Ilml Aratmnalar 7, istanbul 1999

iLK TURK-UKRA YNA iTTiFAKI (1648)*

Omeljan PRITSAK**

GiRiS

I
Biiyiik Fatih, 1430'larda Litvanya-Polonya'nm yardimiyla Altmordu'nun yi
kmti!anndan orgiitlenen Kmm Hanhg1'm 1475'de egemenligi altma girmeye icbar
ve bir Osmanh paas1 Kefe'yi merkez ittihaz ettiginde, Osmanh imparatorlugu ir;:in
yeni meseleler ortaya <;:Ikt1. Burada, yeni komulan olan "kuzey kavimleri"

(...,JL.,.;. Jiyl)

ve oncelikle Litvanya-Polonya devletinin Ukrayna bOlgesi ahalisi ile

olan miinasebetler soz konusu idi.

Litvanya-Polonya'nm Osmanh devleti ile ilk siyasi miinasebetleri istanbul'un
fethinden r;:ok evvel balam1 olmakla beraber, bu XV. yiizydm 90'h senelerine
kadar seyrek bir "diplomatik temas" hali arzeder. Bu konuda Ukrayna'h Osmanist
Jevhen Zavalynskyj (Lehr;:e: Eugeniusz Zawalinski) tarafmdan haz1rlanan doktora
r;:ahmasma [Polska

kronikach tureckich XV-XVI w. (

kroniklerinde Polonya), Ztryj

XV ve XVI. yiizyd Tiirk

1938] ve Polonya tarihr;:ilerinden Boleslaw Sta

chon'un eserine [Polityka Poyski wobec Turcji i akcji antytureckiej w wieku XV do

utraty Kilji i Bialogrodu (1484) (

Polonya'nm Tiirkler'e karI takib ettigi politika

ve XV. yiizy!lda Kili ve Akkerman'm kaybma kadar Tiirk karItl faaliyetler), Lem
berg 1930] bakm1z.
BugOnkii terminolojiye gore birer Ukrayna devleti olan Kiyev-Rus' devleti
nin Mogollar (1240) ve Galir;:ya ve Lodomerya devletinin Polonya tarafmdan yi
kilmasmdan sonra (1340/49) bu Ukrayna bolgeleri, XIV. yiizydm ikinci yans1 es
nasmda, 1385'den itibaren (Krevo ittihad1) giderek artan bir ekilde birbirine bag
lanan r;:ifte monarinin [Polonya ve Litvanya] (1569 Lublin ittihad1 ile Polonya
devleti haline doniiecektir) bir parr;:as1 olmutur. 1
Takdim edilmekte olan bu makalenin oldukca farkh olan Ukraynacas1 Chmel'nyckyj Armagam'n

yaymlanmt!i r (bkz. Mittetlungen der Sevcenko-Gesellschaft der Wzssenschaftan (= Zapysky

Seve), C. 156, Mi.inchen 1948, s. 143-164).

da
**

Prof. Dr. Omeljan Pritsak tarafmdan Almanca olarak yaymlanmt olan bu makale ["Das erste
Ti.irkisch-Ukrainische Bi.indnis (1648)", Oriens (Milletlerarast Sark Tetkikleri Cemiyeti Mecmua

st), Leiden 1953, C. 6, s. 266-298), Ti.irk9e'ye Prof. Dr. Kemal Beydilli (istanbul Oniversitesi E

debiyat Faki.iltesi Tarih Boli.imi.i) tarafmdan 9evrilmitir. Makalenin bir fotokopisini temin ederek
Alman a'dan y oll am t bulunan degerli meslekdatm Dr. Hedda Reidl-Kiel'e teekkiir ederim.
Sm ct RLh ,t'ntn dagtlmast neticesinde Kmm't da i9ine alarak bagtmstz bir biiyiik devlet olarak
nrt.ty a 91kan Ukrayna'nm, Osm anh devrinde Osmanh-Ti.irk di.inyast ile olan ilikileri etrafh ara-

256

OMELJAN PRITSAK

Ksa bir zaman ncelerine kadar Osmanl kart koalisyonlara itirak etmekte olan Krm Hanl ise, imdi Dou Avrupa'da slam'n ileri karakolu oldu.
Bu durum bylece, huzursuz ve gzpek bozkr elementlerin (zellikle Nogay,
Ulu Nogay, Kii Nogay ve Mansurolu ordalar), iki farkl din dnyasnn hkm
srd serhad blgeleri iin tipik olan bir tarzda, kafirlerin blgelerine ve dolay
syla ncelikle Ukrayna ve Rus topraklarna aknlar yapmalar imkann verdi. Bu
Tatar gazileri kendilerini hereyden evvel -o zamanlar Orta Asya'da olduu gibiTrke Kazak kelimesiyle tanmlamaktaydlar. Ksa bir zaman iinde Douslav,
Ukrayna ve Rus evre ahalilerinin benzer bir rgtlenme meydana getirmeleri
ayrdedici bir hususiyettir ve Dou Avrupa'da Kazak ismi, Orta Asya'dakinin aksine yalnzca bu Douslav rgtlenmelerine mnhasr kalmtr.
Krm Tatarlar ve Nogaylar'n Ukrayna'ya yaptklar srekli aknlar -1699'a
kadar bu tr 164 akn tesbit edilmitir2 - yalnzca ehir ve kylerin tahrib ve ahalinin mal ve mlknn yamalanmas neticesini vermemi, ayn zamanda byk
saylarda insann esarete srklenmesini de inta etmitir: A. A. Novosel'skij, Ukrayna ve Rus topraklarndan esir alnanlarn saysn -yalnzca XVII. yzyln ilk
yars iin- en az 200 bin olarak hesaplamaktadr. 3
Hayatlarn forsa olarak geirmek zere bu esirlerin byk bir ksm, genel
trnalar

ile ilenneye muhtadr. Bat'da -u anda takdim edilmekte olan alma gibi- konu ile
ilgili olarak nemli baz incelemeler kaleme alnm olmakla beraber, Trk aratrclann Ukrayna'y Leh ve Rus tarihi iinde gzden kaybetmi olmalar, ilikilerin Osmanl kronikleri ve belgeleri nda yeniden ele alnmasn kanlmaz hale getirmektedir. Yakn zamanlarda yaplan baz
almalarda, siyasi ve corafi kapsam iinde bu blgeye ve onun meselelerine isabetle yakla
lamamakta olduu ise ayrca gzlenmektedir. Kr. Mcteba lgrel, "Osmanl-Ukrayna Mnasebetlerinin Balamas", Be/Ieten, LX/227, Nisan 1996, s. 155-164. Bu sebebten tr, konunun nc almalar arasnda yer alan bu tercmenin, 1953'de yaynlanm ve dolaysyla olduka eski
bir aratrmaya dayanmasna ramen. genelde Trk-Ukrayna ilikileri sahasnda ve zelde ilk
Trk-Ukrayna ttfak konusunda Trke literatrde grlen byk eksiklii nemli lde gidereceine ve bu konu zerinde alacaklar tevik edeceine inanmaktaym. Prof. Pritsak'n makalesinin sonuna ilave ettii corafi kavram, zel tarihi terim ve tanmlamalar ile ilgili deerli
blmn ise (bkz. Ek ll), devri yaayan ve yazan Osmanl tarihyazclarnn vaktiyle dmedikle
ri kargaadan gnmz tarihilerini esirgeyeceini mit etmekteyim. [N]

2
3

I 386 Krevo lttihdd, Polonya tahtnn varisesi Jadwiga (Hedwig) ile Litvanya bykdk II. Ladislas Jagellon'un evlennesi ve bu iki lkenin tek bir hanedan ( 1572 tarihine kadar devam eden
Jagellon hanedan. Polonya bu tarihten itibaren krallar yabanc adaylarn tercih edilmesiyle seimle ibama gelen bir Ziidegiin Cumhuru'na dnecektir. Bkz. K. Beydilli, De polnsehen
Kongswahlen und Interregnen von I572 und I576 m Lehte osmaniseher Arehivalien Ein
Betrag zur Gesehehte der osmanisehen Maehtpolitik, Mnchen 1976) idaresi altna girmesi
sonuunu vermitir. I 569 Lub/n ltthad ise giderek bu iki lkeyi gerek bir birliktelik ("union
ree/Ie") haline sokmutur. Bkz. Gotthold Rhode, Kleine Gesehiehte Polens, Darmstadt 1965, 114117, 215-220; ayrca ksaca bkz, O. Pritsak, "Trois leons sur L'Histoire du Grand Duche de
Lithuanie-Ruthenie (avec L'Ukraine) jusqu'en 1569 (resume)", Journal of Turkish Studies, II,
1987, s. 108. [N].
Jevhen Zavalynskyj, "Turecki dzerela do istoriji Ukrajiny" (=Ukrayna tarihinin Trk kaynaklar),
L'Ukrane nae, Paris 1947, Aralk ve Nisan saylar.
Bor 'ba moskovskogo gosudarstva s tatarami v pervoj polovne XVII ve ka (= 7. yzyln ilk
yarsnda Moskov devletinin Tatariarta mcadelesi), Moskova-Leningrad 948, s. 436.

ILKTRK-UKRAYNA ITTIF AKl

257

olarak Trkiye'de satlrlard. Ancak bunlardan bazlar mslmanla geer ve

bazen de Kanuni Sleyman'n sevgili kars Hrrem Sultan (Roxolana olarak da bilinir. Bu kelime aslnda "Rutenyal" -bugnk ifade ile Ukraynal- anlamna gelir.
Roxolania = Rutenya, Rus. Roxolana, Lemberg yaknlarndaki Rohatyn'de yaayan
Ukraynal bir papasn kz idi) gibi Osmanl devletinde nemli bir rol oynard. Trkiye'deki Ukraynal esirlerin akibetleri hakknda bkz. Anatanhel Krymskyj, Istorija
Tureccyny ta jiji pysmenstva (= Trkiye'nin Tarihi ve Edebiyat), c. I, Kiyev 1924,

s. 167-183).
Esirlerin birou Krm'da kalrd. Tatarlar'n srekli olarak seferde olmalar
ve ziraata fazla zaman ayramamalarndan tr, burada bunlar tarm iisi olarak
kullanlmaktaydlar. Bunlarn byk bir ksm Krm Tatarlar'na asimile olurdu.
Evliya elebi, Krm'daki 24 kadlktaki esirlerin kaydedildii 1666 tarihli bir tahrire istinaden u saylar vermektedir: (200 bini Han'n mal olmak zere) 600 bin erkek Kazak esir, 122 bin kadn, 100,600 kz ve 200 bin erkek ocuk, dolaysyla toplam bir milyondan fazla esir! (Seydhatndme, c. VIII, stanbul 1928, s. 34; VII,
601 ). Krm'daki Ukrayna'l esirlerin akibeti sorunu ile ilgili olarak bkz. A. Krymskyj, Studiji z Krymu (=Krm almalar), Kiew 1930, s. 14-17.
Bu Tatar aknlar, XVI. yzyl sresi iinde Ukrayna Kazaklar'nn (Ukraynaca ko:::ik, oulu kozakf) kendine zg bir gelime ve kuvvetleome gstermesinde yardmc
oldu. Dinyeper alayanlarnn alt tarafnda4 yer alan bir adada 1550'lerde Prens
Vysnevec'kyj Dmytro Bajda (stanbul'da 1567'de idam edilmitir) tarafndan, ksa zaman
iinde bu dizgine gelmez unsurlarn merkezi ve Ukraynal genlerin (zellikle soylularn)
askeri eitim mahalli haline gelecek olan bir kalenin ina edilmesi bir dnm noktas tekil
etti. Zaporo:iska Sic ( "Dinyeper alayanlarn alt tarafndaki kale" anlamnda) olarak
adlandrlan bu kale etrafnda Saporog-Askeri'nin 5 ( Vijsko Zaporo:iske) devleti rgtlendi.
Ukrayna Kazaklar'nn bu devleti i yaps itibariyle, benzeri Trk Kazak rgtlerini rnek
ald. Zaporog Askeri'nin banda Otaman (<Trke Ataman), daha sonralar Het 'man [Trk
kaynaklarnda: .:..:.>- Hetman, .:W- Hatman adyla anlan bir nder, bir vekil (=Nakaznyj
Otaman, dolaysyla Nakaznyj Ataman) ve eitli Trk rgtlerindeki drt dolaysyla iki
Beglerbeg gibi, kendisi iin drt ve vekili iin iki Osavul (Jasavul < Trke Yasagul) yer
alr. Hkmdarlk aliimeti olarak nceleri bir Kamys (<Trke Kam) ve bir Buncuk (<
Trke Bunuk [sancak]) kullanlmtr. Kazaklar'n askeri temel birlii Kis (< Kos <
Trke Ko) ve bu birliin bakan Kosevyj (Otaman) adn tar. Kk birlikler Pyrka (<
Trke Prka <Arapa Frka) olarak adlandrlr. Kazaklar, Majdan (<Trke Meydan <
Farsa Maydan) etrafnda yer alan ve Kurin (<Trke Kren <Moolca Kregen) adn
verdikleri kulbelerde barnrlar. Kahramanlk ykleri Kobzari tarafndan Kobza (<Trke Kopuz) adl mzik aleti ile terennm edilerek yceltilir. 6
Zaporog Kazaklar, kkenierine nem vermeksizin -aralarnda Lehliler, e4
5
6

Za =alt, te, aa taraf [Dinyeper'in], Porog = alayanlar. Zaporog = [Dinyeper] alayanlarn

alt (te, aa) taraf. [N].
Zaporog Askeri tabiri iin bkz. n. 78 [N]
Ukrayna kltrndeki Trk unsurlar hakknda daha fazla bilgilenrnek iin bkz. O. Pritsak
(=Pricak), "Altaische Elemente der ukrainischen Kultur", Enzyk/opttdie der Ukraine-Kunde,
Mnchen-New York I 949-51, s. 699-701.

OMELJAN PRITSAK

258

itli -Trkler, Almanlar, skolar vs. bulunurdu- kendilerini din avana itirak
etmek zere zel imtiyazlada donatlm soylu tabakas 7 olarak grrlerdi. Bu "din
savac/ar" ncelikle Osmanl devletine hara vermekle mkellef Romanya
prensliklerindeki (Eflak ve Bodan) taht kavgalarna mdahaleyi istihdaf ederler,
sonra Krm Tatarlar'nn yaptklar akniara mukabelede bulunmak zere bunlarn
topraklarna, zellikle Gzleve, z Kalesi, Or Kaps gibi sahil ehirlerine aknlar
tertip ederlerdi. Bu saldrlar, Zaporog Kazaklar'nn grnte bal olduklar
Polonya kralna Trkler'in ikayetlerde bulunmalarna yol aard. Bu tr mdahaleler genelde, bir tarafn Kazaklar' dier tarafn ise Krm Tatarlar ve Nogaylar'n
denetim altna alacaklarna dair yaptklar vaadler ile sonulanrd. Bununla beraber
Polonya kral genelde bu vaadini yerine getirmeye muktedir olamamaktayd. stelik, Polonyallar Tatar saldrlarna kar kendilerini koruyacak Kazaklar'dan baka
bir vastaya da malik deillerdi. Tatarlar'a kar dzelenecek bir seferde, dolay
syla Trkler'e kar srdrlecek bir savata Polonya krallar ncelikle Kazaklar'a
muhtactlar. Ayrca baz Polonya krallar, Kazak birliklerininin bir ksmn, yaplan
anlamalarla dorudan kendi hizmetlerine sokmak ve bunlar kaytl Kazaklar olarak istihdam etmekte baarl olmulard.
ayka

Kk (20m x 4m) ve kullanl vastalardan (Cajka; Trk kaynaklarnda

1 ~) oluan Kazak flosu ise ksa zamanda Trk kart koalisyonlarn d-

zenleyicilerinin yanlarnda grmek istedikleri bir faktr oldu. 8 Bu gaye ile 1593'de
Papa Yili. C Iemens, 1594'de Kayser II. Rudolf ve ayrca yine ayn tarihte Moskof
ar I. Fedor, planiarna kazancirabilmek amac ile elilerini Kazaklar'a gndermilerdir.

Zaparog Kazaklar deniz yolu ile dorudan Osmanl topraklarndaki ehirlere

cr'etkar aknlar ile Avrupa'da kendilerine zg bir hretin sahibi oldular: Kefe 1614; Akkerman 1594, 1601, 1606; KiJi 1602, 1606; Tuna berzah
1609, 1613; Trabzon 1614, 1625; Sinop 1614 ve zellikle byk bir aknl yol
amak ve defa olmak zere imparatorluk baehri stanbul'a 1615, 1620, 1624.9
Bu durumda bir taraftan, Osmanl taht zerinde iddiada bulunan ve Avrupa'da
Montenegro Kontu Alexander olarak tannp, III. Mehmed'in (\.1603) olu olarak
kendini satan dzmece Yahya'nn veya Bizans hanedamndan bir Komnenos prensesinin Zaporoglarn yardmyla tahtn tekrar ele geinneyi amalamas; dier
taraftan Krm Han Mehmet Giray ve kardei ve Kalgay ahin Giray, Canibey
Giray ve nayet Giray'n Osmanl sultaniarna kar srdrdkleri ve Krm Hanl
'na bakaldran ve Bucak'da oturnakta olan Mansurolu Kandemir'e kar yrtyaptklar

7
8

Bu durum, bu hususta farkl bir gre sahib olan Polonya resmi makamlar ile skca yanl anlamalar yaanmasna yol amtr.
ayka iin ayrca bkz Victor Ostapchuk, ''Five Dokunents from the Topkap Palace Arehive on
the Ottona Defence of the Black Sea against the Cossacks ( 1639)", Journal of Turksh Studes,
Il, 1987. s. 49, n_ 2. [N].
Bu aknlar Osmanl kroniklerinde de geni bir akis bulmutur. Kr. mesela, Na 'm Trih, III,
Istanbul 1280, s 1 I 7-119. 189-190, 340.

LK TRK-UKRAYNA TTF AKl

259

tkleri mcadelelerinde (l. 1637) Zaporoglarn desteini dilemeleri artc olmad gibi tesadfi de deildir. Ve mucize gercekleir: Zaporog Kazaklar, imdiye
kadar can dmanlar olan Tatarlar'a pek ok defalar (1624/25, 1628629, 1633/34,
1635/36) yardm ederler (Hetman Mychajlo Dorosenko 1623-25, 1625-28) ve bu
yardmlar ile onlarn baarl olmalarn salar lar. 0 Zaporoglar' byle davranmaya
sevkeden ey, Polonya ile ufukta beliren anlamazlklar Tatarlar'n yardmyla
gsleyebilmek beklentisi idi.
Lublin ttihad'ndan sonra (1569) Polonyallar bir plan dahilinde, Ukrayna
blgesini Polonya soylularnn byk iftliklerinden oluan topraklar halinde kendilerine hasrediimi bir hububat anbar haline getirme gayreti iine girdiler. Ukrayna byk soylular (Magnat) ve kk asilleri ortodoks olduklarndan, meydana
getirilen bir Kilise ttihad neticesinde (Brest-Litowsk I 596) Polonyallatrlacak
[dolaysyla katolikletirilecek] ve hr kyller angarya ile mkellef baml kyller haline dntrlecekti. (Bu konu ile ilgili isdar edilen ve "Voloki" olarak
adlandrlan kanun, I 557). Ancak bu arada, dolaysyla XVI. yzyln ikinci yar
s ve XVII. yzyln balarnda Ukraynallar, Avrupa'da devam etmekte olan
Reformasyon ve Karreformasyon mcadelesinin bir etkisi olarak milli ve dini
anlamda bir yeniden dou devri (Kiyev Akademisi'nin kuruluu, 1620'de Ortodoks hiyerarisinin tekrar ihdas vs. gibi) idrak ettiler. Manevi ve fikri hayattaki bu
deiikliklerin tesiri altnda kalm olarak Zaporog Kazaklar arasnda bir Ukrayna
milli bilinci ve bu bilincin Ukrayna'daki milli-dini evrelerle kaynamas hali meydana geldi. nceleri Zaporoglar arasndaki lml evreler (Hetman Petro
Konasevyc-Sahajdacnyj, 1614-22) Polonya ile ibirlii halinde Ukrayna halk iin
baz ayrcalklarn kazanlmasna teebbs edildi: Zaporog kuvvetlerinin Il. Osman'a kar srdrlen savaa itirak etmesi bylece gereklemi ve bunun Hotin
yaknlarndaki Polonya zaferinin elde edilmesinde (1621) nemli lde bir katks
olmutu. Bu yardma ramen Polonyallar, Ukrayna'da rahatca yerieebilmek amac ile Kazak toplumunun dayand sosyal tabakalar ortadan kaldrmaya ynelik
bir siyaset takib etmeye baladlar. Bu giriim Kazaklar'n ayaklanmalarna (162538) ve yukarda deinild zere Krm Tatarlar ile irtibat kurmalarna yol at.
Ancak balangta Tatarlar ile iler beklendii gibi gelimedi. Polonyallar ile srdrecekleri zorlu atmalara Tatarlar yardm etmee yanamadlar. On senelik
nisbi bir skunet devri akabinde (1638-48) Ukrayna'da Hetman-Devleti'inin kurucusu olan Bogdan Chmel'nyc'kyj Tatarlar'n fiili yardmn salamada ve bunlarn
byk zaferleri sayesinde Polonya karsndaki mcadelesinde baarl olacaktr.
{1648, bkz. aada). Bununla beraber Chmel'nyc'kyj Tatar mttefiklerine gve 0 Bu konu ile ilgili olarak yeni bir alna olarak bkz. Bobdan Baranowski, "Geneza sojuszu
kozacko-tatarskiego z 1648 r." (= 1648 tarihli Kazak-Tatar ittifaknn rnenei), Przeglad
Hstoryczny, 37, Varova 1948, s. 276-278.
Bu konuda ayrca ksaca bkz, Orneljan Pritsak, "Trois leons sur L'Histoire du Grand Duche de
Lithuanie-Ruthenie (avec L'Ukraine) jusqu'en 1569 (resurne)", Journal of Turkish Studies, Il,
I 987, s. I 09. Daha geni olarak bkz. Gotthold Rhode, Kleine Geschichte Polens, Darnstadt I 965,
242-243; 266. [N].

OMEUAN PRITSAK

260
nilmezliin

bilinci iindeydi. Bu yzden daha Haziran 1648'de -aada deinile

zere- kendisine baka yeni mttefikler kazanmak gayretine dt ve Osmanl
devletine yneldi.
Il.
cei

Ukrayna-Osmanl mnasebetleri ile ilgili olarak baz almalar mevcud olmakla beraber, bunlar maalesef popler eserlerdir. Mesela bkz, Dr. Rudolf Stbe,
Die Ukraine und ihre Beziehungen zum osmanisehen Reiche, Leipzig 1915, 23 S.
(= Lander und Vlker in der Trkei, Heft 11). Birinci Cihan Sava esnasnda Ukrayna Kurtulu Orgit'nn (Sojuz Vyzvolennja Ukrajiny) bir ubesi stanbul'da
faaliyet gstermekteydi. Bu rgtn o zamanki Trke ismi "Ukrayna Halaskdr
Cemiyet-i ittihadiyesi" idi ve Mihver Devletleri (Almanya, Avusturya-Macaristan,
Trkiye, Bulgaristan) yannda olarak Rusya'ya kar bir faaliyet iinde bulunuyordu. rgtn bu istanbul ubesi, Trk askerlerine hi taben yaynlad ve "Asker"
adn tayan bir brotirden baka (stanbul 1914), "Ukrayna, Rusya, Trkiye.
Makaleler Mecmuas" (stanbul 1915,72 S. ve bir harita) adn tayan ilgi ekici
bir de kitap yaynlamtr. Bu kitabn muhtevas yledir: "Nairler tarafindan", s.
3-4; Lonhyn Cehel'skyj, "Ukrayna ve Trkiye", s. 5-13; Myhajlo Hru~evskyj,
"Ukrayna tarihine rdci bir nazar", s. 13-33; Volodymyr Doro~enko, "Rus Ukraynasnda siyasi firkalar", s. 33-43; M. Malenevskyj, "Ukrayna//arn fa'aliyet-i
medeniyesi ", s. 44-52); Andrij Zuk, "Rus Ukraynas", s. 52-60; "Ukrayna
Cem 'iyet-i Jstihlasiyesinin Trk milletine hitabesi ", s. 60-63; "Avrupa ejkar umumiyesine ", s. 63-67; "Ukrayna Cem 'iyet-i stihlasiyesinin program", s. 68-71.
Ukrayna stikialine kavuup (1917-20) Trkiye ile de diplomatik iliki kurulduunda, stanbul'da "Ukrayna ve Turkiye" (19 19) adl bir bror yaynlanmtr
(Grlememitir). Nihayet Ukrayna elilii maviri Volodymyr Murskyj tarafn
dan bilgileome asndan yararl bir kitap neredilmitir: Ukrayna ve stik/al Mcadeleleri, Cumhuriyet Matb. stanbul Caalolu 1930, 226 S., 2 Resim ve bir harita.
(Cafer Seydahmet'in "lk Sz " ile). Maalesef bu Trke eser, zellikle Ukraynaca
isinierin imialar ile ilgili yanllklar ile doludur. Bundan, Ukraynal nilirin Trke'ye vakf olmad ve mtercimin de terelirneyi nc bir dil zerinden yapt
neticesi kmaktadr.

Osmanl mparatorluu'nun Ukrayna ile, nce Zaporog Kazaklar (XVI.

yzyln ortasndan

1648'e kadar), daha sonra Hetman Devleti (1648-764) ve

Zaporozs'ka Sic Cumhuru (1648- 775) arasnda ceryan eden mnasebeti Dou
Avrupa tarih aratrmalar tarafndan, XIX. yzylda Ukrayna bilimsel tarih yazc
lnn balamasndan itibaren Ukrayna tarihilerinin de konuya ilgi duymu olmalarna ramen, yeterli bir akla kavuturulmu deildir.
Burada bu konu ile ilgili olarak yaplan baz almalarn isimlerini kronolojik olarak zikredeceim: izmajil Sreznevskyj, "Peregovory s sultanom" (= Sultan
ile mzakere ler. Rusa), Zaporocskaja Starina, c. V, Charkiv 837; Mykola
Kostomarov, '"Bogdan Chmel'nickij dannik Ottomanskoj Porty'' (=Osmanl haracgziir olarak Bogdan Chmel'nickij. Rusa), Vesnik Europy, IV. cz, Sent Peters-

ILK TRK-UKRAYNA ITTF AKl

261

burg 1874 (= Sobronie soCinenij, V. kitap, XIV. cilt. Sent Petersbmg I 909); Jevhen
Barvinskyj, "Nabih Kozakiv na Ocakiv 1534 r" (= 1534'de Ukrayna Kazaklar'nn
z kalesine saldrs), Zapysky Seve, c. XVIII, Lemberg (L 'viv) I 897; Stefan
Rudnyckyj, "Ukrajinski kozaky v 1625-30 rr" (=1635-30 arasnda Ukrayna Kazaklar), Zapysky Seve, c. XXXI-XXXII, 1899; I. Zastyrec, "Mazepynci v Tureccyni. Z paperiv Sadyk-pasi Cajkovskoho" (=Trkiye'de Mazepa taraftarlar. Sadk
Paa [Cayka] evrakna gre), Ukrajina, Kiew 1914, cz II, s. 67-72; Kostjantyn
Charlampovyc, "Lystuvannja zaporozkych kozakiv iz sultanom'' (= Zaporog Kazaklar'nn sultan ile [shhat pheli] yazmalar), Zapysky Ist.-Filol. Viddilu, c.
IV, s. 200-212, Kiew 1924; Fedir Petrun, "Chanskijarlyky na ukrajinski zemli" (=
Ukrayna blgesi hakknda Hanlarn yarlklar), Schidnij Svit, c. Il, s. 170-178,
Charkiv 1928; M. Tyscenko, "Narysy istoriji torhovli livobereznoji z Krymom u
XVIII. st."(= XVIII. yzylda Solyaka Ukraynas'nn Krm ile srdrd ticaretin tarihi hakknda almalar), Istoryeno-heohraficnyj Zbirnyk, c. ll, Kiew I 928;
Volodymyr Parchomenko, "Do pytannja pro tatarsko-kozacki vzajemyny XVIXVrri v" (= XVI. ve XVIII. yzylda Tatar-Ukrayna mnasebetleri sorunu zerine), Schidnyj Svit, c. VII/VIII, 1929; Taras Slabcenko, "Koly povernuv na Ukrajinu
Sadyk-pasa ?'' (= Sadk Paa Ukrayna'ya ne zaman geri dnd?), Zapysky Ist.Filol. Viddilu, c. XXIV, s. 281-284, Kiew I 929; Ivan Krypjakevyc, "Ostafij
Astamatij (Ostamatenko), ukr. posol v Tureecyn 1670-ych rr" (= 1670'li yllarda
Trkiye'ye gnderilen Ukrayna elisi Ostafij Astamatij'in sefareti), Ukrajina, cz
VI, , s. 6- I I, Kiew I 928; Ivan Krypjakevyc, ''Vidvicna vis Ukrajiny" (= Ukrayna'nn e bed! mihveri), S 'ohocasne j mynule, cz I, s. 24-29, Lemberg 1939; Oleksandr
Oqloblin, "Petryk, chanskyj het'man Ukrajiny, 1692'' (= Petryk, Han'n inayeti ile
Hatman, I692), Studiji z Krymu, Kiew 1930, s. 39-1 04; Mykola Horbai, ''Archiv
Kosa Zaporozkoji Sici, jak dzerelo do istoriji tatarsko-turecko-ukrajinskych
vzajemyn" (= Trk-Tatar ve Ukrayna mnasebetleri tarihinin kayna olarak
Zaporog Sii Koevi'nin arivi), Cervonyj Schid, c. VI (XV), Charkiv 1931 ve
Mychajlo Hrusevskyj'in Ukrayna tarihi ile ilgili antsal eserinin ilgili yerleri:
Istorja Ukrajiny-Rusy (= Ukrayna-Rus' Tarihi), (1659 tarihine kadar getirilmitir),
Lemberg-Kiew-Wien, c. I-X, 1898-1937.
Bu mnasebetle, burada maruf Ukraynal bibliyograf Lev Bykovsky tarafn
dan hazrlanan bir Trkiye bibliyografyasna iaret etmek istemekteyim: Tureecyny. Bibliohrafieni materijaly (= Trkiye. Bibliyofrafik Malzemeler), Varova
1940,68 S.
Ukraynal tarihciler maalesef Trkeye vakf olmadklarndan, tamamen
Trke dndaki (Ukraynaca, Lehe, Rusa, Bat Avrupa dilleri) kaynaklara tabi
olmak zorunda kalmaktadrlar.

Padiah'n Bohdan Chmel'nyckyj'e gndermi olduu marufnameyi (Gurre-i

RA, I 06 I tarihli), Chmel'nyckyj'in Hatrat'nn (Pamjatniki) lll. cildinde nerede
bilmek iin 1852'de Kiyev eskiyazlar komisyonu Joseph von Hammer'i yardma
armtr. Ad geen narneyi Hammer, Franszcaya tercme ederek yaynlamtr.

OMELJAN PRITSAK

262

Tannm ek slamisti Jan Rypka, eriebildii malzemelere dayanarak Gttinger Kodex'i (Turc. 29) ve Krakau'daki Czartoryski Arivi'nden bir ksm
belgeleri deerlendirmitir- baz meseleleri sistemli bir ekilde ele almaya ilk defa
teebbs etmitir. nce, Hetman Devleti kurucusu olan Bohdan Chmel'ny~kyj'in
Babali ile olan mnasebatn, 12 bilahare Ukraynal tarihi Dmytro Doro!ienko ile
beraber Osmanl devletinin vasali olan Hetman Petro Doro!ienko'nun Babali ile
olan ilikilerinjl3 ve nihayet Feridun'un Mne 'at'na dayanarak, XVII. yzyln ilk
yarsnda Ukrayna, Polonya, Krm Tatarlar ve Osmanllar arasndaki mnasebetleri14 incelemeye almtr. Bu almalar, Ukraynal Osmanl tarihisi ve trkolog A. Krymskyj,s Vasly Dubrovskyj1 6 ve Levhen Zawalynskyj'in 17 ve ayrca
Gttinger'de maalesef henz yaynlanmam bir doktora almas yapm olan Dr.
Christa Hilbert-Waitkat'n 18 almalar gibidir ve ok nemli olsalar da yalnzca
aratrmann ilk aamalar olarak selamlanmaldr.

ancak yakn zamanlarda alm olan Trk arzengin malzemeleri kullanlmad gibi, konu ile ilgili olarak basl Oseserlerinden de tam olarak istifade edilememitir.
Bu

almalarda, aratrclara

ivlerinin
manl

Bugne kadar Osmanst olmayanlara, Trk-Ukrayna (ve Polonya) mnasebetleri hakkndaki almalarnn esas dayanan Polonya asll bir Rus arkiyatcs
olan J6sef S~kowski (J6sif Se'kovskij)'nin genlik eseri Collectanea z dziejopis6w
tureckich (= Trk tarihilerinden iktibaslar) tekil etmitir. (Varova, 2 cilt, 182425). Buna mukabil bir eser olan Ignacy Pietraszewski'nin, Nowy przeklad z dziejopis6w tureckich (=Trk tarihilerinden yeni tercmeler) nvanl eseri (Berlin
12 "Z korespondance Vysoke Porty s Bohdanem Chmelnickym'' ve "Aus der Korrespondenz der

13
14
15
16

17

18

Hohen Pforte mit Bohdan Chmelnicki", Z dejin Vychodni Evropy a Slovanstva (=J. Bidlo Armaan), Prag 928, s. 346-350 ve 428-498; ''Weitere Korrespondenz der H oh en Pforte mit Bogdan
Chmel'nyckyj"', Archv Orentalni, II, Prag 93'0, s. 263-283; "Da!Si pfispevek ke korespondenci
Vysoke Porty s Bohdanen Chmelnyckym" (= B. Chel'nyckyj'in Bablili ile sair yazmaianna
baka bir katk), Casopis Narodniho Musea, Prag I 93 , s. I -23.
"Hejtman Petr Dorosenko ajeho turecka politika"(= Hetman P. Doroenko ve Trk politikas),
Casopis Narodniho Musea, 933, s. - 5.
"Polsko, Ukrajiina, Krym a Vysoka Porta v prvni po!. XVII. stol." (= I 7. yzyln ilk yarsnda
Polanya, Ukrayna, Krm ve Biibali), Casopis Narodniho Musea, 936, s. -32.
Bkz. aada
"Ukrajina i blyzkyj schid v istorycnych vzajemynach" (Tarihsel ilikiler iinde Ukrayna ve Yakn
Dou), Schidnyj Svit, 1928, ll, 147-58; "Provyvcennja vzajemyn Ukrajiny z Tureccynoju u
druhij polovyni XVII. st." (17. yzyln ikinci yarsnda Ukrayna ve Trkiye arasndaki ilikilere
dair aratrmalar hakknda), Schidnyj Svit, 1928, V, 72-183; Ukrajina j Krym v istorycnych
vzajemynach (=Tarihi mnasebiit iinde Ukrayna ve Trkiye), Mainz-Kastell 1946, 40 S. Kr. n.
15
Polska w kronikach tureckich XV. -XVI. w., Stryj 1938 (kr. s. 226); "Dokumenty tureckie w
Muzeum Czartoryskich w Krakowie" (=Krakau'daki Czartoryski Mzesi'nde bulunan Trk Belgeleri), Rocznik Orjentalistyczny, XIV, Lemberg 1939, s. 113-135; Turecki dierela do istoriji
Ukrajiny, 1947. Kr. n. 2.
Osteuropa 1648-1681 bei den zeitgenssischen osmanisehen Historikern (Ukraine-PolenMoskau), Gttingen 1948.

ILKTRK-UKRAYNA TTiFAK!

263

1846) pek fazla bir deer ifade etmez. Polonyal tarihi Juljan Bartoszewicz'in eseri
ise tamamen eskimitir: Poglqd na stosunki Po/ski z Turcjq i Tatarami (= Palonya'nn Trkiye ve Krm mnasebatna genel bir bak), Varova 1860. Polonyal
tarihi Wladyslaw Konopczy'ski'nin yararl monografisi Polska a Turcja 16831792 (= Polanya ve Trkiye, 1683-1792), Varova 1936, ise yalnzca yakn zaman
ele alr. Bunlarn dnda her zaman gvenilir olmamakla beraber, nemli iki eser
olarak: Joseph Hammer von Purgstall Geschichte des Osmanisehen Reiches, I-X,
Pest 1827-35; 2. bsk. I-IV, Pest 1834-36 ve Vasilij Dmitrievic Smimov, Krymskoe
Chanstvo pod verchovenstvom Otomanskoj Porty (= Osmanl hakimiyetinde Krm
Hanl), Sent Petersburg 1887. Her iki eser Osmanl kaynaklarndan bolca yapl
m tercmeler ierir. N. A. Simimov'un, Rossija i Turcija v XVI-XVII vv. (=XVIXVII. yzyllarda Rusya ve Trkiye) Unvanl eserini ise (2 cilt, Moskova 1946)
gremedim.
Ukraynal tarihi Mychajlo Hru~evskyj'in (1866-1934) Trk ve Ukraynal tarihilerin itirakiyle Ukrayna-TOrk ilikilerini sistemli bir ekilde ele alma projesi 19
Trk bilgini Mehmet Fuad Kprl tarafndan da anlayla kartanm ve desteklenmi idi.
Prof. M. Fuad Kprl yeni Ukrayna oryantalistliine ilgi duymu ve baz
makalelerini bu konuya hasretmitir: "Ukrayna'da ark tetkikleri", kdam, 24 kin
citerin I 928; "Ukrayna msterikler kongresi. Haziran'da Harkof'ta itima edecek
olan kongre mnasebetiyle", Cumhuriyet, 28 Mays 1929; Ukrayna msterikler
kongresi 2", Cumhuriyet, 26 Mays 929. Prof. KprOi, Charkiv'de toplanan Il.
Tm-Ukrayna Oryantalistler Kongresi'ne de (1-6 kasm 929) itirak etmi ve Ukrayna tarihi ve arkiyatclaryla nemli grmelerde bulunmutur. Buna dair bkz.
Zvit pro Il. Vseukrajinskyj Zjizd (=II. Tm-Ukrayna Oryantalistleri Kongresi hakknda rapor), Schidnij Svit, Nr. 10/11, Charkiv 929. Ayrca kr. Cervonyj schid,
Nr. 2, Charkiv 1930.
Maalesef bu proje Kiyev'deki Ukrayna Ilimler Akademisi'nin Tarih ve Felsefe Seksiyonu'nun ve Charkiv'deki Tum Ukrayna arkiyat Ilmf Itirak Merkezi'nin ki bu iki messese Ukrayna trkolojisinin ihya olduu yerlerdi- otuzlu yllarda
imha edilmesinden tr gerekleememitir.
93 senesine kadar Kiyev'de Ukrayna Ilimler Akademisi'nin Trkoloji komisyonu, akademi yesi Ahantandel Krymskyj (1871- 941) ri yasetinde olarak
faaliyet gstermitir. Burada Krymskyj'in, mesela, lstorija tureccyny ta jiji pysmenstva (=Trkiye'nin tarihi ve edebiyat. 1566'ya kadar), I-II, Kiyev 924-27;
Vstup do istoriji Tureccyny. Vyp. 3: Evropejski dierela XVI. v. (= Trkiye tarihine
giri. C z 3: 16. yzyl n Avrupa kaynaklar), Kiyev 926; Tjurky, jich movy ta
literatury (= TOrk kavimleri, dilleri ve edebiyatar), Kiyev 1926 gibi eserleri yannda; kendisinin Ukraynal talebelerinin almalar (T. Hrunin, P. Lozijev gibi)
19 ""Z pryvodu lystuvaja B. Chmel"yckoho z ottomaskoju Porioju"" (=B. Chmel'yckyj'i Biib
iili ile olan yazmalar masebetyle). UkraJna. Nr. 42, Kyev I 930, s. 3-7.

264

OMELJAN PRITSAK

ve Krm-Tatarlarndan talebesi Yakub Kemal'in monografisinin tamam [Dokumental 'na istorija eechiv v Krymskomu chanstvi (= Krm Hanl'nda Ionca teki
latnn belgesel tarihi), I 93 I 'de imha edilmitir] ve ayrca yine baz Krml bilginIerin (Osman Akokrakl gibi) eserleri baslmtr. Burada, Krymskyj'in nairliin
de, kendisinden baka, Osman Akokrakl, K. Charlampovyc, Yakub Kemal, Arsen
Markevyc, Ol. Ohloblin, Lev Okynsevyc ve Mykola Levcenko'nun da yazlarnn
yer ald bir klliyat da neredilmitir: Studiji z Krymu (=Krm almalar), I-IX,
Kiyev 930.
Tum Ukrayna arkiyat /mf iirak Merkezi (Vseukrajinska Naukova
Asocijacija Schodoznavstva) 926'da Charkiv'de kuruldu. Bu merkez arkiyat sahasnda kurslar hazrlam, iki defa Ukrayna Msterikler Kongresi tertipiemi ( 928,
929) ve 926-3 arasnda 7 say km olarak Schidnij Svit (= ark Dnyas)
isimli bir dergi yaynlamtr. Bu merkezin yeleri arasnda yukarda adlar anlan
Krml ve Kiyevli alimlerden baka, [mesela, Osman Akokral, Schidnyj Svit
dergisinde, ""Tatarska poena Dzan-Muchanedova pro pochid sljam-Giraja III.
spil'no z B. Chmel'nyckym na PoiScu" =(III. slam Giray'n B. Chmel'nyckyj ile
birlikte Polanya'ya kar yapt sefer ile ilgili Can Muhammed'in Tatarca bir manzumesi) nvanl ilgi ekici bir alma neretmitir.] mer Seyfettin, Yakub Kadri
ve Halit Refik'in eserlerinden yapt tercmeler ile de tannan Osmanst Vasyl'
Dubrovskyj, Trk kavimlerinin sanat tarihi sahasnda alm V. Zummer ve dier
tarihilerden Oleksandr Hrusevskyj, Fedir Petru', Mykola Horbai ve ekonomist I.
Lando, N. Zahorovskyj, L. LevytSkyj ve benzerleri yer almaktadr. Merkez hemen
Trkiye ile irtibata gemitir. Daha 927 senesi iinde merkez ilk murahhasn
Trkiye'ye gndermitir. (Kr. Schidnyj Svit, Nr. 7/8, 928). Ukrayna Msterikler
Kongresi'nde verilen tebliierin ou, Trk-Tatar-Ukrayna ilikilerine ve Trkiyat
sahasna hasrediimi bulunuyordu: Bu konuda bkz. Andrij Kovalivskyj, "Z istoriji
tjurko-ukrajinskych vidnosyn po dopovidjach Druhoho Schodoznavcoho Zjizdu"
(= II. Ukrayna Msterikler Kongresi'nde verilen tebliler nda Trk-Ukrayna
ilikilerinin tarihi ile ilgili aklamalar), Cervonyj Schid (= Kzl ark) Nr. 2, 930.
Schidnij Svit dergisi 930'da ismini Cervonyj Schid olarak deitirmek zorunda
kald, bununla beraber hemen ertesi sene ( 93 ) yasakland. 930'da merkez tarafndan Charkiv'de alnas planlanan yksekokul da faaliyete geemedi.
933'e kadar Ukrayna limler Akademisi ve Tim Ukrayna arkiyat /mf i
rak Merkezi'nin btn yeleri tutukland ve srld. Bu uygulama esnasnda bu
kurumlarn genelde baslmam bir halde bulunan almalar imha edildi. (mesela,
Vasyl' Dubrovskyj'in bir ders kitab olarak hazrlad Osmanl Paleografyas gibi). Srgne gr:derilmi olan A. Kovalivskyj'in, Prof. A. Zeki Togan tarafndan
Mehed'te yazma olarak kefedilmi olan bn Fadlan Seyahatnamesi'nin 939'da
yapt tercme yaynma ismini koymasna izin verilmemi olmas, devrin artlar
n gzler nne serer. alma mellifn ismi anlmadan yaynlanr: Putesestvie Ib n
Fadlana na Volgu (= bn Fadlan'n Volga blgesi seyahatnamesi), "1. Ju.
Krackovskij akademesi redaktrlnde". (Bu hususda bkz. H. Ritter, ZDMG,
96/, 942, s. 98-99). Bir dergideki kayda nazaran (Voprosy Istorii, 950, Nr. 6, s.

ILKTRK-UKRAYNA ITTIF AKl

142), A. Kovalivsky'nin, Il. Cihan

265
Sava'ndan

sonra Charkiv'e dnmesine izin

verilmi olmaldr. Kendisi u sralarda Charkiv niversitesi'nde ark Tarihi do-

enti olarak almakta ve doktora almas olan bn Fadlan'n Seyahatnamesi'ni

ci lt halinde yeniden yayma hazrlama dncesindedir (I 950).
J. Rypka2 ve M. Hrusevskyj'in 2 zikredilen almalar sayesinde, B.
Chmel'nyckyj'in 1650'den beri Babia.li ile olan mnasebetleri hakkndaynmz
oldukca iyi tayin edebilmekteyiz. Ancak mnasebetler daha 1650'den nce bala
m olmaldr. B. Chmel'nyckyj'in "Gz 1648"de Sultan'a yazm olduu ve Lehe
sureti ada Polonyallar arasnda ok popler olan mektubunu sahte olarak kabul
ederek bir tarafa brakacak olsak bile, 22 1649 senesinin Ocak-ubat aylarnda
Chnel'nyckyj'in yannda bir Trk sefaret heyetinin bulunmas gerei de 23 , nna
sebetlerin ok daha nceleri balam olmas gerektiine delalet eder.
Bu zor sorunun zm Osmanl Vekainvisi Mustafa Na'ina'nn verdii
bilgiler dahilinde mmkn olabilmektedir ve kendisinin vermekte olduu bilgilerin
tahlil ve tedkiki bu almann konusunu tekil etmektedir. 24
Bu kk ncelemenin, kendilerinin de dikkatlerini Trk-Ukrayna mnasebetlerine ekmesi asndan Trk tarihileri iin bir tevik unsuru olmas temenni
edilir!
ada Trk tarihyazcl Ukrayna-Osmanl nnasebetlerini yalnzca
Trk-Polanya-Rusya mnasebetleri erevesinde ele almtr. Bununla beraber bu
konudaki baz alnalar Ukrayna-Trk ilikilerinin tarihi hakknda yeni malzemeler de sunmaktadr: Mesela: Abdrrahman eref, "Manzum bir Sefaretname
(Zitowilski) Hac Ali Aa'nn Le histan Se fareti ( 1754)", TO EM, istanbul
1328/1912, Nr. 13, s. 777-95; Halil Edhen, "Sultan Osman Han- Sani'nin Leh
seferine ait (1621) Trke bir kitabesi", TOEM, Nr. 4, 1326/1910, s. 223-232; Ahmet Muhtar, ( 1918'de Ukrayna'da Trk elisidir), "Rus menbalarna gre Baltac
Mehmet Paa'nn Prut Seferi (1711)", TOEM, 1334/917, Nr. 45, s. 160-175, Nr.
46, s. 238-256; Ahmet Refik, Baltac Mehmet Paa ve Buyuk Petro, istanbul
1327/1911; a. mlf., "'Sokullu Mehmet Paa ve Lehistan intihab (1573, 1576)",
TOEM, 328/19 1, Nr. 6, s. 663-687; a. mlf., Memalik-i Osmaniyede Demirba
arl, TOE Kulhyat, Nr. 9, 1332/1916; a. mlf., "Bahr-i Hazar-Kara Deniz kanal ve
Ejderhan seferi", TOEM, 1333/198, Nr. 43, s. 1-4; a. nlf., "Bender'de Lehistan
kral istanislaus", Edebiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul 924, Nr. 4-5, s. 200-213;

20 Bkz. n. I2.
21 Jstorua UkraJmy-Rusy. VIII, ksm 2/2 ve 3/2. Kiyev-Viyana, 1922; IX, ksm 1/2, Kiyev 1928,
I 931. V. Dubrovsky:j'in kaybolan almas Bohdan Chmel'nyckyj i Tureccyna (= B.
Chmel'nyckyj ve Trkiye) sadece Rypka'nn incelemelerine dayanmaktayd. Bu hususta kr.
"Mellifraporu''. Cornomorskyj Zbrnyk, X, Mainz-Kastell 1947, s. 60-64.
22 Hrusevskyj. lstorua Uknumy-Ru~:v. Vlll/3, s. I 35.
23 Bkz. n. 22
24 Maalesef imdiye kadar Trk arivlerinde almak bana ksmet olmad. Bu yzden kendimi
baslm Trk malzemeleri ile kstlamak zorunda kaldm.

OMELJAN PRITSAK

266

a. mlf., "Lehistan'da Trk hakimiyeti. Hazine-i evrak tedkikat", TTEM,

1340/1924, Nr. 14, s. 227-243; a. mlf., "Mlteciler meselesine dair Fuat Efendi'nin
ar I. Nikola ile mlakat", TTEM, 134111925, Nr. 12 (89), s. 361-386, Nr. 13 (90),
1926, s. 21-41; a. mlf., "Onuncu asrda ak deniz meselesi ve Azak muhasaras",
TTEM, 1926, Nr. 17 (94), s. 261-275. XII. Karl ve Mezapa ile ilgili baz nemli
yaynlar son zamanlarda Prof. Akdes Nimet Kurat tarafndan neredilmitir: sve
Kral XII Karl'n hayat ve faaliyetleri, I-II, istanbul 1940-44; Isve Kral XII
Karl'n Trkiye'de kald zamana ait metinler ve vesikalar, stanbul 1943. zellikle bu devir ile yakndan ilgilenmi bulunan Prof. Kurat'n Ukrayna tarih yazm
na ok az itibar etmi olmas hayflanacak bir husustur. Halil nalck'n da baz
eserleri bu durumdadr.
Halen Ukrayna Hir limler Akademisi muhabir yesi bulunan Krm Tatar
tarihilerinden Abdullah Zihni Soysal, Krm tarihi ile ilgili bir icmal (Z dziej6w
Krymu (= Krm Tarihinden. Varova 1938) yannda, zellikle Polanya kral Jan
lll. Kazimierz (1648-68) devrine ait bir dizi Yarlklar Polanya dergilerinde
(Wsch6d, Nr. 2 (4), Varova 1931; Rocznik Tatarski, I, Zamosc 1931, s. 209-214;
II, 1935) neretmitir. Soysal'n yapt sair byk Yarlk neriyat ise (Jarlyki
krymskie z czas6w Jana Kazimierza (=Jan Kazimierz devri Krm Yarlklar), Varova 1939, 102 S.) maalesefbyk eksiklikler arzetmektedir. (Kr. B. Baranowski,
Przeglqd Historyczny, 3 7, 1948, s. 458-460).
NA'MA'NIN KA YITLARI

Na'ima tarihindekaydedilen H. 1058 senesi (27.I.1648-14.I.1649) olaylar

"Ahvdl-i Kazak"' balkl ksmda yer almaktadr. 25 Uzun zamanlardan beri Avrupa
dillerine tercme edilmi olarak bilinen bu ksm, dikkatli bir okuyucuyu eitli
sorular sormaya sevkeder. Mesela, Sadrazarnn bir ittifak akdettii Rslar kimlerdir? Chmel'nyckyj'in Osmanl hakimiyetini tanm olduu haberini getiren Krm
Tatar heyeti, III. slam Giray'n "kdfirler" karsnda kazanm olduu zaferin haberini getiren sefaret heyeti ile ayn mdr? Burada mstakil bir kaytla m, yoksa
deiik zamanlarda ceryan etmi birok olaylar birletiren bir derlemeyle mi kar
karyayz? Bu ksm tercme edenlerin ve bu kaytlardan istifade etmi olanlarn ki bunlarn arasnda Josif Sen'kovskij (Sekowski, 1800-1859)26 , Joseph von
Hammer-Purgstall (1774-1856) 27 ve Vasilij Dmitrovic Smirnov (1846-1918) 28 gibi
Osmanl tarihileri de yer almaktadr- kendilerine byle bir soruyu sormam olmalar gerei, Na'ima'daki bu kaytlarn imdiye kadar doru olarak yorumlanmamasna ve bu kaytlardan byk bir ksmnn (Bkz. aada, ll. ve III. kaytlar)
unutulmasna yol amtr.
25 Na" ima'nn 3. basks (stanbul 1280) iktibas etmekteyim.
26 Co!lectanea, Il, 1.
27 GOR, V, 434-435; lll (2. bsk.). 308-309.
28 Krym Chan., 539-541.

LKTRK-UKRAYNA TTFAKI

267

Bylece, mesela Hammer-Purgstall [GOR, III (ll. bsk.), 309], metinde yer
alan Rs Kral 'n, kendi zamanndaki Trklerin Rusya iin kullandklar Rus kelimesi ile ayn zannederek, "Rus ar" olarak tercme etmitir. Smimov da bu tabiri
ayn ekilde (Krym Chan, s. 541) tercme etmitir. Na'ima'daki bu kayd yalnzca
tercmesinden tanyan Hrusevskyj'in de sadece buradaki "birinci kayt" kullanm
olmakla yetinmesine amamak lazmdr. Kendisi bu konu ile ilgili Na'ima'daki
dier iki kayd ise, ya Rus tarihine dahil etmi veya istifade edilemez bularak itibar
etmemitir.

Dikkatli bir tahlil, Na'ima'nn "Ahvdl-i Kazak" baln verdii ksmda,

birbirinden mstakil, ancak hepsi Ukrayna ile ilgili ayr kaydn birbirine kar
m olarak yer alm olduunu gsterir: 29
I-

I Rebi'l-evvel 1058 (25 nisan 1648) tarihli

II-

Temmuz 1648 tarihli

III-

Birinci

Austos

kayt.

kayt.

I 648 tarihli

kayt.

kaytta yer alan olaylara ait cmleler yledir:30

"Mdh- Rebii 'l-ahr'n gurresinde 31 Krm Hdn tarafndan ddem gelmidi.

Sdbka Sar Kam ndm yerlerde 32 sakin olup zsuyu dedikleri Aksu'dan33 ay
kalar ile Karadeniz'e kup yallar garet ve isal-i hasdret eden 34 ve Hotin seferinde35 tabur iine girup asakir-i sldm ile enk eden Kazak td 'ifesi bu dna dek Leh

tabi' geinp 36 hdld bir iki senedir Venedik istimddd etmekle krallar dnZadre'ye gnderp 37 ulufe ve zahire vermeyp ba 'z hildf marzileri olan tekd/if-i dkka ve envd '- ihanet etmekle td 'ife-i mezbure um um zre Leh'den rugerddn olup itd 'atden i 'rdz eyledikten sonra bir iki bel/u bal boyariarn Krm
Kral'na
lar

29 Birinci kayt Kiltip elebi'nin (l. 1657) Fezleke'sinde de yer almaktadr.(Il, stanbul 1287, s. 324325). Bu kaydn hepsini -genelde mcmel olarak- daha sonraki Osmanl kroniklerinde de
bulmak mmkndr. Mesela, Feraizciziide Mehmed Said (l. 1835), Gulen-i Ma 'arif, Istanbul
1252, I, 737-738.

30

Na'inii, IV, 279.

31 25 Nisan 1648
32 Sar Kam iin bkz. EK If
33 z. Dinyeper iin Trklerin kullandklar eski bir tanmlama; Aksu=Buh (Bug).

34 Kazaklarn deniz ve sahillerde verdikleri hasarlar iin bkz. Giri ksm.

35 Kastedilen 1621 Hot in seferidir. Bu sava hakknda Ukrayna kkenli Le h tariheisi olan J6sef
Tretiak tarafndan yaplm gzel bir alma mevcuttur: Wojna chocmska (=Hotin Seferi).
Lemberg I 889, 2. bsk. Krakau 1921.
36 Bkz. Gri ksm.
37 Burada, Venedik elisi Ticpoto'nun gayretleri neticesinde meydana getirilen Trk kart ittifak
erevesinde Polonya kral IV. Wlayslaw'n sergiledii bir etkinlikten sz edilmektedir. Kr.
Hrusevskyj, VIII, 2/2, s. 17-22. Zadre ;>1;, Adriyatik sahilinde yer alan malum liman ehri olan
Zadra'dr.

OMELJAN PRITSAK

268

gnderp 38 min-ba 'd m ste 'min olup sizinle vdki' olan seferlerde din-i
Is/dm uruna ba ve can ile hidmet edp Leh'den klliyyetle kat'- aldka etmiizdir
ve rehinlerimizi alup39 akd-i ahd- mezbUru kabUl recd ederiz demeleriyle gelen
boyariarna Han kllf ri 'ayetler edp cmle urut u kuyud ile olan akd- peymdn
kabli ettikden sonra Leh uzerine edecekleri sefere imddd gndermek ve Tatar askeri ile azfm akn etmee va 'de ve her halde mu 'dvenet etmee der-uhde etti ve
gelen ddeme an-karfb Le h zerine sefer mukarrerdir deyu cevdb verdi". 40
Bu kayt aktr ve imdiye kadar da doru olarak yorumlanm bulunmaktadr. Bu kayttan, III. slam Giray'n gnderdii elinin 25 Nisan 1648 tarihinde
vasl olduunu, Chmel'nyckyj'in Han ile bir ittifak akdettiini ve Han'n bunun
zerine Lehistan'a kar bir sefere karar verdiini anlamaktayz.
Hdn 'na

kinci Kayt: 4

1) Bu kaydn iyice tahlil edilmesi lazmdr. Burada, nce lll. slam Giray'n
Ch me! 'nyckyj ile bir ittifak akd ettiini ve "Sonra Tatar Han kffdra akn edup krk
binden mutecdviz esir karup Rus- menhusun kal 'al arn yakup ykup gazd-y azfm
etmi" olduunu anlamaktayz.

Burada acaba hangi

akndan

sz edilmektedir? Chmel'nyckyj'in Polanya'ya

kar yapt ilk savalarda -Zovti Vody ( 12 mays 1648) ve Korsun (26 Mays

1648) - Han ahsen henz yer almamtr ve Tatar yardmc kuvvetlerini Or

(=Perekop) Beyi Tuhay Bey sevketmi bulunuyordu. 42 Burada sz konusu olan
muhakkak ki, slam Giray'n Chmel'nyckyj'in Korsun'da [Polonya'ya kar] kazand byk zaferden bir gn sonra, yani 27 Mays'da [ 1648] mttefikleri olan Ukrayna Kazaklar'nn topraklarna yamavetalan aknlarnda bulunmak zere ll bin
Tatar askeri ile Bila Cerkva yaknlarna geliidir. (27 Mays-27/28 Haziran 1648).43
Ukrayna ve Polonya yerel kaynaklarndan bu aknlar hakknda tam bir bilgiye
sahib olamamaktayz. Yalnzca genel baz bilgiler mevcuttur. Mesela, Michalowski Kitab 44 olarak bilinen kaynaa gre, Han Haziran sonuna kadar Ukrayna'dan
Krn'a 200 bin esir getirmitir. 45 Na'ima'da bu husus ile ilgili olarak yer alan 40
38 Kazak "bayar/ar", daha sonraki Hetman Bohdan Chmel'nyckyj ve olu Tymi~'tir. Bu konuda
kr.

Na'imii. V. 257-258.

39 Rehin olarak Chmel'nyckyj'in olu Tymis braklmtr. Tymi~. daha sonralar Bodan voyvodas

Vasile Lupu'nun

kz

ile

evlenmitir. Hakknda

bkz. Na'imii, V, 258-261, 274-275,349-353. [Ay-

rca bkz. Peter Bart I, '"I 7. yzylda ve I 8. yzyln ilk yarsnda Kazak Devleti ve Osmanl mpa
ratorluu", (terc. K. Beydili i), ilmi Aratrmalar Dergsi, VI, stanbul I 998, s.3 12. N.].

40 Burada ubat/Mart 1648 tarihli Ukrayna-Tatar ittifaknn en nemli noktas ile kar karyayz.
4 Na'imii, IV, 279-280.

42 Tam olarak bu hadise iin bkz. Hrusevskyj, V lll, 2/2. s. 185- I 89.
43 Hrusevskyj, VIII. 2/2, s. I 91.
44 Hrusevskyj, VIII, 2/2, s. I 93.
45 Bu mnasebetle Polonya tariheisi Olgierd G6rka'nn almasnda yapt tesbitler nemlidir.
Mellt: Hristiyan ve Trk-Tatar kaynaklar dahil olmak zere 16. ve 18. yzyln tm kaynakta-

ILK TRK-UKRAYNA TTIF AKl

bin says, daha ziyade byk

olarak kabul edilmelidir.46

mktarlar

269
ifade iin

kullanlan

epik bir

tanmlama

Bu balamda Na'ima'nn, Han'n dikkatini zellikle Rs-i menhs'un kalelerinin yklmasna yneltmi olduuna dair verdii bilgiler nemli ve ilgi ekicidir.
Kimdir bu Rs-i menhs? Her hallikarda bunlar, bu ksm imdiye kadar
yanl olarak yorumlayanlarn yaptklar gibi bugnk Ruslar deildir. Eski KiyevRus devletinin gerek ahfad olan bugnk Ukraynallar XVII. yzylda kendilerini
Rus ismiyle tanmlamaktaydlar. Bu Rus'un komular da o zamanlar Rus'u
(Rutenya, bugn: Ukrayna), Moskovlar'dan (bugn Rusya) ayrnay gayet iyi bilmekteydiler. Bu fark o devir Trk kaynaklarnn da (belgeler, tarihciler, seyyahlar)
malOmu idi. 47

2) "Bearet-i futh ile gelen ademisine vezir-i a 'zam Ahmed Paa hi/ 'at
giydirup ". Sadrazam Hezar-pare Ahmed Paa'nn davrann nasl yorumlamak
gerekir? Yukarda deiniirlii zere, yaklak 20-30 sene ncesine kadar aykalar
ile stanbul, Trabzon, Sinop gibi yerlere talan aknlar tertip eden ve Osmanl devletinin imdiye kadar tehlikeli bir dman olarak grd Ukrayna Kazaklar'nn
topraklarnn talan edilmesi, imdi devletin karlarna ters dmekteydi. Bu durumda d politikada byilk deiiklikler meydana gelmi olmaldr.
3) "Rus bizimle bark etmi di. Han niun anlarn uzerine akn eyledi". Yukarda sorduumuz sorunun zm burada yatmaktadr: Baball ile Rs, yani Ukrayna Kazaklar (Chmel'nyckyj) arasnda bir ittifak yaplmtr ve bu Han'n mal1mudur! Bu durumda imdi u soruyu sormak lazmdr: bu ittifak ne zaman akdedilmitir?

Aadagreceimiz ilzere, Tatar elisi stanbul'a Temmuz ortasndan nce

Bu durumda Temmuz ortasn ve dolaysyla sonunu terminus ante
quem olarak kabul etmek zorundayz. Daha evvelki Tatar elisinin getirdii, imdi
ye kadar dman olarak kabul edilen Ukrayna Ka~aklar'nn Han ile bir ittifak yaptna dair haberin byk bir aknla yol am olmasndan tril 25 Nisan tarihi
terminus post quem olarak kabul edilmelidir. Bu kayttan, Osmanllarn Ukrayna
Kazaklar ile son karlamasnn Hotin muharebesinde (1621) olduunu anlamaktayz. Mays ay, daha ncede iaret edildii gibi Chmel'nyckyj'in Polanya'ya kar
verdii ilk byk mcadelesi ile geer ve bilindii gibi de kendisinin byk zaferi
ile sonulanr. (Zovti Vody ve Korsun zaferleri). Bu zaferler, doal olarak Chmel'nyckyj'i asi konumundan kartarak, kendisini devletleraras politikada ibirlii
gelmemitir.

rnda dman

veya esirlerin saylarnn abartldn ve kaynaklarda bu anlamda her mnferid olay

iin verilmekte olan saylarn iyice sorgulanmas gerektiini belgelemitir. Bkz. "Liczebnosc
Tatar6w Krynskich i ich wojsk" (= Krm Tatarlarnn ve ordusunun saysal bykl),
Przeglqd Hstoryczno-Wojskowy, VIII, Varova 1936, s. l 16.
46 '"40" says, Trk dillerinde okluk ifadesi olarak genel bir rol oynar. Bu konuda Trkiye
Trkesinde kullanlan deyimiere bkz. "krk defa soyledm , "krk/ara karmak", "krk ylda bir
kere "... gib.
47 Bkz. EK ll

270

OMEUAN PRITSAK

yaplabilir bir ortak (partner) durumuna getirmi ve komular ile mnasebetlere

girmenin bir tr "tavsiyename "si ilevini grmtr. Bu sebeblerden tr Chmel 'nyckyj 'in Baball ile yapt ittifakn tarihinin Haziran 1648 olarak kabul edilmesi
zorunludur.
4) Bu tarihlendirme Moskava'daki dileri arivinin bir Ukrayna elilik heyetinin albay Fylon Dzalalij bakanlnda stanbul'a gnderilcliine dair olan bilgileri teyid etmektedir. Bu konu ile ilgili belgeler maalesef imdiye kadar henz
needilmemi bulunmaktadr. Bu belgelerin ierii hakknda yaklak bir bilgilendirmeye ancak P. Bucinskij 48 ve Mykola Kostomarov'un49 Chme'nyckyj ile ilgili
monograflerden salayabilmekteyiz. Buna ramen burada bu belgeler oldukca
yzeyseldir ve diplomatik ynden tam bir mkemmeliyet iinde verilmemitir. 50
Bucinskij'e gre, Chmel'nyckyj bu sefaret heyetini Korsun zaferininden ksa bir
mddet sonra - bu zafer 26 Mays 1648 tarihinde vuku bulmutur- stanbul'a gndermitir. Dzalalij baarl olmu ve Baball ile bir ittifak akdetmiti. Kostomarov
da yaklak olarak ayn malumat vermektedir.
Ukrayna ve Trk kaynaklarnn birbirlerini mkemmelen tamamlamalar,
modern Ukrayna tarihyazcl inanmak istemese de, 1648'da bir Ukrayna elilik
heyetinin stanbul'a gnderilmi olduu hakkndaki bilgileri tamamen inanlr kl
maktadr.51

Kropyvna Gouverneur 52 (albay) Fylon Dzalalij'in ahsiyeti ise byle bir

vazifeye pek uygun idi. Kendisi phesiz Kazak nderlerinin en nfCzlusu ve yeteneklileri arasnda saylmaktayd. Bir mddet (1648) Kaytl Kazaklar'n 5 3
hetmanln yapm, zor zamanlarnda (1651 Berestecko savanda olduu gibi) 54
Chmel'nyckyj'i vekili olarak (Nakaznyj Het'man) temsil etmi ve pekok defalar
nemli diplomatik vazifelerin ifas kendisine tevdi edilmitir.
Bunun dnda o -sonradan hrstyanla gemi olmakla beraber55- dou
tan bir Tatar idi ve bu sebebten tr Trke'ye vakf bulunuyordu. Muhtemelen bu
zellii, Chmel'nyckyj'in kendisini Trkiye'ye gnderilecek ilk eli olarak semi
48 O Bagdane Chme/nickom (= Bohdan Chmel'nyckyj hakknda), Charkiv 1882, s. I 14.
49 Bagdan Chmelnickij. Sent Petersburg 1904, s. 256.
50 Bu hususta Hru~evskyj'in deerlendirmesine bkz.,IX/2, 1549.

51 Mesela, Hru~evskyj, Chmel'nyckyj devrine dair yazdklarnda bu hususa hi deinmez.

52 Hetman Devleti, 'Gouverneur'ltiklere ("Po/k", yani Regiment [alay] demektir) blnmttir.
Gouverneur ( "polkovnyk"), hem idari hem de askeri erki elinde tutmaktayd. Chmel'nykyj zamannda bu ekilde 18 Gouverneurlk bulunuyordu. Bunlardan biri Solyaka Ukraynas'nda yer
alan Kropyvna idi. Kr. !. Krypjakevyc, "Studiji nad derzavoju Bohdana Chmel'nyckoho" (=
Chmel'nyckyj devleti hakknda incelemeler), Zapysky Seve, c. 151, s. 123-135.
53 Hru~evskyj, Vlll/2,2, 184. [Bkz. Peter Bart!, "Kazak Devleti", s. 303. N]
54 Hru~evskyj, IX, , 292.
55 Kostomarov, Sobrame soCienenji (= Toplu eserler), IX, 256. Bu Ukrayna elisinin isminin de
Trke ( DZalalij< Celali J~ < Ar.) olduu grlmektedir. Bkz. Sir James W. Redhouse, A
Turkish and Eng!tsh Lexicon, stanbul 1890, 668.

ILKTRK-UKRAYNA ITTFAKJ

271

olmasnn

sebebini tekil etmit

Bizzat Chmel'nyckyj'i de _,.,':o i;1enimleri ile Trkiye'deki durumu iyi bildii hususu unutulmamaldr. l:.~:l'n:,ckyj Cecora savanda (1620) Trklere esir
dm ve iki senesini stani l'd. :-...asmpaa'da geirmiti: Tersane r 'esdlarn
dan birinin esiri imi. 5 6 Bu z.:ll iinde ileride istifade etmeyi bildii eitli ili
kiler kurdu. Na'ima'nn verd. , bilgilere gre, Chmel'nyckyj ahsen eyhlislam
ile haberlemekteydi ve stanb:l'da, Osmanl siyasetinin yrtclerinden olan Yenieri Aas Bekta Aa'nn ( 1650 balar) Chmel'nyckyj'in adam olduu dorul
tusunda iddialarda bulunulna~tadr. 57
O vakte kadar Trk dnyasnn ve slam'n bir dman olarak ortaya km
olan Ukrayna Kazaklar'nn, imdi politikalarn tamamen deitirmi olduklarn
Osmanl hkmetine inandrmak muhakkakki kolay deildi. Bucinskij'in yaynla
d belgelerinin gsterdii zere, Sadrazam Ukraynal diplomatlara nceleri mesafeli davranntr. 58 Ancak, Ukrayna Kazaklar'nn imdi Lehistan'n byk bir ks
mn kendi hakimiyeti altnda tutmalar ve yeni Ukrayna devletinin Lehistan'n
yerine Osmanl devletinin komusu durumuna gelmesi gerei, muhtemelen Trk
devlet adamlarn bu yeni durumu hesaba katmaya sevketmitir. Ayrca, Lehistan
kral IV. Wladyslaw'n Trk kart siyaseti, phesizki sadrazarnn Ukrayna ittifakna muvafakat gstermesine yarad.5 9
5) "Elbette ol aldn esirleri bu canibe gonderesin ki su/ha bina 'en itldk edelim deyu itdb mutezammn emr ve mektub ile Han'n kapukethdds Cemid
avu'u bir kapuubaz ile gonderup ... ". Bu ksm bilhassa nemlidir. nce, sadrazam Hezar-pare Ahmet Paa iin Chmel'nyckyj ile olan ittifakn muhafaza edilmesinin ok nemli olduunu grmekteyiz. Bu yzden, devletin en kudretli vasali
olan Krm Ham'n muahaze etmekten ekinmez. Bu mesele ile ilgili olarak Bahesaray'a, iinde kapcba ve Krm Ham'nn kapukethdas Cemid avu'un dahil
olduu zel bir heyet gnderir.
Hammer-Purgstall ve Smirnov bu zel heyette yer alan bu iki kiinin rtbe
derecelerini yanl deerlendirmilerdir. Heyetin banda kapcba yer almaktayd. (bkz. aada). Cemid avu hakknda kr. Nai 'md, V, 624. Krm'n Baball
nezdindeki temsilcileri hakknda Sertold Spuler'in Avrupa diplomatlar iin bir araya getirip tertipiedii gibi ["Die europaeischen Diplamaten in Konstantinopel bis
56 Na"ima, V, 260
57 "Eer Ejlak voyvodas ve eer Hetman Bekta'dan memnun olup dd 'ima hediyeler ge/p
mektup/aur/ar de guyd Bekta ol me/d 'inin kapu kethudas olmak suretin balam idi"Na'ima,
V, 260-261. Ayrca Padiah, Sadrazam ve Bekta Aa'nn Chmel'nyckyj'e yollam olduklar
mektuplarla karlatrnz. Bkz. Rypka, "Weitere Beitrage". kr. n. 12
5S Bucinskij, O Bagdane Chmelnckom, s. 114. Ukrayna temsilcisi, samirniyetlerinin gvencesi
olmak zere Kaneni e kalesini Baball'ye teslim etmei nermekteydi.
59 O sralarda Istanbul'da kraliyel srkatibi Xebrowski (yola k tarihi, Temmuz 1648) bulunmakta
ve esas olarak Tatarlarn eline esir olarak dm bulunan Leh ricalinin serbest braklmas hususunda grmeler yapmaktayd. Kr. Novose'skij, Bor 'ba, s. 267, n. 2, s. 395.

OMELJAN PRITSAK

272

zum Frieden von Belgrad (1739)", Jahrb.f Kultur u. Gesch. d. Slaven, 1935, 313366; Jahrb. f Gesch. Osteuropas, I, 1936, s. 229-262; Zeitschrift f Gesch. Osteuropas, 1936, s. 383-440] bir listeye maalesefhenz sahip deiliz.
Yollanlan bu murahhaslar, Hln' "muaheze" eden belgeyi, dolaysyla Padiemrini ve sadrazarnn mektubunu60 takdim etmek ile vazifeliydiler.
Belgelerin muhtevas bizim iin zellikle nemlidir. Bunlar bize, sadrazarnn
muahezesi yannda (bkz. aada), Haziran 1648 tarihli Trk-Ukrayna ittifaknn
nemli maddelerini yaklak olarak tekrar bina edebilmek imkann vermektedir:
I- Krm Han Ukrayna topraklarna akn tertip etmeye izinli deildir.
2- Ancak, buna ramen Krm Ham Ukraynal esirler elde edecek olursa,
Babali bunlarn serbest braklmalarn Han'dan israrla isteyecektir.
imdiye kadar yaplm olan Polonya-Trk antlamalarnn ana maddelerini
ok hatriatmakta olan bu maddeler, 61 Tatarlar'n aknlaryla mttefikleri olan Ukrayna'nn topraklarn talan etmekte olmas, Chmel 'nyckyj'i Babali ile dorudan
anlamaya ve onunla bir ittifak aramaya sevkettii ihtimalini ortaya kartmaktadr.
ah'n

nc Kayt: 62

"Anlar dahi Han huzuruna varup ibia- peytim- inayet-encam ettiklerinde

Islam Girtiy Han hi mutegayyr olmayup, biz Paditih'n bendeleriyz, Rus klfarz
suretti musa/aha iddi 'ii ederler ve takye balarn skka taraf saltanata iini arz
etmekte firib ve hem frsat buldukca aykalaryla kup Anadolu sevahilini hartib
ettiler. 63 unda iki half kal 'a var64. Bi 'd-def'atit arz edip nefer ta 'yin edin mevticiblerini yine bu sevahilin balk mahsulnden istifa olunur diye gordk, tekayyd
olunmad. Ahar Rus- menhus ol iki kal 'ay zabt edip iine enkci Kazak doldurduundan sonra yirmiden mtectiviz k/ii '- mtentiksa ihdtis edp, 65 bu yl dahi
sabr olunsa Akkermtin vilayetini bi 'l-klliye istilti edp, Badan diytirn bi '/-kl/iye temelluk mukarrer idi".
Bu kaytlarnda Na'ima ok canl bir tarzda, Sadrazam Hezar-pare Ahmed
Paa'nn elilik heyetinin Bahesaray'daki diplomatik giriimini anlatmaktadr.
60 Bu terimleri de Hammer-Purgstall ve Smimov yanl tercme etmilerdir. Emir ve mektup tabirat
hakknda

61

62
63
64

65

bkz. Fekete, Einfiihrung in die osmanisch-tirkische Diplomatik, Budapest 1926, zellikle, s. XXXI-XXXIIl, XL Yili.
Ilgili Polonya antlamalan iin kr. J. Du Mont, Corps diplomatique universel du Droit des gens,
Amsterdam-Haag 1726-31: G. Noradounghian, Recueil d'actes internatonaux de L'Empire
Ottoman, l, Paris 1897; keza Hammer-Purgstall, GOR.
Na'ima, IV, 280-281.
Burada Kazaklarn sahillere yaptklar basknlara atf yaplmaktadr. bkz. Gri.
Burada sz edilen Osmanl (Tatar)-Ukrayna serhadinde yer alan Dinyeper kysndaki iki kaledir: Togan Gedi ve ahin Kereman. (bkz. Evliya elebi, Vll, 521-24, 557; V, 157). Ukrayna
kaynaklarnda bu kaleler Tjahynja ve Aslan Horodak olarak isimlendirilir.
Yukarda grd~mz gibi Han, daha Mays l648'de mttefikinin bu gibi kalelerinin tahribine
dikkati ekmekteydi.

LKTRK-UKRAYNA TTFAKI

273

Burada III. slam Giray'n sarfettii szler ok nemlidir. Bundan nce, Osmanl
hkmeti Dinyeper kysndaki iki snr kalesinin -burada sz edilen Togan Geidi
ve ahinkerman'dr- zabtndan sarfnazar etmekle kalmamakta, bilakis ayrca
Ukrayna'l Hetman'nn bu kaleleri enkci Kazaklar ile doldurmasna ve ayn zamanda bakaca 20'den fazla kale inasna msaade etmekteydi. Han'n, faaliyetlerine bir sene daha gz yumulacak olursa, Kazaklar'n Akkerman vilayetini ve ayn
zamanda Bodan' ele geireceklerini ihtimal dahilinde grmesi de sefaret heyetinin banda bulunan kapcbay rktmemitir.
Bunlardan Osmanl hkmetinin Kazaklar'dan korkacak bir eyi olmadn,
bilakis bunlarla bir nev'i bahri ve askeri bir antlama akd etmi olduu neticelerini
kartmak zorundayz.

Bir Trk-Ukrayna bahri ve askeri antlamasnn varl 1822'den beri bilinmektedir.66 Ancak bunun nasl tarihlendirilmesi gerekecei bilinememekteydi. 67
Rus nairler bunu 1649'lar olarak tarihlemilerdir. Bu tarihi ise doru olarak kabul
etmek mmkn deildir, zira o sene byle bir antlamann yaplm olmasna olanak yoktur.
Antlamann baz maddeleri (mesela, V., VI. ve VII. maddeler) nc
Kayt'ta yer alan durum ile uyumaktadr. zellikle Kazaklar'n Osmanl hkmeti
tarafndan Karadeniz'in kuzey kylarn koruma ile vazifelendirilmi olmalar hususundan tr, bu antlamay Albay Dzalalij'in stanbul'da Sadrazam Heziir-Pare
Ahmed Paa ile akdettii antlamalardan biri olarak grmeye mtemayilim.
Bahri ve askeri antlama metnini makaleme ilave etmekteyim. Bu Lehe bir
suret halinde elimizdedir. Ancak, metininden zgn nshann Trke olarak kaleme alnm olduu anlalmaktadr. 68 Polanya diplomasisinin, kendileri iin nemli
olan bu belgenin Lehe bir suretini hazrlatmann gereini kavram olduklarn
tahmin etmek zorundayz. 69
2- "Ahar bin Kazak aykalarn yakup bize bedreka oldular".

Bu ksm imdiye kadar tercme edenler yanl anlamlardr. Burada,

"bin Kazak aykalar" deil (Hammer-Purgstall, GOR, V, 434; GOR, 2. bsk.,
III, 309. Keza, Smimov, Krym Chan, s. 540), bilakis "aykalarn yakan 3000 Kazak" sz konusudur. ifadenin yalnzca gramatik yaps deil, realite de byle bir
alglamann karsndadr. Kazak aykalarnn says hibir zaman 400' amam
tr. (Bkz. Hrusevskyj, VII, 414-515,533-537 ve I. Krypjakevyc, Ukrajinska Zahal'na Encykl'opedija (= Ukrayna umumi Ansiklopedisi. Lemberg-Stanislau-Kolomea,
66 Bkz. EK-I.

67 Hru~evskyj bu belgeyi deerlendirmemitir.

68 Kr. IV. madde: " ... prowo to, kt6re si~ teraz pisze i~zykiem Tureckim". (" ... imdi Trke olarak
kaleme alnan bu hak ... "). Ayrca, burada "morze biale" karl olarak Trke tanmlamasyla
Akdeniz kelimesinin yazlm olmas da dikkat ekicidir. (madde, I, III).
69 Bu belgenin, o devrin devletleraras hukuku asndan sair benzeri ahiduameler ile mukayesesi
cazip bir i olurdu.

274

OMEUAN PRITSAK

III, 1934, s. 757). 1625'de bir ky baskn iin bir Osmanl kaynagnca verilen Kazak aykalarnn says abartl olarak ancak 350'dir. (bkz. Hru~evskyj, VII, 535536).
Na'ima'nn ilk kaydnda Han'n Chmel'nyckyj'e kar olan tekeffillleri yer
almaktadr. Burada ise Chmel'nyckyj'in Han'a kar olan nemli tekefflleri ile kar karyayz. Mesela, Kazak flosunu gerektigi zaman imha etmek durumunda
kalabilecegi bunlarn arasndadr. Gerekten l648'den itibaren Kazak flosu artk
nemli bir rol oynamamtr. (Bkz. Krypjakevy~,. Ukrajinska Zahal'na
Encykl'opedija, III, 757).
3- "Akn ettiimizde md-lti-keldm krkbin Kazak bize tabi' oldu. Bir byk
hatmanlaryfa10 bunca kffdr esir eyledik. Anlarn ahdi mahz hd'a idi".
Buradan, Krm Han'n daha sonraki tarihlerde gzlendigi gibi 1648'de de
Trkiye ile Ukrayna arasmda dolaysz bir uzlamann akamete ugratlmas iin
gayret sarfetmekte oldugu anlalmaktadr. Han, her ne pahasna olursa olsun, bu
iki g arasndaki arabuluculuk rolnn kendisinde ait olmasn arzu etmekte ve
mttefikine adm banda haksz isnadlarda bulunmaktayd. Hatta, Ukrayna blgesinin yagmalanmas olayn da Hetman'n srtna yklemek istemekteydi. O, Bir
Trk-Ukrayna ittifaknn, hanlk ahalisinin byk bir ksmnn fiziki varolu sebebini tekil eden talan aknlarn tehlikeye sokacagndan tr bu ekilde davranmaktayd.71 Aagda, bir Krm mirzasnn hayranlk uyandracak bir aklkla dile
getirdigi beyan durumu ok berrak bir ekilde aksettirmektedir: "Ol mahal Tatar
merdsndan bir Mirza cevdb verp, Padiah'n bu kazayadan haberi yokdur,
kffdrn mekr-i firibin sulh tasavvur edersiz. Ol me/ 'un cihtin harab eyledi. Bunda
yzbinden mtecaviz Tatar var ki, zira 'at ve tictiretleri yokdur. Akn etmeyince ne
ile ma 'i et ederler. Hala dahi Sultan hazretleri ellibin Tatar ile akma gitmitir.
Padiah'a kulluk ve dostluk budur dedi".
4- "lna' Allah azimetim budur ki, Rus kraln 12 Bodan gibi taraf- saltanattan nasb etdirim deyu hatm- kelam eyledi. Ol cahil kapucba ya nin hem
Padiah'n kuluyuz dersiz hem emrin tutmazsz dedi". III. slam Giray'n bu szleri
Haziran 648 tarihli Osmanl-Ukrayna ittifaknn zelliine bir nemli noktadan
daha k samaktadr: Krm Ham Babali'ye, Ukrayna Hetman'nn (Rs Kral)
Bagdan voyvodas gibi bir Osmanl vasali olmas dogrultusunda bir plan takdim
etmekteydi. Bu plann Osmanl heyeti tarafndan kabul edilmemesi, Haziran I 648
ittifaknn, daha sonraki Osmanh-Ukrayna ittifaklarnda olduu gibi Ukrayna'y
Osmanl hakimiyeti altna sokmadg anlamna gelmektedir. Burada zellikle
kapcbann Ukrayna'ya kar sergiledigi riayetkar tavr vurgulanmaldr. Na'ima
kaydna u ekilde bir son vermektedir: "Andan ikisi dahi bu cevablarla gemiye

70 Kasdedilen Bobdan Chmel'nyckyj'dir.

71 Bu konuda bkz. A. Novosel'skij, Bor'ba ... , s. 267 ve zellikle s. 416-442.
72 "Rs Kral" ile "Kazak/arn ve Rus halknn hetmam" Bobdan Chmel'nyckyj'in kasdediidi i
kendiliinden anlalan bir husustur. Bkz. EK-II.

LKTRK-UKRAYNA TTF AKl

275

girp avdet ettiler".

Drdnc Kayt:
"Zikr-i vekiiyi '-i ez ibtida-y clus- Sultan Mehmed Han ibn Sultan brahim
Han" balkl ksmda anlatlan olaylar iinde, Hezar-pare Ahmed Paa'nn gndermi olduu bu zel heyetin akibeti hakknda bilgiler yer almaktadr (Na'ima,
IV, 33 ): "Yevm-i clusdan gn sonra Cemid avu Kefe'den muvafik- ruzgar
ile u gnde vasl olup, vezir-i sabkn itab- salifit 'z-zikrine Tatar Han'n cevabnamesin tebli ettikde, kffara gaza fermann emr-i erife-i bearet-mazmun ile
Tatar Han'a emir ve hil'at gnderildi".
IV. Mehmed, 7 Receb cuma gn 73 (7 Austos 1648) tahta kt. Dolay
syla, kapcba ve emid avu I O Austos'ta stanbula dnm bulunuyorlard.
Kendileri, Han ile olan grmelerinin hemen akabinde gemiye binmi olduklarn
dan ve stanbul'a doru olan seyahatin de gn srmesinden, Bahesaray'a yap
lan bu giriimin kesin tarihini tesbit etmek mmkn olabilmektedir: Bu tarih, Sadrazam Hezar-Pare Ahmed Paa'nn katlinden birka gn nceki, dolaysyla 6 veya
7 Austos 1648 tarihidir.
Bu tesbit, sadrazarnn Han'n (ikinci) elisi ile yapt grmenin ve milteakiben yukarda sz edilen elilik heyetinin Bahesaray'a gnderiliinin (bkz. nc kayt) Temmuz sonu, dolaysyla Austos ba arasnda tarihlernemizi de
imkan dahiline sokmaktadr.

Yenieri hakim zmresi, Sultan brahim ve sadrazarnn katlinden sonra daha

ziyade kendi hakimiyetlerinin pekitirilmesiyle megul olduklarndan, Ukrayna
meselesi ile etkin bir ekilde ilgilenememekteydiler. Bu sebebten tr imparatorluun "kuzey meselelerini" Krm Ham'na havale ettiler. itaatsiz vasal, kl ve
hi'at ile onurlandrld ve Sadrazam Hezar-pare Ahmed Paa'nn bir nemli devlet
meselesindeki bu giriimi artk yalnzca, "s ab k vezirin muahezesi" olarak tanm
lanyordu.

Trkiye ile Ukrayna

fak bylece sona erdiJ 4

arasndaki ksa

mrl

(Haziran-Austos

1648) ilk itti-

EK-I
HAZRAN 1648 TARiHLi TRK-UKRAYNA BAHRi VE ASKERi
TTiFAK ANTLAMASI

Bu belge, Sobranie gosudarstvennych gramot i dogoworov chranjaicichsja v

Gosudarstvennoj Kollegii lnostrannych Del, Ksm III, Moskova 1822, Nr. 134, s.
444-447'de yaynlanmtr. Ukraynaca tercmesine I. Krypjakevyc, "Vidvicna vi,
Ukrajny" (= Ukrayna'nn Ebedl Mihveri) nvanl makalesinde yer vermitir. (Sjo73 Bkz. mesela, Fezleke, Il, 327.
74 imdiye kadar yaynlanm bulunan muahedat mecmualarnda (mesela, G. Noradonghian,
Recueil.. .), bu Osmanl-Ukrayna ittifak yer alnamamaktadr.

OMELJAN PRITSAK

276

hocasnej mynule, I, Lemberg 1939, s. 24-29).

Belgeye Rus nairlerinin ekiemi olduklar balk yledir: Dogovor (v
spiske), zakljucennyi Tureckim sultanom s vojskom Zaporoiskim i narodom Russkom, kasatel 'no torgovli na Cernom more. Okolo 1649 goda (= 1649'larda Karadeniz ticareti ile ilgili olarak Trk Sultan'nn Zaporog Askeri ve Rus [Ukrayna] halk
ile akdettii antlama sureti).
Pakta z Cesarzem Tureckim, a woysTrk Padiillu ve Zaporog Askeri16
kiem Zaporozskim y narodern Ruskim 75 ve Rus (Ukrayna] Halk arasnda Karadeniz
talde byc mait wzglC(dem handlow na Czar- ticareti ile ilgili olarak akd edilen anlamalar
aadaki gibidir:
ne morze:
.

Daie wolnosc Cesarz ) Msc Tureckiemu woysku y iemi iego zeglowac po

morzu Czarnym do wszystkich swoich portow y miast y wysep; ~akze po morzu Bialym do wszstkich Palstw swoich wysep, y
portow ich, y do portow obcych Panow y
Palstw Chrzescianskich, taki:e po wszystkich rzekach y miastach, z kt6rymi iakie
bC(dt chcieli handie y kupiectwa odprawowac mai, przedawac, kupowac y zamieniac,
wedle woli swey stanc u portow y
wyiachac, kiedy zechc, bez i:adnego zahamowania, wstrC(tu, y trudnoci.
0

2.
Na zapomoi:enie nowych handlow
woyska Zaporozskiego y iiemi iego, Cesar
Je0 Msc Turecki wolymi czyni ich kupcow
od wszelakich eel, myt y podatkow, takze
towary ich kt6re kolwiek albo do Panstw
iego przywozic, albo z Panstw iego wywozic
zechc, a to do stu lat (iesli nie moi:e byc do
stu lat, choc i:lo pitciudiiesit, albo namniey
trzydiiestu), Qi:ego wszytkie urzC(dy wszC(dy
przestrzegac bC(dt: a po wysciu, da Pan B6g,
sto Jat, nie wiC(kszymi ciC(i:arami podatkow
obcitZeni byc mait tylko iako saki Turcy.

Majesteleri Trk Padi1h Zaporog

Askeri ve lkesine, bUtUn limanlar, ehir ve
adalar ile Karadeniz'de; btn dahil olduklar blgeleriyle ve adalar ve !imanlaryla
keza Akdeniz'de ve dier hkmdarlara ve
Hristiyan devletlere ait olan limanlarda ayn
zamanda ticaret yapma ve ticari mnasebet
iine girmek istedikleri btn nehirlerde ve
ehirlerde gemilerini serbeste dotatrma ve
ayrca alm ve satm ve mal mbadelesinde
bulunma; limanlarda tevakkuf etme ve buralardan engellenmeden, direnme ile kar
lamadan ve zorluklar karlmadan diledikleri yerlere gitme hakk tanmaktadr.

2.
Zaporog Askeri ve lkesine baledi
len yeni ticaret hakkn tevik iin majesteleri Trk Padiah, tccarlar ve keza imparatorlua idhal veya imparatorluktan ihrac
etmeyi diledikleri mallarn yz sene boyunca (eer yz sene olmazsa hi olmazsa elli
veya en az otuz sene iin) btn resim, vergi
ve gmrklerden muaf tutmakta olup, btn
memurlar her yerde buna riayet edeler. Ve
yz sene hitamnda, inaallah, bunlar Trklerden daha fazla bir vergi yk altnda
olmayalar.

75 Hetman Devleti'nin resmi tanmlanmas, "Zaporog Askeri ve Rus Halk" idi.

76 Zamannda kaleme alnm Osmanl belgelerinde de "Sar Kam Askeri" olarak

gemekte oldu(bkz. Rypka, "Weitere Beitrlige" ve burada yer alan Name-i Hmdyun sureti, s. 273), tercmemizde bu Osmanlca zgn tanmlamasn esas aldk. [N].
undan

LK TRK-UKRAYNA TTF AKl

277

3.
3.
Majesteleri Pldih Kazak Askeri'ne,
Domy skladne po miastrach y portach
Cesarza Je 0 Msci Tureckie 0 , tak nad Cza- majesteleri Trk Pldih'nn ehir ve lirnym, iako y nad Bialym morzem b~d<cych, manlarnda, hem Karadeniz ve hem de Akpdzwala cezarz Je 0 Msc woysku Kozac- deniz'de anbarlar inasna ve buralarda ticakiemu stanowic y tam kupawac, y kupcom ret yapmalarna ve ayn zamanda tccarlanich mieszkac ze wszelak< wolnosci, bez po- nn zikredilen yz sene boyunca herhangi bir
datkow zadnych do sta lat pomienionych.
rUsln demeksizin her trl serbestlik iinde buralarda oturmalarna msaade eder.
4.
4.
Zaporog Askeri ve lkesinin temsilResident woyska Zaporozskiego y
iiemi iego w Stambule mieszkac b~dzie w cisi, gereken ihtiram ve her trl gvenligi
slusznym poszanowaniu ze wszelakim bez- iinde stanbul'da otura ve magdur olan
piecz~st\vem, kt6ry Resident wszelakiey Kazak tccarlarnn haklarnn korunmasna
sprawiedliewosci dochodzic ma kupcom tavassut ede. Zaporog Askeri de, Kazaklarn
ukrzywdzonym Kozackim: takze woysko kadrga77 ve gemilerine diledikleri yere gitZaporozskie Residenta Cesarza Je 0 Msci w mek iin gerekli olan seyir iznini vermek
portowym miescie swoim przyimuie, kt6ry zere majesteleri PldiaJ'n bir temsilcisini
paszporty dawac ma galerom albo okr~tom bir liman ehrine kabul ede ve bu izn-i setiKozackim, gdzie kolwiek zeglowac zechc, ne iin bir guldenden fazla taleb edilmeye.
a od paszportu wi![:cey brac niema nad czer- Kadrga ve gemi kumandanlar bu temsilci
wony zloty ieden, przed kt6rym starszy Pan huzurunda, majesteleri Padih'n lkesine
galery albo okr~tu przysi<di ma, iz zadney kar bir hiyanet tasarlamadklar hakknda
zdrady przeciwko Paistwam Cesarza Je 0 yemin edeler. Bu temsilci, imdi Trke
Msci nie uczyni; tenze Resident Cesarza Je 0 olarak kaleme alnm olan bu hakk taleb
Msci prawo to, kt6re si~ teraz pisze eden herkese yazl ve kendi imza ve mhi~zykiem Tureckim, kazdemu potrzebui<ce ryle vermek ile mkellef ola.
mu na pismie dac powinien, s podpisem r~ki
swey y piecz~Ci<..

77 "Galera Kozaeka" ifadesini Kazak kadrgalar olarak tercme etmekle beraber, bundan Kazak
aykalar'nn

kast edildii aktr. Metinde geen dier gemiler'i Kazak Askeri'nin dnda kalan
"Kazak Askeri ve Rus /Ukrayna Halk"[bkz. mukaddime ksm] ayrmn gzeterek
kaleme alnm olduundan hareketle) halk kesimine ait tccar gemileri olarak alglamaktayz.
Antlamann "'Kazak kadrgalar ve gemileri" ayrmn yapmakta olmas (zellikle bkz. madde
7) bu kanaalimizi takviye etmektedir. aykalann Osmanl kadrgalanndan daha sUratiice olduklarna dair olan bir kaytta, aykann bu anlamda kadrga ile mukayese edilmesi (bkz. Victor
Ostapchuk, "Five Dokuments from the Topkap Palace Archive", s. 49, n. 2), antlama metininde
kadrgann ayka anlamnda kullanlmakta olduuna dair olan dncemize ayrca kuvvet vermektedir. [N].
(antlama

OMEUAN PRITSAK

278
5.
Aby swawolnych ludzi zahamomac,
i:eby na morze nie wypadali, z dokladem
Cesarza Je 0 Msci, woysko Zaporozskie
miast portowych kilka nii:ey Porohow zaloi:y ai: do uscia rzeki Bohu w Dniepr, sktd y
handie ise mai, y bespieczeistwo na morzu
od swowolnikow ma byc przez nich obwarowane.

5.
Asilerin denizdeki basknlarn nlezere Zaporog Askeri majesteleri
Padiah'n msaadesiyle, Dinyeper ala
yanlarnn aasndan Bu nehrinin bu suya
kart yerlere kadar olan mahalde baz
liman ehirleri ina ede ve ticaret buradan
yneltile ve asilere kar denizdeki gvenlik
bunlar vastasyla salana.
mek

6.
6.
Jesliby chto swowolny wypadl na
Zaporog Askeri iinden birisi kendi
morze z woyska Zaporozskiego, z takiego bana buyruk olarak denizde basknlar yasprawiedliwoscstusznt
uczynic powinno pacak olursa, Zaporog Askeri majesteleri
woysko Zaporozskie przy residende Cesar- Padiah'n temsilcisinin huzurunda bunu
za Je 0 Msci; a dia tego handlow Kozaeki ch y yarglaya, bu sebebten tr hi kimse makupiectwa ich nie zatrudniac. ani hamowac jesteleri Padiah'n topraklar dahilinde Kanigdzie nikt nie b~dzie w Paistwie Cesarza zaklar'n ticaretine ve tccarlarna zorluk
Je 0 Msci.
kartlmaya ve engellenmeye.
7.

7.

Jesliby z Donu iaka swawola

Don tarafndan herhangi bir ayakpowstala, sktdby na morze wyszli dia roz- lanma patlak verecek ve asiler yamalama
boiow: spolnie s Tureckimi galerami Kozac- iin denize alacak olurlarsa, Kazak kadr
kie imac swawolne mait y karac, y wzaiem galar Trklerle birlikte asileri yakalamak ve
sobie pomocy dodawac, i:eby morze bylo cezalandrmak ve karlkl olarak birbirlericzyste i wolne.
nin yardmna komak ile mkellef ola ki
deniz bylece gvenli ve serbest kala.

8.

8.
majesteleri
herhangi bir ekilde
ihlal edecek olursa (Allah onu bundan korusun), gemi kumandan cezalandrla, gemi
ise mal ve mretlebat ile serbest kala. Buna
refakat etmekte olan sair kadrga ve gemilere de, bunlar susuz yere mutezarrr etmemek ve bara hale! getirmernek iin bylece

nenaruszony.

davranla.

9.

Bir

Padiah'n

Kazak

kadrgas

Jesliby galera Kozaeka w czym

przeCiwko prawu Cesarza Je 0 Msci (strzei:
Boi:e) wykroczyla, aby starszy tey galery
karany byl, a ona sama s towarami y robotnikarn swymi wolna byc ma, y insze wolne
byc mait w towarzystwie z nit b~dtce
galery y okr~ty aby y niewinnie nie Cierpialy, y zawarty pokoy aby by nczym

yasalarn

9.

Bir kadrga veya Kazak gemisi sahile

Jesliby galera abo okr~t Kozaeki
rozbil si~ przy brzegu Cesarza Je 0 Msci, aby vurup paralanacak olursa, korunabilen e
rzeczy te, kt6re si~ mogt zachowac, sukces- yalar mirasclar iin mahffiz tutula ve bunsorom zachowane y oddane byly.
lara iade edile.

LKTRK-UKRAYNA TTF AKl

279

10.
10.
Tccarlarn borlarna taalluk eden
O dlugi kupieckie, prawo kupcom
Kozaekim takie byc ma, iako Turkom we hususlarda, Kazak tccarlar Trk imparawszystkim Pa'stwie Tureckim, y sprawied- torlugundaki bUtUn Trkler gibi ayn haklara
sahib ola ve hak ve hukuklar kendilerine
liwosc nieodwloczna.
gekneden teslim edile.
ll.
ll.
Majesteleri Trk PMiah ne kadr
Galer albo okr~tow Kozackich do
zadnych potrzeb na zadnt poslug~ Cesarz galar ne Kazak gemilerini ne de bunlarn
Je 0 Msc Turecki obracac nie pozwoli, ani mUrettebatn, mallarn ve silahlarn herich ludzi, ani towarow, ani or~za; ale wolne hangi bir i ve ihtiyac iin kullanlmasn
przescie y odescie ze wszystkim, kiedy men eder, ancak bunlarn dilediklerinde ve
diledikleriyle serbestce seyr etmelerini vaad
zechc, im obiecuie y waruie.
ve temin eder.
12.
12.
Karada veya denizde olsun, majesteGdyby iaki kupiec umarl w Panstwie
Cesarza Je 0 Msci, lubo na morzu, lubo na lerinin topraklarnda bir tccar lecek olsa.
l<dzie: dobra wszystkie iego nalezec b~dt mallar varisierine ait ola ve kimse tarafn
sukcessorom iego y harnowane ni od kogo dan alkonu lmaya; ve birisi sz! U veya yazl
byc nie mog; luboby co komu odkazal, albo olarak lmnden nce birisine bireyler
zapisal przy smierci, zadney wagi miec brakacak olsa, buna itibar edilmeye.
ni ema.
13.
13.
Trklerin elindeki hristiyan esirler
Wi~iniow Chrzescianskich u Turkow
iako y Tureckich u Chrzescianow Kozaekim ve hristiyanlarn elindeki Trk esirler Kazak
kupcom iawnie wykupowac wolno b~dzie: a tccarlar tarafndan fidye karlg satn
iesliby wi~iien Chrzescianski w P.asntwie alna; majesteleri PMiah'n topraklarnda
Cesarza Je 0 Msci do galery albo okr~tu bulunan bir hrstiyan esir, bir Kazak kadrga
Kozaekiego uciekl, taic go albo przechowy- veya gemisine kasa, gemi kumandan bunu
wac starszy nad galer nie b~dzie, ale go gizlerneye ve saklamaya, bilakis teslim ede.
wydac powinien, wszakze za to zadney Bu sebebten tr ne kendisine ne gemisine
szkody albo krzywoy nie poniesie, ani on, ne mrettebatna ve ne de mailarna bir zarar
ani galera iego, ludzie, ani towar iego; erie. Keza hr bir ici veya bir esir bir Kagoyby tez czeladnik iaki wolny lub niewol- zak kadrgasndan kaacak olursa, Trkler
nik z galery Kozackiey uciekl, wydac go de bunu Kazaklar'a teslim ede.
Turcy powinni b~dt Kozakom.

EK-II
UKRAYNA VE UKRA YNALILAR HAKKINDAKi TRKE
TERMLERE LA VE
I- 16. ve I 8. yzyl agda Osmanl kaynaklar kuzey komularn genel olarak
Giri I)

Rs 1 ..tJJ veya Kazak 1 J) olarak adlandrrlar. (Kazak ismi iin bkz.

OMEUAN PRITSAK

280

Rus ismi (dolaysyla Trke ekli Orus/ ..rJJ' veya Urus/ ..J'JJJ' ), vaktiyle Ukrayna'da kurulmu olan Rus Devleti'nin ahfad olarak alglayan Ukrayna ahalisinin
kendileri iin kulland tanmlamadan gelir ve Bat'daki komulan tarafndan da bu
ekilde Rus ini, dolaysyla Rutheni, keza Reussen olarak adlandrlrlar.
Osmanllara Rs kelimesi muhtemelen yoldan girmi olmaldr:
1) Klasik Arap corafi eserleri yoluyla: Bununla beraber, burada X. yzyl Rs
tanmlamas sz konusudur.
2) Gney-slavlar yoluyla: Erken dnem Osmanl kroniklerinde (Mesela,
Sa'deddin, I, 1599) Rs tanmlamas mutad zere eh (dolaysyla ih) ve Leh (dolaysyla Lih) topluluklan sz konusu edilirken ortaya kar. Bu Rs, eh ve Leh
irtibatlandrmas muhtemelen herhangi bir ekilde ada Gney, dolaysyla Bat-Slav
yazl kaynaklanndan iktibasen alnm olmaldr. Dolaysyla, Kuzey komular hakknda bilinli bir bilgi birikimine asla iaret etmez ve daha ziyade klasik Arap coraf
yaclnn Rs veya Slav (dolaysyla Kuzey) halklar iin kulland edebi tanmlama
nn yerini tutan ve bu anlamda tekrarlanan bir kalptr. Mesela bylece bu kalb,
Sa'deddin'de, "Memdlik-i Rus ve eh ve Leh" .U J ~ J ..J'JJ ..s.J.... (Tdc 't-tevdrih, stan
bul 1280, I, 567) ve Solakzade'de, "Memd-lik-i Sakiiiibe ve imdliyye"
4~ J 4,ll.Q.... ..5J.... (Tarih, stanbul 1297, I, 252) toplu tanmlamalar iin kullanlm
olarak bulmaktayz.
3) Bu konu hakknda tek bana shhatli bir bilgilendirme kayna olarak Krm
Tatarlar, dolaysyla dorudan temas yoluyla: Bu balamda Anonim Osmanl Kronikleri'nin birinde Ukrayna iin "Leh td'ifesi vildyeti kim Urusdur", (Friedrich Giese, Die
altosmanischen anonymen Chroniken, Text, Breslau 1922, s. 77) tanmlamasna yer
verilmi olmas ilgi ekicidir. Ancak bu tanmlama, hem bu kronii nereden (F. Giese,
Die a/tosmanischen Chroniken, Il, Breslau I 925, s. 104) hem de Je. Zavalynskj (Po/s ka
w kronikach tureckich, 39) tarafndan olmak zere imdiye kadar hep yanl olarak
yorumlanmtr. Her iki nair de burada Rs = Rusya (yani o zamanki Moskova
knezlii) yanlgs iindedirler ve byle bir eit klmann da doal olarak hibir anlam
yoktur. Bu ifade, "Polanya vilayeti Rus" (yani o zamanki Polonya krallna tabi olup,
daha sonralar bir Polonya vilayeti haline gelen Kraliyel Rus 'u, dolaysyla Ukrayna)
olarak tercme edilmeliydi. Halbuki, Anonim Osmanl Kronii'nin mellifi, o zamanki
Ruthen1 deki (bugnk Ukrayna) durumu tam bir shhat ile kaleme alm bulunmaktadr.

sonu ve XVII. yzyl balar) Rus [Ukrayna] ve

bir hale gelmi olup, aralarnda bir fark gzetilmeden
kullanlr olmutur. (Kr. Na'ima, III, 149: "Kazak ekiyas"= "Rus ekiyas"; dolay
syla, Evliya elebi, X, 86-87: "Zikr-i ahvdl-i Rus- menhfis ya'ni Kazak- 'dkk"; keza,
lll, 353-355). Rus=Kazak eanlamll, Evli ya elebi tarafndan, (164 l/42'deki
Azak'daki savalar esnasnda) Ukraynal olmayan Don Kazaklar tanmlanmak istendiinde akca grlr: "Moskov denilen Ruslar" (II, 113). Tanmlama daima bir sfat ile
birlikte kullanlr: Rs = Rus- menhus (mesela, Na'ima, III, 63-64 ve pekok yerler);
Kazak = Kazak- 'dkk (mesela, Solakzacte, 792; Evliya elebi, I, 85; VII, 520); Kazak-
bed-ah/dk (mesela, Feridun, Mne 'dt, stanbul 1264, Il, 142, 144- 145); Kazak- bi-pdk
II-

Kazak

Osmanllar'da

(XVI.

tanmlamalar eanlaml

yzyl

LKTRK-UKRAYNA TTFAKI

281

(mesela, Evliya elebi, V, 85).

III- Mstahkem bir yer olan ZaporoiSka Sic (bkz. yukarda), Osmanllar tarafn
dan ncelikle Sar Kam olarak tanmlanm olup, buna gre Zaporog Kazak/ar, dolaysyla Ukrayna Kazaklar iin genel olarak Sar Kam Kazaklar denmitir.
IV- Osmanl kaynaklarnda Ukrayna Kazaklar zaman zaman z Kaza (yani
Dinyeper Kaza) olarak da adlandrlrlar. (mesela, Katib elebi, Fezleke, II, 387;
Silahdar Tarihi, I, 16, 17, 169).
V- Bohdan Chmel'nyckyj'in yeni Hetman Devleti 1648'de eski bir tanmlama
olan Vijsko Zaporoiske (bkz. yukarda) ismini kabul eder. Bu sebebten tr bu devlet
Osmanl kaynaklarnda Sar Kam Askeri, dolaysyla Sar Kam Td'ifesi olarak an
lr. (Silahdar Tarihi, I, 565). Devlet bakan H et 'man nvann tar. Feridun'da
(Mine 'dt, I, 13) sair hrstiyan hkmdarlam mahsus elkab arasnda, Ukrayna
Hetman'nn elkabna da yer verilmiti: "Taraf- ehrydriden Kazak Hat-man'na.
fiihdr '1-milleti '1-Mesihiyye muhtdr '1-kberd fi't-td 'ifeti'n-Nasrdniyye Sar Kam
Askeri'nin Hatman olan filan hltimet avdkbuhu bi '1-hayr tevki'-i ref'-i hmtiyun.. ".
Bu hususu (Jan Rypka'nn n. 12'de gsterilmi almalarnda Bogdan Chel'nyckyj'e
hitaben rneklendii gibi) 78 , o devirde tanzim edilmi olan Osmanl vesikalar da teyid
ederler.
VI- Bohdan Chmel'nyckyj Trk dnyas ve zellikle Osmanl mparatorluu ile
dostane mnasebetleri koruma gayreti iinde olduundan, Osmanl kaynaklar hem
kendisinden ve hem de Kazaklar'ndan Karda Kaza olarak bahseder.
VII- 1648'de Ukrayna kazaklnn beii olan Zaporoiska Sic'i, Hetman Devleti dahilinde zerk bir cumhur (1648-1775) haline gelir. Bunun banda Kosovyj Otaman(= Kis Ataman) yer alr. Bu cumhur Osmanl kaynaklarnda (Za-poroiska Sic iin
de kullanlmak zere) Potka/ ( Jlil> y, dolaysyla Jw y,) kelimesiyle tanmlanr. (Bkz.
Evliya elebi, I, 138, VII, 530; Feridun, I, 398; Raid, I, 252, 367; Silahdar, I, 565,
665). Bu kelime Bulkal ekliyle Krm-Tatar kltr dnyas kkenli bir Ukrayna kaynanda, soylulardan Smolensk M ikifor Poplonskyj'in Or (Perekop) Beyi onuruna yazd 1691 senesinden kalma iirlerinde (Yay., Ol. Ohloblyn, Studyji z Krymu, Kiew
1930, s. 32-38) geer. Fikrime gre, bu tanmlama ile adaylarn kazakla kabul edilmeleriyle ilgili bir Ukrayna/Kazak adeti ile kar karya bulunmaktayz: Eski ve tecrbeli Kazaklar gen adaylara, piirilmesi zellikle zor olan bir cins bulgur yemei hazrlatrlar ve bylece bunlarn itidal ve maharetlerini gstermelerini beklerlerdi. (Bu
konu ile ilgili bir efsane iin bkz. J. Rudnyckyj, Lehrbuch der ukrainischen Sprache, 2.
bsk. Leipzig 1943, s. 94-95). Bu sebebten tr Potka/ - Butkal kelimesini, Trke
Bulgur kelimesi olan Potka - Butka (Kr. Radloff, Kasan. Tob. Sag., Wb, IV, 1284,
1857) kelimesine irca etmek istemekteyim. Dolaysyla, Potkah (Butkal) = Potka
(Butka) + l.
VIII- 1663'den sonra Ukrayna iki hetmanla ayrlm olup, Dinyeper bu ikisi a78 "iftihar- merai'l-millet'ii-Mesihiyye muhtar- kberai't-ta'ifet'I-seviyye muslih-i mesalih-i
cemahiri't-tii'ifet'n-Nasriiniyye siihib-i ezyali'l-hamet ve'l-vakar sahib-i delayili'l-mecid ve'liftihar dostumuz Sar Kam Askeri'nin hetman ... , " : Name-i Hmayfn sureti, bkz. Rypka,
"Weitere Beitrage", s. 273. [N].

OMELJAN PRITSAK

282
rasndaki snr tekil

etmekteydi. Dinyeper'in

Sayakas'ndaki Hetmanlk

(1663-1681 ),

Osmanl mparatorluu ile .sk iliki iinde kald. (Petro Doro~enko, 1665-76; Jurij

Chmel'nyckyj, 1677-81). Osmanl hkmeti o zamanlar, Ukrayna hkmetinin daveti

zerine Ukrayna'ya iki byk sefer tertip etti: 1672'de Trkler Kamenie'yi (kamjanec 1
~li) zabt ettiler. (Bkz. YusufNabi, Tarih-i Kamine, s-tanbul 1281). 1678'de eskiden
Hetman Devleti'nin merkezi olan ihrin'i (Cyhyryn .J-K.) Jurij Chmel'nyckyj iin fethettiler. Ksa bir zaman sonra bunu takib eden Bahesaray Bar Sayaka
Ukraynas'ndaki kazakln ilk defa olarak tasfiyesi sonucunu verdi. (1681).
/

Sayaka'daki

bu Hetmanlk iin Osmanl kaynaklar Sar Kam Kaza (mesela,

Silahdar Tarihi, I, 565) tanmlamas yannda, genelde Karda Kaza (mesela, Evliya
elebi, X, 86), dolaysyla Karnda Kaza (mesela, Silahdar Tarihi, I, 103) tanm
lamasn da kullanmlardr.
IX- ounlukla Moskova'nn himayesi altnda kalm olan Solyaka Het-manl
(1663-1764) ise buna karlk, B araba .}l'r. veya Bereba .}\or. (mesela Evli ya elebi,
Baraba Kaza; Raid, I, 148, 315, 346), dolaysyla Saraba kafirleri (Silahdar Tarihi, I, 677, 696) adn tarlar. Saraba kelimesi, D. Doro~enko'ya gre XVII. yzylda
Ukraynallar arasnda hain anlamna gelmekteymi. (D. Doro~enko - J. Rypka,
Hejtman Petr Dorosenko, s. 14, n. 76).
Solyaka Hetman ivan Mazepa (1687-1709) 1708'de sve (XII. Karl) ile Rusya'ya (1. Peter) kar ittifak ettiinde ve bilahare ZaporoiSka Sic Cumhuru'nun Ko~ovyj
Otaman' (bkz. yukarda) Kost' Hordijenko ile Trkiye'ye iltica etmek zorunda kald
nda, bunun Kazaklar Baraba olarak adlandrlmtr: Baraba Hatman Mazapa.
(bkz. Raid, III, 298). Ko~ovyj Otaman'a ise Potka/ Hatman denmitir. (Keza, Raid,
III, 296-298).
X- Ruslarn Hetman Devleti'ni fesh (1764) ve Zaporog Sii'ni tahrib etmeleri zerine, Zaporog Kazaklar 1775 senesinde Trkiye'de ikinci defa snma hakk aramlardr. Mltecilerin Tuna mansabna yerlemelerine izin verilmi ve bunlar burada
1828'e kadar Trk hakimiyetinde kalacak olan Tuna Sitni (Dunajska Sic) kurmular
dr. Trkler bu Kazaklar Putka/ ~ Potka/ olarak tesmiye etmilerdir. Bunlarn nderi
(Ko~ovyj Otaman) Trk kaynaklarnda Potka/ Kazaklar Koavi (mhr knyesidir)
olarak geer.
XI- zellikle Evliya elebi gibi baz kaynaklar mnfert Kazak birliklerini genelde nderlerinin ismiyle anarlar. Mesela Doro~enko'dan .iijJJl 1 Darazenka (Evliya
elebi, VII, 926; X, 86); Sirko'dan, .Sr 1 Sirke (Evliya elebi, V, 157; VII, 527; X, 86)
gibi. (Bu aslnda kelimenin Ukraynaca genetiv hal eki alm eklidir: Dorosenka, Sirka.
Ayrca kr. Andriya = Andrija <ukraynaca, Andrij "Andreas").
XII- Osmanl IJevleti Moskov Knezlii (qrl) ile dorudan bir iliki iine erken tarihlerde (1496) girmitir. Moskov 1 y....y (Moskova linezlii 1 arl) ismi hatta
Anonim Osmanl Kronikleri'nde de yer alr. (Giese, I, 77). Bu kelimenin Osmanl kroniklerindeki en yaygn ekli yledir: Moskov ;....... (mesela, Na' ima, II, 243, 304),
J _,L.. Moskof (Evliya elebi, V, 151 ), Moskov .,U.. (mesela, Silahdar Tarihi, I, 734),

LKTRK-UKRAYNA iTTiFAKI

283

l~ Moskovlu (mesela, Abdlgaffar Krm!, Umdet't-tewirih, stanbul 1925, s.

124).
Osmanl devlet adamlar, seyyahlar, corazyaclar ve tarihileri, Rs/
(bugnk Ukrayna) ve Moskof 1 J~ ( bugnk Rusya) birbirinden ayrnay
gayet iyi bilmekteydiler. Burada skca szn ettiimiz anonim kroniklerinde, o zamann kavim ve devletleri sralanrken, Moskov'a, Orus (= "Ukrayna", bkz. yukarda)
yannda yer verilir: " ... Moskovdur. Ol dahi bir ta'ifedir, bi-nihayet memleketdir".
(Giese, I, 77). Btn Ukrayna blgelerini gezmi ve Ukrayna'daki durumu kendi
mahadeleri ile tesbit etmi olan Evliya elebi (elebi, kk bir Ukraynaca-Trke
lugata da hazrlayp, eserinin V. cildine ilave etmitir. Bunun fonotik mkemmellii
ise insan artmaktadr) unlar yazmaktadr: "Der Beyan- !isan- Rs- menhs. Bu
kavm-i Kazak dahi Moskolu (.U~) gibi Rum keferesi mezhebinde (yani GrekOrtodoks) olup salibe peres! ve perhiz-i id-i bed-namlar cmle Rum keferesi gibi millet-i Mesihiyyeden geinp kitab- ncil okur/ar". (Millet Ktb. Pertev Paa, Nr. 460, v.
47b). Evliya, ada olan devletlere genel bir bak atfettiinde, bir tarafdan "Tabakai s abi': Kral- Moskov (~ )" (X, 76); dier tarafdan ise, "Zikr-i hval-i Rus- menhils
ya 'ni Kazak- 'akk" (X, 86-87) ayrmn yapar.
Yukarda grdmz gibi, Ukrayna hkmdarlar iin Osmanl kronikleri genel olarak Hetman (.:.~.:.w....., .:.l...k-) elkabn kullanrken, Rus (Moskov) hkmdan
ar, dolaysyla Moskov ar (Silahdar Tarihi, 1, 737) olarak anlr.
XIII- Rs- Urus ismi, XVIII. yzyln ortalarna kadar Trk kaynaklarnda Ukrayna/, Ukrayna anlamnda olarak yer alr. Mesela, 1672 tarihli Bua Antiamas'nn
III. maddesinde bu anlamda geer: Rus .J"JJ palankalar (Silahdar Tarihi, I, 410); Urus
.J"JJ

.J"JJJ' palankalar

(bkz.

Raid

I, 285).

Evliya elebi, srarla "Rs Hetman" Doro~enko demektedir. (V, 127). Ancak
XVIII/XIX. yzylda Rs .J"JJ ismi, eski Moskov Devleti anlamnda Rusya olarak geerlilik kazanmaya balar. Bunun Rusya'nn basks olmadan gereklememi olduu,
mesela Kk Kaynarca Antiamas'nn XIII. maddesinden de anlalmaktadr: "La
Sublime Porte promet d'employer le titre sacre d'Imperatrice de toutes /es Russies dans
tous /es actes et dans toutes /es lettres publiques, comme aussi en tout autre cas dans la
langue turque, savoir: temamen Rusyallarn Padidh ". (G. Noradounghian, Recueil
d'actes internationaux deL 'empire Ottoman, I, Paris 1897, s. 325).7 9
XIV- "Ukrayna" t,;)J' tanmlamas daha XVI. yzyln ikinci yarsndan kalma
Osmanl

belgelerinde mnferiden ortaya kmaktadr. (Mesela, III. Murad'n Polonya

Stefan Bathory'e yollad ferman. Tpkbasm iin bkz. S;::kowski, Collectanea,
Il.). Bununla beraber, bu tanmlama sadece corafi bir terimdir ve o zamanki Polonya-

Kral

79 'XIII. madde: Cmle senediit ve rnekatih-i arnnede ve her hususda tamamen Rusyalann
lakab-

mu'teberine dair Devlet-i aliyyemiz dinibinden Trki !isan ile tamamen

ta'biri isti'mal oluna". Bkz. N. Erim, Devletleraras Hukuku ve siyasi Tarih
Metin/eri, I, Ankara I 953, s. 126. [N].
imperatoriesi

Rusyalarn Padiah

OMELJAN PRITSAK

284

llarn kullandklar ierikte bir anlama sahiptir. Ancak XVII. yzyln ikinci yarsnda
ve zellikle XVIII. yzylda, I. Petro'nun Rus ismini (kelimenin Greke ekli olan
Rossia XVII. yzylda Ukrayna'da ok sevilmekteydi) kendisi ve ilan ettii arl iin
iddia ettiinde (1721),Ukrayna, Rus kelimenin yerine geecek siyasi bir kavram oldu.
Siyasi bir kavram olarak "ukrayna" kelimesi Osmanl kaynaklarnda Hetman Petro
Dorosenko'nun (1665-76) Osmanl hakimiyetine girmesiyle ilgili olarak ortaya kar
(mesela, aada metnine ksmen yer verdiimiz Kprl Ahmed Paa'nn Mays 1672
tarihli namesinde olduu gibi). Bu kavram artk bundan byle Rus [Ukrayna] tanmla
mas ile eanlamldr. Bu anlamda Silahdar Tdrihtnde, Jurij Chmel'nyckyj'in Hatman
olarak nasb ile ilgili olarak (1677) unlar okumaktayz: "Ukrayna ,;)J' (imdiye

kadar

kullanlan

kelime Rus

J"J)

idi) ve

Potka/ (imdiye

kadar

kullanlan

kelime

Sar

Kam ._;...j .,;JLP

idi) memleket/erin buna (yani Jurij Chmel'nckyj'e) zabt ettirp Kazak

vilayetinin ddril '/-hkmeti olan ihrin (Ukraynaca Cehyryn) kal'asn Moskov'dan
alup buna teslim ey/iye... " (1, 665).
Bu balamda, byk Trk devlet adam Sadrazam Kprl Faz! Ahmed
Paa'nn ikinci bavekil Olszewski'ye yollad, Polanya'nn Ukrayna zerindeki hak
iddialarn rtt ve Ukraynallara kendi bamszlklar iin savamak ve kimi
mttefik seeceklerini serbeste tercih etmek hakkn tand cevabi mektubu (Mays
1672) konu ile ilgisiz deildir: "Ukrayna memleketi mlk-i mevritsumuz ve ahdlisi
re 'aydmzdr dey yazmsz. Hakikatde mdlik '!-mlk Rdb '1-dlemindir. Ancak hazreti Allah eel/e dnehunun adet-i hikmet-mehitnu bunun uzerine caridir ki fetret ihtilali
mtemddi olan bir memleket ahalisinin emr emdnn irade buyurdukda bir Pddidh-
skender-cdhn zll- seyfi sdlib'l-hayfinda milstatzl eder. Bind'en ald-zalik Kazak
vilayeti ahalileri kadimden kendi balarna bir kavm iken sulh tarikiyle mevdsik uhitd
ve nice urut u kuyu d ile taht- itd 'atinize gelmidir ve hayli mddet ol minvdl zere ne
hdl ise kalm/ar. Bilahare beyninizde olan ahd il peymdna mugayr kendlerine
ettiiniz zlm u ta 'addiye ve cevr eziyete tehamml edemeyp Kazak ta 'ifesi mal
can ve memleket/erin muhafaza in ecndsyla taht- itd 'atinizden kup ve kla el
urup sizin ile enk har be ddz edp ol tar ik ile nev 'an asayi peydd edp kend
ba/arna oldukdan sonra... " (Silahddr Tarihi, I, 571-572). 80

80 Alt sene sonra meydana gelen ihrin seferi esnasnda (1678) z suyunun iki tarafnda yer alan
Kiyev-ihrin-erkassi-Umani blgelerindeki btn kale, palanka ve askeri istihiimlarn kaydedildii bir defterde, "Oz suyunun beru tarafnda Ukrayna memleketinin kale ve palankalarn beyan eder" ifadesinin balk olarak kullanlm olmas (Bkz. F. Emecen, "Karadeniz'in Kuzey-Bat
kesimi ile ilgili Osmanl tahrirleri ve zellikleri", Ata Dergisi, VII, Konya 1997, s. 80), blgenin
siyasi anlamdaUkrayna olarak anlmasnn artk kalc bir tanmlama haline geldiini ayrca teyid
etmektedir. [N].