EB' 1- BEKA el- KEFEVI

ylar tartlarak

(. 1095/1684)

el-Klliyyat adl
L

eseriyle

tannan Osmanl

alimi.

..J

Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Asten Krmldr. Kefe mfts erif Musa
Efendi'nin olu olup 1028'de (1619) bu
ehirde dodu. As l ad Eyp'tr. Tahsilini Kefe'de tamamlad ve uzun sre burada mftlk yaptktan sonra davet
zerine istanbul'a gitti. Sadrazam Dervi Mehmed Paa'nn sayg gsterip ikramda bulunduu KefevY'nin istanbul'a
gidi tarihi onun sadrazamlk yllarna
1653- 1655) rastlam olmaldr. nce Birgi, ardndan da Filibe kadlna gnderildi. Filibe'deki grevi srasnda yaplan
bir ikayet zerine IV. Mehmed tarafn
dan Kefe'de ikamete mecbur edildi. K
rm Han I. Selim Giray'n aracl ile affedilen Eb' - Be ka nce istanbul yak
nndaki stinye'ye. oradan da istanbul'a
geldi. Bir sre sonra burada vefat etti
ve Eyp Sultan Trbesi yanna defnedildi. Tuhfet'-dhdn adl eserinin Sleymaniye Ktphanesi'ndeki bir nshas
nn (azeli, nr. 52) ba tarafnda yer alan
biyografisinde lm tarihi 1095 (1684)
olarak verilmi olup Sicill -i Osmdni'de
(1 , 449) ayn yln Safer (ubat) aynda vefat ettii kaydedilmektedir. Dier baz
kaynaklarda ise bu tarih 1094 ( 1683) olarak gemektedir.
Eserleri. 1. el~Klliyydt. Klliyydt
Ebi'l- B eka' ismiyle de tannan ve Merzifonlu Kara Mustafa Paa'ya ithaf edilen eser. bata Kur'an ve hadis olmak
zere slami ilimlerde kullanlan terimleri aklamak zere kalem.e alnm bir
szlktr. Eb'l-Beka'nn eserine bu ad
vermesinin sebebi, herhalde kelimelerin
izahna zellikle fasl balarnda "kl"
( J5 ) kelimesiyle balam olmasdr. Otuz
bir fasldan meydana gelen eserin yirmi
dokuz faslnda -kklerine baklmakszn
ilk harfleri ayn olan kelimeler. daha sonraki harfleri arasnda alfabetik bir sra
takip edilmeden kaydedilip aklanmak
tadr. Sadece elif faslndaki kelimeler.
batan birinci ve ikinci harflerine gre
"elif"ten "ya"ya kadar ayrca kendi ara-

snda fasliara ayrlmtr. Aklamalar

srasnda

kelimelerin gramer, felsefe.

hadis, tefsir, kelam gibi
ilimlerde ifade ettii manalar zerinde
durulmu, bunlarn e anlamllaryla olan
mana ve kullanm farkiarna iaret edi!mantk. fkh,

298

mezheplerin anlamuhaliflere cevaplar

verilmi ve tercihler yaplmtr. Her fasIm sonunda "Elfazun Kur'aniyye" bal
altnda , yine kklerine baklmakszn
Kur'an- Kerim'de mevcut kelimeler getikleri ekilleriyle (mazi, muzari, emir, ism-i
fa il, cemi , tesniye vb. ele alnp manalar
aklanmtr. Kitabn sonunda "Faslun
fi' 1- mteferrikat" bal altnda gramer.
edebiyat. szlk ve dier slami ilimlerle ilgili birok aklamaya yer verilmi
tir. Devrine gre mkemmel bir terim
ve kavram szl kabul edilen eser
ilk defa 1253 'te ( 1837) Bulak'ta basl
m, daha sonra yine Bulak'ta (1255,
28J), ayrca istanbul (278, 1286) ve
Tahran'da ( 284, 286) eitli baskla
r yaplmtr. Adnan Dervi ile Muhammed el - Msri eseri el-Klliyydt adyla
tenkitli olarak neretmilerdir (1 - V, D
mak I 975- I 976 ; I 98- 982), daha sonra bu neir tek cilt halinde de baslm
tr(Beyrut 1412 / 1992, 1413 / 993) Eb'lBeka eserinin mukaddimesinde (1 , 4), "eslafn eserlerinde bulduklarn bu kitapta toplad n" ifade etmekle beraber bu
eserlerin adn belirtmemekte, ancak
aklamalar srasnda faydaland kaynaklar sk sk zikretmektedir. Adnan
Dervi ile Muhammed el-MsrY'nin ne
rinde konu, kelime, ayet, hadis ve iir
fihristieri yannda yer alan kitap fihristinden. Eb'l-Beka ' nn bata mehur szlkler olmak zere hadis. tefsir. fkh , kelam. akaid, gramer ve belagata dair 180
civarnda eserden faydaland anlal
maktadr (elKiliyyat, V, 515-5281 M. Halil iek, Eb'l-Bekii el-Kefevi'nin Klliydt'nda Tefsir ve Kur'an limleri ady
la bir doktora tezi hazrlamtr (Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992)
z. Tuhfet'-dhdn. Trke bir ilmihal
kitab olup namaz ve oru gibi ibadetler
yannda akaid, ef'al- i mkellefin, helal
ve haramlar, ahlak ve adab, alveri, evlenme. ehl-i zimme, cihad, elfaz- kfr,
hkmdarlara tavsiyeler gibi konulara
yer verilmitir. Eserin eitli basklar
vardr (stanbul 1258, 301; Bulak 264) .
3. el - 'Udde 'inde klli idde. Muhammed b. Said el-BOsiri'nin ( 695 / 12961 ?1)
Kaidet'l-brde* adl mehur eserinin
Arapa erhi olup eitli yazma nshalar bulunmaktadr (mesela bk . Sleymaniye Ktp, KlAli Paa, nr. 81 /2; i Ktp.,
AY, nr. 2426).
mitir. Ayrca eitli

EB'l-BEKA el-KEFEV
( .s~\ ,lii:ll Y.t )

Osmanl Mellifleri'nde (1 , 230) Eb "IBeka 'ya Hdiye - i Vaz 'i yye ve el-k_d'l
ferid adl iki risale daha nisbet edilmi-

se de bu eserlerin ona aidiyeti kesin olarak tesbit edilememitir.

BBLYOGRAFYA :

Eb"I-Beka ei-Kefevi. elKlliyyat (nr. Adnan Dervi - Muhammed e\-Msri), Dmak

198182, IV, ayrca nairlerin mukaddimesi, 1,
111; V, 515528; Sicill-i Osman[, 1, 449; Os
man/ Melli{leri, 1, 230; Serkis. Mu'cem, 1, 293
294; Brockelmann, GAL, ll, 603604 ; Suppl., ll,
673674; lzat:u ' lmeknn, 1, 251; ll, 380 ; He
diyyet 'l 'ari{fn, 1, 229; Kehhale, Mu'cem ' l
m' elli{fn, lll, 31; a.mlf.. el-Mstedrek, Beyrut
1406/1986, s. 146; zege. Katalog, IV, 1883;
C. Zeydan, Adab, ll, 348; Zirikli. elA' lam (Fethu\lah), ll, 38 ; Mahmd Muhammed et-Tanahi, elMedf]al ila tarff]i neri't-trai ' l 'Arabf,
Kahire 1405/1984, s. 155; mer Ferruh, Me 'a
lim 'l-edebi'l-'Arabl, Beyrut 1986, ll, 761 769 ;
Ahmed e-erkavi ikbal, Mu'cem 'l-me'acim,
Beyrut 1407/1987, s. 4950 ; TA, XIV, 288.

H uu}si

Ku

EB'l-BEKA er-RUND
( .s..G)\ ,lii:liY.I)
Eb'l-Beka' Salih b. Yezid
b. Salih er-Rundi
(. 684 / 1285)

(erif)

Daha ok "Risa'l-Endels"
mersiyesiyle tann an
Endlsl edip ve air.

adl

..J

601 Muharreminde (Eyll 1204) Runde'de (Randa) dodu . Serberi kabilelerinden Nefze'ye mensuptur. bn'z-Z
beyr es-Sekafi, bn Abdlmelik ve Lisanddin bn' I- Hatib gibi ilk mellifler
tarafndan Eb't-Tayyib knyesiyle an
l r. Makkarl ( 1041 / l63) Ezhdr'r-riydz adl eserinde 11. 47) onu bu knye ile,
Nefhu't-tib 'de ise (lV, 486) Eb'I-Beka
knyesiyle zikreder. Dou slam dnyasnda XL (XVII.) yzyldan itibaren, muhtemelen mehur Endls mersiyesiyle
birlikte yaygnlk kazanan bu kOnyesiyle
tannmtr. lk bilgileri babasndan alan
Eb'l -Beka daha sonra Eb'l-Hasan edDebbac, bn'l-Fahhar, Eb'I-Hseyin bn
Katral, Eb' 1- Hasan bn Zerkn, Eb' iKasm bn'I-Ced'den ders okudu. Ayr
ca Grnata, Sebte (Ceuta). Maleka ve Merake gibi ehirleri gezerek aralardaki
ilim adamlar ile tant , bazlarnn derslerine devam etti. Nitekim bn'z-Z
beyr, Maleka ' daki ksa hocal esnasn
da Eb' 1- Bek~i'nn kendi derslerine dzenli ekilde devam ettiini belirtmektedir (Slat'-Sla, 11, 529). Bata e?--Z.eyl
ve't- tekmil e sahibi bn Abdlmelik eiMerraki olmak zere birok alim kendisinden ders almtr.
Hayatndan

men hepsinde

bahseden kaynaklarn hehayr sever ve dindar bir