados por su padre, Bugallal, Espada, Pardo Belmonte. Presidido por Becerra, o interlocutor de Murgua destaca que
83
Anverso e reverso dunha

tarxeta postal da Liga
Gallega
84
Fontenla Leal e Francisco

Tettamancy, promotores
desde A Habana da Real
Academia Galega
85
tiago en el centro; y estando cercana la velada que esta noche se da en Tacn para celebrar la dichosa
adquisicin de este teatro por nuestra colonia, y cercana tambin (o lejana quin sabe?) la inauguracin
de la Academia, que nosotros tendremos que celebrar tambin, quera saber a qu atenerse para no hacer
una plancha coram populo. Por ese lado ya Fontenla est tranquilo despus de su contestacin; yo siempre
lo estuve; pero a esta gente hay que meterle las cosas por los ojos y no les importa nada molestar a uno
con impertinencias.
A contestacin de Murgua a travs dese citado cablegrama Bandera blanca faja azul igual
estandarte Centro gallego esa. Murgua ser un argumento decisivo dos partidarios da bandeira
branca tradicional para marcar esta data (1906) como comezo inventado da bandeira e sinalar a
Murgua como o seu inventor.
A carta de Curros a Murgua ten grande importancia porque revela, por va da presuposicin,
datos de interese: en primeiro lugar, a auctoritas de Murgua, que, en ausencia de institucins propias, o referente patritico de Galicia; en segundo lugar, a necesidade e urxencia do mundo societario americano de ter smbolos identitarios que os singularicen; non debemos infravalorar
tampouco o feito, importante, de que a simboloxa e outras moitas iniciativas fundacionais seguen
sempre o mesmo camio: parten de Galicia e promvense e popularzanse en Amrica; esa Amrica de esprito levantado y pujante en la emigracin y en el destierro que nos dica o annimo
autor no seu artigo citado de 1898.
Murgua, por este motivo, sempre procurou a comunicacin e confluencia entre Rexionalismo
e emigracin, sabedor de que o movemento poltico liderado por el non tia apoio popular dabondo; soamente a incorporacin do mundo societario da emigracin poda proporcionar, co pulo
engadido da nostalxia, unha nova militancia que, ademais, falaba galego. At os propios adversarios do Rexionalismo incidan nesta eiva da falta de apoio popular. Tal era a opinin de Emilia
Pardo Bazn, que no seu discurso de inauguracin, refundacin mis ben, do Centro Galego de
Madrid en 1902 dica:
[...] las notas ms salientes y que ms nos interesan, han sido dadas por los amigos Curros, Carracido
y por el exministro Sr. Becerra. La poesa de Curros es hermosa. Durante la lectura y despus de la misma
se la [sic] hizo una verdadera ovacin. Cuando se le entreg una lira y una corona fue indescriptible el
entusiasmo. El discurso del amigo Carracido fue una hermosa defensa de las doctrinas regionalistas.
Sabemos, por testemuo epistolar de Curros, que no Teatro de la Comedia xa ondeou a bandeira azul e branca de Galicia. O Rexionalismo xa tia unha bandeira para o pas malia que haber
moitas voces discordantes, anoadas polo discurso do separatismo.
Nunha carta de Curros a Murgua, con data do 21 de agosto de 190610, manifstase nestes termos arredor do tema da bandeira:
Y as, no acertando a comprender por qu nos cremos postergados y agraviados, he permanecido

siempre fuera del movimiento del regionalismo poltico, al cual otorgo, en el orden especulativo, la tolerancia que profeso hacia todas las ideas, pero en el cual no he visto sino algo artificioso, algo que ha pal-
Por el cablegrama que le puse, habr visto U. cmo andamos por ac de conocimientos de herldica.
Fue a consecuencia de una mocin presentada por el Sr. Fontenla en nuestra Asociacin pidiendo se telegrafiase11 a U. para que dijera cules eran los colores de nuestra bandera, cuando tenamos aqu el estandarte del Centro con fondo blanco y trasversal azul y cuando yo haba visto la de la Sociedad de Amigos,
de esa y la del Centro Gallego de Madrid, que era igual; pero Fontenla tena dudas, fundndose en que la
bandera que suele usar el Centro Gallego, en vez de ser igual a su estandarte es blanca con la cruz de San-
Bandeira de Curros
Enrquez
Pascual Veiga e Eduardo

Pondal
86
pitado y latido en la poesa y en las letras cultas: obra de escritores ms o menos profesionales, -pero que
jams ha descendido, ni pienso que descender, a encarnar en las entraas del pueblo, para nacer luego
de all hecho criatura viva y redentora. Tan fuera he permanecido del regionalismo poltico, que, segn
acaba de manifestar alguno de los oradores que hicieron uso de la palabra encantndonos con su elocuencia, fui tildada de mala gallega cuando solo era, al par que la gallega ms tiernamente prendada de
su pas, una buena espaola.12
el Ateneo la obsequi con un hermossimo buquet de flores naturales. De l pendan dos cintas, azul
y blanca, como la bandera gallega [].19
A este dato temos que engadir que os rexionalistas corueses seguan empregando no ano 1893
a bandeira branca tal como a describe Salvador Golpe durante a sa viaxe reivindicando a Capitana para A Corua, como membro do Comit Rexionalista:
A bandeira creada polos rexionalistas empeza a partir deste momento da creacin da Academia
Galega (1906) a reafirmarse, apoiada polo prestixio que a institucin vai conseguindo da man, especialmente, de Manuel Murgua, o seu primeiro presidente. Anda que, como veremos, non estivo
nunca libre de problemas e atrancos de todo tipo.
De calquera xeito cmpre unha xustificacin mediadora entre o artigo inicitico de Murgua
(1887) e a primeira descricin cannica da bandeira actual debida ao artigo publicado en 1898.
Cando o Patriarca escribe o artigo, a sa confesada pretensin non mis que unha disquisicin
histrica, tal como manifesta no remate deste, facendo un chamamento a todos aqueles que poidan achegar outras probas:
Tambin la seorita D. G. de las ms hermosas e ilustradas de Pontevedra, se dign aceptar uno de los
lazos blancos con cruceta roja que simbolizan la bandera de Galicia, enlazada al pendn municipal de la
Corua.20
As cores branca e azul aparecen neste primeiro momento asociadas a Santiago e, mis concretamente, ao sector rexionalista da Sociedade de Amigos del Pas.
Os rexeitamentos iniciais a este smbolo do Rexionalismo que alborexaba son, xa que logo, de
natureza poltica e insistan fundamentalmente en que non representaban mis ca a unha minora.
Pero, paradoxalmente, ser o activismo poltico desa minora, que se considerou sempre herdeira
dos rexionalistas, a que usando teimosamente esta bandeira branca e azul consiga a aceptacin e
identificacin dos galegos.
Desde este momento entran en terico conflito a bandeira histrica apuntada inicialmente no
artigo de Murgua e a nova insignia mostrada xa na translacin dos restos de Rosala. Ou o que vn
sendo o mesmo, a bandeira branca con transversal azul representa a paixn poltica dos rexionalistas, conscientes de que estn a construr un pas novo, ao contrario do historicismo tradicional, que
va na bandeira branca e no escudo a mis antiga representacin herldica do pas. Isto explica as
palabras clarividentes do R. P. Delfn Bveda, que desde Cuba analiza deste xeito a situacin da
bandeira galega:
Aunque de escasa importancia estas breves disquisiciones histricas, no lo son tanto que no importen.
Queda respecto de ellas dicho lo principal: no estara de ms que los que otra cosa supieran aadiesen a
lo aqu dicho, lo que ellos hubiesen llegado a saber. As se ira conociendo la historia de nuestro pas, hasta
en sus ms pequeos detalles [...].13
Non era, por conseguinte, intencin de Murgua neste momento enarborar ningunha bandeira
senn afondar no coecemento do noso pasado histrico. Non ser at o ano 1889, na sa resposta a Snchez Moguel14, cando empecen a despregarse as novas ideas polticas que o Rexionalismo
reivindica. O discurso do acadmico da historia sntese entre os rexionalistas galegos como unha
agresin inxustificada que o novo partido creado nesta mesma data tentar dar resposta. E a este
partido non lle serve a bandeira histrica que, por xacobea precisamente, alimentou os mitos da
Espaa centralista, xa sexa ondeando en Clavijo ou en Lepanto. Era necesaria unha nova insignia,
unha insignia que representara as aspiracins polticas que estaban agromando. Os rexionalistas
estaban a desear o futuro dunha nova Galicia.
A eleccin do azul parece lxica se valoramos que esta cor pictoricamente smbolo de afastamento, de horizonte e significa un maior espazo para a propia expansin. Sen esquecer que o azul
unha cor feminina presente sempre no manto da Virxe, na iconografa cristi. Non descoecan
estas claves os rexionalistas nin os profesores de debuxo da Sociedad Econmica de Amigos del Pas
de Santiago15, promotores do traslado dos restos de Rosala en 1891, tal como destacan todas as
crnicas da poca16.
Se analizamos os datos xornalsticos, comprobamos que en Santiago e non na Corua onde
empeza a ondear a bandeira branca e azul. Porque se apareceu no traslado dos restos de Rosala,
tamn se mostrar no ano 1899 con ocasin da homenaxe que lle tributa a Sociedad Econmica de Amigos del Pas de
Santiago por encargo dos galegos de Bos
Aires, que colocan unha coroa no seu
mausoleo. O acto fnebre posterior, celebrado no Ateneo do Pazo de Amarante o
30 de maio, queda relatado deste xeito
polo xornal El Pensamiento de Galicia17:
El marco con la efigie de la gran poetisa estaba rodeado de los pabellones espaol
y gallego, recogidos con mucho gusto artstico. Un colega dijo que la bandera gallega
era la argentina. Debemos rectificar este
concepto [...]18
[]
Porque los gallegos hemos aceptado durante varios aos una bandera de hecho, de indiscutible
belleza esttica y cromtica; pero que, al ser enjuiciada ante la crtica histrica su valor herldico y representativo de nuestra personalidad regional, no pudo resistir un depurado examen y slo pudo aducir, como
razn de su ser, ideologas afectivas y de ltima hora, sin la base de una enraizada tradicin.
El lienzo blanco, atravesado diagonalmente por una franja azul plido, desde el ngulo superior
izquierdo al inferior derecho, fue emblema del sentimiento galleguista durante un buen nmero de aos,
sin que nadie parara mientes en discutirlo. [...]
Por otra parte, la simplicidad del smbolo y la ausencia de emblemas tradicionales en nuestro escudo
hizo fcilmente adaptable aquella bandera a las nuevas ideologas que fueron surgiendo en torno de las
orientaciones que deban imprimirse al futuro poltico de Galicia.21
Bandeira dunha
ambulancia
A polmica sobre a bandeira galega a partir de 1890 queda polarizada entre a concepcin erudito-historicista e a defendida pola nova formacin poltica do Rexionalismo. Este debate ideolxico
intensifcase arredor dalgunhas datas concretas: 1909, debido ao Real decreto do 13 de maio deste
ano; 1923, polo decreto de prohibicin de empregar smbolos non estatais; en 1930, data en que se
restabelece a posibilidade de usar os smbolos propios outra vez.
Pero moito mis importante que o debate, que seguiremos nas sas lias esenciais, est o feito da
recepcin e aceptacin que pouco a pouco vai ter a bandeira branca con transversal azul. Esta aceptacin e adopcin de feito, referendada polo uso cada vez mis xeneralizado, acadar oficialidade
definitiva no ano 1984, coa actual lei vixente sobre os smbolos de Galicia.
Como ancdota intermedia faremos mencin dunha teora que, iniciada por Csar Vaamonde
Lores22, tivo abondosa divulgacin grazas ao mito migratorio co que empata de xeito cabal e at
idealista e romntico. O paradoxo tal que at un Real decreto avala a ben trovata teora do corus, que emprega unha simple nota a p de pxina para desprestixiar a bandeira da franxa azul e
defender como verdadeira a histrica branca. O aventureiro azar desta explicacin que pretende
que todo arranca da confusin entre os emigrantes que se afastan da sa terra vendo a bandeira da
Comandancia da Corua prendeu de tal maneira que amplos sectores actuais seguen a considerar
esta a orixe da nosa bandeira. Anda que longa, transcribimos enteira a cita de Vaamonde Lores:
87
(1) Los legtimos esmaltes del escudo de Galicia, son: cliz de oro y hostia de plata sobre campo de
azur. Hay, sin embargo, quienes persisten en describirlos y pintarlos de muy distinta manera.
Lo propio sucede con los colores de la bandera de la regin. Esta, que es completamente blanca, se ve
en estos tiempos sustituida por la de la matrcula de la Corua, esto es, blanca, con una banda azul. De
suerte que esta bandera, que no es otra que la que usa la Comandancia de Marina de nuestro puerto, y
cuya jurisdiccin no pasa mucho ms all de los lmites de la baha, aparece ahora adoptada como pabelln de Galicia entera.
No nos extraara el desconocimiento, acerca de este punto, de los propagandistas de nuestra falsa
insignia, si no viramos tambin estampado tan grave error en un importantsimo documento oficial y
pblico. Nos referimos al Decreto de 13 de Mayo de 1909 (Gaceta del da siguiente), por el que se crea la
medalla conmemorativa de la batalla de Puente Sampayo con motivo de la ereccin, en Pontevedra, de
un monumento que igualmente perpete la memoria de aquella gloriosa jornada.
Dice el Real Decreto en su artculo 4: La medalla se usar con pasador de oro o dorado y cinta blanca con una franja diagonal azul, que es el distintivo de la matrcula de Galicia. Por motivos que no hace
al caso sealar, no comentamos la equivocacin, o la intencin si la hubo, de llamar matrcula de Galicia
a lo que no es ms que matrcula de la Corua; as, que nos concretaremos tan slo a lamentar que siga
emplendose como insignia regional, aquella que est muy lejos de ser la verdadera.
Estas palabras de Csar Vaamonde Lores tiveron un rechamante altofalante na obra de Couceiro Freijomil, que fai uso destas para pedir a ilegalizacin da bandeira da franxa azul porque Galicia no pertenece a ningn partido ni grupo23.
Esta descualificacin, que d fe do seu antinacionalismo, agchase en numerosos argumentos de
tipo erudito que Couceiro Freijomil escolma aqu e al con afn deslexitimador.
Todos os seus argumentos baten de fronte coa silenciosa aceptacin que a bandeira azul vai
tendo en Galicia e nos centros societarios de Amrica. Esta favorbel acollida ser o incontestbel
argumento dos rexionalistas.
Ben entendido que a teora de que a bandeira actual tivo a sa orixe na confusin coa bandeira
da Comandancia da Corua non se sostn de ningunha maneira. A historia completa do erro comeza nunha disposicin do 4 de agosto de 1845 que determinaba as contraseas que
[...] segn lo prevenido en Real Orden de 30 de julio del corriente ao deben largar en el tope mayor
los buques mercantes de las diferentes provincias martimas espaolas, al mismo tiempo que arbolen en el
pico el pabelln nacional, para distinguirse unos de los otros en la mar y a la vista de los puertos [...].
Corua. Bandera blanca con aspas azules. Las aspas tendrn de ancho la quinta parte del de la bandera.
Esta disposicin de 1845 ser modificada por unha Real orde do 22 de xuo de 1891 que se
expresa nestes termos:
[...] que para evitar las dificultades que puedan suscitarse, confundiendo la bandera del imperio ruso
con la de la provincia martima de la Corua, se modifique esta ltima suprimindole una de las aspas,
quedando por tanto reducida a una bandera blanca con faja diagonal azul y el extremo ms alto de esta
faja junto a la vaina. De Real Orden lo digo a V. E. para su conocimiento y el de esa corporacin de su
digna vicepresidencia.- Dios guarde a U. muchos aos.- Madrid 22 de junio de 1891.
Pero no traslado dos restos de Rosala, celebrado os das 25, 26 e 27 de maio de 1891, xa ondeara a bandeira transversal azul, tal como nos relata o autor do artigo reproducido en Bos Aires na
revista El Eco de Galicia.
A utilizacin da coincidencia entre ambas as insignias como motivo de desprestixio para a bandeira que o pobo estaba a aceptar carece, por conseguinte, de lexitimidade.
A aceptacin popular da bandeira leva consigo, por parte dos rexionalistas, outro argumento que
fai coincidir esta popularizacin co renacemento da conciencia galega nos ltimos vinte e cinco anos.
Todos os movementos de natureza poltica ou cultural que xorden desde 1890 con consciencia construtiva Liga Galega24, Real Academia Galega, Irmandades da Fala, Seminario de Estudos Galegos,
Partido Galeguista sern os que protagonicen a consolidacin da bandeira at a actualidade.
88
89
El Eco de Galicia, Buenos

Aires, 10 de setembro de
1898
90
Tombase das atrs a beneficio de inventario eso del renacer de la conciencia gallega en los ltimos
veinticinco aos, discurrido ahora por los nacionalistas de nuevo cuo, y no sobra insistir sobre ello.
Retrotraen a veinticinco aos la fecha de ese renacer, para hacerla coincidir con el tiempo en que al
ilustre Murgua se le ocurri la genialidad de cruzar con una banda azul la legtima bandera de Galicia,
afanosos de justificarla.25
Non deixa de ser esta crtica, en lectura oblicua, o mis claro recoecemento do protagonismo
e papel esencial que desempeou a Academia na divulgacin e aceptacin desta polo pobo.
A historia deste protagonismo comeza xa no ano 1905 cunha carta que enva o secretario da
Asociacin Iniciadora da Habana, Alfredo Nan de Allariz, ao presidente Manuel Murgua:
Seor:
Tengo el honor de participar a S.S. que en sesin celebrada por esta Junta Directiva en el da de ayer,
acordse indicar a esa Junta de Gobierno el deseo de esta Asociacin de que sea izada la bandera gallega
el da de la inauguracin de la Academia en la casa en que esta quede instalada.26
A resposta da Academia ten grande importancia porque, malia a temerosa negativa, identifica
as cores branca e azul como smbolos de Galicia:
Contestando a su comunicacin sobre los deseos de que el da de la inauguracin de la Academia ondee
en el domicilio social la bandera de Galicia, debemos decirle que abrigbamos iguales sentimientos; pero
las circunstancias por que atraviesa Espaa en estos momentos, pendiente de aprobacin en las Cortes la
modificacin del artculo 7 del Cdigo de Justicia Militar, dificulta grandemente nuestros deseos por la torcida interpretacin que a ellos pudiera darse y por las consecuencias que pudiera traer. As nos limitaremos
a que figure en el balcn el Escudo de la Academia y la colgadura que ser con los colores gallegos.27
Etiqueta e contraetiqueta
da botella de Vio Tostado
Rosala Castro, 1916
A ACADEMIA GALEGA: AUCTORITAS E COHERENCIA

Un protagonismo especial corresponde Real Academia Galega por ser esta institucin, desde a sa
constitucin formal en 1906, a referencia cultural da galeguidade. Esta especial situacin vnlle
dada Academia Galega por varias circunstancias: en primeiro lugar porque Murgua, o seu primeiro presidente, via mantendo coa sa obra ideolxica, erudita e historiogrfica unha ben razoada teora poltica que o converte na mxima auctoritas da nosa cultura. Esta autoridade intelectual
reforza tamn a da institucin que preside, que deseguida mantn contactos con toda a emigracin
galega en Amrica, non s cos seus mximos valedores cubanos.
A Academia convrtese na nica institucin propia de Galicia despois de ter loitado os rexionalistas da Corua pola permanencia da Capitana Militar na cidade. Esta mobilizacin, que deu
cos membros do Comit rexionalista da Corua no crcere no ano 1891, tentaba conservar o nico
vestixio que nos quedaba en Galicia das institucins do Antigo Reino.
As nacins que contan cun Estado protector dispoen dunha escola, dunha burocracia administrativa, de sedes institucionais, dun exrcito, etc., capaces, por conseguinte, de ritualizar e
divulgar en pouco tempo calquera insignia. No caso de Galicia, carente dese Estado protector, os
ollos vranse case sempre cara nica institucin formada por eruditos con vocacin construtiva.
Isto motivar que ao longo do primeiro terzo do sculo XX cheguen sede da Academia na Corua centos de consultas que, polo que respecta bandeira, tern sempre, sen excepcin, unha nica
resposta.
A funcin arbitral e divulgadora da Academia foi tal que nela se van centrar os ataques dos partidarios da denominada bandeira histrica e mesmo dos inimigos do nacionalismo. Tal ocorre con
Couceiro Freijomil, que vinte e cinco anos despois da fundacin da institucin segue arremetendo
contra ela e o seu presidente:
Comprendemos por conseguinte que as colgaduras de cor azul e branca estabelecan unha comunicacin emocional co sentimento rexionalista desde os primeiros anos do Rexionalismo. As aparecen xa na capital arxentina cando un grupo de emigrantes e exiliados galegos celebra un solemne
acto no 12 aniversario da morte de Rosala. Na crnica do acto, cun gravado como ilustracin, dise
que as bandeiras arxentina, espaola e galega ondean entrelazadas28.
Poucos das despois chega a consulta que sobre a bandeira formula Curros a Murgua, reclamando unha contestacin urxente por cable. Deseguido, seguindo unha escolma representativa, anotamos a carta que lle dirixe Academia o Centro Galego de Montevideo:
Por encargo de la Sociedad Centro Gallego de Montevideo, tengo el honor de dirigirme a esa Real
Academia, solicitando de la misma se digne informar cual es la bandera de Galicia y cual es igualmente
el escudo de armas de este antiguo reino, con el fin de que ilustrada en este sentido la sociedad en cuyo
nombre me dirijo a esa Corporacin, pueda aquella enarbolar en su domicilio social la bandera de nuestra regin y ornar sus balcones con el escudo de nuestra patria.
No dudo que en virtud de los patriticos fines que persigue la sociedad que represento, se dignar evacuar la consulta esa real Academia, por lo que anticipadamente tributo las ms expresivas gracias29.
A resposta acadmica non se demora e tres das despois, o 14 de xuo de 1913, sae esta resposta:
Correspondiendo a lo solicitado por V.S en su atenta comunicacin de 11 del actual, tengo sumo gusto
en evacuar la consulta dirigida por V.S. a esta Real Academia en nombre del Centro Gallego de Montevideo. Por lo que afecta al primer extremo, o sea, lo referente a la bandera de Galicia, debo manifestar a
V.S. que su color es blanco con una banda azul, proporcionada a su tamao, que la atraviesa diagonalmente desde la parte superior izquierda a la parte baja de la derecha.
La bandera tiene siempre que ajustarse a las dimensiones reglamentarias. [...]
Esto es lo que tengo que manifestar a V.S., siendo muy grato a esta Real Academia que nuestras Sociedades regionales, hagan siempre ostensibles muestras de cario a la patria, cobijndose bajo nuestra sagrada bandera y honrndose al ostentar el glorioso escudo de la noble y amada tierra.30
Este mesmo ano, en carta datada o 23 de agosto de 1913, dirxese Academia o secretario da
Casa de Galicia de Madrid, Ricardo Neira, nestes termos:
91
92
93
Muy ilustre paisano y Sr. mo: Prxima la inauguracin de la Casa de Galicia en esta corte, queremos para dicho acto arbolar en la fachada de nuestro domicilio social la verdadera bandera de nuestra
regin31, y como mucho se ha discutido cual sea la verdadera, solicitamos de su alta autoridad que se digne
manifestrnoslo.
He observado que en algunos modernos escudos de Galicia se substituye el Sacramento por una esfera geogrfica, aludiendo, sin duda, al descubrimiento de Amrica por el pontevedrs Cristbal Coln.
Acepta esa reforma la Academia?
Neste caso o informe a respecto da bandeira o mesmo que d ao Centro Galego de Montevideo co engadido seguinte sobre a consulta do escudo:
Respecto a la sustitucin del cliz y la hostia por un globo terrqueo, no conozco esa novsima reforma, inventada seguramente para poner en ridculo a Galicia, como si no lo hubiera sido bastante con lo
de Coln Gallego.32
Grande interese para o noso tema ten a peticin que Fontenla Leal formula epistolarmente33 a
Murgua, a ttulo persoal, sobre a conveniencia de solicitar formalmente Academia a oficializacin dos smbolos de Galicia, maneira do que ten feito o Centro Galego da Habana e a propia
Asociacin Iniciadora e Protectora da Academia.
A resposta de Murgua, anda que referida exclusivamente ao Himno, ten unha lectura que desborda as canles do tema tratado:
Tanto como a Uds. alhaga la declaracin y reconocimiento oficial del himno de la regin (letra del Sr.
Pondal y msica del finado Pascual Veiga), nos hubiera alhagado y satisfecho a nosotros si dicho reconocimiento pudiera llevarse a la prctica y darle validez. Cuando la Academia solicit el ttulo de Real no
fue por pura vanidad, si no para poder asegurarle la vida. Antes de obtener dicho ttulo estaba bajo la
dependencia directa del Gobernador Civil, el cual, cuando se le antojase, poda clausurarla, y no slo l,
sino un simple polica poda fiscalizar sus hechos. Por la concesin de dicho ttulo qued emancipada de
la dependencia de Gobernadores, y, por lo tanto, convertida en un organismo oficial reconocido por R.D.
correspondiente, y como tal, tiene que vivir y proceder en completa y perfecta armona con los altos poderes de la nacin. Y de tomar un acuerdo como el de que Uds. tratan, claro es que a nadie se perjudicara,
pero sera muy mal visto en las esferas oficiales, y sera muy comprometido para la Academia porque se le
dara una interpretacin torcida, sobre todo, por gentes mal intencionadas y enemigas de la Corporacin.
De calquera xeito, bandeira, escudo e himno semellan estar perfectamente regularizados e normalizados entre as distintas sociedades galegas da Habana despois da declaracin institucional de
oficialidade anunciada por Fontenla e que parece confirmar esta outra carta dirixida a Murgua e
asinada polo mesmo activista:
Estoy preparando la impresin en lminas litogrficas en colores de la bandera, escudo y el himno, para
publicar un folleto, y le ruego me haga una composicin en Prosa Rimada consagrada a estos tres asuntos
importantsimos de nuestra patria, con el fin de que vaya a manera de prlogo.34
Sucdense en anos posteriores consultas de distintas agrupacins folclricas, entre elas a do coro
Toxos e Froles e a Sociedad Musical Airios da mia Terra de Ferrol, El Eco, da Corua, etc., e
todas reciben a mesma resposta literal tanto polo que respecta ao escudo como bandeira. Estas
sociedades corais tiveron grande importancia na cultura galega e, por suposto, na propagacin do
himno e da bandeira. Algunhas das bandeiras mis antigas que existen en Galicia pertencen a estas
sociedades populares que percorran o pas e que tiveron un gran protagonismo anda fra de Galicia, nas sas visitas a Amrica e a outras agrupacins societarias.
Esta funcin patritica xa era destacada moitos anos antes nunha carta de Gumersindo Laverde
a Murgua:
Como U. habr notado, empiezan a generalizarse en Galicia los orfeones, o sociedades corales, que
tanto han contribuido a la educacin artstica del pueblo en Catalua, Alemania y otras partes. Hasta
nuestro cardenal Arzobispo proyecta establecer una en su seminario [...] U., que tan bien siente estas
cosas, podra dedicar un artculo a exponer la importancia de los orfeones y a trazar el rumbo que deben
seguir y la parte que deben dar en sus cantos al dialecto y melodas del pas, que en mi concepto convendra que fuese grande.35
Os moi celebrados orfens galegos, acoto adxectivados como patriticos, sern unha peza fundamental na creacin e posterior divulgacin do himno galego.
O ltimo gran debate sobre a bandeira ser provocado polo Real decreto do 9 de xuo de 1930,
que declara no seu artigo segundo que en los edificios pblicos y privados; en los buques en aguas
jurisdiccionales espaolas, y en cualquier otro lugar del territorio nacional podrn ostentar las banderas cuyas caractersticas hayan sido consagradas por el uso, con significacin local o regional.
Amparados neste decreto sern moitos os concellos, sociedades culturais e agrupacins folclricas as que se dirixirn Academia en solicitude de informacin sobre os smbolos galegos. Estas
consultas sern a razn do mis afamado ditame que elaborou a Academia sobre a bandeira, o acordado na Xunta Ordinaria celebrada o 8 de xullo de 1930 a instancias da solicitude formulada polo
alcalde da Corua, Sr. Maximiliano Asnsolo Linares, que mostraba desexos de izala ao p da espaola no Pazo Municipal o da 25 de xullo. Smanse a esta peticin outras entidades e corporacins,
entre elas a de Ourense, motivo polo que o presidente da Academia, Eladio Rodrguez, o secretario, Martnez Moras, e o tesoureiro, Estrada Catoira, asinan unha circular dirixida ao resto dos acadmicos para que lles sirva de reflexin de cara reunin da Xunta Ordinaria e que di as:
REAL ACADEMIA GALLEGA
CRITERIO DE LA JUNTA DE GOBIERNO ACERCA DE LA BANDERA DE GALICIA
Ante los requerimientos de Corporaciones oficiales, entidades y particulares y la necesidad de contribuir, por su parte, a que no perdure una dualidad inconveniente en los emblemas y atributos de Galicia
publicamente ostentados, la Junta de Gobierno se cree en el caso de exponer su criterio, a fin de que pueda
servir como base de deliberacin a la Academia, facilitando de tal modo un acuerdo definitivo de esta, al
que desde luego somete el suyo la Junta.
La opinin de la Junta de Gobierno es as.
No debe existir sino una sola y nica bandera de Galicia, tanto para uso de Corporaciones oficiales
como para izar en las fachadas de edificios de todo orden y ostentarla en cualquier acto.
Xuntanza da Real
Academia Galega en Lugo
(19 de xuo de 1932)
94
95
Para definir su forma y colores acepta como demostrados estos hechos histricos:
La bandera de Galicia fue blanca en siglos pasados;
La bandera de Galicia ha sido blanca, con una banda azul celeste en diagonal del ngulo superior
izquierdo al inferior de la derecha y de ancho proporcionado a las dimensiones de la ensea, durante el
intenso renacer del sentimiento regional en los cinco ltimos lustros en que el uso de esta insignia tuvo
carcter de generalidad y evidente realidad histrica en las cuatro provincias gallegas y dondequiera que
se ha manifestado el espritu de los hijos de Galicia ante el smbolo de la Patria, habiendo sido empleada
por la misma Academia en ocasiones solemnes. [...]
La bandera de Galicia, por tanto, debe ser:
Blanca, con faja azul celeste en diagonal del ngulo superior izquierdo al inferior derecho, interrumpida en el centro para intercalar el escudo de armas gallego, que va descrito.
Los colores gallegos son, pues, el blanco y el azul celeste.
La Corua, 24 de junio de 1930.
Esta circular vai provocar a chegada Academia dunha serie de votos particulares de distintos
numerarios que queren tomar posicins antes da Xunta Ordinaria convocada para o 8 de xullo.
Mostran a sa adhesin proposta da Xunta de Goberno individualmente, mediante carta, os
acadmicos Amor Meiln, Cabanillas, Indalecio Varela Lenzano, Vicente Risco. Rechamante
tamn a adhesin colectiva, por medio dun telegrama, dos membros do Seminario de Estudos
Galegos, seores Cabeza, Otero Pedrayo, Castelao, Cuevillas, Carro, Moralejo, Taboada, Sebastin Gonzlez, Aller, Filgueira, Lorenzo, Bouza Brey. O telegrama ser enviado desde Laln, onde
se atopaban elaborando a que vai ser emblemtica obra Terra de Melide. Paga a pena reproducir o
texto do telegrama:
Miembros Seminario Estudios Gallegos y Acadmicos de la Real Academia Gallega reunidos para
estudio Tierra Deza sintiendo urgente importancia cuestin bandera gallega ruegan Academia tenga en
cuenta aspiracin general por bandera blanca con banda azul que aparte fundamento histrico que Academia conoce es smbolo acatado y brillante reivindicacin dignidad patria gallega a partir Batalln Literario guerra independencia.
Otero Pedrayo, coa mesma data do 8 de xullo, enva tres telegramas Academia; como membro
numerario, como presidente da Asociacin de Escritores e como membro do claustro do instituto
de Ourense. En todos eles apoia a proposta da Xunta de Goberno coa alusin ao renacemento de
Galicia.36
Non faltaron tampouco os votos particulares, como o do acadmico Augusto Barreiro de V.V., que
presentou un razoado artigo do que destacamos estas conclusins que sintetizan o resto do contido:
Primera: Que la primitiva bandera que us Galicia es la de oro con un dragn rampante color sinople
(verde).
Segunda: Que durante once siglos Galicia utiliz como bandera la blanca con la cruz de Santiago en
gules.
Tercera: Que para el caso de que ni se quiera emplear en la actualidad como bandera regional, ni la
primitiva, ni la de mayor antigedad, se acuerde que la bandera de Galicia es la blanca azur, pero que en
este caso se dirija por esta docta corporacin un escrito al Excmo. Sr. Ministro de Marina, en el cual se le
pida que sea restablecido el uso de la matrcula que el puerto de La Corua tena en 1891 o sea la blanca
con un aspa azur pues solo de este modo podr entenderse que aquella bandera representa a la regin y
queden as acalladas las suspicacias, ya que todos los puertos galaicos, desde Vigo hasta Ferrol, tienen derecho igual a utilizar sus matrculas como emblema regional representativo.
Na Xunta Ordinaria celebrada o da 8 de xullo de 1930 aprobouse unha resolucin que foi
impresa como nota oficiosa e repartida entre particulares e institucins e que na sa parte final proclama o seguinte:
La bandera de Galicia, pues, conforme al dictamen de la Real Academia Gallega, tiene las siguientes
caractersticas:
Blanca, con una franja azul celeste en diagonal del ngulo superior izquierdo al inferior de la derecha
y de ancho proporcionado a las dimensiones de la ensea, interrumpida en el centro para intercalar el
escudo regional, consistente en un cliz ureo y sobre l la hostia de plata, en campo de azur, en el que
destacarn las siete cruces evocadoras de las siete provincias del antiguo Reino; y al timbre, corona real.
Se recomienda como modelo de cliz el llamado de San Rosendo, divulgado en fotografas y grabados.
Entiende la Academia que no debe existir sino esta sola y nica bandera de Galicia, tanto para uso de
Corporaciones oficiales como para izar en las fachadas de edificios de todo orden y ostentarla en cualquier
acto, ya hace un llamamiento a todas las entidades para que cese una dualidad inconveniente en el uso
de emblemas y atributos de Galicia.
Acordse tambin asistir a la ceremonia de izar la bandera gallega en el Palacio Municipal de La Corua, el da 25 de Julio y procurar que el acto se revista de la mayor solemnidad.
Asimismo se acept una indicacin contenida en el escrito remitido por el acadmico adjunto don
Augusto Barreiro, a fin de solicitar del Ministerio de Marina que sea restablecido el uso de la matrcula que
el puerto de La Corua tuvo hasta 1891 blanca con el aspa de San Andrs en azul, puesto que, desde la
constitucin de la U.R.S.S. de Rusia han cesado las circunstancias que aconsejaron su modificacin.
Cuando el Ministerio de Marina acceda a la solicitud, se organizar un homenaje de recuerdo al antiguo Gremio de Mareantes de La Corua.
Esta decisin adoptada pola Academia non deixou de recibir crticas duras pero sempre contou
co apoio nacionalista e a gaando pouco a pouco aceptacin popular.
Intervencin do presidente
da Real Academia Galega,
Manuel Lugrs Freire, no
acto de homenaxe aos
mrtires de Carral, o 26 de
abril de 1931
Unha fronte crtica proceda de Ourense, onde o alcalde da cidade, apoiado nas teses de Couceiro Freijomil e no erro inicial de Eladio Rodrguez Gonzlez, enva unha carta ao presidente na
que comunica
[...] suspender la orden de izarla nuevamente mientras no se aclare y concrete cual es la definitiva, de
acuerdo unnime con la mayora de los Acadmicos, que debe izarse como bandera gallega en las capitales de nuestra querida regin.37
En xeral a decisin da Academia foi moi ben acollida, tal como expresa Filgueira Valverde
nunha carta que enva ao presidente da Academia desde Pontevedra e sen data.
Meu ademirado amigo:
Das verbas para felicitalo, por min e por todos os boos galegos de esta. A resolucin da Academia foi
moi ben acollida, e afincou en todos o outo prestixio e a simpata que xa tia.
Ningun da creto s esbardalladas do probe Sol, que despois de ser o primeiro propagador da bandeira quere, por non sei que causas, atacar solapadamente o acordo, no desgraciado artigo do Faro. Non merece, todos estamos acordes, ni que se lle conteste. O probe debe padecer do fgado.
Un saudo garimoso de Castelao e demais amigos de esta.
Non rematar aqu o debate porque pouco despois o presidente da Comisin Provincial de
Monumentos de Ourense, movido polo alcalde da cidade e a instancias de Couceiro Freijomil, solicita un informe sobre a bandeira de Galicia Academia da Historia de Madrid. O informe, asinado polo acadmico Antonio Blzquez, afonda nos argumentos xa expostos polo propio Couceiro na
devandita publicacin.
No Boletn de la Comisin Provincial de Monumentos38 explcanse os antecedentes deste denominado pleito herldico: por unha parte, os partidarios do uso tradicional e histrico (lenzo completamente branco cun escudo no centro constitudo por un cliz de ouro e unha hostia de prata
enriba sobre campo de azur) e, por outra, sempre segundo o devandito Boletn, os defensores do pavilln de moderna invencin (pano branco cunha franxa azul en diagonal desde o extremo superior
esquerdo ao inferior dereito). As fontes dunha e doutra opcin son sempre as mesmas: Csar Vaamonde para a denominada histrica e Murgua e o seu xa famoso cablegrama a Curros para a denominada de nova creacin. Sen esquecer a coda da coincidencia coa matrcula do porto da Corua,
orixe xa que logo desta e que, engade o artigo, non deixa de ser unha marca de bastarda.
Con estes antecedentes como prembulo, o Concello de Ourense anda quere a opinin do
douto secretario da Comisin de Monumentos e cronista da cidade, D. Emilio Vzquez Pardo, que
proclama como oficial a bandeira histrica nuns rotundos termos de pica relixiosa. E esta ser a bandeira que sade a procesin do Corpus do ano 1930, tal como inmortaliza unha foto publicada no
nmero 454 (1930) da revista Vida Gallega, de Jaime Sol.
O informe da Academia da Historia, publicado no seu Boletn (I, 1931) e deseguida reproducido
interesadamente en Galicia nos medios detractores da franxa azul, di que
[...] los partidarios de que el pao de la bandera tenga una banda azul no niegan que la bandera haya
sido en tiempos pasados completamente blanca [...] y claro es que al reconocer sus partidarios la modernidad del origen de la franja... han de convencerse de que dicho distintivo carece de consagracin por el
uso, ya que para asuntos de esta ndole debe ser el uso secular, y la bandera blanca... es la nica que reune
la condicin de que se trata [...]
Xa adverta poucos das despois o inefbel periodista e sempre ambiguo Jaime Sol que
el problema no quedar resuelto con la resolucin de la Academia porque hasta hoy salvo intrusiones
ms o menos bien intencionadas [...] quienes aqu pelean son los galleguistas sin apellido Vaamonde
Lores, Couceiro Freijomil y otros [...] y los galleguistas del nacionalismo; estos por la bandera de la franja, que les acompa en todas sus batallas, las ms de las cuales fueron polticas, y aquellos por la bandera blanca del cliz y la hostia, que reputan la nica con prestigio histrico y valor social.39
96
A partir de 1930, a resolucin do plenario da Academia Galega, impresa como acto cannico
de oficialidade, ser remitida a todas as institucins e organismos susceptbeis de ter izada a bandeira de Galicia. E non son poucas as entidades que se dirixen Academia Asociacin Galaica de
Socorros Mutuos de Lisboa en 1933; Cntigas da Terra en 1934; Concello de Ferrol en 1935, solicitando informacin sobre a bandeira e o escudo. E sempre reciben como resposta o informe oficial
impreso, coincidente coas primeiras respostas datadas nos primeiros anos fundacionais.
A BANDEIRA GALEGA NA PRENSA

Paralelamente ao debate e informacin que sobre a bandeira e smbolos de Galicia se produce no
seo da Academia, a prensa de Galicia e Amrica40 mantn outra confrontacin que servir para ir
divulgando e, xa que logo, conseguir a aceptacin popular dos anos da segunda repblica.
Mencin parte merece a publicacin Vida Gallega (1909-1938), revista grfica de Vigo dirixida por Jaime Sol, que se ocupou en numerosas ocasins do tema da bandeira e dos smbolos de
Galicia. E sempre con nimo comercial e ambiguo.
Xusto ser engadir que malia as intencins mestureiras do seu director e propietario, a publicacin que mis axuda hoxe a reconstrur a azarosa historia dos nosos smbolos.
E abondar a anlise das cabeceiras da publicacin para decatarnos da histrica e calculada
ambigidade que mantn a respecto da cultura galega o seu propietario: comeza ondeando a bandeira espaola desde o seu nmero 1, de xaneiro de 1909 at xullo do mesmo ano, no que esta alterna coa galega (branca con franxa horizontal na parte baixa e coa cruz de Santiago no centro e o
escudo galego superposto), que adoptar protagonismo nico, e coa franxa transversal no nmero
41 de 1913; a partir de 1916, ano da fundacin das Irmandades da Fala (nmeros 74 en diante),
suprime as bandeiras; cando se repn, a galega incorpora a cruz de Santiago e suprime o escudo
correspondente. Pero en agosto de 1936 recupera a bandeira espaola..., que adorna tamn a cabeceira dos seus escritos particulares co correspondente: Viva Franco! Arriba Espaa!.
Se analizamos os textos e aparato grfico da mesma revista os resultados non son diferentes. Xa
no nmero 3 (de marzo de 1909) de Vida Gallega o seu director abre un debate co artigo titulado
La bandera gallega y la bandera espaola, subliado ao estar debaixo do titular Acentos alarmantes. Neste artigo acaba sintetizando o debate recollendo as palabras dun emigrante que lle expresa:
Ponga usted la bandera gallega. La bandera espaola producir mal efecto. No comprometa usted
una empresa para dar fe de espaolismo. E remata o artigo con esta contundente frase: Los gallegos residentes en ultramar no quieren ver la bandera espaola a la cabeza de una revista regional41.
A reaccin a estas palabras provoca unha serie de cartas e artigos que xa insire Sol no nmero
4, correspondente a abril de 1909, administrando coidadosamente as opinins encontradas; as
Adolfo Mosquera Castro reclama a bandeira galega, mentres que Juan Manuel Espada afirma que
Vida Gallega tivo a feliz idea de envolverse entre los pliegues de esa bandera, la de la unin [...].
No seguinte nmero, de maio de 1909, insire un concurso, que se repetir nos nmeros seguintes, que sirva de deseo da cabeceira da revista, cun premio de 200 pesetas e nestes termos:
[...] contendr [a cabeza de Vida Gallega] el monograma, las banderas espaola y gallega, el escudo de
nuestra regin y atributos que el concursante crea procedentes en forma que armonicen el amor a la patria
espaola y el cario a la terria, sin que de su combinacin pueda derivarse la menor tendencia poltica.
Sol xa sabedor a estas alturas de que a Academia e os rexionalistas apostaron pola bandeira
con franxa azul transversal pero opta por un farisaico apoliticismo e polo cario terria. E a continuacin publica a disparatada carta de Pondal:
Muy sencillo. La bandera espaola sea el smbolo grande. La bandera gallega sea el smbolo pequeo.
La bandera espaola figure encima. La bandera gallega figure abajo.
Esta debe ser toda blanca y diagonalmente atravesada por la cruz roja, por el alfange simblico del Hijo
del trueno, el cual es, adems, patrn de Espaa. E tutti contenti.42
97
98
Anda que a nota que convoca o concurso para a cabeceira desaparece sen noticias do gaador, seguen a aparecer
no nmero correspondente a agosto comunicados de lvaro
Lpez Mora, Vctor Castro Rodrguez (desde Mxico) e
Javier Fernndez (desde Chile) nos que declaran non ter
mis bandeira que la roja y gualda.
Pero descoidadamente a bandeira galega, branca con
franxa azul (non sempre diagonal) aparece sen comentario
nas reportaxes fotogrficas de Vida Gallega: no primeiro
nmero mstrase con ocasin da entrega dunha bandeira,
por parte dos lugueses residentes en Vigo ao Orfen Gallego, de Lugo. A nota informativa que acompaa a reportaxe
fotogrfica limtase a dicir:
Cul es la bandera de Galicia, la que debemos levantar en nuestros actos regionales, la que deben izar
nuestras sociedades? nos preguntan desde todos los extremos del mundo.
Hasta ahora cada Sociedad y cada gallego tuvieron fuera o dentro de su espritu, una bandera. Nuestro mismo director llev en su viaje una prescripcin de eruditos regionales bandera de dos franjas,
blanca la de arriba y azul la de abajo, que, por lo que se ve, tampoco es, por lo que afecta a la distribucin
de los colores, la autntica bandera.
Remata a nota reproducindo o informe que a Academia enviara ao Centro Galego de Montevideo e que reproducimos nas pxinas anteriores.
No resto da prensa galega aparecen acoto noticias e comunicados que expresan claramente a
normalizacin do uso da bandeira, case sempre branca e azul e at cando se manifestan denuncias
pola sa postergacin ou ausencia non deixa de ser un xesto regularizador.
A Gaceta de Galicia, de Santiago, recolle a noticia do recibimento que van dar os vecios de
Santiago a unha excursin viguesa nestes termos:
[...] los vecinos de la Ra del Villar, Plateras, Fajera y Fonseca cooperan a la recepcin ostentando colgaduras y adornos en las fachadas de las casas. Todo el pueblo estr engalanado, con los distintivos de los
colores nacionales de la bandera de Galicia, blanca y azul [...]44.
99
Algo semellante ocorre cando se d conta da sesin inaugural da Asamblea Regional Catlica,
no templo de Santo Agostio de Santiago:
Los muros del crucero aparecan tambin cubiertos de colgaduras blancas y azules. El altar mayor ofreca aspecto magnfico y suntuoso. Todo l haba sido velado bajo amplias colgaduras con los colores azul
y blanco de la bandera de Galicia [...]45.
Outras veces son notas burocrticas e administrativas as que evidencian a implantacin da bandeira galega na sociedade; por exemplo, unha nota do Boletn do Colexio Mdico de Pontevedra
enumera, a maneira de inventario, os mobles e obxectos que se poden aproveitar do antigo colexio
e, entre mantelaras, toallas, paraugueiros, cortinas, mesas e material de escritorio, tamn aparece
Cinco cortinas para los balcones (bandera de Galicia).46
Por veces o pulo dinamizador e normalizador est provocado pola postergacin ou ausencia da
insignia galega. Na ltima sesin da Terceira Asamblea Nazonalista celebrada en Vigo no ano 1921
Consisti el regalo en una riqusima bandera que el mes

pasado entregaron solemnemente al orfen los comisionados
que fueron de Vigo a la ciudad de Lugo.
No mesmo nmero 1, de xaneiro de 1909, volve aparecer a bandeira galega, das mesmas caractersticas, portada
por estudantes que se manifestan na escalinata da Universidade reclamando clnicas de Frenopata.
A mesma franxa horizontal da bandeira galega ondea
nunha foto en que un grupo de turistas trasladado a terra
a bordo dun bote que loce a nosa insignia. E na mesma pxina, con ocasin da inauguracin do Hotel Continental, en
Vigo, aparece a bandeira con franxa diagonal na etiqueta
dunha botella43.
Todas estas fotos son boa proba da paulatina normalizacin que est a acadar a bandeira galega, que est sendo adoptada e aceptada tanto nas solemnidades coma na vida coti.
Poderiamos seguir a facer unha escolma de fotos coa bandeira ao longo da vida de revista de
Jaime Sol, pero imos reparar nunha foto que revela ben s claras as intencins confusionistas do
propietario da publicacin viguesa.
No nmero 38 de Vida Gallega (febreiro de 1912) debaixo do titular Cul es la verdadera bandera de Galicia? aparecen catro bandeiras distintas con este expresivo texto:
Poema de Ramn
Cabanillas na portada de
Galiza, 1931
Vida Gallega
100
recllese, entre distintos acordos, o seguinte: Pedir a los ayuntamientos de las ciudades gallegas,
que pongan en sus balcones banderas de Galicia cuando se celebren fiestas oficiales.47
Bandeira de Castelao
Como consecuencia deste acordo e a conseguinte negativa do concello de Vigo a izar a bandeira galega, temos un documento reivindicativo de gran contundencia, obra do poeta rianxeiro
Manoel Antonio e Xavier Soto. o manifesto titulado Terra ceibe!, que remata deste xeito:
Ns, galegos verdadeiros, os bs e xenerosos, lembrndonos ben de que a nosa bandeira azul e branca fagamos que denantes dondear nos pazos de noxentos concellos, tremele nos nosos peitos, e dispois
de que eis sexa xa ondeiar nos concellos, pese a quen pese, dondolles o prestixio da sua pureza.
Y-o tomar como aldraxe o labor dises concellaes que confunden a coto o patriotismo co-a patriotera; o renegar diles coma destranxeiros, sexa soio coma un pulo que nos force a non decair, a que loitemos de novo, que a Luz da Xustiza est a chegar hastra ns y-a libertade de Galicia ven por propia
virtoalidade; co-ila chegar a hora de que ns teamos para iles a cavaleirosidade quiles non souperon ter
con nosco.48
Pola contra a proposta feita no Concello de Santiago no ano 1923 polo Sr. Antelo aprobada
por unanimidade por todos os concelleiros da Corporacin, tal como recolle o xornal El Compostelano, que alega como argumento que hai unha bandeira oficial e que todos os concellos de Galicia
tomaron o acordo de que a bandeira de Galicia ondee a par da espaola49.
Que os poetas contriburan a asentar e normalizar a bandeira azul e branca adoitaba ser un argumento fronte aos partidarios da bandeira histrica e tradicional. Abondaba o nome de Cabanillas
para facer valer este argumento. Pero se ao poeta de Cambados engadimos o nome de Amado Carballo50 e antes xa o dun poeta popular como Avelino Rodrguez Elas51, xa se levanta outra fronte
argumentaria de certo peso na opinin pblica.
A Repblica a partir de 1931 e, moi especialmente, a elaboracin do Estatuto de autonoma de
1936 e o posterior plebiscito farn ondear a bandeira de Galicia por todos os currunchos do pas. E
non hai momento transcendente ou solemne que non vexa ondear a bandeira azul e branca. Dous
das despois de aprobado o plebiscito, nxel Casal, alcalde de Santiago, convoca todos os partidos
e asociacins culturais de Galicia a concentrrense na praza do Obradoiro para, coas bandeiras ao
vento, interpretar o himno galego. Foi o albaroque solemne e popular da implantacin dos smbolos de Galicia.
De calquera xeito, a bandeira de Galicia ser metfora de toda esta loita soterrada que se mostrar en determinados momentos de tensin social ou poltica. Tal ocorre en 1940, cando nunha
carta memorbel o poeta Noriega Varela se dirixe Academia agradecendo o seu nomeamento
como numerario desta:
Dios mediante, seguiremos leyendo mucho por el diccionario indito del pueblo, y ya no volveremos
a acordarnos ms de aquellos achdegos de cadeirdegos con que los irmancios de la fala afearan nuestra lengua de arrullo, ni hay que esperar a ver otra vez izada aquella ilegtima ensea regional que la Real Academia de la Historia tanto repudiara contestando a consultas formuladas por la Diputacin de Orense.52
Tia moi claro o poeta cando escribe estas lias que Galicia xa despregara con orgullo a sa propia bandeira nos anos anteriores a 1936.
A partir de 1939 a bandeira galega desaparece engulida pola barbarie franquista e foron moitas as
agrupacins patriticas, xa foran de natureza poltica ou cultural, que fan desaparecer as sas bandeiras
por mor das posbeis persecucins ideolxicas. Pequenos obxectos coa representacin da bandeira, cinceiros e impresos diversos foron incautados e depositados nun primeiro momento en Salamanca.
As poucas veces en que aparece a bandeira galega despois de 1939 case sempre de maneira
semiclandestina e burlando a prohibicin grazas ignorancia dos propios censores, que non acababan de identificar as colgaduras brancas e azuis como representativas do pas.
Malia estas circunstancias, a guerra das bandeiras mudou de escenario pero tivo episodios senlleiros e representativos. Xa ningun negaba lexitimidade nosa bandeira branca e azul pero a
diplomacia franquista quere que desapareza dos balcns dos populosos centros galegos de Amrica.
101
O suceso que evocamos aqu ocorreu no ano 1948 e motivou estes rechamantes titulares do
voceiro da Federacin de Sociedades Galegas: Da de Loito para a Galeguidade. O Centro Galego de
Bos Aires foi luxado e a colectividade galega foi ferida. O devandito titular temos que enmarcalo na
denominada guerra das bandeiras e sabemos da sa intrahistoria grazas a unha tarda crnica dunha
testemua privilexiada dos acontecementos:
A cousa comenzou cunha bandeiria franquista pendurada dun pequeo mstil que via presidindo e
inspirando as xuntanzas da Comisin de Cultura do Centro Galego dende a invasin franquista de outubro do 66, capitaneada polo avantaxado rematador D. Ramn Mourente y otros...
O choio da bandeira espaola sempre trouxo lerios no Centro Galego e nalgns casos, polo paveros,
os seus protagonistas (neste caso o hespaolito Mourente) pasaron historia...53
Isto trainos a lembranza vello Xos Villamarn cando reinaba no Centro Galego. Naquele entn, e
co gallo do Da de Galiza, no aito central das xornadas, a falar Castelao, baixo a promesa formal do vello
Villamarn de que non se pora no fronte do Centro a bandeira mata-nenos como lle soa chamar con
xenreira o noso guieiro.
Mais deuse a circunstancia de que, por aqueles das, enfermouse o vello Villamarn, ocasin que aproveitou astutamente o embaixador para lle remesar un fermoso ramallo de frores como testemua de amizade persoal e pola grandeza e groria de Hespaa en terras de Amrica e inda mis, o que trastornou
probe vello quen, sen pensalo das veces, pillou o telfono e ordeou:
Fala o Presidente Villamarn.
Diga vost, seor Presidente.
Xa mesmo, sen perder un minuto, que poan a bandeira...
Qu bandeira, Don Xos, a de Franco? Porque xa estn postas a galega e a arxentina... -preguntou
con sorna o empregado,
Boeno, s esa... respostou un tanto confundido o vello Villamarn.
Porse a bandeira franquista i enterrse Castelao, foi todo un... E a te quero ver, escopeta...
Oia, Don Xos, berroulle carraxento Castelao por telfono- ou da agora mesmo orde de tirar ese
maldito trapo do fronte do Centro, ou non hai aito...
E arriouse a bandeira hespaola na casa Grande dos Galegos...54.
Continuaba a loita no nico territorio liberado, onde anda se poda exercer e proceder con certa
capacidade crtica. Asemade acabaron as liortas da lexitimidade da bandeira, nunha e noutra ribeira aceptouse a franxa azul, como proba a bandeira Castelao, a bandeira do Consello de Galicia custodiada actualmente na Academia Galega.
Este periplo hemerogrfico e documental polos smbolos de Galicia, necesariamente sinttico,
deixa polo menos as seguintes conclusins:
1) A bandeira de Galicia actual, consagrada como oficial o da 29 de maio de 1984 polo Parlamento galego, creouse nos anos 1890 por obra dos rexionalistas e ondeou por primeira vez no
traslado dos restos de Rosala de Castro, en 1891. Os mesmos detractores da bandeira azul e
branca, erroneamente, dan como vlida a data de 1905 e o cablegrama de Murgua como iniciadores da bandeira.
2) Esta bandeira creada polos rexionalistas non foi imposta por lei; foi aceptada e escolleita,
entre outras posbeis, polo pobo.
3) A orixe da nosa bandeira non foi a bandeira da Comandancia do porto da Corua, tal como
divulgaron os partidarios da bandeira histrica e tradicional, nunca negada polos nacionalistas.
4) No proceso de aceptacin popular tivo protagonismo evidente o mundo societario da emigracin americana.
5) Tamn, a actividade poltica desenvolvida polo Rexionalismo, Liga Galega na Crua,
Irmandades da Fala, Asembleas Nacionalistas, Seminario de Estudos Galegos, Partido Galeguista. Sen esquecer as agrupacins patriticas orfenicas e corais.
6) A auctoritas da Academia foi importante en ausencia doutra institucin sentida como nosa,
e o protagonismo intelectual de Murgua, indiscutbel.
102
103
NOTAS
Folla manuscrita autgrafa de Murgua que se conserva entre os papeis

do seu arquivo persoal. Encabezada a nota pola palabra Programa, todo
indica que est redactada polas mesmas datas en que distintos comits
rexionalistas demandan urxentemente un programa, arredor de 1890.
2 Manuel Murgua, Armas y bandera de Galicia, Galicia: Revista Regional, n 1, xaneiro de 1887, pp. 7-12. Este mesmo artigo ser reproducido en Galicia Moderna, n. 93, A Habana, 6 de febreiro 1887.
3 El Eco de Galicia, n. 248, Bos Aires, 10 de setembro de 1898, pp. 2-3.
4 Non aparece o artigo publicado en El Eco de Santiago, dirixido por
Celestino Snchez Rivera. As pxinas desta publicacin compostel
estaban dedicadas, ao longo de 1898, s xornadas patriticas espaolas
e a bandeira espaola non deixaba espazo a outras insignias na mentalidade catlico-conservadora do seu propietario e director. Probabelmente se publicase nas pxinas de Gaceta de Galicia, dirixida por
Manuel Bibiano Fernndez. Consultamos sen resultado positivo os
nmeros illados da Universidade de Santiago, Real Academia Galega
e Museo de Pontevedra.
5 Este artigo reproducido en El Eco de Galicia, n. 248, Bos Aires, 10 de
setembro de 1898, ten neste mesmo punto unha nota a p de pxina,
sen dbida obra do seu director, Manuel Castro Lpez, que di as: El
colega se halla, en este punto, grandemente equivocado, pues al noventa por ciento de los gallegos emigrados, lo menos que importa, por
desgracia, es la patria. En tiempo oportuno lo demostraremos matemticamente. Estas palabras do propietario e director da publicacin expresan o mesmo que est a manifestar epistolarmente a Murgua por estas
datas: a sa decepcin co mundo da emigracin, disgregado e escasamente interesado por Galicia.
6 En carta a Murgua do 21 de agosto de 1891 Eladio Rodrguez refrese a
esta publicacin nestes termos: [...] La Patria Gallega [...] que es as
como la Sagrada Escritura que guarda nuestro patritico Evangelio y
nuestros redentores ideales [...].
7 Maximiliano Linares, gobernador civil da Corua dirxese a Murgua
epistolarmente, 16 de abril de 1891, con estas palabras: Yo no me niego
a aprobar los Estatutos porque vengan en gallego sino que pido que les
acompae su traduccin.
8 Waldo A. Insua, nesta carta do 8 de agosto de 1890, est en realidade a
expoer os seus propios principios ideolxicos escudndose nas opinins
do Centro. Pero deixa clara tamn a firmeza de Murgua.
9 Foi un primeiro intento fracasado xa que esta sociedade esmorece poucos anos despois do propio Rexionalismo. A refundacin, encabezada
por E. Pardo Bazn en 1902, asntase sobre un discurso antirrexionalista, como reflicte o folleto que recolle os discursos dos dirixentes.
10 Carta indita custodiada no Arquivo da Real Academia Galega.
11 En efecto, a Real Academia Galega garda entre a sa documentacin
un cablegrama datado o da 12 do mesmo mes de xaneiro na Habana
que di as: Diga urgencia colores bandera gallega izar sociedades aqu.
Contestacin pagada Curros. A contestacin, do da seguinte, 13 de
xaneiro di: Bandera blanca faja azul igual estandarte Centro gallego
esa. Murgua. Unha nota adicional de Csar Vaamonde Lores reafirma:
Pasado este telegrama que vino pagado como contestacin al de
Curros de 12 de enero 1906.
12 Centro Gallego de Madrid, Memoria leda y discursos pronunciados en la
sesin inaugural de la sociedad, celebrada el da 5 de mayo de 1902, Madrid,
1902, p. 39.
13 Manuel Murgua, Armas y bandera de Galicia, Galicia: Revista Regional, n. 1, xaneiro de 1887, p. 12.
14 Manuel Murgua, El regionalismo gallego. Ligeras observaciones al discurso
ledo por el Sr. D. Snchez Moguel en su recepcin en la Real Academia de
la Historia, de Madrid, el da 8 de diciembre de 1888, A Habana, 1889.
15 Curros confesa na sa carta, lembremos, que cuando yo haba visto la
de la Sociedad de Amigos, de esa y la del Centro Gallego de Madrid.
16 Especialmente La Patria Gallega, n. 5, de Santiago, 30 de maio de
1891; tamn La Voz de Galicia, 26 de maio de 1891 e 31 de maio de

1891, e El Regional, do 30 de maio de 1891.
Tomamos a crnica do folleto Homenaje a Rosala de Castro de Murgua.
Velada solemne celebrada en el Ateneo Len XIII el da 30 de mayo de 1899,
Santiago, Tipografa Galaica, 1899.
18 Op. cit., p. 7.
19 Id. p. 9.
20 Salvador Golpe, De la Corua a la crcel pasando por Galicia, La Corua, 1894, pp. 96-97.
21 O Rapaz da Pena de Gonce, Galicia, cosas nuestras, A Habana, 1950,
pp. 69-72. Este captulo do libro de Delfn Bveda, cura prroco de San
Nicols da Habana, asinado co pseudnimo citado, publicouse, como
moitos dos restantes captulos, na revista Cultura Gallega, denominada
anos despois Cultura Hispnica.
22 Boletn de la Real Academia Gallega, n. 147, 1 de decembro de 1922, p.
59, nota 1.
23 Antonio Couceiro Freijomil, La bandera de Galicia (coleccin de artculos
que editan varios amigos y admiradores del autor), Ourense, 1930, p. 6.
24 A Liga Galega imprime, antes de 1900, tarxetas postais coa bandeira de
Galicia e faina ondear en todos os actos que protagoniza, como na soada
inauguracin do Monumento aos Mrtires de Carral.
25 Antonio Couceiro Freijomil, op. cit., p. 43.
26 A carta, datada o 16 de decembro de 1905 na Habana, pertence aos fondos da RAG.
27 Resposta datada o 10 de xaneiro de 1906. A mesma relacin co sentimento rexionalista estabelece o club de ftbol Deportivo da Corua ao
elixir as cores branca e azul para a sa vestimenta.
28 A Rosala Castro en el duodcimo aniversario de su muerte los gallegos residentes en la Repblica Argentina, Bos Aires, Tip. y enc. El Correo Espaol, 1897.
29 A carta est asinada por Antonio Couceiro Vales, acadmico correspondente.
30 Asina a carta o secretario Eugenio Carr co visto e prace do presidente
Manuel Murgua.
31 A confusin, como teremos ocasin de ver mis adiante, est provocada
polas campaas de intoxicacin que fomentan certas publicacins peridicas antirrexionalistas, moi especialmente Vida Gallega, de Jaime Sol.
32 Asina esta resposta Manuel Murgua, presidente.
33 Datada a carta o 17 de decembro de 1913 na Habana.
34 Asinada polo propio Fontenla e dirixida a Murgua con data do 11 de
decembro de 1914.
35 X. R. Barreiro Fernndez e X. L. Axeitos, Cartas a Murgua II (18681885), (edicin, introducin e notas dos autores), Fundacin Pedro
Barri de la Maza, 2005, p. 309.
36 O que enva asinando como presidente da Asociacin de Escritores di
as: Asociacin escritores gallegos manifiestan su entusiasta por bandera propuesta junta Gobierno smbolo renacimiento Galicia.
37 Carta mecanografada, datada o 16 de xullo de 1930 e coa cabeceira El
Alcalde de Orense.
38 Boletn de la Comisin Provincial de Monumentos Histricos y Artsticos de
Orense, 196, xaneiro-febreiro de 1931, pp. 153-160.
39 J.[aime] S.[ol], Una bandera para todos, Vida Gallega, XXV, 1930, p.
455.
40 Polo que respecta a Cuba xa temos dito que a Asociacin Iniciadora e
o propio Centro Galego da Habana proclamaran como oficial Himno
e Bandeira. Polo que respecta a Bos Aires, malia non estar fundado o
que a ser gran Centro Galego, sabemos que a bandeira azul e branca
ondeou nun solemnsimo acto na honra de Rosala no 12 aniversario
da sa morte, organizado, entre outros, polo propio director de El Eco de
Galicia, Manuel Castro Lpez.
41 Vida Gallega, 3, marzo 1909.
42 Vida Gallega, 7, xullo 1909.
43 Supoemos que a botella de Fino Galicia, marca de J. Marn Gonzlez,
17
que adoita anunciarse nas pxinas da revista (vid. Vida Gallega, suplemento do nmero 12, decembro 1909). Outros moitos comerciantes
fixeron o mesmo; tal ocorre co Vino Tostado Rosala de Castro, de Lago e
Hijos Ltd. de Vigo, que na solera 1916 reproduce un poema de Cantares gallegos cruzado pola franxa azul da bandeira.
44 Gaceta de Galicia, 22 de xuo de 1910.
45 Diario de Galicia, 11 de novembro de 1910.
46 Boletn Oficial del Colegio Provincial de Mdicos de Pontevedra, 1 de
novembro de 1933.
47 El Noroeste, martes 19 de abril de 1921.
48 Folla voante datada en Vigo o 30 de maio de 1921.
49 El Compostelano, Santiago, 2 de agosto de 1923.
104
50
O poema A nosa bandeira, de Amado Carballo, publicouse por primeira vez en La Concordia, Vigo, 10 de abril de 1924.
Avelino R. Elas, Salve Galicia, Vida Gallega, 72, 1 de xullo de 1916.
52 Carta manuscrita autgrafa de Noriega Varela dirixida a Alejandro
Barreiro e datada en Santa Mara de Chavn o 1 de abril de 1939 III
ao triunfal. Como cabeceira unha foto de Franco en uniforme de
campaa rodeada dos lemas Viva Franco! Viva Espaa!.
53 Sobre estes acontecementos, existe un libro xustificativo obra de
Ramn Mourente, Mi paso por el Centro Gallego de Buenos Aires, Edifasa, Bos Aires, 1971.
54 Revoldaina, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo, 1969.
51
O HIMNO. HISTORIA, TEXTO E MSICA

Manuel Ferreiro
Fernando Lpez-Acua
Os feitos eran da patria,

que nobre respeto inspiran;
as glorias eran da patria,
a qu un amor grande obriga;
os cantos eran da patria,
entusiasmo os escribira...
(E. Pondal, PA 21.5-10)1
Eduardo Pondal (esquerda)

e Pascual Veiga (arriba)
Ao longo do sculo XIX, os principais elementos da identidade nacional son estabelecidos e

fixados na maiora das nacins europeas, quer nas consolidadas como Estados, quer naqueloutras,
como Galiza, precisadas de recoecemento: os antepasados son identificados, a lingua reivindicada e fixada, a historia nacional escrita, a paisaxe glosada, a cultura popular recuperada e
estudada... As aparecen, ou se confirman, a bandeira, o escudo e mais o himno, os tres smbolos a
travs dos cales unha nacin exhibe e proclama a sa identidade e soberana real ou desexada, revelando o seu pasado, o seu pensamento e a sa vontade de existencia e permanencia.
Entre estes smbolos nacionais himno, escudo e bandeira seguramente o primeiro deles o mis
importante por canto os cidadns poden participar activamente na sa emisin e actualizacin, ao
contrario do que acontece coa bandeira e co escudo, que funcionan como smbolos estticos.
Algns dos himnos nacionais actuais proceden de msicas militares que celebraron momentos
significativos da historia patria; outros basanse na obra de compositores clsicos (como o alemn,
obra de Haydn) ou en msica e texto populares (Catalua, por exemplo). O noso himno non conmemora un triunfo importante nin actos gloriosos da nosa historia: o seu nacemento e a sa
concepcin outra, porque foi produto da necesidade de creacin
de smbolos nacionais identificadores que se comezou a sentir
fundamentalmente desde mediados do sculo XIX nos ambientes
mis conscientes do Rexionalismo, isto , do protonacionalismo galego.
O actual Himno Galego oficial, nacido en 1890 e definitivamente institucionalizado en 1984, ten unha longa historia que se
estende durante mis dun sculo, desde que o poeta Eduardo Pondal e o msico Pascual Veiga o creasen no Certame Musical convocado para tal efecto. Neste sentido, o noso himno ten unha
aparicin non serodia en relacin maiora dos himnos das
nacins europeas porque, anda existindo himnos anteriores
(Francia, Inglaterra...), moitos dos oficiais dos Estados europeos
proceden de mediados do sculo XIX (Dinamarca 1840, Blxica
1845, Italia 1846, Austria 1847, Grecia 1864, Noruega 1864
etc.), mentres que outros, como o portugus ou o irlands, por
exemplo, anda son posteriores ao noso2. Canto aos himnos das
nacins ibricas, para aln do actual himno portugus, algo posterior ao noso (composto en 1891), e do himno oficial espaol
(en realidade, unha marcha), que ten orixe na antiga Marcha de
granaderos, cunha historia de alternancia co himno de Riego,
smbolo da oposicin monarqua (oficial na I Repblica, 1873;
na II, 1931-1939), o himno cataln procede dun texto popular,
difundido a finais do sculo XIX, mentres que o vasco foi escrito
en 1932 por Jos Mara Grate.
Cartel das festas musicais

do Orfen Corus n 4,
1890
108
OS OUTROS HIMNOS GALEGOS
109
leern los ttulos de los peridicos que han contribuido a este premio. As bases estabelecan que a
obra gaadora servira de tema para o premio de composicin musical que sera convocado no prximo certame que se celebrase, feito que vn a demostrar o interese que os convocantes tian por
dotar Galiza dun canto patrio: En el programa del segundo certmen se ofrecer un premio al autor
de la mejor composicin musical, escrita sobre la letra del himno que se considere de ms relevante mrito,
entre los que se presenten, con motivo de esta convocatoria4. O texto premiado foi o do autor pontevedrs Andrs Muruais (1851-1882), cun accsit de Francisco Mara de la Iglesia (1827-1897)5.
O certame de 1884 estabeleca, pois, o premio de composicin musical sobre o coro e as das primeiras estrofas do himno de Andrs Muruais, que ser gaado polo msico nois Felipe Paz Carbajal (1850-1918?)6. Vela o texto potico (A Galicia. Hino)7:
Przalle aos outros

Un boo concerto.
(E. Pondal, PM 32.39-40)
O proceso de consolidacin do actual himno oficial (nacido en 1890) non foi fcil e nin sequera foi
a nica proposta hmnica para Galiza. Desde as ltimas dcadas do sculo XIX pdense achar alusins e propostas para dotar o noso pas dun smbolo que era sentido como necesario para acompaar o proceso de reivindicacin nacional que, desde o provincialismo inicial do sculo XIX, est a
renacer, estenderse e consolidarse no seo da nacin galega.
Certamente, desde os inicios do sculo xa se contaba co denominado Himno da Guerra de
Independencia ou Himno do Batalln de Literarios, xurdido na contenda blica contra os franceses en 1808. E tamn se debe ter en conta que Marcial del Adalid compuxera varios himnos
orquestrais, entre eles a Marcha triunfal Galicia (1881). Por outra parte, tamn non se pode
esquecer que o Himno de Riego, oficial no Estado espaol durante breves perodos do XIX, pola
sa carga liberal e republicana foi interpretado en actos galeguistas ao longo do sculo XX. En calquera caso, non eran himnos sentidos como propios no sentido de identificacin nacional, como
mostra o feito de que ficasen axia no esquecemento e que funcionasen mis como referencia literaria que como smbolos reais e histricos.
Na realidade, na dcada de 1880 cando se documentan propostas hmnicas conscientes, prescindindo de noticias parciais e inconcretas como, por exemplo, a que nos informa de que en 1884
se interpretaba un Himno Galicia no corus Paseo de Mndez Nez, ou que en 1885 nunha
festa galega celebrada no Teatro Tacn da Habana se interpretou, xuntamente con outras pezas
galegas, outro Hino Galicia3.
O certo que, con motivo da Exposicin Rexional celebrada en Pontevedra en 1880, pola
recentemente constituda Sociedad de Juegos Florales foi convocado un premio para un Himno
Galicia en dialecto del pas, que tera como galardn unha Corona de laurel en cuyas cintas se
O himno. Historia, texto e msica
CORO
Hirmans, con entusiasmo
Cantemos a Galicia,
Pra ns outra delicia
Com ela xa non hay;
E mali fillo ingrato
Que como ns non queira
A terra feiticeira
Qu nosa doce nai.
Nesta pxina e na
seguinte:
Programa Certamen
Musical do Orfen Corus
n 4, 1890
I.
Ptrea! guind coroa d espias,
Ergu testa dorida e muchada,
Hirmans, vinde da nai adourada
A poervos do trono ar[r]edor;
E xuremos curarlle as feridas
Sobr peito poendo man forte,
E que todos loitand hastr morte,
Saberemos gardar seu honor.
110
CORO
Hirmans, etc.
II.
Do porvir escomenz gran dia
E nas trboas que fuxen latexa
O traidor curazon con qu invexa
Seu veneno, verteu sobre ns.
Veni ls qu os farrapos da brtema
Rach spalla no ceo da hestoria
E alum s altares d[a] groria
Os sepurcros dos nosos avos!
CORO
Hirmans, etc.
III.
Ouh Galicia! tuas bgoas enxoiga,
Pois pra ti novo sol hoxe brila,
E nos aires, solene e tranquila,
Do progreso x vos resoou.
Reina, escoita maan que t agarda,
Pero lembra tamen teu pasado
Que da hestoria no libro dourado
Sialado pra sempre quedou.
CORO
Hirmans, etc.
IV.
Al enriba do monte Medulio
Inda imobles nos altos penedos
Pola noite, calados e quedos,
Teus guerreiros velando se ven.
Por t s erguen suas sombras das cobas,
Teu honor inda gardan despertas
Amostrando as feridas abertas
Por loitar cada un contra cen.
CORO
Hirmans, etc.
V.
Inda miran pro azul hourizonte
Coroadas de buxos e rosas
Dos teus nautas as sombras groriosas
os seus barcos se vn gobernar,
Semellando al lonxe, moi lonxe,
De tuas illas as moles pesadas
Tuas escadras marchando caladas
O crarisco da lua no mar.
CORO
Hirmans, etc.
VI.
Mia terra, xardin encantado,
O mirar qu eres tan feiticeira,
Hastr vent bruar na ribeira
Canta humilde os encantos que tes;
E o mar tolo, anque rode de noite
111
O trebon antr a brtema, rouco,

Esquecend o furor pouco pouco,
Ven bicar carioso teus pes.
CORO
Hirmans, etc.
VI.
Cencias! artes! endustrias! traballo!
En nos sempr uns escravos teredes
E pra ptrea querida seredes
Lus eterna qu a faga brilar.
De loitar, ouh hirmans! non deixemos!
Pra nos sempr a de ser a victoria,
Un porvir pra Galicia de groria
Xa no ceo se ve crarexar!
CORO
Hirmans, etc.
Tamn deste mesmo ano de 1880 a letra do Himno a Galicia do padrons Manuel Barros
(1844-1885), emigrante na Habana e en Bos Aires, onde editou diversas obras e dirixiu varias publicacins peridicas8:
Erte escoita, Galicia adorada,
dos teus fillos o doce cantar.
Erte escoita, que bril a alborada
do gran dia que n ha de pasar.
Longos siglos chorando te viron
sentadia na veira do mar.
E as ondias mil veces ch oiron
libert, libert sospirar.
Xa relocen na veiga no monte
os roxios cabelos do sol.
Erte mira que luz n horizonte,
e nos ceos qu amigo claror.
Libert qu das almas encanto9
nova vida gloriosa che d:
xa das orfas o fnebre manto
podes patria nas ondas votar.
A msica da autora de Ricardo Prez Camino (1842-1915), segundo informacin indirecta

subministrada bastantes anos despois polo bonaerense Eco de Galicia:
En 1880 compuso el Himno Galicia, que ejecut el coro del Centro Gallego, cuya Comisin se
le debe la feliz idea de hallarse impresa dicha partitura que fu remitida varios pueblos de Galicia. A propsito del mencionado Himno dijo un diario de la Corua correspondiente al mes de Setiembre del ao
de 1880: El domingo hemos tenido el placer de oir, perfectamente ejecutada por la banda de msica de
Mrcia, el precioso Himno Galicia, de R. P. Camino, arreglado para banda militar por el Sr. D. Martin Fayes, director de la misma, el cual ha sido escuchado con profundo silencio por el gran nmero de
personas que haba en el paseo de Mndez Nez10.
Uns anos despois, en 1884, no programa do Certame Musical de Santiago, que se vai celebrar
no mes de xullo, recllese na 3 base un premio consistente en Una pluma de plata tambin de
mrito artstico, al mejor himno, cuya letra se publicar en el nmero prximo, cuatro voces, coro
112
Portada do Himno a
Galicia de Manuel Barros,
Buenos Aires [1880]
113
y orquesta.- Premio de la Ilustre Sociedad Econmica11. O longo texto (setenta e dous versos e
mais o coro de catro versos repetido en dez ocasins), en casteln e sen atribucin de autora, de
teor reivindicativo, como mostra a letra do estribillo12:
Rasgando el velo de la noche oscura,
Brota una luz de paz y de justicia:
Es de la nueva aurora que fulgura
En el turbio horizonte de Galicia.
E nesta mesma dcada, en 1886, aparece un novo Himno Gallego de Armada Teixeiro (18481920), co pseudnimo Chumn de Cltegos, con msica de Felipe Pereira, dado a coecer na Habana, nas pxinas da revista A Gaita Gallega13:
I
Partitura de Lus Taibo

Garca sobre o texto do
himno de Alfredo Braas
Galicianos, a patrea ou a cova;

Libertade ou de cote morrr,
Qu de pobos valentes e nobres,
Seu honor y-os seus dreitos sostr.
II
A bandeira gallega ondeemos
Desd o Mio hastr o Landro y-o Sar,
Deus Frates que Gallaici atruxando
Por congostras e cerros e valls.
III
Fora, d hoxe pra sempre, os tiranos;
Xa mis nunca calar opresin,
Guerra fisco y- usura y-s leixes
Qu esnaquicen o lar de Feixo!
IV
Mil coroas fagamos a eito
Coas cadeas que cinguen Erin;
Y-en trofeo levemoas foxa
De Velasco, de Cela e Sols.
V
Groria! s nobres fidalgos da terra
Que defendan do pobo a vert;
Hurra! s suevos qu a patria rediman;
s enxebres petrucios Sal!
Cronoloxicamente, a proposta hmnica de Eduardo Pondal e Pascual Veiga, finalmente consolidada a partir do Certame Musical de 1890, foi a seguinte, mais non a derradeira, porque tres anos
despois, en abril de 1893, o prolfico autor Galo Salinas (1852-1926) compuxo na Corua o poema
Galicia! Hino Popular Rexional (co lema Deus fratresque Galleciae), musicado neste mesmo ano
polo non menos produtivo compositor Varela Silvari (1848-1926)14:
Coro
Ouh, Galicia! erguida tua testa
E da groria por vredas de honor
Conquerindo loureiros que a cingan
Xunta as filas da soeva rexin.
ESTROFA I
A bandeira do Rexionalismo
Que dos ceos copiu seu azur
Se desprega pra mundo decirlle
Que hai no pobo heroismo e virt.
Coro
Ouh, Galicia! etc.
114
ESTROFA II
Si os alleos contendas nos arman
Os fagamos da terra fuxir,
Porque s fillos que nai non defenden
A concencia da hestoria os maldiz.
Coro
Ouh, Galicia! etc.
ESTROFA III
Traballemos pol-a honra da ptrea
E a viutoria s valentes vir,
Que un gallego, morrer, eso poide,
Pro cobarde vencelo xamais!
Coro
Ouh, Galicia! etc.
ESTROFA IV
Nos queremos que surxan patricios
Que ademostren puxanza e valer
Cal os que no Medulio e San Payo
Domearon do entrus[] a altivez.
Coro
Ouh, Galicia! etc.
ESTROFA V
Nos queremos amparo das leises,
Asociarnos en federacin,
E queremos que sexan gallegos
Bispos, Xuces, Goberno... e mais15 Dios!
Coro
Ouh, Galicia! etc.
ESTROFA VI
E dempois de loitar pol-a patria
Como imaxe lle alcemos altar,
E antusiastas cantmoslle este hino
LIBERT, LIBERT, LIBERT!
Coro
Ouh, Galicia! erguida tua testa
E da groria por vredas de honor
Conquerindo loureiros que a cingan
Xunta as filas da soeva rexin.
Por outra parte, xa comezado o sculo XX, o Crculo Catlico de Obreros de Ferrol convocou,
en 1904, o terceiro Certame Literario, Cientfico e Musical en que, na parte musical, o tema de
composicin ser Himno Galicia para masa coral, instrumentado para orquesta, adaptado la
letra que va al fin de estas bases. Efectivamente, a continuacin aparece o texto hmnico (cuxo
primeiro verso constituir o lema de Solidaridad Gallega), sen indicacin de autora16:
CORO
Desperta, Galicia,
si queres vivir
o sono da morte
tes que sacodir.
ESTROFA 1
Eres rica y ests probe;
libre s por dreito, y escrava
vives da fera que crava
duras poutas n-o teu chan:
pra ceibarte pra salvares
a Espaa, de mgoas chea,
forxa pual da cadea;
non agardes a man.
Segundo veredicto do xurado composto por Bretn, Serrano e Fernndez Grajal, a msica gaadora deste himno esquecido foi a da partitura presentada co lema Galicia, desperta17, do compositor donostiarra Miguel Oate18.
Avanzndomos cronoloxicamente, a data de 1907 resulta sorprendente porque, sendo o ano da
estrea na Habana do futuro himno oficial galego, tamn a data en que documentamos varias composicins que co ttulo de Himno Galego ou Himno a Galicia foron escritas para o lbum
Literario que a publicar a Asociacin Iniciadora e Protectora da Academia Galega da Habana, na
cal participa activamente Xos Fontenla Leal, o futuro oficializador do himno de Pondal e Veiga.
Os materiais desta fracasada publicacin ficaron inditos na Real Academia Galega at que en 2001
viron finalmente a luz a partir dos dactiloscritos conservados na institucin acadmica19. A relacin de colaboradores do lbum mostra a presenza de nomes moi importantes na literatura e cultura galegas da poca, e os autores dos textos hmnicos recollidos (todos eles coa mesma mtrica)
non son menos significativos.
O primeiro dos himnos, titulado ADIANTE! (Himno Galicia) e datado na Corua o 19 de
maio de 1907, foi escrito por Manuel Lugrs Freire (1863-1940), anos despois presidente da Real
Academia Galega20:
Unha nai solo deunos a vida,
E nos espazos hai solo un sol;
Solo unha terra, sempre quirida,
Por patria nosa donounos Dios.
Nobre Galicia, terra sagrada,
Dos fortes celtas amante nai,
Recibe a ofrenda pra ti donada
santo grito de libert.
Adiante sempre! Nos hourizontes
Escentilea xa un novo sol,
Que pol-as vilas, veigas e montes
Trai a fogaxe da redencion.
Loitemos todos pol-o progreso;
Xuremos todos tr hirmand;
Y-as libremos un pobo opreso
santo grito de libert.
O segundo Himno Galicia da autora de Carr Aldao (1859-1932), primeiro secretario da

recentemente creada Real Academia Galega:
Xa mais non cumpren tristeiros layos,
raza podente, non mais chorar;
abonda s femias feros salayos,
os homes, fortes queren loitar.
A patria xeme: raza baruda,
do molecente sono acordar:
na santa empresa Dios nos axuda,
a vosa causa ten de trunfar.
115
116
E se caedes na loita fera

morte gloriosa teredes vos:
quen pol-a patria vida perdera
morto cal hroe, somella un Dios.
Fortes gallegos: o voso aceiro
xa mais non folgue, brile no ar,
e sea o voso canto guerreiro
A loitar, e morrer ou trunfar!
O seguinte HIMNO GALICIA, datado na Corua no 20 de maio de 1907, ten como autor
a Florencio Vaamonde Lores (1860-1925), tamn acadmico:
Barudos celtas, do Ourente a lia
O sol nos mostra brilando xa;
Sino de gloria que se avecia
Tempos mellores ventando est.
A terra nosa xemente crama
Pra lle arrincarmol-os seus grils,
E o duro ferro de ns recrama
Pra sermos libres, dinos vars.
Fillos valentes! eia! voemos
A defendela con sacro ardor:
Na man a espada, presta levemos,
Para cravala no usurpador.
Os mouros lixos da honra aldraxada
Co mouro sangue s han de lavar
Dos enemigos, que derrubada
A ensea sua logo han de ollar.
E, finalmente, o cuarto Himno Galicia, tamn datado na Corua o 18 de maio de 1907,

corresponde pluma de Evaristo Martelo Paumn (1853-1928), poeta que ocupou a cadeira de
Eduardo Pondal na Real Academia Galega21:
I
Paso tras paso, mesta a fileira,
unha tras doutra qu firmes van!
Por riba deles branca a bandeira,
ventos, que azouta, levan e trn.
II
As limpas lanzas, ora feridas,
do sol lostregan, outrora non;
e as hostes marchan, xuntas, garridas,
marcando o paso con grave son.
III
Os nobres bardos cantando avante
ferver o sangue nos pitos fan;
Ergueuse o ola, rompe xigante:
A donde os fillos de Brigo irn?
IV
Por lei da raza da historia a fada
o albor pregoa da redencion.
Na triste Espaa dexenerada
Pelayo o smbolo, nosa a misin.
117
Significativamente, estes catro himnos, sen msica coecida, xunto con outros aparecern na
relacin feita pola Unin Redencionista da Habana, presidida por Fontenla (tamn impulsor deste
lbum de 1907), para a edicin dun cancioneiro patritico, un dos acordos tomados na sa xunta
xeral en 191122:
Dirigir un patritico manifiesto de propaganda la colonia gallega.
Celebrar un concurso literario para premiar el mejor catecismo patritico, escrito en gallego, y en donde
se consiguen [sic] los deberes y derechos de todo ciudadano amante al progreso y bienestar de su patria.
Redactar un cuestionario en el que se sealen los males que sufre nuestra regin y la manera de combatirlos.
Editar un cancionero patritico con trabajos de los ms eminentes literatos gallegos, fin de levantar
el decado espritu de nuestros paisanos y animarles conseguir la reivindicacin de sus derechos ultrajados. En dicho cancionero aparecern entre otras las siguientes composiciones:
Os pinos, Pondal; Sexa por todos gabada, Curros; Himno, Braas; Por Galicia, Vicenti;
Himno Galicia, A Galicia, Muruais; Himno, Lugrs; A sombra do druda, Vazquez [sic]; Poesa, Novo; Himno, Vaamonde; Himno, Carr; Anxel de redencin, Carvajal; Himno, Martelo Paumn; Poesa, Cabeza de Len; A Galicia, An; Pol-a unin, Curros; Alma gallega,
Barcia; Regato montas, Ribalta; Gaita gallega, Castellanos de Castilla, Rosala Castro.
Verdadeiramente importante como proposta de himno galego foi a aparecida en 1911, ano en
que Lus Taibo Garca (1877-1954) compuxo unha partitura23 sobre o poema de Alfredo Braas
(1859-1900)24, perfecta y acabada obra25, que tivo gran difusin a partir da sa aparicin, talvez
pola personalidade do poeta e intelectual galeguista, polo carcter reivindicativo do texto e tamn,
se cadra, por mis adiante se converter en himno oficial das Mocedades Galeguistas26:
Deus Fratresque Gallaecia
Casta dos celtas esperta axia!
ergue do fango da escravit!
Ptrea da y-alma, teus ceibes cantos
henchan o mundo de norte a sul!
Dos meus pasados bendita terra,
nai amorosa da mia nai,
creva as cadeas que te asoballan
e cingue a croa da libert!
Cantai, galegos,
o hino xigante
dos pobos libres,
dos pobos grandes;
cantai, galegos,
a idea santa
da independenza
da nosa ptrea.
Os de Castela son castelaos,
os de Galicia galegos son,
pero non somos, como espaoles,
nin eles amos nin servos nos.
Das costas bravas de Finisterre
hastra as douradas beiras do Sil,
ruxan os berros de guerra e morte
contra os tiranos do meu pais!
rtabros fortes,
feros brigantes,
sombras quiridas
d outras edades,
118
prestade alentos
s que batallan
por esta meiga,
pequena ptrea!
O nacemento deste himno narrado por Victoriano Taibo, irmn do msico e secretario da
Irmandade da Fala compostel. Lembra a descuberta do texto de Braas a travs de Felipe Cimadevila, que o recitou nunha reunin27:
La juventud gallega deba juramentarse, porque el vandalismo caciquil exiga la formacin de una
nueva Hermandad. Todo el que sintiese correr por sus venas sangre celta no deba dar un paso ms en la
vereda de la vida sin acuciar sus esfuerzos para destruir el inri denigrante, que es un estigma para la raza,
y quemar el madero vergonzoso en que el caciquismo pretende inmolar al pobre pueblo gallego ahito de
miseria y de dolor. [...]
Le escuchamos asombrados. Luego que termin indagamos llenos de curiosidad:
Qu es eso?
El himno de Braas. [...]
Aquel himno admirable, gloriosamente regionalista, era definitivo, nico. En la literatura galaica no
haba nada igual.
All mismo acord la asamblea regionalista ponerle msica y editarlo. No sabamos que hubiese ningn otro himno gallego y autonomista y queramos darle uno nuestra patria, pues considerbamos ese
servicio transcendental y necesario, para revulsionar los estratos psquicos de la raza, para despertar su
energa que reposa en el sueo ancestral de la inaccin y de la muerte.
Se trat de elegir el msico. Todos sealaron Lus Taibo [...].
Non menos importante que o himno de Braas e Taibo foi, por outra banda, o Himno de
Accin Gallega, da autora de Ramn Cabanillas (1876-1959), utilizado polas organizacins agraristas nas primeiras dcadas do sculo XX e recollido en Vida Gallega facendo constar este carcter.
O poema foi publicado en 1915, na seccin Da Terra asoballada de Vento mareiro28, mais xa era
coecido en 1913, tanto o texto como a versin musical de Adolfo Campos Lpez29:
Hirmns! Hirmns gallegos!
Dende Ortegal Mio
a folla do foucio
fagamos rebrilar!
Que vexa a Vila podre,
coveira da canalla,
a Aldea que traballa
disposta pra loitar.
Antes que ser escravos,
hirmns, hirmns gallegos!
que corra a sangre a regos
dend-a montana mar.
Ergmonos sin medo!
Que o lume da toxeira
envolva na fogueira
o pazo siorial!
Xa o fato de caciques,
ladrns y-herexes, fuxe
redentor empuxe
da y-alma rexional.
Antes que ser escravos,
hirmns, hirmns gallegos!
que corra a sangre a regos
dend-a montana val.
Que este texto funcionaba como himno non ten dbida, como aparece confirmado coa seguinte noticia que chegou a Bos Aires:
El alcalde de Leiro ha solicitado del gobernador de Orense el envo de algunos nmeros de la benemrita, para obligar que no se cante en su distrito el himno agrario, que prohibi en un bando reciente.
Parece que pesar de la prohibicin, hay quienes se empean en cantarlo, y por eso el alcalde pide auxilio al gobernador30.
E, por outra parte, Vida Gallega afirma que o himno pondaliano ten un competidor no de
Accin Gallega, que responde un estado espiritual de intensa exaltacin: es un canto de rebelin y guerra, tal vez excesivamente apasionado. Las dos msicas y las dos letrillas podrn vivir sin
estorbarse resonando segn las necesidades del sentir gallego31.
Para aln de todas estas propostas ou realidades hmnicas, mis ou menos afortunadas e/ou difundidas, algunhas delas sen msica coecida, tamn se poden citar outros himnos galegos, dos que
actualmente tampouco temos constancia da existencia de partitura, que anda pode aparecer nas
pxinas dunha publicacin peridica ou arrecantada en calquera arquivo32. Mis unha vez, a
viguesa e antinacionalista Vida Gallega, no seu interese en rebaixar a unanimidade a prol do himno
pondaliano, que publica estoutras propostas para o himno de Galiza. A primeira delas, de Xan Pla
Zubiri (1874-1936), autor do texto Hino gallego datado en Jijona: Febereiro de 192333:
Galicea...: hermosa terra
de inmaculada hestoria,
con limpa executoria
de nobre e de leal;
non hai rincn n-o mundo
que pod a ti igoalarse,
pois quixo Dios mostrarse
contig orixinal.
Por eso, n-os teus fillos
se asentan as vertudes
y-as santas enquietudes
que Cristo padricou;
por eso, n-os teus campos,
sen lar tivo a Belleza,
que, n-eles, con largueza,
seus dones derramou.
De inxnita modstea
e de bond probada,
fils, tranquila, honrada,
tratache de vivir;
pr verte dese xeito,
feroz, a Tirana,
n-a escravit sumbra
pens[u] de te fundir.
N-a luz dun novo da,
pra os teus agudos dres,
refllexos [sic] redentores
ollar ansosa qus.
Agarda! que, teus fillos,
de amor as almas cheas,
partir han as cadeas
que cinguen os teus ps.
Un segundo texto (tamn titulado Himno Gallego), con intertextualidades pondalianas (cf.
a raza forte de Breogn), de Rogelio Rodrguez Daz (1888-1948)34, publicado inicialmente na
revista El Eco de Galicia da Habana e reproducido despois en Vida Gallega35:
119
120
Coroada de vals e montanas

e deitada nun leito de frores,
arrulad antre mainos rumores
pol-o mar qu s seus ps s adormeu,
hay no mundo unha terra saudosa,
chan qu o sol mainamente acaricia;
ese chan venturoso Galicia:
desa terra bendita son eu.
Harmonizacin para piano

da Antiga Marcha Real de
Galicia, por Mauricio Farto
Parra
Solar dos meus amores

aonde o sol s espella
e luce o arco da vella
seu ledo titilar;
os teus fillos co-ese arco,
qu a tua beld pregoa,
farnche unha coroa
e co-ela has de reinar.
Terra dos celtas,
cuna primeira
da raza forte
de Breogn;
xurda o teu berro:
Ei, carballeira!!
dunh autra banda
do noso chan.
A tua groria Santiago,
dormido no teu seo,
marcun al no ceo
nun camio estelar.
Seguindo ese camio,
a tua raza puxante,
mais groria, mar adiante,
logruche conquistar.
A fouce en alto,
o vento espallen
oxe os teus fillos
esta cancin:
Non deixaremos
que t asoballen,
terra bendita
do curazn!.
Baixa o Mio mainamente
por un leito verdecente,
murmuxando eiqu y-al;
e na tarde e n alborada
xurde un coro de ruada,
con un canto de alal...
De todos os xeitos, antes de cerrarmos o captulo de propostas, anda convn facer notar que a
msica da Alborada de Pascual Veiga (con letra de Francisco Mara de la Iglesia), louvada por
Curros nun poema (Gloria a quen un tesouro nesa cancin nos leiga / Qu ha de ser a Marsellesa
galaica do Porvir!), funcionou historicamente, tanto no interior de Galiza como nas comunidades galegas emigrantes, como msica de identificacin patritica galega. Non casualidade que con
ocasin da translacin dos restos do msico mindoniense se reivindique esta peza, que es el himno
gallego por excelencia [...]. La Alborada es el compendio de nuestra msica regional, es el signo de
121
identificacin artstica de los gallegos36. Mais tamn existen opinins contrarias, xa que Por lo
que respecta a convertir la Alborada en himno de la raza, no encontramos muy acertada esta proposicin. No se presta ello por su carcter. Un himno nacional debe ser ardiente, majestuoso,
viril... y esas condiciones las llena parte de los varios que hay escritos, el Himno regional, del propio Veiga, con letra de Pondal37.
Finalmente, dbese ter en conta que tamn existe a denominada Marcha do Antigo Reino de
Galiza, citada na disposicin adicional cuarta da Lei de smbolos de 1984. Esta marcha, de orixe
incerta, ten un ar solemne e procesional: talvez foi composta para actos cvico-relixiosos, anda que
nos ltimos tempos ultrapasa ese mbito para se converter nunha especie de marcha patritica
que coexiste, con menor rango, co Himno oficial. Segundo Filgueira Valverde, que era posuidor
dunha copia en 1924, a meloda da Marcha adeprendralla un famoso gaiteiro crus vello e
petrucial Lugrs Freire. Anotouna e fixo unha harmonizacin Pilar Castillo38. parte desta partitura, Manuel Lugrs Freire era posuidor doutra co ttulo Antiga Marcha Real de Galicia, harmonizada para piano, que lle fora doada polo msico Mauricio Farto Parra (1867-1947)39. E, por outra
parte, a Marcha del antiguo Reino de Galicia de Chirimas, pertencente ao repertorio do msico lucense Vicente Latorre, pode deitar luz sobre a antigidade desta meloda, que era escoitada en
Lugo con motivo da ofrenda que as sete capitais do Reino de Galiza facan na Catedral.
Moitas das propostas vistas at agora reapareceron fundamentalmente no momento da polmica que se produciu no ano 1925 (vid. infra) acerca da pertinencia do texto pondaliano e da msica
veiguiana como Himno Galego, criticados en xeral nos ambientes antigalegos por razns diversas,
que van desde a alusin ao seu escaso esprito marcial at a crtica do seu excesivo ton reivindicativo, no referido ao texto, e con alusins a supostos plaxios musicais40 ou ausencia de marcialidade
e de elementos enxebres na partitura, no que respecta msica.
Mais a personalidade e funcin simblica de Eduardo Pondal Abente (1835-1917) como Poeta
galego por excelencia (sobre todo despois da morte de Rosala, con Curros na emigracin) e as propias calidades do seu texto, as como o prestixio da msica de Pascual Veiga (1842-1906), popular
por ser o autor da Alborada, contriburon, sen dbida, ao xito definitivo das catro estrofas iniciais
dOs Pinos como himno, asumido desde o principio do sculo XX por todo o galeguismo (tanto poltico como cultural), rexeitando as publicacins ligadas ao nacionalismo calquera outra posibilidade alternativa e mantendo firmemente un smbolo que xa era popular na Galiza e mais nas
comunidades do exterior.
122
O CERTAME MUSICAL DE 1890 E O NACEMENTO DO HIMNO

[...] Aqu naco:
Neste pinar salvage, rouco e espeso,
Sas rudas harmonas aprendo.
(E. Pondal, PM 115.2-4)
No ano 1889, o Orfen Corus Nmero 4, creado, presidido e dirixido por Pascual Veiga, consegue un dos maiores triunfos orfenicos galegos: o premio no Certame da Exposicin Universal de
Pars dese ano. Talvez por iso, e mais pola sa traxectoria e importancia na cidade herculina, no ano
seguinte, en 1890, a comisin de festexos da Corua encarga a este Orfen que organice os actos
musicais das festas, para contribur ao esplendor festivo da cidade. por iso que o Orfen decide
organizar dous eventos, un Certame Musical e mais un Certame de Gaitas, Murgas e Flautas de
Aldea, que rematesen nun gran Festival que tera lugar na antiga Praza de Touros coruesa.
Segundo o Prospecto do Certame Musical41 (datado o 22 de maio de 1890), o concurso con
Pascual Veiga como presidente e Francisco Tettamancy como primeiro secretario componse de
das partes: un apartado de composicin e outro de execucin. No de composicin, un dos premios
vai corresponder mellor marcha regional gallega escrita para orfen sobre o texto Os Pinos de
Pondal:
Una valiosa Pluma de oro, concedida por el Ilustrsimo Sr. D. Eduardo Vincenti, Director general de
Administracin y Fomento del Ministerio de Ultramar, al autor de la mejor Marcha Regional Gallega,
escrita tambin para orfen, sobre las dos primeras octavas de la letra consignada continuacin de este
programa, original del ilustre vate don Eduardo Pondal, quedando las restantes para repetir la msica, de
dos en dos, y la novena como final de la composicin, entendindose que sta no podr exceder de 32
compases de compasillo, sin comprender dicho final.
Este galardn, conforme as bases do Certame, goza dunha consideracin especial, xa que vai
acompaado dun accsit, que, para a Marcha Rexional, consiste no seguinte: Por cada premio se
adjudicar un accsit consistente en un diploma de honor que ser otorgado la obra que alcance
un mrito inferior relativo la premiada, excepcin de la Marcha regional gallega, que obtendr
una Medalla de plata, concedida por D. Eugenio Carr.
Como outros certames musicais que durante o Rexurdimento se convocaban e celebraban en
Galiza, o presente concurso ten un carcter esencialmente galego na sa concepcin, como mostra
que os dous textos literarios que serven de base s composicins musicais sexan textos escritos
na nosa lingua, que se convoquen premios para a elaboracin de msica culta de inspiracin folclrico-nacional galega ou que os premios estean vinculados a feitos que en parte van aln do interese local42.
Previamente publicacin das Bases do Certame, Pascual Veiga, como organizador, tia que
conseguir os textos poticos para os dous apartados de Marcha Regional Gallega e Balada. O
de Salvador Golpe, para o apartado das baladas, alleo aos intereses deste traballo, seguramente foi
xestionado directamente polo msico mindoniense polo feito de este escritor residir na mesma cidade e, inclusive, en casas moi prximas.
Para a Marcha Rexional Galega, Pascual Veiga pensou na figura mis sobranceira, na altura
de 1890, do mundo da creacin potica galega: Eduardo Pondal. Coa desaparicin de Rosala en
1885 e co afastamento fsico de Curros, que traballa durante longos perodos en Madrid, antes da
sa marcha Habana en 1894, a nica escolla posbel a esta altura na Galiza literaria e cultural para
a elaboracin dun texto hmnico s poda ser o Bardo bergantin, inscrito politicamente no movemento democrtico e protonacionalista desde 1856, ano do Banquete de Conxo. Por outra parte,
en paralelo lia cvica de Curros, Eduardo Pondal, creador dunha poderosa mitoloxa potica
galega, representaba o canto pico a travs dunha obra en que glosa as orixes mticas da patria (por
medio do celtismo con base no mito de Breogn, o creador en ltima instancia da nacin), na que
canta as sas contendas e as sas glorias, e que representa a voz da terra coa asuncin dunha misin
brdica que levou s sas ltimas consecuencias na creacin potica. Na sa poesa, ademais, manifstase atento aos movementos nacionais de liberacin que se producan en Europa, con alusins
aos patriotas gregos e irlandeses (QP 77) e con referencias poticas a Serbia (PM 62) ou Polonia
(PM 76), entre outras, nacins inmersas en procesos libertadores, sen esquecer Catalua, invocada
directamente a travs da citacin dun verso (Bon cop de fal!) do seu himno (PM 21).
Poeta patritico, en fin, non s na sa concepcin potica mais tamn como figura pblica, en
comun amical e ideolxico-poltica co patriarca Manuel Murgua, bardo da Cova Cltica e figura indiscutbel da Galiza literaria de finais de sculo, concentrando na sa persoa todo o valor cultural-representativo do espazo simblico galego.
Por outra parte, Pascual Veiga era a figura de maior prestixio musical no campo do orfeonismo
na Galiza do derradeiro terzo do sculo XIX, aln dun fervente rexionalista que, a travs da sa obra
compositiva, trata tamn de reivindicar e prestixiar a nosa lingua e a nosa literatura. Ademais,
como dato ben significativo do pensamento poltico de Veiga, convn lembrar que, neste ano de
1890, era vogal do comit corus da Asociacin Regionalista presidida por Murgua en Santiago.
E, finalmente, 1890, un ano despois da publicacin de das obras tericas fundamentais no
movemento galeguista decimonnico, como son os dous volumes que, compartindo o ttulo de El
Regionalismo, veen a lume en 1889, obra, respectivamente, de Alfredo Braas e Manuel Murgua.
As pois, Pascual Veiga dirixiuse a Eduardo Pondal a travs dunha carta inicial, en papel co
carimbo do orfen por el dirixido, na que lle solicita formalmente o texto potico para o certame
de 189043:
Muy seor mo: a la sociedad coral Orfen Corus n 4, que me honro presidir, le ha sido confiada la misin de celebrar un certamen musical en el prximo mes de Agosto. La comisin organizadora
acord conceder un premio al mejor himno regional gallego que sea la espresin fiel del espritu de esta
regin, con objeto de que a manera de la Marcha Real, Marsellesa, etc., sea cantado en toda Galicia con
el entusiasmo que despierta en el nimo el Sentimiento de la patria.
Ahora bien: dada la condicin de ser para cantada dicha marcha, se hace necesario una letra y nadie
mejor que V., ilustre e inspirado vate, puede cumplir las aspiraciones que abrigamos: no dudando que el
que tan admirablemente ha sabido cantar las bellezas de la regin gallega, y siente latir su pecho de entusiasmo por el adelantamiento y progreso de nuestra pequea patria, habr de coadyuvar con su inspiracin
poderosa a la realizacin de nuestro proyecto componiendo unas sencillas estrofitas que sean como un suspiro regional.
Reciba V. pues por anticipado mi ms profundo agradecimiento, a la par que la seguridad de la ms distinguida consideracin con que soy de V. afmo. seg. serr. y admirador q. b. s. m. Pascual Veiga [rubricado].
S/C Puerta de Aires 13-2.
Non coecemos a data exacta desta peticin mais, tendo en conta a frecuencia das restantes
comunicacins e a rapidez que mostra Eduardo Pondal nas correccins do poema, a carta podera
datar do mes de febreiro de 1890 ou, en calquera caso, de principios de marzo, prazo prudente para
a composicin do texto, que foi moi rpida (escribir el himno que me pide, fue, por decirlo as,
cosa de un momento, dille mis adiante, o 5 de abril, Pondal a Veiga, cf. infra).
Eduardo Pondal acepta, obviamente, o encargo e inicia o proceso horaciano de escrita do poema.
E como acontece con moitas outras composicins pondalianas de que se conservan redaccins previas, tamn Os Pinos mostra numerosas tentativas de escrita que evidencian a evolucin do proceso
creativo nun poeta que meditaba profundamente os textos, que os refaca, pula e traballaba nunha
especie de neurose creativa que o levaba a modificar decote a sa producin, nomeadamente antes
da sa publicacin44.
O conxunto de todas as redaccins previas anteriores ao envo da primeira versin a Pascual
Veiga, que anda despois foi modificada por indicacin do msico antes da sa definitiva publicacin no Prospecto do Certame Musical, mostra a existencia de catro redaccins sucesivas, confirmadas polas diversas medidas das papeletas, a teor dos materiais conservados na Academia e que
foron progresivamente recuperados entre os anos 1995 e 2003. E, sen dbida, todas estas redaccins
son dun perodo cronolxico moi breve dous meses, mais polo desenvolvemento textual poden
determinarse diversos estratos sucesivos.
123
Para aln dunha redaccin inacabada moi afastada da versin final mais que xa anuncia o ttulo
e o leit-motiv dos pieiros, a primeira aproximacin ao texto da composicin a constituda por un
primeiro bosquexo que chegou a ns a travs dunha papeleta inicial, que mostra un proxecto poemtico, relativamente afn versin final, mais anda extremadamente confuso e vacilante. Porn,
xa comeza coa pregunta inicial aos pieiros, que se manter en todas as versins, e contina cun
desenvolvemento onde o cltico clan, a raza de Breogn est chamada a ser misterioso atamento / e forte ligamento coas comunidades iberoamericanas, ao tempo que chama ao combate aos
bos fillos do Luso, que estn apartados dos antigos eidos: federalismo, iberismo e o destino da
Galiza como lazo unificador, tal como Pondal canta en diversos momentos da sa obra e moi especialmente no poema central de Queixumes dos Pinos (QP 45). A relacin deste primeiro estrato
redaccional con este poema evidente, tanto pola coincidencia temtico-ideolxica como pola
intertextualidade estilstico-formal na formulacin dunha lia de pensamento potico-poltico que
explicita a misin da Galiza con relacin a Espaa e Portugal e mais a Latino-amrica, xunto con
claras referencias conquista americana e a Os Eoas. Un desenvolvemento mis completo das ideas
fundamentais contidas neste bosquexo inicial aparece noutro grupo de papeletas, en que o primeiro
eixe temtico pode ser o que contn a invocacin aos galegos, gente de Breogn chamada a cumprir os ideais ibricos, recollendo fielmente, na maior parte das sas redaccins, o inicio de QP 45:
Boandanza, sade,
raza de Breogn,
teus groriosos destinos,
certo, doce agoirar... (vv. 1-4).
Completa este primeiro estrato redaccional un segundo grupo de elaboracins que mostran o
Pondal obsesionado por Os Eoas, coa conquista do continente americano como destino histrico
conseguido polo genio dos galegos. A seguir, o chamamento unin ibrica por medio da urea
ponte que atraer a boa Lusitania para a futura Iberia comandada por Galiza. E a teor das redaccins de que dispomos, semella que a parte final do conxunto a constatacin, fronte ao glorioso
destino futuro da terra de Breogn, da realidade da necesaria redencin galega no presente (Mas a
terra dos celtas / Jaz ainda irredenta).
O segundo estrato de redaccins manuscritas aparece encabezado por unha papeleta co ttulo
Vision futura da Raza. | Profeca do Bardo, especie de sntese temtica do poema, que agora
avanza ao longo de vinte papeletas na direccin final, que se aproxima gradualmente formulacin
definitiva, de modo que os diversos fragmentos xa poden ser filiados en relacin s sete estrofas da
primeira versin do Himno enviada por Pondal a Pascual Veiga.
O terceiro estrato de redaccins est formado por un conxunto de papeletas que mostra o proceso de aproximacin primeira versin provisoria do poema. Por outra parte, nesta redaccin
aparecen xa unhas estrofas finais que non foron incorporadas versin de sete estrofas inicialmente enviada a Pascual Veiga, anda que foron reaproveitadas para a versin de nove estrofas
finalmente publicada no Prospecto do Certame. Unha destas versins, ademais, ten a particularidade de ser a redaccin manuscrita correspondente dcima oitava acrecentada nas publicacins pstumas dOs Pinos, a partir da edicin feita en 1917 pola Real Academia Galega no seu
Boletn (vid. infra).
Finalmente, o derradeiro estrato redaccional, contido en tres papeletas da mesma medida que a
que contn o bosquexo inicial da primeira redaccin, culmina o proceso de aproximacin textual e
estilstica primeira versin de sete estrofas enviada por Pondal a Veiga.
No da 5 de abril de 1890, acabada esta primeira versin (necesariamente provisoria) do poema,
Eduardo Pondal, desde A Ponteceso, envalla ao msico, mostrando a sa disposicin para colaborar en tan levantado propsito e explicitando as sas conviccins iberistas:
Muy seor mo: recibir su atenta, y escribir el himno que me pide, fue, por decirlo as, cosa de un
momento.
Obrero ha tiempo consagrado a la noble causa de la redencin de nuestra tierra, no puedo negarme,
no, a contribuir a la consecucin de tan levantado propsito, en la medida de mis escasas fuerzas; y desea-
124
125
ra que esas breves estrofas, que tengo la satisfaccin de remitirle, estuviesen animadas, no del exiguo calor
de mi pobre fantasa, sino del ms digno y poderoso ardimiento, de modo que encendiera los nimos de
nuestro buen pueblo gallego.
Excuso advertir a V. que esas estrofas aspiran slo a despertar en nuestros paisanos las nobles ideas de
un bien entendido regionalismo; pero de ningn modo a promover el separatismo, pues que soy acrrimo
partidario de la unidad e integridad de nuestra grande y gloriosa Espaa.
Deseando nuevos triunfos (que los alcanzar, pues le dirige un maestro distinguido) al orfen n 4,
queda de V. muy at. S. S. Q. B. S. M., Eduardo Pondal [rubricado].
No espolio documental da Academia Galega consrvase unha copia autgrafa deste texto hmnico inicial que, sen dbida, foi a primeira versin do Himno enviada por Eduardo Pondal, xa que
responde perfectamente aos problemas rtmicos detectados por Pascual Veiga, as como ao nmero
de estrofas que, mis tarde, se ver acrecentado na publicacin definitiva con outras das (vid.
infra).
Ags no referente ao ttulo, o texto xa presenta todas as caractersticas do final, includas as
mtricas: oitava aguda (abbe:cdde), caracterizada por ser oxtonos o cuarto e oitavo versos, utilizada fundamentalmente no neoclasicismo espaol45. Resulta significativo, por outra parte, que este
mesmo esquema mtrico, s veces con variacin de medida, aparecese xa previamente nas propostas hmnicas de Muruais (1880) e de El Censor (1884), as como noutras posteriores (Oate, Cabanillas, Pla Zubiri e Rodrguez Daz).
O manuscrito autgrafo desta primeira versin est constitudo por un grupo de cinco papeis
(270x210 mm), dobrados, formando, por tanto, un folleto de 10 pxinas, cuxas medidas se reducen metade do total46:
Himno Galicia
Breogn. (1)
[I]
[II]
[III]
[IV]
Que din os rumorosos,

Na sua ruda pendente,
resprandor dormente,
Do pracido luar?
Que din das altas copas,
Cheas de mil queixumes,
Os arpados arumes,
No seu doce fungar?
De verdura cingida,
E de bengnos astros,
Terra dos verdes castros,
E do cltico cln;
Non esquezas escura,
Da injuria o rudo encono;
Desperta do teu sono,
Filla de Breogn.
Tdolos generosos,
Nosos cantos entenden;
E docemente atenden,
O noso rouco son:
Mas aqueles ignaros,
Avarentos e duros,
Preguizosos e escuros
No-nos entenden, non.
Os tempos son chegados,
Q augurno as edades;
Q as tuas vaguedades,
Cumprimento tern;
10
15
20
25
126
127
Carta de Pascual Veiga a Eduardo Pondal, sen data
Nesta pxina (abaixo) e na seguinte (arriba):

Carta de Eduardo Pondal a Pascual Veiga, do 5 de abril de 1890
Carta de Pascual Veiga a

Eduardo Pondal, do 7 de
abril de 1890
128
129
Pois donde quer gigante

Noso murmullo soa
A redencion da boa
Terra de Breogn.
Carta de Eduardo Pondal a

Pascual Veiga, do 14 de
abril de 1890
[V]
[VI]
[VII]

Eduardo Pondal, do 22 de
abril de 1890
(1)
Teus fillos vagorosos,

En quen fero honor late
A glorioso combate
Aprestandose van:
S por ti mesma libre
D indgna servidume,
E d oprobioso alcume,
Filla de Breogan.
boa Lusitania,
Vosos brazos tendde;
Pois voso auxilio pede,
Con un pungente afan;
Cumprde as vaguedades
Dos vosos altos pinos,
Duns gloriosos destinos,
Fillos de Breogn.
Amor da terra verde
Da verde terra nosa;
Ergue a raza gloriosa,
D Ousinde e de Froxn;
E al nos seus garridos
Justillos, mal constreitos,
Os amorosos peitos,
Das fillas de Breogn!
30
35
40
45
50
55
Antguo caudillo de los celtas gallegos47.

Eduardo Pondal [rubricado]
Pascual Veiga, satisfeito en xeral co texto pondaliano, nunha carta do 7 de abril, novamente con
carimbo do Orfen Nmero 4 e da Comisin organizadora do Certame Musical, solicita mudanzas
no poema por razns rtmicas, certamente comprensbeis no proceso de composicin musical dun
himno sobre un texto potico:
Muy Sr. mo y respetable amigo:
He recibido con su atenta grata del 5 sus hermosas estrofas, y me apresuro a enviarle las gracias ms
espresivas, tanto por su pronta y fina atencin en satisfacer mis deseos, cuanto por su esquisita amabilidad
por los conceptos favorables que su citada misiva encierra, para esta Sociedad.
Quisiera, sin embargo, abusando de su confianza, tuviese la bondad de hacer unas pequeas correcciones en lo que respecta a la acentuacin, puesto que se trata de una poesa lrica y esta clase de composiciones exigen una simetra perfecta en los acentos, para que el ritmo musical se incruste, digmosle
as, en la letra, a fin de que aparezca sta sin quebrantamiento alguno en su forma gramatical.
As es que se amoldara perfectamente que la primera cuarteta se compusiera de la siguiente forma: los
tres primeros versos exactamente iguales al 1 que empieza
Que din s rumorosos
y el cuarto tal como est, o sea,
Do prcido luar.
Ms claro, si a V. le parece, por ejemplo:
La-ra-r-ra la-ra-r-ra48
la-r-ra la-ra-r-ra
la-r-ra la-ra-r-ra
la-r-ra la-ra-r
y de igual forma las dems cuartetas; puesto que aunque la msica no cojer ms que dos octavas, no obstante puede V. estenderse hasta seis u ocho para que pueda repetirse aqulla.
130
Bien comprendo que con mis observaciones le ser a V. altamente molesto, pero en el deseo de que la
obra tenga el lucimiento posible tanto para el poeta como para el maestro compositor, de ah la causa de
ellas.
Y anticipando a V. nuevamente gracias por este sealado favor, me reitero suyo siempre affmo. s. s. q.
b. s. m. Pascual Veiga [rubricado].
131
Desprta do teu sono,

Fogar de Breogn. (1)
III
A resposta de Pondal a Veiga tarda unha semana (escribe na Ponteceso o 14 de abril), con certeza dedicada a introducir as modificacins solicitadas por Veiga canto colocacin de acentos,
para aln de acrecentar das estrofas mis, tal como lle suxire o msico e como mostra o texto publicado no Certame, e a efectuar diversas mudanzas estilsticas e textuais:
Muy seor mo y de mi mayor consideracin: por mucho que sus observaciones estrechen no poco {la}
libertad rtmica del poeta, no obstante, all {va} eso, con los acentos colocados en donde V. indica, y con
el aditamento de dos estrofas ms.
Celebrara que ahora encajasen bien en la turquesa del pentgrama.
De V. muy at. S. S. Q. B. S. M. Eduardo Pondal [rubricado].
As pois, Pondal, atento s suxestins de Veiga, comeza o proceso de modificacin do texto primitivo, sempre suxeitndose s indicacins do autor da Alborada. Podemos seguir documentalmente o proceso de correccin a travs dos acentos circunflexos colocados sobre a vogal da segunda
slaba tnica naqueles versos en que esta era tona, e da acumulacin de novas redaccins entreliadas na versin inicial de sete estrofas, sempre na direccin da versin definitiva que despois foi
publicada no Prospecto do Certame.
Certamente, este proceso de correccin rtmico-estilstica e textual despois das indicacins rtmicas de Pascual Veiga ocupou pouco tempo, pois nunha carta autgrafa datada no da 22 de abril,
desde A Corua, Pascual Veiga xa felicita a Pondal polo poema, agora na sa versin final:
Muy mo y de mi consideracin:
He recibido su hermossima poesa que me ha dejado completamente satisfecho bajo todos puntos de vista,
cual no poda por menos de suceder siendo hija de un tan esclarecido ingenio que es honra de Galicia.
Adems de la sociedad que represento, quedo muy obligado a su fina atencin para conmigo deseando tener un motivo para poder demostrar a V. mi eterno reconocimiento.
Reciba V pues mi enhorabuena con los sentimientos ms distinguidos de la ms alta consideracin con
que soy de V. affmo. s. s. q. b. s. m. Pascual Veiga [rubricado].
O texto dOs Pinos enviado por Pondal e louvado por Veiga , sen ningunha dbida, o que aparece publicado no Prospecto do Certame Musical. Precedendo o poema Adis Galicia, de Salvador Golpe, base para o premio (4) mellor Balada composta sobre as das primeiras estrofas, o
texto ltimo do Himno Galego aparece impreso na sa derradeira pxina (p. 4)49:
IV
VI
VII
Os Pinos
I
II
Que din os rumorosos

Na costa verdecente,
rayo trasparente,
Do prcido luar...?
Que din as altas copas
D escuro arume arpado,
Co seu ben compasado,
Montono fungar...?
Do teu verdor cingido,
de bengnos astros,
Confin dos verdes castros,
E valeroso cln,
Non ds a esquecemento,
Da injuria o rudo encono;
VIII
5
10
IX
Os boos e generosos,
A nosa voz entenden;
E con arroubo atenden
O noso rouco son;
Mas, ss os ignorantes,
E frridos e duros,
Imbciles e escuros,
No-nos entenden, non.
Os tempos son chegados,
Dos bardos das edades,
Q as vosas vaguedades,
Cumprido fin tern;
Pois donde quer, gigante,
A nosa voz prega
A redenzn da ba
Nazn de Breogn.
Teus fillos vagorosos,
En quen honor s late,
A intrpido combate,
Dispondo o peito vn;
S por t mesma libre
D indgna servidume,
E d oprobioso alcume,
Regin de Breogn.
serva Lusitania,
Os brazos tende amigos;
Q s idos ven antigos,
Con un pungente afn;
E cumpre as vaguedades
Dos teus soantes pinos,
Duns mgicos destinos,
Oh grey de Breogn!
Amor de terra verde,
Da verde terra nosa;
Encende raza briosa,
D Ousinde e de Froxn;
E al nos seus garridos,
Justillos, mal constreitos,
Os doces e albos peitos
Das fillas de Breogn.
Q a nobre prole insinen,
Fortsimos acentos;
Non mlidos concentos,
Q vrges s ben stn;
Mas os robustos cos,
Q oh ptria, ben recordas,
Das sonorosas cordas,
Das arpas de Breogn.
Estma non s alcanza,
Cun vil gemdo brando;
Cal quen requer rogando
Con voz q esquecern;
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
Mas cun rumor gigante,

Sublime e parecido
intrpido sonido
Das armas de Breogn!
(1)
132
70
Antiguo caudillo de los celtas gallegos.
A organizacin do Certame tia previsto que, como remate do gran festival, todas as colectividades musicais (orfens, bandas militares) interpretasen conxuntamente a obra que gaase o premio da Marcha Rexional Galega e, no caso de que ningunha obtivese tal distincin, sera
executada a que, expresamente para este acto e con enteira obediencia s bases, compuxera o maestro Veiga50, que, como presidente da Comisin do Certame, non poda presentarse ao concurso.
Para aln do Prospecto, a prensa recolle durante o mes de agosto o programa completo das festas, asinado polo presidente e o primeiro secretario con data do 15 de agosto de 1890, no que se
detallan todas as actividades relacionadas co Certame Musical. O acto derradeiro do programa aparece no apartado final (9) da seguinte maneira:
Gran final por todos los orfeones y bandas, que ejecutarn la Marcha regional gallega que haya obtenido el premio en el Certamen. Caso de que ninguna de las obras presentadas obtuviese aquel honor, se ejecutar la que expresamente para este acto y con entera sujeccin la base 2 del Certamen Musical, ha
escrito el maestro Veiga51.
Resulta significativo que este programa, poucos das antes do festival, sexa alterado, conforme o
publicado na prensa, de modo que como acto final agora apareza o seguinte: Fantstico y gran final
por las bandas militares de Zamora y Reus, y las civiles de esta capital, Tuy y Villagarca que en
nmero de ms de 200 msicos y bajo la direccin del maestro Braa y Muos, ejecutarn la clsica obra descriptiva de Veiga, titulada Os rtabros, en transcricin de Francisco Garca Oliva52.
Presntanse ao premio dez partituras53, algunhas con lemas representativos do esprito nacionalista ambiental en que se desenvolva o Certame: Marcha Regional Gallega (n. 2); Pra mia ptrea
(n. 6); Amor de terra verde. E. Pondal (n. 13); Le peuple qui rende homenage ses hros, il tend
se rgnrer (n. 15); Desperta do teu sono, / Fogar de Breogn (n. 17); Musica feras domesticat (n.
18); Los hombres sabios son apreciados en todas partes (n. 20); Bendita sea mi ptria..!! (n. 26); Santiago y viva Espaa (n. 30); Galicia y Catalua son dos hermanas gemelas. Ambas lloran su perdida independencia. Loor la idea regionalista! (n. 42).
Ramatado o prazo de admisin de obras, estas son enviadas a Pars, onde son xulgadas por un tribunal de prestixiosos msicos, baixo a presidencia de Laurent de Rill54, unha das mximas autoridades en msica orfenica, que fora presidente do Comit de Audicins da Exposicin Universal de 1889
en Pars, onde coecera a Pascual Veiga tras o triunfo do Orfen Corus n 4 na capital francesa:
En la ciudad de Pars 21 de Agosto de 1890, los abajo firmados llamados juzgar las cuarenta y tres
composiciones musicales enviadas al concurso abierto por el Orfen Corus nmero 4, se reunieron por
ltima vez en casa de su Presidente.
Estaban presentes los Sres. Laurent de Rill, Presidente; Adriano Barthe, y Julio Duprats, profesores
de composicin del Conservatorio Nacional de msica de Pars; Oscar Comettant, Decano de los crticos
musicales y redactor del peridico Le Sicle; J. Hemmerle, antiguo Director de la msica de los granaderos de la Guardia; Mr. Weckerlin, Bibliotecario del Conservatorio de Pars. (Este ltimo, ausente y enfermo, envi su voto por escrito.)
Despus de haber examinado minuciosamente y comparado las obras antedichas en varias reuniones
preliminares, el Jurado distribuy los premios y accsits designados en la siguiente forma: [...]
MARCHAS REGIONALES GALLEGAS.- Premio por unanimidad al manuscrito nmero 18, que tiene por
lema: Msica feraz domestica. [sic]
Acsit la partitura nmero 6, cuyo lema es: Para a mia patrea [...]55.
O da 30 de agosto no Coliseo de San Jorge da Corua ten lugar a primeira parte do Certame
musical en que se dan a coecer os gaadores do concurso de composicin. Abertas as plicas correspondentes, recae o primeiro premio56 no cataln Ivo Gots, msico maior da Armada de Instrucin
133
que na altura tia a sa base en Ferrol, correspondndolle o accsit ao vigus Francisco R. Nez
(?-1913).
Mais a msica gaadora non foi interpretada. As explicacins poden ser varias: pouco tempo
para preparar a partitura premiada (talvez o veredicto foi tardo), que Pascual Veiga non considerase a obra vencedora merecente de tan alta honra ou quen sabe! o interese de Veiga por preservar o seu himno para o futuro, que xa ensaiara previamente:
Dice un peridico corus:
La bien organizada masa coral que aludimos [o Orfen Corus n 4] empez anoche ensayar, y
ya la tiene en ese primer ensayo completamente, una hermosa marcha regional escrita para cantar en el
acto del Certmen, por el insigne compositor D. Pascual Veiga.
Hemos odo dicho coro, y aduciendo la belleza que encierran solo 15 compases de que la Marcha
regional consta solamente.
El pblico podr juzgar el da del Certmen la nueva composicin que ha aadido sus numerosas y
magnficas obras, el seor Veiga, gloria de Galicia por su talento musical57.
Partitura de Ivo Gots,

gaadora do concurso
convocado polo Orfen
Corus n 4, en agosto de
1890
134
DO NACEMENTO DO HIMNO PRIMEIRA OFICIALIZACIN (1890-1907)

Ti os espritos unes mis distantes
Con atamento inquebrantabre e forte.
(E. Pondal, E 140.1-2)
A partir de 1890, en que o texto potico publicado oficialmente no Prospecto do Certame e a

futura msica veiguiana do Himno estaba composta (coa msica gaadora no esquecemento),
entramos nun perodo en que existen escasas noticias sobre a interpretacin e circulacin do himno
pondaliano no interior do pas antes da sa oficializacin na Habana en 1907. Seguramente tivo
algo que ver o feito de que Pascual Veiga marchase de Galiza58 ao ser nomeado, en 1892, profesor
da Escola Nacional de Msica en Madrid, onde, con seguranza, o Himno foi interpretado. As o
demostra a afirmacin de Francisco Lus Lpez, secretario do orfen do Centro Galego de Madrid,
dirixido por Pascual Veiga, con motivo da viaxe da agrupacin a Lugo para participar no certame
orfenico celebrado o 12 de setembro de 1896. O devandito secretario, no da 17 de decembro, dirixe un comunicado ao director do diario lugus El Regional para se defender dos ataques recibidos en
diversas instancias. Ao longo da sa exposicin afirma explicitamente que o Himno era interpretado pola agrupacin musical dirixida por Veiga:
El Orfen del Centro Gallego de Madrid tiene una significacin muy distinta de la que sin duda han
formado en su mente algunos espritus, los que podra aplicrseles una de las cuartetas de la Marcha
Regional Gallega Os pinos, letra de Pondal, msica de Veiga, que canta dicho Orfen, y que dice as:
Mais s-os iorantes
e frridos e duros
embciles e escuros
non nos entenden, non59.
Na realidade, este dato a nica informacin verdadeiramente obxectiva e fibel da que dispomos at 1907, ano en que, desde A Habana, o emigrante e activista galego Xos Fontenla Leal
(1865-1919)60 se dirixe a Pascual Veiga para lle solicitar unha copia da msica do poema Os Pinos
composta, lembremos, en 1890 e se converte deste xeito no verdadeiro promotor da consolidacin e oficializacin do Himno no seo da comunidade galega en Cuba e mais no seu Centro Galego, de onde se difundiu ao interior de Galiza.
Nesta altura, na Habana funcionaba a Asociacin Iniciadora y Protectora de la Real Academia
Gallega (constituda o 27 de xuo de 1905 baixo a presidencia de Curros); exista prensa nacionalista e en galego; Curros, Lugrs e outros grandes persoeiros do movemento protonacionalista galego tian a sa residencia na illa cubana; e no ambiente poltico-cultural da emigracin percibase a
necesidade da consagracin dun elemento simblico tan importante e popular como un himno.
Neste sentido, foi Xos Fontenla Leal o artfice verdadeiro da recuperacin e difusin do Himno de
Pondal e Veiga, razn que explica a confusin existente en gran parte da historiografa galega arredor do proceso do nacemento do Himno Galego.
Tense afirmado que Xos Fontela lle solicitara, non sabemos en que data, a composicin dun
himno a Curros (letra) e Chan (msica). E certamente El Regional, en 1907, recolle unha entrevista na Corua con Castro Chan, confirmando esta informacin:
Nuestro colega La Voz de Galicia, narrando los detalles de una excursin del Sr. Chan a Meirs, casa
de la ilustre escritora D. Emilia Pardo Bazn, dice lo siguiente:
Se habl de la fiesta de la Msica Gallega y se convino en que falt en ocasin tan alta el Himno
glorioso de esta patria chica y bien amada.
Curros Enrquez tiene desde hace aos el encargo enaltecedor de sintetizar en versos dulces y viriles lo
que ha de decir ese Himno.
Chan, fu a la vez escogido para poner su insipiracin lozana y genunamente gallega al servicio del poeta.
El poderoso Centro de la Habana, autor de la iniciativa patritica, espera todava su cumplimiento
feliz. Por qu? Castro Chan, an disculpando el perezoso sestear de la musa de Curros, le atribuye la tre-
menda demora..., y por lo que a l personalmente atae, siente no haber recibido mucho antes la invitacin honrosa de la Liga que le hizo cruzar los mares para venir a vernos.
No es cosa balad escribir un Himno. Es menester una oportunidad, un estmulo poderoso. La
celebracin de esa soberbia fiesta gallega acaso hubiera dado mi espritu el vigor necesario, el chispazo
de inspiracin que se requiere... Y Curros le hubiera sucedido lo mismo. Pero lo supimos tarde...61.
A teor dos feitos, posibelmente Fontenla non achou a receptividade esperada en Curros, razn
que explicara a sa carta a Veiga para reactivar o himno do Certame de 1890, cuxas bases (que
incluan o texto de Pondal) foran publicadas, a peticin do msico mindoniense, en El Eco de Galicia da Habana62, cidade onde a revista Galicia volve publicar en 1905 e 1907 o poema pondaliano.
Esa carta de Fontenla a Veiga, datada o 31 de maio de 1906, di o seguinte:
Estimado Seor: he recibido carta de mi amigo el Seor Manuel Daz, en la cual me dice de que Ud.
ya termin la msica de Os Pinos, poesa de nuestro ilustre Bardo D. Eduardo Pondal; con este motivo es
conveniente que nos mande la partitura para hacer las planchas en sta, que nos sale ms barato, por las
razones siguientes: el que tiene el honor de escribirle estas letras es grabador Litgrafo y con este motivo
las planchas no nos cuestan nada y la impresin costar muy poco, de manera que fcilmente comprender el por qu hacemos la edicin en sta.
Para que pueda correjir las faltas que tengan {sic] el trabajo grabado le mandar 2 3 pruebas, para que
pueda correjir.
La edicin que se haga ser para Ud., ya le daremos cuenta de los ejemplares que se tiren, y se le entregar el numero ntegro de la edicin.
Lo que deseamos saber es lo que lleva Ud. por su trabajo, as es que le ruego nos lo diga.
La partitura la manda bien empaquetada y certificada.
Me es sumamente grato el tener este momento de alegra para m, al comunicarme con el eminente
autor de la Alborada, que tanto hace sentir a todos los gallegos que estamos alejados de nuestro pas. Ojal
que su nueva obra levante el entusiasmo patritico de nuestros paisanos con el fin de engrandecer a nuestra Galicia!
Sin ms que decirle puede Ud. mandar lo que guste, que estoy dispuesto a servirle y sabe que siempre
tiene en ste un amigo y admirador. S. S. S. Q. B. S. M. Jos Fontenla [rubricado].
Antes de cerrar esta carta, se me ocurre indicarle lo conveniente que ser el que la partitura sirva tambin para piano solo, en la misma forma que Ud. arregl en su Obra A Escala, que sirve para Orfen y al
mismo tiempo para piano.
Vale.
Su casa Apodaca 55.
A peticin ten a seguinte contestacin epistolar de Pascual Veiga, nunha carta mecanografada
en Madrid o da 23 de xuo de 1906 (data tamn rexistrada no carimbo):
Mi distinguido paisano: Le agradezco con toda el alma las bondadosas frases con que recuerda mis antiguas campaas artsticas.
Haba terminado la partitura inspirada en la poesa de D. Eduardo Pondal, cuyo ttulo es Os Pinos,
antes de que me amagara el fuerte ataque de grippe que an hoy me retiene en la cama. Bastante aliviado
ahora, se la remito a V., en un certificado, por el mismo correo que llevar estas lneas.
Respecto a la edicin ntegra que V. me ofrece, despus de estimar en lo mucho que significa la delicadeza de tamao obsequio, encargo a V. que la otorgue a ese CENTRO GALLEGO DE LA HABANA, a fin de que el mismo expenda los ejemplares ingresando en la caja de tan patritica sociedad el
producto de la venta, en concepto de donativo que, en compaa de V. y dems editores, rinde tambin
este viejo msico a dicho benemrito Instituto regional.
Comprender V. que mi trabajo no admite sealamiento de precio; ste lo decidir el xito que mi obra
alcance: no se puede medir por su extensin relativamente corta.
Mas si VV. quieren corresponder a mi labor con mil pesetas, las aceptar tan gustoso como reconocido, sobre todo por la oportunidad de recibirlas en el trance de una enfermedad nada breve.
Salude en mi nombre a todos los compatriotas que no olvidan a este veterano de las lides para conservar el fuego de la fe en las gloriosas tradiciones y en los grandes destinos de Galicia.
Reciban todos mi ms entraable expresin de gratitud ilimitada.
Un efusivo apretn de manos encargo a V. para D. Manuel Daz.
Siempre a V. s. incondicional y amigo Q. L. B. L. M. Pascual Veiga [rubricado].
135
136
Efectivamente, Pascual Veiga debeu enviarlle unha copia da partitura de 1890, uns das antes da
sa morte, porque a prensa recolle unha noticia que se corresponde cos documentos epistolares
transcritos:
Banda Municipal da
Habana que estreou o
himno galego
El entusiasta gallego residente en la Habana D. Jos Fontenla, que es un excelente artista como grabador y litgrafo, est terminando de grabar las planchas63 de la ltima produccin musical del genial
maestro Veiga, titulada Marcha regional gallega.
Esta composicin lleva letra del inspirado vate Eduardo Pondal que responde al ttulo de Os Pinos,
poesa escrita expresamente el ao de 1890 para una obra que sirvi de tema acerca de un Himno regional, en el certmen musical que celebr en esta ciudad [A Corua] el Orfen Corus nmero 4 que
entonces diriga el celebrado maestro; y el cual concurso de composicin, fu juzgado por los profesores
del Conservatorio de Pars presididos por el eminente Mr. Laurent de Rill.
El producto de la venta de ejemplares de la obra de Veiga que por su cuenta edita en la Habana el Sr.
Fontenla, lo remitir ste, la Academia Gallega, para que la misma se encargue de tributar un honroso
homenaje la memoria del autor de la inmortal Alborada.
Es digno del aplauso general, el desprendimiento y altruismo del seor Fontenla64.
Recibida por Fontenla a carta (coa copia da partitura), morre Pascual Veiga Iglesias en Madrid
o da 12 de xullo de 1906 e xorde a iniciativa en Bos Aires de lle facer unha homenaxe para conseguir financiamento para o traslado dos seus restos mortais a Mondoedo.
Esta idea tamn acollida na Habana, a travs da organizacin dunha Velada ArtsticoLiteraria no gran Teatro do Centro Galego, onde ser solemnemente interpretado o Himno,
que, na altura, era considerado como obra indita, por descoeceren os seus promotores as anteriores interpretacins da sa msica. Deste xeito, o Himno de Pondal e Veiga soa pblica e oficialmente o da 20 de decembro de 1907, executado pola Banda Municipal da Habana, baixo a
batuta do seu director, o mestre Guillermo M. Toms (1868-1933), importante figura da msica na illa, que, moi vinculado ao Centro Galego, acabar sendo nomeado correspondente da
Real Academia Galega.
A Velada do Centro Galego, onde se descubriu un busto de Veiga envolto coa bandeira galega, tivo un ton nacionalista e reivindicativo: para aln da interpretacin solemne do Himno e
mais de numerosas pezas musicais galegas (A Alborada de Montes, A Alborada de Veiga, Unha
noite na eira do trigo, Adis a Mariquia, Galicia, Os rtabros, Sonata galega, A la de Cangas e o
Himno do Batalln dos Literarios), xunto coa recitacin do poema currosiano dedicado a Veiga
(A Alborada de Veiga), as sociedades galegas e a comisin da velada homenaxearon colectivamente o msico mindoniense despois dun discurso de Jos Lpez Prez, presidente do Centro
Galego, que, logo da apoloxa de Veiga, falou das orixes clticas de Galiza, das sas tradicins e
amor patria, as como das arelas de liberdade do noso pobo, do abandono do goberno casteln
e da tirana dos caciques, nun discurso cualificado como liberal, autonomista, regionalista y
hasta solidario65.
Un ano despois, en 1908, o himno de Pondal e Veiga declarado oficial en todas as festas do
Centro Galego da Habana, por iniciativa66, mis unha vez, de Xos Fontenla, que presenta unha
Mocin Xunta Directiva, que aprobada o 3 de decembro de 1908 e ratificada pola Asemblea
Xeral o da 13 do mesmo mes:
El que suscribe, Jos Fontenla, socio y Bibliotecario de la Sociedad que Vds. tan acertadamente dirigen, tiene el honor de manifestarles que obra en su poder la partitura original de la obra pstuma escrita
por el inmortal compositor D. Pascual Veiga, que lleva por ttulo el de Marcha Himno Regional Gallego,
cuyo himno fu ejecutado por primera vez en la Velada que en honor del expresado compatriota se celebr por este CENTRO en el Gran Teatro de su propiedad, el da 20 del mes de Diciembre del ao prximo
pasado, habiendo obtenido un brillante xito.
Por todo lo expuesto, y en atencin la memoria que se debe su autor, cree el que habla que sera
muy patritico que el indicado himno se considere con carcter oficial de la Sociedad para todas aquellas
fiestas que la misma celebre; pues adems est inspirada dicha composicin en una poesa del gran poeta
Eduardo Pondal.
De esta manera el CENTRO GALLEGO tendr algo propio de verdadero mrito, segn se puede comprender por todo lo que antecede.
137
Suplica, pues, tan distinguidos seores se dignen aceptar esta proposicin y llevarla la Junta General prxima, que tendr lugar el da 13 del presente mes, fin de que por dicha Junta se pueda resolver
sobre este particular definitivamente.
Muy atentamente. (f) Jos Fontenla Leal67.
Como lxico, a partir de agora, nas actividades relacionadas co Centro Galego da Habana o
himno interpretado. Vxase como mostra significativa o comentario de Pein sobre a presentacin da Sociedade de Declamacin Rosala de Castro no Teatro Tacn: Cando se descubreu o
retrato Santia, debuxado pol-o presidente [...] a seucen de Filarmona, composta de rapazas e rapaces, tocou o Himno Rexional, de Veiga, que foi escoitado en p antr ademeracen e respeuto de
todol-os al presentes, Que momentos tan solenes!68. E a travs da prensa pode seguirse o proceso de expansin e consolidacin do Himno no seo da comunidade galega en Cuba, cuxa interpretacin pblica (no Malecn) reclamada na revista Galicia polos emigrantes galegos, cunha nota
de adhesin da propia publicacin:
GALICIA se adhiere de todo corazn las manifestaciones de los firmantes. El himno gallego debe oirse
siempre y con preferencia cualquier otro, donde quiera que se celebre algn acto regional. Si amamos
nuestra tierra, si no la queremos ver esclava y analfabeta, si deseamos de veras su regeneracin y engrandecimiento, no se puede desear otra cosa69.
Oficializado o Himno na emigracin cubana, Xos Fontenla Leal prosegue co labor de proselitismo a prol de Galiza e do smbolo, arrecadando materiais complementarios dOs Pinos: tamn na
Academia se garda unha carta de Xos Fontenla a Eduardo Pondal70, dunha data moi posterior (A
Habana, 29 de abril de 1910), solicitando o texto autgrafo dOs Pinos para acompaar a partitura
musical que Veiga lle enviara pouco antes da sa morte en 1906:
Mi distinguido amigo y meritsimo conterrneo: De retorno en la Habana el amigo Nan [de Allariz],
esperiment una viva satisfaccin al darle la bienvenida, no slo por estrechar la mano de un gallego enxebre, sino porque l era portador del obsequio, simbolizado en un abrazo, que usted ha tenido a bien enviar
para el viejo luchador por la prosperidad de Galicia y la glorificacin de sus hijos esclarecidos.
Yo no s cmo agradecer a usted, seor Pondal, la delicada atencin que me ha dispensado, msime
cuando no tengo otros mritos para merecerla que el ser un sincero admirador de sus versos varoniles, saturados siempre de un sabror [sic] netamente regional.
Mil gracias, pues, y acepte mi ms cordial saludo.
No sabe usted los deseos que tengo de conocer su grandiosa obra Os Eoas.
138
Papeletas autgrafas con

redaccins iniciais dOs
Pinos de Eduardo Pondal
139
140
Carta de Xos Fontenla a

Pascual Veiga, 31 de maio
de 1906
141
Carta de Xos Fontenla a

Eduardo Pondal, 29 de
abril de 1910
142
Y a propsito del poema: yo me permitira rogar a usted, interpretando los deseos de varios admiradores suyos, que haga una edicin de sus obras completas, pues nadie como usted puede dirijirla y presentarla cuidadosamente correjida. De lo contrario, corre usted el riesgo de que salga deslucida, y esto es lo
que no quisiramos los que de veras le admiramos.
Le remito la msica del Himno, acompaada de su orijinalsima poesa Os Pinos; como usted ver, no
quise suprimir el verso que empieza A nobre Lusitania, porque entiendo que sufra el conjunto de la poesa, adems encierran las estrofas unas ideas tan hermosas basadas en la unin de Galicia y Portugal que
de ningn modo quise cumplir el encargo que de usted me trajo el amigo Pein71.
Por lo tanto queda en pie mi peticin de rogarle escriba otro verso final y de esa manera la poesa no
quedar coja para la msica.
Las razones que usted aleg de que la letra de los Himnos tienen que ser cortas, son de gran peso, pero
fjese que la Marsellesa y otros cantos de diferentes Naciones tienen la letra muy larga.
Si usted atiende mi ruego deseo me mande la poesa Os Pinos completa y escripta de su puo y letra
con el fin de guardarla como se guarda una reliquia, y que acompae al manuscrito de la msica de Veiga,
que conservo en mi poder.
Con recuerdos del amigo Pein, que me los ha dado de usted a su regreso a la Habana, se ofrece de
usted afetsimo amigo, y servidor que le admira, Jos Fontenla [rubricado].
Porn, perdida a memoria histrica dos feitos, probabelmente foron as cartas enviadas a Veiga
(1906) e a Pondal (1910) os documentos que provocaron o equvoco sobre o papel desenvolvido
por Xos Fontenla e mais por Pascual Veiga e Eduardo Pondal na creacin, consolidacin e difusin dOs Pinos como Himno Galego. Seguramente a carta de Fontenla a Veiga en 1906 foi interpretada como unha peticin para a elaboracin da msica, cando, na realidade, o que o emigrante
cubano solicita unha copia autgrafa coa transcricin da partitura de orfen que sirva tambin
para piano solo, en la misma forma que Ud. arregl en su Obra A Escala, que sirve para Orfen y al
mismo tiempo para piano, que, como vimos, fora composta quince anos antes72.
Deste modo, sa persoa foi erradamente atribudo durante moitos anos o papel fundamental na
xnese do Himno Galego como peticionario expreso da msica e do texto. As, por exemplo, Francisco
Camba, en 1915, lembra a suposta orixe do Himno Galego, considerando a Xos Fontenla como motor
imprescindbel no proceso, cunhas palabras crticas a respecto da sa figura e das sas actividades:
Xos Fontenla, 23 de xuo
de 1906
Hace ahora seis aos, poco ms menos, fu cuando se le ocurri Fontenla, de un modo brusco, al
levantarse de la cama, esa necesidad del himno gallego. Le pidi aquel mismo da la letra Curros, el gran
poeta regional voluntariamente desterrado en la Habana, y la msica Chan, el mejor compositor gallego de toda la isla. Pero se muri Curros sin consideracin ninguna, y Chan, educado en la escuela romntica, habl de esperar un suceso importante; una revolucin, un motn siquiera, que justificase el
nacimiento del himno. Fontenla es un hombre impaciente. No pudiendo resignarse esperar, busc tres
cuatro poesas que le parecieron adecuadas y se las mand D. Pascual Veiga, dicindole que eligiese
una de las tres para ponerle msica de himno.
Pascual Veiga accedi. Todo lo dems, porque, segn parece, un himno no est hecho cuando el poeta
y el compositor acaban su trabajo, sino que, como un vino destinado ilustre vida, exige tiempo y cuidados, corri cargo de Fontenla73.
Unha opinin semellante acerca do proceso de creacin do Himno era basicamente compartida polo galeguismo, como mostran, por exemplo, os comentarios de Eladio Rodrguez en 1920:
Acaso por eso mismo sepan muy pocos a estas fechas que el Himno gallego de Veiga y Pondal, hoy
popular en todas las partes del mundo donde hay gallegos verdaderos, slo a D. Jos Fontenla se debe. l
concibi la idea, l la medit y la puso en prctica, l trabaj con ahinco por su realizacin, l rog a nuestro Pondal que escribiese la letra, l interes del maestro Veiga que compusiese la msica, l gestion en
la Habana que se pusiese en los atriles; y cuando vi coronados por el xito todos estos esfuerzos pacientes y patriticos, pudo con lgrimas de emocion oirlo en pblico por primera vez, entre clamorosas ovaciones, en una velada que el 20 de Diciembre de 1907 se celebr en el Gran Teatro del Centro Gallego,
en honor precisamente del autor de la msica D. Pascual Veiga, fallecido en Agosto [sic: na realidade, en
xullo] del ao antecedente.
Y ms tarde, en 13 de Diciembre de 1908, la Junta general del propio Centro Gallego, puesta en pi,
aprob una mocin del seor Fontenla declarando oficial el Himno para todas las fiestas que la gran
Sociedad celebrase.
143
144
En el archivo de la Real Academia Gallega se conservan cuidadosamente, como preciadas reliquias

una parte de la correspondencia que nuestro llorado amigo sostuvo con tal motivo con los autores del
Queixumes dos pinos y de La Alborada; las notaciones musicales del Himno, escritas por el mismo Veiga, y
otros curiosos e interesantes detalles que prueban hasta qu punto era nico nuestro conterrneo en amor
a esta su patria gallega74.
Mais fronte confusin histrica arredor do nacemento do Himno comeza a divulgarse recentemente a historia certa75; e, por outra parte, fronte a aquelas pexorativas consideracins da persoa
de Xos Fontenla Leal (e, por extensin, do galeguismo e/ou nacionalismo), a realidade dos feitos
imponse, e o certo que foi, desde unha posicin sempre firme e humilde (A Nosa Terra cualficao
de Fray Exemplo76), a figura fundamental tanto na creacin da Academia Galega como na consolidacin e oficializacin do Himno Galego; e, posteriormente, comeza a ser recoecida a sa actividade militante que hizo milagros de unin entre los buenos compatriotas emigrados77 e que
permitiu a expansin do smbolo, como se recoece repetidamente na prensa galega: Vida Gallega,
que xa o defendera dos ataques de Camba no seu momento78, recoecer que venciendo cobardas y prejuicios, di a conocer en Cuba el himno regional de Veiga, que en Galicia apenas hemos
odo. Y su labor de titn tuvo siempre casi la sombra por testigo79, mentres que La Voz de Galicia
afirma que Nuestra regin tuvo siempre en l un entusiasta defensor. El hizo conocer y populariz
el himno de Pondal y Veiga en Cuba; el trabaj, como pocos, para la creacin de la Academia
Gallega80.
OS INICIOS DA EXPANSIN (1907-1916)

O seu imperio formidabre estende.
(E. Pondal, E 35.2)
Para a expansin do Himno no interior da Galiza a partir da oficializacin na emigracin galega

en Cuba, fundamental a aparicin do libro Apuntes para la Historia del Centro Gallego de la Habana, publicado en 1909, onde se recolle e se difunde por vez primeira en texto impreso a partitura de
Veiga, que, xuntamente co texto pondaliano, vai ser propagada a todas as publicacins do interior
de Galiza e mais s restantes comunidades emigrantes.
Esta publicacin recolle o texto completo do poema Os Pinos, isto , as nove estrofas publicadas
no Prospecto do Certame Musical (con erros lingstico-interpretativos importantes, vid. infra),
xunto coa partitura (cunha coidada presentacin e cun fermoso encabezamento realizado por Fontenla, cuxo orixinal est depositado na Academia Galega) para tenores primeiros e segundos e baixos, con acompaamento de piano ou para piano s; ademais, inclese a biografa e a fotografa dos
principais actores da estrea: Pascual Veiga, Eduardo Pondal e Guillermo Toms, o director da banda
municipal que interpretou o Himno na velada en honra de Pascual Veiga en decembro de 190781.
a partir deste ano de 1909 que podemos achar paseniamente noticias sobre a interpretacin
do Himno en Galiza, as como nas restantes comunidades emigradas do exterior. En datas prximas (1910) existe constancia da interpretacin do Himno na cidade de Santiago, nunhas circunstancias que son relatadas pormenorizadamente por Vida Gallega, que fai a crnica e publica,
asemade, o texto pondaliano e mais a partitura musical, ambos indubidabelmente tirados dos
Apuntes de 190982:
En la Habana nos decan hace muy pocos das se conoce, se toca, y se canta el himno de Galicia.
Por qu en la regin no se canta, ni se toca, ni casi se conoce? [...]
Pero el himno gallego tambin se toca en el corazn de nuestra pequea patria.
Este descubrimiento es obra de nuestros redactores. Se realiz no ha mucho. Fu uno de los pasados
das de cambios de mutuas afecciones entre pueblos gallegos.
Visitaban nuestros compaeros la Escuela de Sordomudos y Ciegos de Santiago. Recorran las clases.
Llegaron la clase de msica.
Estaba el recinto envuelto en una semiobscuridad que pasaba de esta medida, que era casi obscuridad
completa. Para qu necesitan de la luz los ciegos?
Haba ambiente de misterio, de encanto, de religiosidad en el aula. Una voz amiga hizo saber que
entraba all la representacin de VIDA GALLEGA. Y entonces, una feliz inspiracin acerc los ciegos al
piano y puso los violines en sus manos.
Y de aquel terceto brot el himno gallego, el que jams habamos odo, el que es popular en Cuba y
aqu no conocen los gallegos [...].
H ah el himno regional de Galicia. Este es el que se toca y se canta en las fiestas que nuestros paisanos celebran en Amrica. Tengamos nuestra admiracin para esas notas viriles y para esos versos valientes. Y amemos la pequea patria en su msica potica, vibrante como un grito de llamada las fuerzas
regionales, soadora como nuestro espritu lleno de vaguedades de un dolor que casi nunca vive sino en
los antros de misterio de nuestras nostalgias.
Por outra parte, non deixa de ser significativo que a existencia do noso Himno sexa recoecida
explicitamente na historia da literatura galega de Carr Aldao, cuxa edicin de 1911 o recolle repetidamente no Apndice Msica gallega: VEIGA. Himno regional de Galicia (letra de Pondal)
(en Para canto y piano), e VEIGA. Himno regional de Galicia (Para piano solo)83.
Mais a partitura do Himno, para aln da editada nos Apuntes de 1909, chegou a Galiza tamn
por outros medios, como mostra que unha versin fose recibida por Jos Mara Salgueiro, que fora
organizador da velada celebrada na Habana en honra de Pascual Veiga en 1907, nun envo feito
desde a capital cubana. A partitura para banda, voces y piano foi pedida expresamente para ser
executada cando viesen os restos de Pascual Veiga84 e a partir de aqu difundida directamente
entre as bandas musicais.
Deste modo, con ocasin da translacin dos restos de Veiga a Mondoedo85 o da 17 de setembro de 1912, o Himno ser interpretado xa dun modo explcito e pblico en territorio galego, como
mostra o seguimento da prensa, que vai dando noticias case diarias sobre os ensaios (Dicen de
Mondoedo que los ensayos del Orfen continan con gran actividad, hallndose ya bien ensayado el viril himno gallego, del insigne maestro Veiga86), e annciase, finalmente, que El orfen que
ha de cantar ante los restos del maestro, tiene ya matizado el Himno Galicia y ensaya otras enxebres composiciones87.
Efectivamente, a interpretacin do Himno en Mondoedo foi un acto solemne, como corresponda a tan importante evento patritico na Galiza cultural de comezos do sculo:
El subsecretario de Gracia y Justicia tir del cordn de seda, y al descorrerse el lienzo que cubra el mrmol, la Banda de Isabel la Catlica y el Orfen Pacheco, que dirige Jos Castaeda Jurado un buen
msico, que oy generales y sinceros aplausos, interpretaron, unidos, el magnfico Himno gallego, de
Veiga, que se oy con emocin88.
Outras crnicas mesmo fan o paralelismo entre o noso himno e calquera dos europeos:
despus de cantar y matizar la Alborada de un modo prodigioso los cincuenta muchachos de Jos Castaeda dejaron oir en estupendo conjunto con la banda militar de Isabel la Catlica, el vigoroso himno Os
pinos, tan lleno de majestad como cualquier himno nacional europeo89.
Ao mesmo tempo, tamn se comeza a reclamar un posto sobranceiro para Pascual Veiga no
rexionalismo, facendo un paralelismo con Braas, o autor do outro himno concorrente mis
importante nos comezos do s. XX, laindose, ademais, de que ambos os himnos non fosen coecidos
e, mesmo, de que Veiga non tivese composto msica para o texto de Braas90.
A partir destas datas, a utilizacin do Himno ser crecente en Galiza. As o vemos, por exemplo, na velada celebrada en Pontevedra en honra de Rosala: a interpretacin est programada
como acto final e extraordinario para o domingo, da 19 de xaneiro de 1913, coa orquestra de D.
Isidro Puga e o Orfen de La Artstica, que dirixa o mestre Serrano:
Entre estos nmeros cuyo programa no se precis an, habr uno de novedad musical para Pontevedra. Ser ste la ejecucin del Himno gallego compuesto por Veiga y desconocido en Galicia hasta ahora.
145
Manuscrito autgrafo da
primeira versin do Himno
149
La letra es de Eduardo Pondal, y fu estrenado recientemente en Mondoedo, con motivo del traslado de
los restos mortales del autor de la Alborada91.
E algo semellante estaba previsto para a homenaxe que se a celebrar a fins deste mesmo ano,
mais que finalmente non se produciu92, dedicada precisamente a Eduardo Pondal na cidade da
Corua:
Aprovechando la estancia en la Corua del viejo poeta gallego Pondal, la Asociacin de la Prensa
trata de dedicarle un gran homenaje, organizando la fiesta de la poesa gallega.
Sern invitados para tomar parte en ella los seores Mella, Valle Incln, Vicenti, Filomena Dato, Sofa
Casanova y otras intelectualidades.
Tambin sern invitadas la Universidad de Santiago, sociedades de recreo, centros gallegos de Madrid,
Bilbao, Habana, Buenos Aires y la Real Academia Gallega.
La fiesta se celebrar el da 15 de Diciembre, y terminar cantndose, por el Orfen acompaado por
la banda del regimiento de Isabel la Catlica, el Himno Galicia, letra de Pondal, que se estren con gran
xito al ser trasladados los restos del notable compositor Pascual Veiga93.
Por outra parte, en Ourense parece que o himno vai ser interpretado conxuntamente por todas
as masas corais nun concurso de orfens organizado para o da 3 de xuo de 1915 pola Unin Orensana, coa participacin das agrupacins Artstica (Vigo), La Esperanza (Vigo), Orfen Gallego
de Lugo, Aurora de Srdoma (Vigo), Orfen de Teis (Vigo) e Coln (Pontevedra)94.
Non van ser estas as nicas veces nin os nicos lugares en que se interprete, porque a travs da
prensa se poden achar noticias relativas presenza do himno noutros lugares e noutras ocasins,
como, por exemplo, nas festas luguesas de San Froiln por parte do Orfen Gallego e da Banda
Municipal de Lugo95.
Pascual Veiga, Eduardo
Pondal e Guillermo M.
Toms (ilustracin dos
Apuntes de 1909)
150
A CONSOLIDACIN DO HIMNO (1916-1936)

Nos fortes peitos s establece [...].
(E. Pondal, E 187.2)
No da 18 de maio de 1916 fndanse as Irmandades da Fala na cidade da Corua, organizacin

impulsada por persoeiros como Antn e Ramn Vilar Ponte, Lugrs Freire, Carr Aldao, Tettamancy etc. Esta institucin, que rapidamente se estender por toda a xeografa galega ao longo dos
seguintes meses e anos, naca cunha evidente vocacin de defensa da lingua, da cultura e da personalidade da nacin galega.
Sen dbida, as Irmandades constituron un elemento fundamental na consolidacin e organizacin do movemento nacionalista galego, na expansin cultural en todos os sentidos e na propagacin dos smbolos nacionais, nomeadamente do Himno, obxecto deste traballo.
Seguramente non alleo ao ambiente inicial que permitiu e favoreceu a organizacin nacionalista o feito de que na mesma cidade en que naceron as Irmandades se organizase tamn, desde o
Circo de Artesns, unha Festa Galega, cuxa alma mater era Manuel Cass Fernndez:
La Fiesta Gallega, iniciada por este Centro [o Circo de Artesns], ha sido otro inolvidable acto de
Afirmacin regional, en el cual la msica y los cantos de nuestra tierra han tenido solemne y clamorosa consagracin; y en ella se cant, por primera vez ante un pblico de ms de doce mil almas, el Himno
a Galicia de Pondal y Veiga; y desde entonces hicironse populares los viriles acentos de ese himno que
nosotros hemos exhumado del olvido en que todos le tenamos, y resuenan como una cordial salutacin
a la aurora que centellea anunciando el renacimiento de Galicia96.
O seguimento da prensa diaria demostra que a interpretacin do himno se produciu na Festa

Galega o 20 de agosto de 1916, na Praza de Touros da Corua a beneficio dos nenos pobres, como
remate interpretativo polo coro Toxos e Froles, acompaado pola banda de msica e o coro Aturuxo de Lugo, e mais un gran nmero de nenos das escolas nacionais, que, previamente, ensaiaran a sa interpretacin97. A crnica de La Voz de Galicia achega informacin interesante sobre o
nivel de descoecemento popular do Himno nesa altura:
Termin la hermosa fiesta con el Himno a Galicia letra del insigne Pondal y msica del gran maestro Pascual Veiga. Lo cantaron todos los individuos de los coros y muchsimos nios y nias que con la
msica de Isabel la Catlica ocuparon el tablado. Por cierto que esta obra resultara mucho ms solemne
y grandiosa, con voces de hombre en mayor nmero que las infantiles.
Es una gran pena que casi nadie conozca en Galicia este Himno, tan majestuoso, tan viril, tan austero, como cuadra a nuestro temperamento y a nuestra raza. Debiera hacerse popular y ser escuchado con
la cabeza descubierta. Ayer hubo que repetirlo y estall al final una ovacin formidable98.
A partir desta interpretacin festiva e multitudinaria, a demanda popular comeza a manifestarse solicitando que a banda militar coruesa, que tocaba periodicamente no Cantn, interpretase
regularmente o Himno:
Un grupo de personas entusiastas de nuestra msica, se acercaron a nosotros para rogarnos solicitemos
desde estas columnas del inteligente director de la banda de Isabel la Catlica, D. Pedro Quiroga, que
tenga la amabilidad de complacerles ejecutando en el paseo del Relleno el hermoso himno gallego de Pascual Veiga, pue[s] aun cuando sin el canto no se aprecien sus mritos todo lo debido, resultar agradable
a todos y se divulgar al propio tiempo99.
Nos momentos en que se comeza a escoitar na cidade o Himno, inicialmente s na sa interpretacin instrumental para banda militar, aparece xa como remate no programa da banda de msica do rexemento de Isabel la Catlica para as veladas nos xardns de Mndez Nez100, con noticias
sobre o futuro acompaamento de voces orfenicas101 e, tamn, subliando o feito das frecuentes
repeticins por peticin directa do pblico.
Estas interpretacins son repetidamente comentadas por Antn Vilar Ponte, fundador das
Irmandades da Fala e un dos redactores nesta altura de La Voz de Galicia, nun artigo annimo baixo
o ttulo de Veiga y Pondal. El himno a Galicia, falando xa da necesaria oficializacin e expansin do himno, dun incipiente cerimonial na sa interpretacin e recollendo comentarios de
Gmez Carrillo, cronista parisiense e poeta guatemalteco (Tiene la grandeza de un himno nacional), e mais de Alfredo Vicenti, director de El Liberal (La misma augusta sobriedad del Himno
ingls):
Era una gran pena que este Himno nuestro, que no es oficial, pero que debiera serlo, fuese apenas
conocido. Hay que hacer que lo sepan todos los gallegos. Deben tenerlo en su repertorio todos los orfeones [...]; deben cantarlo todos los coros que aspiran a reconstituir la msica regional y repetirlo jvenes y
viejos de vuelta de las romeras. Debe, en fin, hacerse popular y ser escuchado con la cabeza descubierta.
En ello no hay ni puede haber nada inquietante. No es un himno que cante violencias sino el santo
amor a la regin102.
Ao da seguinte, aparece un segundo artigo de Vilar Ponte a partir do cal, polo feito de expresar
a xeral ignorancia sobre o himno, o xornal incle a letra das tres primeiras estrofas:
Como ya hemos dicho, la banda de msica del regimiento de Isabel la Catlica, a requerimientos del
pblico y con plausible acierto, viene ejecutando estas noches en el Relleno el Himno a Galicia, de
Pascual Veiga. La composicin, antes conocida por muy pocos y ahora ya algo divulgada gusta a la
mayora de las personas. Cada vez son ms las que se acercan al templete para oirla.
Lamntase, generalmente, que no sea posible conocer al propio tiempo que la msica de Veiga, la inspirada letra que el insigne bardo Pondal escribi para ella. El Orfen corus con gusto la cantara, y acaso
pronto llegue a cantarla. Pero no figuraba en su repertorio, como no figura en casi ninguno de las dems
masas corales gallegas lo cual constituye una triste deficiencia a subsanar y por lo mismo, al menos por
ahora no podremos oir sino la msica del bello himno.
La letra, consta de varias estrofas, aunque son tres las que ms se cantan. Y ya que se nos ha pedido,
la daremos a conocer a los lectores103.
Estes dous ltimos artigos sern lembrados por Adela Veiga, filla de Pascual Veiga, que escribe
desde San Nicols de los Arroyos (Bos Aires) a La Voz de Galicia, emocionada pola popularizacin
do Himno, recoecida polo xornal nunha apostila da redaccin en que se afirma (a finais de 1916)
que el Himno a Galicia se ha hecho francamente popular. Se canta en todas las escuelas, lo
corean las gentes, es familiar y querido:
Ya es popular el himno a Galicia! Ya hay quien identificado con el maestro en su amor a nuestra
regin querida, aboga porque lo canten todos los gallegos. Hgase oficial o no, que importa? que lo lleven todos en el corazn y lo entonen con igual fervor con que mi padre lo compuso. Como que l quiso
expresar el amor a su idolatrada tierra!
En aquel lenguaje tan suyo sola decirnos refirindose al himno: Es contundente no os parece?. Y
sola aadir: quisiera que lo tocasen en mi entierro.
Cuntas veces arrull a sus nietos cantndoles las bellas estrofas de Pondal!
Quin dispuso que fuese tocado el himno en Mondoedo? Sera el venerado y buensimo maestro de
maestros D. Alfredo Vicenti? Acaso fu el Centro Gallego de la Habana, en cuyo poder obraba la partitura? No lo s.
Pero si hasta los muertos llegan los homenajes a ellos dedicados, el alma de mi padre debe de haberse
estremecido de jbilo al recibir la ofrenda de su canto a Galicia104.
A difusin do Himno, polo menos na cidade coruesa, rpida e preludia o que rapidamente vai
acontecer no resto da Galiza, porque, como di o diario corus no anuncio da interpretacin do
himno con orfen para o da 1 de setembro de 1916:
Aqu el Himno a Galicia comienza a ser difundido. Anoche lo tarareaba mucha gente con el
orfen. Ser popular y merece serlo. Es de dos grandes artistas consagrados, y el carcter oficial, digmoslo as, que falta a la obra, se lo dar el sentimiento unnime de los gallegos. Este Himno debe ser
consagrado tambin, aunque se escriban otros105.
151
152
153
Nesta lia de enxalzamento dos valores patrios, aparece unha das primeiras utilizacins institucionais do Himno Galego proveniente dunha alcalda importante, a da Corua, neste momento
ocupada por Cass, que d instrucins s escolas para facilitar os ensaios do Himno para a homenaxe a Concepcin Arenal:
Encarezco de los Sres. Profesores y Profesoras de las Escuelas Nacionales que se sirvan dar todo gnero
de facilidades para que los alumnos y alumnas de aquellos centros ensayen, bajo la direccin de los musicos de la banda del regimiento de Isabel la Catlica, el himno a Galicia, de Veiga y Pondal, a fin de cantarlo en la fiesta de inauguracin del monumento erigido a la ilustre escritora Doa Concepcin Arenal.
El acto de referencia se celebrar, probablemente, el dia 17 del actual.
Espero de los Sres. Profesores y Profesoras que han de cooperar, como siempre, al mayor lucimiento y
brillantez de la fiesta citada, prestando su concurso personal y su entusiasmo.
La Corua, 4 de Septbre. de 1916.
El Alcalde Presidente M. Cass [rubricado]106.
Efectivamente, La Voz de Galicia confirma que os nenos van cantar o himno, que cada vez se
hace ms popular107, nesa homenaxe a Concepcin Arenal, presidida por Eduardo Dato, presidente do Consello de Ministros108, e que o volvern interpretar na sa visita ao Hospicio109, e, de
novo, na sa honra, perante o Palace Hotel110. O texto cantado foron as catro estrofas iniciais dOs
Pinos, cuxo texto foi repartido en pequenas follas impresas.
O que aconteca na Corua debeu, en maior ou menor medida, producirse noutros lugares de
Galiza111, porque na madrilea revista Estudios Gallegos, dirixida por Aurelio Ribalta, de conviccin e prctica foneticistas, xunto coa edicin do texto do Himno, aparece o seguinte comentario: Reproduzimos a letra, qe moitos desean conozere desqe se ten cantado en barias festas de
distintas bilas gallegas. A msica, como e sabido, e do maestro Veiga112.
Con certeza, a partir de finais de 1916, despois da fundacin e da accin continuada das Irmandades, por unha banda, e da expansin dos coros populares, pola outra, que a msica e o texto do
Himno comezan verdadeiramente a espallarse no pas. Practicamente en todos os actos dos coros,
organizacins que se van multiplicar nas primeiras dcadas do sculo, se remata coa interpretacin
do Himno Galego, que ocupa un lugar de honra por cerrar as actuacins. Por outra parte, a maiora dos coros van estar ligados aos actos importantes celebrados en toda a xeografa galega, non s
festivos, mais tamn aos de carcter cultural e poltico e/ou reivindicativo, e en moitas ocasins aos
actos de ndole galeguista.
As se pode documentar, como exemplo paradigmtico, na historia do coro ferroln Toxos e
Froles (fundado en 1914), que, desde a sa presentacin pblica en 1915, ter numerossimas
actuacins dentro e fra de Galiza cerradas co himno, podndose computar cerca de cen interpretacins rexistradas entre 1916 e 1936113. E non de menor importancia son as primeiras gravacins
do himno en disco en 1918 (Cntigas e ATuruxos de Lugo), 1921 (Cntigas da Terra) e 1922
(Toxos e Froles)114, feito que multiplicar a sa difusin a travs das emisoras radiofnicas, tanto
en Galiza como na emigracin.
A modo de exemplo, a presentacin pblica do coro Cntigas da Terra (cuxo presidente era
Eladio Rodrguez, contando con persoeiros como Carr Aldao ou Iglesias Roura), dirixido por Mauricio Farto, inciase e crrase co Himno Galego115; ser comentada a sa actuacin en termos musicais xa que, na crnica do redactor, non se dubida en propoer a supresin dos matices indicados
na partitura para unha mis fcil popularizacin desta:
Terminaron cantando el Himno gallego que todos los concurrentes escucharon puestos en pie. Un
reparo hemos de hacer a esta nota artstica: no debe Farto pensar en que es una obra para orfen. Nada
de pianos ni ritardandos, ni de efectismos que la desnaturalicen. Crea slo que el Himno es algo muy
popular que debe cantar todo el mundo, siquiera haya natural claro oscuro en las voces. Otra cosa que
sobra es la parte que corresponde a la banda de msica, o a la orquesta o al piano. Cuando solo est el
coro, debe acabar el Himno donde acaba la letra. Y nada ms, porque esos compases de acompaamiento, a boca cerrada, disuenan, Farto116.
Este acto, de marcada significacin galeguista, debeu ser certamente importante porque Antn
Vilar Ponte, na sa seccin Con letra del siete, perante a actitude de respecto do pblico na inter-
pretacin, pregntase: Hay entonces, en la fiesta de anoche, algo ms que una sencilla audicin
de cantores gallegos? Fu el ensayo de un acto poltico?117. E no segundo concerto deste coro
tamn vai ser interpretado ao final o Himno118, que foi escoitado con respeto e con aplausos119.
Ademais, nos programas das festas galegas dos coros comeza a aparecer a interpretacin final do
Himno Galego por parte de todos os orfens conxuntamente (e s veces tamn coas bandas militares) co cerimonial acostumado: pblico en p e os homes coa cabeza descuberta120.
Por outra parte, naquelas Irmandades da Fala en que exista un coro propio, o himno era interpretado decote121. Co paso dos anos, o nmero de coros das Irmandades a aumentando e acrecentndose a sa influencia, como mostra a interpretacin do himno tamn en representacins teatrais,
como, entre outras moitas, as realizadas pola Agrupacin Artstica en Pontevedra (Minia, de
Lugrs Freire)122 ou pola Escola Dramtica Galega en Sada (A Ponte, tamn de Lugrs)123.
As pois, as actuacins en que interveen as agrupacins corais galegas acababan sempre coa
interpretacin do Himno, recollidas nas reiteradas noticias e comentarios dA Nosa Terra (confirmadas pola restante prensa galega) a respecto de, entre moitos outros, Queixumes dos Pinos (de
Lavadores)124, Foliadas e Cantigas (de Pontevedra)125, De Ruada (de Ourense)126, Cntigas da
Maria (de Ribadeo)127, Ecos da Terra (de Ferrol)128 etc.
mis, o propio voceiro das Irmandades fai, por veces, comentarios arredor da calidade ou do
sentimento interpretativo: sobre unha actuacin de Cntigas da Terra indcase nA Nosa Terra que
estara moi ben que o himno fose cantado con mais bro e mais movido; neste mesmo comentario de 1923 tamn de interese a observacin final do artigo:
Notamos tamn como estas festas vanse enxebrizando cada vez mais. Agora fanse os programas en
galego, o pbrico acude con entusiasmo e inters e o noso Hino Nacional escitase sempre de p e con
verdadeira relixiosidade. Todo esto non pasaba fai tres anos e por iso ns quermol-o rexistrar pol-o que
representa129.
As pois, foron verdadeiramente as Irmandades as que con absoluta consciencia acolleron o

himno de Pondal e Veiga e o espallaron por todo o territorio galego a travs de mltiplos actos pol-
Esquerda:
Portada da 1 edicin
rexistrada da partitura do
Himno en que figuraban
como autores Eduardo
Poudal e J. A. Veiga
(nomes corrixidos nesta
ilustracin)
Dereita:
Partitura editada polo
Banco de Galicia
(Montevideo, 1956-1966)
ticos, culturais ou, simplemente, cvicos. Mais a sa actuacin co smbolo (o mesmo que fixeron coa
bandeira) levou consigo o estabelecemento dun cerimonial que chega at hoxe, cun respecto ao
himno que xeral en todas as nacins e/ou Estados:
E termiado o discurso que foi moi apraudido, todol-os irmns postos en p, e cheos de maor entusiasmo, entonamos con relixiosidade e amore o himno galego, coma temos por costume, termiar calquer
aito na Irmandade da Fala130.
Desde o comezo mesmo das actividades irmandias, pdese percibir claramente a fonda emocin
e o gran respecto mostrado cara ao Himno: os hirmans crueses no tren, entoaron o Hino Gallego, con voces fortes e variles, cheas d entusiasmo, tremantes de fe. Todos descubertos, todos ergueitos. Un relixioso istante que fixo escintelear o comenzo de bgoas nos ollos de moitos131. O
cerimonial non se limitaba aos actos mis directamente polticos, tamn se perciba en todo tipo de
ocasins132, e era asumido socialmente de maneira unnime (El himno gallego [...] no se oye ya
sin que naturalmente obligue a escucharlo de pie y descubiertos133). O recoecemento da imposicin do himno e do seu cerimonial faise explcito en diversas ocasins nA Nosa Terra xa altura de 1917134:
Pol-a nosa aituazn, ascitase tocal-o noso himno, en p e con relixiosidade, por mais que cando ns
comenzamos a impoel-o, chamusenos ridculos e pavorosos135.
Houbo en Lugo e no Ferrol festas enxebres. Nelas cantouse o noso hino galego.
Oyuse pol-as xentes, en pe e descubertos.
E quen impuxo isto? Non fono aqueles irmns na Fala crueses que chamaron brbaros algs cursis?
Eis todo na vida136.
As mesmo, protstase iradamente contra algunha ruptura espordica da cerimonia hmnica

estabelecida desde o inicio mesmo das Irmandades:
Comenzou o festival cantando o himno de Pondal e Veiga a pano baixo, que ascoitado foi en p
pol-os nosos irmans qu atopbanse n-un palco, e algunha qu outra persoa mais, e perdenos ista nosa
sinceiridade a prensa local [...]. Termiado o festival, nosos irmans pidiron que cantaran o hino novamente, sendo compracidos; mais notare nosos irmans que o pbrico non segua o seu exempro de
ascoitalo en p, berraron: rganse, rganse!, e o pbrico todo, coma obedecendo a un mxico conxuro, pxose en p137.
Mesmo se dan instrucins para que a repeticin doutras pezas musicais non turben a solemnidade interpretativa do Himno:
Rogamos tamn que ao finar unha festa ou cirimonia calquera en que se cante o himno galego, pndose o pbrico respetuosamente de p e descuberto, como adoita, non se rompa despois o emocionante
momento repitindo outra cntiga por boa que sta sexa. Se o pbrico ovaciona debe repetirse o himno,
para que estes sons esgrevios queden no corazn como recendo daquel amor que a todos nos axunta, inda
que non queiramos, na mais grande e pura das irmandades138.
Con certeza, no inicio da actividade das diferentes Irmandades da Fala que an aparecendo e
consolidndose ao longo do pas, a organizacin debeu ter que loitar contra a propia ignorancia ou
esquecemento, de explicacin histrica clara, entre os seus propios membros, a teor das declaracins de Francisco Vales Villamarn, membro das Irmandades e conselleiro 1 da de Betanzos, que
recoece que descoeca o himno galego, cando Antn Villar Ponte lle enva a partitura para que
a difundiran na Irmandade betanceira139. E fra das Irmandades o descoecemento anda era
maior, de modo que, como exemplo da necesidade social do smbolo e do seu espallamento, un fato
de bos galegos residente en Melilla solicita, en xaneiro de 1917, a A Nosa Terra a publicacin do
Himno de Pondal-Veiga, recoecendo que moitos galegos, concretamente eles, non o coecen140.
Mais a intensa actividade propagandstica, que pode ser seguida a travs das pxinas da prensa
galega, foi realizada en todas as frontes. Como lxico, o himno estaba presente en todo tipo de
154
reunin ou mitin poltico de carcter galeguista, sen esquecer os movementos agraristas, en que o
noso himno vai desprazando aos poucos o de Cabanillas141:
Foi [...] a xira mais galeguista que pdese maxinare. A ila concurriron mulleres e homes. Levaban gaita
e tamboril. Cantronse alals, muieiras e o noso Hino [...]. Dempois, todos en pe, os homes descubertos,
cantouse o hino a Galicia de Veiga e Pondal [...] unha notabre arenga patritica, que foi acollida con vivas
a Galicia e co canto do noso Hino, outra ves142.
Convn notar, ademais, que nos primeiros tempos das Irmandades se canta tamn s veces o
himno de Braas a carn do himno pondaliano143 e que, por outra parte, polas relacins estabelecidas entre os nacionalistas galegos e o nacionalismo cataln e vasco, en actos polticos en que estaban presentes representantes destas nacionalidades tamn se interpretaba Els Segadors e mais
Gernikako arbola144. En fin, a actividade propagandstica das Irmandades rapidamente comezaba a dar froitos:
Cando os irmns da Fala, voltaron pr Crua, unhas 2.000 persoas, tod o pobo de Sada, acompau
s porpagandistas mais dun kilmetro, carreteira adiante. Cantbase o hino galego; ceibbanse berros
contr o caciquismo e vivas nosa terra145.
No mes de marzo de 1917, Xos Fontenla chega Galiza como delegado do Centro Galego da
Habana con motivo da translacin dos restos de Chan para o cemiterio da Corua. O promotor
galego-cubano do noso Himno vai visitar a Eduardo Pondal, moi enfermo nos primeiros das deste
mes, o da 5 de marzo:
Agradeci el enfermo con la cautivadora llaneza en l caracterstica el recuerdo y el saludo del alcalde y de sus amigos. Tuvo para el Centro Gallego elogios tan sobrios como justos y con efusivos apretones de manos expres al seor Fontenla su reconocimiento por el noble afn con que difundi en Cuba
el Himno a Galicia, compuesto por Veiga sobre las robustas estrofas que el propio Pondal escribi hace
aos146.
Tres das despois, o 8 de marzo, morre Pondal e o seu enterro constite unha manifestacin
cidad de d e sentimento pola morte do bardo bergantin, autor da letra do Himno. No cemiterio, despois dos discursos de Manuel Cass e Lugrs Freire, en galego, os sepultureiros continuaron
no seu labor mentres caan as flores sobre a terra e un grupo das Irmandades enton, bien acordado y lleno de uncin el viril Himno a Galicia que compuso el maestro Veiga sobre los magnficos
versos de Pondal147. Na realidade, estas poden ser palabras exactas porque foron s os membros
das Irmandades (Os necos que entoamos o himno gallego no cementeiro148) os que cantaron o
himno, seguramente porque anda non era de coecemento xeral a principios de 1917.
No da 10 de marzo xa hai unha homenaxe das Irmandades da Fala a Pondal na Academia Galega que concle co canto do Himno de todos os asistentes postos en p149, para, no da seguinte, da
da tradicional ofrenda a Curros, aproveitar a data para tamn seguir homenaxeando o autor dOs
Pinos; asemade, annciase que se cantar perante as tumbas dos nosos ilustres devanceiros150 e
incluir tamn a tumba de Chan151. E aproveitando a estada de Fontela no pas, os Amigos da
Fala da Corua ofrcenlle un xantar de recoecemento e irmandade, onde, como era norma, se
acabou cantando aquel himno (E pol-o derradeiro, postos en p, todol-os xantadores entoaron o
Hino galego) que, merc inicial actividade proselitista de Fontenla na Habana, se estaba a converter no verdadeiro e oficial himno de Galiza152.
E por estas mesmas datas, arredor da morte do Pondal, proliferaron os actos na sa honra, moitas veces aproveitados para reivindicar o himno como smbolo nacional galego. Sirvan de mostra
os comentarios crticos dA Nosa Terra sobre a intervencin de Cambn, vicepresidente do Ateneo
de Ourense, que interveu na homenaxe a Pondal, onde, despois de ler fragmentos dOs Pinos, veu
dicire que conece pouco a obra de Pondal, e que inxusta a nota de nacionalismo galego que se
llaprica; mais A Nosa Terra pregntase:
155
Non nazonalista un hino no que se fala de nazn e de patria, No que se lembra Lusitania coma
irm de raza e de lngoa? Non aconsella por outra parte, o bardo que dispoamol-o peito para o intrpido combate? Non lles di s fillas de Breogn que insinen s seus fillos fortsimos acentos? Non recomenda que non deamos a esquecemento da inxuria o rudo encono, pra que desperte e se ridima a NAZN
GALEGA?153.
Tamn neste mesmo ano de 1917 se interpreta o himno na homenaxe a Pascual Veiga, celebrada na cidade natal do msico:
Ns non podamos faltar nise homenaxe porque Veiga foi o autor do hino rexional galego, hino que ficaba esquencido, e ns, os irmns da fala fixemos o milagre de resucitalo, levmolo s multitudes e c noso
exempro erguemos un verdadeiro moimento vivente, un moimento vibrante e patritico, sua lembranza154.
Unha das lias de actuacin das Irmandades foi o constante recoemento ao labor, obra e, en
fin, ao sacrificio dos nosos devanceiros, de modo que, sistematicamente, se fan honras anuais a
diversos persoeiros da nosa cultura. As, a tradicional homenaxe anual a Curros, iniciada polo Circo
de Artesns, a que se suman a Real Academia Galega e as Irmandades e despois os coros e outras
institucins cvicas, vaise ampliando progresivamente. Nun primeiro momento, e tras a sa morte,
xa se inclen tamn os nomes de Pondal e Chan, interprtase sempre o smbolo nacional e,
mesmo, cantado tamn pol-o pobo que escoitaba155.
Posteriormente, vanse sumando outros nomes a medida que as grandes figuras da cultura galega
van desaparecendo ou se van recuperando para a memoria colectiva (Curros, Pondal, Chan, Murgua, Tettamancy, Vaamonde, Martnez Salazar, Marcial del Adalid...). E nestes actos xa se fai notar
que o Himno cantado por unha gran parte do pbrico, que entoa solemnemente o Hino Galego, que foi escoitado con relixioso silencio156.
Como de esperar, tamn era moi habitual conmemorar diversos eventos relacionados con
Rosala, tanto aniversarios157 como homenaxes de diversa condicin e alcance; existe constancia
de que, xa nesta altura, o himno era tamn utilizado para cerrar os actos, e chegouse a criticar publicamente a sa ausencia, como aconteceu na homenaxe celebrada en Santiago no ano 1917, onde
si se interpretou a Marcha Real espaola: Debi haber tocado el himno gallego de Veiga, nuestro
himno, que todas las msicas de la regin tienen el deber de incorporar a sus programas y saber de
memoria158.
A recuperacin e a lembranza destas figuras sobranceiras da patria alcanza non s aos grandes
vultos, mais tamn a outras figuras de menor relevo que non por iso son esquecidas na memoria
colectiva dos galegos, como mostra, entre outros exemplos posbeis, a inauguracin do mausoleo a
Leiras Pulpeiro en Mondoedo, onde o himno nazional foi interpretado polo orfen A Lira159.
Mis anda: a presenza do Himno detctase nas homenaxes que, organizadas desde diversas instancias, son ofrecidas a persoas relevantes no movemento galeguista ou na cultura galega, como Eladio Rodrguez Gonzlez160 ou o violinista e compositor Manuel Quiroga: A saida do teatro, o gran
violinista foi levado sobre os hombros de rapaces da Irmandade, antr a multitude que berraba e
aprauda, mentras ouvase cantar o himno nazonal galego161.
Nesta lia, as Irmandades aproveitaban todas as circuntancias para seguiren no labor de extensin e consolidacin do noso himno, s veces con repartimentos masivos da letra: inauguracins de
exposicins de arte galega162, exposicins de pintura (o sesteto Cnepa e o mestre Brage, tocaron
aires da terra con moito amore. Tocaron tamn o noso himno nazonal que coreou a mocedade rexa
da Irmand163), celebracins de diverso carcter, como por exemplo a Festa da rbore Froiteira164, ou conferencias de persoeiros, como aconteceu en 1922 con ocasin dunha conferencia de
Castelao en Ferrol, en que o Himno foi interpretado polo coro Airios da mia terra165. E nas
empresas tradicionalmente ligadas ao nacionalismo, como o Balneario de Mondariz166, onde desde
moi cedo apareca o Himno nos actos sociais (no saln de festas do estabelecemento167), agora
interpretado sistematicamente polo menos dous das semana como remate nos concertos semanais
que se celebraban no parque do Balneario168.
E como lxico, o Himno ter presenza obrigada nas diversas e variadas celebracins que se fan
da festa do 25 de Xullo por parte de galegos emigrados en Amrica e as sas sociedades, as como
156
no interior do pas por entidades cvicas diversas ou, obviamente, por organizacins de carcter mis
poltico169.
Entre tanto, a organizacin e o labor coordinado e mltiplo das Irmandades vai avanzando social
e politicamente, de modo que na Asemblea Nacionalista de Lugo en 1918, partindo dunha prctica social que comeza a ser xeral, acrdase que en tdolos actos oficiaes nos que se cante o himno
nazonal galego s incruya ista estrofa, feita por Pondal com as outras para a msica de Veiga.
A nobre Lusitania
os brazos tende amigos [...]170.
Isto unha mostra mis da constante preocupacin polas relacins Galiza-Portugal que o galeguismo, en xeral, e as Irmandades, en particular, tian xa desde os primeiros momentos da sa fundacin171. Non casual que, entre os acordos polticos, na Asemblea Nacionalista de Lugo se incla
a Federacin da Iberia, con igoaldade de relacis con Portugal, de modo que Crendo n-a accidentalidade das formas de goberno, intrsanos acrarar que non apelamos por ningunha, mais simpatizaremos, dende logo, con aquela que se amostre mais doada pra chegare federacin con
Portugal172.
Estes principios, con prolongacin doutrinaria e programtica en todo o corpo ideolxico-poltico do nacionalismo, estaban presentes na poesa de Pondal (vid. QP 45 e 75; PI 33; PM 41 e 44;
PA 17) e, moi concretamente, na estrofa dOs Pinos que non formou finalmente parte do Himno
galego e que as Irmandades tian sempre presente: Xa o dixo Pondal nunha estrofa do noso
himno, que temos de cantar sempre: A nobre Lusitania...173. Nesta lia debemos considerar que as
Irmandades cantaban, polo menos esporadicamente, esta estrofa, tal como recollido nas pxinas
dA Nosa Terra:
Cando o coro Cntigas da Terra esgotou o reportorio pxose a entonar o himno nazional galego.
Tdal-as cabezas descubrronse como movidas por un resorte. E as estrofas do himno ouvanse craramente:
...Non ds a esquencemento
da inxuria o rudo encono,
desperta do teu sono
nazn de Breogn.
A nobre Lusitania
os brazos tende amigos
aos eidos ben antigos
con un punxente afn;
e cumpre as vaguedades
dos teus soantes pinos,
duns mxicos destinos
nazn de Breogn...!174.
Toda a estrutura organizativa dos irmandios ou irmns e a sa constante accin propagandstica arredor da instauracin do texto pondaliano e da msica de Veiga como himno nacional
tiveron os seus froitos, que poden ser comprobados a travs das publicacins peridicas cando
informan sobre a cuestin, a pesar de que se constata o silenciamento da prensa allea ou inimiga do
movemento de redencin galega: Todo isto, tan pbrico, tan notorio, foi silenciado por tod a
prensa da Crua. Por toda... sin esceipcis. Nada mais elocuente e vergooso175. En 1924, en
plena ditadura de Primo de Rivera, xa se rexistra a seguinte pregunta retrica: Non se canta hoxe
en toda Galicia o noso Himno?176.
Efectivamente, percbese que o Himno interpretado non s polos coros galegos mais por todo
tipo de agrupacins musicais (Un apraudido quinteto de seoritas francesas que ven autuando con
moito sito no Caf Mndez Nez e que dirixe o intelixente mestre Brage, tocu Negra Sombra, de
Montes e o hino nazonal galego177), bandas de msica178 e, de grande importancia para a difusin
xeral, por orquestras populares, s veces por peticin expresa das Irmandades: as orquestas que
tocan nos cafs da Crua executaron programas de msica galega, a peticin da Irmandade, e ao
157
final dos concertos o Himno a Galicia179. Deste modo, as festas populares comezan a galeguizarse
e a integrar o Himno como un elemento importante tamn ligado ao lecer dos cidadns:
Notamos tamn como estas festas vanse enxebrizando cada vez mais. Agora fanse os programas en
galego, o pbrico acude con entusiasmo e inters e o noso Hino Nacional escitase sempre de p e con
verdadeira relixiosidade. Todo esto non pasaba fai tres anos e por iso ns quermol-o rexistrar pol-o que
representa180.
O resultado, en consecuencia, a extensin do Himno a amplas capas da poboacin, que o

asume tanto na sa interpretacin como no cerimonial e solemnidade que implica: e como nota
curiosa rstanos dicir que cando nos cafs se tocaba o hino a Galicia, as xentes descubrronse sempre, pndose en p e coreandoo181. Perante esta situacin, devagario, tamn algunhas institucins administrativas van asumindo o Himno como smbolo de Galiza: O Auntamento da Crua
tivo o patreteco acordo de trocar a marcha real [isto , o himno espaol] pol-o Himno Nazonal
Galego na inaugurazn do novo Pazo Municipal182. E en 1923 xa se afirma con rotundidade o
seguinte: O hino galego popular, o que se canta de cote en todas partes, o hino do gran bardo
Pondal183.
Porn, en 1923 prodcese o golpe de estado e comeza a ditadura de Primo de Rivera, que finaliza con Berenguer en 1931. A Presidencia do Directorio Militar publica un Decreto en que se estabelece no artigo 1 o seguinte: Sern juzgados por Tribunales militares, a partir de la fecha de este
decreto, los delitos contra la seguridad y unidad de la Patria y cuanto tienda a disgregarla, restarle
fortaleza y rebajar su concepto, ya sea por medio de la palabra o por escrito, o por la imprenta o cualquier medio mecnico o grfico de publicidad y difusin, o por cualquiera clase de actos o manifestaciones. E no artigo 2 vn a condena: La difusin de ideas separatistas por medio de la
enseanza, o la predicacin de doctrinas, unas y otras de las expresadas en el artculo 1, prisin
correccional de uno a dos aos184. A derrogacin do ditatorial decreto, ya que es manifiesta la
cordialidad con que se desenvuelven los sentimientos regionales dentro del ideal de la unidad de
la Patria, demorouse mis de sete anos, producndose o 13 de xuo de 1930185.
Esta nova situacin poltica, especialmente entre 1923 e 1925, durante o estado de excepcin,
ten o seu efecto no nacionalismo galego e nas Irmandades, coa conseguinte diminucin de actos de
exaltacin patritica (galega). Non que o Himno desaparecese totalmente, mais ficou moi rebaixada a sa presenza pblica, o mesmo que todas as actividades relacionadas coa lingua e cultura, as
como a organizacin cvico-poltica da cidadana galega. Boa mostra o comportamento dalgns
coros, como por exemplo Cntigas da Terra: Como o coro [Cntigas da Terra] non cantou o
Hino, como o faca sempre nos seus festivs, unha gran parte do pbrico pediullo, sen conquerir ver
satisfeitos os seus desexos186.
A represin dos smbolos, pois, vaise notando no longo perodo ditatorial, como mostra que en
O homenaxe a os mortos ilustres (nun nmero moi censurado dA Nosa Terra) se comente que
as Irmandades da Fala levaron flores e o pau da sua bandeira, sin sta, con un grande crespn de
loito. O ambiente de represin poltica condiciona a cidadana e interiorzase a falta de liberdade:
Houbo unha nota cmica e redcula que deu o coro Cntigas da Terra. Ao se enterar pol-a prensa
local de que iba ser a Irmandade que organizaba o acto, anti[ci]pouse a celebralo pol-a sua conta, cando
os outros anos o fixera xuntamente coas demais entidades, indo ao cimiterio o domingo anterior e anunciando que non levaran o estandarte nen habera cantos. Eso chmase ser prudente e comedidos!187.
As mesmo, a situacin na ditadura non permite, ou restrinxe, a habitual celebracin do 25 de

Xullo. As se explican os eufemismos explcitos dA Nosa Terra (Al na intimidade dos nosos espritos onde festexamos o nico e verdadeiro Da de Galicia), as como o recoecemento da imposibilidade de actuacin (Tase en conta que os tempos non axudan moito para facer alardes sobre
todo nunha revista do cariter da nosa. Emporiso; chegamos a onde poidemos188); tan importante celebracin pasar sen manifestacins pblicas de identidade: A outa siificacin da data transcurrir sin manifestacin pbrica, sin a facultade de expoerse leda e espida ante os ollos dos
galegos189.
158
Isto non quere dicir que o Himno non fose interpretado en ningunha ocasin: documntanse, a
pesar de todo, numerosas actuacins dos coros en que os versos de Pondal seguen a resoar desde os
escenarios190. Mesmo se producen situacins paradoxais: os msicos do cruceiro alemn Braunschweig interpretan o Himno galego nos corueses xardns de Mndez Nez como mostra de
galantera co pblico galego:
A Irmandade da Crua querendo corresponder ao nobre feito dos alems entregoulles un milleiro
de artsticas tarxetas coa letra do hino e no medio a cruz de Sant-Yago. No p levaban a seguinte adicatoria:
A Irmandade da fala da Crua, agradecida pol-o homenaxe que os marios alems do Braunschweig rendiron a Galicia executando o noso Santo Hino, adcalles esta edicin do mesmo191.
Mais seguramente feitos como este non deixaban de ser ancdotas nun tempo en que o nacionalismo estaba sometido ao frreo control da ditadura que obrigaba a esquecer os smbolos: algns
intelectuais alemns homenaxeados no Teatro Rosala, despois de a banda de msica interpretar o
himno xermano, pediron que se tocase o himno galego. Pero non poideron ser compracidos. Seique ningun o saba...192.
Non casual que precisamente na ditadura de Primo de Rivera aparecese unha campaa de desprestixio do Himno Galego en dous medios xornalsticos de carcter antinacionalista, despois dun
perodo de expansin e consolidacin do smbolo hmnico. Nesta campaa elemento importante
a revista Vida Gallega, en cuxas pxinas aparecan desde ben cedo condenas antinacionalistas centradas especialmente nas Irmandades da Fala:
Hay un nazonalismo gallego desde que la musa sombra y quejumbrosa de Pondal, habl, por una casualidad puramente cltica, da nazn de Breogn; nacionalidad brumosa, inquieta, desdibujada, becqueriana (admrese la corrupcin de la mgica palabra). Nacionalismo da Irmand da Fala193.
O comportamento da revista ten continuidade ao longo das sas pxinas e dos anos, por veces
inclundo o Himno na condena xeral dos smbolos nacionais galegos:
Pues vea ust que esos pobres ilusos, esos mopes de vista y de intelecto, pasan la vida cantando (en
malsimo gallego) al zoco, a la zoca, y a la chuvia; cantando el horrendo Hino a Galiza, de Pondal; profiriendo expresiones hueras, y arrenegando a todas horas de Hespanha y de Castela; como si con todas esas
babiecadas lograsen poner a Galicia a la cabeza de todas las regiones espaolas194.
En 1925, Portela Prez inicia a campaa en xaneiro nas pxinas de Faro de Vigo, con intervencin posterior de Rodrguez Elas, Galo Salinas, Varela Silvari ou Jaime Sol, entre outros195. Esta
polmica tivo o seu correlato nas pxinas da antinacionalista Vida Gallega, cun carcter anda
mis marcadamente contrario ao Himno de Pondal e Veiga196. En ambos os medios xornalsticos
hai convites expresos participacin na polmica nun intento de desprestixiar un himno xa consolidado que, pola sa vez, ser tamn criticado noutros medios desde posicins tamn radicalmente antinacionalistas, como a de Mourio Estvez197.
De todos os modos, a campaa, que tivo tamn resposta noutros xornais198, foi intil e a solidez
do Himno non ficou abalada por tantas plumas e tantos intereses persoais que ocultaban o desexo
de difundir os himnos propios nunha bastarda pretensin de usurpar o lugar do poeta bergantin
e do msico mindoniense. Con razn se preguntaba en 1931 o musiclogo Indalecio Varela Lenzano: Fu oportuna y patritica la cruzada emprendida unos tres lustros despus, arremetiendo despiadadamente contra la msica del Himno?199. E A Nosa Terra non ficou calada perante
semellante campaa de desprestixio:
Parecenos todo eso ganas de perdel-o tempo ou de lles inflar o fol aos que pretenden de cote desprestixiar canto con Galicia ou o que lle mais querido se relaciona.
O Himno Galego que se adoutou, que se consagrou repetidas veces c respeto do pobo enteiro que o
escoita en pe e descuberto sempre que se canta ou que algunha msica o executa, non pode ser mudado.
Os que pretenden rebaixalo ou desprestixialo, sern tachados de malos galegos200.
159
Algs envexosos que se sinten magoados no seu amor propio porque son autores de fermossimos e
valentsimos himnos que ningun quixo reconocer e adoutar como himno galego por... pol-o que fora!
agora andan tratando de zoupar con todal-as suas cativas forzas no Himno que compuxeron os dous groriosos e inmortaes, Pondal e Veiga, e que o pobo enteiro (a esceicin de algn que outro coro rexional)
canta con amor e f; que a xente toda venera e escoita en p e descuberta.
Pero seor! Non comprendern eses aspirantes a inmortalidade que de nada sirven os seus artigos
periodsticos ante vountade do pobo?
Din eles que o Himno que se canta e venera non tal himno, que o seu moito mellor.
Non o duvidamos, abonda que eles o digan; pero... Pondal e Veiga acertaron co gusto e mail-o sentimento do pobo. Xa est consagrado o seu Himno...201.
No entanto, por razns diversas, as Irmandades da Fala entran progresivamente nunha crise,
seguramente acelerada pola ditadura e polas contradicins crecentes entre as diversas tendencias
que convivan no seu seo. En 1928, Losada Diguez retrotrae a crise da organizacin e da sa accin
social a bastantes anos antes:
Dende 1921 a accin galeguista pchase en s mesma, mantense da sua propia carne, e a intensidade
dos seus traballos perde en forza vital e mais en fecondidade cidadn [...]. Os tempos das Irmandades da
Fala, Irmandades rexionalistas, e Coros galegos, tempos variles, hericos pasaron. As Irmandades devalaron nos bizantinismos e xenreiras tan nosos [...]. Os Coros convertronse en festeiros de todol-os Segismundos, vermouts de todo xantar poltico de calquer poltica [...]. Pro de par de esta galeguizacin crecente
da cultura [refrese a iniciativas como o Seminario de Estudos Galegos] est a desgaleguizacin metdica da vida galega, que dende 1921 non se detn un istante202.
Mais co paso dos anos, aps 1925, a ditadura instaurada por Primo de Rivera rebaixa o seu nivel
de represin e percbese un incremento nas reclamacins do movemento nacionalista, que solicita
publicamente a desaparicin da censura e se dispn novamente accin pblica no perodo final
da ditadura (1930-1931):
E ns, os galeguistas militantes, pensemos xa inmediatamente en sar vida pbrica. A chamar nas
portas da concencia galega. Tan axia como se permita irmos a nos reunir na nosa sexta asambreia, a
extractar do noso programa bsico un programa mnimo accidental e a propagal-o por todol-os mbitos da
nosa Galicia chamando aos galegos loita pol-o conquerimento para a Terra das arelas, feitas realidades,
que inspiran a nosa autuacin patritica203.
As reclamacins expresadas a travs dA Nosa Terra dan conta dese relaxamento da situacin
represiva, que ten unha mostra significativa na reaparicin pblica e notoria do Himno en diversas
actividades: no 25 de Xullo do ano 1930, da en que algunhas entidades cvicas van pr a bandeira galega, pdese que as libraras mostren libros galegos e que os grupos musicais interpreten msica galega204; efectivamente, a bandeira izada en numerosos lugares, entre eles o Circo de Artesns
corus, nunha velada en que ao remate unha orquesta executou o hino que foi escoitado con relixiosidade pol-o numeroso pbrico que apraudeu con calor e deu vivas a Galicia; o mesmo aconteceu noutras moitas vilas e cidades de Galiza, onde o noso hino fixo vibrar de emocin e
patriotismo, pois tocouse en todas partes205, tal como se via facendo tradicionalmente, includas
as homenaxes a persoeiros nacionalistas206.
A situacin sociopoltica est a mudar e o movemento galeguista reagrpase a partir de 1930 e
retoma as asembleas anuais suspendidas durante anos: O Domingo 27 de Abril celebrouse na
Crua a VI asambreia nazonalista. Con sta reanudan as Irmandades as sas asambreias anus que
ficaron suspendidas durante os anos dictatoris207.
A ditadura acaba en 1931 coa proclamacin da II Repblica e a recuperacin das liberdades
democrticas: na Corua e en Santiago mesturronse A Marsellesa co Himno Galego, igual que
conviviu a bandeira republicana coa galega208.
Na Asemblea celebrada en Pontevedra durante os das 5 e 6 de decembro de 1931 constitese o
Partido Galeguista, a organizacin poltica do nacionalismo anterior guerra de 1936. Nos principios polticos desta organizacin, o himno pondaliano declarado himno nacional:
160
O noso himno nacional o himno galego, escrito pol-o gran poeta Eduardo Pondal e con msica do
compositor Pascual Veiga. Iste himno foi titulado pol-o seu autor OS PINOS, porque n-il os pieiros representan os nosos antepasados que chaman por ns pra que defendamos a nosa Patria, a Patria galega209.
Consecuentemente, nos mitins, conferencias e asembleas e mais en todos os actos do Partido

Galeguista cntase sempre o himno210, o mesmo que nos encontros de Galeuzca, onde son interpretados os himnos das tres nacins perifricas do Estado espaol. A travs da seccin Actividades do Partido dA Nosa Terra (agora subtitulada Boletn do Partido Galeguista) pdese comprobar
que a interpretacin sempre feita, como estaba xa institucionalizado desde haba moitos anos, en
p e solenemente211, ocupando un lugar central na celebracin do Da da Patria Galega entre
1931 e 1935, con manifestacins polticas multitudinarias. E como lxico, o Himno volve a aqueloutras conmemoracins ou actos en que tradicionalmente se faca presente, como por exemplo no
enterro de Antn Vilar Ponte212. Neste sentido, o centenario do nacemento de Eduardo Pondal en
1935 d lugar reivindicacin da sa figura, sempre asociada ao Himno: Eduardo Pondal autor da
letra do noso himno e bardo galego en cuia obra est representada como en ningn outro poeta noso
a conceicin nacional e patritica galega213. Ou en palabras de Alexandre Bveda: Ningunha
figura mis simblica que a de Pondal para motivalo [a fe nos destinos da Patria], porque ningn dos
nosos poetas soupo presentir como il o movimento nacional galego nin cantalo [...] coa firmeza do
Himno de Pondal214.
Cando as actividades eran feitas con outras organizacins republicanas ou na celebracin do da
da Repblica, por exemplo en 1935, interprtase o Himno de Riego xuntamente co Himno Galego: Na inauguracin da Casa da Repbrica [en Santiago] pendurouse primeiro a bandeira galega
tocndose o noso hino e a continuacin a bandeira tricolor aos acordes do Hino de Riego215.
Mesmo nalgunha ocasin o himno acompaado doutras cancins patriticas galegas216, como na
IV Asemblea do Partido, en que se canta tamn o himno de Braas217, que se convertera no himno
oficial das Mocedades Galeguistas218, organizacin nacionalista xuvenil (fundada en 1932), que
segua a mesma poltica co Himno, como se pode comprobar nas pxinas de Guieiro. Outavoz Patritico da F.M.G. ao longo de 1935 e 1936219.
En definitiva, o nacionalismo galego desea, organiza e promove todo tipo de smbolos, institucins, organizacins, actividades... necesarias para a consolidacin do movemento galeguista e a
conquista da hexemona poltica e social: unha esperanza: a de que, as como temos xa un Himno,
unha Bandeira, uns Cantos [...], teremos tamn axia o noso Baile Nacional220.
E, como lxico, comezan a mobilizarse outros sectores sociais de inspiracin nacionalista. Na
Igrexa xorden voces que reclaman a substitucin da marcha real espaola polo Himno galego:
Pero hoxe s quero falar do himno galego. Este himno popular entre ns, este himnos [sic] que conecen todol-os emigrados e que lles fai bulir o corazn no peito sempre que o escoitan; este himno solene,
cheio de senso relixioso enxebre, no que latexan as nosas arelas de libertade, que xa ten o placet de
Galicia enteira, non merece ser o himno que sostituia Marcha real nas prximas festas eucarsticas
da nosa Terra?221.
E nos sectores pedagxicos tamn se detecta un movemento semellante. Sen dbida, a accin
destes mestres comeza a percibirse en resultados concretos, como mostra que Os nenos que se
educan nas nosas escolas pblicas, do Pramo, cantan decote o Hinno [sic] Galego e outras canzns galegas, dirixidos con verdadeiro fervor pol-os seus mestres222. parte das iniciativas dos
mestres galeguistas, tamn existiu un traballo de concienciacin xuvenil a travs dos grupos
Ultreia, fundados en 1932 (e desaparecidos en 1934) por lvaro de las Casas, que publicaron Os
nosos cantos (co Himno como composicin inicial), dirixidos precisamente ao pblico mis
novo223.
Deste xeito, na campaa do Estatuto de 1936 o Himno omnipresente e mesmo se reclama a
sa audicin xeral e masiva no da do referendo:
As emisoras de Galicia debern estar emitindo constantemente o Himno Galego, e os mestres que
contn [sic] con meios de facelo, instalar nos colexios aparatos que o reproduzan. Onde non poida haber
161
162
radio sempre poder precurarse un gramfono e un disco do Himno encarregando a un raps que o tea
funcionando, podendo drselle a variacin con varios discos que o tean por banda, por orfen ou por
coro. D-iste xeito non soio darn os mestres unha proba de patriotismo senn que llo inculcarn aos novos
ciudadns d-unha Galicia nova que escomenza224.
Paralelamente, comezaban a explicitarse novas protestas pblicas contra persoas ou institucins

que desprezaban o smbolo. En Pontevedra, sofren a reaccin irada do pblico diversas persoas que
non se ergueron durante a interpretacin do Himno:
Na ruidosa protesta intervieron xentes de todos matices. Xa non lles quedar dbida aos emilianistas e comparsas de que o respeto ao noso Himno e aos nosos smbolos non son soio cousa dos galeguistas.
Ningn galego consinte xa que sean despreciados, sea quen queira, outo ou baixo, o que se permita o
desprecio225.
E nos medios xornalsticos tamn ecoan protestas diversas, como a da supresin do Himno Galego ao remate das emisins diarias da emisora radiofnica da Corua, recollidas nA Nosa Terra226
e mais en El Pueblo Gallego, xornal en que apareceu un artigo de Antn Vilar Ponte denunciando
a agresin e reivindicando a figura de Cass como irradiador do Himno a toda Galiza227. De Ramn
Vilar Ponte outro escrito contra o alcalde de Viveiro, que prohibiu a interpretacin do noso
himno despois da do espaol na celebracin do terceiro aniversario da Repblica228.
En definitiva, a poltica simblica do nacionalismo en relacin ao Himno era Que non haxa
un galego que non seipa o hino do noso pas, como proclamaba unha das consignas do bo galego, significativamente publicadas e difundidas nun boletn de estudos polticos como Alento229.
***
Mentres tanto, nas comunidades galegas de Amrica230, despois da declaracin de oficialidade para o poderoso Centro Galego da Habana, o Himno interpretado en numerosas ocasins
non s na illa cubana mais tamn nas importantes comunidades do Ro da Prata, de Brasil e
mesmo doutros pases. Aln da constante e contrastada presenza do Himno na Habana a partir
da sa oficializacin en xaneiro de 1908231, unha das primeiras interpretacins de que temos
constancia foi a realizada no Centro Galaico de Par (Brasil), na festa do da 25 de Xullo de
1910, noticia recollida por Vida Gallega232. E neste mesmo centro debeu continuar a interpretacin da partitura de Veiga, especialmente nestas mesmas celebracins anuais: el orfen de la
sociedad ensayaba La Alborada de Veiga, y el himno regional del mismo maestro, ese mismo
himno con letra de Pondal que casi como una novedad estuvo aplaudiendo das pasados el
pueblo de la Corua233.
Loxicamente, o himno estar presente na Velada en honra de Eduardo Pondal celebrada no Teatro
Nacional da Habana o 17 de decembro de 1919: como broche areo [sic] con que qued cerrada, se
expuso el retrato del poeta con un excelente medalln de grandes dimensiones a los sones del Himno
Gallego Os Pinos letra de dicho poeta, ejecutado por la Banda Municipal y escuchado de pie por
todos los asistentes con gran reverencia y respeto234. E da mesma maneira, o Himno contina presente noutras homenaxes feitas en Amrica a importantes figuras da cultura galega, como, por exemplo, Chan e Xess Rodrguez Lpez, que son honrados en Bos Aires pola Asociacin Coral Galega235.
O interese das comunidades galegas por disporen dun smbolo unnime era alto, como mostra a
noticia da constitucin en Bos Aires dun comit para a difusin do Himno galego236:
Un fato de rapaces mozos, con entusiasmo i emocin nova, fundaron un Comit pro espallamento do
Himno Gallego, e propoense facer unha propaganda que os leve a conquerir o[s] mais nobres resultados. O Centro Gallego pol-a sua conta, tamen decrara que far lgo, pra que as estrofas variles de Pondal e a armoniosa msica de P. Veiga, sexan coecidas entre as nosas xentes.
Todo elo conta co-as nosas simpatas, xa que e cousa que a Pondal escomenzou, dndolle a expansin
que os seus medios llo permitiron.
O himno a bandeira galega, levada sta decote no pirmeiro termo, son os que e mester dar a coecer entre os galegos emigrados237.
163
A existencia dunha publicacin nacionalista como a bonaerense A Fouce (especialmente nos

anos 1930-1935) permtenos dispor de noticias polo mido arredor da difusin e consolidacin definitiva do texto pondaliano como Himno Galego na emigracin durante os anos anteriores Guerra Civil. Como xornal nacionalista na emigracin recolle as noticias e efemrides das comunidades
galegas transterradas, facendo referencias de cando en vez interpretacin do Himno en actos polticos ou culturais: a sa posicin principal era constante nas actividades e homenaxes a Eduardo
Pondal feitas pola Sociedade Nazonalista Pondal238, nas actuacins do coro Os rumorosos, na
constante difusin do texto do himno a travs de panfletos ou follas voantes (Choiva de papeles
impresos con lndas galeguistas, poesas e letra do Himno Galego)239.
Ao mesmo tempo, a antecitada revista, como voceiro da corrente arredista de Bos Aires, prodiga as crticas a todo tipo de rebaixamento do carcter de nacional referido a Galiza ou ao seu
himno240, louva as iniciativas a prol da difusin do texto241 e recolle as noticias galegas sobre as faltas de respecto ao smbolo:
Facemoslle saber a El Pueblo Gallego que aqu en Bos Aires, cando se canta ou se toca o himno
nazonal, os que non son arxentinos non ten mais remedio que descubrirse si non queren que algn os descubra cun estacazo, que ven a ser a razn mais eficz pra os desleigados e irrespetuosos242.
Ao final, semella que a actividade proselitista debe ter xito, a teor das afirmacin dA Fouce
sobre a asuncin progresiva do smbolo hmnico no exterior: A proba mais outa tmola co himno
que nadie quera cantar, e oxe felismentes os que mais reaccionarios eran son agora valentes e entusiastas propagandistas243.
O Himno Galego en Par,
Brasil, nunha informacin
de Vida Gallega
164
Himno Galego da Imprenta

Ns
165
O HIMNO NO EXILIO (INTERIOR E EXTERIOR)

Son misteriosas lembranzas
Do desterrado afrigido
Que s acorda da sa terra
En terra allea cautivo.
(E. Pondal, QP 14.67-70)
O 18 de xullo de 1936, en plena expansin do movemento galeguista e nacionalista en Galiza,

comeza a guerra e insturase a ditadura no Estado espaol. Todo o labor de dcadas anteriores fica
destrudo, desartellado o movemento e mortas ou exiliadas as mximas figuras da intelectualidade
e da poltica galegas.
Obviamente, o Himno galego fica radicalmente eliminado da manifestacin pblica dos cidadns e das institucins, tamn desaparecidas e substitudas ou transformadas polas nacidas do fascismo. A cultura, a poltica... e o Himno exilironse nas conciencias dos galegos do interior ou nas
terras americanas, para onde foron maioritariamente os galegos desterrados.
certo que, en Amrica, fundamentalmente en Bos Aires mais tamn en Montevideo, A Habana ou Mxico, inicialmente a vida prosegue..., mesmo durante a Guerra Civil:
Con el fervor y respeto que puede apreciar el lector en la ilustracin grfica que acompaa a esta informacin [na pxina anterior], ha sido escuchado el Himno Gallego Os Pinos, del gran bardo Eduardo
Pondal, musicalizado por Pascual Veiga. En pi y avanzando, siempre dispuestos para la conquista del ideal
de una era mejor y de una patria grande y digna, es la postura y el ademn y el proceder adecuados para
que le adopten cuantos sientan bullir alguna idea en la cabeza y algn noble sentimiento en el corazn!244.
Os Pinos, 1936
O boletn A Nosa Terra, que ten continuidade na emigracin bonaerense, editado pola Irmandade Galega, a principal fonte de informacin para o seguimento do nacionalismo galego no exilio e para a presenza do Himno no exterior. Dentro do posbel, aqu onde a vida poltica e cultural
se desenvolve cunha certa normalidade e o Himno ter presenza en todos aqueles actos importantes relacionados con Galiza, habitualmente con participacin dos exiliados galegos da guerra.
Os diversos centros galegos de Bos Aires son a principal infraestrutura material e organizativa
para a celebracin de todo tipo de actos que habitualmente levan consigo a interpretacin do
Himno. Por un lado, as actividades culturais de importancia para a cultura galega (exposicins245,
conferencias246 etc.), as como todo tipo de actuacins musicais dos coros dos centros galegos, que
sempre privilexian agora en primeiro lugar e frecuentemente acompaado do himno arxentino a
interpretacin do noso Himno247. As mesmo, a colectividade galega de Bos Aires conta con programas radiofnicos en das significativos que comezaban co Himno, mesmo co prego s ouvintes
de prense en p pra escoitar o hino galego248. A maiora destas emisins facanse precisamente o
25 de Xullo, que era solemnemente celebrado e simbolizado a travs do canto unnime do
Himno249, que presida inevitabelmente todo tipo de reunin, mitin ou simple xuntanza patritica
das organizacins galeguistas e/ou nacionalistas250.
Unha conmemoracin anual moi frecuente era tamn a da data do plebiscito do Estatuto de
autonoma de Galiza de 1936, que provoca ampla literatura xornalstica nA Nosa Terra, voceiro
da Irmandade Galega bonaerense251. E como se via facendo na Galiza de preguerra, tamn en Bos
Aires se estimulaba a memoria colectiva da galeguidade a travs da celebracin de homenaxes a
persoeiros dun perodo non afastado (Xon Montes252 ou Valentn Lamas Carvajal253), mais tamn
de heroes ou mitos histricos galegos (Mrtires de Carral254 ou Pardo de Cela255).
Estas homenaxes amplironse a figuras simblicas que foran vtimas da represin fascista, particularmente Alexandre Bveda256. A carn deste mrtir da barbarie franquista, tamn a emigracin
galega homenaxea figuras representativas do nacionalismo galego que desenvolvan a sa actividade poltica en Bos Aires, como Antn Alonso Ros, Manuel Puente...257 e, nomeadamente, Castelao, que, polo seu carisma e transcendencia, recibe homenaxes nos anos do exilio, sempre presididas
polo Himno Galego:
166
De pronto, como obedecendo a un impulso que sara do mis fondo das entranas, escoitouse unha voz
que estremeceu os corazns. O Hino Galego, como un canto sacro que subir aos beizos da moitedume, deixouse ouvir no meio dun relixioso silenzo, que faca encher os ollos de bgoas. Foi un momento verdadeiramente impresionante, que Castelao non esquencer sen dvida; en calquera parte onde se atope, e
pase o tempo que pase, sempre haberse de lembrar cos ollos nubados do intre que tanta emocin lle causou a l e a todol-os que tivemos a dita de atoparnos presente258.
Aps a sa morte no da 7 de xaneiro de 1950, as homenaxes fanse moi frecuentes, como corresponde a tan alto representante da nacin galega no sculo XX 259.
En todas estas actividades, celebracins ou vindicacins, o Himno ocupa o lugar sobranceiro e
simblico dunha patria lonxincua e oprimida. E algo semellante ao que aconteca en Bos Aires260
tamn ocorra noutros destinos da emigracin galega, especialmente Montevideo e Mxico, cidade
onde se publica o Cancioneiro da Loita Galega261 e onde, por exemplo no banquete do 25 de Xullo
de 1946, se indica que sobor de cada plato, haba unha cartulina coa letra e msica do Hino Galego262.
Mais, con certeza, non toda a colectividade unnime no sentimento poltico e na reivindicacin nacional de Galiza, podndose percibir a progresiva presin das autoridades espaolas para
coutar determinado tipo de expresins poltico-culturais. Talvez unha mostra disto a eliminacin
do adxectivo nacional que se tentou consagrar no sintagma Himno Nacional Galego, especialmente
en actos do Centro Galego de Bos Aires, o que provoca iradas protestas: Se consideramos que
Galiza constitui un Povo diferenzado, unha Nacin e, por cuios ideais de liberdade nacional loitamos,
xusto enxerguer, que o seu Hino mesmo a sua bandeira nacional en funcin de sere Galiza
unha Nacin263. Co paso dos anos, a diplomacia do rxime acta cada vez con maior forza e as
presins transparecen decote na prensa:
Un galego desleigado, refugado por todos, que ven actuando de escriba dun pasqun apaado pola
embaixada; que se edita escrusivamente coa pavera teima de franquizar Centro Galego (non ten outro
destinatario); fixo a denuncia da ilegalidade xurdica do Hino Galego pra sere executado no magno recinto do gran coliseu municipal... denuncia que o seor embaixador derivou por via diplomtica cun gracioso pase de muleta... perante as autoridades arxentinas, co resultado que todos conocemos.
Ser bon deixar sentado que os galegos de Bos Aires de fai moitsimos anos, nos seus actos patriticos
veen oustentando con lextimo orgulo os smbolos nacionis de Galiza: Bandeira, Hino... amn do idioma. A marcha Real e a roxa e marela bandeira, llanse coma os afrentosos smbolos do noso coloniaxe
como pas e como povo, coas dramticas secuelas de atraso, miseria i emigracin...264.
167
estudiantes al salir de los claustros reson ms vibrante y sonoro que nunca el Himno Gallego268),
ou s festas de Mara Pita, na Corua, onde parece que abriu o aito central dos festexos269.
Mesmo semella que o Himno foi interpretado en 1955 perante o ditador nunha recepcin do concello corus a Franco, que pasaba uns das de lecer no Pazo de Meirs270. As mesmo, o Himno foi
o acto final na estrea do Incerto Seor Don Hamlet, Prncipe de Dinamarca, en xuo de 1959, no Teatro Coln da Corua, como narra un dos seus protagonistas:
Toda a Galcia viva estivo presente naquel dia. De Vigo vieran Paz Andrade, Fernndez del Riego,
Isla Couto, os lvarez Blzquez, Celso Emilio... De Compostela, Garca Sabell, Manuel Beiras e os seus
fillos, Ramn Pieiro, Sixto Seco... De Lugo, Manuel Maria, Novoneyra... De Ferrol, Carballo Calero e
Toms Barros. O que era a galeguidade, que moita se perdeu. Ao final, despois de baixar o pano e de aplaudir a lvaro Cunqueiro e a Antonio Naveira nun abrazo total, erguemo-nos todos e cantamos por primeira vez en pblico despois de moitos anos o Hino Galego con ar de marcha triunfal271.
Mais todo isto non deixaba de constitur ancdotas dun tempo en que se o Himno exista era na
conciencia e na memoria das persoas ou na intimidade das casas: a casa de Garca Sabell, a final
da merenda, co disco do Hino Galego posto a toda pastilla no pic e todos de p ouvndoo en versin bonaerense de coro e orquestra (rumor inesquencbel de timbais...)272.
Por outra parte, anda que coa lingua galega totalmente ausente da liturxia, precisamente na
misa anual de Rosala en San Domingos de Bonaval onde o Himno volva soar como acto de afirmacin galeguista: Era un acto de afirmacin patritica [...] o feito de canta-lo himno galego no
adro, eran dos poucos actos pblicos de carcter galego s que nos era dado asistir273.
Mais a ditadura franquista comeza a mostrar sntomas de descomposicin e os acontementos acelranse a partir da dcada dos 60: creacin de partidos polticos galegos na clandestinidade (PSG e
UPG.) e, despois, organizacins sindicais (SOG, UTEG, etc.), formacin de asociacins culturais
(O Galo, Santiago; O Facho, A Corua; Asociacin Cultural, Vigo; Agrupacin Cultural Auriense274,
Ourense etc.), mobilizacins estudants, realizacin de recitais musicais e/ou poticos contestatarios... En todos estes actos, a maiora deles prohibidos ou realizados nunha semiclandestinidade, o
Himno reaparece como acto de afirmacin galega e patritica, servindo moitas veces tamn como
bandeira na loita antifranquista275.
A INSTITUCIONALIZACIN DO HIMNO
***
E no interior? A cultura galega desaparecida desde 1936 at a dcada dos 50, cando comeza a
actividade de Galaxia, Benito Soto, Xistral etc. e se inicia unha tmida recuperacin cultural, as
organizacins polticas prohibidas e perseguidas, a lingua ausente das actividades pblicas... e o
Himno, como smbolo nacional, desterrado da vida coti e institucional de Galiza.
Con todo, na procura de espordicas aparicins do smbolo hmnico, pdense achar algunhas
manifestacins fugaces (s das das primeiras estrofas!)265, para aln das versins folclorizadas que,
como expresin do regionalismo sano y bien entendido, por veces se deixan ouvir nuns coros
controlados politicamente266. Semella que o Himno apareceu brevemente nalgunhas celebracins
culturais no ano 1952, a pesar de que Otero Pedraio tivo que renunciar ao galego na sa intervencin:
A aituacin dos coros d Ourense e A Crua cantando en locais pechados e na ra, deu unha leda nota
de corido enxebre que o pblico premiou con aplausos e vivas, sendo de destacar un da cibdade herculina que cantou no Casino da vila o Himno Nazonal Galego, que foi escoitado en p con relixoso silencio,
pol-a numerosa concurrencia, que final aplaudiu con entusiasmo desbordante267.
Outras alusins interpretacin do Himno remiten a actos de estudantes compostelns en 1957,

perante a prohibicin de utilizar o galego nos discursos das Festas Minervais (En el pecho de los
Ouzo un himno de gloria inmortal

(E. Pondal, PM 12.12)
No final da ditadura, aps a morte de Franco e a chamada transicin, recupranse as liberdades

democrticas formais, promlgase a Constitucin espaola (1978) e insturase a Comunidade
Autnoma Galega coa aprobacin do Estatuto de autonoma (1981) e a conseguinte articulacin
das novas institucins galegas. E en 1984 o Parlamento galego aproba unanimente a Lei de smbolos, do 5 de maio de 1984276, que estabelece a definitiva oficialidade do Himno Galego de Eduardo Pondal e Pascual Veiga, recollendo a prctica histrica consolidada e a conciencia colectiva da
cidadana galega277. A Lei, partindo de que Galiza ten himno de seu (como di o art. 6 do Estatuto de autonoma), constata que xa exista no nimo e no pensar do pobo e oficializa a letra e
[...] msica que Pondal e Veiga puxeron na memoria e na boca dos galegos.
Por conseguinte, o texto do Himno, tal como recollido na Lei de smbolos, corresponde s
catro primeiras estrofas dOs Pinos, consagrando a prctica histrica maioritaria a partir de 1890, e
mis concretamente a partir de 1916. O certame musical daquel ano estabeleca que se tia de compor msica sobre las dos primeras octavas [isto , estrofas] de la letra [...], quedando las restantes
para repetir la msica de dos en dos, y la novena como final de la composicin. Isto quere dicir, e
as primeiras publicacins antes de 1916 as o demostran, que o texto do Himno era o poema com-
168
pleto de nove estrofas. Porn, non temos constancia documental de que houbese interpretacins
coa totalidade dos 72 versos.
Probabelmente, xa desde os primeiros tempos, posto que a partitura difundida desde os Apuntes
de 1909 s inclua no papel pautado as catro primeiras estrofas278, esta debeu ser desde o principio
a prctica xeral, anda que existen probas puntuais de certa flexibilidade na escolla de estrofas:
Antn Vilar Ponte afirma en 1916 que La letra, consta de varias estrofas, aunque son tres las que
ms se cantan (isto , as tres primeiras, anda que recoece a importancia da cuarta estrofa)279; en
1918, as Irmandades aproban que no Himno se incla tamn a estrofa VI, a referida a Portugal280;
as mesmo, a travs do repertorio do coro Agarimos da Terra, sabemos que cantaban as das primeiras estrofas, as das ltimas e mais a estrofa acrecentada anomalamente en 1917 (vid. infra); e,
finalmente, os grupos Ultreia tian unha versin particular do Himno, por canto interpretaban as
das primeiras e mais as das derradeiras281.
Ningunha destas opcins minoritarias triunfou, porque desde as primeiras publicacins do
texto do Himno, ao lado da versin do poema completo, maioritaria e progresivamente se foron
decantando para as catro primeiras estrofas cannicas282, finalmente consolidadas, desde a dcada
dos 20, na prctica social e no recoecemento institucional283. S os elementos e correntes de
pensamento mis ferozmente centralistas defenderon, no seu momento, unha versin, reducida e
amputada, do Himno consagrado historicamente.
Eis, pois, o texto oficial do Himno Galego, segundo a Lei 5 / 1984, do 5 de maio, de smbolos
de Galicia:
Que din os rumorosos
na costa verdecente,
ao raio transparente
do prcido luar?
de escuro arume arpado
co seu ben compasado
montono fungar?
Do teu verdor cinguido
e de benignos astros,
confn dos verdes castros
e valeroso chan,
non des a esquecemento
da inxuria o rudo encono;
desperta do teu sono
fogar de Breogn.
Os bos e xenerosos
a nosa voz entenden
e con arroubo atenden
o noso ronco son,
mais so os iorantes
e fridos e duros,
imbciles e escuros
non os entenden, non.
Os tempos son chegados
dos bardos das edades
que as vosas vaguedades
cumprido fin tern;
pois, donde quer, xigante
a nosa voz pregoa
a redenzn da boa
nazn de Breogn.
10
15
20
25
30
Se se fai un confronto entre este texto e o publicado (e, por tanto, autorizado) por Eduardo Pondal nas bases do Certame Musical de 1890, fica de manifesto que a actual versin oficial do Himno
altera significativamente o texto orixinal.
Xa a partir dos primeiros momentos da aparicin do poema Os Pinos, cuxos trinta e dous versos
iniciais se constituron historicamente como Himno, o texto comeza a ser sometido non s aos criterios grficos particulares de cada editor ou publicacin, senn tamn a un proceso de acumulacin de erros lingsticos, interpretativos e, en definitiva, textuais, certamente importantes. Despois
da aparicin das bases do Certame, que incluan o poema de Pondal, en diversas publicacins peridicas do interior e do exterior xa con algns erros (especialmente chan e ronco)284, as seguintes edicins producronse na Habana, o centro oficializador e difusor do texto pondaliano como Himno
Galego, cuxa interpretacin oficial se produciu na capital cubana en decembro de 1907. En 1905,
a revista cubana Galicia, para aln de grallas e erros diversos, altera o lxico do texto (9: cingido]
cinguido; 12: cln] chn; 22: frridos] feridos285) e introduce modificacins que impiden a comprensin da sexta e stima estrofa do poema (41: ven] ben; 53: e al] cal; 67: quen] quer)286. A
mesma revista, en 1907, perpeta a leccin errada cinguido (v. 9), mais reintroduce o castelanismo
ronco (v. 20) e realiza outras modificacins importantes (69: cun] con; 43: qos] cos), ademais de
acumular moitos erros de imprenta287.
Mais a versin de 1909, aparecida nos Apuntes para la historia del Centro Gallego de La Habana,
a que ter maior transcendencia para o futuro textual do poema, xa que desta publicacin se derivan todas as posteriores. Limitndonos aos versos do Himno, todos os erros anteriores son incorporados (9: cinguido; 12: chan; 20: ronco; 21: mais, s, fridos), para aln de malinterpretar o posesivo
nos vv. 18, 20 e 30 utilizando a segunda persoa e anular, dese xeito, o xogo dialxico entre a pregunta inicial aos rumorosos e a resposta destes. Esta versin de 1909 a que se difunde por Galiza a partir de 1910 a travs da revista Vida Gallega288, que recolle unha copia textual da edicin
cubana de 1909, da mesma maneira que ten de ser a base para a publicacin en abril de 1917, despois da morte de Pondal, do texto dOs Pinos no Boletn da Real Academia Galega289, de onde pasou
a absolutamente todas as edicins modernas.
O confronto entre os textos evidencia que o Boletn de 1917 segue a edicin dos Apuntes de 1909
(e de Vida Gallega de 1910), pois coincide literalmente en todos os erros, coa excepcin de rouco
(v. 20) e das verdadeiras formas do posesivo nos vv. 18, 20 e 30, cunha innovacin: incorpora unha
nova estrofa final no poema, a dcima, coa particularidade de que a maiora dos versos non presentan acento (primario ou secundario) na segunda slaba, como fora expresamente solicitado por
Pascual Veiga.
Esta versin de 1917 incorporada edicin da obra pondaliana feita pola Academia Galega en
1935 para celebrar o centenario do poeta290, cos mesmos erros de 1917, embora se produzan certas
innovacins grficas e se acumulen novas alteracins do texto pondaliano. Os editores acadmicos
asumen todas as alteracins textuais e incremntanas coa acomodacin lingstica do poema aos
seus criterios291: o resultado un texto alterado e diferente do escrito e publicado por Eduardo
Pondal para o Himno Galego.
A transcendencia desta edicin de 1935 reside en que a versin da Academia se converteu na
degradada vulgata de onde procedern todos os textos pondalianos editados a partir dela. Deste
xeito, a edicin moderna fundamental antes da Lei de smbolos, isto , a de Xos Mara lvarez
Blzquez (1970)292, unha reproducin literal do texto de 1935, que s modifica para acomodar
formalmente aqueles aspectos que diferan das prcticas grficas modernas293.
Esta progresiva e acrtica acumulacin de innovacins no texto dOs Pinos, desde a sa publicacin inicial en 1890 at a edicin-vulgata de 1935 e a sa continuacin de 1970, s pode ser xulgada como unha grave alteracin da vontade pondaliana, expresada a travs da publicacin inicial
e mais dun recorte dese texto feito polo poeta, no que a nica correccin (autgrafa) a efectuada
no ttulo, que riscado e substitudo por Breogn. mis: o feito de que algunhas deturpacins impidan a comprensin de das estrofas do poema (vid. vv. 41-44 e 49-56), tal como foi transmitido historicamente, confirma que as mudanzas non responden vontade do autor, nin sequera ao proceso
de popularizacin: son produto quer de mudanzas mecnicas, quer de lapsos, quer de modificacins
propositadas conscientes ou por descoecemento dos diversos editores na transmisin do texto,
169
170
Nesta pxina e seguintes:

Primeira edicin da
partitura do Himno nos
Apuntes de 1909
171
172
de modo que moitas destas intervencins espurias chegaron a facer parte do texto oficial do Himno,
que procede, sen dbida ningunha, da supracitada edicin de 1970. A anlise da transmisin encadeada dos erros e mais todas as probas documentais confirman a publicacin inicial do poema Os
Pinos no Prospecto do Certame de 1890 como texto verdadeiro e real do Himno composto por
Eduardo Pondal, cunhas caractersticas lingsticas e lexicais que se poden documentar na restante
producin pondaliana, as como nas numerosas redaccins manuscritas previas do Himno conservadas na Real Academia Galega.
Deste xeito, a versin oficial dos versos do Himno evidencia algns problemas referidos presentacin formal do texto xa que omite os puntos suspensivos nas das preguntas iniciais, ao tempo
que mostra unha puntuacin altamente defectuosa, especialmente nos vv. 7-8 (en que non usa vrgula entre os dous adxectivos) e nos vv. 15-16 (sen vrgula no vocativo). De todos os xeitos, anda
mis transcendente a eliminacin de calquera indicacin de que o texto hmnico un dilogo (a
travs das aspas ou dos trazos de dilogo), isto , unha pregunta aos rumorosos (vv. 1-8) e a correspondente resposta (vv. 9-32), de modo que se condiciona a interpretacin semntico-literaria294.
Por outra parte, o texto oficial reconverte a orixinal forma contracta (unha slaba mtrica)
nunha aglutinacin grfica ao (das slabas mtricas), ao tempo que moderniza o adxectivo trasparente.
No que se refire a aspectos fono-morfolxicos, unha versin respectuosa co texto orixinal debera manter cinxido (en lugar da variante cinguido, allea a Pondal) e a forma mas da conxuncin
adversativa, usada polo poeta a partir de 1886.
No relativo ao lxico, indubidbel a forma clan (termo de orixe cltica co significado de descendencia, pobo...) que Pondal utiliza en diversas ocasins na sa poesa (s veces coa forma grfica clam), sempre como sinnimo de grupo humano, tanto no poema central (QP 45) de
Queixumes, como na restante producin lrica. Ademais, o texto oficial reconverte o adxectivo ss,
que confire un valor intensificador ao texto e impide a sinalefa, nun adverbio baixo a arcaizante
forma soo. E anda se detecta no texto unha forma inexistente na lingua pondaliana (e na lingua
galega) como fridos, corrupcin (seguramente por erro de imprenta) da forma correcta frridos utilizada por Pondal co valor de duros como o ferro, frreos.
Finalmente, aparece no v. 21 unha forma pseudogalega como iorantes, incorrecta desde o punto
de vista lingstico, que o poeta xamais utiliza en lugar da correcta ignorantes, documentado, ademais, en diversas pasaxes da obra pondaliana.
O actual texto oficial do Himno Galego , por tanto, produto dun proceso de acumulacin acrtica de erros que foron acollidos e acrecentados historicamente at desembocar na Lei de smbolos,
que contrad a vontade do poeta precisamente no seu texto mis emblemtico, na medida en que
eses versos foron escritos para representar a toda a cidadana galega. Vela o texto do Himno actualizado graficamente:
10
15
Que din os rumorosos,

na costa verdecente,
raio trasparente
do prcido luar...?
de escuro arume harpado
co seu ben compasado,
montono fungar...?
Do teu verdor cinxido
e de benignos astros,
confn dos verdes castros,
e valeroso clan,
non des a esquecemento
da inxuria o rudo encono:
desperta do teu sono,
fogar de Breogn.
173
20
25
30
Os bos e xenerosos
a nosa voz entenden,
e con arroubo atenden
o noso rouco son;
mas ss os ignorantes
e frridos e duros,
imbciles e escuros,
non os entenden, non.
Os tempos son chegados
dos bardos das edades,
que as vosas vaguedades
cumprido fin tern,
pois donde quer, xigante,
a nosa voz pregoa
a redenzn da boa
nazn de Breogn.
O Himno Galego, especie de sntese da lrica pondaliana, con presenza de todos os elementos
constitutivos do seu universo potico, un poema que exhorta necesaria redencin dun pobo
opreso no presente, que precisa recoecerse na sa paisaxe, na sa historia heroica e na esperanza
dun futuro digno daquel glorioso pasado.
Como tal texto literario, de alta calidade artstica, cmpre lelo e interpretalo. O poema completo Os Pinos est composto de nove estrofas, que van desenvolvendo gradual e progresivamente
os motivos da composicin. O elemento metaforizado, os pieiros (os rumorosos), presente no
ttulo do poema e mais no seu primeiro verso, interrogado polo poeta para descubrir a sa mensaxe. O poema comeza, por tanto, cunha pregunta. A escenografa inicial presenta a terra (a travs
dos rumorosos), o mar (a costa verdecente), a msica natural (o arume harpado) e o firmamento (o prcido luar), elementos escollidos porque son identificadores da Galiza, como as
rochas, os monumentos megalticos ou a impoente paisaxe de Bergantios e da Costa da Morte, a
xeografa nativa e literaria de Eduardo Pondal: representan, por tanto, o elemento telrico inconmutbel e imprescindbel para a resurreccin e redencin pretendida. A partir desta estrofa inicial,
nas restantes at o final do poema (e do Himno) aparece a resposta dos pieiros pregunta formulada na primeira.
Cal , pois, a mensaxe dos pieiros e mais da natureza acompaante? Na segunda estrofa, os pieiros dirxense directamente nacin galega, ao fogar de Breogn295. A invocacin ao colectivo,
nacin, asenta nun pasado heroico de resonancias clticas (verdes castros, valeroso clan), nun
tempo en que, nesta concepcin mtico-potica, os galegos naceron historia nos clticos eidos
en combate co duro romano (PI 1.37; PM 5.3, 20.12, 44.22, 83.32). A mensaxe actualizadora,
como imperativo categrico (desperta do teu sono), est explicitada na utilizacin dun dos referentes mis recorrentes da poesa decimonnica e, nomeadamente, da pondaliana: os galegos, para
despertaren do sono secular, precisan ter presente o rudo encono da inxuria (cf. decide comigo, /
injuriados e rudos gallegos, / decide comigo: / Ou honra... ou ferro!, PM 62.19-22 e 35-38)296.
Aps afirmar, na terceira estrofa, a existencia de que os galegos bos e xenerosos entenden a
mensaxe redentora (a nosa voz e o noso rouco son), face os ignorantes, e frridos e duros,
imbciles297 e escuros, xordos voz da Terra, a exhortacin final aparece na cuarta estrofa, porque, por fin, xa son chegados os tempos dos clticos bardos e, por conseguinte, a redencin da
nazn de Breogn: o tempo de actuar, a voz colectiva da nacin proclama en toda Galiza a necesidade da accin para esa redencin298.
At aqu, o texto que integra real e institucionalmente a letra do Himno. As restantes estrofas
dOs Pinos constiten unha intensificacin argumental e retrica: os fillos vagorosos van dispondo o peito a intrpido combate para se liberaren dun presente oprobioso; Galiza debe voltar os
ollos para Portugal, pola historia compartida (vid. especialmente PA 17); a raza299 briosa (mulleres e homes) responder ao amor de terra verde, ao tempo que as fillas de Breogn ensinarn
nobre prole os robustos ecos das harpas breognicas, non mlidos concentos: dualidade mas-
174
culino / feminino (isto , forza, valenta e coraxe fronte a brandura e moleza), que atravesa axialmente a poesa de Pondal funcionando topicamente en moitos poemas como elemento positivo e
negativo, respectivamente.
A estrofa derradeira cerra o poema por medio do apelo final: o son dos pieiros convoca o son
das armas, abandonando todo vil xemido brando.
En resumo, trtase dun poema dialxico (pregunta vs. resposta) e dicotmico, construdo a base
de dualidades e oposicins: bos e xenerosos vs. frridos e duros, masculino vs. feminino, xemido vs.
armas...; e, ao mesmo tempo, un poema inscrito no celtismo, na procura dunhas bases histricas
potico-mticas en que asentar a renacenza da nacin galega. Renacenza poetizada a travs dun
tempo e dunha pica nacional (celtas vs. romanos = Galiza vs. Castela): os celtas, os primeiros galegos, son o smbolo preclaro da autonoma da patria, dun tempo en que ela se ergueu libre e soberana, antes da conquista, da derrota e da rendicin. Esta a funcionalidade principal do celtismo no
Himno e no conxunto da lrica pondaliana, que Murgua e outros autores desenvolveran en prosa
histrica e que vertebra un poema cargado de proxeccin patritica, convertido desde 1890 no
Himno nacional galego.
***
A msica do Himno presenta algunhas incgnitas at agora non aclaradas na sa totalidade.
Como xa se dixo, a orixe da composicin est no premio convocado no Certame Musical, organizado na Corua, polo Orfen Corus n 4, en 1890, de que Pascual Veiga era presidente, co fin
de dotar Galiza dunha Marcha Regional Gallega ou himno regional gallego que sea la espresin fiel
del espritu de esta regin, con objeto de que a manera de la Marcha Real, Marsellesa, etc., sea cantado en toda Galicia con el entusiasmo que despierta en el nimo el Sentimiento de la patria. Co
himno gaador prevase clausurar os actos nun gran festival, mais sera substitudo polo escrito por
Pascual Veiga, con total suxeicin s bases, no caso de que ningunha das obras presentadas acadase o primeiro premio. Estas bases estabelecan que a Marcha Regional Gallega fose para
orfen, sobre as das primeiras oitavas da letra de Pondal consignada no programa, ficando as restantes para repetir a msica, de das en das, e a novena como final da composicin, entendndose que esta non podera exceder de 32 compases de catro por catro, sen comprender o dito final300.
A partitura do Himno de Pascual Veiga, ensaiada para o certame de 1890, foi moi probabelmente
cantada por todos os orfens que o mestre mindoniense dirixir en Madrid a partir de 1892301, e entre
eles, como xa foi dito, o do Centro Galego daquela capital302. A partitura orixinal do Himno Galego
non chegou a ns303, anda que sabemos que a estrutura desta obra, exclusivamente coral, se axustaba ao estabelecido nas bases. O nmero de oitavas que se cantaban, e que inclua obrigatoriamente a
primera e a segunda (sobre as que se compoera a msica), estaba aberto, mais sempre era impar, pois
era preceptivo que se cantase, como final, a epifonemtica novena estrofa, derradeira do poema, feito
que se reflicte en cada unha das dez partituras presentadas ao certame de 1890:
Estima non se alcanza
Cun vil xemido brando,
Cal quen requer rogando
Con voz que esquecern;
Mas cun rumor xigante,
Sublime e parecido
intrpido sonido
Das armas de Breogn!
Tampouco temos ningunha constancia da existencia real da partitura que, para banda militar, se
debera ter realizado do himno para ser interpretado, xuntamente co Orfen, como remate das festas musicais organizadas pola colectividade coral presidida por Pascual Veiga.
Documentada, pois, a existencia e a interpretacin da Marcha Regional Gallega Os Pinos de
Veiga escrita para orfen, Xos Fontenla Leal, tras o coecemento de que o compositor xa tia preparada a msica dOs Pinos para a sa edicin, co patrocinio previsto do Centro Galego da Habana, solicita a Veiga o envo dunha copia da partitura a aquela capital, onde, polas razns que
175
Himno Galego da
Agrupacin Cultural
Auriense, 1970
Dereita, arriba:
Himno Galego da
Irmandade Rexional
Galega, 1917
Dereita:
Portada de A Nosa Terra,
Bos Aires, maio de 1945
176
O himno: historia, texto e msica
Fontenla expn na peticin, aconsellbel facer a impresin304. A partitura chega Habana o da

14 de xullo, dous das despois da morte en Madrid do autor da Alborada305.
Das observacins cabera facer carta de Fontenla, visto que achega datos valiosos para o coecemento dunha partitura que se vai publicar por primeira vez nos Apuntes de 1909 e que constite a
nica fonte documental para a msica do noso Himno xa que, como tamn ocorre coa partitura de
1890, non se coece autgrafo de Veiga. A primeira, e mis importante, que a partitura dos Apuntes non puido ser revisada polo msico como estaba previsto: Para que pueda correjir las faltas que
tengan [sic] el trabajo grabado le mandar 2 3 pruebas, para que pueda correjir, dille Fontenla na
sa carta; e a segunda observacin que se trata dun arranxo da primitiva partitura do certame de
1890 (se me ocurre indicarle lo conveniente que ser el que la partitura sirva tambin para piano
solo, en la misma forma que Ud. arregl en su Obra A Escala, que sirve para Orfen y al mismo tiempo para piano), se ben parece que non doada a separacin total da parte vocal da instrumental, non
existindo, polo contrario, problema ningn na interpretacin exclusivamente pianstica do Himno.
A partitura, que aparece xa explicitamente baixo o ttulo de Himno Regional Gallego, abandonando a denominacin de marcha rexional con que coexista, escrita en comps binario de 4 por 4,
na tonalidade de sol maior, para tenores primeiros, segundos e baixos, con acompaamento de
piano ou piano s, carece de indicacin metronmica de tempo, mais o seu carcter cualificado
como aire marcial.
Comeza o himno cunha introducin instrumental (piano) de oito compases introducin, por
tanto, allea partitura composta para o certame de 1890 e, a seguir, o himno propiamente dito,
escrito sobre as das primeiras oitavas do texto pondaliano, nun esquema que se repetir cada dezaseis versos (nos Apuntes reprodcense as nove estrofas do texto, baixo o ttulo dOs pinos, co subttulo de Himno Rexional Gallego), para rematar cunha coda instrumental de seis compases.
A lectura da partitura, escrita para orfen e piano, presenta algns problemas interpretativos que
ao longo do tempo foron encontrando diferentes solucins e que nalgn caso ficaron sen resolver
na actual partitura oficial publicada na Lei de Smbolos (Lei 5/1984), que ten como base os orixinais realizados por Xos Fontenla Leal para a impresin das pranchas dos Apuntes e que sern reproducidos no Proxecto de lei de smbolos no Boletn Oficial do Parlamento de Galicia306.
As, na partitura editada na Habana non se especifica o momento xusto da repeticin da msica, pois carece da dobre barra indicativa, extremo que, con contadas excepcins, nunca significou
un especial problema interpretativo. Este erro, que pasou desapercibido nos primeiros estudos da
tramitacin da Lei, quedar finalmente resolvido na partitura oficial (orfen/piano) inserida na Lei
de smbolos.
Tampouco fica aclarado convenientemente na Lei se na versin coral do himno a introducin
instrumental debe ser suprimida, como parece o lxico, ou se se pode cantar a boca cerrada, como
adoitan facer os nosos coros nas sas interpretacins artsticas307.
As mesmo, a partitura dos Apuntes, anda tendo coda instrumental, carece de coda vocal final,
polo que, cando se interpreta coralmente, sen acompaamento, necesario recorrer a unha coda
cantada, deficiencia resolvida na partitura institucionalizada na Lei de smbolos, da mesma maneira que, con diferentes solucins, xa se via facendo tradicionalmente e que ten como base a coda
instrumental e, no texto, os versos Fogar de Breogn (v. 16) / Nazn de Breogn (v. 32)308.
Composto na tonalidade de sol maior, dada a sa extensin vocal, o noso himno, escrito orixinalmente para tenores primeiros, segundos e baixos, resulta por veces difcil de cantar cando os
intrpretes na maiora das ocasins non teen condicins para o canto, feito que tampouco abordou o lexislador nunha Lei que debera ser mis explcita. Ademais da fixacin do tempo (velocidade con que a obra ten que se interpretar) por medio do metrnomo (requisito que anda
recortando a liberdade artstica parece esixbel por se tratar dunha partitura correspondente a un
texto normativo), debera contemplar a necesidade da canonizacin de versins para as diferentes
formacins musicais: sera conveniente e recomendbel, cando menos, versins oficiais de partituras para coro (a capella, con arranxo vocal da introducin, se o caso, e da coda final), orquestra
(con e sen coro), banda (con e sen coro), gaita(s) e mais para piano e voz. Na realidade, xa desde
1931 sentida esta necesidade de unificacin, estandarizacin e institucionalizacin da execucin
177
178
musical do Himno, como mostra que a Deputacin da Corua pensase organizar un certame de
orfens galegos para febreiro de 1932: a obra de concurso sera o Himno regional gallego, cun
importante e nico premio, e a sa finalidade explcita era unificar la ejecucin en toda Galicia
de nuestro himno309.
A composicin de Veiga foi estreada, como xa se dixo, no Gran Teatro Nacional da Habana pola
Banda Municipal baixo a direccin de Guillermo M. Toms o da 20 de decembro de 1907, sendo
o arranxo para Gran Banda Militar do msico daquela agrupacin Ramn Lpez Ejea310. Tamn, e
asinada naquela cidade no da 16 de decembro de 1907, posumos outra transcricin da partitura do
Imno Regional Gallego, del Mtro. Veiga, Instrumentada por
Martn Menndez. Propiedad del Centro Gallego, arranxo e
instrumentacin para banda militar, que leva o carimbo a
tinta da Banda Municipal de Msica da Habana, curiosa obra
en que non figuran nin a introducin nin a coda de Veiga, que
substituda pola do arranxador.
Non existindo durante moitos anos edicin impresa do
himno, a excepcin da realizada na Habana, a sa partitura transmitirase a travs de copias manuscritas e fixronse
transcricins e arranxos desta segundo as necesidades. Vai ser
Ildefonso Alier, Editores de Msica, de Madrid, quen vai editar a partitura311 baixo o ttulo de Himno Rexional Gallego,
letra de Eduardo Poudal [sic] e msica de J. A. Veiga. Jos
Adolfo Veiga Parads, sobrio de Pascual Veiga312, rexistra ao
seu nome a partitura do Himno en 1926313, razn que explica
os violentos ataques de que obxecto pola usurpacin da autora do smbolo da Patria.
A partitura rexistrada aparece musicalmente revisada e
depurada dos erros dos Apuntes de 1909 (falta de dobre barra
de repeticin e de coda vocal), anda que contn numerossimas grallas tipogrficas nos seus trinta
e dous versos de texto.
A aprobacin da Lei de smbolos, que incle a partitura do Himno para voces masculinas e
acompaamento de piano, levou consigo a necesidade de publicacin dalgunhas versins, onde destacar o traballo realizado polo compositor Rogelio Groba.
***
Para a rehabilitacin completa dos sinais de identidade do pobo galego cmpre tamn a restauracin da letra e msica certas do Himno, un dos smbolos que nos identifican colectivamente, tal
como a Lei proclama. por isto que este labor de restauracin textual e musical do Himno Galego, para combinar o respecto s creacins de Eduardo Pondal texto literario e Pascual Veiga partitura cunha axeitada, e definitiva, actualizacin para os tempos presentes e futuros314, anda
unha tarefa pendente, que os intentos do Parlamento en 1996 (constitucin dunha ponencia parlamentar conxunta para estudar e propor as correccins precisas na letra do Himno) e en 2001
(aprobacin unnime dunha Proposicin non de Lei, en que se pretenda restaurar a letra fidedigna do Himno e facer cumprir e divulgar a Lei 5/1984) non resolveron315.
***
Murgua afirmou que un poeta e un msico poden erguer unha patria. A patria exista, mais
Eduardo Pondal e Pascual Veiga contriburon a fortalecela por medio dun poderoso smbolo ideado
para unir todos os galegos nunha causa comn.
Vivat, floreat natio galaica!
Capa do disco Himno

Galego. Venceremos Ns,
1976
179
180
181
182
NOTAS
As referencias e citas da obra de Eduardo Pondal sern feitas a partir da

edicin da sa Poesa Galega Completa por Manuel Ferreiro en Edicins
Sotelo Blanco (Santiago de Compostela), coas siglas QP (= Queixumes
dos pinos), PI (= Poemas Impresos), PM (= Poemas Manuscritos), PA (=
Poemas Apgrafos), E (=Os Eoas): Eduardo Pondal, Poesa Galega Completa. Vol. I. Queixumes dos pinos (1995). Vol. II. Poemas Impresos
(2001). Vol. III. Poemas Manuscritos (2002). Vol. IV. Os Eoas (2005).
2 Vid. Sadie, Stanley (ed.): The New Grobe Dictionary of Music and Musicians, Londres, MacMillan, 1980.
3 Vid., respectivamente, De Sol Sol, La Voz de Galicia, A Corua, 128-1884, e Roque das Marias [Manuel Lugrs Freire], A festa de
Tacn, A Gaita Gallega, N-a Habana, 2 do mes d Agosto de 1885,
tocata segunda. No segundo caso, seguramente se trataba do himno de
Manuel Barros e Prez Camino (vid. infra).
4 Cf. La Sociedad de Juegos Florales en Pontevedra, La Ilustracin Gallega y Asturiana, Madrid, 8-3-1880, t. II, n. 7, p. 92.
5 Precisamente, despois deste certame orfenico, Pascual Veiga, que acudiu co seu orfen, dar a coecer a que ser clebre Alborada, con letra
do mesmo poeta corus.
6 Vxase a convocatoria en Juegos Florales. Programa para el Certmen
Literario y Musical que se verificar en Pontevedra el mes de Agosto de
1884, El Correo Gallego, Ferrol, 14-5-1884.
7 Cf. Revista de Galicia, A Corua, 10-9-1880, p. 282.
8 Texto tirado da partitura publicada en Himno Galicia. Letra de Dn. M.
Barros. Msica de Dn. R. Camino. El autor de la msica tiene el honor
de dedicarlo la digna C. D. del Centro Gallego, Bos Aires, Almacn
de Msica de J. da Costa Amaro, [1880]. Vid. tamn Los himnos gallegos, Faro de Vigo, 26-5-1925. Sobre Manuel Barros [realmente, Manuel
Vzquez Castro], vid. A. Couceiro Freijomil, Diccionario bio-bibliogrfico de escritores, Santiago, Editorial de los Biblifilos Gallegos,
1953, vol. III, pp. 469-470, e A. Vilanova Rodrguez, Los Gallegos en la
Argentina, Buenos Aires, Ediciones Galicia, 1966, pp. 811-820.
9 Polo feito de tirarmos o texto das partituras, existe un problema de interpretacin deste verso, que tamn podera ser Libert que das almas eu
canto.
10 El Eco de Galicia, Bos Aires, 30-1-1894, n. 82, p. 3. Sobre este msico, vid. A. Vilanova Rodrguez, Los Gallegos en la Argentina, Bos Aires,
Ediciones Galicia, 1966, pp. 804-808; vxase tamn Manuel Nova
Costoya, Ricardo Prez Camino, El Eco de Galicia, Bos Aires, 30-11894.
11 Cf. Programa del Certmen musical que tendr lugar en la ciudad de
Santiago en el mes de Julio de 1884, El Censor, Betanzos, 2-2-1884, n.
15.
12 Cf. Himno de Galicia, El Censor, Betanzos, 16-2-1884, n. 17. A
reproducin da letra nesta publicacin presenta un erro de transcricin,
pois faltan os vv. 1 e 5 da primeira estrofa.
13 A Gaita Gallega, N-a Habana, 26 do mes de Outubre de 1886, tocata
13, p. 4. O texto, con leves modificacins grficas, foi recollido na
recompilacin da obra potica feita polo autor en 1918: Da terria (Versos gallegos), A Habana, 1918, pp. 121-122 (O poema fora publicado por
primeira vez en libro na obra Caldo de grelos, A Habana, 1895, agora
recompilada). Por outra parte, en La Tierra Gallega, A Habana, 21-71895, n. 79, annciase a sa interpretacin, que glosada despois por
Curros Enrquez: El Orfen Hrcules invade el escenario y entona un
precioso Himno Gallego original de nuestro amigo y conterrneo, Sr.
Armada Teijeiro, en que en frases de acero se contiene la protesta contra nuestros eternos explotadores. Bien por el poeta! [...]. As deben
cantar los esclavos de hoy, ms desgraciados en la vida de la democracia, que los siervos de ayer, bajo el imperio de la tirana histrica (cf.
25 de Julio de 1895, La Tierra Gallega, A Habana, 28-7-1895, n. 80).
14 Vid. Noticias de Galicia, El Eco de Galicia, Bos Aires, 10-11-1893, n.
74. Este himno foi interpretado en Madrid antes que en Galicia, no
obstante llevar el honor a nuestra hermosa regin (cf. Galo Salinas
Rodrguez, Crnicas Gallegas, La Tierra Gallega, A Habana, 5-11896, n. 103). Vid. tamn Notas regionales, Revista Gallega, A
Corua, 16-7-1895, n. 18, p. 5; El maestro Silvari, Revista Gallega,
A Corua, 22-9-1895, n. 28, p. 6; e El Maestro Varela Silvari, 8-121895, n. 39, p. 7.
15 No orixinal, hastra, corrixido polo autor en todas as follas soltas conservadas na RAG, anda que as primeiras publicacins presentan a versin
inicial (vid., por exemplo, El Derecho, Ourense, 25-4-1893).
16 Crculo Catlico de Obreros de Ferrol. Tercer Certamen Literario,
Cientfico y Musical, El Correo Gallego, Ferrol, 18-1-1904. No
seguinte nmero do xornal, Ramn de Arana (1859-1936) fai unha
razobel crtica das bases do certame pola sa indefinicin musical
(Pizzicato, Musiqueras. Un certamen en Ferrol, El Correo Gallego,
Ferrol, 19-1-1904).
17 Crculo Catlico de Obreros. Tercer Certamen Musical, El Correo
Gallego, Ferrol, 18-3-1904.
18 El Crculo Catlico. Certamen Literario Musical, El Correo Gallego,
Ferrol, 4-4-1904.
19 Publicados no volume Album Literario 1907 da Asociacin Iniciadora e
Protectora da Real Academia Galega da Habana, Universidade da Corua, 2001. Os textos aparecen nas pp. 69 (Lugrs Freire), 35 (Carr
Aldao), 121 (Florencio Vaamonde) e 71 (Martelo Paumn).
20 No dactiloscrito da RAG as estrofas 2 e 4 aparecen invertidas e marcadas con numeracin indicativa da orde.
21 Este poema, co ttulo Himno Militar Gallego, foi posteriormente
publicado polo autor en Landras e bayas. Versos, A Crua, Tipografa
dEL NOROESTE. Terra a Nosa! Imprenta de EL NOROESTE. Ano I. A
Crua, agosto de 1919. Volume 15, pp. 11-12, con variantes grficas e
de redaccin nalgns versos (II, 2: firmes] xuntas; III, 1: Fidalgos] Os
nobres; 3: onda] ola) e coa adicin de mis das estrofas finais:
Bandeira santa do Sacramento
quen divina non pors ley
cando berremos con forte alento
brandendo as fuces, Dios, ptria Rey?
Afora os negros do chn sagrado,
afora os corvos, Anglo e Francs,
neste cristiano reino arrombado,
f dos valentes, proba quen s.
22 Cf. Unin Redencionista, Galicia, A Habana, 11-2-1911, n. 6.
23 Vid. Noticias de Galicia, Galicia, A Habana, 8-4-1911, n. 14, onde
se informa que El mdico santiagus D. Luis Taibo Garca ha puesto
msica un himno gallego del Sr. Braas.
24 Tase en conta, ademais, que o poema Hai unha terra, co estribillo
Ergue, labrego! rguete e anda! / Coma en Irlanda! Coma en Irlanda!,
tamn foi escrito como himno (vid. Mourio Estvez, J. [pseud.: El Marqus de Sabuz], La poltica del gallego y de los himno galicianos, en
De literatura galaica (volume encadernado por Cndido Valentn, Valladolid, s.d.), pp. 214-215.
25 Cf. Un himno gallego, Galicia, A Habana, 24-6-1911, n. 25.
26 Aparece a fotografa da partitura e mais o texto potico en Vida Gallega, Vigo, 1911, n. 32, de onde recollemos o texto coa disposicin
mtrica orixinal.
27 Cf. Los himnos gallegos. El Deus Fratresque Gallecia, Vida Gallega,
Vigo, 30-5-1915, n. 68.
28 Cf. R. Cabanillas Enrquez, Vento mareiro, A Habana, Imp. Artstica
Concordia y Campanario, 1915, pp. 69-70.
29 Vid. [A. Villar Ponte], Con letra del siete. Quisiera ver cien nobles...,
La Voz de Galicia, A Corua, 28-11-1913. No Repertorio do Coro Agarimos da Terra, da Sociedad Artstica del Tea (Mondariz, Imprenta do
Balneario, 1920, p. 7), a msica aparece atribuda a J. G. Pramos.
30 El Eco de Galicia, Bos Aires, 28-2-1914, n. 804.
31 Cf. N. da R., Vida Gallega, Vigo, 30-1-1915, vol. V.
32 O inventario de propostas hmnicas anda mis amplo, pois nas publi-
cacins peridicas aparecen noticias sobre outras convocatorias de certames con himnos de que actualmente tampouco temos texto nin msica. Vid., por exemplo, Noticias de Galicia, El Eco de Galicia, Bos
Aires, 30-8-1917, n. 930, onde se cita a organizacin dos Xogos Florais
en Pontevedra, nos que un dos temas era Himno a Galicia, escrito en
dialecto regional, (premio del ex presidente del congreso seor Gonzlez Besada).
33 Cf. Vida Gallega, Vigo, 10-3-1923, n. 219.
34 Autor de obras como Pingas d orballo, Bos Aires, Contreras y Sanz,
1921, e Cartas abertas e contos enxebres, Bos Aires, Imprenta de Jos A.
Santos, [1925], 1 ed., [1927], 2 ed.
35 Cf. Himno Gallego, Eco de Galicia, A Habana, 1-1-1925, n. 224, p.
8. A versin posterior de Vida Gallega (B. Paradela, Poesa gallega. El
libro de este momento, Vida Gallega, Vigo, 15-5-1925, n. 276) presenta algunhas modificacins textuais, fundamentalmente no v. 5 (no]
do) e no v. 7 (venturoso] feiticeiro).
36 Cf. Los restos de Veiga reposan en Mondoedo, La Voz de Galicia, A
Corua, 18-9-1912.
37 Cf. [A. Vilar Ponte], Con letra del siete. La Alborada y su letra, La
Voz de Galicia, A Corua, 26-9-1912.
38 Cf. X. Filgueira Valverde, O Himno Galego. Da Marcha do Reino de
Galicia a Os Pinos de Veiga e Pondal, Caixa de Pontevedra, 1991, p.
5. A excelente pianista Pilar Castillo musicou, entre outros textos, a
muieira Maruxia de Eduardo Pondal.
39 Actualmente na RAG.
40 Varela Silvari non dubidar en afirmar que o Himno procede dunha
ladaa escrita en 1864 polo msico decimonnico Santiago Peralta
Rodrguez, nado en 1817 (vid. Varela Silvari, La letana-himno o el
himno-letana, Faro de Vigo, 14-12-1925).
41 A identificacin completa do Prospecto a seguinte: Orfen Corus
Nmero 4 | La Corua | Certamen Musical | 1890 | Comisin organizadora del Concurso de Composicin, Bandas Militares y Civiles,
Masas Corales y Sextetos | Gran Concurso Internacional. | Tip. La
Gutenberg, Barrera, 19, Corua.
42 O certame musical esencialmente galego na sa concepcin e no seu
desenvolvemento foi o organizado por O Galiciano no ano 1885, xa que
tanto os textos do certame como o programa estan escritos integramente en galego e as obras musicais son galegas. Vxase o Programa do
Certame Gallego Literario-Musical de 1886 de Pontevedra, organizado por O Galiciano (RAG, Fondo Pascual Veiga, 227/53.0.0.0).
43 As cartas de Pascual Veiga dirixidas a Eduardo Pondal, custodiadas
durante moitos anos no Arquivo Parga Pondal (actualmente na RAG),
xa foron previamente editadas por Amado Ricn Virulegio (Origen y
sentido del himno gallego, Boletn de la Real Academia Gallega, A Corua, decembro de 1974, n. 356, pp. 51-55), por B. Cores Trasmonte (Los
Smbolos Gallegos, Santiago, 1986, pp. 148-150) e por M. Ferreiro, Pondal: do dandysmo loucura (Biografia e correspondncia), Santiago de
Compostela, Laiovento, 1991, pp. 160-163. Para maior facilidade de
lectura, na sa transcricin, actualizaremos a acentuacin e as grafas
<b, v>, modificando a puntuacin cando for necesario.
44 Para a transcricin e estudo dos sucesivos materiais da confeccin do
texto do himno, vid. Manuel Ferreiro, De Breogn aos Pinos. O texto do
Himno Galego, Santiago de Compostela, Librara Couceiro, 2007 (1996,
1 ed.), 3 ed. corrixida e aumentada, pp. 19-57.
45 Outros metros semellantes na poesa pondaliana poden verse en PI 39
e PM 102.
46 Non sabemos con seguranza se esta versin con correccins acentuais
a devolta por Veiga a Pondal ou se unha copia desa mesma versin. En
calquera caso, trtase dun manuscrito reaproveitado (como indica que
en 5r volva aparecer o ttulo), tanto para as correccins do propio
poema como para outras notas, como mostra o feito de que en 9v aparezan tres versos dOs Eoas e en 10r, de novo, Breo[gn].
47 Recolocamos no final do poema esta aclaracin, que no orixinal aparece na primeira papeleta do texto.
48 Obviamente, Pascual Veiga sufriu un lapso ao reproducir ritmicamente
a estrutura do primeiro verso do Himno, que debera aparecer como La-r-ra la-ra-r-ra.
49 Transcribimos sen modificacin ningunha o texto completo do poema,
acrecentando unicamente a numeracin das estrofas e dos versos.
50 Esta modificacin aparece con posterioridade ao Prospecto do Certame
(vid. o cartel anunciador do Certame, conservado na RAG; e tamn
Programa de las fiestas que el Ayuntamiento de A Corua..., El Tele-
183
grama, Corua, 17-7-1890; De Sol Sol, La Voz de Galicia, A Corua, 20-8-1890).

Cf. Orfen Corus nmero 4. Grandes fiestas musicales que esta
sociedad coral, de acuerdo con la comisin de festejos del Excmo. Ayuntamiento, celebrar en la Corua los das 30 y 31 de Agosto de 1890,
El Telegrama, A Corua, 20-8-1890.
52 Circo Corus e mais La Corua. Orfen Corus nmero 4, El
Telegrama, A Corua, 30-8-1890.
53 Dez son as partituras conservadas, debidamente rexistradas por Tettamancy, e dez, efectivamente, foron as presentadas, como se recolle en
De Sol Sol, La Voz de Galicia, A Corua, 24-7-1890.
54 Segundo as Actas da RAG, ser nomeado acadmico correspondente da
Academia o da 19 de xuo de 1912, proposto o 1-12-1911 por Jos
Prez Ballesteros, Francisco Tettamancy e Florencio Vaamonde.
55 Cf. El veredicto de un jurado, La Voz de Galicia, A Corua, 14-91890.
56 Este primeiro premio foi erradamente atribudo uns das antes de se facer
pblico ao msico lucense Xon Montes (De Sol Sol, La Voz de Galicia, A Corua, 28-8-1890; vid. tamn La ciudad, El Regional, Lugo,
29-8-1890). A falsa noticia recollida igualmente por J. Trapero Pardo
(Lugo: 100 aos de vida local, Lugo, Crculo de las Artes, 1969, p. 145);
esta atribucin errada pasou ao artigo Veiga Iglesias, Pascual, na Gran
Enciclopedia Gallega, vol. 30, 1974, pp. 9-11 (asinado por F.L.-A.L., co-autor do presente traballo, que tomou o dato de El Regional),
as como nova Gran Enciclopedia Galega (edicin non revisada polo
autor). Un posbel segundo erro deste artigo, e tamn referido ao Himno,
afirmar que a partitura de Veiga aparece asinada polo compositor o 13
de xullo de 1890 (data da asinatura da partitura de Ivo Gots, actualmente na RAG), sen dbida confusin nacida da afirmacin de Augusto Veiga, fillo do compositor, que as o manifestara a Lence-Santar
Guitin, que estaba a preparar unha biografa do msico mindoniense.
57 Crnica Regional, El Regional, Lugo, 28-8-1890.
58 Cf. Veiga perdi el seso: las personas que acaba de abandonar eran dignas de ms consideracion por parte suya. Yo con ellas, hubiera conquistado el mundo entero, afirmacin expresada nunha carta, asinada por
Waldo, ao director de El lbum Literario, Ourense, 21-9-1890, n. 138.
59 Cf. Comunicado, El Regional, Lugo, 19-9-1896.
60 Vid. unha sntese biogrfica de Xos Fontenla en X[os] N[eira] V[ilas],
Fontenla Leal, Jos, en Gran Enciclopedia Gallega, 1974, vol. 13, pp.
188-189.
61 El himno de Galicia, El Regional, Lugo, 30-8-1907.
62 Certamen musical en La Corua, Eco de Galicia, A Habana, 5-71890, n. 419, pp. 2-3.
63 Estas pranchas deben corresponder s utilizadas para a publicacin da
partitura en Apuntes para la historia del Centro Gallego de La Habana de
1879 1909, A Habana, Imprenta Avisador Comercial, de Miranda,
Lpez Sea y C, 1909.
64 En honor Pascual Veiga, La Voz de Galicia, A Corua, 15-9-1906
(tamn en El Regional, Lugo, 19-9-1906).
65 La velada en honor del Maestro Veiga, Galicia, A Habana, 22-121907, n. 51.
66 Glosada, parabenizada e con chamamentos a prol do seu xito na revista Galicia da Habana. Vid. El himno gallego, 5-12-1908, n. 50, e El
himno gallego, 12-12-1908, n. 51.
67 Cf. Apuntes..., op. cit., p. 188.
68 Informacin de L. Peyn, Vida Gallega, Vigo, marzo 1909, n. 3.
69 Viva Galicia!, Galicia, A Habana, 26-9-1908, n. 40. Sobre a interpretacin, vid. J. Fontenla, El himno gallego, no mesmo nmero.
70 Xa publicada en M. Ferreiro, Pondal: do dandysmo loucura, op. cit., pp.
224-225.
71 Debe referirse a Jess Pein, destacado activista cultural na emigracin
galega na Habana durante as primeiras dcadas do sculo XX.
72 Esta crenza permaneceu at pocas ben recentes, impulsada por un
breve artigo divulgador de Juan Naya (El himno gallego. Notas para su
historia, Galicia. Revista del Centro Gallego de Buenos Aires, Bos Aires,
xullo-agosto 1971, n. 58, pp. 22-23), onde se repiten literalmente as
afirmacins de Francisco Camba e de Eladio Rodrguez (vid. infra). Os
datos deste artigo foron recollidos e divulgados en La Voz de Galicia (vid.
Juan Ramn Daz, El himno gallego y sus autores, A Corua, 10-91971) e chegan redaccin da entrada dedicada a Xos Fontenla na
Gran Enciclopedia Gallega (vid. nota 60) ou, anda, a traballos moito
mis recentes, como Victoria Armesto, Jos Fontenla y el himno galle51
go, e Los hijos cautivos de Breogn. El rastro de Castelao en Amrica,

Sada-A Corua, Ed. do Castro, 1986, pp. 126-132.
Cf. F[rancisco] C[amba], El himno gallego, Vida Gallega, Vigo, vol. V,
30-1-1915 (reproducido en Tierra Gallega, Montevideo, 30-12-1917, n.
46, p. 2).
74 Cf. Eladio Rodrguez Gonzlez, Don Jos Fontenla Leal, Boletn de la
Real Academia Gallega, A Corua, 1 de agosto de 1920, n. 136, pp.
171-172.
75 F. L[pez]-A[cua] L[pez], Veiga Iglesias, Pascual, op. cit; Baldomero Cores Trasmonte, Los smbolos gallegos, op. cit. (o esquema bsico xa
aparecera na voz Himno gallego da Gran Enciclopedia Gallega, 1974,
vol. 17, pp. 122-126, do mesmo autor); Xos Filgueira Valverde, O
Himno Galego..., op. cit. (compilacin de artigos anteriores, que, pola
sa vez, xa estaban recollidos no Segundo Adral, Sada-A Corua, Ed. do
Castro, 1981, pp. 217-236); Manuel Ferreiro, De Breogn aos Pinos...,
op. cit.; X. Neira Vilas, Xnese e consolidacin do Himno Galego,
Apndice en Crnicas galegas de Amrica (Rolda Terceira), Sada-A Corua, Ed. do Castro, 2001, pp. 325-383; Cora, J. de, Pascual Veiga, Lugo,
El Progreso, 2002 etc.
76 Cf. Xos Fontenla Leal, A Nosa Terra, A Corua, 10-3-1917, n. 12.
77 [A. Vilar Ponte], Con letra del siete. Por sus obras los conoceris...,
La Voz de Galicia, A Corua, 6-3-1917.
78 Despois do artigo de Francisco Camba, aparece unha extensa nota de
redaccin na que, entre outras consideracins, a revista fai unha acesa
defensa de Xos Fontenla: hombre modestsimo, gallegusimo, brioso y
entusisasta como pocos, fiel conservador del fuego sagrado de una
desinteresada, santa y sana veneracin Galicia que no pudo apagar
una ausencia que acaso rebase de ocho lustros (vid. nota 73).
79 Viajeros: Don Jos Fontenla, Vida Gallega, Vigo, 15-3-1917, n. 83.
80 Cf. El cadver de Castro Chan, La Voz de Galicia, A Corua, 3-3-1917.
81 Apuntes..., op. cit, pp. 189-202.
82 Cf. El himno regional de Galicia, Vida Gallega, Vigo, 30-11-1910, n.
28.
83 Carr Aldao, Eugenio, Literatura Gallega con extensos apndices bibliogrficos y una gran antologa de 200 trabajos escogidos en prosa y verso de la
mayor parte de los escritores regionales, Barcelona, Casa Editorial Maucci,
1911, pp. 596 e 597. Neste mesmo apndice, o autor recolle tamn a
referencia ao himno de Braas e Taibo (p. 597).
84 Mondoedo, El Regional, Lugo, 22-7-1912 (citando fontes do bisemanario Mondoedo). Vid. tamn Noticias de Galicia, El Eco de Galicia, Bos Aires, 30-8-1912, n. 750.
85 Anda que nalgn momento se pensou en enterrar a Pascual Veiga en
S. Domingos de Bonaval, no denominado Panten de Galegos Ilustres:
El orfen Unin Artstica Compostelana proyecta hacer un homenaje
al malogrado Pascual Veiga, organizando entre todas las masas corales
una suscripcin para levantar en la iglesia de Santo Domingo, un artstico mausoleo en el que descansen al lado de la incomparable Rosala y
del buen gallego Alfredo Braas, las cenizas del reputado maestro, propagador en Galicia de la cultura orfenica (cf. Correo de Galicia.
Santiago, La Voz de Galicia, A Corua, 20-7-1906). Vxase tamn La
ciudad, El Regional, Lugo, 19-7-1906.
86 Del homenaje Veiga, La Voz de Galicia, A Corua, 1-9-1912.
87 De Madrid Mondoedo. Los restos de Veiga, La Voz de Galicia,
Corua, 8-9-1912.
88 J. Lombarda, Homenaje a Pascual Veiga (crnica do 22-9-1912),
Vida Gallega, Vigo, 1912, n. 39. O subsecretario era Avelino Montero
Villegas, fillo de Montero Ros; a Banda de Isabel la Catlica estaba
dirixida por Pedro Quiroga Marcos, msico militar monfortino (1877-1941).
89 Alejandro Barreiro, Homenaje al autor de La Alborada (Informaciones de nuestro redactor-jefe), La Voz de Galicia, A Corua, 19-9-1912.
90 Pea Novo, Lus, Pascual Veiga, La Voz de Galicia, A Corua, 15-91912.
91 Pontevedra. La estatua de Rosala de Castro, Faro de Vigo, 14-1-1913.
Vid. tamn La estatua de Rosala. Primera cuestacin y homenaje, El
Noroeste, A Corua, 22-1-1913.
92 O certo que motivos que no se expresaron impidieron la realizacin
del festival. Se habl no s qu de agobios econmicos, de falta de
ambiente y escasez de entusiasmo, lo cierto es que al noble poeta no se
le tribut la honra que por derecho le perteneca y el proyecto fracas
(cf. Galo Salinas, Eduardo Pondal y Abente, El Eco de Galicia, Bos
Aires, 20-4-1917, n. 917).
73
184
93
Cf. Fiesta de la poesa gallega, El Regional, Lugo, 30-11-1912. Vxase tamn Noticias de Galicia. La Corua, El Eco de Galicia, Bos Aires,
10-1-1913, n. 763.
94 Vid. La ciudad, El Regional, Lugo, 31-5-1915; e En Orense. El certmen de orfeones, El Regional, Lugo, 2-6-1915.
95 Vid. Las fiestas de San Froiln. Organizadas por la Liga de Amigos de
Lugo [...]. Programa, El Regional, Lugo, 22-9-1915; Fiesta Gallega.
Programa, 9-10-1915; e Fiestas de San Froiln. La Fiesta Gallega,
11-10-1915; Fiestas de San Froiln. Impresiones y noticias, El Progreso, Lugo, 10-10-1915.
96 Cf. M. Cass Fernndez, Unas palabras, en Conferencias del Primer
Cursillo, xaneiro 1918, A Corua, Reunin R. e I. de Artesanos, Instituto de Estudios Gallegos, pp. 3-4). Vid. tamn o diario de Cass,
reconstrudo por Santiago Davia Sinz (ed.), Nuestro diario ntimo.
Memorias del alcalde Manuel Cass Fernndez (Al servicio de La Corua y
de Galicia), Ayuntamiento de La Corua/Concello de A Corua, 1999,
especialmente as pp. 52 e 167. As palabras de Cass fan referencia
Festa Galega sen indicar data concreta, que unha monografa sobre
Toxos e Froles (J. J. Rodrguez de los Ros, Real Coro Toxos e Froles
(1914-2000), Deputacin da Corua, 2003, 2 vols.), coro fundado en
1914 e actuante nesta festa, data erradamente en 1915: no libro de actas
do Circo de Artesns (fonte invocada por Toxos e Froles) non aparece
ningunha referencia nin anotacin marxinal interpretacin do Himno
en 1915.
97 Las fiestas de Mara Pita, La Voz de Galicia, A Corua, 18-8-1916;
Gran Fiesta Gallega, La Voz de Galicia, A Corua, 20-8-1916 (ctase
como Himno a Galicia).
98 La Fiesta de la Msica Gallega, La Voz de Galicia, A Corua, 21-8-1916.
99 De Sol Sol, La Voz de Galicia, A Corua, 23-8-1916.
100 Vid. De Sol Sol, La Voz de Galicia, 26-8-1916; De Sol Sol, La
Voz de Galicia, A Corua, 27-8-1916; Anoche en el Relleno. Msica
gallega, La Voz de Galicia, A Corua, 28-8-1916.
101 Xa se anuncia que vai cantar o Orfen en La Voz de Galicia: De Sol
Sol, 30-8-1916, e El himno gallego de Pondal y Veiga. Esta noche
cantar el Orfen, 31-8-1916.
102 Cf. Veiga y Pondal. El himno a Galicia, La Voz de Galicia, A Corua, 26-8-1916.
103 Pondal y Veiga. El himno y los orfeones, La Voz de Galicia, A Corua, 27-8-1916.
104 Cf. Adela Veiga, El himno a Galicia. Un voto de gratitud, La Voz de
Galicia, Corua, 2-12-1916.
105 El himno a Galicia, La Voz de Galicia, A Corua, 31-8-1916. Vxase tamn En el Relleno. La velada musical de hoy, El Noroeste, A
Corua, 31-8-1916, e En el Relleno. La sesin musical de ayer, El
Noroeste, A Corua, 1-9-1916 (a crnica recolle que a interpretacin do
Himno foi repetida at catro veces).
106 Cf. Paseos. Expediente sobre la creacin del monumento a Doa
Concepcin Arenal y Doa Rosala Castro. Ao de 1914 (Concello
da Corua, Arquivo Municipal).
A prensa recolle o contido desta instrucin ao profesorado: El alcalde
desea que vuelva a ser interpretado el himno a Galicia con ocasin del
homenaje a la ilustre escritora doa Concepcin Arenal.
A tal fin, interesar de los maestros y maestras de las escuelas nacionales que dispongan que sus respectivos alumnos ensayen dicho himno,
acompaados de la banda de msica del regimiento de Isabel la Catlica (cf. El himno a Galicia, La Voz de Galicia, A Corua, 5-9-1916).
107 Cf. Despus del homenaje. Varias noticias, La Voz de Galicia, Corua, 19-9-1916.
108 Un homenaje. El monumento de Concepcin Arenal. El acto inaugural, La Voz de Galicia, A Corua, 13-9-1916.
109 Un homenaje. El monumento de Concepcin Arenal, La Voz de
Galicia, A Corua, 16-9-1916.
110 Despus del homenaje. Varias noticias, La Voz de Galicia, A Corua,
19-9-1916.
111 Vxanse, por exemplo, as noticias da interpretacin do Himno en
Ribadavia por parte do orfen corus El Eco e mais a banda de msica La Lira (Las fiestas de Ribadavia. El certamen de orfeones, El
Noroeste, A Corua, 11-9-1916).
112 Ino a Galizia, Estudios Gallegos, Madrid, novembro 1916, n. 21.
113 [...] la Masa Coral siempre lo interpret como un alto smbolo de la
nacin que representaba (cf. J. J. Rodrguez de los Ros, Real Coro
Toxos e Froles (1914-2000), op. cit., vol. I, p. 17).
114
Probablemente a primeira gravacin do Himno a de 1918, debida ao

coro lugus (vid. Ayer. 19 de noviembre, El Progreso, Lugo, 20-111918). Para a gravacin do disco de Cntigas da Terra, vid. La msica popular gallega. Impresin de discos fonogrficos, La Voz de Galicia,
A Corua, 16-1-1921, xornal en que aparecer o anuncio comercial do
disco no 19-11-192; este mesmo coro volve gravar un segundo disco en
1928, finalizando a ditadura (vid. Divulgacin de la msica gallega,
La Voz de Galicia, A Corua, 2-10-1928). As das interpretacins foron
dirixidas polo mestre Fernndez Amor. A ficha de un dos discos (sen
data) a seguinte: Odeon - Himno a Galicia (SO 4885). Coro Cntigas da Terra. Corua. 182.354 a. Pola sa parte, o disco de Toxos e Froles o seguinte: AE 166 -Himno Gallego (264561). Dirixido polo
Maestro Daro Pazos [Plazas na etiqueta do disco] Cajide (1887-1956).
Editado por Disco Gramfono La voz de su amo. O texto cantado
corresponde, como lxico, s catro estrofas cannicas.
115 Vid. Cntigas da Terra, La Voz de Galicia, A Corua, 11-7-1917;
Cntigas da Terra, La Voz de Galicia, A Corua, 12-7-1917.
116 El festival de anoche. Cntigas da Terra, La Voz de Galicia, A Corua, 13-7-1917.
117 Con letra del siete. Algo ms que msica, La Voz de Galicia, A Corua, 13-7-1917. Lmbrese que en 1918 se vai celebrar a Asemblea Nacionalista de Lugo.
118 Cntigas da Terra, La Voz de Galicia, A Corua, 21-7-1917.
119 Cntigas da Terra. La fiesta de ayer, La Voz de Galicia, A Corua, 227-1917. A noticia aparece tamn noutras publicacins extracoruesas
(vid., por exemplo, Festas semptecas. N-A Crua, O To Marcos da
Portela (Terceira poca), Ourense, 7 de agosto de 1917, Parrafeo doce).
120 La fiesta gallega, La Voz de Galicia, A Corua, 1-8-1917; Nuestras
fiestas, La Voz de Galicia, A Corua, 5-8-1917; Ayer en la plaza de
toros. La fiesta gallega, La Voz de Galicia, A Corua, 6-8-1917.
121 Vxase, por exemplo, Teatro gallego. En Betanzos, A Nosa Terra, A
Corua, 15-12-1919, n. 108 (falando da Irmandade de Betanzos);
Teatro galego. Escola Dramtica Galega. En Villalba, A Nosa Terra,
A Corua, 1-3-1923, n. 180 (a Irmandade de Vilalba).
122 Noticias de Galicia. Pontevedra, El Eco de Galicia, Bos Aires, 20-61919, n. 994.
123 Teatro galego. Escola Dramtica Galega, A Nosa Terra, A Corua,
15-5-1923, n. 185.
124 Vid. Novas da causa, A Nosa Terra, A Corua, 15-6-1923, n. 187; ou
Festas galegas. Queixumes dos pinos, A Nosa Terra, 1-3-1925, n. 210.
125 Festas galegas. Foliadas e Cantigas, A Nosa Terra, A Corua, 1-31924, n. 198.
126 Festas galegas. O coro De Ruada, A Nosa Terra, A Corua, 1-61924, n. 201.
127 En Ribadeo. Unha gran festa galega, A Nosa Terra, A Corua, 1-101924, n. 205.
128 Festas galegas. Ecos da Terra, A Nosa Terra, A Corua, 1-7-1926, n. 226.
129 Cf. Duas festas galegas, A Nosa Terra, A Corua, 1-7-1923, n. 188.
130 Cf. Honrando a quen nos honru, A Nosa Terra, A Corua, 30-71917, n. 26.
131 Lugo-Crua-Monforte, Vilalba. Unha xornada groriosa e patritica.
Galicia pol-a vez primeira fala coa sua lingua, A Nosa Terra, A Corua, 6-2-1917, n. 9. Sobre o acto poltico en Lugo e a fervorosa interpretacin do himno, vid. a carta do Comit dAicin Galleguista da
Crua, do 29-1-1917, publicada en El Noroeste, A Corua, 31-1-1917.
132 O bo exempro. Un xantar enxebre, A Nosa Terra, A Corua, 203-1917, n. 13.
133 Opiniones. ndices de galleguidad, El Pueblo Gallego, Vigo, 11-8-1934.
134 A actitude respectuosa co himno foi asumida mesmo por Emilia Pardo
Bazn, no Teatro de la Zarzuela en Madrid: lo ms conmovedor, lo que
verdaderamente lleg al fondo de nuestros corazones [...] aquel instante
en que, cuando entonaron el Himno Galicia, la ilustre condesa de
Pardo Bazn, dando un plausible ejemplo, se puso en pi en el palco que
ocupaba hizo que todos los espectadores, como si la compacta la
moviese un slo resorte, se alzasen tambin para escuchar respetuosamente el himno (cf. W. F[ernndez] F[lrez], Crnica. Una fiesta
gallega, El Regional, Lugo, 28-11-1917, noticia tomada do diario corus El Noroeste). Lmbrese, a este respecto, que na inauguracin do
monumento a esta escritora o himno galego fora interpretado pola
Banda de Msica Isabel la Catlica e mais os nenos das escolas pblicas coruesas (vid. Los actos de ayer. El homenaje a la Condesa de
Pardo Bazn, El Noroeste, A Corua, 16-10-1916).
185
135
A semente prendeu, A Nosa Terra, A Corua, 10-9-1917, n. 30.

Peneirando..., A Nosa Terra, A Corua, 20-10-1917, n. 34.
Un coro galeguista mais. Cntigas da terra, A Corua, A Nosa
Terra, 20-7-1917, n. 25.
138 Cntigas da Terra, A Nosa Terra, A Corua, 15-6-1922, n. 165.
139 Cf. Xess Torres Regueiro, A Irmandade da Fala de Betanzos 1917-1930.
Separata do Anuario Brigantino, Betanzos, 1991, n. 14, p. 104.
140 Jos Rodrguez Ogea, A Nosa Terra en frica, A Nosa Terra, A
Corua, 5-1-1917, n. 6.
141 Vid. Noticias de Galicia. Lugo, Galicia, A Habana, 24-6-1922, n.
26 (sobre un gran comicio agrario en Chantada).
142 As Irmandades da Fala. Fe de vida, A Nosa Terra, A Corua, 10-61917, n. 21.
143 Vid., por exemplo, Ferrol-Crua. Unha nova xornada galleguista. O
enxebrismo tragueranos o progreso e a libert, A Nosa Terra, A Corua, 16-2-1917, n. 10.
144 Santiago-Crua-Monforte-Pontevedra. As Irmands da Fala, cada vez
mais fortes. Nova xornada trunfal, A Nosa Terra, A Corua, 20-5-1917,
n. 19; Falamos cheos d orgulo. O primeiro ano da Irmandade, A Nosa
Terra, A Corua, 20-5-1917, n. 19; As Irmands da Fala, cada vez mais
fortes, A Nosa Terra, A Corua, 20-5-1917, n. 19; O primeiro ano da
Irmandade, A Nosa Terra, A Corua, 20-5-1917, n. 19; etc.
145 Sada pol-o galeguismo. O imperio dos caciques vai afundndose, A
Nosa Terra, A Corua, 30-3-1918, n. 50.
146 El representante del Centro Gallego de La Habana, La Voz de Galicia, A Corua, 7-3-1917.
147 Una grandiosa manifestacin de duelo. La Corua ha demostrado
ayer su afecto a Pondal. El entierro del poeta, La Voz de Galicia, A
Corua, 10-8-1917.
148 Post-mortem. Homenaxe a Pondal. A sua obra vivente, A Nosa
Terra, A Corua, 20-3-1917, n. 13.
149 En Santa Luca. Funerales por Pondal [...]. Un homenaje, La Voz de
150 Curros y Pondal. Maana en el cementerio, La Voz de Galicia, A
Corua, 10-3-1917.
151 Ante las tumbas de Curros Enrquez, de Pondal y de Chan, La Voz
de Galicia, A Corua, 12-3-1917.
152 O bo exempro. Un xantar enxebre, A Nosa Terra, 20-3-1917, n.
13; vxase tamn Un banquete enxebre, La Voz de Galicia, A Corua, 16-3-1917.
153 N Ourense. Lembrand o Bardo, A Nosa Terra, A Corua, 30-4-1917, n. 17.
154 Cf. En Mondoedo. Homenaxe a Veiga, A Nosa Terra, A Corua,
30-10-1917, n. 35. Vxase tamn Un homenaje a Pascual Veiga, El
Regional, Lugo, 19-10-1917.
155 Cf. Un gran da nacionalista na Crua. O homenaxe a Curros Enrquez, Pondal e Chan. O banquete s Catedrticos de Santiago, A
Nosa Terra, A Corua, 15-3-1922, n. 159; vid. tamn Velada n
homenaxe Curros, Pondal e Chan, que fixo a Irmandade da Fala da
Crua, A Nosa Terra, A Corua, 20-3-1918, n. 49; e Novas da
causa, A Nosa Terra, A Corua, 24-3-1919, n. 84.
156 Cf. Honrando aos nosos mortos, A Nosa Terra, A Corua, 15-3-1923, n. 181; tamn Homenaxe aos galegos ilustres, A Nosa Terra,
A Corua, 1-4-1926, n. 223; Homenaxe aos galegos ilustres, A
157 Vid., por exemplo, En memoria de Rosala, La Voz de Galicia, A
Corua, 20-7-1917.
158 Cf. Galicia y su poeta. El homenaje a Rosala, La Voz de Galicia, A
Corua, 31-7-1917; vid. tamn Homenaxe a Rosala en Santiago, A
159 Cf. Actos nazonalistas. Inauguracin do mausoleo a Leiras Pulpeiro
en Mondoedo, A Nosa Terra, A Corua, 15-11-1921, n. 151. Vid.
tamn Noticias de Galicia, El Eco de Galicia, Bos Aires, 30-12-1921,
n. 1096.
160 Un banquete, La Voz de Galicia, A Corua, 10-8-1917.
161 Os homenaxes a Manolo Quiroga, A Nosa Terra, A Corua, 10-8-1918, n. 63.
162 La exposicin de arte gallego. El acto inaugural, La Voz de Galicia, A
Corua, 27-8-1917; La exposicin de Arte Gallego, La Voz de Galicia, A Corua, 7-9-1917.
163 Paisaxes de Imeldo Corral. Unha exposicin d arte na Crua, A
136
137
164
No Seixo. A festa da arbre froital, A Nosa Terra, A Corua, 1-41929, n. 259.

Castelao, A Nosa Terra, A Corua, 15-4-1922, n. 161.
166 Propiedade de D. Enrique Peinador Lines, que despois ser membro do
Partido Galeguista.
167 Vid. a seccin de programacin dos concertos en La Temporada en
Mondariz, a partir de xuo de 1918 (por exemplo, 9-6-1918, n. 1).
168 Vid. a seccin Conciertos en el parque en La Temporada en Mondariz a partir do nmero 1 do 12-6-1921.
169 Vid., por exemplo, O da de Galicia na Crua, A Nosa Terra, A
Corua, 15-8-1922, n. 168; O Da de Galicia, A Nosa Terra, A
Corua, 15-8-1923, n. 190.
170 Cf. Unha estrofa do noso Himno, A Nosa Terra, A Corua, 5-12-1918, n. 73 e 74.
171 Vid. Galicia e Portugal. Nosos ideaes poden beneficiar a Espaa, A
172 Ao pobo galego. Manifesto da Asambleia Nazonalista de Lugo, Tip. El
Ideal Gallego.
173 Portugal e Galicia. Unha festa dina de lembranza, A Nosa Terra, A
Corua, 20-6-1918, n. 58. Dbese ter en conta que, no texto orixinal
do himno, Lusitania considerada serva, constitundo nobre a nica
innovacin que talvez o propio poeta aceptou (vid. Manuel Ferreiro, De
Breogn aos Pinos, op. cit., pp. 84-85).
174 Jornadas trascendentes. Portugal e Galiza no bon camio. O primeiro acto de intertroque cultural e artstico entre portugueses e galegos. O
ilustre pensador Leonardo Coimbra na Crua, A Nosa Terra, 15-91921, n. 147.
175 Novas da causa, A Nosa Terra, A Corua, 15-2-1919, n. 81.
176 As conferencias da Irmandade, A Nosa Terra, A Corua, 1-2-1924,
n. 197.
177 Honrando aos nosos artistas. Unha Velada, A Nosa Terra, A Corua, 20-3-1918, n. 49.
178 Novas da causa, A Nosa Terra, A Corua, 15-2-1919, n. 81.
179 O Da de Galicia, A Nosa Terra, A Corua, 1-9-1924, n. 204.
180 Duas festas galegas, A Nosa Terra, A Corua, 1-7-1923, n. 188.
significativo que, por exemplo, nas festas de Betanzos se interprete o
Himno, ben seguro que por influencia das Irmandades: E rematu todo
co Hino Galego, que todol-os concurrente[s] ouviron en pe e descubertos (cf. As nosas festas, Rexurdimento, Betanzos, 16 d Agosto do
1922, n. 2, p. 5); Finalizu a ceremonia ca execucin, pol-a banda d
Isabel a Catlica, do Hino galego, e mentras tanto, moitos dos concurrentes, firmaban unha aita na que constaban que eran testigos do solene aito (As nosas festas, Rexurdimento, Betanzos, 1 de setembro do
1922, n. 3, p. 6).
181 Cf. Un gran da nacionalista na Crua. O homenaxe a Curros Enrquez, Pondal e Chan. O banquete s Catedrticos de Santiago, A
182 Cadro de Rosas, A Nosa Terra, A Corua, 30-9-1918, n. 67-68.
183 O Hino galego de Alfredo Braas, A Nosa Terra, A Corua, 1-7-1923, n. 186.
184 Gaceta de Madrid, 19-9-1923, n. 262.
185 Gaceta de Madrid, 10-6-1931, n. 161.
186 Festas Galegas. Cantigas da Terra, A Nosa Terra, A Corua, 1-1-1924, n. 196.
187 O homenaxe a os mortos ilustres, A Nosa Terra, A Corua, 1-4-1924, n. 199.
188 A actualidade galega, A Nosa Terra, A Corua, 25-7-1924.
189 Cf. No decorrel-os das, A Nosa Terra, A Corua, 25-7-29, n. 263.
190 A Nosa Terra, A Corua, 1-6-1924, n. 201 (De Ruada de Ourense);
A Nosa Terra, A Corua, 1-10-1924, n. 205 (Cntigas da Maria de
Ribadeo); ANosa Terra, A Corua, 1-3-1925, n. 210 (Queixumes dos
pinos de Lavadores).
191 Cf. O Hino Galego, A Nosa Terra, A Corua, 25-7-1924, n. 203.
192 Cf. En poucas verbas, A Nosa Terra, A Corua, 1-5-1925, n. 212.
193 Felipe Pedreira, Espaa y los Castilla, nacin. Vida Gallega, Vigo, 10-9-1919, n. 132.
194 Felipe Pedreira, Al freir ser el reir. Para los tontos nacionalistas,
Vida Gallega, Vigo, 20-11-1922, n. 211.
195 Vid. F. Portela Prez, El Himno Gallego, 7-1-1925 (tamn en Accin
Gallega, Buenos Aires, febreiro 1925, n. 52); A. Rodrguez Elas, El
himno gallego, 11-1-1925; Wenceslao S. R. Gil, El himno gallego,
12-2-1925; Galo Salinas Rodrguez, El himno gallego. Una carta de
165
186
Galo Salinas, 14-2-1925; S[alinas] R[odrguez], G[alo], El himno

gallego, 15-2-1925; Varela Silvari, El himno gallego. Una carta del
maestro Silvari, 26-3-1925; Galo Salinas, El himno gallego, 1-4-1925; El himno gallego [fragmento dun artigo de Errante, isto ,
Luciano del Ro, en Diario de Pontevedra], 5-4-1925; Augusto de Paiva,
Himno Gallego, 11-4-1925; El himno gallego. Comienza la prueba
documental [letra de Galo Salinas, partitura de Varela Silvari], 24-4-1925; El himno gallego [letra de Galo Salinas, partitura de Varela
Silvari], 3-5-1925; Enrique Varela Daz, El himno gallego, 7-5-1925;
Himno a Galicia [letra de Andrs Muruais, partitura de Felipe Paz
Carbajal], 10-5-1925; Los himnos gallegos, 15-5-1925; Los himnos
gallegos, 26-5-1925; A. Rodulfo, Acerca del Himno Gallego, 29-5-1925; Los himnos gallegos, 30-5-1925; Os Pinos [partitura de
Francisco R. Nez], 4-7-1925; Jaime Sol, La lectura del veredicto,
2-9-925; Varela Silvari, La letana-himno o el himno-letana, 14-12-1925.
196 Vid. F. Portela Prez, El himno gallego (5-3-1925, n. 271); Varela
Silvari, El himno gallego (20-3-1925, n. 272); B. Paradela, Poesa
gallega. El libro de este momento, 15-5-1925, n. 276; Galo Salinas
Rodrguez, El himno de Galicia (15-5-1925, n. 276); Plcido P. Castro del Ro, El himno gallego (25-7-1925, n. 281).
197 Cf. Pueden o no pueden estar satisfechos con este himno los hijos de
Breogn? Hay o no hay acierto en la adjetivacin de fillos vagarosos,
eidos ben [sic] antigos, punxent afn, garridos xustillos, rumor
xigante, intrpido sonido, con otras lindezas que, aunque sean puro
cascote, no es cierto que, si con tales medios se pretende alborotar a la
raza de Ousinde y de Froxn, para que haga unha gallegada, le ser
mejor que no se mueva del sitio? (op. cit., p. 212).
198 Vid. Correa Caldern, Arar y cantar. El himno gallego, El Pueblo
Gallego, Vigo, 23-5-1925.
199 El himno gallego, Boletn de la Real Academia Gallega, A Corua, 1-10-1931, n. 235-240, p. 389.
200 Cf. Xavier Fraga, O Himno Galego, A Nosa Terra, A Corua, 1 de
marzo 1925, n. 210, p. 4.
201 Cf. En poucas verbas, A Nosa Terra, A Corua, 1-5-1925, n. 212.
202 Cf. A. Losada Diguez, No da, A Nosa Terra, A Corua, 25-7-1928,
n. 251.
203 Vctor Casas, Do momento, A Nosa Terra, A Corua, 1-2-1930, n.
269.
204 Pra o Da de Galicia, A Nosa Terra, A Corua, 1-7-1930, n. 273.
205 O da de Galicia, A Nosa Terra, A Corua, 1-9-1930, n. 275. Neste
mesmo nmero, en Novas da causa, nrrase que en Betanzos, no 17
de agosto, a bandeira izuse ao son do himno galego que foi interpretado pol-a banda municipal e gaiteiros de Soutelo de Montes, e coreado pol-o coro De Ruada dOurense.
206 As once da man descubreuse a lpida cuberta con unha bandeira
galega e aos acordes do noso Hino (cf. Homenaxe a Lugrs Freire, A
Nosa Terra, A Corua, 25-7-1930, n. 274). Vid. tamn F.M.D.G.,
Ouvindo o noso Hino, A Nosa Terra, A Corua, 25-7-1931, n. 286.
207 A VI Asambreia das Irmandades, A Nosa Terra, A Corua, 1-5-1930, n. 271.
208 Antn Vilar Ponte, Pretextos cotidianos. Ya llegaron los tiempos, El
Pueblo Gallego, Vigo, 18-4-1931; lvaro de las Casas, Con verbas
nosas. Noitia composteln, El Pueblo Gallego, Vigo, 5-5-1931.
209 Vicente Risco, Ideas que defende e fins que se propn o Partido Galeguista, Santiago, Ns. Pubricacins Galegas e Imprenta, s.d. [1933], p. 22.
Durante 1935 aparece publicado como un folletn nA Nosa Terra,
onde est datado en novembro do 1933.
210 Vid., por exemplo, Aitividades do Partido. Propaganda galeguista.
Catro grandes mtines en Chantada, La Barrela, Perillo e Mera, A
Nosa Terra, Galiza, 3-6-1933, n. 299.
211 Actividades do Partido, A Nosa Terra, Galiza, 2-3-1935, n. 355.
212 A morte de Vilar Ponte, A Nosa Terra, Galiza, 7-3-1936, n. 404.
213 O centenario de Pondal, A Nosa Terra, Galiza, 9-2-1935.
214 A. Bveda: No centeario de Pondal, Guieiro. Outavoz nazonalista da
F. M. G. [Ourense], n. 7.
215 Aitividades do Partido. O 14 de Abril en Galicia, A Nosa Terra,
Galiza, 13-4-1935, n. 361.
216 A nosa propaganda. Tres importantes mitins en Ribadavia, Prado e
Alongos, A Nosa Terra, Galiza, 24-4-1936, n. 411.
217 Vid. A IV Asamb[l]eia do Partido, A Nosa Terra, Galiza, 27-4-1935,
n. 363.
218
Vid. X. Castro, O galeguismo na encrucillada republicana, Deputacin de

Ourense, 1985, vol. II, p. 428.
Cf. Como remate cantronse os himnos de Braas e nazonal Galego
(Guieiro da F.M.G. 15-3-1936, n. 9). Vxase tamn 1846 - 2 de abril
- 1934, A Nosa Terra, Santiago, 31-3-34, n. 329, en que as Mocedades Galeguistas organizan e propoen que na celebracin dos actos de
lembranza dos mrtires de Carral se cante tamn o Himno (Rematarn
istes aitos que han de ser breves e sinxelos, e a mesma hora en toda
Galicia co Himno Nazonal Galego).
220 Temos que crear o noso Baile Nacional, A Nosa Terra, Galiza, 3-11936, n. 397.
221 Un abade liberal, Idea patritica. Para consagrar o himno gallego, El
Pueblo Gallego, Vigo, 22-4-1931.
222 Do Pramo, A Nosa Terra, Santiago, 7-4-1934, n. 330.
223 Ultreya, Os nosos cantos, Pontevedra, 1932. Na seccin Cantos da
Patria, despois das das estrofas iniciais do Himno (p. 5), aparecen as
Estrofas dos Ultreyas (as estrofas VIII e IX dOs Pinos) e Canto a
Galicia (o himno de Braas, p. 7). Significativamente, na seccin
Cantos de fora recllense o himno irlands (p. 29) e o Cant de la
senyera catalana de Joan Maragall (p. 30).
224 Ken Keirades [pseud.: Manuel Garca Barros], 28 de xunio, A Nosa
Terra, Galiza, 19-6-1936, n. 419.
225 Un espeitador, Unha formidable pita a tres descastados, A Nosa
Terra, Galiza, 4-8-1934, n. 342 (refrese a o presidente da Comisin
xestora, Vias del Monte, o diputado reformista Milln e o abogado
Landin). En Viaxando por Galiza (A Nosa Terra, Galiza, 29-9-1934,
n. 350) flase de reaicins eispontneas que non deixan lugar a dbida, como a de Sant-Yago frente a un viva Espaa fascista, e a protesta
abufinada en varios sitios contra os que non rendan o seu tributo de
respeto ao himno da Terra.
226 Feitos noxentos, A Nosa Terra, Santiago, 14-4-1934, n. 331.
227 A. Villar Ponte, Pretextos cotidianos. El himno gallego proscripto
por Vitando de la radio de La Corua, El Pueblo Gallego, Vigo, 11-4-1934. Vid. tamn a defensa de Cass feita por X. Lesta Meis por introducir o Himno nas escolas cando era alcalde (O correxidor da Crua,
El Pueblo Gallego, Vigo, 15-4-1925).
228 Ramn Villar Ponte, Un feito abraiante. Alcaldada contra o himno
galego, El Pueblo Gallego, Vigo, 25-4-1934.
229 Lois Ulloa, Consias do bon galego, Alento, Santiago de Compostela, Nadal do 1934, n. 6.
230 Tamn nos centros galegos da Pennsula aparece o Himno, como mostran algns comentarios da prensa (vid., por exemplo, La semana gallega en Madrid, El Eco de Galicia, Bos Aires, 10-7-1920, n. 1035, ou
Los gallegos en Barcelona, Vida Gallega, Vigo, 1-10-1923, n. 234).
231 Vid., por exemplo, Miscelnea, Galicia, A Habana, 10-2-1923, n. 7;
La fiesta de Santiago, 2-8-1925, n. 31; La fiesta enxebre de Becerre y su Comarca, 22-2-1927, n. 21.
232 Dirixido polo entusiasta maestro D. Marcelino Gonzlez, que
orquestrou o himno e dirixiu a orquestra e voces (coro mixto). Vid. Los
gallegos en Brasil. El Centro Galaico de Par, Vida Gallega, Vigo, 2010-1910.
233 Los gallegos en Par. Noticias interesantes, Vida Gallega, Vigo, 15-9-1916, n. 75 (a mesma noticia aparece en La Voz de Galicia, A Corua: Los gallegos en el Par (Brasil). Una sociedad regional, 11-81916; e tamn Los gallegos en el Par. El noveno aniversario del
Centro Gallego, 23-10-1916).
234 Julio Prez Goi, El poeta Pondal y su homenaje, Boletn de la Real
Academia Gallega, A Corua, 1-7-1920, n. 135, p. 139 (artigo publicado na Habana, en La Discusin, 26-1-1920).
235 Los gallegos en Amrica. En memoria de Chan y Rodrguez Lpez,
La Regin, Ourense, 4-10-1917. Vid. tamn En Buenos Aires. Fiesta
Gallega, El Progreso, Lugo, 28-9-1917.
236 Se ha constituido un Comit pro Difusin del Himno Gallego, Cltiga, Bos Aires, 10-5-1931, n. 153.
237 Pasando o cribo, A Fouce, Bos Aires, 1-6-1931, n. 34.
238 Homaxe pbrico sonoroso poeta e nobre bardo celta Eduardo Pondal, A Fouce, Bos Aires, 1-6-1930, n. 13; A Pondal no da
de Galiza, A Fouce, Bos Aires, 25-7-1933, n. 62; No centenario de Pondal, A Fouce, Bos Aires, xaneiro de 1935, n. 77.
239 No acto que celebrou a Pondal o da 28 de Mayo ficou demostrado
que o arredismo galego ten un preno ambiente, A Fouce, Bos Aires, 15-1931, n. 32.
219
187
240
Pasando o cribo, A Fouce, Bos Aires, 15-8-1932, n. 53.

Tinta Fresca, A Fouce, Bos Aires, Fevreiro e Marzal de 1935, n. 37.
Pasando o cribo, A Fouce, Bos Aires, 15-9-1932, n. 54.
243 Temas coleutivos, A Fouce, Bos Aires, 15-8-1931, n. 38.
244 Cf. Como final de Fiesta el Himno Gallego, Cultura Gallega, A
Habana, marzo-abril de 1937, n. 23-26, p. 68.
245 Eisposizn d-Estampas Galegas, A Nosa Terra, Bos Aires, 25-7-1942,
n. 426; Gran locimento acadou a mostra de arte galego ofrecida no
Centro Ourensano, A Nosa Terra, Bos Aires, 15-8-1942, n. 427; etc.
246 Xeiras de Galeguidade, A Nosa Terra, Bos Aires, 25-7-1942, n. 426.
247 Vid., por exemplo, O Centro Betanzos Conmemorou o seu 44. Aniversario con un Festival Artstico, A Nosa Terra, Bos Aires, decembro
de 1949, n. 473.
248 Eistraordinaria Audicin de Recordando a Galicia, A Nosa Terra,
Bos Aires, agosto de 1955, n. 497.
249 Vid., por exemplo, O Centro Galego celebra o Da de Galiza no Cine-T. Broadway, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de 1949, n. 470; Balance do Da de Galiza, A Nosa Terra, Bos Aires, agosto de 1953, n. 484;
Brilante reafirmacin de fe galeguista e O Dia de Galiza no Centro
Ourensn, A Nosa Terra, Bos Aires, 16 de xullo de 1954, n. 490; Co
hino galego foi recebido o dia nacional de Galiza, A Nosa Terra, Bos
Aires, novembro de 1972, n. 518.
250 A Cea da Irmandade Galega, A Nosa Terra, Bos Aires, decembro de
1944, n. 433, p. 7; Conferencia das Irmandades Galegas da Arxentina e do Uruguay, A Nosa Terra, Bos Aires, n. 502, maio de 1959 (foi
entoado o sagro Hino Galego); Irmandade Galega celebrou a tradicional cea patritica, A Nosa Terra, Bos Aires, outubro de 1969, n.
512 (O fio da medianoite os concurrentes postos de p, entoaron a
Cancin Patria de Galiza).
251 A Coleitividade Galega de Bs Aires Celebra o 10 Aniversario do Plebiscito, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo 1946, n. 448; Lembranza do
Plebiscito Galego, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo de 1949, n. 469;
Aniversario do Plebiscito Galego, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de
1951, n. 480; Brilante reafirmacin de fe galeguista, A Nosa Terra,
Bos Aires, 16 de xullo de 1954, n. 490; Grande aito conmemorativo
do 19 cabodano do Plebiscito Galego, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo de
1955, n. 495; Os Galegos de Bos Aires Conmemoraron a Data do Plebiscito, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de 1955, n. 496; O XX Cabodano do Plebiscito do Estatuto de Galiza foi Lembrado Brilantemente,
A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de 1956, n. 500; A coleitividade lembrou o Plebiscito, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de 1963, n. 505.
252 Un brilante aito do Centro Lucense en homenaxe ao compositor
Montes, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo 1949, n. 469.
253 Centeario do Nacimento de Lamas Carvajal, A Nosa Terra, Bos
Aires, novembro 15 de 1949, n. 472; Homaxe a L. Carvajal nos Centros Villamarn, Peroxano e Arnoia, A Nosa Terra, Bos Aires, novembro 15 de 1949, n. 472; Aito Patritico en Homaxe a Alfredo
Braas, A Nosa Terra, Bos Aires, abril do 1951, n. 477.
254 Lembrando aos Mrtires de Carral. No Centro Asturiano, A Nosa
Terra, Bos Aires, maio 1946, n. 447.
255 Lembranza dun Novo Aniversario da Morte do Mariscal P. Pardo de
Cela, A Nosa Terra, Bos Aires, novembro 1946, n. 453; A Nosa Terra,
Bos Aires, decembro de 1949, n. 473; Homenaxe a Pardo de Cela,
A Nosa Terra, Bos Aires, decembro de 1953, n. 487.
256 A lembranza de A. Bveda aparece sempre no Da dos Mrtires Galegos (vid., por exemplo, Aitos en Homaxe a Alexa[n]dre Bveda, A
Nosa Terra, Bos Aires, agosto 1946, n. 450); Resea da Labor Galeguista Realizada pol-a Nosa Colectividade. Maficos Aitos Realizados, A Nosa Terra, Bos Aires, outubro de 1947, n. 456; Homaxe aos
Mrtires Galegos, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo de 1949, n. 470.
257 Homaxe a Antn Alonso Ros, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo de
1945, n. 439; A Coleitividade Galega Rinde Homaxe a Don Manoel
Puente, A Nosa Terra, Bos Aires, xuo de 1951, n. 479,
258 Castelao parte para Franza, A Nosa Terra, Bos Aires, xullo 1946, n. 449.
259 A Galiza de Bs Aires Rende Homaxe ao seu Inmorrente Guieiro,
A Nosa Terra, Bos Aires, febreiro de 1951, n. 475; A nosa coleitividade lembrou, unanime, a Castelao, no 3. aniversario da sua morte, A
Nosa Terra, Bos Aires, marzo de 1953, n. 482; Aitos en homenaxe a
Castelao. No Centro Ourensn e Aito das Mocedades, A Nosa
Terra, Bos Aires, 16 de febreiro de 1954, n. 488; A colectividade galega lembrou a Castelao no seu XV cabodano, A Nosa Terra, Bos Aires,
marzal de 1965, n. 508.
241
242
260
De todos os modos, un acto significativo foron as xornadas de exaltacin do Himno Galego (das que se conserva gravacin no Arquivo
Sonoro de Galicia do Consello da Cultura Galega) realizadas o 23 de
abril de 1973 no Centro Galego de Bos Aires coa participacin de Valeriano Saco, Gumersindo Sobrado, Emilio Pita, Bieto Cupeiro e Fernando Iglesias Tacholas.
261 Cancioneiro da Loita Galega, tomo I, Mxico, Pubricacin do Partido Galeguista, nmero 1, Da de Galiza, 1943 (ed. facsimilar, Ed. do Castro, 1996).
Neste volume recollase o Hino Galego (pp. 19-21); Hino das Mocedades Galeguistas (Braas, pp. 23-24); Hino de Solidaridad Galega
(Cabanillas, p. 25); Hino dos Grupos Galeguistas de Valdeorras (Florencio Delgado Gurriarn, pp. 27-28); Hino dos Ultreias (Filgueira e Iglesias
Vilarelle, p. 29). Para as atribucins, vid. X. Alonso Montero, As musas
belixerantes do exilio, p. 13 da introducin a esta edicin facsimilar.
262 O Da de Galiza en Mxico foi celebrado locidamente pol-os galeguistas, A Nosa Terra, Bos Aires, agosto, 1946, n. 450.
263 Revoldania, A Nosa Terra, Bos Aires, setembro de 1970, n. 514.
Vxase tamn O Centro Betanzos pronnciase aprol do noso Himno,
A Nosa Terra, Bos Aires, setembro de 1953, n. 485 (protesta perante o
nome de Himno aos Pinos que nalgunha ocasin foi utilizado, coa
decisin de Os Rumorosos, coro deste Centro, non participar en actos
en que se desvirte o nome do himno con chamamento s restantes
agrupacins musicais); Revoldaina, A Nosa Terra, Bos Aires, outono
1961, n. 503; Revoldania, A Nosa Terra, Bos Aires, setembro de
1970, n. 514.
264 Revoldaina, A Nosa Terra, Bos Aires, novembro de 1972, n. 518.
265 Existe constancia documental e fotogrfica da interpretacin pblica
(e amedrentada) do Himno en 1947, perante o monumento a Curros
Enrquez na Corua, por parte de Cantigas da Terra e mais El Eco
baixo a direccin de Adolfo Antas Seoane, nos actos celebrados con
motivo do centenario do Circo de Artesns.
266 Por exemplo, na cidade da Corua, pdense localizar noticias xornalsticas que recollen interpretacins do himno por parte dalgns coros:
Cntigas da Terra en 1952 (Cntigas da Terra obtuvo ayer dos resonantes xitos, La Voz de Galicia, A Corua, 8-5-1952) e 1953 co
pblico posto en p (Magnfica actuacin y gran xito de Cntigas
da Terra, La Voz de Galicia, A Corua, 21-5-1953); e Toxos e Froles
en 1956 (Presencia del coro Toxos e Froles, La Voz de Galicia, A
Corua, 9-6-1956). Neste sentido, existe outra gravacin do Himno por
parte de Cntigas da Terra en 1958.
267 Homaxe a Curros en Celanova, A Nosa Terra, Bos Aires, abril de
1952, n. 481.
268 Adhesin a los estudiantes compostelanos, Galicia Emigrante, Bos
Aires, marzo e abril de 1957, n. 27, p. 2.
269 Revoldaina, A Nosa Terra, Bos Aires, outono 1961, n. 503.
270 Vid. C. Fernndez, El franquismo en Galicia, A Corua, La Voz de Galicia, 1992 (vxase tamn, do mesmo autor, Anexos a El franquismo en
Galicia, La Voz de Galicia, A Corua, 3-10-1992). Outras informacins sitan esta ancdota en 1959. Con todo, certamente segura a
interpretacin do Himno perante o derradeiro Franco, que o escoitou
posto en p xunto con todo o pblico, en 1975 (Homenaje ayer a Franco, en el Palacio de los Deportes de la Corua, La Voz de Galicia, A
Corua, 26-8-1975).
271 Cf. Antn Avils de Taramancos, Obra viva. Ed. de A. Gonzlez Vzquez, Santiago de Compostela, Laiovento, 1992, p. 88.
272 Cf. X. L. Mndez Ferrn, Prlogo, en X. L. Franco Grande, Os anos
escuros, I. A resistencia cultural da xeracin da noite (1954-60), Vigo,
Galaxia, 1985, p. 11.
273 Cf. ibidem, p. 100.
274 Esta asociacin cultural editou a partitura do Himno en 1970 (Hino
Galego, La Gutenberg, Ourense, 1970) e tivo gran difusin neses anos
en toda Galiza.
275 Tras a morte do ditador, xa aparece o texto completo do Himno (as
catro estrofas tradicionais), como mostra o disco Himno Galego. Venceremos ns, producido por Radio Popular de Vigo en 1976, coa indicacin
Version completa: Este disco foi grabado en Vigo por estudantes,
marieiros, campesios, profesionais, xentes da cultura galega, do teatro, das letras que se axuntaron pra cantar como se canta na ra, nos
pasillos da Universidade de Compostela, na casa de cada qun. Ningun
deles saba de msica. A versin enteira do Himno galego e o Venceremos ns son das mostras colectivas i espontneas da reivindicacin
da personalidade dun pobo (Editado por ZAFIRO, S.A., 00X-314 [B]).
188
276
Vid. Diario Oficial de Galicia, 23-6-1984, n. 120.

Ao longo de 1977, nun clima de efervescencia poltico-cultural aps a
desaparicin do franquismo, na prensa galega reapareceu timidamente
un intranscendente debate sobre a conveniencia do texto pondaliano
como Himno oficial galego.
278 Anda que se reproduce o texto completo do Himno Rexional
Gallego.
279 Pondal y Veiga. El himno y los orfeones, La Voz de Galicia, A Corua, 27-8-1916.
280 Unha estrofa do noso Himno, A Nosa Terra, 5-12-1918, A Corua,
n. 73 e 74.
281 Vxanse as notas 29 e 223, respectivamente.
282 Vid. infra, especialmente a nota 288.
283 As se declara explicitamente na edicin do poema Os Pinos realizada
pola Academia Galega (vid. nota 290) en 1935, pouco antes do levantamento franquista contra a Repblica: Non se cantan mais que as
catro primeiras estrofas (p. 190).
284 Vid., por exemplo, Certame musical n-a Crua, A Monteira, Lugo,
31-5-1890, n. 35, pp. 277-278; Certamen musical en La Corua, Eco
de Galicia, A Habana, 5-7-1890, n. 419, pp. 2-3.
285 Talvez debamos considerar que a intencin foi pr fridos, tendo en
conta que no v. 59 aparece molidos, sen acento grfico.
286 Eduardo Pondal, Os Pinos, Galicia, A Habana, 30-4-1905, n. 18, p.
4.
287 Eduardo Pondal, Os Pinos, Galicia, A Habana, 4-8-1907, n. 31, p.
4. No ano seguinte vai aparecer en Aires da Mia Terra, Bos Aires, 5-71908, n. 9, mantendo clan no v. 12.
288 Vid. El himno regional de Galicia, Vida Gallega, Vigo, 30-11-1910,
n. 28. Obviamente, a partir de aqu vai ser recollido tamn noutras
publicacins. O texto completo dOs Pinos, parte do Boletn da RAG
en 1917 e a edicin acadmica de 1935 (vid. infra), s aparece das
veces nA Nosa Terra (Eduardo Pondal. Os Pinos, 1-3-1924, n. 198,
e O noso hino, 1-9-27, n. 240), en Ramn Marcote, Historia de Galicia (Compendio), A Habana, Imp. P. Fernndez y Ca., 1924, pp. 242-246
(o texto do poema incorpora tamn como se formase parte del o texto
de PI 53, escrito por Pondal para a inauguracin da RAG); Himno
Galego, en Escolma de poesas de Pondal, Suplemento n. 22 de Ns,
setembro, 1930; e Hino Galego na revista Resol, Santiago de Compostela, xullo, 1932.
A maiora das veces, o Himno, desde 1916, xa aparece reducido s sas
catro primeiras estrofas: La velada musical de hoy. Un programa regional..., El Noroeste, A Corua, 27-8-1916; Himno a Galicia, Gaceta de
Galicia, Santiago de Compostela, 30-8-1916; Ino a Galizia, Estudios
Gallegos, Madrid, novembro, 1916, n. 21, p. 269 (coa particularidade de
introducir por primeira vez o hiperenxebrismo iorantes no v. 21); Hino
Rexional Gallego, O To Marcos da Portela, 20/21-12-1917, n. 21;
Himno Rexional Gallego, Ns. Pxinas gallegas do diario da Crua El
Noroeste, A Corua, 17-9-1918, p. 6; Sinesio Fraga, Himno Nazonal
Galego, Eco de Galicia, A Habana, 1922, n. 169, p. 18; Himno Gallego. Letra de Eduardo Pondal. Msica de Pascual Veiga, Eco de Galicia, A
Habana, 25-7-1925, n. 300; Os Pinos. Himno Nazonal Galego de
Eduardo Pondal, Galicia, A Habana, 22-2-1927, n. 21; Himno Gallego (Pascual-Veiga), Eco de Galicia, A Habana, 25-7-1930, n. 360, p. 18;
Himno Galego, Galiza, Mondoedo e SantIago 1931; Do noso bardo.
Himno Galego, A Nosa Terra, Galiza, 14-7-1934, n. 340; Sociedade
Nazonalista Pondal, Escolma de poesas de Edoardo Pondal. Lembranza e
homaxe no centenario do nascimento do poeta, Bos Aires, Fevreiro 6 do
1935.
Ademais, aparece na escolma de Ultreya, Os nosos cantos (estrofas I-II e
VIII-IX, vid. nota 223), en Josefa Iglesias Vilarelle, Mtodo de lectura,
Seminario de Estudos Galegos. Publicacins Escolares, s.d. (as das primeiras estrofas) e no prlogo terceira edicin de Jos Rodrguez Gonzlez, Compendio de Geografa Especial de Galicia, Santiago, Tip. de El
Eco Franciscano, 1928, 4 ed. (1918, 1 ed.; 1921, 2 ed.), pp. 6-7, co
ttulo Ino a Galizia, includo por ser muy conocido ya (o texto
semella tirado da ed. de Aurelio Ribalta na revista Estudios Gallegos).
289 Vid. Boletn de la Real Academia Gallega, A Corua, t. X, 1-4-1917, n.
116, p. 207. Durante o proceso de correccin das probas, apareceron
documentos significativos (que sern publicados en breve), algns deles
sobre a dcima oitava pstuma, que efectivamente foi enviada por Pondal a Fontenla en carta de 11-1-1913, coa importante observacin de
que as publicacins do texto do Himno conteen no pocas erratas.
277
290 Academia Gallega, Queixumes dos pinos (2 edicin) y Poesas inditas de
Eduardo Pondal, A Corua, Imp. Zincke Hermanos, 1935, pp. 187-190.

Vxase unha detallada anlise dos criterios de edicin e da manipulacin textual que a Academia Galega fai dos textos pondalianos en M.
Ferreiro, Introducin, en Eduardo Pondal, Poesa Galega Completa. I.
Queixumes dos pinos, Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 1995, pp.
XXII-XXVII.
292 Eduardo Pondal, Queixumes dos pinos e outros poemas, Vigo, Castrelos,
1970, pp. 121-123.
293 Todas as edicins quer do Himno, quer do poema completo cronoloxicamente intermedias entre a morte de Pondal en marzo de 1917 e a
publicacin acadmica da sa obra en 1935 (vid. nota 288) coinciden,
en maior ou menor medida, na persistencia dos erros fundamentais.
E, como xa dixemos, a aparicin da edicin da Real Academia Galega
condicionou todas as edicins posteriores a 1935. Como mostra, sirvan
as Follas do Partido Galeguista, en plena posguerra, difundidas en Bos
Aires ou Mxico (1944), ou antoloxas de diverso tipo, entre as que
podemos citar a de C. Martn Gaite e A. Ruz Tarazona, Ocho siglos de
poesa gallega. Antologa bilinge, Madrid, Alianza, 1972, que reproduce
servilmente o texto acadmico mesmo nos seus erros de imprenta.
294 Isto pode explicar o problema cos posesivos que se manifestou historicamente na edicin de 1909 e en moitas das versins populares
actuais.
295 Brath, descendente dos fenianos, estabeleceuse na Pennsula e o seu
fillo, Breogn, conseguiu dominar a poboacin fundando Brigantia (A
Corua), que se constituu como capital da tribo dos celtas brigantinos,
a mis importante de todas as tribos clticas. Ith, fillo de Breogn, dexergou Irlanda desde a torre que seu pai construra (a Torre de Hrcules), a
onde marchou e onde achou a morte, vingada posteriormente polos milesianos. A historia de Breogn aparece no Leabar Gabala, antigo poema
irlands (Lebor Gabla renn) sobre as mticas invasins desde Galiza,
coecido por Murgua e Pondal a travs dunha traducin francesa.
296 A inxuria refrese, sen dbida, ao conxunto de prexuzos e descualificacins contra Galiza e os galegos que, desde os Sculos Escuros, se manifestou en Espaa. Os nosos intelectuais, desde o Cura de Frume ou o
Padre Sarmiento, e, obviamente, todos os persoeiros do galeguismo
decimonnico denunciaron decote o ambiente xenfobo e racista contra o noso pas. Neste sentido, na obra de Pondal existen numerosos
poemas que, no ronsel de Rosala, denuncian e combaten esa campaa
antigalega (vid. especialmente PM 21, PM 22 e PM 23).
297 Convn notar que o lat. IMBECILLEM significaba extremadamente
dbil no sentido fsico; s tardiamente se comezou a aplicar nas linguas
romances debilidade de esprito e moito mis recentemente adquiriu
o sentido de parvo. Moi probabelmente, por tanto, no contexto imbciles sinnimo de brandos ou molentes.
298 Lmbrese que no ano de escrita do texto estaban a darse os pasos tericos e prcticos para o proxecto de redencin nacional a travs da
publicacin de obras sobre o rexionalismo (Braas e Murgua), as como
a creacin da Asociacin Regionalista, concrecin organizativa despois fracasada do movemento protonacionalista galego.
299 Termo de uso xeral na Europa do XIX, sen as connotacins negativas
dos tempos actuais.
300 As bases deste Certame sern criticadas por Ramn de Arana no ferroln El Correo Gallego (Pizzicato, El Certamen musical de La Corua. III.
Los premios de composicin, 1-6-1890). En parte a crtica responde a
razns persoais, pola antiga e longa polmica que houbo, en 1879, con
Pascual Veiga en Ferrol. Pizzicato afirma, entre outras cousas, que dejaron al capricho de una comisin la eleccin de los temas y la distribucin
291
189
de los premios, aproveitando para criticar Os Pinos e mais o concepto

de Marcha Regional Gallega tal como aparece no programa.
Veiga vai usar a mesma frmula musical de inicio da letra do noso
himno no Himno del orfen El Eco de Madrid: no reverso desta partitura autgrafa hai varios bosquexos dos temas para utilizar na composicin e entre eles figura un do Himno Galego (carpeta 228/6.1.0.0
[RAG]).
302 Vxase a nota 59.
303 Parte da obra de Veiga desapareceu cando morreu o compositor en
1912 e s se puido recuperar parcialmente por medio da sa familia
bonaerense, que a doou RAG.
304 Vxase a carta de Fontenla a Veiga, de 31-5-1906, na p. 135.
305 O sobre da carta que Veiga enva a Fontenla (RAG), no que lle di que
polo mesmo correo enva a partitura, leva esta data no carimbo de chegada Habana.
306 Boletn Oficial do Parlamento de Galicia, 9-3-1984, n. 230; 5-4-1984,
n. 246; 11-5-1984, n. 267; e 25-5-1984, n. 275.
307 A este respecto, vxase a p. 152.
308 Na gravacin oficial sonora do Himno editada pola Xunta de Galicia,
Consellera da Presidencia, Servicio Central de Publicacins, baixo o
ttulo Galicia ten Himno e Escudo de seu (D.L. C.6-1985), inclense, ademais da Antiga Marcha de Galicia, diversas versins do Himno Galego:
sinfnica (ntegra e reducida, 1 parte), a adaptacin para banda e as
adaptacins corais (1 parte e ntegra). A versin oficial interpretada
pola orquestra e banda do Concello da Corua, baixo a direccin de
Rogelio Groba, e mais polo Coro de Cmara Ars Musicae, baixo a direccin de Margarita Guerra. Resulta sorprendente e inexplicbel que a
interpretacin coral ntegra do Himno non respecte a partitura oficial:
a coda final deberase facer unha nica vez, despois dos versos A redenzn da boa / Nazn de Breogn.
309 De inters para las masas corales de Galicia. Prximo certamen regional, El Pueblo Gallego, Vigo, 20-10-1931.
310 Cf. Apuntes..., op. cit., p. 202.
311 Ildefonso Alier, Editor, Madrid, MCMXXVI [n. 5738] (existe unha
segunda edicin en 1977 en que se modifica a portada e se corrixe o
nome do poeta).
312 En mis continuas correras por el mundo, me llev en 1914 a Londres
el vaivn incesante de la guerra europea, me traslad desde Npoles a
las orillas del Tmesis, all fu, porque me acuciaba asiduamente mi
prima, Mara Veiga, hija de aquel gran msico que Galicia no pagar
nunca lo que por ella hizo (cf. J. A. Veiga, Galicia y su msica, El
Pueblo Gallego, Vigo, 25-7-1924).
313 Vid. a pxina de Cultura nA Nosa Terra, Vigo, 19/25-10-2006, n.
1240, p. 29.
314 Do mesmo modo que o texto foi actualizado no referente a cuestins
grfico-formais (uso de trazo e apstrofo, grafas <b / v>, <h / > e <g, j
/ x> e uso de bos unha slaba mtrica), o proceso de actualizacin do
texto do Himno Galego anda podera ser mis profundo e acomodarse
expresin moderna, non s na grafa, mais tamn na fontica e,
mesmo, na morfoloxa, con solucins actuais que non contradiran as
prcticas lingsticas pondalianas. As mesmo, unha oficializacin das
necesarias e diversas versins para todo tipo de instrumentos e agrupacins musicais debe levar consigo a actualizacin musical da partitura
que chegou a ns despois da morte de Veiga a travs dos Apuntes de
1909.
315 Para maior informacin sobre estas iniciativas, vid. M. Ferreiro, De
Breogn aos Pinos, op. cit., p. 12.
301
190
BIBLIOGRAFA CITADA*
ACADEMIA GALLEGA, Queixumes dos pinos (2 edicin) y Poesas

inditas de Eduardo Pondal, A Corua, Imp. Zincke Hermanos,
1935.
ALBUM Literario 1907 da Asociacin Iniciadora e Protectora da Real
Academia Galega da Habana, Universidade da Corua, 2001.
APUNTES para la historia del Centro Gallego de La Habana de 1879
1909, A Habana, Imprenta Avisador Comercial, de Miranda, Lpez Sea y C, 1909.
ARMADA TEIXEIRO, Ramn, Da terria (Versos gallegos), A Habana,
1918.
ARMESTO, Victoria, Jos Fontenla y el himno gallego, en Los
hijos cautivos de Breogn. El rastro de Castelao en Amrica, SadaA Corua, Ed. do Castro, 1986, pp. 126-132.
AVILS DE TARAMANCOS, Antn, Obra viva. Ed. de A. Gonzlez
Vzquez, Santiago de Compostela, Laiovento, 1992.
BARREIRO, Alejandro, Homenaje al autor de La Alborada
(Informaciones de nuestro redactor-jefe), La Voz de Galicia, A
Corua, 19-9-1912.
BARROS, M. e R. CAMINO, Himno Galicia. Letra de Dn. M.
Barros. Msica de Dn. R. Camino. El autor de la msica tiene
el honor de dedicarlo la digna C. D. del Centro Gallego, Bos
Aires, Almacn de Msica de J. da Costa Amaro, [1880].
BVEDA, Alexandre, No centeario de Pondal, Guieiro. Outavoz
nazonalista da F. M. G. [Ourense], n. 7.
CABANILLAS ENRQUEZ, R., Vento mareiro, [A Habana], Imp. Artstica Concordia y Campanario, 1915.
C[AMBA], F[rancisco], El himno gallego, Vida Gallega, Vigo, vol.
V, 30-1-1915.
CAMBA, Francisco, El himno gallego, Tierra Gallega, Montevideo, 30-12-1917, n. 46.
CANCIONEIRO da Loita Galega, tomo I, Mxico, Pubricacin do
Partido Galeguista, nmero 1, Da de Galiza, 1943 (ed. facsimilar, Ed. do Castro, 1996).
CARR ALDAO, E., Literatura Gallega con extensos apndices bibliogrficos y una gran antologa de 200 trabajos escogidos en prosa y
verso de la mayor parte de los escritores regionales, Barcelona, Casa
Editorial Maucci, 1911.
CASAS, lvaro de las, Con verbas nosas. Noitia composteln,
El Pueblo Gallego, Vigo, 5-5-1931.
CASAS, Vctor, Do momento, A Nosa Terra, A Corua, 1-2-1930, n. 269.
CASS FERNNDEZ, M., Unas palabras, en Conferencias del Primer Cursillo, xaneiro 1918, A Corua, Reunin R. e I. de Artesanos, Instituto de Estudios Gallegos.
CASTRO DEL RO, Plcido P., El himno gallego, Vida Gallega,
Vigo, 25-7-1925, n. 281.
CASTRO, X., O galeguismo na encrucillada republicana, Deputacin
de Ourense, 1985, 2 vols.
CORA, Jos de, Pascual Veiga, Lugo, El Progreso, 2002.
C[ORES] T[RASMONTE], B[aldomero], Himno gallego, en Gran

Enciclopedia Gallega, 1974, vol. 17, pp. 122-126.
CORES TRASMONTE, Baldomero, Los smbolos gallegos, Santiago,
1986.
CORREA CALDERN, Arar y cantar. El himno gallego, El Pueblo
Gallego, Vigo, 23-5-1925.
COUCEIRO FreIjomil, A., Diccionario bio-bibliogrfico de escritores,
Santiago, Editorial de los Biblifilos Gallegos, 1953, 3 vols.
C[URROS] E[NRQUEZ], M., 25 de Julio de 1895, La Tierra Gallega, A Habana, 28-7-1895, n. 80.
D. G., F. M., Ouvindo o noso Hino, A Nosa Terra, A Corua,
25-7-1931, n. 286.
DAVIA SINZ, Santiago (ed.): Nuestro diario ntimo. Memorias del
alcalde Manuel Cass Fernndez (Al servicio de La Corua y de
Galicia), Ayuntamiento de La Corua/Concello de A Corua,
1999.
DAZ, Juan Ramn, El himno gallego y sus autores, La Voz de
ESCOLMA de poesas de Pondal, Suplemento n. 22 de Ns, setembro, 1930.
FERNNDEZ, Carlos, El franquismo en Galicia, A Corua, La Voz de
Galicia, 1992.
F[ERNNDEZ] F[LREZ], W. Crnica. Una fiesta gallega, El Regional, Lugo, 28-11-1917.
FERREIRO, Manuel, Pondal: do dandysmo loucura (Biografia e
correspondncia), Santiago de Compostela, Laiovento, 1991.
FERREIRO, Manuel, De Breogn aos Pinos. O texto do Himno Galego,
Santiago de Compostela, Librara Couceiro, 2007, 3 ed.
FILGUEIRA VALVERDE, Xos, Segundo Adral, Sada-A Corua, Ed. do
Castro, 1981.
FILGUEIRA VALVERDE, Xos, O Himno Galego. Da Marcha do Reino
de Galicia a Os Pinos de Veiga e Pondal, Caixa de Pontevedra, 1991.
FONTENLA, J., El himno gallego, Galicia, A Habana, 26-9-1908,
n. 40.
FRAGA, SINESIO, Himno Nazonal Galego, Eco de Galicia, A
Habana, 1922, n. 169, p. 18.
FRAGA, Xavier, O Himno Galego, A Nosa Terra, A Corua, 1-3-1925, n. 210.
FRANCO GRANDE, X. L., Os anos escuros, I. A resistencia cultural da
xeracin da noite (1954-60), Vigo, Galaxia, 1985.
GIL, Wenceslao S. R., El himno gallego, Faro de Vigo, 12-21925.
IGLESIAS VILARELLE, Josefa, Mtodo de lectura, Seminario de Estudos Galegos. Publicacins Escolares, s.d.
KEN KEIRADES [pseud.: Manuel Garca Barros], 28 de xunio, A
Nosa Terra, Galicia, 19-6-1936, n. 419.
LESTA MEIS, X., O correxidor da Crua, El Pueblo Gallego, Vigo,
15-4-1925.
* Non recollemos nesta bibliografa as mltiplos notas de redaccin, noticias e comentarios sen asinatura que aparecen nas publicacins peridicas
consultadas.
LOMBARDA, J., Homenaje a Pascual Veiga, Vida Gallega, Vigo,

1912, n. 39.
L[PEZ]-A[CUA] L[PEZ], F[ernando], Veiga Iglesias, Pascual,
Gran Enciclopedia Gallega, 1974, vol. 30, pp. 9-11.
LOSADA DIGUEZ, A., No da, A Nosa Terra, A Corua, 25-71928, n. 251.
MARCOTE, Ramn, Historia de Galicia (Compendio), A Habana,
Imp. P. Fernndez y Ca., 1924.
MARIAS, Roque das [pseud.: Manuel Lugrs Freire], A festa de
Tacn, A Gaita Gallega, A Habana, 2-8-1885, tocata segunda.
MARQUS DE SABUZ, El [pseud.: J. Mourio Estvez], De literatura
galaica (volume encadernado por Cndido Valentn, Valladolid, s.d.).
MARTELO PAUMN, E., Landras e bayas. Versos, A Crua, Tipografa dEL NOROESTE. Terra a Nosa! Imprenta de EL NOROESTE.
Ano I. A Crua, agosto de 1919. Volume 15.
MARTN GAITE, C. e A. RUZ TARAZONA, Ocho siglos de poesa gallega. Antologa bilinge, Madrid, Alianza, 1972.
NAYA, Juan, El himno gallego. Notas para su historia, Galicia.
Revista del Centro Gallego de Buenos Aires, Bos Aires, xulloagosto 1971, n. 58, pp. 22-23.
N[EIRA] V[ILAS], X[os], Fontenla Leal, Jos, en Gran Enciclopedia Gallega, 1974, vol. 13, pp. 188-189.
NEIRA VILAS, Xos, Xnese e consolidacin do Himno Galego,
Apndice en Crnicas galegas de Amrica (Rolda Terceira), SadaA Corua, Ed. do Castro, 2001, pp. 325-383.
NOVA COSTOYA, Manuel, Ricardo Prez Camino, El Eco de
Galicia, Bos Aires, 30-1-1894.
ORFEN Corus Nmero 4, Certamen Musical 1890, A Corua,
Tip. La Gutenberg, 1890.
PAIVA, Augusto de, Himno Gallego, Faro de Vigo, 11-4-1925.
PARADELA, B., Poesa gallega. El libro de este momento, Vida
Gallega, Vigo, 15-5-1925, n. 276.
PARLAMENTO de Galicia, Lei 5/1984, do 5 de maio, de smbolos de
Galicia, Diario Oficial de Galicia, 23 de xuo de 1984, n. 120.
PEDREIRA, Felipe, Espaa y los Castilla, nacin, Vida Gallega,
Vigo, 10-9-1919, n 132.
PEDREIRA, Felipe, Al freir ser el reir. Para los tontos nacionalistas, Vida Gallega, Vigo, 20-11-1922, n. 211.
PEA NOVO, L., Pascual Veiga, La Voz de Galicia, A Corua, 159-1912.
PREZ GOI, Julio, El poeta Pondal y su homenaje, Boletn de la
Real Academia Gallega, A Corua, 1-7-1920, n. 135.
PIZZICATO [pseud.: Ramn de Arana], Musiqueras. Un certamen
en Ferrol, El Correo Gallego, Ferrol, 19-1-1904.
PONDAL, Eduardo, Queixumes dos pinos e outros poemas, Vigo, Castrelos, 1970.
PONDAL, Eduardo, Poesa Galega Completa. Vol. I. Queixumes dos
pinos. Edicin de Manuel Ferreiro, Santiago de Compostela,
Sotelo Blanco, 1995.
PONDAL, Eduardo, Poesa Galega Completa. Vol. II. Poemas Impresos. Edicin de Manuel Ferreiro, Santiago de Compostela,
PONDAL, Eduardo, Poesa Galega Completa. Vol. III. Poemas Manuscritos. Edicin de Manuel Ferreiro, Santiago de Compostela,
PONDAL, Eduardo, Poesa Galega Completa. Vol. IV. Os Eoas. Edicin de Manuel Ferreiro, Santiago de Compostela, Sotelo
Blanco, 2005.
PORTELA PREZ, Francisco, El Himno Gallego, Faro de Vigo, 7-11925.
191
PORTELA PREZ, Francisco, El himno gallego, Accin Gallega, Bos

Aires, febreiro 1925, n. 52.
PORTELA PREZ, Francisco, El himno gallego, Vida Gallega, Vigo,
5-3-1925, n. 271.
[Real Academia Galega], Don Eduardo Pondal, Boletn de la Real
Real Academia Gallega, A Corua, t. X, n. 116, 1-4-1917, pp.
201-210.
RICN, Amado, Origen y sentido del himno gallego, Boletn de
la Real Academia Gallega, A Corua, decembro de 1974, n.
356, pp. 47-66.
RISCO, Vicente, Ideas que defende e fins que se propn o Partido Galeguista, Santiago, Ns. Pubricacins Galegas e Imprenta, s.d.
[1933].
RODRGUEZ DE LOS ROS, Juan Jos, Real Coro Toxos e Froles
(1914-2000), Deputacin da Corua, 2003, 2 vols.
RODRGUEZ ELAS, A., El himno gallego, Faro de Vigo, 11-1-1925.
RODRGUEZ GONZLEZ, Eladio, Don Jos Fontenla Leal, Boletn
de la Real Academia Gallega, A Corua, 1 de agosto de 1920,
n. 136, pp. 171-172.
RODRGUEZ GONZLEZ, Jos, Compendio de Geografa Especial de
Galicia, Santiago, Tip. de El Eco Franciscano, 1928, 4 ed.
RODRGUEZ OGEA, Jos, A Nosa Terra en frica, A Nosa
Terra, A Corua, 5-1-1917, n. 6.
RODULFO, A., Acerca del Himno Gallego, Faro de Vigo, 29-5-1925.
SADIE, Stanley (ed.): The New Grobe Dictionary of Music and Musicians, Londres, MacMillan, 1980.
SALINAS RODRGUEZ, Galo, Crnicas Gallegas, La Tierra Gallega, A Habana, 5-1-1896, n. 103.
SALINAS [RODRGUEZ], Galo, Eduardo Pondal y Abente, El Eco
de Galicia, Bos Aires, 20-4-1917, n. 917.
SALINAS RODRGUEZ, Galo, El himno gallego. Una carta de Galo
Salinas, Faro de Vigo, 14-2-1925.
S[ALINAS] R[ODRGUEZ], G[alo], El himno gallego, Faro de Vigo,
15-2-1925.
SALINAS [RODRGUEZ], Galo, El himno gallego, Faro de Vigo, 14-1925.
SALINAS RODRGUEZ, Galo, El himno de Galicia, Vida Gallega,
Vigo, 15-5-1925, n. 276.
SOCIEDADE NAZONALISTA PONDAL, Escolma de poesas de Edoardo
Pondal. Lembranza e homaxe no centenario do nascimento do
poeta, Bos Aires, Fevreiro 6 do 1935.
SOL, Jaime, La lectura del veredicto, Faro de Vigo, 2-9-1925.
TORRES REGUEIRO, Xess, A Irmandade da Fala de Betanzos 19171930. Separata do Anuario Brigantino, Betanzos, 1991, n. 14.
TRAPERO PARDO, Jos, Lugo: 100 aos de vida local, Lugo, Crculo
de las Artes, 1969.
ULLOA, Lois, Consias do bon galego, Alento. Boletn de Estudos
Polticos, Santiago de Compostela, Nadal do 1934, n. 6.
ULTREYA, Os nosos cantos, Pontevedra, 1932.
VARELA DAZ, Enrique, El himno gallego, Faro de Vigo, 7-51925.
VARELA LENZANO, Indalecio, El himno gallego, Boletn de la Real
Academia Gallega, A Corua, 1-10-1931, n. 235-240.
VARELA SILVARI, El himno gallego, Vida Gallega, Vigo, 20-31925, n. 272.
VARELA SILVARI, El himno gallego. Una carta del maestro Silvari, Faro de Vigo, 26-3-1925.
VARELA SILVARI, La letana-himno o el himno-letana, Faro de
Vigo, 14-12-1925.
VEIGA, Adela, El himno a Galicia. Un voto de gratitud, La Voz
de Galicia, A Corua, 2-12-1916.
VEIGA, J. A., Galicia y su msica, El Pueblo Gallego, Vigo, 25-71924.

VILANOVA RODRGUEZ, A., Los Gallegos en la Argentina, Buenos
Aires, Ediciones Galicia, 1966.
[VILLAR PONTE, A.], Con letra del siete. La Alborada y su
letra, La Voz de Galicia, A Corua, 26-9-1912.
[VILLAR PONTE, A.], Con letra del siete. Quisiera ver cien
nobles..., La Voz de Galicia, A Corua, 28-11-1913.
VILLAR PONTE, A., Pondal y Veiga. El himno y los orfeones, La
Voz de Galicia, A Corua, 27-8-1916.
[VILLAR PONTE, A.], Con letra del siete. Por sus obras los conoceris..., La Voz de Galicia, A Corua, 6-3-1917.
[VILLAR PONTE, A.], Con letra del siete. Algo ms que msica,
La Voz de Galicia, A Corua, 13-7-1917.
VILLAR PONTE, A., Pretextos cotidianos. El himno gallego proscripto por Vitando de la radio de La Corua, El Pueblo Gallego, Vigo, 11-4-1934.
VILLAR PONTE, A., Pretextos cotidianos. Ya llegaron los tiempos,
El Pueblo Gallego, Vigo, 18-4-1931.
VILLAR PONTE, Ramn, Un feito abraiante. Alcaldada contra o
himno galego, El Pueblo Gallego, Vigo, 25-4-1934.
192
Publicacins peridicas citadas

A Fouce (Bos Aires)
A Gaita Gallega (A Habana)
A Monteira (Lugo)
A Nosa Terra (A Corua / Santiago / Bos Aires / Vigo)
Accin Gallega (Bos Aires)
Aires da Mia Terra (Bos Aires)
Boletn de la Real Academia Gallega (A Corua)
Cltiga (Bos Aires)
Cultura Gallega (A Habana)
Eco de Galicia (A Habana)
El lbum Literario (Ourense)
El Censor (Betanzos)
El Correo Gallego (Ferrol)
El Derecho (Ourense)
El Eco de Galicia (Bos Aires)
El Noroeste (A Corua)
El Pueblo Gallego (Vigo)
El Regional (Lugo)
El Telegrama (A Corua)
Estudios Gallegos (Madrid)
Faro de Vigo (Vigo)
Gaceta de Galicia (Santiago de Compostela)
Gaceta de Madrid (Madrid)
Galicia (A Habana)
Galicia (Bos Aires)
Galicia Emigrante (Bos Aires)
Galiza (Mondoedo e Santiago)
Guieiro. Outavoz nazonalista da F. M. G. (Ourense)
La Ilustracin Gallega y Asturiana (Madrid)
La Regin (Ourense)
La Temporada en Mondariz (Mondariz)
La Tierra Gallega (A Habana)
La Voz de Galicia (A Corua)
Ns. Pxinas gallegas do diario da Crua El Noroeste (A Corua)
O Galiciano (Pontevedra)
O To Marcos da Portela (Ourense)
Resol (Santiago de Compostela)
Revista de Galicia (A Corua)
Revista Gallega (A Corua)
Rexurdimento (Betanzos)
Tierra Gallega (Montevideo)
Vida Gallega (Vigo)
UN LUGAR PARA A MEMORIA. O PANTEN DA GALEGUIDADE

Sartego de Rosala no
Panten de Galegos Ilustes
en San Domingos de
Bonaval
1. Distingue o gran mestre Paul Ricoeur (La Mmoire. Lhistoire, Loubli, 2000) ao falar
do esquecemento tres tipos de pegadas: a cerebral ou cortical, da que tratan as neurociencias; a pegada escrita, convertida no plano historiogrfico en pegada documental; e
a pegada psquica ou a afeccin que deixa en ns un acontecemento que nos impresiona.
Sen pretender corrixir ao mestre, simplemente adecuando os seus principios realidade, cabera falar dunha cuarta pegada: aquela que afecta e impresiona s colectividades e que, desta forma, se converte en memoria colectiva.
Como contra facta non valent argumenta, indubidbel que determinados acontecementos, obras e persoas foron preservadas do esquecemento e transmitidas s futuras
xeracins a travs da literatura oral ou en forma de festas e celebracins, at que entraron na literatura de distincin e nos saberes acadmicos cando xa pasaron a aduana da
comprobacin histrica. A memoria de Mara Pita, por exemplo, foi preservada polo
pobo corus moito antes de que a ciencia histrica comprobara a sa historicidade. E
as poderiamos poer ducias de exemplos.
Isto s posbel cando hai unha cultura singularizada que percorre a memoria colectiva como un recurso contra o esquecemento, contra a desmemoria, dicir, contra a
negacin de si mesma.
A cultura unha totalidade complexa feita de normas, hbitos, repertorios de accin
e representacin adquiridos polos individuos en canto membros dunha comunidade. E
se esa cultura ten unha lingua propia, esta non s o smbolo, tamn o plasma que
nutre e unifica todo o discurso identitario.
Toda cultura singular, localizada xeogrfica e socialmente e, por iso, un factor de
cohesin e de identificacin entre os seus membros e de diferenciacin cos demais.
A memoria un mecanismo de reafirmacin da identidade cultural porque logra
conservar e transmitir coecementos e habilidades tcnicas s xeracins futuras que
chegaron at hoxe por esta va sen pasar s veces a formar parte da ciencia escrita.
A cultura evoluciona e non reproduce en forma idntica hbitos petrificados. O contacto con outras e o desenvolvemento da cultura propia garantiron a evolucin precisa
para que a comunidade non quedara estancada e puidera entrar na modernidade evitando a sa desaparicin.
2. Cando a sociedade se instalou no modelo capitalista e puido experimentar os bene-
ficios de toda ndole que o capitalismo incorporou

vida, non poucos pensaron que a forza do novo
sistema acabara por unificar non s os mercados e
a producin, senn tamn as culturas. De feito o
sistema capitalista, coa sa acumulacin de
medios, coa sa estrutura empresarial ben axeitada, coas estratexias de dominio do mercado e a sa
producin en serie que abarata os produtos, entrou
tamn no mundo da cultura disposto a borrar as
fronteiras non s polticas senn tamn culturais,
na procura dunha cultura nica e dun pensamento
nico a nivel planetario, xa cualificado por algns
autores como a coca colonizacin. Estamos ante
a chamada industria cultural ou cultura mercantilizada.
Os responsbeis de tal marca cultural estaban
convencidos de que en poucos anos a cultura de
raz etnolxica sera deglutida e absorbida. Nese camio estamos. O obxectivo irrenuncibel do beneficio econmico e a necesidade de masas adictas explican o tipo de cultura a granel que producen, na que non posbel xerarquizar sen racionalizar os valores
que incorpora. Cultura nica e pensamento nico. Non de estraar que algn xa falara da fin da historia.
Fronte a esta invasin pseudocultural houbo, e est habendo, unha reaccin que procede da propia sociedade, que se sentiu non s interpelada senn tamn acosada.
Os museos decimonnicos, case familiares tanto na conservacin coma na proxeccin e na organizacin, entraron definitivamente na modernidade utilizando todos os
medios que facilita a arquitectura, a tecnoloxa e a industria en xeral. A presenza
abraiante da arquitectura asegura os contedores musesticos mis espectaculares, como
as cinco xoias dos anos oitenta: o High Museum of Art de Atlanta, de R. Meier
(1983); o Museum of Contemporary Art de Los ngeles (1986), de Arata Isozaqui; a
Neue Staatsgaleri de Stuttgard (1984), de J. Stirling; o Museo de Arte Romano de
Mrida (1985), de R. Moneo; e o Museum fur Moderne Kunst de Frankfurt (1991), de
H. Hollein. Son obras que impresionan pola diversidade de enfoques e a orixinalidade
arquitectnica. Engdanse as reformas e ampliacins da National Gallery de Londres,
de Roberto Venturi (1991); ou do Museum of Fine Arts de Houston (1998), de R.
Moneo; ou o Gran Patio do Museo Britnico, de Norman Foster.
Paralelamente aos contedores arquitectnicos hai unha reformulacin integral das
funcins, organizacin e proxeccin dos museos e non s dos grandes museos senn
tamn das historic houses, de tanta presenza no mundo anglosaxn, e, sobre todo, aparece unha importantsima especializacin en que ademais dos museos de arte, de historia, etnogrficos, etc. aparecen os museos das ciencias da natureza, museos de ciencia e
tcnica e a aparicin dos ecomuseos, como o dos Valls dAneu (1994), que integra unha
comarca onde hai igrexas romnicas, o conxunto monumental de Son, casas brasona-
196
Un lugar para a memoria. O panten da galeguidade
197
das, etc. Ou o proxecto do Ecomuseo Saja Nansa en Cantabria, que se estendera por
mis de 1000 quilmetros cadrados incorporando distintas modalidades de vida e de
recursos tcnicos xa histricos.
Todo este sistema ou rede de museos enrazase nunha concepcin cultural de base
etnolxica e, ao mesmo tempo que recolle e preserva unha tradicin, est mostrando a
capacidade modernizadora da autntica cultura fronte aos produtos pseudoculturais da
cultura mercantilizada.
Sartego de Braas no
en San Domingos de
Bonaval
3. A rede musestica de Galicia contempla un museo-panten de caractersticas moi

diferenciadas. Por si mesma, sen apoio econmico ningn e sen pretender interferir no
mbito dos outros museos, puxo as bases dun Panten de Galegos Ilustres, que xa no
ano 1865 Murgua, sempre adiantndose a todos, peda para que se iniciara cos restos
de Pastor Daz. Naquel intre Murgua pensaba na igrexa da Compaa, da que era e
titular a Universidade de Santiago de Compostela.
Foi no ano 1891 cando, por iniciativa da Sociedad Econmica de Amigos del Pas de
Santiago, o Concello desta cidade, o movemento rexionalista e un sector dos estudantes de Dereito da propia Universidade tomaron o acordo, co consentimento de Murgua
e da familia, de trasladar desde o cemiterio de Adina at San Domingos de Bonaval os
restos de Rosala de Castro. Foron colocados no monumento feito por Landeira, levantado por subscricin popular iniciada en Amrica e continuada en Galicia.
Aquel enterramento non tia como finalidade iniciar un Panten de Galegos Ilustres, senn procurarlle a Rosala, a que foi gloria da sa patria, un monumento onde
descanse na paz do Seor, como di a inscricin.
Pero a partir deste momento a intencin de facer de San Domingos de Bonaval un
Panten foi tomando corpo na prensa galega. No xornal El Condado de Ortigueira, Federico Macieira defendeu este propsito. E no ano 1898 Antonio Gil Gmez insistiu
desde Montevideo na mesma idea. O seu artigo titulado Panten de Gallegos Ilustres
conclua:
Sartego de Castelao no
en San Domingos de
Bonaval
Ayudemos todos a exhumar las cenizas de los ilustres varones de Galicia; busquemos en su vida la pasada grandeza de nuestra patria y pidmosle inspiraciones para
nuestro presente y para nuestro porvenir.
Cando poucos anos despois foron trasladados mesma capela da igrexa de Bonaval
os restos de Braas, a idea dun panten adquiriu nova forza.
Pero a medida que foi esmorecendo o movemento rexionalista, que foi o impulsor
destes dous enterramentos, foi tamn perdndose a idea do Panten, s defendida desde
Amrica.
Paradoxalmente durante a ltima ditadura coincidiron diversas circunstancias que
permitiron a recuperacin da vella idea do Panten. Como al se celebraba anualmente a Misa e a ofrenda floral o 25 de xullo (un dos escasos smbolos da galeguidade respectados), o Dr. Sixto Seco conseguiu do Concello de Santiago de Compostela que se
lle encomendara, en canto Presidente do Padroado da Fundacin Rosala de Castro, o
coidado do Panten. Iso explica que foran trasladados o este os restos de Ramn Cabanillas, que Francisco Asorey fora directamente enterrado al e que, cando se levantou o
cemiterio xeral de Santiago, foran trasladados a aquel lugar os restos de Domingo Fontn.
Posteriormente, no ano 1984, foron depositados na igrexa os restos de Castelao. E xa
non houbo novos enterramentos. Parece ser que o Presidente Fraga tentou levar para o
Panten os restos de Ramn del Valle Incln, ao que se opuxo o fillo, e os de Murgua.
4. Sen pretensin ningunha de definir o que debe ser o Panten, que eu preferira que
se chamase Panten da Galeguidade, permtome adiantar algunhas ideas para que sirvan de reflexin para quen tea capacidade decisoria sobre o tema.
O Panten debe seguir na actual localizacin, integrado na igrexa de San Domingos de Bonaval, sen necesidade, porn, de construr ningn outro edificio. Foi o
lugar elixido por Murgua e os rexionalistas, ao que acudiron con emocin as
Irmandades e os nacionalistas da Segunda Repblica e ten xa, por todo iso, unha
historia propia. Est nun ambiente recollido, case sacral, baixo unha fermosa
arquitectura, e xa como a casa de Rosala ou Trasalba un espazo da galeguidade.
Non optamos, por conseguinte, por un modelo Guggenheim de Bilbo ou do Centro Pompidou de Pars, senn polo modelo da abada de Westminster, autntico
panten da memoria de Inglaterra.
Temos entendido que a titularidade do templo pertence Igrexa diocesana de Santiago de Compostela. Sera, pois, preciso que a Xunta de Galicia, representante do
poder galego, consensuase co arcebispo de Santiago de Compostela un protocolo
en que, ademais de respectar escrupulosamente os dereitos adquiridos pola Confrara do Rosario e de garantir un uso decoroso das instalacins, se lle cedera a
Galicia, a travs da Xunta, a xestin do Panten da Galeguidade.
Unha Comisin na que por suposto estaran ausentes os polticos, representacins
198
Un lugar para a memoria. O panten da galeguidade
sindicais e asociacins formada por grandes especialistas en museos, arte, historia, lingua e literatura, cientficos, etc. sera a encargada da seleccin dos candidatos que formaran parte do Panten da Galeguidade.
Para evitar conflitos coas familias e localidades e porque ademais sera imposbel,
en moitos casos habera que prescindir, en principio, do traslado dos restos. Para
a memoria non preciso a sepultura.
Si son precisos os monumentos, cenotafios, memoriais, etc. que recollan os actos
meritorios das persoas; de ser posbel, os trazos fisionmicos destas, porque a
memoria reclama a imaxe.
Un esprito aberto e comprensivo debe presidir a seleccin. Deben estar representados todos os que o merezan e desde logo non podern estar cantos se opuxeron
galeguidade, a combateron ou foron inicuos instrumentos da opresin do pobo
galego.
Debemos seguir o modelo de Westminster, onde se gardan as grandes sepulturas reais,
pero tamn a sepultura de Oliverio Cromwell, onde desbordan por todas as partes as
estatuas de ministros conservadores pero non falla a estatua do revolucionario Charles
Fox, que aparece morto pero recollido coas sas mans pola Liberdade que o eterniza. De
parecida maneira deben estar representados os que traballaron por Galicia desde trincheiras ideolxicas distintas.
O gran Seoane captou moi ben o que significa o ro da nosa historia: se o pobo os
fixo seus, ningn pode lexitimamente rexeitalos. Por iso deseou a tantos bispos, a tantos nobres, como tamn Balteira, aos trobadores, a Mara Pita e a Pardo de Cela.
Todos eles nutriron a nosa comn historia e todos teen dereito a unha representacin
no Panton da Galeguidade. Como o teen os nosos navegantes da Moureira; o conde
de Gondomar; Hidacio, que escribiu chorando a historia da conquista sueva; Xelmrez;
Pedro de Mezonzo e san Rosendo; os reis de Galicia; Pedro de Traba, Sarmiento e Feixo; Cornide e Lucas Labrada; os matemticos Rodrguez, Vzquez Queipo e Aller
Ulloa; os mdicos; os pintores; os escritores; os arquitectos; os artistas e, sobre todo, as
mulleres, protagonistas da nosa historia de dor e tristura, das nosas batallas, da educacin, das artes, do traballo cotin e silencioso. As mulleres debern ocupar o mis prezado espazo da nosa memoria histrica, precisamente porque o seu herosmo chegou at
ns a pesar de pasar en silencio pola vida.
Interprtense as pxinas que escribimos como unha suxestin, anda que madurada
e moi racionalizada.
Que o Panten da Galeguidade conserve a memoria dun pobo de seu, dunha nacin
de seu, que sen renunciar ao pasado mira con optimismo o futuro. E que cando o visiten xentes alleas poidan escribir o que Louis nault escribiu despois de visitar Westminster:
Os que repousan aqu non s son glorias inglesas, son cidadns do universo porque traballaron para a humanidade.
199

Simbolos de Galicia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Simbolos de Galicia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OS SMBOLOS

XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ

.XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ

XOS LUS .AXEITOS

Os Smbolos de Galicia / edicin ao coidado de Xos Ramn Barreiro Fernndez,

PRODUCIR SMBOLOS NACIONAIS

O ESCUDO DE GALICIA. ORIXE, SIGNIFICACINS E EVOLUCIN

O HIMNO. HISTORIA, TEXTO E MSICA

UN LUGAR PARA A MEMORIA. O PANTEN DA GALEGUIDADE

Como presidentes das entidades promotoras deste libro,

re sa creacin, ao entusiasmo das colectividades da emigracin en Amrica no relativo sa

divulgacin e popularizacin e autoridade da Academia Galega na sa fixacin. Foi un traballo de par-

O captulo dedicado bandeira, escrito de parcera por X. R. Barreiro e X. L. Axeitos,

A estrutura do libro divdese en catro captulos e un eplogo.

dade galega durante todo o sculo XX.

sas vellas sete provincias.

A cerna do libro est constituda polas tres monograf-

por relevantes que estas poidan ser.

nomeadamente por parte dos estados-nacin.

Aln da participacin dos redactores que subscriben esta intro-

PRODUCIR SMBOLOS NACIONAIS

A Corua/Santiago de Compostela, da de San Martio de 2007

que xa se fixo clsico, The invention of tradition (1983), sostn o historiador

Cartel do Orfe Catal,

Producir smbolos nacionais

Estampa carlista, con don

Ilustracins dun libro

Producir smbolos nacionais

anos oitenta unha verdadeira floracin de estudos sobre

Estudo para o deseo da

Producir smbolos nacionais

feito, antes da difusin da Internacional, os ecos da Marsellesa escoitronse en medio mundo,

Producir smbolos nacionais

Producir smbolos nacionais

Producir smbolos nacionais

Deseo orixinal da ikurria,

Pano co retrato de Sabino

Camb vestido co escudo

Producir smbolos nacionais

Anverso e reverso dunha

Producir smbolos nacionais

creacin da Academia Galega foron determinantes os bolos procedentes das

Portada de Las armas de

Grupo coa bandeira da

Amantes del Campo

Producir smbolos nacionais

LVAREZ JUNCO, J. (2001), Mater dolorosa. La idea de Espaa en el

OLIVA, G. (1998), Il tricolore in M. ISNENGHI (ed.), I luoghi della

O Sistema emblemtico herldico, conformado a partir do antigo costume de pintar con

UN APUNTAMENTO PREVIO NECESARIO. DOS SENTIDOS E SIGNIFICACINS

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

HOUBO UNHAS ARMAS PRIMITIVAS DE GALICIA? DA FBULA

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

A ORIXE INGLESA DUNHAS ARMAS PARLANTES. GALICE & CALICE

afastados ou mticos ou a heroes da tradicin literaria28. Comprndese as que no encabezamento

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

A IGREXA DE LUGO OU A CASSA SOLARIEGA DAS ARMAS DE GALICIA

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

O PROCESO DE ACEPTACIN E RELECTURA DAS ARMAS DE GALICIA

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

Como se comproba aqu, a reinterpretacin relixiosa eucarstica do vello emblema parlante

A EVOLUCIN DAS FORMAS CONSTITUTIVAS DAS ARMAS DE GALICIA

O escudo de Galicia. Orixe, significacins e evolucin

COPN, CLIZ OU CUSTODIA