D dach
D ang. birth – bird ¯ ¢orn ]r[d, rodzi:\
D, B, U – kszta=tem znak[w kojarz'
si" z =ukiem ˘ anglosas. bugan ˘
>redniow. ang. bowe ˘ ang. bow,
pol. ugi"cie,
podobnie D ˘ s=aw. duga ]=uk\, ma=a
litera D ]d\ jest odwr[conym, zwier-
ciadlanym odbiciem ma=ej B ]b\.
d{wi"ki D i B nie przechodz' jedne
w drugie;
nagminnie za> DThT&
Koriad – Koriath –Koriat.
niem. TD; CZS
d – tak, ros. da ˘ p=odny ]tw[rczy\,
n – nie, ang. not ˘ p=onny ]pr[/ny\.
DB niezmiernie rzadkie&
niem. sieben – siedem
staropol. obnowienie – odnowienie
˚koncepcja s=owotw. 022, 23, 24
DG niezmiernie rzadkie&
ros. wpaga-szpaga  szpada
ig=a, franc. aiguille –
>redniow. ang. nedle, ang. needle
DT nagminne, pisane
przeze mnie TD, np.
gr. Tanais ^ rzeka Don;
Don % is ]woda, rzeka\, tak i
inne, w tym Tigris, Sesuwis
hiszp. Yolanda – Jolanta
=ac. tres, tria, tri` ]trzy, tr[j`\
anglosas. threo, thrie,
>redniow. ang. thri, thre,
franc. trois – niem. drei
goth. thriu, anglosas. treow,
ang. tree – drzewo
szczeg[lnie w j. niem. TD, ang.
daughter ]c[rka\ – niem. tochter
gr. autochthon ]tubylec, tuziemiec\
˘ Teutoni ]Ziomki\ ˘ niem.
Teutsch – Deutsch
ang. day, dun. dag, ros. de< ]dzie<\,
– niem tag
norw., anglosas. hund ]pies, kundel\ ˘
ang. hound – hunt ]polowanie, =[w\
niem. futter ]jad=o, /arcie, pokarm,
pasza, obrok\ – ang. food ¯ fode
niem. fuss ]noga, stopa\ ˘ ang. foot;
starofranc, i >redniow. ang. bot ˘
ang. boot ]wp=yw foot ˘ boot$\
niem. rot – ang. red ]czerwony\,
tak/e OE
niem. bruder – brat
niem. falt – fa=da, L+
ang. to – pol. do
dech – tchu
trzaska – drzazga
trep – drepta:
uradowa: – uratowa:
>wist – gwizd
grdyka – krta<
=yd]ka\ – ty= ]zad, st\
rt  dr, kwarta – kwadrans
DĐ^THT
nie rzadkie, ale i nie cz"ste
niem. erde – ang. earth
]niegdy>\, my=o ]myd=o\, ra=o ]rad=o\,
bird  ornithology ¯ gr. ornis,
ornithos ]ptak\  birth  born
ang. dead – death
Lida % wa – Lithuania – Litwa
Olgerd – Olgerth ¯ earth ¯ erde
Theresa – zdrobn. Terry; Teresa
YJG
ko=dra – czes. koltra
D ˘ DZ
=ac. medius – miedza, mi"dzy
ang. day }dej| – pol. dziej, dzie<,
dziej ]czyn\ ˘ dobro•dziej(czy<ca
dzie< ]czyn\ – noc ]odpoczynek\
ang. dean ˘ pol. dziekan
niem. danke – pol. dzi"ki
s=aw. de< ˘ pol. dzie<
s=aw. died ˘ pol. dziad,
dziedzictwo
s=aw. die= ˘ pol. dzia=, dzieli:
s=aw. die=o ˘ pol. dzie=o ]czyn\
s=aw. desno ]prawo\ ˘ diesjat’ ˘
pol. dziesi":
s=aw. dyra – pol. dziura, UY
s=aw.-ros. med;-mied – pol. mied{
debra ˘ staropol. dziebrza
ang. duplex ˘ staropol. dzupecz
woda ˘ w wodzie
wiod" – wiedziesz
lud ]cz=ek, l. poj.\ ˘ ludzie
˘ lud ]l. mn., plemi"\ ˘
ludy ]plemiona, szczepy,
narody& Wiosna Lud[w\
DZZ, ?
gr. Dzoilos, filzof, IV w. B.C. – zoil
gr. adzaloes ]suchy\ – azalia
gr. dzeo ]wr"\ – azeotrop
gr. dzoe ]/ycie\ ˘ azoik
]archaiczna era\
gr. dzoo ]/yj"\ ˘ a % dzoo ˘ azot
gr. horidzon – horyzont, horizon
=ac. duo ˘ ang. duplex – staropol.
dzupecz ]dwoje, oboje\
staropol. Rozynek ˘ Rodzynek
staropol. Dzi"ba ˘ Zi"ba
staropol. barz, barzo }r-z| ˘ bardzo
staropol. zwan – dzban – ros. /ban
staropol. sadze ¯ sadza – ros. sa/a
staropol. baze – b'dzie ]b"dzie\
staropol. b'nzes – b"dziesz
staropol. byrza – bardzo
staropol. zwon – dzwon,
staropol. zio=o – dzio=da
]napar z zi[=\
s=aw.-ros.-wo=. zwuk – d{wi"k
“dzygarek” D/ygad=o, ?y(?e•gad=o,
Zy(Ze•gad=o – zegarek
urodzaj – ros. uro/aj
s=aw.-wo=. zwuk – pol. d{wi"k
DZCZ
staropol. powecz yemu – powiedz
staropol. czban – dzban
D, DZ d{wi"ki D, Dz,
zdaj' si" by: nalecia=o>ciami w j. pol-
skim& zazra ]zazdro>ci=\, wniega
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
sa=o ]sad=o\, zwon ¯ zwuk ]dzwon,
d{wi"k\, dzban ¯ bania, dlatego – by:
mo/e, >wiadomi problemu – opu>cili
D& Dniepr ˘ Niepr, s'dz'c, /e tak/e
dopisane
d
1. wskazanie miejsca ˘ sk'd, dok'd,
odk'd, znik'd, pod, nad, przed,
2. dzieli:,
3. d[=,
4. d, dan, dnie, dnia ]woda\ ˘ stud-
nia ]ch=odna woda\, dno; ira<skie
danu ]woda\ ˘ Dunaj ]Danube\,
]d\anu]d\una]j\,
Don ¯ d ]woda\ % on, ˚on.
5. tak, da, pozytyw ˘ dzie<,
gdy n – nie, not, negatyw ˘ noc,
dzie< ^ czyn; noc ^ odpoczynek.
¢da tak, nie, lecz, i, /e, by, to.
xohete li byti
wo=. 1289
v≠rni mn≠ da izydou na
vragy moa ]je/eli chcecie by:
mi wierni, da ^ to wyruszcie na
wrog[w moich\, da powlet-da
poszlet ]by pos=a=\,
s=aw. da ˘ daby ]/eby\,
tak, /e, tak/e; daby  /eby ]da ^
tak ^ /e\, da z bratom ]tu imi"\... ^
tak/e ]i\ z bratem...,
lada – byle ¯ da ^ by ^ nie;
ladaco ¯ lada kto ]byle kto, cz=o-
wiek bez warto>ci, ga=gan, nicpo<,
nijaki\,
˚pokr. niekto.
¢da te, forma czasownikowa.
˚uda: ]si"\, udawa: ]symulowa:,
pozorowa:, sprawia: wra/enie; p[j>:,
pojecha:, zwr[ci: si", wyprawi: si",
odby: si" pomy>lnie, dobrze p[j>:,
powie>: si"\, jazda, teraz.
TD, AE.
da•le]ko\  te-le`
daw•no  te•mu
za•praw•d"  za•is•te
˚is, ist, iste, te, tym
†da niech, oby.
¢daby jęz. s=aw. /eby.
¯ da % by, ˚da, /e.
wo=. 1289 daby-daby ]/eby\.
dach([wka(arz(owy, daszek bud.
nakrycie budynku zabezpieczaj'ce go
od opad[w.
staropol. dach([wczanne – dach;
op=ata od wydobycia gliny do
wyrobu dach[wek,
staropol. dach[wczanin –
rzemie>lnik wyrabiaj'cy dach[w-
ki czy te/ pokrywaj'cy dachy.
staropol. 1463 dachowka ˘
dach[wka – p=ytka z palonej gliny
u/ywana do pokrywania dach[w.
¯ niem. dach,
>redniow. holend. roef, anglosas.
da:
hrof, >redniow. ang. rof, ang. roof,
ros. krywa, krov, krovlq,
svod-swod, potolok-poto=ok.
• curb roof ]dach z dwoma sk=o-
nami po ka/dej jego stronie, ni/szy
sk=on bardziej stromy\.
• dormer ]pionowe okno na sk=onie
dachu, nad nim – daszek\.
• gambrel roof ]dok=adnie jak curb
roof& dwa sk=ony, ni/szy bardziej
stromy\.
• hip roof ]dach z 4-ch stron\.
• mansard ]dach z 4-ch stron, na
ka/dej stronie po dwa sk=ony, ni/szy
bardziej stromy, jak w curb roof\.
ang. pan ]patelnia, talerz\ % tile ˘
pantile ]dach[wka kszta=tu litery S
w przekroju poprzecznym\.
da:, daj, damy, dat T ˘ C
do spo=u z «bi:», s=owo u/ywne do
tworzenia form czasownikowych, z
rzeczownik[w, np.
lekcja ˘ da: lekcj";
k=am ˘ zada: k=am ]sk=ama:\,
a z czasownik[w do tworzenia czasu
przesz=ego, dokonanego,
=upi: ˘ da: =upnia ]wy=upi:\.
da: ˘ «dzia: si"», st'd `da: u/yte
w znacznej liczbie okoliczno>ci i
grupce czasownik[w, jak spojrzenie ˘
spogl'da:, napa>: ˘ napada:, pok=ada:
]nadziej"\, tak i ˚bi:, bieg ˘ bie/e:,
i>: i chodzi:, g=[wnie dotycz'ce ruchu.
˚nr 040 i czasownik nr 050.
da: –
1. od(za(wy(sprze(na•da:, zadatek,
daw•ca(ka, dany,
2. test(owany, sprawdzony
˘ z(przy•datny,
da: ]sobie rad"\ ^ z(po•do=a:,
za(po•radzi: ]sobie\
B=ago•dat’, B=ago•da: ^
}Stary| Test•ament,
3. relacja, sprawozdanie –
zda: spraw" – opisa: j',
4. m[wi:, kaza•:(nie ˘ da: nauczk",
sprzeda: ^ przekaza:, s=aw.-ros.
]prze ^ pro ^ po ^ od ^ re\,
k=am ˘ zada: k=am, sk=ama:,
da: ^ kaz(a: ^ leci: ˘
re•commend – po•leci:,
prze•kaz – po•danie,
5. da: ˘ dzia: ]bi:\ ˘ odzienie ]obi-
cie\, na•dzia: ]na•bi:\ np. na pal,
6. da ]tak, praw ˘ ty> praw\ ˘ da:
]˚sprawi: komu, sobie, co\,
praw % da ˘ prawda,
7. polega: na kim lub na czym ˘
z•da: si" na ` ^ s•pu>ci: si" na `
8. przy-pu>:my, za-=[/my, dajmy
na to.
=ac. dotare ]da:\ ˘ douer ˘ en ]wy\
% douer ˘ endouer ˘ >redniow. ang.
endowen ˘ ang. endow ]darowizna,
wyposa/enie\ ˘ endowment, gdzie&
dow }dau, da=\ ]posag\ ˘ pol. da=,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ros. proda-t;/vat;
...ne qt= very ]nie da= wiary
dad{, ok. 1815, CTD
Liczy:, w matematyce 4 podstawo-
we operacje&
doda-:(wa:, odejmowa:, mno/y:,
dzieli:.
doda: ¯ da: ˘ dzieli:
˚dzia=, liczba, mission,
liczy: na – zdawa: si" na, polega:, z
^ po, dawa: – lega: ˘ zadawa:
]zalega:, wsp[=/y:, dzieli: /ycie\,
po•datek – na•=og, po ^ na.
w liczeniu dzieli: z dodawaniem
zwi'zane.
za(na(po(u(do(przy(wy(z•=o/y: –
za(na(po(u(do(przy(wy(z•da:;
z=o/y: egzamin – zda:, tak i inne&
do•=o/y:(da:, po•=o/na(daj'ca,
za•=oga – za•danie.
wo=. 1289 dati ]da:\ ˘ dat;,
davat; ]dawa:\ daet; ]daje\, b≠
dal= ]da=\, vdast; ]da=\, da≥
]daj'c\, rozda ]rozda=\, dawa ]dali\,
ne dadou]im= ]nie daj'cym\,
peredawasœ ]poddali si"\,
damy ]damy\, dan; ]da<, danina\.
staropol. ysczy ryczerze ten tho
obyczag magø, gdis ci ge paszø,
tedycz vøcz ony swe stare odze-
ne svim slugam dagø;
azaly chleb mosze dacz; iedze-
en, y chleb neba dal iest; y dal
czirzwom owocz gich, roboti gich
kobylkam... y dal iest gradowi
skot gich; karmicz bødzesz nas
chlebem zlez, a pyczye dasz
nam we slzach w merze; by dal
gym karmø, daly, gesz to dano
tobye, nyechay da; tho wszystko
tobye dam; y dam cy pogani w
dzedzicztwo; bødø dani; w yego
mocz dal, 1463 yze wolen dacz,
przedacz gdze chcz'cz
1471 lypyen daye myod;
chthory ma dwye svkny, nechay
da nye may'czemu; dacz ofsa;
laszk' nam daczy ]=ask'\,
o panye Iezv Kryszcze..., racz my
dacz m'droszczy szwyeczkye;
rozum czy dam; mv posag danee;
b'dze dan; gym peny'dze za nye
dadz', wam nye bødze dano, a wy
daycze obiczayno lyczbø czegel;
dajem dziesi"cin" i ine, jako w
zakonie pisano; dajcie cesarzowi,
co cesarzowo jest, a bogu co bo/e
jest; czso dacz woznemu ot swy-
athkow; ma gemu dacz, na borg
dayancz, nye chcz'cz gych za
m'sz dacz, 1416 pani Zophca... any
sadnich poplatkow mesczskych
dayala, any sza dobrowolne w
prawo mesczskye dala; w my-
esczyech gdze szy' ranny, lekarze
thym to day'; dajcie/ im dzier/e:
chor'gwie,
da:
w Ss 1953 30,5 kolumny cytat[w ˘
dacz, dal, dayacz, daczi –
I. 1. da:, darowa:, u/yczy: przeka-
za: na w=asno>: ]dobrowolnie i
bez od(za•p=aty,
2. u/yczy:, da: na zawsze lub na
pewien czas ]z obowi'zku lub
za op=at'\,
2.a. jako posag, spadek, itp.,
2.b. jako danin", czynsz,
2.c. jako op=at" s'dow'
albo kar",
2.d. jako zastaw,
2.e. jako po/yczk", dzier/aw",
2.f. wymiennie rzecz za rzecz,
2.g. rzecz za pieni'dze,
2.h. pieni'dze za rzecz, zap=ata,
3. da: z przeznaczeniem lub w
pewnym charakterze, przezna-
czy:, skaza: na co>,
4. da: do r'k, wr"czy:, poda:,
5. wyda: z siebie, wydzieli:
6. przemie>ci:, skierowa:,
6.a. umie>ci:,
6.b. dostarczy:, przys=a:,
odstawi:,
II. czyni:,
1. uczyni:, sprawi:, 2. wyznaczy:,
3. pozwoli:, 4. kaza:.
staropol. da: si" –
1. podda: si", ust'pi:,
2. dzia: si".
staropol. do(na(od(odewz(po(
(pod(prze(przy(roz(u(w(wy(wz(
(za(z•da:,
dawa:, do(od(po(pod(prze(przy(
(roz(wy(wz(za(z•dawa:.
jedno z najbardziej podstawowych
s=[w j"zyka polskiego, ˚nr 040,
st'd u/yte z tyloma przedrostkami&
za(na(po(u(prze(przy(do(od(pod(
nad(w(wy(z(roz•da: ]si"\.
~da: czas dok.1. przekaza: co> komu
˘ da: lekcj" ]w postaci s=[w, pobicia\,
2. szereg funkcji czasownika; s=owotw.
baz', okazuje si", jest ang. to do
]to do  da•:, OA\&
1. czyni:, robi:, sporz'dza:,
wykonywa:,
2. sko<czy:,
3. mie: si", czu: si",
4. wystarczy:, uj>:,
5. zwiedza:,
6. odgrywa: ]rol"\,
7. pe=ni: ]obowi'zek\,
8. przynosi: ]np. zaszczyt\,
9. za=atwi:,
10. przyznawa: ]np. racj"\,
11. i inne,
st'd, w przyrostku, u/yte w licznych
czasownikach do tego stopnia, /e nie
w spos[b wykry: znaczenia wy='cznie
na bazie polskiego s=ownictwa.
ros. dat;-dat ]da:\, ang. to give; to
bestow; to allow; to permit.
za•da: – poleci:, ˘ zadanie,
da: si"
zadatek ]przedp=ata\,
za ^ przed ^ u ^ przy
na•da: – przekaza:
po•da: – przekaza:
u•da: ]si"\ – 1. wyby: do miejsca,
2. powie>: si"
prze•da: – przekaza: ˘ sprzeda:
prze•da: si" – 1. zmieni: stron"
2. podda: si" wrogowi
przy•da: – dobawi:, przy='czy:
do•da: – dobawi:, przyda:,
do ^ przy ^ za
od•da: ]si"\ – 1. zwr[ci:,
2. zaprzeda: si"
pod•da: – podsun': ]np. pod
rozwag", w'tpliwo>:\
nad•da: – dobawi: troch"
w•da: ]si"\ – wci'gn': si" w co>,
z•da: ]si"\ – 1. z=o/y: egzamin,
2. polega: na kim>,
3. zrzec si" czego>
roz•da: – da: r[/nym osobom,
rozdzieli:
†da: si" dzia: si".
dad{ ˚da:.
dafnia zool. rozwielitka, skorupiak.
dagerotyp(ia fotogr.
pierwotna metoda otrzymywania
obraz[w fotograficznych.
†daj jęz. bodaj, oby.
staropol. day.
ang. may ]as in “may it be so”\,
ros. bud; (hto)-bud ]czto\.
†dajby bodajby, oby.
dajmy na to jęz.
¢dak=o ˚dziak=o, d ˘ Dz.
daktyl bot. Phoenix dactylifera L.
staropol. 1419 dactil dactilus
Romanus, 1472 dactily dactilus
dulcis, 1475 dactilli dactilli.
gr. daktylos ]dosł. palec, zwany od
swego kszta=tu\ ˘ =ac. dactylus ˘
starofranc., >redniow. ang. i ang.
date.
wg Ss 2011, staropol. dakty=.
daktylografia
spos[b porozumieniowania si" z
g=uchoniemymi na migi, za pomoc'
znak[w dawanych palcami; miganie.
daktylo-skopia(gram
ustalanie to/samo>ci os[b na podsta-
wie odcisk[w palc[w.
daktylowiec bot., drzew.
Phoenix dactifera, drzewo z rodziny
palm, o d=ugich, pierzastych li>ciach.
¢dal mia= ¯ mie:; ˘ udal ]>mia=o>:\.
=ac. audere ]>mia=ym by:\.
†dal odleg=o>:.
dal(eko(ece(eki jęz.
du/a odleg=o>:, tak zwykle o drodze
do niezb"dnej do pokonania ]w od-
dali\, pokrewie<-stwie ]daleki kuzyn,
przodek\, lub stopniu zaawansowania
pracy ]daleko do ko<ca\.
˘ d ]d=uga, dlina\ % al ]ziemia\.
w zwi'zku s=owotw[rczym z «da=» i
«d[=, dolny», ang. down }daun|
]down the street – na ko<cu ulicy, w
jej oddali\;
w dali – w oddali, w oddaleniu,
z daleka – z odleg=o>ci, z dala,
s=aw.-ros. dal ]>mia=o>:, zuchwa-
=o>:\ ˘ Uda=y ]Ímia=y\ ˘ udacza
]powodzenie, szcz">cie\.
jedno lub drugie, b'd{ oba razem ˘
u(z•datny(dolny ˘ u•doleti
]z•do=a:\ ˘ dat ]po•do=a:\ ˘ zda:
egzamin, itp.
staropol. daleki –
1. o miejscu – odleg=y,
2. o czasie – d=u/szy,
3. w terminologii prawniczej& dalszy
dzie<, dalszy rok – termin sze>cio-
tygodniowy, a specjalnie ostatni
dzie< tego terminu.
4. w pokrewie<stwie – krewny po
dziadkach i pradziadkach,
wg Ss 1953 – niebliski.
staropol. na(ob(opo(po(wz•dal,
staropol. od daleka – z daleka.
staropol. daleko –
1. o miejscu – w du/ej odleg=o>ci,
du/ym dystansie,
2. o czasie – d=ugo, d=u/ej.
staropol. daleko>: – odleg=o>:.
staropol. dali: si" – oddala: si".
staropol. oddali:, powzdali: si",
oddala:.
=ac. distare ]oddzielnie sta:\ ˘
distantia ˘ starofranc., >redniow.
ang. i ang. distance; =ac. distans ˘
starofranc. i ang. distant,
ros. dal;-dal; otdalënnyj,
dalekij-dalekij,
wo=. 1289 dalehe ]dalej\.
ang. far away,
ros. daleko-daleko, vdaleke.
dalajlama rel.
g=owa jednej z 4-ch najwi"kszych
szk[= buddyzmu.
dalej jęz.
1. stopie< wy/szy ¯ dal, w dali,
2. nadal; `ej ]dalej\ ^ na` ]nadal\
niem. vorwärts; ferner, weiter,
anglosas. furtha ˘ >redniow. ang.
further, forther ˘ ang. further,
ros. bolee dal;nyj-boleie
dalnyj, dawny ros. dal;we-dalsze,
dal≠e-daleje.
daleko~ jęz.
pierwsza cz">: wyraz[w oznacza-
j'ca& na du/' odleg=o>:, w du/ej
odleg=o>ci.
dalekobie/ny
kursuj'cy na d=ugiej trasie.
dalekoid'cy jęz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dama
dalekomierz, dalmierz
przyrz'd do pomiaru odleg=o>ci.
dalekomorski mors.
przystosowany do p=ywania po
morzach >wiata.
dalekono>ny wojsk.
o broni& przenosz'cy pociski na
znaczn' odleg=o>:.
dalekopis techn.
aparat pisz'cy, przekazuj'cy wia-
domo>ci na olbrzymi' odleg=o>:, za
pomoc' pr'du elektrycznego i fal
elektromagnetycznych.
dalekosi"/ny daleko si"gaj'cy.
dalekowidz
widz'cy lepiej przedmioty odleg=e
ni/ bliskie.
dalekowzroczn-y(o>:
dalia bot. Dahlia, ro>lina z rodziny
z=o/onych, o du/ych, r[/nobarwnych
kwiatach, hodowana w ogrodach jako
dekoracyjna; georginia.
¯ Anders Dahl ]szwedzki botanik,
1751.03.17–†1789.05.25.\,
franc. georgine, dahlie,
ang. dahlia, ros. georgina.
†dalib[g zaprawd", oczywi>cie.
†dali: si" oddali: si".
†dalit tlenek /elaza, FeO2. ˚dolet.
staropol. 1419 dalit atramentum
rubeum.
=ac. colcothar,
ang. ferric oxide, colcothar.
†damasz-ek(kowy
adamasz•ek(kowy, ¯ Damaszek.
staropol. 1419 de damaschka,
1429 tunicam nigram damasz-
cow'.
dalmatyka
1. rel. w Ko>ciele Rzymsko-Katol.
uroczysty str[j liturgiczny diako-
n[w i subdiakon[w,
2. hist. cz">: stroju kr[la.
wg oczywistego }naocznego| >wiadka
Aleksandra Gwagniniego, „na seymie
Lubelskim” 1569& kr[l „sam si" w
ubi[r krolewski do takiey sprawy
nale/'cy ]kt[ry +acinnicy zowi' ve-
stitus regalis solennis\ iako suleiaty,
w dalmatyk", i w piwia= z=otog=owy
ubra=, koron" te/ z=ot' krolewsk' >licz-
nemi per=ami i drogiemi kamieniami
ozdobnie sadzon', na g=ow" w=o/y=,
i r"kawice kosztownymi kamieniami
ozdobione na r"ce wdzia=.”
daltonizm med.
wada wzroku; barwo>lepota.
da=oby si" jęz. ¯ da:.
dam-a(ulka
1. osob. kobieta wytworna, wyr[/nia-
j'ca si" elegancj' ruch[w i
damasce<ski
mowy, konwenans[w towarzy-
skich; dawne& kobieta nale/'ca do
wy/szego stanu,
2. gra. figura w niekt[rych grach&
2.a. karc. karta m=odsza od kr[la,
2.b. w warcabach – pionek kt[ry
doszed= do ostatniego rz"du p[l
przeciwnika,
2.c. w szachach – figura kt[ra mo/e
bi: we wszystkich kierunkach
prostych.
anglosas. hlaf ]bochenek chleba\
}zapewne skojarzenie z pulchno>ci'| ˘
anglosas. hl≤fdige ]dama, kochanka\
˘ >redniow. ang. lavedi, levedy,
ang. lady, dame, ]karciana\ queen,
ros. gospo'a-gospo/a,
barynq-barynia, dama-dama,
]karciana\ dama-dama,
damasce<ski jęz., metal.
wysoki gat. stali specjalnie hartowa-
nej, nierdzewnej.
¯ Damaszek, w Syrii ]Damascus\.
damka rower damski.
damski społ.
w spos[b w=a>ciwy kobietom.
damsko-m"ski jęz.
dan data, dzia=o si".
dan-cing(ser zdarz., taniec.
ta<ce w lokalu publicznym.
dandys osob.
m"/czyzna przesadnie dbaj'cy o
str[j; elegant, gogu>, modni>.
danie spoż. potrawa podana na st[=.
s=owotw. pokr. danina, da<.
staropol. danie –
1. akt, czynno>: przekazania, u/ycze-
nia, wyznaczenia komu> czego,
2. dar, ofiara.
ang. dish ]p[=misek, danie\, course,
ros. peremena b[d-peremiena bjud
¯ bl[do-bljudo }†bludo| ]talerz\.
†daniec dawca.
daniel anim.
ssak z rodziny jeleniowatych,
o sier>ci br'zowej w bia=e plamy.
danina płatn. obowi'zkowe >wiad-
czenie w naturze lub pieni'dzach
ponoszone przez ludno>: na rzecz
feuda=a lub okupanta ]Ru> p=aci=a
Chazarom -Kozarom a nast"pnie –
Tatarom\.
¯ da< ¯ dawa:, da:.
staropol. danyna –
1. akt nadania mienia lub uprawnie<,
2. mienie darowane tytu=em wiana
lub posagu.
franc. le tribute, ang. tribute, tax,
ros. dan;-da<.
†dank sukces, nagroda zwyci"stwa,
pierwsze<stwo.
r. 1816& „naywi"kszy dank odni[s= i
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
pierwszy kleynot wzi'=...”
„naywi"kszy dank s=awy nale/y si"
Zygmuntowi Augustowi za niedo-
puszczenie prze>ladowczego ducha
w religiynych opiniiach...”
ang. success; prize,
ros. uspex, udaha> priz,
nagrada.
†dannica miara cieczy.
miara cieczy, jaka> miara miodu.
w Wiekach Írednich by=o =ukno i
=ukno stawne ]ustanowione\.
staropol. 1224 LX }60| dannizas
mellis; VIII dannizas.
˚sze>: gdzie i sze>cipi"dek.
†danny poz. społ.
1. czynszowy,
2. urz"dnik ksi'/"cy,
prawdop. podkomorzy.
dan-sing(ser taniec.
ang. dan-cing(cer ¯ dance.
dantejski lit.
¯ Dante Alighieri, Dante di Ali-
ghiero, ok. 1265–†1321.09.14, w
wieku lat ok. 56, ital. tw[rca obra-
z[w piek=a w “Boskiej komedii”.
dany czas dok. ¯ da:.
dane jęz.
1. rzeczy, fakty, na kt[rych mo/na
si" oprze:,
2. przes=anki.
da-<(r płatn. danina, haracz,
wymuszony podatek. ˚uk=ad,
danina.
s=aw. dan;.
staropol. da< –
1. danina, czynsz, podatek,
2. danina w miodzie,
3. dobrowolna ofiara,
4. akt nadania mienia.
†daport deport, OAE.
¢dar(zy: czyn(i:, dzie=o(dzia=a: ˘
przy•goda – wy(z•darzenie,
Bo/ydar – dzie=o Boga.
ang. deed, ros. delo-die=o.
dar(zy:(owizna(y(mo(mocha
wsp[lne z gr. doran, s=aw. OA,
ros. darom, pol. darmowy, MN
1. bezwarunkowe przekazanie,
2. afekcja; darzy: kogo> uczuciem,
darowa:,
3. uzdolnienie, predyspozycja,
talent, smyka=ka.
znaczeniowo pokr. dawa:, dzieli: ˘
obdarzy: ]obdzieli:, przyda:\,
obdarowa: ]zwykle czym, kilka
os[b, dziel'c rzecz mi"dzy nich\.
staropol. dar –
1. dar, podarunek, ofiara&
1.a. dobra materialne,
1.b. dobra niematerialne,
2. wyra/enia w znacz. przys=[wkowym&
2.a. w darzech, w daroch,
darowa:
2.b. darem – w darze, za darmo,
2.c. za dar – za darmo; na pr[/no.
3. darowizna,
4. bo/y dar – bot. szczawik zaj"czy
Oxalis Acetosella L., staropol.
1472 bo/y dar, zaiøczi sczaw
panis cuculi.
staropol. darek – drobny podarunek.
staronord. gipt, gift ]co jest dane,
co> danego\ wp=yn"=o na ˘
>redniow. ang. giefan ˘ ang. gift,
ros. dar-dar, podarok-podarok.
wo=. 1289 dary ]dary\, z dary
]z darami\, ádary ]obdarzy=\,
darcie, drze: rwa: na kawa=ki.
za•darcie – za•rwa: ]z kim>\.
dardanelski osob.
g=upiec, cz=owiek t"py, niezdolny.
¯ cie>nina Dardanele.
†darek drobny podarunek.
†dardumdej(owy tkan. rodzaj
tkaniny ze lnu i we=ny, ˚dyrdumnej.
daremn-ie(y jęz. na pr[/no, bez
osi'gni"cia zamierzonego celu.
staropol. daremn•ie(o(y –
bez przyczyny, bez potrzeby.
†darmie jęz. bez przyczyny.
staropol. darmye, na darmo,
nadaremno, proszno.
ang. in vain,
ros. naprasno-naprasno.
darmo(wy ¯ dar ]gest przekazania
nieodp=atnie czego> innej osobie\.
darmo, darmie –
1. bez zap=aty,
2. na pr[/no,
3. bez przyczyny, nies=usznie.
†darmobit szkoln. nieuk
]kt[rego na pr[/no bito w szkole\.
=ac. i ang. ignorare ˘ ignoramus,
ros. neve'da-niewie/da.
darmo-cha(zjad ekon.
udzielanie czego lub korzystanie z
czego za darmo.
†darmoch[d ˚w=[cz"ga.
†darmoleg odzież., garb.
wielki futrzany ko=nierz.
darmozjad char. paso/yt.
†darmy jęz.
1. bez nagrody,
2. daremny, bezskuteczny.
darni[wka zool.
Pitymys subterraneus, gryzo< z
rodziny nornikowatych, szkodnik w
ogrodach i sadach.
dar-<(nina
plaster, p=at murawy, cienka warstwa.
staropol. darn, darnie – odci"ty
kawa= trawnika albo trawnik.
ros. dërn.
darowa-:(nie(izna prawn. ¯ dar.
darowne
1. da: na w=asno>:, przekaza: nieod-
p=atnie,
2. zrezygnowa: z wzi"cia, odebrania
czego; zwolni: od czego; znie>:
co,
3. przebaczy:, odpu>ci:.
staropol. darowanie – w darze, dar.
staropol. ca 1455 darovacz,
1466 darvy'; darovan, darowane
˘ darowa: – obdarzy:, podarowa:.
staronord. gefa,
>redniow. ang. give(n, geve(n,
ang. give; forgive,
ros. davat;-dawat, dat;-dat,
]przebaczy:\ pro-]at;/stit; -
pro•szczat(stit,
otpus-kat;/tit;.
†darowne zwyczaj wezwanych do
wo{nego s'dowego dawania mu
odzie/ zabitego.
albo& zwyczaj u wezwanych do s'du
dawania wo{nemu ubranie zabitego.
w Ss 1953& zwyczaj przyznaj'cy
ubranie zabitego wo{nym s'dowym
do niego wezwanym.
niejasno, chaos sk=adni zdania, rodzi
wi"cej ni/ jeden znak zapytania, o co
tu chodzi$ `ym& wo{nym s'dowym
do niego wezwanym.
utrudnianie zrozumienia cech'
Nauki polskiej.
†darownie w darze.
staropol. ca 1428 darowne dona-
tiue, ca 1455 darownye donatiue.
†darski char. dziarski, dzielny,
>mia=y ]wo=. †uda=oj\.
franc. brusque, brave, courageux,
ang. brisk, brave,
ros. 'ivoj-/iwoj, provornyj-
prowornyj, xrabryj-chrabryj.
darwinizm szkoln.
teoria obja>niaj'ca powstawanie i
ewolucj" gatunk[w zwierz"cych i
ro>linnych.
¯ Charles Robert Darwin,
1809–†1882
†darzn': jęz. odwa/y: si".
staropol. na(ob(o(po(z•darzy:,
ob(z•darza:.
¯ >redniow. ang. dar.
franc. oser, risquer, defier, braver,
anglosas. dear, dearr ˘
>redniow. ang. dar, der ˘ ang. dare,
ros. semt;-smiet ]>mie:\,
osmelit;sq-osmielitsja.
darzy: osob.
1. obdziela: ¯ dar,
2. /ywi: uczuciem, zwykle o pozy-
tywnym wyd{wi"ku, jak kocha:,
mi=owa:, lubi:, mie: wzgl"dy
dla kogo.
ang. 1. to present, to give,
2. to favour.
~darzy: czas niedok. ¯
1. obdziela: kogo uczuciami, szczeg.
pozytywnymi& =ask', wzgl"dami,
2. dawa: w podarunku, ¯ dar,
3. traf, przypadek ˘ przydarzy: si",
wy(z•darzenie.
ros. sluhit;sq-s=uczitsja, ang. to
happen, to occur, to come to pass.
na•darzy: si" – zjawi: si", nadej>: ˘
nadarzy=a si" okazja
przy•darzy: – przypa>:, przytrafi:
ob•darzy: – obdzieli: otoczenie,
˘ by: obdarzonym
talentem
wy•darzy: si" – mie: miejsce;
wydarzenie, wy ^ z
z•darzy: si" – zrz'dzi:, sprawi:,
spowodowa:
¢dat po•do=a:, sukces.
data =ac. data.
datek ma=y dar.
staropol. dary, datky ˘ datek.
daw-a:(anie(ca ¯ da:. ˚dar(zy:.
staropol. dawa: –
I. 1. dawa:, darowa:, u/ycza:,
przekazywa: na w=asno>: ]do-
browolnie i bez zap=aty,
2. u/ycza:, dawa: na zawsze lub
na pewien czas ]z obowi'zku lub
za odp=at', p=aci:,
3. dawa: z przeznaczeniem lub w
pewnym charakterze, przezna-
cza:, skazywa: na co>,
4. dawa: do r'k, wr"cza:, podawa:,
II czyni:,
1. czyni:, sprawia:, zdarza:,
2. wyznacza:, 3. pozwala:.
daszek
1. zdrobn. dach,
2. odzież. wystaj'ca cz">: czapki,
3. znak graficzny nad liter'.
dat-a(owa:(ownik
1. termin kalendarzowy, oznaczenie
jakiego> wypadku dniem, miesi'-
cem, rokiem,
2. przestarz. epoka, okres, wiek, czas.
datek społ.
ja=mu/na, ofiara na cele spo=eczne.
datiwus jęz.
w deklinacji j. =aci<skiego.
†dawanie 1. darowanie, 2. dar.
staropol. dawanye.
dawca ten kto daje co, u/ycza czego.
staropol. 1444 dawcza.
ang. giver, donor,
ros. daritel;-daritel,
datel;-datel.
†dawi: d=awi:, dusi: ¯ wo=. dawiti.
staropol.1424 kedi strya davila
sza gardlo, 1471 gardlil, davyl
suffocabat.
staropol. u(za(z•dawi:,
udawia:, d=awi:.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
d'b
ang. strangle, suffocate, choke,
ros. davit;-dawit ]d=awi:\.
dawk-a(owa: miara.
doz•a(ozowa:.
dawn-o(ny(niej(y star•y(o`
w odleg=ych czasach; niegdy>, kiedy>;
od dawna – od d=ugiego czasu,
z dawien dawna –
od bardzo d=ugiego czasu,
po dawnemu, jak niegdy>, jak kiedy>.
staropol. dawno(>: –
1. staro/ytno>:,
2. przedawnienie.
staropol. dawny – istniej'cy
w odleg=ej przesz=o>ci, stary ˘
synonim& starodawny.
staropol. nie dopiero – dawno.
staropol. tich lyudzi nyewyernich
bidlylo pelno z dawna po wszey
zemy ]tych ludzi niewiernych /y=o
“z dawna” – od dawien dawna...\
– od dawien dawna, od zamierz-
ch=ych czas[w, staro/ytno>ci.
=ac. antiquitus, prisco more;
antiquus ˘ antiquitas ˘
franc. antiquite ˘ ang. antiquity,
ros. drevnost;, starina.
anglosas. ]Angl[w\ ald,
]zachodnich Anglosas[w\ eald,
pokr. niem. alt, niem. TD,
>redniow. ang. i ang. old,
ang. old, old-time, ros. staryj-
staryj, vetxij-wietchij,
]staro/ytny\, drevnij-drewnij,
ros. starinnyj-starinnyj,
]by=y\ davnij-dawnij.
dazymetr błąd w druku (?) ˚dozymetr.
d'b(rowa(czak,
d"b-ina(owy(ianka drzew., leśn.
Quercus robur L., drzewo z rodziny
bukowatych, maj'ce owoce w postaci
/o="dzi, o cennym, twardym drewnie,
stosowanym w budownictwie, meblar-
stwie, rze{bie, st'd przeno>nie& bardzo
silny, zdrowy.
d"bie: – zdumionym by:, zaskoczo-
nym, wskutek czego oniemia=ym,
os=upia=ym, w bezruchu.
stawa: d"ba – podnosi: si" jednym
ko<cem, np. ko< staje d"ba – podnosi
prz[d stoj'c na tylnich =apach, ˚ko<.
dlaczego d"ba a nie graba lub sosn"$
wulgaryzmy z d"bem i pa=' zwi'zane
˘ ros. dubasit;-dubasit ]pa=owa:,
ang. vulg. to cudgel, f-word\.
staropol. 1359 u dambu, 1366 v
dambha, 1398 dambow ]d"b[w,
l. mn.\, 1399 w kyszech ]cisach\
ani w donbech Jacuszowy, 1399
ten døb ]ten d'b\, ca 1400 damp
campesata, 1401 damb, 1403
dwu dambu 1460(67 wyszoky
damb ˘ d'b.
staropol. d'browa –
nie zagospodarowany las li>ciasty
d':
lub zaro>la, z przewag' d"b[w.
staropol. d'b d'browny –
d'b rosn'cy w d'browie ]a wi"c
po>ledniej, miernej warto>ci\.
staropol. d'br[wka –
1. leśn. zaro>la d"bowe,
2. bot. pi"ciornik,
Potentilla Tormentilla Schrk.
staropol. 1472 dombrowka
tormentilla, 1486 døbrowka
tormentilla.
franc. le chene,
anglosas. ac, pokr. niem. eiche,
>redniow. ang. oke, ang. oak,
staroros. dub=-dub, ros. dub-dub,
kamennyj dub-kamiennyj dub
]ang. evergreen oak\, dubasit;-
dubasit ]wulg. pa=owa:\.
d': czynność. dmucha: w co>.
s=aw-ros. U ˘ pol. Å, ´ ˘
du:, dut ˘ d':, d"ty ˘ nad"ty
]zarozumia=y, pyszny ¯ pycha\.
staropol. d': –
1. wia:, wion':, 2. wzdyma: si",
3. wynosi: si" nad kogo>,
4. d"ty – odlany z metalu
i w >rodku pr[/ny.
staropol. na(po(pod(roz(w(wz(za(
(z•d':, od': si", na(wz•dyma:.
=ac. flare, franc. souffler,
niem. blasen, anglosas. blawan,
>redniow. ang. blowen,
ang. to blow, ros. dut;-dut.
d's(a: ]si"\ osob.
wa>ni: ]si"\, boczy:.
s=owotw. pokr. p's, w's, uzda.
˚us, uz.
†d's=o, d'sno anat. dzi's=o.
staropol. d'sna, ca 1500 dzyagn',
daszna gingina id est detentina.
=ac. gingiva, franc. gencive,
anglosas. goma, pokr. niem. gaum,
niem. zahnfleisch, >redniow. ang.
gume, gumme, gome ˘ ang. gum,
ros. desna-desna.
d'/y-:(enie ruch., czynność.
1. i>:, zmierza: w okre>lonym
kierunku,
2. mie: wyktni"ty cel, stara: si" go
osi'gn':, chcie: co wykona:,
zamierza:.
s=owotw. pokr. ci'/y:, TD.
ang. 1. going, 2. drive,
ros. 1 i 2 namerevat;sq.
dba-:(ny(=o>:(nie(=y char.
¯ `ba ]czyni:, robi:\ ˘ gro{ba, pro>ba,
siejba, strzelba, i inne, ˚443.
staropol. dba:, tba: –
1. troszczy: si", stara: si" o co>, zwra-
ca: na co> uwag", mie: w cenie,
2. nie dbaj'cy – niedba=y, o nic nie
troszcz'cy si", beztroski,
3. domaga: si",
4. dba: o kogo> – ufa:, mie: nadziej",
staropol. dbanie –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staranie si", troszczenie si".
w mej opinii, zamar=e ¢mieszka: ˘
s=aw. imi" Mieszko ]dbaj'cy\ linii Pia-
st[w, nie omieszka: ]nie zaniedba:\,
mieszkanie ]miejsce zadbane\.
†dca pokr. c[rka.
¯ skr[t s=aw. doczka.
de~ jęz.
w cz">ci wyraz[w z=o/onych, zg=oska
zmieniaj'ca drugi cz=on na przeciw-
stawny, np.
defensywa ¯ de % ofensywa,
deflacja ¯ de % inflacja,
deformacja ¯ de % formacja,
degenerowa: ¯ de % generowa:,
dekonspirowa: ¯ de % konspirowa:
demaskowa: ¯ de % maska,
demobilizowa: ¯ de % mobilizacja.
debata zdarz. dyskusja.
starofranc. debatre ]od batalii, bicia
si" o\, ang. debate,
ros. debaty, diskussiq.
debel
1. karc. kontra w bryd/u,
2. sport. w tenisie, pingpongu&
gra z partnerem u boku.
¢debe= osob. oty=y, pe=ny, gruby.
Latopis 1116 debel=-debe=.
debet ekon.
w ksi"gowo>ci& strona «winien».
debiut(ant(antka(owa: społ.
pierwszy wyst"p publiczny.
deblista sport.
zawodnik w tenisie.
debr
1. jar, r[w, fosa wok[= grodu.
w Latopisie 1110–1116 i Powie>ci
wrem. let 1118, pod 6484, ucieka-
j'cy Oleg zosta= zepchni"ty z mostu
przed bram' grodu ...spechnußa
Olga s mostu w debr’....
2. gruzy, resztki, zniszczone,
po=amane, wertepy, nieu/ytki.
ang. debris ˘ pol. debry,
3. leśn. d'browa, szczeg. na niskim
miejscu.
s=aw. d;br; ]d'browa\, debr=
]las\, debrovyj ]le>ny\,
wo=. 1289 debr=,
staroros. debr;-debr,
ros. gornyj sklon-gornyj sk=on,
u]el;e-uszczelie.
staropol. debrz –
w'w[z, par[w z zaro>lami;
polska sk=onno>:& R ˘ Rz.
decemwir poz. społ.
cz=onek kolegium zespo=u 10-ciu
s"dzi[w w staro/. Rzymie, spe=nia-
j'cym funkcje ustawodawcze, prawne,
religijne, a nawet administracyjne;
w 450 B.C. u=o/yli kodeks prawa.
=ac. decemwir ]l. poj.\,
decemviri ]l. mnoga\
defekt
¯ decem ]10\ % wir ]cz=owiek\,
decentrali-zowa:(styczny społ.
dech tchnienie, wci'gni"cie i
wypchni"cie powietrza do p=uc.
s=owotw. poch. od(przy(wy•dech.
s=owotw. pokr. od(dycha:, duch ˘
dusza, zaduch ]zepsute powietrze ¯
zad % duch\.
wy•dech  wy•tchnienie ˘ bez
wytchnienia ]jednym tchem\.
staropol. ca 1450 dech.
ros. wozduch ]powietrze\.
tch – brak mi tchu.
=ac. spirare ]d':\
=ac. ˘ spititus ]od(dech, odwaga,
m"stwo, wigor, dusza\ ˘ starofranc.
espirit, >redniow. ang. spirit, breth,
ang. spirit, breath,
ros. dywat;, dux=, duwa,
doxlyj ]dysze:, duch, dusza,
z(dech=y\.
decha
1. gruba deska,
2. pot. pijany do nieprzytomno>ci,
3. >wietnie, pierwszorz"dnie.
decy~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na dziesi't' cz">: cz=o-
nu drugiego.
decybel(omierz dźwięk.
decy-dent(dowa: ]si"\
osoba ppdejmuj'ca decyzj", roz-
strzygaj'ca, wyrokuj'ca.
decygram miara. jednostka wagi.
decylitr miara. jedn. pojemno>ci.
decymetr miara. jedn. d=ugo>ci.
decy-zja(dowa:(dent społ.
postanowienie, ko<cowe stanowisko,
zdanie, uchwa=a,
=ac. decidere ˘ decisus ˘ decisio
]ci"cie kr[tem\ ˘ franc. decision,
ang. decision,
ros. rewenie-reszenie.
†deczka, deka
poduszka czy przykrycie na =[/ko.
nazwisko Deczkowski.
†dedominy rel.
nabo/e<stwo ku czci Panny Marii.
deduk-cja(cyjny(owa: log.
metoda rozumowania.
dedyk-acja(owa:
po>wi"cenie, wyraz dzi"kczynienia
w formie przypisu na czo=owej
stronie dzie=a.
=ac. de` ]wzmocn.\ % dicare ]>wi"-
ci:\ ˘ dedicatus ˘ ang. dedicate
]dedykowa:\.
=ac. dedicatio ˘ ang. dedication,
ros. posvq-]at;/tit;.
deeakalacja proces.
zmniejszenie skali, nat"/enia.
defektoskop
defekt jęz.
1. usterka, wada fizyczna, u=omno>:,
2. towar uszkodzony, z brakami.
3. defekty – poligr. zdekompleto-
wane albo uszkodzone czcionki
drukarskie.
defektoskop techn.
aparat do wykrywania wad w struk-
turze materia=[w, np. w metalu.
defensyw-a(ny wojsk.
obronny spos[b prowadzenia dzia=a<
wojennych.
defetyzm wojsk.
brak wiary w zwyci"stwo.
deficyt(owy ekon.
niedob[r, nadwy/ka rozchodu nad
przychodem.
defil-ad(owa: ruch.
przemarsz zorganizowanej grupy w
szyku paradnym przed przedstawi-
cielem w=adz, dla pokazu, oddania
honor[w.
defini-cja(owa: jęz.
okre>lenie tre>ci znaczeniowej
wyrazu.
definitywny jęz.
ostateczny, stanowczy, decyduj'cy.
deflacja
1. ekon. przeciwie<stwo inflacji,
2. geolog. wywiewanie przez wiatr
cz'stek py=u lub ziaren piasku z
zwietrza=ego materia=u skalnego.
defolia-cja(nt proces., czynność.
pozbawienie ro>liny li>ci.
deform-acja(owa: ]si"\
zmiana postaci, kszta=tu;
znie(od•kszta=cenie.
defraud-acja(ant(owa: ekon.
przyw=aszczenie powierzonych
pieni"dzy lub maj'tku;
sprzeniewierzenie.
degener-acja(ant(owa: społ.
1. wyrodzenie si", zwyrodnienie,
wynaturzenie, odchylenie od
normalnego typu,
2. biol. nieodwracalne zmiany
w kom[rkach zwierz't i ro>lin.
degenerat – zboczeniec, zwyrodnialec.
deglomeracja społ.
akcja maj'ca na celu rozszerzenie
skupisk ludno>ci, przedsi"biorstw,
instytucji, na danym obszarze.
degradacja osob.
przeniesienie na ni/sze stanowisko,
cz"sto jako forma kary za co>.
¯ =ac. gradus ]stopie<\ ˘ ang. grade.
degresja społ.
stopniowe obni/anie.
degusta-cja(tor spoż.
1. okre>lenie jako>ci napoju& wina,
herbaty, na podstawie ich smaku,
2. tak i na pokazach gastronomicz-
nych – ocenianie jako>ci potraw.
dei, deili
czy to mo/liwe$, rzeczywiste$
¯ deistwitielno ]rzeczywi>cie\ %
li ]czy\, t=um. od ty=u.
staroros. dei-dei, deili-deili,
ros. u'eli, razve, li.
ang. is it possible$ indeed$ then$
perhaps$
deifikacja rel.
oddawanie czci boskiej ludziom,
zwierz"tom, lub przedmiotom mar-
twym; ub[stwianie.
¢deisis, deisus rel.
modlenie si", modlitwa; na Rusi
zwykle s=owem tym oznaczano rz'd
ikon, nie mniej ni/ trzech, w centum
kt[rych Zbawiciel, a po bokach Jan
Chrzciciel, a za nim inni >wi"ci.
¯ =ac. Dei ]Bogu\ ¯ Deus ]b[g\,
staroros. deisis-deisis,
deisus-deisus.
dei-zm(sta rel., filoz.
doktryna religijno-filozoficzna,
uznaj'ca Boga za stworzyciela >wia-
ta, ale nie uznaj'ca cud[w ani ob-
jawienia.
deista – wyznawca,
zwolennik deizmu.
¢dejati dzia=a:, tworzy:, wykona:,
spe=ni:; m[wi:.
staroros. deqti-dejati,
d≠qti-dejati,
ros. delat;, tvorit;,
soverwat;> govorit;.
1. †deka tkan.
1. poduszka czy przykrycie na =[/ko,
2. pokrycie turniejowe na konia.
s=owotw. pokr. plandeka.
2. †deka broń. pugina=, sztylet.
staropol. 1450 deka, XV w. deca
spiculum, lancea, ca 1500 dek'
sica.
¯ zepsute =ac. ¢daca ]dacki n[/ ¯
Dacia\, ital. i hiszp. daga, starofranc.
dague, >redniow. ang. daggen ]roz-
p=ata:\, ang. dagger, ros. kin'al=-
kin/a= ]franc. poignard\.
3. deka muz.
wierzchnia >ciana pud=a instrumentu
muzycznego.
dekabrysta hist., polit.
uczestnik rosyjskiego ruchu rewolu-
cyjnego, XIX wieku, skierowanego
przeciw caratowi i pa<szczy{nie;
zwykle niepi>mienny lub p[=pi>mien-
ny, tj. daj'cy si" manipulowa: idea=ami
r[wno>ci wszystkich ludzi, i innymi,
ide' utopijnego systemu spo=ecznego,
materialnego dobrobytu na Ziemi.
Po krwawym przewrocie, 1917–1919,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
deklinacja
chodz'cy po ulicy, z broni', zasiada-
j'cy we w=adzach.
Praktyka pokaza=a kim byli i w jakim
kierunku wiedli gospodarki kt[rymi
zarz'dzali. wi"cej ˚komunista.
deka~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na zwi'zek z liczb' 10.
dekada
okres dziesi"ciu dni.
dekaden-cja(cki(t(tyzm
schy=ek, schylenie si" ku upadkowi.
dekadencki – schy=kowy, zawieraj'-
cy elementy rozk=adu.
dekadent – schy=kowiec.
dekagram miara.
dekalitr miara pojemn.
dekalkomania poligr.
¯ de` % kalka.
dekalog rel. 10 Przykaza<.
wg Biblii, 10-ro przykaza< objawio-
nych Moj/eszowi na g[rze Synaj,
przyj"te przez religi" chrze>cija<sk'
jako kodeks nakaz[w moralnych.
gr. dekalogos ˘ =ac. dekalogus ˘
franc. decalogue ˘ >redniow. ang.
decaloge ˘ ang. Decalog(ue.
dekar-ski(z bud. ¯ dek.
zwi'zany z budow' dachu; dacharz.
dekatyz-owa:(acja proces.,
czynność. zapobieganie kurczeniu si"
tkaniny w okresie u/ytkowania.
dekiel przestarz.
1. szczelnie dopasowana pokrywa,
przykrycie,
2. czapka korporancka o okr'g=ym,
haftowanym denku i ma=ym
daszku.
deklam-acja(ator(atorski jęz.
1. artystyczne wyg=aszanie utworu
literackiego, recytacja,
2. puste s=owa, frazesy.
deklar-acja(acyjny(owa: ]si"\
społ., zdarz.
1. publiczne og=oszenie czego,
o>wiadczenie w pi>mie w jakiej
sprawie, manifest,
2. dawn. pro>ba o r"k", o>wiadczyny.
deklarowa: si" – oficjalnie podawa:
do wiadomo>ci.
=ac. declarare ˘ declaratio ˘
>redniow. ang. declaracion,
ang. declaration,
ros. deklaraciq-deklaracija,
obqvlenie-objawlenie.
deklasowa: ]si"\ poz. społ.
przej>: z klasy wy/szej do ni/szej.
odpowiednik ˚degradacji ¯ grade
]stopie<\ ¯ =ac. gradus.
deklina-cja(tor dosł. odchylenie;
1. odleg=o>: k'towa cia=a na sferze
dekokt
niebieskiej od r[wnika niebieskiego,
2. odmiana wyraz[w przez przypadki
i liczby, przypadki& mianownik ]pod-
stawa\, dope=niacz, celownik, bier-
nik, narz"dnik, miejscownik, wo=acz,
liczby& pojedy<cz' i mnog'.
mianownik ]kto, co\ – jest
dope=niacz ]kogo, czego\ – nie ma
celownik ]komu, czemu\ –
przygl'dam si"
biernik ]kogo, co\ – widz", s=ysz"
narz"dnik ]kim, czym\ – kieruj"
miejsc. ]o kim, o czym\ – m[wi"
wo=acz ]o#\
W j"zyku s=awia<skim i staropolskim
odmiana przez przypadki by=a wielce
ograniczona, u=omna w zestawieniu z
obecn' mow' i pisowni', np.
1. staropol. wypuscz duch twoy,
2. to gest duchowney nyemocz;
autorzy Ss 1953 do='czyli «y»&
nyemocz}y|,
3. czy s=owa modlitwy&
jam jest pan B[g tw[j,
4. dwemadzesthoma kmyot, 1411 r.,
5. has=o epifania, ... dzyszya vezvan
na svaczb' vod' w wyno obroczyl,
przetosch ten dzyen v starych
xyagach rozmayte dzen ]dziej,
staropol. ny\ Ephyfanye, czvs
dzyen rozmaytego osvyeczenya
Iesucristusovego... itd.,
rozmaite `dziej, dzi> dzieje,
6. ne posczwala ganszy szwoymi pszy
]nie poszczu=a g"si...\, 1434,
7. }wojewoda| naszymy namiestniki,
8. }inny| z gynnymy myesczany.
9. }izali, czy/| isaly ten yest szyn
Iosephow.
10. }cia=o| a slovo czyalo szy' stalo.
11. s cyaly ]z cia=ami\ ¯ cyalo, czyalo.
12. iedzen, y chleb dal yest.
13. racz my szw' gelmuszna dacz.
14. }jarzmo| iugis albo s yerzmy.
15. }jastrz.| o trzy copi ani o yastrzøb.
16. na yathwyezanyn;
autorzy Ss 1953, nie>wiadomi
aspektu, dostawili «a»& sicud per-
tinet na yathwyezanyn}a|.
17. }je{dziec| geszczi moy a geszczci
twoy.
18. a na zrenyv kazdemu myl ]mi=\.
19. syegye ]sieje\ capusta Grzegorz.
20. poslal Saul kati, abi gy iøly.
21. kyedyzesz s tych trzy persony...
22. vderzil... kyem we glowa.
23. od kylkunaczcze lath.
24. za coldra tako wele, iako oszm
grziwen.
25. s deszk s szerdzyamy, s kolky
y podstawky.
26. wszedl Dauid w radø s tribuni
]cum tribunis\ a s sethnyki,
pyøczdzesniki y dzesyøtniki.
27. s pomoczniky s domu, 1441.
28. sz ginimi szøsadi, 1391.
30. sz søsadi przeoral.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
31. na zadnya noga.
32. prze}d|nym y zadnym plech. 1499.
33. boze, zaraz sluga thakyego.
34. Szydy szlapotha zaraszyl ]?yd[w
>lepot' ‘zarazi=” – porazi=\.
35. zawyn'l szobye plaszczem glowa.
36. przez m'ka krzyzow'.
37. z akownycza ]z hakownic'\.
38. o lyek ]o leku ¯ lek(arstwo\ ˚lek.
39. b'ndz naam lekarstwo wyeczne.
40. wszelky ]wszelkich\ lecarstw.
˚s=awia<ski j"zyk nr 600, gdzie wi"cej
przyk=ad[w, i nr 1700 w Litwie w XIII
wieku, np.
41. i vonœ p\dobna aromat
]i wo< podobna aromatowi\,
42. ...ø t≠x bezbo'nyx= boœr=.
]od tych bezbo/nych bojar[w\,
43. ødin= volo∂imer= østasœ
zane bys xrom=. ]w wyprawie
Tatar[w na Lach[w... jedynie }wasal|
W=odzimierz pozosta=, albowiem by=
‘chrom’ – kula=, utyka= na nog"\
44. Rousi bo bœxou polonili
mnogou helœd;. ]Rusini ‘po=onili’
– uj"li wiele czeladzi\.
45. so tremi tysœhami p≠wec;.
i tremi sti kon;nik= ]z trzema
tysi'cami pieszych i trzystu konnych\
46. ...ø svoix= srodnik=
]od swoich krewniak[w\
47. i ne b≠ slywati ø glasa.
skrypani≥ k= tel≠g= eg. mno-
'estva reveni≥. ver;bl[∂ ego.
]nie by=o s=ycha: g=osu od skrzypienia
teleg jego. wielu ‘rwa<’ wielb='d[w\
48. i \kolo drougyx= vrat=
po'gowa \krstnaa gra∂.
=ac. declinatio,
declinare ]odchylenie\
franc. declinaison
>redniow. ang. declinacion
ang. declination
ros. ot/u-klonienie
-ot(u-k=onienie ]deklinacja\
dekokt med.
>wie/o przyrz'dzony wyci'g z
ro>linnych surowc[w leczniczych;
odwar.
dekolonizacja polit., społ., proces.
dekolt(owa: odzież.
wyci"cie w sukni, swetra, ods=ania-
j'ce szyj", cz"sto ramiona i plecy.
dekompletowa: czynność.
niekompletnym czyni:, usuwa:
jeden element z kompletu.
dekoncentrowa: czynność.
dekonspir-acja(owa:
zdarz., czynność.
odkrycie, wyjawienie czego> skry-
wanego.
dekor-acja(owa:(acyjny(atornia
ozd. ozdoba, upi"kszenie jakiego>
przedmiotu, wn"trza budynku.
delfin
=ac. decus ]upi"kszenie, ornaemnt\ ˘
decorare ˘ decoratus ]ornament,
ozdoba\ ˘ ang. decorate ]dekorowa:\,
=ac. decoratio ˘ ang. decoration
]dekoracja\; franc. decoration
]dekoracja\, decorateur ]zdobnik\,
decoratif ]ozdobny\;
niem. ]ver\zieren, schmücken
]dekorowa:\, verzierung, schmuck
]dekoracja\, dekorateur ]dekorator\,
ros. dekorirovat;-dekorirowat,
ukraw-at;/it;-ukrasz•at(it,
ub-ira;/rat;-ub•irat(rat ¯ ubor,
]upi"kszenie\ dekoraciq-dekora-
cija, ukrawenie-ukraszenie,
]ozdabiaj'cy\ ukrawa[]ij,
dekorativnyj.
dekow-a:(nik społ., osob.
pomaga: komu w uchylaniu si" od
pracy, s=u/by wojskowej.
dekret prawn.
akt prawodawczy nie b"d'cy ustaw',
wydany z upowa/nienia w=adzy
ustawodawczej przez inny organ
pa<stwowy; zarz'dzenie w=adzy
zwierzchniej.
staropol. dekret – wyrok s'du,
postanowienie.
=ac. de` % cernere ]rozpatrywa:,
s"dziowa:\ ˘ decernere ˘ decretus ˘
decretum ˘ starofranc. decret,
>redniow. ang. decre,
ang. decree ]1. oficjalne zarz'dze-
nie. ukaz lub decyzja, jak Ko>cio=a,
rz'du, itp., 2. wszystko postanowio-
ne i nie podlegaj'ce zmianie\,
ros. ukaz-ukaz, prikaz-prikaz,
dekret-dekret.
dekretalia ]autorytatywne orzeczenia
papieskie w sprawach dotycz'cych
prawa ko>cielnego; tak/e, zbiory
tych wypowiedzi, stanowi'ce prawo
kanoniczne\.
=ac. decretalis,
franc. i ang. decretal.
dekstryna chem.
substancja organiczna nale/'ca do
wielocukr[w, >rodek koj'cy.
†del dyl.
¢dela 1. dla, 2. z powodu.
Latopis 1116 d≠lœ-dela,
staroros. delq-dela, dela-dela,
ros. dlq-dlia, radi-radi.
deleg-acja(at(atura(owa:
1. grupa os[b reprezentuj'ca jak'>
zbiorowo>:,
2. pot. wyjazd w sprawach s=u/bo-
wych,
3. prawn. przeniesienie przez organ
pa<stwowy swoich uprawnie< na
inny organ.
delegalizacja społ.
delektowa: si" osob.
delia
delfin(arium
1. zool. ssak z rodziny o tej nazwie,
2. sport. jeden ze styl[w p=ywackich.
delia dawn., odzież.
rodzaj d=ugiego p=aszcza wci"tego
w pasei i podbitego futrem, zwykle
z szerokimi r"kawami i du/ym
ko=nierzem.
delibertowa: książk.
rozwa/a:, rozstrz'sa:, rozmy>la:,
zastanawia: si".
†delicje w liczbie mnogiej, spoż.
rozkosze. ˚delikatny.
staropol. delicyje.
=ac. de % lacere ˘ delicere ]n"ci:,
uwodzi:\ ˘ deliciae ]rozkoszowa:
si", zachwyca: si"\ ˘ deliciosus,
starofranc. delicieus
>redniow. ang. i ang. delicious,
]tak o smako=ykach, rozkosznym,
wybornym jadle\,
ros. sladostnyj-s=adostnyj,
priqtnyj-prijatnyj, vkusnyj-
wkusnyj.
†delija odzież.
m"skie okrycie wierzchnie,
d=ugi p=aszcz.
delikates(y spoż.
artyku= o wykwintnym smaku, przy-
smak, smako=yk;
sklep z tymi artyku=ami.
delikat-ny(no>: ]o wyrobie\&
wytworny, precyzyjny, >wietny,
]o cz=owieku\& odznaczaj'cy si" wra/li-
wo>ci', subtelno>ci' w sposobie bycia,
]o niematerialnych\& o nieznacznym
nasileniu, s=aby, lekki.
=ac. de % lacere ˘ delicere ]n"ci:,
uwodzi:\ ˘ deliciae ]rozkoszowa:
si", zachwyca: si"\ ˘ delicatus
]rozkoszy dostarcza:\ ˘
>redniow. ang. delicat, tendre,
ang. delicate, tender,
ros. delikatnyj-delikatnyj.
delikwent osob., prawn.
cz=owiek s'dzony za przest"pstwo;
winowajca, skazaniec.
delimitacja społ.
delirium med.
stan przemijaj'cego zaburzenia >wia-
domo>ci w wyniku chor[b gor'czko-
wych, g=[wnie zaka{nych, po='czony z
halucynacjami i podnieceniem rucho-
wym; majaczenie, bredzenie.
†delny =an posiadaj'cy przepisowe
rozmiary, ˚dla.
staropol. 1461 delne lany.
delta geogr., geolog.
obszar w rejonie uj>cia rzeki do mo-
rza lub jeziora, utworzony z osad[w
przez ni' naniesionych, poci"ty jej
rozga="zieniami.
deltoid geometr.
czworok't maj'cy o> symetrii kt[ra
przechodzi przez dwa jego wierzcho-
=ki. O> symetrii zawiera przek'tn'
='cz'c' te wierzcho=ki i jednocze>nie
jest symetraln' drugiej przek'tnej.
W>r[d 4-ch bok[w deltoidu s' dwie
pary s'siednich bok[w o tej samej
d=ugo>ci.
gr. deltoeides ¯ delta % eidos
]kszat=t, forma, ang. form\.
demagog(ia(iczny osob.
1. polityk, dzia=acz g=osz'cy has=a
obliczone na =atwy efekt, staraj'cy
si" pozyska: ma=o u>wiadomione
masy schlebianiem, obietnicami
bez pokrycia, k=amstwem, itp., dla
osi'gni"cia osobistego celu,
2. hist. przyw[dca ludu w staro/.
Grecji w okresie nasilenia walk spo-
=ecznych w Atenach. ˚komunista.
s=owotw. pokr. pedagog.
s=owotw. poch. domaga: si", EO
]demagodzy domagaj' si" czego>\,
jakkolwiek domaga: si" ¯ do ]u\ %
magia ]si=a, moc\, tj. usilnie zabiega:,
naciska:.
gr. agein ]prowadzi:, wie>:\ ˘
demos ]lud\ % agogos ]wiod'cy,
prowadz'cy\ ˘ ang. demagogue,
ros. demagog-demagog.
démarche
1. linia dzia=ania
]ang. a line of action\,
2. w dyplomacji& nowa linia
dzia=ania.
demarkacja prawn.
tymczasowe rozgraniczenie tery-
tori[w dw[ch pa<stw, do czasu
wytyczenia sta=ej granicy.
demaskowa: ]si"\ czynność.
dematerializacja żart. znikni"cie.
dement-i(owa: społ.
oficjalne zaprzeczenie, sprostowanie,
odwo=anie nieprawdziwej wiadomo>-
ci.
¢demestik poz. społ.
podkomorzy, rz'dca, szambelan.
w Latopisie 1110–1116 i Powie>ci
wrem. let 1118&
...ide'e est; dvor= Dem;-
stikov= ...ide/e est’ dwor
Demestikow ]gdzie jest dzi> dw[r
Demestika\.
w s=owniczku do<, 1903&
demestnik=-demestnik –
p≠vhπi-piewczij ]>piewaj'cy\,
staroros. dem;stik=-demestik,
ros. regent cerkovnogo xora,
xormeister, wg Rosjan 1980.
demilitaryzacja wojsk.
demineralizacja chem.
usuwanie soli mineralnych z jakiej>
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dennica
substancji, utrata tych soli.
deminutiw-um(ywny jęz.
zdrobnienie przez dodanie przyrost-
ka; zdrobnia=y.
demobiliz-acja(owa: wojsk.
zwolnienie z wojska.
demografia szkoln.
nauka o ludno>ci, badaj'ca stan jej
zaludnienia i ruch.
demokra-ta(cja(tyczny społ.
demos ]lud\ % kratein ]rz'dy\ ˘ gr.
demokratia,
ros. demokrat/iq.
demolowa: czynność.
burzy:, niszczy:, rozwala:.
demon(iczny mit., kult.
1. duch dobry albo z=y,
2. z=y duch, szatan, diabe=.
demonolatria rel. ¯ demon.
s=u/enie diab=om.
ang. demonolatry.
demonstr-acja(acyjny(ant(
(ator(owa: zdarz., społ.
wyst'pienie zbiorowe maj'ce na
celu wyra/enie protestu przeciw
czemu; manifestacja.
demont-a/(owa: techn., czynność.
rozk=adanie maszyny na cz">ci.
demoraliz-acja(owa: społ.
denacyfikacja proces., polit.
>rodki podj"te po wojnie 1939–1945
w celu wykorzenienia zasad, ustaw,
oraz organizacji nazistowskich.
niem. Entnazfizierung.
denar moneta.
1. starorzymska moneta srebrna,
2. w Íredniowieczu& moneta r[/nych
kraj[w europejskich.
denat med., prawn.
cz=owiek zmar=y >mierci' nienatu-
raln', gwa=town'; samob[jca lub
zamordowany.
denatur-at(owa:
alkohol etylowy ska/ony substan-
cjami truj'cymi, u/ywany do cel[w
technicznych; spirytus denaturowa-
ny, ska/ony.
¯ nowo=ac. denaturatus ]ska/ony\.
dendrologia szkoln.
drzewoznawstwo.
dendryt drzew.
cylindryczna wypustka cytoplazma-
tyczna, kt[ra stanowi przed=u/enie
cia=a kom[rki nerwowej.
¯ gr. dendron ]drzewo\.
denerwowa: ]si"\ char.
dzia=a: na nerwy, wyprowadza: z
r[wnowagi, dra/ni:.
†denko
dno naczynia lub przykrywka.
dennik
¢dennica astr.
poranna gwiazda, zorza;
padaj'ca gwiazda.
staroros. dennica-dennica,
ros. utrennaq zvezda, zarq>
paduhaq zvezda.
†dennik bot. Anemone silvestris L.,
zawilec. staropol. 1472 dennyk
lilium montanum.
denny dna dotycz'cy ¯ dno.
densymetr instr., narz.
areometr.
dentyst-a(yczny(ka med., dent.
lekarz z"by lecz'cy.
denudacja geolog.
ustawicznie trwaj'cy proces stopnio-
wego usuwania, wyr[wnywania i
obni/ania powierzchni l'du, przez
deszcze i wiatr, g=[wnie do rzek, a
st'd do zbiornik[w wodnych i m[rz.
=ac. denudatio ]obna/enie; geolog.
naga warstwa ziemi wskutek erozji\
¯ denudare,
ang. denudation ¯ denude,
ros. liw-at;/it;-lisz-at(it
]obna/•a:(y:, ang. denude\.
denuncj-acja(tor(owa: społ.
doniesienie do w=adzy na kogo.
¢de<gi moneta. pieni'dze.
ros. den;gi.
departament społ.
jednostka organizacyjna minister-
stwa lub innego naczelnego organu
administracji pa<stwowej.
dependent przestarz.
depesz-a(owa: techn.
tekst przekazany telegraficznie;
blankiet z tym tekstem; telegram.
depila-tor(cja kosm.
przyrz'd lub >rodek kosmetyczny
do usuwania w=os[w.
depo przestarz.
1. sk=ad, magazyn,
2. miejsce postoju oraz remontu
parowoz[w i wagon[w.
=ac. deponere ˘ depositus, depo-
situm ˘ starofranc. depost ˘ franc.
depot ˘ ang. depot ]sk=ad(nica;
dworzec kolejowy, autobusowy\,
ros. depo-depo, sklad-sk=ad.
depon-ent(owa:
oddaj'cy pieni'dze lub przedmioty
warto>ciowe w depozyt, na przecho-
wanie; depozytor.
†deport bot. odmiana jab=ek.
staropol. 1475 daporth pomum.
deport-acja(owa: prawn.
przymusowe usuni"cie do macierzy-
stego kraju, miejscowo>ci oddalonej
za naruszenie lokalnego prawa.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
depozyt(ariusz(or prawn.
pieni'dze, przedmioty i papiery
warto>ciowe z=o/one na przechowa-
nie u jakiej> osoby, instytucji, np. w
banku, w s'dzie.
depozytariusz – cia=o przyjmuj'ce.
depozytor – cia=o sk=adaj'ce.
depraw-acja(owa: ]si"\ społ.
zepsucie moralne, upadek obycza-
j[w; demoralizacja, deprawowanie,
gorszenie, psucie kogo.
deprecj-acja(onowa: si" ekon.
obni/enie warto>ci czego.
depresja
1. psych. stan przygn"bienia,
zniech"cenia; apatia,
2. ekon. faza cyklu gospodarczego
po kryzysie; zast[j produkcji,
3. geogr. obszar le/'cy poni/ej
poziomu morza.
4. meteor. ko<cowy stan huraganu.
deprymowa: ]si"\ psycholog.
wprawia: w stan deprseji.
depta-:(k ruch.
1. st'pa: po czym>,
2. przemierza: drog" wzd=u/ i szerz,
3. chodz'c zostawia: >lady,
4. zool., ptak. o samcach ptak[w&
zap=adnia:.
dep  ped ¯ =ac. pes, pedis ]stopa\,
s=owotw. koncepcji 022.
staropol. po(wy(z•depta:.
=ac. calcare, franc. aller, marcher,
anglosas. tredan,
>redniow. ang. trampelen; treden,
ang. trample, tread upon sth,
ros. stupat;-stupat.
~depta: czas niedok.
1. st'pa: drobnym krokiem, niszcz'c
i zostawiaj'c >lady but[w, brudzi:,
2. kroczy:, i>: za kim ˘
depta: po pi"tach,
3. stara: si" pozyska: kogo lub co ˘
depta: ko=o kogo, czego ]chodzi:\,
4. zool. o samcach ptak[w&
zap=adnia:.
s=owotw. baz' step ]krok, kroczy:\,
z wp=ywem ptak ]$\; pokr. drepta:.
ros. toptat; -toptat, ang. to tread
down, to trample, to crush.
za•depta: – czas dok., ca=kowicie,
st'paj'c wielokrotnie
na•depta: – raz jeden, nast'pi:
po•depta: – pod(z•niszczy: dep-
cz'c butami, nogami
u•depta: – wyrobi: co, zwykle
>cie/k", deptaniem,
ugnie>: tak, wyg=adzi:
wy•depta: – zniszczy: deptaniem,
utorowa: >cie/k"
roz•depta: – zniszczy: przez przy-
padek nast'pieniem
nog', butem
deput-acja(owany społ., przestarz.
derywat
grono os[b reprezentuj'cych jak'>
zbiorowo>:; delegacja.
deputat społ., ekon.
cz">: uposa/enia wyp=acana w natu-
rze artyku=ami pierwszej potrzeby,
jak opa=, /ywno>:.
deran/owa: osob., czynność.
przeszkadza:, trudzi: kogo;
sprawia: zamieszanie.
¯ de` % aran/owa:.
deratyzacja proces.
t"pienie szczur[w, odszczurzanie.
¯ de` % rat ]szczur\.
derby sport.
gonitwa 3-letnich koni na wy>cigach
konnych, od 1778.
Edward-Smith Stanley, 1752–†1834,
12-ty lord mjsc. Derby.
†dere< bot., krzew. >widwa,
Cornus sanguinea, Cornus mas L.
staropol. 1472 deren ferreolanus.
ang. European cornel or dogwo-
od.
deresz(owaty kolor.
ko< o sier>ci b"d'cej mieszanin'
k"[ek brudnoczerwonych i bia=ych.
¢derewa etn. Drewlanie,
plemi" w p=d. zlewni rz. Prype:,
s=aw. Dereva.
¢derjuga tkan.
p=[tno, szorstka odzie/ dziergana,
ros. der[ga.
derka tkan. ko=dreka, p=achta,
gruby, kosmaty koc, u/ywany za-
zwyczaj jako okrycie na konie;
narzyta na po>ciel, okrycie na nogi,
zw=aszcza w podr[/y.
staropol. 1468 derca.
starofranc. blanquete zdrobn. ¯ blanc;
>redniow. ang. i ang. blanket,
ros. pokryvalo-pokrywa=o.
derkacz zool., ptak.
Crex crex, ptak ='kowy z rodziny
chru>cieli, o terkocz'cym g=osie.
dermato-logia(logiczny(id med.
dzie= medycyny, nauka o sk[rze i
chorobach sk[ry.
¢dermo odrzuty, resztki po odsiewie;
pol. ]za\ darmo(we – bezp=atne.
ros. dermo.
derwisz rel., osob.
/ebrz'cy mnich muzu=ma<ski,
asceta, mistyk.
derywa-t(cja jęz.
wyraz pochodny.
derywacja –
1. tworzenie wyraz[w pochodnych,
2. lotn. odchylenie, zboczenie samo-
lotu od wyznaczonej drogi pod
wp=ywem si=y wiatru,
3. wojsk. odchylenie toru pocisku
der/at
z broni palnej, pod wp=ywem
obrotu pocisku dooko=a jego osi.
¢der/at, ¢dzier/y: trzyma:,
ros. der'at;.
desa handl.
sklep z dzie=ami sztuki i antykami.
desant(owy(owiec wojsk.
operacja wojskowa b"d'ca przerzu-
ceniem cz">ci wojsk samolotami lub
okr"tami na ty=y wroga lub przez
rzek".
dese-<(niowy ozd.
1. wz[r, odbity, wyci"cy, wyhafto-
wany lub u=o/ony w celu ozdo-
bienia czego>,
2. rysunek b"d'cy wzorem tego
odbicia, wyci"cia.
za(po•mys=.
=ac. designare,
starofranc. designer, ang. design,
ros. zamysl, namerenie.
deser(owy spoż.
=ac. deservire,
franc.-ang. dessert,
ros. desert, sladkoe.
de-ska(szczu=ka
p=aski, obrobiony materia= drzewny
w postaci d=u/yzny z kantami o regu-
larnych kszta=tach, g=adki, powsta=y
w wyniku wielokrotnego ci"cia pnia
pi=' r"czn' lub tarczow' w r[wnole-
g=y spos[b.
«od deski do deski» – od pocz'tku do
ko<ca, termin – najwyra{niej – uro-
biony przez uczni[w lub nauczycieli,
w czasach, gdy ksi"gi oprawione
by=y deskami, obci'gni"tymi sk[r',
spinaj'cymi manuskrypty pisane na
pergaminie ze znakami wodnymi.
s=owotw. pokr. p=oska ]p=aska\.
staropol. 1412 panczi desk s gego
domu, 1426 thych desk poszithek
˘ deska, cka –
1. deska, 2. tablica ]do pisania\.
=ac. tabula,
anglosas. i >redniow. ang. bord ˘
ang. board, ros. doska-doska.
staropol. deskowy –
z desek zrobiony.
staropol. deszczka –
deszcz[=ka, w przen. trumna.
=ac. planca,
starofranc. planche ˘ planke,
staronorm. i >redniow. ang. planke,
ang. plank, board,
ros. doska-doska ]deska\.
brus-brus ]gruba deska\.
¢desnica anat. prawa r"ka; prawa
strona. ¯ desno ]prawo\ ˘ dziesi"cina
]podatek prawem zabierany\.
s=aw. desnica-desnica.
†despekt osob. obelga, zniewaga.
“nie pokazuj mi si" na oczy”,
przeciwstawienie «respektu».
na despekt – na przek[r, na z=o>:.
=ac. de` ]oddzielenie, ustanie,
wzmocnienie lub zaprzeczenie\ %
specere ]przygl'da: si", patrze:,
szpiegowa:, podgl'da:\,
ang. disrespect,
ros. neuva'anie-nieuwa/anie.
despera-cja(cki(t przestarz., psych.
utrata nadziei, rozpacz.
despot-a(yzm(yczny char.
gr. despotes ]mistrz, pan\.
destruk-cja(tywny(cyjny proces.
rozk=ad, rozpad, zniszczenie.
destyla-cja(t(tor(owa:(rnia
proces. oddzielenie bardziej lotnych
sk=adnik[w ciek=ej mieszaniny od
mniej lotnych ]lub nielotnych\ przez
zamian" ich w pary w wyniku ogrze-
wania, a nast"pnie ozi"bianie i skra-
planie tej pary.
staropol. ¢gonyenye ¯ gon, go< ^
p"d ^ ko< ^ lot ˘ ulatnia: si", goni:
bimber ^ samogon, i inne, ˚goni:.
=ac. distillatio ¯ distillare ˘
starofranc., >redniow. ang. i ang.
distillation; distill(er, distilate;
=ac. distillare, destillare ˘ starofranc.
distiller ˘ >redniow. ang. distillen ˘
ang. distill, distil ]kroplowanie\;
=ac. distillatus ˘ ang. distilate
]destylat. produkt destylowania\
ang. distiller ]cz=owiek lub urz'dze-
nie destyluj'ce\; ang. distillery
]destylarnia, wytw[rnia alkoholi\,
ros. gonka-gonka.
desygn-at(owa: jęz.
przedmiot my>li odpowiadaj'cy
wyrazowi.
deszcz(omierz(owiec(ownia(
(owy([wka meteor.
rz"sisty, ulewny opad kropel z
chmury, dosł. krople.
zakrawa /e s=owo wzgl"dnie nowe.
+atwo poja>ni: i ja tak pocz'tkowo
my>la=em, /e =ac. distillatio ]kapanie
kroplami\ ˘ distill•ation(er(ery, de-
stylat, ST˚SzCz; p[{niej zmieni=em
zdanie, jednak u podstawy le/y
¯ do ]woda, ¯ don\ % szcz ]drobn•y(a\,
s=aw.-ros. «mokrz, mocz, do/d, la:,
/id(kost ¯ /yt ]ciecz, p=yn, woda;
la:\» i wszystkie d{wi"ki zosta=y
wymienione pod wp=ywem «dist»&
TD, OEY, ?Sz, st'd
/it, /yt ˘ ]czyt. wspak\ desz, do/]d\;
wi"cej ˚/yt, i 012, 023.
szczy ¯ `szczi ]`krotnie\ ¯ krok,
szczi ^ /dy ˘ deszcz ^ do/d ˘ wulg.
szcza:, odla: si" ]wysiusia:\, i
deszcz leje jak z cebra.
tro – kro – wiel(o – star ˘ Troki
]Staroziem\, Wielu< ]Starogr[d\,
tro•szczy:, dwa•szczi ]dwu•krotnie\,
wielo•krotnie, szczy, szcza: ¯ krok,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
detonacja
deszcz ]kro•ple\, troch" – krocie.
staropol. descz, deszcz, dszdze,
w dezdz, deszdz, ysze przestaly
dszdzye ]deszcze\, dam wam
wczasne dzdze; we dzdzu nauka
moya, ca 1500 drobny desdz ˘
deszcz.
wo=. 1289 d='∂; 1223,
wo=. 1428 do'd;.
staropol. deszcz([=ka, de/d/.
†deszczka zdrobn. ¯ deska.
1. deska ]w r[/nych zastosowaniach\,
2. mo/e cz">: sk=adowa rz"du
wschodniego, wg Ss 1953.
ja s'dz", /e rz"du zachodniego, cho:
s' jeszcze po=udniowe i p[=nocne....
serio& mo/e postument, platforma,
stopie<, by =atwiej by=o wej>: na konia;
i>:, pokr. chodzi: ]aspekt cz"stotli-
wo>ci dodany\ ˘ wst"powa:, wscho-
dzi:; dosiada: w tym wypadku.
rz'd – uprz'/, oporz'dzenie konia.
utrudnianie zrozumienia cech'
Nauki polskiej.
†deszczu=ka deseczka ]tu b"d'ca
cz">ci' uzdy\ }mo/e klapka na oczy|.
staropol. 1500 deszczolky ˘
deszcz[=ka.
wg ˚Ss 2011, deszcz[=ka, w przen.
trumna ]bo wykonana z desek\.
detal(iczny szczeg[=, drobiazg.
1. szczeg[= wchodz'cy w sk=ad
czego>,
2. archit. drobny element maj'cy
funkcj" lpnstrukcyjn' lub deko-
racyjn',
3. drobna sprzeda/ towar[w bezpo-
>rednio konsumentowi.
detektor techn.
przyrz'd do detekcji ]wykrycia\
sygna=[w elektrycznych.
detektyw(istyczny prof.
agent kryminalnej policji >ledczej.
¢detel dzie=o, dzieje.
staroros. detel;-detel,
d≠tel;-detel,
ros. delo-die=o, dejstvie,
staroros. dobrye d≠teli-
dobrye deteli ]dobrodziejcy\.
detergent chem.
substancja czyszcz'ca, szczeg[lnie
pieni'ca si" i czyszcz'ca jak myd=o,
lecz wykonana z siarczanu benzenu
alkilu, siarczanu alkilu, nie z t=usz-
czu i =ugu.
determin-acja(owa: osob.
zdolno>: do stanowczych rozstrzy-
gni":, stanowczo>:, zdecydowanie.
¢deti bojarskie poz. społ.
uprawiaj'cy ziemi", rolnicy;
w wojennej i ziemskiej s=u/bie.
staroros. deti boqrskie
-deti bojarskie.
detronizacja
deton-acja(owa:(ator dźwięk.
huk zwi'zany z eksplozj' pocisk[w,
nagromadzonych gaz[w, itp.
detronizacja społ.
pozbawienie panuj'cego w=adzy
monarszej.
¢detskij ma=oletni, dziecinny.
oficjalna osoba na kniaziowskim
dworze, pa{ kniazia.
staroros. detskij-detskij.
deuter fiz.
izotop wodoru o j'drze z=o/onym z
jednego protonu i jednego neutronu;
ci"/ki wod[r.
Deutschland geogr., etn. Niemcy.
nie wiem jak karko=omnych wysi=k[w
nale/y dokona: by wyprowadzi:
Deutsch ¯ thiutisc ]ang. of the people,
popular\ ¯ staroniem. wy/yn thioda,
diota ]Goth. thiuda, anglosas. theod –
ludzie, plemi", ang. people, tribe\.
w moim zrozumieniu,
Deutschland ¯ Deutsch % land;
Deutsch ¯ Teutoni, T ˘ D; T ˘ Cz,
obie wymiany cz"sto stosowane.
Teutoni – szczep, plemi" osiad=e
na p[=noc od +aby, niem. Elbe, w
Jutlandii, wg. S=ownika Webstera,
˚teuto<ski.
Teutoni ]ziomki\ ¯ gr. authochthon
]tubylec, ziomek\ ¯ auto` % chthon
]ziemia\, r[/ni od Theutonic ]wezwa-
ni, powo=ani przez Boga\ ¯ gr. Theo
]B[g\ % tonic ]g=os\ ¯ tonos ]d{wi"k\.
Nie tylko Teutoni z j. greckiego po-
chodz' – tak/e rz. Rhein ¯ gr. rhein
]p=yn':, ang. to flow\, pol. Ren.
Niemcy, jako Germanie ]ludzie kr[la\
¯ ger ¯ reg ¯ =ac. rex, regis ]kr[l\ %
man ¯ mann – nazwa nie u/ywana
przez nich samych, bo obca; powsta=a
w rejonie Alp, u Celt[w, w czasach
gdy rejon ten nale/a= do ˚Íwi"tego
Cesarstwa Rzymskiego ]ang. Holy
Roman Empire\, istniej'cego do
1806, i stamt'd te/ nazwa Wareg[w
]Bawar[w\& Ba ^ Wa; Bawaria ˘ War
% regis ]nieme S\ ˘ Waregi.
wi"cej ˚Skandynawia.
Prosto i zgodnie z histori', faktami,
i zasad' j"zykow' – wymian' d{wi"-
k[w i by jedn' zg=osk" czyta: wspak&
=ac. reg ]regis\ ˘ ger ]=ac. Germanus\,
niem. erde ]ziemia\ ˘ pol. ruda, U ^ E.
niem. morgen ]ranek\ ˘ pol. mrok,
pol. krzta ]szczypta\ ˘ pol. skrzat,
pol. krew]ka\ ˘ kurw]a\, ros. bladka,
ros. krupnyj ]gruby w obyciu\ ˘ Kurp.
dewalu-acja(owa: ekon.
obni/enie warto>ci pieni'dza w
stosunku do z=ota.
dewast-acja(owa:
spustoszenie, zniszczenie, ruina.
dewiacja
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. zboczenie z drogi, odchylenie od
w=a>ciwego kierunku; b='dzenie,
2. fiz. odchylenie ig=y kompasowej
od w=a>ciwego kierunku wskutek
dziaa=nia /elaznych cz">ci, przed-
miot[w, w pobli/u.
dewiz-a(owy
1. filoz. my>l przewodnia, wytyczna
dzia=ania lub post"powania wyra-
/ona w kr[tkiej i zwi"z=ej formie;
has=o, sentencja. motto, zasada,
god=o,
2. ekon. zagraniczny >rodek p=at-
niczy w postaci czeku, weksla,
przekazu bankowego.
dewizka
=a<cuszek kieszonkowego zegarka.
dewon geolog.
czwarty okres ery paleozoicznej.
dewo-tka(cja(cjonalia rel.
kobieta zewn"trznie, manifestacyj-
nie pobo/na; bigotka, >wi"toszka.
dewocja – powierzchowna, ciasna
manifestacja pobo/no>ci; bigoteria.
dewocjonalia – drodne przedmioty
kultu religijnego.
=ac. de` % vow ]>lub\ ˘ devovere
]oddanie si" poprzez >lub\ ˘ devo-
tus ]po>wi"cenie si"\, devotio,
starofranc. devotion,
>redniow. ang. devociun,
ang. devot-e(ee(tion(tional,
ros. posvq-]at;/tit;/]enie/
/]ennyj, nabo'nyj-nabo/nyj,
religioznyj-religioznyj.
¯ =ac. devos – po>wi"cenie ]si"\.
=ac. devotio
dezaktualiz-acja(owa: ]si"\
pozbawia: aktualno>ci,
czyni: nieaktualnym.
dezaprobata osob.
brak aprobaty wskutek jakiego>
braku.
dezatomizacja
dezadwanta/
dezawuowa:
dezer-cja(ter(terowa: wojsk.
ucieczka z wojska w czasie s=u/by.
dezinform-acja(owa:
dezintegra-cja(tor
dezodorant kosm.
dezorganiz-acja(owa: społ.
brak organizacji, rozpr"/enie, roz-
k=ad, zam"t, bez=ad.
dezorient-acja(owa:
brak orientacji, mylny, b="dny
pogl'd.
dezurbanizacja
dezyderat
/'danie, /yczenie, propozycja wyra-
d"tologia
{nie sformu=owana.
dezynfek-cja(owa:(tor proces.
niszczenie drobnoustroj[w chorobo-
tw[rczych >rodkami medycznymi.
dezynsekcja proces.
niszczenie owad[w, zwykle paso/yt-
niczych, ich jaj i larw.
dezyntergra-cja(tor proces.
rozpadanie si" ca=o>ci na cz">ci
sk=adowe, rozpad, rozk=ad.
dezynteria med., fizjolog.
ostre rozwolnienie /o='dka.
dezynwoltura char.
zbyt swobodne, lekcewa/'ce zacho-
wanie si".
†de/d/ deszcz, ¯ s=aw. do/d. OE.
d"ba jęz. stan': d"ba.
zwykle o koniu& podnie>: si" na
tylnich nogach.
z koniem zwi'zanych jest szereg
wulgaryzm[w, wi"c «stan': d"ba»
ma te/ znaczenie erekcji pr'cia.
†d"b-ianka([wka bot.
glas[wka naro>l na li>ciu d"bu. ˚d'b.
staropol. 1419 dambyanky galla.
=ac. galla.
†d"biec
1. m=ody d'b,
2. kij d"bowy. ˚d'b.
d"bie:
1. bot. nabywa: twardo>ci w=a>ciwej
d"bowi,
2. osob. by: zdumionym, zaskoczo-
nym do stanu bezruchu; os=upie:.
†d"bie< kwiecie<, odpow. hebr.
Nisan ]po=. marca - po=. kwietnia\.
d"b-ina(owy leśn. ˚d'b, U ˘ Å, ´.
1. k"pa d"b[w, cz">: lasu
d"bami poro>ni"ta, d'browa,
2. >wie/e ga="zie d"bowe,
3. materia= z d"bu w budownictwie,
meblarstwie, przemy>le drzewnym.
¯ d'b ¯ dub, s=aw.-ros. U ˘ Å, ´.
staropol. d"bina – d"by rosn'ce
lub ju/ >ci"te.
†d"bne op=ata uiszczona prawdop.
za prawo obdzierania kory z d"b[w.
†d"b-nik(owie leśn. lasek d"bowy.
staropol. ca 1455 s d'bnyky, sz
barczyami, 1491 d'mbnyki;
1457 dambnik gala ˘ d"bnik –
1. lasek d"bowy,
2. galas[wka, naro>l na li>ciu d"bu.
staropol. d"bowie – lasek d"bowy.
staropol. d"b[wka – galas[wka.
d"cie czynność. ˚d"ty.
intensywne dmuchanie.
†d"ga 1. pr"ga, szrama, 2. t"cza.
staropol., ¯ duga ]=uk\, U ˘ Å, ´.
d"tologia żart., szkoln.
d"ty
nadawanie pozor[w powa/nego, na-
ukowego charakteru twierdzeniom
zawieraj'cym b=ah' tre>:.
d"t-y(ka(cie ¯ d': dut;.
nape=niony powietrzem.
staropol. d"tka ]jaki> przedmiot
d"ty z metalu$\.
diabaz petr.
magmowa ska=a wulkaniczna o sk=a-
dzie mineralnym bazaltu; doleryt.
†diabelnik, dyjabelnik rel.
okre>lenie Belzebuba, biab=a, czorta.
urojona istota maj'ca podszeptem
popycha: cz=owieka do z=ych czyn[w;
w gruncie rzeczy – wym[wka, /e
to, co sta=o si", nie jest mej }dobrej|
natury. ˚diabe=.
staropol. ca 1450 si patrem fa-
milias Belzebub dyabelnykem
vocauerent.
staropol. 1444 diabelska; pokusy
dyabelske, 1449 z moczy dyabel-
skye; ty iste nyewyasty wzøwszy
ony dyabelske obrazy nyesly ge
do gezyora i stopily ˘ dyjabelski
– diaboli.
staropol. diabelstwo, dyjabelstwo
– diabe=, si=a diabelska.
staropol. nepriiacele, to sø dyably,
urocy ]wrodzy\ cloueca gresnego
]nieprzyjaciele, to s' dia=by, wrodzy
cz=owieka grzesznego\ – diabe=,
dyjabe=, dyabo= – diabe=.
staropol. diabli, dyabli – diabe=.
staropol. diablow]y\, dyjablow]y\ –
nale/'cy do diab=a.
diabe-=(=ek(lski rel.
czort, czart, bies, szatan, basur,
demon, lucyfer, dunder.
diab ]z=y\ ˘ biad ]z=o\ ˘ biada ci
]zwrot, formu=ka z=orzeczenia\.
diabe=ek – dawn., gra. hazardowa gra
w karty.
be= ]woda\ ^ wo= ˘ dia•be= ^ dia•wo=.
s=owotw. pokr. bies ˘ pies, PB;
piesok ]piasek, drobnica\ ˘ ]z=y\ pies,
psia krew ]z=a krew; wypowiadane w
z=o>ci; nielit.\, co nagle, to po diable
]co szybko, to {le\.
=ac. diabolus ]diabelski&
z=y, niegodziwy, demoniczny\ ˘
ang. devil, wo=. 1289 d;≥vol=,
ros. d;qvol, hërt,
staropol. diab-e=(elstwo(li(=owy,
dyjab-e=(elstwo(o=(li(=ow]y\,
dunder diabolus.
diabetol
diabetyk med.
chory na cukrzyc".
†diaczek poz. społ.
pisarczyk, sekretarz na Rusi.
staropol. 1448 dyaczek.
diadem kult.
przepaska na g=ow" ze srebra, z=ota,
lub drogich kamieni, dawniej opaska
wysokiej godno>ci, dzi> uzupe=nie-
nie stroju balowego pa<.
diafragma
1. anat. przepona,
2. fotogr. przys=ona.
diagno-za(styka(styczny med.
rozpoznanie choroby.
diagonal(ny tkan.
we=niany materia= tkany w uko>ne
pr'/ki.
diagram
wykres przedstawiaj'cy przebieg
jakiego> zjawiska.
¢diak rus. – s=uga ko>cielny w
dawnej Rusi pisarz, sekretarz.
psalmista w Cerkwi Prawos=awnej
oraz obrz'dku wschodnim Ko>cio=a
Rzym.-Katolickiego; s=uga cerkiew-
ny pomagaj'cy w obrz"dach litur-
gicznych.
†diak sekretarz, pisarz kancelaryjny
]na Rusi\. ¯ gr. diakonos, ˚diakon.
staropol. 1414 dyac, 1415 cancel-
lario, dyak Rutenico, 1416 dyak,
1417 Mysconi dyak, 1439 Iacowouy,
dyacowy ]Jakubowi, diakowi\ ˘
dyak ˘ diak.
franc. le secretaire,
ang. secretary,
staroros. d;qk=-djak.
†diakon rel. lewita, cz=onek /ydow-
skiego pokolenia Levi pe=ni'cy ni/-
sze pos=ugi ko>cielne, Levita. ¯ gr.
franc. le sacristain, chantre.
gr. diakonos ]s=uga, pos=aniec, ang.
servant, messenger, deacon; cz=onek
kleru tu/ poni/ej ksi"dza w Ko>cio-
=ach Rzym.-Kat. i Anglika<skim\ ˘
=ac. diaconus ˘ diaconatus ˘
anglosas. deacon ˘ >redniow. ang.
deken, dekyn ˘ ang. deacon,
staroros. d;qkon=-diakon
]franc. le diacre\, d;qkonstvo
]franc. le diaconat\, d;qkonskπj
]franc. diaconal, de diacre\.
staropol. poslaly Szydovye od
Ierusalem kaplany y dyacony do
nyego ˘ dyakon.
diakonisa rel.
w Ko>ciele Protestanckim& siostra mi-
=osierdzia zajmuj'ca si" piel"gnowa-
niem chorych i nauczaniem dzieci.
diaktryczny jęz.
odr[/niaj'cy.
dialekt(ologia(tyczny(yzm(
tyka(alny jęz.
suma miejscowych cech mowy, odchy-
le< od rzeczywistego lub urojonego
standardu mowy.
mSjp 1969& 1. ‘w materiali{mie dia-
lektycznym& nauka o rozwoju zjawisk
rzeczywisto>ci, ich powszechnym
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
didaskalia
zwi'zku i wzajemnej zale/no>ci; me-
toda naukowa rozpatrywania zjawisk
przyrody i spo=ecze<stwa pod k'tem
ich wzajemnej ='czno>ci i uwarunko-
wania», 2. «w filozofii idealistycznej&
teoria poznania sprowadzaj'ca si" do
samoczynnego rozwoju my>li jako idei
absolutnej», 3. «w staro/ytnej Grecji&
nauka o prawdziwo>ci zda<... nauka
prowadzenia dyskusji».
naukowo; bez nauki, o nauce marzyli,
tak okre>lali, i nauk" w ko<cu dostali.
gr. dia` ]po>r[d, pomi"dzy\ %
legein ]wybiera:, m[wi:\ ˘ diale-
gesthai ]odchylenie, mowa\ ˘
dialektos ]odchylenie, dyskusja,
rozmowa\ ˘ =ac. dialectus ˘
franc. dialecte, ang. dialect,
niem. mundart,
ros. dialekt-dialekt,
mestnyj qzyk-miestnyj jazyk.
dialog jęz.
1. rozmowa, zw=aszcza dw[ch os[b,
2. forma wypowiedzi literackiej.
diament(owy miner., jubiler.
odmiana w"gla krystalicznego,
najtwardszy ze wszystkich minera-
=[w, nale/'cy do najcenniejszych
kamieni szlachetnych.
staropol. 1472 dyamant lapis ada-
mas ˘ dyjamant ]diament\.
gr. adams ˘ =ac. adams ˘
p[{no=ac. diamas, diamantis ˘
starofranc. diamant ˘
>redniow. ang. diamaunde ˘
ang. diamond,
staroros. adamant=-adamant ¯ gr.,
ros. almaz-a=maz.
]polerowany\ bril;qnt-briljant,
]karciany dzwonek\ bubny-bubny.
diametralny jęz.
kra<cowo r[/ny, przeciwstawny.
diapazon muz.
a. skala d{wi"ku danego instrumentu
muzycznego lub g=osu danego
>piewaka,
b. przyrz'd stalowy w postaci wide-
=ek, u/ywany do strojenia instru-
ment[w }ja znam go jako kamer-
ton, J.D.|
diapozytyw fotogr.
diariusz przestarz. dziennik,
opis codziennych czynno>ci.
diasek przestarz. diabe=.
diaskop techn.
aparat projekcyjny do wy>wietlania
przezroczy.
diatermi-a(czny med.
leczenie pr'dem wysokiej cz"stotli-
wo>ci lub wysokiego napi"cia.
didaskalia teatr.
wskaz[wki poboczne autora doty-
cz'ce sposobu wystawienia dramatu
diecezja
na scenie.
gr. didaskalia ]nauka, instrukcja;
protoko=y z przedstawie< w teatrze\.
diecezja rel.
ko>cielna jednostka administracyjna
pod zarz'dem biskupa; biskupstwo.
dielektry-k(czny fiz.
materia= b"d'cy z=ym przewodni-
kiem elektryczno>ci.
diesel techn.
silnik spalinowy w kt[rym zap=on
spowodowany jest ci>nieniem.
Diesel, Rudolf ]1858–†1913, niem.
konstruktor\.
diet-a(etyczny(yka spoż.
gr. diaita, =ac. diaeta, dieta,
starofranc. i >redniow. ang. diete
ros. pi]a, stol.
†dietel bot. koniczyna ='kowa,
Trifolium pratense L.
staropol. 1472 dyetel trifolium.
holend. klaver, po>redn.-niem. nizin
klaver, klever ˘
anglosas. clafre, cl≤fre ˘
>redniow. ang. clafre, cl≤fre,
ang. clover, trefoil,
ros. klever-klewer.
digitalis bot. naparstnica.
¢dik, dyk ]obce\
staronord. dik, anglosas. dic,
>redniow. ang. dich, dic,
ang. ditch ]r[w\,
ros. kanava, rov.
dinar moneta.
dioda elektr.
diopt-ria(er opt.
jednostka zdolno>ci zbieraj'cej
soczewki; przyrz'd.
diorama szt.
rodzaj obrazu w g="bokim obramo-
waniu.
diosmoza fiz. $
di % osmoza.
¢diskos rel. cerkiewne naczynie.
staroros. diskos-diskos,
ros. cerkovnyj sosud.
diuna geolog.
wydma piasku na wybrze/ach mor-
skich i pustyniach powsta=a przez
nawianie.
staroholend. duna ]holend. duin\,
niem. düne, ang. dune,
ros. d[na-diuna.
diureza med.
og[= zjawisk zwi'zanych z procesem
wydzielania moczu.
diwa przestarz., prof.
s=ynna aktorka->piewaczka; gwiazda.
¢diwyj dziki, zwierz"cy, grubianin.
Latopis 1116 divπj-diwij.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†dla przepisowa, pe=na d=ugo>: =anu,
mo/e te/ granice d=ugo>: t" ozna-
czaj'ce. ˚delny.
dla jęz. ¯ staropol. dela ]Boga dela\.
terra ]ra\, land ]la\, dy ^ de, YE,
˘ ra•dy ^ de•la ˘ dla.
wo=. 1289 na mœ ]dla mnie\,
staropol. dla, dlya –
1. z powodu, przez,
2. ze wzgl"du na kogo>, co>,
3. jako, tytu=em czego>,
4. na czyj'> korzy>:, 5. w celu.
staropol. czegodla. czworodla, te-
godla, dlaczego, dlatego, dziela.
staroros. Boga delq-Boga dela.
dlaczego, dlaczego by$
dlaczeg-o/([/ by$
¯ dla % tego, kogo, T ˘ Cz,
odmiana «dlatego», T ˘ Cz, u/ywana
w pytaniach, gdzie odpowiedzi' jest
«dlatego», jak w pytaniach skierowa-
nych do osoby «ty» ˘ «czy», np. czy
by=e> }tam i tam|$
staropol. czegodla, czyt. od ty=u.
s=owotw. pokr. albowiem
¯ ]al\b•o]wiem\,
alb ]dla\ % owiem ]tego\ ˘ dlatego.
go  mu ˘ je•go – je•mu,
dla•cze•go – cze•mu.
anglosas. hwa ]kto\ ˘ hwi ]dlaczego\,
>redniow. ang. hwi, ang. why,
ros. zahem-zaczem, pohem/u-
poczem(u, dlq hego-dlja czego,
po kakoj prohinie. ˚przecz.
dla niepoznaki jęz.
dla< jęz. dla niego.
dlatego z powodu tego, ze wzgl"du
na to. ˚dlaczego.
staropol. dlathego, dlatego,
dlyathego.
s=owotw. pokr. tegodla.
>redniow. ang. bi cause ˘
ang. because,
ros. potomu hto-potomu czto,
radi togo-radi togo.
†d=abi: staropol. d=awi:.
¢d=a< anat. d=o<.
staroros. dlan;-d=a<,
ros. ladon;-=ado<, ang. palm.
d=awi: ]si"\ dusi:, krztusi: si",
daw`, dawl` – ci>nienie, dawlenie.
staropol. ca 1500 dl'vycz,
gnyeszcz. staropol. dawi:,
zd=awi:, wyd=abi:.
ang. strangle, suffocate,
ros. davit;-dawit.
wo=. 1289 podaviwasœ ]ud=awili
si"\ ¯ davlenπe daviti ]d=awi:\.
d=awiec med.
ostra choroba zaka{na; krup, b=onica
krtani.
†d=a/y: gnie>:, depta:, d=awi:.
ang. strangle, suffocate,
d=uba:
ros. za/duwit;-za(duszit ]udusi:\,
davit;-dawit,
za/tuwit;-za(tuszit,
~d=o, ~=o
`d=o 1. stukanie, odbicie ¯
`=o ]bicie\, 2. chwyt.
Terminy zwi'zane z czasownikami&
1. stukanie, odbicie& wahad=o, cyka-
d=o, kowad=o, liczyd=o, straszyd=o,
zwierciad=o, >wieci•de=ko(d=o,
2. chwyt& d=o<, imad=o ]ima % d=o<;
u % chwyt\, sid=o, gard=o, szczud=o,
kadzid=o, szyd=o, w"dzid=o ]w"dzi`
¯ wendig, holend. skr"t\, wi'zad=o,
wiesza•k(d=o, mokrad=o, kropid=o; w
przeno>ni& porzekad=o, abecad=o.
3. rodzajniki poj": zwi'zanych z
czasownikami ]czasowniki posz=y
od rzeczownik[w& rad=o ˘ radli:\.
A, B, C, D...., ÇD&
`d=o ˘ `: ]`i:, `y:, `a:, `a>:, `e>:,
`e:\ % =o& kadzid=o ]kadzi:\, myd=o
]my:\, prawid=o ]prawi:\, widziad=o
]widzie:\, jad=o ]je>:\, siod=o ]siada:,
siedzie:\, sid=o ]sie:\, skrzyd=o ]skry:(
(wa:\, posiad=o>: ]posiada: % =o>:\,
przypad=o>: ]przypa>:\, przepa-
d=o>: ]przepa>:\, wahad=o ]waha:\,
cykad=o ]cyka:\, kowad=o ]ku:\, li-
czyd=o ]liczy:\, straszyd=o ]straszy:\,
zwierciad=o ]zerka:, z wp=ywem =ac.
verte\, md=o(>ci ]mdli:\, >wieci•de=-
ko(d=o ]>wieci:\, bielid=o ]bieli:\,
czernid=o ]czerni:\, malowid=o ]ma-
lowa:\, prze>cierad=o ]prze % >ciera:
% =o; =o – rzecz, woda; >ciera: – pra:,
prze` – wielki(e\, pachnid=o, /'d=o,
4. rodzajniki& sad=o ]osad  sadzi:
¯ =ac. sedimentum\, byd=o ]byt, by:\,
stad=o, {r[d=o, pud=o, god=o, czupirad=o
]czupryna, kud=y\, kupid=o ]zakup\.
Nie nale/'& pochodne =o/y:& pod=oga
]pod % =oga\, pod=o/e, od=o/y: ]od %
=o/y:\, przed=o/y: ]przed % =o/y:\,
od=ogiem; jod=owa ]jod=a\.
d=o< anat.
wewn"trzna strona dolnej cz">ci r"ki,
od napi"stka do nasady palc[w.
baz' ang. palm ]d=o<\ z u/yciem
s=owotw. zasady 024, a wi"c wymian'
P ]p\ ˘ D ]d\, M ]m\ ˘ N ]n\, al ˘ =o;
podobnie glass ˘ szk=o& G ]g\ ˘ K ]k\,
ss ˘ sz, la ˘ =o.
niem. handfläche, =ac. palma ˘
starofranc., >redniow. ang. paume,
franc. la paume, ang. palm,
staroros. dlan;-d=a<, OA,
ros. ladon;,
d=uba-:(nie(nina czynność.
rze{bi:, /=obi:, ry: jakim> narz"-
dziem.
staropol. prze(wy•d=uba:.
=ac. sculpere,
ang. carve, sculpture,
d=ubas
ros. ]w drewnie\ vyrezyvat;,
]w kamieniu\ vysekat;-wysiekat.
staropol. d=ubanie –
fuga, wy/=obienie.
†d=ubas pojazd.
=[d{ towarowa, szkuta.
staropol. 1453 pro naue albo
dlubas.
d=u-g(/nik ekon.
zaci'gni"ta po/yczka, zwykle pieni"/-
na, zobowi'zanie do >wiadcze< pie-
ni"/nych lub w naturze.
got. dulgs, staropol. d=ug –
1. nale/no>: do uiszczenia,
2. nale/no>: do odebrania,
3. po/yczenie na procent, na lichw",
4. zobowi'zanie,
5. przewina.
=ac. de % habere ]mie:, posiada:\ ˘
debere ]winnym by:\ ˘ debitum ˘
starofranc. dette, debte ˘
>redniow. ang. det, dette,
ang. debt(or, ros. dolg-do=g ]d=ug\,
dol'nik-do=/nik ]d=u/nik\.
d=ug-i(o, d=ugo~
1. miara. na znaczn' odleg=o>:,
2. przez okres czasu
ponad przeci"tn', spodziewany.
d=`, do=g`, dal`, dlin` – d=ugo>:,
odleg=o>:. wsp[lne z ang. length.
pokr. arch. abcug ]odst"p, odleg=o>:\
¯ niem. abzug ]wymarsz\.
staropol. dlugy ˘ d=ugi –
o przestrzeni i czasie –
ponad przeci"tn'.
o czasie –
1. d=ogotrwaj'cy,
2. p[{niejszy, nast"pny.
staropol. d=ugi& kokorak, kokornak,
listek, pieprz, tykwa, ziele.
wysoki, wysoko po=o/ony, w g[rze
rzeki& Katy< ]D=ugi K't\ w g[rnym
Dniestrze. z logiki& ang. short ]1. kr[t-
ki, 2. niski\ ˘ d=ugi ]wysoki\ ˘ D=ugosz
]dyl'g\ ¯ ang. long ]d=ugi\,
niem. nazwisko Lange ]$\.
†d=ugocierpliw(o>:(y
†d=ugoczekanie
†d=ugoczelusty d=ugoszcz"ki.
†d=ugomy>lny
†d=ugo>wiatno>:
d=ugodystansowiec sport.
d=ugodystansowy
d=ugofalowy
d=ugog=owy
d=ugo graj'ca p=yta muz. longplej.
ang. vinyl.
d=ugoletni
d=ugometra/owy film.
d=ugookresowy
d=ugopis
d=ugoseryjny
†d=ugosz cz=owiek wysoki, lecz nie
-proporcjonalnie zbudowany; dyl'g.
d=ugo>: miara.
rozci'g=o>: linii wzd=u/, przed siebie;
d=ugd=u/, G?, ˘ wzd=u/, podle ¯
po` ]we`\ % dlina,
gdy szeroko>: – w poprzek, ¯ szar.
`o>: ¯ `ost, ˚sta: ]miara& d=ugo>:,
szeroko>:, g="boko>:, wysoko>:\.
my>low' baz' jest dal, }d=uga| droga
przed nami do pokonania jej, tak
zwykle bywa ˘ sta: dalej ]d=u/ej, w
dalszym ci'gu\.
=ug s=owotw. zwi'zane z ang. long.
wg mSjp 1969& «rozci'g=o>: linii
albo p=aszczyzny w tym kierunku,
w kt[rym dwa krajne punkty le/' w
najwi"kszej odleg=o>ci od siebie» –
naukowo.
staropol. dlugoscz, dlvgoscz.
franc. longueur, anglosas. lengthu,
>redniow. ang. lengthe ˘ ang. length,
ros. dlina-dlina.
†d=ugo>wiatno>: cierpliwo>:.
staropol. dlugoswathnoscz.
=ac. pati ]cierpie:\ ˘ patienta ˘
starofranc. i >redniow. ang.
pacience ˘ ang. patience,
ros. terpelivost;-tierpliwost.
d=ugoterminowy
d=ugotrwa=y
d=ugowieczny
staropol. dlugowyecznye –
d=ugo /yj'cy.
d=ugow=osy
†d=ugowieli $, d=ugo /yj'cy, wg Ss
1953; w moim zrozumieniu& sto lat#
¯ sto ]wiele, d=ugo; nie by=a to >cis=a
liczba, jak dzi>, tak i ˚40 ^ wiele\.
staropol. dlugowyely.
¯ d=ugo % wieli ¯ wielenie ]polece-
nie, ang. command, order\.
†d=ugo wielki jęz. s"dziwy, stary.
wielki ^ stary.
d=ugowzroczno>: ]#\
nigdy nie s=ysza=em i nie widzia=em,
ma znaczy: dalekowzroczno>:.
d=ugo /yj'cy
d=ut-o(ko(owa: narz.
¯ =ut ]okruch\; d=uba:, ba ]ostrze\.
1. narz"dzie stalowe do r"cznego
wycinania, przecinania, wyko-
nywania otwor[w i rowk[w, do
wyg=adzania powierzchni i do
rze{bienia,
2. górn. narz"dzie wiertnicze
zako<czone ostrzem.
staropol. 1437 i ca 1500 dlotho
celtes, ca 1500 dlotho caelium,
ca 1455 dlotho ˘ d=[to ]d=uto\ –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dma
1. d=uto,
2. toporek o w'skim ostrzu.
staropol. ca 1500 dlothko ˘ d=[tko
– ma=e d=uto.
=ac. caedere ]ci':\ ˘ caesus ˘
p[{no=ac. cisellum ˘ pol. cie>la,
starofranc. cisel,
>redniow. ang. i ang. chisel ]d=uto\,
ros. doloto-do=oto; stameska.
staroirl. gublan ]cier<, bodziak,
k=u:\ ˘ p[{no=ac. gubia, gulbia,
franc. i ang. gouge ]d=uto z ostrzem w
kszta=cie rynny lub litery C w przekroju
poprzecznym, do wycinania rowk[w
lub otwor[w w drewnie\,
ros. dolbilo-do=bi=o, krugloe
doloto-krug=oe do=oto.
†d=u/ d=ugo>:.
anglosas. lengthu,
>redniow. ang. lengthe,
ang. length, ros. dlina-dlina.
†d=u/a ˘
na d=u/' – na odleg=o>:, wzd=u/.
staropol. na dluszø bødze.
†d=u/ebnik d=u/nik.
†d=u/ka na d=ugo>:.
†d=u/niczka kobieta w d=ugu.
staropol. dlusznyczka debitricem.
†d=u/nie tytu=em d=ugu.
d=u/n-czka(k osoba zobowi'zana
do >wiadczenia pewnej rzeczy.
d=u/nik prawn. osoba zobowi'zana
do >wiadcze< na rzecz wierzyciela,
zwykle fizyczna, czasem prawna.
staropol. dlusznik.
1. osoba zobowi'zana do >wiadcze-
nia pewnej rzeczy,
2. wierzyciel, udzielaj'cy d=ugu,
kredytor.
=ac. 1. debitor, 2. creditor,
franc. 1. debiteur, 2. creancier,
ang. 1. debtor, 2. creditor,
ros. 1. dol'nik-do=/nik, zaimo-
davec-zaimodawiec, kreditor.
staropol. d=u/nik[w –
nale/'cy do d=u/nika.
staropol. d=u/ny, d=u/en ¯ do=/en –
1. zobowi'zany do zwrotu d=ugu,
2. nale/'cy si" komu,
3. dotycz'cy d=ugu.
staropol. d=u/y: si", przed=u/y:,
przed=u/a:, wzd=u/a:.
d=u/ny prawn.
d=u/yca
d=ugi pie< >ci"tego drzewa.
d=u/y: si" miara.
o tym co trwa w czasie zbyt wolno,
wydaje si" d=u/szym ni/ zwykle.
d=u/yzna miara.
nadmierna, nu/'ca d=ugo>: czego,
np. przem[wienia, pisaniny.
†dma powiew wiatru, wichura.
dmidzban do
s=owotw, pokr. rozedma, wydma. ¯ franc. fond ]dno\ czyt. wspak, do prania
staronrod. gjosa ]wylewa:, tryska:\ s=owotw. koncepcji 022, lub niem.
do rana
˘ gustr ]poryw wiatru, silny po- boden ]ziemia; grunt; dno; sp[d\,
dmuch wiatru\ ˘ ang. gust, s=owotw. koncepcji 022; do reszty
ros. poryv-poryw. tak/e gr. potami ]rzeka\ ˘ botom. do rozpuku ¯ roz % puku ˘ p"ku,
†dmidzban osob. op[j, pijak. staropol. dno – s=aw. U ˘ pol. Å, ´.
ang. drunkard, inebriate, 1. dno rzeki, morza, >mia: si" g=o>no, za>miewa: si".
ros. p;qnica-pijanica. 2. podstawa.
franc. le fond, do r[wna
¢dmitisja osob. robi: si" nad"tym, gr. potami ]rzeka\ ˘ do rzeczy
pysznym, wynios=ym. anglosas. botm, bodan, PB,
¯ dmienie ]nad"to>:\. do siebie
>redniow. ang. botom, bothom,
staroros. dmitisq-dmitisja ¯ ang. bottom, ros. dno-dno ]dno\. do siego roku }arch.| dosł. }do/y:|
dmenie-dmienie, do tego czasu }w przysz=ym roku, do
ros. naduvat;sq-naduwatsja, ¢dnu wn"trze, wnutr ¯ utr ]ran(o\. tego czasu za rok|.
ang. haughtiness, pride, arrogance. Latopis 1116 dnu-dnu.
¯ do` % siego ]tego\ % roku ]czasu\
d-moll muz. ¯ s=aw.-wo=. rok ]czas\, sij ]ten\.
ROZDZIELNIE
do siego roku ]roz='cznie\, wg Zasad
dmuch(a:(n': wiew; powia:. do pisowni polskiej – S. Jod=owskiego i W.
podmuch – powiew ^ ziew ¯ ang. to, TD Taszyckiego, 1987, s=usznie.
¯ uch ]powietrze\. • do celu wymienionego z nazwy, /yczenia >wi'teczne, termin u/ywa-
staropol. dmuchnye ]podme\ duch np. do lasu, do domu, do miasta, ny bezwiednie na kartkach poczto-
yego y poplynø wody ˘ dmuchn': – • do wykonania wymienionej czyn- wych, w >wi'tecznym okresie Bo/ego
wion':, powia:. no>ci, np. do pisania, do ci"cia, Narodzenia, 25 grudnia, i Nowego
ang. blow, puff, breath of wind, • zwr[cenie uwagi na co, np. na czas Roku, 1 stycznia, ˚rok.
ros. duxovenie-duchowenie. ˘ do jutra, granic, kierunku. do syta
dmuchawa techn. †do ostatka do ko<ca, dok=adnie.
a. maszyna do spr"/ania gaz[w do szcz"tu
ang. perfect, ultimately, til last
do ci>nienia 1,1 – 3 atmosfer, item, do tego
b. urz'dzenie do pneumatycznego ros. soverwenno-sowierszenno. do ty=u
transportu materia=[w sypkich.
†do razu za pierwszym razem, do upad=ego
dmuchawiec bot. mniszek. od(razu, dood.
do wczoraj
dmuchawka ang. in first attempt,
ko<c[wka na przewodzie spr"/onego ros. v pervoi popytkie, do widzenia#
powietrza. †do wieka od(wiecznie. dood. do woli
†dna med. artretyzm. ang. eternal, do wyboru
staropol. 1437 kostna dna coxa, ros. vehnyj-wiecznyj.
XV w. dna paralisis., do cna +ÅCZNIE
=ac. dolor arthriticus vel paraliti-
do czasu do muz. pierwszy d{wi"k gamy
cus; ¯ gr. arthon ]staw kostny\ ˘
C-dur. ˚dziwol'g.
ang. arthritis, do czynienia
do~ 1. skr[t ¯ doda:, dope=nienie&
dni, dnie ¯ dzie<. do czysta
czasowniki z przedrostkiem «do`»
dnieje pora dnia. do dna s' formami czasu dokonanego, np.
rozwidnia si", >wita ¯ dzie<. do dnia ]niedok.\ i>: ˘ doj>:,
¢dnies lub dnie> dzi>. ]niedok.\ robi: ˘ dorobi:,
do dzi> ]niedok.\ stawia: ˘ dostawi:,
staroros. dnes;-dnies lub dnie>,
ros. segodnq-segodnia. do g="bi ]niedok.\ ='czy: ˘ do='czy:, itp.,
dzie<, dobawienie dnia ]noc\ ˘ doba.
¢dniesznij wewn"trzny. do g[ry
Mej definicji, zrozumienia, ci'g
Latopis 1116 d=n≠wnπj-dniesznij do jutra dalszy&
¯ dnu ]wn"trze, wnutr\ ¯ utr. 1. czas dokonany&
do ko<ca
†dniowy, dniewy ¯ dzie<; i>: ˘ doj>:, i innych,
1. z dnia b"d'cy, dzienny,
do licha 2. koniec, uzupe=nienie, doko<czenie&
2. nale/'cy si" za dzie<, dzienny. do mnie 2.a. koniec& do•kr"ci:(pe=ni:(pisa:(
do naga (p=yn':(pracowa:(skona=y(
dni[wk-a(owy
(/ynki,
1. dzie< pracy zarobkowej, do niczego 2.b. uzupe=nienie& do•kszta=ci:(kupi:(
2. wynagrodzenie za dzie< pracy.
do niepoznaki (kwaterowa:(la:(lutowa:(
dno (=o/y:(pisa:(p=yn':(pracowa:,
najni/sza warstwa, sp[d czego. do ostatka 3. pozytyw, s=aw. da, zgoda, dobrze,
odwr. lond, ¯ iran. danu ]woda\. do pe=na potakni"cie, na ]we{\, gniazdo –
i s=owo to jest prastare, bo z wiek[w Gniezno ]no – pozytyw\, u/ywany z
do picia
gdy S=awianie s'siadowali z Persami zaimkami zwrotnymi& t ]ty\, u, w
wok[= Morza Kaspijskiego, ponad 2 do pisania ]wy\, z ]za\, do wydawania polece<,
tys. lat B.C. do p[{na przez to ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dob
4. przedrostek pokrewny&
˚na`, po`, prze`, przed`, przy`,
u`, w`, wy`, z` ]s`\, za`, ze`.
do(na(po(prze(przed(przy(u(w(
(wy(za(ze•staw]i:\.
do(na(po(prze(przed(przy(u(w(
(wy(z(za•=[/, itp.,
do` ^ za`& do(za•ko<czy:(kupi:(
(mkn':(nie>:(prawi:(si"g.
Je/eli czasownik «do`» poprzedza
przeczenie ‘nie», np. nie dojada= – two-
rzy w[wczas form" cz">ciowego braku
tego/, “zupe=nego” jadania w tym
wypadku, do syta, tyle, ile nale/y si";
tak i nie dojecha=, i wiele innych.
wg mSjp 1969 – naukowo, a raczej “na-
ukowo” bo pisz'cy nie >wiadom by=, /e
do` tworzy czas przesz=y wszystkich
czasownik[w, i przez to wszed= w
“bagno” czasownik[w ]czyt. liczne
ich zastosowania\ – d=ugim wywodem
zanudzi= wytrwa=ego badacza&
1. ‘przedrostek tworz'cy czasowniki
pochodne z uwydatnieniem odcieni
uzupe=niaj'cych znaczenie czasow-
nika podstawowego»
a\ «osi'gni"cie wyniku ]celu\, wyczer-
panie zakresu czynno>ci ]np. dogoto-
wa:, dopali:, dodziera:, dodzwoni:
si", dowo=a: si"\»
b\ «wykonanie dodatkowej czynno>ci,
jej charakter uzupe=niaj'cy ca=o>:,
miar", ilo>: itp., np. dobudowa:,
doda:, dokszta=ca:, dola"» }Czasow-
niki z przedrostkiem do` zaprzeczone
przybieraj' niekiedy odcie< braku
stosunku do normy, niedoci'gni"cia
do niej, np. nie dojada:, nie dosypia:,
nie dowa/a:|
c\ «przystosowanie, uczynienie odpo-
wiednim do czego, np. dobra: ]but do
nogi\, dopasowa:, dorobi: ]klucz do
zamka\, dor[wna:»
d\ «osi'gni"cie kresu przestrzennego,
np. dobiec, dop=yn':»
e\ «osi'gni"cie kresu czasowego, np.
doczeka:, do/y:»
f\ «zwi"kszenie nat"/enia, np. do-
grzewa:»
g\ «z zaimkiem się – osi'gni"cie,
spowodowanie skutku rozumianego
ujemnie, ironicznie, np. doigrywa:
si", dowojowa: si"»
}Poszczeg[lne czasowniki mog' przy-
biera: r[/ne odcienie znaczeniowe,
zale/nie od u/ycia, np. d'/': tj. sko<-
czy: /':, ale te/ /': do okre>lonego
miejsca czy terminu|
2. «cz">: sk=adowa przymiotnik[w,
przys=[wk[w i rzeczownik[w ma-
j'cych za podstaw" s=owotw[rcz' po-
='czenie przyimka do z rzeczownikiem
w dope=niaczu, np. docelowy, do/yl-
ny, dog="bny ]do g="bi\, dora{ny ]daw-
ne& do razu\, dos=owny, do/ywocie
]do /ywota\»
Tak i pozosta=e przedrostki tworz'ce
czas przesz=y czasownik[w& na`, od`,
prze`, przy`, roz`, u`, za`.
szkoda na nie czasu – na przepisywanie
tych definicji, i miejsca na stronach,
i wi"cej – wprowadzanie nimi w b='d
pilnie >ledz'cych u/ytkownik[w.
wo=. 1289 do dosytka
]do sytadosy:\, dovolno ]do woli,
dowoln' ilo>:\,
wo=. 1289 v domy ]do dom[w\.
por. tak/e& przeczenia, zaimki
zwrotne, be.
˚nr 030 – powi'zania mi"dzy
przedrostkami, i nr 453 – znaczenia
przedrostk[w.
†dob wtenczas, wtedy, oto.
staropol. owa tha doby' ]wariant&\
a w th' dob' ˘ dob.
=ac. tunc, eo tempore.
>redniow. ang. i ang. then,
ros. v to vremq, togda-togda.
¢dob dobrze.
ozdoba, podoba: si", udobnyj
]dogodny, dobrodziej, dobro:\.
doba miara upływu czasu.
24 godziny, pe=ny dzie<.
dodatek nocy do dnia ]widnej pory\.
¯ dobawienie ]dodanie\ nocy do dnia.
ci'g dalszy dnia ˘ doba, doby:
]wyci'gn':\.
po•no: – po•dobno.
do•bawi: ^ do•da: ˘ doba•wi:.
staropol. w tø dobø ]w t' dob" –
wtenczas\ ˘ doba –
1. czas, chwila, pora,
2. swa doba – swaczba ˘ swad{ba.
dobawi: czynność. doda:, ˚bawi:.
dobi: ¯ do` ]dope=nienie\ % bi:.
1. doko<czy: bicia – u>mierci:
rann' ofiar",
2. przyby: do brzegu pojazdem
wodnym, np. =odzi', statkiem,
3. dobi: targu, celu – doko<czy:,
¯ bi: si" o co, targowa:, usi=owa:.
staropol. dobi: –
1. zada: ostateczny cios,
2. ca=kiem zbi:, bez reszty zniszczy:.
staropol. dobi-ja:(wa: – zabija:.
dobija: ]si"\ ˚dziwol'g.
dobiec ¯ do` % bieg, ˚biec.
dobieg ¯ do` % bieg.
dobiera: ¯ dobra: ¯ do` ]wy\ % `.
dobija: ¯ dobi: ¯ do` % bi:.
dobitka ¯ do` % bitka ]datek\ ¯ bit.
dobitny ¯ do` % bitny ]ra{ny\ ¯ bi:.
]zadawa: ciosy, razy\.
¢doble, dobloju, dobluju
waleczno>: ˘ dobry ]waleczny\,
staroros. doble-doble, doblo[-
dobloju, dobl[[-dobluju,
ros. doblestno-doblestno,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dobre
doblest;-doblest.
†boblisala $, wg Ss 1953.
staropol. ca 1400 lud, gys dobly-
sala zlisne.
dobnia bud. narz"dzie drewniane
w kszta=cie cylindra z r"koje>ci',
s=u/'ce do ubijania lub wbijania.
doborowy ¯ do` ]wy\ % b[r ¯ bra:.
dobosz cz=onek orkiestry, bij'cy
w b"ben. ¯ w"g.
dobowy ¯ doba ¯ dobawienie dnia.
dob-[r(ra:(iera: ]si"\ czynność.
parowa: ]si"\ ¯ para ]dwoje r[/nej
p=ci\. wparowa:& wej>: na(do bez
wyra{nej zgody.
dobiera: si" }r"koma do czu=ych miejsc
cia=a osoby p=ci przeciwnej, rozpina-
j'c lub zdejmuj'c cz">ci jej odzie/y|
dobiera: si" do sk[ry.
˚mate ˘ matka.
mSjp 1969& dobra:&
1. «wzi': wi"cej, wzi': brakuj'c'
ilo>: czego; dope=ni:, do=o/y: sobie»,
2. «wybra:, wyszuka: co> odpowied-
niego, dopasowa:».
dobiera: si"&
1. «znale{:, zdoby: bezpo>redni
dost"p do czego; dosta: si" do czego,
dopa>:», «zbi: kogo, sprawi: komu
lanie», «natarczywie zaleca: si" do
kogo», 2. «zgadza: si", odpowiada:
sobie, dopasowa: si"»
†dobra my>l dobry humor.
ang. jovial ]wes[=\, in humorous
mood ]w humorystycznym nastroju\,
vesëlyj-wiesio=yj, [mori-
ros.
stiheskoe nastroenie.
†dobra wola swoboda.
=ac. liber ]wolny, swobodny, wy-
zwolony\ ˘ libertas,
starofranc. i >redniow. ang. liberte,
ang. liberty, freedom, free will,
ros. svoboda-swoboda, volq-
wolja, vol;nost;-wolnost.
dobra: ¯ do` ]dope=nienie\ % bra:.
dobra: si" –
1. dopasowa: si", ¯ dob[r  bra:,
s=owotw. pokr. ˚¢brak ]wesele\,
2. osi'gn': cel mimo oporu, prze-
szk[d ˘ dobra: si" do sk[ry.
staropol. dobra: – wzi': reszt"
brakuj'c' do ustalonej ca=o>ci.
dobranoc /yczenie pomy>lnej nocy.
dobrany ¯ do` ]wy\ % brany ¯ bra:.
dobre po dobremu ]ugodowo\.
†dobre mienie dobrobyt.
ang. well-being, prosperity,
blagopoluhie, preuspe-
ros.
qnie> blagosostoqnie>
blagodenstvie.
dobre na dobre –
dobre sobie#
mocno, zupe=nie, ca=kowicie.
dobre sobie# a/ tak# niebywa=e.
†dobrek cz=owiek =adny, zgrabny.
dobrn': do` ]dope=nienie\ % brn':.
dobro wszelkie >rodki materialne i
niematerialne potrzebne dla rozwoju
cz=owieka.
materialne& mienie ruchome lub
nieruchome& du/y maj'tek ziemski,
posiad=o>: ziemska, ruchomo>ci,
sprz"ty maj'ce warto>: u/ytkow',
dobytek.
niematerialne& po/ytek, pomy>lno>:,
szcz">cie, korzy>: i inne duchowe
jak muzyka, itp., o pozytywnym
wyd{wi"ku.
staropol. dobro –
1. pomy>lno>:, szcz">cie, po/ytek,
2. mienie ruchome lub nieruchome,
maj'tek.
staropol. dobrocz, cznoty y
dobroczy, by= pe=en prawdy i
wszytkiej dobroci ˘ dobro: –
1. dobro: ]jako uosobienie\,
/yczliwo>:, =askawo>:,
2. jaka> zaleta etyczna,
3. rzecz dobra, dobry uczynek,
dobrodziejstwo.
franc. la bonte, du c≥ur, douceur,
ang. goodness,
ros. dobrota-dobrota.
dobrobyt ¯ dobro % byt.
/ycie we wzgl"dnym dostatku.
staropol. dobre mienie.
ang. well-being, prosperity,
ros. blagopoluhie, preuspe-
qnie> blagosostoqnie>
blagodenstvie.
†dobrochna bot.
Geranium robertianum L.
dobroczynn-o>:(y ¯ dobro %
czynno>: ]dziejstwo\ ¯ czyn ]dziej\.
dobroczy<ca – dobrodziej
dobrobyt ¯ dobro % byt.
dostatek, zaspokojenie potrzeb.
dobroczy-nno>:(nny(<ca
¯ dobro % czyni:.
niesienie pomocy materialnej
ubogim.
dobro: ¯ dobro ]dobra wola\.
staropol.&
1. /yczliwo>:, =askawo>:,
2. jaka> zaleta etyczna,
3. rzecz dobra, dobry uczynek.
dobro-:(ta(tliwie(tliwo>:(tliwy,
rzecz dobra, =askaw-o>:(ie(y.
†dobrodrustwo dzielno>:, m"stwo.
dobroduszny ¯ dobra dusza.
†dobrodzie-jca(jstwo(r/ca
¯ dobro % dziej ]czyn\.
staropol. dobrodziercze ˘
dobrodzier/ca – dobrodziej.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
franc. bienfaiteur,
ang. benefactor; patron,
ros. blagodetel;-b=agodietiel,
blagotvoritel;-b=agotworitiel.
staropol. dobrodziejstwo,
dobrodziestwo, dobrodziewstwo
– okazana =aska, wy>wiadczony
dobry uczynek.
=ac. beneficium; benefacere ˘
benefactio ˘ ang. benefaction,
boon.
†dobropan bot. Mercurialis annua
L. staropol. ca 1500 dobropan
mercurialis.
ang. annual mercury.
†dobrorzeczy: b=ogos=awi:.
ang. bless.
ros. blagoslovl-qt;/it;.
dobros'siedzki jęz.
1. †dobrota dobro: ]jako usposo-
bienie, dobra natura ludzka\
ang. goodness,
ros. dobrota-dobrota.
2. †dobrota dobrodziejstwo.
=ac. bene ]dobrze\ % facere ]czy-
ni:\ ˘ benefacere ˘ benefactio,
starofranc. bienfait,
ang. benefaction,
ros. blagodetel;stvo,
blagotvoritel;stvo.
†dobrotliwie =askawie.
staropol. dobrotliwo>: – =askawo>:.
staropol. 1437 dobrotliwy –
=askawy, pe=en dobroci.
ang. kind-heatered, good-natured.
dobrotliwy jęz. ¯ dobro:.
dobroduszny, =agodny.
†dobrot-nik(wa dobroczy<ca,
dobrodziej; =aska.
†dobrownik ]$\ bot. z=ocie< maruna,
Chrysanthemum parthenium Bernh.
staropol. 1486 }do|brownyk
matricaria.
†dobrowol-e<stwo(nie(no(no>:(
(ny(stwo ¯ dobro % wolnie ¯ wola.
staropol. dobrowole<stwo –
1. nieprzymuszona ch":, wolna wola,
2. wolno>:, swoboda,
3. prawo czy mienie suwerenne,
4. /yczliwo>:, przychylno>:,
=askawo>:.
staropol. dobrowolny –
swobodny, =askawy, pos=uszny.
ang. of good manners,
ros. xorowix maner.
staropol. 1399 dobrowolnye –
1. z w=asnej woli, ch"tnie,
bez przymusu,
2. bez przeszk[d, swobodnie,
3. =askawie, /yczliwie, przychylnie,
4. spokojnie.
staropol. dobrowolno –
=askawie, /yczliwie, przychylnie.
dobry
staropol. dobrowolno>: –
1. wolna wola, swoboda decyzji,
2. polubowny s'd,
3. /yczliwo>:, przychylno>:.
staropol. dobrowolny, dobro-
wolni –
1. dobrowolny, z w=asnej woli, ch"ci
wynikaj'cy, nieprzymuszony,
2. wolny, swobodny,
2.a. wolny od cudzej pretensji,
niepodejrzany,
2.b. suwerenny, nie podlegaj'cy
czyjej> zwierzchno>ci,
2.c. uwalniaj'cy od ci"/ar[w,
2.d. publiczny, dost"pny dla
wszystkich,
3. =askawy, /yczliwy, przychylny.
ang. voluntarily,
ros. dobrovol;no-dobrowolno.
staropol. dobrowolstwo –
upodobanie.
=ac. beneplacitum, gratia,
ang. liking,
ros. udovol;stvie-udowolstwie.
dobrowolny jęz. ¯ dobra % wola
z w=asnej woli.
¢dobrowolnyj jęz. chory.
staroros. dobrovol;nyj-
dobrowolnyj,
ros. bol;nyj-bolnyj.
¢dobrozracznyj jęz. pi"kny.
staroros. dobrozrahnyj-
dobrozracznyj,
ros. krasivyj-krasiwyj.
dobrucha: =agodzi:, ¯ dobro ]god\.
zwykle w czasie przesz=ym&
udobrucha:,
=ac. pax, pacis ]pok[j\ ¯ a % pais ˘
starofranc. apaisier ]franc. domp-
ter\ ˘ >redniow. ang. apaisen,
ang. appease, alleviate; soothe,
ros. ukro]at;-ukroszczat.
dobry jęz., dosł. do brani ]walki\,
waleczny ¯ dobrze ]walecznie\.
s=owotw. pokr. chrobry ]dosł. stale
walcz'cy\ ¯ chro ]chronicznie\.
z wo=y<skiego latopisu, pisanego
1289 w Brze>ciu Lit. n(Bugiem&
• Dani=o, w wyprawie na Jatw", dobrą
dru/yn" mia=, pochwali= go pose=
Jatwy, 1254,
• Lew wys=a= ludzi dobrych, z Tatarami
do lit. Nowogr[dka& “a poszletie ludi
dobrya s naszim Tatary.” 1274,
• ko=o Sandomierza Lachowie wybili
Lwowi “mnogo bojar i s=ougy ]s=ug\
dobrya ]dobrych\”, 1281.
• pierwotnie ]tak by=o, niegdy>\&
=adnie ]podstawa, po•rz'dek\ ˘
lepiej ]stopie< wy/szy\ ˘
sk•=ad ˘ sk•lep;
ang. store ]sklep\ – storage ]sk=ad\,
k•lep•ka – k•=ad•ka ]deska\
dobry wiecz[r#
• prawid=owo ]te same ko<c[wki\&
podstawa lepiej ^ wi"cej ej
st. wy/szy lepszy ^ wi"kszy szy
podstawa dobrze ]walecznie\ e
st. wy/szy dobry ]waleczny\ y
• pomieszane ]˚pomiesza:\&
podstawa dobry ]waleczny\ y
st. wy/szy lepszy ]wi"kszy\ szy
jako dobry ˘ lepszy
waleczny pomieszane z wi"kszy&
dobrze ˘ dobry, chrobry ]waleczny\,
lepiej ]wi"cej\ ˘ lepszy ]wi"kszy\,
¯ lepo, bardziej ni/,
zgodno>: cz=on[w# koncepcji 002.A.
np. po czym> przykrym, porada& lepiej
]wi"cej\ tam nie id{, albo
lepiej mi napisz o sobie ]wi"cej\;
dobrze ^ wi"cej ni/ `, np. dobrze ciep=y
]wi"cej ni/ ciep=y, lecz nie gor'cy\.
dobrze – walecznie ]do brani ¯ bra<\,
dobrze ˘ stopie< wy/szy& dobry,
lepiej ˘ stopie< wy/szy& lepszy.
bardzo ^ du/o ˘ bardzo du/o ]synoni-
mem\, bardzo ci" kocham ]du/o\; du/o
˘ wi"cej ]lepiej\ ˘ du/o lepiej ]tak/e
synonim\ ˘ wi"kszy ]lepszy\,
Lepszy ]wi"kszy\ mieszane z dobry
]waleczny\, przez nar[d& dobrze jest,
ale mog=oby by: lepiej }czyli to samo,
J.D.|. wi"cej ˚synonim.
za narodem uczeni, lecz nadal niedo-
uczeni, jako stopie< wy/szy od dobry;
uczeni nie zdolni okie=zna: narodu,
wyprostowa: pomy=ki; tak musi zo-
sta:, za p[{no na zmian", rzecz zbyt
utrwalona w j"zyku.
i tak w mSjp 1969& lepszy – stopie<
wy/szy od dobry, wprowadzaj'c
zamieszanie i w b='d “naukowym”
gmatwaniem&
dobrze ˘ lepiej,
dobry ˘ lepszy ]r[/ne ko<c[wki#\.
lepiej& stopie< wy/szy ¯ dobrze.
lepszy& stopie< wy/szy ¯ dobry.
daj'c dow[d niezrozumienia i przez
to zmuszony poda: a/ 9 znacze< spro-
wadzaj'cych si" do& wi"cej, bardziej;
logika zawiod=a, w >lady j. ang., by
by=a z nim analogia& good ˘ better,
zapominaj'c w=asnego j"zyka ]co
oznacza& lepiej tam nie id{& dobrze$\,
˚lepiej, dru/yna ]gdzie& dobrej dru/y-
ny – walecznej\.
Walka z wiatrakami, zmieni: dzi> nie
w spos[b – za d=ugo w b="dzie, u/ycie
zbyt utrwalone w spo=ecze<stwie; tak
musi zosta:. Uczeni polscy zawiedli
skorygowa: wyobra/enie, mniemanie,
we w=a>ciwym czasie.
przyczyn' pomy=ki, w moim zrozumie-
niu, mo/e by:, i pewnie jest
sk•lep ^ sk•=ad ˘ lepiej ^ =adniej.
wo=. 1289& 1. dobra ]dobrego\,
dobrovon;nymi ]dosł. dobrowo<-
nymi\, 2. dobry ]dosł. do broni\.
nazwisko Dobro< ]Wielce Waleczny\
¯ dobry ]waleczny\ % o< ]wielce\.
wed=ug Ss 1953&
staropol. dobry –
1. dobrze czyni'cy, =askawy,
/yczliwy,
2. wyr[/niaj'cy si" dodatnio pod
wzgl"dem moralnym, prawy,
cnotliwy,
3. dodatnio oceniany w hierarchii
spo=ecznej, powa/ny, mo/ny,
4. dobrej jako>ci,
5. w=a>ciwy, stosowny, odpowiedni,
6. pomy>lny,
7. okre>lonej warto>ci,
8. tytu= grzeczno>ciowy,
9. sta=e po='czenia&
9.a. dobra wola
– /yczliwo>:,
– przyzwolenie, zgoda,
9.b. by: dobrej my>li, mie: dobr'
my>l – by: spokojnym, weso-
=ym mie: nadziej",
9.c. pospolne, pospolite dobro –
dobro publiczne,
9.d. wolne dobre – dobra lenne,
9.e. dobra chor'giew – mo/e&
symboliczna chor'giew,
9.f. dobry poniedzia=ek – ponie-
dzia=ek traktowany zwyczajo-
wo przez czelad{ cechow' jako
dzie< wolny od pracy.
=ac. finis ]wyko<czenie\ ˘ finire
]ogranicza:, wyka<cza:\ ˘ finitus
]dosł. wyko<czony\ ˘ finus,
starofranc. fin,
>redniow. ang. fin, fine, ang. fine,
ros. xorowij-choroszij.
dobry wiecz[r# jęz.
†dobrzczyk cierniste zaro>la.
dobrze jęz. ˚dobry.
dobrze ^ wi"cej ni/ `, np. dobrze ciep=y
]wi"cej ni/ ciep=y, lecz nie gor'cy\,
staropol. dobrze –
1. we w=a>ciwy spos[b,
2. =atwo, swobodnie,
3. w pe=ni, ca=kowicie, doskonale,
jasno,
4. s=usznie, trafnie,
5. sprawiedliwie, cnotliwie,
6. po/ytecznie, korzystnie,
7. szcz">liwie, przyjemnie,
8. prawie, oko=o,
9. bardzo du/o,
10. ]ale\ lepiej ]ni/li\ – raczej,
wg. Ss 1953, ˚dobry ]wi"cej\#
11. tako dobrze... jako –
zar[wno... jak tam.... ˚dobry.
†dobrzem[wi: ¯ dobrze % m[wi:;
1. wielbi:,
2. dobrze /yczy:.
t=um. b=agos=owi: ¯ b=ago ]dobrze\
% s=owi: ]rzeczy:, m[wi:\,
przeciwie<stwem z=orzeczy:.
staropol. dobrzemowycz,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dobywanie
dobrzemovicz,
]przeciwie<stwem\ zlorzeczenye.
starofranc. benir, doner, la bene-
diction; doter, anglosas. bletsian,
bledsian, >redniow. ang. blessen,
bletsien ˘ ang. bless,
ros. blagoslovit;.
dobud-owa:([wka ˚budowa:;
¯ do` ]dodatek\ % budowa: ¯ buda.
dobudzi: ¯ do` ]o\ % budzi:.
†dobycie
1. nabycie, uzyskanie,
2. wygranie sprawy, przys'dzenie
roszczenia,
3. mienie przys'dzone w post"po-
waniu s'dowym.
†dobycz"ta bydl"ta.
ang. cattle, household stock,
ros. skot-skot, rogatyj skot.
doby: czynność. dosta:, j':, garn':,
ci'gn':.
wydoby: – wyci'gn':,
zdoby: – zci'gn':,
zagarn':, prze-chwyci:(j':.
wo=. 1289 kako by ix= mohno
dobyti ]jak by ich mo/na zdoby:,
dosta:, wzi':\.
staropol. dobycz –
1. naby:, zyska:, posi'>:,
2. uzyska:, naby: moc' wyroku
s'dowego,
3. opanowa:, zaj':, zdoby: si=',
4. doby: si" – wedrze: si" przemoc',
napa>:,
5. znale{:, wyszuka:,
6. o broni& wydoby:, wyci'gn':.
ang. ]variety\ obtain, conquer,
find out, pull out.
ros. (razlihnye znaheniq).
˚by:.
dobywa: si" ˚dziwol'g.
†dobyli: do/y:.
†dobytcz-"(y bydl"(cy, zwierz"cy.
dobytek maj'tek ruchomy i
nieruchomy; mienie.
staropol. dobytek –
1. byd=o, rzadziej inne zwierz"ta
domowe,
2. zwierz"ta,
3. mienie, pieni'dze,
4. wym"czony dobytek – danina.
wo=. 1289 dobytok=, tovary
]dobytkiem\.
dobywa-:(nie wyj':, wyci'gn':.
staropol. dobiwacz, dobywacz –
1. nabywa:, zyskiwa:, dostawa:,
2. dochodzi: czego> s'downie,
3. poszukiwa:, pyta: si" o co>,
domaga: si",
4. bra: si=', zdobywa:,
5. o broni& wyjmowa:, wyci'ga:.
†dobywanie czynność.
zdobywanie, {r[d=o zysk[w.
docelowy
staropol. dobyvanye.
docelowy ¯ do celu ¯ cel.
prowadz'cy, zmierzaj'cy do celu.
doceni: ¯ do` % ceni: ¯ cena.
uzna: warto>:, znaczenie czego.
ang. to appreciate,
ros. cenit;-cenit.
docent(ura szkoln.
samodzielny pracownik naukowy ma-
j'cy prawo wyk=adania na uczelni.
†dochcip ˚dowcip.
dochodowy jęz., ekon.
¯ do` ]przy\ % ch[d.
przynosz'cy doch[d, zyskowny.
†dochodz
1. mie: doj>cie do czego>,
2. dociera: do pewnego punktu.
dochodzenie post"powanie zmie-
rzaj'ce do ustalenia istotnych oko-
liczno>ci dla rozstrzygni"cia sprawy
karnej przez s'd; >ledztwo.
dochodzi: ¯ do` % chodzi: ¯ i>:
]post"powa:, kroczy:\.
staropol. dochodzil, dochodz'ncz,
prawem dochodzy ˘ dochodzycz –
1. mie: doj>cie do czego>,
2. dociera: do pewnego punktu,
3. o p=odzie& nie dochodz'cy,
nie dochodzony – nie donoszony,
poroniony,
4. dochodzi: prawem –
zyska: wyrokiem s'dowym.
dochowa: do ]dope=nienie\ %
chowa: ]by: w posiadaniu czego>,
pieczy, i /ywi: jednocze>nie, d'/y:
po postawionego celu\.
dochowywa: si" ˚dziwol'g.
staropol. dochowacz – /ywi:, utrzy-
mywa: do pewnego okresu.
doch[d ¯ do` ]przy\ % ch[d.
przych[d, wp=yw, zysk.
staropol. 1428 dochody; dochodow,
ca 1500 dochod ˘ doch[d.
dochrapa: si" ¯ do` % chrapa: ¯
chrapka ]wielka ch": na co\.
dochrapywa: si" ˚dziwol'g.
doch[wek
†dochyli: si" odst'pi: od czego>.
staropol. ne dochylyl gesm ˘
dochylycz.
=ac. stare ]sta:\ ˘ de` ]od`\ % si-
stere ]powodowa: powstanie czego>\
˘ starofranc. desister ˘ ang. desist,
ros. perestavat;-perestawat.
doci': ¯ do` ]przy i czas dok.\ % ci':.
1. obcinaj'c, dopasowa:,
2. przym[wi: komu, przyci':,
dogry{:, ¯ ci"ty j"zyk ]zjadliwy\,
˚docinek, ci':.
†doci'ga: ¯ do` ]po\ % ci'gn':.
staropol. albo docz'ngano ˘ do-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ci'gn': – dzia=a: przeciw komu>.
doci'gn': ]si"\ ¯ do` % ci'g.
dowlec, do='czy: ]si"\. ˚ci'gn':.
staropol. nye doczyøgnye ˘
doci'gn': – doko<czy:.
docie-c(kliwy ¯ do` % cieka:.
doj>:; wnikliwy. ˚ciec.
dociera: ˚ciera:.
docinek ¯ do` ]przy\ % ci':.
z=o>liwa uwaga, przytyk. ˚doci':.
docisn': ]si"\ czynność.
¯ do` ]przy\ % ciska:. ˚cisn':.
dociska: si" ˚dziwol'g.
staropol. docis-ka:(n': –
uzysk-iwa:(a:, zdoby:.
docuci: ¯ do` ]o\ % cuci:.
doczeka: ]si"\ ¯ do` % ˚czeka:.
doczekiwa: si" ˚dziwol'g.
staropol. doczeka: – doczeka: si".
doczepi: ¯ do` ]czas dok., przy`\
% czepi: ¯ czep, s=owotw. pokr.
przyczepi:. ˚czepi:.
doczepny – przystosowany do
doczepiania.
doczepia: si" ˚dziwol'g.
doczesny jęz.
do czasu, do pewnego czasu trwa-
j'cy, nietrwa=y, przemijaj'cy.
¯ do` % czesny ¯ czas.
s=owotw. pokr. czesne, wsp[=czesny.
=ac. temporis, tempus ]czas\ ˘
temporalis, starofranc. temporel,
>redniow. ang. temporal,
ang. tempora-l(ry,
ros. vremennyj ]wremiennyj\,
perexodq]ij-peredodiaszczij\,
visohnyj-wisocznyj.
†doczy>: si" doczyta: do pewne-
go miejsca. ¯ do` % s=aw. cztie<je.
staropol. doczscono gyest ]lub
daczczno sy'\ ˘ docz:no si",
doczciono jest.
doczy>ci: ˚czy>ci:.
doczyta: ˚czyta:.
doda-:(wa: ¯ do` ]dope=n.\ % da:.
1. da:, w='czy: co> jako nadwy/k",
albo jako cz">: sk=adow' do rze-
czy ju/ danej; do=o/y:, dorzuci:,
do='czy:,
2. powiedzie: co> jeszcze, dopowie-
dzie:, nadmieni:, uzupe=ni:.
staropol. dodacz –
1. da:, dostarczy: czy doda:
brakuj'c' reszt",
2. poda:, dor"czy:.
staropol. dodawacz –
dawa:, dostarcza:.
dodajnik ka/da z liczb dodawanych
do siebie, sk=adnik dodawania.
dodat-ek(kowy ¯ do` % datek.
rzecz dodana.
dogodzi:
dodatkowy – dodany do czego.
na dodatek – dodatkowo, ponadto,
pr[cz tego
dodatni pozytywny, wi"kszy od zera.
dodawanie dzia=anie algebraiczne,
zbieranie kilku wielko>ci w jedn',
tworz'c' ich sum".
dodruk dodatkowe drukowanie.
¯ do` % druk.
dodrukowywa: ˚dziwol'g.
do-drze:(dziera: ˚dziwol'g
†dodziel-a:(i: ko<czy: dzielenie.
†dodzier/e: o(do•trzyma:.
dodzwoni: si" ¯ do` % dzwoni:.
dodzwania: si" ˚dziwol'g.
dofinansowa: ¯ do` % finanse.
†dofo=drowa: ]si"\ wygra:,
wyprocesowa:, doprowadzi: proces
do ko<ca.
dog rasa ps[w wielkiego wzrostu.
dogada: si" porozumie: si" przy
pomocy s=[w, “gadania”. ˚gada:.
dogadywa: si" ˚dziwol'g.
dogas-i:(n': czynność ˚gasi:.
¯ do` ]czas dok.\ % gasi:.
dogl'da: czynność.
¯ do` ]na`, spo`\ % gl'da: ]zerka:\,
¯ s=aw. glad ]spojrzenie\ ˘ spogl'da:
]zerka: okiem cz"sto\. ˚gl'da:.
staropol. doglendacz –
pilnowa:, przestrzega:.
dog="bn-y(nie ¯ do` % g="bia.
g="boko si"gaj'cy.
dogmat(yczny(yk(yka(yzm rel.
teza, twierdzenie niczym nie podpar-
te podane przez wiod'cego kult,
zgromadzenie, g=ow" ko>cio=a, jako
prawda, swym podopiecznym do
wierzenia.
gr. dogma ]co> w kt[re wierzy si",
/e jest prawdziwe, >wiatopogl'd,
rozporz'dzenie\ ¯ dokein ]my>le:,
wierzy:, ang. to think, believe\,
dogna: dogoni:, dop"dzi:, do='czy:
do kogo> lub czego> b"d'cego w ru-
chu, zwykle w tym samym kierunku.
¯ do` % gna: ]biec, element p"du
do< dodany\. ˚gna:.
staropol. moze bycz dognana ˘
dognacz ˘ dogna: –
zagna:, odstawi:.
dogodnie ¯ do` % godnie.
staropol. dogodnye – sposobnie.
dogodny ¯ do` % godny.
1. w=a>ciwy w czasie, ¯ god ]czas\,
2. nadaj'cy si" do jakiego> celu,
¯ god ]dobry\.
dogodzi: ˚godzi:.
dogodzi: ¯ do` % godzi: ¯ ¢god
dogoni:
]dobrze\.
dogadza: ˚dziwol'g.
dogoni: do>cign':, dosł. nap"dzi:.
¯ do` ]czas dok.\ % goni: ]>ciga:\.
˚goni: ]p"dzi:\ ¯ gon ]p"d\ ˘
o•gon(p"d, wy•gon(p"d, i inne.
dogorywa: ˚dziwol'g.
dogotowywa: ]si"\ ˚dziwol'g.
d=u/yzna j"zykowa.
dogra: ˚gra:.
dogrywka gra.
¯ do` ]wi"cej ni/\ % gra.
w grach, zawodach sportowych, prze-
d=u/enie zmaga< do rozstrzygni"cia
wyniku, dotychczas remisowego.
ang. overtime.
dogry{: ¯ do` % ˚gry{: ¯ gryz.
sprawi: komu> przykro>:.
dopuszczalne& dogryza: ˘ przesta<
]mi lub komu\ dogryza:.
dogrz-a:(ewa:
¯ do` % grza:. ˚grza:.
zwykle w zwrocie& dogrza: komu –
przypiec,
inne zastosowania s' naci'gane.
dogrzewa: ]si"\ ˚dziwol'g.
dogrzeba: si" ˚grzeba:.
doi: ]krowy\ obci'ga: mleko, ssa:.
ud[j, ros. udoj,
staropol. 1471 i ca 1500 dogycz ˘
doi:, doji: ]dziecko\ –
1. karmi: piersi',
2. ssa:, 3. doi:.
doigra: si" zwykle doczeka: z=ego
obrotu sprawy, przykrych nast"pstw,
w wyniku zabawy zwanej igr', w
z=ym post"powaniu, lekcewa/enia
potencjalnych skutk[w. ˚igra:.
staropol. doygracz – wygra:.
doinwestowa: ekon.
dojada:
1. do` ]dope=n.\ % je>:,
2. docina:, dogryza:, dokucza:
s=owotw. pokr. ujada: ]szczeka:\.
staropol. doyadacz – je>: do syto>ci.
dojarka
1. kobieta doj'ca krowy,
2. pompa do dojenia kr[w.
dojazd ¯ do` % jazda.
droga prowadz'ca do jakiego> miej-
sca, dost"p, doj>cie.
†doj': osi'gn':, posi'>:,
¯ do` % j': ]chwyci:\.
staropol. doyøcz, 1398 ne dayal.
†doj'd jęz.
1. jak d=ugo, 2. do(p[ki, 3. dok'd.
staropol. dogød ]doj'd\, doyød.
ang. 1., 2. as long... as,
3. as far... as,
ros. poka-poka, dokole-dokole.
†doj'dby p[kiby nie, a/by,
†doj'd/]e\ podczas gdy, p[ki nie, a/.
†doj: ˚doj>:. ¯ do` % i>: ]kroczy:\.
doje-cha:(/d/a:
¯ do` ]dokon.\ % jecha:. ˚jecha:.
staropol. doyal do domv twego,
1486 dogyechacz, ca 1428 doy-
achacz ˘ dojacha:, doja: –
1. dojecha:, przyby:,
2. wytyczy: granice obje/d/aj'c je,
3. uda: si", wyruszy:.
†dojela jęz. p[ki nie.
staropol. dogela.
ang. as long as not....
doje>: ˚je>:.
doje/d/a: ¯ do` % je/d/a: ¯ jecha:.
systematycznie je{dzi:, w sta=ych,
regularnych odst"pach, do jakiej>
miejscowo>ci, miejsca pracy.
dojmowa: ˚dziwol'g.
dojna ¯ doi:. staropol. ˚doi:.
samica zwierz't kt[rej mleko s=u/y
ludziom za po/ywienie; daj'ca
mleko.
dojnica – naczynie do kt[rego doi
si" mleko.
dojnik – miejsce dojenia kr[w.
dojrza=-y(o>: ¯ do` % jrze: ]gl'da:,
patrze: ¯ patry ^ oczy\. ˚jrze:.
dosł. dopatrzony; wychowany, etap
osi'gni"cia pe=nego rozwoju, u ludzi,
zwierz't, owoc[w, procesu, itp.
dojrzewalnia – specjalne pomiesz-
czenie przeznaczone do dojrzewania
owoc[w i niekt[rych produkt[w
przemys=owych.
dojrze-:(wa:
¯ do` ]czas dok.\ % jrze:
]patrze:, gl'da:\ ¯ {renica.
staropol. u{rza=y – dojrza=y.
staropol. dozryavszy vyatr sylny ˘
dozrecz ˘ do{re: –
1. spostrzec, ujrze:, 2. dopilnowa:.
dojrzewalnia ¯ dojrza=y.
specjalne pomieszczenie przezna-
czone do dojrzewania owoc[w i nie-
kt[rych produkt[w przemys=owych.
doj>cie dost"p. ¯ do` % i>:.
doj>:, doj: ¯ do` % i>: ]kroczy:\.
wo=. 1289 doiti,
staropol. doydze, doych,
doszedw, 1403 ne doszla; nye
doszedl ˘ doj: –
1. doj>:, dotrze:,
2. osi'gn':, dost'pi:,
3. uzyska: wyrok skazuj'cy,
4. zako<czy: si",
5. dor[wna:,
6. do>wiadczy:.
ang. arrive, reach destination;
conclude,
]do przekonania\ I came to believe,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
doker
prixodit;,
ros.
priby-vat;/t;.
dojutrek ¯ do jutra.
osoba kt[ra odk=ada wszystko do
jutra, na p[{niej.
nigdy nie s=ysza=em i nigdzie nie
widzia=em tego s=owa.
dok(er basen lub urz'dzenie p=ywa-
j'ce w stoczni, s=u/'ce do budowy
lub remontu statku.
starofranc. le dock, bassin,
>redniow. holend. docke ]rynsztok,
kana=\ ˘ ang. dock, ros. dok-dok.
¢dokamest p[ki, od tej pory.
dokamest-dokamest,
staroros.
dokamest;-dokamest,
ros. poka-poka,
s tex por-s tech por.
dokarmi: ¯ do` ]czas dok.\ % karma.
dopuszczalne& dokarmia: ˘ zakaz
dokarmiania ptak[w chlebem.
˚karmi:.
dokaza: ¯ do` ]wy(u\ % kaza:.
˚kaza:.
staropol. dokaza•:(nie –
1. okaza:, udowodni:,
2. s'downie rozstrzygn':, wyda: wy-
rok, przys'dzi:, przyzna: s'downie,
decyzja,
3. wykona:, wype=ni:.
staropol. dokazanie –
1. udowodnienie,
2. wydanie decyzji, wyroku,
3. wyrok.
staropol. dokazowa: –
dowodzi: swej s=uszno>ci.
staropol. dokazowanie – dow[d.
dokazywa: ¯ do` ]po\ % kaza:.
bawi: si" weso=o, swawoli:, zbytko-
wa:, bawi: si" weso=o; szczeg[lnie
o dzieciach.
†dokazowa: dowodzi: swej
s=uszno>ci. ˚dokaza:.
†dokazowanie dow[d. ˚dokaza:.
dok'd, dok'd by, dok'd b'd{
¯ do` % k"dy ¯ s=aw. kuda.
staropol. dokød –
1. pytanie o czas – jak d=ugo,
2. pytanie o miejsce – gdzie,
dok'd,
3. pytanie o czas – dop[ki,
jak d=ugo,
†dok'dby jęz.
1. podczas gdy, 2. gdzieby.
†dok'dbykoli dok'dbykolwiek.
†dok'dkoli dok'dkolwiek.
†dok'dkolwie dop[ki tylko.
dok'dkolwiek gdziekolwiek.
dok'd> ¯ dok'd % > ]nieokre>lone\.
†dok'd/]e\ 1. jak d=ugo, 2. p[ki.
doklei:
doker pierw. b=otny kana=.
pozostawiony przez statek przy ni-
skiej fali ]stanie wody\; urz'dzenie
stoczni. ˚dok.
ang. dock, ros. dok.
doklei: ˚klei:.
†dok=ad zapytanie o rozstrzygni"cie.
dok=ada: ˚k=ada:.
dok=adka dodatek. ¯ do` % k=adka.
dok=adn(y(ie(no>: odznaczaj'cy
si" staranno>ci', dba=o>ci' o szcze-
g[=y; >cis=y, precyzyjny, skrupulatny.
=ac. exactus ¯ exigere,
franc. exact, ponctuel, strict,
propre, ang. exact ¯ =ac.,
niem. pünktlich, genau, richtig,
ros. tohnyj-tocznyj ]poprawny,
prawid=owy\, vernyj-wiernyj.
doko=a ze wszystkich stron; raczej
dooko=a. ¯ do` % ko=o ]kr'g\.
dokona: ¯ do` ]czas dokonany,
zupe=ny\ % kona: ]ko<czy:\,
odpowiednik ang. Past Perfect.
czas ubieg=y z kt[rego wy=oni= si"
˚bezokolicznik czasu przysz=ego w
przesz=o>ci.
Gorzej, bo w prostym zagadnieniu
b='d – czasownik dokonany ma by:
tak/e czasem przysz=ym prostym ]$#\,
wg mSjp 1969, strona XVII.
szed= – czas przesz=y, m[g= i>:, lecz
nie doszed=, nie dotar= do celu bo
go zabili po drodze i z wielu innych
mo/liwych przyczyn, lecz do•szed=
znaczy /e cel osi'gn'=, tak i do•kona=
¯ do` % kona=.
dokonany – 1. to, co zasz=o, czego
nie mo/na cofn':, 2. j"z. oznaczaj'cy
czynno>: sko<czon' ˘ czasownik
dokonany.
doko<czy: – doprowadzi: co do ko<ca.
dokonywa:, doko<cza: – dziwol'gi
j"zykowe, ˚dziwol'g.
staropol. dokona: –
1. sko<czy:, po=o/y: kres, dope=ni:,
2. zrobi:, wykona:,
3. ograniczy:,
4. umocni:, utwierdzi:,
5. wyja>ni:, okre>li:, donie>: co>,
6. przedstawi: dowody,
7. os'dzi:,
8. odwo=a: si" do wy/szej instancji.
†dokonale doskonale.
†dokona=y
1. wolny od wad i brak[w, pe=en zalet,
nienaganny, doskona=y, sko<czony,
2. kt[remu co> udowodniono.
1. †dokonanie dok=adnie, dobrze.
staropol. dokonanye.
ang. perfect, ros. soverwenno.
2. dokonanie ¯ do` ]dokon., wy\ %
konanie ¯ koniec, czyn.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. dokonanye ˘ dokonanie –
1. zako<czenie, koniec,
2. spe=nienie, urzeczywistnienie,
wype=nienie,
3. skonanie,
4. udowodnienie,
5. wyja>nienie,
6. zdolno>: wywo=ania skutku.
staropol. dokonawa: –
1. ko<czy:, 2. dowodzi: czego>,
3. okre>la: ]sens\, interpretowa:.
staropol. dokonawanie – utworzenie.
dokonany jęz., czynność.
¯ do` ]wy`\ % kona:.
†dokonawanie utworzenie.
¢dokonczanie pokojowy uk=ad,
pojednanie. staroros. dokonhanie-
dokonczanie,
ros. mirnyj dogovor-mirnyj
dogowor, soglasie-sog=asie.
doko<czy: do` ]za\ % ko<czy:.
˚ko<czy: si".
staropol. 1469 dokonczycz –
1. doko<czy:, doprowadzi: do ko<ca,
2. rozstrzygn': ostatecznie.
dokooptowa: ¯ do` % kooptowa:.
dobra: do kompletu, przyj': dla
uzupe=nienia.
=ac. co` % optare ˘ cooptare ˘
ang. co-opt ]dob[r osoby do zarz'du,
komitetu, przez tam ju/ zasiadaj'cych\.
dokopa: ]si"\ ¯ do` ]doko<czy:\
% kopa:. ˚kopa:.
dokopywa: si" ˚ dziwol'g.
dokrewny ¯ do` % krew.
gruczo=y wydzielaj'ce bezpo>rednio
do krwi pewne substancje.
dokr"-ci:(tka ¯ do` ]ko<ca\ % kr"ci:.
˚kr"ci:. dokr"ca: si" ˚dziwol'g.
doksografia jęz.
metoda ca=o>ciowego opisu pogl'd[w
filozof[w, stosowana w staro/yt-
no>ci.
gr. doxa % grapho ]pisz"\ ¯ gra-
phein ]pisa:\.
doszta=ci: ¯ do` ]uzupe=ni:\ %
kszta=ci: ¯ kszta=cenie.
dokszta=ca: si" ˚ dziwol'g.
doktor(owa(ant(at(ski(yzowa:
=ac. doctor ]nauczyciel, mistrz\,
staropol. doctor – uczony,
szczeg[lnie znawca Biblii.
staropol. doctorowa – /ona doktora.
staropol. doctorowsky – doktorski.
=ac. doctor ]nauczyciel\ ˘ starofranc.
doctour ˘ >redniow. ang. doctur,
doctour ]bieg=y w medycynie, prawie,
lub teologii\ ˘ ang. doctor ]1. osoba
kt[rej uniwersytet nada= tytu= dokto-
ra& Doktor Medycyny, Stomatologii,
Filozofii, Teologii, etc., i Doktor jest
poprawnym zwracaniem si" do<,
doktryna
2. lekarz lub chirurg, 3. osoba posiada-
j'ca prawo do praktyki leczenia jako
chiropractor, 4 ..., 5 ..., 6 ...,
7. rzadkie& nauczyciel, 8. archaizm&
uczony, szczeg[lnie “Schoolmen of
the Middle Ages” – wyk=adowca,
lub uczony Wiek[w Írednich\
ros. doktor-doktor.
mSjp 1969& ]w wymowie dzi> uznanej
za niepoprawn'& dokt[r\ – jeden z
przypadk[w gdy niedouczeni lecz
publikuj'cy, j"zyk oparty na znajo-
mo>ci starych form pisowni i wymowy
staraj' si" nagi': do swych wyobra-
/e< i wiedzy&
doktor pisany by= doctur,
pisa=o si" te/ przez O, a czyta=o U,
S – czyta=o Sz,
za> Sz, Cz oznacza=o Í, Ç, itp.
St'd mamy, m.in. scola ˘ szko=a,
S(Sz•kolimowski, i wiele innych w ten
spos[b, w j. niem. nadal cz"ste.
˚O gdzie problem OU zaznaczony.
doktryna szkoln., społ., rel., polit.
1. teoria wyk=adana, nauczana, wpa-
jana, maj'ca by: m'dro>ci' wiary
lub polityki,
2. co> wyk=adanego jako zasady lub
wiara, kredo religii, partii politycz-
nej, itp., zasada; wiara; dogmat.
mSjp 1969&
1. zesp[= pogl'd[w filozoficznych,
naukowych, politycznych lub spo-
=ecznych, powi'zanych wsp[lnot'
podstawowych koncepcji stano-
wi'cych pewn' ca=o>:; teoria,
system, nauka,
2. w znaczeniu ujemnym& zesp[=
pogl'd[w wyspekulowanych,
oderwanych od /ycia, b"d'cych
skostnia=ym systemem formu=ek i
prawide=; teoria pseudonaukowa.
Swo 1980&
¯ =ac. doctrina ]nauka\;
og[= pogl'd[w, twierdze< i za=o/e<
z okre>lonej dziedziny wiedzy ]filo-
zofii, teologii, polityki itp.\ w=a>ci-
wy danemu my>licielowi lub szkole;
niekiedy tak/e o systemie, teorii,
nauce, programie politycznym.
doktryner ¯ franc. doctrinaire;
1. zwolennik, propagator ciasnych,
skostnia=ych formu=ek, prawide= ja-
kiej> doktryny, kieruj'cy si" zasada-
mi oderwanymi od rzeczywisto>ci,
2. doktrynerzy, we Francji w latach
1815–1830 – grupa umiarkowanej
opozycji mieszcza<skiej... itd.
Webster’s Dictionary, 1962&
doctrine ¯ =ac. doctrina ¯ doctor
}hist. doktor by= wyk=adowc' Biblii i
praw boskich, pozostali – laikami|;
1. co> nauczanego; nauczanie,
2. co> nauczanego jako podstawa
jak zasady lub wiara religii, po-
litycznej partii, itp. dogmat lub
dokucza:
dogmaty; wiara.
doctrinaire ]doktryniarz\, urobiony
ok. 1815;
u/ywany przez skrajnych do okre>lenia
“doktryn” ugodowych, obecnie u/ywa-
ny do nich samych, tj. do skrajnych;
osoba kt[ra pr[buje stosowa: teorie
bez wzgl"du na praktyczne k=opoty
]trudno>ci, problemy\ w nich znajdu-
j'ce si", zawarte; wizjoner.
Doktryna socjalizmu;
w=asno>: spo=eczna ponad prywatn'
– rzecz nowa, dyktatura proletariatu –
rzecz nowa, filozofia socjalizmu wi"c
naukowa, cho: w podstawach zupe=nie
b="dna – do diab=a z tak' doktryn'# Bo
naukowa to tak/e oparta na prawdzie,
logice, s=uszna, id'ca z /yciem, trwa=a,
a socjalizm tak' nie by= – tw[r my>lo-
wo sztuczny, oparty na fa=szu za=o/y-
cieli, demagog[w ]przysz=o>: Globu
do warstwy ludzi pracy nale/y\, wy-
konawcy – p[=analfabeci, gwa=c'cy
podstawowe prawa ludzkie i spo=ecz-
ne, dlatego socjalizm w ko<cu upad=,
1980–1989. Pomys=y Karola Marksa
]1818–1883\ i Friedricha Engelsa
]1820–1895\ – obu niemieckich /yd[w,
za kt[rymi W=adymir I. Lenin ]ur.
Ulianow ¯ Julian\ i Josif Stalin ]ur.
D/ugaszwili\, Rosjanin ]ros. /yd\ i
Gruzin z pochodzenia, na czele Polit-
biura, 1917; ich symbolami&
Sierp ¯ Lenin ]1870 – 1924\ ¯ len,
M=ot ¯ Stalin ]1878 – 1953\ ¯ stal.
wi"cej ˚leninowski.
doktryna – najcz">ciej wymys= teorety-
k[w, wyprzedzaj'cych zgadywaniem
bie/'ce czasy, co b"dzie lub ma by:.
Nie znam doktryny kt[ra przetrwa-
=aby wieki; nie ma w tym m'drych.
=ac. doctrina ¯ doctor;
ang. doctrine,
ros. uhenie, doktrina.
dokucz-a:(liwy ¯ do` ]ci'gle\ % kut.
doskwiera:, natr"tnie prosi:, nalega:.
¯ s=aw. skvernaa ]brudna, spro>-
na, plugawa\, oba terminy zwi'zane
z wulgarnym s=ownictwem.
dokument(alny(alista(owa:(
(acja
wszystko co pisane, drukowane, itp.,
na kt[rym mo/na polega: do wpisu
lub udowodnienia czego>.
wg mSjp 1969& 1. «przedmiot stwier-
dzaj'cy okre>lone okoliczno>ci, fakty,
stany itp. ]np. umowa, >wiadectwo,
za>wiadczenie\; dow[d, akt prawny»,
2. zwykle w l. mn. «dow[d stwierdza-
j'cy to/samo>: osoby; dow[d osobisty,
paszport, legitymacja».
=ac. documentum ]lekcja, przyk=ad,
dow[d\ ˘ franc. le document,
niem. dokument, urkunde,
ang. document, ros. dokument.
dokupi: ¯ do` ]uzup.\ % kupi:.
staropol. 1400 docupicz – zakupi:.
†dokupienie odkupienie, dood.
staropol. dokupyenye.
=ac. redimere ˘ redemptio ˘ staro-
franc. i >redniow. ang. redempcion,
ang. ]eccl.\ redemption,
ros. iskuplenie-iskuplenie ¯ is-
is` ]wy`\ % kupit;-kupit.
dokwaterowa: ¯ do` ]uzup.\ %
kwaterowa: ¯ kwatera.
dola los, /ycie.
zdolny, udolny, nieudolny. ˚pier.
dola: ¯ do` ]uzup.\ % la:. ˚la:.
dolar jednostka monetarna USA.
czes. wie> >w. Joachima % thal, tal
]dolina\ ˘ Joachimstal ˘ Joachim-
sthaler ]moneta bita od 1519\ ˘
niem. thaler ]dzi> taler, pol. talar\ ˘
wsp[=cz. holend. i p[{noniem. daler ˘
ang. dollar, ros. dollar-dollar.
¢dole w dole.
Latopis 1116 dol≠-dole.
dolecie: ¯ do` ]czas dok.\ % lecie:.
dolega: ¯ do` ]ci'gle, na`\ % lega:.
sprawia: b[l, przykro>:, dokucza:
komu, dawa: si" we znaki. ˚lega:.
dolegliwo>: med. powtarzaj'cy si"
b[l fizyczny, cierpienie, choroba.
ang. suffering, pain, ailment,
discomfort,
ros. bol;-bol, muka-muka,
skorb-skorb, terpenie.
†doleg=o>: dolegliwo>:.
dolepi: ¯ do % ˚lepi:.
†doleschny $, czy do= le>ny$
wg Ss 1953; podle>ny – wg mnie,
¯ do` ]pod, blisko, przy\ % le>ny ¯ las.
znaczenie zg=osek polskich nie opisa-
ne, nie okre>lone. ˚nr 453.
staropol. 1454 vendiderat
Fyederko demissionem piscine
doleschny in Malczicze.
†dolet tlenek /elaza, FeO2. ˚dalit,
tak/e staropol. 1419 calcatar atra-
mentum rubeum. ˚kalkatar.
dolew-ka(a: ¯ do` ]uzup.\ % la:.
dodatkowa porcja p=ynu.
dolicza: ¯ do` ]na\ % licza: ¯ liczba.
staropol. dolicza, a drudzy doly-
czaly, dolyczayacz, dolycza ˘
dolyczacz ˘ dolicza: –
1. twierdzi:, dowodzi:,
2. dolicza: >wiadka –
przedstawi: >wiadka.
†doliczanie dowodzenie, uzasad-
nienie, ¯ do` % liczy: ¯ liczba ¯ lik.
†doliczenie
1. uzasadnienie, dow[d,
2. do>wiadczenie.
†doliczno>: jęz. do>wiadczenie.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
do=a:
doliczy: ¯ do` ]na\ % liczy: ¯ lik.
staropol. doliczycz, dolyczycz –
1. stwierdzi:, dowie>:,
2. udowodni: komu> win",
3. wypr[bowa:, sprawdzi:,
4. pochwala:, uznawa: za dobre,
5. doliczy: si" – sprawdzi: liczb",
licz'c, dowiedzie: si" ile czego jest.
†dolik uzasadnienie, dow[d.
dolina obni/enie terenu kt[rym
zwykle p=ynie rzeka.
s=owotw. pokr. kotlina.
¯ >redniow. ang. i ang. dale ]ma=a
dolina\ ¯ anglosas. d≤l, dalu,
z wp=ywem staronord. dalr.
OAEI,
mo/e i ¯ d[= ]ziemia\ % lina ]p=yn\.
po•do=a: – po•wali:,
d[= ^ wa= ^ ziemia ˘ dolina.
staropol. 1407 z dolyn'my,
1424 i 1433 dolina, 1456 dolyna ˘
dolyna, dolina.
=ac. vallis ]dolina\ ˘ starofranc.
valee ˘ >redniow. ang. vale ˘
ang. valley, ros. dolina-dolina.
dolno=u/ycki jęz., geogr.
dolnop=at lotn. ¯ d[= % p=at.
samolot jednop=atowy o skrzyd=ach
umieszczonych pod kad=ubem.
dolno>l'ski ¯ Dolny Íl'sk;
dolny ¯ d[= ]zag="bie\. ˚do=ek.
dolnozaworowy jęz., techn.
†dolny, dolni jęz. podrz"dny.
dolomit miner.
bia=y minera=, w"glan wapnia i magne-
zu; tak/e& ska=a osadowa sk=adaj'ca si"
g=[wnie z tego minera=u.
Dolomieu, Deodat Gratet de
]francuski mineralog, 1750–†1801\.
dolot lotn.
1. do(o•si'gni"cie jakiego> punktu,
kresu; dolecenie do czego, dok'd,
dotarcie,
2. ko<cowa faza lotu.
dolutowa: ¯ do` ]uzup.\ % lut.
¢do=a: czyni:, kona: ˘
z•do=a:, po•do=a:  po•kona:,
po•czyni:  wy•kona:, s•prawi:.
~do=a: czas niedok.
da: rad", zaradzi: potrafi:, m[c,
sprosta: zadaniu.
s=owotw. poch. herb Do="ga, Do-
="gowski, zdolny.
zezem, z przek'sem& g[ra vs d[=, ludzie
dziel' si" na zg[rnych i zdolnych;
zg[rny – durny, g=upi, t"py;
nie ubli/aj'c Zag[rnym,
za ^ przy ^ u ^ pod ^ przed ^ pro,
kop ^ d[= ˘ kopa:, kopalnia, okop;
kopa ^ g[ra ˘ Zakopane ^ Zagreb ^
Prohora ]pol. Zag[rny\.
ros. moh;-mocz ]m[c\, byt; v sosto-
do='czy:
qnii- byt w sostojanii ]by: w stanie\,
ang. to be able to, be up to sth.
po•do=a: – potrafi: co> zrobi:
wy•do=a: – da: czemu rad", sprosta:;
niewydolno>: systemu
kr'/enia krwi, wy ^ po
z•do=a: – by: z stanie co zrobi:
Nie nale/y&
nieudolny – niezaradny, niedo="/ny;
cecha wytworu& {le wykonany; nie-
udany; wadliwy, kiepski, marny.
do='czy: ¯ do` ]1. czas dok.,
2. przy`, z`\ % ='czy: ¯ ='cz.
do=ek zdrobn. d[= w ziemi, terenie.
staropol. do=ek –
1. zag="bienie terenu,
2. zag="bienie w wietrzej'cym
kamieniu.
do=em ¯ d[=.
wo=. 1289 dolov; ]do=em\.
do="ga
1. ten, kto mo/e, potrafi,
2. /wawy.
nazwisko Do="gowski.
†do="k do>wiadczenie. staropol.
1444 dolank experimentum.
=ac. experimentum ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. experiment,
ros. opyt-opyt.
†do=kowaty jęz. dziobaty.
†do=owi:
od=owi:, dood, opr[/ni: z ryb.
do=ownik narz.
¯ do=ow ]do=u\ % nik. przyrz'd do ro-
bienia do=k[w przy sadzeniu ro>lin.
†do=owy jęz.
1. znajduj'cy si" na dolinie,
2. dotycz'cy doliny.
do=owy roboty do=owe w kopalni.
†do=o/enie
zapytanie si", poradzenie si".
†do=o/ni pe=ny, nie uszczuplony,
wolny od brak[w, doskona=y.
do=o/y: ]si"\ ¯ do` ]uzup., przy`\
% =o/y: ¯ =o/ ]k=ad\. ˚=o/y:.
staropol. doloszycz ˘ do=o/y: –
1. doda:, przyczyni:,
2. dowie>:, dokaza:,
3. do=o/y: si" – zapyta:, poradzi:
si", zasi"gn': czyjego> zdania.
~dom `stwo. stan, kondycja, w=a-
dza, mocarstwo, pot"ga, si=a, moc.
pol. dom ˘ domostwo.
martyrdom – m"cze<stwo,
kingdom – ksi"stwo.
anglosas., >redniow. ang. i ang. `dom;
=ac. dominus ˘ dominium ˘ franc.
domaine ˘ ang. domain ]domena\.
dom(ek(ostwo(ator(owy
chat•a(ka, budynek mieszkalny.
¯ gr. oikodomisi ]budowa:\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dom= ]dom\,
wo=. 1289
domov; ]dom[w\, v domy ]do
dom[w\ domy ]domy\.
staropol. dom –
1. budynek mieszkalny,
2. >wi'tynia,
3. zak=ad, instytucja,
4. r[d, rodzina.
z przek'sem; domy dziel' si" na
prywatne i publiczne, tak/e kr[lew-
skie, ksi'/"ce i szlacheckie.
†doma w domu, ¯ s=aw.-wo=.
†domacy domowy.
domaga: si" ¯ do` % magia ]moc\.
mo/e te/ i ¯ demagog, EO ]demago-
dzy domagaj' si" czego>\. ˚maga:.
staropol. domaga: si" – usilnie o
co> stara: si", do czego> d'/y:.
domalowa: ˚malowa:.
domator ¯ doma ¯ dom % tor.
osoba kt[ra lubi przebywa: w domu.
†domawia: ¯ do` ]dokon.\ % mowa.
1. ko<czy: m[wienie,
2. przymawia:, przygania:.
domek chatka ¯ dom ]chata\.
domena książk.
zakres dzia=ania, kr'g zainteresowa<;
dziedzina, sfera, teren, pole.
domestykacja udomowienie,
proces oswajania dzikich zwierz't.
domiar ¯ do` ]uzup.\ % miar ]datek\.
†domiarek rola wykarczowana
dodatkowo poza obr"bem w=a>ciwych
gospodarstw =anowych.
staropol. domiarek.
domicyl miejsca sta=ego zamieszka-
nia, sta=a siedziba.
=ac. domicilium ˘ franc. i ang.
domicile, ros. 'ili]e-/iliszcze.
domierzy: ˚mierzy:.
domiesz-a:(ka ¯ do` % miesza:.
uboczny sk=adnik mieszaniny.
†domie>ci: doprowadzi: do cze-
go>, dowie>:, dopu>ci:.
staropol. ca 1500 a domyesczyly ˘
domyesczycz.
ang. reach; prove; admit.
domi">niowy ¯ do` % mi"sie<.
wprowadzany do mi">nia.
dominacja panowanie, przewaga.
=ac. dominatus ¯ dominari ]w=ada:\
¯ dominus ]pan, mistrz\,
ang. dominate,
gospodstvovat;,
ros.
preobladat;-preob=adat.
dominanta element panuj'cy,
g=[wny motyw.
dominikanin cz=onek zakonu za=.
w XIII w. przez >w. Dominika –
domownik
Domingo de Guzmana 1170–†1221,
Hiszpana, ¯ =ac. Dominicus ]dosł.
nale/'cy do Pana\ ¯ dominus ]pan\.
dominium hist.
niezale/ne pa<stwo wchodz'ce w sk=ad
brytyjskiej Wsp[lnoty Narod[w.
domino gra., odzież.
1. gra kostkami przedzielonymi lini',
o jednym polu pustym, a drugim
oznaczonym punktami od 1 do 6,
2. p=aszcz z kapturem.
dominowa: czynność.
panowa:, przewa/a:, g[rowa:.
=ac. dominus ]pan. ang. a master,
lord\.
domkn': ¯ do` ]ca=kowicie\ %
mkn': ¯ zamkn':. ˚mkn':.
†domniemacz ten, kt[ry ocenia.
staropol. ¢domnymacz.
domniema-:(ny log.
przypuszcza:, domy>la: si".
staropol. 1471 domnimal jest;
domnimali ˘ domnima: ]si"\.
domnieman-y(ie domy>ln•y(ie.
¯ do` % mniema: ]przypuszcza:\.
staropol. domniemany –
1. mniema:, przypuszcza:, domy>la:
si", spodziewa: si",
2. rozumie:, uwa/a:, poczytywa:,
zalicza:,
3. oszacowa:, oceni:,
4. poczuwa: si" do czego>.
staropol. domnimanie –
1. domys=,
2. podejrzenie,
3. opinia, zrozumienie, powszechny
s'd o czyjej> warto>ci,
4. oszacowanie, ocena,
5. wyrok, orzeczenie,
6. do>wiadczenie, udowodnienie,
doj>cie do prawdy,
7. waga, znaczenie.
domofon telefon przeznaczony do
porozumiewania si" w obr"bie domu.
domokr'/ca handl.
sprzedawca w"druj'cy od domu do
domu.
domoros=y wychowany w domu.
domostwo ¯ dom(o % stwo.
1. zabudowania gospodarskie wraz
z domem mieszkalnym; obej>cie,
zagroda, siedziba,
2. budynek mieszkalny, dom.
†domowa ¯ do` ]dokon.\ % mowa.
ko<cowy wniosek, konkluzja.
domownik ¯ dom(o % wnik ¯ dom.
sta=y mieszkaniec danego domu.
staropol. domownik –
g=owa rodziny, gospodarz.
staropol. domowny – domowy.
ang. hausmate; resident;
domestic
domowy
domowy jęz.
1. odnosz'cy si" do domu,
2. rodzinny, rodzimy.
staropol. domowy – pozostaj'cy w
zwi'zku z domem, domowy.
ang. 1. domestic, 2. native,
ros. 1. domawnyj, 2. prirod-
nyj, tuzemec-tuziemiec.
†dom[wi: ¯ do` ]dok.\ % m[wi:.
1. doko<czy: m[wi:, 2. um[wi: si",
3. w post"powaniu s'dowym&
dom[wi: si" – o>wiadczy:.
domurowa: ˚murowa:.
domy: ˚my:.
domyka: ˚myka:.
domys= ¯ do` ]dope=n.\ % mys= ¯ my>l.
dorozumienie.
staropol. domys= – zdolno>:,
bystro>: ]umys=u\, m'dro>:.
domy>le: si" ˚my>le:.
domy>lny ¯ do` ]dope=n.\ % my>l.
Podmiot domy>lny&
“W tym najwi"kszy jest ambaras,
/eby dwoje chcia=o naraz.”
“Cho:by> strz'sa= dwa tygodnie,
jedna kropla spadnie w spodnie.”
“Nie da ci tego matka,
co ci mo/e da: s'siadka.”
na zasadzie
“Kto rano wstaje,
temu pan B[g daje” –
Komu rano staje,
temu pan B[g dzieci daje.
staropol. domy>lny –
przemy>lny, przebieg=y, chytry.
=ac. ]podmiot domy>lny\ ellipsis ˘
ang. ellipsis,
ros. `llips, `llipsis.
donator ¯ donacja; osoba dokonu-
j'ca darowizny.
¢donde, donde/e p[ki, p[ki nie;
kiedy, jak tylko, jak.
staroros. donde-donde,
donde'e-donde/e,
ros. poka, poka ne> kogda, kak
tol;ko, kak.
¢donde/e p[ki, a/ do.
wo=. 1289 donde'e.
¢doneli a/ do.
wo=. 1289 doneli 'e.
doni-ca(czka(czkowy rodzaj
wypalanego naczynia z gliny.
¯ don, danu ]˚woda\.
s=owotw. pokr. niecka ]wg="bienie\
˘ do•niczka.
staropol. ca 1500 donycz' vel
thartk', ca 1500 vaszka vel dony-
cza ˘ donycza ˘ donica.
anglosas. pott,
>redniow. ang. i ang. pot,
ros. gorwok-gorszok, banka-ban-
ka, kru'ka-kru/ka.
do niepoznaki do niepoznania,
tak, /e trudno pozna:. ˚niepoznaka.
doniesienie ¯ do` ]przy, za\ % nie>:.
¯ nosi: ¯ ˚nos ]g[ra\.
donie>: ¯ do` ]dok., przy`\ % nie>:.
staropol. donie>: – zanie>:.
staropol. osoczy: – donie>:. ˚nos
donik'd
nigdzie, bez wytkni"tego celu.
donios=y ¯ do` ]pod\ % nios=y
¯ nie>: ¯ nosi: ¯ ˚nos ]g[ra\.
donkiszot lit.
b="dny rycerz.
hiszp. Don Quixote ]bohater
satyrycznego romansu Miguela de
Cervantesa, publikowanego w 2-ch
cz">ciach& 1605 i 1615\.
X ^ Ch ˘ }don kichot|, b="dnie Sz,
tak i Mexico }mechiko|.
donna panna, dziewczyna, bogdanka.
¯ ital. donna ¯ =ac. domina ]pani\.
donosiciel ¯ donie>: ¯ do` % nie>:.
dono>ny ¯ do` ]daleko\ % no>ny
]rozlegaj'cy si"\, gromki, mocny.
˚nos.
don/uan kult.
w hiszp. legendzie, rozwi'z=y
sz=achcic i uwodziciel kobiet, boha-
ter wielu poemat[w, sztuk, i oper.
hiszp. Don Juan.
¢do< skr. ¯ do niego. ˚zmi"kczenia.
s=aw. do n;, pokr. na<, po<,
po n; ]po niego\.
do(nad-z[r ¯ do(nad % z[r ¯ jrze:
]patrze:, spo(gl'da:\.
=ac. super ]nad\ ˘ sur` % vigilare
]czuwa:, dogl'da:\ ˘ veiller ˘
franc. surveiller, ang. surveillance
]doz[r, nagl'danie osoby szczeg[lnie
podejrzanej lub wi"{nia\.
dooko=a ¯ do` ]na\ % oko=a ¯ oko=o.
doora: do` % ˚ora:.
dopali: do` % ˚pali:.
dopa>: zasta: kogo> niespodziewa-
nie, zwykle po po>cigu, zaskoczy:
uciekiniera w takim wypadku, ele-
ment wysi=ku i tchu dodany.
¯ do` % pa>: ¯ pada: ¯ pad. ˚pa>:.
staropol. dopascz –
padaj'c, dosi"gn':,
staropol. dorzu: si" – dopa>:.
dopasowa: ¯ do` ]czas dok.\ %
pasowa: ]stosowa:, ='czy:\.
dopatrzy: ]si"\ ¯ do` ]czas dok.\
% patrze: ]jrze:, gl'da:\. ˚patrzy:.
zauwa/y:, dostrzec.
dopcha: ]si"\ ˚pcha: ]si"\.
dope=niacz ¯ do` ]uzu`\ % pe=ni:.
1. cia=o zawarte w surowicy krwi,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dopiero
2. drugi przypadek deklinacji,
3. techn. surowiec pomocniczy.
dope=ni: ¯ do` ]po, uzu\ % pe=ni:.
staropol. Moyzesz popisal slowa
zakonv tego to na ksøgach y
dopelnil; gisz dopelnyly; doko-
nala a dopelnyla ˘ dopelnycz ˘
dope=ni: –
1. s(do•ko<czy:, dokona:,
2. do=o/y: doda:, uzupe=ni:.
dope=nienie ¯ do` % pe=na, ˚pe=en.
uzupe=nienie bezokolicznika czasow-
nika form' osobow', liczby pojedy<-
czej i mnogiej, np.
by: i>: spa:
ja jestem id" >pi"
ty jeste> idziesz >pisz
ona jest idzie >pi
ono jest idzie >pi
my jeste>my idziemy >pimy
wy jeste>cie idziecie >picie
oni s' id' >pi'
Poniewa/ przedrostki& wy`, za`, na`,
po`, do`, i inne, tworz' czas dokona-
ny, przesz=y – czasowniki w j"zyku
polskim i pokrewnych, maj' dwa
bezokoliczniki& czasu tera{niejszego,
bie/'cego, i przesz=ego, dokonanego.
Jest to rzecz nowa w mym S=owniku.
staropol. dope=nienie –
otoczenie, ogrodzenie.
dop"dz-i:(enie ¯ do` % p"dzi: ¯ p"d.
staropol. dop'dzicz, dop'dzenye –
zagna:, zap"dzi:.
dopi': ¯ do` ]za\ % pi':. ˚pi':.
1. doczepi:, zapi': do ko<ca,
2. osi'gn':, urzeczywistni: co,
doprowadzi: do skutku.
dopi: ¯ do` ]ko<ca\ % pi:. ˚pi:.
pi: do ko<ca; koncepcji 023.
dopiec ¯ do` ]ko<ca\ % piec. ˚piec.
doko<czy: pieczenia.
dopiero wi"cej ni/; dwie funkcje&
• czasownikowa ]teraz\,
• ilo>ciowa ]wi"cej ˘ wi"c\;
– czasownikowa&
1. przed chwil', ledwie co ˘
dopiero co wyjecha=,
2. nie pr"dzej, nie wcze>nie, po
jakim> czasie ˘ dzi> nie, dopie-
ro jutro b"d" m[g=,
– ilo>ciowo-jako>ciowa ]wi"c\&
3. zaledwie, tylko ˘ ma dopiero
}wi"c| 10 lat,
4. tym bardziej, tym wi"cej, c[/ tu
m[wi: ˘ tego nie >mia=by po-
wiedzie:, a c[/ dopiero }wi"c|
napisa:,
5. wykrzyknik ˘ to dopiero }wi"c|
pech#
¯ do` ]te\ % piero ]raz\ ¯ pierwej
]uprzednio\.
staropol. dopiro, dopyro ˘ dopio-
ro, dopiro, dopirzo –
dopilnowa:
1. wtedy ]w=a>nie\,
2. teraz ]w=a>nie\,
3. w=a>nie.
staropol. dopyrko – dopiero.
niem. erst ]naprz[d; z pocz'tku;
dopiero\, eben ]w=a>nie\, jetzt
]teraz, obecnie\, ang. only,
s=aw. teper; ]teraz, obecnie\.
dopilnowa: ¯ do` ]przy`, czas dok.\
% pilnowa:. ˚pilnowa:.
dopi=owa: ˚pi=owa:.
dopina: ˚pina:.
dopinig(owa: pobudzenie do wy-
si=ku, podnieta.
¯ ang. dope ]narkotyk; stosowa:
>rodek podniecaj'cy\.
†dopirko wtedy, w=a>nie.
†dopiro
1. wtedy, w=a>nie,
2. teraz w=a>nie.
dopis-a:(ek ¯ do` ]uzup.\ % pisa:.
doda: co> do tekstu napisanego.
dop=aca: ¯ do` % p=aca: ¯ p=aci:.
uzupe=ni: zap=at", do=o/y: sum"
dodatkow' albo brakuj'c'.
staropol. 1410 mu pyenødzy do-
placzal, doplaczacz ˘ doplaczacz
˘ dop=aca: –
p=aci: reszt", p=aci: do ko<ca.
staropol. 1400, 1401, 1406, 1411,
1426, 1429 doplaczil ˘ dop=aci= –
zap=aci: reszt", do ko<ca.
dop=yn': ¯ do` ]ko<ca\ % p=yn':.
dop=yw ¯ do` ]przy, w`\ % p=yw.
1. mniejsza rzeka wpadaj'ca do
wi"kszej, st'd
2. docieranie cieczy, energii fizycz-
nej, itp., do okre>lonego miejsca.
dopok'd(by jęz. dop[ki(by
¯ do % pok'd ]p[ki\.
dopom-aga:([c ¯ do` % po % m[c.
staropol. 1446 dopomocz, dopo-
mozy, dopomocz ˘ dopom[c.
ang. assist, aid, help,
ros. pomoh;-pomocz.
dopomina: si" ¯ do` ]przy\ %
pomina: ]czas tera{n.\ ¯ pomnie:.
prosi: o co>, co nale/y si", /'da:
czego>, domaga: si".
†dopomo/enie pomoc, obrona.
ang. assistance, help, defence,
ros. pomo];-pomoszcz, oboro-
na-oborona, za]ita-zaszczita.
dopowiedzie:
¯ do` ]uzup.\ % powiedzie:.
†dopozywa:
wzywa: do jawienia si" w s'dzie w
toku procesu s'dowego.
staropol. 1453 doposzywacz.
=ac. summonere ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
starofranc. somondre, semondre
˘ >redniow. ang. somonen ˘ ang.
summon, ros. prizyvat;-
prizywat.
†dopo/yczy: u/yczy:, udzieli:.
staropol. XV w. bog doposziczi.
=ac. dare, largiri, starofranc. gran-
ter, graunter, craanter ˘ >redniow.
ang. granten ˘ ang. grant,
ros. po'alovat;-po/a=owat.
dop[ki ¯ do` % p[ki ]czasu\ ¯ paka.
do ko<ca czasu w ci'gu kt[rego co>
trwa; do jakiego> czasu; p[ki.
ang. till, ros. poka, do tex por.
dop[ty ¯ do` p[ty ]czasu\.
do czasu, dot'd.
dopracowa: ¯ do` ]ko<ca\ % praca.
doprowadzi: prac" do nale/ytego
stanu, do ko<ca. ˚pracowa:.
dopracowywa:& ja, swoje teksty,
musz" dopracowywa: pod wzgl"dem
j"zykowym ]stylistycznym\ i kompo-
zycyjnym – forma istniej'ca.
dopra: ˚pra:.
doprawdy rzeczywi>cie, istotnie,
naprawd"; wyra/a stwierdzenie fak-
tu albo w pytaniu niedowierzanie,
w'tpliwo>:, np. doprawdy, nie wiem
jak to sta=o si", doprawdy, a/ trudno
uwierzy:, /e... itd.
¯ do` ]za`, na`\ % prawda ]rzeczy-
wisto>:, †istina, ros. istina ^ prawda
˘ †zaiste ^ zaprawd",
ang. soothe ¯ >redniow. ang. sothen ^
sensu “udowodni: prawdziwo>:”, “to
prove to be true” ¯ soth ^ prawda\,
˚zaprawd", zaiste.
†doprawi: ¯ do` ]na, za\ % prawi:.
staropol. 1447 doprauicz –
poprawi: czy te/ doko<czy:.
doprawi: ¯ do` ]za, przy\ % prawi:.
doda: czego do przyprawy, zaprawi:,
przyprawi:.
¢dopros dochodzenie, >ledztwo,
wypytywanie przes=uchanie,
ros. dopros,
doprosi: si" ˘ pro>ba.
doprosi: ]si"\ ¯ do` % pro>ba.
doprowadzi: ]si"\ dowie>: do celu.
˚prowadzi:.
staropol. doprouadzil, doprovadzyl,
nye doprowadzyla, y doprowadza
– od(za-prowadzi:, dood.
†doprzeda: sprzeda:.
dopuka: si" ˚puka:.
dopust ¯ do` ]po\ % pust ]niech\.
zdarzenie, g=[wnie z=e, jako dopusz-
czone przez si=" wy/sz', nadludzk'.
dopuszcza: ]si"\ ¯ do` % pu>ci:.
staropol. 1391 ne dopusczayøcz,
dopusczala, 1471 dopuszcz';
dora{ny
tego kupu dopusczyly ˘ dopu-
sczycz ˘ dopuszcza: si" –
1. zezwala:, nie przeszkadza:,
2. pope=nia:, 3. wyst"pek, grzech.
dopuszczalny ¯ do` % pust ]niech\.
mo/liwy, dozwolony.
staropol. dopuszczenia, sse
dopusczil ˘ dopuszczenie –
1. zezwolenie,
2. uczynienie, pope=nienie czego>
]z=ego\.
dopu>ci: si" pozwoli: sobie
zwykle czynu nagannego, karanego,
pope=ni: taki czyn. ˚pu>ci:.
staropol. dopuscicz, dopusczicz, kv
przys'dze dopvsczonego
˘ dopuscicz, dopusczicz ˘
dopu>ci: ]si"\ –
1. da: dost"p, zezwoli:,
nie przeszkodzi:,
2. dopu>ci: si" – pope=ni:.
dopycha: ¯ do` % pycha: ¯ pcha:.
staropol. dopichayanczy executo-
res ˘ dopichacz ˘ dopycha:
– wykonywa:.
dopyta: ]si"\ do` ]dokon.\ % pyta:.
staropol. y dopytal szye pyerwey
ortelem, 1460 dopytal; dopytalesz
sz' ˘ dopyta: ]si"\ – sprawdzi:
w'tpliwo>ci dodatkowym zapy-
taniem.
dorachowa: ˚rachowa:.
dorad-ca(czy ¯ osoba posiadaj'ca
wyczerpuj'c' wiedz" w kwestii kt[r'
mo/na kierowa: si"; konsul.
mSjp 1969& «ten, kto doradza» –
“mas=o ma>lane”
†doradny umiej'cy radzi:, prze-
konywuj'cy.
doradz-a:(enie(i: ¯ do` % radzi:.
staropol. doradzay'cz ˘ dora-
dzacz ˘ doradza: – 1. dawa: rad",
2. przemawia: za czym>, sk=ania:,
nam[wi:, 3. zaradzi: czemu>.
=ac. suadere,
starofranc., >redniow. ang. counsel
˘ ang. counseling; persuade,
staropol. doradz-acz(enie(ycz.
staropol. doradzenie – po(rada.
=ac. consilium.
staropol. doradzycz –
1. doradzi:, udzieli: rady,
2. doradzi: si" – zasi"gn': rady,
3. zaradzi: czemu>, dopom[c rad',
4. nam[wi:,
5. doprowdzi: do ko<ca obrady.
†dorazi: doda:.
=ac. ad` % dare ]dawa:\ ˘ addere,
franc. ajouter, additionner,
>redniow. ang. adden, ang. add,
skladyvat;, slo'it>
ros.
pribav-lqt;/it;.
dora{ny ¯ do` % ra{no ¯ raz ]teraz\.
dor'ba:
natychmiastowy, dorywczy.
dor'ba: ¯ u` % ˚r'ba:.
dor"czy: ¯ do` % ˚r"czy: ¯ r"ka.
†dordza=o>: dojrza=o>:.
=ac. maturitas ˘ starofranc. i >red-
niow. ang. maturite,
ang. maturity, ros. zrelyj-zrie=yj.
†dor"cze pod r"k' ]do ^ pod\.
dor"czy-:(ciel ¯ do` ]czas dok.\
% r"czy: ¯ r"ka. ˚r"czy:.
przekaza: do r"ki, odda: do r'k.
†dormitarz bud. sypialnia. staropol.
ca 1500 dormytharz dormitorium.
wg Ss 1953& =ac. cubiculum;
=ac. dormire ]spa:\ ˘ dormitorius ˘
dormitorium ˘ ang. dormitory.
dorob-ek(i: ]si"\ ¯ do` % rob.
maj'tek, mienie; wynik pracy, dzia-
=alno>ci ludzkiej. ˚robi:.
dorobkiewicz – cz=owiek kt[ry doro-
bi= si" maj'tku, pozycji spo=ecznej,
zwykle wytrwa=' prac'.
†dorobi: doko<czy: jakiej> roboty.
dorobi: ¯ u` % ˚robi:.
†dorobienie dorobek, praca.
dorobkiewicz poz. społ.
cz=owiek kt[ry dorobi= si" maj'tku,
pozycji spo=ecznej, wytrwa=' prac',
i przy pomocy koniunktury, g=[w-
kowaniem.
doroczny ¯ }raz| do roku.
przypadaj'cy, odbywaj'cy si" co rok.
dorodny ¯ do` ]dobrego\ % rodu.
urodziwy, przystojny, zdrowy,
dobrze wygl'daj'cy, ciesz'cy oko
swym wygl'dem.
doros=y ¯ do` ]ca=kowicie\ % rosn':.
staropol. dorosly.
dorosn': ¯ do` ]zupe=nie\ % rosn':.
dorasta: – dziwol'g j"zykowy.
dorozumie: doda: od siebie bra-
kuj'c' cz">: my>li, czasem celowo
opuszczon', wyci'gn': z niej dalszy
wniosek. ˚rozumie:.
staropol. dorosvmyej'czy ˘
dorosvmyecz – dawa: co>
do zrozumienia.
doro/ka(rz(karski lekki pow[z kon-
ny wynajmowany niegdy> za op=at',
jeden z dawnych, miejskich >rodk[w
lokomocji, ˚pow[z ]liczne, podobne
sobie powozy ko<mi ci'gnione\.
ang. droshky, cab,
ros. dro'ki-dro/ki ]doro/ka\ ¯
drogi-drogi ]karawan, pow[z,
niski, mocno zbudowany, ci'gniony
pojazd\. s=owotw. pokr. droga ]ros.
doroga\, dorogoi ]drogi\.
†dor[>: dojrze:, sta: si" doros=ym.
pe=noletnim, do/y: do lat dojrza=ych.
staropol. asz dorosczye ˘
doroscz.
dor[wna: ¯ do` ]z\ % r[wno.
wykaza: si" komu, czemu, r[wno-
>ci' dzia=ania, charakteru, itp.
˚r[wna:.
dorsz Gadus morhua, gatunek ryby
morskiej, pospolita, jadalna; w't=usz,
=owiona na P[=nocnym Atlantyku,
szczeg[lnie u brzeg[w Nowej Fun-
dlandii, i brzeg[w Norwegii.
ang. cod, codfish,
ros. treska-treska.
dorwa: si" ¯ do` % rwa: ]do='czony
element nag=o>ci zwi'zanej z potrzeb'
˘ narwany, tj. napalony\. ˚rwa:.
dorycki ¯ Doryk, jeden z 3-ch
g=[wnych szczep[w staro/. Grecji.
gr. Dorikos ¯ Doris, =ac. Doricus,
ang. Doric.
dorysowa: ¯ do` % ˚rysowa:.
dorywczy ¯ do` % rwa:. ˚dorwa:.
dora{ny, tymczasowy, chwilowy,
zdarzaj'cy si" od czasu do czasu.
†dorzec(zenie o>wiadcz•y:(enie.
staropol. 1497 addiceret albo
dorzeklby, 1474 addiceum albo
ku dorzeczenyu ˘ dorzec, dorze-
czenye.
=ac. dicere, profiteri, declalare,
ang. statement, ros. izlo'enie.
dorzecze ¯ do` % rzecze ¯ rzeka.
zlewnia, basen rzeki, wszystkie wody
powierzchniowe sp=ywaj' do niej.
dorzeczny ¯ do` % rzeczy.
1. rozumny, rozs'dny, logiczny,
2. nadaj'cy si" do czego, zdatny.
s=owotw. pokr. grzeczny.
dorzuci: do` % ˚rzuci:.
†dorzuci: si" dopa>:.
staropol. sze dorzuczycz.
staronorm. Francji cacher, cachier,
>redniow. ang. catchen, cachen ˘
ang. catch, ros. dognat;-dognat.
¢dosada udr"ka, strapienie, przy-
kro>:, dokuczanie, z=o>liwo>:.
wo=. 1289 dosada ]dosada\.
dosadn-ie(y jęz. wyrazi>cie, z na-
ciskiem. ¯ do` ]prze\ % sada ]skok\.
gr. en ]w, wy`\ % phasis ]wygl'd
zewn"trzny, zjawienie si"\ ˘
emphasis ˘ =ac. i ang. emphasis,
ang. emphatic ]dobitnie, wym[wione
z naciskiem, kategorycznie, wymow-
ny\, ros. `mfaz-emfaz, vyrazite-
l;nost;-wyrazitielnost.
dosadzi: ˚sadzi:.
†dos'dzi: doprowadzi: spraw"
s'dow' do ko<ca.
staropol. nye doszadzyl ˘
doszadzycz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
doskok
doschn': schn':.
dosia: ˚sia:.
†dosi'c ¯ do` ]czas dok.\ % si"ga:.
staropol. doszøglo, doszøcz,
doszøgl, doszyaglem ˘ doszøcz –
1. dosi"gn': dok'd> do czego>,
2. zdoby:, posi'>:,
3. dosi'c prawem – zaskar/y:,
mo/e te/& uzyska: moc' wyroku,
4. wyci'gn': np. r"k".
dosi'>: ¯ do` ]czas dok.\ % si'>:
¯ siada: ¯ siad ˘ przysiad. ˚si'>:.
dosi'>: ]si"\ ¯ do` ]przy\ % si'>: si".
†dosichmiast do tej pory,
do chwili obecnej, dotychczas.
staropol. dosichmasth, ca 1420 do-
szychmaszth; asz doszichmaszt.
ang. up to now.
†dosiec przebi:, przeci':.
staropol. dozekwsy – dosiek=wszy.
†dosiedzie:
1. dotrwa: w danym miejscu do
okre>lonego momentu,
2. dosiedzie: prawa – dope=ni:
zobowi'za<.
staropol. 1415 ne doszedzawszy
trzech lath, 1416 ne doszedz'
casw, 1406 doszedzecz, ne
doszedzeli ˘ doszedzecz.
dosiego roku }arch.| dosł. }do/y:|
do tego czasu }w przysz=ym roku, do
tego czasu za rok|. ˚do siego roku.
1. dosi"gn': ¯ do` ]za\ % si"g
]granica, kres\. ˚si"gn':.
staropol. nyeba dosyøgayøcz;
dosyøgayøcz asz do Sydona;
doszangay'ncz pertingens –
staropol. dosyøgacz –
1. si"gn': do czego>, dotyka:,
2. przenika: na wskro>, wzrokiem,
my>l'.
2. dosi"gn': ¯ do` ]o\ % si"g ]cel\.
staropol. y dosz'gn'cz gyd'cze-
go gymyenya; gdy thy dzeczy
sprawnych lath dosz'gn';
prawem doszyagnyono ˘
dosz'gn'cz, doszyagnacz ˘
dosi"gn': –
1. doj>: do czego>, posi'>:,
2. dosi"gn': prawem – zaskar/y:.
†doskaza: przyzna: s'downie,
przys'dzi:. ¯ do` % skaza:.
staropol. 1448 cadiudicavit albo
dosczaszal ˘ dosczaszacz ˘
doskaza:.
staropol. decisionem albo doska-
zanya ˘ doskazanye –
orzeczenie, decyzja.
=ac. iudicum sententia, decretum,
ang. sentence,
ros. izrehenie-izreczenie.
dosko-k(czy: ¯ do` % skok.
yy
˚skoczy:.
doskakiwa: – dziwol'g j"zykowy.
†doskona: sko<czy:, wykona:,
dope=ni:.
doskona-le(=y(=o>:(li: ]si" ¯ do
]dope=n., wy\ % skonale ¯ koniec.
niesko<czenie dobry, idea=, ponad
wszystkie miary.
staropol. dokonale –
bez b="d[w, nale/ycie. ˚do=o/ni.
staropol. doskona=y – wolny od
wad i brak[w, pe=en zalet.
staropol. doskona=o>: – koniec.
ang. perfect, ros. soverwennyj.
†doskona=o: pe=nia zalet,
doskona=o>:.
staropol. doskonalocz.
doskona=o>: ¯ do` % skona:.
staropol. ca 1428 doskonacz
perfecturus; doskonaycye ˘
doskona=o>: – 1. koniec,
2. doskona=o>:, trwa=o>:, bieg=o>:.
†doskonanie
1. do(wy•konanie, spe=nienie,
2. dope=nienie, osi'gni"cie pe=ni,
3. doskona=o>:,
4. zniszczenie.
†dosko<cza:
pog="bia:, zniszczy: kogo>.
doskwiera: dokucza:, przypieka:.
¯ skwar ]pieczenie, spiekota\.
s=aw. skvernaa, skv≠rna≥
]spro>na, brudna, plugawa\. oba
terminy zwi'zane ze sob' i oba z
wulgarnym s=ownictwem.
dokucza: ¯ kut....
dos=a: ˚s=a:.
dos=odzi: ¯ do` ]uzup.\ % s=odzi:
¯ s=odycz ¯ s=[d.
dos=own-ie(y ¯ do` ]co do\ % s=owa.
s=owo w s=owo, dok=adnie, >ci>le.
†dos=ucha: wys=ucha: do ko<ca.
†dos=u/enie wina.
dos=u/y: si"
do` ]po, a/ do\ % s=uga. ˚s=u/y:.
staropol. 1424 nye doszluszil do
roka, 1495 nye doslvzyl do cza-
su; doslvsyly sya ˘ doszluszicz,
doslvzycz, doslvsycz ˘ dos=u/y:
si" –
1. pozosta: w s=u/bie do przewidzia-
nego terminu.
2. dos=u/y: si" – zas=u/y:.
dos=yszalny ¯ do` ]chwytaj'cy\ %
s=uchem, uszami, daj'cy si" uchwy-
ci: nimi.
dosmarowa: ˚smarowa:.
dosma/y: ˚sma/y:.
dospa: ¯ do` ]zupe=nie, dok.\ % spa:.
dosypia: ]czas tera{n.\, rzadkie, lecz
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
u/ywane ˘ nie dosypia: szeregu nocy,
bo niezupe=nie. ˚spa:.
†dostaczni(e dostateczn•y(ie.
dosta: ]si"\ ¯ do` % sta:. ˚sta:.
czasownik o funkcji pomocniczej,
przez to u/ywany w wielorakich oko-
liczno>ciach, bez zwi'zku ze sob'&
1. otrzyma:, uzyska: po jakich>
trudno>ciach,
2. zosta: opanowanym przez co, na-
bawi: si" czego ˘ dosta: choroby,
3. zosta: uderzonym, trafionym ˘
dosta: w twarz, kijem po plecach,
4. przegra: w jakim> sporze, roz-
grywce /yciowej, by: ukaranym,
skarconym, upokorzonym ˘ dosta:
za swoje,
w mSjp 1969 dziwol'g& starczy: ˘ cze-
go> mu nie dostaje }nie staje, J.D.|.
Posi=kowymi s=owami tworz'cymi
czasowniki w r[/nych okoliczno-
>ciach, sytuacjach, s' tak/e& bi:, da:.
mazur. dastalsq ]dosta=em si"\,
staropol. dosta: ]si"\ –
1. otrzyma:, uzyska:, naby:, wydosta:,
2. dosta: si"& przypa>: komu> w udziale,
3. dosta: si"& dotrze:, trafi:, znale{:
si" gdzie>.
staropol. dosta: –
1. sta: dalej, d=u/ej, wytrzyma:,
2. dosta: roku – stawi: si" na termin.
staropol. dosta: – 1. dost'pi:,
2. dojrze:, 3. wytrzyma:, 4. starczy:.
ang., variety of meanings, the
closest conclusion of all, of sense&
reaching the goal.
†dosta=y dojrza=y.
ang. mature, ros. zrelyj-zre=yj,
spelyj-spe=yj ]>pia=y\ ˘ staropol.
do>pia=y.
dostarczy: przynie>: lub przywie>:
co na miejsce, do r'k; donie>: do ust
˘ dostarczy: wiadomo>ci, dowodu;
zaopatrzy: w co>.
=ac. sub` % plere ]wype=ni:\ ˘
supplere ˘ starofranc. supplier,
>redniow. ang. supplyen,
ang. supply, provide,
ros. snab-'at;/dit;-
snab-/at(/it, postavlqt;-
postawliat, zame]-at;/it;.
†dostatczy:
staropol. dosta]cz\czy:,
dostatczy: –
1. dost'pi: czego>, doj>: do czego>,
uzyska: co>, osi'gn':,
2. m[c, mie: si=y, zdo=a:, podo=a:,
potrafi:, sprawi:,
3. nad'/y:, 4. wystarczy:.
dostatecznie miernie.
˘ w miar" cz"sto ^ do>: cz"sto.
stopie< dostateczny ]mierny\ w
wynikach nauczania.
sta: ˘ stat, sta< ˘ przy•mierze ^
yy
przy•sta: ]na co\ ˘ przy•sta< ]dla
statk[w\ i statek ]r[wnomiernie obci'-
/ony\, dostateczny ]mierny\, ˚miara.
staropol. dostateczn-ie(o –
wystarczaj'co, nale/ycie, godnie.
†dostateczno>:
1. rozmiary, wielko>:, zasoby,
zamo/no>:, dostatek,
2. zdolno>: wywo=ania skutku,
skuteczno>:,
3. obecno>:.
staropol. dostateczny –
1. wystarczaj'cy, nale/yty,
2. by: dostatecznym – m[c,
3. skuteczny,
4. niezniszczalny.
dostatek w miar".
staropol. dostatek –
1. wystarczaj'ca, wielka ilo>:, liczba,
2. dobrobyt, zamo/no>:, zasoby,
3. si=a, moc, uzdolnienie do wyko-
nania czego>,
4. zawsze w liczbie mnogiej& zalety,
5. twardy grunt, dno.
w zwi'zku s=owotw. ˚sta:, statek.
staropol. dostatkiem – wystarczaj'co.
=ac. sub` ]pod\ % facere ]robi:\ ˘
sufficere ˘ starofranc. suffire, >red-
niow. ang. suffisen, ang. suffice,
ros. dostatohnost;-dostacznost,
byt; dostatohnym, xvatat;
-chwatit, dovol;stvo-dowolstwo,
dostatohnyj.
dostatn-i(o ¯ dostatek.
dostaw-a(ca(i: ¯ do` % staw.
przyw[z towar[w na miejsce, do-
starczenie ich, zaopatrzenie.
dostawa: ]si"\ ¯ do` % stawa: ]si"\.
staropol. dostawa: ]si"\ –
1. wystarcza:, 2. dostawa: si" komu>&
przypada: komu> w udziale.
dostawi: ¯ dostawa. ˚stawi:;
1. przynie>: co na spodziewane,
oczekiwane miejsce,
2. zbli/y: jedn' rzecz do drugiej,
np. st[= do >ciany; przystawi:.
staropol. dostawi: –
przeprowadzi:, przedstawi:.
dost'pi: ¯ do` % st'pa: ¯ stup.
˚st'pi:.
1. uzyska: co> cennego, jak stano-
wisko, zaszczyt, w drodze zas=ug,
w=a>ciwego post"powania,
2. rzadziej, przyst'pi: do czego,
podej>:.
staropol. dostvpula, dost'pyla,
dostampicz, dostøpicz, dostøpyl,
dostøpymy, dostapyla, dost'pi-
liby ˘ dostvpycz, dostøpicz ˘
dost'pi: ]dost"pi: w Ss 1953\ –
1. doj>:, dosta: si" dok'd>,
2. osi'gn': co>, otrzyma:.
s=aw. u ˘ staropol. ø ˘ pol. ', ";
anglosas. stepe ]krok\ ˘ >redniow. ang.
yy
steppe ˘ s=aw.-ros.-wo=. stup ˘ pol.
st'p]a:\, wst'pi:, wst"powa:.
dost'pienie ¯ do` % st'pi: ¯ st'pa:.
staropol. dostøpyenye – uzyskanie,
osi'gni"cie, nabycie.
dost-"p('pi:("pny ¯ st"p, st'pa:,
pokr. anglosas. stepe, >redniow. ang.
steppe ]krok\ ˘ s=aw-wo=. stup.
mo/liwo>: doj>cia do kogo>, czego>.
staropol. dost'powa=, dostapuy'
˘ dost'powa: – 1. przyst"powa:,
przychodzi: do kogo>,
2. uzyskiwa:, osi'ga:.
ang. access(ing(ible(ibility,
ros. dostup-it;/nyj/nost;.
dostoje<stwo ¯ do` ]przy\ % stoi.
1. powaga,
2. godno>:, powa/ny charakter czego,
3. wysokie stanowisko pa<stwowe,
zaszczytny urz'd, godno>:.
staropol. dostogenstwo, dostho-
yenysthwo ˘ dostoje<stwo –
1. godno>:, majestat,
2. cze>:, poszanowanie,
3. sprawiedliwo>:, prawo>:,
niewinno>:, czysto>:,
4. >wi"ta tajemnica.
dostoj-nie(nie<stwo(nik(no>:
wo=. 1289 dostoino,
staropol. dostojnie –
1. s=usznie, zas=u/enie, nale/ycie,
2. z nale/n' czci', godnie,
3. godzi si".
staropol. pokazal svy'toscz y
dostoynyenystwo zyvota ˘
dostojnie<stwo –
niewinno>:, czysto>:, prawo>:.
staropol. dostojno jest –
godzi si", s=usznie jest.
staropol. dostojno>: –
1. godno>:, majestat, dobre s=owa,
2. sprawiedliwo>:, prawo>:,
niewinno>:,
3. znacznie, wielko>:,
4. warto>:,
5. ukryty sens rzeczy,
6. >wi"ta tajemnica.
dostojny zas=uguj'cy, godny,
¯ dost"puj'cy godno>ci, zas=ug.
wiera – wiara, dostojny – godny ˘
dostowierenie – wiarygodnie.
staropol. dostoynego, dostoyny,
dostogen ]dostojen\ ˘ dostoyny –
1. godzien czego>, zas=uguj'cy na
co>, winien czego> dobrego,
2. czcigodny, szacowny,
pe=en chwa=y, wyborny,
3. sprawiedliwy, prawy, cnotliwy,
4. odpowiedni, szanowny, nale/yty.
ang. dignified,
ros. dostojnyj-dostojnyj.
wo=. 1289 dostoino ]dostojnie\.
dostosowa: ¯ do` % stosowa:.
uczyni: odpowiednim przez do-
konanie zmian]y\ drobnej natury,
dopasowa:, dostroi:.
dostosowywa: – dziwol'g j"zykowy.
dostroi: ¯ do` ]uzupe=n.\ % stroi:.
przystosowa: instrument muzyczny
do wydawania w=a>ciwych d{wi"-
k[w, ich wysoko>ci i czysto>ci.
†dostrzec ]si"\ zasadzi: si" na
kogo>, zaczai: si". ˚strzec.
staropol. abi syø dostrzegszy
gego zabyly rano.
ang. to catch sight of,
ros. uvidet;-uwidiet.
dostrze-c(galny ¯ do` ]s(po\ %
strzec ]zwa/a:; chroni:\.
spostrzec, zauwa/y:.
†dostrzelenie odleg=o>: strza=u.
staropol. dostrzelenye.
dostuka: si" ˚stuka:.
†dosucie
dosypanie, doko<czenie sypania.
staropol. 1418 o doszucze kopczew.
dosun': do` % ˚sun':.
dosuszy:, doschn':
do` % ˚suszy:.
dosy: s=owotw. pokr. do>:, ¢ciecha.
wystarczaj'co, tyle, ile trzeba,
dostatecznie.
¯ do` syta, TC; sy: ]woda\.
wo=. 1289 do dosytka ]do syta\,
staropol. doszicz, ju/ci dosy:,
doszycz, nye dossycz ˘ dosy: –
1. tyle, ile trzeba, w sam raz,
dostatecznie,
2. niema=o, wiele, obficie.
†dosy:uczynienie zaspokojenie
pretensji, zado>:uczynienie.
staropol. dosyczvczynyenye.
¯ =ac. satisfacere ˚ni/ej ]dosy:\.
†dosy: uczyni:, dosy: udzia=a:
baz' syt, ˚sta: ˘ prze•sta: ]dosy:\.
staropol. ca 1420 doszycz; do-
ssicz, dosycz.
=ac. satis ]do>:\, facere ]czyni:,
robi:, wykona:\ ˘ satisfacere,
starofranc. satisfier, >redniow. ang.
satisfyen ˘ ang. satisfy,
ros. udovletvor-qt;/it;.
˚do>:, sta:.
†dosy:uczynienie zaspokojenie
pretensji, zado>:uczynienie.
staropol. dosyczvczynyenye; y
skaz' dosycz vczynycz, a ten to
wzgardzy dosycz vczinicz; 1461(67
pracza doschiczvczinyenya, 1470
po dosszyczvczinyenv; przesz
maky thwey doszyczvczynyenye
oddal ode mnye wszythko poszro-
moczenye.
dosypa: ¯ do` ]dope=n.\ % sypa:.
staropol. 1469 doszypacz –
sypi'c dope=ni: do ilo>ci.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†dosytek syto>:, ¯ sy: ]woda\.
staropol. do doszythcu ad satu-
ritatem.
doszcz"tnie ¯ do` % szcz'tek ¯
szcze ]drobina, drobiazg\ ˘ szczeg[=,
szczerba, szczelina, i szereg innych.
doszed= ˚szed=.
doszkoli: ˚szkoli:.
doszlusowa: ¯ do` % szlus(owa:.
przy(do-='czy: si" do kolumny, zaj':
w niej wolne miejsce; wkluczy:.
¯ niem. schlüssel ]klucz\.
doszlusowywa: – dziwol'g j"zykowy.
doszuka: si" ¯ do` ]czas dok.\ %
szuka:. znale{:, dopatrzy: si".
dosz=y ¯ do` % szed= ¯ i>:.
staropol. doschlimy, doszle, dosle-
my ˘ dosz=y –
1. doskona=y, wolny od wad,
zupe=ny, dojrza=y,
2. kt[ry dociek= do czego>, pozna=,
3. roki dosz=e – roki s'dowe,
na kt[rych mo/e zapa>: wyrok.
doszy: ¯ do` % ˚szy:.
do>cign': ¯ do` ]czas dok.\ %
>ciga:. doko<czy: po>cigu.
do>ciga: – dziwol'g j"zykowy.
†do>cignienie osi'gni"cie.
do>: ¯ do ]w\ % >:, o>: ]miara ˘
d=ug(szerok(wysok(g="bok•o>:\ ˘
do>: =adny ]w miar" =adny\, w miar"
cz"sto ]do>: cz"sto\, starczy; miara
˘ mierny ]dostateczny\, ˚sta:.
1. wy(starczy ¯ dost(atek ¯ dostatecz-
nie ]miernie\ ¯ statek ]r[wnowaga tj.
nie mniej ani wi"cej, tyle, ile trzeba\,
do>: =adny, do>: grzeczny, 2. nie tylko
/e, ma=o tego, ¢ciecha, u(po•ciecha –
za(ra•do>:,
po ^ za; u ^ ra; ko ^ do.
`o>:, `ko>: ]wymiar, miara\ ˘
g="bo(szero(wyso•ko>:, d=ug•o>:.
˚dosy: ^ do>: ¯ do syta, sta:.
ros. utexa ]rado>:\,
cie choroba ]do>: choroby#\,
Ciechan[w ]do>: nowy\.
†do>pia=y przygotowany ]do walki\,
wy:wiczony.
staropol. dospiele, doschpyalich,
dospyaly.
=ac. expeditus,
ang. trained ]to fight\, skilled.
staropol. 1466 sz doszpyanim
samostrzalem, 1469 cum armis
et balistis apprehensis albo
dospyanimy ˘ doszpyany ˘
do>pie:, do>piewa: –
przygotowa: ]do strza=u\, naci'g-
n':, napi': ]=uk, kusz"\
†do>pie-:(wa:
przygotowa: ]do strza=u\, naci'ga:,
napina: ]=uk, kusz"\.
yy
do>piewa: ¯ do` ]uzupe=n.\ % >piew.
w przen. domy>li: si" dalszego ci'gu.
do>rodkow-y(a: ¯ do` % >rodek.
skierowany do >rodka.
do>wiadcz-a:(y:(alny(ony
¯ do>wiadczenie ¯ do` % >wiadomo>:.
1. sprawdza: teori" w praktyce,
2. nabywa: wiedz" poprzez praktyk".
do>wiadczenie& 1. wiedza nabyta na
podstawie obserwacji /ycia, rzeczy, i
ludzi; praktyka, m'dro>: /yciowa, 2.
odtworzenie zjawiska w szucznych
warunkach, pr[ba, eksperyment.
staropol. do>wia-dcza:(cza:(
(czcza:(czsza:(tsza: – 1. dawa:
>wiadectwo, udowodni:, dowie>:,
dowody, stwierdza:, o>wiadcza:,
2. poddawa: pr[bie.
=ac. ex` % peritus ]do>wiadczony\,
experiri ]pr[ba, podda: egazmi-
nowi\ ˘ experiens, experinentia
]pr[ba, dow[d, odtworzenie czego>\,
starofranc. experience, >redniow.
ang. i ang. experience;
=ac. experiri ˘ experimentum
]pr[ba, poddanie egzaminowi\,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
experiment,
ros. eksperimentirovat;,
proizv-odit;/esti opyty>
delat;, sopyty.
do>wiadczenie ¯ do` % >wiadek.
staropol. doswyathczenye,
kv doszwyatczenyv, a gego do-
szwyathczenya ˘ do>wiadczenie,
do>wiaczczenie, do>wiaczenie –
1. przeprowadzenie dowodu,
udowodnienie,
2. dow[d,
3. pr[ba,
4. do>wiadczenie, bieg=o>:.
=ac. probatio, demonstratio ˘ sta-
rofranc. i >redniow. ang. probacion
˘ ang. probation,
ros. ispytanie-ispytanie.
staropol. ca 1500 doszwyaczenye
probabiliter ˘ do>wiaczenie – do-
wodnie, wiarygodnie, wg Ss 1953.
=ac. probabiliter; probabilitas ˘
franc. probabilite, ang. probability
]prawdopodobie<stwo; szansa
wi"ksza ni/ mo/liwe, lecz nadal
niedostateczna dla pewno>ci\,
ros. veroqtnost;-wierojatnost
pravdopodobie-prawdopodobie.
do>wiadczy: ˚do>wiadcza:.
s=owotw. pokr. >wiadectwo, >wiadek,
>wiadom(o>: ]znanie\.
staropol. do>wia-dczy:(czczy:(
(czy:(tszy:, do>wiedczy: –
1. udowodni:, dowie>:, 2. zazna:,
odczu:, 3. wypr[bowa:, 4. uzna:.
dotacja bezzwrotna pomoc finanso-
wa udzielana przedsi"biorstwu,
instytucji, organizacji.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dot'd ¯ do` % tuda ]tutaj\.
staropol. dot'd –
1. o czasie& do tej pory, do chwili
obecnej, dop[ty,
2. o miejscu – do tego miejsca.
¢doter c[rka TCz
ros. dohka,
ang. daughter.
dotkn': ˚tkn':.
†dotknienie “dotchnienie”, ChK,
tchnienie, oddech.
dotk-n':(liwy
1. fizycznie – r"k', palcem, lekko
tr'ci:; wra/enie odebrane zmy-
s=em dotyku,
2. w przen. urazi:,
3. poruszy:, zaczepi: o temat,
aspekt, w mowie.
¯ do` ]ca=kowicie\ % tkn': ¯ tyk, tycz;
tak i zamkn':; tkn, mkn.
staropol. 1444 dotkn'cz sa tange-
re ˘ dotkn': –
1. do(przy-tkn':,
2. dotykaj'c – wezwa: do natychmias-
towego odpowiadania w s'dzie,
3. o granicach& zetkn': si",
przytka: do siebie,
4. naruszy: stosunkiem p=ciowym,
5. wyrz'dzi: szkod" lub wywo=a:
niemi=e wra/enie,
5.a. nawiedzi: nieszcz">ciem,
5.b. naruszy:, urazi:,
6. dotyczy:.
=ac. tangere, starofranc. tochier,
tuchier ˘ >redniow. ang. touchen ˘
ang. to touch,
ros. tronut;-tronut ¯ trogat;.
staropol. dotknyenym, dothikanym,
dothikanyem, dothknyenye czczy,
dotknenye, przez dothknyenya
maszkyego ˘ dotkni"cie –
1. dotkni"cie,
2. naruszenie, uszkodzenie,
3. m"skie dotkni"cie – kopulowanie.
dotowa: ¯ dotacja.
dotrwa:
¯ do` ]uzupe=n., wy`\ % trwa:.
wytrwa:, wytrzyma: do ko<ca, do
pewnego kresu.
dotrze: ˚trze:.
dotrzyma: ¯ do` ]wy`\ % trzyma:.
spe=ni: przyrzeczenie, dane s=owo.
dotychczas(owy ¯ do tych czas[w,
do tego czasu.
do tej pory, do tego dnia.
†dotychmiast do tej pory,
do chwili obecnej, dotychczas.
staropol. 1393 dotichmast,
1403 dotichmast,
1428 dotichmyast,
ang. up to now, so far, till now,
ros. do six por-do sich por.
yy
†dotyczny dotkni"ty ]bole>ci'\.
ang. sickly,
ros. bolezennyj-bolezennyj.
dotyczy: ¯ do` % tyka: ¯ tyk.
odno>ci: si" do kogo, do czego,
mie: z czym zwi'zek. ˚toczy: ]si"\.
tycz ]d[=\  czyt, nos ]g[ra\ ˘
do•tyczy:  od•nosi: si"; sz•czyt;
po•tyka: si", u•tyka:  Kampi•nos.
dotyk ¯ do` ]uzupe=n.\ % tyk ˘ tyka:.
zdolno>: odbierania nacisku wywie-
ranego na sk[r", szczeg[lnie palca.
s=owotw. pokr. styk, wytyka: ]co
komu, np. b="dy\, zatyczka, zatkn':,
i inne.
†dotyka: ]si"\ lekko tr'ca: swym
cia=em kogo> lub co>.
staropol. dotyka, dotycayacz,
dothykay'cz, dotikaly, sze doty-
kaly, dotikacz ˘ dotyka: si" –
1. dotyka:,
2. dosi"ga: do czego>, przytyka:,
graniczy:,
3. tyczy: si" – odnosi: si", nale/e:,
4. powo=ywa: si" na >wiadectwo
s"dziego lub ksi"gi.
staropol. dotykanie si" –
1. dotykanie,
2. m"skie dotykanie – pr'ciem.
staropol. dothyknyenye czczy al-
loqucio ˘ dotknienie – naruszenie,
uszkodzenie dziewiczej b=ony.
†douczy: dobrze nauczy: ]si"\.
staropol. nye dovczony idiota.
†doufa:
1. ufa:, wierzy:, 2. spodziewa: si".
staropol. douffagacz, wyele mny-
may'cz abo dovphay'cz.
ang. 1. trust, 2. to expect,
ros. 1. imet; doverenie-imiet
dowierenie ¯ vera-wiera ]wiara\,
2. upovat;-upowanie.
†doufale z ufno>ci', bezpiecznie,
>mia=o, do ^ po.
†doufanie
1. ufno>:, nadzieja,
2. zbytnia pewno>: siebie,
zuchwa=o>:
ros. 1. upovanie-upowanie.
doustn-y(ie jęz.
do % ustny ¯ usta.
dowali: do` % ˚wali:.
dowa/y: do` % ˚wa/y:.
dowcip(ny(ni>(kowa: szybko>:,
bystro>:, zwrotno>: my>li.
powiedzenie zawieraj'ce pow[d
do >miechu, zadowolenia, tre>ci
komicznej; anegdota.
staropol. dowcip – bystro>:,
inteligencja, zdolno>:, talent.
ang. joke, witticism; wit, bright,
ros. wutka-szutka; ostroumie-
yy
ostroumie, umnyj-umnyj.
†dowiada: si" dowiadywa: si",
bada:, docieka:. ˚dowiadza si".
staropol. dowyada szy',
ca 1500 dovy'dacz szya.
=ac. perquirere, examinere, inda-
gare, =ac. investigatus ˘
ang. investigate; scrutinize.
ros. issledovat;.
dowiadywa: si" systematycznie,
powtarzaj'co pyta: si" o kogo lub co.
¯ do` % wiadomo ¯ wiedza,
˚dowiedowa: si".
†dowiarstwo wiara, ufno>:.
staropol. dowyarztwo.
ang. trust,
ros. upovanie-upowanie.
†dowiadza si" bada. ˚dowiadza:.
staropol. ¢dowyadza szy'.
=ac. scrutari,
ang. investigating, scrutinizing,
ros. issleduet-issledujet.
dowi'za: ˚wi'za: ]do` ^ na`\.
†dowiedowa: si" dowiadywa: si".
¯ wieda: ]wiedzie:\ ¯ wiedza ]znanie\.
=ac. in` % quarere ]rozgl'da: si"\ ˘
inquirere ˘ p[{no=ac. ¢inquarere,
starofranc. enquerre,
>redniow. ang. enquere,
ang. inquire ]pyta: si", dowiadywa:\,
ros. srpawivat;-sprasziwat,
sprosit;-sprosit; ¯ vopros-
wopros ]pytanie, >ledztwo, docho-
dzenie\,
†dowiedz-enie(ienie
1. udowodnienie, wykazanie,
2. dow[d,
3. zaj"cie,
4. rozstrzygni"cie, decyzja.
staropol. 1436 y po dowedzenyu
prawa, 1471 dovyedzienya praw-
dy, ca 1500 dovyedzyenye vel
dovod argumentum, 1466 dovy-
edzenym bythwy ˘ dovyedzenye.
=ac. 1. demonstratio, 2. argumen-
tum, 3. abactus, retentio, 4. iudi-
cum, sententiae confirmatio.
dowiedzie: si" ¯ do` % wiedza.
przyj': do wiadomo>ci w wyniku
pytania si", >ledztwa, “zaci'gania
j"zyka” ]od informatora\.
staropol. dowyedzyecz szya,
szye dowyedzyecz.
=ac. comperire, cognoscere,
ang. to learn, get to know,
ros. iznat;-iznat.
†dowiera: dojrzewa:.
ang. ripen, grow ripe, reach the
age of manhood ]womanhood\,
ros. spet;-spiet, pospevat;-
pospiewat, zret;-zret ]jrze:\.
†dowierca, dowierzca wierzyciel.
staropol. gysczecz uel dowyerz-
cza creditor; gyszczyecz albo
dzwyerdza ]pro dowyercza\,
=ac. creditor ˘franc. crediteur,
ang. creditor, ros. zaimodavec.
dowierz-a:(enie ¯ do` % wiara.
]zwykle z przeczeniem “nie” ˘ nie do
wiary, nie dowierzam komu lub czemu\
zaufanie mie:.
˚dowiarstwo, wierzy:.
t=um. ang. incredible ¯ in % credible.
staropol. dowyerzacz – 1. wierzy:
komu>, ufa:, polega: na kim>,
2. powierza: w opiek",
zaufanie, z ufno>ci'.
staropol. dowyerzenye fiducia –
zaufanie.
=ac. fiducia.
staropol. dowyerzenye ˘
dowierznie – z ufno>ci'.
ang. to have, to put, to repose
trust in, ros. verit; komu,
imet; doverie k komu.
dowie>: ¯
1. wodzi: ^ prowadzi:,
2. dow[d. ˚wie>:.
oba& wodzi:, dow[d ¯ woda.
przywie>: – przy•prowadzi:(wlec,
s=owotw. pokr. nadesz=a wie>:.
staropol. dowyodø, tobye prziwyo-
dø, zdrowego dowyodø, dowy-
edzecz, dowyedz, dowedze, ca
1500 dowiedziono; dovyedzyon,
dowyedz, 1411 dowescz ˘
dowie>: –
1. doprowadzi: do ko<ca,
2. do(za-prowadzi:,
3. wykaza: prawdziwo>: twierdzenia,
udowodni:, dokaza:, stwierdzi:.
dowietrzny jęz.
od strony wiej'cych wiatr[w.
dowie{: ¯ do` ]czas dok.\ % wie{:.
wie>: – prowadzi:, pieszo, i>:,
wie{: – jecha:, konno, po(wozem;
koncepcji 002.A.
dowil/y: czynność.
¯ do` ]czas dok.\ % wil/y: ¯ wilga.
†dowini: si" zawini:, dopu>ci: si"
czego>, pope=ni:.
=ac. delinquere, culpam commit-
tere; =ac. committere ˘ >redniow.
ang. committen ˘ ang. commit,
ros. soverwit;-sowierszit.
†dowinienie jęz.
1. przewinienie, wyst"pek,
2. kara. ¯ do` % wina.
staropol. dowynyenye.
=ac. 1. crimen, delictum, 2. poena.
ang. 1. misdemeanor, 2. punish-
ment, ros. prostupok-prostupok,
naruwenie zakonov-naruszenie
zakonow, 2. nakazanie-
nakazanie, kara-kara.
dowlec czynność. ˚wlec.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†dowodnie z uzasadnieniem.
staropol. dowodnye.
ang. in support of `,
ros. s propitaniem.
†dowodny $, wg Ss 1953.
staropol. ca 1500 ex contentu
dovodnego }widocznego, J.D.|.
dowodowy ¯ dow[d.
dowodzi: ¯ do` ]za`, pro`\ %
wodzi: ]wadzi:, wie>:\ ¯ woda.
1. przeprowadza: dowodzenie czego,
2. kierowa: czym lub kim, na czele
sta:, przewodniczy:, dyrygowa:.
staropol. dowodzicz, 1422 dowo-
dzic, 1423 dowodzyla, 1423 czym
tego dowodzis$, 1425 dowodzil ˘
dowodzicz ˘ dowodzi: –
1. doprowadza:,
2. wykazywa: prawdziwo>: twier-
dzenia.
dowojowa: si" jęz.
uzyska: co wojuj'c.
dowoln-ie(y ¯ do woli.
wo=. 1289 dovolno ]do woli,
dowoln' ilo>:\.
dowora
dost"p, przyst"p, otwarcie do czego.
dow[d poj"cie s=owotw. zwi'zane z
tez' ]za=o/eniem\ kt[rego prawdziwo-
>ci trzeba dowie>: ˘ dow[d. ˚w[d.
le/ ^ =o/ ^ k=ad ^ k=od ˘
za=o/enie ^ zak=ad(nik ^
ko ]do\ % =od(nik ]wod(nik\
˘ do` % wod ˘ dow[d.
dowodnie, udowodni:, itp.
wo=. kolodnik= ]zak=adnik, w
dow[d\.
1. logiczny ci'g rozumowania na
podstawie twierdze< uznanych za
prawdziwe,
2. uzasadnienie, >wiadectwo,
3. dokument urz"dowy,
pisemne stwierdzenie,
4. >rodki prawne s=u/'ce do ustale-
nia okoliczno>ci faktycznych,
5. w post"powaniu karnym& zabez-
pieczenie przedmiot[w maj'cych
znaczenie dla przebiegu procesu.
mSjp 1969, dow[d& 1. «okoliczno>:
a. rzecz dowodz'ca czego>, prze-
mawiaj'ca za czym>, >wiadcz'ca o
czym>, wskazuj'ca na co>; oznaka
czego>; potwierdzenie, uzasadnienie,
>wiadectwo»..., itd.
staropol. 1437 dowot argumentum;
dowody, dowoth, s dowodem,
deductus albo dowod, dovody
documenta, ca 1450 dowod argu-
mentum ˘ dowod ˘ dow[d –
1. rozumowanie lub fakt prawdziwo-
>ci czego> uzasadniaj'cy, argument,
2. znak, >lad.
˚k=ama:, =/e:.
dow[d-ca(ztwo ¯ do` ]przy\ % w[dca.
yy
zwierzchnik, kierownik gromady,
szczeg[lnie wojska, osoba wiod'ca,
naczelnik.
dow[z ¯ do` % w[z, wozi:.
dostawa, przybycie czego “wozem”
na miejsce – wiezieniem.
doz-a(owa: porcja leku do jedno-
razowego u/ycia, dawka.
dozgonny ¯ do zgonu ]>mierci\.
dozna-:(nie ˚do>wiadczy:, zna:.
staropol. dosznacz ˘ dozna: –
1. do>wiadczy:,
2. dozna: prawem – uzyska: na kogo>
wyrok skazuj'cy, dokaza:, dopi':.
do-z[r(zorca(zorowa:
¯ do` % z[r ]jrzenie\.
osoba dogl'daj'ca, maj'ca piecz".
dozorcostwo – nigdy nie s=ysza=em.
†dozwolenie ze(po•zwolenie.
dozwoli: ¯ do` ]po\ % zwoli: ¯ wola.
˚zwoli:.
wyrazi: zgod" na co, przysta: na co.
staropol. 1484 svoyey czeladzi
dozvalaczi by... ˘ dozvalaczi –
zezwala:.
do(po(ze•zwo•lony – przy•zwo•ity
]do ^ po ^ przy\. ˚pozwoli:.
>redniow. =ac. allocare ˘ starofranc.
alouer ˘ >redniow. ang. alowen ˘ ang.
allow, ros. pozvol-qt;/it;.
staropol. 1484 dozvolono, 1487 do-
zwolyl, 1491 doszwolyl, 1492 jakom
ya nye doswolyla ˘ dozvolycz,
doszwolycz, doswolycz –
ze(po•zwoli:, dopu>ci:.
dozymetr techn.
przyrz'd do pomiaru dawki promie-
niowania jonizuj'cego lub aktywno-
>ci promieniotw[rczej preparat[w.
†dozywa: odwo=ywa: si".
staropol. XV w. dosziwayø appello.
=ac. appellare ˘ starofranc.
appeler ˘ >redniow. ang. appelen,
apelen ˘ ang. appeal,
ros. appelirovat;.
†do{rze: dojrze:, dogl'da:.
˚]litera\ ¸ ]b='d kolejno>ci ?¸ w
alfabecie polskim\.
ang. look after, watch,
ros. sledit; glazami-sledit g=a-
zami, prismotret; za-prismotret,
zabotitsq o-zabotitsja o `.
do/a tytu= naczelnika pa<stwa w
dwu dawnych republikach w=oskich&
Wenecji i Genui ]Venice, Genoa\.
ital. doge ¯ =ac. dux ]w[dz, naczelnik,
ang. leader\ ¯ ducere ]wie>:, prowa-
dzi:\, ang. doge, ros. do'-do/.
†do/da: doczeka: si". ¯ do` % /da:
¯ s=aw.-ros. /dat lub /da:.
staropol. alye tvoya myloscz
zalosczy vyelykye dozdala.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
¢do/e a/ do.
s=aw. do'e.
do/y: ¯ do` ]koniec\ % /y:. ˚/y:.
doczeka: starego wieku, starych lat.
do/ylny ¯ do` % /y=a.
o >rodku leczniczym, lekarstwie&
przeznaczony lub wprowadzony
bezpo>rednio do /y=y.
do/ynk-i(owy ¯ do` ]koniec\ %
/ni"cia ]ci"cia zbo/a na pniu\.
uroczysto>: rolnicza po sprz"cie
zbo/a.
do/ywo-cie(tni(tnik
¯ do` ]koniec\ % /ycie.
do ko<ca /ycia, do >mierci.
dot. umowy o nieruchomo>ci,
pozycji spo=ecznej ]urz'd do/ywotni\,
odsiadki w wi"zieniu – skazania.
staropol. 1462 dozivocze –
posiadanie czego> do >mierci.
ang. ]nieruchomo>:\ estate for life,
]kara wi"zienia\ life.
†d[jka mamka.
d[= geolog. ziemia; ni/.
1. teren, miejsce ni/ej po=o/one,
2. jama w ziemi ]ja – ziemia\;
pad[= ]nizina, dolina\, w'd[= ]jar,
w'w[z, par[w\, dolina.
mi"dzynarodowy zwi'zek do=u z g[r'
˚g[ra& monte  ponte ˘
Monte•negro ^ Czarna G[ra 
Negro•ponte ^ Morze Czarne,
G="bokie, staro/. Pont.
my>l ^ r[j ˘ z•my>l•ony ^ u•roj•ony,
my>l ^ d[= ˘ zmy>lny ^ zdolny.
r[j ]my>l, d[=, jar\ ˘ raj ]g[ra\;
po•do=a: – po•wali:, wa=, kawa=
drogi, Suchod[= ]sucha ziemia\, Su-
chodolski, Suchodo=y ]na Wo=yniu\.
hop, sop, top, raj ^ g[ra, HST,
na opak& pot, pos, pa, jar ^ d[= ˘
g[ra& topografia, sopel ]el ^ woda\;
d[=& pad[=, skarpa, pada:, jar(uga,
dupa ]ty=ek, zadek\ ¯ duplikat % pa,
s=owotw. pokr. dziupla ]pusta\ ¯ dziup
¯ dup % la ]drzewo\ ˘ las ]drzewa\.
wi"cej ˚g[ra&
g[ra  d[=, ni/ ˘
z g[r' ^ wi"cej ni/ ]ponad; wi"cej ^
nad; ni/ ^ po\;
g[ra ]przed`\  d[= ]po`\ ¯ =[d ]czyt.
wspak, woda, po` ¯ gr. potami\ ˘
z g[ry ]przed terminem, np. przedp=a-
ta\  z do=u ]po up=ywie terminu, np.
p=atny z do=u\;
g[ra ]przed`\ ˘ g[r•ny ]przed•ni\,
za> d[= ]ty=\ ˘ dol•ny ]tyl•ni\.
d[=  ty=, jak usta  uzda,
jedne z drugimi wydaj' si" by: bez
zwi'zku ]˚g[ra\, lecz&
• oba zestawy kr[tkie, 3-literowe,
• pospolite przej>cia SZ, TD,
jak jestem  ]wulg.\ jezdem,
• powi'zane ze sob' wsp[lnymi
yy
d{wi"kami& U–A ]usta\, + ]d[=\.
tycz ]d[=\  czyt, nos ]g[ra\ ˘
do•tyczy:  od•nosi: si",
po•tyka: si", u•tyka:  Kampi•nos.
kop ]d[=\  kopa ]g[ra\ ˘
o(wy•kop, kopa: ˘ kopalnia 
Zakopane ^ Zagreb ]Przed G[rami\.
anglosas. d≤l, dalu ˘ ang. dale;
d[=& >redniow. ang. down, doun ˘
ang. down;
pad[=. ˚la, le, al, = ]L+\ ]d[=, wa=\
¯ ziemia
wo=. 1289 dolov; ]do=em\.
staropol. w them tho dole ]w tym
to dole\, pod dolem chlodnym;
padole, padolu, ca 1455 sz yezyory,
moczydlamy, strumyenmy, sz
dolmy, pagorky ˘ d[= –
1. dolina, 2. jama, d[=, r[w,
3. dolna cz">: czego>.
«d[=, dolny», ang. down }daun|
]down the street – na ko<cu ulicy,
w jej oddali\ w zwi'zku s=owotw[r-
czym z «dal»,
s=aw.-ros. dal ]>mia=o>:, zuchwa=o>:\
˘ Uda=y ]Ímia=y\ ˘ udacza
]powodzenie, szcz">cie\.
jedno lub drugie, b'd{ oba razem ˘
u(z•datny(dolny ˘ u•doleszi
]z•do=a:\ ˘ dat ]po•do=a:\ ˘ zda:
egzamin, itp.
¢dra, dro ci'gn': ˘ wiadro, droga,
droczy:, draka, drapa:, wydra.
staronord. draga ˘ anglosas.
dragan ˘ >redniow. ang. draggen,
dragen ˘ ang. drag.
drab(ina(inka wysok•i(o
drab ]wysoki\ – dr[b ]niski\, ØA.
drabina  drobina, drobnica,
drab ]wysoki\, `ina ]nie\.
szcze ]drobn•y(a(e\ % bel]ka\.
staropol. drab, drap – 1. drabina,
2. w[z drabiniasty,
3. /o=nierz, pacho=ek, s=uga.
staropol. 1499 una scala al.
drabyna ]drabina\, O drabynko
nyebyeszka, o matko boza,
dzyevycze Maria# ]drabinka\.
=ac. scalae, currus paries scala-
rum instor confectus ]drabina\,
scalae ]metaphorice blandimenti
sensu dictae\ ]drabinka\.
anglosas. hl≤der, hl≤dder,
>redniow. ang. laddre, leddre,
ang. rascal, scoundrel ]drab\;
ladder ]drabina\,
ros. lestnica-lestnica ]drabina\.
†drabarz ko< u=o/ony do specjal-
nego chodu, inochodnik;
tak/e& ko< wielkiego wzrostu.
staropol. 1437 drabarz gradarius
equs, 1450 drabarz, ca 1455
drabarz gradarius.
drabina dwie r[wnoleg=e belki, pale
po='czone poprzecznymi szczeblami,
yy
w regularnych odst"pach, s=u/'ce do
wchodzenia i schodzenia.
w mSjp 1969& «dwie r[wnoleg=e /er-
dzie, pr"ty lub sznury po='czone... itd.»
}nie widzia=em drabiny z /erdzi, tym
wi"cej – z pr"t[w, za delikatna by=aby
by wchodzi: lub schodzi: po niej, pr"ty
– w dodatku – s' wzgl"dnie kr[tkie,
zwykle ok. metra d=ugo>ci, J.D.|.
drabiniasty – podobny do drabiny ˘
drabiniasty w[z do przewo/enia zbo/a
w snopach.
s=owotw. przeciwstawne ˚drobina.
staropol. stinvagy, orcziky, drabi-
ni, ossi ad currum ˘ drabina.
=ac. scalae, anglosas. hled]d\er,
pokr. niem. leiter, >redniow. ang.
laddre, leddre ˘ ang. ladder,
ros. lestnica-lestnica.
staropol. o drabynko nyebyeszka,
o matko boza, dzyevycze Maria#
˘ drabynka – drabinka.
dracena bot. Dracaena L., rodzaj
licz'cy oko=o 40 gatunk[w sukulent[w
drzewiastych i krzewiastych, rodziny
Asparagaceae. Typowym gatunkiem
jest Draceana draco L. ˚Dragonnier.
gr. drakaina ]dragonka\ ˘
franc. dracoene,
ang. dracaena plant,
ros. drakonka-drakonka.
¢drach= zmartwiony, w /a=obie.
staroros. drqxl-drach=,
ros. pehalen-pieczalen,
ang. in grief.
drachma moneta.
jednostka monetarna w staro/. i
wsp[=czesnej Grecji.
†dracz
1. osob. zabieraj'cy co> si=',
=upie/ca, zdzierca,
2.a. bot. berberys zwyczajny,
Berberis vulgaris L.,
2.b. bot. gatunek agrestu,
Ribes uva crispa L.
staropol. dracz a. bracz.
=ac. 1. exactor, raptor, qui vim
infert, diripiens, 2. bot. jak wy/ej.
†draczek ozd. jaka> ozdoba
u kobiecego trzewiczka.
staropol. krumpowane crzewiczky,
scilicet strzebrnymy ]z strzebrny-
mi\ draczky.
†dra: czynność.
1. drze:, targa:, szarpa:,
2. dra: pszczo=y – wydziera: plastry
z pszczo=ami z barci, niszcz'c j'
przez to,
3. zabiera:, grabi:.
staropol. Cayphasch dzyerze na so-
bye odzyenye, 1396 dral pczoli.
staropol. o(roz(wy•dra:,
zadra: si", zerda:, drze:.
ang. jerk,
ros. dërganie-diorganie.
draga
1. techn. rodzaj maszyny do pog="-
biania i oczyszczania koryta
rzeki; pog="biarka,
2. rodzaj kotwicy 4-ramiennej
do wy=awiania przedmiot[w z dna
morskiego.
¯ ang. drag ]wlec; ci'gn':\.
†dragant bot. traganek,
Astragalus verus Oliv. et al. sp.
staropol. 1472 draganth draga}ga|
-ntum.
†dragarz prof.
tragarz, robotnik w /upie solnej.
staropol. 1363 dragarze ]l. mn.\.
=ac. gerulus, baiulus, hoc loco
operarius in salifodina.
dragoman przestarz., jęz.
t=umacz przy poselstwach i kon-
sulatach na Waschodzie; osoba
w=adaj'ca j"zykami obcymi.
dragon
1. wojsk. w dawnym wojsku&
/o=nierz lekkiej jazdy,
2. odzież. patka z ty=u p=aszcza.
le Dragonnier de Socotra
bot. Dracaena cinnabari, odmiana
˚draceny.
franc. dragonnier,
ros. drakonnik=-drakonnik.
drajw sport.
w tenisie& uderzenie >ci"te przy
odbijaniu pi=ki.
¯ ang. drive.
draka zdarz. bijatyka, k=[tnia,
b[jka, zamieszka, chryja.
drako<ski char., osob.
zbyt surowy, ostry, okrutny,
bezwzgl"dny.
Drakon, grecki prawodawca z Aten,
7-my wiek B.C..
†drakowy smoczy.
=ac. qui draconis est, seu vocatur.
ang. dragon,
ros. drakonskij-drakonskij.
dra=owa: ruch. gna:.
dramat(urg(urgia(yczny(yzowa:
1. utw[r literacki w formie dialogowej,
o du/ym napi"ciu, przeznaczony w
zasadzie do odegrania na scenie,
2. nieszcz">cie, powik=anie /yciowe,
ci"/kie prze/ycie.
gr.-=ac.-ang. drama.
¢dran obce, char.
starosaks. dran, anglosas. dran
>redniow. ang. i ang. drone
]trute<, nier[b\,
ros. truten;, bezdel;nik.
†dranica rodzaj deski do pokrywa-
nia dachu. ˚szkud=a ]gont, dranica\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
wg mSjp 1969& «cienka, w'ska
deska z pnia drzewa iglastego».
stowotw. pokr. narta& drannart,
s=owotw. koncepcji 025, TD.
staropol. 1437, 1446 dranicza,
1489 dranycze ]liczba mn.\,
ca 1500 dranycz' ]dranic'\ ˘
dranycza.
=ac. scindula, wg Ss 1953& tabula
seu axis ad tecta operienda apta.
franc. la latte ]ros. dranica\, franc.
les bardeaux ]ros. gont\, galets;
toit couvert, de bardeaux ]niem.
schindel-dach\, niem. schindel,
>redniow. ang. schingle ¯ schindle,
ang. shingle, ros. dranica-dranica,
gont-gont, dranka-dranka.
†dra-nie(pa:
staropol. drapasz, ca 1450 drapaj';
drapajcie ]drapcie\ ˘ dranie –
darcie, targanie, szarpanie.
ang. jerking, scratch,
ros. dërganie, carapanie.
przed(roz(wy(z•drapa:.
dra<(stwo char., społ.
cz=owiek pod=y, nikczemny przewrot-
ny, u/ywane w licznych sytuacjach
wymagaj'cych ostrego pot"pienia
sprawcy.
s=owotw. pokr. gra<&
g•ranica  d•ranica; g•ra<  d•ra<,
wi"cej ˚granica, gra<.
drapa-cz(: ]si"\ skroba:, pociera:,
szarpa: czym> ostrym, szczeg[lnie
pazurami, paznokciami.
drapacz chmur – nieporozumienie do
znacznego stopnia, bo w USA budynek
nie wysoki, chmur si"gaj'cy, lecz
chmury przewalaj' si" tak nisko, /e
zaczepiaj' o dachy budynk[w i same
budynki; czasem mg=a znad Oceanu
ci'gnie do miasta na poziomie ulicy.
staropol. drapal, ca 1450 drapaya
pasznocthi ]drapi'c paznokciami\,
ca 1500 drapali scalpebant;
drapay'czych, 1461(67 drapali
lacelarent ˘ drapacz ˘ drapa: –
1. drapa:,
2. drze:, szarpa:, rozdziera:,
3. >wierzbi:.
staropol. prze(roz(wy(z•drapa:,
po(roz(z•drapi:.
staronord. skrapa ˘ >redniow. ang.
scrapien, scrapen, ang. scrape
]trze: powierzchni" czym> szorst-
kim lub ostrym\,
ros. skresti, skoblit;,
sobrat;, nakoplqt;,
staronord. ˘ >redniow. ang. scratten
]1. zaznaczy:, niszczy:, rujnowa:
lub ci': powierzchni" p=ytko czym>
spiczastym czy ostrym, 2. drze: lub
kopa: pazurami lub szponami, 3. po-
ciara: lekko paznokciami by pozby:
si" sw"dzenia, 4. pociera: z wydaniem
odg=osu, itd.\ ˘ ang. scratch,
yy
ros. hesat;, carapat;.
~drapa: czas niedok.
1. skroba:, rysowa: czym ostrym,
szczeg. paznokciami, pazurami,
2. podra/ni: sk[r", b=on" >luzow',
zwykle gard=a,
3. w przen. drapn':, da: drapaka –
uciec, czmychn':.
ros. hesat;-czesat,
carapat;-carapat,
ang. to scratch ]drapa:, skroba:\,
to scrape ]skroba:, drapa:\.
za•drapa: – czas dok.
po•drapa: – wiele, paznokciami
w•drapa: si" – na szczyt
z•drapa: – usun': drapaniem,
paznokciami
roz•drapa: – paznokciami zerwa:
goj'c' si" ran", strupa
drap-ak(n': ruch.
ucieczka.
drap-eria(owa: tkan.
zas=ona, obicie lub szata, u=o/one w
dekoracyjne fa=dy.
drapichrust osob.
wyrywaj'cy si", umykaj'cy.
¯ da: drapaka ]drapn':, uciec,
u(ze•mkn':\.
†drapi: grabi:. koncepcji 024.
staropol. drapycz.
†drapie-nie(stwo
1. grabie•/(stwo,
2. /'dza grabie/y.
staropol. drapyenye – grabie/.
staropol. drapyeszstwu, drapyesz-
stwa, drapyestwo rapina, drapye-
stwa rapinam, drapyeszsthwem ˘
drapyewszstwo, drapyestwo.
drapie/(ca(liwy(nie(nik(ny(y:
s=owotw. baz' preda ˘ drapa,
s=owotw. koncepcji 022 lub 024 ˘
preda•tor  drapie/•nik;
drap ˘ s=aw. pardus ]pantera\,
i – w mej opinii – leopard ]leo ^ lew\.
=ac. praeda ]ofiara, ang. a prey\.
kusz'ce /e...
s=owotw. pokr. grabie/, s=owotw.
koncepcji 024& GD, BP.
staropol. drapesz – =up wojenny.
staropol. drapesczø byl, thaki
drapyeszcza, z drapyescz' ˘
drapyescza – =upie/ca, rabu>.
=ac. praedo, latro, raptor.
staropol. drapyeszlywy ]drapie/liwy\
– dopuszczaj'cy si" grabie/y.
staropol. drapyesnye ]drapie/nie\
– grabie/', rozbojem.
staropol. drapesznicy, 1434 lifniczi
drapyeszniczy ˘ drapyesznik
]drapie/nik\ – rabu>.
staropol. drapie/ny –
1. dopuszczaj'cy si" grabie/y,
2. drapie/ny, mi"so/erny.
staropol. drapyeszycz ]drapie/y:\ –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. zabiera: co> si=', porywa:,
2. ograbia: kogo> z czego>.
staropol. po(z•drapie/y:.
drapowa: czynność. uk=ada: materia=
w dekoracyjne fa=dy.
¯ draperia.
dra-sn':(>ni"cie
p=ytko skaleczy:, ¯ drapa:.
drastyczny jęz.
1. ostry, silnie dzia=aj'cy,
2. dosadny, jaskrawy.
gr. drastikos ]aktyw\ ¯ dran ]robi:,
dzia=a:\.
dratwa ni: szewska. ˚finsztab.
¯ ang. thread, TD, lub niem.
staropol. 1411 drathwy ]dratwy\,
1437 dratwa specus, ca 1500 dra-
thw' lamma, ˘ drathwa, dratwa.
=ac. filum tortum,
niem. bechdraht,
ang. ]shoemaker’s\ thread.
dra/etka spoż.
drobny, okr'g=y cukierek, pod
tward' pow=ok' zawieraj'cy likier,
syrop lub s=odk' mas".
dra/-liwy(liwo>:(ni: char.
sk=onny do obra/ania si", zbytnio
wra/liwy, pobudliwy, przeczulony.
s=owotw. pokr. droczy:.
staropol. dra{ni: –
pobudza: do gniewu, rozj'trza:,
draszni ]dra/ni\, draznyøcz pana
]dra/ni'c pana\, drazn'cz, draz-
n'czego, draszny'cza ]dra/ni'ca\,
drasznycz ]dra/ni:\,
roz(wz•dra/ni:, rozdra/nia:.
=ac. exacerbare, irritare, insultare,
ang. suspectible, ticklish, touchy
]dra/liwy\,
ros. razdra-'at;/'it;.
~dra/ni: czas niedok. lub dok.
w zale/no>ci od przedrostka lub
jego braku;
gdy jego brak ]dra/ni:\ – niedok.,
przedrostek ]za` i in.\ czyni go dok.;
1. dzia=a: na zmys=y w spos[b zak=[-
caj'cy prac" organizmu, wywo=uj'c
ich reakcj", odrzut czynnika,
2. pobudza: do gniewu, droczy: si",
przedrze{nia:, irytowa:.
ros. razdra'at;-razdra/at,
ang. irritate, to gall, to tease, to
provoke, to exasperate.
za•dra/ni: – czas dok., raz jeden
po•dra/ni: – troch"
roz•dra/ni: – ca=kowicie, zupe=nie
dr'g(al okr'glak, /erd{.
w mSjp 1969 {le& gruby kij – pa=a.
s=owotw[rczo w zwi'zku z kr"giem&
kr'g – dr'g ]koncepcji 002.A, ˚brat\.
staropol.
1. falanga szyrdz albo dr'g,
ca 1500 dr'gmy falangis,
=ac. longurius, pertica,
yy
2. mo/e stojaki czy podp[rki pod
[wczesn' bro< paln', 1461 Item
pro dr'gi albo kossye nogi dedi,
3. narz"dzie do dr'/enia, d=uto.
dr'/ek
1. mniejszy dr'g,
2. sport. przyrz'd do :wicze<
gimnastycznych
dr'/-y:(arka wier•ci:(tarka.
drelich odzież., tkan.
1. tkanina o splocie uko>nym, wyra-
biana z lnu lub bawe=ny, u/ywana
na odzie/ robocz', pokrycia mete-
rac[w, pokrowce,
2. ubranie z tej tkaniny.
drelik miara wina, beczka.
dren(owa:(a/
1. techn. rura gliniana lub betonowa
zakopana w ziemi", w celu od-
wodnienia gruntu;
osusza:, pozbawia: wody.
2. med. rurka s=u/'ca do odprowa-
dzenia ropy lub innych p=yn[w;
s'czek.
anglosas. dreahnian,
ang. drain.
drepta-:(nina ruch. ¯ trepy TD.
dres odzież.
ciep=y ubi[r.
dreszcz fizjolog. ciarki.
ang. thrill(er ]dreszcz(owiec\
¢drewle twardo.
s=aw. drevle ]twardo\.
†drewna od drewna – od staro/yt-
no>ci, ¯ drewno, derewo ]staro/yt\.
staropol. Ten ps}alm| powyada,
yze Xpus od drewna w narodoch
krolyuøcz ]w=a>ciwie wpisane,
autorzy Ss 1953 poczytali za b='d,
i “poprawili” na& od dawna; objaw
nieznajomo>ci j. s=aw.-rosyjskiego#\.
ros. drevnij-drewnij ]ang. old,
ancient, antique\  drevnost;-
drewnost ]ang. ancient times,
antiquity\.
drewniany z drewna wykonany,
zawieraj'cy w sobie drewno.
staropol. drewnyany.
ang. wooden,
ros. derevnqnnyj-derewniannyj
¯ derevo-derewo ]ang. tree; wood,
timber\.
mazur. drevnqnu[ ]drewnian'\.
drew-no(nie:(niany(niak(ienko(
(podobny(utnia
staro/yt, pokr. brewiono, polano;
suche drzewo, szczapy do ognia.
˚drzewo.
1. anglosas. treow ˘ >redniow. ang.
trew ˘ ang. tree ]drzewo\,
wo=. derewa ]Drewlanie\,
drew ]/yt\ % no ]staro`\
yy
drwa ]drw\ – krw ]krew\,
drewnaja Ru> – staro/ytna,
ros. drevo, odwrotn. tverd;.
2. inna mo/liwo>:&
d•re•wo  fo•re•st ]las\;
wo ^ fo ]woda ¯ anglosas. foda\;
s=aw. d, o ^ ang. st ]kierunek\.
drewutnia – przewiewna budowla do
przechowywania drewna na opa=.
staropol. drewno –
1. materia= drzewny,
2. pos'g drewniany,
3. drzewo rosn'ce,
4. nazwa bot. bo/e drewno,
Artemisia Abrotanum L.,
staropol. od drewna ]od czas[w
staro/ytnych ¯ s=aw.\& Ten ps}alm|
powyada, yze Xpus od drewna w
narodoch krolyuyøcz... ]od czas[w
staro/ytnych w narodach kr[luj'c...\,
˚zdrow-y(ie, zdr[w.
†drewny drewniany, drzewiany.
ang. wooden ¯ wood ¯ >redniow.
ang. wode ¯ anglosas. wudu,
ros. derevlqnnyj-derewliannyj.
¢drewo ˘ drwa.
s=aw. drevo ]drzewo\,
wo=. 1289 dr≠va i solomy ]drew i
s=omy\, derevom ]drewnem\.
drezyna kolej.
ma=y pojazd szynowy o przeznacze-
niu techniczno-gospodarczym.
¯ Karl Freiherr von Drais, 1785.04.28
–†1851.12.10, niem. wynalazca.
†dr"ch=y jęz. struchla=y ¯ truchle:.
staropol. a syerce drøchle....
=ac. torpore ac metu tabescens,
ang. chilled with dread,
†dr"chn': niszczy:, n"dznie:.
=ac. tabescere,
ang. destroy, spoil, deteriorate,
ros. portit;-portit.
dr"czy-:(ciel psych.
gn"bi:, n"ka:, l"ka:; m"czy:,
prze>ladowa:.
s=owotw. poch. u(wy(wz(zd•r"czy:.
staropol. krol syrski drøczil lyud
israhelski; drøczicz cyø ]dr"czy:
ci"\, 1466 dr'czy, dolor; okruth-
nemmy draczacz, dr'czyl ˘
dr'czycz ]dr"czy:\.
staropol. u(wy(wz(z•dr"czy:,
u(z•dr"cza:.
=ac. afflingere, torquere, persequi,
starofranc. tourmenter ˘
>redniow. ang. tormenten ˘
ang. to torment, persecute,
ros. muhit;-muczit,
presledovat;, pritesnqt;,
nadoedat;.
†dr"ga ryba.
nazwa ryby } pstr'g, J.D. |.
s=owotw. koncepcji 024& dr"gapr"ga.
mo/e i w zwi'zku z duga ]=uk\,
s=aw. u ˘ staropol. ø ˘ pol. ', ".
staropol. drøga, drøøga.
dr"twa ryba.
Torpedo, /yworodna ryba z rz"du
p=aszczek, maj'ca narz'dy elektryczne
mi"dzy grzbietem a p=etwami piersio-
wymi, s=u/'ce do ra/enia zdobyczy;
/yje w ciep=ych morzach.
dr"tw-y(ie:(ota fizjolog.
bez czucia. ¯ tr'd ]parali/\.
wg mSjp 1969&
1. pozbawiony czucia, zmartwia=y,
2. spos[b przemawiania, m[wienia,
polegaj'cy na pos=ugiwaniu si"
gotowymi, oklepanymi frazesami
}nale/a=oby doda:& tak/e gramatyk',
czcz', pozbawion' wszelkich warto-
>ci poznawczych, jak statystyka, w
miejsce wykazania logiki, J.D.|.
w tym samym S=owniku, roi si" od
dr"twych definicji s=[w; z gotowej, a
wi"c nie wymagaj'cej opracowania,
has=o posiadać, gdy nie posiada:
si" z rado>ci, z=o>ci ]dosł. a/ tak, do
tego stopnia, /e nie w=ada: nimi, nie
rz'dzi:, nie kontrolowa: ich\; w mSjp
1969 – naukowo& z przeczeniem, z bez-
okolicznikiem w dope=niaczu «odczu-
wa: co bardzo mocno», czyli nie zna
podstawy s=owotw[rczej – panowania
nad sob' – cel chybiony, niecelnie,
skutek podany, bo posiadać to m.in.
w=ada: nad czym>, panowa:.
I tak w wielu innych wypadkach,
niekt[re z nich tylko cytowa=em,
˚jeszcze, ju/.
Ludzie kt[rzy tworzyli nowe s=owa nie
kierowali si" gramatyk' i mo/e nawet
byli niepi>mienni w wielu wypadkach,
czerpali je z /ycia, jego obserwacji&
ang. wind ]wiatr\ ˘ window ]okno\,
wing ]skrzyd=o\; hund ]pies\ ˘ hunt
]polowanie\; idol ]bo/yszcze, przed-
miot uwielbienia\ ˘ lady ]pani, bogini\,
czyt. wspak.
drga-:(wki fizjolog. dygota:
]z zimna, strachu\.
ang. shiver, tremble,
ros. dro'it;-dro/it,
vzdragivat;-wzdragiwat.
drgn': czas przesz=y ¯ drga:.
staropol. ze(z•drgn': si",
dryga:, zdryga:.
†drgub sie: tr[jwarstwowa z wi"k-
szymi okami w cz">ciach bocznych.
staropol. 1393 drgwbicze; dicto
drugbicza,1412(1413 dicta drug-
bicza, 1424 drugbicza rethis,
1427 dicto drugbicza ˘ drgubica,
drgobica, drogobica, drugubica.
¢driak bot. Centaurea scabiosa L.
chaber. ˚driakiew.
staropol. 1472 dryak scabiosa.
†driaka bot. Centaurea scabiosa L.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
i Scabiosa columbaria L.
staropol. 1475 polna driaca,
1486 driaca polna scabiosa.
†driakiew bot.
1. chaber driakiewnik,
Centaurea scabiosa L.,
2. polna, polska dryjakiew –
driakiew go="bia,
Scabiosa columbaria L.
staropol. 1419 dryakew scabiosa
maior, ca 1455 drzyakew,
1472 driakew scabiosa,
1478 drzakiew teriaca,
ca 1500 dryakyew tyriaca ˘
dryjakiew, drzakiew.
¢dro, dra ci'gn': ˘ wiadro, droga,
droczy:, draka, drapa:, wydra.
staronord. draga ˘ anglosas.
dragan ˘ >redniow. ang. draggen,
dragen ˘ ang. drag.
†drobce anat. jelita, wn"trzno>ci.
staropol. 1472 drobcze.
=ac. intestina, extra,
ang. intestine, ros. me'dousob-
nyj-mie/dousobnyj, kiwki-kiszki.
drobiar-nia(stwo(ka bud.
¯ dr[b ]ptactwo domowe& kury, g"si\.
pomieszczenie do hodowli drobiu.
drobiazg
1. ma=y przedmiot s=u/'cy
do codziennego u/ytku, ozdoba,
2. szczeg[= bez znaczenia.
drob-i:(ny(iazg(ina(nica
kruszy: ]szczeg[lnie chleb dla kur\,
dr[b, odrobina. ˚ruch.
drobiazg(owy – szczeg[=(owy,
s=owotw. pokr. ˚miazga, drzazga.
drobiazg, drobnostka ˚dr[b.
†drobienie spoż. zupa z drobnione-
go chleba. podrobionego wg Ss 1953.
¯ po % drobi:, nie& pod % robi:.
staropol. ca 1500 drobyenye
brodium; drobyenye micatorium,
scilicet de pane.
drob-ina(niutki okruch, kruszyna.
s=owotw. przeciwstawne drabina,
OA.
staropol. drobyma, MN.
drobne moneta.
pieni'dze zdawkowe, bilon, reszta
wydawana przy zakupie.
drobni-ca(e:
wszystko, co znacznie poni/ej wag',
rozmiarem, od przeci"tnej.
staropol. drobnyca –
ryba. rodzaj drobnej rybki,
Leucaspius delineatus Sieb.
drobnicowiec mors.
morski statek handlowy s=u/'cy do
przewozu drobnicy.
drobno~
pierwsza cz">: wyraz[w z=o/onych
yy
wskazuj'cych na rozmiar, zasi"g,
mniejszy od przeci"tnego.
drobnokrystaliczny
drobnomieszcza<-ski(stwo
drobnoseryjny
drobnostk-a(owy
drobnotowarowy
drobnoustr[j
drobnoziarnisty
drobnozwojowy
drobny ¯ drobnica. wag', rozmia-
rem, warto>ci', poni/ej przeci"tnej.
staropol. drobny –
1. ma=ych rozmiar[w,
2. drobne, drobne pieni'dze –
moneta zdawkowa.
droczy: osob. irytowa:, podra/nia:.
s=owotw. pokr. dra/ni:.
s=owotw. baz' «serce» ]kord\& kord
˘ drok ˘ droczy: ]szarpa: serce,
sierdzi: ˘ mi=osierdzie\,
s=owotw. konc. 022 ]czyt. wspak\.
droga szlak.
1. utarta, utorowana koleina wielkiej
d=ugo>ci, gdzie> wiod'ca; go>ci-
niec, dwuko=owy szlak, trakt,
2. spos[b dotarcia do celu.
w drodze – przez u=askawienie, zwol-
nienie od kary ˘ w drodze wyj'tku.
doroga, skr[cone do droga, zdaje si"
mie: jaki> zwi'zek z wynios=o>ci',
drog]i\ czyt. wspak – gord]yj\, tj.
wynios=y, drogi ]zawy/ony w cenie\,
dorog  gorod ]gr[d\, ˚nr 012, ana-
logia& berg ]g[ra\ ˘ burg ]gr[d\.
gordyj ]wynios=y\ – ang. haughty ¯
>redniow. ang. haut ]high, haughty\
¯ starofranc. haut ]high\ ¯ =ac. altus;
staroniem. wy/yn hoh.
og[lnie& ho`, ha` ]wysoki\.
s=owotw. pokr. koleina, tor ]drug ^
inny ˘ `ina, dru/•yna, tor ^ bli{niak ˘
wt[r(y ^ drugi, tory kolejowe\.
¯ dro % ga ]ziemia\ ¯ gr. gaia,
mo/e i pod wp=ywem staronord. draga
]ci'gn':\ ˘ ci'gn': drog'.
>redniow. rode, rade, ang. road
wo=. 1289 doroga,
dorogo[ ]drog'\,
staropol. droga, dr[ga – 1. droga,
>cie/ka, 2. przej>cie, 3. odleg=o>:,
4, podr[/, w"dr[wka, 5. >lad, znak.
dr[/•ka(nik,
ros. /eleznaja doroga ]kolej, tory\
˚kolej, tor.
drogeria handl.
sklep z kosmetykami i materia=ami
aptecznymi.
drogi jęz., ekon., osob.
1. zawy/onej, wyg[rowanej, wyso-
kiej ceny, kosztowny, dosł. zawy/o-
ny, s=owotw. koncepcji 022& drog
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gord ¯ wo=.-ros. gordyj ]wynios=y\,
gora ]g[ra\ ˘ gorod ]gr[d\ ˘
dorog` ]drog`\ czyt. wspak,
2. bliski sercu, cenny, doceniany ˘
drogocenny ]drogi ^ cenny\,
s=owotw. koncepcji 015,
s=owotw. pokr. gordyj ]wynios=y\,
˚droga.
wo=. 1289 dragym= ]drogim\,
dragago ]drogiego\,
ros. dorogoj ]drogi\.
staropol. drogy, drogego, dro-
gych, drogyey, drogich ˘ drogy –
1. kosztowny, wielkiej warto>ci,
2. drogi kupiec& drogo sprzedaj'cy.
drogo ekon., handl.
po cenie znacznie wy/szej
od przeci"tnej.
staropol. 1444 drozey preciosius;
ktho drozey przeda pyczye albo
gyedzenye... ]kto “dro/ej” – drogo
– sprzeda picie lub jedzenie...\.
drogocenny jęz.
drogo okupiony
†drogostny ekon. bardzo drogi.
ang. expensive,
ros. dorogoj-dorogoj.
†drogo>: jęz., handl.
1. wysoka cena, warto>:,
2. dro/yzna.
staropol. ca 1450, 1461(67, i ca
1500 drogoscz.
ang. high prices.
drogow-iec(nictwo(y szlak.
drogowskaz szlak.
†drogoz=ot, dro/ez=ot G?, bot.
centuria, Erythraea Centaurium Pers.
staropol. 1478 drogoszloth cen-
taurea; drogosloth centeanoa.
†dromader anim.
Camelus dromedarius, wielb='d
jednogarbny, zwierz" juczne.
staropol. ca 1500 dromedarze.
drop(ia(iaty ptak. Otis tarda L.
staropol. 1450 dropye, 1472 dro-
pya gipia, ca 1500 dropya.
†drop czy dropa >lad zadrapania.
dropsy w liczbie mnogiej, spoż.
drobne cukierki o rozmaitych sma-
kach, pakowane zwykle w ruloniki
po kilkana>cie sztuk.
†drotowa: ozd.
inkrustowa:, ˚drut.
drozd ptak. Turdus musicus L.
¯ niem. drossel.
z =ac. turdus czytanego wspak syla-
bami, z wymian' TD, SSZ,
s=owotw. koncepcji 025.
mo/e i analogia do ang.
brush ]krzaki, zaro>la\  thrush
˘ gozd ]lasek cienisty\  drozd;
yy
br  dr ˘ brush – thrush – drozd.
franc. la grive, anglosas. trysce ˘
>redniow. ang. trusch ˘ ang. thrush,
staroros. p≠vhπj drozd=-
piewczyj drozd.
staropol. 1463 droszd merula,
1472 drost merula; drosd merula,
ca 1500 merula droszd ˘ droszd,
drosd ˘ drozd.
staropol. 1437 Trusz wathaman
servus, }Trusz jest nazw' w=asn',
¯ thrush|, tak i w Radziwi==owskim
latopisie, ok. 1600, na pierwszej
stronie karty tytu=owej latopisu&
“Ja, Thrus Soroka wonu powietu
Gorodenskogo so}z|nawaju sim
kwitom... itd.
Soroka ¯ sroka, Pica pica.
†dro/d/a
zanieczyszczenia p=yn[w, m"ty
osadzaj'ce si" na dnie, osad, mu=.
staropol. droszdsza, droszdza,
1472 vinne droszdze tartarum.
staropol. oliwne dro/d/e –
osad w beczkach z oliw'.
staropol. winne dro/d/e – kamie<
winny, osad w beczkach z winem.
=ac. faex, lutum, ang. sediment,
ros. osadok-osadok.
dro/d/-e(ownia(ownictwo(owy
bot. Saccharomycetes cerevisiae,
rodzaj grzyb[w jednokom[rkowych
z rz"du dr'/d/ak[w, wytwarzaj'cych
enzym kt[ry wywo=uje fermentacj"
cukru.
franc. levure, anglosas. gist,
pokr. niem. gischt ]piana\,
>redniow. ang. yest ˘ ang. yeast,
ros. dro''i-dro//i.
anglosas. gist ˘ /mudzkie Gistany.
dro/-e:(yzna ekon.
stawa: si" dro/szym, o wy/szej cenie.
dro/ej jęz. stopie< wy/szy ¯ drogo.
†dro/ez=ot bot.
centuria, ˚drogoz=ot.
staropol. 1419 drozezloth,
1460 droszyesloth centaurea,
ca 1465 drosyesloth centaurea,
1472 drozeslot centaurea.
†dro/ne /ywno>: na drog".
dro/n-y(o>: ¯ droga wolna.
=atwo przepuszczaj'cy.
dro/-szy(yzna jęz. ¯ drogi
]kosztowny, po zawy/onej cenie\.
†dro/ysko stara, ma=o u/ywana
droga. ¯ droga % `ysko ]stara, stare\.
staropol. 1379 i 1420 drozysko;
drozyszko.
dr[b, drobiowy ptak. drobny.
¯ ang. bird ]ptak\ czyt. wspak,
s=owotw. koncepcji 022,
˘ ptactwo domowe.
staropol. dr[b –
yy
1. drobne zwierz"ta domowe,
2. jelita, wn"trzno>ci.
dr[b u/yty w skali wielko>ci, ˚skala&
py= – drobny, dr[b – du/y – wielki ˘
tlen, kurz – pies – krowa – ko<.
dr[b ˘ drobina ]krzta\, drobiazg.
krzta s=owotw. pokr. skrzat,
znaczeniowo poch. szczypta.
=ac. paulus ]drobny, ma=y, bardzo
m=ody, ang. small\ ˘ dr[b, ˚kura
s=owotw. pokr. kurz ]kurze jajo\, Paul
]Pawe=, =ac. Paulus, gr. Paulos\.
starofranc. pullterie ¯ poulet ]kur-
czak, ang. pullet ¯ >redniow. ang.
pulete, poullet ¯ starofranc. polete,
poulet, poulette, zdrobn. ¯ poule ^
kura; =ac. pullus ^ kurczak\,
>redniow. ang. pultrie, ang. poultry
]domestic flows& chickens, turkeys,
ducks, geese, etc., collectively, czyli
ptactwo domowe& kury, indyki, kaczki,
g"si, itp., zbiorowo, razem okre>lone\,
ros. domawnie pticy.
dr[bka spoż.
w'tr[bka, /o='dek, serce, skrzyde=ka,
szyjka i =ebek zabitej sztuki drobiu.
†dr[ga droga, ¯ drag, ØA.
dr[/ka szlak.
w'ska droga.
dr[/nik prof., szlak.
dozorca drogowy, pracownik maj'cy
nadz[r nad powierzonym sobie od-
cinkiem toru kolejowego lub szosy.
druciak ¯ drut.
zmywak druciany do szorowania
naczy< kuchennych; drapak.
drucianka ¯ drut.
druciana wycieraczka.
druciany jęz. ¯ drut.
wykonany z drutu.
druci-arka(arz(arnia(k ¯ drut.
druczk-arz(owa: techn.
pracownik zajmuj'cy si" wyt=acza-
niem jednobarwnych lub wielobarw-
nych deseni na tkaninach, r"cznie
lub na specjalnych drukarkach.
dru-g(h(hna(/ba dosł. wt[r, dwa,
bli{niak ]ang. twin, pokr. twice ^
dwa razy\, taki sam ˘ drugi ^ wt[ry ˘
sobowt[r ]ang. double& 1. sobowt[r, 2.
podw[jnie ¯ =ac. duplus ¯ duo % plus ^
ang. fold ˘ ang. twofold, duplex\,
¯ tor ^ bli{niak; d % rug ]blisko\, inny,
nie r[/ny ˘ dru/yna ]tacy sami, dosł. nie
r[/ni, tego samego rodzaju\, ˚dru/y-
na, dru/ba, inny, towarzysz, brat.
rug, ruh ]blisko\ ˘ s=aw.-ros. ruga:,
U ˘ Å, ´, pol. u•r'g•a: ]u•bli/•a:\,
krug ˘ kr'g ]ko=o\ – kr"gi, okr"g.
drug ^ tor ^ dwa ˘ drugi ^ wt[ry,
p[=tora ]1,5, dosł. dwa bez po=owy,
tak i p[=trzecia ^ 2,5, ˚p[=\.
wo=. 1289 droug= na drouga
]drug na druga “polecia=” – upad=\.
staropol. drug, druze ]drugu, GZ\,
druug ˘ drug – druh, przyjaciel.
=ac. amicus, socius,
franc. es, ami de c≥ur,
niem. busen-freund,
anglosas. freond,
>redniow. ang. frend ˘ ang. friend,
staroros. drug=-drug,
druz;q-druzja ]w liczbie mn.\.
staropol. druchna –
druhna, towarzyszka panny m=o-
dej w obrz"dzie weselnym.
†drugdy, niegdy czasem, niekiedy.
¯ drug ]inny\ % dy ]czas, raz\;
dy ]czas, raz\ ˘ gdy, kiedy, niekiedy,
wtedy, prz[dy, nigdy, i inne.
czas ˘ cz"stotliwo>: ˘ ka/dy ˘
w ka/dym razie.
ang. sometimes,
ros. nekogda-niekogda,
kogda-to-kogda-to.
†drugdzie jęz. gdzie indziej.
ang. somewhere else,
ros. gde-nibyd;, gde-to e]ë.
dru-gi(dzy jęz.
1. liczebnik porz'dkowy odpowia-
daj'cy liczbie dwa,
2. inny, niekt[ry ˘ ujmowa: si" za
drugimi,
3. taki sam jak ˘ by=a dla niej drug'
matk',
4. przeciwny, przeciwleg=y ˘
na drugim ko<cu mostu.
wo=. 1289 drouzii ]drudzy\.
staropol. drugi, drugego, drugem,
drugyego, drvgy ˘ drugy, drvgy
˘ drugi –
1. nast"puj'cy w kolejno>ci bezpo-
>rednio po pierwszym,
2. z dw[ch – nie pierwszy, pozosta=y.
3. inny, nie ten.
=ac. secundus ]nast"puj'cy\,
starofranc. secunde,
>redniow. ang. secunde,
ang. second ]nast"puj'cy bezpo-
>rednio po pierwszym w kolejno>ci
miejsca lub czasu, 2. inny, dodatko-
wy, 3. w rodzaju innego, podobny
danemu orygina=owi\,
ros. vtoroi-wtoroj ]wt[ry\, drugo-
j-drugoj ]inny\, sledu[]ij-
sledujuszczij ]nast"puj'cy\.
staropol. p[= drugiego – p[=tora, tj.
dwa bez po=owy.
staropol. drugi drugiego –
o teminach& najbli/szy.
staropol. drugiego dnia –nazajutrz.
drugie co> innego ˘ drugie danie,
ja wiem jedno – on wie drugie.
staropol. drugie –
po drugie, po wt[re, drugi raz.
†drugina:cie liczebnik. dwunasty.
drugo~ jęz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
okre>laj'cy drugi, za nim nast"pu-
j'cy, jako podrz"dny w kolejno>ci,
np. drugoroczny, drugorz"dny.
drugoligowiec
drugoplanowy
dalszy, mniej wa/ny.
drugoroczniak
ucze< kt[ry pozosta= w tej samej
klasie na drugi rok.
drugorz"dny
nale/'cy do ni/szej kategorii,
mniej wa/ny.
†drugubica rodzaj sieci, ˚drgub.
staropol. drgubica.
druh wi"cej ˚drug.
1. przyjaciel, powiernik, towarzysz,
2. cz=onek organizacji harcerskiej.
druhna towarzyszka panny m=odej.
staropol. druchna. ˚drug.
druid rel. poga<ski kap=an.
druja ¯ druid % ja ]ziemia\.
dru-k(czek(karka(karnia(karski(
(karstwo(karz(owa: poligr.
1. spos[b sporz'dzania odbitek z
formy drukarskiej, przy u/yciu
farb graficznych,
2. kr[j drukowanych liter,
drukowany tekst,
3. druki – wszelkie wydawnictwa
drukowane, pisma, ksi'/ki, bro-
szury, blankiety urz"dowe,
4. techn. odbijanie deseni
na tkaninach i sk[rze.
drukowa: – t=oczy:, wybija:,
wprasowa:.
staropol. drukowa: ]wyciska:,
znaczy:\.
=ac. premere ]naciska:\ ˘ preinde-
re ˘ prient,
starofranc. priente, preinte,
>redniow. ang. prente, preinte,
ang. print, ros. pehat;-pieczat,
ros. otpehatok.
Druk, czyli przeniesienie my>li, nie-
gdy> na papier, a dzi> tak/e i w formie
elektronicznej, znakami tworzonymi
przez specjalist[w d(s cybernetyki –
cybernetyka za>miecona jest b="dami
drukarskimi, chyba wi"cej ni/ inne
pola. Bo s' to ludzie kt[rzy wiedz'
jak znaki te tworzy:, lecz bez wiedzy
czemu one maj' s=u/y:, a wi"c jak
powinny wygl'da:.
W aspekcie j"zykowo-my>lowym,
znaki drukarskie dziel' si" – w mej
opinii – na&
• nios'ce sob' d{wi"ki& a, b, c, d, i
• informacyjne – bezd{wi"czne, nie-
me, my>lowe, poprawiaj'ce zrozumie-
nie tekstu, wy=o/enie my>li& kropka,
przecinek, >rednik, nawias, uko>nik,
pytajnik, wykrzyknik, my>lnik, wie-
yy
lokropek, ˚interpunkcja.
Tym samym, informacyjne nie musz'
by: tej samej grubo>ci i wysoko>ci co
nosz'ce d{wi"ki. I wi"cej – powinny
r[/ni: si" od nich, skoro innej funk-
cji, by wzrokiem =atwiej je wy=owi:
z tekstu.
Wiedzy tej nie maj' specjali>ci od
cybernetyki, i dwa b="dy w kszta=cie
znak[w drukarskich wytkn'=em we
Wst"pie, VII Przeb=yskiem wstecz, w
czcionkach o nazwach Helvetica ]TT\
i Times ]TT\, dla uko>nika i litery /.
Kalectwo kwitnie i u/ytkownicy zga-
dzaj' si" z tym, ja – nie, poprawi-
=em gdzie si" da=o, i u/y=em tak w
S=owniku.
wi"cej o b="dach cybernetyki
˚cybernetyka
drumla muz.
ludowy instrument muzyczny,
z grupy idiofon[w szarpanych.
†drustwo waleczny czyn.
druszlak narz. garnek z otworkami
do cedzenia.
niem. durchschlag; ruszursz.
drut(owa:(ownia, dr[t metal.
dosł. gi"tki, wulg. pr':;
¯ rut. U ˘ Å, ´ ˘ rut ˘ pr':, pr"t, kr"ci:,
˚knot, s=owotw. pokr. dratwa, Ø ^ A,
`ut – metal ˘ kut]y\, >rut i huta.
1. wyr[b z metalu ci'gniony na zim-
no, o ma=ym, sta=ym przekroju
poprzecznym,
2. cienki pr"t z metalu, masy plas-
tycznej lub drewna, u/ywany do
r[b[t dzianych.
staropol. 1494 drotowany ˘
drotowa: – inkrustowa:.
drutowiec owad.
larwa chrz'szcza z rodziny spr"/yk[w,
/yj'ca w spr[chnia=ych cz">ciach
drzew i w glebie; szkodnik.
druzgota: rozbi: w ˚drzazgi, roz-
trzaska:. s=owotw. pokr. drzazga,
gruz ]d•ruz•g – g•ruz\.
dru/-ba(bowiec(ka osob., społ.
1. przyja{<, para, jedno z pary,
G?, drug`, dru/`, druz`.
cerk. dr¨';ba ]dru/ba\, ros.
dru'ba ]dru/ba\, czes. dru≈ba,
2. przyjaciel pana m=odego,
m=odzieniec towarzysz'cy panu
m=odemu do >lubu.
dru/ba ˚dru-g(h, ˚brat.
staropol. dru/ba, dru/ko –
1. towarzysz nowo/e<ca w obrz"dzie
weselnym,
2. wsp[=imiennik.
dru/ka towarzyszka panny m=odej.
˚druhna, HG?.
†dru/ki drobne podarki wymieniane
przez przyjaci[=. ¯ drug, G?.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. 1477 druszky.
†dru/ko ˚dru/ba, towarzysz pana
m=odego w obrz"dzie weselnym.
˚drug, G?.
†dru/n-o>:(y dzieln•o>:(y.
staropol. drvsznoscz; bødzcye
drusznego syercza ˘
drvsznoscz, druszny.
=ac. fortitude, franc. la bravoure,
valeur, niem. tapferkeit, pracht,
starofranc. braverie ˘ ang. bravery,
ros. xrabrost;-chrabrost.
†dru/yca osob. towarzyszka.
dru/yn-a(owy(owa społ.
1. zorganizowany zesp[= ludzi,
2. wojsk. najmniejsza jednostka bo-
jowa; w monarchii wczesnofeudal-
nej& grupa rycerzy pe=ni'cych s=u/b"
przy boku panuj'cego, p[{niej&
poczet zbrojny organizowany przez
magnata na czas wojny.
towarzysz, wsp[lnik, wojsko, /ona,
towarzysz podr[/y ˘ pol. drug, dru/-
ba, G?, ˚brat.
¯ drug ]1. bli{ni, 2. inny, r[/ny\ %
`yna ]nie\, t=um. od ty=u ]nie r[/ny,
taki sam\, s=owotw. koncepcji ˚022.
wo=. drou'ina, t=um.
priqtel;-prijatiel ]przyjaciel\.
staropol. ca 1450 druzyna,
1454 by dobrey druzyny plakalo
y sylnye zalowalo ]by “dobrej” –
walecznej – dru/yny..., ˚dobry\ ˘
dru/yna –
grono druh[w, towarzyszy.
ang. team, crew, troop, associates.
drwa(l(lowa polana ¯ polano.
drze: ^ rwa: ˘ drzewo ^ drwa ^
brewiona.
wo=. 1289 dr≠va i solomy ]drew i
s=omy\, derevom ]drewnem\.
staropol. drwa –
1. drzewo martwe,
2. drzewo rosn'ce,
staropol. drwoszczep ]drwal\.
staropol. drew, 1427 drwa,
1435 dreph, 1436 ¢treph, 1442
drwy, 1453 drwa ˘ drwa.
staropol. 1475 drwal – drwal,
tak/e drowoszczep – drwal.
staropol. 1483 drwalowa –
/ona drwala.
franc. le bucheron; le cerambyce,
ang. woodcutter,
staroros. drovos≠k=-drowosiek,
ros. drovosiek-drowosiek.
drwi-na(:(nkowa: iron., osob.
kpina, szyderstwo, z=o>liwy /art.
starofranc. mocquer, moquer ˘
>redniow. ang. mokken ˘ mock ˘
ang. mockery, raillery,
ros. nasmewka-nasmieszka,
nasmewlivost;-nasmieszliwost.
†drwoszczep drwal. staropol.
yy
ca 1500 drovosczep lignicida.
franc. le bucheron, niem. holzfäller,
ang. woodcutter, ros. drovosek.
dryblas nadmiernie wysoki, dr'gal.
drybling sport.
ang. dribble ]przesuwa: pi=k" do
przodu szybkim nast"pstwem kr[t-
kich kopni":\.
†drybus pojemn. tr[jno/na beczka.
staropol. 1494 drybusch, dzberlyg,
canterus ligneus; caulium albo
drybussch; dribuszy caulium.
dryf(ter(owa: żegl.
dryf – znos;
by: niesionym fal'.
holend. drift, anglosas. drifan,
>redniow. ang. drift, dryft
ang. drift, ros. snos.
¢dryfus tr[jn[g.
dryg osob.
zaci"cie, zdolno>:, predyspozycja,
inklinacja do, sk=onno>:, talent.
†dryga: ruch. po•rusza:(trz'sa:
]ca=ym cia=em lub nogami\.
staropol. drygacz movere pedem.
†drygant anim., zwierz. ogier, rumak.
anglosas. steal, stall ]miejsce, przy-
stanek, przegroda w stajni, stajnia,
stadnina\,
starofranc. estalon ]ogier\,
>redniow. ang. stalon ¯ stal,
ang. stallion ¯ stall ¯ anglosas.,
ros. 'erebec-/erebiec.
†dryja gra.
3 oczka na kostce do grania.
staropol. 1496 drya.
¯ niem. drei; staropol. EY.
†dryjak(a(iew bot. ˚driak.
†dryjakiew, drzakiew med.
˚driakiew. tak/e& ma>:, lekarstwo$
prawdop. ros. drqgat;-drjagat
]mie: skurcze n[g lub r'k\.
ang. to jerk ]the legs or hands\.
dryl wojsk.
niem. metoda wychowania i wyszkole-
nia /o=nierzy poprzez ˚musztr";
przesadne wy:wiczenie, tresura,
wymusztrowanie wojskowe.
ang. drill ¯ holend. dril.
dryl(owa: pozbawia: pestek,
wyjmowa: pestki z owoc[w.
holend. dril(len ¯ >redniow. holend.
drille ]dziura, otw[r\.
drynd-a(ziarz pojazd. doro/ka(rz.
dry< dźwięk. kr[tki odg=os dzwonka
telefonu; d{wi"kona>ladowcze.
†drzastwo, drz'stwo drobne
kamyki, /wir, teren /wirowaty.
staropol. y drzastwa, ca 1500
sdrzastwo albo grvda salebra;
yy
drz'stwo scrupus.
starofranc. gravelle ˘ >redniow. ang. i
ang. gravel ]a lose mixture of pebbles
and rock fragments coarser than sand,
often mixes with clay etc.\,
ros. gravij-grawij.
†drzazg gi"tki pr"t. ˚drza/dze.
staropol. ca 1455 drzaszg vimen.
drzazga drobniutki kawa=ek drewna,
od wielko>ci szpilki ]drzazga zasz=a
za sk[r"\ do wi[ra.
s=owotw. pokr. trzaska TD, SZ,
KG, jak jezdem – jestem.
rozbi: w drzazgi – s(roz-trzaska:,
tak/e pokr. miazga, drobiazg, zgnie>:.
staropol. drzazga – drobny
od=amek drewna albo {d{b=a.
†drza/d/e gi"tkie pr"ty, chrust.
drze: czynność.
1. niszczy: w r"kach na kawa=ki,
cz">ci, np. papier, rwa:, rozdzie-
ra:, obrywa:,
2. niszczy: w og[le ˘ zadziera:
]niszczy: dobre stosunki z kim\,
3. szarpa: ˘ draka, droczy: si",
4. podnosi: co ku g[rze ˘ drze: si"
– wrzeszcze:,
5. =upi: ˘ ze•drze: – za•=upi:.
Ale za•darcie – za•targ, koncepcji
strza=a ]dart\  tarcza ]target\,
s=owotw. koncepcji 022, 024.
s=owotw. baz' rzadko ¯ s=aw-ros. redko
]ang. rarely, seldom\;
red ]rzad\  dar ]czast, cz"st\
˘ darcie ]na cz">ci\.
ros. udirat;, udrat;.
staropol. 1399 i 1443 darl ˘ drze: –
1. rwa:, targa:,
2. o(z•dziera:, =upi: ˘ drze: =yko,
3. i>:, biec ˘ przed szø drzecz.
staropol. darty jedwab – nici jedwab-
ne uzyskane ze sprucia tkaniny.
staropol. krupy darte –
jaki> rodzaj kaszy.
staropol. o(po(prze(roze(wez(wy(
(ze•drze:, roz(wz(z•dziera:, dra:.
za(na(po(u(prze(obe(pode(nade(
(wez(wy(ze(roze•drze:,
obdarciuch, udry.
~drze: czas niedok. ¯ darcie.
niszczy: rwaniem na kawa=ki, szar-
paniem, ci'gni"ciem obu ko<c[w w
przeciwne strony a/ do rozdzielenia
ca=o>ci.
s=owotw. pokr. rwa:, targa:, tarmosi:.
za•drze: – zatarg spowodowa:
na•drze: – naniszczy: darciem
po•drze: – na kawa=ki
u•drze: – kawa=ek, u ^ po
prze•drze: – przez co, na wskro>,
szczeg. ` si"
obe•drze: – zerwa:, ob=upi:, np.
ze sk[ry
pode•drze: – od spodu, pode(nade
nade•drze: – troch", cz">ciowo
wy•drze: – wyszarpa:, wy ^ ode
ze•drze: – pozbawi: darciem
roze•drze: – troch", cz">ciowo
drzem-ka(a:(anie(ota fizjolog.
kr[tki, zwykle popo=udniowy, sen.
staropol. drzemacz ]drzema:\.
¯ ang. dream ]marzenie senne, >ni:,
sen\, ang. nap,
ros. vorsa, dremat;.
staropol. drzemane, 1471 drzema-
nye soporem; drzemanya, vschny-
enya soporis ˘ drzema-:(anie –
sennym by:, ulega: senno>ci.
=ac. sopor.
staropol. drzemota –
g="boki sen, spanie.
anglosas. sl≤p, pokr. niem. schlaf,
>redniow. ang. slep ˘ ang. sleep,
ros. spat;-spat, son-son.
†drzemlik ptak.
Falco aesalon L., gat. soko=a.
staropol. 1472 drzemlik merillo.
†drze< rdze<.
†drzewce, drewce, drzewiec
1. drzewo ]rosn'ce lub martwe\,
2. trzcina, 3. w=[cznia, 4. bo/e drzewce
– bot. Artemisia abrotanum L.
staropol. drzewcze, drwyecz,
drzewczie, z drzewczy, boze
drzewcze abortanum.
†drzewiany jęz.
drewniany, zrobiony z drewna;
utar=o si" w j"zyku, niepoprawnie,
/e «zrobiony z drzewa», gdy drzewo
jest /yw' ro>lin'.
staropol. w drzewyanich sszødzech,
drzewyanich, drzewyanem, drze-
wyan', drzevyane ˘ drzewyany,
ang. wooden, made of or consi-
sting of wood,
ros. derevqnnyj-derewiannyj.
drzewiasty jęz.
maj'cy cechy drzewa.
†drzewie drzew.
1. drzewa ]rosn'ce\,
2. materia= drzewny.
staropol. drzewye.
drzewiec kopia, lanca, drewniany
dr'g, dr'/ek zako<czony grotem.
wo=. 1289 drevo-drewo.
†drzewiej, drzewie jęz. przedtem,
najpierw, uprzednio, wcze>niej.
¯ drewie ]staro, dawno\ ¯ derewo
]staro/yt\.
staropol. 1397 drewe; alle thy
drzewe masz vmrzecz; gemus to
drzewey mowyly ]jemu/ to uprzed-
nio m[wi=y\, sze nygdi drzewyey
nye zyawyaly.
=ac. ante, prius, anglosas. beforan,
biforan ˘ >redniow. ang. beforen,
biforen ˘ ang. before,
ros. pred-pred, pered-pered,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
pre'e-pre/e, do (six por).
†drzewiejszy jęz. dawny, poprzedni.
†drzewina drzewa.
drzewina
1. ma=e, s=abe, skarla=e drzewo,
2. zbiorowo o drzewach, zaro>lach
z drzew.
†drzewko bot. bo/e drzewko,
Artemisia abrotanum L., ˚ drzewce.
staropol. 1419 Boze drzewko
abrotanum domesticum,
1434 Boze drzewko abrotani,
ca 1465 Bosche drzewko abrota-
num domesticum,
ca 1500 Boze drzyewko.
†drzewny, drewny drzewa dot.
staropol. ...w drzewnem røbanyu
spadnøcz szekira s toporziska
ranilaby przyaczela gego ]w
drzewnym r'baniu spadaj'ca siekiera z
toporzyska rani=aby przyjaciela jego\.
=ac. ligneus, qui ligni est, ad
lignum pertinet,
ang. wooden,
ros. derevlqnnyj-derewljannyj.
drzew-o(ko(nictwo(ny(iasty
germano-s=aw., ˚drewno;
wieloletnia ro>lina du/ych rozmia-
r[w, kt[rej g=[wny p"d uformowany
jest w postaci pnia, a p"dy boczne
stanowi' koron".
¯ anglosas. treow ]TD, owwo\
¯ vert ]pion\, s=owotw. koncepcji 022,
pokr. ang. tree, wood, timber ]ma-
teria= drzewny\ ˘ cimbr, T ˘ C, tr  dr.
>redniow. ang. trew, tre ˘
pol. drew(niany.
>redniow. ang. trew  vert, w zwi'z-
ku s=owotw. z =ac. vertex ]szczyt,
w=a>ciwie& punkt zwrotny\ ˘ vertex,
verticis ]pion\ ˘ verticalis ]pionowy\,
vert  drew]o\, TD, i bart, bar:
]pie<, ul\, s=aw.-ros. t•wer•d]o\
]twardo, twierd•za(dynia, i inne\.
Tak/e&
niem. erde ˘ tree, czyt. wspak, TD,
anglosas. treow ˘ s=aw. drewo ]Drew-
lanie\, pol. drzewo;
tr ]ziemia\ % ¢rew ]g[ra ˘ krew,
Gunnarew\ ˘ >redniow. ang. tre,
trew ˘ tree.
de•re•wo]da\ – sta•ro•/yt]ko>:\,
wo•da – /yt•ko>:.
ko>: ^ krzyw ˘ krzyw•da; de ^ z.
w zwi'zku ze ˚zdrowiem&
z•drowie – drzewie, derewie,
z•drowo – drzewo, derewo,
drew ]/yt\ ˘ krew ]sok ˘ posoka,
/y=a\ ˘ krwawi:, krzew(i: ]ro>lina o
zdrewnia=ej =odydze\.
drew ]/yt\ tak/e w zwi'zku s=owotw.
z ang. drew ¯ draw ]przy(ci'gn':,
>(nad•ci'ga:; otrzymywa:, czerpa:,
pobiera:\ ˘ derewo ]staro•/yt\,
yy yy
drewn•ij(o>: ]staro/ytn•y(o>:\. karkas= le micocoulier wej>ciowego do budynku, chaty.
ros. derevo-derewo, kawtan= le chataignier drzwi ˘ odrzwia ]obudowa otworu
wg fa=szuj'cego A. Brücknera, 1927& kedr= le cedre wej>ciowego do kt[rych przymoco-
celt. dervus ]d"bina\. sibirskπj kedr= wywano drzwi, framuga\.
staropol. drzewo, 1428 d}r|zeua, le cedre de Siberie ¯ otw[r % zwiera:, zwarcie ˘
1444 drzewo, 1449 drzewa nye kizil; le cornouiller przestawienie wrrw ˘ dwieridrzwi
smarkowal; na drzewye; drzewo kiparis= le cypres ros. dwieri ˘ dw[r ˘ wyj>: na dw[r
˘ drzewo – klën= erable ]na zewn'trz domu\,
1. drzewo rosn'ce, likvidambra liquidambar otw[r ˘ otwarcie  zwarcie; drzwi ^
2. drzewo >ci"te, materia= drzewny, lipa le tilleul otw[r ˘ drzwi stoj' otworem....
3. w=[cznia, drzewce w=[czni. listvennica le meleze, larix wo=. 1289 dv≠ri, dveri, dvermi
staropol. drzewo, drzewa, drze- marcenil; marcenillier ]drzwiami\, dverom; ]drzwiom\ ˘
wu, drzewem, drzewie. mindal; un amandier ros. dver; ]l.p.\, dveri ]l.mn.\,
«drzewo» ]/ywy organizm, ro>lina\ morel; le merisier dvercy-dwiercy.
w j"zyku polskim mieszane jest z negnπ[hka le thuia, thuya staropol. d{wi –
‘drewnem» ]materia=em ze >ci"tego ol;xa aune otw[r wej>ciowy, zas=ona
drzewa\; i tak, w Swo 1980, mebel – or≠wina le noyer, noisetier anglosas. duru ]rodzaju /e<skiego,
...przeno>ny sprz"t, zwykle z drzewa, osina le tremble para drzwi\, dur ]neutr.\, pokr. niem.
w Ss 1953, smathtalki – jaki> rodzaj ostrolistnik= le houx tür ]drzwi\, TD, tor ]brama, ang.
sp=awnego drzewa; paklen= erable de Tatarie gate\ ˘ >redniow. ang. dore, door,
i og[lnie – mieszczuchy, pisz'cy pal;ma le palmier dur ˘ ang. door ]drzwi\, ˚tor.
s=owniki, nie s' wielce zaznajomieni persik= le percher †drzwiany jęz.
ze s=ownictwem wsi, st'd te/ i chomik pisaig= (pisang*) le bananier drzwi dotycz'cy, u/ywany do drzwi.
jest dla nich kretem, k=opoty z opisem pixta le sapin blanc ou pectine
cz">ci wozu wiejskiego, pi]al;nik= le sureau grappes †drzyszcz bot.
worka do wyciskania sera, itp., plodovitka une espece de Spirea arnucus L., kozia drzyszcz.
tak wysoko w naukach zaszli, /e po pommier staropol. 1472 ...drziscz...
cz">ci stracili kontakt z podstaw', probkovoe derevo le liege †dr/'czka psycholog., fizjolog.
sk'd wyszli. raj-derevo peuplier laurifolie dr/enie, trwoga.
drzewo ro'ehnik= le caroubier
derevo un arbre ]ang. tree\
dr/-e:(enie('czka fizjolog. G?
stiraks= aliboufier 1. dygota:, drga:; dreszcze,
w uproszczonej pisowni nazw sumax= le sumac des corroyeurs 2. dr/'cy – budz'cy dr/enie, groz",
franc., ˚896 topol; le peuplier
straszny.
akacπq acacia herewnq la merise
staropol. se drszenim, drszene,
aronπq neflier hernoel;nik= le pinastre,
bagrqnik= grainier, drzenye ˘ drszenye ˘ dr/enie.
pin sauvage
staropol. ziemie dr/enie –
arbre de Judas hernoklën= erable commun trz"sienie ziemi.
bakaut= gaiac hernotal; le saule
berëza boleau hesmina le chene vert, yeuse dualis jęz.
bukiw= le mirobolanier, cendre hinar= le platane d’Orient liczba mnoga, podw[jna.
buks= le buis welkovica le murier blanc dualizm jęz.
vetla saule blanc wel[ga le saule de sables dwoisto>:, istnienie obok siebie
viwnq le cerisier qvor= le platane oriental dw[ch odr"bnych zjawisk, nurt[w,
voronika carmine
drzeworyt(nictwo szt. pierwiastk[w.
v≠ernik= latanier
technika graficzna. †dubacz ptak. go='b siniak,
glazok= bouton
gord= viorne drzewostan Columba oeans L.
granat= grenadier zesp[= drzew wzajemnie wp=ywa- staropol. 1472 dubacz palambus.
gruwa la poirier j'cych na siebie wskutek bliskiego starofranc. pijon ˘ >redniow. ang.
gruwevina la poirier s'siedztwa. pyjon, pijon ˘ ang. pigeon,
gruwovka la pyrole ros. golub;-go=ub, golubka.
†drzewotocz owad. owad gryz'cy
guqva le goyavier drzewo, Anobium pertinax L. †dubas pojazd. =[d{ towarowa, szkuta.
deren= le cornouiller staropol. ca 1500 drzevothocz staropol. 1434 dubas.
drevo arbre teredo. ˚kornik. ¢dubasi: wulg. pa=owa:.
drevokost; xylosteum
†drzewowy drzewa dotycz'cy. ros. dubasit; ¯ dubina.
e'ovka arbousier
'eld; le houx drzewoznawstwo szkoln. dubbing(owa: jęz.
'eltoslivnik= abricotier dzia= botaniki, nauka o drzewach i w filmie d{wi"kowym& zast'pienie
'oltnik= le sumac krzewach; dendrologia. jednego j"zyka drugim.
zolotarnik= le faux acacia 1. dubelt ptak.
†drzewsko mary.
zolototysqhnik= Capella media, ptak z podrodziny be-
la petite centauree †drzon bot. dere<, Cornus mas L. kas[w, zamieszkuj'cy otwarte b=ota.
iva le saule, osier staropol. ca 1460 drzon iviube ]pro
kaeput= le cajeput irinbe\, ca 1465 drzon yrinbe, 1472 2. dubelt(owy([wka
kamfarnyj lavr= drzon ferreolanus. podw[jnie, dwukrotnie, w dw[jnas[b.
le camphrier =ac. duplus.
drzwi(czki(owy bud.
karagah= ormeaunain de siberie ruchome zamkni"cie otworu †dubiel ryba. rodzaj ryby ze skrzy-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
/owania karpia z karasiem.
staropol. 1450 horena est nomen
piscis vlg. dubyel.
dubl-er(owa: gra.
aktor teatralny lub filmowy graj'cy
jak'> rol" z innym aktorem.
dubl-et(owa:
drugi, identyczny egzemplarz jakie-
go> przedmiotu.
¢dublij char.
krzepki, silny; waleczny, wprawiony;
rodowity, znamienity; szlachetny.
staroros. dyblij-dublij,
ros. krepkij, sil;nyj> do-
blestnyj, my'estvennyj>
iskusnyj> rodovityj, ime-
nityj> blagorodnyj.
†dubrawnik bot.
Melittis melissophyllum L.
staropol. 1472 dubrawnik melissa-
na montana.
duby smalone jęz., dawn.
brednie, przechwa=ki.
duch(owy psych.
1. energia psychiczna& umys=,
>wiadomo>:, my>lenie,
2. rel. istota niematerialna,
3. zjawa, widmo, upi[r,
4. istotna cz">:, istotny charakter
czego; atmosfera, nastr[j,
5. psych. zapa=, odwaga, m"stwo;
otucha, nadzieja,
6. oddech, dech, tchnienie.
pokr. dech; powietrze,
oddech, zapach, zaduch, wo<.
¯ d % uch ]powietrze\
pi: duszkiem – jednym tchem,
staropol. ducha, duchem, wypu-
scz duch twoy ˘ duch –
1. oddech, tchnienie,
2. wiatr, 3. wyziewy,
4. psychiczna strona cz=owieka, dusza,
5. rel. istota niematerialna, duch,
5.a. duch >wi"ty –
trzecia osoba Tr[jcy >wi"tej,
5.b. duch wierzchni, niebieski –
anio=,
5.c. z=y, =/ywy duch – szatan,
6. si=a bo/a,
7. nastr[j, stan psychiczny, natchnie-
nie.
=ac. 1. spiritus, anhelitus, 2. ventus,
3. vapor, 4. animus, amina spiritus,
5. spititus, 6. spiritus Dei, 7. animus,
affectio amini, inspiratio,
=ac. spiritus ˘
starofranc. i franc. espirit,
>redniow. ang. i ang. spirit,
staroros. dux=-duch, duxi.
†duchen poz. społ.
rz'dca, zapewne wojewoda.
¯ duchy }daczy| ]ksi"stwo, do>:
b="dnie przyj"te, niepoprawnie w naj-
lepszym wypadku, bo «duchy» – rejon
zarz'dzany przez “duke’a – djuka, tj.
wodza, wojewoda nim by=\.
staropol. 1445 dispansator siue
seruus albo duchen Stanger-
chlar, ciuis de Cracouia.
=ac. dux, ducis ]w[dz\ ˘ p[{no=ac.
ducatus ]1. wojskowy naczelnik,
komandor, 2. rejon mu podleg=y\,
franc. chef de l’armee,
starofranc. duche, duchee ˘
>redniow. ang. duchee ˘
ang. duchy; duke; count ˘ county,
ros. voevoda-wojewoda.
†duchn-a(iczka kult.
kobieta lekkich obyczaj[w, zaspaka-
jaj'ca potrzeby m"/czyzn w spos[b
dobrze rozumiany.
staropol. 1447 duchna.
ital. cortigiana ]pierw. dworzanka,
ang. court lady, mo/e i zalotnica ¯
courtship ^ zaloty\ ˘
franc. courtisane,
ang. courtesan, courtezan,
ros. kurtizanka, bludnica.
˚kurtyzana, lafirynda.
†duchn': dmuchn':, chuchn':.
†duchn-iczka(a kult.
kobieta lekkich obyczaj[w. ˚lekki.
†duchnik osob. rozpustnik.
staropol. 1447 duchnik, zamyecz
]samiec\ tak mouicz ma.
duchota
duszne, parne powietrze; zaduch.
duchow-ie<stwo(nie(ny rel.
kler Ko>cio=a Rzym.-Katolickiego na-
daj'cy wiernym ducha; /ycie doczesne
z=o/one z materialnego i duchowego.
Ojciec duchowny – je/eli m"/czyzna
nie mo/e by: biologicznym ojcem to
nie dane jest mu obcowanie z dzie:mi
– natura zabroni=a, znaczy dobry B[g,
bo nie s' w stanie ='czy: si" z dzie:mi
emocjonalnie, i op=akany jest ich los,
powierzonych takiej osobie przez
naiwnych rodzic[w, zbyt cz"sto.
W kilku aspektach /ycia ojcom du-
chownym symboliczny kontakt ze
>wiatem zewn"trznym wystarcza.
staropol. ca 1500 dvchovyenstvo
spiritualis.
†duchownie jęz.
1. alegorycznie, przeno>nie, w spo-
s[b ukazuj'cy skryte znaczenie
tekstu,
2. duchowo, duchem, co do ducha.
=ac. 1. allegorice, mystice, 2. spiritu,
gr. meta` ]ponad`\ % phrein ]nosi:\
˘ metaphrein ˘ metaphora ˘
=ac. metaphora,
franc. metaphore, ang. metaphor,
ros. metafor(a)-metafor]a\,
perenos slov-pierenos s=ow.
duchowny rel.
osoba posiadaj'ca ducha, tak, jakby
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
inne go nie posiada=y;
zwykle o cz=onkach kleru – “ojciec
duchowny”, bo bezdzietny ]jest tego/
przyczyna – nie dor[s= by by: i fizycz-
nym\, “stan duchowny” – o ksi"/ach i
zakonnikach tchn'cych tylko duchem.
staropol. 1437 duchowni misticus,
1444 duchowne pomazanie,
1461(67 moczi duchowney ny-
emocz}y|, duchowny, duchow-
nymy, nye slucha duchownyma
vszyma, dvchowny mysticus ˘
duchowny –
1. dotycz'cy duszy, ducha,
im w=a>ciwy, mistyczny,
2. zwi'zany ze stanem duchownym,
jemu w=a>ciwy,
3. religijny, kultowy.
=ac. spiritualis ˘ starofranc. i >redniow.
ang. spirituel ˘ ang. spiritual,
ros. duxovnyj-duchownyj.
duch[wka techn.
cz">: pieca kuchennego.
†dudek moneta. trojak, trzygrosz[wka.
dudek ptak.
Upupa epops L., ptak z rodziny
dudkowatych, maj'cy czub z pi[r
na g=owie.
staropol. 1472 dudek upupa,
ca 1500 dvdek vpuppa,
XV w. upupam duthka.
dud-ka(ziarz instr. muz.
stary ludowy instrument muzyczny;
fujarka, piszcza=ka.
†dudki moneta. pieni'dze. ˚dudek.
=ac. moneta,
starofranc. moneie, monnoie,
>redniow. ang. moneie, moneye,
ang. money, ros. den;gi-die<gi.
†dudkowa: b=aznowa:, schlebia:.
starofranc. mocquer, moquer,
>redniow. ang. mokken, ang. mock,
ros. nasmewka-nasmieszka.
˚durowa:.
dudli: muz., żart., pot.
gra: na jakim> instrumencie.
dudni: dźwięk. t"tent.
wydawa: g=uchy odg=os, d{wi"cze:
g=ucho ˘ woda dudni w studni.
dud-y(ziarz w liczbie mnogiej,
starodawny ludowy instrument
muzyczny d"ty, sk=adaj'cy si" z
mieszka sk[rzanego nape=nionego
powietrzem, i z dw[ch piszcza=ek.
¯ s=aw. du: ]d':, dmucha:\ U ˘ Å, ´.
B="dnie zwany kobz' – ludowym
instrumentem muzycznym o kilku
strunach, typu lutni, wi"cej ˚kobza.
ang. bagpipe ]obecnie u/ywany
g=[wnie w Szkocji\.
dudy
1. nogi ˘ stopa do kolana.
staronord. duthi ]owijaki, onuce\
yy
¯ dutha ]owija:\, >redniow. ang.
dudde, ang. duds, ros. ode-
'da, loxmot;q, rvan;,
2. muz. kobza, instr. dmuchany,
wydaj'cy cienki d{wi"k, fujarka
ze sk[rzanym miechem, u/ywany
g=[wnie w Szkocji.
duet muz.
1. zesp[= >piewak[w lub instrumen-
talist[w z=o/ony z dw[ch os[b,
2. kompozycja na dwa g=osy lub
instrumenty.
†duf-a:(anie(ny char. ufa•:(nie.
dufny char.
pewny siebie, zarozumia=y, pyszny ˘
ufa: w siebie.
¯ d % ufa:.
staropol. dufasz vyelmy, nie dufay
w xanszanta, w syny lyudske,
mye dvfayacza w thobye; w bodze
duffal ]Bogu ufa=\ ˘ dufacz.
staropol. dufanye – ufno>:.
staronord. traust ]zapewnienie\,
widziane tak/e w true ]prawda\ ˘
>redniow. ang. trust, tryst ˘
ang. trust, ros. doverie-dowierie ¯
vera-wiera, verit; komu-wierit
komu, imet; doverie k komu.
duka: jęz. czyta: wolno, sylabizuj'c
i j'kaj'c si", nieudolnie.
dukat moneta. dawna moneta z=ota
lub srebrna, powszechna w ca=ej
Europie,
w Polsce od po=. XIV wieku.
p[{no=ac. ducatus, ital. ducato,
starofranc. i ang. ducat,
ros. dukat-dukat.
dukla przestarz., górn.
prostok'tny, w'ski szybik wykonany
w poszukiwaniu lub w celu zbadania
z=o/a.
¢dukt w[d; wie>:, prowadzi: ]$\;
duck } d˙k| – kaczka.
wia•dukt – prze(z•w[d,
kon•dukt•or – prze•wod•nik,
kon•dukt – prze•w[d.
in(de•dukcja.
dukt szlak.
1. leśn. prosta droga powsta=a przez
wyr'banie drzew,
2. spos[b pisania, rysowania;
kr[j, kszta=t, og[lny wygl'd
pisma, rysunku albo druku.
dulcze: czynność.
trudzi: si", >l"cze: nad czym;
przebywa: gdzie> z konieczno>ci,
z przykro>ci'.
dulka żegl.
urz'dzenie w burcie =odzi w kszta-
=cie ruchomych wide=ek lub sta=ego
wyci"cia, do oparcia wios=a w czasie
wios=owania.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dulszczyzna osob.
drobnomieszcza<ska ob=uda, ko=tu-
neria; zak=amana moralno>:,
Dulska – nazwisko bohaterki kome-
dii G. Zapolskiej.
dum-a(a:(ny
1. my>l, rozum, za(po•mys=,
za•miar, mniema: ]o sobie\;
zadumany – zamy>lony,
2. rada ksi'/"ca z=o/ona
z przedniejszych bojar[w.
staropol. doom, dumaa, døøb –
my>le:, rozmy>la:.
ang. 1. to think, 2. council of the
prince consisted of foremost kni-
ghts, wo=. 1289 douma ]my>la=\,
doumati ]my>le:\.
dum dum wojsk., pot.
potoczna nazwa kilku rodzaj[w
amunicji zakazanej przez konwencj"
hask' z 29 lipca 1899.
dumka muz.
melancholijna i sm"tna ludowa pie><
ukrai<ska, oparta na motywach
balladowych; utw[r literacki wzoro-
wany na tej pie>ni.
dumny osob. zadowolony publicz-
ni z siebie – swego osi'gni"cia,
pozycji spo=ecznej, wygl'du, maj'cy
wyra{ne poczucie godno>ci osobi-
stej ¯ duma: ]mniema: o sobie\.
Nadmierna duma – pycha, zarozu-
mia=o>:, nad"to>:.
dumping handl.
polityka sprzeda/y swoich pro-
dukt[w zqa granic", po cenach ni/
szych ni/ na rynku krajowym, lub
po cenach ni/szych od koszt[w
produkcji.
¯ ang. dump ]zrzuca:, zasypywa:,
wywala:\.
†dun': 1. wion':, 2. zbiec, uciec.
†dunder rel. diabe=.
†dunica pojemn.
donica, wazon, miska gliniana.
ang. flower-pot,
ros. cvetohnyj gorwok, gor-
wok dlq cvetov.
†dup dziura ]w skale\. ¯ dup ]pust\.
staropol. w dupyech murowich
albo w skalach lub wariant& w
dupyech mvrowych.
¢dupa obce
1. ptak. gat. g=upiego ptaka,
2. osob. osoba daj'ca =atwo oszuka:
si", r[/ne od wulg. dupa ]pusta\,
s=owotw. pokr. dziupla ]pusta cz">:
drzewa\.
=ac. upupa, starofranc. duppe,
dupe, franc. i ang. dupe,
ros. obmanyvat;, odurahi-
vat;, obmanutyj helovek.
yy
dupa wulg. odbytnica, dosł. pusta,
staropol. O thy chlopye brodathy,
nye wtarles sobye dupy# ˘ dupa.
s=owotw. pokr. dziupla, D ˘ Dz.
=ac. nates, podex,
ang. ass, ros. ]wulg.\ 'opa-/opa.
†dup-iasty(niasty wydr'/ony,
pusty, pr[/ny. ¯ dupa ]pusta, pr[/na\.
staropol. dupyaste cavum ]wa-
riant& dupnyaste concavum\,
=ac. cavus ]ang. hollow\ ˘
franc. cavite ˘ ang. cavity; hollow,
ros. vyemka-wyiemka.
†dupla tkan.
podw[jnie tkane p=[tno.
†duplaharas tkan.
odmiana harasu – lekkiej tkaniny, z
podw[jnych nici tkanej.
staropol. 1439 duplaharasy.
duplikat podw[jny egzemplarz.
=ac. duplicatus ¯ duplicare,
ang. duplicate,
ros. dublikat.
†dup-niasty(iasty ˚dupiasty.
†dupny jęz.
w zwi'zku z korzeniem, zieleni'.
1. dur med., fizjolog.
1. zamroczenie umys=u, odurzenie,
ob="d,
2. med. nazwa grupy chor[b zaka-
{nych kt[rym towarzyszy wysoka
gor'czka i zamroczenie umys=u.
2. dur muz.
skala muzyczna.
†dura
otw[r w jakim> przedmiocie, naj-
cz">ciej nieforemny, powsta=y uszko-
dzenia, dzia=alno>ci niezamierzonej.
staropol. dura –
1. dziura, otw[r,
2. jama, nora, D ˘ Dz.
staropol. 1. foramen, 2. cavum,
fovea.
ang. 1. hole, 2. cavity,
ros. 1. dyra-dyra,
2. uglublenie-ug=ublenie.
dural techn.
stop aluminium z miedzi', magne-
zem, i manganem; twardy i bardzo
lekki.
¢duren holend. – ostatni, ubieg=y,
ostateczny. pol. dure< ¯ erud]yta\.
ros. duren;, durahok –
]dosadnie& g=upi, g=upek\.
dur-e<(ny osob.
pogardliwie& g=upiec.
¯ erud•yta  dure, czyt. wspak,
s=owotw. koncepcji 022.
=ac. follus, follis ]g=upiec, g=upi,
ang. a fool, foolish\ ˘ starofranc.
i >redniow. ang. fol ]franc. fou\,
ang. fool, ros. glupec-g=upiec,
yy
durak-durak.
†durka krata ]w oknie\.
†durlatka ptak.
Galerita cristata Boie., dzierlatka.
staropol. ca 1455 durlathka onas.
durny dosadnie& g=upi. ˚dure<.
=ac. stupere ˘ stupidus ]dure<\ ˘
franc. stupide, ang. stupid,
ros. durnoj-durnoj.
†durowa: b=aznowa:, durnia z kogo
czyni:. ¯ dure<. ˚dudkowa: ¯ dudek.
durszlak pojemn.
cedzak, naczynie blaszane s=u/'ce
do cedzenia g'szczy, sos[w, cedzi-
worek blaszany. ˚druszlak.
niem. der durschlag;
u >lusarza& spiczaste narz"dzie do
przebijania dziury w /elazie.
¯ dur ¯ durable ]trwa=e\.
staropol. 1461 durslak.
durzy:, odurzy: otumani:, ˚dur.
ros. durmanit;.
durzy: si" – podkochiwa: si".
duser przestarz.
kompletny, pochlebstaw, s=odkie
s=[wka
dusi-:(ciel wydobywa: ducha
z ofiary. duch – dusza – dusi: ]si"\.
u(za•dusi:.
staropol. 1441 duszon suffocatus,
ang. suffocate,
ros. zaduwat;-zaduszat ¯ duwa-
dusza ]ang. soul\  dux-duch.
~dusi: czas niedok. ¯ dech, dusza.
1. odcina: dop=yw powietrza do dr[g
oddechowych naciskiem na gard=o,
dra/ni: je, ˘ dym, kaszel dusz',
2. cisn':, gnie>:, przy(wy•ciska:,
3. gotowa: mi"so, jarzyny, itp., na
wolnym ogniu, pod przykryciem,
w ma=ej ilo>ci wody lub t=uszczu.
s=owotw. pokr. zaduch.
ros. zaduw-at;/it;-zadusz-at(it,
zadyxat;sq, sdavlivat;,
ang. to suffocate, to strangle, to stifle.
za•dusi: – czas dok. ¯ dusi:
na•dusi: – nacisn':, raz jeden
u•dusi: si" – samemu, skona:
wy•dusi: – na zewn'trz, z siebie
z•dusi: – >cisn': w d=oniach
roz•dusi: – zniszczy: naciskiem
dusigrosz pogard., char.
cz=owiek chciwy na pieni'dze;
sk'piec, sknera, kutaw, liczykrupa.
dusza ˚dech.
staropol. dusza –
1. psychiczna strona cz=owieka,
duch, dusza, tchnienie, my>l,
2. si=a /yciowa, /ycie,
3. istota /ywa, cz=owiek lub zwierz",
4. ch=opia dusza& bot. mlecz,
Sonchus asper All.
†duszka
1. pieszczotliwie& kocha>, kochanie,
2. bot. macierzanka,
Thymus serpyllum L.
ang. misstress ]kochanka\,
ros. l[bovnica-lubownica,
soder'anka-soder/anka.
duszkiem jęz.
pi: jednym tchem,
dusznica med.
astma.
†dusznie
koniecznie, serdecznie, szczerze.
ang. cordially; honestly,
ros. radywno-raduszno,
hestno-czestno.
duszno>: fizjolog.
1. uczucie braku powietrza w p=u-
cach, utrudnione oddychanie,
2. ci"/kie powietrze, zaduch.
duszny ¯ duch % `ny.
staropol. lyekarstwo dvschne; racz
oddalucz dvschnego nyeprzyya-
czela; day nam duszne vczy-
eszenye; ca 1500 lyekarz dvschny
curator ˘ dvschny ˘ duszny –
1. dot. duszy, ducha,
2. zbawienny dla duszy,
3. duszne prawo& codex canonicus.
duszpasterz rel.
kap=an, ksi'dz maj'cy piecz" nad
‘duszami» czyli owczarni' ludzk'.
†duszyca dusza.
duumwirat hist.
w staro/ Rzymie, rz'dy sprawowane
przez 2-osobowe kolegium.
=ac. duumviratus ¯ duumvirat ]\
¯ duo ]dwa\ % vir ]cz=owiek\.
†du/a: si" staropol. walczy:,
masowa:, mocowa: si" z kim.
du/-o(y jęz.
1. wi"cej ponad spodziewan', wyob-
ra/enie, w wielkiej liczbie, ilo>ci,
wiele, mn[stwo,
2. pot. wcale, ma=o, nic,
jako przeciwstawienie ˘
Ty tam du/o wiesz#
Du/o mi zrobisz#
†du/o>: moc, si=a.
anglosas. miht, m≤ht,
>redniow. ang. mighte,
ang. might, power,
ros. moh;-mocz’, sila-si=a.
du/-y(o(e t"gi, wielki, wiele; moc.
dwa(na>cie(dzie>cia, dwie>cie,
dwie, dwoi:, dwoisty, dwoje,
dwaj, dw[ch liczebnik.
¯ dwie % >cie ¯ setka ¯ sto ¯ skr.
cento; liczebnik g=[wny oznaczaj'cy
liczb" albo cyfr" 2. =ac. duo UW,
OA, anglosas. twa, ang. two;
dwa – para ]ludzi, koni\, dzielony r[w-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
no przez dwa – parzysty, w odr[/nieniu
od nieparzystej jedynki ¯ odd; osiem
]parzysta si[demka\ ¯ o % siem,
˚odliczanie,
kszta=t dw[jki ˚cyfra.
staropol. 1391 temu sø dwe lecze
]temu ze dwa lata\, dwa, bicz dva
scytha, 1406 dua kona, 1428 yako
dwe copye,1439 pospolita dwa,
1472 dwe koopye polgroschakow,
yze dwa vrobyla ˘ dwa.
gr. duo ˘ =ac. duo ˘ anglosas. twa
]rodzaju /e<skiego i neutr.\, tu ]neutr.\,
>redniow. ang. two, tu ˘ ang. two,
ros. dvojka-dwojka, para-para.
staropol. 1393 dwadzeszcze
cloviekof, 1402 dwadzescza grzi-
wen, 1403 dwadzescza groszi,
1405 ode dwdzestu lath,
1411 dwemadzesthoma kmyot ˘
dwadzie>cia, dwudziestoma.
staropol. obadwa, dwadzie>cie,
dwajcy, dwanacie, dwana:cie,
dwanacie, dwojena>cie.
dwaj jęz. dw[ch m"/czyzn.
dwakro: jęz.
dwa razy, dwukrotnie.
¢dwaszczi jęz. dwukrotnie.
staroros. dva]i-dwaszczi,
ros. dva'dy-dwa/dy.
†dwielist-ec(nik bot. storczyk
podkolan, Platanthera biofolia Rich.
†dwierolek roln.
rola z=o/ona z dw[ch cz">ci.
dwie>cie liczebnik.
¯ dwie setki ¯ dwa % sto.
staropol. dwyescye, 1399 a dvus-
stv grziwen, 1400 dwescze kop
zita, 1420 o dwescze grzywen,
1425 dwstha grziwen wyana i
poszagu ˘ dwyescye, dwescze.
ang. two hundred,
ros. dvesti-dwiesti.
dwo~, dwa~ jęz. ¯ dwa, OA,
staropol. dwo-isty(ity(jaki(jako(
(je(jec(jena:cie(jena>cie.
staropol. obadwa, dwadzie>cie,
dwajcy, dwanacie, dwana:cie,
dwanacie, dwojena>cie.
dwoi: ]si"\ czyni: w dw[jnas[b.
staropol. dwoi: – dwoi:.
po(roz•dwoi: ]pomno/y: lub
podzieli:\.
dwoinka biol.
morfologiczna forma bakterii po-
wstaj'ca w wyniku po='czenia dw[ch
kom[rek utworzonych po podziale
amitotycznym.
=ac. Diplococcus;
l. mn., diplococci.
†dwoisty, dwoity jęz.
podw[jny, rozdwojony.
staropol. dwogista, rozdwogita,
yy
ang. doubled, ros. udvoinoj.
†dwoj jęz. podw[jny, dwojaki.
=ac. duplus ]dosł. pod[jny\,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
double, ros. dvojnoe (hislo,
kolihestvo)-dwojnoje.
dwojaczki pokr.
bli{ni"ta.
dwojaki jęz. dwu r[/nych rodzaj[w.
staropol. duoiakego, dwogake,
dwayaka rzecz, dwoyakym,
dwoyakye ˘ dwoyaky –
dwu rodzaj[w.
dwojak-i(o dwu r[/nych rodzaj[w,
gatunk[w, itp., zrobiony dwoma
sposobami, podw[jny.
staropol. dwogako ]dwojako\ –
1. na dwa sposoby,
2. podw[jnie, dwa razy tyle.
†dwojasy dwa razy, dwukrotnie.
staropol. vderzil dwoyasi kamy-
enyem.
=ac. bis,
franc. deux fois, anglosas. twiges ˘
>redniow. ang. twies ˘ ang. twice,
ros. dva'dy-dwa/dy, dva raza.
†dwojc jęz. dwukrotnie.
ang. twice, two times,
ros. dva'dy, dva raza.
dwoje liczebnik 2 odnosz'cy si" do
pary – m"/czyzny i kobiety, tak/e
dzieci i zwierz't, lub przedmiot[w
kt[rych nazwy istniej' tylko w liczbie
mnogiej& drzwi; dwoje staruszk[w,
sierot, oczu, uszu.
na dwoje – na dwie cz">ci, na dwoje
wr[/y: – nic pewnego, tak i nie.
staropol. dwoye, dwoie, dwoyga
scota, dwoye czel}'|th, 1427 dwoge
dzeci, 1427 dwoye drzwyrzi wibili;
dwoye kony ˘ dwoye, dwoie, dwo-
ge – dwoje, dwa, po dwa.
†dwojena>cie, dwojena:cie 12.
staropol. dvoyenasczye,
dvanasczye, dvoyenaczczye.
anglosas. twelf ˘
>redniow. ang. twelue, twelfe ˘
ang. twelve, ros. dvenadcat;.
†dworak poz. społ.
pozostaj'cy w s=u/bie dworskiej.
dworka poz. społ.
szlachcianka przebywaj'ca na
dawnym dworze kr[lewskm lub
magnackim.
†dwornica, dworniczka poz. społ.
staropol. 1419 dworznica,
1462 dworznycza,
1478 dwornyczka – gospodyni
folwarczna, klucznica, szafarka.
†dworn-ie(o>:
wytwornie, przepych.
staropol. 1466 dworney.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
=ac. decenter, ornate,
ang. distinctive, distinction;
luxory, pomp,
ros. otlihitel;no-otliczitielno,
pywnost;-pysznost.
staropol. dwornoscz ]dworno>:\ –
1. przepych,
2. /art,
3. ciekawo>:.
†dwornik poz. społ.
rz'dca, w=odarz, s=uga dworski.
staropol. 1419 i 1439 dwornik.
†dworno>: społ.
staropol. 1429 dwornoscz –
1. przepych, 2. /art, 3. ciekawo>:.
†dworny
1. nale/'cy do dworu, 2. pi"kny,
3. ciekawy, wzbudzaj'cy zaintereso-
wanie.
dworowa: przestarz.
>mia: si", /artowa:, kpi:, wy>mie-
wa: si".
†dworowy nale/'cy do dworu.
staropol. 1476 dworna, 1478 dwor-
ne, dvorne rzeczy.
†dworski(e pr[/niaczo, lekkomy>l-
nie ]tak/e& grzeczny, wytworny$\.
staropol. dworstwo – dworsko>:,
grzeczno>:, dobre obyczaje; dowcip.
ang. vain, giddy, careless,
ros. naprasno, legkomysle.
dworski poz. społ.
w ustroju feudalnym& cz=owiek
maj'cy piecz" nad dworem, czyli
otoczeniem w=adcy.
dworzanin s=uga dworski. ¯ dw[r.
staropol. 1448 dworzanin; dwo-
rzanye naszego dworv, naszy
dworzanye, 1471 dworzanye ˘
dworzanyn.
dworzec stacja, miejsce przyjazdu,
odjazdu, i postoju >rodk[w komuni-
kacji, transportu publiki.
staropol. 1432 dworzecz –
gospodarstwo rolne.
†dworzni-ca(czka dwornica.
†dworzy-sko(szcze
1. gospodarstwo ch=opskie okre>lo-
nej wielko>ci ]na Rusi Czerwonej
– Wo=yniu\,
2. parcela w mie>cie,
3. mo/e& miejsce gdzie sta= dw[r.
}odno>nie punktu 3, istotnie, ruiny
nosz' przyrostek `sko& chata – chat-
nisko, gr[d – grodzisko, i inne, J.D.|.
staropol. 1357 dworzyscze, 1407
curiola albo dworziska, 1414 z
dworzyskem ˘ dworzysko.
†dw[j na dwie strony.
staropol. 1398 dwoye, 1399 prziyal
dwoyan granyczø; dvogøcz
rzecz ˘ dwoy – 1. dwa, dwoje,
yy
podw[jny, po dwa, 2. rozdwojony,
wahaj'cy si", niezdecydowany.
dw[j-a(ka(kowicz
ocena niedostateczna, dw[jka,
w pi"ciopunktowej stali ocen w
szko=ach, gdzie&
5 – bardzo dobry, najwy/sza ocena,
4 – dobry,
3 – dostateczny, mierny,
2 – niedostateczny, wiedza zbyt
ma=a, stopie< dyskwalifikuj'cy.
†dw[jc(kro:(cy
dwa razy, dwukrotnie.
†dw[jcy, dwajcy, dwujcy 2 razy.
staropol. dvoyczy, dwayczy,
dwugiczy.
†dw[j-mowca(mowny
bieg=y w prowadzeniu dysputy.
staropol. dwoymowcza.
dw[jnas[b jęz.
dwukrotnie, dwa razy tyle.
1. dw[r za drzwiami, bram' grodu.
wyj>: na dw[r ]na zewn'trz, za drzwi,
lub na podw[rko, tj. na ty=y domu,
¯ w[r ^ ty=\,
¯ d ]kierunek\ % w[r ]ty=, zad, st, plecy,
tecz\ ˘ wor(ek, ty=(ek, zad(ek, st(ek,
plecak, torba; przod(ek; wstecz.
my>lowo& zwykle zapelcze domu;
dom frontem do ulicy ¯ u % lica ]u fron-
tu\, na zapleczu budunki gospodarcze i
podw[rko mi"dzy domem a nimi, czyli
podw[rko na ty=ach domu.
mo/e i war•d ]stra/, nadz[r\ ˘ d•w[r,
Ø ^ A, ˚2. dw[r.
s=owotw. pokr. otw[r ˘ otworzy:,
drzwi stoj' otworem, podw[rko,
dworzec ]kolejowy, autobusowy\.
¯ s=aw. dweri ]drzwi\,
ros. dver;-dwier ]drzwi\ ˘ dw[r.
dwer`, dwor` – s=aw. drzwi, dziedzi-
niec. ˚p=ot, tw[r.
franc. la palais,
anglosas. duru ]rodzaju /e<skiego,
pierwotnie para drzwi\, dor ]neut.\,
pokr. niem. tür ]drzwi\ ˘ >redniow.
ang. dore, door, dur ˘ ang. door,
staroros. dvorec=-dworec,
ros. dvorec-dworec.
2. dw[r w ustroju monarchicznym&
1. otoczenie, >wita w=adcy& rodzina,
dworzanie, s=u/ba dworska,
2. obszerny dom mieszkalny w du/ym
maj'tku ziemskim, dawniej w=a-
sno>: dziedzica,
3. maj'tek ziemski, folwark.
d•w[r  war•d ]stra/, nadz[r, opieka;
podopieczny, wychowanek; cela wi"-
zienna, sala szpitalna; dzielnica\
¯ weard ]ang. guardian, protector\,
s=owotw. koncepcji 023& t•rap 
rap•t, Ø ^ A.
¯ court, TD ˘ dwor` ˘ dw[r,
s=owotw. koncepcji 023, 025.
yy yy
s=owotw. poch. dworzanin, dworzanka, staropol. dwudzeszsthy, dwupolowy
dworak, dworka, dworski, dworek ] dwudzesty, dwlyeth}n|ye. dwuprzep=ywowy silnik
ma=y dw[r\.
dwufazowy dwurazowy
=ac. cors ˘ starofranc. i >redniow.
ang. curt, cort ˘ ang. court, dwugarbny dwur"czny
staroros. dvor=-dwor, ros. dvor. dwug=os
wo=. 1289 dvor= ]dw[r\, dvorec- dwururka
kogo ]dworeckiego, dworskiego\, dwug=oska dwurz'd
dvornyi ]dworny\, dvornymi dwug=owy dwurz"dowy
]dworskimi\.
dwugodzinny dwurz"d[wka
w Ss 1953 oba razem, ˚pomieszanie&
1. otoczenie, >wita w=adcy, dwuhektarowy dwusetny
2. przestrze< poza domem, drzwiami. dwuip[=krotnie
staropol. na dworze, na dworzee, dwusiarczek
dworznye naszego dworv, dwuip[=procentowy dwusieczn-y(a
naszemw dworv przylanczon', dwuizbowy dwusilnikowy
na dvor przyechal, alye przy dwuj"zyczny
naszem dworze ˘ dwor – dwuskibowiec
1. miejsce pobytu panuj'cego, jego dwukana=owy dwusoczewkowy
mieszkanie wraz z orszakiem, tak/e dwukierunkowy
sam orszak,
dwustopniowy
2. o>rodek posiad=o>ci ziemskiej, naj-
dwuko=owy dwustronny
cz">ciej szlacheckiej, przynale/ne dwukonny dwustrza=owy
budynki mieszkalne i gospodarcze, dwukrok
3. wolna przestrze< wewn'trz domu. dwustu
dwukropek dwustumetr[wka
dwu~ pierwszy cz=on wyraz[w
z=o/onych, wskazuj'cy /e druga dwukrotny dwuszereg
jego cz">:, z=o/enie, wyst"puje dwa dwulecie dwu>cian
razy, sk=ada si" z dw[ch jednostek.
dwuletni dwu>cie/kowy
dwuaktowy
dwulicowy dwu>ladowy
dwuarkuszowy
dwulistny dwutaktowy
dwuatomowy
dwumian s=owo u/ywane w rozwa- dwutlenek
dwubarwny kolor. /aniach matematycznych, zbyt z=o/o-
ne na mo/liwo>ci prostego opisu w 1. dwutonowy o dw[ch tonach.
dwubiegunowy
tym S=owniku. 2. dwutonowy wa/'cy dwie tony.
dwuboczny w szalonym skr[cie& zwi'zek dwu
dwutorow-y(o>:
dwuboista sport. poj": opisanych w odmienny spos[b,
zwykle liczbowo-literowy, np. 1 % x2. dwutraktowy
dwub[j
¯ dwu` ¯ dwa, % mian ¯ miano. dwutygodnik
dwuchod[wka wi"cej ˚internet.
s=owotw. pokr. wielomian ¯ wiele. dwutygodniowy
dwuchromatyczny
niem. binom, ang. binominal, dwutysi"czny
dwuchwyt ros. binominal;nyj,
dwuwargowy
dwucyfrowy dvuhlennyj-dwuczlennyj.
dwuwarstwowy
dwucz">ciowy dwumiarowy
dwuwarto>ciowy
dwudniowy dwumiesi"czny
dwuw"glan
dwudrzwiowy dwumotorowy
dwuwiersz
dwudzielny dwunastka
dwuwierzcho=kowy
dwudziesta dwunastnica anat.
dwuwios=owy
dwudziestka dwunasty
dwuwkl"s=y
dwudziestoczterogodzinny dwuno/ny
dwuwymiarowy
dwudziestogrosz[wka dwuobwodowy
dwuwypuk=y
dwudziestojednoletni dwuokienny
dwuzakresowy
dwudziestokilkuletni dwuosiowy
dwuzasadowy
dwudziestolecie dwuosobowy
dwuzg=oskowy
dwudziestostopniowy dwupier>cieniowy
dwuz=ot[wka
dwudziestowieczny dwupi"trowy
dwuzmianowy
dwudziestoz=otowy dwup=at(owiec
dwuznacznik wyraz lub zwrot ma-
dwu-dziesty(letni ¯ 20 ¯ dwa. dwup=ciowy
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
j'cy mie: dwa znaczenia, daj'cy si"
dwojako t=umaczy:, cz"sto zawiera-
j'cy aluzj" do tre>ci nieprzyzwoitej.
¯ dwu` ¯ 2 % znacznik ¯ znaczenia.
• /on" poznaj" po kroku&
1. krocze,
2. krok – czynno>: kroczenia, czyli
poznaj" j' po charakterystycznym dla
niej st'paniu, odg=osie krok[w nadcho-
dz'cej osoby w tym wypadku.
• ja jajka mam, ale jajek nie znosz"&
1. nie sk=adam, jak kura w gnie{dzie,
2. mocno ich nie lubi", wzdrygam si"
na my>l o potrawie z nich, nie cierpi"
¯ znosi: ]cierpie:\ ¯ nos ]g[ra\.
• B[g znajduje upodobanie w cz=on-
kach kleru.
• czym si" r[/ni bicie >wini od bicia
konia$
• czy paj'k mo/e spu>ci: si" z sufitu$
• policjant d(s ofiar gwa=t[w prowa-
dz'cy >ledztwo, do kobiety, ofiary
gwa=tu, kt[ra przypad=a mu do gustu
i ma na ni' ch":& jeste> moj' ulubion'
ofiar'; zwrot nielegalny, karalny, bo
policjant tak w sprawie s=u/bowej.
ang. quibble 1. }Rare|& a play of words,
czyli }Rzadkie| gra s=[w, 2. a petty
evasion or cavil; innym equivoke,
}na internecie tylko z doz' racji& ang.
insinuation – ˚insynuacja& sugestia w
formie zamaskowanej, zwykle zarzut;
to nie jest odpowiednik w j. pol.|,
ros. igra slov-igra s=ow,
dvusmyslenie-dwusmyslenie.
dwuznaczny
dwuznak
dwu/e<stwo bigamia
dyba pal ostro zako<czony na kt[ry
nabijano cia=a skaza<c[w, ju/ po
ich egzekucji, w celu pokazowym,
dla publiki.
staropol. 1432 in dyba posuit.
>redniow. franc. i ang. gibet,
ang. gibbet, strappado;
sadyba – palisada ]dyba – pal\, zmieni-
=o znacz. na siedzib", domostwo.
{le w Ss1953& k=oda przepi=owana
wzd=u/ z wyci"ciami na r"ce i nogi
wi"{nia – normalnie k=od" trudno
podnie>: m"/czy{nie, a tym bardziej
w taki spos[b ]k=ody osoba nie nosi=a
– brak wyobra{ni\, ˚dyby.
ros. dyba.
dyba: czyha:, i>: chy=kiem, skra-
da: si", le{: ˘ zdyba: ]znale{:\.
dyby w liczbie mn. ¯ dyba ]pal\,
jarzmo z pali lub desek w kt[re
zakuwano r"ce i nogi wi"{nia. {le –
z k=[d ]zbyt ci"/kie, pomys=odawca
k=ody nie podnosi=\, por. sadyba –
palisada, gdzie dyba ^ pal, ˚dyba.
dych(awica(wiczny, dech, duch
dysze:, od(wz•dycha: ¯ dech,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dusza ¯ dch, tch ¯ ch ]powietrze\.
†dycha-:(nie oddycha:, oddech.
s=owotw. pokr. zdycha:, wzdycha:,
tchnienie ˘ westchn': ]dchtch\.
staropol. 1444 dicha spirat;
dichay, vethchny spira ˘ dichacz.
=ac. spirare, spiritum trahere,
franc. souffler, respirer, niem.
atmen, >redniow. ang. brethen ˘
ang. breathe, ros. dywat;-dyszat.
staropol. dychanie – oddech.
=ac. halitus, franc. souffle, haleine,
niem. atem]zug\, hauch,
anglosas. br≤th ]smr[d\,
>redniow. ang. breth ˘ ang. breath,
ros. dyxanie-dychanie.
†dychawica med.
1. u koni& astma,
2. u ludzi& gru{lica.
staropol. XV w. dychavicza.
dy: ale/; przecie/, jednak; czy/ nie;
sp[jnik po kt[rym przeciwie<stwo,
kontrast, lub odmienne tre>ci, ='cz'cy
zwykle r[wnorz"dne zdania lub zdania
wsp[=rz"dne. ˚zmi"kczenia.
dydakty-ka(czny(zm
¢dydko
straszyd=o nocne na Rusi, diabe=.
dyferencja(=(lny
dyfrakcja
dyfteria med. b=onica
dyfteryt med.
b=onica gard=a, objawy& umiarkowa-
na gor'czka, blado>: twarzy, ma=e
b[le gard=a.
gr. diphtera ]sk[ra\ ˘ ang. diphteria
]urobione przez franc. Bretonneau,
1855\,
dyftong jęz. dwug=oska.
dyfuz-ja(or chem., fiz.
dyg(a:(ni"cie
uk=on kobiecy zgi"ciem,
opuszczeniem kolana.
¯ duga ]=uk\  gib ]z(u•gi"cie\.
dyg  gib s=owotw. koncepcji 025.
dygenit
dygestorium
wyci'g laboratoryjny, przeszklona
komora w kszta=cie du/ej szafy,
zaopatrzona w wentylator.
=ac. digestio ]trawi:\ ˘ starofranc.
digestion ˘ >redniow. ang. dige-
stioun ˘ ang. digestion.
dygnitarz poz. społ.
osoba piastuj'ca wysoki urz'd lub
godno>:, dostojnik.
niem. würdenträger,
=ac. dignus ]godny\,
=ac. dignity ]godno>:, dostoje<stwo\,
franc. dignitarie, ang. dignitary,
staroros. megistan=-megistan,
yy
ros. sanovnik=-sanownik ]m'/
stanu\ ¯ san=-san. ˚godno>:.
dygot(a: ruch.
trz'>: si" ]sob'\, dr/e:, drga:.
dygowa: ruch., raczej dyga:.
dygresja odst'pienie, zboczenie
od tematu, uwaga, wypowied{ wtr'co-
na w opowiadanie, umieszczona w ja-
kim> tek>cie albo dziele literackim.
=ac. dis` ]na bok\ % gradi ]st'pa:,
kroczy:\ ˘ digredi ]odej>:\ ˘
=ac. digressus ˘ ang. digress;
=ac. digressio ˘ >redniow. ang. i
ang. digression(al;
=ac digressivus ˘ ang. digressive,
ros. otstup-at;/it;,
uklon-qtlsq/it;sq>
uklonenie-uk=onienie.
dykcja
dykcj-a(jonarz
dykta sklejka drzewna, p=yta sklejo-
na z cienkich warstw drewna.
¯ niem. dickte, sperrholz,
ang. plywood.
dyktafon
dykt-ando(owa: jęz.
1. czynno>: m[wienia lub czytania
czego> g=o>no, by druga osoba
pisa=a,
2. :wiczenie ortograficzne.
mSjp 1969& 1. «dyktowanie», 2. «zapis
tekstu dyktowanego», 3. «:wiczenie
ortograficzne, polegaj'ce na zapisy-
waniu dyktowanego tekstu».
czyli tzw. “mas=o ma>lane”.
=ac. dicere ]m[wi:\ ˘ dictare ˘
dictatus ˘ ang. dictate ]dyktowa:\;
=ac. dictatio ˘ ang. dictation
]dyktando\,
ros. predpisanie-predpisanie.
dykt-at(owa:
dyktator(ski(ura
dykteryjka
dyktowa:
dyl bud.
1. tarcica, deska,
2. pie< drzewny, bal, belka,
staropol. del, dele –
gruba deska, bal.
s=owotw. pokr. badyl – pie< ro>liny
pozbawiony li>ci i odrost[w.
wg s=ownika S. Lindego& anglosas.
dall, dille, niem. die Diele.
ang. 1. board, plank, 2. tree trunk,
ros. doska-doska, 2. balka-balka.
dyl'g d=ugosz, niezgrabny, postawa
cz=owieka wysokiego, przeros=ego, w
kt[rym reszta wymiarowi wzrostu nie
odpowiada, niesk=adny, nie=adny.
dylemat filozof. rozterka.
/ycie jest jak woda w rzece, op=ywaj'ca
yy
filar mostu, p=yn'ca w przysz=o>:.
czy mam i>: z “wod'”, czyli /ywio=em
ludzkim, ton'cym w b="dach ]˚bajka\,
czy te/ by: “filarem mostu” – sta: na
swoim, tj. g=osi: prawd", ze >wiado-
mo>ci' przegrywania z b='dz'cym
t=umem, i przegrania; skazanym by:
na obej>cie i zapomnienie, bo “woda”
potoczy si" w przysz=o>: ze swymi
mniemaniami.
oto przyk=ad dylematu.
dyletan-t(cki(tyzm laik.
dyli/ans
dyluwi-um(alny
dym(och=on(ny(i: ]si"\ gaz., woń.
produkty spalania unosz'ce si" w
powietrzu; dym z ogniska, komina,
k="by dymu.
staronord. dimmr ]zapylony, zady-
miony, mglisty\
anglosas. dimm, dim ˘ ang. dim
]przy:miony, m"tny, niejasny\,
smoke, ros. dym=-dym,
=ac. fumus.
staropol. 1472 i ca 1500 dym
fumus; a dim z myasta
vichadzayøczi; a dym they rzeky
podnosyl sya asz do nyeba,
1475 nebulas, mgly, at vapores
dymy, zemyenni dym fumus ˘
dym, dim – 1. dym, 2. opar,
3. zmienny dym – bot. dymnica
pospolita, Fumaria officinalis L.
dyma tkan.
tkanina bawe=niana.
¯ tur. dymka ]krepa\.
dyma: 1. pompowa:, 2. wia:,
dyma: ˘ nadyma: si".
zadymka – zawieja >nie/na.
s=owotw. baz' dmucha:.
˚dymienie, wulg.
†dymad=o miech kowalski.
dymi: ]si"\ ¯ dym.
†dymienie anat. przednia cz">:
biodra, pachwina. ˘ wulg. dyma:.
staropol. ca 1455 dymyenye igmen
]wg Ss 1953& w miejsce inguen – pa-
chwinowy; ja nie jestem wielce pewien
b="du bo ig, ing ^ 1. stosunek p=ciowy,
2. k=u: ˘ kunig ^ “opiekun”, king, ig=a\.
dymisj-a(onowa:
1. dymka bot.
drobna celuba jednoroczna,
przygotowana do wsadzenia na
nast"pny rok.
2. dymka tkan.
tkanina bawe=niana lub bawe=niano-
lniana, przewa/nie bia=a; krepa.
dymnica bot. Alumia fungosa, zna-
na tak/e jako Fumaria L. i ‘Allegheny
vine” ]nazwa g[r we Wschodnich
USA, w centralnej Pennsylwanii,
Maryland, Zach. Wirginii i Wirginii\,
rodzaj ro>lin jednorocznych z rodziny
makowatych ]w systemie Reveala\.
Zaliczana w niekt[rych innych syste-
matykach do rodziny dymnicowatych.
Rodzaj liczy oko=o 50 gatunk[w.
Typowym gatunkiem jest Fumaria
officinalis L. Blisko spokrewniona z
kokorycz'. Niekt[rzy botanicy ='cz'
te dwa rodzaje.
niem. erdrauch
starofranc. fumeterre ˘
franc. la fumetaerre,
>redniow. ang. fumeter,
ang. fumitory ]plant\,
ros. dymqnka-}†dymianka|.
dymnik bud.
ma=e okienko albo otw[r w dachu.
dymny jęz. ¯ dym.
dym[wka ptak.
ma=y ptak w"drowny z rodziny
jask[=kowatych.
†dymy opary, wyziewy.
=ac. vapor, starofranc. vapeur,
anglofranc. vapour, ang. vapour,
ros. par-par.
†dymowe podatek pobierany
od dymu ]chaty “dymem” zwanej\.
†dymowy z dymu utworzony,
albo z dymu powsta=y.
dynamo przyrz'd zamieniaj'cy
energi" mechaniczn' na elektryczn'.
gr. dynamis ]si=a\ ˘ ang. dynamo,
ros. dinamo-dinamo.
dyna
dynami-ka(czny(zm
1. si=a, zdolno>: oddzia=ywania; ruch,
/ywo>:, /ywio=owo>:, energia,
2. fiz. dzia= mechaniki, nauka o ruchu
cia= i si=ach ten ruch wywo=uj'cych.
3. muz. zmiany nat"/enia si=y tonu.
gr. dynamis ]si=a, moc\ ˘
dynamikos ˘ franc. dynamique,
ang. dynamic,
ros. dinamika-dinamika.
gr. dynamis ˘ ang. dynamite
]dynamit, silny materia= wybuchowy,
uzyskany przez nasi'kni"cie nitrogli-
ceryn' niekt[rych wch=aniaczy, jak
azotan sodu i m'czka drzewna\,
ros. dinamit-dinamit.
dynamit chem.
materia= wybuchowy wynaleziony
przez szwedzkiego chemika, Alfreda
Nobla, opatentowany 1867.
gr. dynamis ]si=a, ang. power\.
dynamo techn.
pr'dnica.
dynamomaszyna techn.
dynamometr techn.
przyrz'd do mierzenia si=, si=omierz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†dynar tr[jn[g na kt[rym stawiano
w ogniu naczynia kuchenne.
staropol. 1499 dynar.
dynast-ia(yczny społ.
szereg nast"puj'cych po sobie
monarch[w z jednego rodu.
gr. dynasteia, =ac. dynastia,
franc. dynastie, ang. dynasty,
ros. dinastiq.
dynda: ruch. drga: na sznurku,
]o fr"dzlu, dzwonku\.
˘ dzy<-dzy<.
†dyngowa-:(nie w zwyczajach
wielkanocnych& polewa: wod',
wtr'ca: do wody,
¯ >mingus-dyngus.
staropol. XV w. dingovacz,
depactare vlg. dyngovacz,
ca 1450 dingovanye.
¯ staropol. dingus.
dyngus ˚>mingus dyngus.
koncepcji 002.A.
dynia bot. arbuz.
staropol. 1464 dzynya melo magnus,
1472 dzyna, malun pepones, me-
lones, 1475 dynya melo magnus ˘
dynia, dzinia –
1. dynia, Cucurbita maxima Duch..
2. mo/e tak/e kawon,
Citrulus vulgaris All.
ros. tykva.
dyon wojsk. dywizj-on(a.
dyplom(acja(ant(ata(atyczny(
(atyka(atyzowa:(owany(owy
szkoln., poz. społ.
gr. diploma ]list podw[jnie z=o/ony\
¯ diploos ]w dw[jnas[b\.
†dyptam bot. Polygonatum
mulitflorum All., staropol. dyptan.
dyptych szt.
a. malowid=o lub p=askorze{ba
z='czone z dw[ch cz">ci, obj"tych
wsp[ln' ram',
b. dwie tabliczki po='czone ze sob'
zawiasami, zamykane jak ksi'/ka
zawieraj'ce na wewn"trznych
powierzchniach malowid=a lub
p=askorze{by.
†dyrdumdej
staropol. 1479 dardumdey,
1431 dirdindedeywo
]w miejsce dirdindeyowa\ –
staropol. dardumdej(owy –
rodzaj tkaniny ze lnu i we=ny.
dyrdyma=ki w liczbie mn. lekceważ.
o czym> b=ahym, bez znaczenia,
g=upstwie.
dyrek-tor(cja(toriat poz. społ.
1. osoba stoj'ca na czele, wydaj'ca
polecenia, rozkazy, kierownik.
2. hist. cz=onek dyrektoriatu,
3. dawn., prof.
yy
3.a. dyrygent, 3.b. nauczyciel domowy.
=ac. directus ]osoba wydaj'ca pole-
cenia, kontroluj'ca\ ˘ anglofranc.
directour ˘ ang. director(ate(ial,
ros. direktor-direktor,
upravlq[]ij, nahal;nik,
]dyrektorat\ direktoriq.
dyrektywa jęz.
wskaz[wka dotycz'ca post"powania,
dzia=ania; wytyczna, zalecenie, pole-
cenie, zarz'dzenie.
†dyrnie $, dar<$ wg Ss 1953.
} dernie ˘ dernina ˘ darnina, J.D.,
staropol. YE |, b="dnie ˚dzirnie.
staropol. 1496 et pro dyrne in
Lubom 13 grossos.
=ac. caespes, ang. turf, sod, sward,
staroros. dernina-dernina,
ros. dërn-diorn.
dyryg-ent(entura(owa: muz.
kieruj'cy wykonaniem utworu mu-
zycznego przez ch[r lub orkiestr";
kapelmistrz.
dyscyplina(rka(rny jęz.
podporz'dkowanie przepisom re-
guluj'cym stosunki wewn"trzne
danej zbiorowo>ci, organizacji, grupy
spo=ecznej.
†dyscypu= szkoln. ucze<.
=ac. discipulus ˘ anglosas. discipul,
starofranc. disciple, deciple,
anglosas. lub starofranc. ˘ >redniow.
ang. ˘ ang. disciple, ros. uhenik-
uczenik, posledovatel;.
dysertacja szkoln.
pisemna rozprawa przedstawiona w
celu uzyskania stopnia naukowego;
rozprawa naukowa.
dysgrafia osob.
cz">ciowa lub ca=kowita utrata
umij"tno>ci pisania.
dysharmonia jęz. brak harmonii.
dyshonor jęz.
bez honoru, nie honorowo.
dysjunkcja jęz.
dysk(obol kr'/ek metalowy lub
drewniany okuty metalem, u/ywany
w sporcie do rzutu w dal.
gr. dikein ]rzut\ ˘ diskos ˘
=ac. discus ˘ franc. disque,
ang. disk, ros. disk-disk.
dyska gra.
karta o dziesi"ciu oczkach; trefl.
dyskografia czynność.
1. systematyczne studiowanie i katalo-
gowanie nagra< fonograficznych,
2. lista nagra< szczeg[lnego wyko-
nawcy, kompozycji, klasyfikacji.
ang. discography.
dyskonto(wa: ekon., płatn.
operacja bankowa polegaj'ca na na-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
byciu p=atnych w p[{niejszym terminie
zobowi'za<, g=[wnie weksli, z po-
tr'ceniem odpowiednich odsetek.
dyskoteka społ.
sala, aula, przeznaczona do ta<c[w
w takt muzyki z g=o>nik[w.
dyskre-cja(tny osob.
umij"tno>: dochowania tajemnicy;
takt.
dyskredytowa:
dyskrymin-acja(oawa:
†dyskurowa: społ.
rozmawia:, rozprawia:.
=ac. discurrere ˘ p[{no=ac. discur-
sus ˘ starofranc. discours ˘
ang. discourse ]1. wymiana s=[w,
konwersacja, 2. wymiana pogl'd[w o
przedmiocie nauki, 3. d=ugie i oficjalne
rozprawianie o przedmiocie, w mowie
lub pi>mie, wyk=ad, kazanie, traktat,
rozprawa naukowa, dzie=o, jak praca
magisterska, niezb"dne do uzyskania
tytu=u naukowego w szko=ach wy/-
szych, uczelniach\,
ros. razgovor-razgowor,
beseda-besieda.
†dyskurs roz(mowa, rozprawa
=ac. dis` ]z, w r[/nych kierunkach\,
currere ]bieg\ ˘ discurrere ˘
p[{no=ac. discursus ˘ starofranc.
discours, ang. discourse,
ros. razgovor, beseda.
dyskurs(ywny jęz. rozmowa.
p[{no=ac. discursus ˘
ang. discourse.
dysku-sja(syjny(towa:(tant
dyskwalifik-acja(owa:
dysleksja szkoln., osob.
trudno>ci w nauce czytania i pisania.
gr. dys ]nie\ % lexis ]wyraz, czytanie\.
dyslokacja
dysocjacja
dysonans
dyspensa
dyspersja
dyspon-ent(owa:(owany prawn.
dyspozy-cja(cyjna(tor(tornia
dysproporcja
dysproz chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal, rzadki w przyrodzie.
dysput-a(owa: zdarz.
dyskusja, wymiana argument[w
bliska k=[tni ]termin o negatywnym
wyd{wi"ku\.
staropol. prza. ˚sprzeczka.
=ac. dis` ]rozdzielno>:\ % putare
]my>le:\ ˘ disputare ]dosł. oblicza:,
st'd& szacunek ¯ szacunkowanie, okre>-
yy
lanie, dyskusja, a st'd 1. argumento-
wanie, debata, 2. k=[tnia\ ˘
starofranc. desputer,
>redniow. ang. disputen,
ang. dispute,
ros. debat-debat, disput-disput,
ssora-ssora, spor-spor.
=ac. disputare
>redniow. ang. disputen.
dystans(owa:
=ac. distantia,
starofranc. i ang. distance.
dystrakt
dystrybu-cja(tor
1. osoba lub instutucja zajmuj'ca si"
rozdzia=em, rozprowadzaniem
towar[w,
2. zbiornik na stacji benzynowej,
sk'd czerpana jest benzyna do
pojazd[w mechanicznych.
dystrykt społ.
ma=y obszar administracyjny;
dzielnica.
dystych jęz., lit.
strofa dwuwierszowa o rymach
parzystych, najmniejsza istniej'ca
strofa poetycka.
gr. distichon ˘ =ac. distichon ˘
ang. distich.
dystyn-kcja(gowany osob.
elegancja, wytworno>:, dobre ma-
niery.
dysydent rel.
inowierca, r[/nowierca niekatolik.
dysymilacja biol.
ca=okszta=t proces[w biologicznych
prowadz'cych do rozk=adu a tak/e do
wydalania poza ustr[j jego sk=adnik[w
biochemicznych.
dysza techn.
a. przew[d dla gaz[w i cieczy
o zmiennym przekroju,
b. otw[r wylotowy ruru przeprowa-
dzaj'cy gazy albo ciecze w piecach
hutniczych, w wodotryskach, w
przewodach centralnego ogrze-
wania.
dysze: fizjolog.
¯ oddech ¯ ch, ˚dech.
staropol. dyszy, dzeva expirat,
hiat, 1466 dysz'cz singultando ˘
dysze: – ci"/ko, z trudno>ci'
oddycha:. ˚dycha:.
s=owotw. pokr. zdycha:, wzdycha:.
>redniow. ang. breth,
ang. breathe, ros. dywat;-dyszat.
dyszel, dyszla dr'g z przodu wozu.
=ac. contus; por. zwono.
staropol. 1463 dyschel temo,
XV w. dyszel temo, ca 1500 temo
dyszl' albo oye, albo czy'gad=lo
secundum aliquos ˘ dysz-el(la.
yy
ang. pole, ros. dywlo-dysz=o.
podw[jny dyszel, po obu stronach
konia – anglosas. i >redniow. ang.
thille ˘ ang. thill.
dyszkant dźwięk.
1. wysoki, piskliwy g=os,
2.a. muz. wysoki g=os ch=opi"cy,
odpowiadaj'cy sopranowi
2.b. dawna nazwa sopranu.
dytyramb lit.
utw[r literacki napisany w celu wy-
chwalania, wys=awiania kogo.
dywan kobierzec.
dywers-ja(ant wojsk., społ.
wroga dzia=alno>: maj'ca na celu
odwr[cenie uwagi, os=abienie si=
nieprzyjaciela.
dywetyna tkan.
rodzaj we=nianej tkaniny imituj'cej
aksamit, o splocie satynowym albo
sko>nym krzy/ykowym.
franc. duvetine, duvet ]puch,
meszek\.
dywidenda ekon.
cz">: zysku przedsi"biorstwa ak-
cyjnego za dany rok czy p[=rocze,
przeznaczony do podzia=u mi"dzy
akcjonariuszy.
dywiz poligr.
znak graficzny ='cz'cy lub rozdziela-
j'cy wyrazy; kreska.
}niejasne kt[ra to& - czy (, J.D.|
dywizj-a(on podzia=.
=ac. divisio,
starofranc. i ang. division.
dyza/io $
dyzenteria med.
wirusowa choroba kiszek, objawiaj'ca
si" g=[wnie krwawym rozwolnieniem;
czerwonka.
=ac. dysenteria ˘ starofranc.
dysenterie, ˘ ang. dysentery,
ros. disenteriq-disenterija,
krovavyj ponos.
dy/ur(ny(ka(owa: poz. społ.
obowi'zek pilnowania, dozorowania
kogo, czego, w okre>lonym czasie.
franc. de jour ]tego dnia\,
ang. duty, on duty,
ros. dol'nost;, na hasax.
dzban(ek pojem. du/e naczynie,
zwykle zw"/one u g[ry, z dzi[bkiem z
jednej i uchem z drugiej strony.
¯ >redniow. ang. jubbe }d/ube|, z
wyci"ciem U, tendencja Polak[w, Cze-
ch[w i Chorwat[w ]˚samog=oska\ ¯
bibl. Job; ˘ ¢d/ube ˘ d/ban, dzban.
staropol. 1436 we dzbanye,
1433(38 o dzczbane pywa; dzbany,
1471 dzbany, 1471 czszban,
ca 1500 sban; nosch'cz dzban
v r'kv; w oleyowem dzbanv;
czban ˘ dzban czban, zban –
1. naczynie r[/nej wielko>ci,
g=[wnie na p=yny.
2. naczynie na mas=o,
3. naczynie stanowi'ce pewn' miar"
]tylko w przek=adach Biblii\
}1,229 litra, ros. kru/ka ^ dzbanek|.
ros. kuwszin ]dzban\ ˘ staropol.
¢kuwszik ]dzbanek\, zapisany koszik
]z=oty koszik\, w Ss 1953 z=oty koszyk
}plecionka ze z=ota... J.D.|.
franc. un pot de bois, bidon, broc,
ang. wooden jug lub can,
staroros. 'ban=-/ban.
staropol. dzbanek –
naczynie na p=yny i cia=a sypkie.
franc. le gobelet a anse, tronc,
>redniow. ang. jubbe ¯ bibl. Job;
ang. jug, staroros. kru'ka-kru/ka,
kuvwin=-kuwszin.
niem. krug ]dzban\ ˘ ros. kru/ka
]dzbanek; miara na p=yny ^ 1,229 l.\,
s=owo zaw"drowa=o do Polski z prze-
k=adami Biblii z j. angielskiego, z ni'
– i miara p=yn[w, cieczy.
od roku 1356 do 1611 dokonano
kilkunastu przek=ad[w Biblii, wersji
Vulgate, na j"zyk angielski i niemiecki,
dokonywane przez pojedy<cze osoby
lub zespo=y znawc[w.
†dzberlik $, rodzaj naczynia, wg Ss
1953 }mo/e cebrzyk ¯ dzber, J.D.|
staropol. 1494 ...srzetvasch sive
drybusch, dzberlyg, vanterus
ligneus at tres ciphi lignei albo
rostuchany.
=ac. vasis genus.
†dzber, d/ber, czber, czeber,
czebr, ceber, cber, cebr pojemn.
˚ceber.
dziaba: ¯ dzi[b.
†dzia:, dzie:, dzieja: czynność.
staropol. 1421 dzani, 1423 dzany;
drzewo por'by dzane, 1500 dzya-
ne, 1394 dzal; gdze szya dzeczy;
mnye b'dzye dzyeczy ˘ dzyacz,
dzacz –
1. czyni:, dzia=a: ]`bija:, `wija:\,
2. podzia:, po=o/y:, umie>ci:,
3. dzia: komu> imi"& nazywa: kogo>,
zwa:; on, ona, ono& dzie ^ zwie,
4. m[wi:,
5. dzia: si"& stawa: si", odbywa: si".
staropol. drzewo dziane –
pie< drzewa z wyrobion' barci'.
staropol. dziane r"kawice –
szaty dziane.
staropol. na(o(przyo(u(wy(wz(za(
(z•dzia:, podzia: si",
na(o(przyo(w(z•dziewa:,
podziewa: si".
za(na(po(u(przyo(o(w(z(roz•dzia:,
na(o(po(przyo(w(z•dziewa:.
dzia: czynność.
1. wyrabia: tkaniny, odzie/ na dru-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
tach, szyde=kiem albo mechanicz-
nie sposobem oczkowym,
2. tka:, haftowa:, wyszywa:.
dzia: si" dosł. czyni:; zdarza:.
pokr. dzieje ]czyny\, wypadki, los.
s=owotw. pokr. podzia: ]si"\,
dzia: – wle•c(ka:, lec ¯ let ]lot\ ˘
na•dzia:(wlec.
~dzia: czas dok. ¯ `dziewa:.
1. wlec ]nabija: kogo, co, na co\,
d{ga:, gubi:, traci:, u>mierca:,
2. nak=ada:, ubiera: si", ¯ odzie/,
dzianina.
ros. vde-vat;/t;-wdie-wat(t,
prode-vat;/t; nitku (v iglu),
ang. 1. to thread, 2. to put on.
na•dzia: – nawlec, np. ig="
po•dzia: ]si"\ – zgubi: ]si"\
o•dzia: ]si"\ – ubra: ]si"\
w•dzia: – w=o/y: na siebie
roz•dzia: ]si"\ – zdj': z siebie
Nie nale/y& rozdziawa ¯ ziew,
dzianina.
dziad(ek(unio(ziunio(ziu>(
(dyga pokr.
1. dziadek – rodzic ojca lub matki,
zwykle z odcieniem /yczliwo>ci,
poufa=o>ci,
2. dziad – stary cz=owiek, zaniedbany,
2.a. starzec,
2.b. /ebrak, zw=aszcza stary,
3. dziadek – przyrz'd do =upania
orzech[w;
babka – do klepania kosy.
staropol. dzad, 1401 od dzada,
1420 po dzadu, 1423 s dzada,
1457 s pradzadow, dzadow,
ca 1500 dzyad avus ˘ dzad,
dzyad – 1. dziadek, 2. przodek.
=ac.1. avus, 2. atavus,
franc. 1. le grand-pere,
2. aπeul, ancetre,
ang. 1. grandfather, 2. ancestor,
staroros. 1. d≠d=-died, ros. ded.
2. predok=-predok.
dziadow-stwo(a:(ski, dziadzie:
†dziadowizna dzia= maj'tku
odziedziczony po dziadku.
†dziaduszki bot. Arum maculatam
L. staropol. 1472 dzaduski barba
aaron.
†dziak-=o(ielny, dak=o
1. danina w zbo/u i sianie w
Wielkim Ksi"stwie Litewskim&
1387 rok& dzeczskye ]dzie:skie\,
1434 rok& dziakla ]dziok=o\,
1447 rok& dyakla ]dioklo\,
1473 rok& daklis,
1493 rok& dziakla ]dziok=o\,
2. miara zbo/a w W. Ks. Litewskim.
dzia=(ka(ek cz">:. dzielenie, AE.
u(po(prze(przy(od(wy•dzia=.
w zwi'zku s=owotw, z da=, dawa:,
i =om ˘ za(prze(wy•=om, =ama:&
yy
podzia= – s=aw. podie= pod≠l= ¯
dzia= – die= ˘ da= AE, ˚da: ˘
dzienie ziemi, je<c[w, mi"dzy siebie.
da= – dzia=, D ˘ Dz,
dawa:, lega: – dzieli:,
¯ :wiartowanie ziem, maj'tku mi"dzy
spadkobierc[w i obdzielania nimi.
Liczy:, w matematyce 4 podstawo-
we operacje&
doda•:(wa:, odejmowa:, mno/y:,
dzieli:. w liczeniu dzieli: z dodawa-
niem zwi'zane& doda: ¯ da: ˘ dzieli:,
uczestnik ¯ u % czest ]cz">:\ % nik
¯ participatus ]bior'cy u•dzia=\ ¯
parti ¯ partis, pars ]cz">:\ % cipans ¯
capere ]bra:\.
dzielna ]licznik\ i dzielnik ]mianow-
nik\; na ^ po ˘ dziel•na ]po•dzia=\,
przy•dzia= ]przy•danie(bawienie\.
staropol. dzyal, dzal, dwa dzali,
do tego dzalu, trzu dzaly, 1424
ku dzalu, 1426 dzali ]dzia=y\, 1447
dzyal, w Ss 1953 7 kolumn cytat[w
˘ dzyal, dzal ˘ dzia= –
1. cz">: komu> przypadaj'ca, udzia=,
szczeg[lnie cz">: pola uprawnego,
2. podzia=, rozdzielenie,
3. grzbiet wzg[rza, wzniesienie,
tworz'cy granic",
4. prze•dzia=(pa>:.
staropol. dzia=ek –
czynno>: podzia=u ziemi.
s=aw. izdawati – wydzieli:, wyda: ˘
gwizda:, wulg. /e<ski organ mocz
]pi\ wydzielaj'cy ]izdawaj'cy\,
rozda: ]ziemi"\ – obdzieli: ni',
s=aw. pode= – podzia=, AE,
izwy, rozob
Ulfilas& dail, dailan
anglosas. dael, daelan, d≤lan, >re-
dniow. ang. delen ˘ ang. deal, pokr.
germ. teilen ]wg Lindego 1807& Theil,
theilen\, holend.-saks. deel, deelen,
czes. djl, d’eliti,
dzia=a-:(cz(nie(lno>: czynność.
1. czyni:, robi:, pracowa:, tworzy:;
niedziela – nieczynny
dzie=o – czyn, ˚dzielny,
u•dzielaj'cy si" – u•czynny,
zaczyn ˘ zaczyni: ciasto w dzie/y
– rozrobi: zakwas,
samo•czynny – samo•dzia=aj'cy –
auto•mat,
2. wywiera: wp=yw, wra/enie,
wywo=ywa: reakcj" ˘ alkohol
dzia=a ot"piaj'co.
znaczeniowo pokr. dziel ^ czyn ^
='•k(cz, ="•k(cz
dzia=alno>: ^ czynno>:,
bro< samo•dzia=aj'ca(czynna,
nazwy& Dzia=dowo, Drohiczyn,
+"czna, Pas="k, i inne.
staropol. dzalayø, gysz czynø;
dzalayczye; dzelayczye; dzalacz
bødzecze; dzalacz bødze; gisz
dzalaiø w domv boszem; ku vcziny-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
enyv dzala przemødrich ot zlota y
ot srzebra, y ot mosyødzv, y ot ze-
lysza, gegosz nye lyczbi; dzalaiøci
na murze; a mi samy bødzem
dzalacz, w Ss 1953 7 kolumn cytat[w
dot. wyraz[w has=owych& dzia=a:,
dzia=anie ˘ dzalacz –
1. pracowa:, czynnym by:,
2. post"powa:,
3. czyni:, wykonywa:, wytwarza:,
4. o ziemi& uprawia:,
5. zamienia: w co>, czyni: jakim>,
6. podawa: si" za kogo>.
staropol. dzia=ek –
czynno>: podzia=u ziemi.
staropol. dzia=acz – robotnik.
staropol. na(pod(po(prze(u(wy(
(wz(za(z•dzia=a:,
ob(u•dzia=owa:.
ang. be active, ros. deqt;-dejat.
za(po(u(prze(przy(ob(od(wy(z(roz
•dzia=a:, dzieli: ¯ dzia=, ˚dzieli:.
dzia=anie czynność.
1. pochodna rzeczownika dzia=a:,
2. walki zbrojne, ruchy wojsk,
3. mat. operacja na liczbach, funkcjach.
=ac. agere ]robi:, czyni:\ ˘ actus,
activus ˘
starofranc. i >redniow. ang. actif,
ang. active ˘ ang. activity ]aktyw-
no>:\, effect, operation,
ros. delanie-die=anie.
dzia=k-a(owiec(owy
1. ma=y kawa=ek ziemi do uprawy
zabudowy; parcela, cz'stka,
2. cz'stka kielicha kwiatowego,
3. techn. odleg=o>: dw[ch jakich-
kolwiek kresek – wska{nik[w na
przyrz'dzie pomiarowym.
dzia=o(n(nowy(owy(bitnia
broń. armata, ci"/ka bro< palna do
miotania pocisk[w du/ego kalibru
na znaczne odleg=o>ci.
s=owotw. cel(owa: ¯
par•cela  po•dzia=, dzia=ka.
staropol. dzia=o –
dzie=o, czyn, praca, zaj"cie.
=ac. canna, ital. cannone,
franc. canon, ang. cannon, ros.
puwka-puszka, orudie-orudie.
dzia=[wka bud. >cianka dzia=owa.
†dzianet anim., zwierz. ko< paradny.
†dzianica, dzienica
1. przykrycie,
2. bar:, pie< drzewa zawieraj'cy bar:;
pie<  rdze<  dzie<
koncepcji 002.A.
†dzianiczka przykrycie na =[/ko.
staropol. 1425 dzaniczka. ˚kapa.
dzianina, dziany tkan.
s=owotw. pokr. odzie/. ˚dzinia
]w=osienica, tkanina z w=osia\.
dziarski pe=en /ycia, temperamentu,
yy
chwacki, dzielny, ochoczy, /wawy.
ang. brisk, brave,
ros. 'ivoj-/iwoj, provornyj.
staropol. darsk-i(o(o>:
]>mia•=y(o, zapalczyw•y(ie\.
¯ >redniow. ang. dar.
=ac. vehemens, ardens,
franc. oser, risquer, defier, braver,
anglosas. dear, dearr ˘
>redniow. ang. dar, der ˘ ang. dare
]odwa/y: si", >mie:\,
ros. otva'nyj-otwa/nyj,
smelyj-smie=yj.
dziat-ki(wa, dzieci żart. dzieci,
staropol. dzathky, dzatky, dzatki,
dzyathky –
1. ma=oletni,
2. potomstwo wzgl"dem rodzic[w,
3. >wi"to M=odziak[w przypadaj'ce
na 28 grudnia.
dzi's=-o(a anat., dent. tkanka ='cz'ca
z"by, pokryta b=on' >luzow'.
staropol. 1450 dz'sla ingiva;
dzøøsla, sø dzøsla ˘ dz'slo,
dzøøslo, dzøslo, ˚dzi"gna, D ˘ Dz.
wsp[lna koncepcja z k'sa: i d'sa:,
ros. desna, anglosas. goma, pokr.
niem. gaum ]podniebienie\ ˘ >red-
niow. ang. gume, gumme, gome
]roof of the mouth\ ˘ ang. gum(s.
˚us, uz.
dzicz(ek(ka(yzna(e:, dzik
zachowanie wykraczaj'ce normy,
ramy, cywilizowanego >wiata, tak
zwykle o zwierz"tach, maj'cych
jedynie na uwadze swe przetrwanie;
teren w stanie pierwotnym.
ang. wild, savage ]dziki, zwierz"cy\,
boar ]dzik\,
ros. dikij-dikij, svirepyj,
dikar;-dikar ]dziki, dzikus\.
kaban-kaban ]dzik\. ˚dziki.
dzida broń.
w=[cznia, pika, spisa, kopia.
staropol. szyp – strza=a dzida.
ros. kopë, drotnik.
dzidziu> pieszcz. male<kie dziecko.
dzie~ ˚de`.
dennica ]dziennica, jutrzenka\, detel
]dziej\, deti ]dzieci\, detskij
]dziecki\, dejati ]dzia=a:, dzia:\
staroros. dennica, detel;,
deti boqrskie, detskij,
deqti.
†dzie jęz. rzecze, powiada.
s=owotw. pokr. zwie ¯ zwa:.
˚dzia: ]dzie:, dzieja:\, dyskurs.
niem. sprechen, anglosas. sprecan
˘ p[{noanglosas. specan,
franc. parler, dire,
>redniow. ang. speken, ang. speak,
ros. govorit;-goworit,
skazyvat;-skazywat.
†dzie gdzie, ˚dzia:.
yy
†dziebrz(a, dzi"brza wg Ss 1953&
$ zaro>la kolczaste$, a wed=ug mnie&
debra, nieu/ytek, wertepy, poro>ni"-
te krzewami, krzakami.
dzieci(<stwo(b[jstwo(uch(nny(
("cy(ak('tko(nada(niec(nie:
społ. liczba mnoga ¯ dziecko.
istota ludzka w wieku ok. lat 2 do
ok. 10.
jeden z etap[w w rozwoju cz=owieka&
noworodek – niemowlak – dziecko –
podlotek – m=odzian – doros=y.
1. niedoros=e osoby od wieku nie-
mowl"cego do m=odzie<czego, lat
kilkunastych,
2. potomstwo w stosunku do rodzi-
c[w.
dzieciniec, plac w grodzie dla dzie-
ci, bezpieczne miejsce do zabaw.
wo=. 1289 d≠tinec ¯ d≠ti>
d≠†skou sæ][ ]b"d'c dziec-
kiem\,
Latopis 1116 d≠teck=-detesk
]m=ody, m=odzian\,
d≠t;skyj-detskyj ]pa{, przebywa-
j'cy przy kniaziu, ros. otrok,
ang. page, >redniow. =ac. pagius ¯
gr. pais, paidos ^ dziecko\.
staropol. 1400 tym dzeczem;
takesz dzeczam do dwanaczcze
lyaath vichowanym; a yaco dzyeczi
schami syebye; ¢sya dzyeczy czy-
sthe, male; dzyeczy ˘ dzyeczy ˘
dzieci('tko("("cy(nno>:(nny(
(<ski(<stwo –
ma=oletni, zwykle poni/ej lat 10.
staropol. dzeczacze, dzyeczy'-
czego, dzyeczy'czem ˘
dzeczy'cze ˘ dzieci"cy, dziecki –
nale/'cy do dziecka, dziecinny.
staropol. dziecynnoscz –
wiek dziecinny.
staropol. dzyeczynny ]dziecinny\ –
1. do dziecka nale/'cy,
2. dziecku w=a>ciwy,
odpowiedni dla dziecka,
3. od dzieci pochodz'cy,
4. z=o/ony z dzieci,
5. dziecinni – dzieci.
staropol. dziecynski ]dzieci<ski\ –
dziecku w=a>ciwy.
staropol. dziecynstwo –
1. wiek dziecinny,
2. miejsce pochodzenia.
staropol. dzeczstwo, dzyecztwo ˘
dziectwo, dziecstwo –
wiek dziecinny.
staropol. z ust dzeczskich ˘
dziecski – nale/'cy do dziecka.
J"zyk dzieci& do nauki pierwszych
s=[w powtarzane s' zg=oski, by dziecko
je uchwyci=o& ma-ma, ta-ta, ta-to, pa-
pa, nia-nia, cio-cia, ba-ba, la-la, ka-ka:
]ka – robi:, uprawia:\.
Nieco inny j"zyk jest dla podrostk[w,
wy/szej klasy, lecz nadal niskiej. O ile
pasuje wyk=adanie im znacze< w ten
spos[b, to u/ywanie go w publikacjach
dla doros=ych, ambitnych, naukowych,
jest ju/ znacznie niestosowne, tr'ci
=opatologi'&
- woda spada z g[ry – nie ma spadania
z do=u czy z boku,
- w du/ym gmachu – nie ma ma=ych
gmach[w,
- ura/a: bole>nie – nie ma ura/ania
przyjemnego,
- czynno>: odby=a si" w przesz=o>ci –
je/eli odby=a si", to w przesz=o>ci,
- cierpki smak w ustach – je/eli cierpki
fizycznie, to w ustach,
- szkod" niesprawiedliwie wyrz'dza: –
je/eli szkod" to niesprawiedliwie.
O nich we Wst"pie i w Uwagach o
s=ownikach& Ss, mSjp, i Swo, pod
numerami 830, 840, i 860.
Dzieci nie powinny przebywa: pod
opiek' bez/ennych samc[w, bez
wzgl"du na ich >wi'tobliwo>:, dla
kt[rych cierpienia innej istoty przy-
nosz' przyjemno>: ]...\, a na widok
roznegli/owanego Jezusa, wisz'cego
na krzy/u, w m"kach, wpadaj' w
podniecenie i ekstaz", ca=uj' go w[w-
czas jak kobiet" podczas stosunku
seksualnego, i obdzielaj' >w. Krzy/em
wszystkich dooko=a... m"kami, dzieci
te/, nie /a=uj' im wspomnie<. Je/eli
matka-natura wykluczy=a ich z posia-
dania potomstwa to dlatego, /e ci nie s'
zdolni do w=a>ciwego ich traktowania.
˚niedorozw[j.
†dziecki
1. nale/'cy do dziecka,
¯ detskyj ]pa{ kniazia\,
2. wo{ny ]egzekutor\ s'dowy lub s=u-
/'cy urz"dnika wykonuj'cy funkcje
wo{nego, cz"sto komornik,
3. wzi"ty w zastaw, zaj"ty.
staropol. 1452 dzeczske,
1497 dzyeczskych ˘ dzyeczsky.
¢dzieckie op=ata uiszczona na rzecz
wo{nego za czynno>ci egzekucyjne.
staropol. dzeczskye.
dziecko ma=oletni ]ch=opiec lub
dziewczynka\, zwykle do lat 10.
staropol. 1429 dzeczko.
franc. l’enfant, niem. kind,
>redniow. ang. childe ]pl. childre\,
ang. child, ros. ditq-ditja,
rebënok-rebionok.
†dzieckowa-:(nie przeprowadza:
egzekucj" na ruchomym mieniu d=u/-
nika, branie zastawu, zajmowanie
s'downe. ˚dziecki.
staropol. dzeczkowacz, dzecz-
skowacz.
staropol. dzeczkovanye – branie
zastawu, zajmowanie s'downe.
dziedzic(two(stwo(zy:(zny(a(
(zka(zenie(zno>: poz. społ.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
ziemianin, pan na w=o>ciach uzyska-
nych w spadku po swych przodkach
]rodzicach i krewnych\, w=a>ciciel
ziem w feudalnym systemie.
dziedzina – pole, dosł. i w przen. (prof.),
odpowiednik ang. field.
staropol. dzedzycz, dzedzyc,
dzedzici synowye. dzedzina,
ca 1500 dzedzycz heres ˘
dzedzycz ˘ dziedzic(owy(two –
w Ss 1953 19 kolumn cytat[w do
wyraz[w has=owych& dziedzic, dzie-
dzicow, dziedzictwo, dziedziczka,
dziedzicznie, dzidziczny, dziedzina,
dziedzinny –
1. ten kto dziedziczy, spadkobierca,
2. w=a>ciciel, szczeg[lnie ziemi,
posiadacz,
dzedzicze – dziedziczka,
dziedzi: ]dziedziczy:\ –
odziedziczy: ¯ dziad-a([w.
dziedzic – rodzic ]`dzic\.
staropol. dziedziski, dziedziski –
1. obj"ty prawem dziedziczenia,
z dziedziczeniem w pewien spo-
s[b zwi'zany,
2. na podstawie praw dziedzica.
staropol. dziedzicow]y\ –
z dziedzicem zwi'zany.
staropol. dziedzictwo, dziedzic-
stwo, dziedzistwo –
1. mienie ]g=[wnie ziemia\,
mienie dziedziczone,
2. posiadanie mienia prawem
dziedziczenia.
staropol. dziedziczka –
1. spadkobierczyni,
2. w=a>cicielka, posiadaczka.
staropol. dziedzicznie –
na podstawie prawa dziedziczenia.
staropol. dziedziczny –
obj"te prawem dziedziczenia, z
dziedziczeniem w pewien spos[b
zwi'zany.
staropol. dziedzi: – dziedziczy:.
staropol. dzyedzyna ]dziedzina\ –
1. co> posiadanego na w=asno>:,
1.a. w=asno>: ziemska, w=o>:,
1. b. inne,
2. obszar, ziemia o okre>lonej po-
wierzchni, gospodarstwo
ch=opskie, miara ziemi.
staropol. dziedzinny, dziedziczny –
obj"ty prawem dziedziczenia.
staropol. 1498 a me gy lystha the-
cho dopusczamy a pothwirczamy
vyeczne a dzyeczne ˘ dzyeczne
]...potwierdzamy na wieki i nast"pcom,
tj. dziedzicz'cym\,
staropol. dzedzne gimene – przy-
nale/ny z prawa dziedziczenia.
por. szlachta ˚szlachcic ¯ staro-
germ. slahta ]r[d rodzaj, plemi"\.
=ac. heres ]dziedzic, spadkobierca\
˘ starofranc. heir, heyr, eir,
>redniow. ang. i ang. heir,
ros. naslednik-naslednik.
yy
†dziedzicki prawn. dziedziczny.
staropol. dziedzicski, dziedziski
1. obj"ty prawem dziedziczenia,
z dziedziczeniem w pewien spo-
s[b zwi'zany,
2. na podstawie praw dziedzica.
†dziedzina
1. co> posiadanego na w=asno>:&
w=asno>: ziemska, w=o>:, wie>, jej
mieszka<cy,
2. obszar ziemi o okre>lonej po-
wierzchni, gospodarstwo ch=opskie,
miara ziemi.
dosł. do dziedziczenia ¯ na ]do\ % dzie-
dzi•czenia(ctwo; pole ]dosł. i w przen.\.
dziedzina społ. pole dzia=alno>ci;
dzia= nauki, kultury, gospodarki,
wiedzy, techniki, itp.
dziedziniecdzieciniec
zamkni"ty plac w grodzie, otoczony
budynkami, przeznaczony do zabaw
dla dzieci.
wo=. 1289 d≠tiniec, do
d≠tinca ]do dziedzi<ca, w Sando-
mierzu, 1258 r.\
¯ wo=. d≠ti ]dzieci\.
†dziedzinny obj"ty prawem
dziedziczenia, z dziedziczeniem w
pewien spos[b zwi'zany.
†dziegie: rodzaj smo=y, produkt
suchej destylacji drzewa. ˚ter.
staropol. 1472 }d|zegicz storax
liquida; }d|segicz storax liquida,
=ac. pix liquida, franc. goudron,
anglosas. teru, tero ˘ >redniow.
ang. tere, terre ˘ ang. tar,
ros. dëgot;-diogot, smola-smo=a.
dziegie:
dziej skr. dobro•dziej(czy<ca;
tylko w wyra/eniu& panie dzieju,
przy zwracaniu si" do kogo>,
grzeczno>ciowo.
~dziej, ~dzie<, ~dnia,
~dnia ˘ ~nia czyn]y\.
ko=o`, dobro`, czaro`,
stud•nia, z=yd•nia ¯ z=y.
†dzieja: czynność. dzia:.
dziej-e(opis(owy dosł. czyny;
rzeczywisto>:, wydarzenia, wypad-
ki, losy, post"pki, ˚historia.
¯ dzie ]czyn\ % je ]l. mn.\ ¯ e;
je ˘ j ]dziej, l. poj.\, np. dobrodziej,
z=odziej, ko=odziej, czarodziej.
ang. do ]robi:, czyni:\ ˘ >redniow.
ang. dede, deed ˘ deeds ]czyny\,
indeed ]rzeczywi>cie, faktycznie,
naprawd"\.
ang. day ˘ dziej, dzie< ]czyn\ ˘
dobro•dziej(czy<ca, z=o•dziej(czy<ca,
spo•dzie< – spo•dnie, zbro•dzie< –
zbro•dniarz, wi"cej ˚dzie<, kwas.
ros. deistvie ]akcja, czyn, uczy-
nek, dzie=o\, deistvitel;no -
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
deistwitelno ]efektywnie, wydajnie,
rzeczywi>cie\, na samom dele – w
rzeczy samej.
staropol. dzege, a dzeyam przy-
d'czym, dzyege, dzeye ˘ dzieje –
1. czynno>ci, uczynki, post"pki,
2. akta& s'dowe.
dziekan(at rel., szkoln.
1. duchowny katolicki mamaj'cy
nadz[r nad okr"giem z=o/onym z
kilku parafii, lub stoj'cy na czele
kapitu=y,
2. naczelnik wydzia=u na uczelni,
3. nacz. korpusu dyplomatycznego,
4. przewodnicz'cy Rady Adwokackiej.
staropol. dziekan – 1. dziekan, tytu=
w hierarchii ko>cielnej, 2. dziesi"tnik,
prze=o/ony nad 10-ma lud{mi.
†dziela dla, ze wzgl"du na.
†dzielca prawn. po>rednik,
rozjemca przy podziale maj'tku.
staropol. dzelcza, iakom dzelczø byl
tey roley, divisiores vlg. dzelcze,
1421 yakosmy bily dzelczamy my-
edzy Jacusszem a Bartlomyeyem,
1457 dzelcza dividuus ˘ dzelcza
˘ dzielca.
†dzielen dzielny ¯ dzia=.
dziel-enie(i:(nik(na separowanie,
dosł. czyn-ienie(i:(nik ˘ niedziela
]bezczynno>:; nie` ^ bez`\,
i poniedzia=ek.
dzieli: ¯ ˚dzia=(ka, AE.
staropol. dzielenie –
1. podzia=, rozdzielenie& maj'tku
przypadaj'cego w spadku,
2. pe=nienie funkcji granicy.
staropol. dzelil, dzelycz, dzelicz,
1408 dzelona, 1445 dzelyl ˘
dzelycz, dzelicz ˘ dzieli: –
1. na cz">ci,
2. przeprowadza: podzia= maj'tkowy
mi"dzy lud{mi,
3. od='czy: od czego>,
4. od(roz•granicza:,
5. rozk=ada: na elementy sk=adowe,
6. mie: udzia=, otrzyma: swoj' cz">:,
7. wsp[lnie posiada:,
8. r[/ni: si". ˚dzia=.
staropol. do(na(od(roz(u(wy(z¶
dzieli:,
do(na(od(prze(roz(u•dziela:,
zdziela: si".
dzielna – w dzieleniu arytmetycznym,
liczba kt[r' dzieliny przez inn' liczb";
licznik. ˚dzielnik ]mianownik\.
=ac. se` ]oddzielnie, na bok, na boku,
osobno\ % parare ]aran/owa:, zaopa-
trywa:, dostarcza:\ ˘ separatus,
franc. separer,
>redniow. ang. separaten,
ang. separate, detach,
ros. delit;(sq),
raz/ot-delit;-raz(ot•dielit,
po(u(prze(przy(ob(od(wy(z(roz-
yy
-dzieli:.
~dzieli: czynno>: ci"cia ca=o>ci na
cz">ci, drobienia.
ros. delit;-dielit,
raz/ot-delilqt;, razdavat;,
ang. to divide, to distribute, to share.
s=owotw. baz' dzia= ˘ po(od•dzia=.
po•dzieli: – rozdrobni:
na “dzia=ki” tj. cz">ci,
podzia=(ka
u•dzieli: – przyda:, da:, np.
udzieli: porady,
udziela: ˘ udzieli: si",
u ^ pod ^ przy ^ za
prze•dzieli: – na wskro>, na wylot;
przedzia=
przy•dzieli: – przypisa: co komu
ob•dzieli: – przyda: otoczeniu
od•dzieli: – od='czy:, ¯ oddzia=
wy•dzieli: – 1. przeznaczy:,
2. cz">:, ¯ wydzia=
z•dzieli: – uderzy: czym, zada:
cios& batem, r"k'
roz•dzieli: – w r[/ne strony,
dla r[/nych os[b
¯ rozdzia=
Nie nale/'&
dziel•ny ]czynny\, udziel•ny ]uczyn-
ny\, samo•dzielny ]samoczynny\,
podod•dzia=.
†dzielne op=ata przy podziale
maj'tku lub te/ ekwiwalent pieni"/-
ny za robocizn" pa<czy{nian'.
staropol. 1435 dzelne.
dzielnic-a(owy
1. cz">: kraju wyr[/niaj'ca si"
odr"bno>ci' obyczaj[w, kulury,
gwary,
2. cz">: wi"kszego miasta wyodr"b-
niaj'ca si" po=o/eniem, funkcj', sta-
nowi'ca okr"g administracyjny,
3. ka/da z cz">ci, na kt[re Boles=aw
Krzywousty podzieli= Polsk" “jak
g=[wk" kapusty” w 1138 r. ˚dzia=.
staropol. 1392 na gego oczczu
dzelnicze, 1393 dzelniczø
oczczisn}"|, 1397 dzelnicza,
1398 Msczignew medzi swimi
dzeczmi dzelnicze sobe wiyal ˘
dzelnicza ˘ dzielnica –
1. odziedziczona lub nabyta cz">:
maj'tku, szczeg[lnie ziemi,
2. ogrodzony kawa= ziemi, mo/e te/
samo ogrodzenie,
3. ga='{ szlacheckiego rodu zwi'zana
bliskim pokrewie<stwem,
4. podzia=.
dzielnik mat.
w dzieleniu arytmetycznym, liczba
przez kt[r' dzielimy dzieln'.
staropol. dzelnik, dzelnykom,
dzelnyki ˘ dzelnyk ˘ dzielnik –
1. robotnik, r"kodzielnik,
2. dzia=acz, sprawca.
†dzieln-y(i
yy
1. taki, kt[ry z rodzin' nie /yje ju/
we wsp[lnocie maj'tkowej, kt[re-
mu wydzielono cz">: ze wsp[lnego
maj'tku,
2. podlegaj'cy kiedykolwiek podzia-
=owi,
3. list dzielny& pisemny akt podzia=u
maj'tku.
4. dzielna owca& owca dawana tytu-
=em zatwierdzenia podzia=u
maj'tku ch=opskiego
staropol. 1388 ne dzelen bil,
1392 bil dzelen swim,
1394 ne bil dzelen ˘ dzelen.
dzieln-y(o>: char.
zaradny ]na sw[j wiek, mo/liwo>ci\,
podo=aj'cy trudnym sytuacjom.
s=owotw. pokr. czynny ]pierwotne
znaczenie$\&
dzie=o – czyn, dzieli: – dzia=a: ˘
samo•dzielny(czynny
udzielny – uczynny; dobroczynny
]w przeciwie<stwie do czynu o ujem-
nym znaczeniu tak/e – m"skim ˘
m"/ny\, tak/e& rz'd ¯ rad ˘ zaradny,
u(wy•rz'dzi: – u(wy•czyni:.
dziel, dzia= ^ czyn ^ ='cz, ="cz ˘ roz•
='ka(dzielenie, nazwy miejsc przy
granicy& Dzia=dowo, Drohiczyn,
˚`czyn.
franc. braver, ang. brave ]nieustra-
szony, posiadaj'cy odwag", m"stwo,
>mia=y, stawiaj'cy czo=a z dobrymi
rezultatami\.
czasem u/ywane w znacz.
˚waleczny, odwa/ny
s=aw. xrabry ]chrabry(chrobrych\,
OA, wo=. xrabor= ]chrabor\,
pola<ski ]Polan w Gnie{nie\
chrobry, OA.
†dzie=a-:(nie dzia=a•:(nie.
dzie=o czyn, rzecz, sprawa.
staropol. y wszitka dzala iego
]i wszystkie dzie=a jego\, wszitka
dzala gich; i dzala moia krolowi; we
wszech dzelach twogich; a dzalo
røk naszich spraw ]a dzie=o r'k
naszych spraw\ ˘ dzalo ˘ dzia=o –
1. czynno>: wykonania czego>,
uczynek, praca,
2. rzecz wykonana,
3. spos[b, spos[b wykonania, sztuka,
4. machina do wyrzucania pocisk[w,
˚katapulta.
5. okre>lonej wielko>ci dzia=ka
robocza w kopalni.
¯ dzie ]praw\ ˘ dzie= ]spraw\,
wnutriennych die= ]spraw wewn.\,
kak die=a$ ]jak sprawy si" maj'$\.
niecelnie w mSjp 1969&
1. «robienie, wykonanie czego; praca,
dzia=anie», 2. «to, co jest, zosta=o,
b"dzie wykonane; wytw[r», 3. «utw[r
literacki, naukowy, muzyczny, arty-
styczny ]zwykle du/ej warto>ci».
niem. tat, staroniem. wy/yn teta,
staroholend. dede, staronord. dath,
goth. deds, >redniow. ang. deed,
dede, ang. deed ]dzie=o, czyn,
uczynek; akt prawny, dokument,
baz' czyn, ang.base do, 1. a thing
done; act, 2. a feat of courage,
skill, 3. action, doing, 4. in law, a
document under seal... itd.\; affair,
matter; thing; process; thing,
wo=. 1289 d≠lo, ros. delo-die=o.
wi"cej ˚czyn.
†dzienia bar:, pie< drzewa zawie-
raj'cy bar:,
staropol. sz dzeney, w dzenyach,
sz barczyami, ca 1455 z dzeny-
ami, szosznyami, 1457 dzenya
mellifluum ˘ dzenya ˘ dzienia.
†dzienica ˚dzianica ]pie< drzewa,
bar:\. rdze<  pie< koncepcji 002.A.
¢dzienie farsz.
nadzie•nie(wa:, dziany – obfity w `,
tkanina dziana.
†dzienie
1. bar:, pie< drzewa zawieraj'cy
bar:.
2. schowek w >cianie,
3. parciane dzienie –
p=[cienne odzienie,
4. wyobra/enie czego> }widzenie$|.
staropol. 1437 dzenya mellifica;
czyge gest dzenye; kromye dze-
nya por'by, 1403 domi y dzena
1437 dzenye fantasia }przewidze-
nie$| ˘ dzenia.
†dzieniec drzewo z wyrobion'
w nim barci', ˚bar:.
staropol. 1429 do dzencza.
†dziennica astr. jutrzenka,
planeta Wenus. staropol. 1471
dziennycza luciferum.
=ac. Aurora, Lucifer,
p[{ny anlglosas. Uenus,
>redniow. ang. i ang. Venus.
dzienn-y(iczek(ie(ik ¯ dzie<.
staropol. dzienny – 1. za dnia b"d'cy,
2. obliczany wg dni, dni[wkowy.
dziennikar-z(ski(stwo publ.
osoba pracuj'ca zawodowo w redak-
cji pisma, pisuj'ca do< artyku=y.
dzie< miara upływu czasu.
tak/e dosł. czyn; czynna pora /ycia,
dzie< ]moc\ – noc ]odpoczynek,
niemoc\ MN,
jak kwas ]czyn(nik\ – s=[d ]odczyn\;
1. widna pora doby, okres od rana do
wieczora, od wschodu do zachodu
s=o<ca,
2. doba, 24-godzinny cykl; doba ¯
noc do dnia dobawiona ]dodana\.
wi"cej ˚p[=noc, noc, pory dnia.
podstaw' czyn ^ dzie< ]˚czerni:\;
>redniow. ang. dai, dei ]dzie<\ ˘ dziej,
dzie< ]czyn, oba w odmianach\ ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
`czy<ca ˘ z=o•dziej – z=o•czy<ca,
szkod•nik, z=y•dnia – z=o•czy<cy,
zbro•dzie< – zbro•dniarz, spo•dzie< –
spo•dnie, stu(ch=o•dnia ]dnia ^ woda,
=ada, =[d\, dobro•dziej – dobro•czy<ca
]dzieje – czyny\, ko=o•dziej, czaro•
dziej, dzie•/a – za•czyn ]/a ^ za\,
˚kwas ]k•was  s•=[d\ ¯ was, =[d ¯
wasser, =ada ]woda\;
dzie< ]czyn\, dzie/a ]zaczyn\ 
cie/, cier, cierp ]kwas ^ czynnik\,
`dzi: – tworzy:.
ang. day ˘ ros. deqnie-diejanie
]ang. action, act, deed,
niem. handlen ]akt\, handlung
]akcja, ang. action\ t=um. na czynno>ci&
Teutschen Ordens Handlung wider...
]akta czynno>ci przeciw...\, ˚akt.
dai, tag ˘ da ]tak\, noc, not ˘ nie.
>redniow. ang. dai, dei ˘ ang. day;
>redniow. ang. nyht, anglosas. niht,
neacht, pokr. niem. nacht ]noc\ ˘
noht, nought, naught ]nic\ ˘ not ]nie\
˘ pol. nic nie ]podw[jne przeczenie\.
ros. den;-de< ]dzie<\, deqnie-
dejanie ]dzia=anie, stan czynny, ang.
action, act, deed\; jn ˚]litera\ N.
We wczesnym Íredniowieczu, z obu
cz">ci doby, dzie< by= istotny i do
niego g=[wnie nawi'zywano wyda-
rzenia, zaznaczaj'c czasem /e np.
po/ar wybuch= o godz. 1-szej nocy tj.
o godz. 19-tej dzisiejszego systemu,
wkr[tce z nastaniem wieczora, nocy.
Dzie< rozpoczyna= si" od godz. 6-tej
rano. P[{niej do='czono noc, zw'c
obie pory dob' ¯ dobawienie, dodanie
nocy do dnia.
staropol. dzen dnowi, we dne;
twoy iest dzen; przes dzen,
1427 tego dnya ˘ dzen ˘ dzie<,
w Ss 1953 18 kolumn do wyraz[w
has=owych& dzie<, dzienny –
1. przeci'g czasu od wschodu
do zachodu s=o<ca,
2. doba }doba ¯ dobawienie dnia|,
3. termin s'dowy,
4. czas, chwila,
5. d=ugo>: jednego marszu dziennego,
6. noc i dzie<, noc a dzie<,
po nocy dzie< – bot. pszeniec,
Melampyrum nemorosum L.
czes. den, dne,
chorw, i wind. dan, den,
anglosas. daeg, d≤g ]liczba mn.
dagas\, wg Lindego 1804& daga,
dun. dag, tatar. krym. tag
>redniow. ang. dei, dai ˘ ang. day,
ros. segodnq ]dzisiaj, dosł. tego dnia\
¯ `siaj – siego sego ]tego\
wo=. 1289 dn˛;, d(e)n;.
¢dzie<ga moneta.
staropol. 1485 denka – drobna moneta
ruska, r[wna czwartej cz">ci grosza.
†dzierca =upie/ca }zdzierca, J.D.|.
dzierga-:(czka(rka strz"pi:.
yy
dzierlatka
1. ptak. Galerida cristala Boie.,
ptak z rodziny skowronk[w o
charakterystycznym czubku,
2. weso=e, trzpiotowate dziewcz".
staropol. ca 1455 dzyrlathka,
1472 dzirlatka anoda,
ca 1500 dzyvrlathk' aneda;
barificus dzyurlathk' aneda idem
˘ dzirlatka, dziurlatka.
dzierlica dziergaczka.
†dzierzba srokosz ptak.
Lanius excubitor. staropol. dzirwa.
dzierzga: czynność. ˚ dzierga:.
†dzier/ad=o p"tla.
staropol. 1471 dzerszadlo, dzir-
rzadla; dzerszadla, dzierrzadlo ˘
dzier/ad=o, dzir/ad=o.
dzier/ak narz.
stylisko cepa, bijak przymocowany
do< paskiem sk[ry.
dzier/aw-a(ca(i:(czy(ny
staropol. 1403 dzirszawi, 1443
w yego dzirzawe, 1425 w mey
dzirszawe ˘ dzirszawa ˘
dzier/aw-a(ca,
dzir/aw-a(ca, dzir/ew-a(ca,
w Ss 1953 19,5 kolumny cytat[w
do wyraz[w has=owych& dzier/awa,
dzier/awca, dzier/e:, dzier/enie –
1. maj'tek ziemski, posiad=o>:,
2. posiadanie czego>,
3. dzier/awa, posiadanie cudzej po-
siad=o>ci za op=at'; posiadanie
tytu=u w=asno>ci, zastawu.
dzier/awa ¯ mazur. der'ava.
gr. laxus ]straci:, zgubi:\ ˘ laxare
]rozlu{ni:, popu>ci:, rozwi'za:\ ˘
lesser, laisier,
starofranc. lais, leis, lez, ang. lease,
ros. otdaha v arendu-otdacza w
arendu, otkup-otkup.
†dzier/e-:(nie, dzir/enie
trzyma:; nie zdzier/a=.
staropol. dzerszøøcz, dzyerszecz,
dzerzøczego, dzerzecz,
dzyerzal v r'cze; dzyrszal
dwye czcze szwyadeczstwa; y
dzirzøczi nagy myecz; podnyoal
dzerzo scyt ˘ dzier/e:, dzir/e:,
dzier/e: si" –
1. trzyma:, zasadniczo r"kami,
2. trzyma: w charakterze je<ca, wi"{-
nia albo przymusowego zastawu,
3. posiada: jako w=asno>:,
4. sprawowa:, pe=ni: jak'> funkcj",
5. zachowywa: co>, przestrzega:
czego>,
6. uwa/a:, uznawa: za kogo>, za co>,
7. zachowywa: co> w pewnym
miejscu lub stanie,
8. zawiera:, obejmowa:, mie>ci:
w sobie,
9. wytrzymywa:, znosi:,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
10. dzier/e: si" – utrzymywa:
='czno>:, trwa: w czym>.
staropol. dzier/enie – tak/e&
stowarzyszenie, zwi'zek.
staropol. dzyrszanthny –
prawomocny, obowi'zuj'cy.
staropol. dzier/e: o kim –
mniema:, s'dzi:.
staropol. za(po(u(prze(przy(ob(
(o(do(wy(wz(z-dzier/e:,
ob(od(u(wz(za•dzier/a:,
u(za•dzier/awa:,
udzier/a: si", wzdzier/awa:
si", wzdzier/owa: si".
=ac. possessio ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. possession,
ros. vladenie-w=adenie,
obladanie-ob=adanie,
imenie-imienie.
˚posesja, posiad=o>:.
¢dzier/"tny prawn.
prawomocny, obowi'zuj'cy.
staropol. dzyrszanthny.
=ac. valere ]mocnym by:, si=" posia-
da:\ ˘ validus ]mocny, silny\ ˘ valide
˘ starofranc. valide ˘ ang. valid,
ros. dejstvitel;nyj-
dejstwitielnyj.
dzier/ymorda osob.
dziesi-":("cina("cinny("ci[r(
("cioro("tny('ty `'ty ¯ dziesi":.
liczebnik g=[wny oznaczaj'cy liczb"
albo cyfr" 10.
¯ dziesi"cina ]dziesi'ta cz">: zbior[w
na podatek\ ¯ desno ]prawo\ % si": ¯
sat, set ]ustan•owi:(awia:\ – ustano-
wione prawem. ˚prawo.
rz. Desna – niegdy> prawy dop=yw
Dniepru ]patrz'c od uj>cia\, wpada-
j'ca do< powy/ej Kijowa.
staropol. dzeszøtha kaszn boza;
dzeszanteh, dzeszyøtego
myesyøcza, dzeszyøty dzen,
dzesyøti, dzeszantego ˘
dzeszøthy ˘ dziesi'ty.
staropol. dzeszanczna,
1407 dzessanczynø ]dziesi"cin"\,
1423 dzeszøczynø za trzydzesczy
grzywen, 1427 o cthorø dzesan-
cino, 1436 za dzeszanczyn' ˘
dzeszøczyna ˘ dziesi"cina – 10-ta
cz">: zbo/a sk=adana jako danina.
staropol. dziesi"cinny –
dziesi"ciny dotycz'cy.
staropol. dziesi"cioro – 10.
staropol. dziesi"ci[r – 10,
z=o/ony z dziesi"ciu jednostek.
staropol. dziesi":strunny –
posiadaj'cy 10 strun.
staropol. 1388 ¢dzesacz, 1391
¢dzesand, dzeszønczi grifwen,
1396 w dzesandzi lat,
1399 oth dzesanczi lath,
1399 yako dzeschencz grziwen ˘
dziesi":.
staropol. dziesi"tnik – prze=o/ony
yy
nad dziesi"cioma lud{mi.
staropol. dziesi'tny, dziesi"ci[r –
z=o/ony z dziesi"ciu jednostek.
>redniow. ang. tenteh ˘ ang. tenth,
ros. desqtyj-diesjatyj, desqtok-
diesjatok ]dziesi'tka, z dziesi"ciu
cz">ci z=o/ona\, desqtaq-diesjata-
ja ]dziesi'ta cz">:\.
dzies-i'tka(i'tek(i'tkowa:(i'ty(
(i'ta(i": ¯ liczebnik dziesi": ]10\.
wo=. 1289 desœtk=v= ]dziesi'tek\,
˚cyfra, odliczanie.
staropol. abi liczbi cztirzech
dzesyøtkow nye przesyøgnøli;
trzykrocz pyaczdzyesz'd
mowczye, 1437 przandziwa dze-
szanthkow; dwa dzesyøtky byeli
scropyoney oleyem, a dzesyøtø
czøscz dzesyøtka kaszdemu
baranv, ca 1450 dzeszantek
benarius ˘ dzesyøtek, dzeszøtek
`dzyesz'd ˘ dziesi'tek –
1. dziesi": jednostek, dziesi'tka,
2. dziesi'ta cz">:,
3. dziesi'ta cz">: zbior[w sk=adana
jako danina,
5. denar.
†dziesi'tn-ik(ny dziesi"tn•ik(ny.
dziesi"cio~ jęz.
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy /e cz=on drugi wyst"pu-
je 10 ]dziesi":\ razy.
dziesi"ciob-[j(oista
dziesi"ciob[j
dziesi"ciominutowy
dziesi"ciopi"trowy
dziesi"cioprocentowy
dziesi"cioprzejazdowy
dziesi"cioro
dziesi"ciotysi"cznik
dziesi"ciozg=oskowiec
dziesi"cioz=ot[wka
dziesi": liczebnik.
†dziesi":strunny muz.
posiadaj'cy 10 strun.
dziesi"tnik
dziesi"tny z=o/ony z 10-ciu
jednostek. staropol. dziesi'tny.
†dziesty $, wg Ss 1953;
zepsute czesty ¯ czest ]uwa/a: za,
s'dzi:, przypuszcza:, ang. to regard
as, to deem; to assume; to think
one..., to take one for...\.
staropol. 1401 iaco Frannek vicupil
Filkø sz Crosznina, isz tam Filka
niczsz ne ma szwimi ]leg. z swymi\,
dzesthimi penoczmi ]...i/ tam Filka
nie ma nic swych pieni"dzy, s'dzi=\.
ros. hest;-czest.
yy
dzietny dzieci maj'cy.
¢dziewa:, o~
wle•c(ka: – dzia:,
na•wleka:(dzia:,
ros. sovlekat;,
rozdziewa: ]si"\, odziewa: – odzie/.
†dziewa: si" dokonywa: si",
dzia: si", zdarza: si".
anglosas. h≤ppan ]zdarzy: si"
przez przypadek\ ˘ >redniow. ang.
happen ˘ happenen, hapen,
ang. happening ¯ happen,
ros. sluhit;sq-s=uczitsja.
dziewanna bot.
Verbascum Lychnitis et sp. aff.
staropol. 1419 dzevana cauda,
1437 dzevana tapsus, cauda
lupuli, luminaria, eraclea, herba
solaris, 1472 dzewana tapsus
barbatus, 1475 dzyevana,
1484 dzewyana taxus barbatus.
dziew-cz"(czyna(ka(oja
m=oda kobieta, niezam"/na.
dziewczyna ]dosł. dziewoja\ ¯
czyna ]w[d\ ˘ przy•czyna – po•w[d.
staropol. dziewczy –
1. dziewczyny, panny, panie<ski,
dziewcz"cy;
2. w=a>ciwy pannom,
3. dotycz'cy dziewczyny, panny,
4. rodzaj dzieczy – dziewczyna, panna.
staropol. dziewczyn – nale/'cy do
c[rki lub niewolnicy.
staropol. dzieweczka –
1. pieszczotliwie& dziewczyna, panna,
2. s=uga.
starofranc. ]jeune\ fille,
>redniow. ang. girle, gurle, gerle
]podrostek ka/dej p=ci\, ang. girl,
ros. devohka-diewoczka, devica-
diewica, staroros. d≠vka-diewka.
†dziewiana bot. dziewanna.
dziewiar-ka(stwo(z tkan. r"ko-
dzielniczy wyr[b tkanin, dzianin".
†dziewi't-e(y(yna>cie(ka
po dziewi'te.
staropol. 1391 dzeuøty ps}alm|,
1444 godzina dziewatha;
do godzini dzewy'they;
dzen dzewyøti, dzewyøtego
myesyøcza ˘ dzewyøty –
dziewi'ty.
staropol. dzewyøtinaczcye ˘
dziewi'tyna:cie – dziewi"tnasty.
anglosas. nigonthe ˘ >redniow. ang.
ninthe ˘ ang. ninth; nineteen,
ros. devqtyj-diewjatyj,
devqt;nadcat;.
dziewic-a(zy(ze(ctwo
dziewi•ca – prawi•czka, panna,
¯ dzie ]praw\ ˘ dziesi"cina ]podatek
prawem odbierany\, desno – prawo.
staropol. a sø sloua sina bozego
tø to suøtø deuicø Katerinø;
prziwedzoni bødø crolowi
dzewicze; a dzewicze gich ne sø
oplakani; mlodzy y dzewycze,
ca 1400 y dczeuice; czczyenye o
dzyevyczach ]czytanie o dziewi-
cach, ¯ cztenie\ –
1. dziewczyna, panna, kobieta nieza-
m"/na,
2. c[rka, dziewka.
staropol. dziewictwo –
1. panie<stwo, wiek panie<ski,
2. dzieci<stwo, niewinno>:.
staropol. dziewiczy –
1. pannom przynale/'cy,
2. panien dotycz'cy,
3. w=a>ciwy pannom,
4. czysty, niepokalany. ˚dziewcz".
†dziewierz powin. dla kobiety&
brat m"/a, dzi> szwagier.
staropol. 1397 vlg. dzewerza,
1414 i 1422 dzewyerz;
1423 swimi dzewiory,
1436 przeciwko dzevyerzom,
1437 dzyewyerz leuir.
ang. ]for female\ brother-in-law,
ros. dever;-diewier, lit. dieweris.
nazwisko Dziwura.
†dziewi"cielnik ˚dziewi"ciornik,
bot. Marchantia polymorpha L.,
czy Asperula odorata L.,
czy Parnassia palustris L.
†dziewi"cina dziewi'ta cz">:.
staropol. 1466 w dzewyaczynye.
†dziewi"ciornik, dziewi"cirnik,
dziewi"ociernik bot.
1. Marchantia polymorpha L.,
czy te/ Asperula odorata L.,
czy Parnassia palustris L.
2. Eupratorium cannabinum L.
dziewi"cioro dziewi":.
staropol. dziewi"ci-oro([r.
dziewi"-:(tna>cie(:dziesi't(
(:set liczebnik.
1. liczebnik g=[wny oznaczaj'cy
liczb" albo cyfr" 9,
2. jako sk=adnik liczebnika
wielocz=onowego.
kszta=t dziewi'tki ˚cyfra.
dziewi": ]IX\ ¯ dzie ]dziesi":, X\ %
wi": ¯ wi"c ˘ mniej wi"cej; mniej o
jeden ˘ IX\.
˚dziesi": ¯ s=aw. desno ]prawo\.
staropol. 1390 dzewoncz,
1398 dzeuøcz,
1400 dzewencz grzywen,
1400 dzewøcz grziwen.
staropol. dziewi":(dziesi't(
(dziesi'ty(kro:(na>cie(set.
dziewi":nacie, dziewi":na:cie
]19\, 1427 dzewanczseth ]900\,
dzewyøczset ]900\.
staropol. dziewi":kro: – 9 razy.
anglosas. nigon ]9\,
>redniow. ang. nyen, ang. nine,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
ros. devqt;-dewjat ]9\.
dziewi"cioro
dziewi":
dziewi":dziesi't(ka(y
dziewi":set(ny
†dziewi":si= 5 nazw botanicznych&
1. Carlina vulgaris L., rzepa,
¢dzavyszyl, dzyewyasyl, ¢drze-
wossil, dzewøsyl, dzewyaszyl
]rzepa\,
2. Agrimonia eupatoria L., rzepyk,
skorczik, dzewyasszsl ]rzepyk\,
3. Eryngium campestre L., ca 1500
dzyewyøszil iringus,
4. Vitex agnus castus L.,
1437 dzewyassill angus castus,
5. Inula Helenium L.
1484 enula polna, ¢cziewczil.
†dziewi":si= olbrzym, si=acz, gigant.
gr. gigas, gigantos,
=ac. gigas, gigantes ˘ p[{no=ac.
¢gagante ˘ starofranc. jaiant,
staronorm. i franc. gaiant,
>redniow. ang. geant, ang. giant,
ros. velikan-wielikan.
dziewi"tna->cie(stka(sty
†dziewina bot. dziewanna,
Verbascum lychnitis et sp. aff.
staropol. ca 1465 dzyewyna.
dziew-ka(oja
1. dziewczyna, panna, dziewica,
kobieta niezam"/na,
2. s=u/'ca, 3. c[rka.
staropol. dziewka, dziewki, dziew-
ce, dziewk", dziewk'; dzewko,
dzewky, dzewycza, dzewcze.
=ac. wirgo, puella, innupta,
ang. girl, virgin; maid; daughter,
ros. d≠vka-diewka.
†dziewoja dziewczyna, panna.
dziewor[dstwo biol.
rozw[j zarodka z jaja nie zap=odnio-
nego; partenogeneza.
†dziewos='b(ka swat(ka,
po>redni•k(czka ma=/e<sk•i(a.
staropol. 1398 dzewosløb,
1437 dzyewosløb paranimphus,
ca 1455 dzewoslab procus,
1461(67 dzevoslamp paranym-
phus, 1462 jako ya dzeuoslabem
byl, ca 1500 dzyevoslabk' proca.
†dziewstwo
1. panie<stwo, dziewictwo,
czysto>: dziewicza,
2. m=odo>:.
staropol. dzewsthwo – dziewictwo.
staropol. dziewstwo odj': ]othyøcz,
odyacz ˘ othyøl, odyal\ – pozbawi:
pozbawi: dziewic" b=ony w waginie.
dziewu-cha(szka
dzie/a pojemn. pojemnik z klepek
yy
spojonych obr"cz', do wyrabiania
ciasta.
w S=owniku staropolskim& naczynie do
wyrabiania ciasta, tak i fasa –
1. beczka, 2. rodzaj naczynia na chleb;
zakrawa st'd, /e fasa to inna nazwa
dzie/y, skoro «beczka» zwana «na-
czyniem» w obu wypadkach.
cie/  dzie/a  zaczyn ]/a ^ za;
dzie ^ czyn ^ kwas ^ kis, ˚dzieje\
˘ za•kwas ^ za•czyn,
cie/ ]kwas ^ k=ad ^ =o/; przy•k=ad ^
przy•=o/enie\ ˘ dzie/a ˘ o•dzie/
]w•k=ad\, w•k=ada: lub w•=o/y: co
na siebie ]k=ad  =o/\,
tu•dzie/ – o•raz ]razowy ^ kwa>ny\.
staropol. 1394 dzezze ]dzie/e, l. mn.\,
1412 dzesze, 1419 ¢czesza;
czesze; czeszø ]dzie/"\, 1420
pastina albo dzeza pistoribus,
1437 dzyesza pastale.
=ac. alveus pistorius,
niem. backtrog. s=aw. c≠'; ]kwa>ny
roztw[r, zaczyn\.
†dzie/ka pojemn. rodzaj naczynia.
1. do wyrabiania ciasta,
2. na oliw", wino.
staropol. ¢deska pistorio, dzyeska
seria, 1463 dzeska seria; dzeska
stima.
niem. kleiner.
†dzi"brza dziebrz }debr(y, J.D.|.
dzi"cielina bot.
regionalna nazwa koniczyny.
dzi"cio= ptak. Picus sp.
staropol. dzanczol picus,
1471 dzaczol picus,
1472 dzøczol picus.
ros. kulik, dqtel,
ang. woodpecker.
dzi"giel bot. Angelica silvestris L.,
pisana te/& Angelica sylvestris L.
¯ ci"giel ¯ ten ¯ t"giel,
ro>lina o silnych skutkach.
staropol. 1437 dz'gil angelica;
XV w. dzogil angelica,
XV w. driegiel angelica, ca 1455
dz'gyl,1460 dz'gyl angelica,
1464 dzyøgel angelica,
1472 dzøgil angelica;
dzangyl angelica, ca 1500 dzengil.
†dzi"gna anat. dzi's=o.
staropol. XV w. dz'gna,
ca 1500 dzy'gn' dentile.
=ac. gingiva,
anglosas. goma, niem. gaum,
>redniow. ang. gume, gumme,
gome ˘ ang. gum,
ros. desna-diesna.
†dzi"k tylko w zwrotach&
1. miej]/e\ go dzi"k – dzi"ki za to,
2. przez dzi"k – wbrew woli.
staropol. ca 1418 mye go dak,
myeysze go dz'ng, euge,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1471 myey go dzank.
†dzi"ka
1. cze>:, chwa=a, podzi"kowanie,
wdzi"czno>:,
2. pie>< pochwalna,
3. bez, przez dzi"ki – bez zgody,
wbrew woli, przemoc'.
staropol. dzak' czynyacz, dz'ky
czyny'cz, dzankø czynøcz, ca
1428 dzenky graciarum acciones.
ang. 1., 2. glory, 3. in violation of,
ros. 1., 2, slava-s=awa,
3. s nasilovaniem.
dzi"k-i(owa:(czynienie(czynny
¯ odd{wi"k, wdzi"k, wdzi"czno>:,
odwdzi"czy: si", pokr. ang. thank,
anglosas. thancian, niem. danken.
staropol. dz'kvy' bogv memv,
bogv dz'kowal, 1493 dzakvgemy
thobye, dz"kuyøcz, dzy'kvyacz,
panye Jesu Criste; dzyekovacz ˘
staropol. dzi"kowa-:(nie
1. wyra/a: wdzi"czno>:,
2. chwali:, czci:.
†dzi"kwa pokarm prze/uwany
przez bydl". ˚d{wieka.
staropol. cz 1500 dzy'kw' rumen;
zvcz dzy'kw' ruminare.
dzik anim., zwierz.
Sus scrofa, zwierz" z rodziny >wi<,
/yj'ce na wolno>ci, w lasach.
ros. vepr;.
dzik-i(us(o
1. o zwierz"tach& srogi, okrutny,
rozjuszony, gwa=towny, niepoha-
mowany, nieopanowany,
2. o ludziach& nie cywilizowany,
w stanie pierwotnym,
3. o dzia=alno>ci ludzkiej& niczym
nie regulowany, nie planowany,
nielegalny, swawolny,
4. o ro>linach& b"d'cy w stanie
natury, pierwotnym.
staropol. 1394 aucis dictis dzike
auene; dzycz; ¢czyky zwyerz;
1496 dzyka hazuka, 1497 dzika,1498
dictam hazuk' dzik' ˘ dzyky,
dzyki, dzycz ˘ dziki –
1. na swobodzie /yj'cy, nieoswojony,
2. rdzawy, ciemnoczerwony.
staropol. dziki& ko<, kozio=, len,
m'/, >laz, wieprz.
tzw. Dziki Zach[d ]ang. Wild West\, o
zachodnich stanach USA, jest – w mej
opinii – nieporozumieniem, wynik=ym
z prostego t=umaczenia nazw& wild
]dziki\, gdy w=a>ciwym& Bezludny
Zach[d, odludzie ¯ wilderness ]pusz-
cza, odludzie, kraj niecywilizowany,
dziki\, bo i tak do dzi> – odludzie, stany
o bardzo niskim zaludnieniu, puste.
Dziki sprawia wra/enie bezprawia
i dzikiego zachowania si" ludzi, co
nie by=o prawd', lecz tak musi zosta:
wskutek pomy=ki, jak Stary Testament,
yy
czyj, pisany przez kogo$
†dzin': gin':.
†dzinia
1. tkan. w=osienica tkana z w=osia,
2. bot. dynia.
staropol. w dzynyø ˘ dzynya.
†dzi<sia dzisiaj.
dziob-a:(ek(aty(n': ¯ dzi[b.
uderza: systematycznie dziobem;
mo/e prawid=owo powinno by:
dzi[ba:  dzi[b, przez Ø;
ale istnieje kilka innych, s=owotw.
pokr., pisanych przez U, st'd
dziuba: – ciupa: ]r'ba:\, 002.C
– ciupa ]porub, wi"zienie\
– ciupaga ]siekierka\
– czub ]szczeg. koguta\
˚dzi[b; omal identyczne znaczenie
mo/e mie: r[/ny {r[d=os=[w, st'd i
tak drobna r[/nica w pisowni, np.
dzioba: ¯ dzi[b,
dziuba: ¯ ciupa: ]r'ba: ¯ rub ˘
rubie/ ^ skraj ˘ kraja:\;
dziuba:  ciupa: s=owotw.
koncepcji 002 C, z wymian' PB.
†dzio=da $, wg Ss 1953.
staropol. }o wymowie zapisu przez
«dz»| exemplum secundi& dzal,
dzen, dziv, dzolda,... dzøøgil,
dzøøsla ]dzi's=a\.
s'dz", /e to nap[j z parzonych zi[=,
napar, wywar – p=yn otrzymywany z
zalewania wrz'tkiem zi[=, jag[d, itp.,
jak zwuk ˘ d{wi"k, zwon ˘ dzwon,
zwan – dzban, rozynek – rodzynek,
tak zio=o ˘ dzio=da ]`da ^ woda\.
Poza tym, niem. zeit ]czas\ ˘ ze` %
gar ]miara\ ˘ zegar, staropol. nazwi-
sko Dzygora; ziub ]zi'b\ ˘ zi"ba,
staropol. nazwisko Dziubanowski.
dzionek zdrobn. dzie<
dzi[b(aty(ek(n':, dziob-a:(n':
¯ >redniow. ang. jubbe ]˚dzbanek;
pojemnik na ciecz, z gliny, szk=a, lub
metalu, zwykle z w'skim otwarciem i
uchem, uchwytem\ ¯ bibl. Job,
Ø ^ A ˘ s=owotw. pokr. dziaba:.
s=owotw. pokr. czub, CzD{.
s=owotw. poch. bodzie, czyt. wspak,
s=owotw. koncepcji 012.
¢ziub ]ch=[d\ ˘ zi'b – zi"bi:,
U ˘ Å, ´, zi"ba, Dziubanowski;
nie wykluczone zupe=nie /e dzi[b ˘
Dziubanowski, bo tak i sk[ra ˘ Skura,
pr[chno ˘ Pruchnicki, i inne.
†dzi[ra dziura, otw[r.
†dzir~ dzier`.
†dzirbo=ka ptak. zapewne dzierzba,
Lanius L., staropol. ca 1500
dzyrbolk' caroficus.
ang. loggerhead shrike.
†dzirgie< rodzaj tkaniny zbli/onej
yy
technik' wykonania do aksamitu.
staropol. dzyrgen mataxa.
†dzirnie $, dar<$ wg Ss 1953.
} b="dnie; der< ˘ dernina ˘ darnina,
J.D., staropol. YE |, ˚dyrnie.
staropol. 1496 et pro dyrne in
Lubom 13 grossos.
=ac. caespes, ang. turf, sod, sward,
staroros. dernina-dernina,
ros. dërn-diorn.
†dzirwa ptak. dzierzba srokosz,
Lanius excubitor L. ˚dzirbo=ka.
staropol. 1472 dzirwa ficedula,
dziry-t(da broń. oszczep, kr[tka
w=[cznia d=ugo>ci 3-ch =okci ]1,73 m\
z w'skim grotem na jej ko<cu.
tureckie d/irid, arab. d/erid.
†dzisi bie/'cego dnia lub czasu
dotycz'cy, dzisiejszy, tera{niejszy,
wsp[=czesny.
staropol. do dzisia dnia, do dzi-
siego dnia, czasu, godziny; asz
do dzisza dna, 1425 do dzyszego
dnya; asz do dzisyego dnya; az
do dzisyego dnya ˘ dzisy.
=ac. hodie, franc. aujourd’hui, ang-
losas. to d≤g, niem. heute, jetzt.
>redniow. ang. to-daye ˘ ang. today,
segodnq-siegodnia,
ros.
nynewnogo dnq.
dzi->(siaj(siejszy jęz.
1. bie/'cy dzie<,
2. teraz, obecnie, wsp[=cze>nie.
staropol. dysza, dzysza, 1419
dzissa; dzyssza nagotuy wyna;
bødze gescz dzisya ]b"dzie je>:\,
dzysz' bandzesz w ragyu moy-
em ]dzi> b"dziesz w raju moim\,
dzyszya nasch myly zbavyczyel,
dzyszya ˘ dzi<sia, dzisia –
dzisiaj.
franc. aujourd’hui,
anglosas. to d≤g,
>redniow. ang. to-daye, ang. today,
ros. segodnia-siegodnia,
nynewnij den;-nyniesznyj de<.
dziuba: ˚dzioba:.
¢ziub ]ch=[d\ ˘ zi'b – zi"bi:,
U ˘ Å, ´, zi"ba, Dziubanowski.
Z ˘ Dz, np. zwuk ˘ d{wi"k, ˚D.
mo/liwe /e dzi[b ˘ Dziubanowski, bo
tak i znane mi sk[ra ˘ Skura, pr[chno
˘ Pruchnicki, i mo/liwie inne.
†dziu=a kaptur, kapuza sukienna no-
szona jako ochrona przed deszczem.
dziupla
wypruchnia=y otw[r w pniu drzewa.
dziur-a(awi:(awy(kacz(ka(
(karka(kowa:
1. otw[r w jakim> przedmiocie, ogro-
dzeniu, >cianie, dachu, ziemi, odzie-
/y, najcz">ciej nieforemny,
2. zapad=a wie>, pozbawiona /ycia,
ruchu,
3. marny, {le urz'dzony, zaniednany
lokal.
w Íredniowieczu niekt[re grody
mia=y tajny korytarz umo/liwiaj'cy
obl"/onym zbiec z grodu poza linie
oblegaj'cych, podkop, “dziur"”,
st'd rozbie/no>: w kopiach, o strze-
/onym Wasylce, /e zbieg= z grodu&
wo=. 1289 v≠ro[ gradno[-
wieroju gradnoju ]wierzej' grodu,
grodzk'; wersji Pogodina, b="dnie\,
d≠ro[-deroju ]dziur'; wersji
Chlebnikowa, w=a>ciwie\,
wo=. 1428 dyre[-dyreju ]dziur'\.
ros. dyra.
staropol. dzura; zadzyalanye
dzwr, zadzalane dziw}r|y; na
rzesetnich dzurach; y wyczyekla
dzyvramy, ca 1500 yama, komy-
nova dzyura vel dur' antrum ˘
dzyura, dura  dyra tak/e dzi[ra.
˚nyriszcza.
staropol. 1437 dzurawy futilis,
ca 1500 futilis dzyuravy,
ut cri}brum|; a }w|nøtrz dzurawi ˘
gr. dzurawy, dzyvravy, dzurawi –
1. dziurawy, dziurkowany,
2. pusty, pr[/ny.
=ac.1. foraminum plenus,
2. vacuus,
ang. 1. leaky, full of holes,
2. hollow.
dziurawiec zwyczajny bot.
Hypericum perforatum, napar lecz-
niczy przygotowany z tej ro>liny.
staropol. zwon(iec, zwo<czec,
krewka, krewiec ]$\.
†dziurlatka ptak. dzierlatka.
dziw(ak(actwo(ol'g(o/on(
(acze:(aczny(ad=o(i: si"
dziw od otwierania ust, pokr. ziew.
s=owotw. koncepcji 022&
widz  dziw czytane wspak.
dziw – cud ˘ dziwak – cudak
koncepcji 002.A.
u•rok ^ po•dziw ^ za•chwyt(j"cie,
za•r"czyny ^ za•chwacenie(j"cie,
u ^ po ^ za.
dziwo/on; dziw-o ^ /on ]synonim\
˘ /onka ^ dziwka, na=o/nica.
s=owotw. poch. widz, czyt. na opak,
wo=. 1289 oudivisœ ]dziwowa= si"\,
b≠ bo kon; pod nim; divleni[
podoben= ]dziwnie podobny\.
staropol. dzyuo, dziwi ]dziwy\,
dzywy, dzywom, dzyv ˘ dziw(o –
1. rzadkie, osobliwe zdarzenie,
niezwyk=y czyn,
2. osobliwe stworzenie, potw[r,
dziwol'g,
3. uczucie podziwu.
˚dziwol'g ]osobne has=o\.
staropol. dziwak –
cz=owiek osobliwy;
cud•akdziw•ak, ˚002.A.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
staropol. dziwi: si" –
1. zdumiewa:,
2. przygl'da: si" bacznie,
patrze: z uwag',
3. mie: co> za z=e, obwinia: o co>.
staropol. dziwien – dziwny.
†dziwad=o widowisko.
dziwak osob. cudak, ekscentryk.
staropol. ca 1500 Petrus est mira-
bilis vlg. dzyvak ˘ dzyvak –
cz=owiek osobliwy, dziwaczny.
gr. ek` ]poza\ % kentron ]center\
˘ ekkentros ˘ >redniow. =ac.
eccentricus, franc. l’original, drole
de corps, ang. eccentric,
staroros. hudak=-czudak,
original-origina=.
dziwi: si" ¯ dziw ]cud\.
staropol. syø dziuyly, 1471 band'
sch' gyey dzywyczi, 1429 dzy-
wya sze spactaculum ˘ dzywycz
syø lub sze –
1. dziwi: si", zdumiewa: si",
2. przygl'da: si" bacznie,
patrze: z uwag',
3. mie: co> za z=e, obwinia: o co>.
staropol. po(za(z•dziwi: si",
dziwowa:, podziwowa: si".
staropol. dziwien – dziwny.
ang. be astonished at sb, sth,
ros. udivlqt;-udiwljat.
~dziwi: czas dok. ¯ dziw ˘ dziwia:.
zdumie:, wprowadzi: w zadum",
zamy>lenie.
dziw ]cud\ ˘ dziw•ak ]cud•ak\,
prze•dziwny ]prze•cudny\.
ros. udiv-lqt;/it;-udiw-ljat(it,
ang. to astonish.
za•dziwi: – czas dok., zdumie:
na•dziwi: si" – wiele, d=ugo
po•dziwia: – przez czas jaki>
u•dziwni: – zrobi: dziwacznym,
odr"bnym od wyob-
ra/e<, normy
wy•dziwia: – na>miewa: si"
z dziwactw, szydzi:,
natrz'sa: si" z kogo
z•dziwi: ]si"\ – zosta: zaskoczo-
nym wydarzeniem
Nie nale/y& przedziwny ]przecudny\.
†dziwizna, dziewina bot.
dziewanna,
Verbascum lychnitis et sp. aff.
staropol. 1472 dzewana, dziwizna,
bylek, nyedzewana tapsus bar-
bastus, 1478 dzyvyszna tapsus.
dziwka(rz ¯ dziewka.
dziwn-y(ie(o osobliwy, niezwyk=y,
szczeg[lny, nieokre>lony, niezro-
zumia=y.
staropol. dziw-nie(no(ny(o
1. cudownie, w spos[b nadnaturalny,
2. w osobliwy spos[b, niezwyk=y,
3. godny widzenia.
yy
wo=. 1289 oudivisœ ]dziwowa=
si"\, b≠ bo kon; pod nim;
divleni[ podoben=
]dziwnie podobny\,
ros. stranno, t=um. z ang. stran-
ge ]dziwny, niezwyk=y\, podobnie
gawron ]ang. rook\ jako gracz,
˚gawron.
†dziwoki dziki, na polach chowany.
†dziwokie
nieuprawiane pola, b=onia.
staropol. dziwokye campestria.
dziwol'g ˚dziw,
bezwyznaniowiec, bezprzytomny
]nieprzytomny\, czasopi>miennictwo,
nadrukowywa: ¯ nadrukowa:, itp.,
na` ]czas przesz=y ˘ du/a liczba cze-
go>\ % `a: ]bezokolicznik\ – wyrzuci-
=em jako osobne has=o jako dziwol'g
– dorabianie nowych okolicznik[w
do okolicznik[w ju/ istniej'cych,
tworz'c d=u/yzny j"zykowe& na=ado-
wywa: ¯ na=adowany ¯ na % =adowa:
¯ =ad ]porz'dek, pokr. sk=ad ¯ k=ad
^ =o/, le/ ˘
na(po(prze(u•k=ada: ^
na(po(prze(u•=o/y:,
na(po(prze(u•le/e:,
przyk=ad ^ przy=o/enie,
przyk=adnie ^ nale/nie.
na=adowywa: ¯ =adowa: – dwa bez-
okoliczniki, zamieszanie >wiadcz'ce
o nieznajomo>ci funkcji przed` i
przyrostk[w; kolejny stopie< rozci'-
gania j"zyka wymys=ami, zamys=ami i
zap"dami dziwak[w, ekscentryk[w, z
uniwersyteckimi tytu=ami w kieszeni;
˚pomieszanie ]liczba mn. ˘ poj.\.
Istotnie, niekt[re formy s' w u/yciu,
niekt[re tylko, np.
• odt'd pocz'= wyg=asza: mowy,
• nie nad'/a=em za nim wyka<cza:,
• nie b"d" takich spraw wyja>nia:,
lecz mechaniczne tworzenie innych,
w oparciu o nie, ot tak, na wszelki
wypadek, jest objawem braku wy-
czucia, kt[re formy s', a kt[rych nie
ma, i og[ln' cech' ich s' d=u/yzny.
Mo/e skrajnymi zagospodarowywa: i
wypromieniowywa:; z innych w mSjp
1969, wydanym przez PWN&
gotowa: ˘ dogotowywa: ]si"\
rabowa: ˘ obrabowywa:,
rama ˘ obramowywa:,
obraca: ˘ obracalny,
obliza: ˘ oblizywa:,
ogr[d ˘ ogrodowizna,
bez ogr[dek ˘ ogr[dka,
okop(owy ˘ okopowizna ]ro>liny
okopowe\,
kopa: ˘ odkopa: pi=k" ˘ odkop,
dal ˘ oddal•i:(ony, wida: w oddali,
z oddali ˘ oddal,
odbytnica ˘ odbytni•cowy(czy,
okorowa: ˘ okorowywa:,
poznawa: ˘ obznajamia: ]si"\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ch=[d ˘ och=od•n':(=o ]och=o-
dzi=o si", och=on':\,
granica ˘ odgraniczy: ]roz`\,
wydzier/awia:,
wykierowywa:,
wyko=ata:,
wykorzystywa:,
wykrzesywa:,
wykupywa:,
wykwaterowywa:,
wyolbrzymia:,
wyparowywa:,
wyp=akiwa:,
wyp=asza:,
wywo=ywa: si",
wymeldowywa:,
wynaradawia:,
wystudiowa:,
wysuwalny, wysuwny,
wywczasowa: si",
wywdzi"cza: si",
zahartowywa:,
zakamienia=y,
zakochiwa: si",
zal"gn':,
i dziesi'tki innych.
Dziwol'gami s' tak/e&
bezrz'd ]nierz'd\, bezs=oneczny ]po-
chmurny\, chybia: ¯ chybi:, chybn':
¯ niechybnie, chybotliwy, bezsolny,
bezwyj'tkowy.
Og[lnie, jest to bezokolicznik czasu
przesze=go, gdy czynno>: pocz"=a w[-
wczas trwa:, trwa=a do chwili obecnej,
i obecnie trwa, odpowiednik ang. Past
Continuous Tense, jego polska forma.
1. bezokolicznik, bo&
`ywa:, `iwa:, `awia:, czyli `:,
2. czasu przesz=ego, bo&
wy`, za`, i pozosta=e przedrostki,
3. czasu tera{niejszego, bo&
`wa` wstawione w >rodek
]`wi` gdy dla czasu przesz=ego\,
tworz'c przez to d=ugie formy.
forma niezwykle rzadko u/ywana i nie
mo/na jej tworzy: dla wszystkich cza-
sownik[w na podstawie samej zasady,
bo powstaj' formy nieistniej'ce w /
ywym j"zyku.
Tak i A. Brückner, 1927, w oparciu
o zasady tworzenia zdrobnie<& kontusz
˘ kontusik, stanik ˘ staniczek, surma
˘ surmeczka, szyb ˘ szybik, warsztat
˘ warsztacik, wymi" ˘ wymi'czko, i
szereg innych, za Samuelem Bogumi-
=em Linde, 1807, ˚nr 710, 720.
ale w dorabianiu potkn'= si", bo pi"tro
˘ pi'terko, gdy my m[wimy pi"terko,
nie odmieniamy tu ´ ˘ Å, bo pi'tka.
warsztacik – nic szczeg[lnie z=ego
w zasadzie tworzenia zdrobnie<, lecz
s=owa tego nie ma w /ywym j"zyku.
k=[ci: si" ]czas tera{n.\ ˘ wyk=[ci:
si" ]czas przesz=y, wy`\ ˘ wyk=[ca: si"
]powr[t z czasu przesz=ego do czasu
tera{n.\, po co$ w imi" czego$ tak i
robi: ]czas tera{n.\ ˘ zarobi: ]czas
yy
przesz=y\ ˘ zarabia: ]czas tera{n.\; po
co$ niekt[re, istotnie, mog' by: u/yte
w szczeg[lnych okoliczno>ciach, w
tym wypadku, np. w[wczas pocz'=
zarabia: tyle to a tyle, czyli do czasu
tera{niejszego w przesz=o>ci. Ale me-
chaniczne tworzenie pozosta=ych na tej
zasadzie jest tworzeniem warsztacika
z warsztatu.
W s=ownikach nie zamieszczamy
rzeczownik[w odmienianych przez
przypadki ]deklinacj"\& m=otek, m=ot-
ka, m=otkiem, itd., tak i nie powinni>my
zamieszcza: czasownik[w odmienia-
nych przez koniugacj" – przyrostki i
przedrostki ]przez przedrostki – aspekt
u mnie nowy\, a tak w=a>nie robimy,
='cznie z podaniem nast"pnych
bezokolicznik[w, pochodz'cych od
podstawy& robi: ˘ zarobi: ˘ zarabia:.
W przypadku rzeczownik[w, podaje-
my podstaw", tj. form" mianownika,
m=otek w tym wypadku, i zasady
tworzenia odmian, tak i czasownk[w
– powinni>my poda: podstaw"& robi:
w tym wypadku, i zasad" tworzenia
ich odmian.
Wracaj'c do dziwol'g[w, tworzo-
nych na podstawie zasady, nie form
czerpanych z /ywego j"zyka ]jak i u
A. Brücknera\, nale/' tu& dokonywa:,
doko<cza:, dosta: jako wy(starczy: w
przyk=adzie& Czego> mi tu nie dostaje
}nie staje, tj. nie starcza, J.D.|, dosto-
sowywa:, doszlusowywa:, do>ciga:,
naczesywa:, wydeptywa:, wydysza:,
wydziedzicza:, wygarnia:, wygniata:,
wygotowywa:, wygwie{dzi:, wyima-
ginowa:, wyja=awia:, wyjaskrawia:,
wyk=[ca:, wykopywa:, wykorzenia:,
i wiele innych wy`.
W znaczeniu pomidor[w czy jakich
innych ro>lin, s' to wilki j"zykowe,
czyli odrosty mi"dzy pniem a ga="zia-
mi, bezowocne, bezproduktywne, a w
tym wypadku – nie u/ywane, d=u/yzny,
wynaturzenia, powsta=e w spos[b
mechaniczny, >wiadcz'ce o zatraceniu
kontaktu z /ywym j"zykiem. I powinny
by: usuni"te ze s=ownik[w ci"ciami
“ogrodnik[w”, tj. osoby znaj'ce j"zyk
polski, pe=nosprawne. I tu problem, jak
je wyselekcjonowa:, skoro uprzednio
niepe=nosprawne pisa=y s=owniki
j"zyka polskiego.
Niekt[re dziwol'gi – w rzeczy samej
– dziwol'gami nie s', tj. u/ywane s' w
niezmiernie rzadkich wypadkach, lub
mog' by:. Lecz ja mia=em zbyt wiele
podobnych i przywalony by=em nawa-
=em s=ownictwa w og[le, by rozmy>la:
nad ka/dym z nich z osobna, czy jest
to mo/liwe, a je/eli tak, to w jakich
okoliczno>ciach, w jakim wypadku.
To musi by: sprawdzone bez pop"dza-
nia, w moim wypadku – bez obawy,
czy aby zd'/" w za=o/onym czasie&
yy
s=ownictwo wsp[=czesne i staropol-
skie, swojskie, pokrewne, i obce,
etymologi" s=[w – wszystko przez
jedn' osob", gdy nad innymi pracowa=y
zespo=y, przez dekady.
Dziwol'giem jest pr'cie – jedna z
dwu cz">ci m"skiego narz'du kopula-
cyjnego, drug' – tobra moszowa; czyli
w liczbie mnogiej, jak kapcie. Ale
jaja# ]heca\. W=a>ciw' form' jest pr':,
s=owotw. pokr. pr"t ]gi"tki\ ¯ prut, U
˘ Å, ´, pokr. drut, rutka ]witka\, pokr.
ang. sprout ]kie=ek, p"d\, jaki> dziwak,
uczony z dyplomem uniwersyteckim,
lecz nadal niedouczony w j"zyku i
j"zykach, wykrzywi= pr': na pr'cie.
wi"cej ˚pr':.
I jak to si" dzieje, w jaki spos[b mo/-
liwe, /e pr'cie ]wi"cej ni/ jeden bo w
liczbie mnogiej\ sp[=kuj' z – jedn' –
wagin' ]bo w liczbie pojedy<czej\$
Zdarzy=o si", /e ja ma dwa pr'cie – ty/
prawda, a m[j znajomek ma pr'cia z
wagin', czyli genitalia, dos=ownie –
obojnakiem jest.
wi"cej dziwol'g[w, tworzonych przez
j"zykoznawc[w, rozumiem /e z akade-
mickimi dyplomami, ˚840 ]uwagi
o mSjp 1969\.
†dziwop=odny dziwny, dziwaczny.
staropol. 1451 dzivoplodne namy-
oti monstripera tentoria.
dziwotw[r
istota, przedmiot, lub zjawisko o
dziwacznych kszta=tach, niezwyk=ym,
nienormalnym wygl'dzie; dziwol'g,
poczwara.
†dziwowa: si" ¯ dziw.
1. dziwi: si", zdumiewa: si",
2. podziwia:, schlebia:,
3. wyrzuty robi:, pretensj" mie:.
staropol. dziwowanie –
1. podziw, zdziwienie,
2. ciekawo>:,
3. widowisko.
staropol. dziwowidza –
1. cz=owiek chc'cy ogl'da: dziwy,
ciekawski, widz,
2. pocz'tkuj'cy student,
bezmy>lnie gapi'cy si".
dziwowisko
†dzupecz $, wg Ss 1953.
staropol. 1403 Sziban ne zalubil
s" Stachne prawa dzupecz,
tako iaco w ten czas, kedy nan
od ¢nen poczanto zalowacz na
¢prozwem, ale s" zalubil pod=uk
zemskego prawa czupecz.
} dzupecz  czupecz,
dziupie:  ciupie:,
koncepcji ˚002.A; nieprawid=owo
¢nen, w miejsce ¢ney ^ niej, J.D. |.
Sziban nie po>lubi= Stachny prawem
“dzupecz” – braniem samej udzia=u w
uroczysto>ci, bo w tym czasie, na we-
zwanie, pocz"to na< z jej strony “/a=o-
wa:” – ubolewa:, wi"c po>lubi= j'
prawem “czupecz” – zast"powa=
j' kto>.
staropol. D ˘ Dz.
=ac. duo ]dwa, dwoje\ ˘ ang. duplex;
=ac. duo ˘ duplicare ˘
ang. duplicate;
=ac. copula ]para\ ˘ ang. couple
]1. wszystko co ='czy dwie rzeczy
razem, wi"{, zobowi'zanie, obligacja;
='czy: si", wi'za: si", przy='czy: si",
2. dwie rzeczy tego saemgo rodzaju
po='czone razem, lub stowarzyszone
ze sob'; para\.
dzwon(nik(nica(i:(eczek(ek
dosł. wielki d{wi"k, g=os ]zwuk\.
¯ dzw ¯ zw}uk| % on ]wielki\.
staropol. zwon zwony'czy; szamy
szwony szwonyli ]same dzwony
dzwoni=y\ ˘ zwon.
=ac. campana, franc. la cloche,
anglosas. i >redniow. ang. belle,
pokr. niem. nizin belle,
staronord. bjalla; ang. bell,
staroros. klakoly-k=ako=y
]dzwony\, ros. kolokol-ko=oko=.
staropol. zwon(i:(iec(nica(
(ownia(eczek, zwo<czec.
staropol. 1394 zwonky, 1414
szwonky, ca 1500 swonek;
we zwonkach, we zwonkoch, w
zwoncech; abi brznyal zwonki;
yako svonky roskoschne ˘
zwonek –
1. dzwonek, ma=y dzwon,
2. instrument muzyczny sk=adaj'cy
si" z dzwonk[w lub talerzy
metalowych.
3. bot. przewa/nie dzwonki ]l. mn.\&
3.a. pierwiosnek lekarski,
Primula veris L.
3.b. Rhinathus crista galli L.
3.c. Physalis alkekengi L.
3.d. Inula helenium L.
=ac. 1. campanula, 2. cymbala,
franc. 1. la clochette, sonnette,
petite cloche,
ang. 1. ]hand-\bell, 2. gr. kymbalon
˘ =ac. cymbalum ˘ anglosas. cymbal
˘ starofranc. cymble ]cz">ciowo\ ˘
>redniow. ang. symbal, cimbal
]cz">ciowo\ ˘ ang. cymbal,
ros. 1. kolokol;hik-ko=okolczik,
2. kimbal-kimba=,
cymbaly-cymba=y.
3. franc. la campanule, ancolie,
ros. kolokol;hiki-ko=okol-
cziki ]dzwoneczki\.
staropol. zwon zwony'czy ˘
zwoni: –
1. wydawa: d{wi"k,
2. bi: w dzown.
staropol. szwonnicza, swonycza,
y swønicza ˘ zwonica, zwonnica
– dzwonnica, rusztowanie na
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
kt[rym wisi dzwon.
=ac. campanile, starofranc. berfroi
˘ >redniow. ang. berfrai ˘ ang.
belfry ]1. ruchoma wie/a s=u/'ca w
staro/ytno>ci do ataku pozycji na
murach, st'd 2. ka/da wie/a,
3. wie/a dzwonnicza, 4. cz">: wie/y
lub strzelistej wie/y utrzymuj'cej
dzwon lub dzwony\.
staropol. zwonowyna – stop metali
u/ywanych do odlewania dzwo-
n[w, spi/, br'z.
†dzwonczek bot.
dziurawiec zwyczajny, Hypericum
perforatum L., napar leczniczy przy-
gotowany z tej ro>liny.
staropol. ca 1465 zwonczek yp}er|-
icon, sancti Iohannis herba,
1478 swonczek ipericon.
ang. Perforate St. John’s-wort,
Common Saint John’s wort, St.
John’s wort,
tak/e staropol. 1460 swonczecz
ipericon.
dzwoneczki muz.
instrument muzyczny sk=adaj'cy si" z
dzwonk[w i talerzy metalowych.
staropol. zwoneczki.
~dzwoni: czas niedok. ¯ dzwon
¯ s=aw.-ros. zwuk ]d{wi"k\ ¯ uk
]chwyta:, j':\.
s=owotw. pokr. s=aw.-ros. venok-
wienok ]wianek, ang. wreath\.
ros. zvenet;-zwieniet ]dzwoni:,
ang. to sound, to ring, to tinkle\,
zvonit;-zwonit ]dzwoni:\,
zvyhat;-zwuczat ]d{wi"cze:\,
ang. to ring, to toll ]przeci'g=y dzwon,
zwykle pogrzebowy\.
za•dzwoni: – czas dok., raz jeden
prze•dzwoni: – zadzwoni: do kogo>
do•dzwoni: si" – “dzwonkiem”
osi'gn': drugi koniec
linii telefonicznej
od•dzwoni: – odpowiedzie: tele-
fonem, “dzwonkiem”
wy•dzwoni: – wyda: d{wi"k,
np. telefonem
Nie nale/y&
podzwonne – dzwonienie po umar=ym
dzwoniec ptak.
Chloris chloris, ptak z rodziny
=uszczak[w, barwy zielono-/[=tej.
dzwonko spoż.
kawa=ek ryby poci"tej poprzecznie.
¢dzwono drewniany obw[d ko=a.
staropol. zwono – cz">: drewniane-
go obwodu na kole u wozu.
s=owotw. pokr. zwieno ]obw[d,
o(kr'g\ ˘ pol. wieniec.
dzwono
1. kr'g, zw[j, pier>cie<,
2. techn. cz">: drewnianego obwodu
ko=a u wozu, umocoana na dw[ch
yy
szprychach.
¢dzwonowina metal. stop metali u/y-
wany do odlewania dzwon[w, spi/.
staropol. zwonowina
¢dzwo-<czec(niec dziurawiec.
staropol. swonczecz ipericon.
˚dzwonczek, Hypericum perfora-
tum L.
d{ d{wi"k pokr. D/, Ç, ˚d/.
Jakob Parkosz z ?urawicy, rektor UJ
1439–1441, wprowadzi= polskie znaki
do =aci<skiego alfabetu. W>r[d nich nie
by=o jednak znaku D{, wprowadzony –
najwyra{niej – znacznie p[{niej.
d{ga: czynność. k=u:.
w Słowniku ortograficznym ]So 1987\
– S. Jod=owskiego i W. Taszyckiego,
1987, uto/samione ze /ga: ]$#\, tj. pali:
wysokim ogniem ˘ po/oga.
Tak i w Ss 1953.
†d{wi, d{wierce drzwi.
†d{wiarstwo gruby piasek, /wir.
†d{wieka pokarm prze/uwany
przez bydl". ˚dzi"kwa.
staropol. dzwyeka.
†d{wierce, d{wi drzwi, otw[r
wej>ciowy, zas=ona drewniana.
†d{wierz, d{wirze drzwi.
staropol. przed dzwyrzmy;
1427 ¢drzwyrzi wibili; dzwyrze;
dzwyrze domowe; ku dzwyrzom,
z dzwyrzy ˘ dzwyrze.
niem. tür ]drzwi\, tor ]brama\,
>redniow. ang. dore, door, ang. door,
dver;-dwier,
ros.
dverci-dwierci.
d{wi"cz-e:(ny ¯ d{wi"k ¯ zwuk.
staropol. svy'czaly modulantur;
svy'czala ˘ svy'czacz –
d{wi"cze:, o g=osie& rozlega: si".
w Ss 1953 b="dnie do='czone
˚:wierka: ¯ niem. zwitschern i
>redniow. ang. twiteren
mo/e w po='czeniu i z chirpen,
d{wi"kona>ladowczymi.
=ac. modulari, perstrepere;
=ac. sonus ˘ starofranc. son ˘
>redniow. ang. soun, son ˘
ang. to sound, ros. zvuhat;-zwu-
czat, zvenet;-zweniet, zvonit;
(v kokokol)-zwonit ]w ko=oko=\.
d{wi"-k(cze:(czny wra/enie s=u-
chowe wywo=ane fal' akustyczn'&
g=os, szmer, ha=as, zgrzyt, stuk, itp.
"k ¯ uk d{wi"k&
huk, zwuk ]d{wi"k\,
"kukucz KCz,
stuk(a:  puk(a:
st"ka:  p"ka: ¯ puk
]p'k\ ˘ p"k(a: ˘ p"katy
zakrawa /e w jakim> zwi'zku
s=owotw. z wdzi"kiem&
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
w•dz•i"k  d{•w•i"k ]w•dzd{•w\.
staropol. zwøk; w zwøcze trøby,
1429 in clangore zwankv, 1449 a
¢zw'kv; a szwyøk trøbi ]a d{wi"k
tr'by\, a zwyøk viczøstwa ¢krolews-
geko ]z d{wi"k zwyci"stwa\, z gdysz
zabrzni zwyøk trøbny; swyøk, o
sw'ku, 1466 vox szwy'k; dzwyak,
ca 1500 svy'k sonus.
=ac. sonus, sonitus, vox ˘
starofranc. son ˘ >redniow. ang. soun,
son ˘ ang. sound, ros. zvuk-zwuk,
zvon-zwon, wum-szum.
staropol. zwon zwony'czy... g'szly
swy"kay'cze ]g">le zwi"kaj'ce\
˘ {wi"ka: – d{wi"cze:.
d{wi"ko-ch=onny(na>ladowczy(
(wiec(wy
d{wig-a:(n':(ar(arka(nia(owy
pod(nie>: co ci"/kiego z wysi=kiem.
wo=. 1289 v=z∂vi'e ]udzwign'=\ ¯
dviganπe ˘ dvi'e rat; ]“d{wig
-nie rat” – zebra= woj[w\,
ros. dvigat; ]ruszy: z miejsca, po-
ruszenie\, dvi'esœ ]ruch, wprawia:
w ruch, dzia=anie\.
staropol. podlug starego obiczaya
targowe ma bicz brano i dzwyga-
no ]wed=ug starego obyczaju targo-
we ma by: pobierane i >ci'gane\ ˘
dzwygacz ˘ d{wiga: –
o op=atach& >ci'ga:, pobiera:.
staropol. po(wz•d{wiga:,
d{wign':, po(wz(w(wz•d{wign':.
ang. ]pieni'dze\ collect, ]podatek\
raise, levy, ros. sobirat;.
d{wig(anie(n':
1. maszyna do podnoszenia i prze-
noszenia ci"/ar[w w portach,
fabrykach, budownictwie,
2. d{wig, urz'dzenie o nap"dzie
elektrycznym do przenoszenia os[b
i przedmiot[w na g[rne albo dolne
pi"tra, stosowane w budynkach
mieszkalnych, przemys=owych,
kopalniach, itp.
ang. ]/uraw\ crane.
staropol. dzwyganye –
podnoszenie si" fal, wzburzenie.
staropol. gdisz dzwygly przed
bogem ˘ dzwygn'cz – podnie>:.
staronord. reisa ˘ >redniow. ang.
reisen ˘ ang. raise,
ros. podimat;-podimat, dvinut;-
dwinut ¯ dvigat;-dwigat.
†d{wirze d{wierze, drzwi.
d/ d{wi"k pokr. ? i ¸, ang. G i J.
Jakob Parkosz z ?urawicy, rektor UJ
1439–1441, wprowadzi= polskie znaki
do =aci<skiego alfabetu. W>r[d nich nie
by=o jednak znaku D/, wprowadzony –
najwyra{niej – znacznie p[{niej.
d/ber, dzber, czber, czeber,
czebr, ceber, cber, cebr
yy
˚ceber.
†d/d/a meteor. deszcz, m/awka.
anglosas. i niem. regn,
anglosas. dreosan,
>redniow. ang. rein, raine; dresen,
ang. rain, drizzle, ros. do'd;-
do/d, do'dik-do/dik.
d/d/ownica zool.
Lumbricus, pier>cienica z gromady
sk'poszczet[w, o walcowatym ciele
z=o/onym z licznych pier>cieni.
†d/d/-y:(owy
spu>ci: na kszta=t deszczu; d/d/ysty.
staropol. czas dzdzovi, isze nye
mozem stacz na dworze;
dszdzycz b"dzye na grzesznyky.
d/d/ysty meteor. deszczowy,
o dniu lub dniach& o s=abym opadzie
lecz przewlek=ym.
¯ s=aw.-ros. do'd;-do/d.
d/em spoż.
przetw[r owocowy tworz'cy g"st'
mas" z owoc[w cz">ciowo rozgoto-
wanych w cukrze.
¯ ang.
d/emper odzież.
rodzaj trykotowej, najcz">ciej we=nia-
nej bluzy, wk=adanej przez g=ow".
¯ ang. jump ]skok\.
d/entelme-n(<ski
d/ersej(owy odzież.
mi"kka, elastyczna odzie/, dzianina
z we=ny, bawe=ny, jedwabiu, lub
sztucznego jedwabiu.
ang. jersey.
d/et ozd.
czarne, b=yszcz'ce paciorki z odmiany
w"gla brunatnego, u/ywane do przy-
brania stroju kobiecego.
¯ ang.
d/ez(bend(men(owa: muz.
¯ jazz.
d/in spoż.
rodzaj w[dki, mocny, aromatyczny
likier alkoholowy, destylowany z
/yta lub innych ziarn, z dodatkiem
pachn'cych owoc[w ja=owca.
ang. gin.
d/insy odzie/, ¯ jeans.
d/ip pojazd.
ang. jeep.
d/iu-d/ytsu
japo<ska metoda samoobrony,
polegaj'ca na obezw=adnieniu
przeciwnika za pomoc' specjalnych
chwyt[w.
d/okej(ka sport. zawodowy
je{dziec na wy>cigach konnych.
¯ ang. jockey, ros. 'okej-/okej.
d/oker karc. joker.
d/ygit[wka
d/onka pojazd.
chi<ski statek /aglowy o szerokim,
kr[tkim kad=ubie silnie wygi"tym ku
g[rze na dziobie i fufie, z /aglami
zrobionymi z p=[tna.
¯ jawaiski ¯ Jawa djong.
d/udo(k wg mSjp 1969& japo<ska wal-
ka zapa>nicza w kt[rej decyduj'c'
rol" odgrywa zwinno>: i szybko>:;
wg S=ownika Webstera& gdy si=a i
waga przeciwnika jest wykorzystana
przeciwko niemu przez znajomo>:
anatomii i zasad d{wigania.
¯ jap. d/u-d/ucu, ang. jujitsu ]dosł.
mi"kka sztuka\ ¯ ju ]ang. soft, pliant\
% jutsu ]ang. art\.
d/ul fiz. jednostka pracy w uk=adzie
jednostek& metr, kilogram, sekunda.
d/uma med. ci"/ka, prawie zawsze
>miertelna choroba, bardzo zaka{na,
wywo=ana przez swoisty zarazek
– pa=eczk" d/umy, przebiegaj'ca
epidemicznie, przenoszona na cz=o-
wieka ze szczur[w za po>rednictwem
pche=, spotykana niegdy> w Europie,
dzi> g=[wnie w Azji, Ameryce P=d.,
i Afryce.
¯ rum. ciuma.
gr. plege ˘ =ac. plaga ˘ starofranc. i
>redniow. ang. plage ˘ ang. plague,
ros. huma-czuma, mor-mor.
w ros. latopisach zwana jest moro-
wym powietrzem, gdy/ w[wczas
uwa/ano /e to takie powietrze.
d/ungla bardzo g"sty, zaro>ni"ty
linami las tropikalny.
sanskr. d/angala ]nieu/ytki, pusty-
nia\, hind. d/angal ]pustynia, las\.
ang. jungle ]¯ hind. jangak ¯ sanskr.
jangala; l'd pokryty g"stym lasem,
wysok' ro>linno>ci', pn'czami, itp.,
zwykle w tropikalnych rejonach i
zamieszka=y przez drapie/nik[w\,
ros. d'ungli-d/ungli.
d/ygit mat. cyfra.
ang. digit.
d/ygit[wka sport.
1. :wiczenia wykonywane na koniach,
2. rodzaj walki sportowej na koniach.
¯ ros. ¯ tur. d/egit ]junak\.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
E ang. blood – bleeding ]krwawienie\
E – znak kszta=tem podobny jest do
kilku innych, w tym& F, T, H.
Ma=a litera E ]e\ jest podobna do ma=ej
O ]o\ i d{wi"ki te przechodz' jedne w
drugie, najcz">ciej jednak&
OAEIYU.
D{wi"k E wy=oni= si" z d{wi"ku O w
po='czeniu z I& O % I wyda=y E.
Tr[jka za>& O % E % I wyda=y A.
EAOEØ
nagminne, pospolite, cz"ste, np.
hebr. bo/ek melech – Moloch
gr. pherein ]nosi:\ – metaphora
]przeno>nia\ ¯ meta ]prze`\
gr. elephas, elephantos ˘ =ac. ele-
phantus ˘ starofranc. olifant ˘
>redniow. ang. olifaunt, elifaunt
˘ ang. elephant ]s=o<\
gr. `eides – =ac. `oid ]ang. asteroid\
staro=ac. commoinos ]pospolity\ ˘
=ac. communis ˘ niem. gemein
]˚gmina\, w dodatku CG,
wsp[lne c(g-m-n
=ac. crux, crucis – staronord. kross
anglosas. cros – >redniow. ang.
cros i crois – ang. cross ]krzy/\
– ang. cress ]rze/ucha, ro>lina z
rodziny krzy/owych\ ¯ >redniow.
ang. cres, cerse ¯ anglosas. cresse,
cerse ]pn'cze\, pokr. gr. krese
]pi': si"\
=ac. duo ]dwa\ – ang. duel ]pojed.\
=ac. oog – ang. eye – pol. oko
=ac. globus ]kula\ ˘ gleba ]dosł.
grudka ziemi\ ˘ pol. gleba;
franc.-ang. Globe ]Ziemia\
nord. helga ]>wi"ta\ – ros. Olga
nord. oddi % en ˘ ros. odin – jeden
anglosas. henep ˘ pol. konop, HK
anglosas. ancleow ˘ >redniow. ang.
ancleou, ancle ˘ ang. ankle ˘ sta-
ropol. =oknia ]miara cia= p=ynnych\,
ank•le ˘ =o•knia czyt. wspak
staroniem. nizin klaver, klever, holend.
klaver ˘ >redniow. ang. i ang.
clover ]koniczyna\
staroniem. wy/yn sturjo –
staropol. yeszyotr ]jesiotr\
>redniow. ang. stoppen ˘ ang. stop
]za(pows•trzyma:, stan':\
– >redniow. ang. steppe ˘
ang. step ]krok\
>redniow. ang. hamor ]m=ot\ –
niem. i ang. hammer
>redniow. ang. doon, don ]czyni:\ –
>redniow. ang. deed, dede ]czyn\
>redniow. ang. werm, worm, wurm
– ang. worm ]robak\ ¯ orn
>redniow. ang. bolt ]strza=a do kuszy\
– staropol. be=t ]kusza ¯ ang. cross-
bow\ i skobel ]rygiel, zasuwa\,
ang. bow, s=aw. bo= ˘ be= ˚ni/ej
s=aw. diawo= ^ pol. biabe=
ang. goose ]kaczka\ – geese ]kaczki\
ang. food ]jad=o\ – to feed ]karmi:\
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
E
ang. worth, niem. wert – pol. wart(y
s=aw. diawo= – pol. diabe=
s=aw. dweri ]drzwi\ ˘ ros. dwier ˘
pol. dw[r ˘ na dw[r ]za drzwi\
s=aw. =o/ ]k=am\ – =/e ]k=amie\
biarorus.-lit.-pol. Brestowica –
Brzostowice
Latop. 1116 odwa – ros. edwa,
pol. ledwo, staroros. pe=y<
– ros. po=y< – pol. pio=un
>redniow. ros. korsta – kersta ]gr[b\
ros. koli – pol. ile ]czyt. wspak\
ros. kogda – staropol. kye ]kiedy\
ros. epancza ]odzie/ wierzchnia,
p=aszcz, o(po•krycie\ – opo<cza
ros. osiotr – pol. jesiotr
ros. razorwat – staropol. serwacz
ros. czeczet – pol. czeczot
ros. ko=ot lub ko=o: ˘ pol. kolec,
˘ k=u:, UE
ros. sostaw – pol. zestaw, SZ
ros. /e=udok – pol. /o='dek
ros. pepie= – pol. popi[=
]s=aw.-wo=.$\ We=o<cy – Wo=yniacy,
ukr., dosł. Wo=y<cy
]j"zyk$\ Pestwa – Poszt[w w Litwie
staroniem. rz. Beber – B[br
]czes.-pol.$\ spaleny – spalony
staropol. ochtowan, echtowamy
staropol. brzeskynya – brzoskwinia
staropol. czosa: – czesa:
staropol. krzewie – krzowie
staropol. wrzesie< – wrzos
krew – krwotok – krwawi:
jesiotr – jesietrzec
jemio=ucha – jemie=ucha
jesie< – jesionka
jeziorko – jezierko
jod=a – jedla ˘ wie> Jedlnia
kamfor – kamfer
ziemia – poziom(ka(ica
pie< – pion
kmie: – kmiotek
nasienie – nasiono
ciosa: – cie>la
zaleca: si" – zalotnik
wrzos – wrzesie<
t=o – w tle, tak i inne, w tym
z=o(>:(>nik – z=e
nur – ren, s=owotw. konc. 022
=ac. vesper – pol. wiecz[r
sze>: – sz[sty
ziew, wiew – zion':, wion':
walor ]zaleta\  feler ]wada\
wi"cej ˚litera O, i nr 002. C. b.
EI
s=aw. les ]las\ ˘ lis
amnestia – ros. amnistia
niem. wirbel – werbel
staropol. dalit – starop. dolet, AO
znaczna liczba innych
˚s=awia<ski j"zyk
EU´, Ą ukryte za barierami
j"zykowymi, i cho: pospolite – nadal
trudno uchwytne z tego powodu.
E E
gr. helkos, nieme H ]wrz[d, ropie<,
ang. abscess, wound\ ˘
=ac. ulcus, ulceris
gr. chersonesos ]p[=wysep\ ˘
=ac. chersonesus ˘
ang. chersonese }kursonez|;
Cherson ˘ s=aw. Korsu<,
erso  orsu, EOU
=ac. pratum – ang. prate ]be=ta:\
bo=ot}o| ˘ b=otbe=t(a:
=ac. culminatus ˘ niem. kulm CK,
˘ wo=. cho=m CKCh, OU
˘ pol. che=m ]Che=mno, Che=m\
=ac. ulmus ]wi'z\ ˘ anglosas. elm,
>redniow. ang. elme, ang. elm,
staropol. ylem ilmus
p[{no=ac. carrum ˘ >redniow. ang.
carre ˘ ang. car; =ac. carrum ˘
staronorm. Francji carier ˘
>redniow. ang. carien ˘ carry
=ac. caestus ˘ ang. castus
˘ pol. kastet, dodatkowo ST
=ac. mutus ]niemy\ ˘ ang. mute,
U ^ E, dodatkowo nieme S
zat. Syrt }sert| – ang. Surt }sert|
anglosas. strengthu – >redniow. ang.
strengthe ˘ strenght ]si=a, moc\
anglosas. nead, neod, nied, ned,
>redniow. ang. nede, ang. need –
ros. nu/da ]potrzeba\
anglosas. secan ˘ >redniow. ang.
seken, sechen ˘ ang. seek
– pol. szukaj, w dodatku NY
anglosas. sur ]kwa>ny\ ˘ ang. sour,
lit. suras – pol. ser, ros.-wo=. syr
anglosas. pere, peru – peru ]gruszka\
>redniow. holend. lucht ]1. niebo,
2. prawa r"ka\ – ang. left
>redniow. ang. brigge, brugge ]most\
s=aw. bereg, pol. brzeg
>redniow. ang. ladde } l≤d | ]ch=opak,
ch=opiec\ ˘ staropol. lud
>redniow. ang. clewe ˘ ang. clue
}klu| ]w przen. klucz\, fran. la cle
>redniow. ang. yis, yus ˘ ang. yes
>redniow. ang. cros ]krzy/\ ˘ cross
˘ to cross out ]out ^ wy`\ ˘ wy-
kre>li: ˘ kre>li: ˘ kres ]granica,
brzeg\, s=owotw. pokr. czerk ˘
podkre>li:  podczerknut,
wykre>li:  wyczerknut
>redniow. ang. rede, redde ]rudy\ ˘
pol. rudy
p[{noang., XV w. flurt, flert ˘ flirt
ang. tread }tred| ]nitka\ – wo=. “trud”
>redniow. ang. goos, gose ˘
ang. goose – ros. gu> – pol. g">
ang. surf } serf |
ang. good – better
food – butter, przypadek$
ang. pelt – pol. plu:, T ˘ C, Ç
ang. glue – pol. klej. klei:, KG
ang. flute – pol. flet ]instr. muz.\
ang. scrutin•y(ize – pol. skrz"tnie,
sprz'ta:, sprz"t
niem. erde ]ziemia\ – staropol. ruda
˘ brud ]w tym gn[j\, trud ]zn[j\;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
erde ˘ ord ˘ ang. ford ]br[d\
niem. berg ]g[ra\ ˘ burg ]zamek\
niem. sprechen – ¢bruch ]brzuch\ ˘
szcze•bruch ]garn•ek, miesz•ek\,
szcze ]zdrobn. `ek\, Szczebrzeszyn,
bruch ]trzon\ ˘ brzech % chwatit
]j':\ ˘ chwa ˘ brzechwa ]trzon
strza=y\
niem. bersten, anglosas. berstan,
>redniow. ang. berstan, brestan,
ang. burst – staropol. burnsteyn,
bursthin, bursthyn, pol. bursztyn
niem. ente – ros. utka – staropol. 'ty
niem. becher ]kubek, puchar\ –
puchar, dodatkowo PB
niem. brett ]tarcica\ ˘ pol. brus,
>redniow. ang. mud ]b=oto\ – mutnyj
]m"tny\, m'ci:, CTD
`mund – `ment ˘ Dowmund
– Dowment ¯ endowment
ej ^ uj ˘ uj•ma ^ mni•ej
s=aw. sustaw – zestaw, z=o/enie
s=aw.-wo=. Buczak – Beczak
s=aw.-wo=. budie ˘ bedzie ˘ b"dzie
kuda – k"dy, krutit – kr"ci:
s=aw.-pol. za(od•rzec ]si"\
¯ odrzuci: mow' ]obiema elemen-
tami, nie jednym – mow' tylko\
s=aw. reszit ˘ greszit ˘ pol. grze-
szy:,
ruch ˘ na(rusza:, rucha:
]rech  ruch; resz  grzesz\
staroros. kluczimyj ]odpowiedni,
stosowny\ – staropol. kleszczny.
ros. pleskat v. pleska: – pol. pluska:
ros. plewat – pol. plu:, plewa
ros. ko=ot lub ko=o: ˘ pol. kolec,
OE ˘ k=u:
gdy U ˘ Å, ´ – zwane przeze mnie&
dub ˘ d'b, d"by, zub ˘ z'b, z"by.
staropol. durlatka – dzierlatka
staropol. ruszy: – r"/y:, U ˘ Å, ´
pol. dusza – dech ]od(wy•dech\
pol. wichura – wicher
pol. wiele, tyle ˘ wielu, tylu
pol. gremialnie, gromad•'(nie ˘
hurm', romremurm
pol. bzdura ˘ brednia, s=owotw.
konc. 022 ]czyt. wspak\
EY
gr. monasterion – ros.-wo=. monastyr
=ac. sceptrum – skypetr
=ac. retentio – staropol. rety#
=ac. gleba – leb ˘ byl ˘ bylina
dosł. na glebie, Czernobyl
franc. souterrain ]pod ziemi'\ ˘
pol. suterena – suteryna
>redniow. ang. brusshe – staropol.
bruszyca, drzewo tak zwane
>redniow. ang. newe ]new; nowy\ ˘
staropol. knawy ]guz, nowotw[r\
ang. cover }kawer| ˘ pol. ]po\krywa
niem. drei ]3\ – staropol. dryja
]3 oczka w kostce do gry\
staroros. ¢paszec ˘ bie=opaszec
]wolny ch=op\ – pol. paszyc
s=aw.-ros. shest;-sczest –
staropol. sczy>: ]zcziszcz\
ros. butyl ]butla, flaszka\ – pol. butel
ros. siewier ]p=n.\ – Syberia, BW
ster – rz. Styr; ser – wo=. syr
wo=. Telicz – prze="cz Tylicka
wo=. Grygory, Hryhory – Gregory
ukr. hreczka – pol. gryka, GH
cebula – cybula, frez – fryzura,
statyka – statek
staropol. tyj ]ten\ dzie< ˘ tydzie<
staropol. bryzylia – brezylia
staropol. ceszka – cyszka
staropol. chrzebiet – chrzybiet
staropol. cwelich – staropol. cwylich
staropol. cycha – cecha ]poszwa\
staropol. cylowa: – celowa:
staropol. cyna – cena
staropol. cypresz – cyprys
staropol. cyrkiew – cerkiew
staropol. cztyry – cztery
staropol. czyrnica – czernica
staropol. czyrnye – ciernie
staropol. czyrw – czerw
staropol. czyrwiec – czerwiec
staropol. czyrwieni: si" – czerwieni:
staropol. czyrwieniec – czerwieniec
staropol. czyrwiony – czerwony
staropol. czyrwonka – czerwonka
staropol. czyrwony – czerwony
staropol. czyrzni: si" – czerni: si"
staropol. czyrznid=o – czernid=o
staropol. czyrzpa: – czerpa:
staropol. czyrzw – czerw
staropol. czyrzwiony – czerwony
staropol. czyrzwony – czerwony
inne czy` – cze`
dech – dysze: – dusza
staropol. c(s•myntarz – cmentarz
staropol. del – dyl
staropol. dyrne – dernie ˘ darnina
staropol. jarny, jerny – ]wulg.\ jurny
staropol. facylet – =ac. facia, staro-
franc. i >redniow. ang. face
staropol. fortyl – fortel
staropol. garncznyrz – garncznerz
garncarz
staropol. gayowe – gajowy
staropol. g'szly – g">le ]instr. muz.\
staropol. gmyra: – gmera:
staropol. gyr, gyer, ger – gier, gir
staropol. kaczynyecz – kaczeniec
staropol. ony – one, te
staropol. partyka – parteka ]pajda\
staropol. p"chyrz – p"cherz
staropol. przebytek – przybytek
staropol. roztyrk – staropol. rozterk
staropol. sczyrpa: – sczerpa:
staropol. sczyrwieni: – sczerwieni:
staropol. strzy/, strze/ ]strzy/yk\
staropol. salserka – salsyrka
staropol. swemi – swymi
staropol. syrwatka – serwatka
staropol. ¢szady ]sadi\ – >redniow.
ang. schade ˘ ang. shade
staropol. szczegie= – szczygie=
staropol. tegdy – ros. togda
E efor
staropol. tegodla – staropol. togodla
staropol. tegiel – tygiel
staropol. tele – tyle
staropol. telko – tylko
staropol. terlika: – trylowa:
staropol. ylem ilmus – elm
staropol. zaw/dy – staropol. zaw/de
staropol. /ygad=o – /egad=o
staropol. Zygar, Zygad=o – Zegar
staropol. Cemba=a – Cymba=a
staropol. Cewka – Cywka
staropol. Cwynar – Cwener
staropol. Czosnyk(a – Czosnek
staropol. Dynarek – Denarek
staropol. Klyszcz – Kleszcz
staropol. Kotelon – Kotylion
staropol. Krzycz(kowski – Krzecz`
staropol. Krzyworzycki – `rzecki
staropol. Przemus – Przymus
staropol. Pyrz – Perz
staropol. Syroka – Seroka
staropol. Szczyrba – Szczerba
staropol. Szczypie< – Szczepie<
staropol. Skowera – Skowy•ra(t
staropol. Wacyk – Wacek
staropol. Zarzycki – Zarzecki
Brzyski – Brzeski, Drzyma=a – Drze-
ma=a, Przymusza=a – Przemusza=a,
Potyra=a – Potera=a, Ryszka – Resz-
ka, Syrek – Serek, Szczegielski,
staropol. ne zalubil s" Stachne – nie
po>lubi= Stachny,
gr. rhein ]p=yn':\ ˘ gr. `rrhoia ] ˘
ang. `rrhea\ ˘ s=aw. rejati ]p=yn':\
˘ z=oto % reja ˘ staropol. ˘ Z=otoryja
¢E szumer. dom. A – woda
¢e, ~er niem. woda
anglosas. w≤ter, ang. water,
niem. wasser;
Elbe ]rz. +aba\, Welle ]fala\, WF,
AE,
ang. wave ]fala\
¢e niem.-s=aw. ziemia,
ang. earth ¯ >redniow. ang. erthe ¯
anglosas. eorthe, pokr. niem. erde;
a – l'd, obszar; powietrze, ogie<.
`ea, przyrostek w licznych
nazwach geogr. Galilea, Erytrea. za-
si"g w[d – granic', odpow. wsch.-
europ. `wa, `awa, `aw, `[w,
niem. `au, UW, A^Ø np. Krakau –
Krak[w, Breslau – Wroc=aw.
¢e niem.-s=aw. zaprzeczenie,
w j. pol. u/ywane wy='cznie w mowie&
e, nie p[jd" ]e ^ nie, wzmocnienie
zaprzeczenia\; w j. ang. «na zewn'trz,
bez», np. eject ]wyrzuci:, wydzieli:;
usun':, wydali:\, egress ]wychodzi:\
¯ =ac. egressus ¯ egredi ¯ e ]wy`\ %
gradi ]kroczy:, i>:\;
ni ]zaprzeczenie\ % e ˘ nie
~e liczba mnoga, ~a l. poj.
np. ziemia – ziemie
¢~ea anglosas. woda, ˚e.
Galilea, Erytrea i inne.
¢ear obce; wysoko, nos, uch i usz ˘
ang. ear ]ucho\, to hear ]s=ysze:\, to
wear i bear ]nosi:\, pear ]gr•usz•ka\,
dear ]drogi, wysoko ceniony\, tear.
s=ownictwo j. angielskiego nie roz-
bite na zg=oski, ˚wysoko>:.
niem. ohr ]ucho\,
>redniow. ang. ere, anglosas. eare,
ang. ear ]ucho\, ros. uxo-ucho.
ebonit
masa otrzymywana przez wulkaniza-
cj" kauczuku, u/ywana do produkcji
przedmiot[w galanteryjnych, sprz"-
tu medycznego, radiotechnicznego i
elektrycznego.
ang. ebonite ¯ ebony % `ite.
†ebor ebur, OU.
†ebur(owy, abur ko>: s=oniowa.
staropol. ebor(owy, abur(ovy.
=ac. ebur, eboris,
starofranc. ivurie, yvoir,
>redniow. ang. ivory, ivorie,
ang. ivory, ros. slonovaq kost;
-s=onowaja kost.
ech# dźwięk.
d{wi"k wyra/aj'cy sta=o si", mo/naby
by=o inaczej, trudno.
echo(sonda powt[rzenie d{wi"ku
spowodowane odbiciem fali d{wi"-
kowej. ˚odg=os. s=owotw. pokr.
˚ucho.
gr. eche, echos ]d{wi"k, g=os\ ˘
echo ˘ =ac. echo ˘ franc. echo ˘ ang.
echo, ]d{wi"k powt[rzony, wydany
przez odbicie fal d{wi"kowych od
powierzchni, 2. d{wi"k tak wydany,
3. ka/da powt[rka lub imitacja w
s=owach, stylu, pomys=ach, itp., innej
osoby, 4. ..., 5. ..., itd.\
ros. otglosok-otg=osok ]odg=os\.
echolalia jęz.
powtarzanie s=[w lub zwrot[w
wypowiedzianych przez inne osoby,
lub gdzie zas=yszanych, w spos[b
automatyczny i bez wysi=ku.
echosonda techn.
przyrz'd do pomiaru g="boko>ci
w[d, dzia=aj'cy na zasadzie odbi-
jania si" ultrad{wi"k[w od granicy
dw[ch o>rodk[w.
†echtowa:, ochtowa: OE,
wyjmowa: spod prawa,
skazywa: na wygnanie.
staropol. ochtowan,
1457 echtowamy,
>redniow. =ac. bannire ˘ starofranc.
banir, anglosas. bannan ˘
>redniow. ang. bannen; banischen
˘ ang. to ban, banish, ros. izgo-
nqt;-izgonjat ˘ izgnat.
¢eda czy/by$, inaczej, jakby nie.
staroros. eda-eda, ros. a to, ra-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
zve, inahe, kak by ne, ˚ino.
eden rel.
1. wg Biblii& miejsce pobytu Adama
i Ewy,
2. w przen. kraina szcz">cia.
¢edinogo jednego, ¯ odin ]jeden\.
staroros. edinogo-edinogo,
ros. odna'dy.
edredon zool., ptak.
Somateria mollisima, ptak morski z
rodziny kaczkowatych.
edukac-ja(yjny szkoln.
proces nauki i rozwoju wiedzy, umij"t-
no>ci, umys=u, charakteru, itp.,
=ac. educatio, educatus
¯ educare ^ e % ducere
ang. education,
ros. vospitanie, obrazovanie,
obuhenie.
edy-cja(tor(torski poligr., publ.
wydanie, og=oszenie dzie=a drukiem,
jednorazowe wydrukowanie pewnej
liczby jego egzemplarzy.
=ac. edere ˘ edere ˘
franc.-ang. edition, ros. izdanie-
izdanie, izdatel;.-izdatiel.
edykt społ. og=oszenie.
=ac. edictum ¯ edicere ]prokla-
mowa:\ ^ e % dicere ]m[wi:\,
ang. edict, ros. edikt, ukaz.
edyl poz. społ.
urz"dnik w staro/ytnym Rzymie w
obowi'zku budynk[w, dr[g, sanitacji,
i publicznych zawod[w sportowych.
=ac. aedilis ¯ aedes ]budynek,
>wi'tynia, ang. building, temple\,
¢edyniec }arch.| odyniec, OE.
s=owotw. pokr. edin ]jeden, pojedynek,
samotnik\. >redniow. ang. bore, boor
˘ ang. boar,
wo=. 1289 ediniec-ediniec,
ros. dikij kaban-dikij kaban.
efek-t(ciarstwo(ciarski(towny
wg mSjp 1969, ma by:& przestarz.
wra/enie wywarte przez co lub kogo.
efektywn-y(o>: jęz.
1. skuteczny, wydajny,
2. istotny, rzeczywisty.
efemery-da(czny
1. istota, rzecz, lub zjawisko nie-
trwa=e,
2. kr[tkotrwa=e pismo periodyczne,
notuj'ce wypadki dnia,
3. bot. ro>lina jednoroczna, o
bardzo kr[tkim okresie wegetacji,
4. zool. j"tka.
†efi ]w Biblii\ miara obj"to>ci.
efor poz. społ.
jeden z 5-ciu najwy/szych urz"dni-
k[w w sparta<skiej polis, wybiera-
nych co roku, reprezentuj'cy /ywio=
oligarchiczny ustroju.
egida
gr. ephoros ]nadzorca, ang. overseer\
¯ ephoran ¯ epi` ]nad`, na`\ % ho-
ran ]widzie:, gl'da:, ang. to see\
egida mit. tarcza Zeusa.
egip-ski(tologia Egipt.
Egipt, ang. Egypt } id/ipt |
¯ edge ]brzeg, kraw"d{, kant, ostrze,
ang. ...4. the part farthest from the
middle; line where something begins
or ends; border, or part nearest the
border; margin. 5. ...\.
egocentry-k(czny(zm char.
cz=owiek nie bior'cy pod uwag" punk-
tu widzenia innych, traktuj'cy siebie
jako o>rodek wszystkiego.
egocentryczny – ujmuj'cy wszystko z
punktu widzenia w=asnej osoby.
egoi-sta(tyczny(izm char.
cz=owiek my>l'cy tylko o sobie, bez
uwzgl"dnienia dobra innych; przed-
k=adaj'cy zawsze w=asny interes nad
cudzy; samolub.
egoty-sta(tyczny(zm char.
cz=owiem odznaczaj'cy si" egoty-
zmem.
egotyzm – nadmierne zajmowanie sie-
bie i innych w=asn' osob', sk=onno>:
do kierowania uwagi na siebie.
egzalt-acja(owa: si" osob.
przesada w wyra/aniu uczu: i my>li,
przewra/liwienie, przeczulenie; nad-
mierny zapa=, uniesienie.
egzamin(owa:(acyjny(tor
szkoln., społ. sprawdzian.
egzegeza jęz. obja>nienie,
t=umaczenie; interpretacja.
egzeku-cja(cyjny(tor(tywa
czynność. wykonanie wyroku, w tym
wyroku >mierci.
=ac. executio, exsecutio,
starofranc. execution, >redniow. ang.
execucion, ang. execution
ros. vypolnienie,
ispolnienie.
egzekwie rel.
nabo/e<stwo /a=obne przy trumnie.
zmar=ego.
egzekwowa: prawn.
1. wymaga: wykonania, spe=nienia
czego; wykonywa: realizowa:
]urzeczywistnia:\,
2. prawn. stosowa: >rodki przymusu
w celu wykonania orzecze< w=adz,
w szczeg[lno>ci pa<stwowych i
s'dowych.
egzema med.
choroba sk[ry cechuj'ca si" zapale-
niem, sw"dzeniem i tworzeniem si"
=usk ]sk[ra =uszczy si"\
gr. ek % zeein ]gotowa: si", wrze:\
˘ ekzema,
ang. eczema, ros. `kzema.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
egzempl-arz(lifikacja
1. jedna sztuka z grupy jednorodnych
przedmiot[w
2. zwykle o przedmiocie lub zwierz"-
ciu, rzadziej o cz=owieku – okaz.
egzogamia kult.
zakaz zawierania ma=/e<stw wewn'trz
okre>lonej grupy ]poszerzonej rodzi-
ny, klanu\.
egzogen-iczny(genny
1. biol. pochodz'cy z wewn'trz
ustroju,
2. geolog. przebiegaj'cy po powierz-
chni Ziemi lub blisko niej.
egzorcyzmy rel.
obrz"d wyp"dzania diab=a z cia=a nim
zaw=adni"tego.
egzosmoza proces.
mieszanie si" p=yn[w g"stszego z
rzadszym.
ang. exosmosis ¯ wsp[=cz. =ac.
egzotermiczny chem.
wydzielaj'cy ciep=o, powstaj'cy, prze-
biegaj'cy z wydzieleniem ciep=a.
egzoty-ka(czny(zm
og[= cech w=a>ciwych krajom o
odmiennym klimacie i cywilizacji,
obco>:.
egzyst-encja(owa:
istnienie, byt, bytowanie, /ycie.
eh# ehe# dźwięk.
¢~ein, ~ain ]obce\ ksi"stwo,
kr[lestwo& Britain, Holstein,
˚`ania.
einstein chem.
promieniotw[rczy pierwiastek che-
miczny otrzymywany sztucznie.
ej dźwięk. wykrzyknik wyra/aj'cy
1. zadowolenie, ta# tak#
2. /al, narzekanie – ach, ej.
staropol. ey, ey.
†eja nu/e, ach.
staropol. eya.
ejakulacja fizjolog.
wytrysk ]spermy z pr'cia\.
ejdety-k(zm
gr. eidetikos ]znaj'cy, wiedz'cy\
¯ eidos.
ekierka ¯ franc.,
kier, kiel ]k't\ ˘ bakier, Kielce.
wi"cej ˚k't.
ekipa społ.
zesp[= ludzi przeznaczony do wy-
konania jakiego> zadania; dru/yna,
kompania.
eklekty-zm(czny
gromadzenie r[/nych element[w wy-
branych z r[/nych {r[de= lub doktryn i
='czenie ich w now' ca=o>:; niesamo-
dzielna tw[rczo>:, kompilatorstwo.
eks
ekler
1. zamek b=yskawiczny,
2. spoż. rodzaj ciastka z kremem.
eklip-sa(tyka astr.
za:mienie s=o<ca, ksi"/yca.
ekliptyka – ko=o na sferze niebieskiej
wzd=u/ kt[rego pousza si" Ziemia
w swym rocznym ruchu dooko=a
S=o<ca.
gr. ek % leipein ˘ ekleipein ˘ ekle-
ipsis ˘ =ac. eclipsis, starofranc.,
>redniow. ang. i ang. eclipse,
ros. zatmenie.
ekloga lit.
wyb[r, szczeg[lnie poemat[w, kr[tki
pastora=kowy wiersz, zwykle w formie
dialogu mi"dzy dwoma pasterzami.
gr. ekloge ˘ =ac. ecloga ˘ franc. i
ang. eclogue.
eko~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
znacz'cy cz"sto dom.
gr. oikos ]dom, ang. house\.
ekoklimat
ekologia szkoln.
dzia= biologii badaj'cy zwi'zek warun-
k[w zewn"trznych z /yciem organi-
zm[w ro>linnych i zwierz"cych.
ekonom poz. społ.
w dawnych maj'tkach ziemskich& pra-
cownik zarz'dzaj'cy gospodarstwem
i maj'cy nadz[r nad robotnikami
w polu.
ekonometria szkoln.
dzia= nauk ekonomicznych zajmuj'cy
si" zjawiskami ekonomicznymi w
gospodarce.
ekonomi-a(czny(ka(sta szkoln.
nauka o prawach rz'dz'cych pro-
dukcj', wymian' i rozdzieleniem d[br
w spo=ecze<stwie,
gr. oikonomia
=ac. oeconomia, ang. economy,
ros. xozqjstvo, `konomiq.
ekosfera
ekosystem
ekotop
ekotyp
ekran(owy(izowa:
1. p=aszczyzna na kt[r' rzucane s'
obrazy >wietln,
2. rama z rozpi"t' na niej materi',
lub z wprawion' tafl' szklan',
azbestow', u/ywana do os=ony
przed ra/'cym >wiat=em, ogniem
lub ciep=em.
ekrazyt(owy wojsk.
materia= wybuchowy.
eks~
przedrostek wskazuj'cy ma by=y lub
dawny cz=onu za nim nast"puj'cego&
eksamit
ty=u=u, zawodu.
eks-cesarz, eks-kr[l, eks-minister,
eks-starosta.
†eksamit(ny aksamit(owy.
¢eksarch duchowna posta: w oso-
bie, wy/sza w=adz'.
staroros. ekzarx-eksarch ¯ gr.
exarchos ]pierwotnie& arcybiskup
lub patriarch, p[{niej& biskup lub
cz=onek kleru na stanowisku patria-
chy, lub legat\.
ros. dycxovnoe lico.
ekscelencja osob.
tytu= nadawany wysokim urz"dnikom
pa<stwowym i biskupom.
ekscentry-k(czny char.
cz=owiek spoza nurtu ]centrum\;
dziwak, orygina=.
ekscerp-cja(owa: jęz., lit.
robienie wyj'tk[w z pism, dzie=.
eksces
1. zdarz. zak=[cenie spokoju, narusze-
nie porz'dku; wybryk, wyskok,
2. nadmiar.
eks-cesarz
ekscytowa: ]si"\ osob.
podnieca: ]si"\.
ekshalacja geolog.
wyziew wulkaniczny.
ekshaustor
ang. exhaust ]wyczerpanie, wypr[/-
nienie\ ¯ =ac. exhaustus.
ekshibicjonizm char., biol.
zboczenie p=ciowe, obna/ane si" w
obecno>ci p=ci przeciwnej, szczeg.
m"/czyzn w obecno>ci kobiet,
dziewcz't.
ekshum-acja(owa:
wydobycie zw=ok z grobu w celu
przeniesienia ich w inne miejsce, lub
dokonania badania lekarskiego.
ekskawator
1. dent. narz"dzie do usuwania
zepsutej z"biny; wydr'/acz,
2. techn. koparka, maszyna u/ywana
do rob[t ziemnych.
ekskluzywn-y(o>:
odgradzaj'cy si" od otoczenia, zamy-
kaj'cy si" w sobie.
ekskomunika rel.
kara ko>cielna przez wykluczenie
cz=onka ze wsp[lnoty wiernych.
ekskrementy fizjolog.
odchody ludzie i zwierz"ce; ka=.
eks-kr[l
ekslibris szkoln., jęz.
znak w=asno>ciowy.
dosł. ze }zbioru| ksi'/ek ]tego a tego\;
doczepiona karteczka do ksi'/ki,
lub napis /e jest ona w=asno>ci', tej
osoby lub biblioteki.
=ac. ex libris ]dosł. z ksi'/ek, j.w.\.
eks-minister
eksmi-sja(syjny(towa:
prawn., czynność. przymusowe usuni"cie
kogo z zajmowanego lokalu, pomiesz-
cze<, na podstawie tytu=u prawnego i
przez powo=ane do tego organy.
ekspans-ja(jonizm(ywny
czynność. rozszerzenie si" w przestrze-
ni, zw=aszcza zajmowanie nowych
terytori[w, w spos[b ekonomiczny
lub polityczny.
eskpatri-acja(owa: społ., czynność.
przymusowe lub dobrowolne opusz-
czenie ojczyzny; zerwanie z krajem.
ekspedient(ka handl.
pracownik w sklepie sprzedaj'cy
towary.
eksped-ycja(iowa:(ycyjny(ytor(
(ient(ientka społ., prof., czynność.
1. wysy=a:, wyprawia: kogo lub co,
w drog",
2. obs=ugiwa: klient[w w sklepie.
=ac. expeditio ˘ ang. expedition.
†ekspens płatn. wydatek.
=ac. expendere ˘ expensus ˘
expensum ˘ p[{no=ac. expensa
]pecunia\ ]p=atne pieni"dzmi\,
anglo-starofranc. expense,
ang. expense, ros. trata-trata,
pasxody-raschody ]w l. mnogiej\.
ekspert(yza prof.
specjalista powo=any do wydania
orzeczenia lub opinii w sprawach
spornych, wchodz'cych w zakres jego
kompetencji; bieg=y, rzeczoznawca.
eksperyment(alny(ator(owa:
1. pr[ba, zw=aszcza przeprowadzona
po raz pierwszy,
2. celowe wywo=ywanie jakiego> zja-
zjawiska w sztucznych, zwykle labo-
ratoryjnych warunkach w celu zba-
dania jego przebiegu; do>wiad-
czenie.
ekspia-cja(tor rel.
pokuta, zmazanie winy,
zado>:uczynienie.
=ac. expiat-us(io(orius ˘
ang. expiat-e(ion(or.
ekspiracja
1. fizjolog. wydech powietrza z p=uc,
2. prawn. ko<czy: si", up=ywa:, tra-
ci: moc obowi'zuj'c', wygasa:.
eksploat-acja(ator(owa:
1. u/ytkowanie czego, korzystanie
z czego w sps[b racjonalny,
2. wykorzystywanie kogo albo czego
do ostatecznych granic dla zysku;
przyw=aszczenie sobie owoc[w
cudzej pracy; wyzysk.
eksplora-tor(cja książk.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ekstrahowa:
badacz, poszukiwacz.
eksplo-zja(zywny(dowa:
wybuch.
ekspon-at(owa:(owany
przedmiot wystawiony; wystawia:.
eksport(owy(owa:(er handl.
odp=atny wyw[z za granic" towar[w
i us=ug.
ekportacja rel. wg mSjp 1969&
uroczyste wyprowadzenie zw=ok do
ko>cio=a, kaplicy, itp., przed w=a>ci-
wym pogrzebem.
}zaci"cie, bo «wyprowadzenie», tj.
wyj>cie na zewn'trz ]wy`\, z ko>cio=a
w tym wypadku, k=[ci si" z «do» ko-
>cio=a; powinno by:& wyprowadzenie
z domu pogrzebowego, kostnicy,
do ko>cio=a; zbyt wielki skr[t a/ do
granicy nieporozumienia, J.D.|
ekspozy-cja(tura
wystawienie na pokaz.
ekspres(owo(owy ruch.
po>piech.
ekspres-ja(yjny(ywny(jonizm(
(jonista
wyra/enie czego.
ekspropriacja prawn.
przymusowe pozbawienie kogo
w=asno>ci.
eks-starosta
eksta-za(tyczny psych.
stan psychiczny w kt[rym ca=a >wia-
domo>: skupia si" na jednym uczu-
ciu; najwy/szy stopie< zachwytu,
uniesienia.
ekstensywny książk.
obfity ilo>ciowo, lecz ubogi jako>-
ciowo.
ekstermin-acja(acyjny(ator(
(owa: społ.
wyt"pienie, wymordowanie, wynisz-
czenie, zag=ada.
ekstern(ista szkoln.
ucz'cy si" poza szko=', lecz zdaj'cy
egzaminy przy jakiej> szkole lub przed
specjaln' komisj'.
eksterytorialny prawn.
wy='czony spod jurysdykcji danego
pa<stwa.
ekstra jęz.
dodatkowo. osobnie, specjalne.
ekstra~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
podkre>laj'cy niezwyk=o>:, wyj't-
kowo>: drugiego cz=ony z=o/enia.
ekstradycja prawn.
/'danie i wydanie osoby poszukiwa-
nej za przest"pstwo.
ekstrahowa: chem.
dokonywa: ekstrakcji, wyci'gu.
ekstrakcja
ekstrak-cja(tor(townia wyci'g ˘
1. chem. wyci'ganie, wyodr"bnianie
jakiej> substancji i innej,
2. dent. usuni"cie, wyrwanie z"ba.
ekstraklasa sport.
ekwilibryst-yka(a sport.
sztuka zachowania r[wnowagi cia=a
w trudnych po=o/eniach.
ekwip-unek(owa:(a/
zaopatrzenie.
elektrownia
1. lit. utw[r liryczny,
zwykle o smutnym nastroju,
2. muz. kompozycja wokalna lub
instrumentalna, o powa/nym
nastroju.

ekstrakt wyci'g z substancji ro>lin- ekwiwalent elek-cja(cyjny(t(tor zdarz.

nej lub zwierz"cej; zag"szczony pre-
parat z tego wyci'gu; esencja; odwar.
staropol. ekstrakt ]wyci'g\.
=ac. ex % trahere ]ci'gn':, czerpa:,
pobiera:\, extrahere ˘ extractus,
franc. extrait, ang. extract,
ros. `kstrakt-ekstrakt,
izvleczenie-izwleczenie.
ekstraktownia bud., techn.
urz'dzenie techniczne w fabryce,
tak/e dzia= produkcyjny w fabryce,
w kt[rym dokonuje si" ekstrakcji.
ekstrawagan-cki(cja char.
post"puj'cy wbrew przyj"tym zwy-
czajom, sprzeczny z nimi, dziwacz-
ny, niezwyk=y, ekcentryczny.
staropol. ekstrawagant –
nieoczekiwana nuta.
=ac. extra` ]poza, nadto\ % vagari
]b='ka: si"\ ˘ extravagari ]b='ka:
si", b='dzi:, od='czy:\ ˘
extravagans ˘ extravagant,
ang. extravagan-t(ce(cy(za,
ros. rastohitel;nyj-
rastoczitielnyj, besrassudnyj-
besrassudnyj, sumasbrodnyj-
sumabrodnyj.
ekstrawer-sja(tyk psych.
sk=onno>: do kierowania uwagi na
otaczaj'c' cz=owieka rzeczywisto>:
bardziej ni/ na w=asne prze/ycia.
ekstremalny jęz. skrajny, kra<cowy.
=ac. extremus ˘ starofranc. i ang.
extreme.
ekstremi-zm(sta osob.
ho=dowanie skrajnym pogl'dom.
ekstyrpa-cja(tor med.
wy=uskanie, wyskrobanie; wyrwanie.
eksudat bot.
wydzielina korzeni ro>lin, s=u/'ca
do allelopatii lub pobierania jon[w
z gleby.
†eksw=adyka rel.
by=y dostojnik ko>cielny w Ko>ciele
Prawos=awnym.
¯ ex ]by=y\ % w=adyka.
staropol. 1480 ...villam dictam
Nyewyerkow ]wie> zwana Niewir-
k[w; w powiecie zamojskim, gminie
Mi'czyn; w tr[jk'cie& Dub-Kotlice-
Cze>niki\ ...exwladica Chelmen-
sis ]z Che=ma Lubelskiego\.
eks-zapa>nik sport.
ekumeniczny książk.
powszechny, og[lny.
ekwator geogr. r[wnik.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. rzecz r[wna innej warto>ci', wyb[r, wybory na wysokie stano-
2. towar r[wny innemu warto>ci'. wisko lub urz'd, w dawnej Polsce&
obi[r kr[la.
¢El, Alijan kanaan. El – najstarsze staropol. z lvczkyey electiey ex
rang' b[stwo; Alijan – najwy/szy.
hominum electione ˘ elekcyja –
~el ziemia ˚la, le, al. wybory, wyb[r.
=ac. e` ]wy`\ % legere ]bra:, doko-
~el – liczba poj., nywa: selekcji\ ˘ eligere ]wybiera:\
~le – liczba mnoga; cypel, hycel, ˘ electus ˘ ang. elect ]wybrany,
sznycel; cugle, kartofle, pantofle. wed=ug woli\,
1. zaimek& ten, ta, to, ros. izobrannyj-izobrannyj,
2. ziemia, ˚`le, `la, `al, vybornyj-wybornyj,
3. zdrobnienie, jak franc. roux ]rudy, vybrannyj-wybrannyj.
ry/y\ ˘ ang. Russell ]rudzielec\; =ac. electus ˘ electio ˘
szufla ˘ szufelka, starofranc. election,
p"tla ˘ p"telka, ˚lec. >redniow. ang. eleccioun,
elaborat lit. ang. election ]wybory\,
nadmiernie d=ugie wypracowanie. ros. izobranie, vybor.
˚episto=a. elektro~
elana techn. pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
odmiana w=[kna syntetycznego. wskzuj'cy na ich zwi'zek z elek-
tryczno>ci'.
elastyczny
spr"/ysty, gi"tki, rozci'gliwy; elektroakustyka chem.
szybko powracaj'cy do stanu elektrociep=ownia
pierwotnego.
elektroda
¢~eld skr[t stary, senior,
Sweneld ¯ niem. elder, elektrodynami-ka(czny
pokr. `old ]Witold\. elektroenergetyka
anglosas. ]Mercian\ eldra, ≤ldra,
elektrofiltr
>redniow. ang. i ang. elder.
elektrofizjologia
¢elda isl.
1. rozpali:, wznieci:, roz/arzy: ogie<, elektrofor
2. grza:, ogrzewa:. elektrokardiograf(ia
eldorado elektrokardiogram
urojony kraj z=otodajny; kraina wy-
marzona, raj, ziemia obiecana. elektroli-za(t(tyczny
¢elefant anim. s=o<. elektroluks
staroros. elefant-elefant, elektromagne-s(tczny(tyzm
ros. slon-s=on.
elektromechanika
elefantiaza anat., med.
elektrometalurgia
nasilony obrz"k ko<czyn na wskutek
utrudnionego odp=ywu ch=onki ]lim- elektrometr
fy\, spowodowany zaczopowaniem elektron(ik(ika(owy
pni ch=onnych.
gr. elephantiasis ˘ elektronimetr
=ac. i ang. elephantiasis. elektronowolt
elegan-t(cja(cki char. elektroosmoza
wyr[/niaj'cy si" bogactwem i wdzi"-
elektroskop
kiem w manierach, ubraniu, i stylu.
w ubraniu, ujmuj'cy dobrym gustem, elektrostal
wykwintno>ci', wytworno>ci'; stroj- elektrostaty-ka(czny
ni>, modni>.
s=owotw. pokr. ˚galant. elektrotechni-ka(k(czny
=ac. elegan-s(tia, elektroterapia
franc. i ang. elegan-t(ce,
elektrotermia
ros. izq]itnost-izjaszczitnost.
elektrownia
elegi-a(jny
elektrow[z
elektrow[z
elektry-ka(czno>:(czny(fikacja(
(fikowa:(k(zacja(zowa: ]si"\
gr. elektron, =ac. electricus,
ang. electric(ity
ros. elektrihestvo.
element(arny(arz
1. cz">: sk=adowa jakiej> ca=o>ci,
2. dawn. jeden z 4-ch pierwiastk[w
wszech>wiata; /ywio=& ziemia i
powietrze, woda i ogie<.
jaki> dowcipni>, znaczy cz=ek
obarczony humorem, nazwa= te pier-
wiastki humorami. Maciej Stryj-
kowski, 1582, mniema= /e jest –
cytuj" – dowcipny, znaczy m'dry.
humor – kaprys ˘ kapry>na pogoda.
Powi'zane ze sob' ziemia  woda;
drzewo  ogie<; podstaw' «zie-
mia», pierwotnie od do=u w g[r"&
ziemia i woda – ogie<, drzewo –
wiatr, powietrze.
od g[ry w d[=&
er ]aer, aeros ˘ aero`, air,
wietier, wiatr – nad drzewami\,
tre ]treow, tree, drzewo, derewo\
 kra, iskra, spark ]ang. iskra\,
a(i•gnis ]ogie<\,
=ac. terra ]ziemia\ ¢eliko ile, szybko jak mo/na; kto, co.
 water ]aqua, ark, is, gini\.
gini  ignis; ark  spark,
terra  water  wietier ]er\,
treow  drzewo ]Z p[{ne ¯ niem.\.
er, ch – powietrze ]duch\, ziemia,
er, ch ¯ gr. aer, chthon,
eu, is, ark, gini, =o, el – woda,
au – z=oto ]z wody\,
is, ark, p=o, el – ogie<.
gini ]woda\  =ac. ignis ]ogie<\;
gini ˘ Komaginy ]Khoms\, w Libii ]w
+awr. 1381–1377\, Guinea, w Afryce,
Tunis, w p=n. Afryce, Sidon.
water, watra ]ognisko\, atrament,
skry•ba, iskr•a, p•is•mo, mo•krz,
mocz ^ pee }pi&|, to piss ]siusia:\,
sika:, =ac. piscis ]ryba\, fish ˘ ship
]okr"t, statek\, rz. Pisa, Nysa, wyspa,
=ot. `kis ]woda\ w nazwiskach, gdy
pol. `ski ]ziemia\,
zur ^ woda ˘ /uraw, lazur, glazura
]polewa\, Mazur, Bzura,
zur  sur ˘ Sura/,
ark ]woda\ ˘ barka, Arka Noego, kra,
ikra, rak, ang. shark ]rekin\, crab.
wi"cej ˚woda ]nr 994\.
staropol. czthyrzy zyvyoly...
albo alymenta sz' od czyebye
stvorzony ]elementa quatuor a
te sunt creata\, umysz ma bycz
zyvo wschystko stvorzenye. To
sa ta czvsch alymenta& ogyen,
zemya, vylkoscz y povyetrze ˘
staropol. element, aliment – jeden
z czterech pierwiastk[w z kt[rych
– rzekomo – mia= sk=ada: si"
Wszech>wiat, i cz=owiek; /ywio=&
ogie<, ziemia, wilgo: i powietrze.
=ac. elementum ˘
starofranc., >redniow. ang.
ang. element, the four elements,
the elements ]of science, etc.\,
ros. element, ]cztery elementy\
hetyre stixii-czetyrie stichii,
]cz">ci pierwotne\ nahal;noe
osnovanie-naczalnoe osnowanie.
†Elena Helena, nieme H.
elew szkoln. ucze<, wychowanek.
elewacja archit. lice budynku,
jedna z zewn"trznych jego stron.
elewator techn.
1. urz'dzenie do podnoszenia i prze-
noszenia materia=[w sypkich,
2. magazyn zbo/owy wyposa/ony
w urz'dzenia do mechanicznego
podnoszenia, wietrzenia, suszenia,
sortowania, i wa/enia ziarna.
elf mit.
w mitologii germa<skiej i skandy-
nawskiej& duszek le>ny lub wodny;
chochlik.
Latopis 1116 eliko-eliko.
eliksir
1. odwar albo wyci'g ro>linny,
2. p=yn dezynfekcyjny do p=ukania
ust.
eliminac-ja(yjny(owa:
wykluczenie.
=ac. eliminatus ¯ eliminare.
elips-a(tyczny(oida
1. wyrzutnia, wyraz opuszczony w
zdaniu kt[rego mo/na si"
domy>la:,
2. geometr. owal, jedno z przeci":
sto/ka; droga punktu w ten spo-
s[b, /e suma odleg=o>ci od dwu
r[/nych, nieruchomych punkt[w
jest sta=a.
gr. en` % leipein ]opu>ci:\ ˘
elleipein ]brakowa:, pozostawi:
niedokonanym\ ˘ elleipsis ]potrze-
ba, brak\ ˘ =ac. ellipsis,
ang. ]mat.\ ellipse, ]gram.\ ellipsis,
ros. ]gram. i geometr.\ `llips-
ellips.
elita(rny(ryzm poz. społ., roln.
1.a. grupa ludzi wyr[/niaj'cych si",
przoduj'cych w danej zbioro-
wo>ci,
1.b. grupa ludzi odgradzaj'cych si"
od og[=u w prze>wiadczeniu swej
wy/szo>ci,
2. w socjologii& grupa rz'dz'ca,
wyobcowana,
3. wysoko kwalifikowany materia=
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
emancypacja
nasienny ro>lin uprawnych.
elizejski mit.
w mitologii greckiej& miejsce pobytu
dusz zmar=ych bohater[w, p[{niej ta-
k/e dusz wszystkich prawych ludzi.
elizja jęz. wyrzutnia, skr[t j"zykowy
przez opuszczenie d{wi"ku ]samo-
g=oski, lub sp[=g=oski\ na ko<cu
s=owa, przed nast"pnym.
w mSjp 1969 dok=adne pouczenie.
eliki garb. futro z tch[rza.
¢elk ang. =o>. M•elk; klempa ]samica
=osia\ – melk•pa; elk jest s=owotw[rczo
powi'zany z klemp' ]mlekiem\.
†elkierz alkierz, AE.
¢elma gdy ju/.
Latopis 1116 elma, el;ma-elma.
¢elma/e tak jak, dlatego /e, kiedy.
staroros. elma'e-elma/e,
ros. tak kak, potomu hto,
kogda.
elokwen-cja(tny jęz.
1. umij"tno>:, spos[b dobrego, pi"k-
nego wys=awiania si"; wymowno>:,
2. żart. wielom[wno>:, gadatliwo>:.
elukubracja książk., lit., publ.
mierny, ma=ej warto>ci utw[r lite-
racki lub naukowy, tekst ]pisany lub
m[wiony\ opracowany z mozo=em,
ale bez talentu.
elzewir poligr., publ.
niderlandzki ksi"garz i wydawca
z Lejdy.
Elsevier, Lodewijk 1540–†1617.
~e=  ~o=
s=aw.-ros. phela – pszczo=a;
Swi"tope=k – Svqtopolk=,
ros. orël= – orze=,
maz. hogo – pol. czego,
˚cze – czo, ˚nr 002.B.b.
¢e=owiec tkan. kawa=ek materii
wyk=adaj'cy g[rn' cz">: he=mu.
staroros. elovec;-e=owiec,
elov;c-e=owiec.
emablowa: osob.
otacza: kobiety szczeg[lnymi wzgl"-
dami, usilnie je zabawia:; nadska-
kiwa:.
¯ franc.
emali-a(ernia(owa:
1. rodzaj szkliwa,
2. dent. szkliwo, bia=a, twarda sub-
stancja pokrywaj'ca koron" z"ba.
eman-cja(owa: filoz.
wydzielanie, emanowanie, promie-
niowanie.
emancyp-acja(antka(owa:,
emanowa: społ., osob.
uwolnienie ]si"\ od zale/no>ci,
podda<stwa, ucisku, szczeg. kobiet
emati
od m"/czyzn.
¢emati, imati, emlet bra:, wzi':.
staroros. emati-emati,
imati-imati, emlet;-emlet,
ros. brat;, vzqt;.
embargo prawn., mors., handl.
1. zakaz opuszczania przez obce
statki handlowe port[w danego pa-
<stwa, wydany w celu ewentualnej
ich konfiskaty w razie wojny,
2. rekwizycja podczas wojny statk[w
pa<stwa neutralnego,
3. zakaz wywozu okre>lonych towa-
r[w do obcych kraj[w; tak/e wywo-
zu lub przywozu kruszc[w lub
walut.
emblemat god=o.
embrio-n(alny(logia fizjolog.
zarodek zwierz"cy albo ro>linny.
emeryt(ura(alny społ., prawn.
dosł. zas=u/ony; wys=uga lat.
emfa-za(tyczny jęz.
nacisk emecjonalny k=adziony w
mowie na pewne wyrazy lub sylaby.
emigr-acja(ant(owa: społ.
wyjazd z ojczyzny do innego
pa<stwa, z zamiarem osiedlenia si"
tam na sta=e.
eminencja rel., poz. społ.
tytu= przys=uguj'cy kardyna=om.
emisariusz hist.
tajny wys=aniec polityczny.
emi-sja(syjny(towa:
1. ekon. wypuszczenie do obiegu
przez skarb pa<stwa lub bank emi-
syjny waluty papierowej i bilonu,
2. fiz. proces wysy=ania przez atomy,
cz'steczki, lub cia=a promieniowa-
nia elektromagnetycznego,
3. muz. proces wydobywania g=osu
w >piewie.
=ac. emittere ˘ emissio ]wypusz-
czanie\ ˘ ang. emission,
ros. `missiq-emissija.
=ac. emissio, emittere.
emitron fiz.
=ac. emittere ¯ e` ]wy, ang. out\ %
mittere ]s=a:, ang. to send\.
emocj-a(onalny(onowa: si"
psycholog.
empir-e(owy szt., mebel.
1. p[{na odmiana klasycyzmu, styl
w sztuce rozwini"ty we Francji za
Napoleona Bonaparte 1769–†1821.
2. empiry – meble w stylu empire.
empiry-czny(zm filoz.
kierunek filozoficzny g=osz'cy /e
jedynym {r[d=em poznania jest do-
>wiadczenie.
¢emszan, ewszan pio=un.
s=aw. emwan, evwan,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ros. polyn;-po=y<.
†emulacja społ.
wsp[=zawodnictwo, konkurencja.
=ac. aemulatio ]rywalizacja\,
=ac. com` ]razem\ % petere
]rozgl'damy si" za\ ˘ competitio,
franc. concurrence, la rivalite,
competition, ang. competition,
ros. konkurenciq-konkurencija,
sopernihestvo-sopierniczestwo.
emulsja
mieszanina dw[ch cieczy, z kt[rych
jedna jest rozproszona w drugiej w
postaci bardzo drobnych kropelek;
zawiesina koloidowa.
¢EN szumer. pan.
encefalogra-fia(m
nieinwazyjny spos[b diagnozowania
s=u/'cy do badania bioelektrycznej
czynno>ci m[zgu za pomoc' elek-
troencefalografu.
ang. encephalogra-ph(m
¯ gr. encephalos ]m[zg, ang. brain\.
¢Encenie rel. doroczne >wi"to po-
>wi"cenia >wi'tyni jerozolimskiej.
staropol. Encenye, Enczenye.
encyklika rel.
pismo papieskie do duchowie<stwa
i ca=ego >wiata.
encykloped-ia(yczny(ysta lit.
u=o/ony alfabetycznie& zbi[r wiedzy
ze wszystkich dziedzin /ycia, albo
jednej ga="zi.
ende-k(cki(decja polit.
¯ ND ¯ Narodowa Demokracja.
endemi-a(iczny med.
sta=e wyst"powanie jakiej> choroby w
okre>lonej miejscowo>ci.
endogen-iczny(ny biol., geolog.
1. pochodz'cy z ustroju; wewn'trz-
ustrojowy,
2. geolog. maj'cy {r[d=o we wn"trzu
Ziemi.
endosmoza
endotermiczny chem.
poch=aniaj'cy ciep=o.
enema med. lewatywa.
energ-ia(icznie(etycznie(etyka(
(icznie, energomonta/ fiz.
sk=onno>: i zdolno>: do intensywnego
dzia=ania; moc, si=a.
gr. energeia ¯ energes ]aktywny w
pracy\, =ac. energia, ang. energy,
ros. energiq, sila.
en face czynność.
pisa: lub drukowa: na czo=owej
stronie dokumentu, czeku.
ang. enface.
engagement prawn., społ.
zobowi'zanie; obietnica; umowa.
England
ang. engagement.
England i Anglia
England ]koniec l'du\ to nie Anglia
]l'd Angl[w\#
England i Anglia – brzmieniem i pi-
sowni' bliskie sobie, lecz s=owotw[rczo
pochodz' od zupe=nie r[/nych s=[w.
• Anglia ¯ =ac. rex Angul-Saxonum
]kr[l Anglosas[w\; Angle ¯ ankel ]k't\,
bo by= to rejon powiatu Holstein, z dala
od centrum w=adzy i /ycia w grodach,
w Prusach k(Berlina; tak i w ca=ej
Europie – zak'tki – temat z g="bi'& u
S=awian – K'ty, Katy ]Katowice, Katy<,
D=ugie K'ty, Kutno\, Uglnice ¯ ugo=, u
German[w – Angle, u Roman[w – pro-
vincia ]zak'tek\ ¯ pro ]za\ % germ. winkel
]k't, zak'tek\; termin og[lnoeuropejski
w Wiekach Írednich.
• England za> ]koniec l'du, ziemi\ ¯
end ]koniec\ % land, s=owotw. koncepcji
024, i sugeruje to mo/liwo>:& end ˘
ending ˘ ing.
Tak i Finland ]ko<cowy l'd\ ¯ fin(is
]ko<cowy\, nieme S % land.
Tak w moim zrozumieniu. Przy tym,
tak `ia, jak i `land s' ziemi'; `ia ¯
gr. gaia – przyrostek w wielu nazwach
geograficznych.
St'd bardzo kusz'ce jest /e Anglia ^
England, bo AE. Obie nazwy s' tak
blisko to/same sobie /e dzi> wprost nie
w spos[b je rozdzieli:. I nie zmienia to
rzeczy, je/eli Angle zanie>li t" nazw"
j"zyka – Ko<cowy L'd – do Wielkiej
Brytanii, wraz ze sw' tam migracj'.
wg S=ownika Webstera, England
ma by: dosł. l'dem Angl[w ]ang. lit.
land of the Angles\.
Ci"/ko walczy: z utartymi pogl'dami
gdy podobizna a/ tak bliska& ang 
eng, a tu, by by: w zgodzie z prawd',
wymagana jest wymiana end ˘ eng, hi-
storycznie stosowana, og[lnoeurop., o
kt[rej j"zykoznawcy nie s' >wiadomi.
Tak i inne braki, ˚nr 885 Webster’s
Dictionary.
“Nie wszystko z=oto co si" >wieci” i
nie wszystkie natychmiastowe sko-
jarzenia s' w=a>ciwe, gdy =atwe do
przyj"cia, jak ko>ci[= od ko>ci, gdy w
rzecz. od castle, castel }kastel| ]zamek
˘ pol. kasztelan\, anglosas. castel
]wie>\ ˘ ros. derewnia ]wie> bez
cerkwi\, Bia=awoda – woda bia=a ni'
p=ynie, jak mleko, >redniow. skarby
– kosztowno>ci& wyroby ze z=ota i
drogich kamieni, Staryko< – zwierz"
poci'gowe u kresu /ycia, Niemiec ¯
niemowa ]$#\, pisa= Aleksander Brück-
ner, 1927, gdy w rzecz. cudzoziemiec
¯ nie` ]cudzo`\ % miec ¯ ziemiec,
i szereg innych. Skojarzenie Ang
¯ Anglo-Saxon zdaje si" do takich
nale/e: – zbyt =atwe, zbyt dobre, by
by=o prawdziwe, ang. it’s too good
to be true.
en gros
Anglia – l'd Angl[w ¯ Anglo-Saxon,
England – ko<cowy l'd, kraniec l'du,
Denmark ]den•mark\ – granic' woda
¯ den, don ]woda\ % mark ]granica\,
Ko=obrzeg ¯ ko=o ]woda\ % brzeg.
>redniow. ang. Englonde, Ynglonde
˘ ang. England; >redniow. ang. ˘
hiszp. Inglaterra ¯ Ingla ]Anglo\ %
terra ]dosł. ziemia, l'd, ang. land\,
ros. Angliq-Anglija.
en gros czynność.
pisa: du/ymi, wyra{nymi literami.
ang. engross ¯ anglo-franc. engros-
ser ¯ starofranc. engrossier ]sta: si"
grubym\ ¯ =ac. in` % grossus.
enigmat(yczny
zagadk•a(owy, tajemni•ca(czy.
enkaustyka szt.
technika malarska, wosk spoiwem.
enklawa
1. terytorium pa<stwa ]lub jego cz">:\
otoczone ze wszystkich stron przez
ziemie innego pa<stwa,
2. ma=y obszar rolny lub le>ny po=o-
/ony w>r[d obszar[w nale/'cych
do innego w=a>ciciela,
3. teren otoczony obszarem o innym
charakterze.
enklityka jęz.
s=owo, zwykle jednozg=oskowe, nie
posiadaj'ce wyra{nego akcentu,
akcentem nale/'ce do s=owa po-
przedniego.
entalpia fiz.
zawarto>: ciep=a.
ententa polit.
w czasie wojny 1914–1918& grupa pa<-
stw kt[re prowadzi=y wojn" przeciw
pa<stwom centralnym. ¯ franc.
entomologia szkoln.
nauka o owadach, owadoznawstwo.
entrepr-ener(yza
}niepoprawnie anterpr•ener(yza, A$|.
przedsi"biorca, w=a>ciciel teatru,
przedsi"•biorstwo(wzi"cie.
=ac. pendere, prehendere ]j':,
bra:\ ˘ inter` ]w `, po(mi"dzy`\ %
pendre ˘ entreprendere
]podj':\ ˘ starofranc. entreprise,
entreprinse ˘ >redniow. ang.
entrepryse, ang. enterprise,
ros. predpriqtie-predprijatie.
entropia fiz.
teoretyczna miara energii, jak para
wodna ]ang. steam\, kt[ra nie mo/e
by: zamieniona na prac" mechaniczn'
w termodynamicznym systemie.
ang. entropy ¯ gr. trope ¯ trepein
]ang. to turn\.
entuzja-sta(styczny(zm(
(zmowa: ]si"\ char.
cz=owiek pe=en zapa=u, dobrych ch"ci,
sk=onny do zachwytu, uwielbienia.
entymemat log.
wnioskowanie dedukacyjne, oparte
na niepe=nych, istotnych przes=an-
kach, w wyniku b="dy we wnioskach.
gr. en thimo ]w umy>le; w z=o>ci$\.
†enula polna bot. Inula helenium L.
staropol. 1484 oman, enula polna,
cziewczil ]dziewi":si=\ enula.
enuncjacja książk.
wypowied{, o>wiadczenie, deklara-
cja, zw=aszcza rz'dowa.
enzymy w liczbie mnogiej, biochem.
zwi'zki organiczne wytwarzane
przez organizmy /ywe ]zwierz"ce
i ro>linne\, umo/liwiaj'ce przebieg
wielu bardzo istotnych proces[w /
yciowych; ferment.
gr. en` ]w\ % zyme ]zaczyn, ang.
leaven\ ˘ enzym ˘ p[{nogr. enzy-
mos ]ang.leavened\˘ ang. enzyme.
~e< samiec ˘ seleze<, jele<, le<,
korze<, ze<, szersze<.
eocen geolog.
druga epoka trzeciorz"du.
eolski
¯ Eola, grecki b[g wiatru.
eozoi-k(czny geolog. proterozoik.
epenteza jęz.
zjawisko wstawienia lub rozwoju nie-
historycznego d{wi"ku lub sylaby, w
s=owo by wymowa jego by=a =atwiejsza.
ang. epenthesis ¯ gr. epenthesis
¯ epi % en % tithenai.
epicentrum geolog.
o>rodek trz"sienia ziemi, punkt
le/'cy pezpo>rednio pod ogniskiem
trz"sienia.
epi-cki(czny(k jęz.
nale/'cy do epoki.
epidemi-a(iczny(ologia med.
choroba zaka{na, szerz'ca si" szybko i
atakuj'ca wi"ksz' liczb" ludzi.
epiderma biol.
zewn"trzna warstwa kom[rek, po-
krywaj'ca sk[r" zwierz'= i tkank"
okrywaj'c' ro>lin jednorocznych.
epidiaskop techn.
przyrz'd optyczny do wy>wietlania
na ekranie rysunk[w, forografii,
klisz; aparat projekcyjny.
†Epifania rel. >wi"to Trzech Kr[li
czyli objawienie si" Chrystusa,
przypadaj'ce 6 stycznia.
gr. epi ]u`, ang. upon\ % phainein
]jawi:, kaza: si", ang. to show\ ˘
epiphainein ]u(po•kaza: si"\ ˘
=ac. epiphaineia ]pojawienie si",
ukazanie si", ang. appearance\ ˘
p[{no=ac. epiphania ˘
starofranc. epiphanie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
episto=a
>redniow. ang. epiphani,
ang. Epiphany ]1. ukazanie si" Boga
lub innej, nadludzkiej istoty, 2. w
Ko>cio=ach Chrze>cija<skich, do-
roczne >wi"to obchodzone 6 stycznia,
na pami'tk" ukazania si" poganom
Jezusa jako Chrystusa Kr[la, ang. in
the persons of the Magi at Bethlehem,
tak/e zwane Dwunast' Noc', ang.
Twelfth Night\.
staropol. Epyfanya, Ephyfanye,
Epiphania.
epifity w liczbie mnogiej, bot.
ro>liny /yj'ce na innych ro>linach,
ale nie b"d'ce paso/ytami; poro>la.
epigon szt., lit., muz.
mierny na>ladowca utalentowanych
poprzednik[w.
epigraf lit.
kr[tki fragment jakiego> utworu;
motto.
epika lit.
jeden z trzech g=[wnych rodzaj[w
literackich w kt[rym przewa/a opis
i opowiadanie.
gr. epikos ¯ epos ]s=owo, mowa,
opowiadanie, pie><\
=ac. epicus, ang. epic
ros. epiheskaq po`ma.
epikure-izm(jczyk filoz.
doktryna, szko=a filozoficzna.
epilacja czynność.
usuwanie w=os[w ze sk[ry, doko-
nywane w celach leczniczych lub
kosmetycznych.
epilep-sja(tyk med.
chroniczna choroba systemu nerwo-
wego, charakteryst. konwulsje i utrata
przytomno>ci, por. padaczka.
gr.-=ac. epilepsia ^ epi % lamba-
nein
epilog ko<cowa cz">: utworu fabu-
larnego – epickiego, rozwi'zanie.
gr. epilegein ^ epi % legein ˘ epi-
logos, =ac. epilogus,
franc. epilogue, ang. epilog(ue,
ros. `pilog.
episkopc techn.
przyrz'd optyczny s=u/'cy do wy-
>wietlania powi"kszonych obraz[w.
episkopa-t(lny rel.
1. og[= biskup[w danej prowincji
ko>cielnej, danego kraju,
2. godno>:, w=adza biskupia.
episto=a d=ugi nadzwyczaj nudny list.
˚elaborat.
staropol. epistolla, v epystole, epi-
stola, pysal yemv epystol' albo
lyst poselny; thu szye poczyna
epystola; v yedney epystole ˘
episto=a – list, lekcja mszalna,
kazanie, czytanie.
epitafia
gr. epi % stellein ^ epistole ]list,
wiadomo>:\ ˘ epistellein ]s=a:\,
=ac. epistola, epistula, starofranc.,
>redniow. ang. i ang. epistle,
ros. poslanie.
epitafia zdarz. pochwalna mowa
przy grobie, eulogia.
gr. epithapios ¯ ]na grobie\ ^ epi`
]na\ % taphos ]gr[b\ ¯ thaptein
]grzeba: zmar=ego, pogrzeb\,
=ac. epitaphium
starofranc. epitaphe,
>redniow. ang. epitaf, ang. epitaph,
ros. epitafiq.
epitafium
1. ozdobna tablica, p=yta, z napisem
ku czci zmar=ego,
2. lit. napis nagrobkowy, utw[r
poetycki; nagrobek, tak/e rodzaj
utworu saterycznego w formie
napisu nagrobkowego.
epitet przyda: nazwy, przydomka,
przezwiska.
gr. epitheton ¯ epithithenai ]na-
=o/y:\ ^ epi` ]na\ % tithenai ]=o/y:\
=ac. epitheton, ang. epithet
ros. epitet.
epizod(yczny
wydarzenie, wypadek, zwykle ma=ej
wagi, fragment czego.
epizoocja med.
masowe wyst"powanie choroby zaka-
{nej u zwierz't na pewnym terenie.
epok-a(owy
charakterystyczny okres czasu.
epolety w liczbie mnogiej, wojsk.
naramienniki na mundurach, zwykle
zaokr'glone na jednym ko<cu,
zdobione z=otymi lub srebrnymi
galonami, fr"dzlami.
epopeja lit.
wielki poemat epicki, opiewaj'cy
czyny bohater[w na tle wydarze<
historycznych.
gr. epopoiia ]tworzenie epiku\
¯ epopoios ]poeta epicki\ ^ epos
]pie><\ % poiein ]tworzy:\, poieo
]czyni"\; franc.-ang. epopee
ros. `popeq.
epos gr. poezja epicka.
epruwetka przestarz.
rurka szklana zatopiona na jednym
ko<cu; pr[b[wka.
epuzer przestarz.
kandydat do ma=/e<stwa; konkurent.
era jęz.
okres historii kraju, spo=ecze<stwa,
ludzko>ci.
erb chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
¢erde niem. ziemia, ang. earth
¯ >redniow. ang. erthe ¯ anglosas.
eorthe, pokr. niem. erde;
• litewscy& Erdziwi=, XIII w. ]“Rzy-
mianin” ¯ Holy Roman Empire, jak
Aleman ^ Niemiec, z p=d. Niemiec,
cz">ci Szwajcarii; Bawar, Szwab\,
Olgerd, Dowgerd, Montygierd, i
inni, ale Litwin Herden, Gerden ¯
herde ]stado\.
• erde ˘ berg ]g[ra\, s=owotw. koncep-
cji 024 ˘ greb ˘ grebla, grobla, Zagreb,
gr[b, grzeba: i pogrzeb.
• nieliterackie pierdzie: ]wydziela:
gazy z odbytnicy, b"d'ce poprzedze-
niem wydalenia ka=u\ ¯ pier ]poprze-
dza: ¯ przedni ˘ pierwszy, pierwotny\ %
erde ]ziemia, brud, ka=\. wi"cej ˚trud.
• erde ˘ rud ]ziemia\ s=owotw. konc.
024 ˘ gruda, grudzie<, brud i brudzi:
]ang. soil, to soil\, trud, Rudka,
Rudawa, Ruda Íl'ska, i inne ]nazwy
miejscowo>ci\, UE.
• erde ˘ ord, OE ˘ ang. ford ]br[d\,
effort ]wysi=ek, pr[ba\, pol. trud, TF
]fordtrud\, brud, gruda ¯ rud,
norw. fiord ¯ staronord. fjörthr,
lit. mjsc. Jordynißkis,
Wykolejone pochodzenie w Webster’s
Dictionary ]S=owniku Webstera\&
effort ¯ franc. effort ¯ starofranc. es-
forcier ]dokona: wysi=ku\ ¯ p[{no=ac.
¢exfortiare ¯ =ac. ex` ]nacisk, ang.
intens.\ % fortis ]si=a, ang. strong\.
Odtworzenia s=[w dzi> nieistniej'-
cych, gwiazdkami opatrzone ]¢\, s'
spekulacyjne i zawieraj' do>: cz"sto
b="dy – s=owa te nigdy nie istnia=y, to i
dzisiaj te/ ich nie ma. ˚gwiazdka.
• erde ˘ tree, czyt. wspak, TD,
anglosas. treow ˘ s=aw. drewo ]Drew-
lanie\, pol. ˚drzewo;
tr ]ziemia\ % ¢rew ]g[ra ˘ krew,
Gunnarew\ ˘ >redniow. ang. tre,
trew ˘ tree.
¢~er, ~r, ~str, ~ster
stopie< wy/szy ]wi"kszy `\.
`st – najwy/szy; `st, `ta – wielki,
wielce, wysoki, wysoce.
erekc-ja(cyjny
1. wzniesienie ]budynku\,
2. usztywnienie i podniesienie si"
pr'cia, narz'du rodnego m"/czy-
zny; wzw[d.
=ac. erectus ¯ erigere ^ e % regere
]prostowa:\, ang. erect,
ros. vyprqmlenie, sooru'e-
nie, stroenie.
eremita rel.
cz=onek zgromadzenia o pustelniczym
trybie /ycia; pustelnik, samotnik.
erg fiz.
jednostka pracy ]i energii\ w uk=a-
dzie centymetr-gram-sekunda.
ergograf med.
esej
przyrz'd zapisuj'cy prac" mi">ni.
ergonomia szkoln. nauka o pracy.
gr. ergon ]praca\ % `nomia
¯ nomos ]prawo\.
erkaem wojsk.
rkm ¯ r"czny karabin maszynowy.
erodowa: geolog.
powodowa: erozj".
erotoman char.
erot-omania(yzm(tyka(yk(yczny
chorobliwie wzmo/one zaintere-
sowanie sprawami p=ciowymi i
osobnikami p=ci odmiennej.
erozja geolog.
proces niszczenia powierzchni Ziemi.
¯ =ac. erosio ¯ erodere.
s=owotw. pokr. korozja
¯ =ac. corrosio ¯ corrodere.
errata poligr.
1. zauwa/one b="dy drukarskie,
2. spis i sprostowanie omy=ek.
ersted fiz.
jednostna nat"/enia pola magnetycz-
nego w uk=adzie CGS.
ørsted, Hans Christian
]1777-08-14 –†1851-03-00
w Kopenhadze, du<ski fizyk do-
>wiadczalny oraz chemik\.
erudy-ta(cja osob. cz=owiek o
wielkiej wiedzy w danej dziedzinie,
gruntownie wykszta=cony, oczytany.
s=owotw. pochodne ˚dure<&
erud  dure czyt. wspak,
s=owotw. koncepcji 022.
=ac. e` ]bez, poza\ % rudis ]grubosk[r-
ny, ordynarny, prymitywny, szorstki,
ang. rude, untrained\ ˘ erudire ]in-
struowa:, ang. to instruct\ ˘ eruditus
]erudyta\, eruditio ]erudycja\ ˘
ang. erudite ]erudyta\, erudition,
ros. uhënyj-uczionyj,
uhënost;-uczionost.
erupcja geolog.
wybuch wulkaniczny.
erynia kult.
1. ka/da z gogi< zemsty w mitologii
greckiej,
2. grzyb z rodzinyEntomophtho-
raceae.
erytrocyty w liczbie mnogiej, biol.
kom[rki zawieszone w osoczu krwi,
zawieraj'ce hemoglobin"; czerwone
cia=ka krwi, krwinki.
¯ gr.
escudo moneta.
nazwa jednostki monetarnej w kra-
jach portugalskoj"zycznych.
escudo ]tarcza, a shield, gold coin\
¯ =ac. sutum ]tarcza, ang. a shield\,
ese-j(ista(istyka lit.
kr[tka rozprawa w stylu lekkim,
esencja
szkic literacki.
esencja spoż.
1. wyci'g z ro>lin aromatycznych,
2. napar z li>ci herbacianych.
esesman wojsk.
cz=onek hitlerowskiego partyjnego
oddzia=u szturmowego SS
¯ Schutz-Staffel.
¢esi wo=. esi ˚jest
sanskr. asmi, asti ]by:\
jest ˘ jeste>my ]`asmi...\.
esica anat.
jelito w dolnej cz">ci jamy brzusz-
nej, maj'ce kszta=t litery S.
eskadra wojsk.
1. jednostka organizacyjna lotnictwa,
2. zesp[= taktyczny marynarki wo-
jennej o r[/nych typach okr"t[w.
eskalacja polit.
stopniowy wzrost >rodk[w przymu-
su i nacisku.
eskamontowa: czynność.
ale jaka$
eskapada zdarz.
ryzykowna, lekkomy>lna wyprawa;
wypad.
†eski tkan. okre>lenie gatunku sukna
wyrabianego w Akwizgranie ]Aachen\.
staropol. 1497 schubula de panno
eszkego subducta... alia schubu-
la eciam eszka subducta pellibus
leporinis.
eskont $
eskort-a(owa:(owiec
konw[j, ochrona w drodze.
¢eskrow prawn.
starofranc. escroue, escroe ]zw[j
pism\ ˘ ang. escrow ]pisemna umo-
wa – mi"dzy dwoma stronami – jako
zobowi'zanie, przekazane osobie
trzeciej, i nie maj'ca skutku a/ pewne
warunki zostan' spe=nione.
eskulap przestarz., med.
lekarz.
esperant-o(tysta jęz.
sztuczny j"zyk maj'cy s=u/y:
mi"dzynarodowcom, u=o/ony 1873
przez Ludwika Lejzera Zamenhofa,
ur. 1859.12.15, w Bia=ymstoku,
zm. 1917.04.14, w Warszawie,
polskiego /yda.
nie zyska= popularno>ci w >wiecie, tj.
nie “ogarn'= ludzkiego rodu”, mimo
up=ywu czasu w dekadach; popularny
w kr"gach entuzjast[w, /e ca=y Glob
mo/na przekabaci: na jeden j"zyk i
jeden system spo=eczny, bez wojen
i bez wyzysku cz=owieka przez
cz=owieka.
esplanada
1. przedpole przy fortyfikacjach,
2. plac lub promenada.
es-moll muz.
†est, hest bli/ej nieznany rodzaj
pieni'dza, nieme H.
staropol. 1500 ...et 40 hestow;
III marcas argenti et 36 estow.
estakada konstr.
1. pomost na s=upach,
2. pomost wchodz'cy daleko
w morze.
estery w liczbie mnogiej, chem.
zwi'zki organiczne kwasu z alkoho-
lami, w wyniku t=uszcze.
estet-a(yka(ycznie osob.
cz=owiek wra/liwy na pi"kno, znaw-
ca pi"kna; teoretyk sztuki.
estrad-a(owy
podwy/szenie na wolnym powietrzu.
esy-floresy jęz. $
estyma przestarz., osob.
powa/anie, uszanowanie, cze>:,
szacunek.
eszelon wojsk.
1. sk=ad poci'gu z lud{mi
pod eskort',
2. cz">: ugrupowania bojowego
lub marszowego.
¢et, est ]obce\ je>:.
niem. essen, anglosas. etan
>redniow. ang. eten, ang. eat,
ros. est;.
etamina tkan.
lekka, przejrzysta tkanina bawe=nia-
na lub we=niana.
etap
1. cz">: przebywanej trasy, odcinek
drogi mi"dzy dwoma postojami,
2. miejsce postoju w czasie podr[/y,
3. punkt wypoczynku i zaopatrzenia
wojska na ty=ach armi,
4. hist. transport wi"{ni[w albo
zes=a<c[w pod eskort'.
p[{no=ac. staticum ˘ starofranc.
estage ˘ >redniow. ang. i ang.
stage, ros. stanciq-stancija.
etat(owy(zm poz. społ.
sta=a posada, stanowisko s=u/bowe z
p=ac' przewidzian' w bud/ecie danej
instytucji.
ang. permanency, post.
eta/erka mebel.
mebel sk=adaj'cy si" z kilku
otwartych p[=ek na ksi'/ki, papiery,
ozdobne drobiazgi.
¢eter, etery drugi, inny, niejaki.
Latopis 1116 eter=-eter.
¯ ang. other, OE.
1. eter wieczno>:; o>rodek kosmicz-
ny przenosz'cy fale >wietlne.
=ac. aeternitas, starofranc. eternite,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
etyl
>redniow. ang. eternite,
ang. eternity ]wieczno>:\,
ros. vehnost;.
2. etery(czny w liczbie mn., chem.
zwi'zki organiczne, pochodne
alkoholi;
eteryczny – lotny.
eternit bud.
ogniotrwa=y, azbestowo-cementowy
materia= budowlany u/ywany do
krycia dach[w;
azbest rakotw[rczym jest.
etiologia szkoln.
dzia= medycyny badaj'cy przyczyny
chor[b.
etiuda
1. muz. utw[r solowy,
instrumentalny,
2. :wiczenie maj'ce na celu dosko-
nalenie stylu literackiego, gry
aktorskiej, techniki malarskiej;
szkic, wypracowanie.
†etman poz. społ. hetman, nieme H.
etn-iczny(ografia(ograficzny(
(ologia
w=a>ciwy danemu narodowi.
gr. ethnos ]nar[d, ang. nation\.
etnografia szkoln.
nauka zajmuj'ca si" ca=o>ciowym
opisem i analiz' kultur ludowych
r[/nych spo=eczno>ci, szczeg. pry-
mitywnych, i grup etnicznych.
ang. ethnography.
etnologia szkoln.
nauka por[wnuj'ca kultury r[/nych
narod[w, w='czaj'c ich rozmiesz-
czenie, sposobu my>lenia, odczu:,
zachowa<, wchodz'ca w sk=ad
antropologii – nauki o cz=owieku i
jego kulturze.
ang. ethnology.
etola odzież.
rodzaj szala futrzanego, narzutka
futrzana.
étui
pude=eczko do przechowywania
drobnych, przecyzyjnych lub kosz-
townych przedmiot[w; futera=.
ety-ka(czny
gr. ethike, ethikos ¯ ethos ]obyczaj,
charakter\, =ac. ethica
franc. ethique, ang. ethic,
ros. `tika, moral;.
etykiet-a(alny(owa:
1. ustalony i obowi'zuj'cy spos[b
zachowania si",
2. nalepka na towarze lub opakowa-
niu, z nazw' towaru, cen', zna-
kiem fabrycznym.
etyl chem.
jednowarto>ciowy hydrokarbonowy
rodnik ]ang. the monovalent radical\
etymologia
CH3CH2, b"d'cy podstaw' alkoholu,
eteru i innych zwi'zk[w.
ang. ethyl.
etymologi-a(czny jęz.
pochodzenie i rozw[j s=[w, >ledzenie
wstecz tak dalece, daleko wstecz jak
to jest tylko mo/liwe.
gr. etymologia, =ac. etymologia
franc. etymologie, ang. etymology,
ros. etimologiq.
eucharystia rel. w wyznaniu
chrze>cija<skim& chleb i wino pojmo-
wane jako sakrament cia=a i krwi Chry-
stusa, akt wsp[lnego dzielenia chleba i
wina, na pami'tk" jego >mierci,
]=ac. communion\;
gr. charis ]=aska, wdzi"czno>:\ ˘
eu % charizesthai ]ukaza: =ask"\ ˘
eucharistia ]wdzi"czno>:\; p[{no=ac.
eucharistia ˘ starofranc. i >redniow.
ang. eucariste, eukarist.
¢euagnelia rel. dobra nowina.
gr. euangelion ¯ gr. euangelos
]przynosi: dobr' nowin"\, starofranc.
i >redniow. ang. evangile,
s=aw. e…(an)g(e)lœ,
...π e…(an)g(e)l∑e oprakos oko-
vano srebrom, ...e…(an)g(e)l∑e
spisa áprakos okova e vse
zolotom, i kamen∑em doro-
gym.... 1289
eudajonizm filoz.
stanowisko etyczne g=osz'ce /e szcz"-
>cie ]eudaimonia\ jest najwy/sz'
warto>ci' i celem ludzkiego /ycia.
gr. eudaimonismos ¯ eudaimoni-
zein ¯ eudaimon ]szcz">liwy,
dosł. maj'cy dobrego ducha\.
ang. eudaemonism.
eufemi-czny(nistyczny(nizm jęz.
zast"puj'cy wyra/enie dra/liwe,
szczeg. kobietom ]st'd nazwa\ –
innym.
eufonia dźwięk.
gr. euphonia ]dobre brzmienie\ ¯
euphonos ]ang. sweet-voiced musi-
cal\ ¯ eu ]dobry\ % phone ]g=os\.
euforia psych.
stan nienaturalnego, dobrego
samopoczucia, b=ogiego, radosnego
nastroju.
Eufrat rzeka. ˚Tigris.
eugenika filoz.
teoria g=osz'ca o mo/liwo>ci dosko-
nalenia cech odziedziczonych.
eukaliptus bot.
Eucalyptus, drzewo z Australii.
eumenidy kult., mit.
w mitologii greckej, boginie i uoso-
bienia wyrzut[w sumienia.
gr. Eumenides ] dosł. wdzi"czne\.
eunuch anat.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
m"/czyzna pozbawiony j'der;
kastrat, rzezaniec, pe=ni'cy funkcj"
stra/nika haremu.
eurazjatycki geogr.
zwi'zanny, dotycz'cy Europy i Azji.
europ chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal, w skorupie Ziemi w minimal-
nej ilo>ci.
Europa
1. mit. w wierzeniach& fenicka
ksi"/niczka noszona przez Zeusa.
gr. Europe, =ac. Europa,
2. nazwa kontynentu,
etymologia – wg mnie – zatarta.
W'tpi", /e od nazwy tego/ b[stwa;
znakomita wi"kszo>: nazw geogr.
z wodami, rzekami jest zwi'zana,
po s=aw. stronie& `wa, `awa, `[w,
`aw, `=a, `lin, `=yn, `sz[w, `sze, po
germa<skiej – podobnie; Europa ma –
potencjalnie – w swej nazwie ]jakie>\
wody lub rzeki,
e – woda, a – l'd,
˚e, a por. rz. Eufrat i Tygrys.
Przyrostek ropa zaprz'ta= mi my>l
przez szereg lat, bo wchodzi w sk=ad
s=owa Eu•ropa, podstawowego ]#\, by
tu nie pope=ni: b="du.
Greckie eu` ]dobry, dobrze, ang.
good, well\ ˘ eu % angelos ]pos=aniec,
zwiastun, ang. messenger\ ˘ evangelos
]nios'cy dobre wie>ci, ang. bringing
good news, gospel\ ˘ euangelion ˘ auan-
gelia; eulogia ]wyra/a: si" dobrze o kim,
chwali:\, eucharystia ]dzi"kczynienie\,
eufonia ]dobre brzmienie\, eugenika
]dobrego pochodzenia, rasowy\, Eu-
stachy, Eugenia, Eudokia ¯ gr. eu` %
doxa ]>wiato(pogl'd, ang. opinion\
– to pewne.
Ale co oznacza `ropa$ Po wszystkim
co wiem w sprawie, uzna=em, /e `ropa
to wody& rzeki, cieki ]jak wyciek z rany\;
s'czy: si", i nie wy='cznie na podstawie
j. polskiego.
Og[lnie, litera i d{wi"k R oznaczaj'
ruch, pocz'wszy od s=ynnego panta
rhei ]wszystko p=ynie\, gr. rheos ]pr'd,
nurt, ang. current\, gr. mit. Rhea ]c[rka
Uranusa\, niem. rz. Rhein, ang. river,
s=aw. reka ˘ pol. rzeka ]Z nap=yw j.
niem.\, itp.
Gr. `pa ]`ro•pa\ prawdop. ¯ potami ]
rzeka, pierw. woda, jak wskazuj' inne
s=owa; temat z g="bi'\.
Nazwa zwi'zana bli/ej z odkryciem
jej przez Grek[w, ni/ z jakimkolwiek
b[stwem, por. zas[b i sk=ad liter,
wygl'daj' na s=owotw[rczo pokrewne
sobie& eu•reka  Eu•ropa.
do bajek nale/y zaliczy: poziom takich
obja>nie<&
• bracia& Czech, Lech i Rus daj'cy
pocz'tek tym narodom,
• Newfoundland ]Nowo Odkryty L'd\
ewenement
– l'dem ='k,
• i szereg innych, ˚zmy>lenie.
gr. heureka, ang. eureka;
s=aw.-ros. reka-reka ]rzeka\.
europe-izacja(izm(izowa:(jski
przyswajanie sobie cywilizacji
europejskiej.
†eurus meteor.
wiatr po=udniowo-wschodni.
gr. euros ]w greckiej mitologii&
wiatr ze wschodu\ ˘ Euros ]bo/ek,
idol wschodniego wiatru\ ˘
=ac. i ang. Eurus,
ros. vostohnyj veter-
wostocznyj wietier. ˚wulturny.
eurytmia ruch.
sztuka dobrego poruszania si" w takt
muzyki.
ang. eurythmics.
eutanazja med.
zab[jstwo cz=owieka pod wp=ywem
wsp[=czucia dla jego cierpie<, w
wyniku nieuleczalnej choroby,
czasem na /'danie.
ewaku-acja(acyjny(owa: społ.
usuwanie ludno>ci cywilnej lub wojska
z teren[w zagro/onych przez wroga
lub nawiedznych kl"sk' /ywio=ow'.
ewangeli-a(cki(czny(k(sta rel.
opisy /ycia i nauki Jezusa Chrystusa
zawarte w pierwszych 4-ch cz">ciach
Nowego Testamentu.
gr. eu % angelos ]pos=aniec\, euan-
gelion ]dobra nowina\ ˘ p[{no=ac.
evangelium ˘ >redniow. ang. i franc.
evangile;
Marka – 93@ wsp[lnej tre>ci z innymi,
Mateusza – 58@, +ukasza – 41@, Jana
– mniej opowiadania historycznego,
wi"cej rozwa/a< filozoficznych.
˚euangelia.
staropol. ewangelya; vyklath
ewangely szwyanthy; s' slova
svianthey ewangeligey; o temczy
ta to gest ewangelia swy'ta;
1484 svy'they euangeliey;
y mowi thv ewangelya; svy'tey
evanyelyey; vykladacz evanyely
svyatego Maczyeya ]>w. Mateusza\,
kyedy svyaty Maczyey evanyelyy'
pissal ˘ ewanyely-a(sta –
1. jedna z ksi'g opisuj'cych /ycie i
nauk" Chrystusa,
2. nauka chrze>cija<ska.
ewapor-acja(ant((ograf proces.
1. przej>cie ze stanu sta=ego lub
ciek=ego w par",
2. usuni"cie wilgoci z mleka, ro>lin,
owoc[w, przez podgrzanie do sta-
nu skoncentrowanego produktu.
=ac. evaporare ˘ evaporatus ˘
ang. evapora-te(ble(tion(tor.
ewenement przestarz., zdarz.
niezwyk=e zdarzenie, osobliwy,
ewentualnie
wa/ny wypadek.
ewentualn-ie(o>:(y jęz.
1. opcja w razie zaj>cia wypadku,
2. lub, albo, czy te/.
ewiden-cja(cyjny(tny społ.
wykaz, stan, spis, np. ludno>ci.
ewoluc-ja(jonista(jonizm(yjny
1. w znaczeniu og[lnym& proces prze-
obra/e<, zmian, przechodzenia do
stan[w bardziej z=o/onych, dosko-
nalszych; wszelki rozw[j,
2. w warunkach biologicznych&
stopniowe, ci'g=e zmiany istot
organicznych w obr"bie poszcze-
g[lnych grup, w kt[rych wyniku
z gatunku macierzystego powstaj'
gatunki pochodne,
3. w naukach humanistycznych
]historii, socjologii\& jedna z form
rozwoju, ci'g=e, stopniowe zmiany;
r[/na od rewolucji,
4. sport. w liczbie mn., zwroty cia-
=em, figury gimnastyczne, akroba-
tyczne, lub taneczne,
5. lotn. figury lotu, akrobacje powie-
trzne samolot[w lub szybowc[w.
=ac. evolutio ]rozwini"cie\ ¯ evo-
lutus ]imies=[w czas przesz=ego\ ¯
evolvere ¯ e` ]roz`\ % volvere
]win':\; ˘ franc. i ang. evolution,
niem. entwicklung,
ros. peredvi'enie-peredwi/enie,
`vol[ciq-†ewolucija.
Ewolucja >wiata ro>lin i zwierz't,
w moim zrozumieniu, ci'g dalszy
«przest"pnego roku i przest"pnej
sekundy»&
Przed milionami lat klimat tropikalny
by= na Ziemi, bo Ziemia kr"ci=a si" bli/ej
S=o<ca, rok by= kr[tszy i doba – te/.
Wysoka temperatura – chaos, ch=[d –
my>l. Temperatura steruje te/ procesem
ewolucji na Ziemi. Dlatego niemo/liwe
jest wskrzeszenie wymar=ych okaz[w
sprzed milion[w lat – pomys= utrwalony
w filmie pt. Jurassic Park, 1993.
ex aequo jęz.
na r[wni, jednakowo. ¯ =ac.
exodus proces. wyj>cie.
gr. exodos ]wyj>cie\ ¯ ex % hodos.
exposé }ekspoze| jęz.
przem[wienie premiera lub ministra
zawieraj'ce program polityki zagra-
nicznej, gospodarczej, itp.
ekspres ruch.
rodzaj poci'gu, przesy=ki do szyb-
kiego, niezw=ocznego dor"czenia.
ang. express ¯ >redniow. ang.
expressen ¯
starofranc. expresser, espresser ¯
=ac. ex % pressare ]nacisk\.
¢ey } ei | obce, jajko; staronord. ey
wyrugowane przez egg ¯ anglosas.
≤g, pokr. niem. ei ]jajo\, >redniow.
´
ang. egg, egge, ang. egg, ´
ros. qjco.
´, Å z j"zyk[w s=awia<skich& d{wi"k
ezoteryczny kult. charakterystyczny j. polskiemu, uro-
przeznaczony dla wtajemniczonych biony z pierwotnej samog=oski U,
lub wybranych, a niedost"pny dla rzadziej E ]w >redniow. pisowni U
og[=u; tajemny, tajemniczy. zawiera=o tak/e d{wi"k E, ˚U\, np.
†e/, e/e a/, i/, i/e, poniewa/, jak. ¢bruk ˘ brz"k – brzd'ka:; pruk(a:
sp[jnik rozwijaj'cy uprzedni' my>l – budiet ˘ b"dzie – b'd{
przyczyn", racj", dub ˘ d"bowy – d'b
staropol. e/(e, he/(e. ]/e, i/, a/\. dut’ ˘ d"ty – d':
=ac. istum, istam, istud, g=ubina ˘ g="bina – g='b ]morski\
anglosas. th≤t, niem. dass, g=upyj ˘ g='b ]kapu>ciany\
>redniow. ang. that, thet, ang. that, guba ˘ g"ba – g'bka
ros. tot-tot, ta-ta, to-to, gu> ˘ g"> – g'ska
ros. `tot-etot, `ta-eta, `to-eto. k=ub ˘ k="bek – k='b ¯ ang. clump
krug ˘ kr"g – kr'g
†e/by jęz. i/by, aby.
krutit’ ˘ kr"ci: – krz'ta: si"
ang. that, in order ]to\,
kuda ˘ k"dy – zni(do•k'd
¢e/e, i/e, a/e, ja/e /e, poniewa/. kukol ˘ k'kol
staropol. 1399 i 1403 ez; esz, kupa ˘ k"pa
essz, 1444 eze, esze, kupa: ˘ k'pa:; kupatsja – k'pa: si"
w sta=ej formule roty w zwrotach kus ˘ k"s – k'sa:,
“jako wiem i >wiadcz", /e... itd.” ros. kuszat; wkus ]smak\
1394 yako tho wem y swatczø, =ug ˘ ="g – ='ka
esze..., =uk ˘ kab='k
1396 wemy i swaczimy, esz..., mudryj ˘ m"drzec, m"derk – m'dry
1398 szwaczimy, esz..., mutnuj ˘ m"tny – m'ci:
1401 szwadczø, esz Miczko..., mustache ]w's\ ˘ ¢mus ˘ mu/, m'/
1402 jaco wedzø y swatczø, mu/ ˘ m"/ny – m'/ – m"ski
eze..., pauk ˘ paj'k – paj"czyna
1403 iaco vemy y suatczymy, puczok ˘ p"czek ]mo/e i pukiel ^
ez yemu..., lok, p"k w=os[w, ¯ czes.\
1405 jaco vemy y swatczimy, puk ˘ p"k(a: – p'k
ez vyednaly.... pupok ˘ p"pek
ang. that; because, Latopis 1116 ruga: ˘ ur'ga:
e'e-e/e, i'e-i/e, q'e-a/e, staro- ruka ˘ r"czny – r'czka
ros. e'e-e/e, ros. hto. rozpuk ˘ rozp"k
†e/by jęz. /eby, jakoby, a/. step, stup ˘ wst"p – st'pa:
staropol. ezzbych, 1398(1408 ezbi sud ˘ s"dziwy, s"dzia – o(s'd
go zabil, 1444, staropol. s"dzi: ]s'dzi:\
gr. esby gy grodzil; proszø sudno ˘ staropol. s'dno ]naczynie\
czyebye, ezzb..., 1445 esby ge supr ˘ s'pierz
chowal w swem domu; skarg' truba ˘ tr"bacz – tr'ba
Pyotr polozyl na Iana, eszby...; tucza ]burza\ ˘ t"cza
dzewky... yusz dorosle a kv }W nie istnia=o w pisowni,
vydanyv podobne choway', nye wprowadzone p[{niej, ˚W|&
chcz'cz gych za m'sz dacz na niem. kohle ˘ ugol ˘ w"giel
ugo= ˘ w"gie=
then konyecznye vmysl, eszby
ugor ˘ w"gorz
gymyenye gych mogly dlvzey
dzyrzecz. ugri ˘ W"grzy
utroba ˘ w'troba
†e/ci, e/e: jęz. /e. uzkij ˘ zw"/a: – w'ski
staropol. rozumyeysze, esczi u/ ˘ w'/ – w's – w'ski
nygden grzechi, gen gest w zub ˘ z"by – z'b
smyertnem grzechu...; ¢ziub ˘ zi'b – zi"ba; Dziubanowski
...vyecze, esczy ¢velyk w bole- ang. scrutiny ˘ skrz"tnie, skrzat,
sczy mamy mysl'czy szawzdy. sprz"t, sprz'ta:
anglosas. th≤t, >redniow. ang. that, pol. smutny – sm"tny
thet ˘ ang. that, ros. hto-czto. ga='{ – ga="zie
†e/to jęz. to, /e...$ szcz'tek – doszcz"tnie
jeszcze 1816 ch": pisano chu:;
tak/e a ˘ ", '&
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023. czasto ˘ cz"sto – cz'stka,
gra{ ˘ grz"zn': – grz'ski,
po(gr'/y:
jadro ˘ j"drny – j'dro
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
" F
jastreb ˘ jastrz"bi – jastrz'b
peczat’ ˘ piecz": – piecz'tka
sczastie ˘ szcz">cie,
swjato ˘ >wi"to – >wi'tki
tja/ko ˘ ci"/ko – ci'/y:
`sja ˘ si" ]pospolicie& sie\,
jat’ ]j':\ ˘ uj"ty – uj':
niuchat’ ˘ w'cha: – w"ch,
mjaso ˘ mi'/ – mi"sisty
/o=ud ˘ /o='d{ – /o="dzie
poczatok ˘ pocz'tek
poszczadi – oszcz"dzi,
gra{ ˘ grz'ski – grz"zawisko,
b="dny ˘ b='ka: si"
grz'ski ˘ grz"zn':
medius ˘ miedza, mi"dzy
g">  g'ska
pi":  pi'ty
grz"da  grz'dka
b="dny  b='ka: si"
w"ch  w'cha:
sprz"t  sprz'ta:
brz"k  brzd'ka: i szereg innych;
ludzie wykszta=ceni zmieniaj' tak/e
«e» ˘ «"», np. bede ˘ b"d", kl"ka: ¯
kl"knie ¯ niem. knie ]kolano\, kl"kn"
¯ s=aw. kluk ]zgi"cie ˘ kluczka, kulka\
% kne ]>redniow. ang. kne – kolano,
ang. knee\ ˘ kl"knij,
s=aw.-ros. lebed ˘ =ab"d{;
«"» jest zbli/one do «en» lub «em» w
wymowie, w niekt[rych wypadkach,
np. b"ben } bemben | ¯ buben,
kol"da ¯ kalendarz ¯ calenda
r"ka } renka | ¯ ruka
kl"pa ¯ klempa
b"d" ¯ bede ¯ budu
w wod" ¯ w wode
rozumi" – nie rozumiem
gnat ]ko>:\ ˘ t"gi }tengi|, przy ko>ci,
s=owotw. koncepcji 022;
ros. tonkij-tonkij ]cienki\
g"> ¯ niem. gans; >redniow. ang.
goos, gose, anglosas. gos.
staropol. str'g ^ strøg ]kerstr'g\
¯ anglosas. strang, strong
br'z ¯ franc.-ang. bronze
staropol. 1398 clanl ]kl'=\,
staropol. clyanth bycz ]wy(kl"tym\
staropol. w klanthwye,
may' clanczi bicz
staropol. na glowo, OE – na g=ow"
staropol. jeno – ino; J"d(Ind•runas
sztuczny tw[r od pocz. XVI wieku, pod
wp=ywem j. franc., gdy szlachta odr[/-
nia=a si" si" od posp[lstwa, przez to nie
ma s=[w i wyraz[w rozpoczynaj'cych
si" na «"», «'», ˚'.
w j. staropolskim d{wi"k " pisano
znakiem ø, np. b"d" – bødø.
~" ^ `ak, istoty /ywe, wydaj'ce
d{wi"ki& zwierz", piskl", jagni",
ciel", prosi", {rebi", kurcz", ch=opi"
˘ zwierzak, pisklak, cielak, prosiak,
{erbak, kurczak, ch=opak.
"k ¯ uk ˘ 'k d{wi"k&
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
huk, zwuk ]d{wi"k\,
"kukucz KCz,
stuk(a:  puk(a:
st"ka:  p"ka: ¯ puk
]p'k\ ˘ p"k(a: ˘ p"katy;
ukucz&
¢buk  b'k, bucze:
huk  hucz-e:(ny;
nauka  ucze< ]ukucz\
1. d{wi"k, st"k, brz"k,
p"k(a:, kw"k(a:, j"k, b"c,
2. m"ka, udr"ka, n"ka:, l"k, kl"k
]kl"ka:, ukl"kn':\.
"/ ¯ es si=a; pot"/ny,
m"/czyzna, or"/.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
F
F – koncepcja graficzna litery bardzo
bliska jest E i za ni' stoi w =aci<skim
alfabecie& ...D, E, F, G... itd., ale z liter'
E nie ma nic wsp[lnego ]samog=oska
ze sp[=g=osk'\, a ma=e F ]f\ jest zasad-
niczo r[/ne od ma=ej E ]e\ b"d'cej
niepe=nym ko=em, liter' O; nagminne
przej>cie OE, np. synok – synek.
Koncepcja graf. litery F zbli/ona
jest tak/e to liter& P, T& =ac. pisces ˘
anglosas. fisc ˘ niem. fisch, ang. fish,
platform – flat ]p=aska\ form ]forma\
i inne.
Ma=a litera F ]f\ jest zwierciadlanym
odbiciem ma=ej T ]t\ ˘ s=aw. neti
]bratanek, synowiec\ ^ isl. nefi,
ang. nephew, franc. le neveu,
ros. nplemqnnik= ]plemiannik\.
F nie s=awia<ska; z wyj'tkiem kilku
obcych wyraz[w& faraon, ferewniki,
Filip, Fedor, chronograf, w pi>mien-
nictwie nie ma litery F, tj. w latopisaniu
do ok. 1400, bo nie by=o i nie ma
d{wi"ku TH, PH.
W alfabecie s=aw. kszta=t litery F
wzi"ty z greckiego, z drobn' zmian'
u g[ry; s=aw. F podobna do litery P z
jej lustrzanym odbiciem.
W j. s=aw. Ï ]f\, lub f ]f\ oddaj' =ac.
T, TH, PH, np.
Ïeo∂or ]Theodor\, lub
arifmetika ]arytmetyka ¯ gr.
]he\ arithmetike ]techne\ – zliczania
]sztuka\ ¯ arithmein ]liczy:\, arithmos
]numer\.
gr. pharmakon ]lek\ ˘ gr. pharmakeia
˘ >redniow. =ac. pharmacia ˘ staro-
franc. pharmacie ˘ ang. pharmacy ˘
pol. apteka, farmacja, ros. apteka,
farmaciq, i wiele innych.
F ]PH, TH\PBW
Filipino ^ Pilipino ¯ Philippines
]Filipiny\
=ac. Bosporus – pol. Bosfor
=ac. Fabianus – pol. Pabian
=ac. faba – pol. bob
=ac. frater – pol. brat
=ac. piscis ]ryba\ ˘ anglosas. fisc,
niem. fisch, >redniow. ang. fissh
˘ ang. fish
staronord. frama, ang. frame ]framuga,
rama\ – pokr. pol. brama
goth. fastan ˘ niem. fasten,
>redniow. ang. fasten, festen ˘
ang. fast – pol. post
ang. pound – pol. funt
ang. table – niem. tafel
>redniow. ang. giefan ]dar\ ˘
ang. gift – staropol. gift, gipt
>redniow. ang. firste ˘ ang. first;
anglosas. fyrst, niem. fürst,
fir ˘ staropol. pir ]pirwy ^ 1-szy\
niem. staufen – stäupen
niem. farbe, pol. farba – barwa
niem. schublade – pol. szuflada
fabryka
niem. laffette – pol. laweta
niem. obst – owoc
niem. welle – fala
furiat – wariat
futryna – witryna
staropol. f pokucze – w pokucie
staropol. k milemu Xpoui nafrocicz
staropol. fszythczy – wszyscy
staropol. dzif – dziw
wi"cej ˚]litera\ P i B.
FV
isl. finna ]znale{:\ – Vinland
FT rzadkie
isl. nefi  s=aw. neti
ang. forward  toward
stiff ]sztywny\  niem. stift ]:wiek\
pol. tere, fere, kuku, bajka
frasunek, frasowa: – trapi: si"
fa muz. czwarty d{wi"c gamy c-dur.
fabry-ka(kat(kant(kacja(
(kowa:(czny wg mSjp 1969&
1. «zak=ad przemys=owy wytwarzaj'cy
maszynowo na wielk' skal" >rodki
spo/ycia i produkcji; wytw[rnia»,
2. «zesp[= pracownik[w fabryki,
za=oga fabryki».
to ciekawe, bo w j. angielskim istniej'
terminy& fabric, fabricant, fabricate,
wielce zbli/one pisowni', lecz r[/ne
znaczeniem&
=ac. fabrica ]warsztat, handel, przed-
miot handlu\ ˘ franc. fabrique ˘ ang.
fabric ]1. wszystko z=o/one z cz">ci do
kupy; struktura; budynek; zr'b, 2. styl
lub plan konstrukcji; struktura, tkani-
na, ang. texture, 3. ka/da odzie/ tkana,
z dzianiny, woj=oku lub filcu, ang. any
woven, knitted, or felted cloth\,
=ac. fabrica ˘ fabricari ]budowa:,
ang. to construct, frame, build\ ˘
=ac. fabricatus ˘ ang. fabricate ]1.
wykonywa:, budowa:, konstruowa:,
wytwarza:, ang. to make; build; con-
struct; manufacture, 2. wykonywa: lub
budowa: przez z=o/enie cz">ci, ang. to
make or build by assembling parts& as
we fabricate engines, 3. zmy>la:& opo-
wiadanie, pow[d, k=amstwo, itp., ang.
to make up& a story, reason, lie, etc.\.
Zakrawa wi"c, /e pierwowzorem
fabryki by=y wytw[rnie tkanin, warsz-
taty tkackie; ich produkt – tkaniny
– wystawiane nast"pnie na sprzeda/,
posiadaj'ce struktur", ang. texture,
s=owotw. pokr. pol. tekstylny,
tj. w=[kienniczy, tkacki.
w ten spos[b fabryka ]warsztat tkacki,
tkanina, przedmiot handlu, struktura
tkaniny\ wyda=a na >wiat odr"bne dzi>
terminy, np. rama tkacka ˘ ang. frame&
rama, oprawa; struktura, szkielet, zr'b;
system; porz'dek.
ang. factory, works,
]tekstylna, papieru\ mill, plant,
ros. fabrika-fabrika.
s=owotw. pokr. ˚fabu=a.
fabu-=a(larny lit.
w'tek, osnowa utworu literackiego,
szereg zdarze< powi'zanych czasem
i przyczynami.
staropol. fabu=a – bajka powiastka.
=ac. fabli ]gaw"dzi:, powiada:,
m[wi:\ ˘ fabula ]opowiadanie\ ˘
fabulosus ]fantazyjnie, zmy>laj'co;
mitycznie; legendarnie\,
ang. fabulous, ros. basnq-basnia,
basenka-basienka, vydumka-wy-
dumka, lo';-=o/ ]k=amstwo\.
niem. faben ]ni:, nitka, w'tek np.
mowy, osnowa; s'/e<\.
facecj-a(onista jęz., lit.
1. jęz. anegdota, dowcip, /art,
2. lit. kr[tki, /artobliwo-satyryczny
utw[r literacki, cz"sty w literatu-
rze staropolskiej.
¢facelet, facelit
chustka do obcierania twarzy.
staropol. ca 1500 faczyleth suda-
rium, 1500 faciletis; et facileta ˘
facylet, YE.
=ac. facies ]pojawienie si"\ ˘
p[{no=ac. facia ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. face,
ros. lico-lico, vid-wid.
facet(us jęz.
m"/czyzna bli/ej nieokre>lony, kto>.
¯ =ac.
fach(owy(owiec(man prof.
zaw[d, zawodowiec.
niem. fach.
†fachlik, faflik faflik.
facjat-a(ja bud.
mieszkanie na poddaszu, kt[rego okna
umieszczone s' w po=aci dachu.
fading
zanikanie fal radiowych w czasie
audycji. ¯ ang.
faeton mit., pojazd.
1. gr. Faeton – b[g kt[remu ojciec
]helios\ pozwoli= prowadzi: w[z
s=oneczny,
2. pojazd. lekki pow[z resorowy,
otwarty, bez drzwiczek, z podno-
szon' bud' w razie niepogody.
†faflik odzież.
jakie> wierzchnie okrycie kobiece,
rodzaj chusty czy welonu.
s=owotw. pokr. szalik ^ tulik.
staropol. 1435 pepla linea albo
fachliky, 1450 et pelum... albo
faflyk, 1483 item 5 fachlik, 1489
hcfachliky ]chfachliky\, 1492 item
fachliky ˘ faflik, fachlik.
fagas pogard., prof.
s=u/'cy, s=ugus, lokaj, pos=ugacz.
fagocyty(oza w liczbie mn., biol.
kom[rki organizmu ludzkiego i zwie-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
faktor
rz"cego maj'ce zdolno>: poch=aniania
bakterii oraz r[/nych cia= obcych.
gr. phagein ]je>:, ang. to eat\ ˘ ang.
phagocyte.
fago-t(cista muz.
d"ty instrument drewniany.
ital. basso ˘ bassone,
franc. basson, ang. bassoon,
ros. fagot-fagot.
fajans(owy
wyr[b ceramiczny o porowatym cze-
repie, pokrytym nieprzezroczystym
bia=ym szkliwem.
¯ miasto Faenza, w Italii.
fajerka
kr'/ek /eliwny lub ich kilka, zamyka-
j'ce otw[r w p=ycie kuchennej.
niem. feuer ]ogie<\.
fajerwek zdarz.
sztuczne, r[/nokolorowe ognie.
fajfer hist.
1. muz., gra. muzykant graj'cy na
piszcza=ce, flecie,
2. pot. Columbia gyratrix, go='b.
fajka
1. przyrz'd do palenia tytoniu,
2. łow. g[rny, zagi"ty kie= dzika.
fajkowa: czynność.
odnotowywa: na papierze za
pomoc' znaczka przypominaj'cego
kszta=t fajki.
fajta: wielce brudzi: ubranie,
b=oci: je, wala: ]wa= – ziemia\, zwykle
o stanie ubioru hasaj'cych dzieci.
fajtak kroczka, przyrz'd do pomia-
ru odleg=o>ci, w kszta=cie litery A
fajt=apa char. niezdara.
fakir rel.
1. ubogi, /ebrz'cy mnich muzu=-
ma<ski; derwisz, pokutnik, asceta,
2. w Indiach& w"drowny sztuk-
mistrz, kuglarz.
faksymil-e(owany
1. dok=adnie odtworzona podobizna
r"kopisu,
2. klisza lub piecz'tka odtwarzaj'ca
w=asnor"czny podpis.
fakt(ycznie(ografia(ograficzny(
(omonta/
1. pierwotnie& to co zasz=o, zdarzy=o
si",
2. rzecz kt[ra mia=a miejsce, praw-
dziwa, rzecz kt[ra by=a lub jest,
3. stan rzeczy w kt[rym jest,
rzeczywisto>:, istnienie, prawda.
=ac. facere ]robi:, czyni:, wypra-
wia:\ ˘ factum ]zrobione\ ˘ franc.
fait, niem. tat, tatsache, sache,
ang. fact, ros. fakt-fakt, byl;.
faktor(stwo przestarz.
po>rednik do za=atwiania r[/nych
faktoria
interes[w; us=u/ny str"czyciel.
faktoria społ.
osada handlowa kupc[w europej-
skich w krajach kolonialnych.
faktotum przestarz., osob.
cz=owiek u/ywany do rozmaitych
pos=ug.
faktur-a(owa:
1. handl. rachunek,
2. lit., muz., plast. struktura tech-
niczna, budowa dzie=a literackiego
lub muzycznego.
starofranc. envoi ˘ l. mnoga envois
]wysy=ka, przew[z, przenoszenie,
przekazanie\,
ang. ]uprzednio\ invoyes ˘ invoice
]1. szczeg[=owa lista towar[w...\,
ros. faktura-faktura.
fakult-et(atywny szkoln.
=ac. facultas, starofranc. faculte
ang. faculty, ros. fakul;tet.
fal-a(owa:(isty(ochron(owy
wzniesienie wody powsta=e g=[wnie
skutkiem dzia=ania wiatru, wa= wod-
ny, ba=wan.
w nazwach w=asnych& Arctic, Baltic,
Adriatic, gdzie arc, ark, bal, adr ]woda\
– fale s' w postaci przyrostka `tic.
falisto>: – geolog. wzniesienie terenu,
pag[rek.
niem. welle, rz. Elbe, BWF.
†falacz char. wg fa=sz. ˚Ss2011&
chwalacz, czciciel, wyznawca.
nieme Ch, WF.
falang-a(ista
1. zast"p, gromada id'ce =aw',
zwarty t=um, zbity rz'd, szereg,
2. hist.
2.a. u staro/. Grek[w&
zwarty szyk bojowy
2.b. faszystowskie ugrupowanie
polityczne w Hiszpanii.
gr. phalanks, w dope=n. phalangos
]w staro/. Grecji i Macedonii, i kra-
jach hellenistycznych – ugrupowanie
bojowe ci"/kozbrojnej piechoty id'cej
w zwartym szyku tak, /e tarcze tarcze
zak=adaj' si" jedna na drugie, za> d=u-
gie oszczepy id'cych z ty=u pokrywaj'
pierwsz' lini" id'cych\,
gr., =ac. i ang. phalanx,
ros. falanga-falanga.
falanster społ.
forma organizacji sk=adaj'ca si" z 1620
cz=onk[w& 810 m"/czyzn i 810 kobiet,
maj'ca zast'pi: pa<stwo, w wizji
Charlesa Fouriera, ur. 1772-04-07 w
Besan∫on, zm. 1837-10-10 w Pary/u,
franc. utopijnego socjalisty.
falban-ka(a ozd.
pas tkaniny marszczony, przyszywany
zwykle do sukien damskich, firanek,
itp., dla ozdoby.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
starofranc. froncir ]zmarszczka,
zak=adka\ ˘ fronce, ang. frounce
˘ flounce, ros. oborka-oborka,
falbora-falbora,
†falbi: chwalbi:.
falc(owa:([wka
1. poligr. felc,
falcowa: – sk=ada: wydrukowa-
ne arkusze wg formatu ksi'/ki,
gazety,
2. garb. narz"dzie nadaj'ce sk[rom
odpowiedni' grubo>:, poprzez
zrzynanie.
†fal-ca(ebny(enie(i:
chwal•ca(ebny(enie(i:,
dzi"kczynienie; rozjemca.
†falcgraf wg ˚Ss 2011& elektor pa-
latynatu re<skiego lub bawarskiego.
†fale ufnie, bezpiecznie, ˘ poufale.
falochron mors.
1. tama, mur, odgradzaj'ce port od
otwartego morza, os=aniaj'ce go
przed uderzeniami fal; =amacz fal,
2. stalowa os=ona kszta=tu litery V
na pok=adzie dziobowym statku,
zabezpieczaj'ca przed zalewem
fal.
ang. breakwater.
falset dźwięk.
1. osob. nienaturalnie wysoki g=os
m"ski w m[wieniu, >miechu,
2. muz. g=os brzmi'cy o oktaw"
wy/ej od normalnego.
falstart sport.
przedwczesne rozpocz"cie biegu.
falsyfik-at(acja(owa:
podr[bka, fa=szerstwo.
†fa=a wg ˚Ss 2011& chwa=a, cze>:.
fa=d-a(owa:(zisty
1. odzież. wyg[rowanie materia=u,
2. geolog. wygi"cie warstw skalnych.
¯ niem. falte.
staropol. ca 1500 fald plica ˘ fa=d –
fa=d, zmarszczka, zak=adka.
†fa=esznik wg Ss ˚2011&
fa=szerz, k=amca.
ang. falsifier, forger; liar,
ros. lo'nik-=o/nik.
fa=sz(erstwo(owa:(ywy
oszustwo, k=am, =o/;
zaprzeczenie prawdy. ˚prawda.
=ac. falsus, starofranc. i >redniow.
ang. fals, ang. false, niem. falsch,
ros. obman, lo';, lo'ivost;.
staropol. falesznye, phalesznyk,
falesznoszcz, faleszne, od møsza
nyeprawego y falesznego, falsz,
z falszv doswyathczysz, falserza,
ysz then falserz, ysz w yego domu
falszywe pyenyadze sz' kowany,
falszerzem, ktho by falszowal
pyenyadze, falsive, y falszywye
familia
obmawyaan ˘ fa=sz(enie(erstwo(
(erz(owa:(owania(owny(ywie(
(ywo>:(ywy, fa=eszn-ik(ny –
1. k=amstwo, nieprawda,
2. b="dno>:, np. wyroku,
3. podst"p, poz[r,
4. ob=uda, nieszczero>:,
5. oszustwo, podr[bka, >wiadome
mijanie si" z prawd'.
>wiat jest tak wielce zr[/nicowany w
zapatrywaniach, pogl'dach, na r[/ne
sprawy, /e cokolwiek nie m[wisz czy
nie piszesz – zawsze znajd' si" na>la-
dowcy kt[rzy b"d' ci" wielbi: za to,
cho:by by=o to zwyk=ym fa=szem.
fa=sz pada zwykle na podatny grunt
fa=szywych – przez takich jest ackepto-
wany, =atwo przyjmowany za prawd",
im wi"cej wi"c fa=szu w narodzie – taki
i nar[d, fa=szywy.
Jerzego Ochma<skiego, 1990&
lit. gale – kraj ]lit. ßalis ^ pol. kraj\,
i dalej& ≈emas ]niski\ % gale ]kraj\ ˘
Zemgale, Semigalia, gdy w rzecz.
semi ]p[=\ % Gallia ˘ Semigalia ]osad-
nicy z Galii nadali stronom nazw"\.
Od takich i podobnych k=amstw, zmy-
>le<, roj' si" naros=e w Polsce publika-
cje; ˚zmy>lenie, nauka, uczony, znajo-
mo>: i ?mud{ ]dwa ostatnie ˚nr 600\.
W “kraju dobrych manier i obyczaj[w”
jakim Polska mieni si" by:, zabrak=o
zwyczaju pozbawiania fa=szerzy ty-
tu=[w naukowych& profesor[w i dok-
tor[w, je/eli ju/ nadane, w rodzaju&
Wis=a ¯ niem. weiss ]bia=y\, czyt.
bia=a woda, jak mleko, ni' p=ynie, albo
niem. volk ]lud, nar[d\ ˘ ¢fulka ]lud
zbrojny\, «zbrojny» dodany z celem na
my>li& pochodzenie polskigo «pu=ku»,
ju/ poza sam' gwiazdk', }¢|, czyli nie
ma takiego s=owa, odtworzone, spe-
kulacyjne przez to;
pu=k ¯ s=aw. po=k ]na po=ow"; k ^ do,
na\, staropol. huf ¯ >redniow. ang. half
}haf| ]po=owa\, anglosas. healf.
Fa=szerze produkuj' si" dla fa=szy-
wych, w >wiecie uroje< /yj'cych.
Fa=sz – w mej opinii – jest wynikiem
upo>ledzenia umys=owego, zap[{nie-
nia, niedorozwoju; fa=szuj'cy, cz"sto,
nie zdaj' sobie sprawy /e fa=szuj'.
Fa=sz blisko stowarzyszony jest z
wiar', oba kwesti' krwi; nie ma wiary
bez fa=szu w niej.
Polacy fa=szuj' mniej, Rosjanie –
wi"cej, zalewaj' Europ" Zach. i >wiat
fa=szem i ˚przewrotno>ci', dlatego
Europa Zach. boryka si" z Europ'
Wsch., a Polacy – z Rosjanami.
fama jęz. =ac. pog=oska, wie>:,
starofranc., >redniow. ang. fame
]s=awa, wie>:\.
famili-a(jny
1. przestarz. rodzina,
2. hist. Familia, w XVIII w.
yy
w Polsce& stronnictwo polityczne
na kt[rego czele sta=a rodzina
Czartoryskich.
familiarny osob.
zaznajomiony, poufa=y, za/y=y.
famulus dawn.
bliski, zaufany s=uga.
†famura=y wg ˚Ss 2011& kalesony.
ang. drawers, underpants,
ros. kal;sony-kalsony.
fanaberia char., osob.
zachowanie wyjawiaj'ce nieuzasad-
nione niezadowolenie, fochy.
fanaty-k(czny(zm char., osob.
napaleniec, >wir na punkcie
ca=kowicie po>wi"cony celowi.
=ac. fanaticus.
fanfar-a(zysta muz., gra., dźwięk.
1. kr[tki utw[r muzyczny na tr'by
lub rogi, grany na rozpocz"cie
uroczysto>ci,
2. tr'bka sygna=owa.
fanfaron(ada przestarz., char.
cz=owiek zarozumia=y; pysza=ek,
samochwa=.
fanga
1. sport. lot pi=ki wysokim =ukiem
w grze w palanta,
2. pot. cios, uderzenie.
fant gra.
1. przedmiot do wygrania na loterii,
2. zastaw w grach towarzyskich.
staropol. fant – zastaw.
=ac. pannus ]cz">: odzie/y\ tak i
starofranc. pan ]cz">: odzie/y\,
holend. pand, niem. pfand,
starofranc. pan, pant, ang. pawn,
ros. zalo'it;-za=o/it.
fantasmagoria książk., osob.
z=udzenie optyczne, przewidzenie,
urojenie, iluzja.
fantastycznonaukowy jęz.
fanta-zja(styka(styczny(sta(
(jowa:(zyjny
1. polot, urojenie, zmy>lenie,
2. kaprys, dziwactwo, wybryk,
3. pewno>: siebie, zuchwa=o>:,
werwa, rezon, animusz, odwaga,
4. muz. utw[r muzyczny o swobodnej
formie i zmiennych, kontrastu-
j'cych ze sob' tamatach.
gr. phantasia,
=ac. phantasia, starofranc. i >rednio-
wiecz. ang. fantasie, ang. fantasy,
ros. fantaziq, kapriz.
fantom osob.
widziad=o, przewidzenie, z=udzenie.
¢far, faris, fary/ anim. ko<. ˚or.
a far≠ ix= poimawa. wo=., Ipat.
6727 ]pod 1219\.
>redniow. faris, far;, fary'-
faris, far, fary/ ]ko<\.
PF, ja s'dz", /e franc. Paris,
pol. Pary/ od konia pochodz',
jak pol. Toru<, krakowski toro<
]lajkonik\ ¯ s=aw. toron ]konnica\,
tak i gr. Paris ]pol. Parys\ – drugi syn
Priama, kr[la Troji.
†far-a(ny rel.
ko>ci[= parafialny. ¯ niem.
gr. parokikia ]parafia\ ˘ p[{no=ac.
parochia ˘ niem. pfarre,
ang. parochial church,
ros. cerkov;-cerkow.
farad fiz.
jednostka pojemno>ci elektrycznej.
Faraday Michael, 1791.09.22
–†1867.08.25, fizyk angielski.
faradyzacja med.
zastosowanie w lezcnictwie pr'du
zmiennego o ma=ym napi"ciu;
elektroterapia.
faramuszka jęz.
co> b=ahego, drobnostka, bagatelka.
faraon(owy hist., poz. społ., gra.
1. w=adca Egiptu w staro/ytno>ci.
2. dawna gra hazardowa w karty.
staropol. pharao, farao,
ffaraon.
hebr. paroh, gr. pharao,
p[{no=ac. pharao, franc. pharaon,
niem. pharao, anglosas. i >redniow.
ang. pharaon, ang. pharaoh.
staropol. woz faraonow, ku
faraonowey czelyadzy, wszistczy
starszy faraonowy; zatwyrdzy
sze szercze ffaraonowo; w dom
ffaraonow ˘ faraonowy.
farb-a(owa:(owany(iarz(iarka(
(iarnia(iarski(iarstwo(ka
1. mieszanina barwnik[w i pigmen-
t[w ze spoiwami,
2. łow. i pot. krew, zw=aszcza
zwierzyny =ownej; jucha, posoka.
barwa BWF, kolor.
staropol. 1461(67 przemenil szø
crøsz ]kras\ albo fwarbø ]farba\,
XV w. farba colore; farba variant
colorem, ca 1500 farb' color ˘
farb-a(owa: – kolor, barwa.
niem. farbe ]farba, barwa, kolor,
ma>:\ ˘ farben ]u(farbowa:,
u(barwi:\.
pierw. =ac. celare ]po(za-kry:\ ˘
staro=ac. colos ˘ =ac. color ,
starofranc. colour, >redniow. ang.
color, colour, ang. colour,
ros. cvet-cwiet, kraska-kraska.
staropol. 1450 fulonium, opus
fulonum vlg. farbyerwm,
ca 1500 ffarbyerz,
1482 ferbiersz,1490 ferbirs ˘
ferbierz, farbirz, ferbierz, ferbirz –
rzemie>lnik foluj'cy i barwi'cy
sukno.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†farbena werbena.
†farbierz prof. rzemie>lnik foluj'cy
i barwi'cy sukno, folarz.
staropol. farbierz, farbirz,
ferbierz, ferbirz.
farbk-a(owa: chem.
barwnik niebieski u/ywany do
p=ukania bielizny dla nadania jej
bia=o>ci; ultramaryna.
farma roln. ˚ferma, ¯ franc.
farmac-ja(euta(eutyczny(
(eutyka, farmako-logia(pea
szkoln. nauka o lekach.
farmazon przestarz.
1. cz=onek stowarzyszenia wolno-
wolnomularzy; mason,
2. niedowiarek, wolnomy>lny,
nie zas=uguj'cy na zaufanie,
3. w przedwojennej Warszawie&
oszust sprzedaj'cy naiwnym
szkie=ka zamiast brylant[w.
farmer(ki poz. społ., odzież.
w'skie spodnie drelichowe ]zwykle
lniane\, szyta na wz[r spodni niszo-
nych przez farmer[w.
†farni/ $, pokost z bursztynu roz-
puszczonego w oleju lnianym, wg
Ss 1953.
staropol. 1472 farnyz vernisium.
wg mnie, J.D., istotnie, u/ywany do
pokrywania nim mebli.
starofranc. furniss` ˘ ang. furnish
]1. zaopatrzy:, dostarczy:, lub wypo-
sa/y: w cokolwiek, co jest niezb"dne
lub u/yteczne, szczeg[lnie w meble,
2. zaopatrzy:, dostarczy:, da:\ ˘
furnishings ]liczba mn., 1. meble, 2.
cz">ci odzie/y\, furniture ]1. pierwot-
nie furnishing, 2. ruchome rzeczy w
pomieszczeniu\. ˚fernusz.
farny jęz. ˚fara ]ko>ci[= parafialny\.
fars-a(owy szt.
1. weso=y utw[r sceniczny
o niewybrednej fabuel,
2. w przen. rzecz niepowa/na; g=up-
stwo, niedorzeczno>:, kpina.
=ac. farcire.
farsz spoż.
nadzienie z siekamych lub mielonych
produkt[w, np. mi"sa, ryb, jaj, odpo-
wiednio przyprawionych.
farsz ˘ faszerowa: ]nadziewa: nim\.
fart jęz. traf, szcz">cie.
fartu-ch(szek okrycie z materia=u,
sk[ry, gumy, itp. noszone podczas
pracy dla ochrony ubrania, OA.
niem. vortuch; tuch – sukno.
staropol. fertuch ]fatruch\, OE.
farwater żegl.
droga wodna wytkni"ta w>r[d mie-
lizn; tor wodny.
faryna
†faryna loteria fantowa.
farys
muzu=ma<ski je{dziec, profesjonal-
ny wojownik.
faryzeusz rel. szanuj'cy liter"
prawa religii, ale nie jej ducha.
cz=onek pewnej sekty /ydowskiej.
gr. pharisaïkos ˘ Pharisaeus.
staropol. vzry'cz svy'ty Yan
vyelye pharysewschow y sadu-
czevschow yd'cz kv krzstu ]=ac.
Pharisaeus i p[{no=ac. Sadducaei ¯ gr.
Saddukaioi ¯ hebr. tsadduqim – ka/
dy cz=onek >cis=ej, /ydowskiej sekty
czas[w Jezusa, zaprzeczaj'cej jego
zmartwychwstaniu, istnieniu anio=[w
i odrzucaj'cych cz">ci prawa przeka-
zywanego ustn' tradycj'; przeciwnicy
Pharaisee; ang. Sadducee\, ffaryzey
drudzy saducey; czy pharysey, czy
sluzb' boza przykro vyedly.
hebr. parusz, aram. periszaija
]ang. perishaiya\, gr. pharisaios ˘
p[{no=ac. Pharisaeus ˘ starofranc.
pharise ˘ >redniow. ang. pharise ˘
ang. Pharisee, ros. farisej.
†fasa pojemn.
1. beczka,
2. rodzaj naczynia na chleb. ˚faska.
fasavasewaza.
staropol. 1426 tria vasa vlg. fas-
sy, 1500 brothwffasz; phascha
argenteam albo }b|rothwasz;
phasszy argenteas na zadanek;
at magnam phassam argenteam;
Alemanus, albo brothphasz.
fasad-a(owo>:
elewacja, front budowli wyr[/niaj'cy
si" bogatsz' kompozycj' architekt. i
dekoracyjn'.
ang. fa∂ade ¯ franc. fa∂ade
¯ ital. facciata ¯ faccia
¯ =ac. facia ]twarz\.
†fasbir spoż.
}mocny, J.D.| gatunek piwa.
staropol. faszbyr.
fascyku= przestarz.
a. zw[j, plik papier[w, dokument[w,
b. zeszyt dzie=a, wydawnictwa
periodycznego.
fascyn-acja(owa:
=ac. fascinatus.
faseta
1. biol., anat. ma=a, p=aska powierz-
chnia jakiego> twardego cia=a, np.
ko>ci, z"ba,
2. bud. wkl"s=e zaokr'glenie
mi"dzy >cian' a sufitem, lub
mi"dzy samymi >cianami,
3. jubiler. uko>nie >ci"ta kraw"d{
naro/na kamienia szlachetnego.
faska pojemn.
naczynie drewniane z klepek, zw"/one
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
u do=u, do przechowywania produk-
t[w; zawarto>: takiego naczynia.
staropol. phaska –
1. beczu=ka,
2. rodzaj wi"kszego naczynia do
przenoszenia nakrycia sto=owego.
fasola bot. Phaseolus, ro>lina wa-
rzywna z rodziny motylkowatych,
uprawiana dla jadalnych nasion i str'-
k[w, czasem jako ro>lina ozdobna.
=ac. faba, franc. haricot, anglosas
bean, >redniow. ang. beane,
ang. bean, ros. bob-bob.
†faso= zdarz. sprzeczka, k=[tnia.
ang. contention, dispute, quarrel,
ros. rasprq-rasprja, ssora-ssora,
spor-spor. ˚staropol, gada: ]si"\
i gadka.
fason(owy(owa: odzież.
wygl'd, moda; kr[j, forma, kszta=t,
wz[r, model.
niem. mode ]moda\, muster ]wz[r,
dese<, mod=a\, modell ]model\,
starofranc. i >redniow. ang. patron,
ang. pattern, fashion,
]szyk\ style, chic,
ros. ]model\ obrazec-obraziec,
]wz[r\ uzor-uzor, risunok-
risunok.
1. fasow-a:(nia
1. czynność. przeciera: przez sito,
2. med. odmierza: lub odwa/a:
porcje >rodk[w lekarskich.
2. fas-owa:(unek wojsk.
wydawa: lub pobiera: z magazynu
/ywno>:. ubranie, bro<.
†fasowanie wy>ci[=ka he=mu.
staropol. 1393 dicto fassowane,
ipsius, 1395 fasszowane; et
labore ipsius fassouane.
¢fast mocny, trwa=y, j"drny,
stanowczy, stabilny.
staroang. ˘ >redniow. ang. f≤st ,
pokrew. niem. fest;
goth. Fastof 941 r., nazwa miejsc.
Fastow.
†fast, fa>ci: chwast, chwa>ci:,
WF, nieme Ch.
†fastowa: ustali:.
staropol. 1425 fastovaly ˘
fastovacz.
fastryg-a(owa:
prowizoryczne zszycie materia=u dla
przymiarki tworzonej odzie/y.
anglosas. f≤stnian ]przymocowa:,
do(po(przy(z•='czy:, przywi'za:\,
>redniow. ang. fastnen, festnen
ang. fasten.
faszerowa: spoż.
nadziewa: ˚farszem, przek=ada:
nadzieniem.
faszyna
faworek
wi'zki chrustu, wikliny, ga="zi mocno
zwi'zane, u/ywane do uszczelnienia,
wype=nienia luk, umacniania row[w,
brzeg[w rzek.
ital.-niem. wi'zka ]chrustu\.
faszy-zm(sta(zacja polit.
kierunek polityczny w Italii po
1919, o charakterze skrajnie nacjo-
nalistycznym, antydemokratycznym
i antyliberalnym.
†fa>ci: przechwala: si", che=pi:.
†fata los, losy.
=ac. fari ]m[wi:, g=osi:, powiada:\
˘ fatum ]prorocze oznajmienie,
wypowiedzenie, przepowiednia\ ˘
franc. destin, sort, ang. fate,
ros. sud;ba-sudba,
uhast;-uczast, rok-rok.
†fata-:(nie 1. chwyta:, 2. porywa:
zabiera:, ¯ s=aw. chwata:, WF.
fatal-ny(anie(no>:(izm(
(istyczny(ista jęz., kult.
]dosadnie\ nieszcz"sny,
z=y obr[t ]rzeczy\.
=ac. fatalis ¯ fatum ]przeznaczenie,
los\.
fata=aszki odzież.
dodatki do stroju kobiecego.
fatamorgana
1. zjawisko optyczne na pustyni,
morzu,
2. manid=o, urojenie.
fatum filoz.
los, przeznaczenie, nieub=agana
konieczno>:.
fatyg-a(owa: ]si"\ osob.
zm"czenie, trud.
=ac. fatigare
ros. utomlenie, ustalost;.
fatygant char., osob.
m"/czyzna asystuj'cy i nadskaku-
j'cy kobiecie.
faul(owa: sport.
przekroczenie przepis[w gry.
faun mit., kult.
jeden z licznych bo/k[w wiejskich
staro/. Rzymu, maj'cy mie: torso
cz=owieka, lecz z rogami i o>limi
uszami, i tylnimi nogami kozy.
>wiadectwo czas[w – og[lnej niewie-
dzy, “mit[w greckich” c.d., urojenie.
gr. satyros, =ac. satyrus, Faunus,
franc. satyre, ang. satyr.
faun-a(istyka szkoln.
=ac. Fauna ]>wiat zwierz't\.
˚zwierz" ]gdzie ich nazwy\,
wi"cej nazw ˚zbiorowe has=a.
fawor przestarz., osob.
przychylno>:, /yczliwo>:, wzgl"dy,
poparcie, rotekcja.
faworek spoż.
faworyt
1. kruche ciastka w kszta=cie po-
wyginanych pask[w,
2. kolorowe wst'/ki lub tasiemki
wi'zane pod szyj' u koszul, w
regionie Krakowa.
fawory-t(tka(ta(zowa: osob.
cz=owiek wyr[/niany i odbarzany
wzgl"dami; wybraniec, ulubieniec.
faworyta – kochanka, zw=aszcza
kr[lewska; metresa.
faworytka –
1. ulubienica,
2. odmiana gruszek.
faworyzowa: – obdarza: wzgl"dami;
wyr[/nia:, popiera:.
fawor – przychylno>:, /yczliwo>:,
wzgl"dy, poparcie, protekcja.
staropol. fawor ]poparcie, =aska\.
˚forytowa: ]popiera:, faworyzowa:\.
ital. favoritio ¯ favorire ]=aska,
przychylno>:\, =ac. favere ˘ favor
]dobra wola, dobre /yczenie, =aska,
=askawo>:, przychylno>:; przys=uga,
uprzejmo>:\,
starofranc., >redniow. ang. favour,
ang. favour, favor,
ros. ]/yczliwo>:\ blagosklonno-
st;-b=agosk=onno>:,
raspolo'enie-raspo=o/enie,
]uprzejmo>:\ odol'enie-odo=/e-
nie, ]wdzi"k\, milost;-mi=ost,
]preferencja\ predopohitanie-
predopoczitanie.
1. faza jęz.
cykl, stan przej>ciowy czego, okres.
gr. phasis.
2. faz-a(owa: bud.
uko>ne >ci"cie kraw"dzi niekt[rych
przedmiot[w, na kaflach, gzymsach,
='cze< ram.
f'fel fizjolog. smark.
FBI Federalne Biuro Íledcze.
og[lnostanowa agencja Rz'du USA
do spraw kryminalnych, przest"p-
czych, w przypadku zasi"gu wykra-
czaj'cyego jeden stan, w='czaj'c
uprowadzenia os[b do innego stanu,
>cigaj'ca je.
ang. Federal Bureau of Investi-
gation.
febr-a(ryczny med.
gor'czka typu malarycznego, malaria
]zimnica\, lub w og[le gor'czka z
dreszczami; ostra choroba zaka{na
kraj[w tropikalnych.
staropol. febra ]gor'czka, dreszcze\,
>redniow. =ac. febris acuta,
starofranc. agu, ague,
>redniow. ang. i ang. ague, fever,
ros. pereme'a[]aqsq li-
xoradka-pieremie/ajuszczajasja
lichoradka.
fecht(owa:(unek(mistrz sport.
walczy: bia=' broni',
:wiczy: si" w szermierce.
niem. fechten, ang. fencing,
ros. fextovanie-fechtowanie.
fedain wojsk.
arabskie s=owo u/ywane odno>nie
r[/nych islamskich grup /ycz'cych
po>wi"cenia siebie dla wi"kszej
kampanii.
ang. fedayeen.
federa-cja(cyjny(lizm(listyczny(
(lny społ., polit. pa<stwo zwi'zkowe,
zwi'zek, zjednoczenie pa<stw w kt[-
rym pa<stwa wchodz'ce w jego sk=ad
przekazuj' cz">: praw suwerennych
na rzecz federacji, zachowuj'c pewn'
samodzielno>:.
†federpusz pi[ropusz, kita z pi[r
na czapce. ¯ niem. federbusch,
niem. feder ]pi[ro\, anglosas.
fether, niem. federbusch ]pi[ro-
pusz\, =ac. pluma ]pi[ropusz\ ˘
starofranc. plume, plumet,
>redniow. ang. fether, feder,
ang. feather ]pi[ro ptasie\, tuft of
feathers; plume ]pi[ropusz\,
ros. pl[ma'-pluma/,
sultan-su=tan. ˚forga.
fedr-owa:(unek górn.
zbija:, r'ba: >cian" w"glow'.
fedrunek – urobek w"gla.
feer-ia(yczny
widok, widowisko o bogatych efek-
tach >wietlnych.
fekalia fizjolog.
naw[z kloaczny; ka= ludzki.
¢~fekt =ac. czyni:, robi:, dzia=a:.
=ac. facere, ang. to make, to do;
˘ =ac. ad % facere ˘ afficere ˘
affectus ]afekt, wzruszy:, dotkn':,
oddzia=ywa:; wp=ywa:\, de•ficere
˘ de•fect•us ]defekt\, efficere ˘
effectus ˘ affectus ]efekt, skutek,
wynik, rezultat, wra/enie\, in•ficere
˘ in•fectus ]zaka/enie, infekcja\,
per•ficere ˘ per•fect ]doskona=y,
sko<czony, zupe=ny\, prae•ficere
˘ praefectus ]prefekt, wysoka
osobisto>: w rz'dzie i armi\.
felc
1. bud.
1.a. po='czenie arkuszy blach przez
zawini"cie brzegu jednej w zawi-
ni"cie drugiej blachy; wpust,
1.b. zaci"cie w kancie deski lub
kamienia, s=u/'ce do mocniejsze-
go spojenia dw[ch cz">ci; rowek,
2. poligr.
2.a. pasek papieru wklejony do ksi'/-
ki na miejsce brakuj'cej kartki,
2.b. pasek p=[tna ='cz'cy ok=adk"
z wklejk',
2.c. n[/ do wyg=adzania sznurk[w
na grzbiecie ok=adki.
niem. falz ]fuga, rowek, /=obek;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
fenyl
brzeg u drzwi, okien w fug" ramow'
wpadaj'cy\.
starofranc. rabat, rabbat,
>redniow. ang. rabet ˘ ang. rabbet,
ros. fal;c-falc.
felczer(ski med. weterynarz.
niem. feldscherer ]chirurg\.
ros. fel;dwer ]asystent chirurga\.
feldmarsza=ek wojsk.
najwy/szy stopie< wojskowy w
niekt[rych pa<stwach; marsza=ek
polny.
feler jęz. wada.
walor ]zaleta\  feler ]wada\,
s=owotw. koncepcji 002.A.
felga obr"cz ko=a ze sprychami.
niem. felge, anglosas. felg,
>redniow. ang. felowe, felge
ang. felly.
felieton(ista(owy jęz., publ.
drobny artyku= publicystyczny o r[/-
norodnej tematyce, utrzyamny w lek-
kiej i /ywej formie, zamieszczany w
prasie lub wyg=aszany w radio.
fellach $
femini-sta(styczny(zacja(zm
=ac. femina ]kobieta\.
fen meteor.
silny, ciep=y i suchy wiatr g[rski
wiej'cy w Alpach; wiatr halny.
fenig moneta.
potoczna nazwa denara w wiekach
VIII – X, p[{niej nazwa drobnej
monety, bitej z miedzi.
niem. pfennig, pfenning.
feniks mit., książk.
1. w mitologii greckiej& ptak kt[ry
w regularnych odst"pach czasu
gin'= w p=omieniach, po czym z jego
popio=[w rodzi= si" m=ody,
2. książk. o kim> bardzo niezwyk=ym,
wyj'tkowym.
fenole w liczbie mnogiej, chem.
zwi'zki organiczne, aromatyczne,
zawieraj'ce jedn' lub wi"cej grup
wodorotlenowych zwi'zanych z
pier>cieniem aromatycznym, stoso-
wane m.in. do wyrobu barwnik[w,
tworzyw sztucznych i >rodk[w
farmaceutycznych.
fenomen(alny jęz.
nadzwyczajne objawienie natury,
rzadkie zjawisko, co> niezwyk=ego.
gr. phainomenon ¯ phainesthai
]okaza: si"\, =ac. phaenomenon
ros. neobyknovennoe qvlenie,
fenomen.
†fenomena
zjawiska, znaki na niebie. ˚fenomen.
fenyl chem.
jednowarto>ciowy rodnik C6H5 sta-
fer
nowi'cy podstaw" fenolu, benzenu,
aniliny, i r[/nych aromatycznych
sk=adnik[w.
ang. phenyl.
¢fer ¯ =ac. ferre ]nosi:\ ¯ gr. pherein.
ang. confer, prefer ]wole:\.
ang. †confer ]por[wnywa:, zesta-
wia: razem, ang. compare\,
˚tere-fere ]r[wne sobie, TF\.
wola ]ziemia\  teren ]ziemia\.
feralny jęz., kult.
z=y los tego dnia, roku, wg zabobonu
opartego na liczbowych przes'dach.
`fer ¯ cipher, cifra, cyfre, ˚cyfra.
†ferbi-erz(irz prof. farbierz.
†ferezyje w liczbie mnogiej, odzież.
okrycia m"skie, zwykle podbite futrem
]ko/uch we wewn'trzu okrycia\.
ferie szkoln.
przerwa w zaj"ciach szkolnych.
=ac. feria ]>wi"to, festiwal\.
†ferl'g, fierl'g firl'g.
ferm chem.
promieniotw[rczy pierwiastek che-
miczny, otrzymywany sztucznie.
Fermi Enrico, 1901.09.29–
†1954.11.28, fizyk w Italii.
ferm-a(er, farm-a(er roln.
w krajach kapitalistycznych, gospo-
darstwo rolne lub hodowlane, >redniej
wielko>ci, prowadzona na w=asnym lub
dzier/awionym gruncie.
>redniowiecz. =ac. firma, >rednio-
wiecz. ang. i franc. ferme ˘ ang. farm.
fermata muz.
znak wyra/aj'cy d=u/sze zatrzyma-
nie si" na jednej nucie albo pauzie.
ferment(acja(acyjny(owa: biol.
wzburzenie, proces biologiczny.
=ac. fermentum, ros. ferment,
dro''i, zakvaska.
fermuar przestarz.
zapi"cie, klamerka, np. przy naszyj-
niku, torebce, albumie.
ferowa: przestarz.
wydawa:, orzeka:, postanawia:.
†fernusz jaki> metalowy szczeg[=
u pasa rycerskiego, wg Ss 1953.
}zakrawa /e sprz'czka do zawieszania
na niej czego>, np. miecza ¯ starofranc.
furniss`, ang. furnish& wyposa/y: w
cokolwiek co jest konieczne lub u/y-
teczne, ˚farni/, J.D.|.
staropol. 1395 fernusz.
ferromagnetyk fiz.
cia=o kt[re wykazuje w=a>ciwo>ci
magnetyczne, jak /elazo, nikiel.
ang. ferromagnetic.
ferryt min.
1. minera=, /elazo rodzime,
niemal czyste,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. roztw[r w"gla w sta=ym /elazie,
sk=adnik strukturalny /eliw i stali.
†ferska bot. brzoskwinia,
Amygdalus persica Lam.
staropol. ca 1500 pherzk', brze-
skyny' persicus.
†fertuch fartuch.
fertyczny char.
ruchliwy, /wawy, zwinny, zr"czny.
ferwor osob.
uniesienie, zapa=, /arliwo>:.
¢fess ¯ =ac. ¢fessus ¯ ¢fiteri ¯ fateri
]przyj': do wiadomo>ci\ ¯ wiedza ˘
com` ]spo=em\ % fateri ˘ confiteri ˘
consessus ˘ p[{no=ac. confessare
]spowied{\ ˘ ang. confess;
=ac. pro` ]przed\ % fateri ˘ profiteri
˘ professus ˘ starofranc. profes,
professe ˘ ang. profess ]dokona:
otwartej deklaracji w sprawie\.
˚profesor ]ros. ispowiednik w spra-
wach wiary\, st'd mo/e i polskie
za(po•wiadomi: ]naucza:\ ¯ pro¶fess.
fest mocno. ¯ niem. fest.
†fest >wi"to, przyj"cie. ¯ niem. fest.
=ac. festivus, p[{no=ac. festivalis,
starofranc. festival, >redniow. ang.
]rzczownik i przymiotnik\ festival,
ang. festival ]czas lub dzie< >wi"to-
wania, uroczysto>ci, zw=aszcza okre-
sowych religijnych obrz"d[w\,
ros. prazdnik-prazdnik.
festiwal społ., zdarz. obchody. ˚fest.
=ac. festivalis ¯ festivus,
ros. festival;, prazdnestvo.
feston ozd.
motyw dekoracyjny w kszta=cie
p[=wie<ca.
festyn społ., zdarz.
zabawa taneczna urz'dzana zwykle
w dniu jakiego> >wi"ta, pod go=ym
niebem.
fet-a(owa: społ., zdarz.
sute przyj"cie, uczta; uroczysto>:.
fetowa: – podejmowa: kogo>
wystawnie, uroczy>cie; raczy:,
ugaszcza:, cz"stowa:.
fetor woń.
odor, smr[d, przykry zapach.
=ac. fetere ]smr[d\ ˘ foetor, fetor,
ang. fetor, ros. von;-wo<.
fetysz(yzm kult.
przedmiot posiadaj'cy magiczn'
si=", maj'cy by: wcieleniem b[stwa;
b[stwo, bo/ek.
portug. feti∂o, franc. fetiche,
ang. fetish, ros. fetiw, kumir.
feud-a=(alny(lizm poz. społ.
w Íredniowieczu, w=a>ciciel, posia-
dacz ziemi i ludno>ci na niej /yj'cej.
starofranc. faide ˘ >redniow. ang.
figa
feide, fede ˘ ang. feud ]gorzkie i
>miertelne k=[tnie, szczeg[lnie k=[t-
nie mi"dzy rodami lub rodzinami,
trwaj'ce przez szereg pokole<\;
>redniow. =ac. feudalis ˘
ang. feudal ]maj'cy co> wsp[lnego
z ziemi', obszarem, lub k=[tni'\.
fez odzież. nakrycie g=owy z czer-
wonego filcu, w kszta=cie >ci"tego
sto/ka, zako<czone czarnym chwa-
stem, zwisaj'cym z czubka, noszony
przez Turk[w.
miasto z Maroku Fez ˘ tur. fes ˘
franc. i ang. fez.
†fia:, chwieja: chwia:,
WF, nieme Ch }zwykle nieme H|.
fiakier dawn. doro/ka(rz.
fiasko pora/ka,
skojarzenie z flaszk' ]butelk'\ ˘
nabi: kogo> w butelk".
ital. fiasco,
ros. fiasko, neudaha.
fibr-a(owy
1. rodzaj sztucznej sk[ry,
u/ywanej do wyrobu walizek,
2. przestarz. w=[kno mi">niowe;
nerw.
fica: wierzga:. ¯ ang. feet } fi&t |
]ang. stopy, l.mn. ¯ foot\, TC.
fideizm filoz.
wzselki pogl'd na >wiat, postawa
psychiczna, oparte na wierze, nie na
poznaniu.
†fidrunk wiadrunek.
fidryga=ki
rzeczy b=ahe, drobne, niewa/ne;
drobnostki, g=upstwa.
†fierl'g, ferl'g firl'g.
†fifa bot. mniszek lekarski,
Taraxacum officinale Wigg.,
Crepis taraxacum L.
staropol. 1472 fyffa.
fifka rurka u/ywana do palenia
papieros[w.
p[{no=ac. pipa ]rura\ ˘ niem. pfeife
]1. rura, tuba, 2. fajka, 3. piszcza=ka\ ˘
ang. fife ]instrument wydaj'cy wyso-
kie tony, budow', wygl'dem podobny
do fletu, u/ywany g=[wnie z b"bnami
do marszowania\ ˘ pol. zdrobn. fifka
]rurka\. ˚piszcza=ka.
mSjp 1969, b="dnie& cygarniczka jako
fifka ]cygarniczka jest metalowym
pude=kiem na papierosy zak=adane
za gumk"\
fig-a(owy bot.
Ficus carica L., ro>lina z rodziny mo-
rowatych, ro>nie w krajach >r[dziem-
nomorskich i tropikalnych.
=ac. ficus, starofranc. figue, fige, ang.
fig, ros. figa, vinnaq qgoda.
staropol. y figow; ...nye moze sy-
figiel
acz any syø figy rodzø; vlomek
fygow; s swego fygu; iako zle
figy, 1472 figa ficus liquida,
1475 figa ficus ˘ fig, fik, figa –
1. figa w=a>ciwa, Ficus Carica L.,
drzewo lub jej owoc, ˚figusz,
2. figomorwa, Ficus Sycomorsus L.,
3. wielika figa& przytulia pospolita,
Galium Mollugo L.,
4. figi podawa:& szydzi:, ur'ga: ge-
stami r'k z charakterystycznym
z=o/eniem palc[w.
staropol. lyszczye fikowe ]li>cie
fikowe\, yagody fygove; fykowe
drzewo ˘ figowy, fikowy –
figi dotycz'cy.
fig-iel(larny(larz(lowa:
psikus, psota, /art.
†figu=-usz(owy garncarz(owy.
staropol. ffygulusz; roly' ffygu-
lov'; tako rzek'czego fyguly.
¯ =ac. figulus,
franc. potier, niem. töpferei,
>redniow. ang. pottare ˘ ang. potter,
gonhar=-gonczar,
staroros.
gorwehnik-gorszecznik.
figur-a(owa:(ynka(ant(alny
1. posta: ludzka lub zwierz"ca wy-
obra/ona w malarstwie lub rze{bie;
pos'g, statua.
2. osoba, cz=owiek,
3. budowa cia=a, powierzchowno>:,
posta:,
4. termin szachowy i karciany,
5. zesp[= ruch[w wykonywanych na
=y/wach, ta<cu, itp., b"d'cy uroz-
maiceniem zwyk=ej jazdy,
6. mat. zbi[r punkt[w na p=aszczy-
{nie lub przestrzeni.
=ac. figura, starofranc. i ang. figure
ros. figura,
staropol. figura –
1. kszta=t, forma, posta:, wyobra/e-
nie,
2. symbol, alegoria,
3. figura retoryczna.
staropol. figurowa: –
przedstawia:, wyobra/a:.
staropol. wy(figurowany – wyobra-
/ony, alegoryczny, symboliczny.
†figusz bot.
figa w=a>ciwa, Ficus Carica L.,
˚figa.
staropol. fygusze ˘ fygusz.
fik-a:(o=ajki czynność.
kozio=kowa: ]kozio=ki robi:\,
turla: si" ]po ziemi\.
fiko=•ki(ajki, por. fica:, KCT.
¯ =aj ]z=y, z=oj\ ˘ koz=y, kozio=.
fikc-ja(yjny jęz.
rzecz z wyobra{ni, wymys=.
=ac. fictio,
ros. vymysel, fikciq.
fiks-at(owa: przestarz., psych.
cz=owiek ob='kany; wariat, szale-
niec, maniak.
fikus bot.
Ficus, ro>lina pokojowa o szerokich
li>ciach.
fiku>ny jęz.
wymy>lny, zabawny, >mieszny.
†fila, filka chwil•a(ka, nieme Ch.
filantrop(ia(ijny dobroczynno>:,
udzielanie pomocy potrzebuj'cym.
gr. philein ]umi=owanie\ % anthro-
pos ]cz=owiek\ ˘ philanthropia ˘
p[{no=ac. philanthropia ˘
ang. philanthrop-y(ize(ist(ical(ic,
ros. filantrop/iq/iheskij.
filar bud.
kolumna. =ac.-niem.-ang.
pila-piler-pillar- pfeiler, PF.
staropol. 1415 fylar,1417 na fillari,
1441 templi albo philari,
1442 columpne, philary,
1493 in fylar ˘ fylar, philar.
=ac. pila ]kolumna\ ˘ p[{no=ac.
pilare ˘ starofranc. i >redniow. ang.
piler ˘ ang. pillar, ros. stolb-sto=b,
kolomna-kolomna
filareta polit.
cz=onek tajnego, patriotycznego
zwi'zku m=odzie/y wile<skiej,
istniej'cego w latach 1820–1823.
filatelist-a(yka(yczny osob.
zbieracz i znawca znaczk[w pocz-
towych.
¢filatria rel. kartki z przykazaniami
noszone przez modl'cych si" /yd[w.
staropol. phylatrya.
gr. phulassein ]chroni:, broni:\
˘ phylakterion ]fort\ ˘ p[{no=ac.
phylacterium ˘ >redniow. =ac. phy-
laterium ˘ >redniow. ang. filaterie ˘
ang. phylactery ]ma=e, sk[rzane pu-
de=ko, zawieraj'ce zdania ze Skryptu;
pude=ko przymocowane sk[rzanymi
paskami do czo=a i do lewego ramie-
nia, przez cz=onk[w ortodoksyjnej, tj.
skrajnie /ydowskiej wiary, podczas
porannej modlitwy\.
filc(owy pil>< ]kapelusz, obuwie\.
holend. filt, niem. filz, anglosas. i
>redniowiecz. ang. felt,
bazowe znaczenie «odzie/ wykonana
przez uderzanie lub bicie»,
baz' s=owa ¢pel`.
ros. fetr, voilok. ˚pil><.
filet
1. spoż. p=at mi"sa albo ryby oczy-
szczony z ko>ci lub o>ci;
potrawa z tego mi"sa,
2. r"czna robota siatkowa,
3. poligr. z=ocona ozdobna linia
na oprawie ksi'/ki.
filharmoni-a(czny muz., bud.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
filip
instytucja i budynek gdzie odbywaj'
si" koncerty muzyki.
filia
ekspozytura, agencja, oddzia= wi"ksze-
go przedsi"biorstwa lub urz"du.
=ac. filia ]c[rka\, filius ]syn\,
ang. branch ]oddzia=, dosł. ga='{\,
ros. otdelenie-otdielenie.
filigran(owy(owa:
1. poligr. znak wodny na papierze,
2. technika z=otnicza.
¢filioque =ac. i syna, lub z synem.
ko>: niezgody mi"dzy Ko>cio=ami
Wschodnimi, “greckimi” ]ze stolic'
niegdy> w greckim Konstantynopolu,
do 29 maja 1453\, a Zachodnimi,
“=aci<skimi” ]ze stolic' w Watykanie\
– jak nale/y rozumie: chrze>cija<sk'
doktryn" Tr[jcy >wi"tej.
w greckim zapisie, powsta=ym na sobo-
rze w Konstantynopolu, 381 A.D., nie
ma “syna”; >wi"ty Duch zst'pi=
}wy='cznie| od Ojca.
“i syna” wtr'cone w 6-tym wieku,
w wieki po pierwszych soborach, i
przyj"ty przez papie/y w 1014 roku.
szczeg[=y na Internecie.
rozstrz'sanie “i syna”, lub bez,
godne g=[w wiernych.
t=em sporu mo/e te/ by: w=adza nad
wiernymi – biskupi, g=owy Wschodu
nie chc' podporz'dkowa: si", pod-
lega: papie/owi, kt[rego uwa/aj'
za biskupa Rzymu, tj. miasta Rzym,
nic wi"cej.
filip zaj'c ˘ wyrwa= si" jak filip
z konopi ]nie>wiadom co si" dzieje
wok[=, jak wyrwany ze snu\.
filip ma by: rodzajem zaj'ca, nie
wiem dlaczego utar=a si" taka nazwa,
najwyra{niej, pochodz'ca od imienia
w=asnego Filip, mo/e jednego z dw[ch
kr[l[w-za=o/ycieli&
• Filipa IV, 1268–†1314, kr[la Fracji
1285–1314, za=o/yciela francuskiej
monarchii, zwanego Sprawiedliwym,
Prawym, Uczciwym ]ang. the Fair\,
• lub Filipa V, 1683–†1746, kr[la
Hiszpanii 1700–1746, za=o/yciela
Domu Burbon[w ]ang. the House of
Bourbon\;
inny znany mi wypadek to kr[lik
]karlik zaj'ca\ ¯ Karol Wielki ¯
Charlemagne 842–†814 A.D., kr[l
Frank[w 768–814, cesarz Zachodu
]ang. emperor of the West\ 800–814
A.D., za=o/yciel niem. Íwi"tego Ce-
sarstwa Rzymskiego ]ang. Holy Roman
Empire\;
obie nazwy& filip ]zaj'c\ i kr[lik ]kar-
lik zaj'ca\ zdaj' si" by: w zwi'zku ze
sob', bo od kr[li, dzi> raczej kr[l[w-
za=o/ycieli, lansowane, u/ywane, by:
mo/e, przez te same osoby.
gr. philippos ]koniomi=\ ¯ philos
]mi=owa:\ % hippos ]ko<\;
filipka
skojarzenie zaj'ca z koniomi=em mi
nieznane.
filipika zdarz.
gwa=towna, nami"tna mowa, ostre
wyst'pienie s=owne przeciw komu
lub czemu.
filipinka wojsk.
granat szturmowy, zwany te/ pere=k',
w powstaniu warszawskim 1944.08.01
– 1944.10.02
filister(stwo osob.
cz=owiek oboj"tny na dobro og[=u,
nie maj'cy wy/szych aspiracji, ogra-
niczony, ma=ostkowy.
fili/anka czarka z uszkiem, zwykle
porcelanowa lub fajansowa, s=u/'ca
do picia herbaty, kawy, itp.
pers. pingan ]czara\ ˘ tur. fild/an,
rum. filigean; p[{no=ac. cuppa,
>redniow. ang. i ang. cup ]ma=y,
odryty pojemnik na napoje, zwykle
okr'g=ego kszta=tu, z uszkiem\,
ros. hawa-czasza, hawka-czaszka,
kubok-kubok ]kubek\.
film(oteka(owa:(owy(owiec
1. b=ona celuloidowa pokryta
warstw' >wiat=oczu=', u/ywana
do zdj": fotograficznych i kine-
matograficznych,
2. ta>ma z=o/ona z szeregu nast"pu-
j'cych po sobie zdj":,
3. sztuka, umij"tno>: rzucania serii
zdj": na ekran, tak /e tworz'
z=udzenie ruchu.
anglosas. filmen,
>redniow. ang. fylme ]membrana\ ˘
ang. film, ros. plënka-plionka.
filodendron bot.
Monstera deliciosa, ozdobna ro>lina
doniczkowa z rozdiny obrazkowa-
tych.
filoksera winiec bot.
gro{ny szkodnik winnic.
filolog(ia(iczny szkoln., jęz.
gr. philologia ¯ philein % logos
]umi=owanie s=owa\, =ac.-franc. phi-
lolog-ia(ie, ang. philology,
ros. qzykoznanie,
filologiq.
filomata polit.
cz=onek tajnego zwi'zku m=odzie/y
wile<skiej, istniej'cego w latach
1817–1823.
†filoroza bot.
Lychnis coronaria Lam., firletka.
staropol. 1472 filorosza filorosa.
filosemit-a(yzm osob.
zwolennik ?yd[w, sprzyjaj'cy
?ydom.
filowa:
1. o lampie naftowej lub gazowej&
kopci:,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. karc. wolno rozsuwa: pobrane
karty dla stworzenia napi"cia.
filozof(ia(iczny(owa: filoz.
m"drek, cz=owiek lubi'cy m"drkowa:,
rozmy>la:.
staropol. 1447(62 ¢wylozoph,
philozoph, philosoph; y phylo-
zophy' m'drosczy nyebyeskye;
nauka phylozopfova ˘
filozof(ia(owy – m"drzec, uczony;
wiedza, znajomo>: czego>.
gr. philos ]ukochanie\ % sophos
]m'dro>:\ ˘ gr. philosophos ˘
=ac. philosophus ˘ starofranc.
philosophe ˘ >redniow. ang.
philosophre, filosophe ˘
ang. philosopher ]filozof\,
ros. filosof-philosoph.
gr. philosophos ˘ philosophia ˘
=ac. philosophia ˘ starofranc. i
>redniow. ang. philospphie ˘
ang. philosophy,
ros. filosofiq-philosophia.
filtr(owa:(at(acja techn.
przyrz'd, urz'dzenie s=u/'ce do od-
dzielania, zatrzymywania substancji
sta=ych, zawieszonych w cieczy lub
gazie; s'czek.
=ac. filtrum, feltrum ˘ franc. filtre ˘
ang. i niem. filter,
ros. fil;tr-filtr.
filumenist-yka(a osob.
kolekcjinowanie etykietek pude=ek od
zapa=ek; znawstwo tych etykietek.
filut(erny char. /artowni>, figlarz.
fimfa albo finfa $
fina-=(owy(lizowa:(lizacja(lista
1. zako<czenie, koniec, rozwi'zanie,
2. muz. ust"p ko<cowy utworu,
3. sport. ko<cowa rozgrywka mi"-
dzy zwyci"zcami poprzednich
eliminacji.
˚meta.
=ac. finis ]koniec\ ˘ finalis,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
final, ang. final(e(ist(ity(ize(ly,
ros. final-fina=,
]ko<cowy\ konehnyj-koniecznyj,
]ostatni\ poslednij-poslednij,
]w ko<cu\ nakonec-nakoniec.
finans-e(ista(jera(owa:(owiec(
(owy ekon.
zasoby pieni"/ne, stan maj'tkowy
]pa<stwa, przedsi"biorstwa, osoby\.
=ac. fin ]koniec\ ˘ finer ]do ko<ca\,
starofranc. finance ]bogactwo,
doch[d\, >redniow. ang. finaunce
]grzywna, kara pieni"/na\,
ang. finance ]1. >rodki pieni"/ne,
doch[d, itp. narodu, organizacji, lub
osoby, 2. nauka kierowania >rodka-
mi pieni"/nymi\,
ros. finansy-finansy.
fircyk
fin de siècle, findesieclowy jęz.
franc. koniec wieku,
ang. turn of the century.
finez-ja(yjny
subtelno>:, delikatno>:,
wyrafinowanie; precyzja.
franc. finesse, ang. finesee,
fingowa: czynność.
podrabia:, fa=szowa:, udawa:.
finisz(owa:
ko<cowy odcinek wy>cigu, biegu.
=ac. finis ]koniec, kres\ ˘ finire
]do(u•ko<czy:\,
starofranc. fenir ˘ franc. finir,
>redniow. ang. finissen,
ang. finish, ros. finiw-finisz.
finka narz.
n[/ my>liwski nie sk=adany,
o zakrzywionym na ko<cu ostrzu.
¯ Fin(ka(landia, lub
¯ knif czytanego wspak.
niem. kneif, anglosas. cnif,
>redniow. ang. knif, kniue.
†finsztab dratwa.
staropol. 1450 ¢vynstab.
finta sport.
1. sport. ruch pozorny myl'cy
przeciwnika; zw[d.
2. przestarz. fortel.
fioki w liczbie mnogiej, przestarz.
1. pretensjonalne uczesanie, loki,
pukle,
2. odzież. stroje, fata=adzki.
fiolet(owy(owie: kolor.
=ac. viola, starofranc. violette,
ang. violet,
ros. fiqlka, fioletovyj.
fiolka pojemn.
naczy<ko s=u/'ce do przechowywa-
nia lekarstw, perfum.
fio= pot. bzik, dziwactwo, mania.
fio=-ek(kowy bot. Viola odorata L.
¯ fiolet WVFB.
staropol. 1447 fiolek,1475 fiolek
fiola, 1478 fiolek fiolum, 1484 fy-
olek viola, ca 1500 cwatek modry
gesczy fiolek, 1464, fiolky fiola,
ca 1465. pholky viola, 1472 fyolky
viola,1484 ffiolky viola,
fiord geolog. d=uga, w'ska, g="boko
wrzynaj'ca si" w l'd zatoka morska
o stromych i skalistych brzegach,
charakterystyczna dla Skandynawii,
Szkocji, i kraj[w polarnych.
du<ski jord, isl. jörƒ ^ jörth ]ziemia,
grunt, gleba\ ˘ staronord. fjörthr ˘
norw. fjord, ang. fiord, fjord,
ros. fiord-fiord. wi"cej ˚George.
firanka tkan. zas=ona w oknie.
niem. f¥rhang.
fircyk(owaty char.
firet
cz=owiek niepowa/ny, lekkomy>lny;
trzpiot, lekkoduch, elegancik, modni>.
firet poligr.
s=upek metalowy s=u/'cy do rozdziela-
nia od siebie liter lub wyraz[w.
†firl'g czy fyrl'g, ferl'g czy
fierl'g, forl'g moneta.
jednostka monetarna r[wna czwartej
cz">ci denara.
staropol. 1412, 1413 i 1414 firlang,
1424 ferløg, forl'g.
nazwisko Firlej, GJ
jak genera=jenera=,
jez. Firlej 38 km N od Lublina,
15 km NW od Lubartowa.
†firlej kpina& „stroi baba firleje, kie-
dy sobie podleje”, „stroi baba firleje,
kiedy w czubek naleje.” cytowa=
S.B. Linde w S=owniku, tom I.
}chyba tak o zalotach, z przek'sem;
s=owotw. pokr. fircyk i flirt|.
†firletka bot.
1. firletka, Lynchis coronaria Lam.,
2. psia firletka& Lynchis dioica L.
staropol. 1460 firlethka farlaria,
ca 1465 firletka ffellaria,
1472 fyrlethki filorosa,
ca 1500 phirlethka farlaria;
1460 psza phyrlyethka serculla,
1472 psya firletka serenella.
firma handl.
przedsi"biorstwo handlowe
lub przemys=owe.
=ac. firmus ]solidny, masywny; sta-
=y, trwa=y; powa/ny, pewny\, firma-
re ]wzmocni:\, firma ]pod(nad•pis,
st'd nazwa firmy, przedsi"biorstwa
handlowego lub przemys=owego\,
franc. firme, maison de commerce,
ang. firm, ros. firma-firma.
firmament astr.
sklepienie niebieskie.
staropol. XV w. na firmamencze.
=ac. firmamentum, caelum,
ang. firmament,
ros. svod nebesnyj,
nebesnaq tverd;.
firm-ant(owa:(owy osob.
osoba firmuj'ca, daj'ca swoje
nazwisko jako firm".
†firmistrz poz. społ.
mistrz cechowy.
staropol. 1464 fyrmystr. ˚firma.
firn meteor.
1. >nieg ziarnisty, le/'cy na g[rnej
granicy wiecznych >nieg[w,
2. >nieg wiosenny w postaci ziarni-
stej, bardzo no>ny, nie lepi'cy si".
Fis-dur muz.
fisharmonia muz.
instrument muzyczny klawiszowy
z miechem i peda=em, podobny
d{wi"kiem do organ[w.
fiskal-ny(izm ekon.
skarbowy, podatkowy.
fiskus
=ac. fiscus ]koszyk na pieni'dze\.
fis-moll muz.
†fist, chwist poz. społ. b=azen.
fistu=a med. przetoka.
fisza pot. wielka, gruba ryba.
fiszbin(ka
1. anat. cz">ciej w liczbie mnogiej&
fiszbiny – p=yty rogowe w podnie-
bieniu wieloryb[w bezz"bnych,
2. usztywniaj'ca wk=adka, pr"t z fisz-
biny, np. w damskich gorestach.
niem. fischbein ¯ fisch % bein.
=ac. balena ]wieloryb\ ˘
starofranc. baleine,
>redniow. ang. balene, baleyne,
ang. baleen ]sztywna, gi"tka materia
rosn'ca w g[rnej szcz"ce niekt[rych
wieloryb[w\, whalebone.
fiszka
1. znaczek u/ywany do p=acenia
w czasie gry, p[{niej wymieniany
na pieni'dze,
2. karteczka s=u/'ca do notatek.
fiu# fiu# okrzyk.
fito~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
oznaczaj'cy& ro>linny.
fitochemia
fitopatologia
fitosocjologia
fitoterapia
fityna chem.
s[l wapienno-magnezowa kwasu
inozytosze>ciofosforowego, rozpo-
wszechniona w >wiecie ro>linnym,
zw=aszcza w nasionach zb[/ i ro>lin
oleistych; dawniej u/ywana w
lecznictwie.
fizjo~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
oznaczaj'cy /e drugi dotyczy natu-
ry, przyrody, organizmu.
fizjognomia przestarz. fizjonomia.
fizjografia
fizjokratyzm hist., ekon.
fizjolog-ia(iczny
fizjonomi-a(ka
fizjoterapia
fizy-ka(czny(kalny
fizykochemia
fizylier wojsk.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
flakowa:
w dawnym wojsku& /o=nierz uzbrojony
w fuzj"; dzi>& /o=nierz piechoty uzbro-
jony w r"czn' bro< maszynow'.
fizys przestarz., osob.
twarz, oblicze, fizjonomia.
fjord geolog. ˚fiord, George.
flacha pojemn. du/a flaszka; butel.
¢fl  bl BF, ˚flat, blat, tafla,
p=yta; ang. table, floor, flatly.
†flader bot. Usnea barbata Fr.
staropol. 1484 flander usnea.
1. flad-er(rowa: bot.
rysunek s=oj[w na drewnie lub
kamieniu.
2. fladry łow.
chor'giewki, sznury z nimi, do osa-
czania wilk[w, rysi, rzadziej lis[w.
†flaga meteor. burza, zawierucha.
flag-a(owy mors.
tkanina okre>lonego wzorca i rozmiaru
przymocowana do drzewca i umiesz-
czona w widocznym miejscu& na
budynku, statku, itp. maj'ca wskaza:
przynale/no>: czego do pa<stwa lub
organizacji; chor'giew; bandera.
s=owotw. baz' gr. plege ]plaga, zaraza,
mor ^ m[r\, PF, maj'ca przenosi:
si" drog' powietrzn', jak mniemano w
Íredniowieczu ˘ =ac. plaga.
i w jakim> zwi'zku z morzem ¯ mor&
plaga  m[r ^ mor  morski ]ang.
maritime\  flaga ]ang. flag\.
niepoprawnie w S=owniku Webstera&
prob. ¯ flag, v.i. in sense “to flutter”
]trzepota: si"; macha:; drga:; dygota:;
niepokoi: si"\, wi"cej ˚885.
szw. flagg, dun. flag,
>redniowiecz. ang. flagg,
p[{noang. flagge, ang. flag,
niem. flagge, ros. fla-g/'ok.
flak(i(owaty spoż.
kiszki zwierz"ce, wn"trzno>ci.
staropol. 1426 flaky omasa,
1437 flak omasus, ca 1455 fl'k
omasus, ca 1500 flak omasus,
1389 pro intestinis dictis flaki,
1394 pro trippis dictis vlg. flaky,
1407 pro aliis dictis flaky ˘ flak –
1. kiszka, jelito,
2. cz">: /o='dka zwierz"cego.
=ac. 1. intestinum, omasum.
flakon pojemn.
butelka, ma=e, szklane naczynie,
zw=aszcza do perfum; wazonik na
kwiaty, zwykle szklany lub kryszta-
=owy, smuk=ego kszta=tu.
p[{no=ac. flasco, flascon,
>redniow. franc. flascon, flacon
]butla\ ˘ >redniow. ang. i ang. flagon,
ros. flq'kq-fla/ka ]?Sz\,
butyl;-butyl ]butla\. ˚flaszka.
†flakowa: ci':, ociosywa:.
flama
staropol. 1472 pedis cesorum albo
flakowanego.
flama osob.
przelotna sympatia, zwykle o
kobiecie.
flamaster narz.
pisak w rdzeniu kt[rego znajduje si"
porowaty rdze<, nas'czony tuszem.
flaming bot., ptak.
Phoenicopterus, ptak o wysokich
nogach i d=ugiej szyi, bia=ym ]z r[/o-
wym nalotem, upierzeniu i dziobie
d=ugim, zgi"tym w po=owie na d[=;
/yje w krajach podzwrotnikowych i
>rodziemnomorskich; czerwonak.
flanc-a(owa: rozsa•da(dza:.
=ac. planta, niem. pflanze, PF.
flanela tkan.
mi"kka, ciep=a tkanina we=niana lub
bawe=niana z delikatnym meszkiem.
flanka wojsk. bok ]szyku\.
staroang. flank(e
starofranc. flanc,
staroniem. hlanka, flanke.
†flasza pojemn. rodzaj naczynia.
staropol. 1495 flascha mala;
item flascha antiqua, rubiginosa.
flaszka pojemn.
butelka, naczynie szklane walcowego
kszta=tu, z w'sk' szyjk', do przecho-
wywania p=yn[w. ˚flakon.
szw. flaska, ang. flask,
niem. flasche,
staropol. flaszka –
rodzaj naczynia na wino.
¢flat obce; BF ˘ blatt ˘ pol. blat.
p=y ^ fla s=owotw. zwi'zane ze sob'&
p=y•ta  ta•fla ]p=y ^ fla\ ˘
p=ytki, ang. flat ]p=aski, p=ytki\,
cie•p=y(p=o, ang. fla•me ]p=o•mie<\,
flam  p=om, PF.
=ac. tabula ˘ ang. table  niem. blatt,
s=owotw. koncepcji 022 ]czyt. wspak\.
ang. table ]st[=\  >redniow. ang. flat
¯ staronord. flatr, pokr. staroniem. wy-
/yn flaz, TZ;
anglosas. flor ]ang. floor, pod=oga\,
niem. blatt ˘ pol. blat ˘ cyferblat;
niem. tafel ]tablica, tafla, st[=\
ang. floor ]pod=oga\ ¯ >redniow.
ang. i anglosas. flor; pokr. niem. flur
]niwa, pole, ang. a plain, field\.
}w Webster’s Dictionary, pod=oga
• anglosas. flet, w ha>le flat, lecz
• anglosas. flor, w ha>le floor, J.D.|.
flausz tkan.
mi"kka, podobna do sukna tkanina,
wyrabiana z we=ny czesanej.
fla/olet dźwięk.
spos[b wydobywania d{wi"ku, np. z
instrumentu strunowego polegaj'cy na
tym, /e jedna sk=adowa harmoniczna
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dominuje nad innymi.
fl'dra
1. zool. gat. ryby,
2. char. niechluj, brudas.
ang. flounder ]tarza: si"\, pokr.
laundry }londry| ]pralnia, brudy,
brudna bielizna\.
fleczer dent.
materia= stosowany w stomatologii,
kt[ry pe=ni funkcj" tymczasowego
wype=nienia ubytku z"ba.
flegma(tyk(tyczny fizjolog.
wydzielina z gard=a.
gr.-=ac. phlegma, starofranc. i >red-
niow. ang. fleume, ang. phlegm,
ros. mokrota, sliz,
flegmatih-nost;/nyj
flejtuch pogard. brudas, ¯ smr[d.
niem. leichentuch ^ leichen
]zw=oki\ % tuch ]sukno, chustka\, st'd
pol. cuch-nie(n':. ˚fl'dra.
flek
warstwa sk[ry na obcasie.
fleks-ja(yjny jęz.
1. odmiana wyraz[w,
2. cz">: gramatyki obejmuj'ca
deklinacj" i konugacj".
1 flesz(owa: sport.
w szermierce& b=yskawiczny atak,
polegaj'cy na wyrzucie ca=ego cia=a
do przodu.
2. flesz fotogr.
lampa b=yskowa stosowana w fotogr.
fle-t(cik(cista(nista muz.
instrument muzyczny o kszta=cie
prostej ruru z dziurkami zamykany-
mi klapkami i otwore do wdmuchi-
wania powietrza, umieszczonym z
boku; d{wi"ki wysokich ton[w, w
rodzaju piszcza=ki.
staropol. fletniczka ]fletnia, flet\.
ital. flauto, porwenc. flaut,
starofranc. fleute, flaute,
>redniow. ang. floute, fluite,
ang. flute, ros. flejta-flejta,
†kandel[ra-kandelura.
fletnia muz. piszcza=ka, fujarka.
flinta broń. rodzaj strzelby; fuzja.
¯ flint, krzemie< daj'cy iskry.
norw. flint, anglosas., >redniowiecz.
ang. i ang. flint.
flir-t(ciarz(ciarka(owa: czynność.
mi=ostka, lekka, zalotna rozmowa
mi"dzy osobami p=ci przeciwnej;
etap wst"pny przed p=odzeniem, ba-
danie partnera do czego jest zdolny.
s=owotw. koncepcji 023 ]czyt. wspak\&
f•li•rt  fe¶rt•il ]fertil ^ /yzny, p=odny\
¯ starofranc. fertil ¯ =ac. fertilis.
w j. polskim& fircyk w zalotach, i
˚firlej w j. staropolskim.
Pochodzenie s=owa flirt niepewne.
flora
M'dry S=ownik Webstera, zgubi= si" tu,
bo poja>ni= /e z 16-go i 17-go wieku,
uprzednio flert, flurt; $ d{wi"kona>la-
dowcze ]wschodniofryzyjski flirtje ^
lekkomy>lne dziewcz", giddy girl\, ale
mocny wp=yw starofranc. fleureter ^ do-
tkn': lekko, dosł. przenosi: si" z kwiatka
na kwiatek, ang. lit., move from flower
to flower\. Wszystkie one b="dne. Ju/
same znaczenia, odbiegaj'ce od sedna,
sugeruj' zachowanie ostro/no>ci.
Ja stoj" na swoim poja>nieniu&
1. tak zas[b d{wi"k[w na to wskazuje&
f•li•rt  fe•rt•il ]p=odny\,
2. jak i metoda powstania s=owa&
cz">ciowe czyt. zg=oskami od ty=u,
3. oraz bli/sze sobie znaczenia obu&
zaloty ˘ dob[r ˘ zbli/enie p=ciowe
˘ p=odzenie.
flisa-ctwo(k(cki(aczy prof.
oryl; dawniej& sp=aw rzek' k=[d – bali
drzewnych, zbo/a i innych towar[w, na
tratwach, galarach i szkutach.
odk'd nie ma flisak[w – nie ma i
systemu przez nich u/ywanego, w tym
znacze< mijanych miejsc po drodze,
zapomniano&
Sandomierz ]miernie do rzeki San ¯
San % do % mierz ¯ mier ^ miernie\,
Pu=awy ]przy sp=awie, pu ^ przy\,
Modlin ]spokojnie p=yn'ca, umiarko-
wanie, przeci"tnie ¯ mod ¯ moderat
% lin\,
/u=awy ]g"ste wody\, itp.
niem. fliessen ]p=yn':\,
anglosas. fleotan ]p=yn':, unosi: si",
utrzymywa: si" na powierzchni wody\
˘ anglosas. fleot ]flota\, >redniow. ang.
flete, ang. fleet }fli&t| TS, ˚flota.
flisz petr.
seria naprzemianlegle u=o/onych
ska= osadowych; zesp[= ska= teryge-
nicznych.
flit $
fliza
p=yta cementowa lub marmurowa,
s=u/'ca do wyk=adania chodnik[w
ulicznych, pod=og, itp.
floks bot.
Phlox, ro>lina z rodziny wielosi=o-
wych, o wiechowatych, silnie pach-
n'cych kwiatach; p=omyk.
flokula-cja(tor proces.
ko<cowy etap niekt[rych rodzaj[w
koagulacji, tj. wypadania osad[w z
koloid[w.
1. flor-a(ystyczny(ystyka bot.
og[= gatunk[w ro>lin.
=ac. flos, floris ]kwiat\; w rzymskiej
mit. bogini kwiat[w, u/yte i popularyz.
przez Linnaeusa 1745.
˚ro>lina, krzak, krzew ]ich zbiorowe
has=a\.
2. flora tkan.
floret
gatunek tkaniny bawe=nianej lub
jedwabnej.
flore-t(cista
1. broń. bro< szermiercza o w'skiej
czterograniastej klindze, zaopa-
trzonej w ko<cu w ga=k",
2. tkan. gatunek jedwabnej tkaniny.
floren moneta.
z=ota moneta o masie ok. 3,5 grama.
bita w Florencji od 1252.
Jej stabilna warto>: pozwoli=a sta:
si" g=[wn', z=ot' onet' w Europie.
†flore<ski tkan. florencki, gatunek
sukna wyrabianego we Florencji.
staropol. 1472 cztirnaczcze loky-
eth szvkna florenszkyego,
1475 pannum florenskye,
1475 et aluid florenszky.
flore-t(cista broń., sport., tkan.
1. bro< szermiercza o w'skiej
4-graniastej klindze, zaopatrzonej
na ko<cu w ga=k"; konkurencja
sportowa,
2. gatunek jedwabnej tkaniny.
flota mors.
1. zesp[= statk[w lub okr"t[w.
2. żart., pot. pieni'dze.
niem. fliessen ]p=yn':\,
anglosas. fleotan ]p=yn':, unosi: si"
na wodzie\ ˘ anglosas. fleot ]flota\
>redniow. ang. flete,
ang. fleet }fli&t| ˚flisak, ros. flot.
flotylla mors.
ma=a flota, zesp[= ma=ych statk[w
jednego typu.
flower broń.
ma=okalibrowy, odtylcowy karabi-
nek sportowy.
¢fluid p=yn]':\, ciecz.
=ac. fluidus od fluere ]p=yn':\
franc. fluide, ang. fluid
ros. 'idkost;, te-h;/ku]ij.
fluid filoz.
1. pr'd psychiczny wydzielaj'cy si"
z ludzkiego cia=a, wg spirytyst[w,
2. nieuchwytny wp=yw wywierany
przez cz=owieka lub przedmiot.
†fluks cieczenie, wyciek; reumatyzm.
=ac. fluere ]s(p=ywa:, p=yn':\ ˘
fluxus ]p=yni"cie, przep=yw\ ˘
starofranc., >redniow. ang. i ang. flux,
ros. tehenie-teczenie,
]med.\ ponos-ponos.
fluksja przestarz., med.
zapalenie lub ropienie dzi's=a z po-
wodu pr[chnicy; zapalenie okostnej.
fluktuacja jęz.
zmiany w nasileniu proces[w, zjawisk.
fluor chem., gaz.
pierwiastek chemiczny, gaz o
zielonkawo/[=tym zabarwieniu i
charakterystycznej, gryz'cej woni,
silnie truj'cy.
fluor-escencja(yzowa: fiz.
>wiecenie niekt[rych substancji pod
wp=ywem r'/nych czynnik[w.
fluorografia fotogr. $
fluoroza dent., med.
choroba szkliwia z"b[w, ko>ciach i
>ci"gnach w wyniku du/ej zawarto-
>ci fluoru w wodzie pitnej i po/y-
wieniu.
†flus gra. rodzaj gry w karty.
†fluta zool., ryba. ryba Coregonus sp.
staropol. 1472 fluta murena.
f-moll muz.
fobia psych. chorobliwy l"k, obawa,
gr. ~phobia ¯ phobos,
=ac. phobus, ang. phobia,
ros. boqzn;-bojaz<.
fochy char.
nag=e, wyskokowe d'sy bez powodu,
wynik krewkiego charakteru.
staropol. fochy ]rozpusta; grymasy\,
ang. sulks ¯ sulky ¯ anglosas
solcen, ros. dut;sq-dutsja.
†fodcz beczka na p=yny okre>lonej
wielko>ci, foder$ wg Ss 1953 }w't-
pliwe, J.D|, za tre>ci' Ss 1953&
staropol. 1496 item a vase albo fodcz
]pro foder$\ cervisie Swidnyciensis
aut Wratislaviensis vedens et
emens quilibet ipsorum solvet per
duos grossos.
anglosas. fodor, pokr. niem. futter
]pokarm, pasza, obrok\, >redniow.
ang. foder, foddre ˘ ang. fodder
]pasza dla zwierz't& byd=a, koni,
owiec\, ros. korm-korm.
wyraz “fodcz” – najwyra{niej – zepsu-
ty& jaka> zg=oska opuszczona, a inne
wymienione; mo/e w oryginale fodt.
najbli/ej by=by ang. cub. foot ^ 28,32
litra, ˚miara; anglosas. i >redniow.
ang. fot, ale tu p=yny, wg Ss 1953.
anglosas. i >redniow. ang. fot ]stopa\
˘ staropol. fod, TD, dzielona by=aby
na 6 cz">ci ˘ staropol. ˚sze>cipi"dek
]sz[sta cz">: “pi"ty”\.
¢fofuda tkan. ˚tafta, DTF
fok(maszt żegl.
tr[jk'tny /agiel przedni.
fok-a(owy
1. anim. Phoca, drapie/ny ssak,
2. garb. futro z foki,
3. sport. foki – pasy futrzane lub
aksamitne podpinane pod narty.
foksterier anim., zwierz.
rasa ma=ego psa, o g=adkiej sier>ci,
zwykle bia=ego z czarnymi plamami,
niegdy> trenowanego do wyp=osze-
nia lis[w z ukrycia.
ang. fox terrier.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
folga
fokstrot taniec.
1. szybki taniec towarzyski,
2. jaskrawy kolor rdzawy.
ang. fox-trot.
folblut $
folder publ.
1. ulotka propagandowa albo rekla-
mowa, zwykle barwna, sk=adaj'ca
si" z jednego arkusza parokrotnie
z=o/onego; prospekt,
2. w cybernetyce, drobna cz">: dysku
maszyny do przechowywania w
nim dokument[w tego samego
rodzaju, np. tworzonych jak pisa-
nych na papierze, zdj":, muzyki,
film[w.
ang. folder.
†folga pos=uch.
franc. obeissance, obedience,
ang. obedience,
ros. posluwanie-posluszanie.
†foglar(ek broń. rodzaj dzia=a.
staropol. 1494 foglar, 1494 ffoglari
tres; duo foglari , 1495 nouem
foglary; duo foglary; ad ffoglary
kulk ducenta, 1494 septem ha-
kownicze et octavus foglarek in
nigra stuba.
=ac. tormentum quoddam bellicum.
foka anim., zwierz.
Phoca, drapie/ny ssak z rodziny p=e-
twonogich, /yj'cy w wodzie.
anglosas. seolh, franc. phoque,
>redniow. ang. sele, ang. seal,
ros. t[len;-tiule<, nerpa-nierpa.
1. foks anim., zwierz.
skr[t ¯ foksterier, rasa psa.
2. foks taniec. skr[t ¯ fokstrot,
nazwa ta<ca.
foksterier anim., zwierz.
pies pokojowy o g=adkiej lub ostrej
sier>ci.
fokstrot
1. taniec. taniec towarzyski, szybki,
2. kolor. jaskrawy kolor rdzawy.
†folarz prof. rzemie>lnik foluj'cy
i barwi'cy sukno, ˚farbierz.
folder społ.
ulotka propagandowa albo reklamo-
wa, zwykle barwna.
†folg zgoda, przyzwolenie.
staropol. 1470 folg; folk, 1471,
1472, 1474 folk, 1488 folg.
=ac. com` ]z\ % sentire ]czu:\ ˘
consentire ˘ starofranc. consentir
˘ >redniow. ang. consenten ˘
ang. consent,
ros. soizvolenie-soizwolenie.
folg-a(uj(owa: zwalnia: z tempa.
anglosas. folgian, pokr. niem. folgen,
>redniow. ang. folwen, ang. follow
]chod{ lub id{ za, id{ r[wno z, zr[wnaj
folgowa:
si" krokiem\, ros. sledovat;.
staropol. 1460, 1462 folga
1484 consensit albo folge daly, ca
1500 y folg' myecz mog' ˘ folga –
pos=uch, p[j>cie za czym>.
1. †folgowa: czynność.
1. ulega:, ust"powa:,
2. i>:, post"powa: za czym,
3. obserwowa:, >ledzi:,
4. spok[j da:; dogadza:.
staropol. ca 1428 folgowacz,
1432 folgowal; XV w. Xpus krol
czyebye }>w. Ann"| mylvye y pro-
zbam twoym ffolguye, ca 1500
ffolgowacz obtemperare.
2. †folgowa: czynność.
zbija:, filcowa:, spil>nia: sukno.
staropol. 1447 folowali, 1464
folnya ]pro foluya\.
folia
1. bardzo cienki arkusz metalu
lub tworzywa sztucznego,
2. jubiler. cienka blaszka metalowa
podk=adana w bi/uterii pod drogie
kamienie lub ich imitacje w celu
spot"gowania ich blasku.
folia= poligr.
ksi"ga, tom formatu foliowego;
w og[le gruba, wielka ksi"ga.
folio(wa:
1. handl. w ksi"dze handlowej&
strona oznaczona numerem
bie/'cym.
2. poligr. najwi"kszy format ksi'/ki.
¢foliat poligr. karta ksi"gi lub ksi'/ki,
dwie stronice.
niem. karte,
=ac. folium ]li>:, kartka\ ˘ foliare
]wyda: ksi'/k"\ ˘ foliatus ˘ ang.,
franc. une feuille de papier,
ang. foliate ]1..., 2..., 3. numeracja
kart ksi'/ki\, staroros. list=-list.
folklor(ystyczny(ystyka kult.
tradycyjne wierzenia ludu, legendy i
obrz"dy. po='cz. folk % lore, sugestia
W. J. Thomasa 1846 r.
niem. volk, lehre, anglosas. folc,
lar, ang. folk, loor, lore ]nauczanie,
uczenie si"\.
folksdojcz ˚volksdeutsch.
†foliusz techn. urz'dzenie wodne do
folowania sukna, m=yn foluszny.
folusz wg Ss 1953.
staropol. 1414 folusch, 1422 foly-
usch, 1427 folusza, 1431 follusche,
1431 folyusch ˘ folusz, foliusz.
=ac. folium ]li>:\ ˘ folia ˘ starofranc.
foil, fuil ˘ >redniow. ang. foile ˘ ang.
foil ]li>:, kartka papieru lub metalu
– blacha\.
fol-usz(owa:(uszowa: techn.
maszyna s=u/'ca do folowania
tkanin i budynek w kt[rym mieszcz'
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
si" te urz'dzenia;
foluszowa: – zag"szcza: tkaniny
przez gniecenie, wa=kowanie, czyni:
je zbitymi.
folwar-k(czny dawn., roln.
du/e gospodarstwo rolne.
niem. vorwerk,
]˚szarwark ˘ szalwark, R ˘ L\.
staropol. 1391 wolwark, 1394
forwark, 1397 na yego wolvarcze;
pol woluarka ]p[= wolwarka\,
1399 fforvark ˘ folwark, folwerk,
forwark, forwalk, wolwark –
wi"ksze gospodarstwo rolne, naj-
cz">ciej szlacheckie, opieraj'ce
si" g=[wnie na roboci{nie pa<sz-
czy{nianej, tak/e same budynki
mieszkalne i gospodarcze.
staropol. folwarkowy, forwarkowy
– nale/ny, nale/'cy do folwarku.
†fo=drowa:, fordrowa:, fro=dro-
wa:, furdrowa:, wo=drowa:,
wo=trowa:, wordrowa: prawn.
wyst'pi: z oskar/eniem, oskar/a:,
skar/y:, prze>ladowa:, oczernia:.
staropol. 1400 vordrowal,
1433 fordrowacz,
1441 voluerit albo woltrowacz
1444 causam albo fordrowacz...
non continuaret albo nye for-
drowalby; z'daya albo foldruya;
albo szadzy' fordrowacz$,
rzeczy fordrowacz; y fordrugye
nany; czo fordrowaly; foldro-
wacz; odst'pyl foldrowanya.
ang. accuse, charge with sth,
persecute, ros. obvinqt;.
†fo=drow-anie(nik,
fordrow-anie(nik prawn.
oskar/enie w procesie, oskar/yciel.
niem. forderung ]/'danie, pretensja,
ang. demand; claim; charge; challenge\.
ang. prosecutor,
ros. presledovatel;,
obvinitel;-obwinitel.
fon miara.
miara si=y g=osu, jednostka g=o>no>ci.
fon~, fone~, fono~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych,
wskazuj'cy na zwi'zek z d{wi"kiem.
¯ gr. phone.
fonety-ka(czny szkoln., dźwięk.
1. dzia= nauki badaj'cy d{wi"ki
mowy,
2. wymowa, spos[b wymawiania;
system zg=oskowy, zas[b zg=osek.
fonetyczny – dotycz'cy g=osu.
gr. phonetikos ¯ phonetos ]by:
wymawianym\ ¯ phonein ]m[wi:\
¯ phone ]g=os, d{wi"k\.
foni-a(czny
og[= sygna=[w d{wi"kowych przesy=a-
nych oddzielnym torem, od nadajnika
do odbiornika, uzupe=nienie wizji.
forewind
foniatr-ia(a szkoln.
nauka o wydawaniu d{wi"k[w
do >rodowiska cz=owieka, tzw. fona-
cji, jej zaburzeniach i leczeniu.
gr. fone ]g=os\ % iatros ]lekarz\.
fonograf
fongoram
fonologia szkoln.
nauka o systemach g=osowych j"zy-
k[w; dawniej g=osownia.
fonometr(metria
fonoteka
fontanna techn.
wodotrysk dzia=aj'cy pod ci>nieniem,
wraz z opraw' architektoniczn' i
rze{biarsk'.
=ac. fontan-a(us, starofranc.
fu(fo-ntaine, >redniowiecz. ang.
fontayne, ang. fountain
ros. fontan.
fonta/ ozd.
1. kokarda, fantazyjny w"ze=,
2. fr"dzla,
3. miote=ki z pi[r.
fora# okrzyk.
okrzyk wyra/aj'cy /'danie natych-
miastowego opuszczenia przez kogo>
jakiego> miejsca; precz#
†forboty w liczbie mnogiej, odzież.
koronki, falbany.
=ac. laquesus, starofranc. laz, las;
froncir ]zmarszczka, zak=adka\ ˘
fronce, >redniow. ang. las,
ang. lace; frounce ˘ flounce,
ros. kru'evo-kru/ewo, oborka
-oborka, falbora-falbora,
fordanser(ka osob., prof.
p=atny partner do ta<ca w lokalach
rozrywkowych.
†fordro-nk(wa: pom•oc(aga:,
szczeg[lnie dla przest"pcy.
=ac. i p[{no=ac. complex ˘
starofranc. complice ˘
>redniow. ang. a complice ]='czone
nast"pnie z powodu accomplish\ ˘
ang. accomplice ]a person who helps
another in an unlawful act; partner in
crime, czyli osoba kt[ra pomaga innej
w przest"pstwie; wsp[lnik w nim\,
niem. komplicem,
ros. souhastnik-souczastnik ¯
so-so ]wsp[=`\ % uhastnik-
uczastnik ]uczestnik\.
†fordrowa: ˚fo=drowa:.
†foremny =adny, misterny. ˚forma.
ang. fine, ros. ne'nyj-nie/nyj.
forewind żegl.
wiatr wiej'cy od strony rufy; pe=ny
wiatr,
kurs statku wzgl"dem wiatru, gdy
wiatr uderza w /agle od strony rufy
forga
†forga pi[ropusz. ˚federpusz.
forhend sport., gra.
w tenisie i pingpongu& odbice pi=ki z
prawej strony ]u graczy prawor"cz-
nych\.
forint albo forynt moneta.
oficjalna waluta W"gier.
†forleba weranda, taras. staropol.
XV w. forleba postralobium.
=ac. porta ]portal\ ˘ porticus ˘
starofranc.i >redniow. ang. porche
˘ ang. porch; veranda, verandah,
ros. kryl;co-krylco.
for-ma(emnik(emny
1. kszta=t zewn"trzny, wygl'd,
2. spos[b post"powania, bycia,
zachowanie si", obej>cie;
ceremonia, etykieta, konwenans,
3. poligr. zesp[= element[w
drukarskich,
4. sport. stan zwi"kszonej sprawno>ci
fizycznej pod wp=ywem treningu,
5. techn. w hutnictwie, odlewnictwie,
itp., naczynie do kt[rego wlewany
jest p=ynny materia= w celu nadania
mu dopowiedniego kszta=tu po
zastygni"ciu.
staropol. forma –
1. zewn"trzny kszta=t,
2. formu=a s=owna.
staropol. foremny – =adny, misterny.
=ac. forma, starofranc., >redniow.
ang. forme, ang. form,
ros. forma-forma, ˚fason,
]kszta=t\, obraz-obraz,
]odlew\ liteinaq forma,
]post"powanie\, porqdok-poriadok,
]ceremonia\. obrqd-obriad ]obrz"d\,
formal;nost;-formalnost,
]spos[b, obyczaj\, obyhaj-obyczaj.
formacja
1. wojsk. samodzielny oddzia=;
rodzaj broni,
2. bot., leśn. naturalne skupienie
ro>lin, bez wzgl"du na jego sk=ad
gatunkowy czy obszar wyst"po-
wania,
3. ekon., polit. stopie< rozwoju
spo=ecze<stw.
formalina chem., farmac.
wodny roztw[r aldehydu mr[w-
kowego, >rodek dezynfekcyjny i
konserwuj'cy.
formal-ny(no>:(nie(izowa:(izm(
(istyka(istyczny(ista prawn.
zgodny z przepisami, przepisowy,
urz"dowy, oficjalny, legalny.
formant dźwięk.
element nauki mowy i fonetyki; wynik
akustycznego odg=osu ]rezonansu\
ludzkiej mowy.
ang. formant ]in speech science and
phonetics, a formant is the broad
spectral maximum that results from
an accoustic resonance of the human
vocal tract\.
format jęz.
rozmiar, wielko>:, kszta=t, wymiar.
formie-rz(rstwo(rski(rna(rka
prof., techn. rzemie>lnik lub robotnik
wykonuj'cy formy odlewnicze;
maszyna do wykonywania form
odlewniczych; dzia= odlewni.
formowa: czynność. ˚forma;
1. form" nadawa: czemu, wygl'd,
2. organizowa: co, ustanawia:,
powo=ywa:,
3. ustawia:, szeregowa:,
przyprowadza: do porz'dku,
4. techn. wykonywa: form"
odlewnicz'.
formizm
formolak $
formularz
wz[r, blankiet aktu urz"dowego,
handlowego, lub innego dokumentu,
przeznaczony do wype=nienia wg
podanych wskaz[wek.
formu=-a(owa: jęz.
1. ustalony przepis, prawid=o, wz[r;
okre>lenie uj"te w zwi"z=' form",
2. chem. oznaczenie sk=adu cz'stecz-
ki zwi'zku chemicznego za pomoc'
chemicznych symboli pierwiwst-
k[w.
†formuz-a(ka czy formu/-a(ka
bot. Geranium striatum L.,
Geranium sanguineum L.
staropol. 1472 formuza formosa
maior, lentipium, ca 1465 fformu-
schka, 1472 formuzka formosa
maior, lentipium.
ang. Bloody Cranebill.
fornal poz. społ.
parobek do koni, na wsi,
pracuj'cy ko<mi w folwarku.
staropol. 1477 fornal –
robotnik folwarczny do koni.
fornalka
1. przestarz. zaprz"g z czw[rki koni
roboczych, przydzielony fornalo-
wi do pracy,
2. klacz wch'dz'ca w sk=ad tego
zaprz"gu,
3. pojazd. w[z, furmanka, fura,
4. zaj"cie fornala.
fornir okleina.
franc. fournir ]zaopatrywa:, dostar-
cza:, meblowa:\, niem. furn-iren(
(eren, ang. veneer,
ros. fanera, glazur.
forpoczta przestarz., wojsk.
stra/ przednia, wysyni"ta plac[wka;
oddzia= wojska wys=any w celach
zwiadowczych.
forsa pot. pieni'dze.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
fortel
forsow-a:(ny ¯ force ]si=a\;
1. zdecydowanie popiera: kogo, co,
2. przeci'/a:, nadwyr"/a:,
3. posuwa: si" z wysi=kiem.
4. łow. goni:, p"dzi: zwierz"
a/ do zupe=nego wyczerpania.
forsycja bot.
Forsythia, ro>lina z rodziny oliwko-
watych, ozdobny krzew o /[=tych
dzwoneczkowatych kwiatach, roz-
wijaj'cych si" wczesn' wiosn' przed
li>:mi.
forszlak anat., spoż. nerk[wka.
†forszlam jakie> narz"dzie rze{ni-
cze, wg Ss 1953.
¯ >redniow. ang. force, fors ]zmusza:\
% >redniow. ang. lam, lamb, anglosas.
lamb, niem. lamm ]jagni"\, do obez-
w=adniania bitej zwierzyny.
†forszt(owanie bud.
strop, sufit z dyl[w.
staropol. foszt(owanie.
staropol. ca 1500 ffosth.
†forsztat rodzaj sukiennej tkaniny.
staropol. 1413 forstat,
1422 tunica de forstath,
1459 pannecos albo forstath.
†forsztosowy miner.
o kruszcu& niezupe=nie jeszcze wyp=u-
kany, oczyszczony.
fort(yfikacja(yfikowa: wojsk.
ziemne lub betonowo-ziemne
umocnienie zamkni"te, wchodz'ce w
sk=ad systemu obronnego twierdz, albo
stanowi'ce samodzielny punkt oporu.
staro=ac. ¢forctis ˘ =ac. fortis ]mocny\,
franc. fort, ang. fort,
ros. krepost;-krepost ]twierdza\.
†forta furta, brama, OU.
forta karc. karta bior'ca lew".
forte muz., dźwięk.
a\ wyra/enie okre>laj'ce si=" d{wi"-
ku; mocno, g=o>no;
b\ utw[r muzyczny lub jego cz">:
wykonane mocno, g=o>no.
fortec-a(zny wojsk.
miejsce sta=e, umocnione, obsadzone
wojskiem i artyleri', otczone syste-
mem fort[w; twierdza, warownia; w
og[le& miejsce obronne, niedost"pne.
fortel osob., prawn.
podst"p, wybieg, sztuczka, chwyt.
staropol. 1472 fforthel, 1468 fortilni
czlowyek, 1467 fortylugesch
super me ˘ fortel(ny(owa:,
fortyl(ny(owa: –
1. wybieg, wykr"t prawny,
2. zysk, korzy>:.
niem. vorteil.
=ac. subter` ]pod\ % fugere ]zbieg\
˘ subterfugere ˘ p[{no=ac. subter-
fugium, franc. subterfuge,
fortepian
ang. subterfuge, trickery,
ros. uvërtka-uwiortka,
otgovorka-otgoworka.
fortepian(owy muz.
instrument strunowo-klawiszowy,
m=oteczki, wprawiane w ruch naciska-
niem klawiszy, uderzaj'ce o struny,
wydobywaj' z nich tony g=o>ne lub
ciche, st'd nazwa.
ital. forte ]mocno\ % piano ]cicho\
˘ fortepiano, pianoforte,
franc. piano, ang. piano,
ros. fortepiano-fortepiano.
fortissimo muz.
bardzo g=o>no, najwi"ksza si=a d{wi"ku.
fortun-a(ny jęz.
pomy>lny, udany. szcz">liwy;
szansa, los, dola, traf.
staropol. fortuna – los, powodzenie,
szcz">cie, maj"tno>:.
=ac. fortuna ¯ fors, fortis ]szansa,
szcz">cie\, starofranc., >redniowiecz.
ang. fortune, ros. shast;e,
udaha, fortuna.
fortyfik-acja(owa: umocnienia,
obwarowania miast, pozycji, lub
wa/nych, strategicznych punkt[w,
zwykle murami i wa=ami ziemnymi;
umij"tno>: lub nauka umacniania.
=ac. fortificare ˘ p[{no=ac. fortifica-
tio ˘ franc. i ang. fortification
]fortyfikacja\.
=ac. fortis ]mocny\ % facere ]czyni:
robi:\ ˘ fortifacere ]umocni:\ ˘
franc. fortifier ]fortyfikowa:\ ˘
ang. fortify, ros. ukrep-lqt;/it;,
podkrep-lqt;/it;,
staropol. stwirdzi: ]umocni:\.
†foryster cudzoziemiec ]$##\.
˚Ss 2011, najwyra{niej, pomylony
z ang. forester ]le>niczy, gajowy\,
staropol. YE, powinno by:&
staro=ac. fora ]drzwi, d{wierze\ ˘
=ac. foras ]za drzwiami\ ˘
po{no=ac. ¢foranus ]na zewn'trz\,
starofranc. forain, foreyn,
>redniow. ang. forein,
ang. foreign ]obcokrajowiec\,
ros. inostrannyj-inostrannyj,
hu'oj-czu/oj,
zagranihnyj-zagranicznyj.
†forytowa: popiera:, faworyzowa:.
˚faworyt(zowa:.
forum społ.
w miastach staro/. Rzymu& plac,
rynek, b"d'cy miejscem zgromadze<
ludowych, s'd[w, o>rodkiem /ycia
handlowego i politycznego.
forynt albo forint moneta.
oficjalna waluta W"gier.
fory> poz. społ.
pomocnik stangreta jad'cy zwykle
na jednym z przednich koni w po-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
czw[rnym lub posz[stym zaprz"gu.
forytowa: przestarz. ¯ fory;
popiera: kogo albo co, protegowa:,
wyr[/nia:, faworyzowa:.
fosa g="boki i szeroki r[w obronny
wok[= grodu ]zam ku, fortecy\, cz"sto
wype=niony wod', dla obrony przed
inwazj'.
=ac.-ital. fossa.
fosfor(owy(yt(yzowa: chem.
pierwiastek chemiczny, niemetal,
truj'cy; ma szerokie zastosowanie w
przemy>le i agrotechnice.
gr. phos ]>wiat=o\ % pherein ]nosi:\
˘ phosphoros ]nosiciel >wiat=a\ ˘
=ac. Phosphorus ]nazwa porannej
gwiazdy\ ˘ ang. phosphorus,
ros. fosfor-phosphor.
fosforany chem.
sole kwasu fosforowego, niezb"dne
sk=adniki po/ywienia ro>lin i zwierz't,
wprowadzane do gleby g=[wnie w
postaci nawoz[w sztucznych.
fosfor-escencja(yczny
>wiecenie niekt[rych substancji po
uprzednim ich na>wietleniu; r[wnie/
>wiecenie organ[w niekt[rych zwie-
rz't, np. owad[w, ryb g="binowych.
fosgen chem., gaz.
silnie truj'cy gaz stosowany w prze-
my>le barwnik[w, by= u/ywany jako
gaz bojowy o dzia=aniu dusz'cym.
fotel mebel. rodzaj krzes=a
z por"czami, cz"sto wy>cie=anego.
ang. armchair,
ros. kreslo-kres=o ]krzes=o\.
fotka fotogr. ma=a fotografia.
foto~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy /e drugi cz=on zwi'zany
jest ze >wiat=em, albo – wt[rnie – z
fotografi'.
gr. phos, photos ]>wiat=o\.
fotoamator osob.
fotochemia szkoln.
fotochemigrafia poligr.
fotochromografia fotogr.
gr. photo % chroma ]barwa\ %
graphein ]pisa:, ang. to write\.
fotodepesza
fotogeniczny osob.
fotograf prof.
fotograf-ia(owa: ]si"\ techn.
technika tworzenia trwa=ych
obraz[w.
fotograficzny
fotografik(a prof., szt.
fotogram(etria
fotokom[rka
frak
fotokopia
fotolitografia poligr.
fotolotniczy
fotomaton >wiat=omierz
fotometr(ia
fotomikrografia
fotomonta/
foton(owy
fotooffset
fotoplastykon
fotoreport-a/(er
fotos
fotosfera
fotosynteza
fototelegram
fototranzystor techn.
fototropizm
fototypia
foyer
sala albo korytarz przy widowni
teatralnej, sali koncertowej, gdzie
publiczno>: gromadzi si" podczas
przerw.
fracht(owiec(owy mors., kolej.
1. przew[z, transport towar[w,
2. list przewozowy s=u/'cy za
podstaw" do odbioru przewiezio-
nego towaru.
>redniowiecz. holend. vraht, >red-
niowiecz. ang. freyght, freit, freyte,
ang. freight, ros. fraxt.
fragment(aryczny jęz.
kawa=ek, wycinek, wyj'tek, urywek,
szcz'tek.
frajer osob.
nie sprostaj'cy wymaganiom,
sytuacji, ponosz'cy w nich fiasko
wskutek braku stosownej, wymaga-
nej wiedzy, daj'cy si" wywie>: w
pole sw' naiwno>ci'.
ang. ]Am.-Eng.\ jerk.
frak(owy odzież.
uroczysty str[j m"ski, rodzaj surdu-
tu, z jedwabnymi klapami, z po=ami
z przodu obci"tymi a z ty=u d=ugimi,
ogoniastymi, rozdwojone jak u
jask[=ki; dzi> zazwyczaj czarny.
staroniem. wy/yn hroc ]p=aszcz,
peleryna\ ˘ >redniow. =ac. froccus ˘
starofranc. froc ]kaptur mnicha lub
jego habit\ ˘ >redniow. ang. frok, froc
˘ ang. frock, ]1.a. toga noszona przez
mnich[w, st'd 1.b. kancelaria ksi"dza,
2. sztuka r[/nej odzie/y, szczeg[lnie
2.a. tunika, d=ugi p=aszcz, okrycie,
niegdy> noszony przez m"/czyzn,
2.b. co> w rodzaju koszuli, 2.c. kurtka
z we=ny noszona przez /eglarzy, 2.d.
frakcja
suknia, 2.e. p=aszcz\.
frakcj-a(onowa:
1. polit. od=am partii, stonnictwa,
2. poligr. rodzaj czcionek
do oznaczania odno>nik[w,
wyk=adnik[w, pot"g,
3. techn. drobna cz">: czego,
4. chem. cz">: sk=adowa mieszaniny.
framuga bud.
rama, osada okna lub drzwi.
staronord. frama, fremja, anglosas.
framian ]by: pomoc•'(nym\, >re-
dniowiecz. ang. fram-en(ien, ang.
frame, ros. rama.
†franca med. ki=a, syphilis,
choroba weneryczna z Francji.
staropol. francza.
franciszka-nin(<ski rel.
zakonnik, cz=onek zakonu za=o/.
przez >w. Franciszka z Asy/u.
†francki, francski ]=an\ miara.
=an franko<ski, zwany tak/e fran-
cuskim.
staropol. 1311 francsge,
1446 franczkie.
ang. French and Frankish ¯
Franconia ]a former duchy od south-
western Germany\,
ros. francuzskij-francuzskij ¯
Francπq-Francija ]la France\.
†franczcze ozd. ma=a fr"dzla.
staropol. 1393 franczonum,
1394 franczcze,
=ac. fimbria parva,
franc. crepine, frange,
starofranc. frenge, fringe ˘
>redniow. ang. frenge ˘ ang. fringe,
ros. baxroma-bachroma,
kaima-kaima.
francu-ski(szczyzna jęz., etn.
frank moneta.
jednostka monetarna we Francji i
Belgii ]BF\.
franko handl., płatn.
op=ata z g[ry, bez obci'/enia od-
biorcy kosztami transportu.
frans chem.
promieniotw[rczy pierwiastek
chemiczny.
frant
1. przestarz. elegant, fircyk;
hulaka, birbant,
2. pot. cz=owiek przebieg=y, chytry;
spryciarz, filut, cwaniak.
ang. sly-boots, ros. xitrec-
chitrec, prokaznik-prokaznik.
fra-p]uj'cy\ jęz. nurtuj'cy.
ang. wrap ]owija:, pakowa:\ WF,
albo bli/ej – trap ]pu=apka\ TF ˘
trapi: si" my>lami.
fras-unek(obliwy(owa: przestarz.
k=opot(liwy(a:, martwi:, wprawia: w
zak=opotanie, w zamy>lenie.
s=owotw. pokr. trapi: si" ]martwi: si",
niepokoi: si"\.
staropol. frasowliwy – zatroskany,
staropol. frasunk –
frasunek, troska, k=opot.
=ac. turba ]t=um\ ˘ zdrobn. turbula ˘
p[{no=ac. ¢turbulare ˘
starofranc. trubler, troubler,
>redniow. ang. trublen, ang. trouble,
ros. smqtenie-smiatenie,
trevoga-trewoga ]trwoga\; gore-
gorie ]przypieka\, pehal;-pieczal.
fraszka jęz. drobnostka.
†fraternalny rel. bracki, nale/'cy
do bractwa ko>cielnego.
staropol. 1480 fraternalny albo
braczky.
†fraucymer dw[r niewie>ci.
¯ niem. frau ]pani; dama; /ona\ %
zimmer ]pok[j\,
niem. frauen` ]damski, kobiecy\.
fraz-a(eologia(eologiczny(owa:
1. jęz. zesp[= wyraz[w maj'cy
posta: zdania,
2. muz. jednostka muzyczna
utworzona z motyw[w.
frazes jęz.
wyszukane okre>lenie, zwrot bez
g="bszej tre>ci; slogan; bana=.
franc. $ ¯ gr. phrasis ]m[wi:\,
¢frazskij, fra/skij =aci<ski j"zyk.
powszechnie u/ywany w ca=ej
Europie Zach. jako wsp[lny j"zyk
porozumiewania si", ¯ =ac. phrasis
]dykcja, ws=awianie si"\ ¯ gr. phra-
sis ]m[wienie, mowa\ ¯ phazein
]m[wi:\.
>redniow. frqzskij-frazskij,
fra'skij-fra/skij.
frebl-[wka(anka przestarz., prof.,
szkoln. frebl[wka – przedszkole
¯ Fröbel Friedrich, 1782.04.21–
†1852.06.21, niem. pedagog;
wychowawczyni przedszkola,
frebl[wki.
fregata mors., wojsk. szybki,
>redniej wielko>ci statek wojenny.
ital. fregata, starofranc. fregate
ang. frigate, ros. fregat.
frekwencja czynność. ucz"szczanie.
frencz odzież., wojsk.
kurtka kroju wojskowego, z klapami
i czterema du/ymi zewn"trznymi
kieszeniami.
frentyczny char.
entuzjastyczny, pe=en zapa=u,
gwa=towny, burzliwy.
fresk szt.
technika malarstwa >ciennego.
†fret pastwisko.
staropol. 1450 pascentibus pecco-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
fruktoza
ribus ipsorum, vlg. dicta freth.
=ac. pastura ¯ pascere ]karmi:\;
starofranc., >redniow. ang. i
ang. pasture, ros. pastvi]e-
pastwiszcze, vygon-wygon.
freudyzm psych.
Freud Sigmund, 1856.05.06–
†1939.09.23, neurolog, psychoanali-
tyk austriacki.
frez(arka(owa: i fryz]ura\ techn.
narz"dzie skrawaj'ce, wieloostrzo-
we, pracuj'ce ruchem obrotowym.
fr"dzel, fr"dzla ozdoba firanek,
serwet, szali, w postaci sznureczk[w
g"sto i r[wnolegle zwisaj'cych.
ital. frangia, franc. frange,
niem. franse ˘ fränsel;
s=owotw. pokr. p"dzel i ang. tassel
]ozdobny p"k, w"ze= nici, sznurk[w
jednej d=ugo>ci, zwisaj'cych lu{no z
guza je ='cz'cego\.
fronda polit.
opozycja w =onie jakiego> stron-
nictwa.
front(alny(owiec(owy
przednia strona, prz[d, czo=o czego,
1. archit. przednia, g=[wna >ciana
budynku,
2. społ. zrzeszenie, zjednoczenie lu-
dzi dla osi'gni"cia wsp[lnego celu,
3. meteor. powierzchnia graniczna
mi"dzy dwoma r[/nymi masami
powietrza,
4. wojsk. pierwsza linia /o=nierzy
stoj'cych w szeregu.
fronton archit.
a. w architekturze klasycznej& szczyt,
zwykle tr[jk'tny, stanowi'cy zwie<-
czenie fasad budynku, okna, itp.
czasem ozdobiony rze{b' lub p=a-
skorze{b'; przycz[=ek,
b. frontowa >ciana budynku, prz[d,
fasada.
froter-ka(owa: narz.
szczotka lub przyrz'd nadaj'cy
po=ysk pod=odze.
frotté tkan.
tkanina z okryw' p"telkow', wytwa-
rzana na specjalnych krosnach;
tworzona z dw[ch osn[w – podsta-
wowej i p"telkowej, oraz w'tku ˘
frotowy r"cznik.
†frukt spoż. owoc.
=ac. frui ]spo/ywa:, zasmakowa:\,
fructus, starofranc. fruit, fruict,
>redniow. ang. i ang. fruit,
plod-p=od ]p=[d\,
ros.
frukt-fruk.
fruktowit $
fruktoza spoż.
cukier prosty, bardzo s=odki, doskona-
=y >rodek od/ywczy; cukier owocowy.
yy
frustr-acja(owa: psycholog.
stan przykrego napi"cia emocjonalne-
go wywo=any niemo/no>ci', fiaskiem
osi'gni"cia zamierzonego celu.
fru-wa:(n': ruch. lot.
fru – fur]got\.
fryc(owe([wka społ.
nowicjusz na swym polu, a wi"c podat-
ny na oszustwa, sztuczki koleg[w.
¢fryda isl.
uspakaja:, przywraca: pok[j.
isl. friƒa.
¢frydr isl.
1. pok[j, osobiste bezpiecze<stwo,
2. mi=o>:, ukochanie przyja{<.
isl. friƒr,
Frederyk, Frederick, Friedrich ¯ staro-
niem. wy/yn Fridurich, i inne.
fryga jęz. zwinny.
†fryj char. zaloty, starania o mi=osne
wzgl"dy. ˚fryjer.
staropol. XV w. filocapcio fry.
ang. courtship,
ros. uva'ivanie-ucha/iwanie.
†fryj-er(arz(erz cz=owiek zbytnio
oddany mi=ostkom, kobieciarz,
rozpustnik. ¯ fryj ]zaloty\.
staropol. fryjerka –
kokietka, zalotnica, nierz'dnica,
staropol. fryjerny –
zalotny, nieprzyzwoity.
¯ niem. freund(in ]przyjaci•el([=ka,
mi=o>ni•k(ca\, freudlich ]przymila:
si"\.
=ac. amare ]mi=owa:\ ˘ amator,
franc. i ang. amator,
franc. ami, amateur; nen, amie,
ang. lover, womanizer,
ros. l[bitel;-lubitiel.
†fryj-erstwo(owa:(owanie(owny
rozpusta, oddawa: si" rozpu>cie,
kokieteryjnie, zalotn•ie(y. ¯ fryj.
staropol. fryjownie, fryjewnie –
kokieteryjnie, zalotnie.
staropol. friyowna, fryowna ˘
fryjowna, fryjowna –
zalotna, kokieteryjna.
frykasy spoż.
wykwinthne, wymy>lne potrawy;
przysmaki, smako=yki, =akocie.
frykcyjny techn.
dzia=aj'cy pod wp=ywem tarcia;
tr'cy, tarciowy.
†frymarczy: przestarz.
uprawia: sztacherk", spekulowa:,
kupczy:; nieuczciwie na czym gospo-
darowa:, nadu/ywa: rzeczy wznio-
s=ych dla niskich cel[w.
za(wy•mienia:.
1816 r. „miesza: si" w Rady, podey-
rzenia i niezgody rozsiewa:, wszyst-
kiemi nakoniec frymarczy: urz"dami.”
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
˚frymark.
p[{no=ac. excambiare,
starofranc. eschangier,
>redniow. ang. eschaungen,
ang. exchange ]przekazanie, wy-
miana, gie=da\, ros. mena-miena,
promen-promien,
razmen-razmien.
†frymark 1. zamiana, 2. jarmark,
targ wolny od ogranicze< cechowych.
¯ niem. frei % mark ]kilka mo/liwych
pochodze<\.
staropol. 1486 albo frymarkem,
1488 frimark, 1494 albo frimarky-
em ˘ frymark, frimark.
frymu>ny pot.
wymy>lny, wyszukany, niezwyk=y.
†fryszt(owanie, fryst(owanie
odroczenie terminu s'dowego,
tak/e czas uzyskany z odroczenia.
staropol. 1447 vlg. na fristh; kako
dlugo ma myecz frystv; yescze
mogly myecz fristv, 1469 albo
friszth, 1470 na fryszt, 1474 na
fristh, 1434 fristowanie.
frytki spoż.
kartofle poci"te na plasterki, pasecz-
ki, usma/one w t=uszczu.
frytura spoż.
t=uszcz jadalny& =[j wo=owy, barani,
smalec, oliwa.
frywolny osob.
z doz' nieprzyzwoito>ci, nieskrom-
ny.
†frywolt zdarz. biesiada, uczta.
staropol. ca 1450 friuolty,
1466 friuoltow; w zarlaczstwach,
friuolczech; friuolthow.
=ac. epulae, franc. le festin, banquet,
starofranc. i >redniow. ang. feste ˘
ang. feast, ros. pir-pir.
fryz
1. archit. w budowlach klsycznych&
>rodkowa cz">: belkowania,
2. p[=fabrykaty z tarcicy drzewnej
z kt[rych wyrabiane s' klepki
posadzkowe.
fryzjer(ski(stwo, fryzura prof.
rzemie>lnik zajmuj'cy si" strzy/e-
niem i czesaniem.
†fryzka czy fry/ka ozdobny ko=nie-
rzyk, kryza u ko=nierza lub r"kawa.
fryz-ura(owa:
uczesanie, spos[b uczesania.
franc. friser ]lok\, ang. friz,
ros. v;[]iesq volosy.
frykas siekanina, nadzienie.
†ft[rykoli, kt[rykol-i(wie,
kt[ry/koli, kt[/kol-e(i
kt[ry(jaki(kto•kolwiek.
ftyzjatra $
yy
ftyzjochirurgia $
fu# tfu# dźwięk., okrzyk.
z obrzydzeniem, odraz', zwykle o
smrodzie; ofukn': – zwr[ci: uwag" w
nieprzyjemny, lakoniczny spos[b.
†fucze: pokrzykiwa: na kogo>,
wymy>la: komu>, wyst"powa: z
ha=a>liwymi pretensjami, ¯ fu#,
ostatnimi czasy& o(fuka:.
staropol. 1496 arguis super me
albo fuczisch na mia.
†fudamient fundament.
†fuder ilo>: czego> mieszcz'ca si"
na furze, ¯ fura.
staropol. 1447 quardaginta currus
albo fudrow ceruisie.
1. fug-a(owa: bud.
1. szczelina, szpara, wolna przestrze<,
2. miejsce spojenia cz">ci elemen-
t[w; spoina.
2. fuga muz.
forma muzyczna, wokalna lub
instrumentalna.
fujara osob. cymba=, g=upi, niezdara.
fujarka muz.
dmuchany, d"ty instrument muzyczny
wydaj'cy wysokie tony.
fu ]po(dmuch\ % ros. jarkij ]przeni-
kliwy, przera{liwy\.
staroros. svirq-swirja,
˚swirjajuszcze ]graj'c na fujarkach\.
†fuk krzyk, strofowanie, gniew, sfar.
starofranc. les cris, gemissements,
staronord. skraema ˘ >redniow.
ang. scremen, screamen,
ang. scream, ros. krik-krik,
vizg-wizg, vop;-wopl,
fuk(a:, ofukn': dźwięk., jęz.
fuk – wyraz dyssatysfakcji, pokr. tfu –
d{wi"kowi plucia; ofuka: – zgani:,
staropol. fuka: – burcze:,
pokrzykiwa: na kogo>.
staropol. fukawy –
ha=a>liwy, gniewliwy.
fuks
1. pocz'tkuj'cy w jakim> zawodzie,
2. pot. niespodziewany sukces,
3. sport. zawodnik kt[ry odni[s=
niespodziewane zwyci"stwo.
fuksja bot.
Fuchsia, ro>lina krzewiasta z rodzi-
ny wiesio=kowatych; u=anka.
ful jęz.
j"zyk Afryki Zach., lud[w Fula, od
Senegalu po Kamerun i Sudan.
fular tkan.
1. cienka, lekka tkanina jedwabna,
2. dawn. chustka na szyj",
tak/e do nosa.
fuma nastr., osob. nad"cie,
chmurny nastr[j, d'sy, fochy.
yy
staropol. fum – nad"to>:, pycha,
=ac. fumare ]dym\,
ang. bump ˘ bumptious ]nad"ty\,
ros. napy]ennyj-napyszczennyj.
fumiganty chem., roln.
owadob[jcze preparaty chemiczne.
fund-acja(ament(usz prawn.
instytucja, kt[rej za=o/yciel przez-
naczy= maj'tek na okre>lone cele.
staropol. fundament, fudamient –
podstawa budowli, podwalina.
=ac. fundare ˘ fundatio ˘
starofranc. fondation ˘
>redniow. ang. foundacioun ˘
ang. foundation,
ros. zavedenie-zawiedienie,
institut-institut.
fund-usz(owa:(acja(ator ekon.
>rodki pieni"/na, kapita=, zas[b
pieni"dzy przeznaczony na pokrycie
specjalnych wydatk[w.
fundowa: –
1. kupowa: co komu na sw[j koszt,
2. budowa:, zak=ada: co swoim
kosztem dla u/ytku publicznego;
zapis czyni:, fundacj"
funkc-ja(jonalizm(jonariusz(
(yjny społ., prof., psych., mat.
1. czynno>:, dzia=anie, rola;
stanowisko, praca, obowi'zek,
2. zale/no>: ˘
2.a. filoz. podporz'dkowanie
jednoznaczne,
2.b. mat. jednoznaczne przyporz'd-
kowanie element[w jednego
zbioru elementom innego zbioru;
elementami zbior[w mog' by:
np. liczby, wektory.
funt miara wagi., moneta.
1. jednostka wagi w wielu krajach,
niegdy> tak/e w Polsce, r[wna
wadze od 350 do 560 gram[w, w
Wielkiej Brytanii r[wna 16 uncjom
7.000 grain[w ^ 453,59 gram[w,
lub 12 uncjom ^ 5.760 grain[w,
2. jednostka monetarna w Wielkiej
Brytanii ]U.K.\, r[wna 20 szylin-
gom lub 240 pensom ¯ pence,
3. jednostka monetarna w licznych
krajach& Australii, Egipcie,
Irlandii, Libanie, Nowej Zelandii,
Izraelu, Syrii, i Republice P=d.
Afryki ]Union of South Africa,
4. w Nowym Testamencie&
mina, od 1579 r.
staropol. 1394 funthi, 1435 funt,
1472 tralentis albo funthy,
1495 dwa funty, ca 1500 ffunth
velny; IIII ffvnthow; talentum,
k'myen vel cz'thnar vel funth;
fvnt; oszmnaczczye funtow;
dzyewy'cz funthow ˘ funt –
1. jednostka wagi,
2. jednostka monetarna.
=ac. pondo, anglosas. pund,
niem. pfund }pfunt|,
ros. funt-funt,
funt sterlingov,
pud=-pud ^ 40 ros. funt[w ^
16,380 kg, ang. pound, PF.
†funtcol, pfuntcol płatn.
celna op=ata morska, c=o morskie.
¯ niem. pfunt % zelle ]cela\;
niem. zoll,
staropol. 1454 funtoczol;
pfuntoczol.
franc. impot, octroi,
starofranc. custume, costume ˘
>redniow. ang. custom, custume,
costume ˘ ang. custom, duty,
ros. powlina-poszlina.
fur-a(arz(man(manka(gon
1. pojazd. czteroko=owy, odkryty w[z
do przewo/enia ci"/ar[w, ci'gniony
przez konie lub konia, zaopatrzony
w dyszel i orczyki,
2. ilo>: czego daj'ca si" za=adowa:
na ten ˚w[z. ¯ niem.
staropol. 1491 fura, 1441 przewe-
scz for' ]przewie{: fur'\,
1447 duccionem albo for' ˘ fura,
fora, OU – 1. fura,
2. ilo>: czego> mieszcz'ca si" na furze,
3. przewiezienie czego> na furze.
staropol. 1447 furars,
1499 fwrarsch ˘ furarz – wo{nica,
furmanka – /ona wo{nicy.
niem. fuhre ]w[z ci"/arowy\.
anglosas. furh, pokr. niem. furche,
staroniem wy/yn. furuh,
>redniow. ang. forge, forowe,
ang. furrow ]1. w'ska bruzda wyko-
nana w roli p=ugiem, 2. wszystko co
przypomina to, jak g="boka, w'ska
koleina, wy/=obienie wykonane przez
ko=o, g="boka bruzda na twarzy, itp.,
3. poet. zaorana rola\.
Niezupe=nie trafione znaczeniem&
anglosas. cr≤t, staronord. kartr,
>redniow. ang. i ang. cart ]w[zek;
1. ma=y, dwuko=owy pojazd ci'gnio-
ny przez konie lub wo=y, 2. lekki,
odkryty w[z lub pow[z, wagon,
3. ma=y, ko=owy pojazd ci'gniony
lub pchany r"cznie\; znaczeniem
wzgl"dnie blisko, lecz etymologi'
dla s=owa «fura» ]d{wi"kiem, sk=a-
dem liter, {r[d=os=owem\ zupe=nie
{le, chybione,
ros. telega-telega, povozka-
powozka, voz-woz ]w[z\,
franc. charrette, s=owotw. pokr.
ang. charriot ]rydwan\ ¯ ryd ]jazda\
% wan ¯ van ]w[z ci"/arowy kryty\.
fura/ przestarz., wojsk.
pasza dla koni wojskowych.
fura/erka odzież.
mi"kka czapka bez daszka; piero/ek.
furcze: dźwięk.
d{wi"k zrywaj'cego si" stada pta-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
k[w do lotu; ¯ fruwa:& fru  fur.
furda przestarz.
rzecz ma=o wa/na, g=upstwo.
†furdrowa: ˚fo=drowa:.
furgon pojazd.
du/y, kryty w[z konny.
furgonetka pojazd.
ma=y samoch[d ci"/arowy
furia(cki psych., osob.
atak gniewu, sza=u, w>ciek=o>ci.
furiat psych. wariat, WF.
furkot(a: dźwięk.
odg=os wydawany przez skrzyd=a
ptasie gdy zrywaj' si" stadem do
lotu; =opotanie, trzepotanie.
†furlon, hurlom płatn. zap=ata za
przew[z, tak/e myto drogowe.
staropol. 1413 furlon, 1433, vectigal
vlg. furlon, 1437 ¢hurlom vectigal, ca
1450 vectigal furlon,1496, racione
vectigalium albo za furlon, ca 1500
furlon redargium.
furman osob., prof. wo{nica.
staropol. 1370, 1402, 1431, 1467, i
1496 furman.
furmanka pojazd.
w[z konny do wo/enia ci"/ar[w.
furora osob., psycholog., czynność.
wprawia: kogo> w podziw, zachwyt,
robi: wielkie wra/enie, mie: nieby-
wa=e powodzenie.
furtian rel., poz. społ.
zakonnik b"d'cy od{wiernym ]klucz-
nikiem\ klasztoru, posiadaj'cy klucze
do furty klasztornej, oraz pilnuj'cy
porz'dku przy wchodzeniun i wycho-
dzeniu z niego.
furt-ka(a bud. jednoskrzyd=owe
drzwi obok bramy w ogrodzeniu.
=ac. porta ]bramka\ ˘ =ac. portalis
]drzwi\ ˘ >redniow. =ac. portale ˘
niem. pforta, starofranc., >redniow.
ang. i ang. portal, franc. le portail
ros. portal=-portal.
staropol. ca 1500 forth' ˘ fortha ˘
furt-a(ka, fort-a(ka, OU –
furta, brama, drzwi(czki.
franc. petite porte,
ang. wicket, side-gate,
ros. kalitka-kalitka,
fortohka-fortoczka.
¢furtowina, futrina ˚futrina.
furunku= med. ropne zapalenie to-
rebki w=osa i przyleg=ego gruczo=u
=ojowego, ˚czyrak, ropie<, wrz[d.
=ac. furunculus ]z=odziejaszek\ ¯
fur ]z=odziej\,
ang. furuncle ]ma=y wrz[d sk[rny,
wyprysk na twarzy, p"cherzyk\.
†fus czy fuz woskoboiny, pozos-
ta=o>ci z przetopionej woszczyny po
fusy
wyci>ni"ciu wosku.
staropol. 1389 vlg. dictur fus.
fusy w liczbie pojedy<czej ]#\,
osad z kawy opad=y na dno szklanki.
¯ niem. fuss.
Rzadki wypadek /e forma liczby
mnogiej ]fusy\ rozumiana jest jako
liczba pojedy<cza ]osad\, innym – lody
jako pojedy<cza tubka, wielko>ci i
kszta=tu szyszki, zamro/onego kremu
z dodatkami, ˚lody. I jest do tego
pow[d.
fuszer(ka(owa: osob.
podrabiacz, pozacechowy, kiepski
rzemie>lnik; partacz.
¯ niem. pfuscher,
ang. bungler, botcher ¯ bungle, botch
]oba& 1. partoli:, tj. reperowa: lub =ata:
niezgrabnie, 2. zepsu: lub {le wykona:\.
ros. ploxoj, neopytnyj ra-
botnik> kopala> pahkun.
futbol(ista sport.
pi=ka no/na.
futera= rodzaj pokrowca, zwykle
sztywnego, s=u/'cego do ochrony
przedmiot[w warto>ciowych.
†futertuch tkan. sukno s=u/'ce jako
podszewka pod p=aszcze.
staropol. 1393 futertuch,
1394, futerthuch.
futor albo chutor społ. ˚chutor.
odosobniony, ma=y punkt osadniczy.
ros. chutor, ukr. chutir.
¢futrina, furtowina meteor. burza.
staroros. futrina-futrina,
furtovina-furtowina.
fut-ro(erko(erkowy(rzany(
(rzarski(rzarstwo garb.
wyprawiona sk[ra zwierz"ca
z w=osem.
staropol. 1421 et futralia albo vlg.
ffutra, 1465 futro krolykowe,
1485 za futro popyelycze,
1509 ]1494\ vulpinum albo futro,
ca 1500 pothszycze vel ffvthro
subductura.
starofranc. forre, fuerre ˘
>redniow. ang. forre, furre ˘
ang. fur, ros. wkura-szkura.
futryna bud. osada okna lub drzwi.
o>cie/nica, pokr. framuga,
koncepcja witryna.
futury-zm(sta filoz., szt., lit.
kierunek powsta=y w Italii na pocz.
XX w. d'/'cy do oddania dynamizmu
/ycia nowoczesnego, zrywaj'cy z
og[lnie przyj"tymi >rodkami wyrazu
artystycznego.
†fuz' ruch. migiem.
anglosas. twinclian, >redniow. ang.
twinklen, ang. twink(ling,
ros. migom-migom ]migiem\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
fuzel techn. niedogon.
fuzja
1. broń. dubelt[wka, dwururka.
2. polit. po='czenie, zjednoczenie si"
stronnictw politycznych.
=ac. fusio ]unia dw[ch r[/nych cia=,
rzeczy, stapianie si"\.
†fyrl'g firl'g.
†fyta: chwyta: ]$#, wg ˚Ss 2011\.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
G
G
G – znak kszta=tem podobny jest do
litery C, i d{wi"k przechodzi w inne,
w tym H, J, K.
G zajmowa=o pozycj" na pocz'tku
alfabetu& A, B, G, D..., wyparte p[{niej
zosta=o przez C, st'd&
JHGKCST.
Pierwotnie, w j"zyku s=aw. istnia=y
tylko dwa s=owa wymawiane przez
d{wi"k G&
• gewa=t ]gwa=t\ i
• gomol ]stary\.
Tak s'dz' Rosjanie, ja za>, /e nie mniej
ni/ o jedno s=owo wi"cej&
• torg ]targ\ ¯ isl. torg ]rynek\.
Wszystkie trzy s' nordyckiego po-
chodzenia, zaniesione na Ru> przez
Nordyk[w, po 864 roku, wraz z
innymi terminami jak turma ]lochy\
¯ niem. turm ]wie/a\, nebel ]mg=a\,
neti ]siostrzeniec\ ¯ isl. nefi TF,
let ]mo/na\.
K  G;
znane& s=aw. k ]do, ku\, nieznane&
g ]do, k, ku\ ˘ g•dzie ]k"•dy ¯ kuda\,
Gda<sk ]do Danii\, Gdynia ]do Dyni\;
ga•wied{ ¯ do•wiedzie: si",
ga•='{ ¯ ga ]do\ % ='{, ='/ ]g[ra\,
="g ]d[=\ ˘ ='ka,
k•si"ga ¯ k ]do\ % si"ga]nia\,
grzeczny ¯ g ]do\ % rzeczy,
g•=owa ]do =owienia, bicia\ ¯ g ]do\ %
=ow(i: ]my>l(e:, bi:\ ˘ =ow•iec(ca
]ang. trapper\, my>liwy, g=owi: si" ]bi:
si" my>lami, trapi: si" ˘ strapiony\,
ros. =owkij ]zr"czny; bystry, sprytny,
ang. skilful; clever, alert, cute\,
wi"cej ˚g=owa,
g•rom•ko ^ do•no>•nie ]rom ^ nos\;
g ]po\ ˘ glazura ]polewa\,
wi"cej ˚s=owotw[rstwo.
GC w czasach prehistorycznych
G i C przechodzi=o – najwyra{niej –
jedno w drugie, wskazuje analiza opar-
ta na najstarszych s=owach, bo kr[tkich
i podstawowych, np. staropers. magu
˘ magia ˘ moc ]si=a, pot"ga\,
moc ˘ pomoc ˘ pomaga:,
m[cm[g=, strzec strzeg",
postrzega:,
biecbieg ˘ zabie•c(gn': ˘
zapobie•c(ga:
ang. clay – pol. glina
niem.ang. ‘m=ody» ¢ung ]jung,
young\  ‘wuj(ek» ¢onk ]onkel,
uncle\& ungunconconk
=ac. columba – pol. go='b
niekt[re rzymskie nazwy&
Plinius Secundus Gaius –
Plinius Secundus Caius,
ital. Greco – port. Grego
Kreta ]Crete\ ˘ Grecja ]$\,
tak/e kolejno>: liter w gr.-=ac. al-
fabetach& alfa-beta-gamma-delta...,
na kt[rym s=aw. A, B, W, G, D..., z
G g
wstawk' gr.-celt.-ros. BW, V&
gr. A, B, G, D...,
i =ac. A, B, C, D...,
GJY w dawnych czasach
G, J, Y przechodzi=y jedne w drugie&
=ac. agentia – ajencja
=ac. magnus – majus
=ac. regio – rejon
>redniow. =ac. registrum –
starofranc. i >redniow. ang. regi-
stre, ang. register – pol rejestr
staronord. ey – ang. egg
staronord. vegr – ang. way
Norway – Norweg
franc. Bayonne ˘ bayonnette
˘ ang. bayonet, pol. bagnet
anglosas. gielden, geldan – >redniow.
ang. yeldan ˘ ang. yield
anglosas. geoc, gioc – niem. joch –
>redniow. ang. yok – ang. yoke –
staropol. jarmo ]jarzmo\
anglosas. geoguthe – niem. jugend
– >redniow. ang. youthe, ang. youth
]m=odzian\
anglosas. gese, gise – >redniow.
ang. yis, yus ˘ ang. yes, UE
anglosas. giet, gieta – >redniow.
ang. yit, yete ˘ ang. yet
anglosas. ryge – >redniow. ang. i
ang. rye ]/yto\
>redniow. ang. gelousy – jalousie
ang. day ]dzie<\ – niem. tag
ang. might, may – pol. mog"
ang. yesterday – niem. gestrig
niem. gelb ]/[=ty\ – ang. gold ]z=oty\
yellow ]/[=ty\, franc. jaune
lit. gentaras – ros. jantar ]bursztyn\
staropol. angie= – anje= ]anio=\
genera= – jenera=
geografia – jeografia
gad – jad
sego(dnia – dzi(siaj ¯
dzi ^ dzie<; siaj ^ sego
S=ownik staropolski, Ss 1953, zawiera
du/' liczb" wymiany GJ, np. gego
– jego, tak du/o, /e nie w spos[b nie
zauwa/y:, odnotowa:, ˚]litera\ J.
GDZ
noga – nodze
r[zga – r[zdze,
ksi"ga – ksi'dz, i wiele innych
staropol. dzynøcz ]dzin':\ – gin':.
GHCH bardzo cz"sto szczeg[l-
nie na linii polsko-ukr.-czeskiej.
gr.-=ac. ]$\ Sidon ]stolica staro/.
Fenicji\ ˘ Sodoma i Gomorrah;
si  is tak/e don ]woda\; GH,
Gomorrah ]Hermel, Homs\
nord. Herden ¯ herd – gerden
anglosas. mearg – mearh ]szpik
kostny, ang. morrow,
staropol. mozg\
go>:, gospoda i gospodarz pomie-
sza=o si" – w j. ang. host ]“go>:”
– gospodarz, pan domu\
ang. guard }gard| – hard, chard
niem. hain – pol. gaj
niem. graf – pol. hrabia
Hermann – German
grin ]u>miech\ – Hry<ko
gad – had
ukr. Hrebenne, Horod=o,
gr[d Halicz – Galicja
ukr. Boh – B[g
rzeka Chortica, plemi"&
Chorwaty ¯ g[ra % wat ]woda\
g[ra – ukr. i czes. hora
czes. hnizditi – pol. gnie{dzi:
czes. Praha – pol. Praga
czes. brÔeh – pol. brzeg
GK, C, Q czasem&
gr. petagma ]lataj'c(y\ ˘ pol. ptak
=ac. aqua ]woda\  hiszp. agua
=ac. secundus, ang. second
– hiszp. segundo ]drugi, sekunda\
>redniow. franc. flascon, flacon –
>redniow. ang. i ang. flagon
franc. ˘ ang. cullotes – pol. galoty
franc. galoches – kalosze
anglosas. morgen – zmrok, or ˘ ro
ang. rank – pol. ranga
ang. glass – szk=o
gla•ss – sz•k=o, L+
glass, gla•s – klo•sz, k=o•s
ang. glue – klej, klei:, UE
niem. gamasche – kamasz
niem. kratze – pol. graca
niem. tag ]dzie<\ – pol. tak, ros. da
niht ]noc\ not – pol. nie, ros. niet
s=aw. briezg – brzask
ros.-pol. legcze, l/ej
Gilja – Kilja ]mani'ce uj>cia rzek
Niemna i Dunaju\
Angel, Angul ]K'ty, Zak'tek\ –
ankle ]kostka\
¯ ¢ank ]zgina:, wykrzywia:\
bork ]zamek\ – bork
Helka – Helga – Olga
staropol. grta< – krta<
krup – grub ˘ ros. krupnyj – gruby,
ordynarny, prostacki, nieokrzesany
]ang. coarse\
staropol. krzbiet, krzebt – grzbiet
staropol. krzywna – grzywna
pol. gra< ˘ granica – kraniec
pol. grdyka – krta<
pol. zyga(rek – cyka “dzygarek”
GW ]+\B
gr. logos – s=aw. s=owo
anglofranc. i staronorm. waster –
starofranc. gaster, guaster
franc. Guillaume ˘ ang. William ˘
zdrobn. Bill
>redniow. holend. wimmel –
starofranc. wimble, guimbel,
˚wiert=o
anglosas. morgen ]ranek, utro\ ˘
to morwen ]do jutra\ ˘
>redniow. ang. to morwe ˘
ang. tomorrow ]jutro\
ang. snow – s=aw. snieg, OE.
Gallia – Wallia, Wales
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
s=aw. sustug – pol. zestaw
pol. g[rsk – wo=. ¢worsk
]Worskla, Przeworsk\
GZ?¸
ital. paggio – ang. page – pol. pa{,
s=aw. ro/ance – razi<ce ]=uki\,
pu/eju – p[{niej,
snuznicy – zn[/nicy ]zdj"ci z n[g,
prawdop. jad'cy na wozach\,
s=aw.-ros. =ug – =u/(a – =uz(a
ros. legko – pol. lekko GK,
ros.-pol. legcze, l/ej,
gwiazda – s=aw. zwiezda
gdzie – s=aw. zdie> ]tu(taj\
waga – od(wa/ny
trwoga – trwo/y:,
drogi – dro/yzna
noga – no/na, bieg – bie/nia
ksi"ga – ksi'/", ksi'dz
moc – mog" – mo/na,
mr[z – mrozi: – mro/onka
l'g, wy(l"g, ul"ga=ki – zal'/ek
pier[g – piero/ki, kr'g – kru/ganek
B[g – Bo/e, boski, b[stwo, pobo/ny
Bug – Bu/anie ]plemi"\, i inne.
G? ˘ Sz ˚]litera\ S.
bieg ˘ staropol. przybeszal
]przybie/a=, przybieg=\
GS
istnieje jaki> zwi'zek mi"dzy nimi,
lecz bli/ej mi nieznany i trudno mi
okre>li: w jaki spos[b powsta=,
s•=adko – g•=adko
s•=odzi: – g•=odzi:
s•=owa – g•=owa – mowa, g=os
s•wara – g•wara, g•war
s•=uchy – g•=uchy
>•lina – g•lina
>•wista: – g•wizda:
s•mak – g•ust ]oba wkus w j. ros.\
˘ mak ^ pusty ]$\
s•=up-ek – g•=up-ek(i, o•s•=upia=y
st•a: – gn•a:
ryski ¯ Ryga G ˘ ? ˘ S
praski ¯ Praga G ˘ ? ˘ S
b[g – boski
Na linii angielsko-anglosaskiej&
island – igland, iegland ]wyspa\
Na linii polsko-angielskiej&
pal – pole ]s=up\ ˘ za•pole,
pust]y\ – stup]id\ czyt. wspak,
g=upi – stupid
s=up(ek – stup•id ]g=up•i(ek\,
Nie tylko GS, bo wi"cej&
- graficzna podobizna znak[w =t,
- przyrostki `ek ]s=upek  g=upek\,
- d{wi"k «i»& stupid  g=upi, i
- sk=ad liter& stup•i]d\  g=up•i;
zwi'zek – niew'tpliwie – jest,
ale na czym ten zwi'zek polega,
jaka by=a logika zapo/yczenia$
gr. gnostikos ]znanie, poznawanie\,
i =ac. stagnatus zawieraj' gn` i st`;
=ac. ignis ]ogie<, ang. a fire\ ˘
guinea }gini| ]¢woda, morze\;
gdy g, si ]woda\  is ]ogie<\.
ga
g kierunek, do, na, ku&
d=ugo>:, g="boko>:, jug ]po=udnie; ju ¯
u – gor'co\, Gda<sk, Gdynia, gdzie(>,
nigdy – niekiedy, pokr. O.
ga woda, potok.
Wo=ga, Galina, gaworzy:,
Pa=yga ^ Paliwoda
ga~, go~ ciep=o,
/ar, p=omie<; po/oga, gasi: i inne
gaba: jęz. niepok[j czyni:, dra/ni:,
napastowa:. ˘ nagabywa:.
staropol. 1398 slymi slowy gabal;
gabaly; y gaban yest Moyszesz,
1444 gabasz agitas; kolacz''cz
a gabay''cz ˘ gabacz –
1. prze>ladowa:, dr"czy:, napastowa:,
2. oskar/a:, pozywa:, wnosi: skarg".
3. chcie: zagarn':, usilnie o co>
zabiega:.
staropol. gabanie –
1. prze>ladowanie, dr"czenie,
napastowanie,
2. wniesienie skargi, pozwanie
do s'du.
staropol. na(prze(przena(u•gaba:.
ang. anxiety, harass,
ros. bespokoit;-bespokoit.
gabardyna tkan. we=niany lub
bawe=niany gatunek materia=u.
ang. gabardine, pokr. gaberdine
starofranc. gauvardine, galvardine,
ang. gaberdine uprzednio gawbar-
dyne, ros. gabardin.
gabaryt wymiar.
zasadnicze wymiary zewn"trzne
urz'dzenia, maszyny, =adunku.
gabinet(owy
1. mebel. rodzaj mebla, du/e biurko,
szafka z szufladami lub p[=kami,
2. biuro, pok[j do pracy, CKG.
ang. cabin ]kabina\ ˘ zdrobn. cabinet.
gablot-ka(a mebel.
oszklona szafla s=u/'ca do wystawiania
r[/nego rodzaju okaz[w, przedmiot[w
warto>ciowych, towar[w.
mo/e z ital. gabbiata ]pe=na, lub
ca=a, klatka\,
ang. glass-case, show-case.
gacek zool. Plecotus auritus, nieto-
perz owado/erny o d=ugich uszach.
¯ gat, gac ]ciep=o\ ˘ zagata, gacie.
†gach osob.
kochanek, zalotnik. ˚gamrat.
ang. lover,
ros. l[bovnik-liubownik.
gach pogardl.
1. osob. kochanek, zalotnik,
2. łow. zaj'c samiec.
†gacica anat. po>ladek.
staropol. ca 1500 l'dzvye, ga-
czycz' culnis.
=ac. clunis, franc. fesse,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
niem. gesäÆ ]liczba mn.\,
>redniow. ang. buttok, bottok,
ang. buttock]s\, ros. zadnica-
zadnica, ]wulg.\ 'opa-/opa.
†gaci: k=a>: faszyn" na drodze
przez mokrad=a.
staropol. 1437 ponere albo
gaczicz.
gaci-e(:, ga:, gatki, zagata
ocieplenie.
gacie odzież. kalesony, cz">: m"skiej
bielizny noszona pod spodniami.
staropol. XV w. gace, gadze
sabella, ca 1500 gacze braca,
femoralia; femorale est braca
virorum, gacze; gacze renale ˘
gacze –
1. spodnie, tak/e fartuszek k'pielo-
wy zas=aniaj'cy cz">ci wstydliwe,
2. pas, opaska na biodra, ¯ gat.
ang. drawers, ]pot.\ underpants,
ros. kal;sony-kalsony.
†gacnik ochronny pas na biodra.
staropol. 1437 gacznik bracile;
gacznyky bracciles; gacznyk
braccarium.
†gacny jęz. s=u/'cy do os=ony.
staropol. ca 1500 g'czny p'sz
lumbale, ca 1500 piga est bursa
testiculorum, gaczny pasz –
1. ochronny pas na biodra,
2. bursa.
ga: staropol. grobla umocniona fa-
szyn'; faszyny, p"ki z ga="zi wi'zane.
staropol. 1403 dictur vlg. gacz,
1411 gacz, 1444 w gaczyach,
1464 albo gaczy, 1494 do gaczy,
1496 ad gatczi, 1433 krolewska
gacz, 1488 podle krolewskey
gaczy ˘ gacz.
gad(zina(zin[wka, had gad., char.
1. w'/, jaszczurka, smok.
dzi> Reptilia, gromada kr"gowc[w o
sk[rze pokrytej =uskami rogowymi,
lub tarczami, oddychaj'cych p=uca-
mi, nale/'& krokodyle, jaszczurki,
w"/e i /[=wie,
2. cz=owiek pod=y, fa=szywy,
nikczemny.
s=owotw. pokr. jag GJ ]ci"cie\ ˘
za•jad=y(ci"ty.
=ac. reptilis ]pe=za:\, vipera,
franc.-ang. reptile,
s=aw. gad=-gad,
ros. gadkπi-gadkij ]brzydki\,
staropol. gaad(owy –
w'/, w"/owy, /mij•a(owy.
gad-a:(u=a(aj'c(anie(anina(
(atliwo>:(atliwy(ka jęz.
1. potok s=[w ¯ ga ]woda\ % da:,
2. wiedza ˘ z(od•gadn':, ˚zgadn':.
wo=. 1289 gadaxout;, sgada
]um[wili si"\, zgadav; ]um[wi= si"\
¯ gadanπe ]gadanie\.
gada:
staropol. szwadi, gady, klopothy ˘
gada – sp[r, k=[tnia;
rozmowa, przypowie>:, kwestia.
staropol. gada: –
1. opowiada:, m[wi: o czym>, roz-
mawia:, naradza: si", dyskutowa:,
gaw"dzi:,
2. sprzecza: si",
3. pyta:, zastanawia:,
4. za(od•gadywa:, przepowiada:,
wr[/y:,
5. rozwa/a:, wnioskowa:,
6. ocenia:, szacowa:,
staropol. gada: si" – k=[ci: si",
spiera:, udzia= bra: w dyspucie.
˚faso=.
wy(po•gada:, za(od(z•gadn':,
prze(roz•gada:, zagadka i inne.
†gadacz odzież. przepowiadacz
przysz=ych rzeczy, wr[/bita, prorok.
staropol. gadacze, gadaczie ˘
gadacz.
gr. prophetes ¯ pro` ]prze(d\ %
phanai ]m[wi:, gada:\ ˘
p[{no=ac. propheta ˘ starofranc. i
>redniow. ang. prophete ˘
ang. prophet, ros. prorok-prorok.
†gada: ]si"\ jęz.
staropol. gadacz, gadal, gadali-
sczie, gadali, gadaly, ¢gadayocz,
gad'cz, gaday'cz, gadal si, o czym
gadaczye myedzy sob', gaday, kto
czye vderzyl ˘ gadacz –
1. opowiada:, m[wi: ]o czym>\, roz-
mawia:, naradza: si", dyskutowa:,
2. sprzecza: si",
3. pyta:, zastanawia: si",
4. zgadywa:, odgadywa:,
5. rozwa/a:, wnioskowa:,
6. ocenia:, szacowa:.
staropol. prze(roz•gada:,
roz(za(z•gadn':, gata:.
staropol. gadanie –
1. rozmowa,
2. sp[r s=owny, dysputa,
3. dowodzenie,
4. odgadywanie przysz=o>ci, wr[/enie.
=ac. 1. colloquium, 2. contentio,
verborum certamen, disputatio,
3. argumentatio, 4. divinatio.
~gada: m[wi:, pyta:, papla: ¯ gad.
znaczeniowo pokr. m[wi:.
za•gada: – czas dok. ¯ gada:,
zapyta:; zagadka
na•gada: – do woli, wszystko
po•gada: sobie – troch", kr[tko;
pogadanka
u•gada: – ujedna: mow'
prze•gada: – 1. od czasu A do B,
2. ` kogo – wygra:
argumentem
przy•gada: – przym[wi: do siebie
ob•gada: – zupe=nie, dooko=a
do•gada: si" – porozumie: si"
wy•gada: si" – wypapla:
z•gadn': – wpa>: na trop, zna-
gadek
le{: odpowied{,
rozwi'za: zagadk"
roz•gada: si" – na ca=ego, d=ugo
†gadek bot. odmiana redestu,
Polygonum bistoria L.
staropol. 1472 hadek cerbonia,
viperana. ˚gad[wka.
†gadka, gatka jęz. jak w «gada:»&
1. opowiadanie,
2. rozmowa, wymiana zda<
]wyj'tkowo tylko przyjazna, sp[r
s=owny, dyskusja, dysputa; tak/e
3. wa><, k=[tnia ]˚faso=\,
4. przypowie>:, alegoria,
5. zagadnienie, pytanie, zagadka,
6. dow[d,
7. twierdzenie.
gadolin chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal.
¢gadownik bot. pi"ciornik,
Potentilla tormentilla Schrk.
staropol. 1472 hadownik.
˚kamyk, karczyki, zerwip"p.
†gadowy w"/owy, /mijowy. ¯ gad.
¢gad[wka bot. odmiana rdestu,
Polygonum bistorta L.
staropol. had[wka. ˚gadek.
gadu-gadu jęz.
gadu-gadu, a w mi"dzyczasie....
gadu=a osob., jęz.
cz=owiek gadatliwy.
gafa jęz.
nietakt, nietaktowne, nie na miejscu
odezwanie si".
gag film.
zaskakuj'cy chwyt komediowy
stosowany w filmie.
†gagat-ek(kowy
czarna odmiana bursztynu.
staropol. 1472 i ca 1500 gagatek
gagates, 1491 gagathky ˘
gagatek.
staropol. 1450 gagathkowe.
gagatek osob.
1. cz=owiek udaj'cy niewinni'tko,
w istocie za> sprytny i z=o>liwy;
ananas,
2. pieszczoch, maminsynek,
ulubieniec.
†gai:
1. otwiera:, odprawia: publiczne
roki s'dowe, wg prawa niemiec-
kiego w Polsce,
2. wyznacza: w lesie obszar
u/ytkowania.
staropol. 1425 gaycz vyecze,
yestly czasz sz'd gaycz ]jest li
czas s'd gai:$\, gagyaly, gayon,
gay' sz'd, i tho pravo gagyl,
gagycz, gayony szand, przed
gayonym veczem ˘ gaycz.
staropol. w(wy(za•gai:,
gaja:, za•gaja:.
gaik leśn., kult.
1. ma=y gaj, lasek,
2. obrz"d ludowy witania wiosny,
polegaj'cy na obnoszeniu po
wsiach przystrojonej ga="zi
sosnowej, i >piewaniu tradycyj-
nych pie>ni, w czasach gdy ludzie
zabawiali si" wzajemnie, bo nie
by=o filmu, telewizji, radia, i in.
˚maik, marzanna.
gaj(owy([wka leśn.
pokr. zagajnik,
staropol. w gayoch, 1396 gayu,
gaye, 1399 ff gagach y ff szytach,
1399 i sz gagem, 1405 rambil gay,
1410 gaya, 1425 gayv, ca 1400
gay –
1. ma=y las, zw=aszcza li>ciasty,
2. >ci"te krzaki, ga="zie, chrust.
¯ niem. hain ]gaj\, GH,
z Wo=ynia ]okolic +ucka\ do Polski.
anglosas. graf pokr. gr≤fa ]szpaler,
ang. thicket\, franc. bosquet,
>redniow. ang. i ang grove,
ang. grove, gamekeeper ]gajowy\,
ros. ro]a-roszcza, lesok-lesok;
lesnihij-lesniczij ]gajowy\.
†gaj-a:(enie(ny
otwiera: roki s'dowe, ˚gai:.
staropol. gajenie –
1. otwieranie rok[w s'dowych,
2. wyznaczanie w lesie obszaru
u/ytkowania.
gajda prof.
starofranc. guider
>redniow. ang. gayden, giden,
ang. guide ]kierowa:, prowadzi:,
przewodzi:\,
ros. provodnik-prowodnik,
rukovoditel;-rukowoditiel.
†gajnik leśn. m=ody las, zagajnik.
†gajny ˚gai: ˘ gaja:.
staropol. gayny –
o rokach s'dowych – prawid=owo
otwarty wg prawa niemieckiego w
Polsce.
†gajony, gajny ]s'd\
prawie otwarty, legalny s'd.
ang. court of law, ros. sud-sud.
†gajowe płatn. danina,
op=ata za korzystanie z gaju.
staropol. gaiove, gayowe,
gayove, gayeve.
†gaj-ownik(ewnik le>niczy, OE.
staropol. 1255 gaiownici,
1444 Costul gayownyk de
Bliscziwodi, 1464 gayewnyk in
Ossyeczsko ]w Osieku n(Wis='\.
†gajowy znajduj'cy si" w lesie.
staropol. 1441 gayowe, YE.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
galas[wki
gajzer ˚gejzer.
gal chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal, o bardzo niskiej temperaturze
topienia.
gal-a(owy zdarz. st'd elegant.
ital., starofranc., franc., ang. gale
]zadowolenie, festiwal, obchody\.
galaktyka astr.
uk=ad gwiazd w kszta=cie spirali lub
dysku, z tzw. czarn' dziur' w centrum.
†galaktyt miner.
jaka> odmiana steatytu.
staropol. 1472 galactit alactiten
galalit
tworzywo sztuczne do wyrobu
przedmiot[w galanteryjnych,
materia= izolacyjny.
†galander zool., ptak.
Melanocoryoha calandra Boie.
staropol. 1472 galander galendra.
galant(eryjny przestarz.
m"/czyzna wyj'tkowo grzeczny w
stosunku do kobiet.
galanteria char. weso=y, /ywy,
szlachetne zachowanie, duch.
s=owotw. pokr. ˚elegant.
staropol. galanteryja – ozdoba.
starofranc. galant(erie, elegant,
ang. gallant ]wytworny, okaza=y,
/ywy i weso=y\,
ros. galant-ereq/in/ir.
†galanteryja ozd. ozdoba.
galantyna spoż.
rolada z mi"sa, szczeg[lnie z drobiu,
podawana na zimno w galarecie.
galar żegl.
p=askodenny, czworoboczny statek
rzeczny s=u/'cy do przewo/enia
towar[w.
†galarda taniec.
skoczny taniec italia<ski.
galaret-a(owaty spoż.
studzieniec, ch=odnik ]stud ^ ch=[d\;
zastyg=a, mi"kka i elastyczna, p[=sta=a
i p[=przezroczysta masa otrzymywana
przez wygotowanie ko>ci, ryb lub
owoc[w z cukrem, tak/e skrzep=y
roztw[r /elatyny.
=ac. gelare ]zamra/a:\ ˘ geler ˘
starofranc. i franc. gelee
>redniow. ang. gely, gele
ang. jelly, niem. gallerte
ros. 'ele-/ele, studen;-stude<,
zalivnoe-zaliwnoe.
staropol. galareta, galretha,
galreta.
galas bot. d"bianka.
galas[wki w liczbie mn., owad.
Cynipidae, rodzina owad[w paso/y-
tuj'cych w stadium larwalnym na
galeina
ro>linach, szczeg[lnie na d"bach;
owad tej rodziny.
galeina $
galera mors. du/a =[d{,
dawny statek /aglowy, poruszany
jednak za pomoc' wiose=, przy kt[rych
pracowali cz"sto je<cy wojenni, nie-
wolnicy, lub skaza<cy.
gr. galaia, >redniowiecz =ac. galea
starofranc. galie, galee, >rednio-
wiecz. ang. galeie, ang. galley,
ros. vel;bot-wielbot.
galeri-a(owiec
1. archit. rodzaj pod=u/nego balkonu,
2. podziemny korytarz w fortyfika-
cjach, kopalniach,
3. samodzielna kolekcja dzie= sztuki,
4. najwy/sze, ostatnie rz"dy balkonu
w teatrze; jask[=ka.
galeryjka bud.
1. archit. pod=u/ny balkonik,
2. balustrada, ozdobne ogrodzenie
lub por"cz,
3. geolog. d=ugi, w'ski poziony lub
sko>ny wyst"p skalny.
†galia bot. rodzaj trociczek.
staropol. 1472 gallia gallia muscata.
¢galica ga=ka.
Latopis 1116 galica-galica.
galicyjski geogr.
odnosz'cy si" do Galicji, rejonu
kt[rego historyczn' stolic' by= gr[d
Halicz n(Dniestrem, w XIII w. ze
zmaganiem si" o< Polak[w, Ukra-
i<c[w, i W"gr[w.
galicyzm jęz.
nalecia=o>: z j"zyka Gall[w, w p=n.
Francji
†gali: jęz. sprzyja:, dobrze /yczy:.
staropol. 1470 goszdi ]ko/dy\
szobye gali.
=ac. favere, bona optare; favere ˘
favor ˘ starofranc. i >redniow. ang.
favour ˘ ang. to favour, favor,
ros. blagopriqtstvovat;.
galima-tias(cja jęz.
1. gadanina bez sensu,
2. zam"t, nieporz'dek, ba=agan,
zamieszanie, bez=ad.
franc. galimatias,
niem. galimatias.
ang. nonsense, gibberish,
ros. bezmyslica-bezmyslica,
glupost;-g=upost.
galion mors.
charakterystyczna ozdoba dziobowa
stosowana na du/ych /aglowcach z mi-
nionych wiek[w, w postaci okaza=ej,
kunsztownej rze{by; aflaston.
galman górn.
utlenione rudy cynku, zwykle mie-
szaniny smithsonitu ihemiformitu
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
]kalaminu\.
1. galon odzież.
tasiemka z lamy srebrnej lub z=otej
do obszywania ubior[w; tak/e na-
szywki na mundurach wojskowych.
2. galon miara pojem.
jednostka obj"to>ci cia= ciek=ych i
materia=[w sypkich, ok. 4 litr[w,
w zale/no>ci od kraju i czasu.
galop(owa:(ada(ant(ka(em ruch.
najszybszy rodzaj biegu konia.
starofranc. galop, ang. gallop,
ros. galop.
galoty odzież. spodnie damskie
do kolan, przypominaj'ce sp[dnic".
hist. majtki, gacie, kalesony, spodnie,
pantalony ˘ go=ota ]nieodziana biedo-
ta\ ˘ ho=ota ]posp[lstwo, plebs\.
franc. cullotes ˘ ang. cullotes.
galwaniz-acja(owa:(ernia
1. med. zastosowanie pr'du sta=ego,
2. techn. pokrywanie powierzchni
r[/nych przedmiot[w warstw'
metalu przez elektroliz".
Galvani Luigi Aloisio, 1737.09.09–
†1798.12.04, fizyk italia<ski.
galwano~
pierwsza cz">: wyraz[w z=o/onych
zwi'zanych z galwanizacj'.
galwanochromia techn.
galwanometr elektr.
galwanoplastyka techn.
galwanoskop elektr., fiz.
galwanotechnika techn.
galwanotyp poligr.
†ga=a char. basa=yk, nieokrzesaniec.
ga=a szkoln.
uczniowskie& ocena niedostateczna.
ga=y pot. oczy, patry, >lepia;
o ma=/onku po >lubie& widzia=y ga=y
co bra=y.
ga='-{(zka, ga="zisty
1. p"d wyrastaj'cy z pnia drzewa;
konar, socha ˘ rosochaty ]roz-
ga="ziony\,
2. odnoga, odga="zienie,
2.a. boczna linia rodu, plemienia,
2.b. boczna cz">: jakiego>
organu, cz">ci organizmu,
2.c. cz">: przemys=u.
¯ ga='{ ¯ ga ]odwrotn.\ % ="g ]d[=\,
G ˘ ?, ¸, ang. a branch,
pokr. wy(za(si"g ]ang. range\,
nawiasem m[wi'c, zwi'zek ang.
branch z range ]wymiana czd/
nieznana autorom Webster’s Dic-
tionary, 1962, wi"cej ˚885.
mSjp 1969, ga='{& ... 2. «odnoga,
odga="zienie», ...b. «odnoga, roz-
ga="zienie jakiego> organu, cz">ci
organizmu»
gameta
zbyt blisko ga='{ ga="zi' poja>niane&
odga="zieniem, rozga="zieniem.
s=owotw. pokr. noga ˘
od•noga – od•ga="zienie;
noga ˘ m•noga ]m – wielkokrotno>:\.
p[{no=ac. branca,
starofranc. branche, brance,
>redniow. ang. branche,
ang. branch, ros. vetv;-wietw.
staropol. ca 1450 galansky, rozgi,
otnogi ˘ galanska – ga='zka.
staropol. 1403 galansze, ca 1418
galasz albo lathorosz; gal'szy;
ca 1450 ¢galanzan; galansz
otnoga, 1463 rami albo gal'szye,
XV w. gal'szye ramos,
1494 i 1495(95 ¢galandze.
†ga=ban, galban bot.
Ferula schair Borszcz.
staropol. 1472 galban galbanum.
†ga="zisty
rozga="ziony, o wielu ga="ziach.
staropol. pod wszelkim drzewem
galøzistim.
†ga=gan bot.
1. Alpinia galanga Willd.,
2. polny ga=gan& Serpius silvaticus L.
staropol. 1464 galgan galanga,
1475 galgan; galgan galanga,
galgan galganum, ca 1500 galgan
galanga, 1484 polny galgan
ciperus.
ga=ga-nek(niarz(nkowy(<stwo
1. tkan. szmata, strz"p,
2. osob. obdarciuch, nicpo<.
¯ ga=a % gan ¯ gani:.
ga=ka kulka ]oczna\.
1. ma=y przedmiot kulisty,
2. pokr"t=o, cz">: sk=adowa, apara-
t[w, przyrz'd[w,
3. dawn. kulka s=u/'ca do g=osowania.
staropol. ga=ka –
1. ga=ka, kulka,
2. kopu=a na szczycie namiotu.
¢gam]a\ ]obce\ anglosas. goma,
>redniow. ang. gume, gumme,
gome, ang. gum ]dzi's=o\;
ros. desna.
gama muz.
szereg d{wi"k[w w obr"bie oktawy.
gamajda char.
nigdy nie s=ysza=em, w miejsce u/y-
wa si" ciamajda&
o cz=owieku& powolny, >lamazarny,
nieadarny.
gambit sport., gra.
termin szachowy ]gimnastyki umy-
s=owej, sportu b"d'cego bezruchem
cia=a\& spos[b rozpocz"cia partii
szachowej polegaj'cy na po>wi"ce-
niu pionka lub innej figury w celu
uzyskania mo/liwo>ci ataku.
gameta biol.
gamma
kom[rka rozrodcza, p=ciowa.
gamma jęz.
trzecia litera alfabetu greckiego.
¢gammon holend.
1. oszustwo, 2. po=e: s=oniny.
dun. gammon ]ostatni\;
pol. gamo< – gapa, niedo="ga,
powolny.
A. Br¥ckner 1927, przytacza kilka
s=[w, wszystkie b="dne& gama: i
gamga: ]chodzi: oci"/ale\, gamo-
rzy: ]papla:\, lit. gomurys i gomere
]krta<\.
gamo< char.
gapa, niedo="ga, powolny. ˚gamajda.
dun. gammon ]ostatni\.
gamorzy: gaworzy: che=pliwie.
†gamrat char.
nierz'dnik, gach, kochanek, amant,
rozpustnik, darmozjad. ˚gach.
starosaks. i anglosas. dran,
>redniow. ang. i ang. drone,
ros. truten;-trute<.
gamu=a char. milcz'cy.
ganek
1. przybud[wka przed wej>ciem do
domu, przedsionek, weranda,
2. górn. w'skie przej>cie
podziemne,
3. sport. wyst"p skalny,
4. techn. pomost dooko=a wylotu
wielkiego pieca hutniczego,
5. wojsk. korytarz podkopowy
zrobiony w celu za=o/enia miny.
¯ niem. gang.
staropol. ca 1450 na ganku
cosczelnyem, ca 1500 spycz' vel
ganek, vel okragly sczyth,
ca 1500 ganek, halekrz pinnacu-
lum templi, ca 1500 ganek albo
kruchta; hyndertor ganek, 1471
ganek ˘ ganek –
1. p=aski dach, taras na domu
lub przed domem,
2. kryte wej>cie lub podcienie,
ganek, kruchta.
=ac. porta ]brama, furta, we(prze-
j>cie\ ˘ porticus ˘ starofranc. i
>redniow. ang. porche, ang. porch,
piazza, veranda]h\ ¯ port. varan-
da ]balkon; hinduskiego pochodze-
nia; dach na s=upkach, przed=u/enie
bydynku\, alley; corridor, gallery,
ros. ]przybud[wka\ kryl;co-
krylco, ]w cerkwi\ papert;-papert,
portik-portik.
gang społ.
zorganizowana grupa ulicznych
przest"pc[w, cz"sto m=odocianych.
gangrena med. gnicie tkanki
po przerwaniu dop=ywu krwi wskutek
zranienia, choroby, itp., zgorzel.
gr. gaggraina ¯ grainen,
=ac. gangraena,
starofranc. i ang. gangrene,
ros. omertvenie.
gangster(stwo osob.
cz=onek szajki bandyckiej.
gania: ¯ goni:, p"dza:; gon ^ p"d.
za(na(po(u(prze(przy(o(do(od(
(pod(w(wy(z(roz•goni:(gania:.
gani:, nagana jęz.
staropol. 1466 nye ganye non re-
prehendi ˘ ganyacz – strofowa:.
=ac. reprimenda ¯ reprimendus,
franc. reprimande,
ang. reprimand ]a severe or formal
rebuke\, ros. delat; vygovor.
staropol. gany, gany'cz, nye
mog' ganycz, ganyl,
1471 gany'czego, 1406 ne ganil
˘ 1466 od gany'czych ˘ gani: –
1. wyrzuty czyni:, karci:, strofowa:,
2. rzuca: obelgi, z=orzeczy:,
3. skar/y:, oskar/a:, pozywa: do
s'du,
4. odrzeka: si".
staropol. na(o(po(przy(z•gani:,
gania:, na(przy•gania:.
staropol. ganienie –
1. wytykanie b="d[w, ganienie,
2. rzucanie obelg, z=orzeczenie.
ang. 1. to blame, 2. abuse,
ros. 1. vinit;-winit, xulit;-
chulit, 2. branit;-branit,
rugat;-rugat.
†ganiebny haniebny, GH.
ang. shameful, disgraceful,
ros. postydnyj-postydnyj, po-
zornyj-pozornyj,
beshestnyj-besczestnyj,
†ga<ba ˚ha<ba GH, wstyd,
obelga, zniewaga, z=a opinia.
¯ gani:.
†ga<ca char.
ten, co rzuca obelgi, oszczerca.
gap-a(iostwo(iowaty(owicz(
(i: si" char., osob.
rozdziawa, nieuwa/ny, otwiera: usta
z ciekawo>ci, lub {dziwienia.
staronord. gapa
>redniow. ang. gapen, ang. gape
ros. zevok.
gapie w l.mn., ˘ “gap”, osob.
osoba lub osoby przygl'daj'ce si"
wydarzeniu stoj'c opodal, jak w
teatrze – co dzieje si" na scenie,
ciekawscy.
s=owotw. baz' ang. gape ¯ staro-
nord. gapa ]1. szeroko otworzy:
usta jak ziewa:, z g=odu, 2. uporczy-
wie patrze:, wytrzeszcza: oczy, z
otwartymi ustami, z ciekawo>ci lub
zdziwienia\.
wg S=ownika ang.-pol. i pol.-ang.
T. Grzebieniowskiego, 1959&
ang. gaper, Webster Dictionary 1962
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
garbus
nie zawiera takiego s=owa; w moim
zrozumieniu, bli/sze znaczeniem jest
bystander ]a person who stands near
but does not participate; mere or chance
onlooker\.
¢gar }arch. s=aw.|
1. chwyt. ˚j': ˘ ogar ]gat. szybkie-
go i zajad=ego psa, do pochwycenia
zwierzyny\, ogarek ]nasada >wieczki,
uchwyt, ros. ogarok\, ogarn': ]ob-
j':\, za(garn': ]zaj':\, gar>: ]pi">: ¯
j':, chwytak\,
nad•garst•ek – na•pi"t•ek, ˚002.A.
gar>: ^ pi":, pi">:;
pi"ta ¯ 5 palc[w u stopy ¯ pjat ¯ jat,
2. miara, miernie ¯ s=aw. miera ˘
gar•nek ]pojem•nik\, gar•niec ]miara
pojemno>ci\, niem. zeit ]czas\ ˘ ze` %
gar ]miara\ ˘ zegar, Gar•wolin ]wody
miernie p=yn'ce, bo na nizinie\.
†gar bot. Aegopodium podagraria L.
]$\, staropol. 1450 gar allizatum.
gar pojem. du/y garnek.
gara dziura w drzewie wyciosana,
listwa wyfugowana.
gara/(owa: bud. pomieszczenie
na amochody, motocykle.
proven∫. garar ˘ franc. garer
]chroni:\ ˘ ang. garage
]chroni: i przechowywa:\,
ros. gara'-gara/.
garb(aty(i: si" anat.
1. silne skrzywienie kr"gos=upa,
2. wszelk wypuk=o>:, wzniesienie.
plecy ]barki\, bark  garb, KG,
s=owotw. koncepcji 025.
garb-arnia(ski(arz(owa:(arstwo
zak=ad przemys=owy w kt[rym wypra-
wia si" sk[ry; rzemie>lnik zajmuj'cy
si" wyprawianiem sk[r. ¯ niem.
staropol. 1486 instrumenta cerdo-
nia albo garbarskie dare,
1435 garbas, 1437 garbarz cerdo,
1447 cerdones vlg. garbarze,
1450 garbarze, ca 1450 garbarz
cerdo, 1423, garbary nostri.
tak/e staropol. 1466 gorowacz,
=ac. coriarius,
franc. tanner; tannerie,
niem. gerber, gerberei ]garbarnia\,
ang. tanner; tannery ]garbarnia\,
ang. to tan ]garbowa:\,
ko'evnik, ko'evnyj
ros.
zavod, dubil;nq, ko'evnq.
garbnik
substancja chemiczna, naturalna lub
syntetyczna powoduj'ca >cinanie
bia=ka.
garbunek $
garb-us(aty(i: ]si"\ anat.
zgi"cie karku, rdze< grb, hrb, jak
krw – krew.
s=owotw. pokr. bark  garb, KG,
garda
i kark, karb, ˚nr 012 i 013.
ros. gorb/atyj/it;-sq.
staropol. ca 1500 garb gibbus;
garb na pyerszach gibbus in
pectore; 1440 turgidem albo
garb, 1475 super rivulo albo na
garbye, 1495 }cum| colle albo s
garbem ˘ garb(aty(i: –
1. wypuk=o>: na /ywym organi{mie,
1.a. garb na klatce piersiowej,
1.b. garb na szyi – gruczo= na wole,
2. wypuk=o>: terenu, pag[rek, g[ra.
staropol. 1498 Jan garbathy;
garbowati ˘ garbathy, garbowaty
– garbaty.
=ac. gibber, ang. hunch-backed,
ros. gorbatyj-gorbatyj.
garda broń.
wypuk=a cz">: broni siecznej ochra-
niaj'ca d=o> i przegub szermierza.
gardenia bot., drzew., krzew.
Gardenia, drzewo lub krzew z
rodziny marzanowatych, o silnie
pachn'cych bia=ych kwiatach i
sk[rzastych li>ciach.
garderob-a(iana odzież.
1. odzie/, ubranie, str[j,
2. w teatrze pomieszczenie w kt[rym
ubieraj' si" i charakteryzuj'
aktorzy.
†gardli: 1. d=awi:, dusi:, 2. nale-
ga:, nastawa: na kogo>. ¯ gard=o.
staropol. gardlil, davyl suffocabit.
=ac. suffocare ˘ suffocatus ˘
ang. suffocate,
ros. zaduwat;-zaduszat.
†gardlina, gadlina, garlina
snop prostej, r[wnej s=omy lub
trzciny, te/ poszycie dachu.
staropol. 1437 gardlina glossus
1444 tegendum vlg. gardlina,
1452 straminum albo gadlina,
1462 gardlyna, ca 1500, glossus
gardlyn' vel klocz, XV w. gadlina
culmen.
gard-=o(=owa:(=owy(lany(ziel(
zio=ko anat. wsp[lny odcinek prze-
wodu pokarmowego i oddechowego
mi"dzy jam' ustn' a prze=ykiem, znaj-
duj'cy si" w przedniej cz">ci szyi.
¯ ang. gargle, franc. gargouiller
]p=ukanie gard=a p=ynem w ruchu\,
ros. gorlo.
ang. throat, gullet, neck.
staropol. pomylklo iest gardlo moye,
1424 davila sza gardlo,
1428 kedy my szan ]si"\ do gardla
rzucil ˘ gard-=o(ziel, gar=o – tylna
cz">: jamy ustnej, pojmowana te/
jako {r[d=o g=osu, gard=o, prze=yk.
staropol. da: gard=o – w przen. odda:
/ycie, zwykle na stryczku, przez
powieszenie.
†gardzenie
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. pogardzanie, wzgarda,
¯ ang. disregard ]$\,
2. hardo>: ¯ hard ]twardy, surowy\.
gardzi: osob.
lekcewa/y:, ignorowa: co jako rzecz
bezwarto>ciow', nic nie wart'; wynik
hardo>ci ]twardo>ci\.
staropol. gardzi: – odrzuca:, po-
miata:, lekcewa/y:. ˘ pogarda.
staropol. po(wg(wz(z•gardzi:,
wzgardzie:, wzgardza:.
=ac. contemnere, despicere,
dedignari, spernere, abuti.
ang. disregard, disdain, slight.
†gardziel, garciel, gar>ciel
garzciel anat. ˚gard=o.
staropol. gardzel, garczel, garz-
cziel, 1436 gardzel rumen,
staropol. ca 1500 garsczyel cratea
]pro cratera\ –
1. tylna cz">: jamy ustnej ]pojmowa-
na te/ jako {r[d=o g=osu\, gard=o
szyja,
2. otw[r, wylot.
=ac. 1. fauces, cevix, 2. foramen,
franc. 1. gosier, gorge, goulot,
niem. 1. kehle,
anglosas. i >redniow. ang. throte ˘
ang. throat, ros. 1. gorlo-gor=o.
†gardzina char. bohater, mocarz.
staropol. ca 1450 gardzyna,
1471 gardzyn.
=ac. homo fortis, heros.
ang. hero, potentate,
ros. geroj-gieroj.
gardzio=ek $
gargulec bud.
wylot rynny odprowadzaj'cej wod"
deszczow' z dachu, zako<czony
paszcz' zwierz"c'; rzygacz
}w mSjp 1969& archit. J.D.|
¢garip jęz., etn. cudzoziemiec, obcy.
staroros. garip-garip,
ros. inozemec-inoziemiec,
strannik-strannik.
garkuchnia
marna, podrz"dna restauracja.
†garlic-a(zka, gardlica zool., ptak.
Turtur auritus Bp., gatunek go="bia,
turkawka, synogarlica.
staropol. gardliczya gnazdo,
garlyczø, offyerowacz bødze dwye
garlyczi ]offerat duos turtures\ albo
dwye goløbyczi panv, gedno za
grzech, a drvgø za obyatø.
Nyesly sz' dzyeczyatko... do ko-
sczola y offyerovaly zan dvoye gar-
lyczek ]duos turtures offerunt\.
gar=acz ptak., broń.
1. ptak. odmiana go="bia domowego,
silnie rozdymaj'cego wole,
2. hist. strzelba z luf' rozszerzon'
u wylotu.
garnek
†gar=o anat. gard=o.
garma/er-ia(yjny handl.
sklep lub dzia= gastronomiczny
gdzie sprzedawane s' gotowe albo
p[=gotowe potrawy.
garmon-d(t poligr.
czcionka wzoru Claude Garamonda,
1480–†1561, liternika francuskiego.
garn': ]si"\ ruch.
1. przysuwa: do siebie, obejmowa:,
2. bra: ]si"\.
staropol. garnal sza; kthorzy
szye k thobye garna; any szye k
nyemv garn'ly ˘ garn'cz szye –
skupia: si" przy kim>, chroni: si"
u kogo>.
staropol. na(o(przy(z•garn':,
od(o•garnia:, zgarnia: si".
za(na(przy(o(od(pod(wy(z(roz•
garn':.
~garn': sun': po ziemi& siano,
piasek, cz"sto narz"dziem, grabiami.
s=owotw. pokr. gar>: ]g•arg•ra\.
znaczeniowo pokr.
1. grabi:, rabowa:, zabra:, przej':,
2. obj': ]r"kami, w posiadanie\.
ros. 1. grabit;-grabit,
2. zaxvatyvat; ]chwyta:\,
ang. 1. to rob, to grab, to seize,
2. to hold, to grasp; to take over.
za•garn': – zagrabi:
na•garn': – wiele, szczeg. na kup"
przy•garn': – 1. blisko, w pobli/e,
2. obj': rakami
o•garn': – ca=kowicie, my>l',
wzrokiem
od•garn': – odsun': narz"dziem,
r"kami, np. w=osy
pod•garn': – troch"
wy•garn': – wyrzuci: co komu,
s=ownie
z•garn': – skupi:, zebra:;
garnek ]pojemnik\
roz•garn': – 1. w r[/ne strony,
2. wszechstronnie
o>wieci: g=ow"
naukami ˘
]nie\ rozgarni"ty
garn-ek(iec(czek(uszek(carz(
(carski(carstwo pojem.
wypalane naczynie z gliny, formowane
w trakcie ruchu obrotowego, s=u/'ce
do gotowania i przechowywania po-
traw, pojemnik.
garniec – dawna miara obj"to>ci, ok.
4 litry, zawieraj'ca 4 kwarty.
¯ s=aw. gornilo ]piec\ ˘
ros. gorn= ]piec do wypalania\,
ros. gonhar-gonczar ]garncarz\;
gore, goreje ]pali si"\ ˘ Gorz[w Wlk.,
pogorzelisko ˘ Pogorzel.
szcze ]zdrobnienie, `ek\ ˘
szcze•bruch, garn•ek  miesz•ek
¯ miesza: ]ruchem obrotowym\ ¯
miech ]w[r, ¢bruch\ ˘ >miech, roz-
garniowa:
>miesza:, brzuch, Szczebrzeszyn
]zapewne nazwa od garncarzy, nie od
chrz'szcza kt[ry brzmi w trzcinie –
zbioru trudnych s=[w do wym[wienia,
zebranych i u/ytych w wierszu Jana
Brzechwy, 1898–1966\.
Pojemnik z dwoma uchwytami
¯ gar – 1. j':, chwyci:, 2. miara.
1. za•garn': ]zaj':, po•chwyci:\,
o•garn': ]ob•j':\; ogar ]rasa psa\,
garn': si" do kogo ]przytula: si",
obejmowa:\,
2. miara ˘ garniec ]dosł. ma=a miara\
¯ gar ]miara\ % niec ]ma=a\, t=uma-
czenie od ty=u, zawieraj'ca 4 kwarty,
w przybli/eniu 4 litry. ˚miech,
ze•gar ]miara czasu\ ¯ ze ¯ niem. zeit.
s=owotw. pokr. /•arn•a  g•arn•ek.
staropol. 1438 i 1496 garnczars,
1439 ¢garniczars, XV w. garncarza,
1475 garnzars, 1497 garczarz, ca
1500 g'rncz'rz figulus; garnczarz
lutifigulus.
franc. potier ]garncarz\, niem.
töpfer; töpferei ]garncarnia\, töpfe-
ware ]wyr[b garncarski\,
>redniow. ang. pottare ¯ pot ˘
ang. potter ]garncarz\, pottery
]garncarnia, garncarstwo\.
staropol. garcarzowic, garczarzo-
wic – garncarzowicz, syn garncarza.
staropol. garncowy –
garnkowi w=a>ciwy.
staropol. 1497 garncznyrz –
garncznerz ]garncarz\, staropol.
YE, wg Ss 1953& ]pro garncarz$\.
staropol. 1425 garnek; gdysz
przynyosza yadv garnek,
ca 1500 poliwany garnek urceus.
=ac. urceus,
franc. un pot, anglosas. pott,
>redniow. ang. i ang. pot,
staroros. gorwok=-gorszok.
staropol. garnecz, na garn-
czy myøsa; a w garnczoch;
mosyadzowe garncze olle eree;
garnyecz figmentum, garnecz
fidelia; trzy garnczow masla ˘
garnyecz – garnek.
=ac. olla, lebes.
garniowa: czynność.
1. ozdabia: potrawy lub p[=miski
z potrawami; przybiera:,
2. przestarz. obszywa: brzegi czego
wst'/kami, koronkami; ozdabia:,
bramowa:.
garnir-unek(owanie czynność.
przybranie, dekorowanie potraw i
naczy< z potrawami.
franc. garnir ]ozdabia:\.
garnitur odzież.
ubranie m"skie sk=adaj'ce si" ze
spodni, marynarki, czasem kamizelki.
garnizon wojsk.
1. oddzia= wojsk przebywaj'cy stale
w danej miejscowo>ci, mie>cie,
2. miasto lub twierdza gdzie stacjo-
nuje wojsko.
garnot=uk pogardl.
o nieudolnej kucharce.
garnuszek pojemn., zdrobn. ˚garnek.
kubek, ma=e naczynie.
garsoniera przestarz.
elegancko urz'dzone mieszkanie
kawalerskie; kawalerka.
garsonka odzież.
suknia dwucz">ciowa& sp[dniczka
i /akiecik.
garst(ka zdrobn. gar>:.
dosł. najmniejsza miara ¯ gar ]miara\ %
st ]najwi"ksza lub najmniejsza\.
staropol. nye mam chleba, geno
z garstkø møki we ssødze;
garstk', garscz –
garstka, tyle, ile gar>ci' obj':
mo/na, ma=a ilo>: czego>.
staropol. garszcz pelnø, 1463
garscz volema, 1471 garscz
pugillum; garscz pugillus ˘
gar>: anat. zgi"ta d=o< dostosowa-
na do nabierania czego> sypkiego,
ile si" w niej mie>ci, zawarto>:
mieszcz'ca si" w niej. ˚¢gar, garst.
staropol. garszcz pelnø, 1463
garscz volema, 1471 garscz
pugillum; garscz pugillus.
garuga żegl. wiatr wiej'cy z boku,
termin /eglarski i flisacki.
garybalczyk $
†gas psycholog. strach, trwoga.
gasi: t=umi: ogie<. gasags, odwr.
¯ ga  ag ]ogie<\ % si  is ]woda\.
agnis ]ogie<\, ˚nr 022, por. /ga:.
Og[lnie przyj"=o si" «t=umi: co»&
gasi: motor – wy='cza: go.
gasi: wapno – wod' rozrabia: palone
wapno; lasowa:.
gasi: spadochron – >ci'ga:, zwija:
czasz" spadochronu po wyl'dowaniu
skoczka.
gasi: pragnienie – =agodzi:, u>mierza:
g=[d wody ]pierwotnie jad=a ¯ praga
^ jad=o\.
gasi: wypowied{ kogo> – zbija: z
tropu, pozbawia: pewno>ci siebie.
opuchlizna ga>nie – nabrzmia=e cia=o
w tym miejscu wraca do normalnego
wygl'du, stanu.
powstanie zgas=o – upad=o, u>mie-
rzono bunt.
mSjp 1969& sprawia: /e co> ga>nie,
przestaje si" pali:.
staropol. u(za(z•gasi:,
gasn':, u(za(z•gasn':,
wygasa:, ugasza:, niegaszony.
u(za(przy•gasi:, zgasn':,
wy(u•gasza:.
wo=. 1289 zagasil ]zagasi=\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gata:
vgasl= ]ugas=\ ¯ gasiti ]gasi:\,
mazur. negasinomu ]nie gasn'-
cemu\.
~gasi: czas niedok.
¯ ga  ag ]ogie<\ % si  is ]woda\.
dosł. t=umi:, szczeg[lnie ogie<, /ar&
po/ar, ognisko, >wiec", lamp", >wiat=o
]/ar[wk"\, pragnienie ]pali w gardle\.
s=owotw. pokr. ga>nica.
wg mSjp 1969, gasi: «sprawia:, /e
co> ga>nie, przestaje si" pali:».
ros. po/gasit;-po(gasit,
ang. to extinguish, to quench.
po•gasi: – w wielu miejscach,
np. ognie
u•gasi: – st=umi: ogie<, u ^ za
przy•gasi: – troch", cz">ciowo,
1. st=umi:,
2. przyciemni:,
}co>| przygasa, opuchlizna, rana
– goi si"
do•gasi: – do ko<ca
wy•gasi: – zupe=nie, ca=kowicie
z•gasi: – czas dok.
†gasid=o przyrz'd do gaszenia >wiec.
staropol. s gassydly swymy;
1471 gaschidla; gaschidli.
†gaska szlak. uliczka.
staropol. 1419 vlg. w gaskø.
†gas-n':(zenie ¯ gasi:.
staropol. ca 1420 gasznø; gasn'.
staropol. u(z•gasn':, gasi:.
=ac. extingui; extinctio.
ros. pogawenie-pogaszenie.
gastro~
pierwsza cz">: wyraz[w z=o/onych
dotycz'cych /o='dka.
gr. gaster ]/o='dek, ang. the stomach\.
gastroenterologia med., szkoln.
dziedzina medycyny zajmuj'ca si"
czynno>ciaki i schorzeniami uk=adu
pokarmwego, prze=yku, /o='dka,
jelita.
ang. gastroenterology ¯ gr. gaster
]/o='dek, ang. the stomach\.
gastronomi-a(czny
1. sztuka kulinarna przyrz'dzania
smacznych potraw,
2. dzia=alno>: o charakterze
produkcyjno-us=ugowym tego cha-
rakteru – serwowania posi=k[w.
gastroskopia czynność.
badanie /o='dka za pomoc' gastro-
skopu – instrumentu do tego celu.
ang. gastroscop-y(ic(e. ]\, s ]\,
gastryczny jęz.
/o='dkowy.
ga>nic-a(czy ¯ gasi:.
sprz"t do gaszenia ognia, po/aru.
†gat tkan. opaska na biodra, ˚gacie.
staropol. XV w. gad, gacze renale.
†gata: m[wi: o czym>, rozmawia:,
gatunek
naradza: si". gata:  gada:, TD.
staropol. rosmawyalesm albo
gadal, albo gatal.
w Ss 1953 dostawione E, zupe=nie
zbytecznie& Rosmawyales}e|m }`>m|,
bo st'd «rozmawiali>my», EI, przez
dostawienie Y.
gatunek jęz., szkoln.
1. rodzaj, typ, odmiana,
2. jako>:, warto>:,
3. podstawowa jednostka systama-
tyczna w biologii.
gaucho }gauczo| poz. społ.
po=udniowoameryka<ski pasterz
byd=a, pracyj'cy na pampach czyli
trawiastych r[wninach.
¢gaul anim., zwierz. niem. szkapa, ko<.
franc. cheval ]ko<\,
une rosse ]klacz\,
ang. jade ]szkapa\, horse ]ko<\,
klqha-kljacza }†klacza|,
ros.
odër-idior ]ogier\.
franc. Paris ¯ Faris ]koniarz\, PF
¯ isl. fakr ]ko<\, wo=. far;-far.
gaw-"da(orzy:("dziarski(
("dziarz("dzi: jęz., lit.
¯ gawor ]mowa\.
1. swobodna rozmowa, pogaw"dka,
2. opowiadanie, opowie>:,
3. utw[r literacki, pisany proz' lub
wierszem, maj'cy charakter
swobodnego, bezpretensjonalnego
opowiadania.
gawied{ stan społ.
posp[lstwo, ha=astra, zbi[r gapi[w,
ciekawskich, t=um /'dny wra/e<
wynik=ych z doniesienia.
¯ g, ga ]do\ ˘ ga•wied{ ]ciekawscy,
dosł. by dowiedzie: si"\.
to= ¯ to=k, pokr. um.
ros. tolpa-to=pa. ˚zb[r.
gaworzy: jęz.
w zwi'zku s=owotw. ze sob' g•war•a
 war•ga  ga•worzy:,
ros. ga•warit  gaw"da.
gawot taniec.
francuski taniec ludowy.
gawra
zimowe legowisko nied{wiedzia.
gawron ptak. Corvus frugilegus,
pras=owo, pospolity ptak z rodziny
kruk[w, o czarnym upierzeniu z fiole-
towym po=yskiem i silnym dziobie, nie
migruj'cy na okres zimy ]zimuj'cy\.
anglosas. crawa]n\,
>redniow. ang. crowe]n\, ang. crow.
s=aw. gavran-gawran ]gawron\;
pokr. ˚wronie, krukowi i kawce.
wg zmy>laj'cego A. Br¥cknera 1927&
bu=g. garwan, czes. harwan, serb.
kawran, grawran, =u/yc. karwona,
rus. gajworon.
staropol. XV w. gawron; otworzil
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Noe okno... a wipuszczyl gawro-
na; gawronom gesm przikazal;
przinoslyly gemu gawrony chleb,
1472 gawron corws minor,
1418 slepy gawron; ca 1500
gluchy g'wron onograculus –
1. gawron albo kruk, Corvus
frugilegus L., vel Corvus croax L.,
2. g=uchy gawron – bli/ej nieznany
ptak egzotyczny, rzekomo krzy-
cz'cy jak osio=.
staropol. gawronowy –
kruczy, krukowy.
gaz(owa:(ownia(ownik(owy(
(yfikacja, ga{nik chem., fiz., gaz.
substancja nie maj'ca w=asnego
kszta=tu ani obj"to>ci, wykazuj'ca
zdolno>: do samorzutnego rozpr"/a-
nia si", poni/ej pewnej temperatury
przechodz'ca w stan ciek=y.
gaza tkan.
franc.-niem. gaze,
ang. gauze, ros. gaz.
gazd-a(owstwo(zina stan społ.
w=a>ciciel gospodarstwa wiejskiego;
gospodarz na Podhalu i Karpatach.
gazela anim., zwierz.
Gazella, zwierz" parzystokopytne z
rodziny antylop; /yje na pustyniach
i stepach Afryki i Azji.
gazet-a(ka(owy publ.
pismo periodyczne, zwykle codzien-
ne; egzemplarz tego pisma.
gazik pojazd.
samoch[d terenowy o silniku ma=o-
litra/owym.
gazobeton
gazoci'g
gazolina chem. techn.
produkt destylacji ropy naftowej lub
gazu ziemnego, ciecz, u/ywana jako
paliwo oraz rozpuszczalnik.
gazometr
gazomierz
gazon
miejsce zasiane traw', ozdobione
krzewami i kwiatami; ozdobny
trawnik.
gazotron $
ga{nik techn.
urz'dzenie do wytwarzania
mieszanki powietrza i paliwa w
silnikach spalinowych niskopr"/
nycj; karburator.
ga/a ekon.
pensja, uposa/enie w niekt[rych
zawodach.
g'bczak petr.
ska=a wulkaniczna, porowata.
g'b-ka(czasty
g'sior
1. hub•a(ka,
2. mi"kki, porowaty.
staropol. 1437 g'mbka spongia
1462 g'pka spongia,
1475 gambka spongia,
XV w. gambka spongia,
ca 1500 g'bk' spongia,
1437 gelena gambka, 1480 yele-
nya ganbka cerviboletum,
ca 1465 yelenya gapka cervinuola,
1475 gyelyenna gobka,
1493 yelyenya gembka ˘ g"bka –
1. zool. Euspongia officinalis Bronn.
lub Spongia officinalis, albo jej
szkielet,
2. bot. jelenia g"bka& grzyb
Elaphomyces granulatus Fr.,
3. modrze•jowa(wia(wiowa(wowa,
nied{wiedzia g"bka& huba, grzyb
Polyporus officinalis Fr.,
4. bot. g"bka zamorska&
Rheum officiale Baill.
g'bki w liczbie mnogiej, zool.
1. Polifera, typ najbardziej prymi-
tywnych zwierz't wielokom[rko-
wych, /yj'cych w koloniach na
dnie m[rz,
2. szkielet g'bki >r[dziemno-
morskiej rodzaj porowatej, wodo-
ch=onnej, spr"/ystej poduszeczki
u/ywanej do mycia.
g'dziel bot.
Ajuga, ziele soczyste, lubione przez
pszczo=y, rogacizn" i owce.
g'sienic-a(cowy zool. liszka.
¯ g"siego ¯ g">.
1. larwa motyla i niekt[rych b=on[wek,
o ciele wyd=u/onym i walcowatym,
zbudowanym z pier>cieni,
2. rodzaj szerokiej ta>my z p=yt po-
='czonych przegubami, opasuj'cej
ko=a ci"/kich pojazd[w i umo/li-
wiaj'cej im poruszanie si" w trud-
nym terenie.
staropol. 1472 gossenicze eruca.
=ac. eruca,
staronorm. Francji catepilose, sta-
rofranc. chatepilose ]dosł. puszysty
kot\ ˘ >redniow. ang. catirpel ˘
ang. caterpillar,
ros. gusenica-guseinica.
g'sienicznik zool., owad.
owad sk=adaj'cy jaja w ciele innego
owada lub larwy.
g'si" zool., ptak.
piskl" g"sie, ma=a, m=oda g">.
g'sior
1. ptak. samiec g"si,
2. pojem. naczynie na wod",
dzban z d=ug' szyj',
3. hist. deska z otworami na r"ce
i g=ow", narz"dzie kary za czas[w
pa<szczy{nianych.
˚=agiew, st'giew, sze>cipi"dek.
g'siorek
staropol. g'sior –
1. ptak. Anser ferus Naum.
vel domesticus L.,
2. nazwa daniny. ˚sze>cipi"dek,
=ukno stawne ]ustawowe; miara
miodu sk=adana w formie daniny\.
staropol. g'sior ]dyby$\,
franc. jars,
>redniow. ang. i ang. ]zool.\ gander
]samiec g"si\, ]naczynie\ demijohn,
ros. gusak-gusak.
g'siorek zool.
Enneoctonus collurio, ptak z rodziny
dzierzb.
g'si'tko ptak., zdrobn. g">.
g'ska
1. ptak. m=oda g">,
2. bot. Tricholoma, grzyb jadalny,
z rodziny bed=kowatych.
staropol. 1441 gansky auce –
jak uprzednio, tj. jak g'sior.
†g's=ki muz.
dawny strunowy instrument
muzyczny, rodzaj cytry.
g'szcz
1. nieprzenikniony porost krzak[w,
nieprzebyte zaro>la ]nadrzeczne\,
poszycie lasu trudne do przebycia,
zszyte ze sob',
2. g"sty, zawiesisty p=yn;
osad w cieczy,
3. w przen. o niezliczonych przepisach,
trudnych do przejrzenia, bez my>li
przewodniej ˘ g'szcz przepis[w.
og[lnie& o rzeczy trudnej do poko-
nania, przej>cia, ze wzgl"du na jej
bez=adnie spl'tan' ilo>: lub mas" nie
do przejrzenia.
s=owotw. pokr.
1. kust ]krzak\  g'szcz,
KG, UÅ, ´, ST ˘ SzCz,
2. ¢czast ˘ ¢cz"st ˘
cz"st(o(y – g"st(o(y,
˚nr 002. B. b., i k"s ¯ kus.
anglosas. thiccet, ang. thicket
]tak/e& szpaler z krzew[w strzy/o-
nych, /ywop=ot\, ros. gu]a, kust=,
gluw; ]guszcza, kust, g=usz\,
chorw. guschina.
staropol. ca 1455 g'scz lucus,
1466 ganscz, 1471 in g'scze; ad
g'szcze ˘ g'szcz, g"szcz –
1. g"stwina, gaj, zaro>la,
2. g"sty sos.
†g'>: muz., gra.
gra: na instrumencie strunowym,
g">lach, wt[ruj'c >piewem.
staropol. zpyewaicze gemu y
gødzcze; pyacz bødø y gøscz
bødø; gøszcz b"d", 1466 g'scz
cantare; w szaltarzv gødzycze;
gødziczye bogu naszemv;
g"dzcze ]poycze\ gospodnu.
g'z-wa(owy
1. kapturek u cep[w, wi'zanie sk[-
rzane ='cz'ce bijak z dzier/akiem,
2. w uprz"/y wo=[w& klamra /elazna
='cz'ca jarzmo z dyszlem,
3. p"tla rzemienna przy chom'cie.
†gbe= pojem. du/e naczynie na p=yny.
staropol. ca 1418 a wstawi ge pod
gbel albo pod kadz.
¢gbie/ z(za•gi"cie; sk=on; powr[t,
nachylenie, zbocze.
staroros. gbe'-gbie/,
g=be'-gbie/,
ros. sustav, sgib> povrot,
naklon.
†gbit okr"g, obw[d, powiat, ujazd.
staropol. ca 1428 w nasszem gbi-
cze albo obgeszdze ]obje{dzie\;
w kalzdem gbycze, stanye;
ca 1500 gbyth districtus, ca 1500
de cuius districtu s }g|bythv.
ang. district, ros. uezd-ujezd.
gbur char. cz=owiek nieokrzesany,
grubianin, prostak, wie>niak.
s=owotw. baz' ang. boor ˘ g•bur 
g•rub]y\, s=owotw. koncepcji 022, 023.
staropol. gbur –
ch=op, wie>niak, prostak.
niem. bauer, holend. boer,
ang. boor ]1. pierwotnie wie>niak,
st'd 2. osoby kt[rych obycie zwi'-
zane jest z ch=opami& grubia<ski,
przykry, k=opotliwy\,
ros. grubyj-grubyj.
gdaka: dźwięk.
wydawa: krzyk w=a>ciwy
kurze, przeno>nie – pokrzykiwa: na
kogo>, wymy>la: komu>.
ang.-pol. ‘dooko=a»&
gdaka: – duck } dak | ]kacz•ka\ –
chuck } czak | ]gdaka:\.
†gda/ jęz.
1. gdy, kiedy, skoro tylko,
2. je/eli, 3. skoro.
gdera-:(nina(liwy, gdyra: char.
narzeka:, utyskiwa:, zrz"dzi:, wy-
rzuca: co komu bez istotnej potrzeby,
=aja: pod nosem.
gdula bot. dojrza=a gruszka.
staropol. 1437 gdula, pigua citonia,
ca 1465 gdula coctana, 1475 pigwi,
gdule costana; gdule mandragore;
gdule vel pigle mespilia ˘ gdula –
1. pigwa, Cydonia vulgaris Pers.,
2. pokrzyk, Mandragora officinarum,
3. jemio=a, Viscum album L.
gdy jęz.
warunkowe powi'zanie zdania,
pokr. je/eli, a/, kiedy; prze(nigdy.
wo=. 1289 kog∂a xotœwe ]gdy(
(kiedy chce\.
staropol. gdy, gdi, gdicz, gdym –
1. podczas gdy, kiedy, 2. je/eli,
3. poniewa/, 4. jak, 5. /e,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gdy/by
6. kiedykolwiek,
7. je>liby, 8. jak gdyby.
gdyby jęz. nie spe=niony warunek.
1. termin oddaj'cy warunek, za=o/e-
nie ˘ wyruszymy w drog" gdyby
nie pada= deszcz,
2. wyra/aj'cy przyzwolenie, ust"p-
stwo ˘ pozwolimy mu gdyby spe=ni=
to takie a takie warunki,
3. wprowadzaj'cy po>rednio pytanie
˘ a co by by=o gdyby...,
4. wprowadzaj'cy okrzyk, wykrzyknik
˘ gdybym to ja wiedzia=#
staropol. gdiby, gdybych, gdyby
ktho kogo zabyl; a gdyby ten,
tkory namowy, y ten namowiony;
gdyby w gednem swiathkv vpal;
a gdyby kto drwa r'byl; gdyby
sza vrobyla; gdybych szy' w
szemy choval –
1. je>liby, jakby,
2.a. jako gdyby – jak gdyby, jakby,
2.b. aby, /eby.
>redniow. ang. i ang. gif,
ros. esli-iesli, esli by tol;ko
-iesli by tolko, esli by da'e-
esli by da/e.
†gdy:, kdy: 1. kiedy, 2. skoro.
staropol. kdicz; gdiczem ge viwy-
odl; gdyczem.
ros. 1. kogda-kogda, kak-kak,
2. skoro-skoro,
ang. 1. when, 2. soon.
†gdykole jęz.
kiedy(gdy•kolwiek, ilekro:.
staropol. gdikole kthorim swy-
atkom; gdicole a gdzyecoli; ze
gdikole i kyelkokrocz.
†gdykoleby jęz.
kiedy(gdy•kolwiekby, ilekro:.
staropol. gdykoleby potem chczal.
†gdykoli jęz.
kiedy(gdy•kolwiek, ilekro:.
staropol. }g|dykoly sluga swego
pana bronyacz.
gdynki odzież.
terpki damskie na p=askim obcasie.
gdy/ jęz.
poniewa/, albowiem, bowiem, bo.
staropol. gdis, 1451 gdysz szetl
od koscyola; gdysz vmarl; ale
nyektorzy... gdysz;
1469 gdysch gechal sz myastha;
a gdysz yest byl w m'kach;
tegodla gdys vyeczerzaly sz' ˘
gdy/, gdy/e, kdy/ –
1. kiedy, 2. poniewa/, skoro,
3. chocia/, 4. /e, 5. wtedy gdy/&
wtedy dopiero, wtedy w=a>nie.
†gdy/by jęz.
1. je>liby, gdyby, 2. kiedyby.
staropol. gdisby, gdyszby, gdisbi,
abi gdiszbi czas bil; abi gdiszbi
slunce zaszlo; gdisbi szø bila
gdy/by:
Maria vtrudzyla.
†gdy/by: jęz. je>liby, gdyby.
staropol. gdisbicz.
†gdy/ci, gdy/e:, kdy/ci
1. podczas gdy, kiedy, 2. skoro.
staropol. gdisczy, gdiscy,
}g|gdyszcy, gdiscy svøthy Gan
]>wi"ty Jan\.
†gdy/ciby jęz. je>liby.
staropol. gdisczyby.
†gdy/koli kiedykolwiek, ilekro:.
staropol. a gdisz gest koly przy-
szedl czas owczam kotno bicz.
gdzie(> jęz.
zaimek przywodz'cy na my>l miejsce
okre>lone lub dowolne odbywania si"
czego>. pokr. k"dy.
gdzie b'd{ – byle gdzie, gdziekolwiek,
wszystko jedno gdzie;
gdzie indziej – w innym miejscu,
nie tutaj;
gdzieniegdzie – miejscami, tu i
[wdzie;
gdzie> – poddaj'cy w w'tpliwo>:
«gdzie», nie przecyzuj'ce miejsce,
bli/ej nieokre>lone,
gdzie tam – zaprzeczenie& ale sk'd,
nic podobnego, nic z tego.
s=aw. k=d≠, amo-amo,
wo=. 1289 kamo kto vidœ
]gdzie kto widzia=\, i ne bys lz≠
outehi ]nie by=o gdzie im uciec\,
ne ispisaxom= zd≠ ]nie spisa:
gdzie\.
staropol. dzie – 1. gdzie, 2. dzia:,
staropol. gde, gdze iest bog gich;
gdze sø miloserdza twoia stara;
gdzye sø bogowye gich;
mystrzv, gdzye myaszkasz;
spitay podsedku, kdze gest ta
gospoda bila gego ˘
dzie, kdzie – 1. w kt[rym miejscu,
2. dok'd, 3. gdy, kiedy, 4. jak,
5. je/eli, 6. gdzie/by, 7. je>liby.
gdzie – kamo ˘ gdzie tam ]am, aj
zaimkami wskazuj'cymi ˘ kamo, tam,
tutaj, hetaj, unaj, dzisiaj, biegaj\.
gdzie by jęz.
†gdziebykoli jęz. gdziebykolwiek.
staropol. 1398 gdzeby gi coli.
gdzie indziej ]by\ jęz.
†gdziekol-e(i(wie(wiek
gdzie(dok'd•kolwiek.
staropol. gdzekoleby zabyto abo
vranyono; gdzekolye plugem w
ogrodzech albo na polyoch orano;
gczecoli; gdzyekoli albo w ktorem-
koli myesczye; a gdzyecoli.
†gdziele jęz. gdzie•>(kolwiek.
gdzieniegdzie jęz.
gdzie tam jęz.
gdzie to jęz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†gdzie/, kdzie/
I. 1. gdzie, w kt[rym miejscu,
2. gdy, kiedy,
II. 1. /e, 2. je>li,
3. jak, gdzie/by: – gdzie.
staropol. a gdzesz sø; gdzyezesz
ty byl albo przebyval; gdzyeze-
sczye gy polozyly; a gdesz szama
vczeczesz.
†gdzie/by: jęz. gdzie.
staropol. gdesbicz.
†gdzie/koli jęz. gdziekolwiek.
staropol. gdzeszkoly naydø przy-
iaszn myloscywego gospodarza.
gehenna przestarz., rel.
piek=o, miejsce wieczystych cierpie<.
†gehink, geink panc.
druciana siatka przymocowana do
he=mu dla os=ony szyi.
staropol. 1393 pro appendio
dicto gehynk; pro gehynk; pro
appendio dicto geynk; pro chlom
et geynk; et vno geynk.
gejsza poz. społ., kult.
m=oda Japonka pracuj'ca w lokalu
rozrywkowym w Japonii, herbaciar-
ni, gdzie zwykle >piewa i ta<czy.
gejzer geolog.
wytrysk gor'cej wody wyst"puj'cy o-
kresowo na terenach wulkanicznych.
staronord. göysa ]wylew\,
island. Geysir ]miejsce gor'cych
{r[de=-zdroju\, ang. geyser.
gem sport.
cz">: partii w tenisie.
gemma ozd.
kamie< szlachetny albo p[=szlachet-
ny, zdobiony reliefem wkl"s=ym lub
wypuk=ym, u/ywany dawniej jako
ozdoba stroju.
gen(iusz(alny(ealogia biol.
podstawowa jednostka materialna
dziedziczenia cech organizmu zwie-
rz"cego i ro>linnego.
genealogi-a(czny – historia rodu.
baz' =ac. gengere, gingere,
genialis, genius.
gencjana bot. gatunek ro>liny,
¯ Gentiana. ˚goryczka.
generacja społ. pokolenie.
generalissimus wojsk., poz. społ.
w niekt[rych pa<stwach& tytu= naczel-
nego wodza, g=[wnodowodz'cego
wojskiem.
ang. generalissimo.
genera-=(lny(lizowa:(licja(lia
wojsk., rel., dosł. og[lny, uog[lnia:.
1. wojsk. oficer wchodz'cy w sk=ad
korpusu generalskiego,
2. rel. g=[wny prze=o/ony zakonu.
generator techn., fiz.
geologia
maszyna wytwarzaj'ca pr'd elek-
tryczny.
generatywny biol.
p=ciowy.
genetiwus jęz., szkoln. ¯ =ac.
gene-tyka(alogia(racja(za
genety•ka(czny – nauka zajmuj'ca s"
badaniem dziedziczno>ci.
generacja – pokolenie.
geneza – zesp[= warunk[w i przyczyn
kt[re z=o/y=y si" na powstanie, poja-
wienie si", rozw[j czego.
gr. gignesthai ]by: urodzonym\ ˘
genos ]rasa\, =ac. genus,
ang. gene.
prz[d vs. ty=, z przek'sem; genealo-
giczne zainteresowania – wszystko
co mnie interesuje to przodki i ty=ki,
potomni znaczy si".
geneza jęz.
zesp[= warunk[w i przyczyn, kt[re
z=o/y=y si" na powstanie, pojawienie
si", rozw[j czego; pochodzenie.
gr. genesis ]ang. birth, origin\, baz'
gignesthai ]to be born, become\.
gen-iusz(ialny osob.
1. najwy/szy stopie< uzdolnie<
umys=owych,
2. cz=owiek wyj'tkowo utalentowa-
ny, wielki tw[rca.
genitalia w liczbie mnogiej, anat.
zewn"trzne narz'dy p=ciowe, rozrod-
cze cz=owieka.
¯ >redniow. =ac. ¯ =ac. genitalis
]p=odz'cy\;
z przek'sem, rozrywka, /art&
¯ gen % Italia.
genere książk.
typ. rodzaj, gatunek, styl tw[rczo>ci,
charakteryzuj'cy danego autora.
¢geo~ ziemia.
w wyrazach z=o/onych, pierwszy cz=on
wskazuj'cy na zwi'zek z ziemi'&
geocentryczny, geodezja, geografia,
geologia, geometria, geofizyka, geo-
polityka.
gr. geo` ¯ gaia, ge ]ziemia\.
geoakustyka
geobotanika
geocentryczny
geochemia
geode-zja(ta
gr. gaiodes, geodes ]w formie ziemi\
¯ ge ]ziemia\ % eidos ]forma\
=ac. geodes, franc.-ang. geode,
ros. geodeziq. ˚miernictwo.
geofizyka szkoln.
geografi-a(czny szkoln.
geologia szkoln.
Podzia= geochronologiczy ska= sko-
rupy ziemskiej na podstawie ustale<
geomagnetyzm gewer
chronostratygrafii geomorfologia szkoln. starczym oraz zapobieganie im.
Przytaczam za internetem, nie wiem dzia= geografii fizycznej, nauka o german chem.
czy dobrze rozumiem. W S=owniku formach powierzchni Ziemi, badaj'ca pierwiastek chemiczny; p[=metal
Webstera 1962, podobne zestawienie ich powstanie i kszta=towanie si", oraz barwy szarawobia=awej, o w=a>ciwo-
w formie tabelarycznej, z podaniem prawa ich rozwoju. >ciach zbli/onych do cyny; u/ywany
przybli/onego czasu w latach od po-
geopolity-ka(czny szkoln. w radiotechnice.
cz'tku ka/dej nazwy, oraz fizycznych
teoria przypisuj'ca >rodowisku geo- germani-styka(zacja(zator(zm(
i biologicznych cech.
graficznemu decyduj'cy wp=yw na roz- (zowa: ]si"\,
wyci'g, liczby w milionach lat.
w[j i ekspansj" polityczn' pa<stwa.
eon: fanerozoik 0–542 germa-nofilstwo(<ski
era kenezoiczna 0–65,5 George }wyj'tek, ze wzgl"du na szkoln., jęz., etn.
okres neogen ]4-rz"d.\ konsekwencje t=umaczenia nazw; łac. Germanus ]ludzie i ich j"zyk\ ˘
epoka holocen nazwy w=asne – zasadniczo – nie s' Germanicus ]germa<ski; okre>lenie
epoka plejstocen przedmiotem S=ownika, i moje imi" nigdy nie u/ywane przez samych Ger-
okres trzeciorz"dowy – Jerzy-George nie ma z wprowadze- man[w, ang. the term, never used by
epoka pliocen niem has=a nic wsp[lnego, przypadek| the Germanic peoples themsevles, orig.
epoka miocen rycerz na koniu zabijaj'cy lanc' applied to a particular tribe, perheps
okres paleogen ]$\ smoka le/'cego na ziemi; klejnotowa Germanic but prob. Celtic.
epoka oligocen posta: zakonu pod nazw' “the Order ger ¯ reg ¯ =ac. regis, rex ]kr[l\;
epoka eocen of the Garter” – najwy/szego zakonu Germanie ]dosł. ludzie kr[la czy
epoka paleocen brytyjskiego rycerstwa, za=o/onego kr[lestwa\,
era mezozoiczna 251–65,5 ok. 1344, przez Edwarda III. tak i york ¯ roy ]kr[l\ % k ]do, od\;
okres kreda garter snake – ma=y, nieszkodliwy, wi"cej ˚s=owotw[rstwo, Aleman,
okres jura pr'/kowany w'/. ˚klejnot. Íwi"te Cesarstwo Rzymskie, York.
okres trias gr. gaia, ge ]ziemia\ % ergon ]pra- gerontologia med., szkoln.
era paleozoiczna 542–251 ca\ ˘ georgos ]robotnik ziemski\ ˘ nauka o przyczynach i istocie starze-
okres perm p[{no=ac. Georgius ˘ franc. George, nia si" organizmu.
okres karbon Georges; =ac. i franc. ˘ ang. George,
niem. i skand. Georg, ital. Georgio,
ges-moll muz.
okres devon
okres sylur hiszp. Jorge. ¢gest obce, go>:
okres ordowik nord. jörgen ]posiadacz ziemi, jej staronord. gestr, anglosas. giestr,
okres kambr w=a>ciciel\, du<ski jord, isl. jörƒ ^ angielski ]Angl[w z P=n. Niemiec,
eon: proterozoik 2500–542 jörth ]ziemia, grunt, gleba\ ˘ r[/ny od bryt. ang. – Bristish English\
era neoprotezoik 1000–542 staronord. fjörthr ˘ norw. fjord, ang. gest ˘ >redniow. ang. gest, giste,
okres ediakar fiord, st'd nord. Jurgen Jörgen ]po- gust ˘ ang. guest ]go>:, obcy w
okres kriogen siadacz ziemi, zwierzchnik\ sta= si" domu\, ros. gost;.
okres ton franc. i ang. Georgiem ]robotnikiem gest(ykulacja(ykulowa: ruch.
era mezoprotezoik 1600–1000 ziemskim, podleg=ym\. ruch cia=a towarzysz'cy mowie.
okres sten i dalej, litewski zamek Jurbork po=o- >redniow. =ac. gestura
okres ektas /ony na prawym brzegu Niemna ¯ jur ¯ =ac. gestus.
okres kalim ]praw-o(y\ % bork ]zamek\, Niemcy
era paleoprotezoik 2500–1600 prze=umaczyli na Georgenburg ¯ Jur- gestapo(wiec ˚skr[t.
Geheime Staatspolitzei, tajna policja
okres stater gen ^ Georg; bork ^ burg. ˚prawo.
polityczna w hitlerowskich Niem-
okres orosir georgika $ czech, 1933–1945.
okres riak staropol. s ]\, s ]\,
okres sider gest-ia(or społ.
eon: archaik pocz. – 2500 georginia bot. ro>lina dekoracyjna, zarz'd, administracja, prowadzenie
era neoarchaik 2800–2500 hodowana w ogrodach, ˚dalia. czyich> interes[w.
era mezoarchaik 3200–2800 geosynklina geolog. gestor – zarz'dca.
era paleoarchaik 3600–3200 pod=u/ne zag="bienie w skorupie gestykulacja ruch. ˚gest.
era eoarchaik pocz. – 3600 ziemskiej, w kt[rej gromadzi=y si"
osady. geszef-t(ciarz przestarz.
geomagnetyzm interes nieuczciwy, spekulacja,
ang. geosyncline.
†geometer mierniczy, geodeta. afera, szwindel.
staropol. XVw. geometer myernik. geotermiczny geolog. geszefciarz – spekulant, aferzysta.
=ac. geometres, franc. arpenteur, dotycz'cy ciep=a wn"trza Ziemi.
getr odzież.
niem. feldmesser, geotropizm biol. rodzaj kamaszy z filcu, sukna, lub
ang. geodetic, land-surveyor, zjawisko zwracania si" ro>lin korze- p=[tna, wk=adanych na obuwie w
staroros. zemlem≠r=-ziemlemier, niem w kierunku ziemi, a =odyg' w celu ochrony przed zimnem.
ros. zemlemer. kierunku przeciwnym.
getto
geometra prof. geranium bot. /ydowska dzielnica w miastach >ci-
specjalistazajmuj'cy si" pomiarami bodziszek, jednoroczna ro>lina. >le odgraniczona od reszty miasta.
grunt[w i sporz'dzaniem plan[w.
geratr-ia(yczny szkoln., med. †gewa=t gwa=t, polskie “po=ykania”
geometr-ia(yczny szkoln., mat. dziedzina medycyny zajmuj'ca si" sk=onno>ci do >ci'gania przez elimi-
ga='{ matematyki zajmuj'ca si" bada- schorzeniami wieku podezs=ego; nacj" samog=osek.
niem figur geometrycznych. leczenie chor[b zwi'zanych z wiekiem niem. gewalt ]gwa=t\.

Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.

g"ba
†gewer(ek gwar(ek.
g"b-a(owy anat.
1. usta, wargi, jama ustna,
2. twarz, policzki.
wg mSjp 1969 tak/e& pysk u zwie-
rz't }ja s'dz", /e to morda, J.D.|.
staropol. 1402 vderzil Iandrzea po
¢gembey; w gyey gaby, 1471 rosz-
dzerayancz buscam vlg. gamb'
eidem leoni, 1472 g'ba spongia,
ca 1455 g'ba tuber ˘ g'ba –
1. twarz,
2. usta, paszcza,
3. zool. g'bka, Euspongia officinalis
Bronn.,
4. bot. trufla, Rhizopogon rubescens
Tul.
ros. guba.
s=owotw. pokr. 1. ch=on':, 2. =ono,
˚gub, gib pod numerem 458.
†g"bo=ysy o koniu& maj'cy
=ysin", tj. bia=' plam" na g"bie.
staropol. 1450 equm byalonogi gam-
bolissi ˘ g"bo=ysy – o koniu& maj'cy
=ysin", tj. bia=' plam" na “g"bie” }na
=bie, tu/ poni/ej uszu; przy tym,
“bia=onogi” nie o bia=ych nogach,
lecz kr[tkich; w obu wypadkach&
bia=onogi i g"bo=ysy odniesienie do
ludzkich cz">ci cia=a – nogi i g"by;
zwierz"ta, w tym konie, maj' =apy,
=by i pyski, J.D.|.
†g"dziebny d{wi"k& zgodne brzmie-
nie d{wi"k[w; mo/e jak d{wi"ku
pewnego instrumentu muzycznego,
strunowego, rodzaju cytry. ˚g"d{ba.
staropol. tedi potem, natichmy-
ast iako sø vsliszely wszitci
lyvdze szwyøk trøb, pysczely
a gøszly..., a szaltarza, a
gødzebnego swyøku.
†g"dziec muz., gra.
graj'cy na instrumencie strunowym,
grajek, muzykant.
staropol. 1413(14 pysczkom vel
g'czcxzom histrionibus; scrzyp-
czom, pyssczczom, g'czczom,
1466 g'dzecz musicus,
1471 ganczcza psaltem; g'decz
quinternista; ca 1500 lvthnyk albo
gadzyecz citharedus, citharista
idem.
g"d{ba muz., dźwięk.
muzyka, gra na instrumencie.
staropol. gødzba – 1. w Biblii& stru-
nowy instrument muzyczny, rodzaj
cytry, ˚g">le, 2. muzyka.
staropol. g"dziec – muzykant.
ang. music, ros. muzyka-muzyka.
˚muzyka.
g"ga: dźwięk.
g"` ¯ g">; Å, ´ ¯ U ]d{wi"k\;
1. o g"siach – wydawa: g=os,
2. w przen. m[wi: przez nos, be=kota:;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gada: bezmy>lnie.
niem. näseln, ang. speak through
the nose, nasalize; snuffle, ros.
gnusavit;, govorit; v nos.
g"si(a(ego bot., ptak.
1. liczba mnoga, ¯ g">,
2. dot. g"si& jajo, smalec, pi[ra,
3. g"sia sk[ra – ludzka sk[ra przy-
bieraj'ca wygl'd g"si wskutek
zimna, strachu,
4. i>: g"siego – rz"dem, jeden za
drugim.
staropol. 1491 quatuor cussinos
albo pyerzyny z g'szyego mchu
– wykonany z g"siego puchu, pi[r
g"sich.
g"sto>ciomierz fiz., areometr.
g"stw-ina(a bot. krzaki, zaro>la,
g"ste skupienie ro>lin, zw=aszcza
krzew[w i drzew; g'szcz, chaszcze,
busz. KG.
s=aw. kust, koust 1250.
g"st-y(o(o>: cz"st•y(o(otliwo>:,
liczny. s=owotw. pokr. g"sty.
staropol. 1444 ganstoscza densi-
tate ˘ ganstoscz – g"sto>:.
staropol. ca 1455 sz g'stwamy,
ca 1500 gastw' dumetum ˘
g'stwa – g'szcz, g"ste zaro>la, krzaki.
staropol. 1437 gasczeyssy cre-
brior; a rosgy z drzewa gøstich
latorosly; gansty condensus;
ganste spissos; g'sthe nemoro-
sa; any rzatkye, any g"ste; g'ste
v nych vloszy ˘ gøsti, g'sthy,
gansty – g"sty.
anglosas. thicce, pokr. niem. dick,
>redniow. ang. thikke, thicke,
ang. thick, ros. gustoj-gustoj.
g">, g'-ska(sior zool., ptak.
Anser, ptak hodowany ze wzgl"du
na mi"so, t=uszcz, pierze; z rodziny
ptak[w obejmuj'cej ok. 40 gatunk[w,
blaszkodziobych, p=etwonogich.
staropol. 1392 swini ani ganssy,
1392 gansami, 1405 ganszy ]
g"si\, 1409 psza ]psa\... zabil, kedi
mi gøszi poyadl; gansi, 1434 ne
posczwala ganszy szwoymi pszy
˘ gansz, gøsz.
pokr. ang. goose, >redniow. ang.
goos, gose, anglosas. gos,
st'd pokr. holend. i niem. gans]e\
]g">, g"si\, ros. gus;,
staropol. g"> – Anser domesticus L.
†g">ci: czyni: co> bardziej g"stym.
zag"szcza:, wg Ss 1953;
z=y j"zyk polski – czas tera{niejszy
]zag"szcza:, `a:\ utworzony z czasu
przesz=ego ]zag">ci:, `i:\ ¯ za`
]czas przesz=y\ % g">ci:, gdy czas
tera{niejszy ]g">ci:\ istnieje#
Poloni>ci, j"zyka swego dobrze nie
znaj'.
gi':
g">l-e(arz muz.
1. strunowy instrument muz.
2. rodzaj w'skich skrzypiec, wyra-
bianych przez g[rali z drewna
jaworowego; g=[wka instrumentu
w formie g=owy g"si.
staropol. w gøsloch, w szaltarzu
dzesøczy strun spewaycze
iemu; s gøslmi; poycze gospod-
nu w gøsloch; g'sli, g"szly,
g'szly, w gøszly ˘ gøsly –
staropol. YE, g">le, g">li –
w Biblii& strunowy instrument
muzyczny, o dziesi"ciu strunach,
rodzaj cytry, ˚g"d{ba.
tak wg Ss 1953 i tak w cytatach.
gr. kithara ˘ =ac. i ang. cithara,
]staro/ytny instrument muzyczny
przypominaj'cy troch" lir", ang.
lyre, precursor of the zither – cytry,
kr[tki, trzymany na kolanach\.
Ale nie wg s=ownika ros.-ang. Tu
ros. gusli-gusli ^ ang. dulcimer;
gr. melos ]pie><\ ˘ =ac. dulce ]s=od-
ka\ % melos ˘ starofranc. doulcimer
˘ ang. dulcimer ]1. muzyczny instru-
ment o metalowych strunach, uderza-
nych dwoma ma=ymi m=otkami, przez
graj'cego, muzyka,
2. w Biblii, w psa=terzach, rodzaj
harfy, ang. a kind of harp;
na do='czonym rysunku& istrument
zawieszony na szyi grajka, w pozycji
poziomej, tak, by mia= dwie wolne
r"ce, a rama instrumentu o kszta=cie
trapezu, czyli zr[/nicowana d=ugo>:
strun na niej napi"tych.
†g">liczki muz. ma=e g">le,
w Biblii – strunowy instrument mu-
zyczny, rodzaj cytry czy harfy.
staropol. szwyøk trøb, pysczely
a gøszly, bzowich gøszlyczek
a szaltarza, a gødzebnego
swyøkv y wszelkego stroia
spyewaiøcego ˘ gøslyczky.
giaur jęz.
niewierny, obel/ywa nazwa nadawana
chrze>cijanom, przez muzu=man[w.
gi':, gi"ty czynność., jęz.
nadawa: pr"tom, kijom, kszta=t =uku.
nagi': ga='{ – ci'gn'c j' ku ziemi.
anglosas. bugan ]=uk\ ˘ s=aw. dugan
]=uk\ ˘ ugan ]lit. Ugiany w =uku Du-
bissy\ ˘ ugina:, ugi': ˘ gi':.
B, D, U o kszta=tach =uku.
dyg  gib s=owotw. koncepcji 025.
staropol. w trøbach giøczich,
staropol. na(prze(z•gi':, zgina:.
=ac. flectere,
franc. courber, ployer, plier,
anglosas. bendan ˘ >redniow. ang.
benden ˘ ang. bend,
ros. gnut;-gnut, sgibat;-sgibat,
]=uk rzeki\ luka-=uka,
ros. izgib ]uk=on\.
gub ˘ przegub.
gi':
za(na(u(wy(prze•gi':.
~gi': czas niedok.
1. tworzy: =uk z pr"ta, ga="zi,
2. z cia=a – chyli: si", sk=ania: si",
3. nada: czemu kszta=t kab='kowaty.
s=owotw. baz' =uk, krzywizna.
ros. gnut;(sq)-gnut]sja\,
sgibat;(sq)-sgibat]sja\, ang. to
bend, to bow, to crook, to curve.
za•gi': – czas dok.
za•gi': kogo – zada: pytanie na kt[-
re pytany nie mo/e
odpowiedzie:
na•gi': ]si"\ – 1. napr"/y:, nachyli:,
2. poda: si", pochyli:
u•gi': si" – ust'pi: pod presj',
naciskiem
prze•gi': – wi"cej ni/, przesadzi:,
poza >rodek, umiar
przy•gi': – zbli/y: gi"ciem
od•gi': – od prostego, gi"ciem
wy•gi': – wykrzywi:, wy ^ z
z•gi': ]si"\ – utworzy: =uk z pr"ta,
cia=a, sk=oni: si"
†giba: kr"ci:, zgina:.
staropol. ¢gybyancz ]gibi'c\.
=ac. flectere, franc. la sinuosite,
le repli, anglosas. twist ˘ >redniow.
ang. twisten ˘ ang. to twist,
ros. krutit;-krutit, ˚gi':&
izgib-izgib ]uk=on\.
gibiel
1. ruina, przekl"cie, za(u•trata,
2. trz"sawisko.
gibel – po(hybel ]stryczek\,
“na pohybel”, GH.
¯ starofranc. i >redniow. ang. gibet
˘ ang. gibbet ]szubienica; >mier: na
szubienicy\, ros. gibel;-gibiel.
gibk-i(o>: gi"tki, spr"/ysty.
¯ gib ]gi': ¯ gu:\  dyg ¯ dug,
s=owotw. pokr. k't ¯ kut,
ros. sgib ]pochylenie\, s` ^ po`.
staropol. XV w. gybkoscza agilita-
te, ca 1500 gypkoscz agilitas,
1461(67 gybkoscz ˘ gibko>: –
1. zr"czno>:, ruchliwo>:, szybko>:,
2. gi"tko>:.
=ac. celeritas, habilitas, mobilits;
agilis ˘ agilitas ˘ franc. agilite;
agile ˘ ang. agile; agility; pliant,
flexible, supple,
niem. gelenkig, behend, gewandt,
ros. gibkij-gibkij
lovk-ij/ost;-=owk•ij(ost
gibon anim., zwierz.
ma=a, szczup=a ma=pa o d=ugich ra-
mionach, /yj'ca w Indiach, Chinach.
ang. gibbon.
Gibraltar brytyjska kolonia i forteca
na P=w. Iberyjskim; cie>nina mi"dzy
Morzem Ír[dziemnym a Atlantykiem;
mi"dzy Hiszpani' a P=n. Afryk'.
koncepcji 025& brig  gibr % altar ¯
=ac. altus ]wysok•o(i(a, ang. high\.
ang. Gibraltar, Rock of Gibraltar,
Straight of Gibraltar.
†gid brzydota, ohyda czy cz=owiek
obrzydliwy, budz'cy wstr"t.
staropol. gid.
=ac. deformitas, foeditas.
gida $
gidia pot., pogard., żart.
kobieta wysoka i chuda.
†giej>lic spoż. /ur lub kisiel.
staropol. 1472 zur, geyslicz
glycerium.
ang. sour soup or jelly.
¢giel jęz.
1. gie=, kie= ]k't\ ˘ ros. ugo= ]r[g\,
w"gie= ]naro/nik\ ˘ w"gielnica;
winkiel ¯ niem. winkel, triangiel,
kie= ]z'b u ssak[w\,
kie=basa ]$, bas ^ tat. g=owa\,
Gie=czew,
niem. ˘ pol. ˘ ros.
winkel w"gie= ugo=,
kohle w"giel ugol,
2. k=u: ˘ zgie=k ]dokuczliwy ha=as\,
Jagiel ˘ W=adys=aw Jagie==o 1351
–†1434 ˘ Uniw. Jagiello<ski,
3. jeden ]cere•giele  cere•monia,
giele ^ monia ¯ mono`\ ¯ ¢leg ˘
bargiel, begiel, burgiel, cyngiel,
dzi"giel, figiel, kr"giel, kugiel,
magiel, poci"giel, †szczegielny
]sam jeden, samotny\, szmergiel,
szmugiel ¯ ang. smuggle,
rygiel ¯ niem. riegel,
tygiel ¯ niem. tiegel,
w"giel ¯ niem. kohle ˘ ros. ugol,
/agiel ¯ niem. segel.
¢gield ˚gilde, cech.
†gielnica bot. tasznik pospolity,
Capsella Bursa pastoris Moench.
staropol. 1484 gyelnycza bursa
pastoris.
gie=d-a(owy(ziarz społ., handl.
1. w Íredniowieczu& zrzeszenie
rzemie>lnik[w tej samej bran/y lub
handlu dla ochrony norm, standar-
d[w, i swoich cz=onk[w,
2. ka/de stowarzyszenie wzajemnej
pomocy i popierania wsp[lnych
cel[w, interesu,
3. instytucja publiczna dokonuj'ca
sprzeda/y i kupna papier[w war-
to>ciowych& akcji i obligacji ]ang.
stocks and bonds\, oraz niekt[rych
towar[w dopuszczonych do obrotu
gie=dowego.
staronord. gildi, odmiana, odcie< an-
glosas. gyld, gield ]wyp=ata\,
>redniow. ang. gylde, yelde ˘ ang.
guild, niem. die gilde, szw. gilde,
s=aw. gil;dπq-gildia.
gie=k, gie=g, gie=ch dźwięk.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
giez=o
dokuczliwy ha=as, wrzawa, harmider,
zbi[r g=o>nych okrzyk[w zlewaj'cych
si" w jeden d{wi"k.
zgie=k ¯ gie= ]k=ucie\ ˘ igie=ka, ig=a.
staropol. s gwalthowym ghelkem;
od gyelkow, gyelk ˘ ghelk, gyelk.
ang. bustle, tumult,
ros. turn[r-turniur.
giemz-a(owy
1. anim. kozica,
2. garb. wyprawiona sk[ra kozia.
†gier, gir, girz bot.
1. Aegopodium Podagraria L.,
2. Smyrnium Olusatrum L.
staropol. 1389 i 1408 ger,
1419 gyr alizacrum,
1437 gyer olisatrum,
1460 gyer apium silvestre ,
1472 gyrz olizatrum;
1472 veliky gyr dragunetea solis,
1472 vlosky gyr draguntea solis.
†gierada, gierda, grada
niewie>cia wyprawa >lubna& odzie/,
po>ciel, naczynia domowego gospo-
darstwa kobiecego.
staropol. gyerda.
gierka
podst"p, kruczek, chwyt, szczeg[lnie
chwyt aktorski, przejaskrawiaj'cy,
banalizuj'cy, wulgaryzuj'cy gr".
†giermak odzież.
d=ugi kaftan, sukmana.
giermek dziecko, pachol"; m=odzie-
niec towarzysz'cy rycerzowi na woj-
nie, nosz'cy kopi" tarcz" i he=m.
staropol. 1500 gyermek ˘ giermek –
m=odzieniec do osobistej obs=ugi
rycerza, pa{, pokojowiec.
w"g. gyermek, gr. paidion ˘ $ ˘
>redniow. =ac. pagius ˘ ital. paggio
˘ starofranc., >redniow. ang. i ang.
page, s=aw. otrok=-otrok.
†gierzyn-ek(kowy tkan.
gat. sukna.
staropol. 1394 gerzynk.
giewonty spoż.
nazwa papieros[w.
giez, gzi: si" owad. Hypoderma
bovis De Geer Gastrophilus equi
Fabr. et Oestrus ovis, zwykle w
liczbie mnogiej& gzy – Oesteridae,
rodzina owad[w z rz"du much[wek,
kt[rych larwy paso/ytuj' na r[/nych
zwierz"tach.
staropol. XV w. gesz,
1472 gyesz oestrum ˘ giez.
ang. gadfly,
ros. ovod-owod, slepen;-slepie<.
†giez=o, gz=o, zg=o odzież.
koszula, sukienka.
anglosas. ¢skurti ]kr[tki, szorty\,
˘ anglosas. scyrte ˘ >redniow.
ang. schirte, schurte, ang. shirt,
gi"tki
chemise,
rubawka-rubaszka,
ros. ]m"ska\
'enskaq rubawka-/enskaja...
gi"t-ki(ty(arka jęz.
podatny, daj'cy si" zmieni: kszta=tem
pod wp=ywem nacisku, si=y, zewn"trz-
nym wp=ywom.
sztywny – przeciwstawieniem.
gig żegl., pojazd.
1. =[d{ wy>cigowa dla czterech
wio>larzy, zbudowana z klepki
drewnianej,
2. jednokonny powozik dwuko=owy
o jednym siedzeniu, u/ywany
w ko<cu XIX wieku, g=[wnie w
Anglii.
gigant(yczny(omania mit., sport.
1. w mitologii greckiej& olbrzymia
istota, obdarzona si=' wielk',
2. w gimnastyce akrobatycznej& obr[t
wykonany na wyprostowanych
ramionach opartych na dr'/ku
lub k[=kach.
gigantyczny – zdumiewaj'cy wielko-
>ci', olbrzymi, ogromny.
gigantofon techn., dźwięk.
g=o>nik s=u/'cy do odtwarzania d{wi-
"k[w z bardzo du/' moc', na du/ych,
zwykle otwartych przestrzeniach.
gigolo kult.
1. p=atny partner do ta<ca w nocnych
lokalach rozrywkowych,
2. m"/czyzna czerpi'cy korzy>ci
materialne ze stosunk[w z ko-
bietami.
gik lub gig pojazd. ˚gig.
gil
1. zool. gat. ptaka, Pyrrhula pyrrhula,
2. fizjolog. smark.
staropol. 1472 gyl larus – ptak. gil,
Pyrrhula rubricilla Pall.
¢gilde społ. gilda, cech, bractwo.
holend. i >redniow. ang., staronord.
gildi.
gilosz(owa: poligr.
1. wz[r ]najcz">ciej na banknotach
i papierach warto>ciowych\
z przeplataj'cych si" linii, utrud-
niaj'cych ich podrobienie,
2. maszyna do giloszowania.
gilotyn-a(owa: narz.
1. urz'dzenie do >cinania g=owy ska-
za<com, wprowadzone w okresie
rewolucji francuskiej, 1789–1799,
2. maszyna do ci"cia papieru, blachy;
krajarka.
¯ J.I. Guillotin, franc. lekarz.
gilotynka poligr., narz.
1. r"czna maszynka u/ywana w dru-
karstwie, inroligatorstwie, i foto-
grafii; obcinarka,
2. przyrz'd do obcinania =ebk[w
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
od cygar.
gilza wojsk.
1. metalowa =uska naboju,
2. przestarz. rodzaj rurki z bibu=ki do
papieros[w, z ustnikiem lub bez
zwitka.
gimnasty-ka(czny(k(owa: ]si"\
sport.
gr. gymnos ]nagi\.
gimnaz-ium(jalista
gr. gymnasion ¯ gymnazein
]trenowa: nago\.
¢gin obce, potrzask, sie: pu=apka.
>redniow. ang. gin, ginne, ang. gin,
ros. zapadnq.
gin': z(za~ traci:. zgin': z oczu –
straci:; zgin': – straci: /ycie.
staropol. dzynøcz G ˘ Dz; gyne,
gyn'cz', gynye, zgyncze, gyn"ly,
gyn', ginemv, gynø, gyn'ly ˘
gynøcz, gyn'cz –
1. znika:, przepada:, przemija:, nisz-
cze:, umiera:, 2. ustawa:, s=abn':.
staropol. po(za(z•gin':, zagina:
ang. vanish, to perish, to be lost,
ros. gibnut;-gibnut, ishezat;.
wo=. 1289 pogybowa-pogybosza
]pogin"li\,
~gin': czas niedok.
gubi:, traci:; ponie>: >mier:, straci:
/ycie, zosta: zabitym, polec, pa>:,
szczeg. traci: /ycie >mierci' niena-
turaln', gwa=town', nag=', od miecza,
przez powieszenie, w topieli.
s=owotw. pokr. nikn':, przestawka&
gin•':  nik•n':, GK, ¯ nic.
ros. pogib-at;/nut;-pogib-at(nut,
]>mierci', w Íredniowieczu& od mie-
cza, dzi> tak/e naturaln', ang. to die\
um-irat;/eret;,-um-irat(eret,
]wygasn':\ ugas-at;/nut;,
ang. to perish.
za•gin': – czas dok.,
zagubi:, zatraci:
po•gin': – po ^ za
wy•gin': – zupe=nie, ca=kowicie
z•gin': – czas dok.
ginekolog(ia med.
dzia= medycyny zajmuj'cy si" cho-
robami kobiecymi.
gipiura tkan.
rodzaj koronki o wypuk=ym wzorze,
haft r"czny na przezroczystym tle.
¯ franc.
gips(owa:(owy miner.
minera=, uwodniony siarczan wapnia,
u/ywany w przemy>le materia=[w bu-
dowlanych i chemicznym, w chirurgii
i dentystyce.
staropol. ips –
minera= grupy miki potasowej.
giry anat. nogi.
glass
girlanda ozd.
p[=wieniec z li>ci, kwiat[w, albo owo-
c[w, podwieszony po bokach, cz"sto
opleciony wst"gami, feston; ornament,
ozdoba w kszta=cie girlandy.
girlsa kult.
tancerka rewirowa, tancerka zespo=u
baletu w teatrze rewirowym.
giroskop instr., techn. /yroskop.
girostat instr., techn. /yrostat.
giser(nia prof., techn.
a. odlewnia,
b. dzia= drukarni sporz'dzaj'cy mat-
ryce z form przygotowanych do
druku i odlewy tych matryc.
gis-moll muz.
gitar-a(zyska instr. muz.
instrument strunowy szarpany o sze-
>ciu strunach.
wulg. zawraca: komu g=ow" ]uwag"\.
†gi/a anat.
1. noga >wi<ska, ciel"ca,
lub wo=owa,
2. danina z n[g >wi<skich, ciel"cych,
lub wo=owych.
staropol. ca 1428 i 1472 gysza
spatula, 1246 kyzam ˘ kyza.
¢gl geolog. gleba, glina, glob.
¯ l, le, la ]ziemia ˘ land\
glacj-alny(logia szkoln.
zwi'zany z okresem lodowcowym.
gladiator poz. społ., osob.
w staro/ytnym Rzymie& zapa>nik
walcz'cy na arenie cyrkowej.
gladiolus broń. mieczyk.
glans(owa: po=ysk nadawany nie-
kt[rym przedmiotom np. obuwiu,
wyrobom metalowym, poprzez g=a-
dzenie, polerowanie, czyszczenie z
najdrobniejszych nier[wno>ci.
staropol. glanc, glans –
blask, po=ysk.
niem. glanz, z niew'tpliwym wp=y-
wem ang. glance ]spogl'da:\, jak
przegl'da: si" w lustrze, wykazuje
ang. lustre ]blask, po=ysk, >wietno>:\
˘ pol. lustracja ]przegl'd\.
glan-z(c  glance  lustre  pol.
lustro  prze(spo•gl'da: ]si"\ 
ros. zierka=o ]lustro\ ¯ zerka:,
zwi'zane s' ze sob' s=owotw[rczo,
ros. blesk-blesk.
glaspapier szklak.
glass ¯ >redniow. ang. glas ]szk=o\.
niem. glas, anglosas. gl≤s.
GK ˘ ang. gla•ss ˘ sz•k=o i klo•sz,
tak/e k=o•s tu, do tej grupy, nale/y.
Cz"sto s=owa zbli/one s' wymow',
pisowni', czy obiema razem, do ob-
cego s=owa, i przez to kusz'ce, /e z
niego zapo/yczone, a to najzupe=niej
glawcze
rodzime, powsta=e przez zapomnian'
regu=", lub znaczenie, jak s=aw.-wo=.
kut ]k't\ ˘ pol. Kutno ]Zak'tek\ ˘
pol. wulg. dopatrzy= si" zak=amany, /e
nazwa narz'du z j. tureckiego wzi"ta,
i t=umaczy= na j. ang. tassel ]w"ze= ni-
nici\. Nici z jego erekcji, p"dzel,
uwi'd starczy.
†glawcze $, wg Ss 1953,
]leg. przy =awce$\.
staropol. 1445 jacom ya Jana zbil
w karczmye na swem gymyenu
przy glawcze ˘ glawka ]g=[wka\.
glazerunek techn.
a. po=ysk nadawany przez glazuro-
wanie,
b. po=ysk nadany obrazowi olejnemu
przez powleczenie werniksem.
glazura polewa.
1. techn. l>ni'ca, szklista pow=oka
pokrywaj'ca niekt[re wyroby
gliniane i ceramiczne; polewa,
szkliwo, emalia, p=ytlo ceramiczne
do wyk=adania >cian, pokryte t'
pow=ok',
2. spoż. s=odki p=yn do polewania
po wierzchu wyrob[w cukierni-
czych; lukier.
¯ niem. glasur ¯ starofranc. azur ]$\ ¯
l’azur ¯ >redniow. =ac. lazurium
]b="kitny, modry\; arab. laza=ard
]ang. lazaward; blue, sky-blue, kolor
b="kitny, nieba\. ˚azur.
†gl'd patrze:, jrze: ˘ spojrzenie.
staropol. gl'd. ˚gl"da:.
u/ywane z synonimami& baczy:,
widzie:, jrze: ˘ tryb rozkazuj'cy
]ja\ widz", ]ty\ zobacz, sp[jrz,
na(spo•gl'daj, spo•gl'da:(jrze:,
na(do-gl'da: – dojrze:, dopatrze:,
il•lustration – po•gl'd.
do(za(prze(wy(po(wz•gl'd,
pogl'dy – zapatrywania.
staropol. przegl'da: –
przewidywa:, przeznacza:.
s=aw. glœd, ang. glance.
za(na(spo(prze(przy(o(do(pod(
(w(wy(roz•gl'da: ]si"\. ˚¢jrze:.
†gl'dacz czy gl"dacz poz. społ.
stra/nik, na(do•gl'daj'cy.
~gl'da: `jrze:, `trze: ¯ try ]oko\.
przedrostki pe=ni' tu g=[wnie funkcj"
cz"stotliwo>ci& wielokrotnie, cz"sto,
d=ugo lub d=u/ej.
ros. smotret;-dielit, glqdet;-
gljadiet, ang. to look up, to look ]at\,
to see, to look after, to superintend.
za•gl'da: – wielokrotnie
na•gl'da: – cz"sto spogl'da:
spo•gl'da: – cz"sto rzuca: okiem
prze•gl'da: – na wskro>, na wylot
przy•gl'da: si" – przypatrywa: si"
o•gl'da: – dooko=a, d=ugo
do•gl'da: – dopatrywa:, cz"sto
pod•gl'da: – podpatrywa:,
skrycie, ukradkiem
w•gl'da: – do >rodka, ¯ wgl'd
wy•gl'da: – na zewn'trz
roz•gl'da: si" – w r[/ne strony
Nie nale/y& wz•gl'd
gleb-a(otw[rczy(ostan(owy(
(oznawstwo geolog., roln.
wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej
stanowi'ca pod=o/e /ycia ro>lin; grunt,
pole, ziemia orna, ziemia. ˚glob.
Glob ]Ziemia\  gleba, OE.
=ac. solum, starofranc. soile, sueil,
>redniow. ang. soile, ang. soil ]the
surface layer of earth, supporting plant
life\, r[/ne od soil ]brudzi:\ ¯ >red-
niow. ang. soilen, starofranc. soillier
¯ =ac. suculus ]>winka\ ¯ sus ]>winia\,
ros. zemlq-zemlia,
pohva-poczwa.
1. †glejt zanieczyszczenia odcho-
dz'ce przy topieniu srebra i z=ota.
staropol. ca 1500 gleth.
2. glejt list /elazny, zabezpieczaj'cy
wrogowi bezpieczn' drog" ]zwykle na
czas rozm[w lub negocjacji\.
¯ niem. geleit.
staropol. ca 1428 i 1437 gleyt con-
ductus, ca 1500 inducie frysttag
order geleyt, przymyerze albo
gleyth – glejt(owa: –
1. zabezpieczenie komu> pobytu
lub przej>cia listem /elaznym lub
konwojem,
2. przymierze, rozejm.
Sk=onno>ci polskie do “po=ykania”
samog=osek, >ci'gania s=[w.
s=aw. pravda-prawda.
¢glezno anat.
dolna cz">: nogi, gole<, pi"ta.
staroros. glezn=-glezno,
glezno-glezno,
ros. ni'nqq hast; nogi>
golen;> pqtka.
gl"d-a(zdi: jęz., char.
m[wi: rozwlekle, nudnie, bez sensu;
baja:, bajdurzy:, bzury ple>:.
†gl"dacz gl'dacz.
†gl"da: 1. patrze:, 2. wypatrywa:
za czym>, szuka: spoziera:, zerka:,
3. mie: wzgl'd na co>, dba: o co>.
staropol. do(na(o(pod(po(prze(
(przy(wy(wz(zo•gl'da:, ogl'dn':
si", po(przy(wz(z•gl'dn':,
ogl'dawa:, wgl'dawa:, gl"dzi:,
do(na(o(pod(po(prze(przy(wy(wz-
gl'da:. ˚gl'd.
ang. to look ]at\, to view, to see,
ros. smotret;-smotriet.
gl"d-zi:(a jęz. nudna, rozwlek=a
opowie>:; bajdy, bzdury;
nudzi:, marudzi:, zrz"dzi:.
†gl"dzie: patrze:. ¯ gl"da: ¯ gl'd.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
glina
staropol. tam szam oczy moye
glvndzv ]“glundzy”\,
staropol. U ^ E, UY.
†glica broń. pika, dzida.
staropol. glycza,
s=owotw. pokr. iglica
gliceryna najprostszy alkohol,
bezwonny i bezbarwny, syropowa
ciecz, C2H5]OH\3, przygotowany w
trakcie hydrolizy t=uszczy i olej[w.
gr. glykeros ]s=odki\ widziany tak/e
w gr. glykys i =ac. dulcis ]s=odki\,
franc. glycerine, ang. glycerin,
ros. glicerin-glicerin.
glicynia bot.
Wistaria chinensis, krzew wij'cy si",
z rodziny motylkowatych, o blado-
niebieskich lub bia=ych kwiatach
zebranych w du/e grona.
wg internetu& Wisteria chinensis.
†glicz arch. =uk.
glif archit.
sko>ne >ci"cie muru ujmuj'cego otw[r
okienny lub drzwiowy.
glikogen biol.
zwi'zek organiczny, wyst"puj'cy
g=[wnie w organizmach zwierz"cych;
zapasowy materia= od/ywczy orga-
nizmu.
glikoza, glukoza
zwi'zek organiczny ]w"glowodan\,
C6H12O6 wyst"puj'cy w soku owoc[w,
zw=aszcza winogron,, w miodzie,
oraz w organizmach zwierz"cych; ma
zastosowanie m.in., w lecznictwie,
cukiernictwie; cukier gronowy.
ang. glucose ¯ gr. glykys ]s=odki\.
glin chem., metal.
pierwiastek chemiczny, lekki, sre-
brzysty metal, stosowany m.in. jako
sk=adnik lekkich stop[w; aluminium.
glin-a(iarz(ianka(ny(ica(iasty
osadowa ska=a okruchowa, sk=adaj'ca
si" z i=u, piasku, i /wiru; stosowana
jako materia= budow=any, garncarski,
rze{biarski, itp.
gwarowo& policjant ¯ trudno pozby:
si", odczepi:, gdy “przylgnie”, tj.
przyczepi si".
gln ]glina\  lgn ]lgnie\, lepi si",
kleista, ang. sticky.
s=owotw. pokr. ˚i= ¯ staropol. gyl ]ji=\
˘ gly]na\, s=owotw. koncepcji 012,
gly ¯ >redniow. ang. gly ]klej\.
staropol. vwøznøl iesm w gline
gløbokey, 1411 i glinø copal; z
gliny; z glyny, 1471 z glyny, z blo-
ta; glyn'; massa gromada glyny,
1472 glyna argilla, ca 1500 glebo,
idem rusticus vel arator glynyarz
˘ glina, glyna –
1. gat. ziemi nadaj'cy si" na wyroby
ceramiczne,
glinka
2. ciesielska glina& rubryka, ochra,
u/ywana przez cie>li do rysowa-
nia na drewnie,
staropol. gliniarz(owa – rolnik,
wg Ss 1953 ]patrz wy/ej\;
robotnik obrzucaj'cy >ciany glin',
jego /ona, wg ˚Ss 2011,
staropol. glinianka – schowek przy
domu zbudowany z gliny lub wyko-
pany w glinie; wykonany z gliny;
o ma>ci ko<skiej koloru gliny,
staropol. gliniany –
wykonany z gliny.
staropol. glinica, glinka – glinianka,
miejsce gdzie kopie si" glin",
staropol. glinny – zawieraj'cy glin".
franc. argile, glaise, anglosas. cl≤g,
>redniow. ang. claye, clai ˘ ang.
clay, pokr. niem. klei ]wg Webster’s
Dict., has=o clay; G and MLG ^ Mid-
dle Low German ^ >rodek nizinnych
Niemiec, podr"czne s=owniki nie
znaj' tej pisowni\, ros. glina-glina.
znaczeniowo glina pokrewna jest
klejowi&
gr. gloios ˘ =ac. gluten ˘ p[{no=ac.
glus, glutis ˘ starofranc. glu, glus ˘
>redniow. ang. gly ˘ ang. glue;
>redniow. ang. gly ˘ pol. Gliwice
]osada posadowiona na terenie
gliniastym, p[{niej miasto\.
†glinka chem., kolor.
1. jak glinica,
2. minia, tlenek o=owiu,
czerwie< o=owiana,
3. czerwona glinka& rubryka, ochra,
4. o ma>ci ko<skiej – koloru gliny.
staropol. 1411 foueis argille albo o
glinky, 1477 fossatam argillosam
albo glynky, 1496 glynky,
1472 glynka minium, ca 1465 czyr-
wona glynka, 1471 kon glynka,
1497 ]ko<\ glynka byalogrzywy.
glinka
1. petr. ska=a zawieraj'ca g=[wnie
minera=y iglaste; r[/ne jej gatunki
u/ywane s' w przemy>el cera-
micznym, farbiarskim,
2. geolog. gleba zawieraj'ca glin".
glino-bity(wy bud.
wykonany z bitej, ubijanej gliny
gliptyka jubiler.
sztuka rze{bienia, rytowania, i r/ni"cia
kamieni szlachetnych i p[=szlachet-
nych ]gemm\.
glissando muz., dźwięk.
efekt uzyskany przez nacisk palcem
na seri" s'siednich, bia=ych klawiszy
pianina, w szybkim nast"pstwie.
ang. glissando.
glista zool., med.
Ascaris, robak w kiszkach.
staropol. glisty, glysty, glisthi,
ca 1500 glysth' lubrica; luptus vel
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
lubrica glyst', glyst' lubricus,
1450 glysta, 1472 glisty czlo-
wecze, 1475 glisthi, 1472 glisty
gnoyni limbricus ˘ glista –
1. zool. d/d/ownica,
Lumbricus terrestris L.,
2. robak paso/ytuj'cy w ludzkich
kiszkach, Ascaris lumbricoides,
3. glista gnojna& du/y robak kloaczny,
Eristalis sp. albo owsik, Oxyuris
vermicularis.
†glistnik, glisnik bot.
1. centuria,
Erythraea centaurium Pers.,
2. gat. pio=unu,
Artemisia chamaemelifolia Vill.
Gliwice ˚nazwy w=asne.
†gln': $ }nieznane| wg Ss 1953,
a wg mnie& lgn':, tj. lepi: si",
przestawienie GLLG lub ¯ glina.
staropol. 1425(34 salebrosum vlg.
glucze ]leg. gl'ce\, sed lubricum
vlg. sliske ˘ gln': – o bagnie&
grz'skim by:, wsysa:, wch=ania:.
glob(alny(troter ziemia.
¯ franc.-ang. }glob|.
s=owotw. pokr. =ac. gleba, OE
]dosł. grudka ziemi\, LR ˘ rob.
glob ziemski – Ziemia.
globtroter – w=[cz"ga, obie/y>wiat.
niem. ]erd\kugel, globus ¯
=ac. globus ]kula, sfera\,
franc. i ang. globe,
ros. war, globus.
globuliny w liczbie mn. biol.
bia=ka proste, rozpuszczalne w rozcie<-
czonych oboj"tnych roztworach soli,
nierozpuszczalne w wodzie; stanowi'
g=[wny sk=adnik bia=kowy nasion.
globus szkoln., sport.
1. model kuli ziemskiej lub sfery
nieba, obracaj'cy si" doko=a osi,
2. ko=owr[t do wykonania obrot[w
w prz[d, w ty=, i na boki.
glogier[wka drzew.
odmiana jab=oni; owoc tej odmiany.
¯ Gloger, botanik polski.
gloksynia bot. Sinnigia speciosa.
1. glon(owce bot.
glon – algae,
glonowce – Phycomycetes.
2. glon spoż. du/a kromka, pajda.
glor-ia(yfikacja(yfikowa: s=awa.
=ac. gloria, starofranc. i >redniowiecz.
ang. glorie, franc. gloire,
ang. glory, ros. slava
glorieta archit.
dekoracyjan nadbud[wka w postaci
lekkiego pawiloniku wspartego na
kolumienkach. ¯ franc.
glosa(tor jęz. dopisek, uwaga wpi-
sana mi"dzy wierszami tekstu lub na
g=adko
marginesie, b"d'ca t=umaczeniem,
wyja>nieniem zwrotu czy wyrazu
niejasnego albo obcego.
staropol. gloza – glosa. ˚gloza.
gr. glossa ]j"zyk, s=owo wy-
magaj'ce wyja>nienia, ang. the
tongue, language, word requiring
explanation\.
glosolalia rel., dźwięk.
wypowiadanie niezrozumia=ych
d{wi"k[w w stanie religijnego
uniesienia.
gr. glossa ]j"zyk\ % laleo ]m[wi"\.
†gloza jęz. glosa, komentarz do
trudniejszego miejsca w tek>cie,
wyk=ad obja>niaj'cy. ˚glosa.
gr. glossa ˘ =ac. glossa ˘
starofranc. i >redniow. ang. glose,
ang. gloss,
ros. losk-=osk, ]poja>nienie\ tol-
kovanie-to=kowanie.
†glozn(owy anat. kostka u nogi.
staropol. 1437 i ca 1455 gloszn
talus; gloszn, glozny, do glosnow
ad talos, 1478 pod glosznem sub
talo, ca 1500 gloszn vel kostk'
talus, ca 1500 pod gloznem albo
pod lokczyem.
glukoza spoż. krystaliczny cukier,
naturalny sk=adnik owoc[w i miodu.
od 1840 r.
gr. glykus ]s=odycz\ % cose.
†glut kula, >rut, siekaniec z o=owiu
i /elaza.
staropol. 1494 glothy ]w liczbie mn.\
glutamina
kwas oksopentanowy, C5H10N2O3,
organiczny zwi'zek chemiczny z
grupy aminokwas[w; amid kwasu
glutaminowego, znaleziony w li-
>ciach i korzeniach pewnych ro>lin.
ang. glutamine ¯ gluten % amine.
gluten bot., spoż.
substancja bia=kowa w nasionach
zb[/; szara, lepka, po/ywna sub-
stancja w m'ce ze zb[/.
ang. gluten ¯ =ac. gluten.
glutyna
kleista substancja bia=kowa;
klej, /elatyna.
g=adki wyr[wnany.
¯ =ad ]woda, zwierciad=o wody\,
r[w ]1. woda, 2. poziom ˘ r[wnina\.
staropol. 1426 glatke lubricum,
1461(67 vsta szliszska albo glatka
os lubricum, 1471 obly glathky pla-
nus; glathka, glatko, ca 1500 glathka
plana via ˘ g=adk-i(o(o>: –
r[wny, wyg=adzony, niechropowaty.
ang. smooth, even, plain,
ros. gladkij-g=adkij.
g=ad-ko(ziutki 1. z og=ad', 2. lekko.
staropol. gladko a lagodnye ˘
g=adko>:
g=adko – =agodnie.
=ac. suaviter,
starofranc. i >redniow. ang. gentil ˘
ang. gentle, ros. blagorodno,
†g=adko>: miejsce r[wne, r[wnina.
staropol. glathkos}ci'| planicie.
=ac. planities; planus ˘ ang. plane
]flat; level; even\, ˚g=adki,
ang. smoothness, evennes; plain,
ros. gladkost;-g=adkost.
g=adysz char., przestarz., dzi> żart.
cz=owiek “g=adki” – uk=adny, uprzej-
my; =adny, urodziwy.
g=adzi-:(dzik czynność.
1. >cina: ]ludzi lub grzechy\
˘ zag=ada,
2. >cinaniem czyni: powierzchni"
g=adk', usuwa: chropowato>ci i
nier[wno>ci, zmarszczki;
wyr[wnywa:,
3. g=aska:, muska: ˘
g=adzi: po g=owie. ˚g=adki.
ang. to smooth, to polish,
ros. gladit; (kogo) po golovie
]ang. to coddle one, to pamper\,
glad;-g=ad ]ang. smooth place\.
staropol. 1466 ostre gladzy'
aspera plano; otho baranek bo-
szy, otho chthory gladzy grzechy
szvyatha; per pestilenciam et
famem deuastans, gladzøcz,
terram ˘ gladzycz ˘ g=adzi: –
1. wyr[wnywa:,
2. pustoszy:,
3. zabija: ˘ zag=ada.
staropol. o(po(u(wy(za(z•g=adzi:,
za(z•g=adza:.
¢g=ago= jęz.
czasownik, s=owo, ustnie.
ros. glagol ]czasownik, s=owo\
glagol;nyj ]ustn•y(ie\.
>redniowiecz. glagol[]i,
glagolq ]m[wi'c(y\,
pokr. g=os – g=osuj'cy.
†g=asa: wo=a:, ¯ g=o>no ¯ g=os.
staropol. 1466 glassza }by| ¢od-
wthorzonimy bily zaparthe drzwy
]...by otworzono zaparte drzwi\.
g=aska: wielokrotnie lekko posuwa:
czym po powierzchni, zwykle r"k' po
g=owie, ciele innej osoby.
w zwi'zku s=owotw. z =ask'.
staropol. 1436 glasczye mulcet, ca
1500 glaskacz mulcco; glascesz
lingis, ca 1500 glaszkal, 1461(67 my-
akkimi, lagodnie, slowo glaskane ˘
g=aska: – 1. g=adzi: lekko, 2. liza:,
3. =agodnie obchodzi: si" z kim>,
rozpieszcza:,
4. pochlebia:, ujmowa: pochleb-
stwem,
staropol. ug=aska:, g=osi:.
>redniow. ang. strok, stroke, stroke,
ang. stroke ]o wielorakich znacze-
niach, jednym z nich, z numerem 9,
jest delikatny, pieszczotliwy ruch r"ki,
lecz wi"cej wskazuje na uderzenie\,
za> pet ]g=adzi:\ ˘
ros. balovat;-ba=owat,
laskat;-=askat ˘ pol. g=aska:.
~g=aska: czas niedok. ¯ =aska
]dobro:, =agodno>:\.
dobrotliwie, lekko posuwa: d=oni'
po powierzchni, g=adzi:, muska:.
s=owotw. pokr. =askawie, =askotki.
ros. gladit;-=adit, laskat;-=askat,
ang. to stroke, to fondle ]a dog\.
po•g=aska: – szczeg. po g=owie
u•g=aska: – udobrucha:, u=agodzi:,
uspokoi:
przy•g=aska: – troch", cz">ciowo
g=az
1. petr. okr'g=y kamie<,
2. anat. ros. oko.
staropol. glasz – kamie<-otoczak.
g='b kapu>ciany bot.
zgrubia=a =odyga.
s=owotw. pokr. g=upi ¯ stupid, PB;
U ˘ Å, ´ ˘ g=ubina ˘ g="bia, g='b.
staropol. ca 1500 glab maguder.
=ac. caulis,
>redniow. ang. stumpe, stompe,
ang. stump, ros. `stomp-estomp.
g='b, g="b-ia(ina(oki(oko(oko>:
miejsce odleg=e od brzegu ]jeziora,
lasu, powierzchni wody, powierz-
chowno>ci ludzkiego cia=a ˘ z g="bi
serca\; woda poch=on"=a.
s=owotw. pokr. 1. ch=on':, 2. =ono,
˚gub, gib pod numerem 458.
g='b ]kapu>ciany\  g=upi, PB.
staropol. gløba, glabya ˘ g="bia –
1. wielki s=up wody, g="boka woda,
g="bina,
2. wymiar przestrzenny mierzony w
d[= od powierzchni wody.
staropol. gløbyna ˘ g="bina –
wielki s=up wody, g="boka woda.
staropol. gløboky, 1466 gl'boky,
1471 glamboky ˘ g="boki –
1. si"gaj'cy daleko do wn"trza wody,
ziemi,
2. niepowierzchowny, gruntowny,
wielki, wielce ogarniaj'cy.
staropol. glamboko, glaboko ˘
g="boko – z dala od powierzchni.
staropol. gløbocoscz, g="bokoszcz,
g=øbokoscz ˘ g="boko>: –
1. miejsce na dnie przepa>ci,
2. wielki s=up wody, masa wody,
3. wn"trze, >rodek,
4. wymiar przestrzenny mierzony w
d[= od powierzchni wody.
5. wielka pojemno>:,
wielkie rozmiary, bezmiar,
6. anat. wn"trze ko>ci i szpik tam
znajduj'cy si".
staropol. cleboczy ]pro gl"boczy$\
˘ gl"bocz – miejsca ukryte w g="bi.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
g=odny
>redniow. ang. depthe ¯ dep.
ang. depth ¯ deep,
wo=. 1289 gloubokou[ ]g="bok'\,
glouboci ]g="bokie\
ros. glub-ina/okij.
gr. a` ]bez\ % byssos ]dno\ ˘
abyssos ˘ =ac. abyssus ˘
ang. abyss, ros. bezdna-bezdna,
propast-propast ]przepa>:\.
g='bik bot.
bezlistna =odyga zielona wyrastaj'ca
spo>r[d li>ci odziomkowych.
g="bi-a(na(nowy ółążźęśćń x
poj"cie urobione ze znaczengo wymia-
ru od zwierciad=a wody do dna.
ang. depth ¯ depthe ¯ dep ]deep\.
~g="bi: czas dok. ¯ glubina-
g=ubina
]g="bia, ang. depth\, s=aw. U ˘ Å, ´.
za•g="bi: – czas dok., zag="bie
po•g="bi: – przyda: g="boko>ci,
pog="biarka
w•g="bi: ]si"\ – wnikn':, zapu>ci:
do g="bi, w g='b
z•g="bi: – wnikn':, pozna: do-
dok=adnie, do g="bi,
ang. in-depth
Nie nale/y& dog="bnie
g="b-oki(szy(oko>: jęz.
maj'cy wymiar w g='b, w swej katego-
rii, wi"kszy od przeci"tnego.
g="bosz(owa: roln., narz.
narz"dzie do g="bokiego spulchniania
gleby mi"dzy rz"dami ro>lin.
†g=oba z=o>:. ˘ zag=oba. wg Ss 1953&
Mo/e trzeba rektyfikowa: }z|globo
} nie trzeba, s=aw.-pol. ZG, J.D. |.
staropol. oslyepyona globo tvoya,
o szynv straczony.
=ac. malitia, ang. wickedness, spi-
te, malice, evil, ros. zloba-z=oba.
1. †g=obi: natarczywie prosi:,
wyprasza:. staropol.
ca 1455 globycz impetrare.
staropol. g=obi: si" – troszczy: si".
=ac. curare,
ang. †Old Polish to take care of,
ros. †bereh;.
2. †g=obi: klinowa: ¯ g=oba ]klin\
˘ zag=obi: ]zaklinowa:\.
†g=odek bot. Erophila vulgaris. D.C.
staropol. 1472 glodek, golyasch
herba rasa.
g=od-ny(om[r(owa:(owa:(
([wka(zi: ]si"\ jęz., fizjolog.
odczuwaj'cy g=[d, zg=odnia=y.
staropol. 1444 glodna bila esurit,
ca 1450 pauperes y glodnych dei
seruos; glodzyen; 1476 glodny ˘
staropol. g=od-ny(zien.
staropol. dni glodne ˘ g=odne dni
– dni g=odu.
staroros. gladnyj-g=adnyj,
g=odzi:
gladivyj-g=adiwyj,
ros. golodnyj, nenasytyj,
'adnyj, xi]nyj ]g=odny, nie-
syt, /'dny; rozb[jnik, rabu>\.
~g=odzi: czas niedok. ¯ g=[d ]brak,
szczeg. wody, dzi> wszelkiego po-
karmu, po/ywienia\ ¯ =[d ]woda\.
ros. golodat;-go=odat,
ang. to hunger, to starve;
]to die of hunger\ umeret;
golodno[ smert;[,
]year of famine\ golodnyj god,
]hunger\ golodyxa,
]pressed by hunger\ c goloduxi.
za•g=odzi: – g=odem doprowadzi:
do >mierci
wy•g=odzi: – wymorzy: g=odem
wy•g=odzi: si" – odczuwa: silny g=[d
z powodu braku spo/ywa-
nia posi=k[w, pokarmu
†g=ogobicz, g=ogowicz
czy g=ogowi: krzew. r[/ne cierni-
ste krzewy& ostr"/yna, g=[g.
staropol. 1466 glogowycz ramno,
1472 glogobicz ramnus,
1466 glogowycz salivnca.
=ac. dumeta, spineta, fruticeta,
franc. aubepine, epine blanche,
niem. hagedorn, weiÆdorn,
ang. a large genus of shrubs,
ros. boqrywnik-bojarisznik.
g=ogowiec owad. Aporia crataegi.
g=os(i:(iciel(ka(kowiec(owa:(
(owy, g=o>n-y(ik, =os•kot
d{wi"k, brzmienie, odg=os.
¯ VG, oi ^ }=a|. starofranc. vois ˘
g=as, g=os ˘ go=os.
g•rom – g•=os ˘ g•rom•ko – g•=o>•no,
do•no>•nie ]rom, nos, raj ˚g[ra\.
staropol. glosz; glossem mogim
ku gospodnu wolal iesm; dal
iest glos swoy; glos boszi nad
wodami; glos boszy we czcy;
da glossowi; glossv; glos pana
boga, od glossa zedrzaly wargy
moye ˘ glosz, gloss, glos –
1. g=os, d{wi"k, brzmienie, odg=os,
2. mowa, m[wienie, odezwanie si",
powiedzenie, s=owa,
3. d{wi"k instrumentu muzycznego.
=ac. vox, vocis, sermonis, sonus,
˘ starofranc. vois; son; franc. voix
˘ >redniow. ang. vois, voce; soun,
son, ang. voice, sound,
niem. stimme,
ros. golos-go=os, ]gromko\ glas-
g=as, ]d{wi"k\ zvuk-zwuk,
]niemy\ bezg-lasnyj/olosnyj.
wo=. 1289 glas= ]g=os\, ø glasa
]od g=osu\,
ros. golos/it;/ovat;/ovoj/
/iwko/i]e.
s=owotw. pokrewne sobie& g=os, w=os,
w=asny, g=owa.
staropol. a gloszil ganyebnoscz
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
otcza swego ]a g=osi= haniebno>:\,
pthaczy glosz' ˘ g=osi: –
1. ujawni:, wyda:, wyjawi:,
2. o ptakach& krzycze:, >piewa:,
:wierka:,
staropol. 1466 glosznymy pothko-
}wami| ]g=o>nymi podkowami\,
voces clarissimas, gloszna, et
suauissimas, brzny'cza, voces,
ca 1500 gloszny vocalis ˘
g=o>n-o(y – wydaj'cy g=os,
daj'cy si" s=ysze:, brzmi'cy,
d{wi"czny }dosł. gromk•o(i, J.D.|,
staropol. g=o>na chwa=a – hymn.
staropol. ofiera g=o>na –
ofiara z pie>ni i muzyki.
staropol. og=osi:, og=asi:, g=asa:,
og=asza:, og=oszowa:.
~g=osi:, ~g=osowa:, ~g=o>ni:
¯ g=os, d{wi"k. s=owotw. poch. odg=os,
pog=os, przyg=os, rozg=os, zg=oska.
ros. golos-go=os ˘ provozglawat;,
]podniesiony\ glas-g=as,
]d{wi"k\ zvuk-zwuk,
ang. voice ]g=os\, sound ]d{wi"k\,
ros. odinoglasno-odinog=asno
]jednog=o>nie\ ^ ang. with one voice,
ros. glas sovesti-g=as sowiesti ^
ang. the voice of conscience.
za•g=osowa: – odda: g=os w wyborach
na•g=o>ni: – wype=ni: sal" stosow-
n' si=' g=osu;
nag=o>nienie
prze•g=osowa: – g[r" wzi': na kim
w g=osowaniu
o•g=osi: – wszem, dooko=a
pod•g=o>ni: – wzmocni: nag=o>nie-
nie
Nie nale/'&
od•g=os – d{wi"k towarzysz'cy
czemu>, brzemienie
czego>, czasem echo
po•g=os – echo, g=os odbity
z dala od {r[d=a
przy•g=os – g=os przy(t=umiony
ustami
roz•g=os – na wszystkie strony
z•g=os•ka – sylaba, 2–3 d{wi"ki
g=ow-a(i: si" anat.
my>l'ca cz">: cia=a, zawieraj'ca m[zg
i narz'dy zmys=[w ]w tym oczy\,
steruj'ca dzia=alno>ci' organizmu
/ywego lub spo=ecznego. G=owa pa<-
stwa, armi, head, hed ˘ het % man ˘
hetman; tatar. bas ]g=owa\ ˘ baskak,
tur. basz ]g=owa\ ˘ pasza ]p[{niej ty-
tu= honorowy\, =ac. caput ]g=owa\ ˘
capitalis ]g=[wny\ ˘ kapitan, niem.
†g=owacz broń., bot., ryba.
haupt ˘ hauptman.
g•=owa ]do =owienia, bicia\ ¯ g ]do\ %
=ow(i: ]my>l(e:, bi:\ ˘ =ow•iec(ca,
my>liwy, =owczy; tropi: ]>ledzi:\; trop
]my>l, >lad\ ˘ roz•tropnie ]roz•my>l-
nie\, pokr. ang. trapper ]my>liwy,
usidlaj'cy zwierzyn" zastawionymi
pu=apkami\, g=owi: si" ]bi: si" my>la-
g=owacz
mi, trapi: si" ˘ strapiony\, ros. =owkij
]zr"czny; bystry, sprytny, ang. skilful;
clever, alert, cute\.
mo/e i w zwi'zku z anglosas. glowan ˘
>redniow. ang. glowen ˘ ang. glow
]p=on':, /arzy: si"; promieniowa:\ ˘
pol. “o>wiecona g=owa”, ˚g=ownia,
Rosjanie dostawili O ˘ ros. go=owa.
g=owa przenios=a si" na =owy ]bicie
w g=ow"\&
my>liwy ]=owczy\ – zabijaj'cy;
g=owa, g=[w – =[w,
g=[wny – =owny, staropol. `g=owiec
]`b[jca\ ˘ brato•g=owiec(b[jca,
g=owa – my>l  =[w – my>liwy.
idiomy& wybi: sobie z g=owy,
po rozum do g=owy, mie: w g=owie.
ang. boot ]but\ ˘ but ]but; d[=\ ˘
czub ]g[ra, wierzch, szczyt, g=owa\;
g=owa ^ czub ^ szub ]Cz  Sz\ ^
wis ˘ wis % =a ]woda, rzeka\ ˘ Wis=a
]g=[wna rzeka\, czyt. wspak ˘ siw ˘
siwy ]siwe w=osy na g=owie\, ang. wise
]m'dry\, wisdom ]m'dro>:\.
pol. okap, czapka, kapelusz ¯ cap,
kapusta ]dosł. ludzka g=owa\,
szubienica ]ros. wisielica\,
ang. a•head ]przed siebie, naprz[d\ ¯
head ]g=owa, naczelnik  czo=o\;
naprz[d ¯ prz[d ˘ przedni.
˚g=[wne ]odszkodowanie lub kara
za zab[jstwo\, g=[wnik ]morderca,
zab[jca\.
wo=. 1289 glavy ]g=owy\ ¯ glava
]g=owa\, mo'em; gnes i golovy
svoa polo'iti za tœ ]mo/emy
g=owy swoje z=o/y: za ciebie\,
anglosas. heafod ˘ >redniow. ang.
hede, heved ˘ ang. head,
=ac. caput, ros. golova, glava,
staropol. glowa, glova –
1. cz">: cia=a cz=owieka lub zwierz"cia,
2. cz=owiek,
3. cz=owiek zajmuj'cy pierwsze
miejsce, g=[wna osoba, naczelnik,
4. pocz'tek czego>, to, co jest na
pierwszym, najwa/niejszym miej-
scu, co wie<czy, dope=nia,
5. zab[jstwo,
6. odszkodowanie za zab[jstwo,
7. g=owy =[/ka& cz">: =[/ka gdzie
>pi'cy k=adzie g=ow",
8.a. bot. g=owa modra – krzy/ownica,
Polygala comosa Schk.,
8.b. bot. kurza g=owa – jaskier ostry,
Ranunculus acris L.
8.c. bot. z=ota g=owa – z=otog=[w,
Lilium martagon L.
1. rodzaj miecza z wielk' r"koje>ci',
2. trzy nazwy botaniczne&
2.a. b=awatek, Centaurea cyanus L.,
2.b. pop=och,
Onopordon acanthium L.,
2.c. =opian, Arctium lappa L.,
3. ryba. g=owacz, ryba z du/' g=ow',
g=owatka
Cottus gobio L.
staropol. 1471 glowacz biceps,
ca 1455 glowacz castanicus,
1460 glowacz capitanus,
ca 1500 glowacz lappacium ro-
tundum, 1472 glowacz capito.
†g=owatka bot.
Cannabis sativa L., konopie.
staropol. 1472 glowatla cannabum,
anglosas. h≤nep, henep,
>redniow. ang. i ang. hemp,
ros. konoplq-konoplia.
g=owica
g[rna cz">: jakiego> przedmiotu, za-
ko<czenie, wierzcho=ek, najcz">ciej w
kszta=cie kulistym, g=owa, g=[wka.
staropol. 1399 meczowa glowicza,
1450 capicio gladii albo glowycza,
ca 1500 glovycza myecz}e|va ˘
g=owica –
1. g=[wka,
2. r"koje>: miecza. ˚chocho=(ek.
†g=owienka
1. rodzaj >wieczek dymnych
u/ywanych do kadzenia,
2.a. bot. Ajuga reptans L.,
2.b. bot. Prunella vulgaris L.
staropol. 1500 glowyenki; glovy-
enki, 1472 glovenki fluminia,
1484 mala glowyenka sparagus.
g=owizna spoż.
mi"so z g=[w zweizr't rze{nych,
zwykle wieprza; wyr[b z tego mi"sa.
g=ownia wojsk. pal'ca si" g=owica
miotanego pocisku.
¯ ang. glow ]p=on':, /arzy: si"; pro-
mieniowa:\ ¯ >redniow. ang. glowen
¯ anglosas. glowan. ˚g=owa.
staropol. 1426 glowna teda, 1441
dlownye ]g=ownie; dg koncepcji
024\, 1463 glownia torris,
1466 glownye igniculi, facule,
1412(71 glown' ]g=owni'\,
1471 glownye torris ˘ g=ownia –
smolna szczapa, pal'cy si" lub
niedopalony kawa= drewna.
Lœxom 'e kr≠pko borou]
im. i soulicami meh[]e. i
golovnœmi. ≥ko molnπa ida-
xou. i kamen;e. œko d='∂; s=
n(e)b(e)s≠ idœ]e. wo=., Ipat 6759
]1251r., w rzecz. 1247\.
g=ownia broń., bot.
1. p=on'ce albo tl'ce si" polano,
2. broń. cz">: sieczna szabli, wraz z
trzpieniem nie osadzonym jeszcze
w r"koje>ci,
3. bot. grzyb paso/ytniczy z rodziny
g=owniowatych, wywo=uj'cy
choroby ro>lin.
†g=ownik char.
przest"pca, morderca. ˚g=owa.
g=owonogi zool.
Cephalopoda, gromada mi"czak[w
morskich odznaczaj'cych si" charakte-
rystycznymi ramionami kt[re otaczaj'
otw[r g"bowy i s=u/' do chwytania
zdobyczy.
g=owotu=[w zool.
odcinek cia=a utworzony ze zro>ni"cia
si" w jedn' ca=o>: segment[w g=owy
i tu=owia, wyst"puj'cy cz"sto u sko-
rupiak[w i paj"czak[w.
}tak wg mSjp 1969& jedna ca=o>: –
ca=o>: jest zawsze jedna, niepodzielna,
J.D., w jeden organizm|
g=-[d(od[wka fizjolog. =[d – woda
zag=ada – zamorzenie; g=odowa: –
=akn': ]=a, =[d – woda\,
praga ]jad=o\ ˘ pragnienie,
a =[d ]woda\ ˘ g=[d; dzi> odwrotnie.
przyczyna wymiany pragnienie 
g=[d opisana pod wyrazem has=owym
pragnienie ]praga ^ anglosas. foda ˘
s=aw.-ros. woda ˘ pragnienie ^ /'dza
“wody”, tj. jad=a, nie picia\.
wo=. 1289 golod= ]g=[d\ gladom=
]g=odem\, golod= velik= ]g=[d
wielki\,
staropol. glod –
1. uczucie wywo=ane brakiem po/y-
wienia, brak po/ywienia,
2. /ywio=owa kl"ska g=odowa, okres
braku po/ywienia, okres dro/yzny;
s=owotw. pokr. =[dka, =[d{, p=[d,
ros. reja: ]p=yn':\ ¯ rea ]p=yn\ ˘
creare ˘ pro ]za, przed\ % creare ˘
procreatus ]prokreacja\.
g=[g bot.
Cretaegus, gat. ciernistego krzewu.
s=owotw. baz' =[g ˘ po=[g ]por[d\,
odpowiednik ang. ˚orn ˘ born.
hawthorn ]g=[g\ ¯ thorn ]cier<\ ¯ orn
]=[g\ ˘ ang. born, pol. po=[g ]por[d\.
staropol. glog –
1. r[/ne ro>liny cierniste i kolczaste.
1.a. bot. g=[g dwuszyjkowy,
Crataegus oxyacantha L.,
1.b. bot. je/yna, ostr"/yna,
Rubus L. sp.
1.c. bli/ej nieokre>lone&
1463 glog scaria,
1471 glog veprem,
1471 rampnus vlg. glog vel
tharn, ca 1500 palinurus ostro-
zygya vel glog
2. bot. owoc dzikiej r[/y.
franc. aubepine, epine blanche,
anglosas. haguthorn ¯ haga % thorn,
>redniow. ang. hawethorne,
hagethorn ˘
ang. hawthorn ]lit. hedge thorn\,
ros. boqrywnik-bojarysznik.
g=[wka bot.
1. ma=a g=owa,
2. nazwy botaniczne&
2.a. ptasze g=owki – kurdybanek,
Glechoma hederacea L.,
2.b. /mijowe g=owki&
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
g=ucho
2.b.a przetacznik,
Veronica chamaedrys L.
2.b.b krzy/ownica,
Polygala comosa Schk.
staropol. 1460 ptaszye glovky
edera terrestris, ca 1465 ptasze
glowky edera terrestris,
1472 ptassye glowky edera nigra,
1472 zmiove glovki camedreos.
g=[wkowa: czynność.
†g=[wne prawn. odszkodowanie
lub kara p=acona za zab[jstwo.
staropol. 1335 glovne, 1355 i 1439
glowne.
†g=[wnictwo prawn. zab[jstwo.
staropol. glownyczstwo, maszo-
boystwo ]m"/ob[jstwo\.
†g=[wnik prawn., char.
morderca, zab[jca.
staropol. glownyk, glovnyk,
1437 glownik hismaneticus.
g=[w-ny(nie(nodowodz'cy jęz.
ros. glavnyj ¯ glava ]g=owa\,
staropol. glowny –
1. pozostaj'cy w zwi'zku z g=ow',
1.a. m"ka g=owna, g=owna pomsta
– kara >mierci,
1.b. /y=a g=owna – arteria, t"tnica,
2. przypadaj'cy na g=ow",
3. najwa/niejszy, podstawowy,
naczelny,
3.a. g=[wny grzech – kardynalny,
3.b. g=[wne miasto – stolica,
metropolis, civitas capitalis,
3.c. g=[wne pieni'dze – kapita=,
kwota podstawowa,
3.d. zap=ata g=[wna – ca=kowite
odszkodowanie,
3.e. g=[wny termin – rok s'dowy,
niestawiennictwo na< poci'-
ga=o upadek w sporze,
3.f. g=[wna dziedzinna rzecz – ca=
-kowity maj'tek do podzia=u,
4. dotycz'cy g=owy, tj. zab[jstwa.
g=uch-o(y(ota, g=usz-a(y:(ec
g=ucho-niemy(ciemny med.
s=owotw. pokr. s=uch, ucho;
g= ¯ g=os, g=as, g=asz ˘ rozg=asza:,
`sza ¯ cisza;
staropol. tenczy tho dar gest kals-
demv clouekoui dan, tako dobrze
gluchemv, gako y nememu ]ten to
dar jest ka/demu cz=owiekowi dan,
tak dobrze g=uchemu jak i niememu\,
ale ia, iaco gluchi, ne sliszal iesm;
gluchy surdus; gluchym ˘
staropol. gluchy ]g=uchy\ –
1. nie s=ysz'cy,
2. niew=a>ciwy, nie taki,
jak by: powinien&
g=uchy& gawron, koper,
lebioda, lebiodka, pokrzywa.
3. niedorzeczny ]surdus  absurdus$\.
staropol. g=ucho –
yy
niewyra{nie, niezrozumiale.
=ac. surdus,
anglosas. deaf, pokr. niem. taub,
goth. taubs, >redniow. ang. deaf,
deef, ang. deaf,
s=aw. glouxoi ˘ gluxoj, g=ucho
¯ ucho ¯ uch ]powietrze\.
s=aw. glas, glaw-.
¢g=umo, g=uma zdarz.
szumne wesele, zabawa, po>miewi-
sko, szyderstwo, na>miewanie si",
naigrywanie, b=aze<stwo.
staroros. glum=-g=umo,
gluma-g=uma.
g=up-i(iec(ota(tas(tak(stwo(
(io(ek osob.
g=upstwo – g=upi post"pek,
g=upio – niem'drze, bezsensownie,
bezmy>lnie,
g=upek – cz=owiek g=upi,
g=upi  g='b, PB; U ˘ Å, ´,
z wp=ywem ang. stupid ]$\&
st•upi•d ˘ g=•upi.
g=up•ota(stwo, t"pota, niewiedza,
prostactwo, rubaszno>:.
staropol. glupy, glupi, od glupego,
glupyego szyercza, 1466 deliras
glupyasch, 1471 glupy stultus ˘
glupy, glupi –
1. t"py, niem'dry, szalony,
2. prostacki,
3. ma=ej warto>ci, b=ahy.
=ac. 1. stultus, insipiens,
2. rusticus, incultus, 3. vilis,
ang. 1. stupid, †dull, †insane,
s=aw. gloupπi ˘
ros. glupyj, glupec,
staropol. g=upie – niem'drze.
staropol. gluposcz, gluposzcz,
glvposcz ]g=upo>:\ –
1. g=upota, t"pota, niewiedza,
1.a. brak do>wiadczenia,
prostoduszno>:, naiwno>:,
2. prostactwo, rubaszno>:.
g=usz-a(y: dźwięk.
1. bezg=os,
2. miejsce odludne, pustkowie.
g=uszec zool., ptak. Tetrao urogallus,
urugallus, ptak wielko>ci indyka.
gmach bud. du/a, okaza=a budowla.
¯ g` ]wielki, okaza=y\ % mach.
mach& «skrzyd=o ptaka w locie» ˘
roz(wy•mach ]pe=ny zasi"g, np. r"ki,
dzia=ania\, gmach, macha: czym.
staropol. gmachi uel chysche
edificia ˘ gmach ]dom, budynek\.
=ac. aedes, aedis % `ficare ¯
facere ]czyni:, robi:, dzia=a:\ ˘
aedificare ]dudowa:\ ˘ aedificium
]gmach, budowla\, franc. i ang. edifice
]budynek olbrzymich rozmiar[w\.
gmatwa-:(nina czynność.
mota:, pl'ta:, wik=a:.
pokr. matnia – wynik gmatwania.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gmera: grzeba:, zw=aszcza w cu-
dzych rzeczach, przegl'da: je niedbale
w czasie nieobecno>ci w=a>ciciela.
staropol. gmyracz
– grzeba: ]jak kura\.
ang. rummage.
gmerek społ.
w dawnej Polsce& god=o rodowe
mieszczan; stempel, marka.
gmin(a(ny poz. społ.
stan spo=eczny, posp[lstwo, plebs,
t=uszcza, warstwa ch=opska, ch=op-
stwo.
gmina ]spo=eczno>:\ jednostk'
administracyjn' wsi lub miasta.
na•gminnie – po•spolicie ¯ spo=em
]razem\, raz ^ spo, st'd nagminny –
pospolity, cz"sty, systematyczny.
¯ niem. gemein ]pospolity, powszech-
ny; prosty, gminny; pod=y, spro>ny\,
niem. das gemeine volk ]gmin\,
niem. gemeinde ]gmina\,
niem. gemein, pöbelhaft ]gminny\.
staropol. XV w. gmyn myesczky
comunitas; myesczsky gmyn
comunitas; gromada mieyscska.
mieyscski gmin conceptus, conci-
liun; gmyn comunitas, 1462 gmyn
communitas civum ˘ gmyn –
1. og[= mieszka<c[w danej jednostki
administracyjnej miasta lub wsi,
tzw. posp[lstwo,
2. t=um, gromada ludzi, ci/ba,
w Ss 1953& og[= mieszczan danej
miejscowo>ci.
ang. community ]gmina\,
commune ]komuna\, common
]wsp[lny, gminny, pospolity, zwyk=y\
¯ =ac. communis,
parish ]wiejska, ˚parafia\,
municipality, skr. muni ]miejska\ ¯
=ac. municipalis.
staro=ac. commoinos ˘ =ac.
communis ]dzielone przez wielu,
wsp[lne\ ˘ starofranc. comun,
>redniow. ang. communer,
ang. commoner ]l. poj., osoba nie
szlachetna, pospolity, zwyk=y\,
ros. helovek, nedvorqnskogo
proisxo'deniq.
†gmy>li jęz. pomy>lnie, po my>li.
=ac. sub` ]pod(e\ % cedere ]i>:\ ˘
succedere ˘ successus ˘ success
˘ ang. successful ]pomy>lny\, suc-
cessfyly ]pomy>lnie\.
franc. succes ]skuces\, heureux
]pomy>lny\, ang. successfuly,
ros. uspewnyj-uspiesznyj ¯
uspiech, udahnyj-udacznyj ¯
udacza ]powodzenie\.
gna:, goni: ruch. p"dzi:, lecie:,
biec, >ciga:, pokr. ang. gone ]prze-
min':\. s=owotw. pokr. nagonka, pogo<,
do•p"dzi: – do•goni:, ˚goni:,
do•gna: – do•>cign':, o•gon – o•p"d.
yy
staropol. 1392 gnacz, 1396 gnala
dwoge scotta na mø dzedzine,
1399 ne gnani; a nye gest godzy-
na gnacz stad do chlewow; czso
søstada gnaly ˘ gnacz – p"dzi:.
staropol. do(ode(o(po(prze(przy(
(roze(we(wez(wy(wyza(za(ze•
gna:, goni:.
za(na(po(prze(przy(do(ode(we(
(wy(ze(roze•gna:, tak samo p"dzi: ]z
wyj'tkiem ze•gna: – s•p"dzi:, zs\.
=ac. agere, pellere,
ang. to drive, to run after,
wo=. 1289 vozognali ]rozegnali si"\,
gnasta ]gnali\,
>redniow. sugnuti-sugnuti ]do>cig-
n':, dogoni:\, ros. nastignut;,
dognat;-dognat. ros. gnat;-gnat.
~gna: p"dzi:, >ciga:, ˚p"dzi:, go-
ni:  gania: ]element cz"stotliwo>ci
dodany, jak chodzi:  chadza:, tj.
wielokrotnie\,
gon ˘ gonitwa, ogon, samogon.
za•gna: – zap"dzi:
na•gna: – nap"dzi: ¯ nap"d
po•gna: – p"dzi:
u•gna: – dogoni:, do>cign':
prze•gna: – przep"dzi:
przy•gna: – przyp"dzi:
o•gania: – dooko=a
do•gna: – dop"dzi:, do ^ u
ode•gna: – odp"dzi:
pode•gna: – troch", cz">ciowo
we•gna: – do >rodka
wy•gna: – wyp"dzi:; wygon
ze•gna: – sp"dzi:
roze•gna: – rozp"dzi:
†gnanie wojsk. atak, b[j.
staropol. gnanye.
=ac. impetus,
ang. attack, battle ]bitwa\, fight,
encounter, ros. ataka-ataka,
napadenie, boj-boj,
†gnarowa: si" dawa: sobie rad",
radzi: sobie z czym, gospodarzy:.
ang. manage,
ros. pravit, upravlqt;.
¢gnat germ.-s=aw. chudy.
chudy jak gnat – dorozumienie zmieni-
=o znaczenie na ko>ci, bo takim ko>ci
zwykle wystawa=y.
ang. gnat ]komar\ }gnet|;
teng – gnat, AE.
staroniem. i >redniow. ang. gnatte,
niem. slang gnatze, anglosas. gn≤t.
Ale nazwisko Gnatowski ¯ Ignat, tak
i cz">: innych nazw w=asnych, przez
dostawienie lub opuszczenie zg=oski,
w tym Miechowita ¯ >miech,
˚nazwy w=asne, nr 600.
gnat anat. ko>:, zw=aszcza ko>:
goleniowa, gole<. ˚gole<.
staropol. ca 1500 sed et ossa gnati
szya, 1471 gnatowye crura,
=ac. os, crus, niem. tierknochen,
yy
anglosas. scinu; niem. schiene,
>redniow. ang. schine,
ang. shin]-bone\, anat. tibia,
ros. berce-berce, bercovaq
kost;-bercowaja kost, golen;.
gnejs petr.
szorstka, ziarnista, metamorficzna
ska=a przypominaj'ca granit, sk=ada-
j'ca si" na przemian z r[/nych warstw
minera=[w jak krzem[w alumniowych,
kwarcu, miki, czarnych, czarnozielo-
nych, lub ciemnobr'zowych krze-
m[w wapnia i magnezu, zwykle z /
elazem, manganesem ]pospolitym
minera=em granit[w i innych wul-
kanicznych ska=\, i maj'cy wygl'd
grupy.
¯ niem. gneis ¯ staroniem. wy/yn.
gneisto ]iskra\, od blasku, po=ysku
niekt[rych jego sk=adnik[w.
ang. gneiss ]a coarse-grained, me-
tamorphic rock resembling granite,
consisting of alternating layers of
different minerals, such as feldspar,
quartz, mica, and hornblende, and
having banded appearance\.
gn"bi-:(ciel psycholog.
n"ka:, uciemi"/a:, uciska:, prze>la-
dowa: kogo.
staropol. gnabycz ]gn'bi:\ –
dr"czy:, uciska:.
=ac. affligere, premere;
gr. ob` % primere ]cisn':\,
=ac. opprimare ˘ oppressus,
>redniow. =ac. oppressare,
starofranc. oppresser,
>redniow. ang. oppressen,
ang. oppress,
ros. pridavit;-pridawit,
obremen-qt;/it;-obremieniat,
ugnetat;-ugnietat,
pritesnenie-pritesnienie,
davlenie-dawlenie.
gniad-y(osz kolor. ma>: konia kolo-
ru jasnobrunatnego, kasztanowaty.
wo=. 1289 gn≠dyi.
staropol. 1421 gniadi, 1425 equi
gnady et szywi, 1465 gnyadego,
1470 gnyada, 1471 }ko<| gnyady;
kon gnyady kuszy; gn'da,
czirwona rufam, 1474 super equo
gnyady, 1474 konya gnyadego,
1491 krovy gnyadej ˘ gnyady,
gnyada – o ma>ci zwierz"cej&
ciemnokasztanowy.
staropol. 1471 kon s gnada plesz-
nywy, 1474 equus z gny'd' ple-
sznywy, XV w. equum z gnada
plesnywy ˘ plesznywy ]ple>niwy\ –
siwy z domieszk' barwy ciemno-
kasztanowej.
staropol. 1474 equus s gnada
p}o|dpalaly ˘ podpalaly
]podpala=y\ – p=owy z domieszk'
barwy ciemnokasztanowej.
ang. bay, ros. gnedoj-gniedoj,
kawtanovyj-kasztanowyj.
gniazd-o(ko(owy(kowa:
miejsce wybrane przez ptaki do z=o/e-
nia jaj, wyl"gu i wychowania po-
tomstwa, lub konstrukcja zbudowana
przez nie, sk=adaj'ca si" z ga='zek,
traw, gliny, itp., w tym samym celu,
zwykle kr'g=a.
¯ ]gnie>: ^ siedzie: na\, lub nie>: % do;
t=um. od ty=u; g ]do, kierunek\,
nie>: ˘ nioska.
SZ, TD ˘ nest ˘ nezd.
niem. nest, anglosas. nest,
ang. nest, s=aw. gnezdo-gniezdo.
staropol. ptaskowe szukagøcz
ony gnaszda szobe; gnazdo,
1403 gnasdo; gnyasdo ptasze;
gniaasdo; gnyaszda, gnyazda,
gnyaszdo, 1415 yednego gnasda
˘ gniazdo –
1. gniazdo ptasie,
2. ga='{ rodu szlacheckiego zwi'za-
na z uznawanym jeszcze pokre-
wie<stwem, ˚gniezdnik.
3. staropol. 1485 ptasche gnyasdo,
1972 ]w czeskiej postaci fonetycz-
nej\ ptasye hnezdo baucia
agrestis –
bot. Daucus carota L. silvestris.
staropol. 1493 gnyastka ptasche
petafilon – bot. gniazdka ptasie
}w Ss 1953& gniazdka ptasze|
Daucus carota L. silvestris.
gni-:(=y(lny proces. ulega: procesowi
rozk=adu pod wp=ywem dzia=ania bak-
terii, psu: si", butwie:, pr[chnie:.
staropol. dlugym gnycym gnyl
gest ˘ gnycze ]gnicie\ –
rozk=ad, psucie si".
=ac. tabes,
ang. rotting, decay, putrefaction,
staropol. gnyya, gnyaczy, nye
gniyacze nygdi; od starosczy
gnyla ˘ gnycz ]gni:\ – ulega: pro-
cesowi rozk=adu, jak uprzednio.
=ac. tabescere, putrescere, tabe
consumi, ang. rot, decay, putrefy,
wo=. 1289 gniti ]gni:\, pregnila
bœwe ]przegni=a\, ros. gniloj.
~gni: czas niedok.
ulega: procesowi rozk=adu pod
wp=ywem dzia=ania bakterii, psu:
si", butwie:, pr[chnie:.
s=owotw. pokr. gn[j& gn•i:  gn•[j.
ros. gnit;-gnit,
sgni-vat;/t;-gnit,
ang. to decay, to putrefy.
prze•gni: – na wskro>, zupe=nie,
ca=kowicie
nad•gni: – troszk"
wy•gni: – ca=kowicie, wy ^ z
z•gni: – czas dok., zupe=nie
gnida bot. jajko niekt[rych owad[w
paso/ytniczych, zw=aszcza wszy.
ang. nit, TD, ros. gnida.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
staropol. 1472 gnyda lens, 1493
gnyda urtica granata ˘ gnyda –
1. zool. jajo wszy, czy te/ wesz
=onowa, m"doweszka,
Phthirius pubis L.,
2. bot. pokrzywa pal'ca,
Urtica urens L.
†gniecieniec spoż.
placek z zagniecionego ciasta.
staropol. 1472 gneczenecz.
gnieciuch spoż.
pieczywo {le wypieczone, z zakal-
cem, nie wyro>ni"te.
gnie>: wywiera: nacisk, narzyma:,
¯ niem. kneten ]gnie>:, ugniata:, mi-
"si:\, pokr. anglosas. cnedan ˘ >red-
niow. ang. kneden ˘ ang. knead.
staropol. 1461(67 gnecze w byod-
rach, ca 1500 dl'vycz, gnyeszcz,
]o cie>cie\ acrismat gnyeczye vel
syegye, vel myeszy, 1471 gnyethly
schi' ]gnietli si"\ ˘ gnie>: ]si"\ –
1. uciska:, d=awi:,
2. gnie>: si"& t=oczy: si", cisn': si".
staropol. za(u(na•gnie>:,
pogniata:.
ang. press, squeeze, ros.
gnët,
gnest;, gne-sti/tenie.
gniew(ny(a: ]si"\ osob.
oburzenie wyra/aj'ce si" brakiem
ch"ci przebywania z osob' je powo-
duj'c'; o rozmaitych formach, od
milczenia, smutku, d'sania si", do
okazywania w>ciek=o>ci, pasji, z=o>ci
– r[/nej skali i form, w zale/-
no>ci od charakteru osoby.
r[/ny opis w mSjp 1969.
wo=. 1289 gn≠v= ]gniew\, gn≠-
vom= ]gniewem\, gn≠vaxusœ
]gniewaj' si"\, ros. gnev/at;sq.
staropol. gnew, w twoiem gnewe,
rozgnewal iest boga, w gnewe
swoiem, w gnewe iego, gnewu
twego, bo gnew w rozgnewanu
iego, od oblicza gnewu, a gnew
boszi, w gnew pobudzali gi,
rosgnewane y gnew, gnyew ˘
gnew, gnyew ˘ gniewa: si",
gniew(anie(wiwo>:(wiwy(liwy(
(nik(ny –
1. z=o>:, w>ciek=o>:,
pop"dliwo>:, niech":, nie=aska,
2. rozruch, bunt.
staropol. gniewnik –
cz=owiek zagniewany.
staropol. gniewa: ]si"\ –
1. pobudza: do gniewu, dra/ni:,
2. gniewa: si" – rozgniewanym by:,
okazywa: gniew.
staropol. gnyewanye, gnyewy-
voscz ]gniewanie, gniewiwo>:\ –
gniew, z=o>:.
staropol. gnyewywy – sk=onny do
gniewu, gniewny, rozgniewany.
staropol. gnyewlywye furiose,
yy
gnewliwych, gnyewliwy –
gniewnie, szalej'c z gniewu.
staropol. gneflyvy, gnewliwich –
1. sk=onny do gniewu,
2. z=y, rozw>cieczony.
staropol. gnewen ]gniewny\,
gnewne, gnyewyen ]gniewny\,
s krzikem gnyewnim –
rozgniewany.
staropol. prze(roz(za•gniewa:,
pogniewa: si",
staronord. angr,
>redniow. ang. i ang. anger,
ros. gnev-gniew, serdce-serdce.
po(roz-gniewa: ]si"\.
†gniewienica drewniane siod=o.
†gniewiwy char.
gniewliwy, pop"dliwy. ˚gniew.
†gniewosz bot. niecierpek pospo-
lity, Impatiens noli tangere L.
staropol. 1437 gnevosch harba
abortiva, ca 1465 gnevoss aborta-
na; gnyewos molaria,
1472 gnevosch eldromida.
gniewosz zool., gad.
Coronella austriaca, w'/ jadowity o
sk[rze czerwonobrunatnej, z dwoma
rz"dami ciemnych plamek na grzbie-
cie; miedzianka.
†gniezdnik, gnie{nik
1. pokr. cz=onek ga="zi rodu zwi'za-
nej uznawanym jeszcze pokrewie<-
stwem,
2. bot. Lathraea squamaria L.
staropol. 1415 gnesdnik,
1460 gwesnyk ]pro gnesnyk\,
ca 1465 gnyesznyk crassaria,
1472 gnesznik augmatica.
¢gniezdo gniazdo.
czes. hnizdo, hnizditi,
lit. lizdas N˚L, pokr. gr., anglosas. i
>redniow. ang. nest; SZ, TD.
=ac. nidus.
Gniezdno, dzi> Gniezno – pierwszy
o>rodek w=adzy Polan, prawdop. ple-
mienia znad Dniepru ]˚Polska\.
s=aw. gnezdo.
gnie{dzi: ]si"\ ¯ gniazdo ¯ nest.
staropol. tamo wroblowe gnyez-
dzycz bødø ˘ gnyezdzycz –
budowa: gniazdo.
gnilec
1. med. choroba wywo=ana brakiem
witaminy C, atakuj'ca zw=aszcza
jam" ustn',
2. zootechn. choroba jedwabnik[w,
pszcz[=.
gnilny powoduj'cy gnicie, ˚gni:.
†gni=ka bot. ul"ga=ka, owoc gruszy
nieszlachetnej przez le/enie przygni=y,
Piri communis L. silvestris fructus.
staropol. 1472 gnilki pira.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gniot(ownik
1. hutn. zmniejszenie wysoko>ci
bry=y wskutek przej>cia mi"dzy
walcami,
2. pot., żart. o cie>cie.
gno-i:(j[wka proces., roln. ˚gn[j.
1. powodowa: gnicie >ci[=ki.
2. nawozi: gnojem uprawn' ziemi".
gnom kult.
w dawnych wierzeniach ludowych&
duch podziemny.
gnomon instr.
zegar s=oneczny.
gnoseologia, gnozeologia
filoz., szkoln.
teoria poznania, dzia= filozofii bada-
j'cy kryteria, {r[d=a, mo/liwo>ci, i
>rodki poznania rzeczywisto>ci.
gn[j, gnoi:,
gnoj-ny(owy(ek(anka(nik(
(owisko(ownia([wka
ang. dung }d˙ng| czytane lub wy-
mawiane wspak, ØA, ∆nr 022.
w zwi'zku s=owotw. z wydzieleniem
ka=u&
trud – grud ]za(u•twardzenie\ – brud
zn[j – gn[j – ka= ]nieczysto>ci, brud\.
staropol. gnoy, z gnoya, gnoyow ]
gnoj[w\, gnogu ]gnoju\, 1444 gnoy
sz moyey obory, gnogem
]gnojem\ ˘ gnoy ]gn[j\ –
1. naw[z, 2. odchody,
3. ropa, 4. uszny gn[j& woskowina.
staropol. ca 1500 gnogycz fimare;
gnogycz ffimare, ca 1500 gnoycz
˘ gnoi: – 1. nawozi:, 2. wyda: ka=.
staropol. gnoyney, gnoynø ˘
gnoyny ]gnojny\ – maj'cy styczno>:
z gnojem, gnojowy.
staropol. gnoyowi – gnojowy,
gnoju dotycz'cy.
dzie< gnojowy – dzie< w kt[rym
kniecie zobowi'zani byli do pracy
dla pana przy wywo/eniu i rozrzu-
caniu gnoju.
†gnus char. le<, leniuch, ˚nygus.
staropol. 1436 g}n|usz segnis.
=ac. segnis,
>redniow. ang. slouthe ¯ slou ]slow\,
ang. sloth, ros. lenivec-leniwiec.
staropol. 1448 gnvstwo acidia;
prze gnvszstwo alybo leenystwo;
bacz'cz gnvszstwo alybo lenys-
stwo ˘ gnvstwo, gnvszstwo
]gnustwo\ – lenistwo, opiesza=o>:.
=ac. segnities, desidia.
gnu>n-y(ie: char.
ospa=y, oci"/a=y, powolny; gnu>ny
nastr[j, stagnacja – bezruch, brak
zainteresowania, nudny.
s=owotw. pokr. ˚nygus ]le<\&
gn•us  nyg•us ]gnng\.
gnu>n-y(ia(no>:, gnus(i:(stwo,
staropol. gnu>ny – leniwy, opiesza=y,
yy
staropol. gnus – le<, ospalec.
>redniow. ang. slugge ]powolny\ ˘
slug ˘ ang. sluggish, lazy, slothful,
ros. lenivyj-leniwyj,
medlennyj-miedlennyj.
staropol. ca 1500 gnvsznya segni-
cies ˘ gnu>nia –
lenistwo, opiesza=o>:.
staropol. gnussnoscz, ca 1450
gnvsnoscz z obzarstwem –
lenistwo, opiesza=o>:.
†gnyod $, wg Ss 1953 }gniot, J.D.|.
staropol. 1471 lypyen daye myod,
glossa& woszy gnyod ]za myod$\.
Zdecydowanie nie “myod” ]mi[d\,
skoro “myod” ju/ raz u/yty&
“Lipa daje mi[d, woszy ]woszczyna\
– gniod ]wosk na >wiece, daj'cy si"
gnie>:, formowa: w r"kach\”.
niem. wachs, anglosas. weax,
>redniow. ang. i ang. wax,
ros. vosk-wosk.
†gobast $, bot. Echium vulgare L.
staropol. 1460 gobasth aridella.
gobelin tkan. gat. tkaniny,
dekoracyjne obicie, wyk=adzina.
¯ warsztaty Gobelina w Pary/u 1821.
gocki jęz. ¯ Goci,
plemi" pierwszego tysi'clecia
z Europy Zach. i P=n., nazwy kilku
miejsc z nimi zwi'zane, m.in. Go-
tham – wyspa na Ba=tyku, blisko
Szwecji, Götingen w pow. Hannover,
w Niemczech, Gotham – wie> ko=o
Nottingham; w Íredniowieczu «goc-
kim brzegiem» zwano rejon Rygi w
r"kach Kawaler[w Mieczowych.
ang. Goths ]Goci\.
¢god niem.-s=aw.
1. czas, pora, st'd ros. god ]rok\,
pol. godzina ¯ god % ina ]jedna\,
gody weselne ]czas\, przy•goda
]zdarzenie; z ^ czas\,
2. dobry, dobrze, zgoda& godzi:,
z(u(po(wy•goda, pora dogoda
do(przy•stojnie ^ godnie,
do(wy•godny.
wsp[lne z niem. gut, anglosas. god ˘
>redniow ang. gode, ang. good
]dobrze, sprzyja:, akceptowa:,
zgadza: si", tak by: powinno, ponad
>redni', faworyzuj'ce, korzystne\,
ros. xorowij.
¢gobino urodzaj, dostatek.
Latopis 1116 gobino-gobino,
ros. bogastvo-bogastwo,
izobilie (obyhno zemnyx
plodov). uro'aj.
¢god rok ]pora, czas, raz\ ^ stoj, stoi.
˘ god(nie – do•stoj(nie, i inne.
god ]rok, czas\ ^ bieg ˘ bie/'cy ]ro-
dzaj czasownika\, zbie/ny ]zgodny\.
god ]pad\ ˘ godzi si" ]wypada\,
przy•goda ]przy(wy•padek\,
yy
ang. case ]wy(przy•padek\ ˘ casual
]przy•padkowy, do•ra{ny, dorywczy\.
god  bieg czyt. wspak, OE,
s=owotw. koncepcji 025.
biec  sta:, s=owotw. koncepcji 018.
s=aw.-wo=. bie ]by=, forma czas.\
Latopis 1116 god=-god.
staroros. god-god,
godina-godina,
ros. vremq, pora> vozrast>
god, has.
godety odzież.
kliny wstawione w doln' cz">: sukni,
tworz'ce rodzaj fa=dy.
†godliwy jęz. stosowny, odpowiedni.
staropol. 1477 godliva.
ang. appropriate,
ros. umestnyj-umiestnyj,
sootvetsyvennyj.
god=o znak wyr[/niaj'cy, emblemat.
staropol. 1402 godlo, 1425 godla,
1436 za godlem, 1436 proclamau-
it albo godlo, 1441 godlo, 1446
proclamantionem albo godlo ˘
godlo –
1. umowny krzyk, wo=anie
goni'cych przest"pc" lub has=o
wzywaj'ce do gonienia,
2. rycerskie zawo=anie rodowe,
3. herb, znak rozpoznawczy.
†godne płatn. danina na rzecz pana
feudalnego z okazji uroczystego
>wi"ta.
dosł. czesne ]okresowe\ ¯ god ]czas\.
staropol. ]1278\ 1415 godne,
1353 i ca 1354 godne.
god-nie(ny(zien(no>: osob.
do(przy•stojnie.
wiera – wiara, dostojny – godny ˘
dostowierenie – wiarygodnie,
nie przystoi – nie godzi si",
¯ sto ^ god ]rok, pora, czas\
=a•godny.
staropol. godnye ˘
godn-ie(no(no>:(y –
1. nale/ycie, stosownie,
2. w spos[b dozwolony, zgodny z
prawem.
staropol. godny, godni, godzien –
1. odpowiedni, stosowny ku czemu>,
2. nale/ny, zas=u/ony.
staropol. godno jest –
nadaje si" do czego>.
staropol. godnoscz ˘ godno>: –
1. zdatno>:,
2. warto>:, cena,
3.wa/no>:.
godno>: osob.
1. poczucie, >wiadomo>: w=asnej
warto>ci, szacunek dla samego
siebie; honor, duma,
2. zaszczytne stanowisko, urz'd,
funkcja,
3. pot. zapytanie o nazwisko ˘
jaka pana godno>:$
niem. würde, hobeit,
=ac. dingus ]godny, zas=uguj'cy\ ˘
dignitas ]godno>:, zas=uga\,
starofranc. i >redniow. ang. dignite,
ang. dignity, rank,
staroros. san=-san ˘ sanownik.
†god-ny(owa:(owanie(y
z godami, tj. ze >wi"tem zwi'zany,
ucztowa•:(nie, wesele;
1. >wi"to,
2. >wi"ta Bo/ego Narodzenia,
3. uczta,
4. danina na rzecz pana feudalnego.
˚godnie.
staropol. godowacz epulari;
goduymy, dny goduiøcz; a pycz
y godowacz; abi takesz godowa-
ly; y godovaly ˘ godowacz –
ucztowa:.
staropol. godowanye – ucztowanie
]najcz">ciej wystawne, przesadne\.
=ac. dies festus, festum ]l. poj.\,
festa ]liczba mnoga, >wi"ta\ ˘
starofranc. i >redniow. ang. feste
]franc. fete\, ang. feast, banquet,
ros. pir-pir.
god-y(owy społ.
1. uroczysto>ci, zw=aszcza weselne,
2. przestarz. >wi"ta Bo/ego Narodze-
nia ]25 grudnia\, Nowy Rok
]1 stycznia\.
1. ¢godzi: k=u:, d{ga: ˘ ugodzi:
]uk=u:, zrani:, szczeg. broni' bia='\.
˘ celowa:, mierzy:, trafia:;
zmierza:, d'/y: ]funkcja czas.\.
anglosas. prica ]ostry koniec\ ˘
>redniow. ang. prike ˘
ang. prick ]u(prz(na•k=u:\,
ros. ukol-uko=, prokol-proko=,
kolot;-ko=ot, prokolyvat;.
2. godzi: ]si"\ ¯ gada:, OA,
1. jedna: si", 2. ='czy:, 3. najmowa:
kogo, umawia: o prac".
koncepcji& zmawia: si", umawia:.
godzi si" ˘ przystoi, wypada, s=owotw.
koncepcji 019.
staropol. godzi: si" –
1. by: stosownym, przydatnym,
nadawa: si" na co>, do czego>;
mie: warto>:; mie: moc prawn';
przystawa: na co>,
2. godzi: – nastawa: na kogo>,
zasadza: si" na kogo>, czyha:.
staropol. na(po(przy(roz(u(z•
godzi:, roz(u(z•gadza:,
przygadza: si", zgodn':.
po(u(z•godzi:, u(przy•goda,
dogodnie, wygoda.
~godzi: czas niedok. ¯ ¢god
¯ >redniow. ang. gode ¯ anglosas.
god, pokr. niem. gut ]dobrze\.
po•godzi: – doprowadzi: strony
do zarzucenia r[/nic,
uspokojenia obu
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
u•godzi: si" – przysta:, zgodzi: si"
do•godzi: – sprawi: pe=ne zado-
wolenie, “do ko<ca”
z•godzi: si" – przysta: na co
Nie nale/y&
u•godzi: – zrani:& strza=', kul'.
godzien warty.
†godzi"tno>: warto>:.
staropol. godz'thnoscz.
=ac. pretium,
anglosas. weort, niem. wert,
>redniow. ang. worth,
ang. value, worth,
ros. stoimost;-stoimost.
†godzi"tny
maj'cy moc, pe=n' warto>:.
staropol. godzanthny.
godzin-a(owy(ny(ami
miara upływu czasu.
¯ god ^ sto ]rok ^ czas\.
staropol. 1444 pewnimi godzinami,
godzini, godzin, trzy godzyny,
yedn' godzyn', dvanasczye go-
dzyn przez dzyen, yedney godzyny
˘ godzyna –
1. jedna-dwudziestoczwarta
cz">: doby,
2. moment, chwila, pora, czas,
3. godziny – przypisane kanonami
modlitwy, odmawiane w ko>ciele
katolickim w okre>lonych godzi-
nach. ˚godzinki.
staropol. 1484 gynsze godzynne ˘
godzynny – nale/'cy do godzin
kanonicznych, czyli modlitw przypi-
sanych na poszczeg[lne pory dnia.
Latopis 1116 godina-godina
]pora, czas, godzina\.
anglosas. tima,
>redniow. ang. i ang. time,
ros. vremq-wremja, has/y-czas(y.
†godzinki rel. nabo/e<stwo,
modlitwy odmawiane w pewnych
porach dnia.
†godzinny
nale/'cy do godzin kanonicznych.
gofrowa: proces.
marszczy:, karbowa:; wyt=acza:
]zwykle mechanicznie\ wz[r na
tkaninie, papierze, blasze.
¯ franc.
†gogielsa, goglasa
nap[j warzony z j"czmienia, albo
cienki kleik j"czmienny.
staropol. XV w. goglosa tipsanna,
gogyelsa tipsana.
†gogolica ptak. rodzaj dzikiej
kaczki, prawdop. =yska, Fulica atra L.
staropol. gogolicza fulica.
gogu> osob.
modni>, lalu>, fircyk, cz=owiek nie-
powa/ny, dbaj'cy przede wszystkim
o modne i eleganckie ubieranie si".
yy
goi: ]si"\ zdrowi:, koi:; zabli{nia:
rany, miejsca skaleczone, scala: je.
dosł. zamyka:  zagai: ]otwiera:\.
anglosas. h≤len,
pokr. niem. heilen ]leczy:, goi: si"\,
>redniow. ang. helen, ang. heal,
ros. lehit;.
~goi: ]si"\ czas niedok.
powodowa: zabli{nianie si" miejsc
skaleczonych, ran, wrzod[w; leczy:
je, opatrywa:.
s=owotw. pokr. koi: ]=agodzi:\, GK.
ros. za'ivat;-za/iwat, ang. to heal
up, to cure, to close ]of a wound\.
za•goi: ]si"\ – czas dok., zupe=nie
wy•goi: ]si"\ – zupe=nie, wy ^ za
goj pogardl.
nazwa nadawana przez ?yd[w
wszystkim inowiercom.
†gojne $, gayne$ wg Ss 1953.
staropol. yakom ya ne winowath
Mirzonowi cztirdzesczi grossi
goynego ]pro gaynego$\. OA.
op=ata za u/ywanie gaju ¯ niem. hain.
gokart pojazd., sport.
ma=y pojazd silnikowy, s=u/'cy
g=[wnie do wy>cig[w na torze
kartingowym.
gol sport.
wbicie pi=ki lub kr'/ka do bramki
przeciwnika.
golarz przestarz., prof.
fryzjer m"ski.
golas odzież.
cz=owiek nagi, bez okrycia.
gole<
1. anat. dolna cz">: nogi lub =apy
zwierz"cia, mi"dzy kolanem a
stop',
2. lotn. dolna cz">: samolotu, mi"-
dzy kad=ubem a osi' podwozia.
golf sport., odzież.
1. gra sportowa polegaj'ca na pod-
bijaniu ma=ej pi=eczki tak, by tra-
fi=a kolejno do odleg=ych do=k[w,
rozmieszczonych na obrzymim
i urozmaiconym przeszkodami
boisku,
2. sportowy swetr z wywijanym ko=-
nierzem, wk=adany przez g=ow",
3. golfy – bufiaste spodnie sporto-
we, si"gaj'ce do po=owy =ydek,
4. p[=buty o specjalnie wykrojonej
podeszwie ozdobionej dziurko-
waniem.
golgota ¯ bibl. Golgota;
m"ka, cierpienia.
goliard poz. społ.
w"drowny bard w >redniow. Francji,
Anglii i Niemczech.
franc. goliard ]b=azen, pasibrzuch\.
goliat osob.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
1. cz=owiek silny, olbrzym, 1. łow. po>cig zwierzyny przez psy
2. w latach wojny 1939–1945, my>liwskie; =owy, polowanie,
ma=y czo=g zdalnie sterowany za 2. fizjolog. ruja kozic.
pomoc' pr'du elektrycznego. gondol-a(ier
golibroda przestarz. 1. =[d{ wios=owa w Wenecji,
golarz, fryzjer m"ski. 2. lotn.
2.a. kosz zawieszony pod balonem
goli:
1. usuwa: zarost z brody, brzytw', lub sterowcem.
2. goli: z pieni"dzy – pozbywa: ich, 2.b. cz">: skrzyd=a samolotu
3. goln': sobie – wypi: haust w[dki. mieszcz'ca silnik.
gong instr., dźwięk.
golizna ¯ go=y.
golonka spoż. goni-:(ec(twa ruch.
dosł. p"dzi: ¯ gon ^ p"d.
cz">: szynki >wi<skiej od kolana,
z ko>ci' goleniow'. o•gon(p"d, wy•gon(p"d,
wy•goni:(p"dzi:,
go=-"bie("bi('b('bek(iarz( do•goni: ^ na•p"dzi: ]do ^ na\,
("bnik(ica ptak. i inne.
Columbiformes, rz'd ptak[w. s=owotw. pokr. noga, pop"d, gonitwa,
¯ ho=ubce ]ta<czy:, wywija:\. samogon  p"dzi: }samemu| bimber.
U ˘ Å, ´; golub ˘ go='b, go="bi. ang. to chase, drive, to pursue,
go=-o(y, gol-utki(usie<ki odzież. ros. gnat;-gnat.
bez ubrania, odzie/y, nago. ~goni:, ~gania:
1. p"dzi:, 2. >ciga:&
go=oborze ¯ b[r ]du/y i g"sty las\;
1. leśn. nie zalesiony obszar po gon ]o•gon\ ^ p"d ^ odrost
zniszczonych lasach, borach, za•goni: – zap"dzi:
2. geolog. bezle>ne grzbiety na•goni: – nap"dzi:, ¯ nap"d
lub zbocza g[r. do>cign':
po•goni: – pop"dzi:, ¯ pop"d
go=oled{ meteor. u•goni: – dogoni:, u ^ do ^ na,
>liska pow=oka lodowa. prze•goni: – prze•p"dzi:(>cign':
¯ s=aw.-ros. led ]l[d\. przy•goni: – przyp"dzi:
go=os=owny jęz. o•gania: – op"dza:, ¯ ogon
oparty wy='cznie na s=owach, do•goni: – dop"dzi:, do>cign':
a nie na dowodach, faktach. od•goni: – odp"dzi:
pod•goni: – podp"dzi:, troch"
go=ow's osob.
w•goni: – wp"dzi: do >rodka,
m=odzik, m=okos, bez zarostu.
wy•goni: – wyp"dzi:; wygon ^
go=y odzież. wyp"d dla zwierz't
nie przykryty, bez odzie/y, nagi. z•goni: – sp"dzi:
roz•goni: – roz•proszy:(p"dzi:
Gomora bibl., rel.,
Gomora ¯ gr. Gomorrha ¯ hebr. goniometr(ia instr.
gr. gonos ]nasienie, sperma\ ˘ gono- przyrz'd do mierzenia k't[w i
rrhoia ˘ p[{no=ac. gonorrhoea; wyznaczania kierunk[w.
gr. rheein ]p=yn':\ ˘ rhoia;
MN; ang. gonorrhea, gonorrhoea
gonitwa, go<czy ruch., sport.
1. po>cig ]za kim\,
]weneryczna choroba cechuj'ca si"
2. wy>cigi.
opuchlizn' “the mucous membrane”
ang. chase.
– membrany >luzu w genitalnym
przewodzie i wyciekiem “mucus and gonny jęz.
pus” – g"stego, mulistego >luzu i ropy\; o drzewach& wysoki i prosty, wybio-
og[lnie przenoszona jest podczas s=y, wybuja=y, >mig=y.
stosunku p=ciowego i mo/e powa/nie gonokok biol., med.
wp=ywa: na inne membrany, szczeg[l- bakteria rze/'czki.
nie oczu jak i p=odu w czasie po=ogu.
ang. Sodom and Gomorrah ]in the gon-ty(tarz(ciarz bud.
Book of Genesis, 19&24\. w'skie, cienkie deseczki s=u/'ce do
s=owotw. pokr. hemoroidy med. pokrywania dach[w.
– /ylaki /y= odbytowych gontyna rel., bud.
¯ hemo` ¯ haimo` ¯ haima ]krew\. maj'ca by: typem budowli sakralnej
gom[=-a(ka w religii S=awian, wg Wikipedii,
1. bry=a mi"kkiej masy o kszta=cie Wolnej encyklopedii.
kulistym albo owalnym, Nazwy nie spotka=em ani razu w
2. łow. jele< po zrzuceniu wie<ca. latopisach obejmuj'cych – og[lnie –
okres 855 A.D. do ok. 1550.
gon S=awianie nie budowali >wi'ty<.
yy
Zbierali si" wok[= pos'g[w, zwanych
p[{niej ba=wanami, stawianych w
odludnych miejscach, szczeg. w lesie.
Tam zbierali si" okresowo, wr[/yli i
podejmowali decyzje. O zlocie powia-
damiali siebie wiciami.
Chrze>cijanie wykorzenili zwyczaje
pogan i zacz"li stawia: >wi'tynie, w
Rosji zwane cerkwiami ¯ gr. kyrios
]pan\, w Polsce – ko>cio=ami, z t=uma-
czeniem ˚Biblii z j. ang. ¯ >redniow.
ang. castel, castle ]zamek\
¯ =ac. castellum. ˚ko>ci[=.
go<czak łow.
pies my>liwski go<czy, zwykle ogar.
go<czy ruch.
>cigaj'cy, fizycznie i w przenośni.
†gora-:(nie p=on':, pali: si",
gor'cym by:; /ar. ˚gorze:.
staropol. 1444 goraianczi knoth,
ca 1450 y gora et ardet,
ca 1455 gorayaczy; acz offyeruyø
spolu y poszwøtnøø obyato, to
gest gorayøczø rzeczy; yasz
to wzydze z obyati zapaleny y
ze wszech offyar gorayøczich;
goray'ncz; pyekyelney gorayan-
czey; goraya miloscz' ˘
gorayancz, goray'ncz ˘ goray.
staropol. goranie –
p=oni"cie, palenie.
anglosas. b≤rnan, bernan,
pokr. niem. brennen ]pali:\,
>redniow. ang. bernen, brennen,
ang. burn,
ros. 'eh;-rzecz, goret;-goret.
¢gorazd ekspert, do>wiadczony,
m'dry; przymiotnik gorazdo ]dalece,
o wiele\.
s=aw.-ros. gorazd/o,
ros. gorazd.
¢gorazdo dalece, o wiele, bardzo;
zr"cznie, umij"tnie.
staroros. gorazdo-gorazdo,
ros. iskusno, umelo, osnova-
tel;no> ves;ma, ohen;.
ang. very, exceedingly, with skill,
being able.
†z(za gor'ca na gor'cym uczynku.
†gor'ce /arliwie.
gor'co ¯ gore ]/ar, pali si"\
staropol. gor'c(o(y(o>: –
1. upa=, spiekota,
2. /arliwo>:, zapa=, gorliwo>:,
3. >wie/o pope=niony,
nie przedawniony,
4. pilny, nie cierpi'cy zw=oki.
gor'cy wra/enie cia=a o energii
zwanej ciep=ot', dostarczanej mu
przez otoczenie&
dogodna, przyjemna – ciep=o,
zbyt wiele, w nadmiarze – gor'co,
zbyt ma=o, niedostatek – zimno,
i inne stopnie wra/e< z jej odbiorem
zwi'zane.
jeden z kilku stopni ciep=oty odbie-
ranej przez cia=o ludzkie&
lodowat-o(a – zab[jczo zimna,
zimn-o(a – niezno>nie ch=odna,
ch=odn-o(a – ledwie zno>na,
letni-o(a – tolerancyjna,
ciep=-o(a – przyjemna,
gor'c-o(a – nadmiernie ciep=a,
ukrop – zab[jczo gor'ca.
niecelnie w mSjp 1969, przez to zga-
dywanie do upad=ego&
1.«maj'cy wysok' temperatur", bardzo
ciep=y, silnie nagrzany, rozpalony,
upalny, skwarny, silnie grzej'cy,
ogrzewaj'cy, pra/'cy», 2. «pe=en
uczucia, serdeczny, czu=y; nami"tny,
bardzo /ywy, gwa=towny, zapalczywy,
pe=en zapa=u, /arliwy».
ros. gorqhij ¯ gore:;
'arkij ¯ /ar.
staropol. goraj'cy – pilny, nagl'cy.
staropol. z gor'ca, za gor'ca –
na gor'cym uczynku, w chwili
pope=nienia lub bezpo>rednio po
pope=nieniu wyst"pku.
staropol. gor'ce – /arliwie, gor'co.
staropol. gor'co, gor'c –
1. upa=, spiekota, ciep=o, ˚gorza=o>:,
2. /arliwo>:, zapa=,
gor'co – 1. /arliwie, gorliwie,
2. na >wie/o,
w chwili pope=nienia czynu.
staropol. gorøczosc, gor'czoszcz,
l444 goranczosczy sluneczney; od
gorøczosczy sloncza pragnyecze
pycz –
1. gor'co, upa=, spiekota, skwar,
2. ciep=ota cia=a,
3. /'dza po/'dliwo>: ]seksualna\,
4. /arliwo>:, gorliwo>:,
staropol. gorøcy, gorøczy, goran-
czy, gor'czy ˘ gor'cy –
1. pal'cy, upalny,
2. /arliwy,
3. >wie/o pope=niony,
nie przedawniony,
4. pilny, nie cierpi'cy zw=oki.
ang. ]upa=, skwar, spiekota\ heat ]in
summer\, hot ]weather\,
]/'dza\ hot, rush, ]pilny\ urgent,
]z=apany na uczynku\ red-handed,
ros. ]upa=, skwar\ 'ara-/ara.
gor'czk-a(owy(owa: ]si"\
¯ gor'co, nieci: ]pali:\ ¯ gore.
1. podwy/szona temperatura cia=a,
2. podniecenie; gor'czka z=ota,
gor'czkowo szuka:.
gor'czkowa: ]si"\ czas niedok.
¯ gor'czka ¯ gore: ]pali:\.
mie: podwy/szon' temperatur".
gor'czkowa: si" – pali: si" do akcji,
podnieca: si".
ros. gorqhit;sq-gorjaczitsja,
ang. to become heated, to become
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
angry or violent.
rosyjsko-angielskie&
gorqhenyj feverish
gorqhka burning fever
goqhnost; violence, heat
goqhno hot]ly\
†gorbuda spoż. zak'ska mi"sna
lub jarzynowe dodatki do chleba.
staropol. ca 1500 gorbvdy obsonia.
gorczyca bot. Sinapis, ro>lina z ro-
dziny krzy/owych o drobnych li>ciach
i /[=tych kwiatach, ˚bycha.
staropol. 1475 gorcyca eruca alba,
ca 1500 gorczicza eruce,
1437 byala gorczicza eruca,
1475 byala gorcycza;
1419, gorczycza synape,
ca 1465 gorczycza sinapa;
1460 psza gorczycza sinapistrum;
1437 wodna byala gorczicza ˘
gorczyca –
1. gorczyca jasna, Sinapis alba L.,
˚gorczycznik,
2. gorczyca czarna,
Brassica nigra Koch.,
3. psia gorczyca, Sisymbrium
officinale Scop. et S. Sophia L.,
4. wodna, bia=a gorczyca,
Sium angustifolium L.
staropol. gorczyczny –
pochodz'cy od gorczycy.
†gorczy-cowaty(czasty kolor.
]o ma>ci ko<skiej\ pokryty ciemny-
mi plamkami ]na jasnym tle\.
gorczyczka bot. gorczyczka
kropkowana, Gentiana punctata L.,
˚horzec ]Gentiana punctata\.
staropol. 1434 gorcziczkam
encianam, ca 1465 gorczyczka
genoncia.
†gorczycznik bot. gorczyca jasna,
Sinapis alba L. ˚gorczyca.
staropol. gorczycznyk pardonum
album.
†gorczy: czyni: gorzkim. ¯ gorki.
staropol. 1471 gorczycz.
¢gordy char. hardy, arogancki, dum-,
ny, wynios=y, zarozumia=y; hardy
– twardy.
pol.-ros. gordyj,
ang. hard ]twardy\.
gordyjski w"ze=
wed=ug legendy& w"ze= spl'tany tak,
przez Gordiusza, kr[la Frygii, /e kto
go rozpl'cze – b"dzie w=adc' >wia-
ta; Aleksander Macedo<ski rozci'=
go mieczem.
gore(: pali si" wysokim ogniem.
zagorza=y – zapalony,
gorzki – pal'cy. ˚gorze:.
gore, goreje ]pali si"\ ˘ Gorz[w Wlk.,
pogorzelisko ˘ Pogorzel.
s=owotw. pokr. gor'c•o(e(a, gorycz.
yy
ros. goret=.
s=aw. gornilo ]piec\ ˘
ros. gorn= ]piec do wypalania\,
ros. gonhar-gonczar ]garncarz\;
¢gorie w g[r", w wierzch. ¯ gora.
Latopis 1116 gor≠-gorie,
ros. vverx-wwierch.
†gorko>: gorzko>:, gorycz, roz-
goryczenie. ˚gorzki.
†gorlicki, gorlicski tkan.
okre>lenie gatunku sukna wyrabianego
w Gorlicach ]mo/e w Zgorzelcu$\.
staropol. 1452 tunnicam gorliczke-
go panni, 1456 palium panni albo
gorliczske.
1. †gorli: si" z=o>ci: si", unosi: si".
dosł. zaogni: si".
¯ s=aw. goret ]pali: si"\.
staropol. gnyewaiøcz syø a
gorlyøc syø s tego slowa.
ang. to get furious, to fly into
passion,
wo=. 1289 voz≥rit;sœ-woz-
jaritsja ]zaogni: si", rozz=o>ci: si"\
¯ ≥rit;-jarit ˘ ros. qrit;.
2. †gorli: si" wykazywa: gorli-
wo>:, gorliwie dzia=a:.
¯ s=aw. goret ]pali: si" do czego\.
w Ss 1953 oba znaczenia razem,
jako «gorli: si"», w jednym ha>le,
z doz' racji, bo znacz. rozesz=y si".
staropol. podalesz zoni gich w
plyon, a dzewki gich w iøczstwo,
w wszitek gich plyon w rozdzal
slugam twim, gisz gorlyly syø
prze zakon twoy.
ang. eager, keenly desiring,
ros. 'elat;-/e=at.
gorliw-y(iec(wo>: char.
zapalony. ¯ gore ]pali si"\.
¢gorn techn. piec do wypalania.
s=aw. gorn= ¯ goreti, OA ˘
gorni=o, garnek. wi"cej ˚gore.
¢gornij wierzchni, wysoki, g[rny.
wy/szy; niebia<ski, bogobojny.
staroros. gornij-gornij,
ros. verxnij, vysokij,
gornyj> vywnij, nebesnyj,
bo'estvennyj.
¢gorocznyj gorczycowy, kwa>ny.
staroros. gorohnyj-gorocznyj,
ros. gorhihnyj-gorczicznyj.
†gorowa: garb. garbowa:,
wyprawia: sk[r". ˚garbarnia.
staropol. 1466 gorowacz,
ang. to tan.
gors
1. anat. g[rna cz">: klatki piersio-
wej,
2. odzież. przednia cz">: koszuli
m"skiej.
gorse-t(cik(ciarka odzie/. stanik.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
franc.-ang. corset, niem. korsett.
†gorski gorzki; bolesny, przykry;
nieszcz">liwy. ˚gorzki.
ang. bitter, ros. gor;kij-gorkij.
†gorszy: si" by: w z=ym po=o/e-
niu. ˘ po•gorszy: ]si"\.
staropol. 1471 gorsch' sch'.
staropol. pogorsz•a:(y:,
pogarsza:.
ang. worsen, to make or become
worse.
gorsz-y: ]si"\('cy(yciel, gorzej
stopie< ni/szy ¯ z=y.
}wg mSjp 1969& stopie< wy/szy;
na mej skali, zrozumieniu& wy/szy ^
lepszy, ni/szy ^ gorszy, J.D.|
staropol. gorszenie –
zgorszenie, z=y przyk=ad.
†gorycz bot. sporysz zbo/owy,
Claviceps purpurea Tul.
staropol. 1472 goricz frugistrum.
†goryczel, gorzyczel bot.
1. gat. =ubinu, Lupinus albus L.,
2. sporysz zbo/owy.˚gorzegroch.
staropol. ca 1465 goryczel lupinus,
1472 gorziczyel lupini, marsilium.
†goryczka, gorzyczka bot.
cztery nazwy bot. ˚gorczyca.
1. goryczka kropkowana,
Gentiana punctata L.,
2. gorczyca czarna,
Brassica nigra Koch.,
3. goryczka bia=a – gorczyca jasna,
Sinapis alba L.,
4. goryczka /ytnia – sporysz zbo/o-
wy, Claviceps purpurea Tul.,
5. og[lnie& ro>lina jadalna o ostrym
zapachu.
goryczka
1. lekka gorycz,
2. bot. gencjana – ro>lina z rodziny
goryczkowatych, o wielu gatunkach,
maj'ca kwiaty przewa/nie szafirowe
w kszta=cie dzwonk[w.
=ac. Gentius ]kr[l Illyrii – kraju nad
Adriatykiem – kt[ry odkry= w=a>ci-
wo>ci tego kwiatu;
Gentius ¯ gentilis – nie-Rzymianin\,
˘ starofranc. la gentiane ˘ >redniow.
ang. genciane ˘ ang. gentian,
staroros. sokolπj erelët=.
†gorycznik bot.
Peucedanum oreoselium Moench.
staropol. 1493 gorzycznyk peuce-
danum nigrum.
goryl anim., zwierz.
Gorilla gorilla, ma=pa w'skonosa.
gorza=ka spoż. w[dka tak mocna,
/e pali w >rodku ]gorze ˘ grzeje\.
ros. gorelka-gore=ka ]nap[j rozgrze-
waj'cy, niekoniecznie w[dka\.
†gorza=o>: gor'co, spiekota, susza.
yy
staropol. 1463 gorzaloscz uredo.
=ac. ardor, aestus,
ang. heat ]in summer\; drought,
ros. 'ara-/ara. ˚gor'cy.
gorz' pal' si" ¯ gore ]pali si"\ ¯
gore:, gorze: ˘ ogorza=y ]opalony\.
wo=. 1289 gorœt;,
ros. goret; ]pali:\.
1. †gorze:, gore: p=on':, pali: si".
˘ pogorzelisko ]zgliszcza\.
staropol. po(wy(z•gorze:,
zagorze: si", gora:, zgora:, roz-
gorzy:, przegorza:, rozgarzy:,
przegarza:, rozgarza:.
ang. burn, ros. goret;-goret.
2. †gorze(:
1. bieda, nieszcz">cie,
2. biada.
¯ gorzej ¯ {le; ˘ pogorszy: si".
staropol. gorze; byada, byeda.
staropol. 1466 gorzege ]gorzeje\ ˘
gorze: – stawa: si" gorszym, mniej
wartym.
†gorzegroch bot. =ubin bia=y,
Lupinus albus L., ˚goryczel.
staropol. 1472 gorzegroch lupini,
marsilium.
gorzej jęz.
stopie< ni/szy od {le.
}wg mSjp 1969& stopie< wy/szy od {le;
na mej skali, zrozumieniu& wy/szy ^
lepszy, ni/szy ^ gorszy, J.D., prosto,
a tu zamieszanie& stopie< wy/szy od
gorszego, z=a|
†gorzekanie narzekanie, biadanie.
staropol. XV w. gorzekanya
plangendi,
=ac. lamentatio, plangor;
p[{no=ac. complangere ˘
starofranc. complaindre ˘
>redniow. ang. compleinen,
ang. complain.
†gorzekwiat, gorzykwiat,
horzekwiat bot.
1. mi=ek wiosenny,
Adonis vernalis L.,
2. jask[=cze ziele,
Chelidonium maius L.
staropol. 1460 gorzyekwyath ele-
borum nigrum, ca 1465 gorzekwy-
ath eleborus niger, 1472
gorzekwyat elleborum nigrum,
1484 gorzikwyath elleborus niger
1493 horzequiath eleborus niger,
ca 1500 gorszekwyat elleborus ni-
ger; 1460 gorzyequya}t| celidonia.
gorzelni-a(any(ictwo(k
zak=ad przemys=owy, produkuj'cy
gorza=k", dzi> w[dk" ]40–45@\ lub
spirytus ]75–95@\.
˚gorza=ka ¯ gore }w gardle| ]pali\.
†gorzenie
1. /ar, gor'co, ˚gorze:,
yy
2. trapienie si", martwienie si",
smucenie si", bole>:.
†gorzenka ryba.
jaki> gatunek ryby. staropol. 1472
gorzenka ¢cronda }domniemam /e
niskiej warto>ci, mo/e kie=b, p=otka,
¯ gorszy, gorzej ¯ {le, J.D.|
gorzka w[dka spoż.
rodzaje gatunkowej w[dki wytraw-
nej.
gorzk-i(nie: jęz., proces.
o ostrym, nieprzyjemnym smaku,
zawieraj'cy gorycz.
staropol. gorske korzene; welmy
gorzkye; gorzkye lysczye ]li>cie\,
na zemy sloney y gorskiey; vyel-
my przykre, to yest gorskye ˘
gorzk-i(o(o>:, gorki, gorski –
1. o piek'cym smaku,
2. bolesny, sprawiaj'cy b[l,
przykro>:,
3. /a=osny, pe=en goryczy,
nieszcz">liwy,
s=owotw. pokr. gorycz(ka,
zgorzknia=y, rozgoryczony.
anglosas. bitan ]gry{:\ ˘ biter,
bitor, bitter, >redniow. ang. biter,
ang. bitter, ros. gor;kij-gorkij,
]smak\ terpkij-terpkij.
˚gore ]pali, piecze\.
†Gospod dosł. syn Boga; B[g, Pan
]W=adca, Rz'dca\. ˚wojewoda,
i gosudar ¯ go % sudar ]pan\.
Dla Rosjan B[g by= carem& car;
nebesnyj ]ang. the heavenly Father\
˘ carstwo ]ang. kingdom, empire,
government\, dla Polak[w – kr[lem
˘ kr[lestwo niebieskie, a Jezus – jego
wojewod', panem ˘ Pan.
Dok=adniej& Jezus Chrystus z Nazaretu,
“syn Boga” i Marii, bogiem zwany, tak-
/e Zbawicielem, bo tylko przez niego
w /ycie wieczne, do raju; absolutnie
niewinny, lecz ukrzy/owany z powodu
domagania si" tego/ przez }przewrot-
nych| Izraelit[w, nasz Pan.
Angloj"zyczni maj' porzekad=o&
“Too good to be true”, czyli& zbyt
dobre by by=o prawdziwe; Polacy nic
podobnego nie maj' w zbiorze swych
m'dro>ci, cho: my>l' >mi' g[rowa:
nad innymi narodami, dlatego katolicy
polscy wierz', /e taki obr[t jest mo/-
liwy. ˚prawda.
R[/ny od hebr. Boga-Ojca – ojca
Izraelit[w. Jeden z tzw. Tr[jcy >wi"-
tej& B[g-Ojciec, syn Bo/y }Jezus,
Gospodzin|, i Duch >w. – dogmatu
wiary chrze>cija<skiej, g=[wnego klina
jej roz=amu jak nale/y postacie te, czy
te/ poj"cia, wcielenia, rozumie:; i>: za
greckim czy =aci<skim t=umaczeniem
greckiego tekstu, tzw. filioque, w
kt[rym dodano “i syna”, w VI-tym
wieku, odrzucanym przez papie/y,
przyj"tym dopiero w 1014, lecz od-
rzuconym przez Ko>cio=y “Greckie”&
}ang.| Eastern Orthodox Church i
Oriental Orthodox Churches.
Sam B[g-Ojciec m[g=by sp[r roz-
strzygn':, raz na zawsze.
˚B[g, Jezukryst.
dla B[g Jezus Chrystus
Anglik[w God the Lord
Rosjan Bog Gospod
Polak[w B[g }nasz| Pan
dla Anglik[w& God }king| ˘ kingdom
dla Rosjan& Bog }car nieb.| ˘ carstwo
dla Polak[w& B[g }kr[l| ˘ kr[lestwo
«B[g» rozumiany by= jako «kr[l»,
a «Jezus Chrystus» mu podw=adny,
«wojewoda», «pan», «hospodar».
¯ anglosas. i >redniow. ang. god,
pokr. niem. gott, TS,
`pod – poni/ej ]$\; `spod – sp[d,
mo/na i wyprowadzi: od «gospel»
OE, ld ]ld\.
mo/e wszystko to po trosze, razem.
staropol. gospodnow]y\ – pozo-
staj'cy w zwi'zku z gospodzinem
-bogiem }Jezusem|, jemu przynale/-
ny, od niego zale/ny, bo/y, boski.
staropol. gospodza –
]wy='cznie o matce Boskiej\ pani.
staropol. gospodzin – pan.
staropol. gospodzinow – nale/'cy
do gospodzina-boga, boski.
=ac. dominus, domini; divinus;
domina,
franc. du Seigneur, de Dieu,
ang. the Lord ]Pan\, the Saviour
]Zbawiciel\, Jesus Christ;
divine, godlike.
staroros. Gospodin=-Gospodin,
ros. Gospod;-Gospod, ]wzywaj'co,
Bo/e\ Gospodi-Gospodi, gospo-
den; ]Boga, ang. of the Lord\.
molitva Gospodnq ]Ojczenasz&
„Ojcze nasz kt[ry> jest w niebie, >wi":
si" imi" twoje, przyjd{ kr[lestwo two-
je, b'd{ wola twoja jako w niebie tak
i na ziemi. Chleba naszego, powsze-
dniego, daj nam dzisiaj, i odpu>: nam
nasze winy, jako i my odpuszczamy
naszym winowajcom, i nie w[d{ nas
na pokuszenie, ale nas zbaw ode z=ego.
Amen.” ang. the Lord’s Prayer, pater-
noster ¯ =ac. – Jezus Chrystus naucza=
jej aposto=[w, Mateusz 6&9-13.
gospoda(rz(rzy:(rny(rstwo(
(rczy(rowa:(rski,
gospo-dyni(sia jad=odajnia,
dawniej karczma, zajazd; szynk.
>redniow. =ac. hospitalarius ˘ ang.
hospitality ]go>cinno>:\, GH,
TD.
host, >redniow. ang. hoste, oste
]gospodarz\.
staropol. 1398 gospodø, 1399 na
gozpoda; gospodø albo komorø;
tedy vøcz ony ne moglycz szø
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
mecz nigedne gospody thamo byly,
1401 ta gospoda, 1402 o gospodze,
1403 s yego gospodi, 1406 na m'
gospodø ˘ gospoda –
dom zajezdny, pomieszczenie u
kogo> na kr[tki pobyt wynaj"te.
staropol. dobrowolna gospoda –
publiczny zajazd.
staropol. zosta: gospod' –
zamieszka:.
staropol. przyj': kogo> w gospo-
d", okaza: komu: gospod" –
u/yczy: schronienia, pozwoli:
tymczasowo zamieszka:.
staropol. gospodarski –
1. dotycz'cy lub przynale/ny do
pana domu lub ziemi,
2. rz'dowy, ksi'/"cy.
staropol. gospodarstwo –
1. w=adze, rz'd, 2. go>cinno>:.
staropol. gospodarz –
1. g=owa rodziny, domu,
2. przyjmuj'cy w go>cin",
w=a>ciciel zajazdu.
staropol. gospodarzy: – przyjmo-
wa: go>cia czy by: go>ciem.
staropol. gospodka – ma=a gospoda.
staropol. gospod-yni(zin –
1. /e<ska g=owa rodziny, /ona.
2. udzielaj'ca go>ciny,
/ona w=a>ciciela gospody.
anglosas. inn ]pokr. staronord. inni\
¯ inn, inne,
ang. inn ]gospoda, jad=odajnia\,
ros. gostnica-gostnica, posto-
qlnyj dvor-postojalnyj dwor.
˚go>ciniec.
†gospodzinow rel. nale/'cy do
gospodzina, Boga }Jezusa Chrystusa|.
¢gost rel. dusza, duch, demon.
anglosas. gast, g≤st ˘ >redniow. ang.
goste, goost ˘ ang. ghost;
pol. imiona Dobrogost, Radogost.
gost szlak. 1. trasa, droga, trakt ˘
ukr. Hostynne, pol. Gostynin wy-
mieniony pod r. 1281 ]6789\& ko
Gostinomou , Zawichost ]trasa
zawi>la<ska\, ¯ zawi ]za ^ nad Wis=',
nadwi>la<ska\ % chost ]gost\, oraz go-
>ciniec, go>cinno>:, go>:, go>cie
]kupcy\. Pod r. 6453&
My ot roda Ruskago s=y i gost’e ]My
ruskiego rodu pos=y i go>cie....\; spisa-
ny traktat o tre>ci kupieckiej – zasady
obop[lnego traktowania si",
2. obcy w domu, z wizyt'; osoba za-
bawiana, przyj"ta w domu lub
przy stole innej, T˚Ç. ¯ staronord.
gestr ˘ niem. gast ˘ anglosas. giest
˘ >redniow. ang. gest, giste, gust ˘
ang. guest, s=aw. gost=.
¢gostitwo, gostistwo uczta.
¯ pol. go>cina$
staroros. gostitvo-gostitwo,
gostistvo-gostistwo,
yy
ros. pir-pir.
¢gosudar(stwo ¯ go % sudar ]pan\.
pa<stwo; s=owotw. koncepcji 002.B.c.
s=owotw. pokr. gospod.
ang. state, empire, ros. sudar-su-
dar ˘ gosudarstvo-gosudarstwo,
Gosudar Imperator
– ang. His Imperial Majesty.
†go>cia obca, cudzoziemka, niesta-
=a mieszkanka, /e<ska forma go>cia.
staropol. 1471 goscza.
go>-ciec(:cowy med.
nazwa grupy chor[b kt[rych objawami
s' b[le staw[w i mi">ni; reumatyzm.
go>: ˚gost.
go>-:(cina(cinny(ci: ]si"\
1. przybysz w domu, mile widziany,
przyby=y w odwiedziny,
¯ host ]pan domu, gospodarz\,
s=owotw. koncepcji 026 ]jak on
tak, to my na opak\, ang. guest.
2. klient w restauracji, kawiarni,
hotelu, ¯ =ac. hospita•re(lis
3. pot. kto> bli/ej nieznany,
skr. jegomo>:.
staropol. 1440 goscz, goscze alie-
nus, 1449 przychodne albo go-
scze; i bil gest goszczyem, 1471
goszcz; to gesz goszczyem;
1471 vbogym y goscyem,
1471 gosczewy ]go>ciowi\;
gosczy'; gosczyem, goscze ˘
goszcz, goscz, gosc –
1. przybysz, obcy, cudzoziemiec,
niesta=y mieszkaniec, nieobywatel,
2. cz=owiek mieszkaj'cy w miejsco-
wo>ci znacznie odleg=ej od siedzi-
by s'du, albo mieszkaniec miasta
nie maj'cy prawa miejskiego,
3. odwiedzaj'cy kogo, przebywaj'cy
w obcym domu w odwiedzinach,
zaproszony w go>cin", go>:,
4. strona procesowa,
pow[d albo pozwany.
staropol. w goszczynye;
przebiwayøczemu u wasz po
goszczynye; po goscinye iest v
czebye; po goscinach v was sø;
przebywacz albo przebyway'cz
w goszczynye ˘ goszczyna,
goscina ]go>cina\ – pobyt poza
domem, ojczyzn', nie na prawach
obywatela, w"dr[wka.
staropol. uczci: – ugo>ci:.
niem. gast, staronord. gestr,
anglosas, giest,
>redniow. ang. gest, giste, gust,
ang. guest, visitor,
mazur. gost; ]kupiec\ ¯ s=aw.
ros. gost;-gost ]przybysz\,
staroros. gostitvo-gostitwo,
gostistvo-gostistwo ]uczta\,
ros. pir-pir ]uczta\.
†go>ciniec
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. gospoda, zajazd.
2. podarunek. ˚gospoda.
go>ciniec szlak.
1. trakt, szeroka droga publiczna,
¯ gost.
2. dawn. podarunek przywieziony
z podr[/y.
staropol. 1420 goszczinecz,
1420 gosciniecz, 1425 koelya
ultra gosczinyecz, 1446 circa
stratam albo po gosczynyecz,
1447 goszczinyecz, 1448 gosczin-
cza, od gossczincza;
1437 gosczinecz pandochium
1471 w gosczyncz',
ca 1500 gosczynyecz –
1. droga publiczna,
2. gospoda, zajazd.
=ac. 1. via strata, imprimis publica,
2. diversorium, hospitium,
ang. 1. highroad, tract, 2. inn,
ros. 1. bol;waq doroga.
†go>cinne, go>cine, go>cinnie,
go>ci<stwo, go>ciow]y\ płatn.
op=ata uiszczona panu feudalnemu
przez ch=opa opuszczaj'cego wie>.
†go>cinny, go>cini, go>ciny
˚go>cina.
1. przyby=y, w"drowny, obcy,
cudzoziemski,
2. dotycz'cy przybysza, w"drowca,
obcego.
staropol. go>cinny list –
pismo wystawione obcemu.
staropol. go>cinne pieni'dze –
op=ata uiszczana panu feudalnemu
przez ch=opa opuszczaj'cego wie>.
staropol. go>cinne prawo –
dotycz'ce obcych, spoza terenu
jurysdykcji.
staropol. go>cinny s'd –
s'd dla obcych }op=ata uiszczana
panu feudalnemu... pan ^ rz'dca ^
graf ^ pisarz ^ wojewoda; z jednej
strony – s"dzi' i wykonawc' by=
wojewoda, z drugiej – istnia=, rze-
komo, system s'downictwa, w tym
instytucje do kt[rych mo/na by=o
odwo=a: si" od wyroku pierwszej
instancji, J.D.|.
staropol. gosczynowanye,
gosczynstwo ˘ go>cinowanie,
go>ci<stwo –
w"dr[wka, pobyt za granic'.
=ac. peregrinatio,
ang. trip abroad.
1. gotow-a:(y(izna czynność.
czyni: zdatnym, sprawnym do dzie=a,
na chodzie, szykowa: do czego, spo-
sobi: si"; ustawia: w szyk ]bojowy,
marszowy, tyralier"\;
uk=ad ˘ przy•gotowa:(sposabia:,
przy•gotuj(szykuj si" ¯ niem.,
odzie/ szykowna ]strojna\ ¯ franc.
staropol. goyuiøczi, gotuy'czego,
yy
gotuiø, gotowacz, gotuge, gotvyø,
gotuyø, gothuya, gothovacz,
gothuy'cz, gotovalo, gothowaly,
szye gotovacz ˘
gotowacz, gotovacz, gothovacz –
dosł. sposobi: co do czego, szyko-
wa: }w Ss 1953& przygotowywa:,
przyspasabia: }czyli czas tera{niej-
szy utworzony z czasu przesz=ego&
przy`, wyjawia s=ab' znajomo>: j.
polskiego, J.D.|.
staropol. gotowi: si" – wykazywa:
gotowo>: do podj"cia czego>.
staropol. 1427 gothove ¢penedze,
1428 placzicz gothowymi pye-
nandzmi, 1442 nye ranczyl goto-
wych pyenandzmi, ale bidlem;
danye possagv gothowimy py-
eny'czmy, 1397 griwien gotouich ˘
gotowe pieni'dze – got[wka.
staropol. gotowizna –
gotowe pieni'dze, got[wka.
staropol. gotowny – gotowy, przy-
gotowany, przysposobiony; zdecy-
dowany, sk=onny, ch"tny.
staropol. gotowo – do pe=nej
gotowo>ci, przydatno>ci.
staropol. gotowo>: – bycie gotowym,
sk=onno>:, przydatno>:.
staropol. po gotowu, po gotowiu –
tym samym, przez to, jak z tego
wynika, co za tym idzie.
staropol. 1391 gotow, 1399 gotowem
to vkaszacz, 1401 gotowo sercze
gego pfacz, 1401 gotow yø bil vicu-
picz ]got[w j' by= wykupi:\,
1401 gotow dodzelicz; byl gotow,
1414 tedy gotowem y' czirpecz,
gothowy, gothowi, gotove,
gotowe, gotowi ˘ gotow –
1. zdecydowany, sk=onny, ch"tny,
2. przysposobiony, ca=kowicie
przygotowany, w stanie zdatnym
do u/ycia, zrobiony.
staropol. na(przy(u(z•gotowa:,
gotowi: si", na(przy(z•gotowi:,
przygotowia: si".
˚szychtowa:.
gotowiec – pismo przygotowane z
g[ry ]uprzednio\ na spodziewan'
okoliczno>:, zwykle powtarzaj'c'
si", np. nadchodz'ce oferty czego>,
odpowiedzi w tym wypadku, by nie
uk=ada: tekstu od podstaw.
Historycznie, termin zwi'zany z jazd'
– gotowa: si" }do drogi, w drog", tj.
szykowa: ¯ ustawia: w szyk| ˘
staronord. greithr ]przygotowany\,
niem. bereit; jecha: ridan ˘ czas
przesz=y rad ]jecha=em\ ˘ anglosas.
ger≤de ]got[w do drogi\,
>redniow. ang. redie,
ang. ready ]1. przygotowany, wypo-
sa/ony do niezw=ocznego dzia=ania,
oczekuj'cy na u/ycie, 2. przygoto-
wany umys=owo, nie wahaj'cy si",
pragn'cy, 3. ...itd.\, rad ˘ naradzi:
yy
]ustawi: w rz'd, szyk\ ˘
przy(szykowa: ]do drogi\. ˚rz'd,
ros. oxotno-ochotno, gotovo-
gotowo, tothas-totczas.
2. gotowa-:(cz
dosł. sposobi: ]sposobu u/ywa:,
metody\ ˘
przy•gotowanie – przy•sposobienie,
st'd wrze:, kipie:, kucharzy:;
proces przemiany surowca na straw"
w wyniku zastosowania wysokiej
temperatury ognia, zwykle materia=
w pojemniku – garnku.
przy•rz'dzi:(prawi:(gotowa: –
za•prawi:(gotowa: ]rz'd ^ prawo\,
gotowa: straw" – poddawa: produkt
dzia=aniu wysokiej temperatury we
wrz'cej wodzie.
staropol. gotowal ies karmø gich,
bo taco iest gotowane iego ]ita
ies praeparatio einus\ ˘
gotowanie – sposobienie.
=ac. cocquere ]gotowa:\ ˘ cocqu-
us ˘ p[{no=ac. cocus ˘ anglosas.,
>redniow. ang., ang. cook,
strqpat;-striapat,
ros.
gotovit;-gotowit.
~gotowa: czas niedok.
1. czyni: sprawnym, zdatnym,
do dzie=a ˘ gotowa: w drog",
by: przygotowanym do czego,
rychtowa:,
2. sposobi: do spo/ycia, konsumpcji
˘ znacz. bliskie& wrze:, kipie:,
kucharzy:,
oba terminy mieszane w j. polskim,
i bliskie sobie w j. rosyjskim&
ros. 1. pri/iz-gotovit;,
2. strqpat;-strjapat,
gotovit;-gotowit.
ang. 1. to make ]get\ ready,
to prepare, 2. to cook, to boil.
za•gotowa: – czas dok., szczeg.
wod", do stanu wrze-
nia, kipienia ]2\
u•gotowa: – przyrz'dzi: do spo-
/ycia, konsumpcji ]2\
prze•gotowa: – doprowadzi: do
stanu wrzenia ]2\
przy•gotowa: ]si"\ – przyrz'dzi:,
przystosowa: ]1\
pod•gotowi: – cz">ciowo ]1\
wy•gotowa: – pozbawi: sk=adnik[w
gotowaniem ]2\
z•gotowa: – sprawi:, przyrz'dzi:
†gotowe 1. gotowizna, 2. got[wka.
=ac. prae` ]przed`\ % parare
]przygotowa:, ustawi: w porz'dku\
˘ praeparare, praeparatio,
starofranc. preparer,
>redniow. ang. preparacion,
ang. 1. prepared, 2. cash,
ros. prigotov-lenie/it;.
gotowy, got[w wynik gotowania,
koniec czynno>ci wst"pnych, wyko-
nany, zrobiony, zako<czony ˘ got[w
do drogi, gotowy produkt,
przygotow•a:(any.
=ac. ridan ]jecha:\ ˘ rad ˘ anglosas.
ger≤de ]przygotowany do drogi, w
drog"\ ˘ >redniow. ang. redie,
ang. ready,
ros. gotov/o/nost;-gotow,
wo=. 1289 gotov= ]got[w\,
gotovy ]gotowi\.
got[wk-a(owy ekon.
pieni'dze “gotowe do wymiany na co
innego”, przeciwie<stwo “d=u/yzny”
w postaci czeku, weksla.
goty-k(cki archit., szt.
gouda spoż.
gatunek sera.
¢gowenie czczenie, honorowanie,
uwa/anie, umiarkowanie, pobo/no>:.
staroros. govenie-gowenie,
ros. pohtenie, uva'enie>
vozder'anie, blagohestie.
ang. honorable, respectable, mode-
ration, pius.
†goworzy: roz•mawia:(prawia:,
naradza: si", ¯ s=aw-ros. goworit.
staropol. 1471 govorzily tracta-
batis. =ac. sermonibus tractare,
disputare,
ang. to speak, to say, to tell,
ros. govorit;-goworit.
†gozd leśn. las cienisty.
s=owotw. baz' okazuje si" ang.
brush ]krzaki, zaro>la\  thrush
˘ gozd ]lasek cienisty\  drozd.
pol. po(za•rost ˘ poro>ni"ta ziemia.
staropol. goszdz, ...et oppacis si-
lius vlg. gosdi dictis ]z cienistymi
lasami zwanymi gozdy\,
1455 goszth; gostdzye,
1460 goszdy, 1466 gosth.
wie> Gozd[w, herb Gozdawa,
z wp=ywem gozdu, ptak drozd ]ozd\ ¯
>redniow. ang. thrusch ˘ ang. thrush.
†gozd(ziec(zik las(ek ma=y las.
staropol. 1379 maly gosdecz.
=ac. silva minor, lucus saltus,
anglosas. graf,
>redniow. ang. grove, ang. grove,
ros. rowa-rosza, lesok-lesok.
go{dzik, gwo{dzik gat. kwiatu,
bot. cztery nazwy bot., staropol.
1. Eugenia caryophyllata Thun.,
goszdik cariofolus
staropol. XV w. goszdzik,
1464 goszdzik cariofolus
1472 guozdzik gariofulos,
2. Asarum europaeum L., p=one
go{dziki, kopytnik pospolity,
staropol. 1419 plone gozdzyky,
3. Geum ubranum L.,
polne gwo{dziki, kulik pospolity,
staropol. 1484 polne ¢gvoszdy-
ky gariofillata, garioffilata,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
4. Eugenia caryophylleta, wielki go{-
dzik – zasuszony p'czek kwiatowy
drzewa azjatyckiego Eugenia cary-
ophyllata Thun., u/ywany jako przy-
prawa kuchenna, przyk=ad& fructus
Eugeniae caryophyllatae Thun.
staropol. 1419 wyelky gozdzik
gariofoli magni.
†go{dzik ma=y las. ˚gozd.
staropol. 1471 gozdziky saltus.
g[=ka bot.
1. odmiana pszenicy ozimej
bezo>cistej,
2. Gymnadenia, ro>lina z rodziny
storczykowatych.
g[r-a(ka geolog. wzniesienie terenu,
wysoko, stos, kupa.
mi"dzynarodowy zwi'zek g[ry z do-
=em ]otch=ani', g="bin' morsk'\&
mont  pont,
monte  ponte ˘
Monte•negro  Negro•ponte;
Pont ]staro/. nazwa M. Czarnego\,
Pontius Pi=at ]namiestnik rzymski w
Jerozolimie, ok. 33 A.D.\.
ho•=ub  g=ub]ina\, ]w\ g='b,
go•='b ]ho ^ wysoko\, go="bi
 g="b•ia(ina.
zg=oski zawieraj'ce g[r"&
kopa ˘ Zakopane ]w g[rach\
greb ˘ Zagreb ^ Zakopane, gr[b,
grzbiet, garb, Hrebenne
grzebie< i grzebyk ]bie< ^
byk ˘ bieniek ^ byczek\;
greb, grob(la, gr[b ¯ berg
='{, ='/ ˘ ga='{, +'/ek ]G[rka\
nos ˘ nosi: i nie>:, Kampinos ˘
znosi: ]g[rowa:\ ˘ znie>:
rom ˘ g•rom•ko ^ do•no>•nie
g•rom ]pio•run, grzmot\,
ital. Roma ]$\ – pol. Rzym
¯ rym ¯ rim ]brzeg\, Roman
rew ˘ krew ]do g[ry\, brew i oko
kryw ˘ Krywicze, pokrywa]:\
run ˘ nur ]d[=\ ˘ rz. Nur ^ Narew
oko ˘ wysoko, sok ]do g[ry\,
posoka ]zastyg=a krew\,
Morskie Oko ]w g[rach\
raj ˘ Bi=goraj ]niska g[ra\ ¯ bi=,
bie= ]niski\ % gora, raj,
Belgrad, s=aw. bie=ka,
˚paradyz ¯ paradise ]raj\
– najwy/sza kondygnacja
teatru dla widowni, z naj-
ta<szymi miejscami,
skid ˘ Beskid, Bieszczady
skit ˘ Skitia
spa, o ˘ Perespa, spada:, opad,
zaspy ]kopny >nieg ¯ kopa\
˘ zaspa ]g[ra >niegu\
pa ]g[ra, d[=\, pa•=a ]g=owa\  =a•pa,
]g[ra\ ˘ pag[rek, papa,
]d[=\ ˘ pad[=, stopa, =apa
sop ˘ Peresopnica, sopel
czub ]1. g[ra, 2. g=owa\  tub ˘
˘ but ]d[=\.
yy
uch i usz ˘ woz(za•duch, u•cho(szy,
hop, sop, top ^ g[ra, HST,
na opak& pot, pos, pa, jar ^ d[= ˘
g[ra& topografia, sopel ]el ^ woda\;
d[=& pad[=, skarpa, pada:, jar(uga.
tak/e& raj, cho=m, wiec, mo>:;
moszcz ^ sok, soki ˘ wysoki ^ most
˘ mo>ci ^ wysocy; ho ^ so ^ g[ra ˘
wysoki ^ wyg[rowany, g[ruj'cy.
sok ]g[ra, g[r', dosł. do g[ry\ ˘
kos ]d[=, do=em, p=o/y: si", dosł. do
do=u\ ˘ kosa, kosi:, kosodrzew;
s=owotw. koncepcji 022 czyt. wspak.
g[ra ]nos\ ˘ g[ruj'cy ]wynios=y\,
nos – d{wi"kowo pokr. nest ]gniezdo ˘
gniazdo\, s=owotw. pokr. nie>: ]zmie-
nia: po=o/enie nios'c w r"ku lub na
plecach\, unosi: si" ]krew zalewa ¯
k % rew, tj. g[ra\, ponosi mnie,
my>l ^ r[j ˘ z•my>l•ony ^ u•roj•ony,
my>l ^ d[= ˘ zmy>lny ^ zdolny.
r[j ]my>l, d[=, jar\ ˘ raj ]g[ra\,
bie= ]1. niski, 2. mniejszy, ˚bia=y\
% goraj ]gora ^ raj\ ˘ Bi=goraj;
gora ^ raj ^ skit, skid ˘ Beskid,
Bieszczady ]dosł. Niskog[ry\,
g[ra  d[=, ni/ ˘
z g[r' ^ wi"cej ni/ ]ponad,
z nadmiarem, powy/ej\;
wi"cej ^ nad; ni/ ^ po;
g[ra ]przed`\  d[= ]po`\ ˘
z g[ry ]przed terminem, np. przedp=a-
ta\  z do=u ]po up=ywie terminu, np.
p=atny z do=u\;
g[ra ]przed`\ ˘ g[r•ny ]przed•ni\,
za> d[= ]ty=\ ˘ dol•ny ]tyl•ni\;
d[=, ty= – oba kr[tkie, 3-literowe, kon-
cepcji 002.A ]te same przyrostki\.
g[ ^ ga ]Ø ^ A\ ¯ gr. gaia ]ziemia\,
ra – wypuk=a, wzniesiona ˘ hojrak.
˚wzniesienie, nr 600.
tycz ]d[=\  czyt, nos ]g[ra\ ˘
do•tyczy:  od•nosi: si" ¯ nos,
po•tyka: si", u•tyka:  Kampi•nos,
Motycz, S=awatycze ¯ tycz ]nisko\,
Bia=o•wie/a ]Nisko Po=o/ona\ 
Nie>•wie/ ]Wysoko Po=o/ony, bia=o-
rus. Nqsvπ'-Niasvi≈, ang. Nesvizh,
Baranowiczi ob=ast, Mi<sk gubernia\,
kop ]d[=\  kopa ]g[ra\ ˘
o(wy•kop, kopa: ˘ kopalnia 
Zakopane ^ Zagreb ]Przed G[rami\;
wi"cej “g[r” ˚wzniesienie ]nr 600\.
rew ]g[ra\ ˘ k ]do\ % rew ˘ krew;
so ]g[ra\ % k ]do\ ˘ sok ]do g[ry\ ˘
posoka ]zaskrzep=a krew na ranie\;
Wareg o imieniu Gunarow, 941 A.D.,
gdzie `row, `rew ]g[ra, g[ruj'cy; wy-
soki\; Wareg[w rew ]g[r"\ Wo=yniacy
i Lachy przekr"cili na rew ]dół, niż,
nizinę; wo=. 1247 rz. Narow ^ Narew
^ na nizinie\. Je/eli s=aw. rew ]dół,
nizina\ to wor, wer ]g[ra, wynios=o>:...
Worskla, Przeworsk\ ˘ wo=.-ros. werch
]wierzch\.
przyczyn' wymiany g[ra  d[= zasada
026& «Jak oni tak, to my na opak».
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Jak s'dz", s=owa takie jak& ziemia,
woda, g[ra, granica, kwas, maj'
liczne formy d{wi"kowo-literowe,
pozosta=o>: po plemionach kt[re t"dy
przechodzi=y i wzajemnych zapo/y-
czeniach mi"dzy nimi, w[wczas i p[{-
niejszych, ˚woda, i ziemia ]nr 498\.
Inne nazwy zawieraj'ce d{wi"k
oznaczaj'cy «g[ra»& Albania, Alpy
]alb, alp, PB\, Illyria ]rylli, kraj na
wchodnim brzegu Adriatyku, tam i\
Crna Gora ]dosł. Wyska G[ra, t=um.
na Montenegro\, Zagreb ]dosł. Przed
G[rami\ ¯ za ]przed\ % greb ]g[ra\, z
pospolitych, ang. scalp ˘ pol. skalp
]sk[ra z w=osami zdarta z g=owy
zwyci"/onego wroga\.
D{wi"k «yrie» zawiera gr. Kyrie
eleeson ^ Panie, zmi=uj si", i ang.
Valkyrie ¯ staronord. valkyrja ^ dosł.
wybieraj'cy >ci"tych ¯ valr ]ci >ci"ci,
polegli, ang. those slain\, % kjosa ]wy-
biera:, ang. to choose\; w mitologii
Nordyk[w& jedna z dziewic ]lub pa-
nien\ Odina prowadz'ca dusze zmar-
=ych bohater[w w walce, do Valhalla
i tam oczekuj'ce na nich; ang. any
of the maidens of Odin who conduct
conduct the souls of heroes slain in
battle to Valhalla and wait on them
there. Przytoczy=em pe=ny, angielski
tekst, bo mam nieodparte uczucie /e
«kyrie» to g[ra i «kjosa» ]wybiear:\
jest potencjalnie b="dne, i bez logiki;
wybiera:, po co, w jakim celu$#, gdy
dusze id' do g[ry, do nieba, do Pana, i
nie jedyny to taki wypadek, i literowe
r[/nice& kyrje  kjosa#
wi"cej b="d[w ˚ Webster’s Dictionary
]nr 885\.
wo=. 1289 za goro[ ]za g[r'\,
gorno[[ ]g[rn'\,
s=aw.-ros. gora.
staropol. gora, tho gory ]do g[ry\,
na thø to gystø gorø thamo pry-
setl byl k n} i |m ]na t" to ist" g[r"
tamo przyszed= k niemu – do niego\,
na Syon, gorze swøtey; gor"
szwy"t'; s gori swøtey; przene-
sy se na gorø; stacz na gorze;
kto wstøpi na gorø boszø;
na gorø swøtø ˘ gora ˘
g[r•a(ka(ny(owaty(ski –
1. znaczna wypuk=o>:, wynios=o>:
ziemi, wzniesienie terenu,
2. las na stoku g[ry,
3. g[rna, wy/sza, wcze>niejsza cz">:
czego>, szczyt, pocz'tek, wierzch,
4, przewaga, wy/szo>:,
5. kierunek ruchu& do g[ry.
staropol. 1434 gorka, 1496 ad
montem albo na gork' ˘ g[rka –
1. ma=a g[ra,
2. wypuk=o>:, nabrzmia=o>: na ciele.
staropol. k miastom gornim,
gornich, bog gorni, w koscyelech
gornich, a gorni oltarz modlebni
yy
}modlitewny; Te Deum ˘ s=aw.-ros.
modleben|,
1397 ...bidlo. to iest zaiøl w gornej
løczcze ]='czce\,
1471 gorny mlyn,
1480 superioris albo gorny ˘
gorny – g[rny&
1. pozostaj'cy w zwi'zku z g[rami,
g[rski, wynios=y,
2. le/'cy powy/ej.
staropol. 1471 gorovate ˘ g[rowaty
– pag[rkowaty, nier[wny.
staropol. 1498 gorszkye ˘ g[rski&
okre>lenie gatunku sukna ]wyrabia-
nego w jednym z miast >l'skich o
nazwie G[ra\.
=ac. 1. collis, 2. tumor,
franc. 1. la colline, le coteau,
anglosas. 1. hyll, >redniow. ang. hil,
hulle, helle ˘ ang. hill, ros. xolm=-
cho=m ¯ niem. kulm ¯ =ac. culminatus
¯ culmen, culminis ]szczyt\.
ang. 2. swelling or being swollen
¯ >redniow. ang. swellen
¯ anglosas. swellan,
ros. opuxlost;-opuch=ost,
vzdytost;-wzdytost ]wzd"cie\.
g[ral(ski
1. geogr. mieszkaniec g[r,
szczeg[lnie Tatr, `al ]z ziemi\,
2. ekon. banknot 500-z=otowy
z wizerunkiem g[rnika.
g[rka geolog.
pag[rek, zdrobn. ¯ g[ra
¯ pa ]1. ma=y, 2. syn\.
g[rmistrz $
g[rni-k(ctwo(czy prof.
wykwalifikowany robotnik, pracu-
j'cy w kopalni.
wynik ˚pomieszania&
kopa – g[ra ˘ Zakopane ^ Zagreb, i
kop – d[= ˘ o•kop, kop•alnia ˘
g[rnik – pracownik kopalni ]w dole\.
g[rnolotny jęz.
przesadnie wynios=y.
g[rnop=at lotn.
jednop=atowiec ze skrzyd=ami w
g[rnej jego cz">ci.
g[rny
1. techn. wynios=y nad innymi,
2. geogr. rejon po=o/ony wy/ej,
3. geolog. nowszy, m=odszy,
4. muz. nale/'cy do wy/szej skali.
rozrywka, /art& g[ra vs. d[=; ludzie
dziel' si" na zg[rnych ]t"pych\ i
zdolnych.
g[rotw[r geolog.
og[lna nazwa utwor[w skalnych.
g[rotw[rczy geolog.
tworz'cy g[ry.
g[rowa:
wy/szym by:, wynios=ym, od kogo
lub czego, przewy/sza:.
yy
g[r-ski(zysty geolog., jęz. ˚g[ra.
g[rom w=a>ciwy.
g[wn-o(iarz fizjolog.
1. odchody, ka=, pomiot ]porzucone\,
2. nie wa/ne ]g[wno\,
˘ g[wno prawda.
g[w – gaw, Ø ^ A, gaw – wag]a\
ros. govno.
staropol. 1428 nyechay pyge psya
gowna, 1472 siable gowno asa
fedida, ca 1500 byeszovo govno
asa fetida ˘ gowno – g[wno&
1. odchody, ka= ty=kiem wypuszczany.
2. bot. biesowo gowno, diable gowno&
proszek o niemi=ej woni uzyskiwany
z ro>liny Ferula alliacca Boiss.
†g[{d{ gw[{d{.
gra s=aw., gra. zabawa; igra,
igraszki, gra:, grajek.
staropol. gra – igra.
grab(ina(owy drzew.
Caprinus betulus L., twardy gat.
drzewa; r"ce grabiej' na mrozie –
trac' czucie.
staropol. 1431 grab, 1436 grabw,
1460 arborem dictam graba,
1472 i ca 1500 grab carpentus ˘
grab.
grabarz ¯ gr[bgrab, Ø ^ A.
1. prof. cz=owiek trudni'cy si"
kopaniem grob[w,
2. owad. Necrophorus, chrz'szcz
sk=adaj'cy jaja w zagrzebanej przez
siebie padlinie.
staropol. 1396 røczil za grabarza,
1483 grabarz,
ca 1500 kopacz vel grabarz.
staropol. grob-nik(owy.
=ac. sepulcralis,
franc. le fossoyeur,
ang. grave-digger,
staroros. mogil;]ik-mogilszczik.
†grab-ce(ki bot.
Geranium Robertianum L.
staropol. 1472 grabczye, grabky
muscata minor.
†grabia hrabia, GH, graf, BF.
1. grab bot., drzew. Carpinus betulus
L., drzewo z rodziny brzozowatych, o
szarej g=adkiej korze, i eliptycznych,
z'bkowanych li>ciach; kr"te i kar=o-
wate, twarde – nie jest budulcem, nie
nadaje si" na deski, s=upy, itp.,
jedynie na dr'gi.
staropol. 1446 grabyna, ossina,
lipina, brzeszyna, yaworzyna,
1409 vlg. proth lingorum vlg.
grabny ˘ grabyna –
1. graby w lesie,
2. drzewo grabowe.
staropol. ca 1500 cornus glogowe
drzewo, secundum alios grabo-
we ˘ grabowe – grab.
staropol. 1427 i 1429 grabowka –
grab[wka, ma=y las grabowy.
2. grab(ie(ie/(ie/ca(i:(iarka(ki
¯ niem.-s=aw., zagarnia:, znienacka
porwa:, unie>:, uprowadzi:, zabra:.
kusz'ce...
s=owotw. pokr. drapie/nik, s=owotw.
koncepcji 024& GD, BP.
niem. grabben, ang. to grab
]porywa:, chwyta:, grabi:\.
pol. grab-i:(ie/ca,
staropol. 1429 congregauit albo
grabil, congregante vlg. graby-
ancz, 1456 grabyly, 1445 grabycz
˘ grabycz –
1. o sianie – zagarnia: grabiami,
2. zabiera: co> przemoc', bezpraw-
nie, =upi:, rabowa:. ˚drapi:.
3. grabi: si" w co> – pcha: si" do
czego>, zagarnia: dla siebie.
tak/e staropol. drapi:, s=owotw. kon-
cepcji ˚024& w lusterku dg, pb,
staropol. 1437 grabye rastris;
grabye dentale; grabyly,
1456 grabyami et vydlamy;
grabye sarculum,
ca 1500 rastrum grabye vel bron',
1428 grabye –
proste narz"dzie rolnika do zbiera-
nia, podbierania skoszonej trawy na
='ce, posiadaj'ce szereg z"b[w osa-
dzonych na ramie, a ta na trzonku.
wo=. 1289 grabe';, grabœwe vs[
zeml[ ]grabili wsz' ziemi"\, po-
grabiv= ]pograbi=\, pograbiwa
]pograbili\, razgrabiwa ]rozgrabi-
li\, raz=grabi ]rozgrabi=\,
ros. grabit;, grabë',
nazwisko Grabski; wsp[lne tak/e s'
ang. plunder ]pl'drowa:\ i rob ]ra-
bowa:\.
Rob pokr. g-rab, OA. ˚mjate/.
~grabi: czas niedok. i przedrostki
czyni' go dokonanym.
¯ ang. grab ]1. porywa:, chwyta:,
2. grabi: – przejmowa: si=', bez-
prawnie, drog' przemocy, gwa=tu,
obdziera:, =upi: ¯ =upie/.
˚garn':, czesa:.
za•grabi: – zagarn':
na•grabi: – wiele
o•grabi: – zupe=nie
wy•grabi: – do ostatka, wy ^ o
roz•grabi: – w r[/ne strony
przez r[/nych
grabie: fizjolog.
o d=oniach& dr"twie: z zimna, traci:
nimi czucie, ¯ grab, gat. drzewa.
grabina bot., leśn.
drzewo grabowe; las grabowy.
†grabki bot. Geranium robertianum
L. staropol. 1472 grabczye, grabky
muscata minor.
†grabo=uch ptak. grubodziub,
Coccothraustes vulgaris Briss.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
staropol. 1457 grzeboluszka
albo graboluch vel graboluszk
ascalaphus.
†grabo=us-k(zcz ptak. grubodziub,
Coccothraustes vulgaris Briss.
staropol. 1450 grabolusk ascala-
phus, avis, 1457 grzeboluszka
albo graboluch vel graboluszk
ascalaphu, XV w. grabolusk
ascalaphus, grabolusk, grabolu-
scz ascalaphus.
†grab[wka ma=y las grabowy.
†grabstwo społ.
hrabstwo, wojew[dztwo.
¯ graf ]hrabia, wojewoda\.
grac-a(owa:(ownik narz.
r"czne narz"dzie rolnicze do pielenia
chwast[w, przesuwane pod powierzch-
ni' gleby, rodzaj motyki.
staropol. ca 1500 gracza sarculus
vel sarculum, ca 1500 gracza,
mothyka occa.
staropol. gracowa: –
oczyszcza: z chwast[w.
¯ kratze.
staroniem. wy/yn. houwan ]r'ba:,
ciosa:, wyr'bywa: sobie >cie/k"\ ˘
houwa, starofranc. i >redniow. ang.
houe, ang. hoe,
ros. motyka-motyka.
niem. karst.
graciarnia
pomieszczenie na graty, ruciecie –
rupieciarnia.
gracja mit.
rzymska bogini wdzi"ku.
gracz cz=owiek bior'cy udzia=
w grze towarzyskiej, hazardowej,
sportowej.
staropol. ca 1500 gracz.
ang. player , ros. igrok-igrok.
gra-:(jek muz., gra. muzyk.
1. bra: udzia= w grze hazardowej,
2. wykonywa: utwory muzyczne,
3. wystawia: sztuk" na scenie, uda-
wa: czyj'> posta:, wciela: si" w ni'
]s=owotw. pokr. zgrywa: si"\,
4. zmienia: kolor, po=ysk,
mieni: si",
5. łow. dwa terminy =owieckie&
5.a. o g=uszcach w czasie tok[w,
5.b. o psach my>liwskich w czasie
pogoni.
i % gra: ˘ igra(szki.
naigrywa: si" – szydzi:, drwi:;
igrzyska – miejsce gier;
ig – wulg. rucha:, por. kunig, opiekun,
plenipotent, zabawa.
staropol. }o dzieciach| ¢sy'
dzyeczy czysthe, male, malem
sythe, graya, zgodni sz', richlo
daya, czyrzpya;
dw' kostarze... szob' ]z sob'\
gygraly, w boze gymy' yeden gy-
yy yy
gral..., drugy w gymy' dyabl' yesth wskazuj'cy /e drugi, nast"pny, ma zesp[= zasad dotycz'cych pisowni,
gral ˘ gracz, gygracz ]igra:\ – zwi'zek z pisaniem. sk=adni, s=owotw[rstwa, fonetyki i
1. bawi: si", igra:, swawoli:, gr. graphein ]pisa:\ ˘ graphikos. fleksji. og[lnoeurop.
gra: w jak' gr", graficzny gr. grammatike.
2. uprawia: gr" hazardow'. gramocz'steczka chem., fiz.
grafik
~gra: czas niedok. gramodrobina chem., fiz.
1. wydawa: d{wi"ki na instrumentach grafika
gramocz'steczka.
muzycznych, grafion
2. bra: udzia= w zmaganiach sporto- gramofon(owy techn.
grafit aparat odtwarzaj'cy d{wi"ki utrwa-
wych ˘ igrzyska olimpijskie,
3. nie by: sob', udawa:& kogo inne- grafologia lone na p=ytach.
go ˘ gra: na scenie, gra: durnia, grafoman(ia gramoli: si" osob.
4. szarpa: ˘ gra: na nerwach. powoli i z trudem wchodzi: na co>.
s=owotw. pokr. igra: ]bawi: si"\ ˘ grafometr ¯ ramol.
nie igraj z ogniem#, naigrywa: si" graf(it(ika(ion ¢gramota s=aw., traktat, dzie=o,
]na>miewa:, szydzi:, drwi: sobie, auto(steno•graf, orto(kali•grafia,
dokument, pismo, zapisy, akt prawny,
natrz'sa: si" z kogo\. gr. graphein ]pisa:\ ˘ graphikos;
listy, przymierze, testament.
ros. igrat;-igrat, ang. to play. niem. landgraf ]wojewoda\.
wo=. 1289 gramotami ]pismami,
za•gra: – czas dok. ¯ gra:, gr. grapho ]pisz"\ ˘ grafion,
przymierzem\,
raz jeden, kr[tko gr. graphit ˘ grafit ]mi"kki rodzaj
ros. gramotnyj ]pi>mienny, kto> kto
na•gra: – wiele, w"gla, wk=ad do o=[wk[w, niem.
potrafi czyta: i pisa:\. Roku 1288
nagrania muzyczne graphit, ang. graphite\,
u•gra: – swoje, w kartach
Volodimer= 'e povel≠ pisc[
gr. grafike ]techne\ ^ graficzna
prze•gra: – ulec w grze, wojnie
svoemou. xodorc[. pisati
]sztuka\ ˘ grafika,
przy•grywa: – akompaniowa:
gramoty. ]W=odzimierz poleci= piscu
gr. graphikos ]dotycz'cy pisania\ ˘
swojemu, Chodorce, pisa: testament\.
obe•gra: – zupe=nie, graficzny.
Pisiec ]pisarz\ Chodorko, jeden z
ze wszystkiego liczne formy w j. ang. b"d'ce pochod-
trzech w=a>cicieli wsi Berezowicze,
do•gra: – dodatkowo gra:, nymi gr. graphein ]pisa:\.
by= autorem testamentu W=odzimie-
¯ dogrywka staropol. ca 1455 groff – graf, mo/ny
rza i prawdop. wo=ynskiej letopisi w
ode•gra: – ca=o>:, np. hymn pan feudalny, wojewoda, markiz.
ca=o>ci, ˚=okie:&
w•gra: – do >rodka }pan ^ wojewoda ^ graf ^ hrabia
wy•gra: – na zewn'trz, np.
a selo esm= koupil=. berezo-
– pisarz w czasie pokoju i wiod'cy
los na loterii, mecz
vihi. ou [r;eviha ou Davy-
woj[w do boju w czasie wojny,
z•gra: si" – dostroi: do innych,
doviha. v xodorka.
˘ wojew[dztwo ^ grafstwo ^ hrab-
zharmonizowa: si" stwo, ˚wojewoda, pan| gran miara wagi.
roze•gra: – r[/ni z r[/nymi, angielska jednostka miary u/ywana
†grafka narz. przez aptekarzy, r[wna 0,0648 g.
rozgrywki
rylec do pisania na tabliczce.
Nie nale/y& 1. granat(owie:(owy
zgraja – sfora ps[w dzia=aj'ca graham spoż. 1. bot. Punica granatum,
jako zesp[= chleb z grubo mielonej m'ki
krzew lub drzewo; granatowiec,
pszennej.
gracja wdzi"k. 2. kolor. ciemnoniebieski kolor
=ac. gratia, starofranc. i >redniowiecz. grajcar moneta. owocu granatu.
ang. grace. moneta zdawkowa w p=d. Niem- ang. ]kolor\ navy-blue,
czech i Austrii.
grad(obicie(owy meteor. 2. granat(nik(owy
opad atmosferyczny w postaci kulek grajdo=ek pot., pogardl. 1. wojsk. pocisk r"czny lub arty-
lodu, r[/nej wielko>ci, od krup, ziarn, ma=e, ubogie miasteczko lub wie>, leryjski wype=niony materia=em
a/ do monet. zapad=y k't, dziura. wybuchowym, ra/'cy od=amkami
staropol. grad, w gradze, gradowi, grajek muz., gra. albo fal' wybuchu,
1406 to zito grad pobil ˘ grad. muzykant, cz=owiek graj'cy na 2. miner. minera= z grupy krzemia-
staropol. gradovy – instrumencie, bez wykszta=cenia n[w, odmiana barwy ciemnoczer-
burzliwy, gro/'cy gradem. muzycznego. wonej u/ywana w jubilerstwie.
>redniow. ang. haile ˘ ang. hail, ang. ]pocisk\ grenade.
ros. grad-grad. gram miara wagi.
jednostka masy r[wna tysi"cznej ¢granata wojsk. dzia=o.
grad-acja(ient masy kilograma. staroros. granata-granata,
dosł. stopniowanie ¯ =ac. gradus. ros. puwka-puszka.
gramatura poligr.
†gradobitka gat. soli ziarnistej. ci"/ar 1 m2 arkusza masy celulozo- †granatek jubiler. kamie< p[=szla-
staropol. 1470 gradobythky. wej lub wytworu papierniczego. chetny, koloru ciemnoczerwonego.
staropol. 1494 granathek;
¢gradskij społ. †gramatyka, grumatka spoż. granathki.
wsp[lny, og[lny, publiczny. g"sta polewka z wody, piwa lub
staroros. gradskij-gradskij, wina, i tartego chleba. grand poz. społ.
ros. ob]estvennyj-obszcze- s=owotw. baz' rum. tytu= dworski w Hiszpanii, nadawa-
stwiennyj, gorodskoj-gorodskoj. staropol. 1413(14 gramatica yescz ny magnatom i szlachcie.
graf~ s wynem, 1500 grumathka. granda 1. szwindel, 2. t=um.
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych gramaty-ka(czny jęz., szkoln. graniastos=up geometr.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
bry=a geometryczna, wielo>cian.
graniasty
1. maj'cy wyra{ne, wystaj'ce kra-
w"dzie; kanciasty,
2. o ma>ci bydl"cej& maj'cy =aty,
najcz">ciej czerwone na bia=ym
tle; pstrokaty.
granic-a(zny(zy: ¯ gra<.
w staro/ytno>ci terytoria ograniczone
by=y zasi"giem w[d, ludno>: /y=a w
zlewniach rzek; gra< ]grzbiet g[r i
wzniesie<, dzia=y wodne\ je rozdzie-
la=y; wi"cej ˚granica ]nr 600\
s=owotw. pokr. dranica ]cienka, w'ska
deska =upana z drzewa iglastego, u/y-
wana w pokryciach dach[w, rozumia-
na jako dach[wka, w j. ros. dranka,
dra<, i t=um. na j. ang. shingle, lath;
ja s'dz", /e by=a to deska na grzbiecie
dachu – “grani” – krytego s=om', tak/e
i dach[wk'\;
s=owotw. koncepcji 002.A& gd.
granica  skraj, krajka, kraj ¯ k ]do\
% raj ]g[ra\ ˘ do raju ]do g[ry\.
staropol. graniza, granycze, gra-
nice, granicza, 1412 za granicza-
mi, o granyczach, o granycza,
granycz,
1452 od granicze do granicze,
1462 przesz granicz',
w Ss 1953 6 kolumn cytat[w ˘
granica, granicz•enie(en(ny(ni(
(y:, gra<ca, grenia, grania –
1. linia, pas rozdzielaj'cy dwa obszary,
2. znak graniczny w formie kopca,
znakowanego drzewa.
staropol. 1425 vgaszdem albo
graniczenim, 1460 granyczenyv;
granyczenya i osady wywyedze-
nya ˘ granyczenye –
wytyczanie granic.
staropol. 1423 graniczne,
1453 tres marcas peccunie
granycznego ˘ granyczne –
op=ata od wytyczania granic.
staropol. 1421(47 granicznikom ˘
granicznik – s'siad.
staropol. 1461 granyczne,
1400 przeoranye drogy granicz-
ney, 1401 granycznø vodø,
1433 graniczna rzeka –
1. dotycz'cy granicy,
2. stanowi'cy granic", granic'
biegn'cy.
staropol. 1419 graniczyli,
1435 graniczicz; granyczicz,
granyczyl, 1454 granyczicz;
granyczycz ˘ graniczicz, grany-
czycz – wytycza: granice.
staropol. od(o(roz(u•graniczy:,
wygranicza:.
staropol. narogi – ziemia pogranicz-
na, ukraina ¯ u ^ na; % s(kraj.
ang. borderland,
ros. pogranihnaq zemlq,
okraina-okraina.
zagraniczny – le/'cy poza granicami
kraju.
pograniczny ¯ pogranicze, pas ziem
le/'cy wzd=u/ granicy pa<stwowej.
przy(nad•graniczny – pograniczny,
le/'cy przy granicy pa<stwowej.
ograniczy: – narzuci: granic" czego,
ograniczy: si" – nie wykorzysta:
wszystkich mo/liwo>ci, tj. zmie>ci:
si" w granicach,
rozgraniczy: – rozdzieli: posiad=o>:
granic' lub granicami.
za(po(przy(o(nad(roz•graniczy:,
zagranica, pogranicze,
nad(przy•graniczne tereny.
termin «granica» w nazwach topogra-
ficznych& miejsc, rzek – opisany jest
kilkoma s=owami&
• brzeg ˘ Brzeg, Tarno(Ko=o•brzeg,
Zabrze }Tarnobrzeg granica staro/.
Wielkomorawii do rz. San|,
• b[r ˘ do•b[r ^ do•brze, Sobib[r,
• brest, brze>:, bere>: ˘ Brze>: Lit.,
Brestowica, Berestowo, franc. Brest,
Wereszczyn ^ Bere>cin, BW, staro-
pol. sz ^ >, cz ^ : ˘ szcz ^ >:.
• mark ¯ Denmark ¯ den ]woda\,
• znami" ˘ Pozna< ]przy granicy\,
• rog, r[g ˘ Porogi ]pogranicze\,
rubie/ ˘ Hrubiesz[w, rz. Trubie/,
• z ˘ Zlin ]dzi> August[w\, Be=z,
4 potoki o nazwie Zwir;
nazwiska i nazwy pospolite& markiz.
¢graniesie jęz. poetycka linijka,
wiersz; pie><, cerkiewny wiersz.
staroros. granesie-graniesie.
¢granies=owie jęz.
cerkiewny wiersz, pie><, eulogia.
staroros. graneslovie-
granies=owie,
ros. cerkovnyj stix i dr.
¢granies=ownik nazwa ksi"gi o
r[/norodnej zawarto>ci, o r[/nej
rozdzia=[w, tytu=[w, wierszy
staroros. graneslovie-
graneslownik,
ros. cerkovnyj stix.
grani[wka sport.
w"dr[wka grani' – w'skim grzbie-
tem g[rskim.
granit petr., geolog.
ska=a g="binowa barwy szarej, r[/owej
lub czerwonej, u/ywana w budownic-
twie i kamieniarstwie.
granul-acja(owa:(ka
1. med. tworzenie si" ziarniny,
2. szt. technika z=otnicza – ozdoby
z bardzo drobnych ziarn z=ota lub
srebra,
3. chem., techn. nadawanie kszta=tu
ziarnek.
†gra<, grania 1. linia przeci"cia
si" p=aszczyzn, kraw"d{, 2. granica.
staropol. 1471 na cztyrzy granie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
na cztirzy granye, na cztirzu
grany, 1287 que granie dicuntur –
w czworobok, w czworogran.
staropol.1287 que granie dicuntur
– granica.
gra< ostra kraw"d{, wyra{na, ostro
zarysowana linia zetkni"cia si" dw[ch
>cian. wi"cej ˚granica.
¯ g ]do, na\ % ran ]ci"cie ostrzem$\
s=owotw. pokr. dra<, bra< ]walka na
miecze i tarcze\ i ˚bro< ]szczyt\,
s=owotw. koncepcji 024 ]dbg\&
g•ranica  d•ranica, g•ra<  d•ra<
]ostro obchodz'cy si" z kim\, ˚dra<.
staropol. gra< – r[g, kraw"d{.
ang. ]r[g\ corner, ]kraw"d{\ edge,
]g[rska, gra<\ ridge,
ros. ]k't\ ugol/ok-ugo=(ok,
]skraj\, kraj-kraj,
]granica\ bord[r-bordiur.
grapa geolog. podhal.
stromy grzbiet wzg[rza, urwisko.
grasica anat.
gruczo= wydziealnia wewn"trznego
w mostku u kr"gowc[w.
grasowa: czynność.
dokonywa: r[/nego rodzaju prze-
st"pstw, wyst"pk[w i wykrocze<, w
r[/nym czasie i miejscach.
¯ gras ¯ =ac.-franc.-ang. `gress
AE ]`st"p ^ kroczy:, st'pa:, i>:\ ˘
progress ]post"p\, regress, congress;
aggressio ]agresja, atak, inwazja\,
agressus ¯ aggredi ¯ ad ]do\ % gradi
]kroczy:, st'pa:\ ¯ gradus ]step ˘ st"p
˘ st'pa:, kroczy:\;
˘ wyst"pek, przest"pstwo, wykrocze-
nie jak grabie/, kradzie/ i inne.
mSjp 1969& «przenosi: si" z miejsca
na miejsce dopuszczaj'c si" gwa=t[w,
rabunku, bezprawia; uprawia: samo-
wol"; pustoszy:, grabi:, pl'drowa:,
rabowa:» ‹ =c..›
Swo 1980& ‹ =ac. grassor › 1. wa="sa:
si" dopuszczaj'c si" gwa=t[w, doko-
nuj'c napad[w; rabowa:, pl'drowa:,
grabi:, =upi:, 2. o chorobach, kl"skach
– szerzy: si", dawa: we znaki, rozpo-
wszechnia: si".
†grat niewie>cia wyprawa >lubna&
odzie/, po>ciel, naczynia domowego
gospodarstwa kobiecego. ˚gierda.
staropol. 1469 albo s graty,
1499 albo domowy grad.
grat mebel.
rupie:, zu/yty i zbyteczny sprz"t,
cz"sto mebel.
gratis(owy jęz.
darmo, bezp=atnie.
gratka
niespodziewany przybytek, zwykle w
rezultacie okazji, sposobno>ci.
¯ =ac. gratis ]bezp=atny, darmowy\.
ang. windfall ]1. co>, co upad=o wsku-
yy
tek wiatru, jak owoc z drzewa,
2. niespodziewany, finansowy zysk lub
=ut szcz">cia, szcz">liwy traf\,
ros. padalica-padalica.
gratul-acja(acje(owa: jęz.
powinszowanie sk=adane komu> z oka-
zji pomy>lnych wynik[w, osi'gni":,
szcz">liwych wydarze<, powodzenia
w jakiej> sprawie.
=ac. com` ]razm, wsp[lnie\ % gra-
tulari ]okazywa: zadowolenie,
/yczy: zadowolenia\ ˘ congratulari
]/yczy: zadowolenia\ ˘ congratu-
latus ˘ ang. congratulate,
ros. pozadrav-lqt;/it;/
/lenie-pozdraw•liat(it(lenie.
gratyfikacja ekon.
dodatkowe, zwykle jednorazowe
wynagrodzenie pieni"/ne.
†grawda sad, gaj.
staropol. 1397 grawda,
1398 pole grawdi ˘ grawda.
grawer(owa:(ka(stwo(unek prof.
rytownik wykonuj'cy rysunki na
przedmiotach metalowych, kamie-
niach.
franc. graveur, engraver ˘
ang. engraver, carver wycinacz poj.
liter ¯ grave ]ci':, kraja:, wyrzyna:,
rze{bi:\ ¯ gr. grahpein ]pisa:\,
ros. gravër-grawior ˘
gravirovat;-grawirowat.
grawitac-ja(yjny fiz.
ci'/enie powszechne.
grawiura poligr.
rycina wykonana technik' metalo-
rytnicz'; sztych.
gra/danka alfabet ˚cyrylicy przy-
stosowany do cel[w grodzkich ]st'd
nazwa\ reform' roku 1711 ]zasadni-
cze zmiany\, z kilkoma poprawkami
roku 1918, ˚cyrylica.
gra/danka ]grodzka, ang. civic ¯ =ac.
civicus ¯ civic ^ obywatel, ang. citi-
zen\ ¯ grad ]gr[d, ang. town\.
u/ywana te/ przez Bu=gar[w i Serb[w.
gr'd wynios=o>: na mokrad=ach.
s=owotw. pokr. grud, U ˘ Å, ´,
rud ^ ziemia ˘ trud ]zn[j, ang. toil,
s=owotw. pokr. soil\, brud, i inne.
staropol. 1426 sosnowy gr'd,
1426 grandze,
1439 nye dal w mem grudzye,
1462 albo od wloczennego gr'ndu,
1489 ligna silvestra albo gr'ndi ˘
grand, gr'nd, gr'd, grud –
miejsce w>r[d bagien, wy/sze i
suche, poro>ni"te lasem.
gr'zy
m"ty, osad, fusy
†gr'/a: ]za\nurza:, ˘ pogr'/a:.
staropol. ca 1500 w vodzie zym-
ney gr'zaly.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. pogr'/a:, pogr'/y:,
pogr"dzi:, pogrz"za:.
ang. to sink, to plunge,
ros. pogru-'at;/zit;-
pogru•/at(zit.
gr'/el bot.
Nuphar luteum, ro>lina wodna z rodzi-
ny grzybieniowatych, o du/ych, /[=-
tych kwiatach na d=ugich szypu=-
kach i o d=ogoogonkowych li>ciach
p=ywaj'cych na powierzchni wody;
nenufar.
grdyka anat. krta<, grd – krt,
KG, DT
grec-ki(yzm(zyzna etn. ¯ Grecja
staropol. greczky vyklad paczy-
erza; alye grezcky vykladacz
evanyely, greczkye slovo – grecki.
staropol. 1413(14 s bl'du grecz-
kego ˘ b='d grecki –
herezja grecka, schizma
staropol. po grecku –
w j"zyku greckim.
gregoria<ski
kalendarz ustalony w Watykanie i
wprowadzony przez papie/a Grzego-
rza XIII, 1575–1585, w pa{dzierniku
1582; po 4 pa{dziernika nast'pi=
bezpo>rednio 15 pa{dziernika ]wy-
ci"to 10 dni\.
Nowy, usprawniony kalendarz wpro-
wadzano w >wiecie przez 3 nast"pne
stulecia; w Europie – Grecja by=a
ostatni', wprowadzaj'c w 1923; w
Polsce u/ywany po 1586.
Papie/ Gregory XIII, 1502.01.07–
†1582.04.10.
grejpfrut bot., spoż.
Citrus decuamna, drzewo z rodziny
rutowatych; owoc tego drzewa przy-
pominaj'cy du/' pomara<cz".
ang. grapefruit.
greka jęz.
j"zyk i literatura grecka.
gremi-alnie(um
masowo, gromadnie. ¯ grom.
grenadier wojsk.
/o=nierz kt[rego zadaniem by=o
rzucanie r"cznych pocisk[w, p[{niej
/o=nierz pieszy z oddzia=[w wybo-
rowych.
†greni-a(ca, grania granica.
¢greszitsja chybi:.
Latopis 1116 gr≠wit;sœ-
greszitsja.
¢grezn ki>: winogron;
szopa, p=[d, winogrono.
staroros. grezn=-grezn,
ros. grozd;, plod, i dr.
gre/a techn.
ni: surowego jedwabiu, skr"cona z
kilku rozmotanych nitek z kokon[w.
yy
†gr"da ruch. trucht ko<ski.
†gr"dzi spoż. ko>: mostkowa
wraz z okryw' mi"sn', mostek.
podstaw' s=owotw. hrudzina.
staropol. grødzy, grødzi.
gr"p-el(larka(larnia(larz(lowa:
narz. szczotka druciana lub walec
nabity ig=ami, s=u/'ce do czesania
we=ny, bawe=ny, lnu.
¢grid ochrona kniazia, ochraniarze.
Latopis 1116 grid;-grid.
¢gridnica pomieszczenie przy
dworze, dla stra/y, ochrony.
Latopis 1116 grid;nica-gridnica.
¢grim ]obce\ dziki, zwierz"cy,
okrutny, bezlitosny. anglosas.
grimm, >redniow. ang. i ang. grim,
ros. strawnyj, surovyj.
¢griwna ozd., miara.
1. metalowe upi"kszenie na szyji
noszone,
2. jednostka pieni"/na lub wagowa,
3. upi"kszenie ikony.
staroros. grivna-griwna.
†grobek kult., rel. gr[b, mogi=a.
staropol. 1410 grobki ˘ grobek.
s=owotw. poch. nagrobek.
grobla droga w nasypie, okop, r[w,
d=ugi wa=. ˚la ]ziemia\.
staropol. 1202 groble, 1325 grobla,
1348 groblia, 1358(62 grobla,
1388 i 1390 groble,
1401 grobla, 1402 grobley ˘
grobla, groblica –
nasyp wzd=u/ lub poprzek rzeki,
stawu, wa=, tama, jaz.
staropol. 1471, 1487, 1497 grobel-
ne, 1498 groblowe ˘ grobelne,
groblowe – myto, c=o od u/ywania
grobli, op=ata za przejazd wzgl"d-
nie za przew[z towar[w grobl'.
nazwisko Grobelny.
Latopis 1110–1116 i Powie>: wrem.
let pisana 1118, w opisie wydarze< w
6484, po bitwie z wojami Jaropo=ka,
Oleg= zbieg= do grodu Owrucz zwa-
nego, gdzie by= most przez grobl"&
biasze czrez groblu most ko wratom
gradnym.
Latopis 1116 gr≠bl[-greblu
]grobl"\, iz= grobli-grobli ¯
greblœ, groblœ-gr•ebla(obla.
†groblica grobla.
staropol. 1459 groblicza.
=ac. agger.
†grob-nik(owy ˚grabarz.
staropol. 1367 grobnik.
=ac. sepulcralis,
franc. le fossoyeur,
ang. grave-digger,
staroros. mogil;]ik-mogilszczik.
grobowiec rel. gr[b murowany,
yy
czasem wi"cej ni/ na jedn' trumn".
wo=. 1289 grobnic[ ]grobowca\ ¯
grobnica ¯ grob= ]gr[b\ ˘ ukr.
grobnica ]grobnica\.
grobowy nale/'cy do grobu. ˚gr[b.
staropol. grob, grobv, grobovich
=ac. sepulcralis, ang. sepulchral,
ros. nadgrobnyj, mogil;nyj.
groch(owina bot. Pisum sativum L.,
ro>lina pn'ca, uprawiana dla jadalnych
nasion i str'k[w; grochowiny – suche
=odygi, str'ki grochowe.
w zwi'zku s=owotw. z proch ˘
groch – proch, groszek – proszek.
staropol. groch(ovyny(owy
1. Pisum sativum L.,
ro>lina lub jej owoc,
staropol. groch,
2. Lupinus albus L.& gorki, wilczy,
w=oski; =ubin – Lupinus. ˚=ubin,
gorki groch – Lupini marsilium,
wilczy groch – Lupinus,
staropol. 1472 gorki groch lupini,
1464 wilczi groch lupinus,
ca 1465 vylczy groch lupinus,
1478 wylczy groch lupinus,
3. Marchantia polymorpha L.,
zaj"czy groch, staropol. 1460
szayøczy groch, ca 1465 zay-
aczy groch pulmonaria,
1472 zaiøczi groch pulmonaria
ca 1500, zayenczi groch pul-
monaria,
4. Orobus vernus L., wroni groch,
staropol. ca 1465 wrony groch
nigellaria,1472 vrony groch
melagrum,
5. Vicia Cracca L., >wierzepi groch,
wyka ptasia; staropol. 1419 swy-
erzepi groch herba hircina,
6. Coronilla varia L., wilczy groch
staropol. 1472 vilczi groch
baliramus.
staropol. grochovyny – grochowiny,
suche =odygi i str'ki grochowe.
=ac. pisum ]groch\ ˘ pisa ]l. mn.\
˘ anglosas. pisa, franc. les pois,
petits pois ]groszek\,
>redniow. ang. pese, pees, ang. pea,
hotch-potch ]groch z kapust'\,
ros. gorox-goroch, gorowina.
gorowek-goroszek ]groszek\.
staroros. bob=-bob ]b[b\, ros. bob.
grochodrzew bot.
Robinia pseudacacia, drzewo z
rodziny motylkowatych, o bia=ych,
wonnych kwiatach miododajnych,
potocznie zwane akacj'.
groch[wka
1. spoż. zupa z grochu,
2. bot. gat. jab=ek.
†grodnianin, hrodnianin
poz. społ. dworzanin ruski
W=adys=awa Jagie==y †1434.
staropol. 1408 dicti chrodnane,
1412 citharistis et chorodnanom,
1413 venatoribus, citaristis, hrod-
nanom, pistoribus, ceterisque
Ruthenis,
1414 aliis falconistis Mosquitis,
chrodnanom, cancellario Ruthe-
nico, smolanom, venatoribus...,
1417 chrodnany at alii falconiste.
wg Ss 1953, nale/'cy do bli/ej nie-
znanej grupy dworzan W=adys=awa
Jagie==y.
tak i smolanie, te/ bli/ej nieokre>lo-
na grupa dworzam kr[la Jagie==y.
†grododzier/ca ˚kasztelan.
staropol. ca 1428 grododzyrza.
1437 grododzirsza castellanus.
>redniow. =ac. castellanus,
staronorm. franc. i >redniow. ang.
castellain, ang. castellan,
franc. maire, niem. bürgermeister,
ros. gorodnihij-gorodniczij.
†grodz-a(ia gr[d{, dosł. p=ot ˘
wyna•grodzenie – za•p=ata, OA.
grodz-a(i:
1. bud. budowla zabezpieczaj'ca
teren budowy przed wod',
2. miejsce oddzielone od pozosta=e-
go pomieszczenia; kojec, boks.
†grodz-enie(i: stawiane ogrodze-
nie; ogradza:, stawia: p=oty; obwa-
rowa:.
grodza ^ p=ot ˘
wyna•grodzenie – za•p=ata.
staropol. O dawnoscz grodzenya.
staropol. 1399 grodzono,
1405, 1407, 1444 grodzil,
1415 grodzyla, 1424 grodzicz,
1437 grodzyl i grodzil ˘
staropol. grodzycz, grodzicz –
1. ogradza:, stawia: p=oty,
1.a. grodzi: >ciegny, pastewnik,
traw", ogr[dek, przecznic" –
zagradza:, otacza: p=otami,
2. obwarowywa:.
staropol. od(o(prze(roz(u(w(wy(
(za(z•grodzi:,
ogrodza:, ogradza:.
za(prze(o(od(w(wy(roz•grodzi:.
~grodzi: czas niedok. ¯ grodza ¯
gr[d ]>redniow. zbiorowe siedlisko
ludzkie otoczone palisad', p=otem\.
s=owotw. pokr. podgrodzie.
ros. za/o-gora'ivat; ˘
za/o-gorodit;-za(o-gorodit,
ang. to hedge, to fence.
za•grodzi: – czas dok. ¯ grodzi:
1. zamkn': p=otem;
zagroda,
2. wej>: komu
w drog", w poprzek
prze•grodzi: – na wskro>, na wylot
przedzieli:
o•grodzi: – dooko=a; ogr[d
od•grodzi: – grodz' oddzieli: od
ca=o>ci
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
roz•grodzi: – rozdzieli: przegrod'
Nie nale/'&
na•grodzi: ¯ nagroda
pod•grodzie ¯ gr[d
†grodziec zamek, gr[d.
grodzisko
ruiny grodu, horodyszcze ]wa=y i
rowy\, zniszczona fortyfikacja.
staropol. 1378 grodzyszko, grod-
szyszko, 1433 grodziszka, 1447
i 1450 grodzisko ˘ grodzyszko,
grodziszko, grodzisko –
miejsce gdzie kiedy> by= gr[d.
grodzki dotycz'cy grodu.
staropol. groczsky albo zyemsky,
n' groczszkye, groczszky, sadza
grodsky prawa wysokyego, san-
dzya grodszky wyssego prawa
]burgrabskiego s'du wy/szej instancji,
prawa niemieckiego w Polsce\, 1489
...za wosh groczskey robothy –
staropol. grodz-ski(stwo –
1. zwi'zany z grodem,
2. w[z grodzkiej roboty –
zapewne w[z kuty.
staropol. 1391 grodstwo,
1398 ¢grostwo, 1447 groczstwa;
grodstwo, w grothstwa, grocz-
stwo, 1442 grodstwo ˘
grodstwo, groczstwo, grothstwo –
obszar w=adzy s'dowej albo
siedziba s'du kasztelana, albo
innego s"dziego ]najcz">ciej
starosty, s'd grodzki.
staroros. gradskij-gradskij.
†grof graf, OA, hrabia, wojewoda.
grog spoż.
nap[j gor'cy, przyrz'dzony z araku,
rumu albo koniaku rozcie<czonego
wod' z cukrem.
grom(owy wielki ˘ grono ]wielo`\.
piorun, grot, harat; huk pioruna; gro-
mi: ]zadawa: ci"/k' kl"sk", rozbija:,
niszczy:\ ˘ pogrom ]druzgoc'ca
kl"ska\; gromnica ]>wieca maj'ca
strzec od grom[w\;
grom•ko(yko ]g=o>no\, grzm•ot(i,
o•grom(ny ]niezwykle wielki\, groma
•da(dny ]wi"ksza ilo>:, liczba cze-
go, t=umny; w >wiecie zwierz"cym
i ro>linnym& jednostka obejmuj'ca
szereg podobnych rz"d[w\, gromadzi:
]powi"ksza:, dzi>& zbiera:, kolek-
cjonowa:\.
nie mog" oprze: si" wra/eniu, i tu mo-
g" by: w b="dzie, /e pierw. anglosas.
¢morg ]jasno>:\ ˘ morgen ]po(ranek\
˘ grom ]b=yskawica\ ˘ mrok ]ciem-
no>:, wiecz[r ¯ =ac. vesper\.
staropol. barszo velike gromy,
glos gromu twego,
ot glossa groma twego
1413–1441 liskawycze, gromy,
1444 tonitruum gromow; grom,
yy
tonituro, gromy, a pan dal grom,
abi przestalygromowye boszy,
1466 grom, grom z nyeba vderzyl
– grom, z wp=ywem niem.
gross ]wielki; du/y; spory; dobry\,
wo=. 1289 ø groma ]od gromu\ ¯
grom= ]grom\;
ros. grom-grom ]piorun, grzmot;
=oskot, og=usza:\,
gromada -gromada ]kupa\, gro-
madnyj -gromadnyj ]masywny,
ogromny\, gromit;-gromit ]druz-
gota: zadanym ciosem\.
{r[d=em «gromu» zdaje si" by:
holend. grommelen ]pokr. niem.
grummeln i franc. grommeler\,
ang. grumble ]1. wydawa: niski,
nieartyku=owany d{wi"k z gard=a,
2. mrucze: lub mamrota:, be=kota: z
niezadowolenia, narzeka: ze z=o>ci',
3. grzmie: jak burza – pol. pomruk\.
staropol. ogromi:, zgromi:.
staropol. gromowy –
pochodz'cy od pioruna.
staropol. gromowy korze<, ziele.
gromad-a(ka(zenie(zki(zi: si"
znaczna liczba jednostek zebrana w
jednym miejscu; stado, zb[r; groma-
dzi: – zbiera:, powi"ksza: zasoby.
s=owotw. baz' ang. throng ]t=um, t=ok\,
s=owotw. koncepcji 025&
g•rom  ron•g, MN.
s=owotw. pokr. ˚ogrom ]bezmiar\.
staropol. 1430 gromada lignorum,
1429–1432 cumulus, gromada,
lignorum; wszitko, czosz bilo
gego, ognyem zezono gest y
smyotano nan wyelikø grvmadø
kamyenya;
poczøly myotacz na gromadi,
na gromadi leszaly; gromady,
na gromad',
1402 gego gromadze,
1430, 1439, 1483 gromada,
1498 gromady, 1499 grvmada,
1499 gromady
˘ gromada, grvmada –
1. kupa, stos,
2. zebranie albo og[= gospodarzy
wiejskich lub mieszczan, tak/e
zebranie cz=onk[w cechu,
3. t=um gromada ludzi,
4.a. zej>: si", zbli/y: si" w gromad",
na gromad" – zej>: si", zebra: si",
zbieranie, zwo/enie,
4.b. wznie>:, uczyni:, zstawi: w gro-
mad" – z='czy:, spoi:.
s=owotw. pokr. ogrom ]olbrzymia
liczba, ilo>: czego, pot"ga\, ˚grom.
ang. 1. heap, pile, 2. i 3. gathe-
ring, meeting, assembly,
ros. 1. kuha-kucza, svaq-swaja,
gromada-gromada.
staropol. ca 1500 grumathka ˘
grumadka – ma=y stos drzewa
]do spalenia obrz"dowego\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. gromadzenie,
grumadzenie –
1. zbieranie, zwo/enie,
2. suma, wynik dodawania, ca=o>:.
staropol. gromadzi: si" –
zbiera: si". r[>: w si=y.
staropol. zgromadz-i:(a:,
ang. accumulate, amass,
ros. sobirat;(sq)-sobirat]sja\.
gromi:
1. ostro upomina:,
2. książk. druzgota:, kl"sk" zada:.
gromki dźwięk.
g=o>ny, dono>ny.
gromko g=o>no. ˚grom.
gromnica >wieca maj'ca chroni:
od grom[w. ˚grom.
staropol. ca 1450 ut grandines
hec candele benedicte fugarent,
quod ideo in wlgari vovant eas
gromnicze, 1492 gromnicza,
1495 item candela cerea albo
gromnicza; gromnicze lumina,
ca 1500 gromnycz' candela ˘
gromnycza, gromnicza –
1. woskowa >wieca po>wi"cona prze-
ciw gromom – maj'ca chroni: przed
uderzeniem pioruna,
2. gromnice& >wi"to Matki Boskiej
Gromnicznej przypadaj'ce na dzie<
2 lutego, dzie< po>wi"cenia >wiec.
†gromotrzask bot.
Sempervivum tectorum L.
staropol. ca 1472 gromotrza}s|k
semperviua maior.
†gronny jęz.
1. poro>ni"ty, otoczony winoro>l',
2. gronna jagoda – winogrono.
staropol. gronnego, s gronem.
grono ga='•{(zka, winogrono,
winne grono. dosł. wielo`.
staropol. 1413–1414 kedy byerzø
grona, 1419 wynne grono botrus
vini, XV w. gnyja na tycach vyn-
nych grona; grono botrus;
potok gornny ]gronny\, grono,
grona; winna grona suszona,
1476 uva rozynky, grona zezrza-
la vynna ˘ grono.
staropol. gronowy –
z winogron uczyniony.
groniasty jęz.
podobny do grona.
gronkowce med.
Staphylococci, odmiany bakterii cho-
robotw[rczych z grupy ziarenkowc[w,
postaci kuleczek u=o/onych w gronia-
ste skupienia.
grono(wy
1. bot. rodzaj kwiatostanu,
liczne kwiaty obok siebie,
2. spoż. owocostan, drobne owoce;
ki>:,
yy
3. zesp[= ludzi, gromada.
gronostaj(owy anim., zwierz.
wg Ss 1953& Putorius ermineus Owen,
wg mSjp 1969& Mustela erminea.
dosł. wieloton.
¯ grono` ]wielo`\ % staj ]ton\;
mono•tonny – jedno•stajny
˘ tonny – stajny.
staropol. 1437 migale est animal
vlg. gronostay; gronostay kuni-
culus, 1450 melotes est animal
gronost'y, ca 1455 gronosthay,
1463 gronostay micale,
1471 gronostay migale,
1471 gronostay cismus,
1472 gronostay mardivorus,
gronostay migale, gronostay me-
lota, ca 1500 gronostay migalus.
staropol. gronostayowy,
gronostaiowy ˘ gronostajowy –
ze sk[r gronostaj[w wykonany.
†gronowina metal.
stop metali u/ywany do odlewania
dzwon[w, spi/, br'z.
¯ grono ]wielo`\ % wina ]stop\.
staropol. 1471 gronovyna
]lub zwonovyn'\,
franc. le bronze, niem. bronze,
ang. bronze, ros. bronza-bronza.
1. gros
dwana>cie tuzin[w.
2. gros jęz.
wi"kszo>:.
grosiwo ekon., pot.
pewna suma pieni"dzy; fundusz,
kwota.
grosz(owy(or[b moneta.
drobna moneta srebrna.
¯ niem. groß ]wielki, du/y, spory\,
s=owotw. koncepcji 026 ]jak oni tak, to
my na opak; du/y ˘ drobny\.
jednostki monetarne Polski& z=oty i
grosz, z j"zyka niemieckiego&
niem. geld ]pieni'dz\  gold ]z=oto\ ˘
pol. z=oty ]jednostka monetarna\.
niem. przed XIV w. grosch]e\.
ang. groschen, staropol.
1393 dzesszøncz grossy,
1395 a ne grosze,
1398 w sszesczi grossy,
1399 za osmnaczcze groszi,
1399 ne ... grosmi ale zemskimi
penøczmi,
1402 dwdzestu groszu,
1405 yacom ya me winovath
poltrzeczanaczcze grossa,
1406 saplaczil czternacze scoth
y pol grosza,
1407 winowat czteri grosze,
1415 za szethmdzesanth grosszy,
1420 za dzessancz groszy,
1422 na dwdzestu groszy,
1436 grosszmy,
1462 groschi, groschy, groszch,
yy
1471 groszchy,
1494 a trzi grose, cztiry grosse,
ca 1500 po groschu, po polgro-
schu ˘ grosz(owy(ewy –
moneta srebrna, 1(48 grzywny.
staropol. groszowe – rodzaj daniny.
staropol. groszowy, groszewy –
grzywna groszy, z groszy z=o/ona.
wsadzi: swoje dwa grosze –
dorzuci: nieco swego mniemania,
wmiesza: si".
groszek bot. ˚groch.
groszkowany tkan.
motywem w groszki.
1. grot
1. ostrze strza=y lub kopji, dzidy,
2. ska=•a(ka ˘ grota.
2. grot żegl.
a. najwy/szy maszt na statku,
drugi licz'c od dzioba; grotmaszt,
b. wielki /agiel na grotmaszcie;
grot/agiel.
grota pieczara w skale, jaskinia.
ital. grotta, ang. grotto.
grotesk poligr.
pogrubiona czcionka drukarska.
grotesk-a(owy
1. utw[r literacki, muzyczny
lub plastyczny,
2. ozd. kompozycja z=o/ona z wici
ro>linnej.
ital. grottesco, ang. grotesque.
grot-maszt(/agiel żegl.
groto=az osob., prof. ˚grota.
badacz grot, jaski<; speleolog.
groz-a(i:, gro{-ny(ba psych.
trwoga, wielki strach, l"k, a/ do
granicznego;
zgroza, gro{ny, zagra/a:, pogr[/ki,
przerazi: ¯ raz(i: ]cios(a:, ciosy
zadawa:\.
gro•za  za•gro/enie.
staropol. groza vyelika, strach y
grozø twø, a bog dal grozø gego
na wszitki pogani, groza, groza
formido, strach, groza ˘ groza –
1. trwoga, obawa graniczna,
prze•strach(ra/enie,
2. w=a>ciwo>: wywo=ania strachu,
gro{no>:,
3. gro{ba, pogr[/ka,
4. podst"p, zasadzka, chytro>:.
=ac. formido, horror, pavor, metus,
ang. terror,
wo=. 1289 groza-groza.
staropol. grozicz, grozancz, nye
grozyl, grozycz machinari ˘
grozi: –
1. straszy: czym> z=ym, wygra/a:,
odgra/a: si",
2. zasadzi: si", czyha:, nastawa:,
godzi: na kogo>, na co>.
staropol. wzgrozi: si",
od(prze•gra/a:,
od(prze(przy(u(wy(za•grozi:.
~grozi: czas niedok. ¯ gro{ba, groza.
straszy: zapowiedzi' z=ego.
ros. po/grozit; (komy hem)-
po(grozit ]komu czem\,
po/strawit; (komu hem)-
po(straszit ]komu czem\.
ang. to threaten.
za•grozi: – czas dok.,
zagro/enie ¯ groza
po•grozi: – przez chwil",
pogr[/ka
†grozno owoc winoro>li. ˚grono.
staropol. grozny vyna,
iagoda gich groszno zolczy a
groszno przegorzke.
gro{ba ¯ grozi: % ba,
˚ba ]czyni:, robi:\.
gro{n-ie(ik(o(o>:(y ¯ groz•a(i:,
staropol. 1471 groznye horrendere,
1471 groznye insidiose ˘ groznye
gro{nie –
1. straszliwie, przera/aj'co;
surowo>:, srogo>:.
2. podst"pnie, zdradliwie
ros. Iwan Gro{ny 1533–†1584,
pierwszy car Rosji 1548 –†1584, t=u-
maczony niecelnie na j. ang. Ivan IV
the Terrible ]Straszny\, w=a>ciwie
the Menace ]gro{ba; grozi:, zagra-
/a:\. ˚szpetny.
ang. to treaten, to menacw; stern,
rigorous, treatening; terrible,
forminable,
ros. groz-it;/nyj-groz-it(nyj.
staropol. 1470 minatores albo
grosznyky ˘ gro{nik –
cz=owiek kt[ry grozi, gro/'cy,
rzucaj'cy pogr[/ki.
staropol. groszno ˘ gro{no –
straszliwie, przera/aj'co.
staropol. 1447 przymerna grozno-
scza nimia rigiditate ˘ gro{no>: –
surowo>:, srogo>:.
staropol. grozni, grozna, grozny,
groznemu, groznego oblycza,
groszna ˘ gro{ny, gro{ni –
budz'cy groz", straszliwy, srogi.
staropol. ca 1428 ¢groszenye
comminacio ˘ gro/enie –
straszenie, gro/enie.
†gro/enie straszenie.
gr[b, grabarz, grobowiec rel.
mogi=a, miejsce wiecznego spoczynku,
wykop w ziemi w kt[rym pogrzebane
jest cia=o zmar=ego. ˚mogi=a.
gr[b ^ grab, Ø ^ A, to/same ang.
grave, gr.-celt. BW, V,
niem. grab ]gr[b\. Baz' grafan
]kopa:\, niem. grabe, starofryz. gref,
anglosas. gr≤f, >redniow. ang. graf,
grave. Gr[b ]^ grab\ – garb, pokr.
s=aw.-ros. ˚cho=m ]wzg[rze, kopiec\
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
i anglosas. holm ]wyspa\ ¯ staronord.
holmr; pol. grobla, ˚kurhan,
ros. sugrob-sugrob ]zaspa, kupa
>niegu\.
mazur. grob ¯ wo=. 1289 grob=,
grobnica ]grobowiec\.
staropol. grob podle oltarza vy-
kopacz; on bil f grob ¢stopil; ony
bily f grob vesrzely; pelen grob
manny bose, w grobech,
w grobe miloserdze twoie, do
grobu ne prziprowadzil,
ca 1420 czalo grobu dano,
ku grobom, w grobyech,
grob albo kopyecz tumulum,
groby othwarzaly,
cz 1500 do grobu prowadzona,
w grobye ˘ gr[b – miejsce, d[= do
pochowania zmar=ego, grobowiec,
mogi=a.
gr[d strze/one siedlisko ludzkie;
zesp[= drewnianych budynk[w, oto-
czonych palisad' i fos', cz"sto w
mniej dost"pnym miejscu, jak zakole
rzeki lub wzniesienie terenu; k=ody
i kamienie przygotowane do obrony
przed napastnikami; w obr"bie grodu
chaty w rz'd ustawione.
s=owotw. poch. ogrodzenie, gr[dek,
grodz•a(i:(isk(isko, za(o•grodzi:.
s=owotw. baz' g[ra ¯ s=aw. gora ]grody
na wzniesieniach budowano\;
berg ]g[ra\ ˘ burg, bork ]gr[d, horod
˘ zamek ˘ niem. Dünaburg, =ot.
Daugavpils, lit. Nowogr[dek w niem.
pisowni, 1381& Nawenpill, Naupille,
gdzie pils, pille ]g[ra\ ¯ =ac. pila ˘
starofranc. ˘ >redniow. ang. i ang. pile
]stos, sterta, kupa czego>\.
berg ˘ burg, EU, prus.-lit. bork,
gora ˘ gr[d, grad; hora ˘ horod.
staropol. masth, grodof; mastha,
grody y ¢dzedzynny... sprzedal;
przes grod, 1437 grod fortalicium,
na grodzeech, grod pallacium,
przed grodem, grodi, na grodze,
grody y myasta, ma grody y
palacze ˘ grod –
1. zamek, twierdza, miejsce warowne,
˚kasztel,
2. ci"/ar ludno>ci wie>niaczej, obo-
wi'zek budowy i naprawy grod[w.
staropol. ca 1418 grodek uel
myastko ˘ gr[dek –
ma=y zamek, ma=e miasteczko.
analogia& berg ]g[ra\ ˘ burg ]gr[d\.
ros. gora ˘ gorod, czes. hrad;
wo=. 1289 gorod=, goro∂, gra∂=,
grad= ]gr[d\, gradec; mal=
]grodziec, gr[dek\, gorodom;
]grodem\, gra∂skπa ]grodzkie\, go-
ro'ane, gra'ane ]grodzianie\,
†gr[d{, grodza czy grodzia
staropol. 1400 grodza, grodzi,
1423 grodzø, 1401 grodzi,
1423 szlø grodzø, 1426 inter
yy
sepes vlg. grodzy, 1455 grodza,
1496–1503 grocz ˘ grodza –
1. p=ot, ogrodzenie,
2. miejsce ogrodzone, ogr[d, ='ka,
pastwisko,
3. ogrodzenie albo klatka s=u/'ce do
=owienia zwierz't, np. saren,
zaj"cy.
gr[d{ żegl.
wodoszczelna >cianka dziel'ca prze-
strzenie i urz'dzenia statku.
†grta< anat. krta<, KG.
†gruba kopalnia.
staropol. ca 1500 vlg. gruba,
gdzye zyelazo kopaya.
>redniow. ang.i ang. mine,
ros. rudnik-rudnik, kop;-kop.
grub-as(a>ny(ie: osob.
cz=owiek oty=y.
†grubawy do>: gruby, o szatach&
niewyszukany, prosty.
staropol. XV w. grubawe a proste.
gruber roln.
kultywator do g="bszego spulchnia-
nia ziemi
grubianin char. cz=owiek w zacho-
waniu, mowie niedelikatny, nieokrze-
sany, ordynus, gbur, prostak.
s=owotw. pokr. g•bur  g•rub,
s=owotw. koncepcji 022& bur  rub.
niem. grob ]grub•y(ia<ski\,
niem. grobian ]brutal\.
†grubie brzydko, niegodziwie.
staropol. XV w. grubye turpe.
†grubie: stawa: si" grubym, tj.
grubianinem, nieokrzesanym.
staropol. gesti c barzo grubeye,
thako pissmem czas visnaye.
staropol. 1461–1467 cruboscz,
ca 1500 w sszaradnv gruboscz ˘
gruboscz – grubo>: –
1. prostactwo,
2. brzydka, wstr"tna posta:.
grub-y(as(ianin
1. maj'cy znacznie ponad przeci"tne
rozmiary& obw[d, przekr[j po-
przeczny, obj"to>:,
2. osob. o ludziach& oty=y,
3. dźwięk. o g=osie& niski.
zgrubny – wykonany z gruba, w zary-
sie, ociosany, o >ci"tym drzewie& pie<
ociosany z ga="zi, przygotowany do
dalszej obr[bki.
s=owotw. baz' mo/e by: ang. crude
]nie obrobiony; nieokrzesany, szorstki,
brutalny\, KCG.
ros. krupnyj ze zmianami KG,
PB.
staropol. 1471 kon plesznywy...
grubye kolanye; grubych rzeczy,
ca 1500 grubego,
1466 grubim gardlem ˘ gruby –
1. o do>: du/ym obwodzie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. prostacki, nieokrzesany,
bezwstydny,
3. grube gard=o – gruby, dono>ny g=os,
4. o sp[=g=osce – twarda.
gruboko>cisty anat.
maj'cy grube ko>ci.
grubokrystaliczny
o gubych kryszta=ach, takim ziarnie.
grubosk[r-ny(y char.
bez taktu, subtelno>ci, ordynarny.
gruboziarnisty
maj'cy grube ziarno.
gruby miara.
maj'cy znaczny wymiar, ponad prze-
ci"tny – przekr[j poprzeczny, znaczny
obw[d, obj"to>:; odwo=anie si" do
naszej wiedzy, oczekiwa<, w kwestii.
¯ ang. crude ]surowy, nieokrzesany\,
C  G,
D ˘ B ]s=owotw. koncepcji 024\.
gruca spoż. krupy, kasza,
pokr. gryka, GK.
niem. gr¥tze.
gruch-a:(n': dźwięk.
¯ uch ]powietrze\.
gruchot(a: rupie:, skr[tem grat,
dosł. nieruchliwy, ˚ruch.
gruczo= med.
guz, nabrzmienie na ciele.
staropol., Jezukryst& a tesch ny myal
gruczola na garlye any garbv
ktorego ˘ gruczol.
ang. Old Polish †bump, med. tumour.
gruczo=ek bot.
narz'd znajduj'cy si" w li>ciach lub
kwiatach niekt[rych ro>lin, wydzie-
laj'cy lepk' ciecz.
grud-a(ka, grud-zie<(niowy
g ]grunt, gleba, =ac. globe ^ kula\ % ruda
]ziemia\ ¯ rud ]twardy\, ˚ruda.
bry=y ziemi wielko>ci pi">ci o nieregu-
larnych, r[/nych kszta=tach powsta=e w
wyniku t"/'cego, zamarzaj'cego b=ota
na drodze, lub orania pola.
grudzie< – zimny miesi'c roku, szary
¯ ziemia ^ szar ˘ obszar(nik.
ukr. gruden; ]grudzie<\.
=ac. rudis ]surowy, szorstki, grubo-
sk[rny, ordynarny, prymitywny\ ˘
ang. rude, crude, rough,
niem. grau ]siwy, szary\ ˘ Graudenz
]Grudzi'dz\,
staropol. 1254 grudas, 1437 gruda
gleba, 1471 grudamy glareis;
1437 gruda salebra,
ca 1500 drzastwo albo grvda
salebra ˘ gruda, grvda –
1. bry=a, okruch,
2. /wir, teren /wirowaty, kamienisty.
s=owotw. pokr. ros. grud;-grud
]piersi\ – kobieca cz">: klatki pier-
siowej, wielko>ci grudy.
yy
s=owotw. pokr. brud, ruda ]ziemia\,
˚grudzie<.
¢gruda stos, kupa.
st'd grudin-a(ka ]pier>\ ˘ grudnoj.
Latopis 1116 gruda-gruda.
¢gruden laszski grudzie<.
Latopis 1116 gruden=-gruden,
>redniow. ros. listopad.
¢grudnyj zamarzni"ty }r-z|.
staroros. grudnyj-grudnyj,
ros. zamerzwij-zamierzszij.
ros. grud;nyj-grudnyj ]piersiowy,
=onowy\ ¯ grud;-grud’ ]pier>, =ono\.
grudzie< dosł. zimny, szary ¯
ziemia ^ szar ˘ obszar(nik. ˚gruda.
w Íredniowieczu 10-ty,
po 1586 – 12-ty miesi'c roku.
w zwi'zku s=owotw. z wydzieleniem
ka=u ]trud ^ zn[j\&
trud – grud ]za(u-twardzenie\ – brud
zn[j – gn[j – ka= ]nieczysto>ci, brud\,
rud ]ziemia\ ˘ gruda, Ruda, Rudka,
Grudzi'dz ]twierdza\.
staropol. XV w. ¢grvgschen,
grudzen, grudzen december,
grvdzyen, grudzen... november,
ca 1455 grudzyen adventh d' –
1. grudzie<, tak jak dzisiaj,
December ¯ =ac. decem ]10\,
2. grudzie<, jako listopad,
November ¯ =ac. novem ]9\.
=ac. decem ]dziesi":\ % membrum
]cz=on\ ˘ December ]10-ty cz=on,
10-ta cz">: roku\ ˘ starofranc.
decembre, ang. December,
ros. dekabr;-dekabr ]grudzie<\,
noqbr;-nojabr ]listopad\.
grujer spoż.
rodzaj sera szwajcarskiego, twarde-
go, z krowiego mleka.
szwajc. miasto Gruyeres ]dystrykt,
okr"g, w kantonie Fryburg\.
†grumatka, gramatyka spoż.
g"sta polewka z wody, piwa lub
wina, i tartego chleba. ˚gramatyka.
grunt(ownie(owy pol. dog="bnie,
do g="bi; g="bia to do dna, a dno to
grun•d(t, wsp[lna przesz=o>: z anglo-
sas. ground ]dno morskie\, TD.
gruntowa: – nak=ada: pierwsz'
warstw" wapna, farby.
gryntowny – dok=adny, ca=kowity,
zupe=ny.
staropol. 1402 grunt –
1. pole, ziemia,
2. podstawa danej rzeczy, zasada,
fundament.
staropol. ca 1500 grunthownye
funditus; grvnthownye originaliter
˘ gruntownie –
od podstaw, od pocz'tku.
staropol. 1494 grunthowny –
pierwotny, podstawowy.
grunt[wka ryba.
yy
rodzaj w"dki, bez p=awika, haczyk z
przyn"t' spoczywa na dnie.
grunwald spoż.
nazwa papieros[w.
grup-a(owy(owa: ]si"\
1. pewna liczba jednostek
stanowi'ca wyodr"bnion' ca=o>:,
2. zesp[= ludzi wykonuj'cych
okre>lone zadanie,
3. klasa, warstwa spo=eczna,
4. stronnictwo, partia, organizacja,
5. jednostka klasyfikacyjna ˘
grupa krwi,
6. wojsk. kilka jednostek wojsko-
wych pozostaj'cych pod wsp[lnym
dow[dztwem.
ital. gruppo, niem. gruppe,
ang. group, ros. gruppa.
¢grustko ci"/ko; /a=oba, smutek,
zmartwienie, przykro>:.
staroros. grustko-grustko,
ros. tq'ko, grustno.
grusz-a(ka bot., drzew.
Pirus, drzewo owocowe z rodziny
r[/owatych. wi"cej ˚gruszka.
†gruszczyca bot. Pirola minor L.
staropol. 1460 gruszczicza pirula,
1472 grusczicza senga,
ca 1500 gruszczyca pirola.
tak/e grusznica.
†gruszewie k"pa drzew gruszy.
staropol. gruszewym, w wyrzchu
gruszewya.
grusz-ka(a bot. Pirus communis L.
staropol. 1398 gruschca,
1399 gruszky,
1406 cruskø ]gruszk"\,
1464 gruszka pirum,
1472 gruzka pira,
1418–1475 k}r|uschka,
1487 pirrus albo gruszka,
1491 gruska pira,
ca 1500 gruszka pira,
=ac. pera, pira ˘ anglosas. pere, peru,
>redniow. ang. pere, ang. pear,
ros. gruw-a/evyj.
gruszk-a(owaty
1. bot. grusza i jej owoc,
2. techn. G. Bessemera piec hutni-
czy do wytapiania stali i nie-
kt[rych metali nie/elaznych,
3. med. irygator gumowy,
4. sport. worek sk[rzany wypchany
w=osiem s=u/'cy do :wicze<
bokserskich.
gruz(owisko(obeton
nieforemne kawa=ki cegie= z powalo-
nego muru, le/'ce zwykle na kupie,
w bez=adzie; zakrawa, /e niegdy>
znaczenie gruzu by=o inne&
s=owotw. pokr. dgruzota: ]d•ruz•g –
g•ruz, mo/e i d•rzaz•ga\.
wo=. 1289 nagrœze ' ázero
troupov= ]nagruzi=o si" jezioro
trupami\ ¯ grœzniti ]b=oci:\,
grœznuti ]topi: w b=ocie\, lub
gruziti ]topi:\,
ros. gruz ]ci"/ar, brzemi", =adunek\.
staropol. 1494, 1495, i 1496 grus –
ceg=y przy wypaleniu pot=uczone.
†gruzla med.
wrz[d, b'bel, nabrzmia=o>:.
staropol. ca 1450 gruszli apostema.
gr. helkos ]wrz[d, ropniak\ ˘
=ac. ulcus, tumor ˘ franc. ulcere,
ang. ulcer, abscess,
dawny ros. naryv=-naryw.
gruze=(kowaty med.
nieforemne zgrubienie, naro>l.
gruzobeton bud., techn.
beton w kt[rym stosowany jest gruz
ceglany jako kruszywo.
gru{lic-a(zy med. choroba zaka{na,
wywo=ana jej pr'dkami.
ang. tuberculosis w skr[cie TB
¯ =ac. tuberculum.
†grycz-ka(ycha gryka, hreczka,
bot. Fagopyrum Mill. ˚gryka.
staropol. 1439 et precipue grycki,
1443 precipue gryczky,
1476 et ciceris albo griczichi.
franc. ble, sarrasin, ble noir,
niem. buchweizen,
ang. buckwheat ¯ buck ]buk, z
powodu podobie<stw ziarna do
orzeszk[w bukowych\,
ros. greha-gercza,
grehixa-greczicha.
†gryf mit. tw[r fantazji&
lew z g=ow' i skrzyd=ami or=a, w pozy-
cji pionowej. znak heraldyczny.
staropol. 1412 griff.
starofranc. ramper, >redniow. ang.
rampen, raumpen , ang. ramp,
lion ramp, ros. lev stoq]ij na
zadnix lapax-lew stojaszczij na
zadnich =apach.
gryf trzonek, r"koje>:, osada.
cz">: skrzypiec i innych instrumen-
t[w strunowych z listw', nad kt[r'
umieszczone s' struny.
niem. griff, ang. grip, grasp, hold,
]skrzypiec\ finger board ]cz">:
mi"dzy pud=em rezonansowym a
ko=kami zwana jest neck – szyj'\.
gryfon anim., zwierz., łow.
my>liwska rasa ps[w.
gryka, greka bot. hreczka,
Fagopyrum Mill., por. gruca.
˚gryczka, gryczycha, por. gruca.
staropol. 1487 grece, 1488 grice,
1490 grano grycze.
ang. buckweat, ros. greha-grecza,
grehixa-greczicha.
gryla/(owy spoż. masa cukru palo-
nego i migda=[w lub orzech[w.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
gryma-s(si:(>nik(>ny char.
ang. grimace.
grynderstwo ekon.
spekulacje w krajach kapitalistycz-
nych maj'ce na celu szybki zysk w
okresie koniunktury gospodarczej.
grynszpan chem.
>nied{, zielona lub niebieska patyna
na miedzi; truj'ca mieszanina zasa-
dowych octan[w miedzi, stosowana
do wyrobu farb oraz jako >rodek
owadob[jczy.
staropol. 1437 grunspon viride eris,
1464 grunspan simar,
1478 griszpan zimiar,
ca 1500 vitrollum viride albo grispan
˘ grunsp-on(an, gri-szpan(span
¯ niem. grün % ang. span, spun
}sp˙n|.
grypa med.
zaka{na choroba wirusowa,
franc. gripper ]chwyta:, =apa:\.
gryps jęz.
list przes=any potajemnie w wi"zie-
niu, przez wi"{nia.
grys(ik drobn•y(iutki kamie<, na
wyk=adzin" pod=ogi, kruszywo.
niem. griess ]kruszywo kamienne,
w S=owniku Hanny Nakonecznej,
niem. griess t=um. na pol. grys,
kasza, krupy\,
ang. slate ]1. a kind of hard, fine-
grained rock that cleaves naturally
into thin, smooth-surfaced layers, 2. a
thin piece of slate or slatelike material,
sepecially one used as a roofong tile
or tablet for writing on with chalk,
czyli& 1. grysik, 2. =upka; dach[wka z
=upk[w ^ ros. dranka lub dra< ^ ang.
shingle, lath\.
niem. griess t=um. na ang. gravel.
]1. a lose mixture of pebbles and rock
fragments coarser than sand, often
mixed with clay, etc., 2. in medicine, a
deposit of small concretions that form
in the kidneys and may pass through
the ureters into the bladder; calculus,
czyli& 1. lu{na mieszanina kamyk[w
i fragment[w ska=, bardziej szorstkich
ni/ piasek, cz"sto mieszanych z glin',
2. kamienie na nerkach\, a gravel t=um.
na pol. /wir.
†gryzienie
na sumnieniu – wyrzuty sumienia.
staropol. eze nye ma grizyenya
na s'mnyenyv.
ang. to prick, to sting.
grizipi[rek pogard.
marny urz"dnik lub literat.
gryzmo-=y(li: bazgr•o=y(anina(a:.
bazgr(o=ygryzm(o=y koncepcji 013.
s=owotw. baz' ang. scrawl ˘ SZ,
MW, L+, CG.
yy
gryzonie w liczbie mnogiej, zool.
Rodentia, rz'd ssak[w o charaktery-
stycznym uz"bieniu, w kt[rym brak
k=[w, siekacze natomiast stale rosn' i
musz' by: >cierane przez gryzienie.
nale/' do niej& szczeg. szczury i my-
szy, tak/e kr[liki, wiewi[rki, bobry.
s=owotw. baz' gry{: ¯ zgryz ¯ gryz.
=ac. rodere ]gry{:\ ˘ rodens ˘
ang. rodent, niem. nagetier,
ros. gryzun-gryzun.
ciekawostka& ro ¯ rosn': ]rost, grow\
% =ac. dens, dentis ]z'b\ ˘ ro•dent;
niem. nagen ]gry{:\ ˚gry{:.
†gryzota zgryzota, zmartwienie.
starofranc. grief, gref ]smutek,
zmartwienie, /al, nieszcz">cie\,
>redniow. ang. gref, greve,
ang. grief ]intensywne emocjonalne
cierpienie powodowane przez strat",
nieszcz">cie; przenikliwy, dotkliwy,
smutek, i g="boki /al\,
ros. gore-gorie, pehal;-pieczal.
gry{: ]si"\, gryzo<
1. ci':, mia/d/y:, rozrywa: z"bami,
drobi: z"bami,
2. k'sa:, kaleczy:,
sprawia: k'saniem b[l,
3. w przen. dokucza:, dr"twi:, martwi:
˘ sumienie gryzie.
pokr. /u: i k'sa:.
¯ niem. griess, ˚grys(ik.
gryzo<, dogryza:, zgry•{liwy(zota
lit. grau≈ti, ros. gryzt;,
staropol. gry{: – 1. k'sa:,
2. trapi:, niepokoi:, dr"czy:.
staropol. 1466 te pungo grysz';
rideo cum ferion gryzona bych,
1461–1471 griszø rodunt;
a vernibus consumitur byva
grizon; nye grize; geydly sch'
albo grisly po schierczv; b'dzye
nass gryscz.
staropol. o(prze(z•gry{:.
franc. grignoter, ronger,
niem. ]zer\nagen, ]zer\fressen,
anglosas. gnagen,
>redniow. ang. gnawen,
ang. to gnaw, to nibble, to bite,
ros. gryzt;-gryzt, kusat;.
lit. grau≈ti.
~gry{: niedok., k'sa:, ci': z"bami,
i w przen. s=owami, docina: komu>.
s=owotw. poch. gryzo<, zgryzoty
]wielkie zmartwienie\ ¯ ang. grizzle
]to worry; fret; complain\.
ros. kusat;-kusat, gryzt;-gryzt,
ang. to bite, to gnaw.
za•gry{: – na >mier:
po•gry{: – dotkliwie,
w wielu miejscach
u•gry{: – raz jeden
prze•gry{: – prze(za•k'si:
przy•gryza: – bole>nie, docinkami
ob•gry{: – dooko=a np. jab=ko
do•gryza: – bole>nie, docinkami
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
od•gry{: – kawa=ek
nad•gry{: – troszk", troch"
w•gry{: si" – do >rodka
wy•gry{: – dziur" w czym
z•gry{: – zmia/d/y: z"bami,
usta >cisn': z"bami
roz•gry{: – rozpracowa: co>
wyj'tkowo trudnego,
ukrytego
grza-:(=ka(nka, grzejnik
dodawa: ciep=a.
grze – gorze, gore
goreje – pali si"
ogorza=y – opalony
zagrzewa: do ` – dodawa: otuchy,
nak=ania:, podpala: do; podgrzewa:
– podwy/sza: temperetur".
wygrza: – uczyni: co ciep=ym, zwykle
w ci'gu d=u/szego czasu, np. kura
wygrzewa jajka.
staropol. roz(za-grza: si".
staropol. ca 1455 mnye ¢listopadl
dzeya, v ognya sz' ludze grzeya,
XV w. grzacz calefacere;
staly v ognya grzey'cz szye;
grzal szye Pyotr; szye grzeye
twoya duscha.
=ac. calefacere, franc. chauffer,
anglosas. wearm, >redniow. ang. i
ang. to warm, to heat,
staroros. gr≠t;-gret, ros. gret;.
~grza: czas niedok. ¯ gorze: ¯ gore
]pali, piecze\  goriaczij ]gor'cy\.
dostarcza: ciep=a swym cia=em lub
ogniem, obdziela: nim kogo lub co,
ciep=ym czyni:, roz(pod(na•pala:.
s=owotw. poch. grzanka, gor'czka.
ros. gret;-gret ]lub gre:\,
ang. to warm, to heat.
za•grza: ]si"\ – czas dok. ¯ grza:,
ciep=ym uczyni:
po•grza: – przez chwil"
prze•grza: – nadmiernie
przy•grza: – przypiec, przy ^ do
o•grza: ]si"\ – zupe=nie
do•grza: – 1. doko<czy: grzania,
2. przypiec komu
docinkiem, przy ^ do
od•grza: – zamarzni"te, ociepli:
pod•grza: – troch"
wy•grza: – ca=kowicie, do ko<ca
roz•grza: ]si"\ – rozpali:;
rozgrzewka
grzanka spoż. kawa=ek chleba
lub bu=ki specjalnie przypiekany.
staropol. 1426 granka tostum,
1433–1938 pyssali szedzøcz o
dzczbane pywa, grzanky gedzøcz,
1471 grzank' crustulam,
=ac. tostus ¯ torrere,
starofranc. toster,
>redniow. ang. tosten, ang. toast,
ros. pod'arennyj lomtik
xleba.
†grz'dka dr'/ek np. na wieszanie
yy
odzie/y. staropol. XV w. pertica
vel grz'dka.
=ac. pertica,
>redniow. ang. racke ˘ ang. rack,
ros. rewëtka-resziotka.
grz'dka zdrobn. grz"da.
grz'dziel roln., narz.
cz">: p=uga lub sochy ='cz'ca pasy
poci'gowe z korpusem roboczym.
grz-'ski("zn':("zawisko Å´
podmok=y teren, bagno kt[re zapa-
da si" pod stopami cz=owieka lub
zwierz"cia.
pogr'/y: ]si"\.
¯ grja{ ]b=oto\ ¯ gr ]grunt$\
% ja{ ]chwyt(a:\; ja{ ˘ zaj ˘ zajac,
s=owotw. koncepcji 022.
ros. grqz;-grja{ ]b=oto\.
grzbiet(owy anat., geolog., poligr.
g[rna lub tylna cz">: czego;
kraw"d{.
¯ chrebhrebgreb ]g[ra\ ¯ berg.
s=owotw. pokr. gr[b, grad, garb ^ ros.
gorb; mjsc. Hrebenne ]G[rzyste, Pa-
g[rkowate\, Zagreb ^ Zakopane.
ros. xrebet-chrebet.
staropol. na chrzepcze, a chrzebet
]chrzybet\ gich zawszdi zkrziw,
na chrzebcze ]chrzepcze\ mgem
kowaly, za ¢chrzibet ]chrzbiet\,
uszrzysz chrzbyet moy, ran chrze-
byet nyeprziyaczol gego ˘
chrzbiet ]“po=kni"te” E\, chrze-
biet, chrzebt, chrzybiet, grzebiet,
grzebt, krzebiet, krzebt –
tylna cz">: tu=owia od karku
do krzy/[w; plecy.
niem. rücken, starofranc. epine
dorsale, colonne vertebrale,
anglosas. b≤c,
>redniow. ang. bak ˘ ang. back,
ros. xrebet-chrebet, spina-spina.
staropol. 1461 chrzeptovi ˘
chrzbetowy, chrzybtowy
ca 1500 chrzypthove spondile,
zyla chrzeptowa, ca 1500 spina
czyerznye vel chrzyptov' koscz,
zyl' vel lop'thk' –
1. ]sk[ra\ z grzbietu pochodz'ca,
2. pozostaj'cy w zwi'zku z
kr"gos=upem.
grzeba: ]si"\, grzebanina
czynność.
1. kopa: w ziemi,
2. tworzy: nasyp z ziemi,
3. guzdra: si" ˘ grzeba=a ]powolny\.
termin zwi'zany z ziemi'.
ko< grzebie kopytem; grzeba: ludzi ˘
pogrzeb; grzeba: w cudzych rzeczach&
kopa: w nich, przewraca:, gmera:,
za(po(prze(do(od(wy(roz•grzeba:.
s=owotw. pokr. grzebie<, grzywa,
grzebak czyli pogrzebacz.
staropol. YE, BW.
yy
~grzeba: czas niedok. ¯ greb
]1. kop, 2. czes\ ˘ kop•a:, czes•a:.
s=owotw. pokr. ukr. Hrebenne.
znaczeniowo. pokr. kopa:, okop.
ros. 1. kopat;-kopat, rytsq-rytsja,
2. hesat;-czesat,
greben;-grebe< ]grzebie<\.
ang. 1. to dig, 2. to comb.
za•grzeba: – czas dok. ¯ grzeba:;
Zagreb ^ Zakopane
za ^ przed,
kopa ^ g[ra, gdy
kop ^ d[= ˘ kopalania
po•grzeba: – 1. zakopa:; pogrzeb,
2. zaprzepa>ci:,
np. szans"
prze•grzeba: – przeczesa: rzeczy
do•grzeba: si" – dokopa: si"
od•grzeba: – odkopa:
wy•grzeba: – na zewn'trz, wykopa:
roz•grzeba: – rozkopa:
Nie nale/y&
z•grzebny – paciany, uszyty z grube-
go p=[tna lnianego lub konopnego.
~grzeba: czas niedok. ¯ greb
]1. kop, 2. czes\ ˘ kop•a:, czes•a:.
s=owotw. pokr. ukr. Hrebenne.
znaczeniowo. pokr. kopa:, okop.
ros. 1. kopat;-kopat, rytsq-rytsja,
2. hesat;-czesat,
greben;-grebe< ]grzebie<\.
ang. 1. to dig, 2. to comb.
za•grzeba: – czas dok. ¯ grzeba:;
Zagreb ^ Zakopane
za ^ przed,
kopa ^ g[ra, gdy
kop ^ d[= ˘ kopalania
po•grzeba: – 1. zakopa:; pogrzeb,
2. zaprzepa>ci:,
np. szans"
prze•grzeba: – przeczesa: rzeczy
do•grzeba: si" – dokopa: si"
od•grzeba: – odkopa:
wy•grzeba: – na zewn'trz, wykopa:
roz•grzeba: – rozkopa:
Nie nale/y&
z•grzebny – parciany, uszyty z grubego
p=[tna lnianego lub konopnego.
grzebie< narz. prosty przyrz'd toa-
letowy, z=o/ony z szeregu z"b[w, do
czesania i upinania w=os[w.
s=owotw. baz' ‘g[ra» ˘ «grzbiet»
]ros. chrebet\, «grabie», i ‘grebla»
]grobla\, Zagreb ^ Zakopane, ˚g[ra&
grz•eb  grz•bie, gr•abie.
wo=. Hrebenne ]G[rzyste\ n(Bugiem
¯ grebine:, pokr. grzebie<;
bie< ^ byk ˘ grzebyk, Bieniek.
s=owotw. pokr. grzeba:.
franc. peigne,
niem. kamm, anglosas. camb ˘
>redniow. ang. i ang. comb,
dzi> ukr. grebπnec;-grebine:,
ros. greben;-grebie<, grebënka.
†grzeb=o narz.
staropol. 1461 emi strigile albo
grzeblo, ca 1500 schrop' vel
grzeblo strigilis –
1. zgrzeb=o, /elazne narz"dzie do
czesania i czyszczenia koni,
2. o/[g, drewniane narz"dzie do wy-
garniania /aru z pieca chlebowego.
†grzebo=u-cha(szka ptak. jask[=-
ka brzeg[wka, Cotyle riparia Boie.
staropol. 1455 grzebolucha
standiola, 1457 grzeboluszka
albo graboluch vel graboluszk
ascalaphus.
†grzebyk gwo{dzik, ko=ek, :wiek.
staropol. 1471 grzebicowye albo
gozdziky saltus,
=ac. clawus, bacalus,
niem. nägelchen,
ros. gvozdik-gwozdik ]$\.
grze-ch(sznik(szny ChSz, rel.
post"powanie niew=a>ciwe, zabronio-
ne przez wiar" chrze>cija<sk', stoj'c'
na stra/y norm moralnych w tym&
fa=sz, niew=a>ciwe, niesprawiedliwe,
nies=uszne post"powanie, rozpusta i
inne wyst"pki. Niekt[re grzechy s'
wielce w'tpliwe, czy grzechami s',
jak i sama wiara kt[ra jest wysoce
kontrowersyjna.
dosł. naruszenie }norm religijnych|.
¯ g ]na, do\ % rzech ¯ rech U ˘ E,
¯ reszit ]po(stanowione\ ¯ reszat
]stanowi:, ang. to decide, to settle,
to determine\.
s=owotw. poch. roz(grzeszy:.
s=owotw. pokr. rusz•a:(y:, rucha:&
na(rusza:  grzeszy: ]rzesza ^ stan,
niem. reich\.
wo=. 1289 gr≠x= ]grzech\, gr≠w-
nomou ]grzesznemu\,
staroros. gr≠x=-grech ˘
ros. grex ]grzech\.
=ac. peccare ˘ franc. le peche;
la faute, anglosas. synne ˘
>redniow. ang. sinne ˘ ang. sin(er,
debauch(ery,
dawny ros. i ros. ang.
gr≠x=, grex – sin
gr≠xovodnyj – sinner, seducer
gr≠wit; – to sin, to commit sin
gr≠wnik= – sinner
gr≠wno – it’s shame, it’s a sin
gr≠wnyj – sinful, guilty
dawny ros. franc.
gr≠xovodnik= – seducteur
gr≠xovodnihat;
– induire au peche
gr≠xopadenπe – le peche
gr≠x= – le peche
gr≠wit; – pecher
gr≠wnik= – pecheur
gr≠wnyj – pecheur, coupable
gr≠wok= – peccadille,
petit peche
staropol. v greseh, uelikih grehow,
taynimy grehy, grehi, f nasich
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
¢grzechech, vele grechof, a sfwe
grzechy, w grzesech, ot grzechow,
w grzechv, kv grzechv, 1461–1467
grechow viciorum, ot neczistosczi
grzechow, w grzechv szya luczky-
em kocham, grzech pyaculum –
grzech, grzesz-a:(en(enie(
(ni(nica(nik(ny(y: –
1. przekroczenie przepis[w&
1.a. religijno-etycznych,
1.b. prawnych – przest"pstwo,
zbrodnia,
2. po grzechu, przez grzech –
niestety, na nieszcz">cie.
staropol. grzechowy – pozostaj'cy
w zwi'zku z grzechem, dotycz'cy
grzechu.
staropol. 1471 grzeschacz ˘
grzesza: – przekracza: przepisy
religijno-etyczne, grzeszy:.
staropol. grzeszenye ˘
grzeszenie – w myszly nyerzadnye
]“my>li nierz'dne”, tj. rozpustne\
staropol. grzesznycza, grzeschny-
cza – kobieta wsp[=/yj'ca seksu-
alnie z wieloma, rozwi'z=a.
staropol. grzesnycza yavna ˘
grzesznica jawna –
powszechnie znana.
staropol. sø gresnicy, gresnik,
grzeszniczy, grzesznicy, grzesz-
nik, od grzesznicow, se grzesznicy,
sa grzesznyky, a zbyg grzesznyki,
grzeschnik, schilny grzeschny-
czy, grzesznykow, grzesznyczi,
grzesznyk ˘ grzesznik – cz=owiek
dopuszczaj'cy si" grzechu.
staropol. yawny grzesznyczy ˘
jawni grzesznicy ˘ jawny grzesz-
nik – poborca podatk[w i ce=, uwa-
/any przez Izraelit[w za szcze-
g[lnie z=ego cz=owieka, {dzierca.
staropol. grzeszny, grzeszni –
pozostaj'cy w zwi'zku z grzechem,
dotycz'cy grzechu, obci'/ony grze-
chami, sk=onny do grzechu.
staropol. grzeszyly ¢seø, abych
ne grzeszyl, g}rze|szchyla, grze-
chyla, grzeszyl, nye grzeszyly,
grzeszil, grzesch', grzesz',
1484 nye grzesz' smyertalnye –
przekracza: przepisy&
a. religijno-etyczne,
b. prawne.
staropol. rozgrzeszy:, rozrzeszy:,
zgrzeszy:, g(roz(zg•rzesza:.
roz(z•grzeszy:.
grzechot(a:(ka(nik dźwięk., gad.
`ot – g=os.
grzechotnik – zool. Crotalus, jadowity
w'/ maj'cy na ko<cu ogona tzw. grze-
chotk", utworz'n' z przekszta=conych
=usek; /yje a Ameryce.
grzeczn-y(o>:(o>ciowy char.
zachowuj'cy si" z dobrymi zasadami,
manierami ˘ uprzejmy, uk=adny,
yy
dobrze wychowany, zgadzaj'cy si"
z otoczeniem.
s=owotw. baz' mo/e by:
gratitude ]wdzi"czno>:\, TCz, lub
¯ g ]do\ % rzeczy. UWAGA#
w Ss 1953 nie ma has=a ‘grzeczny»#
wg Ss 2011, staropol. krzeczy,
grzeczy, grzeczny – nale/yty,
stosowny, =adny, urodziwy.
¯ przek % kora ]wzd=u/\ ˘ korabl.
krzeczy  przeczy.
=ac. polire ]og=ada\ ˘ politus ˘
ang. polite,
ros. prilihnyj-prilicznyj.
†grzeczy, krzeczy jak nale/y,
s=usznie. ˚grzeczny#
ang. appropriately,
ros. umestnie-umiestnie.
grzej-nik(ka(ny(nictwo techn.
urz'dzenie wydzielaj'ce /ar lub
ciep=o& piec ]w mieszkaniach lub
przemys=owy\ lub >wiat=o nios'ce
energi", ciep=o.
anglosas. h≤tu ]spiekota, skwar\,
>redniow. ang. hete,
ang. heat ˘ heater,
grzeszn-ik(y rel. ˚grzech.
cz=owiek grzesz'cy.
wg ko>cielnej doktryny, wszyscy
ludzie grzesz', wi"c wszyscy sko<cz'
w piekle – B[g-Ojciec na pr[/no traci
czas urz'dzaj'c im S'd Ostateczny.
†grze>: grzeba:.
staronord. famla, ]szw. fumla,
dun. fumle\ ˘ prawdop. >redniow. ang.
famelen, ang. fumble ]poszukiwa:
r"koma przedmiotu niezdargnie,
niezgrabnie, szuka: w taki spos[b po
omacku\, rummage ]przeszukiwa:,
szpera:\,
ros. vaxlqt;-wachliat, kropat;
-kropat, wupat;-szupat,
warit;-szarit.
†grze>: si" $, zabawia: si",
cieszy: si" }tak w Ss 1953, J.D.|
staropol. nye gryep sy',
z uwag'& zapewne jaki> b='d kopisty.
istotnie, b='d kopisty, mo/e powi"k-
szony te/ o b='d odczytu r"cznego
zapisu& gryep ^ igray ˘ igraj.
staropol. grze>: – grzeba:.
†grz"ba wzniesienie terenu, pag[rek.
staropol. 1447 grzamba; ad
grzambam, 1496 na grzyab'.
ang. hillock, mound,
ros. xolm-cho=m.
grz"da ¯ rz'd(ka, “g"siego”.
1. rz'd kur na siadale,
2. rz'd warzyw w ogrodzie.
ang. 1. perch, ros. 1. 'erd;-/erd.
staropol. 1497 tres sulcos albo
trzy grzady, XV w. grzøda
partita,
ca 1455 grz'da chuszthna –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. zagon w ogrodzie, grz'dka,
2. dr'/ek ]np. do wieszania odzie/y\.
=ac. 2. pertica,
ang. 1. bed, a plot of soil where
plants are raised, 2. rack,
ros. 1. klumba-k=umba.
†grz"py kamienie w wodzie.
grz"z-awisko(n': geolog.
mokrad=o, moczary, bagno, miejsce
grz'skie.
gra{ ]b=oto\ ˘ grz'ski, grz"zn':,
grz"zawisko; wisko, isko ]zasi"g\.
grzm-ot(ie:(ienie(otn': dźwięk.
grzmot pokr. grot ]piorun, harat\.
suchy trzask lub dudnienie towarzy-
sz'ce piorunowi.
staropol. grzmyecz ˘ grzmie: –
ciska: gromy, odg=os gromu, huk
pioruna.
staropol. za(po•grzmie:, pogrzy-
ma:.
staropol. grzmyenye, krzmyenye,
grzemyenye, glos grzmyenye,
1471 grzmyenya a strepitu et
tumultu ˘ grzmyenye –
1. odg=os gromu, huk pioruna,
2. ha=as, =oskot.
staropol. grzmot, trzask, claszk –
huk, =oskot.
˚grom.
†grzschby $ wg Ss 1953, z komen-
tarzem& Mo/e nale/y czyta: grod{ba
“ogrodzenie”$
} bez sensu, nie mo/na pobra: ogrodze-
nia, i nie ma s=owa grod{ba, J.D. Tu
grzschby raczej grz">by, najwyra{niej,
strunowy instrument muzyczny, bli/ej
nieokre>lony, kt[ry Maciej Paw=owi
“/a=owa=” – nie chcia= mu u/yczy:,
wi"c ten “pobral” – pogra= ma swoim;
zapis troch" zepsuty, to prawda |
staropol. 1445 Jako ya tho wyem, o
ktore grzschby pobranye Maczey
na Pavola zalowal, tho pobral
na swem.
grzyb(ek(owy(ny(obranie(
(owisko(nia
1. ro>lina z rodziny plechowc[w, nie
posiadaj'ca cia=ek zieleni; niekt[re
gatunki jadalne, przewa/nie w
kszta=cie kapelusza osadzonego
na n[/ce,
2. zw"glony koniec knota p=on'cej
>wiecy lub lampy naftowej,
3. osad tworz'cy si" u wylotu wielkie-
go pieca przy topieniu rudy /elaznej
z zawarto>ci' cynku.
¯ Agaria ˘ g ]ag\ % r ]ar\ % i ]ia\ % b.
staropol. 1394 pro boletis grzyby,
1437 grzib boletus,
1437 grzib fungi,
1437 fungus, boletus,
1437 grzip fungus,
1464 grzyby fungi boleti,
ca 1465 grzyby ffungi,
yy
1475 grzyb fungus,
ca 1500 boletus est causa mortis,
vlg. dicitur grzyb vel bedlk';
1472 grzyb ovira ˘
grzib, grzyb, grzip –
1. bot. grzyb,
2. grzybek, rodzaj ciasta.
=ac. fungus, boletus,
starofranc. mouscheron, mouse-
ron ˘ >redniow. ang. muscheron ˘
ang. mushroom, ros. grib-grib.
grzybica med.
choroba wywo=ana grzybami choro-
botw[rczymi.
†grzybie(nie(niec(<(wie,
grzybnik bot.
lilia wodna, Nymphaea alba L.
staropol. 1478 grzybye ieros,
1419 grzebyenye, corzen claua
hercolis nymphea,
1437 grzybyenye nenufar,
ca 1465 grzybynie nenufar,
flos limphe,
1472 grybyenie nenufar,
1475 grzebyenye nenufar,
XV w. grzebyenye efrosia,
grzybyenye neufer,
ca 1500 grzybyenye nenufar;
1484 grzybyeczye nenufar,
1464 grzibieny nenufar,
1484 grzibyen nenufar,
1491 grzybyeny nenufar,
ca 1465 grzybyewye nenufar,
flos limphe,
1464 grzibnik nenufar.
gr. leirion, =ac. lilium, franc. le lis,
anglosas., >redniow. ang. i ang. lily,
ros. liliq-lilija.
grzybnia biol., bot.
Mycelium, plecha grzyb[w w postaci
splotu nitkowatych twor[w zwanych
strz"pkami.
grzybob[jczy chem.
niszcz'cy grzyby paso/ytnicze.
grzyma=a
1. nazwa herbu szlacheckiego,
2. w[z Grzyma=y, grzym ¯ pielgrzym
]w"drowiec\ ¯ pilgrim ]$\.
grzyw-a(ka anat. w=osy&
1. nad czo=em ]ludzka\,
2. na szyi ]ko<ska\.
s=owotw. pokr. grzebie<, grzeba:,
staropol. YE, BW.
staropol. 1437 grziwa coma,
ca 1455 grzywa coma,
1466 slothimy grzywamy,
ca 1500 coma vel crinis
albo grzyv'.
=ac. iuba, coma, franc. criniere,
]ko<ska grzywa, bot.\ eupatoire,
anglosas. manu ˘ >redniow. ang.
mane, maane ˘ ang. mane ]1.
d=ugie w=osy rosn'ce na szczycie
=ba lub szyi pewnych zwierz't, jak
yy
ko<, bizon, lew, itp., 2. d=ugie, g"ste
w=osy ludzkie\, ros. griva-griwa,
konskaq griva
]ko<ska grzywa, bot.\.
†grzywacz ptak. go='b dziki,
Palumbus torquatus Kaup.
staropol. XV w. grzyvacz,
1472 grzywacz palumbus,
ca 1500 grzyvacz palumbus.
grzywacz ptak.
Columba palumbus, go='b /yj'cy w
stanie dzikim.
grzywna
1. miara. >redniow. jednostka
wagowo-pieni"/na,
2. płatn. kara.
staropol. 1386 trzinaczcze grziwen,
1387 trzi grziwni,
1387 za scesz grziuen,
1388 za dwe grziwne
1389 za trzi grziwni,
sza dzesancz grziwen,
czterdzesczy grzywen,
1391 za dwadzescze grzifwen,
za szecznaszcze grziwen,
1402 dzesancz krziwen,
1405 osmdzesanth krziwen –
w Ss 1953 6 kolumn cytat[w ˘
grziwna, grziuna, grzywna,
grzifwna, krziwna ˘
grzywna, krzywna –
jednostka pieni"/na, sk=adaj'ca
si" z okre>lonej ilo>ci ]przewa/nie
197 gram[w\ drogiego kruszczu,
najcz">ciej srebra lub pieni"dzy,
przewa/nie 48 groszy. ˚krakowski.
¢gua, gui, qua, cua geogr.
woda ˘ Guam, Antigua, Guatemala,
Guadeloupe, Nicaragua, Uruguay,
Paraguay, Guinea, Ecuador, Equatorial
Guinea, Guinea-Bissau, Anguilla,
Guyana, French Guiana; Aquileia –
staro/. miasto nad P=n. Adriatykiem.
guano fizjolog.
z=o/a wysch=ych g[wien ptak[w
morskich na zachodnim wybrze/u
Ameryki P=d. i na s'siaduj'cych
wyspach; bardzo cenny naw[z.
gubern-nia(ator(atorstwo
pol.-ros.,
^ wojewoda ^ graf ^ hrabia ^ pisarz ^
rz'dca ^ pan. ˚wojewoda, pa<stwo.
staropol. 1457 domina gubernato-
rowa regina Hungariae – /ona gu-
bernatora, tj. regenta, na W"grzech.
gr. kybernan ]sterowa:, rz'dzi:\ ˘
=ac. gubernare ]sterowa:, prowadzi:,
przewodzi:\ ˘ starofranc. gouverner
˘ >redniow. ang. governen,
ang. govern,
staroros. gubernπq-gubernia.
=ac. gubernare ˘ gubernator ˘
starofranc. governeor,
>redniow. ang. governour,
ang. governor,
ros. gubernator=-gubernator.
gubi: ]si"\ s=aw.,
traci:, opu>ci: ˘ zgub•a(ny.
staropol. gvbil ogyen, bo gdy
gubyla, a gdisz gubyl, gdi ge
gubuono, wyele s sinow israhel-
skich gubyl, wszitko gubyøcz –
1. zabija:,
2. pustoszy:, niszczy:.
staropol. po(za(z•gubi:,
za(z•gubia:.
wo=. 1289 ne pogoubi zeml≠ ¯
goubiti, pokr. s=aw. gibnut;
]przepada:, zosta: zruinowanym,
straconym\ ˘ s=aw. pogibel;
]ruina, zniszczenie\.
staropol. gubi: – 1. zabija:, 2. pus-
toszy:, niszczy:\, za(po(z•gubi:.
~gubi: ¯ guba ]g"ba\, U ˘ Å, ´,
otch=a<, otm"t, topiel, czelu>:;
z czas[w Íredniowiecza gdy topiono
ludzi – wrog[w, heretyk[w, itp.
1. upu>ci: co>, uroni:, bezwiednie,
szczeg. w drodze, przez nieuwag",
niedopatrzenie, w zam"cie czego,
otm"cie, otch=ani, topieli,
2. traci:, topi: ˘ zatraci: si" ^
zatopi: si" w czym, np. w czytaniu,
my>lach, w dzia=aniu,
3. wybija:, tj. mordowa:, ci':,
g=adzi:, pozbawia: /ycia.
s=owotw. pokr. zguba ]rzecz utracona
i znaleziona przez t' sam' osob" lub
kogo innego\, ros. glubina-g=ubina
]ang. depth, profundity\.
wg mSjp 1969, gubi: 1. «przestawa:
mie:, traci: co>, upuszcza:», «traci:
orientacj", panowania nad my>l'»,
1.a. «niechc'cy zsun': oczko z drutu»,
1.b. «zamyka: oczko dla skr[cenia
przerabianego rz"du»,
2. nara/a: kogo na zgub",
doprowadza: do zguby»
}doprowadza:... ile/ to razy$# dopro-
wadzi:; zgubi: jest czasem dok.,
forma «doprowadza:», czas niedok.,
sztucznie utworzona by by=a w zgo-
dzie z czasem niedok. «gubi:», bez
wzgl"du na logiczny lapsus, bezsens;
tw[r akademik[w, faryzeusz[w j"zy-
kowych – litera zasady ponad ducha,
˚dziwol'g, J.D.|.
ros. terqt;-tierat,
ang. to lose, to forfeit,
ros. terqt;sq-tiertatsja,
ang. to disapear, to lose one’s head.
za•gubi: – czas dok., zatraci: na
sta=e lub tymczasowo,
chwilowo, bezwiednie
po•gubi: – kilka, np. buty w czasie
ucieczki, za ^ po
wy•gubi: – wszystkich, wybi:,
tj. wymordowa:
z•gubi: – czas dok. ¯ gubi:
†gubiel ryba. kie=b,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
Gobio fluviatilis Flem. ]$\
staropol. 1457 gubel gobio.
¢GUD szumer. w[=, byk silny.
¢gudec muz. >piewak, muzykant.
staroros. gudec-gudec,
ros. pevec-piewiec, muzykant-
muzykant.
gudron techn.
g"sta, smo=owata masa, otrzymywa-
na jako produkt uboczny podczas
destylacji ropy naftowej.
¢gug-anie(niwyj j'ka•nie(j'cy si".
Latopis 1116 gug-an;e/nivyj-
gug•anie(niwyj.
¢gugniawyj gnu>ny, poci'gaj'cy
nosem, m[wi'cy pod nosem.
Latopis 1116 gugnqvyj-
gugniawyj.
gula pot., anat.
guz, naro>l, zgrubienie w kszta=cie
zbli/onym do kuli.
gulardowy chem., med.
roztw[r octanu o=owiu, u/ywany do
ok=ad[w.
Gouraud Thomas, 1772–†1848,
francuski chirurg, wg internetu.
gulasz spoż.
w"gier. gulias ] dosł. pastuch, st'd
potrawa pasterska\.
gulden moneta., hist.
niemiecka i holenderska nazwa
z=otej monety.
†guldynka broń. strzelba, fuzja.
anglosas. rifelede ]fa=dowany,
zmarszczkowany\, pokr.
staroniem. nizin. riflen ]rowki lub
bruzdy robi:, /=obi:\,
franc. rifler ]skroba:, drapa:\,
ang. riffle, shotgun ]niegwintowana
bro<, u/ywana do strza=[w >rutem
na blisk' odleg=o>:, u/ywana do
polowania na drobn' zwierzyn"\,
ros. vintovka-wintowka.
gulgot(a: dźwięk.
1. d{wi"k wydawany przez wrz'c'
ciecz w naczyniu,
2. od=os indyka.
s=owotw. pokr. ˚bulgot(a:, BG.
ang. grumble ]wydawa: niski,
nieartyku=owany d{wi"k z gard=a,
i inne znaczenia, w tym pomruk
nadchodz'cej burzy\,
w ang.-ros. cz">ci s=ownika&
ros. vorhat;-worczat ]warcze:\,
burhat;-burczat ]burcze:\ – oba
niecelnie, cho: nieartyku=owane.
gum-a(ka(owa:(owy(ownia
1. bot. g"sty wyciek z uszkodzo-
nych miejsc niekt[rych drzew,
2. techn. produkt otrzymywany z
kauczuku naturalnego lub synte-
tycznego, przez wulkanizacj",
yy
3. pot. wyroby z gumy otrzymywa-
nej z kauczuku.
gumiak odzież., pot. but gumowy.
gumiguta techn.
stwardnia=y sok /ywiczny niekt[rych
drzew tropikalnych.
¢gumno s=aw.-ros.-wo=.
1. zasiew, zbo/e na pniu,
2. ˚klepisko, k, sk, ska, ski, `no.
no ]sko\ ¯ n ]sk\ ¯ iran. zemin ]ziemia\.
†gumno podw[rze gospodarskie,
szczeg. cz">: przeznaczona do prze-
chowywania zbo/a w snopach, ze
stodo=' czy stogiem, tak/e miejsce
przeznaczone do m=[cenia ]boisko,
klepisko\.
staropol. 1399 Jactor gumna ne
pozekl ]nie po/eg=, tj.
popali=\,
1400 poszszono gumno,
1400 vlg. gumno,
1404 stogi w mem gumne,
1403 trzech cop rszi s gego gumna,
1409 oreum suum albo gumno,
1410 w P}a|wlowe gumne,
1420 poczanl zaymacz bidlo
w gumnye.
˘ gumno, gvmno, gwmno.
znane mi znaczenie z wo=y<skiego
latopisu, pisanego w ca=o>ci 1288(89
w Brze>ciu Lit. n(Bugiem – zbo/e
na pniu lub zbiory w p[=kopkach, tj.
w snopach u=o/onych w p[=kopki,
gdy przy obl"/eniu czeskiej Opawy,
1252, krakowski Boles=aw do spo=u z
wo=y<skim Dani=' popalili ogrody i
gumna wok[= grodu.
w Horyszowie Ruskim, za wsi',
mi"dzy cmentarzem na lasem gde-
szy<skim pola zwane s' zagumienk',
a wi"c zdala od wszelkich budynk[w
gdzie stodo=y i sterty, zapewne gumna
^ zasiewy i pola uprawne; zagumienka
]='ka wcinaj'ca si" w pola uprawne,
mi"dzy polami\ ¯ za ]przy\ % gum-
no ¯ `no ]ziemia\. na zagumience
Tatarzy konie popasali, wg ustnego
przekazu, z pokolenia na pokolenie.
Tatarzy przechodzili t"dy w latach
1240 – 1258 – 1287; w Horyszowie
tat. nazwisko Koziej, w s'siednich
Koniuchach tzw. mogi=ki – cmenta-
rzysko tatarskie z tych lat.
tak i „pocz'= zajmowa: byd=o w
gumnie”, 1420, tj. w zasiewie.
staropol. na myeszczczv gumy-
ennem ˘ gumyenny – gumienny,
pozostaj'cy w zwi'zku z gumnem.
staropol. na gumnyskv ˘ gumny-
sko – gumno i jego definicja, wg
Ss 1953.
w'tpliwe }J.D.|, przyrostek `sko ^
1. by=e ˘ gumnisko ^ miejsce po
gumnie, jak chatnisko – po chacie,
szczeg. spalonej, zamczysko, gro-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dzisko, zalewisko, i inne;
`sko ˘ `szcze ˘ zgliszcza, horo-
dyszcze,
2. stare ˘ psiko,
3. stare ^ wielkie ˘ wielki ]stary\,
przydomki licznych w=adc[w
na przestrzeni wiek[w i kraj[w.
wg mSjp 1969& gumno – przestarz.
a. «budynek w kt[rym sk=ada si"
zbo/e przed wym=[ceniem;
stodo=a»,
b. «plac w stodole z twardo ubitej
ziemi, na kt[rym m=[ci si" zbo/e
cepami; klepisko, boisko, tok»,
c. ‘podw[rze gospodarskie z budyn-
kami gospodarskimi»
gumoza bot.
choroba drzew owocowych, zw=asz-
cza pestkowych, wyciek z kory
kleistej masy.
gumo/ywica
substancja plastyczna stosowana w
lecznictwie.
gum[wka lotn.
model samolotu wprawiany w ruch
nakr"con' gum' nap"dow'.
†gunia odzież. derka, koc;
p=aszcz, okrycie wierzchnie.
staropol. 1437 gunya,
1471 w gunyach in melotis,
1500 pro tribus gunye.
=ac. tegumentum,
franc. blanc ]bia=y, biel\ ˘
zdrobn. starofranc. blanquete,
>redniow. ang. i ang. blanket, rug,
ros. werstqnoe odeqlo-
szerstianoie odieja=o, pokryvalo
-pokrywa=o.
¢gunka kabackaja szmaty,
ga=gany, wymieniane w “kabakach”
]domach u/ytku publicznego\ na
odzie/.
staroros. gunka kabackaq-
gunka kabackaja.
gurda pojemn. naczynie.
gurt
1. archit. =uk przyporowy wsparty
na dw[ch podporach,
2. odzież. sztywna ta>ma p=[cienna
przyszywana do sp[dniczki w
pasie.
gus=a, gu>larz kult.
wr[/by, przes'dy ¯ gus=o.
staropol. vyerz'cz w czary, w gusla;
guszla uel truphas diabolicas; cza-
ry, gussla, zabobony; in supersti-
ciones, w gusla, et incantaciones,
w czary; y gvsla; czaruy my przes
gusla; a wyeszczbi a gusly syø
przidzerszely; sacrilegia czarno-
xanstwa, czari, gusla ˘
gusla, gussla, gvsla – gus=a, tj.
zabobony, przes'dy, wr[/by,
zakl"cia, czary.
yy
staropol. gvslicz, y guszlyl, gvsl' ˘
gvslicz, guszlycz – gu>li:, wr[/y:,
zaklina:, czarowa:, zamawia:.
staropol. gvslnik, guszlnyk –
wr[/bita, czarownik.
staropol. guslnoscz – gu>lno>:,
wr[/ba.
staropol. guszlny – gu>lny,
wr[/biarski, umiej'cy wr[/y:.
gus=o, gu>larz kult.
pol., s=aw.-szw., wr[/ba, wr[/bita,
gu>larz – wr[/bita; nie wykluczone
/e w rdzeniu jest gud ]b[g, bo/ek\.
gus=o – s=owo bo•ga(skie.
por. s=uga ]pose= Boga\.
gust(owa:(owny osob.
1. poczucie pi"kna, harmonii,
elegancji, wytworno>ci; smak,
2. upodobanie, zami=owanie, ochota,
3. styl, rodzaj, moda.
=ac. smak.
†gu>l-i:(nik(no>:(ny, gu>nik
¢gut dun., ch=op•iec(ak, zuch.
pol. kogut ]ko – ang. cock\,
staropol. kur.
gutaperka
substancja otrzymywana z soku nie-
kt[rych ro>lin podzwrotnikowych
†gutowe płatn.
op=ata od piwa i miodu.
staropol. guthowe.
†gutta
rodzaj kosztownego pachnid=a.
staropol. mirra y gutta, y cassia.
guwern-er(antka(erka przestarz.
szkoln., prof.
nauczyciel(ka(stwo domowy.
guz(ek(ik(iczek(owaty
tw[r kszta=tu kulistego r[/nej wiel-
ko>ci, w zale/no>ci z czym jest
zwi'zany&
1. zgrubienie na ciele pochodzenia
naturalnego lub wywo=ane ude-
rzeniem,
2. tw[r patologiczny,
3. motyw zdobniczy, rze{biarski
i architektoniczny,
4. du/y ozdobny guzik z=oty lub srebr
-ny do zapinania /upana lub delii.
wyuzdany ]rozwi'z=y\;
uz ˘ uzda ]w"dzid=o\.
s=aw. uz ]wi'z\ ˘ guz ]supe=, w"ze=\,
ros. uze=.
staropol. 1499 gusz,
ca 1500 vmbo paveza albo
tharcz' vel na tharczy gvsz;
pvklerzevy gvsz umbo –
1. wypuk=o>:, guz,
2. wole,
3. na tarczy.
=ac. 1. tumor, umbo, 2. struma,
ang. bump, ros. wiwka-sziszka.
guzdra: si", guzdra=a char.
yy
robi: co powoli, nie >pieszy: si".
gwa=t-owny(ciciel, gwa=ci:
z(gwa=ci: – przemoc, nad(u/ycie si=y.
to/samy niem. gewalt, walten
]w=adza, w=ada:\, pokr. isl. vald
]si=a, w=adza\, dun. vold ]si=a\,
L˚+, TD.
jedno z dw[ch s=[w pierwotnie wyma-
wianych przez d{wi"k G; innym by=o
«gomol» ]stary\. ˚litera G.
polskie imi" Waldek, Waldemar.
wo=. 1289 nasil;e-nasile ]gwa=t\,
ros. iznasilovanie
-iznasi=owanie; iz ^ wy.
staropol. 1396 gwald,
1399 przi gwalczye,
gwaltem violencia,
1402 gwalt y gwaltem ranil
mlinarza,
1405 gwalth, gwatltem,
1410 gwalthom,
1426 gwaltowy rok myn'l,
ca 1428 gwalth vyolenci,
1428 i 1432 gwalth,
1429 na gualce,
gwalth alybo lvpyenye,
o gwalt abo o rozboy,
o gvalth domovi; gvalthem; gwal-
townye wz'ta, tedi gwalth...,
w Ss 1953 6 kolumn cytat[w,
˘ gwalt, gwalth, gualt, gvalth –
staropol. gwa=t(owa:(ownie(
(ownik(owno>:(owny(owy,
gwa=ci: –
1. przest"pstwo dokonywane prze-
moc', czyn przemocy niezgodny
z prawem, bezprawny,
2. zgwa=cenie kobiety, 3. si=a, moc,
4. bezczelno>:, zuchwalstwo, rozb[j,
5. ucisk, konieczno>:.
staropol. 1424 gwalczil,
1466 gwalcz' ˘ gwalczicz –
dokonywa: gwa=t[w, czyn[w, prze-
mocy.
staropol. zgwalczicz – zgwa=ci:.
staropol. gwalczywy – gwa=ciwy,
dokonany z u/yciem gwa=tu,
przemocy.
staropol. gwalthovacz – gwa=towa:,
dokonywa: gwa=t[w, czyn[w
przemocy.
staropol. 1427 gwaltowne – gwa=-
townie, tj. przemoc', gwa=tem,
bezprawnie.
staropol. gwa=t ]u\czyni:, zada:
gwa=t – zada: gwa=t, u/y: przemocy.
staropol. wo=a: gwa=tu, wo=a: na
gwa=t – wo=a: na pomoc w chwili
dokonywania gwa=tu.
staropol. gwa=tem usili:, gwa=tem
uczyni: usilstwo – zgwa=ci:.
staropol. gwaltownyk,
gwalthownyk – cz=owiek dokonu-
j'cy gwa=t[w, czyn[w przemocy,
bezprawia.
staropol. 1476 gwaltownoscz –
gwa=towno>:.
staropol. gwalthowny –
1. o znacznym nat"/eniu, bardzo
silny, niepohamowany,
2. pozostaj'cy w zwi'zku z gwa=tem,
przemoc', bezprawiem,
3. raptowny,
4. nag=y nadzwyczajny,
5. posiadaj'cy w=adz".
staropol. gwalthowy –
1. o znacznym nat"/eniu,
2. pozostaj'cy w zwi'zku z gwa=tem,
przemoc', bezprawiem.
Rodzaje gwa=t[w&
raptowny, nag=y, nadzwyczajny, po-
spolite “na gwa=t czego...” ]usilnie\,
np. potrzebuj" na gwa=t cementu,
szukam kobiety na gwa=t, do dziecka.
Ka/dy stosunek p=ciowy, prowadz'cy
do orgazmu, jest gwa=tem, rzeczy-
wistym lub urojonym ˘ samogwa=t
]masturbacja\, wtargni"ciem swym
organem rodnym w cia=o innej osoby,
zwykle p=ci przeciwnej, i kontrolowa-
niem jej w czasie kopulacji.
Sze>: rodzaj[w gwa=tu seksualnego&
1. wynik=y z naturalnej selekcji –
kobieta broni si" by s=aby lub chory
nie zap=odni= jej.
m"/czy{ni o tym wiedz', i zmuszaj'
do stosunku p=ciowego nawet te, kt[re
rzeczywi>cie nie chc', s'dz'c, /e tylko
udaje, dla selekcji.
2. kobiety tak/e stymuluj' orgazm
m"/czyzn broni'c si" podczas aktu.
znany mi wypadek z prasy, /e 16-letnia
c[rka ze swym ch=opcem przysz=a
na ratunek matce kt[ra dobrowolnie
wsp[=/y=a, bo wrzeszcza=a, i palantem
pobili jej “gwa=ciciela”.
3. po dobrowolnym akcie obu stron,
m"/czyzna nie spe=nia oczekiwa<
kobiety, jej /'da<, wi"c ta twierdzi,
/e zosta=a zgwa=cona.
4. podczas dobrowolnego aktu, ona
zauwa/y=a /e osoba trzecia, np. jaki>
przypadkowy przechodzie< widzia=
ich, zrobi=o jej si" wstyd, ambicja czy-
sto>ci wzi"=a g[r", /e da=a si", i oskar-
/y=a partnera o zgwa=cenie jej.
5. urojony gwa=t, gdy m=oda kobieta
zeznaje na policji /e zosta=a zgwa=co-
na, bo bra=a udzia= w prywatce z piciem
alkoholu i ta<cami, po czym obudzi=a
si" w =[/ku jednego z jej uczestnik[w.
W waginie nie ma jednak biologicz-
nego materia=u m"/czyzny, a bli/sze
dochodzenie wykazuje /e prywatka
ta nie mia=a miejsca. Oskar/onymi w
takich wypadkach do>: cz"sto bywaj'
znane osoby >wiata sportu, dobrze
materialnie sytuowane.
6. m=oda kobieta zosta=a porwana i
gwa=cona przez miesi'c, przez kilku
m"/czyzn, trzymana w zamkni"tym
budynku, dop[ki stamt'd nie uciek=a –
zezna=a na policji. Policja szybko tam
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
pojecha=a, znalaz=a >lady przebywania
kobiety, i aresztowa=a w=a>ciciela
domu. Bli/sze dochodzenie wykaza=o,
/e by=a jego dziewczyn', por[/nili
si" o co>, wi"c kaza= jej opu>ci:
domostwo.
Rodzajom gwa=t[w wi"c szyb-
kiego ko<ca nie ma.
Wej>cie prawa do sypialni, do
sfery seksualnej, gdzie udawanie,
gdzie partnerzy nie s' sob', dos=owne
traktowanie wydawanych d{wi"k[w,
st"kania, ma czasem op=akane konse-
kwencje dla “gwa=ciciela”, musi mie:,
p=aci latami wi"zienia, bo rozpocz'=
akt z niew=a>ciw' parti', lub nie
zabezpieczy= w=a>ciwie otoczenia na
czas wsp[=/ycia.
M"/czy{ni wojuj' pi">ci' i ho-
norem, a kobiety – wagin' i prawem,
przekona=o si" wielu polityk[w i
innych figur >wiata publicznego.
Potrafi' nawet oskar/a: stra/nik[w
wi"zienia, /e zosta=y przez nich
tam gwa=cone. Walcz' prawem, nie
uczciwo>ci' – kobieta winna mi jest
pieni'dze na podstawie ustnej umowy,
lecz odm[wi=a rzecz'c& “Jak si" panu
co> ode mnie nale/y, prosz" zwr[ci:
si" do s'du”. A oddanie sprawy w r"ce
osoby trzeciej nosi ryzyko, /e albo jest
ona troch" nierozgarni"ta, albo nie
chce wnika: w daleko id'ce szczeg[=y,
albo jest przekupna, itp.
Gdziekolwiek otwiera si" nowe
pole dla kobiet – pojawiaj' si" ich
oskar/enia o molestowanie, dokucza-
nie seksualne, i akty gwa=tu; cecha tej
p=ci, jej bro<, ˚kobieta.
1. †gwar, gewer, gwer prawn.
staropol. 1396 satisdatio vlg. gwar,
1407 satisdiccionem vlg. gwar,
1412, 1425, i 1468 gwar,
1414 per satisdacionem albo gwar,
XV w. gwar, zaslubyenye satis-
dacio, 1444 gwar satisdacio,
gwar vczynyon, vczynyl gwar,
1461 satisdacionem albo gwar,
satissdacionem albo gwar,
1490 satisdacionem albo gwar,
1462 satisdacionem albo gwer –
1. por"czenie, zabezpieczenie, kaucja;
termin s'dowy& zapewnienie z=o/o-
ne przed s'dem, przez powoda, /e
nie zmieni ju/ zakresu oskar/enia i
nie poda przeciw pozwanemu /ad-
nych nowych dowod[w,
2. posiadanie, dzier/enie.
¯ gwarancja ¯ starofranc. garantie ¯
garant, guarant, warant ˘
ang. guaranty, pledge, ros. garan-
tiq-garantija, poruka-poruka.
2. gwar dźwięk. odg=os licznych roz-
m[w prowadzonych jednocze>nie.
¯ g ¯ g=o>ne, % war ]mowy\ ¯ wara
]mowa\. ˚gwarzy:.
yy
¯ ang. ]to\ bark ]szczeka:, ujada:\ ˘
pol. warcze:, gr.-celt.-s=aw. BW ˘
pol. nielit. nie szczekaj na mnie ]nie
wyra/aj si" {le o mnie\ ˘ szczeka:
na kogo;
bar•k  g•war, wymiana BG
s=owotw. koncepcji 023. s=owotw.
pokr. wrze:, wrzawa, warkot.
staropol. 1448 inquietus gomon
czynyl, gwar.
ang. noise,
ros. wum-szum, molva-mo=wa.
staropol. 1471 gwarzna garula ˘
gwarzny – gwarny, tj. gadatliwy.
=ac. garulus, loquax,
ang. talkative,
ros. razgovorhivyj,
boltlivyj-bo=tliwyj.
gwara jęz.
1. regionalna mowa ludno>ci,
2. mowa >rodowiska zawodowego.
w zwi'zku s=owotw. ze sob' g•war•a
 war•ga  ga•worzy:,
ros. ga•warit  gaw"da.
s=owotw. koncepcji 023.
gwaran-cja(cyjny(t(owa: prawn.
1. por"czenie, zapewnienie,
r"kojmia, zabezpieczenie,
2. odpowiedzialno>: osoby trzeciej
za zobowi'zania d=u/nika wobec
wierzyciela.
gward-ia(zista
1. hist.
1.a. stra/ przyboczna monarchy
lub wodza,
1.b. doborowe oddzia=y wojska.
†gwardian rel. prze=o/ony
klasztoru regu=y >w. Franciszka.
staropol. 1451 gardyan Halicen-
sis... vogeuoda Halicense.
starofranc. guarden, garden ˘
ang. quardian.
†gwarek, gewerek cz=onek gwa-
rectwa, zwi'zku zrzeszaj'cego drob-
nych przedsi"biorc[w wydobywa-
j'cych kopaliny z tej samej kopalni.
gwarek dawn., górn.
a. pe=noprawny cz=onek gwarectwa,
b. g[rnik.
gwarny ¯ gwar;
g=o>ny, o/ywiony, ha=a>liwy.
gwaro-wy(znawczy(znawstwo
jęz. ¯ gwara.
†gwarzy: dźwięk.
1. m[wi:,
2. zgie=k czyni:, ha=asowa:.
gwasz
1. farba wodna nieprzezroczysta,
2. technika malowania nimi.
†gwe>ni pewny, umocniony.
staropol. gwesznye nyebo –
gwe>nie niebo, tj. sklepienie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
firmament niebieski.
=ac. firmamentum ˘ ang. firmament,
ros. svod nebesnyj-swod niebie-
snyj, nebesnaq tverd;-niebie-
snaja twierd.
†gwet płatn.
s'dowa kara pieni"/na.
staropol. 1450 gweth.
>redniow. =ac. poenalitas ˘
ang. penalty,
ros. nakazanie-nakazanie.
gwiazd-a(ka(or(ozbi[r(kowy
gwia{dzisty, gwiezdny astr.
punkt >wiat=a na ciemnym niebo-
sk=onie, male<kie, sta=e {r[d=o >wiat-
=a na niebie noc', przedmiot zain-
teresowania staro/. kultur, astro-
log[w, a dzisiaj astronom[w; r[/ne
od meteor[w i komet.
mSjp 1969 opisuje w odmienny,
naukowy spos[b& «cia=o niebieskie o
budowie podobnej do S=o<ca... itd.»,
czyli wsp[=czesna wiedza, czym
gwiazda jest.
Niegdy> ludzie nadawali nazwy tak,
jak widzieli te przedmioty, obiekty
i wierzyli w nie – w ich wp=yw, po-
chodzenie i odleg=o>:, w przypadku
gwiazd. Przypisywanie im – gwiaz-
dom i innym, wsp[=czesnej wiedzy,
co dzi> wiemy na ich temat, grozi
zerwaniem tego zwi'zku – zwi'zku
liter i zg=osek zawartych w s=owach
z terminami kt[rych one dotycz', np.
a – niebo]sk=on\.
¯ z % wie % zda ]star\, TD, SZ.
jestjezd.
wo=. 1289 zv≠zda ]zwiezda\,
zv≠zdami ]gwiazdami\,
ros zvezda ]zwiezda\,
czes. hwiezda, GH.
staropol. o te to guasdze ]o tej to
gwie{dzie\, mesøcz y gwazdy
]miesi'c, tj. ksi"/yc i gwiazdy\,
mnostwo gwazd;
1444 prze swiatloscz tey tho
gwasdi lumine;
nyerosliczanimi gwasdami,
XV w. gwasdy; ysz sze na gwy-
asdach rosumye; zrz'dzenye
gwyast; gwyazdi, gwyazdi na
nyebye; iako gwyast wyele na
nyebye; gwyaszdamy oszadzyla,
gvyasdy, gvy'sd',
w Ss 1953 2,5 kolumny cytat[w ˘ gu-
asda, gwazda, gwasda, gwyasta,
gwyazda, gwyaszda, gvyasda –
1. znacz. dzi> popularne,
2. znak konwencjonalnie uwa/any
za podobny do gwiazdy.
2.a. pisarski,
2.b. w herbie,
2.c. na tkaninie,
2.d. bia=a plama na czole konia.
staropol. philozophi y kvyaszda-
rze ˘ kvyaszdarz – gwiazdarz, tj.
yy
astronom, badaj'cy gwiazdy.
staropol. ca 1492 astronomia gwy-
aszderna – gwiazderna, tj.
nauka o gwiazdach.
staropol. 1471 }ko<| rydzy, strzel-
czy, maly, z gwyasdka –
bia=a plama na czole konia.
staropol. 1466 byegyem po gwa-
szd}n|em nyebye ˘ gwaszdny –
gwiezdny, tj. gwia{dzisty,
pe=en gwiazd.
staropol. 1451 gwyasdomoczni –
maj'cy w=adz" nad gwiazdami.
staropol. gwyazdomowcza –
gwiazdom[wca,
wr[/'cy z gwiazd, astrolog.
staropol. gwyazdownik astrono-
mus ˘ gwyazdownik – badaj'cy
gwiazdy, astronom, astrolog.
kwiat aster ]gwiazdka\. holend. ster,
star, anglosas. steorra, >redniow. ang.
sterre, ang. star.
star, ster ¯ gr. stron ]gwiazda\,
aster` ]np. asteroid\, sta•r  ast•er.
†gwiazd-ka(ny(erna bia=a plama
na czole konia, gwia{dzisty; nauka o
gwiazdach, astronomia, astrologia.
gwiazdka } ¢ | znak drukarski.
odtworzenia s=[w dzi> nieistniej'-
cych, gwiazdkami ]¢\ opatrzone s'
spekulacyjne, w'tpliwe, i zawieraj'
do>: cz"sto b="dy – s=owa te nigdy
nie istnia=y, to i dzisiaj te/ ich nie ma.
˚erde, pu=k ¯ ¢fulka ]ludzie, ludzie
zbrojni\, i szereg innych.
«zbrojni» dodane, by byli bli/ej pu=-
ku; samego s=owa fulka te/ nie by=o,
st'd i brak cytatu zawieraj'cego t" pi-
sowni"; uczony, lecz nadal niedouczo-
ny, bo nie nauczy= si" tego wymogu,
nie stosuje go w kraju dobrych manier
i obyczaj[w.
I tak, po trosze, etapami, mo/na co wy-
kr"ci: na zamierzone. wi"cej ˚pu=k.
gwiazdnica bot.
Stellaria, ro>lina roczna lub wielo-
letnia z rodziny go{dzikowatych;
chwast na ca=ym Globie.
†gwiazdo-mocny(m[wca(wnik
maj'cy w=adz" nad gwiazdami;
wr[/'cy z gwiazd, strolog, badaj'cy
gwiazdy. ˚gwiazda.
†gwiazdopad bot. rodzaj glonu,
Nostoc commune Vauch. et sp. aff.
gwiazdor pot.
s=awny aktor, zw=aszcza filmowy.
†gwicht odwa/nik.
staropol. 1495 gwychtow dwa funty.
ang. weight; to weigh two
pounds,
ros. ves-wies, tq'est;-tja/est;
vesit dva funta.
gwinea moneta.
dawna z=ota moneta angielska;
gwi{d{
angielska jednostka obrachunkowa
r[wna 21 szylingom.
gwin-t(ciarka(owa:(townica(
(townik TD,
rowek spiralnie, >limakowato, wy-
ci"ty na walcu, lub cylindrycznym
otworze.
niem. winden ]snu:, wi:, zwija:,
kr"ci:\.
gwizd(a:(awka(ek(n': dźwięk.
¯ ang. whistle; s=owotw.
koncepcji 023, 025& whgw.
¯ gw % izda]wa:\,
wydawa: ]iz` ^ wy`\,
s=owotw. pokr. >wist.
staropol. 1466 gwyszdze; gwiszdz
id est sibila – gwi/d/e, gwizd ˘
gwizda:.
staropol. 1466 per cantus, gwysz-
danye suaues – gwizdanie.
=ac. sibilare ]gwizda:\,
sibilum, cantus ]gwizdanie\,
ang. to whistle, niem. pheife(n,
franc. le sifflement ]>wist\, siffler
]>wista:\, ros. svist/at;-swist(at.
†gwi{d{ tylna cz">: siod=a.
staropol. gvyszdz.
†gwi/d/
robaczywy orzech laskowy.
staropol. gvisd id est nux perfora-
ta a verme, 1472 gwyzdz ¢sono.
gwoli, gwolej dowolnie ¯ k ]do\
woli, GK.
staropol. mozecz bicz gvoly ]mo/e
by: gwoli\ ˘ gvoly – wed=ug woli,
zgodnie z wol', stosownie do
czyjej> woli, wedle /yczenia.
ang. at will; enough, sufficient,
ros. dovol;no-dowolno.
gwo{dziak techn.
rodzaj >widerka do robienia otwo-
r[w w drewnie w celu u=atwienia
wbicia w nie gwo{dzia.
gwo{dziarka techn.
maszyna do wbijania gwo{dzi;
gwo{dziownica.
gw[{d{, gwo{dzik techn.
kr[tki, cienki, ostro zako<czony pr"cik
metalowy lub drewniany, z jednej stro-
ny, z drugiej – uformowany w kszta=cie
g=[wki do wbijania m=otkiem; u/
ywany do ='czenia cz">ci.
¯ wadzi:, przeszkadza:, st'd ros. za-
gvozdka – gw[{d{, trudno>:, k=opot;
gw[{d{ do trumny....
staropol. clauses, gosdze,
1455 zawyassha z gosdzow ¢vy-
czagnyana; iako gosdze w oczv;
a vyele zelyaza ku goszdzom
drzwyanym, 1462 goscz clavis,
1471 gozdzie gladii;
Yezukrista przybywszy gwozdzmy
ku krzyzu; thego Yezvsza... przy-
kazvyemi y podlug prawa szkazvy-
g/enie si"
emi, aby gwozdzmi zelyaznymy na 2. bot. storczyk, Orchis sp.
krzyzv byl przybyth; staropol. 1472 xexolka cuculus,
na krzyz gwozdzmy przybycz, XV w. gzegzolka cuculus;
ca 1500 gosdz clauus; clavus vel cuculum gzegzolka,
goszdz; pothkowny gosdz gum- ca 1500 gszegszolk' cuculus;
phus; gvozdze ˘ gosdz, goszdz, 1472 xezolka palma Christi.
goscz, gozdz, gwozdz, gvozdz – starofranc. coucou, cucu,
1. gw[{d{, hacel u podkowy, ang. cuckoo,
2. /elazny bolec na kt[rym osa- ros. kukuwka-kukuszka.
dzone jest ucho sztaby umocowa- g/enie si" ¯ gzi: si" ¯ giez ]b'k\.
nej w poprzek drzwi.
staropol. ca 1500 gosdz czopowy,
gvuscz wyrzch – czop, ko=ek do
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
zatykania otworu, np. w beczce.
staropol. gosdzycowye clavi ˘
gosdzyk – gwo{dzik, ma=y gw[{d{.
anglosas. n≤gl, pokr. niem. nagel,
>redniow. ang. naile, neil,
ang. nail, ros. gvozd;-gwozd.
gymkhana sport.
zawody sportowe& konne, kolarskie,
motocyklowe. samochodowe, sk=a-
daj'ce si" z szeregu pr[b.
†gymyenya jęz. imienia, GJ, I.
ang. of name,
ros. imeniq-imienja,
nazvania-nazwanja.
¢gyne gr. kobieta.
gzi: si" zachowanie si" zwierz't
wskutek b[lu spowodowanego
przez gzy ]l.mn.\ ¯ giez ]gatunek
k'saj'cego owada\.
†gz=o, zg=o odzież.
koszula. ˚giez=o.
staropol. 1439 gslo, 1480 yakom
ya thobye nye wszyala gszla,
ca 1500 gslo albo koschvl' ca-
misia; gszlo camisia; xlo; oblegl
byskupa we gzlo lnyane ˘
gslo, gszlo –
1. koszula,
2. kom/a, szata liturgiczna.
staropol. gzlo wlosyane;
opaschy szye ve vloszyenycza
– gz=o w=osiane, w=osiennica
]koszula z szorstkiej tkaniny no-
szona w[wczas dla umartwiania
cia=a\.
ang. shirt,
ros. rubawka-rubaszka.
gzyms archit.
w architekturze& poziomo biegn'cy,
profilowany wyst"p >ciany, budynku;
najwy/szy, wie<cz'cy element muru w
formie poziomego pasa, wysyni"tego
przed lico >ciany.
niem. gesims, ang. cornice; ledge,
ros. karniz-karniz.
¢g/eg/oliczka bot.
storczyk, Orchis.
staropol. 1472 zezoliczka palma
Christi.
g/eg/[=ka
1. ptak. kuku=ka, Cuculus canorus L.,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
H H
H lit.-pol. Holsza – Olsza,
H – przede wszystkim przypomina
podw[jn', du/' liter" «i» ]I\ ='czon'
w >rodku i kszta=tem podobna jest do
kilku innych, w tym& E, F, T, z kt[rymi
jest bez /adnego zwi'zku, ma=e litery
E, F, T ]e, f, t\ zasadniczo r[/ne od
ma=ej H ]h\.
Ma=a litera H ]h\ jest podobna do
ma=ej K ]k\, zw=aszcza w kaligrafii
– gdy r"cznie obie pisane, i d{wi"ki
te przechodz' jedne w drugie&
JGHK.
St'd i ¢akm ˘ kamie<, ang. hammer
]niegdy>& m=ot kamienny\.
Litera H ]h\, w alfabecie stoi w
otoczeniu litery I ]i\&
...F, G, H, I, J, K..., i – jak litera I –
zmienia wymow" s'siaduj'cej z ni'.
Litera H spe=nia pomocnicz' rol" w
wymowie – zmienia d{wi"k w zesta-
wieniu z innymi, przez to bywa czasa-
mi zupe=nie niema, gdy stoi na samym
pocz'tku lub na ko<cu wyrazu, zmienia
za> nieco d{wi"k w zestawieniu z P
]ph\ lub T ]th\, przez to TH przechodzi
cz"sto w czyste T lub D&
Koriat – Koriath – Koriad
gr. thymon – pol. tymjanek.
w j. isl. TH na znak Ï.
nieme H, K, na pocz'tku&
staropers. Hindu – India
arab. habasz – Abissynia
arab. hakim – s=aw. Akim
hebr. hebel – Abel
Abraham – s=aw. Abraam
gr. Hilaros – s=aw. Ilarion
gr. horizon – starofranc. orizonte,
>redniow. ang. orizont
gr. hydra – starofranc.
i >redniow. ang. ydre
gr. hymnos, =ac. hymnus –
starofranc. ymne, anglosas. ymen,
>redniow. ang. ympne
=ac. hallucinatio – =ac. allucinatio
=ac. humor – =ac. umor
=ac. homilia – starofranc. omelie,
>redniowiecz. ang. omelye
nord. kleif ]klif\ – Leif
Heindrich – wo=. Indrich, andrich,
pol. Andrych[w W od Krakowa
hiszp. huracan – pol. orkan,
staropol. i ros. uragan.
ang. Henry ¯ niem. Heinrich
– ital. Enrico, hiszp. Enrique
ang. honest }onest|
ang. honour }one&|
ang. know }nou|,
ang. knife }naif|
niem. halfter – pol. olstro
staropol. Habram – Abram
pol. heretyk – ros. eretik
pol. historyk – ros. istorik
pol. harenda – arenda
harfa – staropol. arfa
og[lne& hurra – urra#
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
na ko<cu&
ang. Sarah, Allelujah, Leigh, hurrah
HJI
ang. hedgehog – pol. je/
niem. Raha, Rahe – pol. reja
niem. Hans  pol. Jan,
gr. Iohanneses
HY
franc. mahonnaise –
ang. mayonnaise
H ]Ch\K ]Q\G
arab. Saqqara – pol. Sahara
arab. chand/ar – ros. kind/a=
gr. chilioi ]tysi'c\ – kilo
anglosas. henep ˘ pol. konop, OE
ang. hund – pol. kundel
niem. t¥nche – pol. tynk
niem. wechsel – pol. weksel
niem. quaft, quaught ˘ quassen –
haust ]auua, st ˘ ft\
niem. kohle ]w"giel\ – k'kol ]$\
anglosas. hierde – pol. kierdel
=ac. cornu }kornu| ]1. r[g zwierz"cy,
2. wystaj'cy punkt\ ˘ starofranc.
corniere ˘ >redniow. ang. cornier,
corner ˘ ang. corner ]np. r[g kom-
naty\; h  k, anglosas., >redniow.
ang. i ang. horn ]r[g zwierz"cy\
norw., anglosas. hund ]pies, kundel\
˘ ang. hound – hunt ]polowanie, =[w\
holend. hennep – pol. konop
s=aw. chorougow – korogow
chan – kano
staroros. schima – skima
ros.-ukr. kurhan – tur. kurgan
HS
gr. hex ]sze>:\ – anglosas. sex,
six ˘ niem. sechs, ang. six
gr. hystera ]macica, ang. uterus, womb\
˘ staronord. systir ˘ >redniow. ang. i
ang. sister, anglosas. sweoster;
pol. siostra, ros. sestra-siestra
gr. helios ]s=o<ce\ – franc. soleil
tak i podobnie&
hala i sala, harpe i sierp, hella i sella,
hepta i septem, hekaton i sto, hals i salt
]s[l\, `hemia ¯ haima ]krew\ i s=aw.
semja ]r[d, krewni\, hydor ]woda\
i Sydon ]stolica staro/. Fenicjan\,
nazwisko Sidor; ]niem.\ hertz i serce
]s=aw. serdce, TD, ZC\.
Przez HS, podejrzewam, w nie-
kt[rych wypadkach S by=o nieme,
zw=aszcza gdy na pocz'tku lub na
ko<cu wyraz[w, np. `as ]syn tego,
odpowiednik pol. `ak\, Pietras – syn
Piotra; gdy nieme S – wynikiem&
Pietra – dope=niacz Piotra; i tak w
wielu innych miejscach&
hebr. ˘ gr. Elias – s=aw. Ilja,
O˘A˘E˘I
gr. Thomas – s=aw. Thoma
gr. basilikos – s=aw. Wasilko
gr. Thaddaios – ros. Thaddei
gr. Komnenos – ros. Komnin
gr. palaios – s=aw. paleia
gr. oinos – wino O ^ U ^ W
gr. Ormos }zat.\ – Wyspa Hormuz
w cie>ninie do Zatoce Perskiej
gr. halle – franc. salle – ang. hall
gr. pappas ˘ papas ˘ =ac. papa ˘
papie/ ]? ^ S\
=ac. Ducas – s=aw. Duka
franc. Paris } pari |
hiszp. pumas }puma|
goth. reiks=ac. rex ]kr[l\
˘ rik, pol. `ryk
ang. yes ˘ yeah } je |, nieme H
S ginie u nas gdy przed T&
czes. strewic – trzewik
czes. strizwy – trze{wy
czes. strnadl – trznadel
staropol. uragan – huragan
h wielki, wysoki, g[ruj'cy(g[rny,
wznios=y, wybitny.
¯ niem. Angl[w, anglosas. heh ˘
niem. hoch ˘ >redniow. ang. heigh,
heh ]z utrat' w wymowie ostatniej
H\, ang. high;
ha=as, harmider, huk
]˚uk – d{wi"k\,
ha# jęz. zdziwienie, zaskoczenie, ob-
jaw niespodziewanego obrotu rzeczy.
staropol. ha, ha, ha –
1. wykrzyknik albo wyra/aj'cy
1.a. narzekanie& ach, ej,
1.b. wyszydzaj'cy,
1.c. alarmuj'cy,
1.d. na>laduj'cy p=acz,
2. sylaba bez znaczenia, u/ywana
do zape=nienia wolnego miejsca
w wierszu, ˚halsa, he.
habanera taniec.
taniec w tempie umiarkowanym,
zbli/onym do tanga, pochodz'cy z
Kuby.
hiszp. Habana ]Hawana, Havana\
ang. habanera.
†habdank podzi"ka.
anglosas. thancian,
pokr. niem. danken,
>redniow. ang. thankien,
ang. thanks,
ros. blagodarnost;-b=agodarnost.
habenda
ma=y maj'tek, posiad=o>: wiejska
=ac. habeas ]posiadacz\.
habili-tacja(owa: ]si"\ szkoln.
obrona rozprawy naukowej wobec
grona profesor[w wy/szej uczelni,
po='czona z wyg=oszeniem wyk=adu,
maj'ca na celu uzyskanie stopnia
docenta; habilitowanie ]si"\.
gr. habilitiren.
habit rel. str[j zakonny.
=ac. habitus ]warunek, wygl'd,
ubi[r-ubranie\ ¯ habere; starofranc.,
>redniow. ang. i ang. habit,
habitat
privyhka, obyknovenie>
ros.
rqsa-rasa ]ryza, str[j zakonny\.
habitat
kompleks specyficznych warunk[w
>rodowiska /ycia okre>lonych popu-
lacji organizm[w.
=ac. habitat ]mieszka\,
ang. habita-t(ncy(able(ant ]1. region
gdzie ro>lina lub zwierz" naturalnie
wzrasta, rodzime >rodowisko, 2. miej-
sce gdzie osob" lub rzecz mo/na
znale{:, napotka:\,
hacel haki, z"bce u podk[w, zapo-
biegaj'ce >lizganiu si" konia; ocel.
czes. ocel ]stal\ ¯ >redniow. =ac.
ocialis ]stalowy\.
†haczki
staropol. w'ndy albo kaczky,
1471 haczky,
1471 haczky o trzech zambyech
– >miech z powodu rozweselenia,
1. haftka, zapinanka,
2. haczyk do ognia, pogrzebacz,
3. wide=ki z zapi"tymi ko<cami.
˚haftka, heftlik.
haczyk zdrobn. ¯ hak; przedmiot
z metalu lub drutu zakrzywiony na
ko<cu w celu pochwycenia jakiego>
przedmiotu, niedosi"/nego r"k' lub
gor'cego; w fizycznej postaci ]pogrze-
bacz\ i w przeno>ni ]prawny, sztuczka
maj'ca na celu pochwycenie na niej
osoby nie zorientowanej, naiwnej\.
anglosas. hoc, >redniow. ang. hook,
hok, ang. hook,
ros. kr[hok-kruczok ]kruczek\.
staropol. 1471 wandziczky albo
haczky fuscinulas –
wide=ki z zagi"tymi ko<cami.
†hadownik bot. pi"ciornik,
Potentilla Tormentilla Schrk.
˚gadownik, kamyk.
†had[wka bot.
odmiana rdestu, Polygonum bistorta.
had/ rel. pielgrzymka muzu=man[w
do Mekki, obowi'zuj'ca ka/dego
wyznawc" nie mniej ni/ raz w /yciu.
arab. had/d/ ¯ had/d/a ]wyruszy:
w pielgrzymk"\.
ang. hadj ]sama pielgrzymka\,
hadji ]pielgrzym w tym celu\.
haf mors., przestarz.
zatoka na po=udniowym brzegu Morza
Ba=tyckiego, oddzielona od morza
p[=wyspami lub w'skimi mierzejami
piaszczystymi, pokrytymi wydmami;
zalew.
niem. haff ]zatoka\.
ang. inundation, bay, harbor,
ros. navodnenie, zaliv,
gavan;.
haf-ciarka(ciarstwo ¯ haft,
kobieta trudni'ca si" haftem;
wyszywanie wzor[w,
niem. heft, heften AE
]zszywa:, fastrygowa:\, anglosas.
ha]nd\ % ]cr\aft ]rzemios=o r"czne,
r"kodzie=o\,
staropol. haftarka, aftarka, heftarka
– kobieta zajmuj'ca si" wyszywa-
niem, haftowaniem, hafciarka\.
hafn pierwiastek chemiczny z grupy
tytanowc[w, metal srebrzysty rzad-
ko wyst"puj'cy w przyrodzie.
nowo=ac. hafnium ¯ Hafnia
]staro/ytna, =ac. nazwa Kopenhagi,
Copenhagen, København\, ˚haf,
ang. hafnium.
haft
1. wz[r wyszyty na tkaninie,
2. czynno>:, praca z tym zwi'zana.
>rodk.-g[rno-niem. haft ]w"ze=\.
starofranc. embroder,
ang. embroider,
ros. vywivka-wysziwka.
staropol. haftowa:, aftowa: –
wyszywa:.
staropol. haftowanie, aftowanie –
zszywanie rany.
†haft czy hafta szew na ranie.
staropol. 1488 arte cirurgici albo
haffti.
=ac. vulneris, sutura,
anglosas. stice ˘
>redniow. ang. stiche ˘ ang. stitch
†haftarka, aftarka, heftarka
staropol. 1448 aftarka,
1473 Elisabeth hafftarka,
1497 Zophia heffatrka – kobieta
zajmuj'ca si" wyszywaniem, haf-
towaniem, hafciarka. ˚hafciarka.
haftarz, aftarz, heft-arz(erz
staropol. 1394 hefftarz,
1405 Pertus Gorczicza hefters,
1431 Hanus hawtarz,
1438 Mathie affthar,
1461 Andreas haftars,
1470 domus intextorum
albo afftarzow,
1496 Gregorius Cipsar hawtarz –
m"/czyzna, m"ski odpowiednik
hafciarki.
staropol. 1438 Grethe awtharzo-
wye, 1444 domina hafftarzoua –
/ona haftarza.
staropol. 1467 hefftharzewa ˘
hefftharzew]y\ –
haftarzowy, nale/'cy do haftarza.
†haftarzowa, aftarzowa
/ona haftarza, ˚haftarz.
haftka, aftka sprz'czka, zapinka,
klamra, haftka. por. haczki, heftlik.
>rodk.-g[rno-niem. haft ]sprz'czka\,
>redniow. ang. claspe, clapse ˘
ang. clasp, ros. prq'ka-pra/ka.
staropol. 1435 hafftky,
XV w. noduli vlg. afftky,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hajnemedina
1477 dual bonas albo haftky,
1484 z hafthkamy ]\,
1495 duo paria hafftek.
haftowa:, aftowa: wyszywa: r"cz
-nie tkanin" wg nakre>lonego wzoru.
staropol. XV w. przeschywane
odzyenye albo afthowane stran-
gulatam vestem.
niem. heften ]zszywa: grubym
>ciegiem\, ang. embroider,
ros. vywivat;-wysziwat, ˚haft.
†haftowanie, aftowanie
zaszywanie rany.
staropol. 1500 oth aphtowanya
Thurka ˘ aphtowanye.
ang. stitching.
hafiografia lit.
dzia= pi>miennictwa obejmuj'cy
/ywoty >wi"tych i legendy o nich.
ha# ha# ha# dźwięk.
zabawnej sytuacji.
haik $
hajda dźwięk. okrzyk ponaglaj'cy,
dalej w drog"# jazda, fora#
tur. haida ]okrzyk przy pop"dzaniu\.
hajdama-k(cki hist.
zwykle w l. mn., Kazacy, ch=opi ukra-
i<scy kt[rzy w XVII wieku na obszarze
prawobrze/nej Ukrainy ]na zach[d od
Dniepru\ prowadzili walk" przeciw
Polakom – uciskowi polskich pan[w
i pa<szczy{nie, i Jezuitom skwapliwie
nawracaj'cym prawos=awnych na
katolicyzm, czyt. gwa=tem.
powstaniec ukrai<ski;
}nazwisk polskich pan[w brak, w
my>l zasady /e “co z=e – to nie my”,
by przypadkiem krzywdy winnym nie
wyrz'dzi:& kancelerz Jerzy Ossoli<ski,
hetman Stanis=aw Koniecpolski, Miko-
=aj Potocki, Stanis=aw Rewera Potocki,
Stanis=aw Lubomirski – wojewoda kra-
kowski, pan na Wi>niczu i Jaros=awiu,
Albrecht Radziwi==, +ukasz Opali<ski,
J"drzej Leszczy<ski, Jak[b Sobieski,
Daniel Czapli<ski – podstarota czeh-
ry<ski, w latach 1635–1647|.
ukr. hajdamak(a ¯ osm.-tur.
hajdamak ]napada:, grabi:\.
ang. 1. steppe-fighter, 2. robber.
hajdawery odzież.
szarawary, szerokie bufiaste spodnie.
˚szarawary, choboty.
pers. ˘ ukr. handewery.
hajduk wojsk. /o=nierz piechoty
w"gierskiej wprowadzonej do Polski
przez Stefana Batorego ]1576–1586\;
na dworach magnackich, s=u/'cy lokaj
w stroju w"gierskim.
¯ w"g. hajduk ]l. mn., /o=nierze\.
hajnemedina med.
˚Heine’go-Medin’a;
hajtowa:
ostra, zaka{na choroba dzieci.
†hajtowa: czynność.
{le wykonywa:, partaczy:, partoli:.
staropol. 1472 haythwgye ]hajtuje\.
starofranc. bousilleur, charlatan,
niem. pfuschen,
ang. to botch, to bungle,
ros. portit;-portit.
haj/e# okrzyk., dźwięk. hej/e#, ej/e#
zwr[cenie komu uwagi, uwa/aj#
ha-k(czyk kulka, zakrzywiony ka-
wa=ek metalu, drewna, zw=aszcza dru-
tu, pr"ta metalowego, ko>ci, itp.,
u/ywany do pochwycenia, trzymania
lub poci'gni"cia czego, np. ryby.
staropol. XV w. h'c vncus,
1471 hac, 1500 haki; h'ki,
1388 haki,
1455 currus non habuit hakow
any barkow,
1472 hak hamula,
1471 hakyem bandzie obrazeno,
1490 hak
1449 excepto muro vlg. hak,
˘ h'c, h'k, hak –
1. narz"dzie z zakrzywionym ko<cem,
u/ywane do r[/nych czynno>ci&
1.a. do zdejmowania owoc[w
z drzewa,
1.b. bosak, do gaszenia po/aru,
1.c. zaszczepka u drzwi, u okna,
1.d. zaczep do orczyk[w, u wozu,
4. e. aptekarski, w aptece u/ywany.
2. motyka,
3. mur jakiego> specjalnego kszta=tu,
staropol. hak – 1. dzi[b, pazur,
2. niebezpiecze<stwo, wg Ss 2011
]$\, ˚832, koniecznie#
ang. hook, hok, pokr. hake,
niem. haken, anglosas. hoc,
holend. hoeck, staronord. haki,
hakat-a(ysta(yzm polit.
nacjonalistyczna organizacja niemiec-
ka, za=o/ w 1894 r. w celu t"pienia
polsko>ci i germanizowania ziem
polskich w zaborze pruskim.
¯ za=o/. Hansenmann, Kenne-
mann, Tiedemann ]Ha-Ka-Ta\.
†hakownica, akownica broń.
rodzaj ci"/kiej r"cznej broni palnej
z hakiem u do=u lufy, s=u/'cym do
zaczepiania o jak'> podstaw";
strzelba d=uga.
staropol. 1471 hakownycza,
1471 z akownycza,
1484 hakownicza; hakownicze,
1494 hakownicze triginta,
hakownycz, 1494 XI hakounicz,
1495 hakownycz.
†hakyny $, wg Ss 1953.
staropol. 1495 a budis penesticorum
hakyny 7 marcas 22 grossos.
hal-a(niak(ny ='ka g[rska po=o/ona
powy/ej granicy regla g[rnego.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
s=owac. hola.
hala bud. ogromna sala.
niem. halle ]budynek\,
ang. hall, hangar,
ros. zala, zal> saraj, angar.
†halabard-a(nik, helbarta broń.
˚halebarda.
staropol. 1500 helbarth – siekiera
z grotem osadzona na d=ugim drzew-
cu, bro< do k=ucia i sieczenia.
niem. helm ]trzonek\ % barte ]siekie-
ra, dosł. berdysz\ ˘ helmbarte ˘ ital.
alebarde, franc. hallebarde,
ang. bill, halberd,
ros. alebarda-alebarda.
halawa
1. leśn. miejsce bezdrzewne w lesie,
2. geolog. zatoka jeziora lub stawu;
mokrad=o. ¯ ukr.
ang. 1. clearing, 2. marsh ]bagno\.
ros. boloto, top;.
halebarda broń. staro/. bro< r"czna,
k=uj'ca i sieczna, w formie ostrza-
siekiery na d=ugim trzonku; w Polsce
u/ywana g=. w XIV i XV w. ]do XIX
w.\ jako bro< pa=acowa.
anglosas. bill, >redniow. ang. bil,
bill, ang. bill, halberd ¯ franc.
hallebarde ¯ alebarde ¯ ital.
alabarda ¯ niem. halmbarte ¯
helmbarte ¯ helm ]trzonek\ %
barte ]siekiera. dosł. berdysz\ ˘
hallebarbe,
staropol. bardyzana ¯ }halle|barde.
ros. alebarda,
staropol. helbart lub helbarta – sie-
kiera z grotem osadzona na d=ugim
drzewcu, bro< do k=ucia i sieczenia.
>redniow. holend. polle, pol ]g=owa\
˘ >redniow. ang. polle, pol ˘
ang. poll % ax ]siekiera\ ˘ poleax,
poleaxe ]rodzaj halebardy, siekiera
na drzewcu, dr'gu, /erdzi\.
ros. sekera-siekiera.
†Halena Helena.
†halerz moneta.
1. drobrna moneta srebrna,
bita od XIII wieku w mjsc. Hall,
1(12 szerokiego a praskiego,
1(100 korony.
2. dawniej moneta austro-w"gierska.
miasto w Szwabii Hall ˘
staroniem. haller.
staropol. 1396 trzi grziwni grosze-
vich a yedna halerzeff;
halerzem lakomo szbyeral.
halibut ryba.
Hippoglossus hippoglossus, halibut
bia=y, halibut atlantycki, drapie/na
ryba morska z rodziny fl'drowatych
]Pleuronectidae\, wg S=ownika
Webstera& jedna z 3-ch nazw ryb
p=askich z klasy ]lub rodzaju\ Hip-
poglossus i Reinhardtius z rodziny
halontan
“right-eye” fl'der... itd.
ang. halibut ¯ >redniow. hali ]>wi"ty\
% butt ]fl'dra\, zwana tak bo spo/y-
wana we >wi"ta, podczas >wi't.
halifaksy sport.
=y/wy kanadyjskie z zaokr'glonymi
czubami.
Halifax&
1. stolica Nowej Szkocji, w Kanadzie,
2. miasto w Yorkshire ]woj. York\.
halizna leśn., roln.
1. nie zalesiona powierzchnia le>na,
2. roln. miejsce nieurodzajne
mi"dzy polami ornymi.
halka odzież.
cz">: bielizny damskiej, rodzaj
sp[dniczki noszonej pod sukni'.
¯ tur. $ ]wg mSjp 1969\,
ja s'dz", /e znacznie bli/ej&
>redniow. ang. i ang. halter ]w zna-
czeniu “co> utrzymywanego” na sznur-
ku, rami'czku, jak biustonosz\.
¯ anglosas. h≤lftre ]odzie/ okrywa-
j'ca pier>, utrzymywana przez sznurek
lub p"tl" wok[= szyi\,
ang. petticoat ¯ petty % coat,
ros. [bka-jubka.
†halkierz, olkierz, elkierz OE,
˚alkierz.
hall bud. du/y przedpok[j.
ang. hall }hol|.
hallo dźwięk. okrzyk lub zawo=anie by
zwr[ci: uwag" osoby nie>wiadomej.
starofranc. halloer,
>redniow. ang. halowen,
ang. hallo, hello, haloo, hullo,
ros. allo@
hallotron techn., instr.
sensor(czujnik pola magnetycznego
i pr'du, wykorzystuj'cy zjawisko
Halla.
halma gra.
gra tablicowa dla 2–4 os[b.
haln-iak(y meteor.
wiatr halny.
halo
1. meteor. zjawisko optyczne
w atmosferze, najcz">ciej w po-
staci barwnych pier>cieni wok[=
S=o<ca lub Ksi"/yca, wywo=ane
odbiciem i za=amaniem promieni
>wietlych przez kryszta=ki lodu
chmur wysokich.
2. fotogr. obw[dka na zdj"ciu do-
oko=a przedmiot[w bardzo jasnych.
gr. halos ]kr'g, ko=o\, =ac. halos,
ang. halo, ros. venec> oreol.
†halontan, haluntan $, wg Ss
1953, dwa cytaty w j. =aci<skim pomi-
jam tym razem, bo s' d=ugie, wbrew
mej opinii, by jednak je przytacza: w
takich wypadkach, bo mo/e inni b"d'
halowy
czy byliby w stanie.
nie chc" by: “psem ogrodnika”, czyli
sam nie zje, i nikomu nie da – sam
nie potrafi i nikomu nie da ]ustali: w
tym wypadku\.
jeden zawiera w sobie nazw" +om/y,
drugi – Nowodworu, rozumiem /e
Mazowieckiego, n(Narwi'.
nie mam czasu ani miejsca na d=u/yzny
bez szansy na pozytywny koniec.
przepisa=em jednak, po latach&
1435 Item recognouit predictus
Petrus, quia tenetur predicto
Nicolao... VIII centa roborum vlg.
gonchti dare et exsoluere suptus
Lomza legata at porrecta per
haluntan super primam aquam
proxime defluentem.
Also acknowledged Peter, Nicholas held
to pay for hundreds of strengths ... 8
vlg. gonchti give and pay suptus Lomza
legacy at the stretches of water that flows
through the first over haluntan.
1435, tam/e Predictus Schanbda
debet sibi dare eundem millena-
rium circa Nowodwor per halontan
in numero in Danczko.
The aforesaid Schanbda to give the
same to him should be by means of
halontan in the number of a thousand
in the Danczko around the Nowodwor.
Zakrawa, /e haluntan czy halontan
jest >rodkiem p=atniczym, jednostk'
monetarn' u/ywan' w Gda<sku, w
tym czasie, 1435.
Chaos sk=adni zdania w obu wy-
padkach&
1. Peter, suptus ]nadzorca\ +om/y,
z nad rzeki }Narwi|, ma otrzyma: od
Nikoli zap=at" 8-set halunt[w ]si=\,
zwanych zwyczajnie goncztami,
2. predictus ]wspomniany\ Szanbda
z okolic Nowego Dworu }n(Narwi'|,
– jemu, tym samym >rodkiem, ha-
lontami, w sumie tysi'ca gda<skich.
halowy archit.
oparty na dziale nawowym. ¯ hala.
hals(owa: żegl.
p=yn': sko>nie do wiatru, zmieniaj'c
cz"sto kurs na przeciwny, by osi'g-
n': cel.
niem. halsen ]obr[ci: statek do
wiatru\.
†halsa okrzyk.
wykrzyknik wyra/aj'cy /al,
narzekanie, ˚ha, he.
staropol. 1471 halsa, halsa.
halucynacja przewidzenia zjaw.
=ac. hallucinari, allucinari ˘ hallu-
cinatio, allucinatio
franc.-ang. hallucination,
ros. gal[cinaciq-galucinacja.
halurgia szkoln.
solnictwo, dzia= wiedzy obejmuj'cy
eksploatacj" i przer[bk" soli;
solnictwo.
gr. halos ]s[l\ % ergon ]dzie=o\.
ha=aburda
1. char. zawadiaka,
2. dawn. k=[tnia, bijatyka.
¯ ha=a(s ]g=o>na\ % burda ]b[jka\.
ang. trouble, disorder, mudde;
debauch,
ukr. galaburda-ha=aburda.
†ha=adanie ruch. bez=adne
poruszanie si", kot=owanina.
staropol. XV w. euquitancium
mala mocio vlg. haladanye.
=ac. turba, tumulus.
ha=a-s(owa:(>liwy dźwięk.
dokuczliwe d{wi"ki r[/nej natury&
systematyczne stukanie, trzaski,
krzyki& zgie=k, wrzawa, harmider,
rumor.
¯ go=os ]g=os\ ˘ =oskot,
=as ^ =os, OA.
s=owotw. pokr. staropol. che=st –
szum, zgie=k; wsp[lne chh, =, s.
ukr. galas-ha=as ˘ w"g. hallas.
staropol. treter.
ang. noise, bustle, uproar, fuss,
ros. wum-szum, molva-mo=wa.
ha=astra stan społ.
1. gawied{, posp[lstwo, mot=och,
2. banda, zgraja.
¯ ukr. ¢galastra ¯ go=os ]g=os\ %
stra ]wielki\.
ha=d-a(owy kupa, wydma;
usypisko nieu/ytecznej ska=y lub
/u/lu, gruzu, itp., na terenie kopalni,
kamienio=omu, lub huty; zwa=.
niem. halde.
†ha=dryk bot.
Raphanus raphanistrum L.
staropol. XV w. haldricz lolium.
†ha=ka ptak. Monedula, kawka.
staropol. halka... in Slauonico
vocatur monedula. ˚kawka.
†ha=un ˚a=un nieme H.
hamada geolog.
pustynia kamienista.
arab. hammada.
hamak plecionka, siatka zawieszo-
na pomi"dzy drzewami, bujak.
hiszp. hamaca ¯ j. Arawak[w
]ang. Arawakan lanuage ¯ Arawak,
Indian P=d. Ameryki, na p=n. od
Amazonii.
franc. hamac, ang. hammock,
ros. kojka-kojka, gamak-gamak.
haman
1. stworzenie, wielkie, ci"/kie,
niezgrabne ]zwykle o koniu\,
2. osoba poniewierana, bita.
¯ Haman ]biblijny dostojnik perski,
wr[g Izraelit[w, chcia= ich wyt"pi:,
lecz zosta= powieszony na szubienicy
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hamowa:
wykonanej przez siebie gdy jego plan
wyjawi=a Esther kr[lowi Ahasueruso-
wi, Esth. 7\.
ang. Haman.
hamburka pojazd.
=[d{ sportowa na dwa kr[tkie wio-
s=a, ze sterem.
¯ Hamburg.
†hamerszlak drobne cz'steczki
odlatuj'ce od /elaza podczas kucia
go m=otem. ˚/e/elica ]drobne...\.
staropol. 1457 hamerszlak ferrago.
anglosas. sinder ]dross of iron;
dross – 1. a scum formed on the surface
of molten metal, 2. waste matter, wor-
thless stuff; refuse; rubbish\ ˘
>redniow. ang. sinder, cinder ˘
ang. cinder.
¢hammer }arch. pol.| ku{nica.
staronord. hamarr ˘ niem. hammer
˘ anglosas. hamor ˘ >redniow. ang.
hamer ˘ ang. hammer ]m=ot\.
A. Br¥ckner 1927, /e „...z niem.
Hammer, niegdy> ‘bro< kamienna’,
bo s=owo z naszym kamieniem
jednego pochodzenia.”
miejscowo>: Hamernia.
hamow-acz(nia górn.
pracownik kopalni obs=uguj'cy na
pochylni tarcz" hamulcow'.
†hamowa: prawn.
w post"powaniu s'dowym – nie
dopuszcza:, sprzeciwia: si".
staropol. 1443 ny hamowal; 1470
albo hamvge...albo hamvges.
hamowa: ]si"\
1. zmniejsza: szybko>:, zwalnia:,
2. utrudnia: co komu, przeszkadza:,
wstrzymywa:, pow>ci'giwa:.
†hamry ku{nica, zak=ad przetapia-
j'cy i obrabiaj'cy /elazo.
staropol. 1406 hamris fluuiis,
1468 maleis albo hamri.
niem. schmiede ]ku{nia\,
cisenhammer ]ku{nica\, staro-
franc., >redniow. ang. i ang. forge,
ros. kuznica-kuznica ]ku{nia\.
ham-ulec(ulcowy(owa:(ownia
techn. urz'dzenie do zmniejszania
szybko>ci i zatrzymywania ruchu
pojazd[w i maszyn.
staropol. hamowa: –
pow>ci'ga:, wstrzymywa:.
niem. hemmholtz,
ang. break, ros. tormoz-tormoz.
ang. disk break ]tarcza hamulcowa\.
~hamowa: czas niedok. ¯ hamulec.
powstrzyma:,
1. zwykle ruch k[= pojazdu
urz'dzeniem do tego celu, ale i
2. zap"dy innych os[b, utrudnia: im,
przeszkadza:, i wszystkimi do-
st"pnymi >rodkami, metodami.
hamulec
ros. tormozit;-tormozit,
ang. to brake.
za•hamowa: – czas dok., do pe=ne-
go stopu, bezruchu
po•hamowa: si" – powstrzyma: si"
przy•hamowa: – troch"
od•hamowa: – od='czy: hamulce
wy•hamowa: – stopniowo
hamul-ec(cowy techn.
urz'dzenie s=u/'ce do zwalniania
lub zatrzymywania pojazd[w.
†hamya $, wg Ss 1953.
staropol. 1428 }w s'dowym sporze|
...yze thø czanscz dzerzy, czsso
v Mlodzowsky kupyla, a nye ha-
mya ]...i/ t" cz">: posiada, kt[r' u
M=odzowskiego kupi=a, a nie “hamya”
– imie=a, tj. nie mia=a, posiada=a\.
hand-el(larz(larski(lowy(lowa:(
(l[wka(lowiec handl.
1. handl. wymiana produkt[w, d[br,
obr[t towar[w polegaj'cy na
kupnie-sprzeda/y,
2. handl., przestarz. sklep, winiarnia,
ma=a restauracja.
niem. handel, ang. trade, com-
merce, ros. torgovlq, torg,
kommerciq>
pierwotnego znaczenia “r"ki’, jak
“z r"ki do r"ki” – przekazywania,
ang. handle ]trzyma: w r"ku, kiero-
wa:; handling – przekazywa: towary\,
niem. handler ]handlarz, dealer\.
handr-a(yczy: osob.
zgaga, pod=y nastr[j; sprzecza: si" o
co, spiera: si" k=[tliwie.
niem. händel ]ang. w l. mn. quar-
rels, contention\.
†handziar, chandziar,
and/ar, andziar narz.
n[/ turecki, bu=at, pugina=; nieme H.
hangar bud.
1. budynek do przechowywania
samolot[w, szybowc[w, balon[w
lub ma=ych statk[w wodnych,
zw=aszcza sportowych,
2. budynek portowy do kr[tko-
trwa=ego sk=adowania =adunk[w.
franc. hangar, ang. shed,
ros. saraj, naves> prostenok.
†hani staropol. ani; nieme H.
†haniebn-ie(o(no>:(ny
staropol. 1444 ganiebnoscz;
ganyebnoscz taka stala syø v
Israelv; ganyebnoscy,
1446 ganyebnosczy;
ganyebnosczi y sprosnosci;
nyeczistoti y ganyebnoscy;
podle ganyebnoscy poganskich
˘ ganyebnos•c(cz –
1. to, co budzi odraz", obrzydliwy
czyn, grzech, obrzydliwa rzecz,
2. to, co upokarza, obra/a, zniewa/a,
zniewaga,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
3. brzydzenie si".
staropol. ganiebn•ie(o(no>:(ny –
obra{liwie, upokarzaj'co.
staropol. ganyebny, ganyebni, w
Ss 1953 blisko dwie strony cytat[w ˘
ganiebny, ganiebni –
1. budz'cy odraz", pod=y,
godny nagany, pot"pienia,
2. upokarzaj'cy, obra{liwy, ha<bi'cy.
staropol. 1471 ganby; czyrpyal
gaynb"; y vczynylo szye na
gaynb" mnye; nasmyevanya,
naygravanya, ganby, zakrzywa-
nya; sz tehgo mv ganb' czynyly,
ca 1418 Ihus Xpus... oblycze
mayanci vyelebne..., nos yego y
usta bez wschey ganibi ˘
ganba, ganiba, gaynba –
1. obra{liwe wy>miewanie si",
szydzenie,
1.a. blu{nierstwo, blasfemia,
1.b. obraza,
2. stan zawstydzenia,
wstydzenie si", wstyd,
3. z=a s=awa, z=a opinia,
4. zarzut, zarzut obra{liwy,
5. to, co budzi odraz", z=y uczynek,
rzecz odra/aj'ca,
6. ra/'cy brak og=ady, prostactwo.
ang. 1. mockery, 2. ]a\shame,
3. infame, 4. offence, 5. abhor,
6. lack of good manners.
staropol. haniebny –
pot"/ny, wielki, straszny.
wg Ss 2011, ˚832 koniecznie#
haniebnie ¯ ha<ba, c.d.
staropol. krzyzem welykyem ob-
cz'zony a na nyem ganyebnye
medzy lotri zawyeszon;
ganyebnye go vyod';
a gdyz ss' tako ganyebnye my-
edzy ssob' targaly, a rzek'cz&
Masch bycz vkrzyzovan;
przekl'czy Zydovye dopyro vchva-
czyly za yego svy'the vloschy
y daly y szyepacz barzo gany-
ebnye. –
1. obra{liwie, upokarzaj'co,
2. obrzydliwie, podle.
=ac. 1. contumeliose, ignominiose,
2. turpiter,
ang. 1. offending, humiliating,
2. abominating.
staropol. ganebno – haniebnie, tj.
w spos[b obra{liwy.
staropol. 1444 ganiebnoscz
˘ ganiebno>: –
to, co budzi odraz".
¢hansom pojazd.
dwuko=owy, kryty pojazd na dwie
osoby, ci'gniony przez jednego
konia, miejsce dla wo{nicy z ty=u,
powy/ej kabiny.
ang. J. A. Hansom, ¿1803–†1882
]wynalazca\, ˚ros. arba-arba ]$\.
hantle l.mn. sport. ci'/ki, ci"/arki
harakiri
gimnastyczne, kule /elazne, kr"gi
/eliwne, po='czone uchwytem.
niem. hantel ]liczba poj.\,
ang. dumbbell ¯ dumb % bell.
Hanza hist. zwi'zek kupc[w, a po-
tem – miast Europy ]g=. Niemiec p=n.
i >rodkowych oraz licznych miast
nadba=tyckich\ istniej'cy od XIII do
XVII wieku, maj'cy na celu uzyskiwa-
nie przywilej[w i u=atwie< w handlu;
g=[wnymi cz=onkami by=y miasta
Bremen, Lübeck, i Hamburg, w j. ang.
zwana tak/e Hanseatic League.
po>red.-g[rno-niem. hanse ]groma-
da, stowarzyszenie\.
staro-g[rno-niem. hanse,
starofranc. i ang. hanse.
ha<b-a(i:, haniebn-ie(y
s=owotw. pokr. ga<ba, GH,
˚ba ]czyni:, robi:\.
staropol. ga<b-a(i:(ienie –
1. obra{liwe wy>miewanie si",
szydzenie,
2. stan zawstydzenia, wstydzenie si",
wstyd,
3. z=a s=awa, z=a opinia,
4. zarzut, zarzut obra{liwy,
5. to, co budzi odraz", z=y uczynek,
rzecz odra/aj'ca.
cytaty z j. staropol. ˚haniebnie.
starofranc. honte,
niem. scham, schande,
>redniow. ang. schame,
ang. shame, disgrace, dishonour,
ros. styd, sram> pozor.
po(o(z•ha<bi:.
staropol. ganbicz, ganybicz –
1. karci:, wyrzuty czyni:, strofowa:,
zawstydza:,
2. odbiera: dobr' s=aw", znies=awia:,
obmawia:, przedstawia: w z=ym
>wietle.
staropol. q(po(za(z•ha<bi:, ha<bie:.
staropol. ganbyecz – ha<bie:,
tj. stawa: si" gorszym, md=ym.
staropol. ganbyenye – ha<bienie,
tj. obra{liwe okre>lanie, ur'ganie,
=/enie.
haracz płatn.
1. wym[g sk=adania daniny nak=a-
dany przez Turcj" na ludy podbite,
a tak/e op=ata >ci'gana w Turcji od
mieszk<c[w niemahometan,
2. w przen. op=ata uiszczana komu-
kolwiek, wyg[rowana i >ci'gana
nies=usznie; okup.
arab. charad/, =ac. tributum,
starofranc. i >redniow. ang. tribut,
ang. tribute, ransom,
ros. dan;, nalog.
harakiri spos[b samob[jstwa roz-
powszechniony do niedawna w Japo-
nii, w>r[d samuraj[w, polegaj'cy na
rozci"ciu brzucha sztyletem w zamian
za egzekucj" lub unikni"cie ha<by.
harp
jap. hara ]brzuchowe\ % kiri ]ci"cie\,
lecz w Japonii zwane seppuku,
ang. harakiri.
harap dawn.
bicz z kr[tk' r"koje>ci' i d=ugim
rzemieniem; okrzyk my>liwych
w celu odp"dzenia ps[w od ubitej
zwierzyny.
niem. herab# ]w d[=#\
{le w Swo1980& tutaj#
]tutaj w j. niem. hier, ang. here\.
†haras(owy, aras, harras tkan.
gat. lekkiej tkaniny we=nianej, ˚arras.
staropol. 1384 harras, 1439 harasy,
1450 harasz, 1457 arracium,
genus panni harasz,
1474 harasz, 1477 harrasz,
1478 oszmy lokyeth arassv,
ca 1500 harasz cubiletus.
†harcerz wojsk.
staropol. 1461 palium harassovi,
1475 aliud haraszowy,
1486 harassovi viridei coloris,
1491 palio virideo harassovi;
szvknya harassoua, zyelyona –
z harrasu, tj. lekkiej tkaniny
we=nianej.
harata: bi:, uderza:, t=uc, wali:,
†harchimendryta rel. opat gene-
rani:; w zwi'zku s=owotw. z haracz,
mo/e skutek nie p=acenia daniny.
¢hard, hart got. twardy.
harcap warkocz peruki noszony
przez m"/czyzn w XVII i XVIII w.;
w drugiej po=. XVIII w. noszony
przez /o=nierzy dla ochrony szyi
przed uderzeniem.
niem. haarzopf ¯ haar ]w=osy\.
harce
1. psotna, swawolna zabawa,
hard-y(zie:(o>: char. arogancki,
dokazywanie, figle, psoty,
2. w l.mn. popisy zr"czno>ci,
zw=aszcza w je{dzie konnej,
3. pojedynek rycerski ochotnik[w
z obu wrogich stron, przed rozpo-
cz"ciem bitwy.
niem. hart, >redniow. ang. i ang.
hard, CTD, A, B, C, D...
˚hard.
harcer-z(ski(stwo
¯ hart ducha, TC,
harem społ., kult.
por. harc(owa:(ownnik(erz.
harc(owa:(ownik(erz
dokazywa:, wst"p do walki.
w bitwie pod Orsz' 1514, m=ody Jan
Tarnowski ]1488 –†1561\ samo-
wolnie wyjecha= na harc, oskar/ony
przez Konstantego Ostrogskiego,
broni= si" przed kr[lem Zygmuntem
]1466–†1548\, opis z ok. 1816& „...
gdy woyska Koronne i Litewskie pod
wodz' Konstantego Ostrogskiego
mia=y bitw" zaczyna:, m=odzieniec
nasz ubrany w zbroie i w szyszak z
pi[rami po Hiszpa<sku, wyiecha= na
harf-a(owy(iarz muz.
harc, wyzywaj'c kt[rego z nieprzyja-
ci[= sam na sam na poiedynek. Urazi=
si" hetman Ostrogski, /e to bez iego
wiedzy uczyni= i przed Zygmuntem
oskar/y=.
Broni= si" Tarnowski m[wi'c wy-
iecha=em na harc bym do>wiadczy=
m"ztwa nieprzyjaciela, i swoich do
s=awy pobudzi=, nie narazi=em na
sztych woysk kr[lewskich, w=as-
ne tylko /ycie na niebezpiecze<stwo
poda=em...” ˚sztych.
o Janie Karolu Chodkiewiczu †1621
„czytai'c opisanie tey bitwy wida:,
/e dzisieisze kupienie si" i rozwiianie
huf[w czyli kolumn, odmienionie
czo=a czyli frontu, zaczynanie bitwy
od harcownik[w dzisiay wolty/erami
zwanych, doskonale przez przodk[w
naszych znane i wykonywane by=y.”
˚huf, wolty/er ¯ franc. voltigeur.
/o=nierz lekkozbrojny potykaj'cy si"
w pojedynk" z wrogiem przed bitw',
harcownik.
¯ hart(owa: ]ducha\.
staropol. ca 1500 harczerze vel
str'czenczy vellites –
harcownik, halabardnik, stra/nik.
ralny, archimandryta, nieme H.
anglosas. heard ˘ >redniow. ang.
herd, hard ang. hard ]twardy, suro-
wy, srogi, ostry, silny, mocny, ci"/
ki, trudny\ pokr. niem. hart
]twardy, hartowany, surowy, ostry\,
pol. hardy, hartowa: ducha(stal
]utwardza:\, CTD.
dumny, wynios=y, zarozumia=y,
ang. ˚hard ]twardy\,
wo=. 1289 poganym 'e á∂i-
nako gordos im≠[]im. vo
srdci svoem; ]tekst o hardo>ci
litewskich pogan-rabusi[w\, gor-
dost;[ ]hardo>ci'\, gor=d≠ti
]hardzie:\,
staropol. hardo>:, gardo>:, GH
– arogancja.
1. w krajach muzu=ma<skiego Wscho-
du – cz">: domu zamieszkana
przez kobiety, seraglio,
2. /ony, na=o/nice, s=u/'ce muzu=-
manina ]zamieszka=e w haremie\.
arab. harama ]zakaza:\ ˘ harim
]dosł. zakazane, np. miejsce, rzecz\,
ang. harem, ros. garem-garem.
tur. serai ]pa=ac\, ital. seraglio,
ang. seraglio ]1. pomieszczenie w
kt[rym muzu=manin trzyma swoje
/ony lub konkubiny; harem, 2. pa=ac
tureckiego su=tana lub szlachcica\.
instrument strunowy, szarpany, o
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
harnasz
strunach rozpi"tych na tr[jk'tnej
ramie, znany ju/ w staro/ytno>ci.
anglosas. hearpe, niem. harfe,
>redniow. ang. herpe, harpe,
ang. harp, ros. arfa-arfa.
harmider dźwięk.
zgie=k, wrzawa, ha=as.
pers. yarmidon ]k=[ci: si"\ ˘
ukr. harmyder.
harmoni-a(jka(jny(czny(ista(
(zowa:(ka
1. zgodno>:, wzajemne dope=nianie
si" element[w, zjawisk, w=a>ci-
wo>ci, sk=adaj'cych si" na dan'
ca=o>:,
2. zgodne wsp[=/ycie, przyjazne
stosunki, pododny, przyjazny
nastr[j,
3. muz.
3.a. dzia= muzyki obejmuj'cy budo-
w" akord[w i wzajemne ='czenie,
3.b. instrument muzyczny rozci'ga-
ny, sk=adaj'cy si" z miecha, przed-
r[d ze stroikami, oraz 2 klawiatur po
zewn"trznej stronie przegr[d.
gr. harmozein ˘ harmos ˘
harmonia ]zgodno>: d{wi"k[w,
kszta=t[w\, =ac. harmonia,
franc. harmonie, ang. harmony,
ros. garmoniq, sozvuhie>
sorazmernost;;
gr. harmonia ˘ harmonikos
=ac. harmonicus, ang. harmonic,
harmonica ]harmonijka\
ros. garmoniheskij, stro-
inyj, ]o d{wi"ku\ sozvuhnyj,
]o zgodzie\, soglasnyj.
harmonogram
rozk=ad czynno>ci potrzebnych do
wykonania okre>lonego zadania z
podaniem czasu ich trwania
gr. harmonia ]zgodno>:\
% gramma ]pismo, litera\
franc. horaire, ang. timetable,
ros. raspisanie poezdov-
raspisanie poiezdow ]rozk=ad jazdy\.
†harnasz(owa:(owy, arnasz
panc. zbroja, uzbrojenie, rynsztunek
rycerski.
staropol. 1393 harnasch,
1394 pro harnasch totali... videli-
cet arnasz; harnas,
1379–1404 pro harnasz eciam...;
pro harnasz sex marcas,
1412 ne dal harnaszu swemu
synowczewy,
1425 pro armatura bellica albo
harnasz,
1426 harnas, 1444 scziczenym,
harnaschem armis;
kaszdemv z m'nzow nye
doszycz gest... harnascha bicz
vbranv czvdnoscz';
XV w. charnasz y bron arma,
harnasch uel zbroya wogenna;
harna>
tego vmarlego czleka zbroy',
tho gest harnasz, iako gesth
klobuczek, pancerz, polplyacze,
szczyt, tarcz', myecz... ma
wszy'ncz brath vmarlego ˘
arnasz, harnasz, harnas, har-
nasch, charnasz.
staropol. harnaszowani ˘
harnaszowacz – uzbroi:.
staropol. harnaszowy –
uzbrojony, zbrojny.
¢harna> poz. społ.
przyw[dca, herszt dawnych
zb[jnik[w tatrza<skich.
arn ¯ armor ]parcerz\, starofranc.
armes ¯ =ac. arma, armare ]zbroi:\ ¯
goth. arms ]rami"\.
holend. harnas ]zbroja, pancerz\,
starofranc. harneis, herneis,
harnes ]zbroja\, >redniow. ang.
harneis, ang. harness ]pierw.
zbroja, dzi> uprz'/ konia i innych
zwierz't poci'gowych, zaprz"g\,
staropol. arnasz, nieme H.
mSjp 1969& niemieckie$
har-owa:([wka ko<sko pracowa:.
ang. harrow ]brona, narz"dzie rolnicze
ci'gnione przez konia lub konie\.
harpagon char., osob.
sk'piec, sknera, dusigrosz, chciwiec.
harpie mit.
w mit. greckiej& skrzydlate, drapie/ne
potwory z twarz' i piersi' kobiety.
¢harpsykord muz. instr.
strunowy instrument przypominaj'cy
fortepian, lecz zwykle posiadaj'cy
dwie klawiatury i dwie struny na ka/d'
nut", i wydaje tony szarpni"ciami
strun naci'gnikami zaopatrzonymi
w sk[rzane ko<c[wki, zamiast ude-
rzeniami m=otk[w, wydaj'c kr[tkie
tony; poprzednik fortepianu; od
1611 roku.
ital. arpa ]harfa\ % corda ]struna\ ˘
arpicordo,
=ac. harpa ]harfa\ % chorde,
franc. harpechorde, harpe,
ang. harpsichord,
ros. klavikordy-klawikordy
}tak wg s=ownika; istnieje istotna
r[/nica z ˚klawikordem|.
harpun(nik pocisk o kszta=cie osz-
czepu, umocowany na linie, s=u/'cy
do polowania na wielkie zwierz"ta
morskie, np. wieloryby.
>redniow. franc. harper ]pazur,
szpon, kleszcze np. raka; chwyt,
u>cisk\, lub harpe ]pazur, szpon,
chwyt\ ˘ zdrobn. harpon,
ang. harpoon,
ros. garpun-garpun, ostroga.
hart(ownia(owny(owniczy(
(owa: ]si"\ twardy; hartowa:
– utwardza:; hart ˘ harcerz.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. hartowa: –
utkwi: w czym>.
niem. härten, ang. hard(en, TD
ros. delat; tvërdym.
hasa: ruch. skaka:.
has=o(wy ¯ has ]dom\ % =o ^ g=os ¯
ang. password,
staropol. ca 1500 haslo – wojskowe
zawo=anie rozpoznawcze.
haszysz >rodek narkotyczny uzyski
-wany z konopi indyjskich, palony
w fajkach, wywo=uje stan euforii, a
w du/ych dawkach – wizje i halucy-
nacje, stan zamroczenia, sen.
arab. haszisz ]konopie indyjskie\,
ang. hashish.
hatha-joga
tradycja indyjskiej jogi.
ang. Hatha Yoga.
†hat=as kolor. at=as, nieme H.
haubica wojsk., broń.
dzia=o o kr[tkiej lufie, wysokiej trajek-
torii ]stromym torze\, przeznaczone do
niszczenia cel[w zas=oni"tych.
staroczes. houfnice, niem. haubitze,
ang. howitzer,
ros. gaubica-gaubica.
†hausknecht stan społ.
staropol. hausknacht, husknacht,
usnacht – cz=owiek bez ziemi, nieo-
siad=y, najmuj'cy si" do s=u/by, s=uga.
haust usta pe=ne wody, prze=kni"cie
tyle p=ynu, ile mo/na na raz prze=kn':.
ang. exhaust ]wyczerpa:; wylot; wy-
dech, wyziew\, ex` ^ wy`.
nizinny niem. quassen ]nadmierne
pofolgowanie w jadle i piciu\, wg
S=ownika Webstera& drukowane ss
}zapewne gotykiem| odczytane ff,
wcze>niejsze formy quaft, quaught
wskazuj' na nieznane s=owo }czyli&
j"zykoznawcy w Websterze nie usta-
lili {r[d=a, zwi'zku z haustem|,
HK, auua, st ˘ ss, ft.
ang. quaff ]pi: lub po=kn': du/' ilo>:,
z przyjemno>ci'; “prob. a ghost word”
– prawdop. s=owo-duch, widmo\,
ros. bol;woj glotok-bolszoj
g=otok ]du/y haust\.
†hauszperski jęz. ¯ augsburski.
†hawia{ bot. Anthemis L., rumian.
staropol. 1472 hawyass consolida
alba.
†haza, aza nieme H, jęz.
1. czy, czy/, 2. aby.
hazard(owy(zista gra.
1. gra hazardowa,
2. ryzykowne przedsi"wzi"cie
kt[rego wynik zale/y wy='cznie od
przypadku; ryzyko; nara/enie si" na
niebezpiecze<stwo,
3. dawn. przypadek, traf, szcz">liwy los.
hebel
wg s=ownika Webstera&
arab. al-zar ]the die – ko>: do gry\,
wg Swo 1980&
=ac. az-zahr ]kostka, gra w ko>ci\,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
hazard,
ros. sluhaj-s=uczaj ]przypadek\,
opasnost-opasnost ]niebezpiecze<-
stwo\, luza-=uza ]bilard\.
†hazuka, azuka odzież.
rodzaj d=ugiej zwierzchniej sukni z
r"kawami, podobnej do p=aszcza.
rel. prawo hazuki – zwyczajowe prawo
u ?yd[w, uj"te w przepisy i zobowi'za-
nia, nad wykonaniem kt[rych czuwa=
rabin. ¯ hebr.
staropol. 1489 hasukam,
1494 azucam;
item azuca zlothoglowawa,
1496 hazuka de czamletho nigro,
1496 hazukam, 1496 hazuka
tawczana; dzyka hazuka,
1497 hazuka subducta,
1498 tunicam dictam hazuk'
dzik' panni limyskyego ˘
hasuka, azuca, hazuka.
ha/e, a/(e nieme H.
H-dur muz.
†he jęz. wykrzyknik wyra/aj'cy
/al, narzekanie, ach.
heban(owy bot.
1. Diospyros ebenum,
2. twardy, ciemny gat. drewna.
egip. hebeni ˘ gr. ebenos,
=ac. hebenus, ebenus, ang. ebon,
=ac. ebenus ˘ hebeninus, ebeninus
˘ ang. ebony ]twarde, ci"/kie, czarne
drewno z r[/nych drzew, szczeg[lnie
z tropikalnej Afryki, Azji, i Cejlonu;
u/ywane do mebli i dekoracyjnych
wyrob[w z drewna\,
ros. hërnoe derevo-czernoje
derewo ]czarne drewno ( drzewo\.
heb-el(larka(owa: narz.
strug; narz"dzie drewniane stolarskie
z wymiennym ostrzem stalowym, s=u-
/'ce do wyr[wnywania i wyg=adzania
powierzchni drewna.
heblowiny – stru/yny, wg mSjp 1969;
nigdy nie s=ysza=em, zakrawa na aka-
demickie tworzenie&
hebel – heblowiny ]4 sylaby\,
strug – stru/yny ]3 sylaby\;
u/ywa si" wi[ry; j"zyk ma sk=onno>ci
do u/ywania kr[tszych form.
¯ niem. hebel.
staropol. 1437 hebel,
XV w. hebel ascia,
ca 1500 hebel leuigo, leuigal idem.
˘ heb-el(lowacz –
heb•el(owa:, strug, narz"dzie sto-
larskie do wyg=adzania drewna.
=ac. planus ]poziomo, p=asko, r[wno\,
ang. plane,
hebrajski
ros. strug, rubanok.
hebrajski jęz., etn.
odnosz'cy si" do kultury staro/y-
dowskiej.
heca uciecha, wynik psikusu.
†hedera bluszcz, symbol pija<stwa.
Hedera Helix L. ˚bluszcz.
anglosas. ifig, ifegn, pokr. niem.,
efeu ]bluszcz\, staroniem. wy/yn
ebawi, ebah, franc. lierre,
>redniow. ang. ivi, ang. ivy,
ros. pl[]-pljuszcz }†pluszcz|.
hedoni-zm(styczny filoz.
doktryna etyczna uznaj'ca przyjem-
no>: ]rozkosz\ za najwy/sze dobro, za
cel /ycia i naczelny motyw dzia=ania.
†heftarka ˚hafciarka.
†heftlik haftka, zapinka, sprz'czka.
˚haczki, haftka.
staropol. 1494 hefftthliky.
hegemonia społ.
przewodnictwo, przewaga, przyw[dz-
two, szczeg[lnie w pa<stwie lub lidze
narod[w, konfederacji.
gr. hegemon ]kierownik, przew[d-
ca\ ˘ hegemonia, ang. hegemony.
Heine’go-Medin’a,
heinemedina med.
ostra choroba zaka{na wywo=ana przez
wirus polio, atakuj'ca g=[wnie dzieci,
charakteryzuj'ca si" pora/eniami
mi">ni, niekiedy trwa=ymi; pora/enie
dzieci"ce, parali/ dzieci"cy.
¯ J. Heine, 1800–†1879,
lekarz niem.
K.O. Medin, 1847–†1927,
lekarz szw.
ang. polio,
ros. poliomielit-poliomielit.
hej#, hej/e# okrzyk.
oburzenie, zdumienie, sprzeciw;
hej/e – wzmocnione hej# ˚hej/e.
†hejdnikra $, wg Ss 1953,
wrzos, w Biblii jaki> krzew.
¯ niem. heidenkraut ]wrzos\ ]$\;
ang. heather ¯ anglosas. ¢h≤dre.
`nikra ¯ negro } nigro |, KG ]$\.
staropol. heydnicra.
Ss 1953& mo/e wykolejona po/yczka
z niem. Heidenkraut ]wrzos\.
istotnie, pewnie jest; teksty Biblii
zosta=y przet=umaczone na j. angielski
i niemiecki, jeszcze w XIV wieku,
z nich na j. staropolski, w XV w.,
a z t=umaczeniem czerpano i nazwy
botaniczne, miar ]wag i odleg=o>ci\.
˚Biblia.
hejna= dźwięk.
sygna= podany tr'bk',
mo/e z niem. ¯ hain ]gaj, lasek, las\.
†hejsta: osob. blu{ni:, z=orzeczy:.
staropol. heystacz blasfemare.
gr. blasphemein ]ang. to speak evil
of\ ˘ p[{no=ac. blasphemare ˘
starofranc. blasfemer ˘
>redniow. ang. blasfemen ˘
ang. to blaspheme,
ros. zlorehit;-z=oreczit,
bogoxul;stvovat;.
†hej/e jęz. wykrzyknik wyra/aj'cy
zdumienie i oburzenie, to tak$#
¯ ]h\ej# % `/e ]wzmocn.\.
s=owotw. pokr. e/e, /e, ˚he.
staropol. 1471 heyze heccine.
=ac. eheu, franc. he# hola#
niem. hei#, he#, heda#
>redniow. ang. hei# ˘ ang. hey#
ros. gej@-gej#
hekatomba
1. u staro/. Grek[w – ofiara ze 100
wo=[w; p[{niej ka/da wi"ksza
ofiara,
2. w przen. jednoczesna zag=ada
wielkiej liczby ludzi.
gr. hekaton ]100\ % bous ]w[=\ ˘
gr. hekatombe ˘ =ac. hecatombe
ang. hecatomb.
ros. gekatomba-gekatomba.
heksametr lit.
poezji antycznej& klasyczny, sze-
>ciostopowy wiersz epicki.
hekt-ar(orgaf(ografia(ogram(olitr
gr. hekaton ]100\, skr[tem «h».
termin u/ywany g=[wnie do jedno-
stek miar zawieraj'cych sto innych&
hektar ]ha\ ^ 10 x 10 ar[w,
hektometr ]hm\ ^ 100 metr[w,
hektolitr ]hl\ ^ 100 lit[w.
hektograf(ia poligr.
przyrz'd do powielania pisma lub
rysunk[w przez odbijanie ich na p=ycie
/elatynowej.
hektogram miara wagi.
jednostka wagi r[wna 100 g.
hektolitr miara cieczy.
jednostka miary obj"to>ci r[wna 100 l.
hektometr miara dług.
hektopaskal miara ciśń.
hektyk(czny med.
cz=owiek cierpi'cy na hektyczn' go-
r'czk", maj'cy hektyczne rumie<ce.
gr. ehein ]posiada:\ ˘ hexis ]sta=e
uwarunkowanie lub nawyk cia=a\ ˘
hektikos ]gru{liczy\ ˘ p[{no=ac.
hecticus, franc. hectique,
ang. hectic, ]gor'czkowy, rozgo-
r'czkowany; niszcz'cy\, ros. gek-
tiheskij> iznuritel;nyj>
haxotohnyj, ]podniecony,
pod(roz-gor'czkowany\
vzvolnovannyj.
hel chem., gaz.
pierwiastek chemiczny, gaz
szlachetny, bezbarwny i bezwonny,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
helioterapia
u/ywany do wype=niania balon[w i
obiekt[w nawigowanych.
gr. helios ]s=o<ce\, ang. helium.
Hel miejsce oczekiwania statk[w
na wp=yni"cie do port[w w Gda<sku
i Gdyni; p[=wysep Hel.
niem. halten ]fort, pozycja, woda\,
>redniow. ang. holden,
ang. hold, held ]za(trzyma•:(= si"\.
†helbart(a broń.
halebarda, halabarda.
†hele dźwięk. wo=anie na konia.
staropol. XV w. hele, hele velut
kobila, kobila.
†helena, elena, halena ]czarna\
bot. Aloe succotrina Lam., halena.
staropol. 1472 czarna elena aloe
epicum, 1491 czarna elena aloe,
ca 1500 czarna halyena tucia.
†helfar społ.
pomocnik rzemie>lnika.
staropol. 1496 helffarowi circa
ipsum in prethorio 10 grossos ¯
niem. helfer ]pomocnik\,
ang. assistant of craftsman,
ros. pomo]nik remeslennika.
halikon muz.
instrument d"ty, u/ywany w orie-
strach wojskowych.
helikopter >mig=owiec, statek po-
wietrzny poruszany nie mniej ni/
dwoma >mig=ami ustawionymi pro-
stopadle wzgl"dem siebie, startuj'cy
i l'duj'cy pionowo.
gr. helix, helikos ]spirala, skr"cony\
% pteron ]skrzyd=o\,
ang. helicopter.
helio~
pierwszy cz=on nazw z=o/onych,
oznaczaj'cy&
• s=oneczny,
• dotycz'cy s=o<ca, lub
• promieni s=onecznych.
gr. helios ]s=o<ce\, ang. helio`.
heliocentry-czny(zm szkoln.
teoria przyjmuj'ca S=o<ce za centrum
naszego uk=adu planetarnego.
heliograf instr.
przyrz'd do pomiaru nas=onecznienia,
a tak/e do fotografowania powierzchni
S=o<ca.
heliograwiura poligr.
a. jedna z technik druku wkl"s=ego;
rotograwiura,
b. odbitka drukarska wykonana t'
technik'.
helioskop instr.
luneta s=u/'ca do obserwowania
S=o<ca.
helioterapia med.
leczenie przez na<wietlenie promie-
heliotrop
niami s=o<ca.
heliotrop(iczny bot., geod., miner.
1. Heliotropium, ro>lina z rodziny
szerokolistnych, o drobnych, zwy-
kle fioletowych kwiatach, i silnie
pachn'cych, zebranych w baldacho-
grona; tomi=ek,
2. przyrz'd s=u/'cy do przesy=ania
sygna=[w z jednego punktu triangu-
lacyjnego do drugiego za pomoc'
odbitych promieni >wietlnych,
zw=aszcza s=onecznych,
3. odmiana kwarcu, minera= ciemno-
zielony z czerwonymi plamkami.
helium chem.
pierwiastek chemiczny. s ]\, s ]\,
helle-nizm(<ski grecki ¯ Grecja.
gr. Hellen ]Grek\ ˘ Hellenes ]Grecy\
˘ Hellenikos ]grecki\, ang. Hellenic;
gr. Hellenizein ]m[wi: po grecku\
˘ gr. Hellenites ]udaj'cy Greka,
imituj'cy go\ ˘ Hellenistes ]helle-
nista\, ang. Hellenist,
gr. Hellenizein ˘ Hellenismos
]udawanie Greka\ ˘ ang. Hellenism
]hellenistyka\.
helota poz. społ.
w staro/ytnej Sparcie& niewolnik z
podbitej ludno>ci Lakonii i Messenii.
he=m(ofon
1. panc. metalowe okrycie g=owy,
u/ywane przez wojsko,
stra/ po/arn', g[rnik[w,
2. ozdobne zwie<czenie wie/y.
staropol. helm, 1403 na helme,
1437 helm galea, XV w. helm.
=ac. galea,
anglosas. i >redniow. ang. helm,
pokr. niem. helm, starofranc. i ang.
helmet, staropol. he=m,
ros. wlem-sz=em ˘ oszo=omi:.
hematologi-a(czny szkoln.
nauka o sk=adzie, czynno>ciach,
w=a>ciwo>ciach i chorobach krwi.
gr. haeima, haeimatos ]krew\ ˘
hema`.
hematyt chem.
br'zowawy tlenek /elaza, F2O3, czer-
wonej barwy po jego sproszkowaniu,
pospolity minera=.
ang. hematite ]red iron ore\,
¯ gr. haema ]krew\, haimatites
]krwisty\,
hemiopia $
staropol. s ]\, s ]\,
hemisfera książk.
p[=kula, szczeg[lnie ziemska.
¯ hemi`, semi` ]p[=`\, HS.
hemo~ pierwszy cz=on nazw z=o/o-
nych, oznaczaj'cy krew, wskazuj'cy
na zwi'zek z krwi' cz=onu drugiego.
gr. haima, dope=n. haimatos ]krew\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hemochromogen
hemocyt-y(ometr
hemodializa
hemodynam-ika(ometr
hemofilia
hemoglobin-a(nemia(ometr(uria
hemogram
hemolimfa
hemolityczny
hemoliz-a(owa:(yny
hemoproteidy
hemoragia
hemoroidy
hemostatyczny
hemostazja
hemoterapia
henna
1. bot. Lawsonia inermis,
nazwa krzewu,
2. naturalny barwnik do farbowania
w=os[w na kolor kasztanowaty,
otrzymywany z li>ci ro>liny
tropikalnej – lawsonii
]Lawsonia inermis\.
arab. hinna’, ang. henna.
heparyna chem.
organiczny zwi'zek chemiczny, zbu-
dowany g=[wnie z N-siarczanu, O-siar-
czanu; substancja znajduj'ca si" w
licznych tkankach cia=a, szczeg. w
nerkach, wprowadzana do krwi w celu
zapobie/enia krz"pni"ciu jej.
ang. heparin ¯ gr. hepar ]nerka\.
†her jęz. wykrzyknik alarmuj'cy.
staropol. 1413 h, ha, ha, lapay,
her lapay, zaby her saby#.
herald(yka(yczny społ.
1. pierwotnie ka/dy z urz"dnik[w g=o-
sz'cy zarz'dzenia rangi pa<stwo-
wej, w obowi'zkach turniej[w,
organizacji obchod[w, ceremonii,
2. urz"dnik w obowi'zkach genealogii
i herb[w,
3. osoba kt[ra powiadamia o wa/nych
zdarzeniach, pos=aniec.
nauka pomocnicza historii badaj'ca
pocz'tki, znaczenie prawne, zasady
plastyczne, i rozw[j herb[w.
staro-g[rno-niem. heren ]og=asza:,
proklamowa:\ % ald ¯ alderman
]grodzki urz"dnik\,
starofranc. heraud, heralt,
>redniow. ang. herauld, herald,
ang. herald,
ros. gerol;d-gierold,
glawataj-g=aszataj.
herb(owy
1. pierwotnie zbi[r, ksi'/ka herb[w,
2. znak rodowy b"d'cy oznak' przy-
heretyk
nale/no>ci do stanu szlacheckie-
go.
herb ]znak rodowy\ zwany klejnotem.
=ac. herba, starofranc. i staroang.
erbe, herbe, ang. herb, czes. erb,
niem. erbe ]dziedzictwo\.
staropol. 1493 bandacz sz herbw
Osthoya ˘ herb –
god=o, oznaka szlachectwa, odr[/-
niaj'ca jeden r[d szlachecki od
drugiego, tak/e r[d szlachecki.
franc. cotte d’armes,
ang. coat of arms ]lekkie okrycie
noszone na pancerzu i – og[lnie – za-
wieraj'ce heraldyczne znaki rodziny
nosz'cego\,
ros. ]znak herald.\ gerb-gerb.
szereg nazwisk rozpoczyna nazwa
herbu&
cio=ek, do="ga, gozdawa, korczak,
korwin, leliwa, na="cz, odrow'/,
ostoja, pomian, rawicz, wieniawa,
lub same nazwisko jest nazw' herbu&
Leszczyc, autor herbarza.
†herbarz zielnik. ˚herb.
=ac. herba ]zio=o\ % `arz ]zbi[r\.
herba-ta(ciany(ciarnia(rium(
(tnik
1. napar z suchonych li>ci ro>liny o
nazwie Thea chinesis lub Camellia
theifera, pochodz'cej z Chin i Japo-
nii, uprawianej w wielu krajach,
2. kolekcja sfermentowanych i suszo-
nych li>ci tej ro>liny, zielnik,
3. skromne przyj"cie popo=udniowe
lub wieczorne ]niewiele wi"cej poza
herbat', zwykle ciastka\.
kolekcja suchego ziela, ro>lin.
=ac. herba ]ziele\ % p[{no=ac. thea
¯ chi<. dial. te, mandarin cza,
malaj. teh, holend. thee,
ang. tea; herbarium ]zielnik\,
ros. haj-czaj.
herbicydy substancje chemiczne do
niszczenia chwast[w.
=ac. herba ]trawa, ziele\ % caedo,
w pochodnych ]oc\cido ]zabijam\.
herboryzowa: czynność.
zbiera: ro>liny do cel[w naukowych.
herbowy jęz. ¯ herb.
1. dotycz'cy herbu,
2. u/ywaj'cy herbu jako oznaki
szlachectwa.
herc elektr.
jednostka g=[wna cz"stotliwo>ci
przebiegu okresowego, wynosz'ca
1 cykl zmian na sekund".
niem. fizyk H. R. Hertz 1857–1894.
¢herd stado. ˘ pol. kierdel.
staroniem. herta, herd, szw. hord,
ang. herd, ros. gerd-gierd,
]koni\ tabun-tabun,
]saren\ staq-staja.
here-tyk(tycki(zja rel.
hekules
wyznawca pogl'd[w religijnych,
sprzecznych z dogmatami religii
panuj'cej.
gr. hairein ]bra:, wybiera:\ ˘
hairetikos ]zdolny do wyboru\,
p[{no=ac. haereticus ]z herezj'\,
franc. heretique, >redniow. ang.
heretike, ang. heretic,
ros. ereti-k/hka-ereti•k(czka;
herezja; gr. hairein ]wy(bra:\ ˘
gr. hairesis ]wyb[r, seleckja, szko-
=a, sekta, odst"pstwo\ ˘
=ac. haeresis ]szko=a my>lenia,
sekta, odst"pstwo\,
starofranc. i >redniow. ang. heresie,
ang. heresy,
ros. eres;-eres, eretiheski.
herkules(owy osob.
si=acz, atleta.
herma archit.
pilaster zwie<czony g=ow' lub
postaci' ludzk'.
hermafrody-ta(zm biol.
organizm obup=ciowy, maj'cy narz'dy
p=ciowe m"skie i /e<skie; obojnak.
†herman bot. rumian, Colchicum
autumnale chamomilla L., staropol.
1484 herman hermodattulus.
†hermanek bot. rumianek,
Matricaria chamomilla L., staropol.
1472 hermanek camomilla.
hermelin spoż.
nazwa czeskiego sera wytwarzanego
w mie>cie Sediçany.
hermety-czny(zacja techn.
1. szczelnie zamkni"ty,
nie przepuszczaj'cy powietrza,
2. przeznaczony, dost"pny dla nie-
wielkiego kr"gu os[b, dla wta-
jemniczonych.
gr. Hermes ]trismegistos\ ]tw[rca
tajemnej wiedzy alchemicznej i
wynalazca szczelnego zamykania
rur szklanych\, =ac. Hermes ˘
>redniow. =ac. hermeticus,
ang. hermetic(al, airtight, water-
tight, ]powszechnie\ compact, ros.
germetiheskij ]giermetyczny\.
†hernolt poz. społ. herold.
hero(s(izm(iczny char.
bohater(stwo(ski.
gr. Hero ]z greckiem mitologii,
kochanka... eros, nieme H\,
=ac. heros, franc. heros,
ang. hero, ros. geroj ]gieroi\;
gr. heroikos ]heroiczny\,
=ac. heroicus, ang. hero-ic(ism,
ros. geroiheskij, ]gieroiczny\.
heroina char. bohaterka.
gr. heros ˘ rodzaj /e<ski heroine,
=ac. heroina, franc. heroine,
ang. heroine,
ros. geroiniq-gieroinia.
heroina chem., med.
narkotyk, C21H23NO5, dwuacetylo-
morfina, zwi'zek chemiczny stoso-
wany jako >rodek przeciwb[lowy.
gr. heros ˘ rodzaj /e<ski heroine,
niem. heroin, ang. heroin.
herold poz. społ.
pose=, urz"dnik og=aszaj'cy w imieniu
stanu wa/ne zarz'dzenia lub wydarze-
nia, w przen. zwiastun. ˚herald.
staropol. 1434 herolth,
1457 hernolth, herolth bolonus ˘
herold, hernolt, herolt –
przedstawiciel, wys=annik, rzecznik.
=ac. praeco, nuntius,
starofranc. heralt, heraud ˘ >redniow.
ang. harald, herauld ˘ ang. herald;
staroniem. rdze< heren ]proklamo-
wa:\, DT, OA, niem. herold,
ros. gerol;d-gerold, glawataj.
wo=. 1289. Irod, EI.
heros char. ˚hero.
herszt poz. społ.
przyw[dca bandy z=oczy<c[w.
wg Swo 1980&
niem. erster ]pierwszy\ }1-szy co$|,
ja s'dz" /e raczej&
skr. niem. herrschaft ]dominant\,
franc. meneur, ang. ringleader,
ros. zahin]ik, nahal;nik,
glava, peredvoditel;.
¢hertog poz. społ. holend. ksi'/".
niem. herzog, =ac. dux ]w[dz, naczel-
nik\, starofranc. duc, dux, >redniow.
ang. duc, duk, duke, ang. duke,
wo=. g≠rcik-hercik, 1235 r. ]T ˘ C,
GK\, ros. gercog-giercog.
†hessicz fizjolog. czkanie, czkawka.
staropol. 1472 hessicz singultus.
=ac. singultus, franc. le hoquet,
niem. schluchzen, schlucken
]czka•:(wka\,
pocz'tkowy nowoang. hikop,
hickock ˘ ang. hiccup,
ros. ikota-ikota.
het, hetaj, tamaj, unaj jęz.
hen }arch. polskie| – u/yw. w zwi'zku
z odleg=o>ci', dzi> nieliterackie.
hetera kult.
w staro/. Grecji& kobieta lekkich
obyczaj[w.
heter-a(o~ inny, odmienny, odmien-
ny, niejednorodny.
gr. hateros ˘ heteros
]inny z dw[ch\.
heterodyna techn.
generator drga< elektrycznych,
stabilny i zazwyczaj o regulowanej
cz"stotliwo>ci.
gr. hetero` ]r[/ny\ % dyna ]moc\,
heterogeni-a(czny biol.
zmienno>: skokowa organizm[w;
mutacja.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hiacynh
heteronomia osob., char., społ.
zachowanie polegaj'ce na poddawa-
niu si", przyj"ciu norm, ustalonych
przez innych ludzi.
gr. heteros ]inny\ % nomos ]prawo\.
hetka sport., żegl.
rodzaj jachtu klasy H.
hetma-n(<ski poz. społ. w[dz na-
czelny, naczelnik, dow[dca wojsk.
het` skr[tem >redniow. ang. heved,
hede ]g=owa\, niem. haupt,
got. haubith.
staropol. 1429 hethmani
1445 ethmanum,
1450 za ethmana,
XV w. ethman dux belli; ductor
belli, ethman, expertus tria facit;
1471 heytman,
1495 pan chethman,
XV w. hethman campiductor,
ca 1500 heythman campiductor,
1438 ductor albo hethman ˘
hetman, etman, heytman, heth-
man, ethman – dow[dca oddzia=u,
w[dz, w[dz naczelny
}pan ^ ˚wojewoda, J.D.|.
hetycki jęz., etn.
¯ Hetyci, ponad 600 lat p.n.e. plemi"
ze stoli' w Hattusa, w Anatolii ]dzi>
w granicach Turcji\.
heur-eza(ystyczny szkoln.
spos[b nauczania polegaj'cy na na-
prowadzaniu uczni[w na w=a>ciwy
tok rozumowania i diporwadzaniu
do samodzielnego my>lenia.
gr. heuresis ]odnalezienie\, heure-
skein ]ang. to invent, discover\ ˘
heuristic ]helping to discover or
learn\.
†hewar broń. przyrz'd do napinania
kuszy, rodzaj lewaru.
staropol. 1500 hewar.
hiacynth
1. bot. Hyacinthus, ro>lina cebulko-
wa z rodziny liliowatych ]Liliace-
ae\, o kwiatach pi"knie pachn'cych,
zebranych w grona,
2. miner. minera=,
2.a. w>r[d staro/ytnych, niebieski
klejnot, prawdop. szafir,
2.b. przezroczysta odmiana cyrko-
nu ]ang. zircon\, garnetu ]koloru
ciemnoczerwonego\, lub topazu,
niekiedy zabarwiona na /[=to,
pomara<czowo lub czerwono,
kamie< szlachetny.
staropol. malo schyrokye oczy
myal a svyatle yako krasz'
yacynctova ]parum latus atque
lucens color ut iacinctus\. ˘
yacinctovi – hiacyntowy,
koloru niebieskiego.
gr. hyakinthos, =ac. hyacinthus,
franc. hyacinthe, jacinthe,
hialit
ang. hyacinth,
ros. giacint-giacint.
staropol. jachant, jacynkt(owy –
drogi kamie<, odmiana cyrkonu.
hialit miner.
hiatus jęz., geolog.
1. jęz. rozziew,
2. geolog. luka stratygraficzna.
przerwa lub luka; odst"p gdzie
cz">ci brakuje lub jest utracona; jak
w r"kopisie czysta spacja.
=ac. hiatus ¯ hiare ]ziewa:, ang.
to gape\.
hibernacja
1. biol. zapadanie zwierz"cia w sen
zimowy,
2. med. u>pienie po='czone z obni/e-
niem temperatury cia=a, powstrzy-
muj'cym procesy biologiczne.
=ac. hiberno ]zimuj"\ ˘ hibernus
]zimowy\ ˘ hibernare ]przep"dzi:
zim", tj. przeby: j'\ ˘ hibernatus,
ang. hibernat-e(ion,
ros. provodit; zimu v spqh-
ke> zimovat; ]przeby: zim" w
>pi'czce; zimowa:\.
hiena anim., zwierz.
Hyaena, zwierz" z rodziny Hyaenidae,
ssak drapie/ny, padlino/erny, przy-
pominaj'cy psa o kr[tkich nogach i
charakterystycznym przera{liwym,
przenikliwym wyciu; prowadzi nocny
tryb /ycia.
/yje w Afryce i Azji P=d.
gr. hys ]wieprz, >winia\ ˘ hyaina
]dosł. locha, maciora, od grzywy jak
locha\, =ac. hyaena, franc. hyene,
ang. hyena, niem. hyäne,
ros. giena-giena.
hierarchi-a(czny(zowa: społ.
szereg stopni stanowisk lub w=adz
urz"dniczych, wojskowych, ko>ciel-
nych, od najni/szych do najwy/szych;
kolejno>: rzeczy.
gr. archein ]w=adz" sprawowa:,
przewodzi:\ ˘ hieros ]>wi"cone\ %
archos ]w=adca\ ˘ hierarches
]przechowuj'cy >wi"cone rzeczy\
˘ >redniow. =ac. hierarcha, ang.
hierarch;
gr. hierarches ]>wi"cone, >wi"te\ ˘
hierarchia ]w=adza hierarchy\ ˘
p[{no=ac. ierarchia ˘ starofranc. je-
rarchie, >redniow. ang. gerarchie,
wczesny wsp[=cz. ang. yerarchy,
ang. hierarchy,
ros. ierarx/iq-hierarch(ia.
hieratyczny jęz.
1. w=a>ciwy uroczystemu rytua=owi,
2. namaszczony, dostojny,
pe=en patosu,
3. pismo hieratyczne – staroegipskie,
r[/ni'ce si" od hieroglif[w uprosz-
czon' form' znak[w.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
gr. hieros ]>wi"ty, po>wi"cony\ ˘
hieratikos ]kap=a<ski\
=ac. hieraticus, ang. hieratic.
hieroglif(iczny kult. >wi"ta rze{ba.
gr. hieros ]>wi"te, >wi"cone\ ˘
glyphein ]rze{bi:\ ˘ hieroglyphi-
kos ]pisany hieroglifami\,
p[{no=ac. hieroglyphicus,
franc. hieroglyphique,
ang. hieroglyphic ]`czny\,
ros. ieroglifiheskij ]`czny\,
franc. hieroglyphe ]hieroglif\ ˘
ang. hieroglyph,
ros. ieroglif-ierogliph.
†higielnik igielnik, nieme H.
higien-a(iczny(ista
1. pot. przestrzeganie czysto>ci,
2. dzia= medecyny, nauka o wp=ywach
>rodowiska na zdrowie ludzkie.
gr. hygies ]zdrowy\ ˘ hygieine
]techne\ – zdrowia ]sztuka\,
franc. hygiene, niem. hygiene,
ang. hygiene, ros. gigiena-gigiena.
higro-metria(skop(graf
gr. hygros ]mokry, wilgotny\,
ang. hygro-metr(scope,
ros. gigro-metr/skop-gidro`.
hi# hi# hi# dźwięk.
hilora bot., drzew.
Carya, drzewo z rodziny orzechowa-
tych, twarde i odporne na z=amanie.
hilozoizm filoz.
doktryna /e wszystka materia jest
/yciem, lub /e /ycie jest nieroz='czne
od materii.
ang. hylozoism ¯ hylo` % gr. zoe
]/ycie\ % `ism.
himalaja (tkan., bud.?) materia= ]$\.
†himie-:(nie imie•:(nie.
†himi" imi", nieme H.
†hin miara. w Biblii& miara obj"to>ci
p=yn[w, mieszcz'ca ok. 6 litr[w.
staropol. czwarta czøscz hyn
]quarta pars hin\, i kilka innych
cytat[w.
hinduizm rel. religia hinduska
b"d'ca kontynuacj' braminizmu
– kultu jednego Boga w r[/nych
postaciach.
sanskr. sindhu ]rzeka, Indus\.
staropers. Hindu ]India, l'd Ind[w\
˘ Hind ]India\ ˘ pers. Hindu ]India\,
ang. Hindu.
hiobowy osob. pe=en b[lu,
cierpienia, smutny, rozpaczliwy.
bibl. Hiob ]posta: biblijna\, hebr.
iyyobh, gr. Iob, =ac. Iob, ang. Job,
ros. Iov-Iow, gr.-celt. BW.
hiper~
pierwszy cz=on termin[w z=o/onych
oznaczaj'cy nadmiar, nadwy/k"
hipnoza
czego, wi"cej ni/ normalnie.
gr. hyper ]nad, ponad\,
ang. hyper, ros. giper--giper`.
hiperbo-la(liczny lit., mat.
1. lit. zwrot stylistyczny polegaj'cy
na zamierzonej przesadzie w opisie
przedmiotu lub zjawiska,
2. mat. miejsce geometryczne punk-
t[w p=aszczyzny, dla kt[rych r[/ni-
ca odleg=o>ci od dw[ch ognisk jest
wielko>ci' sta='.
hiperboloida geometr.
powierzchnia drugeigo stopnia utwo-
rzona przez obr[t hiperboli dokoa=
jednej osi.
hiperinflacja ekon.
hiperpoprawny jęz.
nadmiernie, przesadnie poprawny.
hiperprodukcja ekon.
staropol. s ]\, s ]\,
hipertonia med.
a. zwi"kszone napi"cie, np. mi">ni,
b. zwi"kszone ci>nienie krwi
w t"tnicach.
ang. hypertonic.
hipertrofia med., anat.
nadmierny wzrost rozmiaru organu
lub tkanki spowodowany powi"ksze-
niem si" sk=adowych kom[rek;
nadmierne powi"kszenie jakiego>
narz'du, jego przerost.
ang. hypertrophy ¯ hyper % trophy.
hip-ika(pika(iczny sport.
jazda konna, sport konny,
je{dziectwo, sztuka je{dziectwa.
gr. hippos ]ko<, ang. a horse\ ˘
gr. hippike ]sztuka je/d/enia\,
=ac. equus ]ko<\ % ian ˘ equester
ang. equestrian,
ros. verxovoj ezdok.
hipis kult., społ., filozof.
m=odzie/owy ruch spo=eczny z ok.
1968, zwany hippisami, dzie:mi
kwiat[w, LSD, za swe centrum
obrali zbieg ulic Haight-Ashbury, w
San Francisco, Kalifornia, USA.
wg Wolnej wikipedii, we fragmencie&
bunt m=odych przeciwko >wiatu do-
ros=ych ]nie wierzcie nikomu po trzy-
dziestce\ i jego instytucjom& rodzinie,
ko>cio=owi, szkole, zak=adowi pracy, sze-
fom, rywalizacji, pieni'dzowi, wojsku,
wojnie, normom, przymusom, zakazom
]zakazuje si" zakazywa:\, hipokryzji,
konwencji ubioru, w=asno>ci prywatnej
]/ycie w komunach\. Ruch ten przyczyni=
si" do rozpowszechnienia substancji
psychoaktywnych, w szczeg[lno>ci
marihuany.
ang. hippie ¯ to be hip ]/y: na
bie/'co, dniem dzisiejszym\.
hipno-za(tyk(tyzer(tyzowa:
psych. stan podobny do snu, wywo=a-
hipo
ny sugesti' osoby usypiaj'cej.
gr. hypnos ]sen\,
=ac. i ang. hypnosis,
ang. hypno-therapy(tic(tism(tist(
(tizable(tize, ros. gipno--gipno`.
gr. hypnotikos, =ac. hypnoticus,
franc. hypnotique, ang. hypnotic,
ros. gipnoz-gipnoz.
hipo~
pierwszy cz=on termin[w, poj":, s=[w
z=o/onych oznaczaj'cy& pod, poni/ej,
poni/ej normy.
gr. hypo ]pod, mniej ni/\ ˘ hypo`.
ang. hypo`, ros. gipo-.
hipocentrum geolog.
domniemany punkt w g="bi Ziemi
gdzie powstaj' fale sejsmiczen;
ognisko trz"sienia Ziemi
}nigdy nie spotka=em, u/ywa si"
epicentrum, J.D.|.
hipochondr-ia(yk psych.
stan silnej depresji nerwowej.
hipodrom
miejsce, tor wy>cig[w konnych.
hipokry-ta(zja char.
udawacz, dwulicowiec, graj'cy
jedn' cz">:, zak=amany,
ob=udnik. ˚ob=uda, k=am, za=o/enie.
staropol. gorze vam, madrczy y
lycemyernyczy, ipokryczy ˘
ipokryta, nieme H – ob=udnik.
gr. hypkrites, =ac. hypocrita,
starofranc. ipocrite, ang. hypocrite,
ros. licemer, xan'a,
gr. hypo` ]pod`\ % krinesthai ]spie-
ra: si", k=[ci:\ ˘ hypokrinesthai ]bra:
udzia=, udawa:\ hypokrisis ]odpo-
wiada:, udawa: cz">:, udawa:\ ˘ =ac.
hypocrisis ]mimika, na>ladownictwo\,
starofranc. i >redniow. ang. ipocrisie,
ang. hypocrisy,
ros. licemerie-licemierie,
xan'estvo-chan/estwo.
hipo•teza – hipo•kryzja,
za•=o/enie – za•k=amanie,
k=am ^ =o/.
hipologia szkoln.
nauka o koniu, jego anatomi', fizjo-
logi', opisem ras ko<skich.
hiponautyka sport.
/egluga podwodna.
hipopotam bot.
Hipopotamus amphibius, zwierz"
ss'ce o grubym ciele, wielkiej, czworo-
k'tnej g=owie, kr[tkich nogach i prawie
g=adkiej sk[rze, przystosowane do
ziemno-wodnego trybu /ycia;
/yje z Afryce.
gr. hippos ]ko<\ % potami ]rzeka\ ˘
hippopotamos ]rzeczny ko<\ ˘
=ac. i ang. hippopotamus,
franc. hippopotame,
ros. begemont=-biegiemont,
gippopotam-gippopotam.
hipotaksa jęz.
po='czenie zda< erlacj' podrz"dn',
w wprzeciwie<stwie do parataksy.
W zdaniu z hipotaks' istniej' dwie
cz">ci sk=adowe& nadrz"dnik i
podrz"dnik.
ang. hypotaxis opposed to para-
taxiss.
hipote-ka(tyczny prawn., urząd.
1. instytucja prawna zabezpieczaj'ca
prawa w=a>cicieli oraz prawa os[b
trzecich do nieruchomo>ci,
2. lokata kapita=u zabezpieczona na
nieruchomo>ci; ksi"ga hipoteczna,
3. oddzia= s'du w kt[rym przecho-
wywane s' ksi"gi hipoteczne.
gr. hypolithenai ]z=o/y: pod przy-
si"g'\ ˘ hypotheke ]co> z=o/onego
pod, np. zobowi'zaniem\,
=ac. hypotheca, franc. hypotheque,
ang. hypothec(ary(ate(cation(ator.
hipote-za(tyczny log.
zdanie nie w pe=ni uzasadnione, t=u-
macz'ce pewne stwierdzone fakty;
przypuszczenie, za=o/enie, oparcie.
gr. hypo` ]pod, za\ % tithenai ]=o/y:\
˘ hypothithenai ]przed=o/y:\ ˘
hypothesis ]pionierska praca,
fundament, przypuszczenie\,
ang. hypothe-sis(size(tic(tical,
s=owotw. pokr.
gr. hypokrisis – hypothesis ˘
pol. zak=amanie – za=o/enie,
le/ ^ =o/ ^ k=am  k=ad
za=o/ ^ zak=am  zak=ad;
za¶=o/enie ^ za¶k=amanie
za¶=o/enie ]hipo¶teza\ 
za¶k=amanie ]hipo¶kryzja\,
wi"cej ˚k=am.
hipowitaminoza biol., med.
niedob[r witamin w organi{mie;
awitaminoza.
hippika sport. ˚hipika.
jazda konna, sztuka je{dziecka.
gr. hippos ]ko<, ang. a horse\.
hipso-graf(metr(termometr
gr. hypsos ]wysoko>:\,
grapho ]pisz"\, metreo ]mierz"\.
†hirus osob. pijak.
holend. dronkaard ˘
ang. drunkard,
ros. p;qnica-pijanica.
†histba, istba, izdba bud.
chata, izba.
hister-ia(yk(yczny(yzowa: psych.
1. med. nerwica – zaburzenia ruchu,
>wiadomo>ci, zmys=[w, nadmierne
reakcje lub ich zupe=ny brak, trak-
towana przez staro/ytnych jako
choroba wy='cznie kobieca,
2. podniecenie, atmosfera podnie-
cenia, niepewno>ci.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hiszpa<ski
gr. hystera ]macica, =ono,
ang. uterus\, ang. hysteri-a(c(cal;
gr. hysterikos, =ac. hystericus,
ang. hysterical, ros. isterihnyj.
histero-logia(neuroza(skopia(
(tomia pierwszy cz=on poj":
zwi'zanych z macic'.
gr. hystera ]macica\,
=ac. hysteric-us(al,
franc. hysteri-e(que,
ang. hystero-catalepsy(genic(oid(
(tomy.
histo~
dzia=y nauki i medycyny zajmuj'ce
si" badaniem tkanek, kom[rek i p=y-
n[w ustrojowych zwierz't i ro>lin.
gr. histos ]tkanka\.
histochemia
histogeneza
histoliza
histologia
histometr
histon
histopatologia
histor-ia(yk(yczny(yczno>:(
(yjka(yka(ryzm(iografia(
(iofilozafia(iozofia(yjka szkoln.
dosł. ˚dzieje, czyny, wydarzenia.
ang. day ˘ dzie<, dziej ]czyn\ ˘
`dzie< ˘ zbro•dzie<(dniarz,
dobro(z=o•czy<ca – dobro(z=o•dziej,
dzie< ]czyn\ – noc ]odpoczynek\.
ang. do ]robi:, czyni:\ ˘ >redniow.
ang. dede, deed ˘ deeds ]czyny\,
indeed ]rzeczywi>cie, faktycznie,
naprawd"\.
Zakrawa, /e «historia» jest «opowie-
dzian' rzeczywisto>ci', prawd'»
¯ hist }nieme H| ¯ istota, ros. istina
]prawda, rzeczywisto>:\ % oria
]opo•wie>:(wiadanie\ ¯ or % ia
¯ =ac. oratio ¯ orare ]m[wi:, ang. to
speak\, i jest przeciwstawieniem teorii
]czego> nierzeczywistego, wymys=u
m[zgu\& hist•or•ia  te•or•ia,
s=owotw. koncepcji 002A ]`oria\.
gr.-=ac. historia, ang. history
]uczenie si" poprzez dociekania\,
ros. istori-q/k/heskij.
staropol. hystorya o Iudaschu;
ystorya; podlug... ystoryey ˘
hystorya, ystorya – historyja,
istoryja, tj. opis zdarze<,
opowie>: z przesz=o>ci.
hiszpa-<ski(nka etn. ¯ Hiszpania.
staropol. 1429 wspanski,
XV w. Hispano, huspanskym ˘
huspa<ski, uspa<ski –
z Hiszpanii pochodz'cy.
=ac. Hispaniensis, niem. spanisch,
franc. espagnol, ang. Spanish,
hi>ciec
ros. wpanskij-szpanskij.
†hi>ci-ec(na(nny i>ci•ec(na(nny.
hitlerow-iec(ski polit.
zwolennik Adolfa Hitlera,
1889–†1945, i partii narodowosocja-
listycznej za=o/onej przez niego.
†hizdba izba, nieme H.
†hizop bot. Hyssopus officinalis L.
staropol. ocropisz me, gospodne,
yzopem ]asperges me hyssopo\
y oczisczpn bødø;
¢wozlek izopa pmoczczye we
krwy;
izop kaplan wrzvczy w plomyen,
1464 i 1475, 1484 isop isopus,
1472 yzop ysopus,
1493 yszop isopus ˘ isop, yszop
– izop, izep, OE.
h-moll muz.
†hnet, hned wnet, zaraz. ˚wnet.
anglosas. sona , >redniow. ang.
sone, ang. soon, ros. skoro-skoro.
†hnetki rych=o, ˚wnet.
hobb-y(ista osob.
zami=owanie, upodobanie czego,
ulubione zaj"cie w wolnym czasie,
temat; pasja.
ang. Hob ]imi" osoby\ ˘ zdrobn.
hobby, ros. konëk-koniok ]konik\,
l[bimaq strast;> slabost;.
hochsztapler(stwo char.
oszust, aferzysta.
niem. hochstapler.
hodoskop fiz.
uk=ad kilku u=o/onych blisko siebie
cz'stek.
gr. hodos ]droga\ % skopein ]patrze:\.
hodow-la(lany(ca(a: si"
planowa opieka nad wzrostem i roz-
wojem zwierz't i ro>lin ze szczeg[ln'
dba=o>ci' o osobniki przeznaczona do
rozmna/ania.
s=owotw. pokr. chudoba ]zwierz"ta
domowe\, UO, gr.-celt. BW.
>redniow. ang. reren, ang. rear,
ros. razvodit-razwodit.
hojer ryba. rybacka motor[wka bez-
pok=adowa u/ywana na zalewach i
du/ych jeziorach.
hojn-y(nie jęz. obfit•y(cie, szczodry.
†hojowanie czynność.
>ci'ganie beczki obr"cz'.
staropol. 1459 hogowanya ˘
hogowanye.
hoke-j(jowy(j[wka(ista sport.
gra dwu zespo=[w na lodzie,
posuwaj'cych kauczukowy kr'/ek
specjalnymi kijami, staraj'c si" wbi:
go do bramki przeciwnika.
starofranc. hocquet ]zgi"ta pa=ka,
hak\, pocz. wsp[=czesny ang. hockey,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ros. goki-hokej.
hokus-pokus jęz. zakl"cie.
H O K U S P O K U S
H O K U S P O K U
H O K U S P O K
H O K U S P O
H O K U S P
H O K U S
H O K U
H O K
H O
H przysi"ga wierno>ci podda<czej.
˚abracadarba.
hol(owa:(ownik ci'g•n':(nik
strofrank. halen, starofranc. haler,
>redniow. ang. halon, ang. haul,
niem. holen ]ci'gn':, przy(>•ci'ga:\.
hola# okrzyk.
okrzyk do zatrzymania, st[j#
holender techn.
w przemy>le papierniczym& maszyna
do mielenia i mieszania zawiesiny
materia=[w w=[knistych.
holenderka bud.
dach[wka o przekroju poprzecznym
w kszta=cie litery S.
hollywoodzki jęz.
Hollywood ]filmy produkuj'ca dziel-
nica Los Angeles, Kalifornia, USA\;
z przek'sem& holly=[dzki gdy +odzi,
bo tam Pa<stwowa Wy/sza Szko=a
Filmowa Telewizyjna i Teatralna
]PWSFTviT\ im. L. Schillera; litery
V nie ma w polskim alfabecie, a
jednak nadal u/ywana, ˚]litera\ V.
holm
1. geogr., geolog. wyspa,
2. chem. pierwiastek chemiczny,
symbol Ho, nr 67.
zlatynizowana nazwa Sztokholmu
¯ =ac. Holmia ]Sztok(Stock•holm\,
ang. holmium.
holocen geolog.
obecna epoka geologiczna, trwaj'ca
od ok. 10 tys. lat.
holografia
dzia= optyki zajmuj'cy si" technikami
uzyskiwania obraz[w przestrzennych,
metod' rekonstrukcji fali, g=[wnie
>wiat=a, ale te/ i fal akustycznych.
gr. holos ]ca=o>:\ % grapho ]pisz"\
˘ holographos ˘ p[{no=ac. holo-
graphus ˘ franc. holographe, ang.,
holograph ]pisane ca=kowicie r"cz-
nym pismem osoby kt[rej nazwisko
jest ukazane\.
holokausta proces. ca=opalenie.
gr. holos ]ca=o\ % kaustos ]palenie\ ˘
holokaustos ˘ holokauston; p[{no-
=ac. holocastum, franc. holocauste,
>redniow. ang. i ang. holocaust ]ofia-
rowanie ca=o>ci do spalenia jej, ang.
ho=ota
1. an offering the whole of which is
burned, 2. complete destruction of
people or animals by fire, 3. great or
widespread destruction\.
holowa: czynność. ci'gn':, ˚hol.
holweg szlak.
w'ska >cie/ka na zalesionym stoku,
umo/liwiaj'ca zjazd narciarski.
niem. holweg ]w'w[z, par[w\.
†ho=d, o=d, ha=derstwo,
ho=dowanie, o=dowanie polit.
staropol. hominium id est oma-
gium hold; halderzsthwo,
ca 1428 holdowanye homagium,
1444 omagium vlg. holdowanye,
ca 1500 holdovanye omagium.
staropol. sluga holdowy vassalus
˘ ho=downy, ho=dowy –
maj'cy zwi'zek z ho=dem.
staropol. slvga holdowny vasallus;
szluga holdowny vel szluga w
gymyenyv vazallus ˘
s=uga ho=downy – lennik wasal.
ho=d(ownik(owa: osob., prawn.
wyraz czci powa/anie, akt uleg=o>ci.
w ho=dzie – ku czci.
czes. hold, niem. huld,
staropol. ho=d(erstwo(owa:(
(owanie(owny(owy,
nieme H& o=d(erstwo ]przysi"ga
wierno>ci podda<czej\,
staropol. ho=dowa: –
1. s=u/y:,
2. podbija: inne narody, plemiona,
tj. zmusza: je do z=o/enia ho=du;
tak wg Ss 2011, ˚832, koniecznie#
=ac. homo ]cz=owiek\ ˘ >redniow.
=ac. hominaticum ]us=ugi wasala\
starofranc., >redniow. ang. i ang.
homage,
ros. ]feuda=owi\ povinnost;-
powinnost, ]akt uleg=o>ci\ pohte-
nie-pocztenie, blagogovenie-
b=agogowienie.
ho=obla
w zaprz"gu jednokonnym stanowi
jeden z dw[ch dyszli bocznych;
przytaczam za Woln' encyklopedi',
bo nie wiem o co tu chodzi, co to za
osprz"towanie wozu konnego.
†ho=omek ˚go=om"dka, GH.
staropol. ho=omek, o=omek, nieme
H – gomo=ek,
˚go=om-'d("dka(ek, =ommo=.
staropol. 1478 holomek,
1500 olomkom.
staropol. go=om"dka, go=omek,
ob=omek, u=omek.
˚go=om-'d("dka(ek, =ommo=.
ho=ota stan społ. go=ota, GH,
nieodziana biedota. ¯ czes. ]$\.
s=owotw. pokr. galoty ]majtki, gacie,
kalesony, spodnie, pantalony\.
ho=ubi:
staropol. 1448 golothy; golotham;
1458 dictus golomek albo golotha,
1467, 1475, 1483 golothy,
1468, 1475 golotha,
1474 familia impossessionata
albo golothy,
1480 golothi,
1481 golothami,
1483 ¢golethamy,
1491 golothamy ˘
go=ota – ho=ota&
1. cz=owiek wolny, ale bez ziemi,
nie osiad=y, najmuj'cy si" do
s=u/by, s=uga.
2. ryba=t, wagant, komediant, hultaj.
ho=ubi-:(ec taniec. ¯ ho=ub ]go='b\.
ukr. taniec o tej nazwie; ho=ubce w
ta<cu – wywijanie; dokarmianie go-
="bi, przyho=ubi: – przygarn':.
ukr. golubiti ]pie>ci:\
¯ golub/ka ]go='b(ka\.
ho=ysz osob. biedny, ubogi, zubo-
/a=y, biedak, golec, go=ysz, GH.
ros. golyw,
mSjp 1969& ¯ ukr. golyw ]$\
homar zool. Homarus vulgaris,
jadalny rak morski.
staroskand. humarr, franc. homard,
>redniow. ang. loppester, lobstere,
ang. lobster, ros. omar-omar.
homeopat-ia(yczny med.
metoda leczenia niekt[rych chor[b
takimi >rodkami, kt[re w wi"kszych
dawkach wywo=uj' w organi{mie
zdrowego cz=owieka objawy podob-
ne do objaw[w tych chor[b.
zastosowana ok. 1800 przez S. Hah-
nemanna – greckiego lekarza.
gr. homoiopathie ]dosł. podobie<-
stwo wra/e<\, albo gr. homoiopa-
theia ]podobna wra/liwo>:\.
ang. homeopathy.
homery-cki(czny jęz.
jak u Homera; epicki,
niezwyk=ych rozmiar[w, niezwyk=ej
si=y, ogromny, pot"/ny, wspania=y.
†homian, humien, humion rel.
prze=o/oby klasztoru w Ko>ciele
Prawos=awnym, przeor, igumen.
homilia rel. rodzaj kazania obja>-
niaj'cego tekst biblijny.
staropol. omelya – rodzaj kazania,
wyk=ad obja>niaj'cy tekst Pisma
Íwi"tego.
gr. homos ]ci sami\ % `ile ]t=um\ ˘
homilos ]zebranie, zgromadzenie\ ˘
homilia ]roz(mowa, obja>nienie\,
p[{no=ac. homilia, starofranc. omelie,
>redniow. ang. omelye, ang. homily,
ros. pouhenie-pouczenie,
propoved;-propowied.
homo~
pierwszy cz=on poj": oznaczaj'cy&
taki sam, jednakowy, podobny.
gr. homos ]taki sam, r[wny, jak ten\,
=ac. homo`, ang. homo`.
homofoni-a(czny muz.
styl muzyczny z dominacj' jednego
g=osu nad innymi.
homogeni-czny(zacja(zator(
(zowa: jednorodny, jednolity.
homologiczny jęz.
odpowiedni, podobny, zgodny,
r[wnowa/ny, jednobrzmi'cy.
homonim jęz.
wyraz maj'cy jednakowe brzmienie
z innym wyrazem, lecz odmienne
znaczenia, etymologi", a niekiedy i
pisowni", np. bal ^ zabawa, i bal ^ kloc,
szczeg[lnie kr[tkie, jednosylabowe.
alpaka, bak, balot, bar, brama, brona,
cap, cera, czajka, dubelt, dur, dymka,
faza, flora, fuga, galon, glon, grab,
granat, grot, huba, iglica, kanka, kapka,
karma, karota, klon, kok, kornet, kort,
kosz, lada, mantyka, mars, mat, itd.
homo sapiens
cz=owiek rozumny.
ang. Homosapiens ¯ =ac. homo
]cz=owiek\ % sapiens ¯ sapient
¯ sapere ]pr[bowa:, zna:\.
homoseksualny jęz., biol.
poci'g seksualny do tej samej p=ci,
zwany potocznie zboczeniem, a
ja – J.D. – s'dz", /e jest to wynik
niedorozwoju osobowo>ci zatrzyma-
nego na latach 11–13, gdy nastolatki
najch"tniej obcuj' ze sob' i nast"pnie
tak wsp[=/yj'.
jest to aspekt genetycznie kodowany
i – tym samym – orientacja nie do
zmiany, jak owoc, np. jab=ko& wielko>:
i kolor dojrza=ego, ale gorzkie.
˚niedorozw[j ma kilka stopni, od ci"/-
kich, fizycznych brak[w cia=a, do
emocjonalnych, umys=owych – od
>lepoty i innych kalectw ]od samego
porodu i wieku dzieci"cego\, przez
homoseksualizm ]na pocz'tku lat
kilkunastych\, do staropanie<stwa i
starokawalerstwa ]w latach 15–18\;
omal ca=e nasze /ycie, od pocz'tku
do ko<ca, jest kodowane w momencie
pocz"cia, zap=odnienia kobiety m"sk'
sperm'& wygl'd i charaktery, zdolno>ci
i podatno>ci, upodobania.
w rysunkach, potencjalnie i malar-
stwie, nie na t=a, dali – wszystko jest
na pierwszym planie, jak w rysunkach
dzieci.
honor(owy(owa:(arium osob.
1. cze>:, uczciwo>:, godno>:
osobista, dobre imi"; ambicja,
2. zaszczyt,
3. honory ]l. mn.\ dostoje<stwa,
godno>ci, oznaki czci, odznacze-
nia; powa/anie, szacunek.
4. karc. starsza karta, figura
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hormon
]od waleta do asa\.
=ac. honor, honos, starofranc.
honeur, honur, >redniow. ang. i
ang. honor ]Am.-Eng.\,
ang. honour ]Brit.-Eng.\,
ros. hest;-czest ]˚cze>: ^ te>:\,
]powa/anie\ pohtenie-pocztenie,
]tytu=\ milost;-mi=ost,
]w kartach\ onër, figura.
honoris causa szkoln., jęz.
akademicki tytu= honorowy nadawany
przez uczelnie osobom szczeg[lnie
zas=u/onym dla nauki i kultury.
=ac. doctor honoris causa ]doktor
dla zaszczytu\.
hop#, hopsa sa ruch.
1. skok ]na jednej nodze lub dwu\,
skaka:, podskakiwa:,
2. ta<czy:.
¯ h ]hoch, high ^ wysoko\
% op ¯ opposite ¯ =ac. oppositus.
anglosas. hoppian,
pokr. niem. hüpfen,
>redniow. ang. hoppen, ang. hop,
ros. prigat;, skakat;.
hopkalit chem., handl.
nazwa handlowa mieszaniny tlenk[w&
miedzi, kobaltu, mangamu, i srebra.
hoplici wojsk.
w staro/. Grecji, ci"/kozbrojni pie-
churzy walcz'cy w zwartym szyku,
zwanym falang'.
starogr. hoplitai ]l. mn.\ ¯ hoplites.
¢hora gr. godzina, czas, okres, sezon.
starofranc. hore, hure, ore, ure,
>redniow. ang. houre, oure, our,
ang. hour ]godzina\.
goth. jer ]rok\ niem. jahr ˘
s=aw. œre-jare ]rok\ ˘ zbo/e jare.
horda społ.
1. ob[z, szczep lub r[d nomad[w
mongolskich ˘
2. koczownicza, w"druj'ca, prze-
mieszczaj'ca si" grupa,
lub szczep,
3. mylnie w j. pol. i ros. t=um.
gromada, banda, sfora, r[j, zagon,
grupa, konnica, ˚orda i or ]hors,
ors – ko< ˘ orszak\.
tat. urdu, tur. ordu
hordeina bot.
z grupy prolamin& gliadyna, horde-
ina, awenina – bia=ek obecnych w
nasionach traw&
gliadyna – pszenicy i /yta,
hordeina – j"czmienia,
awenina – owsa.
†hordowit bot. >laz k"dzierzawy,
Malva crispa L.
staropol. 1472 hordowyth maluca
crispa, 1437 kødzerzavyecz,
rutenice hordowith eviscus.
hormon(oterapia biol.
horod
substancja wydzielana przez gruczo=y
tego samego cia=a ]organizm ludzki lub
zwierz"cy\, wprowadzana bezpo>red-
nio do krwi i limfy, odgrywaj'ca du/'
rol" w przemianie materii i wzrostem
organizmu.
gr. horme ]pobudzenie, impuls\ ˘
hormaein ]stymulowa:, pobudza:\
˘ hormon ]pobudzaj'cy\,
ang. hormon. ˚biologia, chemia.
¢horod ukr. ˚gr[d. horodyszcze
]jak zgliszcze\ – ruiny grodu.
horod ]gr[d\ ¯ hora ]g[ra\,
koncepcji& berg ]g[ra\ – burg ]gr[d\.
†horodniczy poz. społ. zarz'dca
grodu ]na Litwie\, ˚kasztelan.
staropol. 1469, 1499 horodniczy,
1494 gorodnyczy.
niem. bürgmeister,
ang. castellan,
ros. gorodnihij-gorodniczij.
horoskop opis konfiguracji cia= nie-
bieskich ]planet, S=o<ca, Ksi"/yca\
stanowi'cy podstaw" przepowiedni
astrologicznych, sporz'dzany w mo-
mencie formu=owania przepowiedni
w odniesienie do chwili narodzin
danego cz=owieka.
gr. skopein ]ogl'da:\ ˘ hora ]pora,
godzina\ % skopos ]nagl'daj'cy\ ˘
horoskopos ]ten, kt[ry obserwuje
godzin" narodzenia\,
=ac. horoscopus,
franc. i ang. horoscope,
ros. goroskop-goroskop.
horrend-um(alny jęz.
straszny, okropny, skandaliczny.
=ac. horrere ]sierdzi: si", nastroszy:,
w=osy je/' si" na g=owie\,
horrendus ]przera/aj'cy\, horribilis,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
horrible, ros. u'asnyj-u/asnyj,
strawnyj-strasznyj.
hortensja bot. Hydrangea, nazwa
krzewu doniczkowego i gruntowego.
wg mSjp 1969& Hortensia, krzew z
rodziny skalnicowatych, o kwiatach
zebranych w du/e baldachogrona.
=ac. hortus ]ogr[d\ ˘ hortensius
]ogrodnik\, hortensis ]ogrodowy\.
imi" Hortensia ]ogrodniczka\.
horyzont(alny
1. linia pozornego zetkni"cia nieba
z ziemi' lub powierzchni' wody;
widnokr'g;
2. w przen. cz">ciej w l. mn. – zasi"g
my>lowy, zasi"g wiedzy, zaintere-
sowa<, mo/liwo>ci; perspektywy,
3. teatr. ruchoma zas=ona zawieszo-
na na szynie w kszta=cie podkowy,
otaczaj'ca g='b sceny, s=u/y do
wywo=ania wra/enia g="bi.
gr. horizon ]kylos\ ]granicz'ce
ko=o, ko=o b"d'ce granic'\ ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
=ac. horizon, starofranc. orizonte,
>redniow. ang. orizont,
ang. horizon(tal,
ros. gorizont/al;nyj-gorizont`
wg Swo 1980& gr. horidzon, dope=n.
ang. horidzontos ]rozgraniczaj'cy; w
polskiej pisowni& Dz Z, ˚litera D\.
†horzec bot.
goryczka lub gorczyczka kropkowa-
na, Gentiana punctata L.
˚gorczyczka.
staropol. 1472 horzecz genciana.
hosanna rel. wezwanie do Boga o
pomoc; nast"pnie radosna inwokacja
w judai{mie, potem tak/e w liturgii
chrze>cija<skiej.
wg mSjp 1969& okrzyk powitalny i mo-
dlitewny u dawnych ?yd[w, u/ywany
te/ w liturgii chrze>cija<skiej.
hebr. hosziah nna ]dosł. ah, ratuj\
gr. hosanna, ang. hosanna.
hospit-acja(owa:(ant szkoln.
wizytowa: szko=", zwykle prze=o/ony
– podw=adnych; ucz"szczanie na lekcje
szkolne kandydat[w na nauczycieli.
=ac. hospes ]go>:\ ˘ hospitare
]otrzyma: co jako go>:\, hospitor
]goszcz" u kogo\, ang. hospitable,
ros. gostepriimnyj-gostie`.
hospitalizacja med.
leczenie w szpitalu, pobyt pacjenta
w szpitalu.
hospodar poz. społ.
dosł. pan, a wi"c odpowiednik pol. woje-
wody, grafa, gubernatora, rz'dcy, u/y-
wany – wg. Wolnej encyklopedii – od
XIV wieku przez kancelarie pos=ugu-
j'ce si" j"zykiem ruskim; z pewno>ci'
w Kijowie, pol. gospodarz – niew'tpli-
wie – w zwi'zku z tym s=owem;
hist. tytu= nadawany ksi'/"tom i rz'd-
com Mo=dawii i Wo=ochii.
s=owotw. baz' =ac. hospes` ]hospit`\
o znaczeniu «jak oni tak, to my na
opak», czyli s=owotw. konc. 026& ang.
host ]gospodarz\ ˘ pol. go>: ]przybysz\.
hossa ekon. zwy/ka kursu papier[w
warto>ciowych na gie=dzie, lub
towar[w tam notowanych.
franc. hausse, ang. boom,
ros. o'ivlenie torgovyx
sdelok, povywenie kursa,
gdy ang. rise, rising ^ franc. hausse
– ros. ]wzrost\ uvelihivat;sq,
]wzrost cen\, povywat;sq.
hostia rel. w Ko>ciele Rzym.-Katol.
– okr'g=y op=atek z m'ki pszennej
b"d'cy przedmiotem ofiary mszalnej
lub ju/ konsekrowany, wystawiany
w monstrancji dla adoracji.
=ac. hostia ]dosł. przedmiot ofiary\.
hotel(arski(arstwo(arz(owy bud.
budynek mieszkalny przeznaczony
do czasowego pobytu os[b zatrzy-
hrabia
muj'cych si" w danej miejscowo>ci.
>redniow. =ac. hospitale ]zajazd\ ˘
hospitale ˘ starofranc. hostel,
franc. hotel, ang. XVIII w. hotel,
ros. otel;-otel, gostinica.
ho/y char.
/wawy, kwitn'cy zdrowiem&
krzepki, dziarski, z werw'; urodziwy.
ukr. go'yj-ho/yj.
¢høj dun.
1. g[rka, wzg[rze, pag[rek, kopiec,
2. wysoki, wznios=y, g=o>ny.
lit. Ejrago=a ¯ hojrag.
pol. ]nieliterackie\ hojrak, GK.
hrab-ia(ianka(ina(iostwo(stwo
poz. społ.
1. pisarz od XV w.,
2. arystokratyczny tytu= w p[{niej-
szych wiekach, lecz nie szlachecki
]hrabiowski m[g= by: nabywany\.
˚posadnik, pan, pa<stwo.
niem.-rus. ˚graf ]pisarz\,
BW,VF. staroniem. gravio,
ang. earl, count ]wojewoda\, hrab-
stwo ]wojew[dztwo, ang. county\,
ros. grafstvo.
Hrabia nie by= tytu=em szlacheckim
– by= nabywany, gdy szlachectwo prze-
chodzi=o wy='cznie drog' pokrewie<-
stwa – przez zawarte zwi'zki ma=-
/e<skie lub w drodze porodu.
gr. graphein ]pisa:, ang. to write\ ˘ spi-
soki graf[w Krasi<skiego, 1470–1490,
i Raczy<skiego, 1515.
Hrabia, czyli graf, by= – z ramienia
kr[la – 1. rz'dc', 2. s"dzi', i 3. pisa-
rzem, w jednej osobie, oraz 4. woje-
wod' w czasie wojny, zwanym przez
to panem ]wszystkim\ ¯ pan ¯ gr. pan
]wszystko, wszech, ang. all, every,
universal\.
Tytu= spowszechnia= do zagrody, a
nast"pnie sta= si" tytu=em grzeczno-
>ciowym, przy zwracaniu si" do ka/-
dej, bli/ej nie znanej, osoby.
W ataku na wroga, wojewoda prowa-
dzi= woj[w do boju, i gin'= w przegra-
nej bitwie, gdy ksi'/"ta, na koniach,
obserwowali b[j ze wzgorza i w takim
wypadku oddalali si".
pan, govern ˘ wojew[dztwo ^ gu-
bernia ^ grafstwo ^ hrabstwo, wi"cej
˚wojewoda.
pan ^ wojewoda ^ rz'd ˘ wojew[dztwo
i pa<stwo; instytucja pa<stwowa ^
rz'dowa; terminy te, w ci'gu wiek[w,
zmienia=y zasi"g terytorialny, tak i kraj
¯ niem kreis ]cyrku=, obw[d, powiat,
ang. circuit; district\.
Tytu= urz"dnika-zarz'dcy w pa<stwie
Frank[w& administrator, s"dzia i spra-
wy wojenne.
staropol. 1413(14, i ca 1428
grabya comes,
1417 graby de Holania,
1419, i 1419(20 grabya de Hardek,
hrabrest
1427 yacom ya graby...,
przeciwo grabi,
1446 grabya ne zayal bydla,
graby; grabya comes; bancz ksza-
szatha albo grabye wszythky,
1473 nye wzy'l po graby; comes
grabya uel woyth wyszschego
prawa ˘
grabya – hrabia, wg Ss 1953&
tytu= feudalny ]mo/e zwi'zany z
pewn' funkcj'\ – wyjawiaj'c, /e
autorzy Ss 1953 nie wiedzieli kim
hrabia by=, ze stanowiska i tytu=u,
kt[ry, w jego wypadku, by= nabywany.
staropol. 1428 grabyney,
1457 za grabyni szeczi ˘
grabyna –
hrabina, /ona hrabiego.
staropol. grabstwo – hrabstwo, jed-
nostka administracji terytorialnej,
dzi> wojew[dztwo ¯ wojewoda ^
pisarz ^ graf ^ hrabia ^ pan ^
niem. graf ^ ang. count, earl;
niem. grafschaft ^ wojew[dztwo ^
ang. county, shire.
wg Ss 1953 ci'g dalszy niewiedzy
bo =ac. odpowiednikiem ma by:&
„terra seu provincia”, ˚wojewoda.
†hrabrest bot. agrest, GH,
graagr.
†hrabstwo społ. jednostka admi-
nistracji terytorialnej, wojew[dztwo.
hrabia ¯ graf ]pisarz, wojewoda\.
hrecz-ka(kosiej(any bot. ˚gryka.
Fagopyrum esculentum, ro>lina z
rodziny rdestowatych. GH
ang. buckwheat, ukr. grehka-
hreczka, ros. greha-grecza,
grehixa-greczicha.
†hrudzina anat. ko>: mostkowa
wraz z okryw' mi"sn', mostek.
staropol. 1489 item forenses
carnes, que in vulgari chrudzyny
nuncupantur.
franc. le sternum,
niem. brustbein,
ros. grudnaq kost;.
¢hrynja ]hryn, hrunda, hruninn\
isl. ruch.
1. wpa>:, upa>:, 2. p=yn':, sp=ywa:,
wyp=ywa:, 3. upa>: swobodnie.
†huba fa=d.
1. hub-a(ka bot.
Polyporus, drzewna, naro>l, grzyb z
rodziny /agwiowatych.
paso/yt. g'ba – g'bka, U ˘ Å, ´;
G  H,
s=owotw. pokr. g"ba.
staropol. 1472 lesna huba agaricus,
1491 modrevova huba byala
agaricus ˘ huba le>na,
modrzewiowa huba.
>redniow. ang. tache,
ang. touchwood ]suche, rozk=adaj'ce
si" drzewo, pr[chno lub suchy grzyb
u/ywany jako “tinder” – podpa=ka
chwytaj'ca iskry z uderze< stali o
krzemie<\, tinder ]podpa=ka\, tak/e
ang. agaric ]ka/dy grzyb jak zwyk=y,
pospolity grzyb jadalny, korkowaty
grzyb, paso/yt drzew\, ˚agaryk,
ros. trut-trut.
2. †huba fa=d.
staropol. ca 1250 huba in Slavoni-
co plica seu ruga vestium dicitur,
unde Casshubii, id est plica
rugas interpretantur.
w Ss 1953 uwaga& Polsko>: wyrazu
w'tpliwa.
hucu=
1. etn. g[ral /yj'cy na p[=nocnych
zboczach wschodnich Karpat.
2. anim. ko< hodowany na Huculsz-
czy{nie, o du/ej wytrzyma=o>ci.
hucz-e:(ek(ny dźwięk.
¯ huk; wydawa: d{wi"k w r[/ny
spos[b, o du/ej sile, nat"/eniu.
ang. to roar, to bang,
ros. orat;, krihat;> muhat;,
revet;, ryhat;> wumet;, bu-
wevat;> gremet;, groxotat;.
huf(iec wojsk.
w >redniowiecznych wojskach&
zwarty oddzia= sk=adaj'cy si" z kilku
chor'gwi.
s=owotw. baz' ang. half } haf | ]p[=\ ˘
>redniow. ros. po=k ]dosł. do po=owy\
¯ po= ]po=owa\ % k ]do\.
huf ˘ hufiec, jak ch=op ˘ ch=opiec.
z wp=ywem niem. haufe ]kupa,
gromada, t=um, zbi[r\.
staropol. 1466 przeczywneho uphv,
1490 in exercitu albo wfe
]leg. w ufie\,
1497 ...albo f uffye positus,
XV w. cuneos vffy ˘
uph, wf, uff, vff –
1. zast"p, oddzia= wojska odpowied-
nio uformowany, hufiec,
2. gromada, kupa.
1816 rok& „Tak dzielnie i roztropnie
}Jan| Tarnowski }1488–†1561|
poczyna= w tey potrzebie z hufcem
swym, i/ wielk' Moskalom zadaw-
szy kl"sk", dw[ch tylko towarzyszy
utraci=, Kmit" i Zborowskiego.”
o obl"/eniu Wielkich +uk[w 1580
}le/'cych nad rz. +owat, niedaleko
jez. Perba|, przez Jana Zamoyskiego
„z drugiey strony wys=ane z po/
ogami ufy, w kilku mieyscach grod
zapali=y...”
o Janie Karolu Chodkiewiczu †1621
„czytai'c opisanie tey bitwy wida:,
/e dzisieisze kupienie si" i rozwiianie
huf[w czyli kolumn, odmienionie
czo=a czyli frontu, zaczynanie bitwy
od harcownik[w dzisiay wolty/erami
zwanych, doskonale przez przodk[w
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
h¢¢
naszych znane i wykonywane by=y.
Pot"ga Szwedzka zak=ada=a si" nay-
wi"cey na ci"/kiey piechocie, ruszni-
cami i d=ugiemi uzbroioney spisami.
Chodkiewicz mia= 2,400 iazdy i ty-
si'c tylko piechoty& te zbite w hufy
mnieysz' ieszcze okazywa=y liczb".”
hufnal
gw[{d{ do podkowy, podkowiak.
staropol. 1500 wfnale }nieme H|,
staropol. ad ferrum pro uffnale ˘
wfnal, uffnal
¯ huf ]p[=\ % niem. nagel.
†hufnica, ufnica broń.
rodzaj dzia=a.
staropol. 1446 pixides huffnycze,
1461 huffniczas; huffnyczas,
1472 unam machinam ¢wfhnycz',
1484 hufnicza,
1495 una huffnycza; hufnicza,
1495 hufnicza ˘
huffnycza, huffnicza, wfhnycza,
hufnicza – ufnica.
hugenot, hugonot hist., rel.
zwolennik kalwinizmu we Francji w
XVI–XVII w., prze>ladowany przez
Ko>ci[= Rzym.-Kat. i rz'd do 1791 r.
gr. eidgenosse ]zaprzysi"/ony kom-
pan, towarzysz, konfederat, wzmoc-
nione przez posta: Besan∫ona Hughesa
– reformatora z Genewy\.
franc. eiguenot, eydguenot,
ang. Hugenot.
Tak wg S=ownika Webstera, 1962,
polski Swo, 1980, nadal niepewnie&
¯ fr. huguenot, mo/e z niem. Eidge-
nossen ^ sprzysi"/eni.
h¢¢ wulg. penis, pr':, kutas ]k'tek\,
ku>, dosł. ma=y ]m"ski\ ¯ ma= ]m'/\;
ma= ]m'/\ % /ena ]/ona\ ˘
ma=/e<stwo.
s=owotw. pokr. ujma ]umniejszenie\,
nieme H, jak i inne, staropolskie
s=owa, tak i uj&
on – wielki; ona – niewielka ˘
str – wi"kszy ˘ stryj ]strona ojca\,
uj – mniejszy ˘ wuj ]strona matki\,
b="dnie chuj, jak ukr. buhaj ]bugaj, byk
zarodowy\ ˘ nazwisko Buchajczuk;
b='d powsta=y przez pisanie z pami"ci,
przez >mia=ych lecz niedouczonych, bo
i sk'd, skoro nie ma pi>miennictwa w
sprawie – oto skutek.
wulgarno>: nie w znaczeniu lecz nad-
u/ywaniu s=[w okre>laj'cych narz'dy
reprodukcyjne, z byle powodu i bez
powodu.
staropol. pyje – siusiak ¯ pee
]siusia:, czasem traktowane jako
wulgaryzm; w >wiecie hipokryt[w nie
ma nazw do przyj"cia na okre>lenie
naturalnych cz">ci i funcji cia=a w
rejonie reprodukcyjnym\. ˚kutas.
ang. prick, penis, dick, cock,
ros. dubas-dubas ]$, pa=ka, pa=a\ ˘
h¢¢
wulg. dubasit; ]pa=owa:\.
†h¢¢edna:, ujadna: u(po•jedna:.
hu-k(ka:(czny(cze:(n': dźwięk.
g=os wielki o niskim tonie, powsta=y
przy upadku, wystrzale, wybuchu,
pracy silnika, itp., =omot, =oskot.
ang. roar, bang,
ros. orat;, krihat;,
gromkij wum, vzryv, i dr.
˚szumie:.
†hukra>: społ. ukra>:, nieme H.
¢HUL szumer. psych. rado>:.
pol. hulanka.
hula# lala# halala# okrzyk.
hulala# huzia# okrzyk w spotkaniu
na wojnie lub szczwaniu psami.
niem. huzza ]w 17-tym wieku wy-
mienione na hurra#, ˚hura#\.
hul-a:(aka(taj(tajski(anka(
(aszczy osob.
prowadzi: pr[/niaczy tryb /ycia.
ang. rouge, scamp,
ros. negodqj> bezcel;nik.
hulk mors. okr"t nie nadaj'cy si"
do /eglugi, przycumowany na sta=e
w porcie, s=u/'cy jako mieszkanie,
magazyn, warsztat.
gr. helkein ]ci'gn':\ ˘ holkas
]ci'gni"ty statek\ ˘
>redniow. =ac. hulcus ]ma by: z gr.\
˘ pokr. niem. holk, anglosas. hulc,
>redniow. ang. i ang. hulk,
ros. blokwif-blokszif; korpus
(starogo korablq).
hultaj(ski char.
nicpo<, =obuz, szelma, ga=gan.
˚huncwot.
humani~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
dotycz'cych cz=owieka.
¯ =ac. humanus.
humanista(styczny(styka
humanitarny(taryzm
humanizacja(zm
humbug
k=amstwo, blaga, oszustwo.
†humie: umie:, nieme H.
†humien, humion, homian rel.
prze=o/oby klasztoru w Ko>ciele
Prawos=awnym, przeor, igumen.
huminy bot. ˚humus.
substancje podstawowe pr[chnicy,
w"gla brunatnego i kamiennego.
=ac. humus ]ziemia\.
humor(eska(ysta(ystyczny(
(ystyka nastr.
1. =ac. humor, umor ]wilgo:, ang. mo-
isture, fluid\, wi"cej ˚element,
2. weso=y nastr[j& w humorze by:,
zdolno>: postrzegania komicznych
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
stron /ycia,
3. chwilowy nastr[j,
4. tylko w liczbie mnogiej,
humory& kaprysy, grymasy, d'sy.
gr. hygros ]wilgo:, p=yn\,
=ac. humor, umor ]wilgo:, p=yn\
starofranc., >redniow. ang. i ang.
humour, humor(istic(ous,
tak/e ang. ]nastr[j\ mood,
]kaprys, grymas\ whim, fancy,
ros. [mor, nrav>
]kaprys\ kapriz>
]wilgo:\ mokrota, blaga.
Humor – temat rzeka, ksi'/k" mo/naby
napisa:. Na my>li mam doniesienie z
polskiej prasy, lat 1960-tych, serio
pisane, /e pracownik browarni utopi=
si" w kadzi z piwem; we krwi stwier-
dzono zawarto>: alkoholu.
†hum[wi: um[wi:, nieme H.
humus geolog.
sk=adowa cz">: niekt[rych gleb, wa-
runkuj'ca ich urodzajno>:, powsta=a
w wyniku rozk=adu r[/nych cz">ci
ro>linnych i zwierz"cych; pr[chnica.
=ac. humus ]ziemia, grunt\,
ang. humus.
†hunckop, huckop, hunskop,
unskop nieme H.
staropol. 1394 hunczcop,
1414 unscop,
1422 hunsscop,
1431 wnzcop,
1434 chuczkop et globuczek,
1434 clobuczek et hunczkop,
1437 vuskop,
XV w. torques huczcop vel obrosz.
1. he=m z zas=on' w kszta=cie psiego
pyska, czy te/ sama zas=ona,
2. ozdobny =a<cuch noszony na szyi.
huncwot char.
=obuz, nicpo<, szelma. ˚hultaj.
hungary-styka(zm lit., jęz., etn.
filologia w"gierska.
hunter łow.
ang. hunter ]my>liwy\ ¯ >redniow.
ang. huntere ¯ anglosas. hunta.
hunwejbing polit.
komunistyczna organizacja m=odzie-
/owa dzia=aj'ca w Chinach podczas
rewolucji kulturalnej, 1966–1968,
pozbycia si" chi<skiej inteligencji
przez Mao Zedonga ]1893–1976\,
cz"sto w okrutny, nieludzki spos[b.
chin. hun wei bing ]Czerwona
Gwardia\.
hura# okrzyk.
1. krzyk pobudzaj'cy do natarcia,
2. okrzyk wyra/aj'cy rado>:,
tryumf, uznanie, wiwaty.
niem. hurra ]XVII-wieczna wymia-
na wcze>niejszego huzza, ˚hula#\.
ang. hurrah, hooray, ros. ura@
husarz
hura~ przesadny, krzykliwy,
nieuzasadniony.
huragan(owy meteor.
burza z gwa=townym wiatrem ponad
100 km(godz.
zach.-ind. huracan,
hiszp. huracan,
ang. hurricane,
ros. uragan, burq.
huraoptymizm
¢hurdel obce.
anglosas. hyrdel,
>redniow. ang. hurdel, hirdel,
ang. hurdle ]przeszkoda\,
ros. perenosnyj pleten;.
hurkot(a: dźwięk.
odg=os przesuwania czego> twarde-
go, ci"/kiego, =omot, stukot, rumor,
turkot.
†hurlom, furlom płatn.
zap=ata za przew[z, c=o.
ang. duty, customs,
ros. obqzannost;, powlina.
hurma kupa, nat=ok, t=um, gromada,
hurm' ]wtargn': gdzie\ – gremialnie,
gromad', t=umem; hurm  grem,
wsp[lne GH, urmrem UE, A.
1816 r., o wyprawie Karola Chodkie-
wicza do Moskwy 1617& ?o=nierze
ci"/k' zim" sp"dziwszy na twardych
trudach i walkach, nie widz'c przy-
rzeczoney nagrody, hurmami z obozu
oddala: si" zacz"li...”
ang. crowd, throng, niem. haufen,
menge, ros. tolpa (naroda).
hurt(em(ownie(ownia(ownik(
(owy handl.
1. sprzeda/ du/ej ilo>ci towaru,
szczeg[lnie taka sprzeda/ do skle-
p[w detalicznych kt[re nast"pnie
sprzedaj' je konsumentom,
2. dawn.
2.a. p=ot, zwykle przeno>ny, ogra-
dzaj'cy teren na kt[rym wypasane
by=o byd=o,
2.b. stado, trzoda byd=a,
2.c. du/a ilo>:, liczba.
>rodk.-g[rno-niem. hurt ]dosł. plecione
ogrodzenie dla owiec\,
pokr. niem herde, anglosas. heord,
ang. herd }hurd| ]stado, mot=och\;
franc. vente en gros,
>redniow. ang. holesale,
ang. wholesale,
ros. optovyj torg, optovaq
torgovlq.
hurysa rel.
wg Koranu, wiecznie m=oda i pi"kna
mieszkanka muzu=ma<skiego raju.
¯ pers.,
arab. hur ]czarnookie\ ˘ pers. huri.
hus-arz(aria wojsk.
w"g. nazwa konnicy;
hustanowi:
ci"/kozbrojna jazda polska w XVI –
XVIII w., uzbrojona m.in. w p[=zbroje
ze skrzyd=ami, szyszaki i kopje;
pokojowiec ubrany w str[j w"gierski.
w"g. huszar, serb. husar, ˚huzar.
†hustanowi: ustanowi:, nieme H.
husyt-a(yzm rel.
wyznawca, zwolennik czes. reforma-
tora religii – Jana Husa 1369 –†1415,
spalonego 1415 na soborze w Kon-
stancji n(jez. Bode<skim ]na granicy
Szwajcarii i Niemiec\.
ang. John Huss.
†huszkodzi: uszkodzi:, nieme H.
†hu>cie czy huszcie,
u>cie czy uszcie
} staropol. sz ^ > | uj>cie.
hu>ta-:(wka ruch. wahad=owy,
rytmiczny ruch tam i z powrotem,
ko=ysanie z rozmachem; ]na biegu-
nach\ ko=ysa:, buja:, koleba:.
ang. rock, swing,
ros. kahat;/sq, kolyxat;/sq,
]na krze>le\ kahalka-kacza=ka,
]na koniku\, konëk na kahalke.
¢hut } h˙t | bud. ang. chata,
sza=as, ¯ wy/. staroniem. hutta,
pokr. pol.-ukr. chata,
ros. xata-chata.
hut-a(nik(nictwo(niczy(rz
ang. hut ]szopa, chata\,
¯ staroniem. hutta ]ku{nia\.
ut – metal ]drut, >rut, kut(y\.
anglosas. hat ]gor'cy, gor'co, pa-
l'cy\ ˘ >redniow. ang. hoot ]hot\.
staropol. 1471 mineram albo huta,
1452 martinus... vendidit... suam
vitreaturam albo hutam;
fabricam vitream albi huta,
w =aci<skiej odmianie&
1395 huttam,
1399 in hutta,
1495 hutta bene reformata,
1500 Gregeryn de hutta,
1475 de huttis vitrorum ius habet
˘ huta, hutta – zak=ad przemys=owy
wytapiaj'cy metale z rud,
staropol. 1552 hutarz – w=a>ciciel
huty lub cz=owiek pracuj'cy w
hucie.
†hutman poz. społ. dozorca&
1. w /upie solnej, lub
2. w hucie /elaznej.
staropol. 1420 huthmano,
1473 hutman,
1495 hwthman,
1395 Michael hutman habet ius.
staropol. 1334 hutmanstwo –
hutma<stwo, urz'd dozorcy
w /upie solnej.
†hutma<stwo poz. społ. urz'd
dozorcy w /upie solnej. ˚hutman.
staropol. 1334 hutmanstwo.
hydzi:
¢huus bud. holend. dom, budynek. pokonania, odradzaj'ce si" wci'/
na nowo,
huzar wojsk.
3. zool. jamoch=on s=odkowodny
/o=nierz lekkiej jazdy, ubrany i
z rodziny Hydridae.
uzbrojony na spos[b w"gierski.
gr. hydra ]/mija wodna\,
w"g. huszar ]/o=nierz pancerny\.
starofranc. ydre,
†huzda uzda, nieme H, ¯ uz ]wi'z\. >redniow. ang. ydre, ydra,
ang. Hydra, ros. gidra-gidra.
huzia# okrzyk.
¯ niem. huzza, hula#, hura# hydra-nt(uliczny(ulika
†hu/ytek u/ytek, nieme H. hydrant ¯ gr. hydor ]woda\,
hydraulik(a ¯ gr. hydor % aulos
hybryd-a(yzacja ]przew[d, rura\ ˘ hydraulikos
1. biol. wytw[r krzy/owania osob-
]organ wodny\ ˘ =ac. hydraulicus,
nik[w odmiennych, lecz zbli/onych franc. hydraulique, ang. hydraulic,
do siebie ras, gatunk[w, rodzaj[w; ros. gidravlika-gidrawlika.
krzy/[wka, mieszaniec, bastard,
hydrazydy chem. w liczbie mnogiej;
2. jęz. s=owo s=o/one z element[w
organiczne zwi'zki chemiczne.
sk=adowych, nale/'cych do dw[ch
r[/nych j"zyk[w, np. hydro~
• gr.-=ac. automobil. odnosz'cy si" do wody, pierwszy
• Jerozolima – hybryda gr.-=ac. cz=on nazw z=o/onych wskazuj'cy
¯ gr. hieros ]>wi"te, ang. sacred\ na zwi'zek znaczeniowy z wod'.
% =ac. olim ]niegdy>\. gr. hydor ]woda\.
• Istanbul – hybryda gr.-=ac.
hydrobiologia
baz' =ac. vestibulum ]recepcja, ang.
entrance hall\, zapewne jedna z bram hydrobus
grodu do wej>cia dla przybyszy ˘ hydrochemia
dzielnica Konstantynopola.
• chleb }w mej opinii| – gr.-=ac. hydrodynamika
ch ]gr. chthon ^ ziemia ^ ang. earth, hydroelektrownia
ground\ % leb ]¯ =ac. gleba\.
hydroenergetyka
leb ˘ byl ]ziemia, gleba\, EY ˘
bylina ]dosł. na glebie\, Czernobyl. hydrofor
hybrydami s' Lachy i Czechy&
hydrogeologia
Lachy ¯ anglosas. la ]ziemia\ %
gr. chthon ]ziemia\, hydrognomia
Czechy ¯ cze ¯ =ac. terra ]ziemia\ % hydrografia
gr. chthon ]ziemia\.
hydroliza
zlepki zg=osek tych samych znacze<
w r[/nych j"zykach by=y w miar" hydrologia
powszechne, np. +aba ¯ =a ]woda\ hydrometria
% ba ]woda\, Pasynok ¯ pa ]syn\ %
synok ]synek\. hydromechanika
=ac. hybrida, hibrida, ang. hybrid, hydrometeorologia
ros. ubl[dok, pomes;.
hydronimia
hyc, hyc# okrzyk., dźwięk.
hydropatia
oddaj'cy skok przez co.
hydroplan
hycel
1. pracownik miejski, kt[ry wy=apu- hydrosfera
je bezpa<skie psy; rakarz, hydrostatyka
2. w przen. hultaj, ga=gan, nicpo<,
˚huncwot. hydrotechnika
gwarowe niem. hitzel. hydroterapia
†hydanie osob. obmawianie, hydrow"ze=
obmowa, oszczerstwo. ˘ ohyda.
†hydzi: osob.
staropol. hydanye, vczøganye
ohyd' czyni:, obrzydza:; zniewa/a:.
detraccio, invidia.
=ac. abominari ]traktowa: jako z=y
=ac. detrectatio; calumnia ˘
znak, omen\ ˘ abominatus,
franc. calumnie ˘ ang. calumny,
franc. avoir en abomination,
ros. kleveta-kleweta,
abominable,
zloslovie-z=os=owie. ang. abomina-te(tion(ble,
hydra ros. omerzenie-omerzenie }r-z|,
1. wg mitologii gr. potw[r o wielu otvratitel;nyj-otwratitelnyj,
g=owach, odrastaj'cych po >ci"ciu, u'aznyj-u/asnyj,
2. w przen. z=o, nieszcz">cie trudne do gnusnyj-gnusnyj.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
hymn
hymn(ologia
uroczysta pie>< pochwalna; patetycz-
ny utw[r o tre>ci patriotycznej b'd{
religijnej; ˚rota.
staropol. yednego himnu, ymn.
gr. hymnos ]1. pie>< chwal'ca
Boga i bog[w, 2. ka/da pie>< chwa-
l'ca lub wychwalaj'ca\ ˘
=ac. hymnus ˘
starofranc. ymne, anglosas. ymen,
starofranc. i anglosas. ˘
>redniow. ang. ympne ˘
ang. hymn; national antem,
ros. gimn-gimn.
Polski Hymn Narodowy, pierwotny
tekst, zamieszczony na Internecie,
r[/ny jest tak w tre>ci jak i w sk=ad-
ni zda< od >piewanego dzi>&
Jeszcze Polska nie umar=a,
Kiedy my /yjemy.
Co nam obca moc wydar=a,
Szabl' odbierzemy.
Marsz, marsz, D'browski,
Do Polski z ziemi w=oskiej,
Za Twoim przewodem
Z='czem si" z narodem.
Jak Czarniecki do Poznania
Wraca= si" przez morze,
Dla ojczyzny ratowania
Po szwedzkim rozbiorze.
Marsz, marsz, D'browski...
Przejdziem Wis=", przejdziem Wart",
B"dziem Polakami,
Da= nam przyk=ad Bonaparte,
Jak zwyci"/a: mamy.
Marsz, marsz, D'browski...
Niemiec, Moskal nie osi'dzie,
Gdy j'wszy pa=asza,
Has=em wszystkich zgoda b"dzie
I ojczyzna nasza.
Marsz, marsz, D'browski...
Ju/ tam ojciec do swej Basi
M[wi zap=akany&
“S=uchaj jeno, pono nasi
Bij' w tarabany.”
Marsz, marsz, D'browski...
Na to wszystkich jedne g=osy&
“Dosy: tej niewoli#
Mamy rac=awickie kosy,
Ko>ciuszk", B[g pozwoli.”
Marsz, marsz, D'browski...
Wsp[=czesny nam, znany mi nieco
inaczej ni/ tekst zamieszczony na
Internecie }r[/nice na Internecie w
nawiasach|; znane mi s=owa zgodne
z tre>ci' ksi'/ki J[zefa Ba=abana –
Dzieje Polski, Lw[w, 1922, Sp[=ka
Nak=adowa „Odrodzenie”, 685 stron,
wydanie czwarte przerobione;
na stronie 425 Dziej[w&
Jeszcze Polska nie zgin"=a,
P[ki }Kiedy| my /yjemy,
Co nam obca przemoc wzi"=a,
Szabl' odbierzemy.
Marsz, marsz, D'browski,
Z ziemi w=oskiej do Polski,
Za twoim przewodem
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Z='czym si" z narodem.
Przejdziem Wis=", przejdziem Wart",
B"dziem Polakami,
Da= nam przyk=ad Bonaparte,
Jak zwyci"/y: }zwyci"/a:| mamy.
Marsz, marsz, D'browski...
Jak Czarniecki do Poznania
Po szwedzkim zaborze,
Dla ojczyzny ratowania
Rzuci= }Wr[cim| si" przez morze.
Marsz, marsz, D'browski...
Ju/ tam ojciec do swej Basi
M[wi }Mówi| zap=akany -
“S=uchaj jeno, pono nasi
Bij' w tarabany.”
Marsz, marsz, D'browski...
u J. Ba=abana, 1922, nie ma ostatniej
zwrotki. Wojak... =zami zalewa= si"
na sam' pog=osk"; zmy>lenie pisane
przez pobo/nego – my>li kr[tkiej, bo
jak pami"ta= o jednym, to zapomnia= o
drugim. Cech' pobo/nych jest tak/e& nie
wa/ne jak by=o czy jak jest – wa/ne jest
jak chcemy rzecz widzie:.
Kto> w internetowej wersji “macza=
palce” tj. dokonywa= zmian&
„Dla ojczyzny ratowania wr[cim si"
przez morze” – z=y j"zyk polski, bo to
kto& Czarniecki czy my$ ˚mania(k.
Mo/e jaki wydawca z USA skoro rzu-
ca=by si" przez morze, dla ratowania
Ojczyzny, kt[r' opu>ci=, ˚wydawca.
Wszystkie teksty g="bok' przesz=o>ci',
a tekst o zap=akanym ojcu – dziecinny.
Dlaczego do Basi, a nie Kasi, Jasi$
Wojak... m"/czyzna, =zami zalewa si"
dla Ojczyzny.
Dlaczego w hymnie polskim jest
D'browski i Czarniecki, a nie ma
Dargiewicza$ Powa/nie, Polski Hymn
Narodowy powinien ='czy: rodak[w, a
nie dzieli: ich, tj. wyr[/nia:, wynosi:
jednych ponad drugich, w tym wypadku
wbija: w dum" wszystkich o nazwisku
D'browski, kt[rzy po Henryku D'brow-
skim nie maj' ju/ ani kropli krwi, i
Poznaniak[w ponad wielu innych.
Poza tym – istotne# – zawiera opisy
wydarze< i sytuacje naszych wojak[w
poza granicami kraju, gdy staj' si" one
przestarza=e z biegiem czasu.
W latach 2000-ch uaktualni=em, cho:
troch", z doz' uszczypliwo>ci&
Jeszcze Polska nie zgin"=a,
p[ki my /yjemy.
Co Komuna zagarn"=a –
Krzy/em odbierzemy.
Won, ty, Komorowski,
my z Watykanem do Polski,
za jego przewodem,
wykurzym go smordem.
Jak Kaczy<ski do poznania,
po ruskim zaborze,
I L. ]lewak[w\ ca=owania
uda= si" za morze }do USA|.
Won, ty, Komorowski,
jak m[wi' pog=oski,
hyzop
nie rozkradaj kraju,
bo nie b"dziesz w raju.
Ale i Komorowskiego te/ by: nie
powinno – tymczasowa figura jak
wszystkie uprzednio wymienione.
W hymnie przesta: potrz'sa: sza-
belk', w zrozumieniu przeciw Rosji
i Niemcom, a nagradza: ludzi pracy.
Hymn tre>ci wznios=ej, godnej cz=o-
wieka, uj"tego w kilka s=[w i wpaso-
wanego do dotychczasowej melodii.
I taki, by w='cza= a nie wyklucza=
tych, kt[rzy tylko co przyj"li polskie
obywatelstwo, dla kt[rych Polska jest
now' Ojczyzn'. Np.
Niechaj Polska dot'd /yje
p[ki Wis=a p=ynie,
/yjmy w zgodzie i jedno>ci,
wszyscy jak w rodzinie.
gr. hymnos, =ac. hymnus,
starofranc. ymne, anglosas. ymen,
>redniowiecz. ang. ympne
ang. hymn, hiszp. himno,
ros. pet; gimny-piet’ gimny.
†hynszt, hynst anim., zwierz.
1. ko< wykastrowany, wa=ach,
2. ko< u=o/ony do specjalnego chodu,
np. inochodnik.
staropol. 1398 ¢hynczst,
1406, 1426 hinst,
1432, i XV w. hynsth,
1437 hinst spado; runcius id est
spado hynsth uel horz,
ca 1500 spado est equus castra-
tus, hynst vel valach;
XV w. hinst dextrarius,
ca 1500 yvnochodnyk vel hynsth.
¢hynszta anim. staropol. inszta –
koby=a, klacz, zapewne specjalnie
u=o/onego chodu, nieme H.
staropol. ca 1500 kobyl' vel insta
equa ˘ insta, inszta, hynszta.
hysowa: żegl. podnosi: /agle.
¯ niem. hissen ]podnosi:\.
holend. trisen ]ko=owr[t, wyci'g\ ˘
>redniow. holend. trisen,
>redniow. ang. trisen,
ang. trice up ]1. pierwotnie& jednym
poci'gni"ciem wysi=kiem, w “trice”
– w oka mngieniu, st'd 2. mgnienie,
natychmiast\,
ros. migom-migom ]migiem\,
v odno mgnovenie.
hy>, hy{ osob.
bzik, nadmierne, wr"cz chorobliwe
zainteresowanie czym.
†hyzop, izop med. ziele lecznicze
o aromatycznym zapachu.
hebr. ezob ]aromatyczne ziele\ ˘
gr. hyssopos, hyssopon,
=ac. hysopum, hyssopum,
starofranc. ysope, hyssope,
anglosas. i >redniow. ang. ysope,
ang. hyssop, ros. isop-isop.
I identyczny
I % cuman ]przyby: ˘ cumer ^ przybysz\
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
I – znak kszta=tem podobny jest do
wielu innych, ze wzgl"du na prostot"
znaku – baza, pionowa pozycja; cz"sto
mo/e by: zast"powany przez J, i oba
mylone przez to.
Ma=a litera I ]i\ jest podobna do ma=ej
L ]l\, zw=aszcza j ]j\ i L]l\ kt[re s'
zwierciadlanymi odbiciami siebie;
d{wi"ki te przechodz' jedne w drugie,
cz"sto w j. hiszp.
D{wi"k I wy=oni= si' z d{wi"ku Y.
I w po='czeniu z O& O % I ˘ E.
Tr[jka za>& O % E % i ˘ A, ˚A.
Jak H i K u/ywane do zmiany s'sia-
duj'cych z nimi d{wi"k[w liter, i jest
tak/e pomocniczym znakiem; w j"zy-
kach s=aw. zmi"kcza poprzedzaj'ce je
sp[=g=oski,
si ^ >, ni ^ <, ci ^ :, zi ^ {, np.
si" }>"|, nie }<e|, ci" }:"|,
ziemia }{emia|.
IL
ia  la; gr. gaia ]ziemia\ – land
wi"cej ˚]litera\ L.
IY >redniowieczna wymiana
kind ¯ kynd ]Stekynt\
lin ¯ lyn ]Lyngue<\
min ¯ myn ]Myndowe\
ring ¯ ryng ]Ryngold\
I, E, A ˘ IA, IE
sever ]surowy\ ˘ siewier ]P[=noc\
sanskr. agnis ]ogie<\ ˘ Agnieszka
ang. nest ˘ ros. gniezdo ˘ gniazdo
ang. twitter ˘ :wierk(a:
ang. Peter }pite&| ˘ Piotr, Pietras
niem. wetter ]powietrze\ ˘ wietier
s=aw. snadno ]lekko\ ˘ >niadanie
wo=.-ros. `ir ˘ `pol. `ierz
]W=adimir, ?ytomir ˘
W=odzimierz, ?ytomierz\
wo=.-ros. pir ]uczta\ ˘ pierogi
wo=.-staropol. bida ˘ bieda
staropol. birwnowanie ˘
bierzmowanie
staropol. :wir: – :wier:
staropol. ni ˘ nie
staropol. nigdy ˘ niegdy>
staropol. pirwej ˘ pierwej, pierwszy
staropol. pir[g ˘ pier[g
staropol. cirpie: – cierpie:
pol. chomik ˘ ukr. chomiak
pol. cz"sto ˘ ciasto i cz"stowa:
pol. zima  ziemia ¯ pers. zamin.
masa ˘ s=aw.-ros. miaso ˘ mi"so
bida ˘ bieda
kwitn': ˘ kwiecisty, kwiat
:wik]=a\, kwik ]ostry\ ˘ :wiek
IE – zakrawa – polskie, najcz">ciej po-
wsta=e przez dodanie E do I, np. piknie
˘ pi"knie, ni ˘ nie, nigdy ]uprzednio,
t=um. =ac. olim\ ˘ niegdy>, zbir ˘ zbie-
ra:, ros. zabirat ˘ zabiera:, W=adymir
˘ W=odzimierz ]mir ^ cz=owiek\, Wi=-
komir ˘ Wi=komierz ¯ anglosas. wil`
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
˘ wilcuma ˘ >redniow. ang. wilcome,
welcume, staropol. pirwej ˘ pierwej
]uprzednio\, cirpie: – cierpie:,
lub – rzadziej – I do E, np. wesz ˘ wie>
]staropol. i wo=. sz ^ pol. > ˘ wisznia
^ wi>nia, rysz ^ ry>\.
i samog=oska o pozytywnym =adunku,
i ^ tak ^ /e, w przeciwie<stwie do
negatyw[w& o ]pozytyw lub nega-
tyw\, a, e.
nie ¯ n % i % e ]negatyw – pozytyw
– negatyw ˘ negatyw\.
i tak; jak i ^ tak/e
¢IA szumer. olej.
¢i, ja, je on, ona, ono.
gr. gaia ]ziemia\ ˘ geo` ˘ ego`
]ja, ¢mia ^ mnie\ ˘ `ja, `ia ]ziemia\,
np. Anglia, Latvia, i inne.
Latopis 1116 i-i, q-ja, e-je,
†i staropol. 1. ='cznik, 2. paryku=a
wzmacniaj'ca& r[wnie/, nawet,
w=a>nie, wszak.
i sp[jnik i partyku=a.
I. sp[jnik –
A. wskazuje stosunek ='czny&
1. mi"dzy cz">ciami zdania,
2. mi"dzy zdaniami r[wno-
rz"dnymi,
B. wskazuje stosunek przeciwstawny,
C. nawi'zuje zdanie do przeciwnego
kontekstu.
II. partyku=a –
wzmacnia nast"puj'cy wyraz&
r[wnie/, nawet, w=a>nie, wszak.
w Ss 1953 12,5 kolumny cytat[w.
staropol. y  hiszp. y ]i, a\,
staronord. enn, starosaks. endi,
staroniem. wy/yn. unti,
niem. und, anglosas. and, ond,
>redniow. ang. and, an ˘ ang. and
]1. tak/e, w dodatku, wi"cej, tak jak,
2. plus, dodane do, jak& 6 i 2 czyni,
r[wna si" 8, 3. jako konsekwencja lub
wynik, jak& powiedzia= jej i zacz"=a
p=aka:, 4 arch. jak, je/eli, 5. pot. jak&
spr[buj i przyjd{ dzisiaj\, ros. i-i.
†iaspis ˚jaspis.
ibidem jęz. tam/e,
w tym samym dziele, na tej samej
stronie, w tym samym miejscu, wy-
raz wskazuj'cy na to samo {r[d=o.
=ac. ibidem, ang. ibidem.
ibis ptak.
ptak z rodziny Threskiornithidae,
obejmuj'cej 28 gatunk[w, do>: du/y
]wielko>ci czapli\,
ibis Threskiornis aethiopica czczony
by= w staro/ytnym Egipcie.
gr. ibis ¯ egip.
=ac. i ang. ibis, ros. ibis.
¢ibo dla.
ros. ibo-ibo, ang. for, because.
ideo
†ic i>:.
ichneumon owad.
du/a grupa osopodobnych owad[w,
lecz bez /'d=a, wydaj'cych larw"
w postaci robaka, /yj'c' na innej
larwie lub owadzie.
ang. ichneumon fly ¯ gr. ichneu-
mon ]dosł. tropiciel, ang. tracker\ ¯
ichneuein ]tropi:, upolowa:, ang.
to track out, hunt after\.
ichnij dawn. jego.
ichno~
pierwszy cz=on nazw wskazuj'cy na
zwi'zek ze >ladem stopy, tropem.
gr. ichno ]>lad\ ˘ np. gr. i =ac. ich-
nographia, franc. ichnographie,
ang. ichnography,
tak i ichnologia ]nauka o skamie-
nia=ych >ladach zwierz't\,
ang. ichnology.
ichtio~ pierwszy cz=on nazw z=o/o-
nych, maj'cych zwi'zek z rybami.
gr. ichthys ]ryba\ ˘
ang. ichthyo`, ros. ixtio-.
ichtiobiologia
ichtiofauna
ichtiol
ichtiolit
ichtiornis
ichtioskop
ichtiostega
ichtiotoksyna
ichtioza
ichtiozaur
†ici, i:, ji: ˚i>:.
idea(lizowa:(lista(listyczny(
(lizacja(lizm(lizowa:(lny; idea=
1. my>l przewodnia, tw[rcza, stano-
wi'ca cel d'/e<, wyznaczaj'ca kie-
runek dzia=ania; pomys=, koncepcja,
g=[wny zamiar utworu ]w Swo 1980&
g=[wna tendencja utworu – chyba
intencja\,
2. filoz. istota rzeczy, przedmiot ide-
alny, powszechnik, pierwowz[r
rzeczy, zasada wszelkiego bytu.
gr. idea ]kszta=t, wyobra/enie\,
=ac. idea(lis(tio,
franc. idee, ideal(isme(izer,
ang. idea(l(lism(list(listic(lize(lly,
ros. ideq.
identy-czny(fikacja(fikowa:
]si"\ jęz.
to/samy, dok=adnie taki sam, wierny.
=ac. idem ]to/samy\ % al ˘
=ac. identidem ]powtarzaj'co\ ˘
>redniow. =ac. identicus ˘ identials
˘ franc. identite,
ang. identit-y(ical(ifiable(ifier(ify,
ros. to'destvo-to/diestwo,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
to'(d)estvennost;,
ustanovlqt; podlinnost;
ili ]lub\ lihnost;.
ideo~
w nazwach z=o/onych o znaczeniu&
gr. idea ]kszta=t, wyobra/enie\,
franc. ideo`, ang. ideo`.
ideografia
ideogram
ideolog
ideologia
ideologiczny
ideowiec
ideowo-wychowawczy
ideowy
¢idie, idie/e gdzie, gdy ju/, tak jak.
staroros. ide-idie, ide'e-idie/e,
ros. gde, kogda, tak kak.
˚e/e ]kogda\, elma/e ]tak kak\.
idio~ pierwszy cz=on nazw z=o/onych,
oznaczaj'cy& oddzielny, swoisty, od-
mienny; utworzony samodzielnie,
powstaj'cy wewn'trz; w=asny, oso-
bisty.
gr. idio ]w=asny, prywatny, swoisty\.
idiom(atyczny(atyzm jęz.
akceptowana og[lnie my>l, uj"ta w
s=owa wypadaj'ce z zasad, i – tym
samym – nie daj'ce si" dos=ownie
t=umaczy: na inne j"zyki, my>li
przekazywane w obrazowy spos[b,
na pograniczu z /argonem, j"zykiem
nieliterackim.
og[lnie, s' to dziwol'gi tworzone
przez ludzi bez edukacji, z trud-
no>ciami w formu=owaniu my>li i
wys=awianiu si", na poczekaniu; staj'
si" popularne najpierw w >rodowisku,
a nast"pnie – w narodzie.
cz"sto u/ywane cz">ci cia=a& oko, nos,
noga, r"ka, g=owa.
przyk=ady& skocz do sklepu ]lub gdzie
indziej\ na jednej nodze ]szybko, bo tak
wygl'da ch[d jedn' nog'\, zdj"cie do
g[ry nogami ]odwrotnie, doln' cz">ci'
do g[ry\, da: nog" ]zbiec, uciec\,
powin"=a si" noga ]rzecz ponios=a
fiasko\, z g[ry dzi"kuj", op=acony z
g[ry ]przedp=acony\, wykonawstwo
pod psem ]z=e, bo z=y pies\, psia ko>:
]z=o>: /e napotkany problem niezwy-
kle trudny do rozgryzienia\, rzu: okiem
]omie: okiem co\, omiata: wzrokiem
]ca=o>:, powierzchownie\, na oko ]bez
u/ycia przyrz'd[w pomiarowych,
wzrokiem, na os'd\, mie: na oku ]na
uwadze\, nie spuszcza: z oka ]tkwi: w
patrzeniu na przedmiot\, wpa>: komu>
w oko ]spodoba: si"\, powiedzie: co>
prosto z mostu ]bezpo>rednio, kr[tko
i celnie, bo tak wygl'da st'd skok do
wody\, wpa>: jak >liwka w kompot
idiom
]pionowo\, z deszczu pod rynn" ]w to
samo\, kr[tko i w"z=owato ]zwi"{le,
lapidarnie\, robi: z ig=y wid=y ]wy-
olbrzymia:\, burza w szklance wody
]przesada\, znale{: si" mi"dzy m=otem
a kowad=em ]znale{: si" w trudnej
sytuacji\, pu>ci: pawia ]zwymiotowa:,
¯ r[/norodno>: zawarto>ci /o='dka\,
by: w gor'cej wodzie k'panym ]by:
nadmiernie szybkim, gorliwym do
dzia=ania, jak /'dza wydostania si" z
gor'cej wody\, by: jak s=o< w sk=adzie
porcelany ]nieuwa/nym\, by: jak p'czek
w ma>le, by: rozpuszczonym jak dzia-
dowski bicz, by: w czepku urodzonym
]mie: nadzwyczajne szcz">cie\, by:
psem na baby ]zajad=ym na nie\, r"ka
w r"k" ]by: wsp[lnikiem, szczeg. w
zmowie\, zrobi: np. odpowiedzie: z
urz"du od r"ki, natychmiast, jeszcze w
obecno>ci petenta, pi: do kogo ]m[wi'c,
mie: kogo> na my>li, nie wyjawiaj'c
z imienia; przymawia:, odno>nik do
wznoszonych toast[w, ruchu r"ki w tym
kierunku\, p[j>: na r"k" ]na ust"pstwo,
u=atwi:\, nie po nosie ]nie w zgodzie z
“nosem” – oczekiwaniami, fiasko; po
^ wed=ug\, kr"ci: nosem ]wybrzydza:,
dawa: wyraz niezadowolenia z otrzy-
manej oferty\, gra: na nosie ]pokazywa:
ruchem palc[w przy czubku nosa /e nic
z tego, lekcewa/y:\, mie: nosa ]zna: si"
na rzeczy, zna: jak co rozwi'za:, czu: co
czym jest\, wsadzi: swego nosa ]wtr'ci:
si" do nieswojej sprawy\, wtr'ca: swoje
3 grosze ]wtr'ca: si" mow' do spraw cu-
dzych, szczeg. w rozmowie dwu innych
os[b\, uj>: na sucho ]bez p=aczu, tj. nie
ponie>: konsekwencji czynu\, wzi': na
barana ]na plecy\, wiedzie: co w trawie
piszczy ]zna: szczeg[=y spraw skrytych\,
mie: powy/ej uszu ]ponad miar", jak
wodypowy/ejust,byutopi:wniej\,nabra:
wody w usta ]zaniem[wi: z wra/enia\,
macza: palce w czym ]dokonywa: zmian
w skryty spos[b\, patrze: przez palce
]pob=a/a:, puszcza: w niepami":\, posta-
wi: kogo> na nogi ]wzmocni: pozycj"
tak, /e odt'd mo/e sam prosperowa: w
spo=ecze<stwie\, kupi: kota w worku
]nie wiedzie: co\, obr[ci: kota ogonem
]wykr"ci: tak by rzecz wygl'da=a na
opak\, pierwsze koty za p=oty ]pocz'tki
gry\, chodzi: spa: z kurami ]o zmroku\,
porwa: si" z motyk' na s=o<ce ]wzi':
si" za zadanie nie do osi'gni"cia, prze-
kraczaj'ce mo/liwo>ci\, siedzie: jak na
tureckim kazaniu ]nic nie rozumie:, nie
rozumie: tej mowy\, zapu>ci: /urawia
]zerkn': skrycie, przez rami", do cudzej
tw[rczo>ci, pisaniny, i czerpa: stamt'd
dane, ¯ /uraw studzienny\, mie: dusz"
na ramieniu ]by: gotowym do ucieczki\,
da: nog" ]zbiec, uciec\, zmy: si" po cichu
]oddali: si" niezauwa/enie\, sta: oko-
niem ]sprzeciwia: si"\, ugry{: si" w j"zyk
]/a=owa: wypowiedzi\, trzyma: j"zyk za
z"bami ]nie wyjawia:, nie przekazywa:
idiosynkrazja
komu co si" wie w sprawie\, wywr[ci:
co ]zwykle odzie/\ na drug' stron" ]wy-
ci'gn': cz">: wewn"trzn' na zewn'trz,
ang. inside out\, wyrwa: si" jak filip z
konopi }filip – gat. zaj'ca| ]w='czy: si"
do dyskusji m[wi'c co> bez zwi'zku
z poruszanym tematem; nierozwa/na,
impulsywna wypowied{, post"powanie\,
wybi: co ]my>l\ komu z g=owy ]pozbawi:
my>li o tym, wyperswadowa: /e nie
warto\, z g=owy co mie: ]przej>: do
nast"pnych spraw po wykonaniu tego/\,
nie zawraca: g=owy ]nie zaprz'ta: jej, nie
odwraca: my>li\, postawione na g=owie
]na opak\, wykonanie bez g=owy ]bez my-
>li\, przewr[ci: komu w g=owie, i wej>:
komu> na g=ow" ]zaw=adn': czyimi>
pogl'dami\, zachodzi: w g=ow" ]zasta-
nawia: si"\, m[wi: z g=owy ]z pami"ci\,
mie: oleju w g=owie ]rozumu\, zachodzi:
si" w g=ow" ]zastanawia: si", bi: si" my-
>lami\, z=apa: si" za g=ow" ]jak tak mo/
na$#, jak mo/na a/ co> takiego$#, a/ do
tego stopnia$#\, p[j>: po rozum do g=owy
]zm'drze:, po stracie, trzeba by=o po-
st'pi:, zrobi: inaczej\, zda: sobie spraw"
]u>wiadomi: sobie\, patrze: na sw[j
koniec kija ]w przypadku propozycji
o pewnej rozci'g=o>ci – “patrze:” na
stron" mi wygodn', tj. mie: nadziej",
chcie: tak' uzyska: od strony drugiej\,
patrze: na sw[j czubek nosa ]egoistycz-
nie\, przyjmowa: jak leci ]bez selekcji,
wszystko po kolei\, plu: sobie w brod"
]/a=owa: utraconej okazji\, nabi: w
butelk" ]zrobi: z kogo durnia, oszuka:\,
mie: kogo> w nosie lub tylnej cz">ci cia=a
odbytnic' zwanej ]nie powa/a:, lekcewa-
/y:\, gra: na nosie ]nic nie mo/esz mi
zrobi:\, obi: si" o uszy ]us=ysze:
niegdy>\, stan': na uszach ]dokona:
nadzwyczajnego, niebywa=ego wysi=ku
by oci'gn': cel\, oberwa: lanie ]zosta:
pobitym, poturbowanym\, zagl'da: do
kieliszka ]nadu/ywa: alkoholu, by:
cz"sto w stanie nietrze{wym\, plu: sobie
w brod" ]/a=owa: /e nie post'pi=o si"
inaczej, /a=owa: straconej okazji\, by:
w kropce ]nie zna: rozwi'zania, wyj>cia
z sytuacji\, zalatywa: czym ]>mier-
dzie:\, uci': pogaw"dk" ]wykona: j' z
zaci"ciem, zaanga/owaniem\, p[j>: w
pi"ty ]tak, a/ nogi s=uchaj'cemu zadr/'
z nadchodz'cej konsekwencji; gro{b'\,
o odzie/y& pasuje jak ula= ]dok=adnie
we wszystkich wymiarach, jak odlew
cia=a\, goni: lub p"dzi: bimber ]desty-
lowa: go; gon ^ p"d\, ruszy: z kopyta
]ruszy: z miejsca z ca=' si=', p"dem,
do galopu\, nie patyczkowa: si" ]bez
ceregieli, bez wnikania w szczeg[=y,
“patyczki”, bez przebierania, tj. brania
pod rozwag" swego czynu i okolicz-
no>ci\, stan': na wysoko>ci zadania
]sprosta: wymaganiom, zwykle wysoko
postawionym\, dozna: na swej sk[rze
]do>wiadczy:\, rozebra: si" do roso=u
]do naga\, da: nog", wzi': nogi za pas
]zbiec z pola walki\, odwr[ci: kota
ogonem ]zmieni: co o 180°, w przeciwn'
stron", szczeg. oskar/enia, ang. turn the
tables on someone\, dosta: kosza ]ch":
zbli/enia si" nie przyj"ta przez parti";
por[wnanie do pi=ki wrzuconej do kosza
w grze w koszyk[wk"; jak pi=ka – oferta
nie zatrzyma=a si" na d=u/ej, jak przez
kosz& wesz=a jedn' stron' – od g[ry, i
wysz=a drug' – doln'\, sta: okoniem
]sprzeciwia: si" stanowczo\, spa: snem
sprawiedliwego ]twardym, jakoby z=o-
czy<cy – z obawy – spali czujnym\, ni w
5, ni w 9 ]ni tak, ni siak\, pi'ta woda po
kisielu ]tak o pokrewie<stwie – dalekie\,
p[j>: po rozum do g=owy ]za p[{no; po
zrobieniu b="du – trzeba by=o zrobi:,
post'pi:, inaczej\, wychodzi: ze sk[ry
]z siebie, dawa: z siebie ile tylko mo/-
liwe, na ile tylko sta:\, by: ko>ci'
w gardle ]przeszkod'\, >mia: si" do
r"kawa ]w duchu, po kryjomu\, da:
w ko>: ]pobi:\, stan': na wysoko>ci
zadania ]sprosta: postawionym wyma-
ganiom\, mie: oleju w g=owie ]troch"
rozumu\, pisa: pod publiczk" ]pisa:
co gawied{ chce, oczekuje, zadawala:
j' pisaniem\, da: si" we znaki ]dotkli-
wie, bole>nie, do popami"tania, do-
kuczliwie, niezno>nie\, nabra: wody
w usta ]zaniem[wi: chwilowo pod
wp=ywem wiadomo>ci, rozwoju wy-
padk[w sprzecznych z oczekiwaniami;
znaczeniem bliskie «szcz"ka opada»\,
kr"ci: nosem ]wyraz niezadowolenia;
wybrzydza:\, /y: z kim na koci' =ap"
]bez zawarcia zwi'zku ma=e/<skiego,
jego legalizacji w urz"dzie\, patrze:
jak sroka w ko>:, ple>: trzy po trzy
]m[wi: co aby m[wi:\, rozebra: si"
do roso=u ]do naga\, wypi: piwo na-
warzone sobie ]ponie>: konsekwencje
swego czynu\, ni w 5 ni w 9 ]nie pasuje
do obu\, m[wi: 3 po 3 ]byle co, aby
m[wi:\, /y: z kim na koci' =ap" ]bez
zalegalizowania zwi'zku, na umow"
mi"dzy sob'\, =ama: sobie g=ow",
zachodzi: w g=ow" ]g=owi: si"\, serce
da: ]da: m"/czy{nie fizyczny dost"p
do serca\, robi: co w ciemno ]bez
rozeznania, np. wybra: si" do kogo>,
nie wiedz'c czy osoba ta jest w domu,
czy mo/na j' tam zasta:\,
z innej beczki ]zmiana tematu\,
w kropce by: ]w sytuacji bez wyj>cia\,
bity ca=y dzie< ]czy jaka inna d=ugo>: cza-
su\ – od pocz'tku do ko<ca, ca=kowicie
wype=niony, ¯ ubity ]upchany\,
nauki posz=y w las ]na nic zda=o si" wy-
kszta=cenie, lata szk[=\, B[g wie co ]wy-
olbrzymienie, a/ do chmur, wyobra{nia
si"ga chmur, bo B[g by= nad chmurami\,
przy ko>ci ]oty=a\, zastaw si" a postaw
si" ]zapo/ycz si" a rzucaj si" pieni"dz-
mi, graj mocnego, bogacza, wyka/ si"
hojno>ci', zr[b wra/enie\, ryba psuje si"
od g=owy ]korupcja zaczyna si" od g[ry
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
idololatria
hierarchii spo=ecznej\, cz=owiek strzela,
Pan B[g kule nosi ]jak B[g zechce, w
woli Bo/ej, B[g wie<czy poczynania
ludzkie\, wilk w owczej sk[rze ]wr[g
w przebraniu\, wywo=a: wilka z lasu
]nieopatrznie sprowadzi: z=o\, rodzynek
w cie>cie ]przysmak, smako=yk\, mucha
nie siada ]tak czysto, b. dobrze\, bia=y
kruk ]niezwyk=a rzadko>:; nie ma bia-
=ych kruk[w w przyrodzie\, k=amstwo
ma kr[tkie nogi ]kr[tkotrwa=e, prawda
ujawni si"\, ton'cy brzytwy si" chwyta
]czepia si" wszystkiego\, bu=ka z mas=em
]=atwe do wykonania, jak one do spo/y-
cia; chleb powszedni\, jasne jak s=o<ce
]oczywiste\, nie ucz ojca dzieci robi:
]nie pouczaj swego nauczyciela\, co
ma piernik do wiatraka$ ]bez zwi'zku
ze sob'\, brakuje tylko dziada z bab'
]zaniedbanie starczego wieku\, spod ig=y
]bezpo>rednio po wykonaniu\, na =eb na
szyj" ]stromo, pionowo\, kopyto& ruszy:
z kopyta ]od razu, nagle, p"dem\, prze-
robi: kogo na w=asne kopyto ]zmieni:
kogo na sw[j spos[b\, robi: wszystko na
jedno kopyto ]wed=ug jednego szablonu,
szewskiego kopyta\, spa>: z wagi, po-
stawi: wszystko na jedn' kart", stroi:
si" w cudze pi[rka, robi: komu> wko=o
pi[ra, bazgra: jak kura pazurem, k=ama:
jak z nut, zamienia: si" w s=uch, mie:
dwie lewe r"ce, wybiera: si" jak s[jka za
morze, s"pi:, by: osowia=ym, wzi': si"
w gar>:, wrzuci: kij w mrowisko, wy-
wo=a: wilka z lasu, nie skrzywdzi: nawet
muchy, wygra: los na loterii, trzyma:
kciuki, zna: jak w=asn' kiesze<, owija: w
bawe=n", gapi: si" jak w[= na malowane
wrota, gapi: si" jak sroka w ko>:, wtyka:
nos nie w swoje sprawy, rozmawia: w
cztery oczy, nie spuszcza: oka, dolewa:
oliwy do ognia, z r"ki do r"ki, z roku na
rok, z ust do ust, na =ask" i nie=ask", od
a do zet, szcz">cie w nieszcz">ciu, to i
owo, za i przeciw, lepsza po=owa, na
stopie wojennej, czarne my>li, ognisko
domowe, deska ratunku ]>rodek na wy-
j>cie z opresji, tarapat[w, k=opotu\, ko>:
niezgody, k="bek nerw[w, zatrz"sienie
]trudno otrz'sn': si" z nadmiaru czego>\,
/o='dek mi ssie ]g=odny jestem\, skr"t
kiszek ˘ skr"tu kiszek mo/na dosta:
]gdy nawa= pracy wykracza mo/liwo>ci
przerobu jej, mimo szalonego tempa;
ten idiom ma odpowiednik w j. angiel-
skim\, wyla: dziecko z k'piel', te/ ma
odpowiednik w j. ang. don’t throw the
baby out with bath water, czy ang. rain
is raining cats and dogs ]deszcz pada,
koty i psy – leje jak z cebra, ulewny
deszcz; psy i koty siedz' w domu\, nie
umywa si" ]daleko do por[wnania, nie
pr[buj nawet por[wnywa: obu\, ni w
5 ni w 9 ]ni tak, ni siak, nieokre>lony\,
dobre sobie ]znamienne, a/ tak daleko,
wybitne, do wzi"cia pod uwag"\, pod
go=ym niebem ]bezchmurnym\, co> nie
na r"k" ]niewygodne, ¯ r"k" poda: na
idylla
znak wyra/enia zgody, aprobaty\,
grubymi ni:mi szyte ]zasadnicze i r[/-
ne od siebie elementy po='czone w
jedno>:, bez ogl'dania si" na szcze-
g[=y przecz'ce takiemu rozwi'zaniu\,
mucha siad=a na nos ]wyraz niezado-
wolenia, objaw negatywu, d'sania si"\,
wyci'gn': nogi& dziadku, dziadku, dla-
czego >picie z podkulonymi nogami$
A bo ty czekasz abym je wyci'gn'=
]zmar=\, pal go sze>: ]wyraz rezy-
gnacji\.
warto zaznaczy:, /e cho: termin
«idiom» si"ga Íredniowiecza, ja nie
spotka=em idiom[w w pi>miennictwie,
tak rosyjskich latopis[w jak i w S=ow-
niku staropolskim, 1953.
by: mo/e, /e >redniow. teksty pisane
by=y przez ludzi wykszta=conych na
swe czasy, p[{niej posp[lstwu dano
pole do popisu, gdy pi>miennictwo
sta=o si" powszechne.
gr. idio ]w=asny, prywatny, swoisty\
˘ gr. idioma ˘ p[{no=ac. idioma ˘
starofranc. idiome ˘
p[{no=ac., franc. i ang. idiom
]1. j"zyk lub narzecze, dialekt ludzi,
regionu, klasy, 2. zwyk=y spos[b
='czenia s=[w by wyrazi: my>l,
3. akceptowane zdanie, jego uk=ad
lub wra/enie, przeciwne zwyk=ym
wzorcom j"zyka, lub maj'ce znacze-
nie r[/ne od dos=ownego\.
w Wielkiej Brytanii od(po 1588.
idiosynkrazja fizjolog.
uczulenie organizmu na pewne
czynniki, np. pokarmy, lekarstwa,
objawiaj'ce si" zaburzeniami.
idiot-a(cie:(yzm cz=owiek g="boko
upo>ledzony umys=owo, dosadnie&
p[=g=[wek, upo>ledzony.
gr. idiotes ]bez profesjonalnej
wiedzy, ignorant, prostak\ ˘
=ac. idiota, starofranc. idiot,
>redniow. ang. idiote,
ros. idiot, durak.
idol bo/yszcze, bo/ek, fa=szywy b[g
}nie ma prawdziwego boga, Boga, –
fa=szywy B[g to nie ten w kt[rego ja
wierz", ka/dy inny, a szczeg[lnie w
kt[rego wierzy kap=an tak m[wi'cy;
okre>lenie Boga innowierc[w i ich
samych, J.D.|, przedmiot uwielbienia.
=ac. idolum ˘ starofranc. i >redniow.
ang. idole ˘ ang. idol ]wyobra/enie
boga, b[stwa, ang. an image of a god\
˘ ang. lady czyt. wspak, s=owotw.
koncepcji 022; lady wymienione ]$\
na lavedi, levedy. wi"cej ˚pan.
gr. eidos ]forma\ ˘ eidolon ]posta:\
˘ =ac. idolum ˘ starofranc. i >redniow.
ang. idole ˘ ang. idol, false god,
ros. idol-ido=, kumir-kumir;
idol;skij-idolskij. ˚bo/ek.
idololatria albo idolatria rel.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ba=wochwalstwo – oddawanie czci
wizerunkom bog[w i b[stw& ba=wa-
nom, idolom, b"d'ce grzechem w
religiach abrahamowych.
S=awianie znani mi s' z ba=wo-
chwalstwa. Niegdy> poganie oddawali
cze>: ba=wanom, a dzi> pos'gom i wi-
zerunkom Jezusa Chrystysa – zmieni=
si" obiekt kultu, czynno>: k=aniana
si" pozosta=a.
gr. eidolon ]obraz, pos'g, ang. an
image, phantom ¯ eidos ^ forma\ %
lateria ]kult, ang. service\ ˘
gr. eidolatreia ˘ p[{no=ac. idolatria
˘ starofranc. i >redniow. ang. idola-
trie ˘ ang. idolatry.
˚ikonolatria, ikonoklasta.
idyll-a(iczny lit.
kr[tki utw[r poetycki lub proza,
opisuj'cy przyjemn' scen" wsi, domu.
staropol. skotopaska,
gr. eidos ]forma, figura, posta:,
wyobra/enie\ ˘ zdrobn. eidyllion ˘
=ac. idyllium, ang. idyll, idyl,
ros. idilliq-idillija.
idzie ˚i>:.
iezno i pieszo konno.
Stanis=aw Orzechowski ]1513–†1566\
o powrocie do Krakowa zwyci"skiego
Jana Tarnowskiego ]1488–†1561\&
„Gdy od Mogi=y do Krakowa si" zbli-
/a=, rada koronna, duchowie<stwo i
wszystek Krak[w iezno i pieszo prze-
ciwko niemu wyszed=, witaj'c.”
˚jazda.
¢ig, ieg anglosas. wyspa...
¢ig niem.-s=aw. k=u: ˘
pol.-ros. igla-ig=a, igolka-igo=ka,
gockie imi" Igield 941r. ]wulg.\,
mo/e razem Igi % eld ¯ elder ]stary,
starszy\,
kunig ]kun¶ig ˚pol. opiekun, pleni-
potent ]piecza, g=owa rodu\ ¯
¯ opie, ig ]potent\ % kun ]pleni\.
igelit chem.
tworzywo sztuczne, uplastyczniony
polichlorek winylu, stosowany do
wyrobu folii, odzie/y, obuwia, izolacji
kabli, itp.
skr[t niem. I. G.-Farben.
igielica techn.
cz">: maszyny tkackiej
przez kt[r' przechodz' ig=y.
†igielnik, higielnik nieme H,
1. prof. rzemie>lnik wyrabiaj'cy ig=y,
2. pude=eczko, rurka,
pochewka na ig=y,
3. ptak. ptasznik pospolity,
Capsella bursa pastoris Moench.
staropol. 1458 gigelnyk,
1437 gigelnik forulus,
ca 1465 gygelnyk crispula,
1484 ygyelnyk bursa pastoris,
ca 1500 ygyelnyk brisula pastoris,
igra:
=ac. 1. acuarius,
franc. 1. aiguiller, fabricant d’a-
iguilles, 2. un etui a aiguilles
]pude=ko na ig=y\.
ang. 1. needle-maker,
staroros. 1. igol;]ik=-igolszczik,
2. igol;nik=-igolnik ]pude=ko\
¯ igla-ig=a, igolka-igo=ka.
igie=ki bot. Ruscus aculeatus L.
staropol. ca 1465 ygyelky corona
regia, 1472 ygelki spina regalis.
ang. butcher’s broom.
†iglarz prof.
rzemie>lnik ig=y wyrabiaj'cy.
staropol. 1474 giglarzs. ˚igielnik.
=ac. acuarius,
franc. aiguiller, ang. needle-maker,
ros. igol;]ik=-igolszczik.
iglasty jęz., leśn.
o drzewach ]np. sosny, >wierku\,
krzewach, ga="ziach& pokryty ig=ami.
1. iglica bot. Ruscus aculeatus L.
staropol. 1460 iglicza spina regia,
ca 1465 yglycza spica regia,
1472 yglicza spina regalis;
gyglicza spina regalis.
franc. une aiguille a filet; le nou
frelon, ang. butcher’s-broom,
staroros. iglica-iglica.
2. iglica
1. archit. wysmuk=y, strzelisty
he=m wie/y, lub ostre, spiczaste
zwie<czenia dachu,
2. geolog. wysmuk=a, zaostrzona
ska=a,
3. cz">: przyrz'du lub narz"dzie,
4. wojsk. cz">: sk=adowa broni
palnej w kszta=cie szpikulca.
igliwie leśn.
ig=y drzew iglastych za>cie=aj'ce
ziemi" wok[= nich.
igloo bud.
zimowe mieszkanie Eskimos[w,
komplasty domek z blok[w lodu lub
bry= ubitego >niegu.
eskim. igdlu, ang. igloo, iglu.
ig-=a(lica(liwie(lasty
drobna, k=uj'ca ]ig\ szpilka z uchem
na ni:; drobny, smuk=y kawa=ek
metalu, ostro zako<czony, na drugim
jego ko<cu ucho na ni:, u/ywany do
r"cznego szycia.
staropol. gygla, ros. igla-ig=a.
¯ niem. igel ]je/\ ˘ igliwie ˘ ig=a,
s=owotw. pokr. glica ]dzida, pika\ ˘
iglica, szczygie= ]¢szczy ^ drob\,
tygiel ¯ niem. tiegel ]rondel, naczynie
kuchenne, ang. saucepan, stew-pan\,
stygn': ]ch=odn':\, ang. sting ]k=u:,
u/'dli:; podnieca:, przypieka:, piec\.
ciekawe /e ang. «pine» } pajn | ]sosna\,
lecz } pines | «penis» ]“k=ujka”\. ˚ig.
skand. ig ]k=u:, wulg.\,
franc. aiguille ]ig=a\, niem. nadel
igra:
¯ anglosas. n≤dl ˘ >redniow. ang.
nedle, nedel ˘ ang. needle.
Ignacy dosł. ognisty.
}sanskryt powsta= w rejonie wp=yw[w
grecko-=aci<skich, J.D.| sanskr. agnis
]ogie<\  gr. Ignatios ˘ =ac. Ignatius
˘ =ac. ignis ]ogie<, ang. a fire, hence
lit. fiery\,
ang. Ignatius ]Webster’s Dictionary,
1962, nie zna pochodzenia s=owa&
$ akin to L. ignis\,
s=aw.-ros. Ignat=-Ignat ]zapis pod
1194& zbudowan' cerkiew >wi"ci= w=a-
dyka Marturij, m-ca “henwara” 29, w
dzie< przeniesienia relikwi >w. Ignata
– Synodalny Nowogr, 1-szej.\.
ignor-ant(owa:(ancki osob.
cz=owiek nie posiadaj'cy podstawo-
wych wiadomo>ci w kwestii, nie kie-
ruj'cy si" nimi; nieuk.
=ac. ignorans ¯ ignorare, starofranc.,
>redniow. ang i ang. ignorant,
ros. neznanie, nevedenie.
¢igo jarzmo, s=aw. igo.
¢igorny ]i\graj'cy, ]w\igor.
z podejrzeniem wulgaryzmu& ig % or.
ros. igornyj.
igra(:(szki, igrzyska
zabawa, w celu ig.
staropol. 1426 oth ygri; o ranach v
gygrze... nye chcz'cz w gygrze
a wesel'ncz sz'; esz gygra
nye myalabi sz' scz'gn'cz kv
kthoremv vraszenyv; y pocz'ly
ygracz kazdy svoye ygra ˘
gygra, ygra –
1. zabawa, gra, w tym hazardowa,
2. widowisko, wyst"py kuglarskie,
3. naigrywanie si", wy>miewanie si"
z kogo>.
=ac. 1. ludus, 2. spectacula, 3. irrisio,
ang. 1. play, 2. spectacle,
3. mockery,
ros. 1. igra/t;-igra, 2. zreli]e,
3. nasmewka-nasmieszka.
pol. igraszki – frywolne, beztroskie
dokazywania. ros. igra/t;.
†igracz osob., gra.
1. uprawiaj'cy gr" hazardow',
2. aktor w"drowny, m.in. b=azen.
staropol. gygracza, gygraczom,
gygracze, gygraczach ˘ gygracz.
staropol. gracz, igrzec.
igra: osob., gra.
robi: sobie z czego zabaw",
/artowa:, lekcewa/y:, beztrosko
traktowa:, swawoli:.
staropol. a on ygral, gygrayancz,
y pocz'ly ygracz, pocz' ygracz,
ygray'cz; gygraczom kostek, na
poszyczki gygray'cz ˘
ygracz, gygracz –
1. bawi: si", gra: w jak' gr",
2. uprawia: gr" hazardow',
3. ta<czy:, przygrywaj'c na instru-
mencie muzycznym.
staropol. do(na(ob(prze•igra:,
naigrawa:, gra:.
staropol. igranie –
1. zabawa,
2. igranie kostek – gra hazardowa
w ko>ci,
3. spos[b. sztuczka,
4. morskie igranie – wzburzenie fal.
holend. vroolijk, ang. frolic ]swawola,
zabawa\, ros. prokazy -prokazy,
walost;-sza=ost.
~igra: czas niedok. ¯ gra:,
zabawia: si" lub kogo beztrosk'.
wg mSjp 1969, igra: 1. «robi: sobie
z czego zabawk", igraszk"; /artowa:,
bawi: si", zabawia: si"; lekcewa/y:»,
2. «bawi: si", figlowa:»,
3. poet. «migota:, mieni: si", drga:,
gra:, barwami, >wiat=ami».
ros. igrat;-igrat, ang. to play.
znaczeniowo pokr. nasmexat;sq
(nad kem)-nasmiechatsja ]nad kiem\,
ang. to laugh at, to deride, to scoaf at,
to make fun of, to joke at.
na•igrywa: si" – na>miewa: si"
do•igra: si" – doczeka: przykrych
nast"pstw igrania
igrek
/artem& i Grek by nie rozpozna=,
Polak jeszcze mniej; wy=. w mowie,
serio& wymys= akademik[w –
maj'cy by: nazw' liter Y, ipsylon
}nie widzia=em takiej pisowni, poza
mSjp 1969, J.D.|
†igrzec osob.
aktor w"drowny, kuglarz, b=azen.
staropol. igrczy ioculatores, jocu-
latores pysczkowye abo gygrczy,
kvglarze ˘ igrzec, gygrzecz,
=ac. histrio, mimus, praestigiator,
starofranc. i >redniow. ang. joge-
lerie, jugelerie ˘ ang. jugglery ˘
juggler, ros. fokusnik.
igrzyska sport.
zawody, zapasy publiczne;
w staro/. Grecji& najwi"ksze igrzyska,
urz'dzane co 4 lata w Olimpii ku
czci Zeusa; mi"dzynarodowe zawody
sportowe, organizowane od 1896, co 4
lata, przez mi"dzynarodowy komitet
olimpijski.
ang. game ]gra\ ˘ games ]ka/da gra
lub spos[b grania; zabawa, rozrywka;
odpoczynek, przerwa; sport; beztro-
ska, swawola; gra\,
ros. konkurenciq-konkurencija,
soperpihestvo-sopierpiczestwo;
konkurs-konkurs.
†igrzywy osob.
poddaj'cy si" zabawom, uciechom,
/artom.
staropol. ty wyesz, mili panye, ysze-
cyem nygdi møsza nye poszødala...
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ile
a nigdim syø ku ygrziwim nye przi-
myesyla ]ty wiesz, mi=y panie, i/em
nigdy m"/a nie po/'da=a... i nigdy
si" ku igraszkom nie “przymierzy=a”
– sprzymierzy=a\.
=ac. ludens, ludis, delitus,
franc. enjoue, vif, folatre,
ang. playful, ros. igrivyj-igriwyj.
igumen rel. ˚ihumen.
¢ihumen rel. cerk.-ros. opat.
gr. hegumenos ]przeor\. ˚abba.
staropol. 1445 hvmyon; pop homy-
on; pop czyrnecz hvmyon, 1447
humion; humien, 1449 hvmyon,
1451 humien de Socolow ˘
homion, humien, humion
– prze=o/ony klasztoru w Ko>cie-
le Prawos=awnym.
IHS =ac. Jezus przez z=e odczytanie
gr. IHS dla kt[rego w=a>ciwymi
=ac. literami s' IES.
gr. IH]SOT\S-Ie]sot\s ]Jezus\.
I.H.S. =ac. Iesus Hominum Salvator
]Jezus Zbawicielem cz=owieka\.
ikebana szt.
1. sztuka artystycznego uk=adania
kwiat[w,
2. naczynie do kwiat[w zaopatrzone
wewn'trz w kolce lub przegr[dk"
z dziurkami.
¯ jap. ikeru ]aran/owa:, uk=ada:\ %
hana ]kwiat\.
ikon-a(ografia rel.
wizerunek, >wi"tego, obraz, malunek,
malowid=o o tematyce religijnej,
przedmiot kultu.
gr. eikon – wyobra/enie, podobizna,
obraz, pos'g, figura ˘
s=aw.-ros. ikona,
gr. eikonographia,
>redniow. =ac. iconographia,
ang. iconography, ikonopisec;
-ikonopisiec ]franc. le peintre
d’images\, ikonopis;-ikonopis
]franc. le tableau d’eglise\.
ikono~ rel. w nazwach z=o/onych,
pierwszy cz=on o znaczeniu obraz.
gr. eikon ]obraz, wizerunek, podo-
bie<stwo, wyobra/enie; pos'g\.
ang. icono`.
¢ikonoborca zwalczaj'cy ikony
>wi"tych, ikonoklasta, ikonoburca ¯
]ma by:, wg Swo\ ikona % burzy:.
kierunek powsta=y w Bizancjum VIII
– IX wieku, zwalczany przez sob[r
w Presa=awiu 863–864 ]a wg innych
869–870 AD.\, kt[ry usun'= Photiusa
z biskupstwa Konstantynopola i wy-
znaczy= na jego miejsce Ignatiusa, i
przez to nie uznawany, przemilczany
przez prawos=awnych; od Photiusa
858, i przybycia Rurika na Ru>, 864
AD. – kler kijowski pocz'= dzieje
Rusi; odt'd odr"bno>: – schizmy krok
ile
zasadniczy.
>redniow. gr. ikonoklastes,
>redniow. =ac. iconoclastes,
franc. iconoclaste,
ang. iconoclast,
staroros. ikonoborec=,
ros. ikonoborca-ikonoborca ¯
ikona % borba ]walka, zwalcza:\,
ros. ikonoborstvo-s ]franc. le
rejet du culte des images\.
ikonolatria rel. oddawanie czci
obrazom i figurom religijnym.
gr. eikonolatreia, ang. iconolatry
]kult ikon, oddawanie im czci, k=a-
nianie si" im\, ˚ikonoborca.
franc. adorateur des images,
staroros. ikonopoklonnik=-
ikonopok=onnik. ˚idololartia.
ikonostats rel.
w >wi'tyniach wschodnio-chrze>ci-
ja<skich& ozdobna jej cz">: pokryta
ikonami obok o=tarza, oddzielona od
nawy przeznaczonej dla wiernych.
ikr-a(zak(zysko zool., ryba.
jajka ryb.
ikrzak – samica ryby sk=adaj'ca jaja.
ikrzysko – miejsce sk=adania jaj.
staropol. ca 1500 gykro poligranum.
staropol. 1463 ikri poligranum,
XV w. gicri poligranum ˘
gykro, ikri, gicri.
=ac. ova piscium, franc. les ≥ufs
de poisson, le caviar, le mollet,
>redniow. ang. rowne, pokr. niem.
rogen ]ikra\, ang. roe,
ros. ikra-ikra.
iks
1. nazwa litery X, ˚igrek,
2. potoczne okre>lenie osoby
nieznanej.
ile(>(/ jęz. s=owo posi=kowe,
odwo=uj'ce si" do rozmiaru czego>&
liczby, cz"stotliwo>ci, stopnia
nasielnia, wysi=ku, w pytaniach i
formach twierdz'cych; odpowiednik
«czy» ¯ «ty» w zwracaniu si" do
kogo>, kt[ry rozla= si" na pytania w
og[le i na formy twierdz'ce ˘ nie
wa/ne czy s=o<ce, czy deszcz.
s=owotw. pokr. tyle, wiele, ilo>:.
my>lowo pokr. jak ]te/ posi=kowe i
w tych okoliczno>ciach, sytuacjach,
stosowane – w pytaniach i zdaniach
twierdz'cych, mSjp 1960 oba okre>la
zaimkiem\.
wracaj'c do odwo=uj'cego si" «ile»&
ile ma pensji – nie wiem,
da=a ile mia=a,
ile razy przyszed=, tyle razy...,
pomaga= im ile m[g=,
ile mocy i si=,
bi= ile wlezie, ile wlaz=o,
o ile pami"tam, by=o wtedy...,
wzi'= tyle, ile m[g= unie>:,
o tyle, o ile ˘ o tyle }co zrobi=|, o ile
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
}jaki> czynnik| mu pozwoli=,
na tyle, na ile pami"tam,
twarz nie tyle pi"kna, ile mi=a.
Tak/e& ile b'd{, ile by, ilekolwiek,
ilekolwiek by, ilekro:, ilekro: by, ile/,
ile/ by, ile/ to, ile /e, ilokrotny,
ilo(ilu•metrowy, ilo(ilu•procen-
towy,
ilo(ilu•stopniowy, iloraz.
wg mSjp 1969&
1. «zaimek zast"puj'cy liczebniki
g=[wne lub nawi'zuj'cy do nich,
zwykle przy rzeczownikach liczby
mnogiej ]niekiedy tak/e pojedy<czej,
je/eli rzeczownik oznacza zbi[r
czego, mnogo>:, co> daj'cego si"
mierzy:, liczy:\ lub zast"puj'cy ca=e
po='czenia liczebnik[w g=[wnych z
rzeczownikami»,
2. «zaimek zast"puj'cy okre>lenia
oznaczaj'ce stopie< nasilenia, wy-
czerpanie lub ograniczenia cz=onu
okre>laj'cego»,
3. «zaimek ='cz'cy z zaimkiem tyle
]niekiedy tak/e z innymi\ zdanie
b"d'ce jego rozwini"ciem»,
4. «wyraz wprowadzaj'cy zdania lub
wyra/enia os=abiaj'ce wypowied{
lub ograniczaj'ce zakres jej stoso-
wania».
}naukowo, szary Polak musi g=owi: si"
o co tu chodzi, za nimi te przyk=ady,
˚utrudnienia, J.D.|
staropol. 1429 gyle lath; yle lat
b"dze vszywal woley, tyle lat ma
panv wyplaczycz czynsch; alysz
tyle lath czynsz zaplaczy, gyle
lath myal voley, ca 1450 ilesz; yle,
gyle, gelye personam chcze ˘
gyle ]jile\, ile, yle, gelye ]jelie\ –
zaimek liczebny& ile jak wiele.
staropol. kielko – ile,
s=owotw. pokr. wiele ¯ w % jele.
ang. how much, how many, as,
wo=. 1289 kolko-kolko,
ros. skol;ko-skolko 
kolihestvo-koliczestwo ]ilo>:\;
kak-kak, odpow. ang. as&
as rich as he is – kak on ni bogat,
as sure as I see you – tak'e
verno, kak q vas vi'u,
as cold as ice – xoloden kak lëd,
as for, as to – hto kasaetsq,
as if – kak budto,
as soon as – kak tol;ko,
as thought – kak budto,
†ile(ilu-kolwiek jęz. ilu(ile tylko,
ilukolwiek, ilekolwiek.
staropol. 1424 yelekolye,
XV w. gelecole; yelyekolvek ˘
ylekol-e(vek, gelecol-e(vek.
ang. as much as,
ros. skol;ko vozmo'no-
skolko wozmo/no.
†ileko/ jęz. ile, jak wielce.
ang. how much,
iluzja
ros. skol;ko-skolko.
ilekro: ¯ ile % kro: ¯ krotno>:.
staropol. ilekrocz, gylyekrocz.
ang. how many times, whenever,
as often as,
ros. kogda by to ni bylo.
†ileli okrzyk.
jaki> okrzyk, rzekomo imi" bo/ka.
staropol. ...in quibus invocantur
nomina ydolorum: lado, yleli,
yassa, tya, que consueverunt
fieri tempore festi Penthecosten,
1423 ...sed dyabolum, scilicet
ysaya, lado, ylely, ya, ya#
ile> jęz.
ile % > ]nieokre>lony, nieznany\.
ile/ j"z.
ile % / ]wzmocnienie, nacisk\.
†ili, jeli jęz. jaki.
staropol. XV w. yelye ya, nyeboga.
†iliko, jeliko jęz. ile, jak daleko.
staropol. gelyko, ieliko.
†ilko, jelko jęz.
ile, jak wiele, jak daleko.
staropol. gylko, ielko, gelyko, ylko
z vyelykey mlodosczy, telko z
vyelykyego sm'thka.
staropol. ilko k, ilko ku – co si" tyczy,
co do, ze wzgl"du na. ˚ilko/.
¢ilkokoli, jelkokolo jęz.
ilekolwiek.
staropol. 1453 yelcocoli.
†ilkole jęz. ilukolwiek, ilu tylko.
staropol. ylekole, ylekolye.
†ilko/, jelko/ jęz. ile, jak wiele.
staropol. ylkosz, yeloz, ylkoz,
illcossz.
staropol. ilko/ z kogo>, w kim> jest
– na ile kogo sta:, ile kto mo/e.
staropol. ilko/ do, ` ku, ` w –
co si" tyczy, co do, ze wzgl"du na.
¯ ilko % / ]part. wzmacniaj'ca\.
¢ilm bot. wi'z, Ulmus campestris L.
et pedunculata Fr.
staropol. 1472 ylem ilmus.
†ilnica bot. lnica.
†ilny i=ow•aty(y.
staropol. XV w. camen gilny gella
˘ kamie< ilny – kamie< winny,
winian potasu kwa>ny.
=ac. limosus.
iloczas jęz.
czas w ci'gu kt[rego trwa wyma-
wianie samog=oski.
ilo-czas(czyn(raz(>:(>ciowy
ilo•raz, ilo•czyn; raz ^ czyn ^ kwas,
dzie/a, za•czyn, roz•czyn ]za•kwas\,
tu•dzie/ – o•raz, razowy – kwa>ny.
ilo•raz – stos•unek ]wielo ˘ ilo ^ ile ^
sto(s; raz ^ =ac. unus ˘ uno ˘ unek\.
ang. quantity ]iloczas, ilo>:\,
iluzion
ros. kolihestvo-koliczestwo,
]gram.\ razmer-razmier.
iloczyn mat. wynik mno/enia.
†ilokro: jęz.
ilekro:, ile razy, ile razy tylko.
staropol. 1413(14 ylokrocz;
ylkokrocz by przeklynal... thyl-
kokrocz gemv za szromoth'
wyn'... zaplaczicz ma; ylokrocz
b'dze sromoczycz, telkokrocz
gemu wyn' pokvpy; vstawyamy,
aby gylkokrocz na woyn' przes
zyemye nasze b'dze, nygden
na wszy stanow nye cziny, alye
na polv.
ilo>-:(ciowy miara. ]bezmiar\,
ilo>: i liczba w moim zrozumieniu;
liczba nale/y do policzalnych,
ilo>: nale/y do niepoliczalnych.
ilo>: ]du/o, wiele\& woda ]zalew,
wylew rzeki\, wiatr, r[j pszcz[=,
ogrom czego, :ma; ilo>: odwo=uje
si" do naszej wiedzy, wyobra/e<,
do>wiadczenia, odczucia – du/o to
czy ma=o, np. du/y las ]wielki\.
inaczej w mSjp 1969& ilo>:
«kategoria poj"ciowa obejmuj'ca
to, co mo/e podlega: mierzeniu lub
liczeniu, czego mo/e by: wi"cej lub
mniej; miara czego>»
}a wi"c ilo>: mo/e by: mierzona,
mo/e i tak|.
†il>ciwy char. l>ciwy ]fa=szywy\.
†ilu(ile-kolwiek ˚ilu(ile•kolwiek.
ilumin-acja(ator(owa:
1. rz"siste o>wietlenie,
2. szt. barwna ilustracja tekstu r"ko-
pi>miennego, charakterystyczna
zw=. dla okresu >redniowiecznego;
dzi> ozdoba rysunkowa ksi'/ki.
=ac. lumen, luminis ]>wiat=o\ ˘
in % luminare ˘ illuminatus,
ang. illuminate,
ros. osve]enie-oswieszczenie,
illuminaciq-illuminacja.
ilustr-acja(acyjny(ator(owa:
1. reprodukcja fotografii, rysunku,
itp., dodana do tekstu, stanowi'ca
jego obja>nienie, uzupe=nienie,
lub pe=ni'ca funkcj" dekoracyjn',
2. w przen. fakt, przyk=ad podany dla
lepszego wyja>nienia, unaocznie-
nia jakiej> my>li, pogl'du.
=ac. lustrum ¯ in % lustrare ˘ illu-
strare ]po(roz•ja>ni:\ ˘ illustratus,
ang. illustrat-e(ion(ive(or,
ros. ill[strirovat;,
]ob(wy•ja>nia:\ obqsnqt;.
iluz-ja(jonista(jonizm(yjny(
(oryczny(jonizm
przewidzenie, tj. widzenie rzeczy
niesistniej'cej, zniekszta=cone;
z=udzenie, z=uda, urojenie.
=ac. in % ludere ]gra\ ˘ illudere ˘
illusus ˘ illusio, ang. illusion,
illuziq-illuzia,
ros.
zablu'denie-zab=u/denie,
obmanhivyj-omancziwyj.
iluzion bud., przestarz. 3 sylaby
}nigdy nie s=ysza=em, J.D.|; kino.
i=(owy(owa:(owaty, ilasty geolog.
mu=, osad, ska=a osadowa drobno-
ziarnista; przymiotnik ilasty.
py= – drobny – du/y – wielki, ˚ox&
pch=a, puch, i=, kurz, s=aw. tlen ]py=\,
kur, kura ^ dr[b,
pies ]drobny ˘ piesok ˘ piasek\,
krowa ]du/a ˘ krocie\,
ko< ]wielki ˘ koniec ^ ma=y\ .
LL ˘ +, pokr. starofranc. soillier
]ziemia\, >redniow. ang. soilen,
ang. soil ]brud(zi:, szczeg[lnie
powierzchni", plam•a(i:\.
i=owa: – górn. uszczelnia: i=em ca-
lizn" lub obudow" murow' by by=y
wodoszczelne.
staropol. stworzyl pan bog czlo-
wyeka s gilu szemye; s gylovate
zyemye ]de limo terrae\, z gyl',
z glyny, z blota de limo; ca 1500
gyl spagus ˘ jil(owaty ]mu=\,
=ac. caenum, limus,
franc. glaise, torchis, anglosas. lam,
>redniow. ang. lome ˘ ang. loam(y,
ros. glina-glina ˘ glinistyj.
staroros. il=-i=, ros. il-i=. ]franc.
le limon\ ilovatyj-i=owatyj
]franc. limoneux\.
¢im jęz. zaimek zwrotny.
¯ =ac. in ]w\, pokr. na, przez to
t=umaczony na j. pol. przez zaimki
zwrotne&
na`, prze`, przy`, t ` ]ty\, u`,
w` ]wy\, z`.
Funkcja zaimkowa przedrostk[w
zupe=nie zapomniana. Przez ni' cz"sto
“si"” towarzyszy&
ima: si" ]chwyta: si"\
imaginacja ]wyobra{(nia – wy ^ ty\,
imi" ]zwa: si", nazywa: si" – z,
na...\, imitacja ]na>ladowanie\,
implantacja ]przesadzenie\, import
]przyw[z\, impregnacja ]nape=nienie,
nasycenie\, impresja ]wr/enie\, impre-
za ]przedsi"wzi"cie\, itp.
I tak poprzez t=umaczenia z =ac. in`
im jęz. zaimek dotycz'cy stopnia&
im d=u/ej – tym lepiej, im bardziej...,
im g="biej..., im =atwiej.., itp.,
s=owotw[rczo zwi'zany z
tym ¯ t % ym ]im\ IY,
staropol. velocrocz sø to przygadza,
gymey clouek gest pøknegsy,
timey gest f serczu gorsy ]ilekro:
si" to “przygadza” – przydarza, im
cz=owiek jest pi"kniejszy, tym jest w
sercu gorszy\, ym vy'czey b'dze-
my... thym vy'czey b'dze k sobye
przyymovacz ˘ ym... thym –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
imbecyl
1. wprowadza zdanie okolicznika
stopnia lub miary,
2. podczas gdy.
ima(d=o(: ]si"\ wzi': w d=o<,
chwyci:. ˚imad=o.
1. med. szczypce, kleszcze,
2. techn. przyrz'd do zamocowania
przedmiot[w podczas obr[bki
r"cznej; imacz.
staropol. ima:, jima: –
1. chwyta:, =apa:, 2. zacz':.
ang. take up, hold, †to begin with,
ros. vzqt; v ruku-wzjat w ruku,
zaxvatit;-zachwatit, der'at;
-dier/at †nahat;-naczat,
wo=. 1289 wzi':, zdoby:&
goroda im ne imati, izoimani
]pojmani\, poimawa, vyima≤i
]wy=apa:\, i kon≠ ønimaxæ
]i konie odbieraj'\.
ima: si" – pr[bowa:, chwyta:; ima-
d=o – uchwyt, ˚imati, emati.
†imacz ten, kt[ry z=apa=.
staropol. a gdy przes kogole y'th
b"mdze, na lascze naszey ma
bycz, z myedzy gymaczmy gego a
przyaczelmy y'thego nygena prze
gego y'cze ma sz' wstryszn'cz
myrz'czka ˘ gymacz.
ang. catcher, a person who
holds, grasps.
ima: ]si"\ chwyta: ]si"\.
staropol. ima-:(nie(wca –
=apa:, chwyta:, bra: w p"ta.
staropol. naj(ode(pode(po(przy(
roze(spo(wy(za•jma:, zima:,
imowa:, na(ode(pode(po(
(przena(przy(roze(spo(uj(wy(za(
(zde•jmowa:, zimowa: si", j':.
staropol. XV w. pakibi czassu
gymanya yego ]si vero tempore
detentionis eiusdem\ starschim
albo prziyacyelom thego tho gwal-
townyka zabicz przigodzylo..., itd. ˘
gymanye ]jimanie\ ˘ imanie –
=apanie, chwytanie.
staropol. gymawcz' possessor ˘
gymawcz' – posiadacz.
ang. take up,
ros. vzqt;/sq-wziat(sia.
za(na(po(przy(ode(pode(roze(spo(
(wy•jma:,
w Ss 1953 nie ma «uj':».
imad=o narz.
chwytak, imak, przyrz'd do zamoco-
wania przedmiot[w podczas obr[bki
r"cznej, kleszcze.
¯ ima ]u(chwyt\ % d=o(<. ˚`d=o.
niem. schraubstock ]imad=o\,
starofranc. i >redniow. ang. vis,
ang. vise, ros. tiski-tiski ]za(ciski\.
niem. nizin klampe ˘ >redniow.
ang. i ang. clamp ]kleszcze, imad=o,
klamra, zacisk w kszta=cie litery G\.
• imad=a wzorcarskie&
imbir
– z pryzm',
– obrotowe,
– obrotowo-uchylne,
– dwu>rubowe.
• imad=a r"czne&
– szerokie i w'skie,
– z wahliwymi szcz"kami,
– r[wnoleg=e z uchwytem.
• imad=a do rur&
– z zaciskiem pionowym,
– z zaciskiem poziomym,
– ramowe,
– d{wigniowe.
• imad=a maszynowe z zaciskiem
r"cznym
– >rubowe,
– obrotowo-pochylne >rubowe,
– z przestawianym zaciskiem,
– z zaciskiem mimo>rodowym,
– do wa=k[w,
– maszynowe ze szcz"kami segm.
– maszyn. do cz">ci kszta=towych,
– maszynowe obrotowe,
– maszynowe pochylne ko=yskowe,
– maszynowe hydrauliczne,
– strugarskie,
– wiertarskie ]3 typy\,
– szkifierskie ]3 typy\,
– pochylno-obrotowe do ostrza=ek.
• imad=a maszynowe z zaciskiem
mechanicznym&
– pneumatyczne z cylindrem,
– maszynowe z silnikiem pneumat.
• imad=a >lusarskie&
– zawiasowe,
– zawiasowe z nog',
– r[wnoleg=e obracane,
– r[wnoleg=e obrotowo-pochylne.
˚tokarka.
imagin-acja(owa: jęz.
wyobra•{nia(/a: ]sobie\.
=ac. imitari ]imitowa:\ ˘ imagio
]imitacja, kopia\,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
image, ang. imag-e(ery,
imagi-nable(nal(nary(nation(
(national(native(ne(sm(ist(istic,
ros. obraz-obaz, ]pobobizna\
podobie-podobie, ]w zwierciadle\,
izobra'enie-izobra/enie.
imago owad.
doros=y, ca=kowicie ju/ wykszta=co-
ny owad, powsta=y po kolejnych
przeobra/eniach.
imak techn.
a. przyrz'd do zamocowania
narz"dzi skrawaj'cych,
b. uchwyt >lusarski.
¢imati, emati, emlet bra:, wzi':.
staroros. emati-emati,
imati-imati, emlet;-emlet,
ros. brat;, vzqt;, zaxvaty-
vat;> odolevat;.
im bardziej jęz.
wskazanie na wy/szy stopie< cze-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
go>, np. nasilenia, oporu, wzrostu,
zatem skutek wykazany& im... tym.
imbecyl osob.
g=uptak, osobnik niedorozwini"ty
umys=owo.
=ac. imbecillus, imbecillis ]s=aby\ ˘
franc. imbecile, faible,
ang. imbecile,
ros. slaboumnyj-s=aboumnyj.
imbir spoż., med.
Zingiber officinle, aromatyczna
ro>lina, przyprawa do jedzenia i
lekarstw, uprawiana w Indiach,
Chinach i Afryce.
staropol. 1464 yngber sinsiber ,
ca 1465 ymber sinsibrium; ymbyr
zinzyber, 1472 yngbier zinzibel,
1475 cingbyer sinziber; imbir
zinziber, XV w. ambirz zinziber;
inbir zynziber, ca 1500 yngbyr zin-
ziber ˘ ambirz, cyngbier, imbier,
inbir, ingbier, ingbir – bot.
Zingiber officinale Rosc.
¯ niem. ingber, gr. ziggiber`
p[{no=ac. zingiber oparte na
starorfanc. gimgibre, gingimbre ˘
anglosas. gingiber, gingifer,
>redniow. ang. gingere, gingivere
˘ ang. ginger, ros. imbir;.
imbryk pojemn.
czajnik do kawy, naczynie z pokrywk'
i dziobkiem.
imbryczek zdaje si" by: kolejn'
tw[rczo>ci' akademik[w, skoro sam
imbryk jest ma=y.
w"g. ibrik.
im dalej, im gorzej jęz.
†imie mienie, maj'tek.
staropol. yme yego,
1458 gymye dziedziczne.
=ac. res familiaris, praedium;
=ac. proprietas ¯ proprius, ˘
starofranc. propriete ˘
>redniow. ang. proprete, properte,
ang. property.
†imie: ˚mie:.
staropol. ne ymala, 1386 ima,
1391, 1400, 1402 yma,
1423 anim go ymyal,
XV w. szle napyssano, esze
malo pywa we dzbanye imyano;
gymyely gego celacz ]czelad{\,
abi yø gymal; ymasz, ymyala
nyewiasta; oczy ymayø, gyma,
ymam, bødzesz gymecz dzedzy-
cem, wele ymala gest; gymyal,
bødze gymyecz syna, a pstre
yagnyøta gymyaly, ymyecz nye
mog', ymay'cz luthoszcz, my-
loszerdze ymam; a miloszcz
braczszk' ymagøcz medzi szobø;
myloszcz gymey nade mnø,
gimyal, gymyal, 1396 ani tego
wzitka jma, 1410 ani go wzithka
imowa:
yma chøzebnø rzeczø ˘ ymyecz,
gymyecz, w Ss 1953 10 kolumn
cytat[w ˘ imie:, himie:, imie: si",
jemie:, jmie: –
1. posiada:, by: w=a>cicielem czego>,
mie: do rozporz'dzenia,
1.a. nie imaj'cy – ubogi,
2. o pozostawaniu w okre>lonym
stosunku rodzinnym lub spo=ecz-
nym& mie: syna, pana,
3. okre>lenie w=a>ciwo>ci& odznacza:
si" dan' cech', by: jakim>,
3.a. mie: chwa=" – chwali: si",
4. dot. czynno>ci&
4.a. wykonywa: dan' czynno>:&
imie: rzecz – za=atwia:
spraw" s'dow',
4.b. podlega: danej czynno>ci,
doznawa:,
5. by: w stosunku prawnym,
mie: okre>lone uprawnienia,
zobowi'zania, umowy,
6. trzyma:,
7. imie: – uwa/a: za co>,
8.a. musie:, mie: obowi'zek,
8.b. mie: zamiar, 8.c. m[c,
9. zachowywa: si", post"powa:.
†imienicie
za darmo, bezinteresownie.
staropol. gratuitis gemyenycze.
=ac. gratis ˘ franc. gratis, ang. gra-
tis, without charge or payment;
free, ros. darom-darom.
†imienie
1. posiad=o>:, maj'tek, dobra.
2. mienie.
staropol. nabivayacz gymyena;
potravylem gymenya vyele,
ca 1500 pot gymyenym; nasche
ymyenye; vschytko ymenye yego;
pyenyedzy albo ymenye; moye
vschytko ymenye; vaschego
ymenya nye yesczye panovye;
kv svemu ymyenyv, w Ss1953 8
kolumn cytat[w ˘ gymyenye, ymy-
enye ˘ imienie, himienie, jemienie,
jmienie, jimienie –
1. mienie, g=[wnie ziemia&
w=asno>: ziemska, posiad=o>:,
2. posiadanie,
3. zawiadywanie, kierowanie, za-
rz'dzanie tym, co komu> podlega.
ang. 1. property, 2. possessions,
3. management.
¢imiemsja po da< jęz.
zbierajmy si" p=aci: danin".
Latopis 1116 imemsq po dan;-
imiemsja po da<.
imie-nnik(nny(niny(nnictwo(
(s=[w, imi" naz•wa(ewnictwo.
im ^ na ]zaimek zwrotny ty\.
anglosas. nama ˘ niem. name ˘
>redniow. ang. name, naam
ang. name,
wo=. 1289 imœ ]imi"\, v= imœ ego
impas
]imi"\, imenouet;sœ ]zwie si"\
ros. imq, nazvanie-nazwanie
imies=[w jęz.
forma gramatyczna urobiona od
czasownika.
imi" jęz. miano, nazwa w=asna.
staropol. ymø; vypiszuge ymona
krolefska; ymø gich sgladzil ies;
ani pomnexz bødø ymon gich;
gdy vmrze y zgine ymø iego;
zwali sø ymona swa w zemach
swogich; poczestne ymø gich;
gynym ymyenyem; z gimyenye
swego; wszitcy cy gymenmy
bili nazwany; gymy' slawathne;
wzovyesz gymya yego, w Ss1953
6,5 kolumny cytat[w ˘ ymø,
ymyenye, gimyenye, gymyenye,
gymya ˘ imi", himi", nieme H –
1. imi" w=asne os[b, plemion,
zwierz't, obiekt[w geograficz-
nych, >wi't, nazwisko, nazwa,
2. imi" pospolite, nazwa(nie,
3. opinia,
4. r[d,
5. tytu=, charakter prawny,
6. na imi"& mianowicie.
=ac. nomen, franc. nom,
anglosas. nama, pokr. niem. name
˘ >redniow. ang. name, naam ˘
ang. name, ros. imq-imja.
imigr-acja(ant(owa:
grupa ludzi, ludno>: cudzoziemska
osiad=a w jakim> kraju, po wyemi-
growaniu z w=asnego.
imit-acja(ator(owa:
na>ladowanie przedmiot zast"pczy,
zwykle z ta<szego materia=u, pod-
r[bka.
=ac. imitari ˘ imitatus.
immanentny filoz.
b"d'cy wewn'trz czego, tkwi'cy w
czym, nie wychodz'cy poza dany
przedmiot, nie wnikaj'cy w dzia=a-
nia jakiego> czynnika zewn"trznego.
immatrykulacja szkoln.
wpisanie, zaliczenie w poczet stu-
dent[w szko=y wy/szej.
immelman lotn.
figura wy/szego pilota/u
immun-itet(izacja(ologia
1. prawn. nietykalno>: osobista,
2. odporno>: ogranizmu na choroby
zaka{ne,
3. przywilej wydany panu feudalne-
mu zwalniaj'cy go i ludno>: jego
od danin i pos=ug pa<stwowych.
†imna, hymna hymn.
†imo jęz.
1. ko=o, obok, przy, u, ˘ mimo,
2. poza, pr[cz.
staropol. yd'czemu ymo ye ]id'ce-
mu obok nich\, yd'cz ymo ˘
ymo ]ko=o, obok\,
ang. near; besides, ros. blizko-
blizko, nedaleko-niedaleko,
okolo-oko=o.
†imowa: ruch.
=apa:, chwyta:. ¯ ima: ]j':\.
staropol. 1396 ne gimonowal,
1411 ne gymonowal; stad yvsze
lyvdzye b'dzyesz gymvy'czy; o
szyeczy wschelkyey ryby ymvy-
'czey ]o sieci...\ ˘
gimonowacz, gymonowacz,
ymowacz ]jimowa:\ ¯ ima:,
=ac. capere ˘ staronorm. Francji
cacher, cachier ˘ >redniow. ang.
catchen, cachen ˘ ang. catch,
ros. ]chwyt\ zaxvat-zachwat ˘ pol.
zachwyt ]uj"cie czym>\,
]rzecz przechwycona, przej"ta\
dobyha-dobycza ˘ pol. zdobycz,
]ryb\ ulov-u=ow ˘ pol. po=[w.
impas(owa: ugrz'z(ni"cie, zast[j.
franc.-ang. impass-e(able
]nie do pokonania, przej>cia\.
impast szt.
w malarstwie& grube, wypuk=e na=o-
/enie farby.
imperatyw(ny(us jęz., szkoln.
nakazuj'cy, stanowczy, stanowi'cy
nieodpart' konieczno>:.
imper-ium(ator(ialista(ializm(
(ialistyczny społ., kult., poz. społ.
1. nadrz"dna moc, pot"ga, bezwzgl"d-
na w=adza, rz'dy; cesarstwo, wiel-
kie pa<stwo o ustroju monar-
chicznym,
2. hist. najwy/sza w=adza cywilna i
wojskowa przys=uguj'ca kon-
sulom w staro/ytnym Rzymie,
p[{niej – cesarzom rzymskim,
3. poz. społ. w=adza, zwierzchnictwo,
moc wydawania rozkaz[w, za-
rz'dze< i stosowania sankcji.
=ac. in % parare ]ustanowi: po-
rz'dek, przygotowa:\ ˘ imperare ˘
imperator ]w[dz naczelny si= zbroj-
nych narodu, pierwotnie tytu= genera=a
w wyniku g=osowania w armi Rzymu,
nadany nast"pnie przez Cezara i Au-
gustusa, a p[{niej wznowiony przez
papie/a koronuj'cego “Charlemagne”
– Karola Wielkiego w 800 A.D.\
starofranc. empereor, emperere,
>redniow. ang. i ang emperor;
=ac. imperare ˘ imperium,
starofranc. empire,
>redniow. ang. enpir,
ang. imperium, empire ]cesarstwo\,
ros. imper-ator/skij/ial.
imperfektum jęz. ¯ =ac.
jako>: lub stan niewyko<czenia.
p[{no=ac. imperfectio ˘ starofranc.
imperfection ˘ >redniow. ang.
imperfecioun ˘ ang. imperfection.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
impregnacja
imperi-alista(alizm(a=(um osob.,
społ. cz=oweik prowadz'cy lub
popieraj'cy polityk" imperializmu,
zwolennik imperializmu.
imperializm – ztadium kapitalizmu,
kt[re charakteryzuje koncentracja
produkcji i kapita=u, stworzenie
monopoli oraz d'/enie kraj[w
kaitalistycznych do panowania nad
>wiatem, wg. mSjp 1969, wydanego
w g="bokich latach socjalizmu,
maj'cego dok=adnie ten sam cel –
panowanie nad >wiatem&
“Ruszymy z posad bry=" >wiata,
dzi> niczym, jutro wszyscy my.”
wg S=ownika Webstera, 1962&
imperializm& 1..., 2. polityka i prak-
tyka formowania i utrzymywania
imeprium; w obecnych czasach
charakteryzowana jest zmaganiem
si" o kontrol" surowc[w i >wiatowych
rynk[w, ujarzmieniem i kontrol" tery-
tori[w, za=o/eniem kolonii, itp.
ang. imperia-list(list(l(um(listic.
impertymen-t(cki(cja zuchwalec,
arogant, grubianin; obra{liwe za-
chowanie kogo, wyzywaj'ce s=owa,
zniewaga, obelga.
=ac. impertinens ]niestosowny,
nieodpowiedni\,
starofranc. impertinen-t(ce,
>redniow. ang. i ang. impertinent,
ros. derz-ost;/kij,
nazojliv-ost;/yj,
]niestosowny\ postoronnyj.
impet(yk ruch.
ruch z wielk' pr"dko>ci' i si=';
si=a rozp"du, rozmachu
}mSjp 1969& szybki bieg, J.D.|.
impetyczny – porywczy, gwa=towny,
pop"dliwy, wybuchowy, /ywo i
silnie reaguj'cy.
impetyk – cz=owiek gwa=towny,
porywczy, wybuchowy.
}dwie ostatnie formy – impetyczny i
impetyk – zdaj' si" by: form' doro-
bion' przez akademik[w, bo ja nie
spotka=em w /ywym j"zyku, J.D.|.
=ac. in % petere ]p"dzi:, mkn':\ ˘
impetere ˘ impetus ]p"d\,
ang. impet-us(uous(uousity,
ros. sila dvi'eniq, napor;
=ac. ]pop"dliwy\ impetuosus ˘
franc. impetueux, ang. impetuous,
ros. ]pop"dliwo>:\ stremitel;-
nost;/nyj, pylk-ost;/ij.
implant(acja
1. med. zabieg hirurgiczny polega-
j'cy na wszczepieniu tkanki lub
narz'du; wtargni"cie do organi-
zmu i wszczepienie si" kom[rek
nowotworowych,
2. biol. zagnie/d/enie si" zap=odnio-
nego jaja ssak[w w nab=onku
macicy,
3. ogrodn. przesadzenie ro>lin]y\
impresario
z jednego miejsca na drugie.
=ac. im` ]prze`\ % planto ]sadz"\,
starofranc. implanter,
ang. implant(ation,
ros. vkoren-qt;/it;,
vsel-qt;/it;.
implik-acja(owa: jęz.
uwik=anie, wci'gni"cie, wpl'tanie,
zwi'zanie, po='czenie.
=ac. in % plicare ]zawija:\ ˘
implicare ]otuli:, zawin':\ ˘
implicatus ˘ ang. implicate,
ros. zaput-yvat;/at;,
vput-yvat;/at;-i ]implikowa:,
dawa: do zrozumienia, zak=ada:\,
podrazumevat;-podrazumiewat
]dorozumiewa:\,
=ac. implicatio ]implikacja\,
>redniow. ang. implicacioun,
ang. implication.
implu-wium(vium archit., bud.
w domu staro/. Rzymian, prostok't-
ny basen w posadzce artium, zbiera-
j'cy wod" deszczow' sp=ywaj'c' z
dachu przez otw[r compluvium.
imponderabilia jęz.
rzeczy kt[rych znaczenia i wp=ywu
nie da si" wymierzy:, ustali:; rzeczy
nieuchwytne, okoliczno>ci trudne do
ustalenia i przewidzenia.
impon-owa:(uj'cy osob.
podziw wzbudza:, wra/enie robi:.
=ac. in ]w\ % ponere ]k=ad"\ ˘
imponere, impono ]nak=adam\;
=ac. in ]w\ % press ]ciska:, razi:\ ˘
impressus, starofranc. empresser,
>redniow. ang. impressen,
ang. impress, ros. vpehatlenie.
import(er(owa: handl.
w(przy•w[z towar[w.
=ac. in ]w\ % portare ]wie{:\ ˘
importare, >redniowiecz. ang.
importen, franc. importation,
niem. import, ang. import,
ros. vvoz, import.
†importun osob.
natr"t, nieustannie i usilnie dopra-
szaj'cy si" o co.
=ac. in` ]bez\ % portus ]port, przy-
sta<\ ˘ >redniow. =ac. importunari
franc. importuner,
ang. importune(r,
ros. dokuhlivyj-doczuczliwyj,
nazojlivyj helovek.
impoten-t(cja med., fizjolog.
m"/czyzna cierpi'cy na niemoc p=cio-
w', nie mog'cy uzyska: erekcji pr'cia.
=ac. impotens ]bezsilny\, starofranc.,
>redniow. ang. i ang. impotent,
ros. bessil-;nyj/ie,
˚plenipotent ]m"/czyzna rozp=odo-
wy rodu, piastun\.
impregn-acja(owa:(ant techn.
nasyca:, przenika: do innej substan-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cji, cia=a.
=ac. in ]w\ % praegnans ˘
impraegnare ]zap=adnia:\,
p[{no=ac. impraegnatus,
ang. impregnate,
ros. oplodotvor-qt;/it;,
]nasyci:\ napit-yvat;/at;,
=ac. impraegno ]nape=niam,
nasycam\.
impresario osob.
przedsi"biorca teatralny i cyrkowy,
organizator niesta=ych imprez arty-
stycznych ]koncert[w, przedstawie<,
widowisk.
ital. impresa ]podj"cie si"\ ¯ im-
prendere ]podj': si"\, od 1746 r.,
ang. impressario,
ros. impresario.
impresj-a(onista(onizm
wra/enie, na(od•cisk.
1. wra/enie, szczeg[lnie przelotne;
subiektywne odczucie, prze/ycie,
2. utw[r artystyczny ]poetycki mu-
zyczny\ o charakterze nastrojowym
i subiektywnym; fragment opisu,
3. przest,. wywieranie wra/enia,
4. dawn. uciskanie, naciskanie;
skutek tej czynno>ci.
=ac. in` ]na, w\ % press ]presja,
cisk\ ˘ impressio ]nacisk\,
starofranc. impression,
>redniow. ang. impressioun,
ang. impression(able(al(ism(ist.
ros. vpehatlenie, ottisk.
†impresor poligr. drukarz.
=ac. premere ]na(od-cisn':, praso-
wa:\ ˘ =ac. pressare ˘ starofranc.
presser ˘ >redniow. ang. pressen
˘ ang. press ]prasa\,
ros. ]nacisk\ press-press, 'om,
]dziennikarstwo\ pressa-pressa,
pehat;-pieczat ]druk\.
=ac. imprimere ˘ impressus,
starofranc. empresser,
>redniow. ang. impressen,
ang. impress ]1. u/ycie nacisku na
co> a/ do pozostawienia znaku,
2. znakowanie z u/yciem ci>nienia;
piecz":, druk, 3... itd.\.
imprez-a(owy zdarz.
przedsi"wzi"cie; widowisko,
koncert, zabawa, zawody sportowe,
festyn, festiwal.
ital. impresa ]podj"cie si"\, ZS,
ang. enterprise.
imprimatur
zezwolenie autora lub redakcji na
druk dzie=a po ostatniej korekcie.
improwiz-acja(owa:(ator(owa:
komponowanie tre>ci utworu ]literac-
kiego, muzycznego\ w trakcie wyko-
nawstwa, bez przygotowania, two-
rzy: napr"dce.
=ac. in` ]nie`\ % provisus ¯ provi-
indeks
dere ]przewidzie:\ ˘ improvisus;
=ac. improvisio ]bez przygotowania\
˘ ital. improvisare,
franc. improviser,
ang. improvis-e(atory(atorial(ation,
ros. improvizaciq.
†imprymowa: poligr. drukowa:.
˚impresor.
impuls(ywny(ywno>: osob.
pobudliw•y(o>: ]im ^ po\, nag=e
pchni"cie przez umys=, pop"dliwo>:,
porywczo>:, krewko>:.
=ac. impellere ˘ impulsus ˘
impulse, ang. impuls-e(ion(ive,
ros. impul;s, tolhok,
pobru'denie, poryv.
imputowa: osob.
przypisywa: co komu, zwykle co>
ujemnego, pomawia:, pos'dza:
kogo o co.
}nie spotka=em w /ywym, m[wio-
nym j"zyku, w miejsce u/ywane
˚insynuowa:, J.D.|
im... tym jęz.
in absentia prawn.
w nieobecno>ci, podpodczas nie-
obecno>ci, zaocznie.
=ac. in absentia.
inaczej, inaczej by jęz.
odmiennie, w inny spos[b.
staropol. 5 bez lat i 1499 gynaczey.
ang. ]przeciwnie\ otherwise,
]w innych s=owach\ in other words,
]w inny spos[b\ differently,
ros. inahe,
staropol. inacej, inak(o(o:, jinako.
†ina-czny(k(ki(kszy jęz. inny.
staropol. 1453 ynacznø rzeczø,
a drugy gynaka, 1484 zadnym
ynakym obyczayem, 1484 kozuchy
may' myeczi baranye..., a nye
may' gynakschych nosziczi ˘
ynaczny, inaky, gynakschy
]jinakszy\.
=ac. alius, ang. different,
ros. raznyj-raznyj, inoj-inoj.
†inaczy: si" jęz. innym by:.
staropol. ginaczyl sø ]jinaczy= si"\.
staropol. za(z•inaczy:,
na(z•inacza:.
inadekwatny jęz.
¯ in` ]nie\ % adekwatny ]dopaso-
wany, przystosowany, odpowiedni,
zgodny\.
†inak(o(o: inaczej, w inny spos[b.
staropol. 1484 ynak, 1471 gynak;
gynakocz gest nasz Xpc mily
møczon byl, a gynako svøthy
Pothr –
1. takli inak – a je/eli inaczej,
2. inak – czyli, innymi s=owy.
†inakli inaczej, w innym wypadku.
indemnizacja
˚inko, innak ]w innym wypadku\.
staropol. gynakly,
†inako jęz.
1. inaczej, w inny spos[b,
2. w innym wypadku, poza tym.
staropol. 1397, 1420 ginako,
ca 1428 i 1453 gynako.
†inakszy jęz. inny.
inaugur-acja(acyjny(owa:
1. za(pocz'tkowanie,
uroczyste otwarcie,
2. dawn. uroczyste wprowadzenie
kogo na wysoki urz'd; akt koro-
nacji g=owy pa<stwa, konsekracji
biskupa, itp.
=ac. inaugurare ]wr[/by uprwia:\ ˘
inauguratus, ang. inaugurate,
ros. osvi-]at;/tit;,
posvi-]at;/tit; ]kogo\,
otkry-vat;/t;.
†inbir imbir, MN.
in blanco prawn. nie wype=niony
]formularz, weksel, blankiet\.
wg Swo 1980&
ital. in bianco ]na bia=o\
S=ownik nie nadmienia /e&
niem. ¢blank ]po=yskiwa:, migota:,
b=yszcze:\, anglosas. blanca ]bia=y
rumak\ staroniem. wy/yn blanch
]bia=y, b=yszcz'cy\, ChK,
starofranc. blanc ]bia=y\, >redniow.
ang. blank ]nie zapisany, czysty\.
incognito jęz. pod przybraniem.
ang. incognito ¯ ital. ¯ =ac. incognitus
]prawdziwa to/samo>: nieznana lub
ukryta, pod przybranym imieniem,
stopniem\ ¯ in` ]nie`\ % cognitus ¯
cognoscere ]zna:, ang. to know\.
incompatibil-ny(ia jęz.
nie daj'cy si" pogodzi:, niezgodny,
nie w harmonii lub zgodzie, to, jed-
nocze>nie, nie idzie w zgodzie z t'
osob', pozycj', stopniem, w farma-
cji i medycynie – nie nadaje si" do
mieszania lub u/ycia razem.
ang. incompatible ¯ =ac. incom-
patibilis.
incyden-t(ce zdarz.
z(wy•darzenie g=[wnie o nieprzyjem-
nym charakterze, zaj>cie, wypadek;
sp[r.
=ac. in ]na\ % cadere ]pada:\ ˘
incidere ˘ incidens ]zdarzaj'cy
si"\, ang. incident,
ros. incident> sluhaj> po-
bohnoe obstoqtel;stvo>
]geom.\, padenie-padenie.
ind chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysty
metal.
indag-acja(owa: jęz.
wypytywanie, dopytywanie si".
indeks lit.
1. alfabetyczny spis nazwisk, poj":,
miejscowo>ci, przytoczonych w
danym dziele, umieszczony zwy-
kle na ko<cu ksi'/ki, skorowidz,
2. szkoln. ksi'/eczka studenta z
ocenami egzamin[w,
3. wska{nik,
4. dawn. wskaz[wka zegara lub kom-
pasu; palec wskazuj'cy u r"ki.
=ac. indicare, ang. index.
indemnizacja prawn.
odszkodowanie, wynagrodzenie strat
i szk[d.
Index librorum prohibitorum
dosł. spis, lista ksi'/ek zakazanych;
oficjalnie publikowany przez Ko>ci[=
Rzym.-Kat. katalog ksi'/ek, kt[rych
nie wolno katolikowi czyta:, prze-
chowywa: i rozpowszechnia: bez
zezwolenia w=adz ko>cielnych.
¢indie jęz. gdzie indziej, w innym
miejscu; lub staroros. inde-indie,
ros. v drugom meste,
koe-gde> ili.
¢inditia
1. lit. ang. tw[rczo>: pisana.
>redniow. ang. enditen, ang. indite
]1.a. }arch.| wyrazi:, opisa: proz'
lub wierszem, 1.b. przed=o/y: w
pi>mie, komponowa: i pisa:, c.
podpowiada:, dyktowa:\,
2. rel. szaty popa.
Latopis 1116 indit;œ-inditia
]szaty popa przed o=tarzem\,
wo=. i in;dit;œ zolotom wita
vsœ ]Ipat. 1288 r. i inditia z=otem szyta
wsza – wyszywana\
indoeuropejski jęz.
rodzina j"zyk[w typu fleksyjnego,
maj'ca pochodzi: od jednego pnia,
czyli ci'g dalszy “Adama z Ew'”,
biblijnych postaci, daj'cym pocz'tek
ca=ej ludzko>ci Globu.
indolencja książk.
niezaradno>:, niedo="stwo; bierno>:,
zoboj"tnienie.
indologia szkoln.
nauka o j"zykach i kulturze Indii.
indor ptak. indyk samiec, ]`or\.
indos(ant(owa: prawn.
przelew praw w=asno>ci weksla,
czeku, na inn' osob"
ind chem.
pierwiastek chemiczny.
indagacja jęz.
wypytywanie si", dopytywanie si"
]dzi> cz"sto z odcieniem /artobli-
wym\.
indamina chem.
organiczny barwnik zawieraj'cy
grup" NH, szczeg[lnie niebieska
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
inedita
fenilena N¶C6H4¶NH2.
ang. indamine ¯ prawdop. indigo
% amine.
indeks książk., szkoln.
1. alfabetyczny spis nazwisk, poj":,
przytoczonych lub om[wionych
w danym dziele, przytoczony
zwykle na ko<cu ksi'/ki,
2. ksi'/eczka studenta w kt[rej wpi-
sywane s' wyk=ady, oceny egza-
minacyjne,
3. wska{nik.
ang. index ¯ =ac. index ¯ indicare.
indor ptak. indyk samiec, du/y ptak.
ang. turkey ¯ turkey-cock.
indos prawn.
a. przelew praw w=asno>ci weksla,
czeku, na inn' osob", dokonywany
przez umieszczenie na odwrocie
weksla odpowiedniej notatki,
b. przyj"cie zobowi'zania wekslowe-
go przez osob" nazywan'
indosantem lub /yrantem – na
wypadekgdyby nie wykona= go
d=u/nik; /yro.
indoksyl chem.
sk=adnik C8H7NO.
ang. indoxyl.
induk-cja(cyjny(owa:(tor log.
1. filoz. wnioskowanie og[lne,
2. fiz. wzbudzanie pr'du elektrycz-
nego przez zmian" pola magnetycz-
nego..
=ac. in ]w\ % ducera ]prowadzi:\ ˘
inducere ˘ inductus, inductio
]wprowadzenie\ ˘ starofranc.
induction ]`enie\,
>redniow. ang. induccion ]`enie\,
inducten ]`i:\ ˘ ang. induct(ion,
ros. vvodit; ]wwodzi:\,
vvedenie ]wwiedzenie\,
pomestit; ]zamie>ci:\.
indult rel.
zezwolenie w=adzy ko>cielnej na
odst'pienie od przepis[w.
industraliz-acja(m proces.
uprzemys=owienie.
=ac. industrius ]aktywny, czynny\ ˘
industria(lis ˘ franc. industrie(l
]przemys=(owy\, ang. industr-y(ial
]przemys=(owy\,
ros. promywlennyj.
†indycht bot. indygo,
Indigofera tinctoria L.
staropol. 1472 Indicht indicum.
indyferent-ny(yzm książk.
oboj"tny, biernie odnosz'cy si".
indygo
1. bot. Indigifora tinctoria, ro>lina
z rodziny motylkowatych, w
krajach tropikalnych,
2. kolor. niebieski barwnik otrzy-
mywany dawniej z ro>lin, teraz
inedy
syntetycznie.
indy-k(czka(czy: si" ptak.
Meleagris gallopavo, du/y ptak domo-
wy z rz"du kurowatych, o czerwonych
koralach pod gardziel' i wachlarzowa-
tym ogonie, hodowany dla smacznego
mi"sa i ozdobnych pi[r.
=ac. indicus ]indyjski\, bo tubylc[w
Ameryki P=n. Christopher Columbus
pomy=kowo tak nazwa= w 1492 –
Indianami ¯ Indie.
ptak z Ameryki P=n.; franc. dindon
]indyk\, dinde ]indyczka\, ang.
turkey ]bo importowany czasem z
Turcji\, ros. ind[k ]indor\,
indejka, ind[wka ]indyczka\.
indykator chem. wska{nik.
=ac. in ]w\ % dicare ˘ indicare
]wskaza:\ ˘ indicatus, indicator
]wskazywacz\,
franc. indicat-eur(ion,
ang. indicat-or(ion,
ros. u/po-kazyvat;, kazat;
]u(po-kazywa:\.
indyk-t(cja hist. pierwotnie w
cesarstwie Rzymu, podatek rolny
kt[rego wymiar poddawano rewizji
co 15 lat; p[{niej okres 15-letni
w obliczaniu kalendarza, w Rosji
jeszcze w pocz'tkach Wiek[w Íred-
nich – system przej"ty z zapis[w
kronikarskich w Konstantynopolu,
wprowadzony tam przez Konstanty-
na w 312 A.D., wi"cej ˚nr 600.
=ac. in % dicere ]m[wi:, powiedzie:\,
˘ indictio ]obwieszczenie\,
>redniow. ang. indictioun,
ang. indiction,
>redniow. ros. indykt-indykt.
indywidual-ista(izm(ny(no>:
osob. cz=owiek odznaczaj'cy si" so-
bie w=a>ciwym sposobem zachowa-
nia si", niezale/no>ci' w pogl'dach,
odr"bno>ci', oryginalno>ci'.
=ac. individuum ]co> niepodzielne-
go, jednostka\.
=ac. individuus ˘ >redniow. =ac.
individualis ]indywidualny\,
franc. individualisme ]`zm\,
ang. individual(ism(ist(istic(ize(ly,
ros. lihnist;-licznost,
lico-lico, osoba-osoba.
indywiduum osoba bli/ej nieznana,
podejrzana, niepewna.
=ac. individuum ]co> niepodzielne-
go, jednostka\, ang. individual,
ros. individuum-indiwiduum.
†indzie jęz.
gdzie indziej, w innym miejscu.
staropol. 1400 gyndze,
1418 i 1428 gindze; yndze.
indziej jęz.
na innym lub w innym miejscu,
czasie.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
inedita lit.
utwory nie wydane przez pisarza
za /ycia, pozosta=e w r"kopisie, nie
publikowane.
=ac. inedita ]nie wydane\, por. inditia
u/yte w wo=. latopisie z 1289 roku.
†inedy jęz. inegdy.
†inegdy, inedy jęz.
kiedy indziej, w innym czasie.
staropol. 1428 ginedi,
=ac. alio tempore, unaquam,
ang. some other time,
ros. v inoe vremq.
ineksprymable żart. spodnie.
inercja fiz. bezw=adno>:, bierno>:;
bierne poddawanie si" czemu,
niech": do czynu.
=ac. in ]nie\ % ars, artis ]zr"czno>:
sztuka\ ˘ iners, ang. inert(ia(ial,
ros. iherciq-inercja, vqlost;,
bezdeistvie-bezdiejstwie,
inertnyj, kosnyj-kosnyj.
†in"dy jęz. inn' drog'.
staropol. gynødi, gynødy obro-
czona,
staropol. 1498 k'di yn'dy
]k"dy in"dy\ – gdzie> indziej.
=ac. alia via.
infamia jęz.
nies=awa, bardzo z=a reputacja,
rozg=os; ha<ba, niehonor.
ang. infamy, franc. infamie,
=ac. infamia ¯ infamis.
infant(ylny(ylizm
1. poz. społ. tytu= ksi'/'t domu pa-
nuj'cego w Hiszpanii i Portugalii,
2. żart. syn pierworodny.
infantylny – dziecinny, naiwny,
niepowa/ny.
infek-cja(owa: med.
zaka/enie organizmu drobnoustroja-
mi chorobotw[rczymi; przenoszenie
zarazk[w z jednego organizmu na
drugi.
p[{no=ac. i starofranc. infectio,
>redniow. ang. infeccioun,
ang. infection,
ros. zara'enie, infekciq.
=ac. inficere ˘ infectus, starofranc.
infecter, >redniow. ang. enfecten,
ang. infect, ros. zra-'at;/zit;.
infiltr-acja(owa: proces.
1. przenikanie, przesi'kanie wody,
powietrza lub gaz[w, przez pory
jakiego> cia=a,
2. med. przesi'kanie do tkanek cia=a
p=ynu organicznego, np. krwi,
ropy; naciek.
infinitiwus jęz., szkoln.
infirmeria przestarz. izba chorych
w klasztorach, szko=ach.
inflacja ekon.
inkubacja
nadmierny wzrost cen towar[w
wskutek zwi"kszonej ilo>ci pieni"-
dzy w obiegu ponad wzrost masy
towarowej.
=ac. inflatio ]nad"cie, wzdymanie\,
franc. inflation, >redniow. ang.
inflacioun, ang. inflation,
ros. na/raz-duvanie,
inflaciq-inflacija.
influenca przestarz. grypa.
inform-acja(acyjny(ator(owa:
społ., jęz. doniesienie, wiadomo>:.
=ac. informatio, starofranc.
i >redniow. ang. enformacion,
ang. information,
ros. soob]enie, informacja,
izvestiq, novosti.
infraczerwone promienie fiz.
infrastruktura
podstawowe urz'dzenia i systemy
s=u/'ce pa<stwu, miastu, lub innym
obszarom, w tym us=ugi i urz'dzenia
niezb"dne do poprawengo funkcjo-
nowania.
Nale/' tu drogi, koleje, mosty,
tunele, zaopatrzenie w wod", kana=y
>ciekowe, sieci elektryczne i teleko-
munikacja.
ang. infrastructure.
influencja jęz. wp=yw.
ang. influence ¯ >redniow. ang. i
starofranc. ¯ =ac. influentia
¯ influere ]wp=yw, ang. to flow in\.
infu=a kult.
1. hist. u staro/. Rzymian – przepas-
ka symbolizuj'ca w=adz", noszo-
na na g=owie przez kap=an[w, a
potem cesarzy i wysokich urz"d-
nik[w, nak=adana tak/e na g=owy
zwierz't ofiarnych,
2. rel. liturgiczne nakrycie g=owy
biskupa,
3. w przen. godno>:, stanowisko
biskupa; biskupstwo.
staropol. ymphula, ca 1500 infula ˘
infu=a – mitra biskupia.
˚szapka ]infu=a biskupia\, biret.
†ingbi-r(er bot. imbir, MN.
inger-encja(owa: wtr'cenie si",
wmieszanie pokr. interwencja.
ingredien-t(cje
sk=adnik jakiej> mieszaniny.
ang. ingredient ¯ =ac. ingrediens
¯ inredi.
ingres rel.
uroczysty wjazd nowomianowanego
biskupa do katedry i obj"cie w=adzy.
inhal-acja(ator(atorium(owa:
med. zabieg leczniczy polegaj'cy na
wdychaniu pary, gaz[w, lub rozpy-
lonych p=yn[w.
inhibitor chem., techn.
inkunabu=y
substancja zmniejszaj'ca szybko>: re-
akcji chemicznej; katalizator ujemny.
inicj-atywa(acja(ator(a=y(owa:
przej"cie pierwsze<stwa w dzia=al-
no>ci;
pocz'tkowe litery imienia i nazwiska.
=ac. initiare ¯ poch. initiatus,
franc.-ang. initial,
ros. inicia-ly/tiva,
vvedenie, nahinat;, pristu-
pat;.
=ac. inire ]i>:\ ˘ initium ]pocz'tek\
˘ initialis, franc. initial, ang. initial,
ros. ]litera\ zaglavnaq bukva,
nahal;naq bukva;
=ac. initium ˘ initiare ˘ initiatus ˘
ang. initiate ]roz(poczyna:\, franc.
initier, ros. nah-inat;/at;,
]wprowadzi:\ posvq]at;,
]znanym czyni:\, oznakomit;,
]inicjowa:\ iniciativa.
iniekcja med. zastrzyk.
iniektor techn.
przyrz'd s=u/'cy do wt=aczania
cieczy pod ci>nieniem.
inkarnacja książk., rel.
wcielenie, uciele>nienie.
inkasent płatn.
osoba zajmuj'ca si" pobieraniem
nale/no>ci od p=atnik[w.
inkaso(wa: handl.
pobieranie nale/no>ci pieni"/nych.
inkaust chem. atrament.
gr. en % kaiein ]pali:\ ˘ enkaiein ˘
enkaustos ]wypalony\ ˘ enkauston
]purpurowy lub czerwony atrament\,
p[{no=ac. encaustum, starofranc.
enque, >redniow. ang. enke,
ang. ink, ros. hernila-czerni=a,
staropol. ca 1500 incausth atra-
mentum.
inklinacja jęz.
sk=onno>:, upodobanie, ch": do
czego, poci'g do kogo.
†in-ko(nak jęz.
w innym wypadku. ˚inakli.
staropol. wszdy na czwarthem
vyeczu... stacz ma..., gynako
]alioquin\ rzecz straczy ]w/dy na
czwartym wiecu... sta: ma..., jinako
rzecz straci\, ginnal albo pakly
kako dok'nt gyeszcze daleko
gyest alioquin.
=ac. alioquin.
inkorporacja książk.
w='czenie, wcielenie do jakiej>
ca=o>ci, w sk=ad jakiej> grupy,
zw=aszcze przy='czenie jakiego>
terytorium do innego.
inkrust-acja(owany(owa: ozd.
technika zdobnicza. ¯ in % krust.
staropol. krust ]materia= s=u/'cy do
zdobienia\.
inkrymin-acja(owany przestarz.
oskar/enie, zarzut, pos'dzenie.
inkuba-cja(tor(cyjny
1. rozw[j zarodka w jaju ptak[w
i gad[w,
2. med.
2.a. okres od momentu zaka/enia
do chwili pojawienia si" pierw-
szych objaw[w choroby,
2.b. hodowanie drobnoustroj[w w
odpowiedniej temperaturze.
inkunabu=y poligr.
druki, ksi'/ki, i pisma drukowane w
pocz'tkowym okresie rozwoju sztu-
ki drukarskiej, do ko<ca XV w.
inkwizy-cja(cyjny(tor(torski rel.
instytucja s'dowo-policyjna Ko>cio-
=a Rzym.-Kat. utworzona w XIII w.,
przez papiestwo, do t"pienia herezji.
inlet tkan.
bawe=niana tkanina po>cielowa, bar-
dzo g"sto tkana, u/ywana na wsypy.
†inno(ino(juno-chodnik
ko< id'cy inochod', tj. stawiaj'cy
na przemian obie prawe nogi, potem
lewe nogi. ˚inochod•a(nik.
staropol. 1446 innochodnyk,
1500 ynnochodyk.
innowa-cja(tor
wprowadzenie czego> nowego;
nowo>:, reforma.
innowierca rel.
cz=owiek nale/'cy do innego wyzna-
nia, czszeg[lnie innego ni/ katolickie-
go, wyznaj'cy inn' wiar".
inny jęz.
1. r[/ny, odmienny,
2. drugi ]tj. tego samego rodzaju,
lecz nie ten sam\, bli{ni, ˚towa-
rzysz ]drug\ ¯ 2.
in ^ ¢odmien ¯ od imienia.
pierwotnie in – jeden ]ros. odin\ ¯
odd ]nieparzysty\ % in ¯ en ]numer\;
kto> inny ]kto> jedny\, innym razem,
kiedy indziej ]d, t, z, c ^ czas\.
staropol. nye myey boga gynnego,
gynyego, gyenego, ynszego; gy-
nych, ca 1428 gynnymy gorøczymy
ogarneny potrzebamy; 1444 z gyn-
ney stroni, gynnemu sluzyla; nad
gynne, 1453 wszythky gynne pan-
}n|y; nye gyest zadna gynn' panna
thak laskaw'; gyna sinowa; gynny-
my dary; z gynnymy myesczany;
albo gynnego sz'dzyego nayacz
˘ gynny ˘ in-ny(szy, jen-ny(y,
iny, ini, jiny – nie ten(taki sam, nie
wymieniony, pozosta=y.
niem. ander, goth. anthor,
>redniow. ang. i ang. other,
=ac. differe ˘ differens ˘ differentia ˘
starofranc., >redniow. ang i ang.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
instalacja
different ]1. warunek, stan, jako>:,
fakt lub wypadek bycia r[/nym, 2.
spos[b w kt[ry ludzie lub rzeczy s'
r[/ni, wyra{na ich charakterystyka,
oddzielna, 3... itd.\,
ros. drugoj-drugoj, inoj-inoj,
wo=. 1289 inogo ]innego\, inii
]inni\, inye ]inne\, ros. inoj-inoj.
¢ino jęz. to, w tym wypadku, tak,
by: mo/e, czy w[wczas, tylko.
staroros. ino-ino,
ros. to, v takom sluhae, tak,
razve, tol;ko, ˚eda.
†ino, jacy tylko, jedynie, ˚tylko.
anglosas. an ]jeden\ % `lic ]`ynie\,
>redniow. ang. onli, onlich,
ang. only, ros. tol;ko-tolko.
†inochoda specjalny ch[d konia,
przy kt[rym stawia on jednocze>nie
dwie prawe nogi, a potem dwie lewe.
staropol. 1495 ynochoda.
˚inno(ino(juno-chodnik.
†inochodnik, junochodnik
ko< id'cy inochod', tj. stawiaj'cy na
przemian prawe nogi, potem obie lewe.
staropol. 1483 ¢ynachodnyk,
1495 ynochodnyk,
1499 inochodnyk,
ca 1455 yvnochothnyk; yvnochod-
nyk ambulator, 1471, ivnochod-
nyk z vrona plesznywy nyeveyel-
ky, }ko<| ridzy ivnochodnyk,
1476 albo ivnochodnyka ]jino`\,
1497 maly strzelczy yvnochodnyk.
inoch[d ˚inochodnik.
†inomy>lnie o sposobie obja>nia-
nia Biblii& przeno>nie, alegorycznie.
staropol. gynomyslnye.
†ino>:
to, co w bycie istotne, g=[wne.
staropol. nynie, swianti nam du-
chu iedney ginosczi z oczczem y
sinem, raczi... ˘ ginoscz ]jino>:\.
Mo/e nale/y rozumie: «istno>:».
insceniza-cja(tor(owa:
opracowanie sceniczne i wystawie-
nie utworu literackiego lub muzycz-
nego na scenie.
insekt(arium(ycyd zool., insekt.
ka/dy okaz z du/ej grupy owad[w
charakteryzowany w dojrza=ym sta-
dium przez podzia= cia=a na g=ow",
p=uca, i brzuch, 3 pary n[g, i zwykle
dwie pary b=oniastych skrzyde=.
=ac. in % secare ]ci':, dzieli:; od
rozcz=onkowanych cia=\ ˘ isecare ˘
insectum ]owad\, ang. insect,
ros. nasekomoe-nasiekomoie.
inseminacja biol.
sztuczne zap=adnianie zwierz't
hodowlanych; unasienianie.
=ac. semen ]ziarno\ ˘ in ]w\ %
seminare ]sia:, zasiewa:\ ˘
instancja
inseminare ˘ inseminatus ˘
ang. inseminate.
inserat przestarz.
og=oszenie w gazecie, zwykle rekla-
ma; anons.
inskrypcja lit.
1. stary napis na meteriale trwa=ym,
jak marmur, kamie<, br'z, itp,
zwykle na nagrobkach, tablicach
pami'tkowych, monetach; dawniej
– og[lnie – napis,
2. intabulacja.
=ac. inscribere ˘ inscriptus ˘
inscriptio ]napis\,
>redniow. ang. inscripcioun,
ang. inscription(al,
ros. nadpis-nadpis.
insolacja fiz.
stosunek energii promieniowania
s=onecznego, padaj'cego w okre>lo-
nym czasie na dan' powierzchni",
do pola tej powierzchni i czasu.
ang. insolation ]3. udar s=oneczny,
4. w meteorologii a. promieniowanie
s=oneczne otrzymane przez powierzch-
ni", szczeg[lnie powierzchni" ziemi, b.
stosunek tego promieniowania do jed-
nostki powierzchni\ ¯ =ac. insolatio.
in spe $
inspek-cja(tor(cyjny zdarz., prof.
1. przegl'd, sprawdzenie prawid=o-
wo>ci dzia=ania organizacji,
instytucji,
2. dawn. nadz[r, kontrola, doz[r.
=ac. inspectus ˘ inspectio ]nadz[r\
˘ starofranc. inspectio ˘
>redniow. ang. inspeccioun,
ang. inspection,
ros. inspekciq, pr/osmotr>
=ac. in ]w\ % pecere ]patrze:\ ˘
=ac. inspecere ]w(prze-patrywa:\
˘ inspectus ˘ inspectare ˘
ang. inspect,
ros. osm-atryvat;/otret;,
]osoba\ inspektor% smotri-
tel;.
inspektor(at ˚inspekcja.
inspekty w liczbie mn.
rodzaj lekkich skrzy< bez dna,
przykrytych oszklonymi ramami,
s=u/' do uprawy ro>lin w okresie
wczesnowiosennym.
inspicjent teatr.
pracownik teatru czuwaj'cy nad
techniczn' stron' przedstawienia.
inspir-acja(ator(owa: psych.
1. natchnienie, zapa= tw[rczy,
2. wp=yw wywierany na kogo,
podsumowanie my>li, sugestia.
p[{no=ac. i starofranc. inspiratio
]natchnienie\, >redniow. ang. inspi-
racioun, ang. inspiration(al,
ros. vdyxanie> vdoxnovenie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
vnuwenie-wnuszenie;
=ac. in % spirare ˘ inspirare,
starofranc. inspirer,
>redniow. ang. inspiren,
ang. inspire ]natchn':, pobudzi:\,
ros. vdyxat;, vdoxnut;.
instal-acja(owa:(ator techn.
osadz•enie(a:,
pod(w•='czy: w obieg ]systemu\.
staroniem. wy/yn stal ]miejsce, sie-
dzenie; stragan, buda, stoisko, kiosk\
˘ >redniowiecz. =ac. in % stallum ˘
installare ˘ franc. installer ˘
ang. install ]wprowadza: na urz'd\,
ros. pomestit;-pomiestit
]u(za•mie>ci:\,
]urz"dnika\ opredel-qt;/it;,
]techn.\ pome]enie> oprede-
lenie> ustanovka-ustanowka.
instancja społ.
jednostka administracyjna, urz'd.
1. ka/dy z kolejnych stopni w syste-
mie podleg=ych sobie instytucji
pa<stwowych, s'dowych, orga-
nizacji,
2. stopie< w post"powaniu,
3. dawn. wstawiennictwo, pro>ba za
kim>, wytrwa=e starania, zabiegi.
=ac. instantia ]wytrwa=o>:, wsta-
wiennictwo\, starofranc. instantia,
>redniow. ang. instaunce,
ang. instance,
ros. ]prawnicze\ instancia,
]pro>ba\ prowenie-proszenie.
instru-kcja(owa:(kcyjny(ktarz(
(kta/(tor(torski(tywny(kta/owy
poucz•enie(a:.
1. zbi[r przepis[w post"powanie,
zwykle na pi>mie, dok=adne poucze-
nie, wskaz[wka, rozporz'dzenie,
zalecenie,
2. dawn. o>wiata, nauka,
wykszta=cenie.
instruktarz – przestarz.
zbi[r instrukcji, przepis[w.
instrukta/ – akcja, praca instrukcyj-
na; instruowanie, udzielanie
instrukcji.
=ac. instructio ]uporz'dkowanie\,
starofranc. instruccion,
>redniow. ang. instruccioun,
ang. instruction,
ros. obuhenie, nastavlenie>
prosve]enie> predpisanie,
isntrukciq,
ros. obuh-enie/at;>
=ac. instructarium ]instruktarz,
zbi[r instukcji, praca instrukcyjna\.
instrument(acja(alista(alny(
(ariusz(ologia(owa:(
(oznawstwo
1. narz"dzie, przyrz'd u/ywany
zw=aszcza do czynno>ci wymaga-
j'cych precyzji, dok=adno>ci,
2. przyrz'd s=u/'cy do wytwarzania
integralny
d{wi"k[w muzycznych, jak forte-
pian, skrzypce, basetla, gitara. itp.
=ac. instrumentum ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. instrument –
1.a. rzecz przez kt[r' co> jest
wykonanego,
1.b. osoba u/yta przez inn'
do przekazania czego>,
2. narz"dzie, szczeg[lnie do delikat-
nej pracy, naukowej, lub arty-
stycznej,
3. ka/de z licznych przyrz'd[w
wydzielaj'ce d{wi"k,
4. w prawie& prawny, oficjalny,
wydany na zewn'trz dokument.
pol. ˚or"dzie, narz"dzie, przyrz'd,
staroros. orudπe-orudie,
staropol. 1484 instrumenth –
akt prawny, dokument urz"dowy.
instynkt(ownie
wrodzona tendencja zachowawcza.
=ac. in % ¢stinguere ]/'dli:\ ˘
instinguere ]zmusi:, sk=oni:, poru-
szy:; pod/ega:, podjudza:, wywo=y-
wa: np. bunt\ ˘ instinctus ˘
ang. instinct,
ros. instinkt> intuiciq>
pobu'daemyj> o'ivlqemyj.
instytucja społ.
1. organizacja o charakterze publicz-
nym dzia=aj'ca w jakiej> dziedzi-
nie,
2. zesp[= norm prawnych lub oby
czajowych dotycz'cych organi-
zacji lub jakiej> dziedziny /ycia;
plac[wka oparta na tych normach,
3. dawn. mianowanie, ustanowienie.
=ac. institutio ]urz'dzenie\,
starofranc. institutio,
>redniow. ang. i ang institution,
ros. uhre'denie> ustano-
vlenie> uhebnoe zavedenie>
zakon, ustav.
instruowa: ˚instrukcja.
dawa: instrukcj", wskaz[wki;
poucza:, obja>nia:.
instygator prawn.
dawn. ostar/yciel publiczny,
dzi> prokurator.
instynkt(owny
wrodzona zdolno>: do odruchowego
wykonywania czynno>ci celowych;
pop"d, odruch.
instytucja społ.
1. zak=ad o charakterze publicznym,
2. zesp[= norm prawnych i obycza-
jowych dotycz'cych organizacji
jakiej> dziedziny /ycia.
instytut społ.
1. nazwa wielu organizacji o charak-
terze naukowo-badawczym i
naukowo-dydatktycznym,
2. dawn. zak=ad o charakterze
wychowawczo-naukowym lub
intelekt
dobroczynnym.
=ac. in % statuere ]powodowa:,
ustanowi:, umiejscowi:\ ˘
gr. instituere ]u(stawia:, k=a>:,
wznosi:, budowa:\ ˘
institutum ]urz'dzenie, przepis\,
ang. institite, ros. institut.
insulina biol., farmac.
hormon trzustki stosowany w
lecznictwie.
insur-ekcja(gent dawn.
powstanie, zbrojne wyst'pienie lud-
no>ci przeciw istniej'cej w=adzy.
insygni-a(um poz. społ.
oznaki godno>ci, w=adzy, dostoje<-
stwa.
insynu-acja(tor(owa: osob.
¯ insynuowa:.
wg mSjp 1969 – «przypisywanie
komu> czego> z=ego, zarzut postawio-
ny w formie zamaskowanej; sugero-
wanie opinii, my>li, itp. uw=aczaj'cej
komu».
=ac. insinuatio ¯ insinuatus ]insy-
nuowa:, ang. insinuate\ imies=[w
czasu przesz=ego ¯ insinuare ¯
in` ]w`\ % sinus ]zakrzywiona
powierzchnia, ang. curved surface\,
franc. insinuation ¯ insinuer,
ang. insinuation ¯ insinuate,
]1. to get in, push or introduce
slowly, indirectly, and skillfully,
2. to hint or suggest – something –
indirectly; imply\.
niem. einschmeichelung,
ros. vkradhivost;,
prilaskivanie-pri=askiwanie.
†inszy jęz.
1. nie ten sam, nie taki sam,
nie ten wymieniony, pozosta=y,
2. nie sw[j, obcy. ˚inny.
staropol. ginszi, ginsi, ginse dny
stvworzyl; ginsego, gynsego;
ne mey boga ynszego, 1410
na ynszø dyedzinø; 1426 krew
za wasz y za wyele gynschych
bandze roszlana 1434 yaco
gynschim szostram dal; gdyz
ginszym; myedzi gynszym ˘
ginszi, ginsi, gynschy ]jinszy\.
=ac. 1. altus, alter, reliquus, alie-
nus, 2. alienus, peregrimus.
intabulacja prawn.
wpisanie do ksi'g urz"dowych,
szczeg[lnie hipotecznych.
intarsja ozd.
tchnika zdobnicza, wyk=adanie z in-
nego drewna ornament[w drewnia-
nych na przedmiotach drewnianych.
integr-acja(owa: ]si"\ jęz.
scal•anie(enie(a:.
integraln-y(o>: ca=•y(o>:;
integralna cz">: – nieod='czna.
=ac. in ]nie\ % itangere ]dotyka:\ ˘
=ac. integrare ˘ integratus,
ang. integr-ate(ant(ative(ator(ity,
ros. dopoln-qt;/it;>
pelost;-pe=ost ]pe=no>:\;
=ac. integritas, ang. integrity,
ros. integral, polnyj, ce-
lyj.
intelekt(ualny(ualista osob.
umys=, rozum, wiedza i zdolno>ci
umys=owe cz=owieka.
=ac. inter` ]mi"dzy, po>r[d\ %
=ac. legere ]z(wy-biera:\ ˘
intelligere, intellegere ]odczu:,
zauwa/y:, postrzec, rozumie:, poj-
mowa:\ ˘ intellectus ]postrzeganie,
rozumienie\ ˘ ang. intelect,
ros. um, razum> intellek-
tualnyj, myslitel;nyj,
umstvennyj.
inteligen-cja(t(tny(cki
osob., poz. społ.
1. bystro>:, poj"tno>:,
zdolno>: pojmowania,
2. warstwa spo=eczna obejmuj'ca
ludzi wykszta=conych, pracu-
j'cych umys=owo.
intencja jęz.
zamiar, zamys=, cel dzia=ania, ch":.
intendent(ka(ura
pracownik administracyjny zarz'dza-
j'cy sprawami gospodarczymi pewnej
jednostki organizacyjnej, instytucji, i
gmachem tej/e.
intensy-wny(wno>:(fikowa:
maj'cy silne nat"e/nie, wyst"puj'cy
w wysokim stopniu.
inter~ pierwszy cz=on nazw z=o/o-
nych odpowiadaj'cy polskiemu&
mi"dzy`, w>r[d`, wsp[=`.
=ac. inter ]mi"dzy, w(po->rod\,
anglosas. under, niem. unter
]po(mi"dzy, po>r[d\, ang. inter`.
inter-pelacja(polacja(punkcja(
(interwencja
intercyza przestarz.
umowa przed>lubna dot. maj'tku
obu.
†interdy-kt(cht rel.
kl'twa ko>cielna, w tym&
zakaz odprawiania nabo/e<stw,
zakaz u/ywania ko>cio=[w;
wy='czenie ]osoby, parafii\ z
pewnych ko>cielnych urz"d[w,
sakrament[w, lub przywilej[w.
staropol. interdicth, o interdikcze.
=ac. inter ]mi"dzy\ % dicere ]m[wi:\
˘ interdicere ]zakaz mowy mi"dzy
sob'\ ˘ interdictus ˘ starofranc.
entredit ˘ >redniow. ang. entredit ˘
entrediten, ang. interdict,
ros. zapre]enie, zapret>
]ko>cielne\ interdikt-interdikt,
zapre]enie bogoslu'eniq.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
internet
interes(ant(owny(uj'cy(
(owa: si"
1. prawo do czego> lub /'danie,
2. udzia= w czym>,
3. grupa os[b o wsp[=nym celu,
sprawie,
4. spo=eczne lub polityczne wp=ywy,
5. zyskowne
przedsi"•wzi"cie(biorstwo.
>redniow. =ac. inter % esse ]by:\ ˘
interesse ˘ >redniow. ang. interes-
se, ang. interest,
ros. interes-interes,
]udzia=\ uhastie-uczastie,
]cz">:\ hast;-czast,
]zysk\ pol;za, vygoda-wygoda,
ros. interes-nyj/ovat;.
interferencja
zjawisko wzmacniania si" lub os=a-
biania kr"g[w nak=adaj'cych si" fal.
interometr
przyrz'd do pomiaru d=ugo>ci fal
>wietlnych i wsp[=czynnik[w za-
=amania.
interliga sport.
mi"dzynarodowa grupa dru/yn roz-
grywaj'ca mecze ka/dy z ka/dym.
interlinia poligr.
blaszka w drukarstwie utrzymuj'ca
odst"py mi"dzy wierszami tekstu.
interlokutor książk. rozm[wca.
interludium muz.
wstawiony fragment muzyczny.
intermedium
w teatrze, wstawka dramatyczna,
dialogowa, baletowa, lub muzyczna,
wplatana mi"dzy akty sztuki powa/
nej.
intermezzo muz.
kr[tki, zamodzielny utw[r muzycz-
ny, w >rodku lub na ko<cu wi"kszej
kompozycji.
interna med.
xdzia= medycyny zajmuj'cy si"
chorobami wewn"trznymi.
internacjonal-ista(istyczny(izm(
(ny polit.
nieuk, kt[ry wierzy /e Glob da si"
przekszta=ci: w jeden ustr[j spo=ecz-
ny i jeden j"zyk; raj materialny na
Ziemi zapanuje& r[wno>: wszystkich
ludzi ]nie b"dzie wyzysku cz=owieka
przez cz=owieka\, strajk[w, wi"zie<,
i wszystkich plag spo=ecznych, a
szczeg[lnie nie b"dzie pieni"dzy, bo
to kapitalistyczna rzecz; w komunach
spo=ecze<stwa b"d' pracowa=y.
˚komuni>ci do nich nale/eli.
internat szkoln.
wsp[lne mieszkanie przy szkole dla
ucz'cej si" m=odzie/y; zamkni"ty
zak=ad wychowawczy.
internista
internet ¯ inter` % net ]sie:, siatka\.
Idea internetu biegnie wstecz do po-
cz'tku lat 1960-tych, w sferze naukow-
c[w – teoretyk[w i specjalist[w, lecz
rok 1995 zdaje si" by: prze=omowym
dla powszechnego u/ycia elektroniki
w przesyle informacji t' drog'.
W 1993 dwustronna wymiana in-
formacji obejmowa=a zaledwie 1@, w
2000 – 51@, i w 2007 – ponad 97@.
Szczeg[=ow' histori" rozwoju
internetu opisuje Wikipedia.
Internet sta= si" domen' publiki,
dobrem og[lnym ludzko>ci – dost"p do
zamieszczanych tu informacji, a tak/e
do zamieszczania ich, bez /adnego
filtru, selekcji, by zamieszcza=y osoby
kompetentne. Ka/dy, kto wie jak za-
mie>ci: – mo/e zamieszcza:.
W wyniku, internet za>miecony jest
b="dami i nast"pnych dekad potrzeba
b"dzie by internet cho: troch" z tych
b="d[w oczy>ci:; niekt[rych nigdy
nie da si" ju/ usun':. Pobranych st'd,
wprowadzonych do innych publikacji
nie da si" wyeliminowa: samym spro-
stowaniem w internetowym materiale
{r[d=owym.
Istnieniu internetu przeciwni s'
z=oczy<cy, wszelkiego rodzaju, pra-
cuj'cy w ukryciu – ma si" rozumie:,
bo wida: tam kto kim jest i co robi.
Wszyscy wi"c ze sk=onno>ciami do
komunizmu, konspiracji, s' przeciwni
– pierwsza ich oznaka.
Rurik ¯ niem. Ruhr } rur | % rik, do-
wiaduj" si" tu, /e prawid=owa wymowa
jest } rjurik | – kto> lizn'= j"zyka rosyj-
skiego, tj. nie zna w nim zapis[w, tam
Lublin pisany L[blin, Ílusarczyk
– Sl[sarhik, i liczne inne.
Pan ]w=adca, rz'dca, wojewoda\ ˘
o•pan•owa: – za•w=ad•n':, Pan B[g,
pan domu ]w=adza\, pa<stwo ^ rz'd ˘
pa<stwowy ^ rz'dowy, i inne ]˚pan\ –
pan, dowiaduj" si" tu pod has=em Pan
Twardowski, jest tytu=em grzeczno-
>ciowym, odpowiednikiem ang. «sir».
Warszawa od warchlaka, pu=k – po-
/yczk' ze staroniem. wy/yn ¢fulka
]ludzie, ludzie zbrojni\, “ludzie zbroj-
ni” dodani, by by=o bli/ej wojak[w w
pu=ku, itp, itd.
B="d[w na internecie jak galaktyk
we Wszech>wiecie – roi si" od nich.
U/y=em kilkakrotnie, /e internet jest
publicznym >mietnikiem. J"zykowe
posp[lstwo, do=y, prezentuj' si" tu,
bo nie inaczej gdy&
• st[lecie ]Bibliografia polska: 19.
stólecie; t. 1-5. A-Z.\
• przyj/y ]daleko posuniete kolesio-
stwo naczelnika OT III aż szczypie
w oczy ale moze Komendant w
koncu dokładniej przyjży sie klice
jaka rzadzi OT III.\.
• widniej' i wulgaryzmy kt[rych tu
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
nie przytocz".
Gdy wi"c chodzi o w=a>ciw', lub,
nie mniej, poprawn' informacj" – tak
samo; do=y i niewiedza wyp=yn"=y na
powierzchni" og[lnokrajow' i og[lno-
>wiatow', drog' internetu. Zbyt cz"sto
poja>nienia taniej warto>ci.
Jako>: czyli warto>: dzie=, jak
czyta: informacje na internecie, i nie
tylko tam.
Dzie=o, by mia=o warto>:, wymaga
nak=adu pracy, wysi=ku, a z tym i w=o-
/enie czasu we<.
Oznacza to, /e d=uga lista publikacji
jakiego> autora, je/eli tak' ma, tw[r-
czo>: jego jest ma=o co warta, nie ma
mocy. Bo to jak i z pr"dko>ci' auta;
jad'ce z du/' – nie ma si=y, uci'gu.
Tak i z wyszta=ceniem. Niekt[rzy
maj' kilka uczelni za sob'. Co to
znaczy$ Znaczy, /e w ka/dej zaczynali
i /adnej nie uko<czyli – utracjusze, do
niczego nadaj' si".
I tacy te/ zwykle maj' imponuj'c'
liczb" publikacji – psychologiczne
uzupe=nienie braku, maj'ce by: wska-
z[wk' /e kim> w spo=ecze<stwie s'.
Czas poka/e – czas jest najlepszym
egazminatorem warto>ci.
Internet jest tak/e platform' do
wprowdzenia u/ytkownik[w w b='d,
tych obecnych i w odleg=ej przysz=o-
>ci, o innych osobach i o sam•ym(ej
sobie. Znany mi wypadek kobiety,
patologicznego k=amcy, opisuj'cej
sw' sytuacj" rodzinn' w 1978, gdy
sprawy mia=y si" zasadniczo inaczej,
na opak. Melodramat, w zasadniczych
elementach b"d'cy fikcj', z kilkoma
odno>nikami w >ladowej formie do
niej samej, rozpoczyna si" od dedy-
kacji swego dzie=a znajomym, /e jest
prawd'. Ma by: pisany, rzekomo, na
podstawie swoich do>wiadcze<, i nie-
jako jej biografi'. W innym wypadku
pisarza r[wnie fa=szywe na>wietlenie,
jak z nim sprawy mia=y si" na terenie
USA, w latach 1982–2016. W tym
wzgl"dzie internet nie jest dobrym
{r[d=em gdy zainteresowani podaj'
dane o sobie.
Tzw. ang. “fake news” ]fa=szywe,
oszuka<cze wiadomo>ci\ – jak >wiat
stary, by=y przed tysi'cami lat, a
obecnie zala=y internet. W przesz=o>ci
mieli>my istoty&
• b"d'ce p[=-zwierz"tami a p[=-lu-
d{mi, m.in. =ac. faun – bo/ek zwie-
rz't ˘ fauna i flora,
• chimery, cyklopy, gryfy,
• potem wilko=ak[w wysysaj'cych
krew ludziom,
• yeti – p[=-ma=py, /yj'ce w o>nie-
/onych Himalajach, /ywi'ce si" –
najwyra{niej – >niegiem, bo tam nic
innego nie ma,
• bigfoot’[w zwanych te/ sas-
intruz
quatch’ami, kt[rych odciski st[p
widoczne by=y na >niegu, ka/dy innej
budowy anatomicznej,
• lunatyk[w, w"druj'cych po da-
chach dom[w, z r"kami wyci'gni"tymi
do pe=ni ksi"/yca.
Tak i obecnie, ci sami – ten sam
rodzaj produkuje si", >wiat ludzi
niespe=na rozumu, z t' r[/nic', /e na
internet wylewaj' swe my>li.
Íwiat Nauki i kultury nie jest wolny
od “Towarzystwa wzajemnej adora-
cji”, a st'd i na internet. Czyli jedni
drugim schlebiaj', ze wzajemno>ci',
i oba cia=a pn' si" po drabinie kim
oni nie s' w spo=ecze<stwie, zbieraj'
wyrazy uznania i nagrody. Interent
jest dobrym {r[d=em co dzieje si" w
kulturze polskiej; jak gdzie indziej –
nie wiem, mo/e podobnie.
ang. the Internet.
internista med.
lekarz spacjalista chor[b wewn"trz-
nych
internowa-:(ny prawn.
ogranicza: kogo do jednego miejsca
pobytu; przymusowo umieszcza:
w wyznaczonym miejscu osoby
podejrzane.
interpel-acja(owa:(ant polit.
publiczen zwr[cenie si" do pos=a o
wyja>nienie pewnych spraw.
interpolacja
1. lit. wstwienie do tekstu wyraz[w,
zwrot[w, lub zda<. kt[rych on
pierwotnie nie zawiera=,
2. mat. termin matematyczny.
interpret-acja(ator(owa: jęz.
1. wyja>nienie, t=umaczenie, komen-
towanie czego>; wyk=adnia,
2. muz. spos[b odtworzenia, wyko-
nania utworu muzycznego.
interpunkcja znaki przestankowe.
ang. punctuation marks,
rasstanovka znakov
ros.
prepinaniq.
, przecinek comma
; >rednik semicolon
& dwukropek colon
. kropka period, full stop
– my>lnik dash, em dash
- przeno>nik dash, en dash
` tylda swung dash
$ znak zapytania question mark
# wykrzyknik exclamation point
( uko>nik slash
’ apostrof apostrophe
]_\ nawiasy parentheses, curves
}_| nawiasy kwadr. square brackets
{_} klamry braces
„_” cudzys=[w quotation marks
interregnum hist. bezkr[lewie.
intertyp poligr.
ulepszony linotyp, maszyna drukar-
intryga
ska odlewaj'ca matryce i czcionki
ca=ymi wierszami.
interwa= książk.
1. przerwa, odst"p, odleg=o>:
w czasie,
2. muz. odleg=o>: mi"dzy dwoma
d{wi"kami, r[/nica ich wysoko>ci.
interwen-cja(cjonizm(cyjny(t(
(ient(iowa: wtr'canie si" w jak'>
spraw", wywieranie wp=ywy na
kogo w jakiej> sprawie.
interwenient – osoba interweniuj'ca
w jakiej> sprawie.
interwiew }interwju|
wywiad z kim, w celach prasowych
lub przyj"cia do pracy.
inton-acja(owa:(acyjny
1. muz. spos[b wydobywania d{wi"-
k[w; d{wi"k pod wzgl"dem
wysoko>ci; rozpocz"cie frazy
muzycznej, motyw; podanie
w=a>ciwego tonu,
2. jęz. ton muzyczny mowy, jej stro-
na rytmiczno-melodyjne, kolejne
podnoszenie i zni/anie mowy.
intonowa: – 1. rozpocz': >piew, po-
dawa: w=a>ciwy ton, 2. wymawia:
odpowiednio akcentuj'c, moduluj'c
g=os.
=ac. in % tone ˘ =ac. intono ]grzmi",
rozbrzmiewam, wo=am\, intonare ˘
ang. intone ]intonowa:\;
=ac. intonate ˘ ang. intonation,
ros. intonaciq, zapev-zapiew;
provozglawat; na raspev;
zape-vat;/t;.
intratny ekon.
dochodowy, zyskowny.
ital. intrata ]doch[d, zysk\.
introdukcja jęz.
cz">: wst"pna, wprowadzaj'ca,
ust"p pocz'tkowy utworu.
introligator(nia(ski(stwo poligr.
pracownik przemys=u poligraficznego
lub rzemie>lnik zajmuj'cy si" oprawia-
niem ksi'/ek.
=ac. intro` ]do wewn'trz, do >rodka\
% ligo ]wi'/"\ ˘ >redniow. =ac.
introligator, ang. bookbinder,
ros. pereplëthik-perepliotczik,
]zaw[d\ pereplëtnoe remeslo.
introspekcja osob.
kierowanie uwagi ku w=asnym prze/
yciom, badanie ich, analizowanie;
samoobserwacja.
ang. introspect(ion ¯ =ac. intro-
spectare ¯ introspectus ¯ intro-
spicere ]obserwuj siebie, ang. to
look within\.
intrower-sja(tyk psych.
sk=onno>: do zamykania si" w sobie.
intru-z(zja(der społ.
wtargni"cie, wej>cie do cudzej w=asno-
>ci z u/yciem si=y, bez zgody.
=ac. in % trudere ]pchn':\ ˘ intrude
˘ ang. intrude;
=ac. intrudere ˘ >redniow. =ac. i
starofranc. intrusio, >redniow. ang.
intrucioun ˘ ang. intrusion;
=ac. intrudere ˘ intrusus ˘
ang. intrusive, ros. vtorgat;sq,
ros. vtërwijsq bez prava>
vxodq]ij bez pozvoleniq>
vti/vte-rat;sq-wti(wte•ratsja.
intryg-a(ant(antka(owa:(
(anctwo osob.
1. nios'ca sekretn' mi=ostk",
2. podniecaj'ca zainteresowanie
i ciekawo>:,
3. celowo wprowadzi: kogo>
w k=opot,
4. chytre, podst"pne dzia=anie dla
osi'gni"cia jakiego> celu.
CKG
=ac. intricare, ital. intrigare,
franc. intriguer, ang. intrigue,
ros. intrig-a/ovat;.
intuic-ja(yjny(jonizm osob.
domys=, odczucie; znanie lub uczenie
si" czego>, bez >wiadomego uzasad-
nienia.
=ac. in % tueri ]spojrze:\ ˘ intueri ˘
>redniow. =ac. intuitus ]przygl'danie
si"\ ˘ ang. intuition, ros. intuiciq,
=ac. intuitus ˘ >redniow. =ac. intuiti-
vus ˘ ang. intuitive,
ros. intuiciq, licezrenie.
intymn-y(o>: osob.
1. wy='cznie osobisty, poufny,
ciele>nie bliski,
2. przyjacielski, serdeczny, za/y=y;
przeznaczony dla najbli/szych.
=ac. intus ]wn"trze\ % ate ˘ intimus
franc. intime, ang. intimate,
ros. zaduwevnyj drug,
intimnost;-intimnost,
=ac. intimus ]najwewn"trzniejszy\ ˘
pol. intymny.
inwalid-a(zki(ztwo med.
kaleka, cz">ciowo lub ca=kowicie
nie zdolny do pracy wskutek choro-
by lub kalectwa, niepe=nosprawny.
=ac. invalidus ^ in ]nie\ % valid
]mocny\, franc. invalide,
ang. invalid(ate(ation(isn(ity(ly,
ros. invalid-invalid, bol;noj.
inwazja wojsk., społ.
wtargni"cie, naj>cie, najazd.
=ac. in % vadere ]przyj>:, i>:\ ˘
invadere, =ac. invasio ]wtargni"cie\
ang. invade(r, ros. napast; (na),
napu]at;, vtorgat;sq.
inwektywa osob.
zarzut obra/aj'cy, zniewaga s=owna,
obelga.
inwencja
1. pomys=owo>:, wynalazczo>:,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
irij
2. muz. rodzaj utworu muzycznego.
inwentar-z(zowy(yzowa:(ura
1. spis maj'tku ruchomego i nieru-
chomego; ksi"ga zawieraj'ca spis
tych przedmiot[w,
2. dobro, mienie gospodarskie& na-
rz"dzia, maszyny; zwierz"ta domo-
we nale/'ce do daenego maj'tku.
inwersja
1. jęz. odst"pstwo od zwyk=ego szy-
ku wyraz[w w zdaniu, prze=o/e-
nie, przek=adnia,
2. chem. rozszczepienie cukru z=o/o-
nego na cukry proste,
3. film. proces laboratoryjnej
obr[bki ta>my filmowej,
4. mat. przeszkta=cenie punkt[w
p=aszczyzny wzgl"dem ustalone-
go okr"gu,
5. med. patologiczne wywr[cenie
wewn"trznej powierzchni jakie-
go> narz'du na zewn'trz,
6. muz. powt[rzenie motywu lub
tematu,
7. psych. inwersja seksualna –
homoseksualizm, poci'g ku tej
samej p=ci,
8. meteor. anormalne zjawisko gdy
wy/sze warstwy powietrza cie-
plejsze s' od dolnych.
=ac. invertere ˘ inversus ˘
inversio ]odwr[cenie, zamiana\,
ros. oborahivanie,
]gram.\ perestanovka slov,
]chem.\, inversiq (saxara)>
oborotnyj, protivnyj.
inwest-ycja(owa:(or(ytura
nak=ad gospodarczy w celu stworze-
nia nowych lub powi"kszenia istnie-
j'cych obiekt[w maj'tku trwa=ego.
inwestytura
w Íredniowieczu& nadanie wasalowi
urz"du lub d[br >wieckich albo
ko>cielnych.
inwigilacja społ.
systematyczna obserwacja kogo>,
tajny nadz[r nad kim, >ledzenie.
=ac. in % vigilare ]czuwanie, stra/\ ˘
invigilare ˘ invigilatus,
ang. invigilate ]g=[wnie brytyjskie&
dozorowanie uczni[w podczas
egzamin[w pisemnych\,
=ac. vigilia ]czuwanie, stra/\,
starofranc. i >redniowiecz. ang.
vigile, ang. vigil.
inwokacja jęz.
wezwanie, b=aganie; akt przywo=y-
wania Boga, >wi"tego, muzy.
=ac. in ]w`, we`\ % vocare ]zwa:\ ˘
=ac. invocare ˘ invocatio,
starofranc. i >redniow. ang. i ang.
invocation,
ros. vzy/voz-vat;, molit;sq,
prosit; (kogo o hëm).
irmologij
inwolucja
1. biol. rozw[j wsteczny,
przeciwie<stwo ewolucji,
2. mat. rodzaj przekszta=cenia geo-
metrycznego, kt[rego dwukrotne
zastosowania daje to/samo>:.
†iny, ini, jeny 1. inny, 2. jed•en(yny.
staropol. ine, ynego, 1391 ot gine-
go, 1393 jako Kataszina placica
gine dlugi, 1395 rok gini, 1398
yaco ginego dnya nye dayal,
1400 ne oral giney roley; narod
gyni; yny s nych ˘ giny ]jiny\
˚inny.
in/ynier(ia(ski(yjny techn.
specjalista maj'cy wykszta=cenie w
dziedzinie wiedzy technicznej.
starofranc. engigneur,
>redniow. ang. enginour,
ang. engine % eer ˘ engineer,
ros. in'ener-in/enier;
=ac. in % baza gignere ]produkowa:\
˘ ingenium ]naturalna zdolno>:,
geniusz\ ˘ starofranc. engin,
>redniow. ang. engin ]wrodzony
talent, st'd& co> wytwarzanego przez
to\ ˘ ang. engine ]pomys=owo>:,
wynalazczo>:, genialno>:\,
ros. mawina> orudie.
io ˘ niebiosa, piorun, pion.
ioie
nie>: – nioska,
wie> – wioska,
pierun – piorun,
pie>< – piosnka,
pie< – pion
iota(cyzm szkoln. ˚jota.
¢ipat poz. społ. wojewoda.
staroros. ipat-ipat,
ros. voevoda-wojewoda.
iperyt chem., gaz., wojsk.
gaz musztardowy; >rodek bojowy,
silnie truj'cy.
¯ Ypres, w Belgii.
†ipokryta char.
hipokryta, ob=udnik.
¢iposta-s(>
osoba, istota ]ludzka\, istnienie.
staroros. ipostas;-ipostast,
ros. lico, su]estvo.
†iprski jęz. pochodz'cy z Ypres,
wyrabiany w Ypres, w Belgii.
staropol. 1407 iprske togam,
tunicam strictam.
ang. made, manufactured in Ypres.
ipsylon szkoln., jęz.
nazwa greckiej litery Y.
ircha, irszany
1. odzież., tkan. zamsz, ircha,
2. mieszek, sakiewka z irchy.
staropol. 1393 yrzcha, ca 1455
gyrzcha, 1485 siopula de girzcha.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ca 1455 gyrzcha crumena, 1462
irschane ]irchowy, zamszowy\.
¢irij, wyrij rel.
ciep=y kraj, ciep=e strony gdzie na zim"
odlatuj' ptaki; >wietlana przestrze<
ponad ob=okami; niebo ]przeciwie<-
stwo piek=a\.
Latopis 1116 irij-irij, vyrij-
wyrij,
ros. raj-raj, teplye strany.
¢irmologij rel. ksi"ga cerkiewnych
pie>ni, “irmosow” ]r[/nog=os[w\,
u=o/onych w porz'dku o>miu g=os[w.
staroros. irmologij-irmologij.
ros. kniga cerkovnyx pesno-
penij... itd.
¢irmos rel.
pierwsza pie>< w cerkiewno-
-s=u/ebnej hymnografii, kt[ra sw'
form' s=u/y nast"pnym pie>niom
]odpowiednik =ac. Gloria Patri –
Chwa=a Ojcu\.
staroros. irmos-irmos, ros. per-
vaq pesn; v cerkovno-slu-
'ebnoj gimnografii... itd.
ironi-a(czny(owa: jęz.
gdy rzeczy maj', lub przybieraj'
przeciwny obr[t do s=[w; metoda
humorystycznego lub sakrastycz-
nego wyra/ania si", gdy g=upi plan
okre>lany jest ‘wielce m'drym»
gr. eironeia, =ac. ironia,
franc. ironie, ang. irony,
ros. ironiq.
irracjonal-ny(izm filoz.
pogl'd /e istnieje wiedza nie daj'ca
si" wyrazi: s=owami ani podlegaj'ca
sprawdzeniu.
irradiacja fiz., med., spoż.
potoczne okre>lenie radiacyjnego
przetwarzania.
ang. irradiation ¯ >redniow. =ac.
irradiatio.
ang. irradiate ¯ =ac. irradiatus ¯
irradiare.
irrealny
pozbawiony cech rzeczywisto>ci.
irredenta polit.
ruch narodowo>ciowy w Italii pod
koniec XIX wieku.
iryd chem.
pierwiastek chemiczny, metal szla-
chetny, bardzo twardy, trudno topliwy.
iryga-cja(tor(cyjny
1. roln. sztuczne nawodnianie p[l w
celu uzyskania lepszych plon[w,
2. med. zabieg leczniczy lub higie-
niczny, przep=ukani jamy cia=a
]pochwy, odbytnicy\ ciep=' wod'
lub roztworem leku.
=ac. ir ]na\ % rigare ]wodni:\ ˘
irrigare ]nawodni:\ ˘ irrigatus,
irrigatio, ang. irrigat-e(ion(ional,
isko
ros. orowenie, irrigaciq,
orow-at;/it;.
irys
1. bot. Iris, ro>lina zielona z rodziny
kosa:cowatych ]Iridaceae\, o pi"-
knych, r[/nobarwnych kwiatach;
kosaciec,
2. cukierek >mietankowy.
gr. iris ]t"cza, tak/e imi" w=asne\
ang. iris, Iris ]bogini t"czy\,
ros. ]bot.\ iris-iris,
]oka\ radu'naq oblohka.
iryt-acja(owa: osob.
gniewne podniecenie, rozdra/nienie,
denerwowanie si".
=ac. irritare, irratio ]podniecenie\ ˘
irritatus, ang. irritat-e(ion(ive,
ros. razdra'-at;/it;>
razdra'enie-razdra/enie.
iryzacja meteor.
t"czowa gra barw.
¢is
1. ogie< ˘ iskra, agnis,
2. woda ˘ Island, †isep ]wyspa\.
¢is~ s=aw., ^ wy`, prze`.
¢is pra ˘ ist – praw, ˚ist.
przyrostek patronimiczny w lit.
nazwiskach& niegdy>.
is ˘ iste ˘ `iszcze, `ysz-cze& zglisz-
cze, horodyszcze, piszczel, i inne.
ischias med.
choroba objawiaj'ca si" b[lem ner-
wu kulszowego i jego odga="zie<;
rwa kulszowa.
¢ischodiszcze jęz.
1. {r[d=o rzeki,
2. rozdro/e.
¯ is ]wy\ % chodit % szcze.
Latopis 1116 isxodi]e-
ischodiszcze.
†isep wyspa.
staropol. 1402 issep, 1468 insulis
vlg. yspy, 1397 yszep}t|.
=ac. insula ˘ niem. insel, >redniow.
ang. iland ]˚wyspa\ ˘ ang. island,
staroros. ostrov=-ostrow,
ros. ostrov-ostrow.
†iser bot. Verbena officinalis L.,
˚ciele>nik.
staropol. 1472 ffarbena, zelesz-
nyk, chosczisko, ysser verbena.
¢isk szuk]a:\. ros. isk.
†iska: zyska:, ˘ po(u•zyska:.
staropol. uiska:, zyska:,
po(prze(u•zyska:, pozyskowa:,
zyskowa:.
ang. to profit,
ros. pol;zovat;sq-polzowatsja.
iska: ]si"\ czynność.
przeszukiwa:, wybiera:.
†iskarz
iskoni
szukaj'cy >lad[w zwierzyny }raczej
id'cy >ladami zwierzyny, J.D.|;
tropiciel.
staropol. 1250 izcare nominantur.
†iskierki ]liczba mn.\ rodzaj astru.
Aster amellus L.
staropol. ca 1465 iskerky lucmalla,
carofilaria, 1472 yskerki xantilla.
†iskiernik bot. gat. rumianu,
Artemisa Dracunculus L.
staropol. 1478 gyskyernik pire-
trum, 1481 giskernik piretrum .
~isko, ~ysko, ~yszcze s=aw., jęz.
1. zasi"g ˘ cz"sto «pole» ]na kt[rym
co, lub do dzia=ania\&
`wisko
beko(dziwo(gnojo(gruzo(grz"za(
(grzybo(karczo(k="bo(k=odo(
(koczo(kreto(l'do(lego(lodo(
(=o(mecho(mro(naz(obozo(osu(
(past(pobojo(po>mie(przez(
(rozle(rumo(stano(>rodo(targo(
(toko(torfo(trz"sa(ur(uzdro(
(wido(wrzoso(wyz(zale(zbiego(
(zbioro(zdrojo(zja(zrzuto(/ero(
(/wiro,
`lisko
b(ka(kartof(k'pie(pogorze(sied(
(sty(tar(wykopa(zawa({rod,
skok ]blisko\,
`nisko
nisko, bag(og(let(lot(pale(schro(
(>cier(>miet(/ytn,
`pisko
ch=o(kle(sku(osy(usy(wysy(zsy,
`isko i `ysko
`isko& bo(klep(=az(sto(w"dz(
(wyrob(znalez;
`ysko& bicz(cmentarz(=o/(urocz(
(r/; staropol. ]zwykle oznaczaj'ce
«stare»\& choszcz(dro/(jeziorz(
(="cz(serz(wierz.
2. wielce stare ]˚ysko\ ¯ s=aw. iskoni
]od zarania, niepami"tnych czas[w,
ang. yore, from time immemorial\&
Nisko ]$, mo/e i spalone\; Iskoro-
ste< na Ukrainie, zwany Bie=goro-
dem ]bie= ^ niski ˘
Bi=goraj ^ Niska G[ra ¯ gora, raj\.
3. szcz'tki ]zwykle po spaleniu\&
chatnisko, grodzisko, horodysz-
cze, zgliszcza, piszczel, isczezat,
moszczi ]relikwie, ang. relics\;
szcze, szczy ^ drobny ˘ szczypa:,
szczelina, szczerba, szczeg[=,
szczygie=, Szczepan ]Panek\, Bar-
toszcze ]Bartoszek, Bartek\, Szcze-
brzeszyn ]wypalarnia garnuszk[w\
¯ szcze` ]zdrobn.\ % bruch ]garnek\
%`szyn ]wypalarnia\, i inne.
4. wi"ksze od podstawy, zgrubienie&
kolisko ¯ ko=o, ch=opisko ¯ ch=op,
biczysko ¯ bicz ]`ysko ^ zasi"g\.
Na internecie, pod Wiktionary, Cate-
gory& Polish words suffixed with -isko
produkuje si" nast"pny “Aleksander
Brückner, 1927” – osoba kt[ra zna
zasady tworzenia s=[w, tworzy wi"c
s=owa nieistniej'ce w j"zyku polskim,
jak Brücknera warsztacik, szibik, kon-
tusik – jej zgrubienia& bucisko, cepi-
sko, kapelusisko, kocisko, kot=owisko,
lisisko, lwisko, miotlisko, nosisko,
s=onisko, solnisko, trupisko, w'sisko,
zapadlisko ]my m[wimy zapadlina\,
/onisko; w 53-ch w zestawieniu –
15 takich neologizm[w; solnisko ¯
solniczka, boisko ¯ b[j, zapewne na
miecze, szable, szpady, kosisko ¯
kosa ]trzonek na kt[rym umocowane
jest ostrze zwie si" stylisko\, psisko ¯
stary pies, z politowaniem.
Prymityw j"zykowy.
Poprawia: internet mi nie w spos[b.
¢iskoni s=aw., jęz.
od zarania, odwiecznie, od dawna,
od niepami"tnych czas[w.
s=aw.-ros. iskoni ˘ pol. niesko<czo-
no>:, `isko ]zasi"g\, szereg s=[w, w
tym blisko, nisko, uroczysko, rozle-
wisko, boisko, /ytnisko, kartoflisko,
mrowisko.
ang. yore, from time immemorial,
wo=. 1289, pod 1268 iskoni,
d;≥vol= 'e ne xotqwe
iskoni dobra.
isk-ra(rzy:(ierka(r[wka
1. roz/arzona cz'stka p=on'cego
cia=a, oderwana od ca=o>ci,
2. w przen. o cz=owieku ruchliwym,
szybkim, zwinnym, weso=ym.
¯ is ]woda, ogie<\ ¯ agnis ]ogie< ˘
ago< ^ ognia#\ % kra ]w[d\ ¯ woda.
iskra s=owotw. pokr. pryska:,
a pryska:  bryzga: ]kroplami wody\,
s=owotw. koncepcji 024.
is, kra, i wiele innych ]woda\, ˚woda;
woda s=owotw. zwi'zana z ogniem,
oba poj"cia wchodzi=y do tzw. 4-ch
˚element[w z kt[rych mia= sk=ada:
si" >wiat, st'd «is» tak w «ogniu»
]agnis\, jak i «wodzie» ]abyssos\.
staropol. iskra.
staropol. XV w. yscranczy scintil-
lans ]iskrz'cy\ ˘ yscra.
=ac. scintilla, anglosas. spearca,
pokr. >redniow. holend. sparke,
>redniow. ang. sparke, sperke,
spearke ˘ ang. spark,
ros. iskra-iskra, luh-=ucz.
iskrochron techn.
urz'dzenie wirowe na kominie loko-
motywy, zabezpieczaj'ce przed wydo-
stawaniem si" iskr st'd.
s=owotw. pokr. spadochron ]ochrona
przed upadkiem... na >mier:\, falo-
chron, itp.
¢iskusiti wypyta:, przeprowadzi:
dochodzenie, >ledztwo.
staroros. iskusiti-iskusiti,
ros. ispytat;-ispytat.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
istba
islam rel.
religia, kt[rej tw[rc' by= Mahomet,
570–632 A.D., pisany r[/nie, w tym
Mohammed, a islam& Moslem
]is ^ mo ^ woda\.
¢island obce, ang. wyspa.
¯ is ]woda\ % land ]ziemia, l'd\.
is – nieme S by=o cz"sto opuszczane,
>redniow. ang. iland ˘ ang. island
} ajlend, w wymowie nadal nieme S |,
zagmatwane poja>nienie w S=owniku
Webstera ]Webster’s Dictionary\&
anglosas. ig, ieg ]wyspa\ % ea ]woda\;
}dosł. e – woda; a – ziemia| ˘ anglosas.
ealand ] dosł. woda-l'd\, anglosas.
igland, iegland;
gdy na opak, w mej opinii& ig, ieg, ea
]woda, ˚litera GS, ˚wyspa\.
Brytyjczycy wykoleili Island ]woda-
l'd\ na Iceland ]l[d-woda\.
niem. insel, ros. ostrov-ostrow.
¢ispo=czitisja
doprowadzi: do swoistego porz'dku,
szyku, np. uszeregowa: jezdnych w
kolumn" marszow'. ¯ po=k ]pu=k\.
Latopis 1116 ispo=hitisq-
ispo=czitisja.
¢ispowiedati
przy(roz•kaza:, opowiada:.
staroros. ispov≠dati-
ispowiedati,
ros. prikazat;, rasskazat;.
ang. order, command; tale, story,
narration.
¢isprazdnitisja społ.
obali:, unicestwi:.
staroros. isprazdnitisq-
isprazdnitisja,
ros. uprazdnit;sq,
unihto'it;sq.
†issecz $, wg Ss 1953, i>ci:$
staropol. 1393 jakom ne kazal
issecz tres marcis czry o Szborof
i f Pogorzeliczech.
ang. to seek, (kto na kom) to
sue, to prosecute, to take legal
proceeding against, to proceed
against, to bring an action against,
ros. iskat;-iskat.
¢ist istina ]prawda rzeczywisto>:\,
istinnyj ]prawdziwy, uczciwy,
wiarygodny\, istyj ]prawdziwy,
rzeczywisty ^ rzeczy prawdziwej, w
istocie\ ˘ istnie-:(nie, istota, istny,
zaiste, i>cie ]istne piek=o w domu,
istny ba=agan\,
zaiste – zaprawd" ¯
ist – praw; te – de ]czas\
`istizd ˘ gwizd>wist,
ZS, TD,
ist•ota ˘ i>cie ˘ rzeczy•w•i>cie ]w
istocie rzeczy; t=um. od ty=u\, i>:.
istina ˘ za`, na`, do` % ist ˘ zaiste,
naprawd", doprawdy, ang. sooth
istba
]truth; fact\ ˘ †in sooth ]in truth ^ w
istocie; truly\, soothe ]sense “to prove
to be true”\ ¯ soth ]truth\.
†ist, jist ˚pewny.
ang. certain, sure,
ros. vernie-wiernie ˘ naverno.
¢istajati społ.
wytraci:, wyci': mieczem.
staroros. istaqti-istajati,
ros. pogubit;-pogubit.
Istambu= nazwa grodu w cie>ninie
Bosforu ]ang. the Bosporus strait\,
mi"dzy Morzem Czarnym a Marmara,
dzi> w obr"bie Turcji.
staro/. gr. Byzantion-Byzantion, od
330 A.D. powszechnie znany jako
Knstantinopoli-Konstantinou-
polis ]Miasto Konstantyna\, zdobyte
przez Turk[w pod wodz' Ottomana
29 maja 1453 – etymologia nazwy,
jak wiele innych sta=a si" przedmiotem
domys=[w i spekulacji.
Wed=ug Wikipedii&
By the 19th century, the city had
acquired other names used by
either foreigners or Turks. Euro-
peans used Constantinople to refer
to the whole of the city, but used
the name Stamboul—as the Turks
also did—to describe the walled
peninsula between the Golden
Horn and the Sea of Marmara.
Pera (from the Greek word for
"across") was used to describe
the area between the Golden Horn
and the Bosphorus, but Turks also
used the name Beyoğlu (today
the official name for one of the
city's constituent districts).Islambol
(meaning either "City of Islam" or
"Full of Islam") was sometimes
colloquially used to refer to the city,
and was even engraved on some
Ottoman coins,but the belief that
it was the precursor to the present
name, İstanbul, is belied by the fact
that the latter existed well before
the former and even predates the
Ottoman conquest of the city.
Ostatnie zdanie jest znamienne –
nazwa istnia=a przed zdobyciem
grodu przez Ottomana }1453| a wi"c
nie turecka.
Wed=ug mej wiedzy i opinii, pochodzi
od =ac. vestibulum ]przedsionek, ang.
entrance hall\ ˘ ang. vestibule ]1. a
small entrance hall or room, either
to the building or to a room within
a building, 2. the enclosed passage
between passenger cars of a train,
3. in anatomy and zoology...\, s=owo
maj'ce by: greckim eis ten polin lub
is tim polin ]do miasta\.
By: mo/e jest nazw' jednej z bram
grodu, jak armakolitria ]wzorcownia\,
przedsionkiem do wej>cia do miasta,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
st'd po='czenie s=[w& =ac. z greckim, i
pochodzenie nazwy zatar=o si".
=ac. vestibulum ˘ vestibul ˘
tur. İstanbul,
ang. Istanbul,
ros. Stambul-Stambu=.
¢istba, istopka bud. izba.
Latopis 1116 ist;ba-istba,
istopka-istopka.
†istba, izdba, histba chata, izba.
†istbica izbica.
†iste, istne jęz.
w=a>nie ]tylko w po='czeniu z przy-
s=[wkami i zaimkami wskazuj'cymi&
tam\.
staropol. 1399 tamo giste; tham
ystee w gezerze ]tam “iste” w
jeziorze\; szamperzs tam giste o
drvg' rzecz thak'sz; a tako gy-
ste; thamo ysthe na dzedzynye
w gyego woythowszthwye,
1479 tham gysthe na Golaschewye;
tham gysthe sth'th; yako myly
Cristus tamo yste v Annascha
barzo trudno byth.
ang. just, exactly,
ros. ]dok=adnie\ tohno-toczno,
tohno tak-toczno tak.
†istnie, isnie jęz.
1. istotnie, rzeczywi>cie,
2. w swojej istocie.
staropol. gystnye, yszne ]i>nie\.
ang. really,
ros. v samom dele ]faktycznie\.
istnie-:(nie fiz.
egzyst•owa:(encja,
w rzeczywisto>ci miejsce mie:,
prawdziwie ]ist ^ praw\.
ex•ist  ist•nie:, koncepcji «od ty=u».
staropol. ystnye}nye| essentiam,
gysnocz, ¢bytnoscz essencia ˘
istnienie, isno>: –
to, co w bycie istotne, g=[wne.
staropol. 1441 ystnoscz,
1444 gistnoscz substantia; w
yedney gistnosczy moczney;
gystnoscz substancia; vydzal
yest gysznoscz szwy'tey troycze
a tagemnycze ¢nyewymowney;
yenze Cristus Iesus w pewney
ysznosczy boga oczcza ˘
istno>:, isno>: – 1. to, co w bycie
istotne, g=[wne, tak/e sam byt.
2. sam kapita= bez pobieranych od
niego odsetek.
ang. 1. essence, 2. principle.
staropol. istnie, jistnie –
istotnie, rzeczywi>cie.
=ac. ex % sistere ¯ stare ]wsta:\ ˘
existere, exsistere, franc. exister,
ang. exist, ros. su]estvovat;,
byt;, ]/y:\ 'it;-/it.
†istno>:, isno>: 1. jak wy/ej&
istnienie, natura, 2. sam kapita= bez
istyj
pobierania od niego odsetek.
†istny, isny, istni
1. wspomniany, rzeczony, wiadomy,
2. g=[wny, podstawowy,
3. zgodny z rzeczywisto>ci',
4. materialny, realny.
staropol. ystny. gystny, ystna
karmya, t' ystn', to ysthne
svy'the zebranye; ta ystna voda;
to ystno wschytek lyvd movyl z
vyelykyem krzykyem; ty ystnen
chleby; ten ystny Antypater; to
ystne kyedy vslyschal; yszthnye.
ang. 1. mentioned, 2. main, basic,
3. true, real, 4. substantial, real.
istny
prawdziwy, rzeczywisty, istotny.
¯ †istina, ros. istina ]prawda, ang.
truth ˘ true\,
wi"cej ˚zaprawd", doprawdy.
istina ¯ na ]do`, w`\ % ist, s=owotw.
koncepcji 003, np. polana ¯ na pole,
barana ¯ na bary ^ na plecy, nie tego
zwierzaka ]#\, jak na konia.
¢istoje najg=[wniejsz•y(a(e, istota,
suma ]podsumowanie\.
staroros. istoe-istoje,
ros. samoe glavnoe,
su]nost;, itog.
¢istokom jęz. mimochodem.
¯ is ]wy\ % tok ]bieg\, dosł. wy•bieg,
odbiegni"cie, odej>cie na moment.
staroros. istokom-istokom
ros. mimoxodom-mimochodom,
ang. by the way.
¢istopka, istba bud. izba.
Latopis 1116 istopka-istopka,
ist;ba-istba.
¢istopka, istobka izba, izdebka,
=a{nia, SZ, TD, PB.
staroros. istopka-istopka,
istobka-istobka,
ros. izba-izba, banq-bania.
†istoryja jęz. opowiadanie, historia.
gr. histor ]znaj'cy, uczony, m"drzec\ ˘
historia ]uczenie si", znajomo>: przez
dochodzenie, wiedza, opowiadanie\,
=ac. historia ˘ ang. history,
ros. istoriq-istorija }nieme H|.
¢istroszati wydawa: ]pieni'dze\.
staroros. istrowati-istroszati,
ros. izder'at;-izdier/at,
ang. to spend, to expend.
†istoryja historia }nieme H|.
istot-a(nie(ny filoz., log.
rzecz, prawda ˘ istotnie ^ w rzeczy
samej, prawdziwie, naprawd" ]zaiste
^ zaprawd"\,
z¶iszczy ^ u¶rzeczywistni, sprawdzi,
z¶niszczy ^ u¶nicestwi.
1. prawda ˘ †zaiste ]zaprawd"\,
2. istota ˘ `wi>cie ]wprawdzie\&
oczy•wi>cie ]prawdziwie, bez
yy
w'tpienia, bezspornie, pewnie\,
rzeczy•wi>cie ]istotnie,
naprawd", prawdziwie\,
3. istotnie ]naprawd", s=usznie\,
4. istotny ]wa/ny, g=[wny, zasad-
niczy, podstawowy\,
5. sedno sprawy,
6. osoba, cz=owiek, stworzenie,
organizm /ywy.
staropol. ca 1450 gystoti experimen-
tum, 1481 ku istocze, 1498 temv na
szwadomye a prze lyepsv gystotu
naszu pacyth ]piecz":\ k themv
lysthovy zawyeszyti kazalysmy
˘ gystota ]jistota\ ˘ istota, isto>:,
jisto>: –
1. po>wiadczenie, stwierdzenie,
umacnianie aktu prawnego, z=o/e-
nie o>wiadczenia, czynno>: po-
>wiadczaj'ca,
2. dow[d uprawnienia.
ang. ]to, co zasadnicze\ essence,
substance, ]istota rzeczy, sedno\
heart of the matter, ]w istocie
rzeczy\ as a matter of fact,
]istotnie\ reality, really,
]istotny\ real, essential, ]istotny
dla kogo>, czego>\ substantial,
]stworzenie\ being, creature,
ros. 1. su]estvo-suszczestwo,
2. su]nost;-suszcznost ]ang. sub-
stance, nature, essence, essential or
main point\, sut;-sut, ]w istocie, ang.
in the main\ v su]nosti,
su]ij-suszczij ]ang. existing, real,
true\, su]aqa pravda ]ang. that’s
downright truth\, su]estvennyj
]ang. essential, substantial, main\.
¢istukan rel.
idol, fa=szywy b[g. ˚B[g.
s=aw. istukan.
†isty, jisty
1. wspomniany, rzeczony, wiadomy,
2. przekonany, nie posiadaj'cy
w'tpliwo>ci,
3. prawdziwy, niew'tpliwy,
nieomylny, pewny, ten sam,
4. g=[wny, podstawowy,
4.a. isty d=ug, iste pieni'dze – suma
pieni"/na g=[wna, tj. nie obej-
muj'ca dodatkowych >wiadcze<
pieni"/nych, jak odsetki, kary
umowne, itp., nale/na z r[/nych
tytu=[w,
4.b. isty d=u/nik – pierwszy,
g=[wny d=u/nik
˚istoje ]najg=[wniejsze\.
staropol. gysthy;
1398 tim gistim ossadnikom,
1398 ty yste trzi grziwni; tho giste
veszele bilocz gest ono velike;
tesczy tho giste veszele gestey
szø ono bilo do szapada sluncza
tako roszyrzylo, isczy ten tho
gisty czeszarsz; thych ysthych
pyenandzy.
isty prawdziwy, rzeczywisty.
za•iste – za•prawd".
s=aw. istyj ˘ zaisty. ˚ist.
¢istyj, istowyj prawdziwy,
dok=adny, pierwowz[r, orygina=.
staroros. istyj-istyj, istovyj,
ros. ictinnyj, tohnyj, pod-
linnyj.
†istyk roln.
narz"dzie do zgarniania ziemi z
p=uga, kozica.
staropol. 1397 tribus istiky ˘ istik.
¯ >redniow. ang. stikke ˘ ang. stick
]patyk\.
~iszcze, ~yszcze ¯ isko
1. wielkie, miejsce trudne do ustale-
nia, rozleg=e, rzecz, osoba olbrzy-
mia& uroczyszcze ]uroczysko\,
pokrewne ros. iskat; iska:
]szuka:, rozgl'da: si" za czym
lub kim\,
2. stare, ruina. horod ˘ horodyszcze,
zgliszcz•e(a, ] pepeli]e\; to/
same `isko ]SK ˘ SzCz\ ˘ grodzisko
˘ Grodzisk ]sk – ziemia\.
†iszczini dok=adnie. ˚istyj.
staropol. 1409 dobila yedennaczcze
grziwen iszczini na zastawe, tego
vszitku szescz grziwen pobral.
ang. exactly, ros. tohno-toczno.
¢iszem spoż.
mi[d, napitek z chmielu.
staroros. iwem-iszem,
ros. med-mied, xmelnoj napi-
tok-chmielnoj napitok.
†i>cica bot. odmiana czosnku,
Allium victorialis L., staropol. ca
1465 gyszczycza victorialis.
staropol. 1460 ysczyczky carofila-
ria ˘ ysczyczek ]i>ciciek\.
†i>ci:
1. uiszcza:, sp=aca:,
2. wykona:, np. polecenia,
3. zabezpieczy:,
4. i>ci: si"& potwierdza: si";
urzeczywistnia: ¯ istota ¯ ist,
5. spe=nia:, upewnia:.
u(z•i>ci:. ˚z-i>ci:.
staropol. tako to ma bycz gysz-
czono, yako szyedzacz' rad'
wysznala, yako szye przed nymy
dzyalo; gyszczycz podlug prawa;
gysczycz; plere albo gysczycz;
complere albo gysczycz;
1465 solvere albo gysczycz,
1466 complere albo gysczycz;
tako gysczy; bo kazn bozcha
thako yschczy.
†i>cie jęz. rzeczywi>cie, naprawd",
prawdziwie, zaiste ]zaprawd"\.
¯ istota ]prawda\, ˚istota.
i>cie % w ˘ `wi>cie ˘
staropol. aby mi s tob' vmrzecz,
yszcze ssze czebye nye zaprza;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
moczny iest giscze przebitek
twoy; rzecze Dauid& Tak gyscye,
iako bog sziw; gyscye, wyelyki
grzech gest to; gyscziem rozmyal
˘ gyscye ]ji>cie\,
=ac. quidem, re vera, certe,
anglosas. forsoth ˘
ang. truly, really, †forsooth,
poistine-poistinie,
ros.
v samom dele> tohno.
†i>ciec, hi>ciec prawn.
1. wierzyciel, ten, co ma roszczenie,
2. d=u/nik, ten, na kt[rym ci'/y
g=[wnie zobowi'zanie.
staropol. 1419 ysczewy; gysczecz
actor, 1420 ysczewi pantnadze-
scze,
1444 et actori albo gisczouy,
1444 dienculus id est actor vlg.
powod vel gysczecz, 1445 et
actori trignita albo gisczouy,
1447 actores albo hyszczowye.
˚i>:ca.
=ac. 1. creditor, 2. debitor.
ang. 1. creditor, 2. debtor,
ros. 1. kreditor, 2. dol'nik.
†i>cin-a(ny, hi>cin-a(ny suma
pieni"/na g=[wna, tj. nie obejmuj'ca
dodatkowych >wiadcze< pieni"/nych,
jak odsetki, kary umowne. ˚istno>:.
staropol. 1389 ysczinø ˘ ysczina;
iscini, ysczini, 1399 yszczyna,
1400 hysczini, 1403 iscziny,
1414 ysczini, 1416 ysczyny
1425 hysczyni.
ang. principle.
staropol. 1461 ¢chischczynye,
1494 yszczynne ˘ hischynye,
yszczynne ]ji>cinne\ –
g=[wny, podstawowy.
staropol. gysczysty ]ji>cisty\ –
g=[wny, podstawowy.
staropol. gisczisna ]ji>cizna\ –
suma pieni"/na g=[wna.
i>:, id", idzie, id', id{,
p[jd{, szed=, sz=a, szli ruch.
1. kroczy:, st'pa:, przenosi: si" pie-
szo, zmierza: dok'd lub do czego,
2. udawa: si", z powodzeniem ˘
biznes idzie dobrze,
3. na chodzie by: ˘ zegar idzie(stoi,
4. prowadzi: dok'd, wie>: ˘
droga idzie ]wiedzie\ przez las,
5. wyst"powa: w jakiej> kolejno>ci,
nast"powa: ˘ jeden idzie za drugim,
6. zanosi: si" ˘ na deszcz idzie,
7. nadchodzi: ˘ wiosna nadchodzi,
w nadchodz'cym roku.
i>:  szed=; biec  bieg= ˘
w zesz=ym roku ]ubieg=ym\.
dosł. kroczy:. ang. step ]krok\ ˘ st
˘ szcz ]krok\ ˘ `szczi ]`krotnie\ ˘
dwa•szczi ]dwu•krotnie\, szcza:;
˚d'/y: do celu pieszo.
s=owotw. baz' st ]zad, ty=\ ˘ st % op
]opposite ¯ =ac. oppositio ¯ =ac.
yy
oppositus\ ˘ stop ]bezruch\, stopa.
od(po(pod(przy(u(wy(z(za•szed=,
staropol. sz ^ >, cz ^ :, st, >: ˘ sz&
st ]step, st'pa:, stopie<\, >: ]i>:\ ˘
sz ]szed=, sz=a\.
li>:, listownie ˘ liszka,
step ]krok\ ˘ st'pa: ]i>:\,
s=owotw. pokr. zaj>: ¯ za ]forma
czas. dok.\ % i>:, zaj>: w ci'/"
˚ruch ]zaj>cia uliczne, ruchawka,
ruchawka – dosł. starcia\,
zaj>: pokr. chodzi:, ch[d, bieg ˘
szkoda by=o za•chodu ]za•bieg[w,
stara<\.
specyficzna czynno>: kroczenia,
ruchu, oraz – jak bi:, da:, i mie: –
forma tworz'ca czasowniki, przez
to rozliczne, wielorakie, r[/norodne
zastosowania “kroczenia”&
1. posuwa: si" stawiaj'c kroki,
kroczy:, st'pa:, jecha:, p=yn':,
chodzi: ˘ ws•ch[d, za•ch[d ]s=o<ce
za•sz=o, za•chodzi\,
2. udawa: si", odbywa: ˘
od•bytnica – od•chody, ˚nr 10, byt,
3. d'/y: do czego, zmierza: ˘
na deszcz idzie ]zamierza pada:,
zbli/a si", zanosi si" na<\,
4. toczy:, ciec, p=ywa:, dzia: si"
˘ krew idzie z nosa,
przych[d i doch[d ]wp=yw\,
rozch[d ]wyp=yw\,
5. skierowa: si", zaczyna: jak'>
czynno>: ˘ nie idzie wykona:,
6. dzia=a:, by: w ruchu ˘ maszyna
na chodzie ]dzia=aj'ca, sprawna\,
interes idzie coraz lepiej,
7. wie>:, prowadzi: dok'd, mie:
okre>lony kierunek ˘ droga idzie
wzd=u/ lasu ]biegnie, ci'gnie si"\,
wiedzie przez las,
od•bytnica – od•prowadzenie,
8. dotyczy:, w pytaniach o przyczyn"
˘ o co idzie$ o co chodzi$ ]w czym
rzecz$\, o co posz=o$ ]jaka by=a
przyczyna, pow[d, pocz'tek$\,
nie ob•chodzi mnie ]nie dotyczy\,
9. nast"pstwo ]¯ stup, st"p – krok\
˘ co za tym idzie.
przy¶sz=y  u¶bieg=y, biegtok;
przy•sz=y – nad•chodz'cy,
prze•sz=y – ode•sz=y, miniony
przy¶ch[d – przy¶by=o,
10. ch[d ^ byt ˘ od•bytnica –
od•chody, od•prowadzenie ¯ praw,
11. praw ^ wod ^ i>: ˘ od•prawi:
]np. kogo w podr[/\ – ode•j>:,
12. chodzi: ^ ucz"szcza: gdzie, np.
do szko=y, chodzi: pod r"k",
˚prawo, prowadzi:, byt,
franc. aller, marcher, venir,
niem. gehen,
anglosas. gan, pokr. holend. gaan,
>redniow. ang. go, gon, goon ˘
ang. to go, walk; going ]to be\,
ros. – ang.
~j>: ¯ i>:, chodzi:, st'pa:, kro-
itti-itti, idti – to go
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
xodit;-chodit – to walk
uxodit; – to go away
proxodit; – to pass by
wo=. 1289 a sam= poidi mi-
rem=, idout; ]id'\, vniti v=
grad, iti v pole, prπidowa,
prπidosta ]przyszli\, prπide
]przyszed=\, prπti ]przyj>:\, prπ-
ide k nemou ]przy(pod•szed=
do niego\, s=wla ]zesz=a\, ne
idosta, priwedwim= 'e po-
lkom=, poide ]poszed=, wyprawi=
si"\, prowli ]przeszli\, ide
]poszed=\, s=we∂sœ ]zszed= si",
star= si"\, nawestvo-naszestwo
]naj>cie, najazd,\, vwed-wszed
]wszed=\, izyde-izyde ]wyszed=\,
ros. itti-itti, wël=-szo=, wla-sz=a,
wlo-sz=o, s=s≠∂w[-sosiedszu
]zszed=wszy\ ¯ i>:.
staropol. ydehø, przesli, szedl,
idancz, sedl bil, ydzem, 1423 szla,
1427 kandym ya sedl; sedssy;
abyscze szly; 1453 idzysz tham,
gdzesz posszlan; szedl; szly y
modlyly; przyszedl yednego dnya;
tamo yd'cz myely vyelykye a
sylne roboty; idzy, szatanye; a
yd'cz odtand; takosch szedschy;
ydzy, gidzi a wrøczi syø, szedw
nynye; schedwschy povyedzczye
Yanovy, w Ss 1953 18 kolumn cytat[w
˘ i:, ici, ji: –
1. udawa: si", przemieszcza: si",
2. o rzeczach i zjawiskach&
2.a. pojawia: si", porusza: si",
i>:, p=yn':,
2.b. ci'gn': si",
2.c. i>: po czym> – nast"powa:,
2.d. trwa:,
2.e. by: w obiegu,
2.f. by: liczonym,
mie>ci: si" w liczbie.
3. o poj"ciach abstrakcyjnych –
pojawia: si", porusza: si",
p=yn':, dzia=a:.
staropol. do(nade(na(obe(ode(
(pode(p[(przede(prze(przy(u(
(we(wy(wze(za(ze(wyna(zna•j>:,
rozej>: si", wy` i najdowa:.
staropol. po: – p[j>:.
staropol. pody: – podej>:.
staropol. prze: –
1. przej>:, 2. zaprzecza:.
staropol. skroczy: – przej>:.
staropol. przy: – przyj>:.
staropol. wni: – wej>:;
ang. to walk in,
ros. vxodit;, vojti. ˚wni:.
staropol. zaszcie – zaj>cie, sp[r.
staropol. zej: – 1. zej>:, 2. umrze:.
staropol. zeszcie – zej>cie, >mier:.
staropol. zyj>: – zej>: si", uj>:.
za(na(p[(u(prze(przy(obe(do(ode(
(pode(nade(wy(ze(roze(we(wze•j>:.
yy
czy:; liczne zastosowania wynik=e
z r[/nych znacze< s=owa «i>:»&
za•j>: – wst'pi: ]na czas jaki>\
na•j>: – napa>:
p[•j>: – wyruszy: pieszo
u•j>: – ucie:, u ^ za
prze•j>: – 1. na wskro> pieszo,
przekroczy:,
2. od punktu A do B
przy•j>: – przyby:
obe•j>: – dooko=a
do•j>: – dociec, dotrze:
ode•j>: – oddali: si"
pode•j>: – zbli/y: si"
nade•j>: – przyby: pieszo
we•j>: – do >rodka, wkroczy:
wy•j>: – poza obr"b, normy
ze•j>: ]si"\ – przyby: na miejsce
roze•j>: ]si"\ – rozdzieli: ]si"\,
w r[/ne strony
wyj>: na czym> }{le lub dobrze|
– uzyska: taki wynik – wynik dzia-
=alno>ci, szczeg, handlu, zawierania
transakcji.
du/o wi"cej ˚wyj>:.
~sz=y czas dok. ¯ szed= ¯ i>:.
przyrostek zwi'zany z up=ywem
czasu, wskazuj'cy na jego rodzaj&
- za nami, z ty=u – przesz=y,
- w tej chwili – bie/'cy, tera{niejszy,
- przed nami, z przodu – przysz=y.
my>lowo zwi'zany z biegiem ˘
z biegiem lat, bie/'cy G?,
wi"cej ˚050.
ros. vremq-wremja ˘ prowedwee,
nastoq]ee, budu]ee vremq,
ang. tense ]Past Tense, Present Tense,
Future Tense\.
poza•prze•sz=y – czas przysz=y w
przesz=o>ci, np. m[wi=
mi, /e pojedzie tam
prze•sz=y – miniony, ubieg=y,
zdarzony, dokonany
przy•sz=y – maj'cy nadej>:, by:,
sta: si", nast'pi:, nie-
dok. ]przysz=y i tera{n.\
i>:ca prawn. wierzyciel, kredytor.
staropol. i>c•a(cowe(cowy.
˚i>ciec.
staropol. ca 1500 pozyczacz vel
gyscz' creditor ˘ gysczcza
]ji>:ca\.
staropol. 1403 gysczczowe – kara
pieni"/na na rzecz wierzyciela.
staropol. 1439 actoris albo gys-
sczowa dare debet; at actoris
albo gysczczowymi ˘ gysczczo-
wy ]ji>:cowy, ji>cowy\ –
nale/ny wierzycielowi.
staropol. 1418(75 essenciali
debito albo giszcznosczna ˘
giszcznosczny ]ji>:no>:ny\ –
g=[wny, podstawowy.
italianizm jęz., etn.
wyraz przyj"ty z j"zyka Italia<c[w
]w=oskiego\
yy
italika poligr.
pochylone pismo drukarskie;
kursywa.
iterb chem.
pierwiastek chemiczny, srebrzysto-
bia=y metal.
¯ Ytterby, miejscowo>: w Szwecji.
itr chem.
pierwiastek chemiczny, szary metal.
¯ Ytterby, miejscowo>: w Szwecji.
†itrocel bot. babka pospolita,
Plantago maior L.
tak/e staropol. skorocel, skoro-
ci":, skoro{rza, skoro/":.
staropol. 1472 gytroczyel plantago
maior.
iwa bot.
gat. wierzby, Salix caprea L.
staropol. 1437 ywa, iva, 1472 ywa
salix,
ca 1500 gyva ilex; gyv' ilmus;
ilex gyv' genus arboris est, alio
nomine dictur ilmus gyv' ˘
gywa, ywa, iva.
franc. le saule, osier, niem. weide,
anglosas. wilig, welig,
pokr. holend. wilg,
>redniow. ang. wilowe, wilwe,
ang. willow; weeping willow,
ros. iva-iwa, plakuhaq iva.
¢Iwan-da-Maria bot. ˚czernid=o,
¢czyrnid=o, czerniec, ¢czyrniec.
Melampyrum arvense Linn.
franc. melampyre, ble de vache,
ang. cow-wheat,
staroros. Ivan-da-Mar;q.
¢itog mat. suma itog.
¢iz~ ^ wy~ ]s=aw. is`\
wo=. 1289 izbito ]wybito\, izmo-
re ]wymar=o\.
†iza(li jęz. czy, czy/.
staropol. yza se bødze gnewacz po
wszitky dny, XV w. id est yzsam
nyedobrze vrodzon; drudzy rzekly&
Yza tho nye yest sromothneyscha
rzecz, yze on nass vy'czey nyzyly
szyebye myloval$, yzali prze ied-
nego grzesnego twoy gnyew prze-
ciwko wszitkim zanyeczi ¢syø$
yzaly gest tam ostawyon$
yzaly Gableus vmarl$
izalysz... vyeczny gnyew myal
myecz na szwe stworzenye.
isaly ten yest syn Iozephow.
izba
1. bud. chata o jednym pomieszczeniu
dla wszystkich jej mieszk<c[w;
w chacie mog=a by: tak/e spi/arnia,
komora, jako osobne pomieszcze-
nie, odryn' zwana.
2. instytucja pa<stwowa lub spo=eczna&
2.a. parlament, sejm,
2.b. wy/szy urz'd adm. pa<stwowej,
2.c. jednostka samorz'du zawodowego,
2.d. jednostka organizacyjna
w S'dzie Najwy/szym.
“siedzia= w izbie na przyzbie” –
s=owotw. pokr. przyzba.
staropol. 1403 iacom y}a| Iacuszo-
wi nowey istbi ani ¢osdri }ny|e
røczil,
1405 ne wloczil yø przez gistbe,
1413 yacom ya sedzal z Dzirskem
w geney isthbe,
1417 any cony cradzonych... v domu
w swem any w ysdbye chowal,
1425 w czasz potrzep cu oprawe-
mu yszthbi,
1429 alyszbi ischba bila gothowa,
1432 za gisthbø; o gisthbø,
1474 mial sbudowacz iszthb' i
gol'bincze okolo ysthby, i drze-
wo... w ysthbye poczyoszacz
]“pociosa:”\ ˘ gistba, isthba,
ysdba, yszthba, gisthba, iszthba
˘ izba, histba, istba, izdba –
chata czy te/ izba. ˚izbica.
=ac. casa vel cubiculum rusticum,
franc. la maison, de paysan
chaumiere, ang. ]peasant’s\
house, hut, ros. izba-izba.
izbica
os=ona filar[w przed napieraj'c'
kr'; konstrukcja zabezpieczaj'ca
podpor" mostu.
izbivat;-izbiwa: ]rozbija: lody\.
A. Br¥ckner 1927 – izba z izbic'
pod jednym has=em, dodaj'c& skrzy-
nia przy mo>cie....
staropol. 1252 istbizam unam
ponat, 1388 unam stubellam vlg.
istbiczø castri nostri, 1494 turrim
sunt isthbycze sive sramby ˘
staropol. izbica, istbica, izdbica –
1. szkielet izby z belek zbudowany
z przeznaczeniem na zamieszkanie,
2. tr[jgraniasta konstrukcja z pali,
wype=niona kamieniami, zabez-
pieczaj'ca filar mostu.
¢izdawati jęz. s=aw. wydawa:,
wydziela:, da: upust. ˘ gwizda:,
wulg. wagina, /e<ski organ mocz ]pi\
wydzielaj'cy ]izdawaj'cy\,
`izdist ˘ gwizd>wist,
jak jezdemjestem, ZS, TD.
†izdebka bud. pokoik.
¢izdewka ros. izdevka.
†izdraelski izraelski.
¢izgib zgi"cie. ros. izgib-izgib.
¢izg=aszatisja jęz. objawi:.
staroros. izglawatisq-
izg=aszatisja,
ros. ob=qvit;-objawit.
¢izjati, izja jęz. wyj':, wyj'=.
staroros. izqti-izjati, izq-izja,
ros. iz=qt;-izjat, iz=ql-izja=.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†izjawi: jęz. objawi:, oznajmi:.
}wyjawi:; s=aw.-ros. iz` ^ pol. wy`,
np. s=aw. izbiti ^ pol. wybi:, J.D.|.
staropol. mocz albo sylø dzal
swogych yzyawu ]Pu=. zyawy\
¢ludo swogemu.
Ss 1953& mo/e b='d pisarski zamiast
vzyawy. }b="du nie ma, J.D.|.
ang. show up; reveal,
ros. u/po-kazat;, otkryt;.
¢izlicha nadmiernie, zbytecznie.
¯ iz ]wy`, z`\ % liszek ]nadmiar\.
Latopis 1116 izlixa-izlicha.
¢iznimati uj':, pochwyci: w niewol".
Latopis 1116 iz=nimati-iznimati.
izo~ pierwszy cz=on nazw z=o/onych
oznaczaj'cy jednakowo>: cechy,
w=a>ciwo>ci okre>lonej w cz=onie
drugim; r[wny podobny, identyczny.
gr. isos ]r[wny\.
izoamplituda
izobara meteor.
izobary w liczbie mnogiej, chem.
izobata
izobaza
izobronta
izobutan
izobutylen
izochimena
izoglosa jęz.
izohieta meteor.
izohipsa geogr.
izol-acja(owa:(acjonizm(
(acyjny(atka(ator(atorium
1. fiz. odosobnienie, od='czenie,
separacja,
2. med. odosobnienie chorego
na chorob" zaka{n',
3. techn. warstwa nie przewodz'ca,
4. biol. brak kontakt[w /yciowych,
p=ciowych,
5. roln. ochrona =atwo krzy/uj'cych
si" form ro>lin przed niepo/'danym
zapyleniem obcym py=kiem.
=ac. insula ]wyspa\ ˘ >redniow. =ac.
insulatus ]odosobniony\, franc. i
ang. isolation,
=ac. insula ˘ isola ˘ isolare ]izolo-
wa:\ ˘ isolato, ang. isolate,
ros. otdel-qt;/it;,
obosobl-qt;/it;,
razob]-at;/it;.
izomery w liczbie mnogiej, chem.
zwi'zki chemiczne o identycznym
sk=adzie jako>ciowym i ilo>ciowym,
r[/ni'ce si" w=a>ciwo>ciami chemicz-
nymi i fizycznymi w wyniku r[/nego
u=o/enia atom[w w cz'steczce.
izomorfi-czny(zm chem., miner.
r[wnopostaciowy.
i/e:
†izop bot.
hyzop, ro>lina aromatyczna.
gr. hyssopos, hyssopon,
=ac. hysopum, hyssopum,
starofranc. ysope, hyssope,
>redniow. ang. ysope, ang. hysop,
ros. isop-isop. ˚hyzop.
izotermy w liczbie mnogiej,
1. fiz. krzywe przedstawiaj'ce zale/-
no>: ci>nienia gazu od obj"to>ci
przy sta=ej temperaturze,
2. meteor. linia na mapie ='cz'ce
punkty o jednakowej >redniej
temperaturze.
izotopy w liczbie mnogiej,
chem., fiz. odmiany tego samego
pierwiastka chemicznego, o r[/nej
liczbie neutron[w lecz takiej samej
liczbie proton[w w j'drach,
jak U 235, U 238, U 239.
gr. iso % topos ]miejsce\,
ang. isotope.
izotron techn.
urz'dzenie do rozdzielania izotop[w.
ang. isotron.
¢izrada społ. zdrada.
staroros. izrada-izrada,
ros. izmena-izmiena,
ang. treason, treachery.
¢izradec zdrajca.
=ac. traditor, starofranc. traitor,
traiteur, >redniow. ang. traitour,
ang. traitor,
ros. izmennik-izmiennik,
peredatel;-pieredatel,
staroros. izradec-izradec.
¢izradnyj wspania=y.
staroros. izrqdnyj-izriadnyj,
ros. prevosxodnyj-
priewoschodnyj,
ang. exellent, superb.
izraelski etn. /ydowski.
¢izugraf, izugraph malarz ikon.
staroros. izugraf-izugraf,
ros. ikonopisec-ikonopisiec.
¢izumietisja osob.
pozbawiony rozumu.
staroros. izumetisq-izumietisja,
ros. iliwit;sq uma,
ang. insane, deprived of mind.
izwerg ˚izwierg.
ros. izverg.
¢izwierg wy(rzuci:; potw[r.
ros. izverg-izwierg,
ang. monster; outcast.
¢izwiestno dok=adnie, wiarygodnie,
troskliwie, pieczo=owicie.
staroros. izvestno-izwiestno,
ros. tohno, dostoverno>
zabotlivo.
¢izwiet wym[wka, unik;
ob(wy•ja>nienie;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
namowa, oszustwo.
staroros. izvet-izwiet,
ros. otgovorka, ob=qsnienie>
nagovor, obman.
¢izymati uj':, pochwyci:.
staroros. izymati-izymati,
ros. pojmat;-poimat.
i/, i/e a/, e/, e/e sp[jnik rozwijaj'-
cy cz">: uprzedni' my>li, wyra/aj'cy
racj", przyczyn", uzasadnienie.
staropol. iz, ysze, ysesz, isze, izem
sse dopusczil sedm smertnich
grzechow; 1401 wtenczas rzekli,
iszeszmy ]i/e>my\ gy szabili w
sztøpiczy, 1409 yszbi mala yechacz
do Pysdr, 1416 gysze mu dal sina
rana, 1425 sznay, yszess ty mne
pirvey rzekl, yszessz chlop, prze-
tom tobie ja rze}k|l, isszesz ti chlop
˘ iz, ysze, yse, isze, gysze, issze
˘ i/(e, hi/(e –
1. /e, 2. poniewa/, 3. aby, 4. jak,
5. gdyby nie, gdyby nie to /e,
6. a zaraz, a ju/,
7. chocia/, 8. gdy/.
†i/by, hi/by, i/eby
1. /eby, jakoby, 2. je>liby,
3. chocia/by, 4. oby, 5. chocia/by.
staropol. yzbi, yzby, yszby,
yszeby, yschby, iszebi.
†i/by: /eby.
†i/ci, i/e: 1. /e, 2. poniewa/.
¢i/denu konnym pojedynkiem w
w turnieju rycerskim, wo=. izgonem,
ros. izgonju, pol. gonem, gonitw',
¯ jazd' ¯ jazda ¯ jecha:.
Latopis 1116 i'denu-i/denu.
¢i/e, ja/e, e/e kt[r•y(a(e.
Latopis 1116 i'e-i/e, q'e-ja/e,
e'e-e/e, staroros. i'e-i/e,
ros. kotoryj-kotoryj.
†i/e: /e, bo, poniewa/.
>redniow. ang. bi ]przez, z\ % cause
]pow[d\ ˘ ang. because ]z powodu,
poniewa/\,
ros. potomu hto-potomu czto,
radi togo-radi togo.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
J
J
J – znak kszta=tem podobny jest do
litery L; ma=a litera J ]j\ jest omal
zwierciadlanym odbiciem ma=ej L
]l\ i d{wi"ki te przechodz' jedne w
drugie, cz"sto w j. hiszp.
LLJGHK
D=ugie J ]j\, zw=aszcza na pocz'tku
wyraz[w, np. ja` powsta=o z samo-
g=oski, w tym wypadku z A, wskazuj'
por[wnania ]dlatego s=aw. JA jest
wersj' znaku A\&
pol. jab=ko, ros. jab=oko ¯ goth. apel
˘ anglosas. ≤ppel, aeple ˘ >redniow.
ang. appel, ang. apple,
arcybiskup ˘ jarcybiskup,
u starych pisarzy ]Leopolita,
Lubelczyk, Walentyn z Brzozowa,
Seklucyan, Wujek\&
Adam – Jadam, Ewa – Jewa,
niem. almosen ˘ ja=mu/na.
W s=aw. cyrylicy zg=oski JU, JA
maj' osobne znaki, i – zbytecznie –
przeniesione na koniec alfabetu. Na
b='d Konstantego, zwanego Cyrylem
– pomys=odawcy – wskazuje znikomy
zas[b s=[w w tym miejscu i por[wnania
ich z innymi&
Andrzej – J"drzej
Ulita  Julita
Uliana  Juliana
s=aw. utro – pol. jutro
s=aw. ozero – pol. jezioro
nord. oddi en ]nieparzysty numer\ ˘
s=aw. odin – pol. jeden
wersja =ac. ego – jego
gr. esti, =ac. est – pol. jest
arab. hakim ˘ s=aw. Akim ]nieme H\
˘ Jakim, HJ.
J na ko<cu s=[w& do okre>lenia&
• kierunku& tutaj, dalej, bli/ej, ni/ej,
wy/ej, ]dzi> nieliterackie\& tamaj ˘
tam, unaj, hetaj,
• lub stopnia& lepiej, gorzej, =adniej,
itp.
JA, E, O
s=aw. agnec – jagni", jagni'tko
s=aw. eda-eda – jeda ˘ jad=o
s=aw. ozero – jezioro
>redniow. ang. appel. –
qbloko-jab=oko ˘ jab=ko
>redniow. ang. almossen, ang. alms,
niem. almosen – ja=mu/na
niem. ahorn – jawor
ang. anchor – ros. jakor ]kotwa\
arab. anbar – ros. jantar ˘ lit.
JH
pol. J  hiszp. H
JK
hiszp. ojo, ang. eye }aje| – pol. oko
ang. juggler – pol. kuglarz
jak – kak
ja{nia ]/y{<\  ka{nia ]>mier:\,
ja{< ]przyja{<\ – ka{<
Jasper – Kasper
J jacy
staropol. j"dy – k"dy ]kt[r"dy\
staropol. jam(o – kam(o ]k"dy,
dok'd, gdzie\
znajomy – ros. znakomyj
JLY
bojar – bu=g. bolar
jele< – serb. lele<
kurdziej – kurdziel
pol. J – hiszp. LL
anglosas. elles – s=aw. jeszcz•o(e
ang. yet – pol. lecz
wy•daj•no>: – wy•dol•no>:
wi"cej ˚LJ
JN
s=aw.-wo=. tyj – pol. ten, YE
staropol. nen – pol. niej
JYG
pers. zargun, arab. zarqun, ital.
giargone, franc. i ang. jargon,
anglosas. geong, pokr.
niem. jung ]m=ody\ ˘ >redniow.
ang. yonge ˘ ang. young
>redniow. ang. staien ˘ ang. stay –
pol. st[j A ^ Ø, stajnia, stajen-
ny, st[g mo/e by: od dw[ch&
1. st[j GJ,
2. stagnacja A ^ Ø
hiszp. ojo, ang. eye }aje| – pol. oko
cz"sto wymieniane w j. staropol., np.
polski staropolski
jab=o< – jablon, iablon, geblon
jad – yad, iad
jagni" – yagnyø
jagoda – yagoda, iagoda
jako/ – yakosch. iacosz
jare – yare, iare, gyare
jarmark – yarmark, iormarg
jarzmo – yarzmo, iarzmo, gerzmo
jarzyna – yerzina, garzina, gerzina
jase=ki – yaslky, iaslki, gyaslki
jaskier – yasker, gyaszkyer
jas=a – yasla, gasla, gasle, gyaszla
jasny – yaszny, iassny, gyaschny
jastrz'b – yastrzøb, iastrzeb,
gastrzab
jaszczur – yasczor, iasczor, gesczor
ja/d/ – yascz, gezdz
j': – yøcz, y'cz, gym ]jim\
j'trwa – yantrew, iantrew, gøtrew
jecha: – yechacz, iachacz, gechacz
jeden – yeden, ieden, geden
jedzenie – yedzenye, iedzene,
gedene
jeniec – yaczyecz, ianczecz,
gyaczecz
jesiotr – yessotrz, gesothr
je>: – yescz, iescz, gescz
jezioro – yezyoro, iezoro, geszoro
je{dziec – yezdecz, gyestecz
j"cie – y'cze, iøce
jod=a – jedl, jedla, gyedla
ju/ – yusch, iusz, jusze
Marya – Marja – Maria
jenere= – genera=
jeografia – geografia
jad – gad
pol. /argon ¯ franc. jargon
J b="dnie wymawiane }d/| w j"zyku
angielskim wskazuj' por[wnania
– >lady&
hebr. yohanan ˘ gr. Ioannes ˘ >re-
dniow. =ac. Joannes, Johannes ]Jan,
Hans\ – ang. John }d/on|,
Troja – ang. Troy, ale Trojan }tro-
d/an| ]troja<ski\& Trojan War ]wojna
troja<ska\,
hebr. halleluya ]chwa=a Jehowie –
Panu\ ˘ gr. allelouia, pol. alleluja –
ang. hallelujah, alleluiah, alleluia,
pers. yasamin, arab. yas]a\min ˘ pol.
ja>min, franc. jasmin, ang. jasmin,
jasmine }d/asmin|.
Ílepa akceptacja wszystkiego co obce
to tak/e wch=oni"cie znacznej dozy
b="d[w w tych j"zykach, i – w kon-
sekwencji – zamieszanie w swoim,
za>miecenie nimi rodowitego, pol-
skiego&
J }d/| ^ G }d/| – zbyteczny duplikat,
b="dny przy tym.
C czytane raz jako K ]wiele wy-
raz[w z j. =ac.\, a raz jako S ]cell,
certain\, itp.
ja
1. podstawa s=owotw[rcza poj":
zwi'zanych ze mn', w pierwszej
osobie& ja{<, przyja{<, boja{<,
ka{<, ja/ gadam, obraza, pyzaty,
i inne, gdzie& z – 1. d{wi"k ]s=aw.
zwuk\,
2. litera ]azbuk – wyraz\;
za ^ ty; az¶ja – synonimem.
pol. s=aw. lustrzane odbicie
ja az AA
wy` iz` Y  I
ja – pierwiastek u/ywany w zaimkach
zwrotnych& q ]ich\, tq ]ci"\, tebq,
svoq, svoeq, menq,
ja jest odwrotno>ci' ang. i } aj | ]ja\;
hiszp. yo, OA,
po='czenie A–Z ]az\ i B–W ]A, B...,
W, Z\, czyli pocz'tek alfabetu z jego
ko<cem, jest obja>nieniem wykracza-
j'cym miejsce w tej cz">ci.
wo=. 1289 az; ]ja\, az; esm; ]ja
jestem, jam jest\.
goth. ik ]ja\, weis ]my\,
anglosas. ic ]ja\, we ]my\, us ]nas\,
niem. ich ]ja\,
>redniow. ang. i, ich, ih ]ja\,
we ]my\, us, ous ]nas\,
ang. we ]my\, us ]nas\,
staropol. ia, ya, yesm ]jestem\,
mne, mnye, my", my', mye,
myne, mene, myan ]mnie\,
mi, my, mya, myø, miø ]mi\,
moy ]m[j\, mnø, mnan, mnøø,
mn' ]mn'\,
w Ss 1953 14 kolumn cytat[w.
†ja okrzyk.
jaki> okrzyk, rzekomo imi" bo/ka.
}skr[cone ˚jasza, J.D.|.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. 1423 non nominare
deum, sed dyabolum, scilicet
ysaya, lado, ylely, ya, ya#
~ja, ~ia, ~lia ziemia, l'd.
gr. gaia ]ziemia\ ˘ geo` ˘ ego`
]ja, ¢mia ^ mnie\ ˘ `ja, `ia ]ziemia\,
np. Anglia, Bu=garia, Dania, Estonia,
Francja, Grecja, Hiszpania, Japonia,
Liwonia, Rosja, Skitia, S=owacja,
Szkocja, Szwecja, itp.
T, D, K ˘ C w ko<c[wce wyraz[w;
d{wi"ki J i L zwi'zane ze sob',
dlatego podobne kszta=tem znak[w,
du/e i ma=e litery.
˚ziemia, la, le, ski, wa.
jab=-ko(kowy(o<(ecznik(uszko(
(czany(eczny(onka spoż., drzew.
Pinus malus, drzewo owocowe z
rodziny r[/owatych i jego owoc.
z niem. wsp[lne&
]j\A, PB, L+
got. apel, anglosas. ≤ppel
>redniow. ang. appel, ang. apple,
ros. qbloko.
staropol. drzewo ¢yabplczanee,
drzewo owoczne alybo yablecz-
ne, }d|rzewo iableczne –
jab=o<, Pirus malus L.
staropol. z iablek nyebyeskich y
rossy..., z yablecznego owoczv
y slvncza, y myeszøcza, 1405
czansti yablek, 1424 yablek ne
rwaly, 1423(26 tha yaplka,
ca 1428 thy yaplka szø czyrpka,
1435 yaplca my gwaltem pobral,
1444 yablka skodliuego vkan-
schenim pomni; drzewo yablko
noszøcz; a czsoszkoly yablek
na drzewynye; bødzecze gescz
owocze szbirayøcz y iaplka, 1472
iablko malum, pomum,1464 yablka
poma; yaplky malis; Eva yaplko
ruszyla, Adamovy yeplka dala. A
ya v onem yeplk byla. Adam mye
w yeplcze vkuszyl; yabka poma;
yaplka poz'dacz; yablko okravacz
sobye dacz kazal ˘ iablko, iaplko,
yaplko, yablko, yeplko, yabko –
owoc jab=oni.
staropol. yablko, ¢yeblko –
1. jab=ko jako owoc,
1.a. jab=ko kwa>ne, le>nie,
p=onne – owoc dzikiej jab=oni,
2. czerwone, granatowe, polne, rajskie,
ziarniste jab=ko& bot. owoc granatu,
3. z=ote, /ydowskie jab=ko& cytryna,
4. jab=ko Jadamowe, jab=ko w gardle&
chrz'stka tarczowa w krtani,
5. okr'g=e zako<czenie dr'/ka lub ja-
ka> inna ozdoba w kszta=cie jab=ka.
staropol. w yablecznø ˘
jab=czany, jab=eczny –
pozostaj'cy w zwi'zku z jab=kiem.
franc. de pomme, fait de pommes,
ang. of apple,
ros. qblohnyj-jab=ocznyj.
jacynkt
staropol. gyableczka ˘
jab=eczko – ma=e jab=ko.
staropol. 1450 geblecznyk,
1472 iablecznik sicera,
ca 1500 yablecznik pomatium,
ca 1500 jablecznik pirola ˘
jab=ecznik –
1. nap[j z jab=ek poddanych fermen-
tacji ]wyj'tkowo te/ potrawa z
jab=ek\,
2. bot. Pirola secunda L.
staropol. XV w. quath yablkowy
balanitia ˘ kwiat jab=kowy – za-
pewne jaka> ro>lina, wg Ss 1953.
staropol. 1471 przed drzewem
yablonowym ˘ drzewo yablonowe
– jab=o<, Pirus malus L.
staropol. 1431 vlg. iablonie;jablony;
iablony iablek napelnyony bødø;
nye wida zemya plodv swego any
iablon iablek, 1470 nye wyramby-
lem geblony gwalthem ˘
iablon, jablon, geblon –
jab=o<, Pirus malus L.
franc. le pommier, ang. apple-tree,
ros. qblon;-jab=o<.
†jab=kowity, jab=kowity kolor.
o koniu& maj'cy na ma>ci siwej wi"k-
sze, ciemne plamy, BW. staropol.
1499 item equs szyvy yaplkobythy,
1499 kon szywy japlkobythy,
1500 koyn syvy jablkobythy.
jab=o-<(nka drzew. Pirus malus L,
staropol. iablon, jablon. ˚jab=ko.
†jab=o<czyca bot. Pirola secunda L.
staropol. 1472 jablonczicza senga,
sanda media.
†jacha: ruch. ˚jecha:.
†jachant jubiler. hiacynt.
staropol. jacynkt(owy – drogi ka-
mie<, prawdop. odmiana cyrkonu.
jacht(ing(klub żegl.
holend. jacht ¯ uprzedniej formy
jaghte skr[conej ¯ jaghtschip
]dosł. statek do polowa<, np. na
pirat[w\; jagen ]polowanie\,
ang. yacht.
†jacie< luty ]$\, 12-ty miesi'c roku
kalendarza julia<skiego, w Polsce
do 1586, 2-gi m-c kalend. gregor.&
Februarius, dominus yathen
]gl. sive sechen\ XV MPH II 912;
mo/na te/ czyta: i «jachen», i nie jest
pewne, czy to rzeczywi>cie nazwa
miesi'ca, wg Ss 1953 ]1960(61\.
˚luty ]gdzie te/ i ˚siecze<\.
†jacy jęz. byle(lada ]kto\.
staropol. iaci.
†jacy jęz. tylko, ino, jedynie.
anglosas. an ]jeden\ % `lic ]`ynie\,
>redniow. ang. onli, onlich,
ang. only, ros. tol;ko-tolko,
edinstvenno-edinstwienno,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†jacynkt(owy bot. hiacynt(owy.
†jaczka odzież.
rodzaj kaftana. staropol.
1447 camisiis albo s iaczki.
†ja: ruch. jecha:.
¢jad }arch.| spoż.
jad=o, karma, /ywno>:.
ang. food, nourishment,
nutriment, s=aw. œd;-jad,
ros. eda-jeda, pi]a-piszcza.
jad=o ¯ jad ¯ ad ¯ abdomen ]brzuch\
˘ z ]granica\ % ad ˘ zad.
jad(owity(owy fizjolog.
wydzielina truj'ca /miji, ro>lin i
bakterii, trucizna w formie cieczy.
s=owotw. pokr. gad, GJ
]ci"cie\ ˘ za-jad=y(ci"ty.
staropol. iad zmyowy ]venenum
aspidium\ pod wargami gich;
yad zmyyow; Constantina smo-
ka, gegosz iad wylan z boka w
cirkwi rok od roka; smocy swym
jadem oblely; yaad nygdy nye
bødze richley daan; yad gadowy;
yadi to yest ¢truczinhy veneficia,
1466 trucini czarouanya, iad;
yadv garnek; yad zmyow; smo-
kowi iad fel draconum ˘
iad, yad, yaad – substancja truj'ca,
szczeg[lnie wydzielana przez
niekt[re istoty /ywe ]zwierz"ta,
wg Ss 1953\, trucizna.
=ac. venenum, virus mortiferum,
starofranc. poison, puison ˘
>redniow. ang. poisoun, puison,
ang. poison, venom, s=aw. œd;,
staropol. 1466 Toxicat illa, zara-
sza ]zaraza\, iadowyczy pocarmy
˘ iadowyczy ˘ jadowi: – zatruwa:.
staropol. 1466 iadovithego w'za,
1461(67 iatovitim; yadovythy
w'z nye vyadl; vasz ]w'/\ maly
przez yadu; zly v'z yadovyty
nye vk'szyl ˘ iadovithy, iatovity,
yadovyty – jadowity.
=ac. venenantus,
franc. venimeux, veneneux,
niem. giftig, ang. poisonous,
ros. qdovityj-jadowityj.
staropol. jadowity zaklinacz,
yadownyk – czarownik,
zaklinacz w"/[w, truciciel.
staropol. jadowity –
z=y, prowadz'cy do grzechu.
staropol. jadowy – truj'cy.
staropol. jadowe strawienie –
trucizna.
staropol. jad(owi:(owity(owy, jed.
jadaczka wulg. usta; g"ba, pysk.
jada-:(lnia(lny,
jad=o-dajnia(=o(=ospis spoż.
pokarm, /ywno>:, po/ywienie,
jedzenie, /arcie; zajad=y – za/arty.
†jed=o ]jad=o, ros. jeda\ ˘ jedzenie,
jagoda
¢siad=o ]zsiad=e mleko\ ˘ siedzenie.
s=owotw. zwi'zane ze sob'&
j': ]chwyta:, wzi':\ ˘
za•wzi"ty – za•jad=y ¯ jeda, /arcie,
wa•ga – ci"•/ar,
po•/o•ga – po•/ar,
/ar•cie – pra•ga ]jad=o\,
za•/ar•ty – za•jad•=y,
zg=oski odpowiadaj' sobie parami&
• /ar, jad, wa, pra,
• cie, ci", =o, ga, /og;
po•trawa – jeda  jad ]trutka\,
o•trawa – jad, trutka;
staropol. jed=o ]jad=o\.
ang. eat, food, menu, inn,
ros. eda-jeda, pi]a-piszcza;
ros. qstva-jastwa.
˚¢jad, jad=o, spragniony.
†Jadam Adam.
hebr. adam ]istota ludzka\,
arab. adem ]cz=owiek\,
ang. Adam.
¢jade anim., zwierz. dun. szkapa
pogardl. babsko, sekutnica.
†jad-en(nacz(nanie czynność.
jed•en(na:(nanie, AE.
jad=o spoż.
pokarm, /ywno>:, po/ywienie,
jedzenie. staropol. jed=o – jad=o.
pierwotnie praga – 1. jad=o, 2. picie;
=akn': – /'dza wody ¯ =a`
1. woda ¯ niem. wasser, ang. water,
2. chcie: ¯ ang. want.
jad ]trucizna, trutka\ ˘ ros. otrawa.
jad=o ¯ anglosas. etan ]je>:\ ˘
s=aw. eda-eda }jeda|, TD ˘
staropol. jed=o, `a ^ `=o ˘ pol. jad=o.
eda ˘ jeda, jak ozero ˘ jezioro,
apple ˘ jab=ko, elmosen ˘ ja=mu/na.
anglosas. foda, >redniow. ang. fode,
ang. food, eatables,
ros. ]dla ludzi\ pi]a-piszcza, eda,
]dla zwierz't\ korm-korm ]karma\.
˚strawa
†jadownik osob., kult.
czarownik, zaklinacz w"/y, truciciel.
¢jadro j'dro; wn"trze, =ono.
Latopis 1116 qdro-jadro.
¢jadro }arch. pol.| ryba. sie:, niew[d.
mog=o wp=yn': na s=aw. wiedro
]hydro\ ˘ pol. wiadro, w` ]woda\.
†jagielny spoż. jaglany.
jag-lica(=a med.
zaka{na choroba oczu i jej objaw.
jag-=y(lany spoż.
ot=uczone, ob=uskane ziarno prosa;
kasza jaglana.
staropol. 1464 yagli milium, 1472
¢yaki milium, 1475 yagli mileum,
ca 1500 yagli milium, ca 1500 yagli
geguers, milium,
1464 yagli morskie milium solis ˘
yagli ˘ jag=y – 1. ot=uczone ziarna
jagodnik
prosa, mo/e te/ sama ro>lina,
2. jag=y morskie&
bot. Lithospermum officiale L.
staropol. 1473 st'py mili albo
iagyelne ˘ iagielny – jaglany.
jagni" anim. m=ode owcy lub kozy;
o cz=owieku& potulny, =agodny.
staropol. 1415 yako Pawel ne ucrathl
Nemerzi czforga yagnoth s chlewa;
obraw syedmyoro yagnyøt stada
]septem agnas gregis\, y postavy
na pamyøcz; co mu sø ty yagnyøta;
a pstre yagnyøta gymyaly; wszitky
owce gymyali byale yagnøta; za
grzech swoy a offyeruge yagnyø
s stada albo kozø, 1472 yagne
ouis; et iagnyath, 1478 sz yagnaty
˘ yagnyø ]jagni"\.
staropol. yagny'thka, to yagnya-
thko; y'ly mylego Iesucrista...,
nyektorzy to smyerne iagn'tko
yako volu kv offyerze albo ku
vbyczyv przed szye czy'gn'cz ˘
yagny'thko, yagnyathko, iagn't-
ko – jagni'tko.
=ac. agnus ˘ franc. agnelet,
anglosas. lamb ˘ >redniow. ang.
lam, lamb ˘ ang. lamb,
staroros. agnec-agniec ]jagni"\,
ros. qgnënok,
staropol. jegni" ]jagni"\, AE.
jagod-a(zianka, jag[dka spoż.
mi"kki owoc wielu ro>lin.
staropol. 1419 bzowe yagody
atraplasta, 1437 bzowe iagodi
attraplasta, ca 1465 morszka
yagoda mora celsi,
1437 psze iagodi maurella,
1464 psye iagodi solatrum ,
ca 1465 pszye yagody solatrum,
1478 psza yagoda solatrum;
yagody genas, gyagody licza;
ca 1500 yagod' na lyczv gena;
y'goda na oblyczv maxilla –
˘ yagoda, iagoda –
1. bot. soczysty owoc r[/nych ro>lin,
1.a. bzowe jagody –
owoce czarnego bzu,
1.b. cedrowa jagoda – zmi">nia=a
szyszka cedrowego ja=owca,
1.c. yagodi czyrvone – czerwone,
1.d. yagody fygove – owoce figi,
1.e. 1475 yagodi kalynowe,
1.f. 1475 yagody moravyny
mora celsi – owoce morwy,
1.g. gyagoda klokoczkowa,
jagoda sykomorowa – owoc
sykomoru,
1.h. 1419 yagoda wynna uva,
winne iagodi, vynna gagoda,
gronnich yagoth, iagodi vin-
ne, lupini iagod vynnych ˘
jagoda winna, gronna jagoda
– owoc winoro>li, winogrono,
2. bot. morska jagoda& morwa,
Morus nigra L.,
3. policzek, lico.
anglosas. berie, ang. berry,
ros. qgoda.
†jagodnik bot., drzew.
morwa, Morus nigra L.
staropol. 1472 yagodnyk morus.
franc. mure, ]drzewo\ murier,
anglosas. morberie ˘ >redniow.
ang. mulberie ˘ ang. mulberry,
]drzewo\ mulberry-tree, ros. tu-
tovaq qgoda-tutowaja jagoda.
†jagodzik bot. morwa.
†jag[dka ]psie jag[dki\ bot.
Solanum nigrum L.
staropol. 1484 pszye yagothky
solatrum.
jaguar anim., zwierz.
Feliks onca, zwierz" drapie/ne z ro-
dziny kot[w, /yje w lasach Ameryki
P=d. i Írodkowej.
plemienion Tupi-Guarani ]z Boliwii,
Paragwaju i p=d. Brazylii, ˚ara\&
Guarani jaguara }yaguara|,
Tupi jaguara ˘ port. jaguar,
hiszp. yaguar.
ang. jaguar ]od 1604 r.\
franc. jaguar, ros. qguar-jaguar.
jaj-ko(nik(eczkowanie(eczny(
(ecznica(jo(jorodny(waty(
(nik(o(ow[d
forma przekazywania /ycia przez
samice ptak[w, ryb, p=az[w, owa-
d[w; zawieraj'ce zal'/ek osobnika
gatunku, z zapasem pokarmu na czas
rozwoju, i posiadaj'ce skorupk", lub
membran" kt[ra je otacza; wydzielane
na zewn'trz.
mSjp 1969 «jajo ptactwa domowego»
staropol. 1426 pobral cury, jaycze
gwaltem, 1436 nesze yaycza
ovificat; na ptaszøczech albo na
yayczoch, 1484 yayecz, syra y
mleczna pozyvacz mog'; snyosl
yaycza, tedy velykye czvdo stalo
szye s tych yayecz, 1472 yaye
owum; yaya, ca 1500 valne yaye
alredis ˘ yaycze, yaye –
1. jajko,
1.a. twarde jajca – jaja ugoto-
wane na twardo,
1.b. w rozmaczki jajca, –
jaja mi"kkie – jaja ugotowa-
ne na mi"kko, albo bez
skorupy,
2. koz=owa jajca& bot. kuliste bulwy
storczyk[w.
3. walne jaje – jajko do zabawy
wielkanocnej zwanej walank'
]stukanie si" pisankami; kogo
pisanka ma mocniejsz' skorup"\.
staropol. 1472 sypkowa yayecka
bedagar –
1. jajeczko – ma=e jajko,
2. szypkowa jajeczka – bot. galas[wki
na owocach r[/y polnej.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jakem
staropol. 1472 yayecznicza –
potrawa z bitych i sma/onych jajek
na patelni, z dodatkiem t=uszczu.
staropol. 1472 yayecznik fricelle;
yaiecznik ovarium, ca 1500 y'y-
ecznyk arcopium – rodzaj ciasta
wypiekanego z jaj z dodatkiem
m'ki.
staropol. z byalku iageczengo,
1419 skorupa yeincza ˘
jajeczny – nale/'cy do jajka.
staropol. 1472 iayka straczona
ova sorbilia ˘ jajko stracone –
jajko bez wapiennej skorupy.
staropol. 1460 yayka herba mer-
curii, 1472 yaika satirion; iayka
satirion, 1493 yayka satirion,
1491 lysy yayka satirion,
ca 1500 lyszye yayka satirion,
1472 psya yaika satirion – bot.
kuliste bulwy storczyk[w.
staropol. 1484 koslowe yayka
aaron ˘ koz=owe jajka –
bot. Arum maculatum L.
anglosas. ≤g, staronord. egg,
>redniow. ang. egg, egge ˘
ang. egg; spelling& eggs or egs$
eggs are located between legs;
leg ]noga, ko<czyna, ang. leg, limb\
¯ staronord. leggr,
ros. qico, KC;
jaje-czko(cznica(cznik(czny
¯ jajko.
†jajnik bot. Genista tinctoria L.
staropol. 1472 yaynik crisantica.
jajnik anat. u ludzi i zwierz't& /e<ski
organ p=ciowy wytwarzaj'cy jaja.
¢jajownik bot. wajownik,
Arum maculatum L. staropol. 1493
vayownyk barba aaron.
jak jęz. termin u/ywany do&
1. pyta<& jak si" masz$,
2. ='czenia cz">ci zdania& jak i to,
3. podania czasu& jak nie dzi>, to...,
4. por[wna<& strze/ si" jak ognia,
5. wzmocnienia& wracaj jak najpr"-
dzej.
jak b'd{, jak gdyby, jakkolwiek, jak
najch"tniej, jak najciszej, jak najd=u/-
szy, jak najgorszy, jak najlepiej, jak
najpr"dzej, jak najtaniej, jak najwi"-
cej, jak wy/ej, jak/e, jak/e/, jak/e/-
by, jak/e to.
staropol. yac, yak, iak, jak –
1. jak, w jaki spos[b, ile,
2. ]taki\ jak, ]tak\ jak,
3. je/eli, 4. gdy, kiedy, 5. jak, jaki>.
anglosas. alswa, ealswa,
>redniow. ang. as, ase,
ang. as,
ros. kak> potomu hto> kogda.
jak jęz.
1. pytajnik, gdzie odpowiedzi' jest
tak ]jaktak\, poja>niaj'ce nie-
yy
wiedz". W pytaniach i zdaniach
wyra/aj'cych w'tpliwo>:; bliskie
czy ]Jak tak mo/na# Czy tak mo/-
na$ Czy tak godzi si"$,
2. zaimek zast"puj'cy&
2.a. przys=[wki, np. dobrze, {le,
s=abo ˘ Jak si" masz$
Jak zdrowie$ Jak mi s=abo,
2.b. imiona i nazwiska ˘
Jak mu tam na imi"$.
3. ni/& ...nie d=u/ej jak rok,
4. je/eli, ni/eli& wykonam jak nie
dzi>, to jutro,
5. s=u/y do por[wna< i przez to jest
sp[jnikiem&
la=o jak z cebra; jak te/..., jak
r[wnie/..., jak dziecko, wygl'da
jak strach, do jednych jak i do
drugich, tak jak ty.
Tematu znacze< nie mog" tu wy-
czerpa: z uwagi na ograniczono>:
miejsca.
anglosas. al, eall ]wszystko\ % swa
]tak, w ten spos[b\ ˘ alswa, ealswa
˘ >redniow. ang. as, ase ˘
ang. as ]wielofunkcyjno>: u/ycia,
jak pol. jak& jak, jako, za, poniewa/,
kiedy, gdy, chocia/, w miar", ten
sam stopie<, liczba, czas, spos[b,
kolor – r[wnowarto>:\,
wo=. 1289 ≥ko i ]jak i\, ≥ko syr=
]jak ser\, aky, œko, ≥ko tako
]jako tako, /e tak\, ≥ko rœdom;,
≥ko bolma, ≥ko 'e vsee, bœwe
hlv˛k= sv˛t; ≥ko ' ne bys pre∂
nim;, i po nem; ne boudet;
]by= cz=owiekiem >wiat=ym, jakiego
nie by=o przed nim i po nim nie b"dzie\,
≥ko'e ]jako/e\,
ros. kak ]kak\, rzadkie JK
jakby jęz.
1. w zdaniach warunkowych&
gdyby, je/eliby,
2. os=abiabiaj'cy dos=owne znacze-
nie s=owa kt[remu towarzyszy,
by: mo/e& jakbym to widzia=.
staropol. jakbi – jak gdyby.
staropol. niejako – jakby, niby.
staropol. niekako – jakby, do pew-
nego stopnia, dosł. niejako.
ang. as if,
ros. kak budto-kak budto.
†jakby: jęz. /eby.
†jakem jęz.
jak jestem lub by=em, w zale/no>ci
od kontekstu, partyku=a, s=owo
wzmacniaj'ce, tak i «no, li, by, /e»
˚jako.
staropol. 1440 jacom ya zitha sz
bro}d|la gwaltem Pyotrowi ne
bral ]jakem ja /yta z brod=a...\, 1462
jakom ya nye wzianl gwaltem,
1469 yako ya nye wszal,
1404 iacom Wiszocze chartow w
mem domu ne dal, 1458, jakom
ja nye sandzyl Pyotra,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1472 jakom my przischethwschi
na gymyenye dzedziczne ]jakom
my przyszed=wszy...\, jacom ya
nye przemovyla Dorothygey
sluzebnyczky Maczeyowey
chodzacz do domv yego,
1428 jakom ya Przeyczina scotha
nye chowal mymo godzinan
]scoth ^ skot ^ zwierz"\, 1471 ja-
kom ya kmyeczyw Jacubowy...,
1425 jacom ya pan' Margorzatø
spowedal y bozym czalem
oprawal, 1468 yakom ya nye
pooral Katherzenyney roley
gwalthem, 1468 iakom ya nye
ranczil wiprawi po Malgorzecze,
czepcza za dwye kopye... 1423
jakom nye caszal memu czelad-
nicoui bicz Maczeya ]jakem nie
kaza= memu czeladnikowi – s=udze
– bi: Macieja\, 1471 jakom ya
przigechawschi sszamoczwarth
do domv Mokolayowego, 1398
iako yest ma czelacz ne chodzila
vipusczacz do gego doma yego
bidla ]jako jest ma czelad{...\,
1413 yacom ya ne dawal roku do
sich wantek Yalbrzicowi cztirzem
copam penødzi; 1451 jakom
ya Andrzeyevi nye vinovath
dwadzyescye y py'cz grosszy
dlugu vinovathego; 1423 jakom
ya na Wszebora ne byl kygem
ani vidlami,
i wiele, wiele innych.
jak-i(i>(a(ie jęz. lada, kto>, pewien
]nieokre>lony\, nijaki. ˚jarcy.
ang. some one, somebody, a cer-
tain person, s=aw. nekto-niekto, od-
powiadaj'cy ang. a, odwrotno>: ˚pol.
la, le, lub to/samy ]byle, lada\,
staropol. iaka twarz gego; yaky
yest, 1484 w yakyem odzyenyv
may' braczia chodzyczi a yakyego
kroyv y tez xthalthv ]“kszta=tu”\,
yakyego a kogo sobye may'
nabyczi nauczyczyela; yakym
dzywem; yakye byly, yakye by, z
yak' poczesnosczi' obraliscze;
jaka quantus; yaky to szyn ˘
yaky, iaka, yekye –
1. zaimek pytaj'cy& jaki, jaki/,
jak wielki ˘ jaka twarz jego,
2. wprowadza zdanie wykrzyknikowe,
w rodzaju& jaki z ciebie dure<#,
3. wprowadza zdanie przydawkowe
˘ b"dzie krzyk wielki w ziemi
egipskiej, jaki nie by= od dawien
dawna, ]w staro/tno>ci\,
4. wprowadza zdanie orzecznikowe,
˘ jaki ojciec, taki syn,
5. zaimek nieokre>lony, jaki> ˘
grechnego czala yakym – jakim>
grzesznym cia=em.
jaki b'd{, jaki by, jakikolwiek, jaki
taki, jaki to, jaki/, jaki/ by, jaki/ to.
jako
jaki jęz.
1. pytajnik, gdzie odpowiedzi'
jest taki ]taki to a taki& brzyd-
ki, =adny i inne przymiotniki\,
jakitaki ˘ jako tako ]ot sobie\,
jacy tacy ]bli/ej nieokre>leni\,
2. kt[ry(m ]jakim prawem#\;
¯ ja % ki ˘ kiego,
s=aw. kyi ]kij, o znaczeniu& pewien,
nieokre>lony, jaki>; rzekomy za=o-
/yciel Kijowa\,
wo=. 1289 ≥ko ' ]jakiego\,
Ipat. 1428 akogo'e ]jakiego /e\.
jaki(e> jęz.
s=owo poddaj'ce w w'tpliwo>: tre>:
o kt[rej mowa, nie precyzuj'ce opisu
]osoby; jaki> pan\, ilo>ci
]jakie> dwa lata\, niejaki, nieokre>lo-
ny, pewien.
ros. kakoj-to, kakoj-nibud; ]
jaki nieb'd{\, ˚jaki.
†jakie/ jęz.
jakie % / ]partyku=a wzmacn.\.
staropol. 1449 yakez – jakie/ z was&
na ile was sta:, ile mo/ecie.
jakikolwiek jęz.
dowolny, wszelki, jaki b'd{, wszyst-
ko jedno jaki;
kt[rykolwiek. ˚jarcy.
staropol. 1498 ieslizebi kthorikol-
wye ziemianyn, iakiegokolwie...
cziykolwie nayachacz..., thakowi
gwalthownik uthracza czescz ˘
iakikolwie – jakikolwiek, ka/dy.
=ac. quicumque,
anglosas. ≤nig, anig ˘
>redniow. ang. i ang. any;
ang. any you like, any whatsoever,
ros. kakoj-nibud;-kakoj-nibud.
jaki> jęz.
bli/ej nieokre>lony, nieznany;
pewien.
jaki>kolwiek jęz.
dowolny, wszelki, jaki b'd{.
†jaki/ jaki % / ]partyku=a wzmacn.\.
staropol. yakysz nygdi nye byl;
iakøøsz oganil sromotø, takosz
cirpyecz przipødzon bødze.
†jakkoli 1. chocia/, 2. jak(kolwiek,
w jakikolwiek spos[b, 3. jak, 4. skoro.
jakkolwiek jęz.
1. jako>, w jaki> spos[b,
bez wzgl"du na to, jak, byle jak,
2. chocia/, mimo /e.
staropol. jakokole, jakokolwie(k –
1. chocia/,
2. jakkolwiek, w jakikolwiek spos[b.
˚jakokole.
anglosas. theah z wp=ywem staro-
nord. tho; pokr. niem. doch ]lecz,
wszak/e, jednak\,
>redniow. ang. thah, theah, thogh,
ang. all %though ˘ although,
somehow, anyhow ]w jakikolwiek
jakobin
spos[b, byle jak, w ka/dym razie\.
ros. odinako-'e-odinako-/e,
xotq-chotja, nesmotrq na,
kak-nibud;.
†jakmiarz, jakmiar, jakmierz
staropol. 1471 yakmyarz; yakmyar,
iakmerz, ca 1500 yekmyerz similiter
– 1. prawie, niemal, bez ma=a,
2. oko=o, 3. w sam raz, akurat ˘
“jak na miar" ]szyty, wykonany\”.
ang. 1. almost, nearly, 2. around,
approximately, 3. custom-made
]made to order, according to the
customer’s specifications\,
ros. 1. pohti-poczti, 2. pribli-
zitel;no-priblizitelno,
3. kak raz-kak raz ]jak  kak\.
¢jako jęz. /e, tak /e, /eby, dla,
cho:, poniewa/. ˚jakem.
>redniow. œko-jako,
ros. hto, tak hto, htoby, ibo,
xotq.
jako jęz.
1. sobie, swoje;
jako tako – tak sobie, zno>nie,
niezbyt dobrze i niezbyt {le,
nijako – nieswojo,
dzi>& niepewnie, niesprawnie;
w obu wypadkach& wra/enie
neutralno>ci,
2. czyni: tak, s=owo wskazuj'ce na
funkcj", charakter, zaj"cie, stano-
wisko, rol", np. jako lekarz.
¯ jak ]so ^ tak\ % o ]bie ¯ be, czyni:,
robi:\.
ang. that ]/e\, s=aw. ≥ko ]jako ^ /e\,
ros. hto-czto, tak hto-tak czto,
htoby -cztoby, ibo -ibo, xotq -
chotja.
staropol. a yako gye maya wyby-
eracz; iaco mosze czlovyek naro-
dzycz szya; yako szye nye mogly
ody'cz; iako wiele iest dnyow slugi
twego; iako slodko; yako czydnye;
iako barzo milowalem zakon twoy;
o yako szloszlywy wredzei#, ca
1500 o lekarzv nyebyeski..., iakos
dvsi mey pocziesni, 1469 yako ja
nye wszal, w Ss 1953 21,5 kolumny
cytat[w ˘ yako, iako, AE –
I. jak, w jaki spos[b,
II. przys=[wek zaimkowy wzgl"dny
A. w zdaniu pojedy<czym
1. wprowadza por[wnania i po-
krewne ]pochodne\ okre>lenia&
1.a. co do jako>ci, sposobu, posta-
ci, miary, i stopnia& ]taki\ jak,
1.b. co do miary pieni"/nej&
]tej warto>ci\ co jak,
1.c. co do miary ilo>ciowej&
]tyle\ ile,
1.d. co do warto>ci znaczeniowej
]tyle, to samo\
1.e. co, co do miejsca& gdzie,
1.f. co do podobie<stwa pozycji
spo=ecznej, w=a>ciwo>ci
moralnych& ]taki sam\ jak,
1.g. co do funkcji, godno>ci,
charakteru& jak kto>, w cha-
rakterze kogo>, b"d'c kim>,
2. tako... jako& zar[wno jak,
3. to jest, mianowicie,
4. w=a>nie,
B. z zdaniu z=o/onym
wprowadza zdanie&
1. sposobowe& jak, w jaki spos[b,
2. okolicznikowe stopnia i miary&
jak, jak bardzo,
3. czasowe&
3.a. kiedy, skoro ]tylko\,
3.b. kiedy,
4. przyczynowe& poniewa/,
5. warunkowe& je/eli,
6. przydawkowe& jaki>,
7. przedmiotowe& jak, co,
8. podmiotowe& jak,
9. orzecznikowe ]tak\ jak,
10. wy='czne& to jest, mianowicie,
na przyk=ad,
11. wtr'cone,
12. okolicznikowe faktu
towarzysz'cego& gdy,
III. przys=[wek zaimkowy nieokre>-
lony& jako>, w jaki> spos[b,
IV. sp[jnik, wprowadza zdanie
przedmiotowe& /e.
jakobin(izm polit.
cz=onek klubu rewolucyjnego, za=o/.
1789, we Francji, w okresie rewolu-
cji francuskiej.
jakoby jęz.
s=owo u/ywane do pow'tpiewania,
zastrze/enie co do prawdziwo>ci
przytaczanej tre>ci,
bliskie «rzekomo».
¯ jak % by ]forma czasownikowa\
˘ jakby, partyku=a os=abiaj'ca do-
s=owno>: znaczenia tre>ci, wyrazu.
ang. allegedly.
staropol. yakoby, jacoby, iakoby ,
1468 yekobi dobrzy czekly ]pro
czechly\, w Ss 1953 7 kolumn cyta-
t[w ˘ yakoby, jacoby, iakoby –
1. jakby, w jaki spos[b,
2. ]tak\ jakby, ]tyle, to samo\ co,
jakby kto>, jakby w charakterze
kogo>, b"d'c kim>,
3. przybli/one lub pozorne nazwania
os[b, rzeczy, w=a>ciwo>ci, czyn-
no>ci& niby,
4. wyszczeg[lnione przyk=ady&
to jest, mianowicie, na przyk=ad.
5. jakby, w jaki spos[b,
6. /eby, jakby,
7. oko=o, mniej wi"cej,
8. niemal, prawie.
ang. as if,
ros. kak budto-kak budto.
†jako: jęz. 1. w jaki spos[b,
2. jak, 3. skoro, 4. w=a>nie.
staropol. gakocz smercz on tako
muszyl... møkø cirpecz, gakocz
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jak/eby
gest gø nasz Xpc mily cirpal byl;
gakocz semrcz y tesze møka
swøtego Potra gestey szø ona byla
møcze milego Xpa pryrofnala
]przyr[wna=a\, Pylat kazal poslovy
vyethnyczkyemv, aby vvyodl
mylego Iesucrista na dvor z
vyethnycze, vvyodschy y potem,
yakocz szye nalepyepey vydzy;
dzathky mile# Isze gakocz dzysza
dobre vestczy y dobre nouiny
szøcz bily ony thim vern}y|m xpia-
nom przyneszony, chosczy ony
tego tho aduentu milego Xpa szø
xobe }k sobie; x ^ ks| prigøcz bily
poszødly ˘ yakocz, gakocz.
†jako:by jęz. jakby, jakgdyby.
staropol. a pres tocz nasz Xc mily
svøthemu Potru gest on tako
rzekl byl, isbicz go on naslado-
ual byl, gakoczby on tako rzecl,
ysze thy ges my nekegdy byl tho
odmaual, isbichey ga na kryszu
møky ne cirpal, alecz ga tho tho-
be... pouedam, ysze thy takesz
na kryszu musisz vmrzecz.
†jakokole jęz.
aczkolwiek, pomimo.
staropol. yakokole, iakokole –
I. 1. chocia/, 2. chocia/, mimo /e,
II. jak, jakkolwiek.
˚jakkolwiek, jakkoli.
†jakokoleby jęz. chocia/by.
staropol. iakokolebi.
†jakokoli jęz.
1. chocia/, 2. jakkolwiek, w jakikol-
wiek spos[b, 3. jak, 4. skoro ]tylko\.
staropol. yakokoly; yakomkoly
szgrzeszyl y pana boga roszny-
ewal spyacz, czwyaczy;
jakokoly stary obyczay dawnego
prawa bandze odmyenyon w lepsy
obyczay; jacocoly; a iacocoly to
gresny clouek uciny, taco nagle
sirce iego iemu doracy, yzbi greha
ostal, suogich ]“swojich”\ grehow
sirdecne zaloual.
†jakokolwie chocia/. ˚jakkolwiek.
staropol. yakokolvye.
†jakokolwiek 1. chocia/, 2. jakkol-
wiek, w jakikolwiek spos[b, jako>.
staropol. yakokolwyek; yacom-
kolvyek sgrzeszyl naprzeczyw
panv bogv.
†jakole 1. chocia/, 2. jakkolwiek.
staropol. Mikolay polozyl sskarg'
o maczeyv, ysz iakole konya
sdrowego gemu... bil poziczil, a
szakosz then tho Maczey thego
ystigo konya gemu wroczyl
chromego.
†jakoli jęz. 1. chocia/, 2. jak.
staropol. yakoli, yakoly.
ja=
jako> jęz.
w jaki> spos[b.
jako>-:(ciowy fiz.
gatunek, w=a>ciwo>:, rodzaj, warto>:,
stopie< wspania=o>ci, doskona=o>ci.
staropol. XV w. ¢iakosz gualitas.
=ac. qualis ]jakiego rodzaju\ ˘
qualitas ˘ starofranc. i >redniow.
ang. qualite, ang. quality,
ros. kahestvo-kaczestwo.
jak – kak.
jako tako jęz.
niezdecydowanie, np. wiedzie mi si"
jako tako, czyli tak sobie – nie {le i
nie dobrze.
jako te/, jako to jęz.
jako/ ='cznik «i» z potwierdzeniem
]tak\& i tak ^ tako/.
¯ jako ]tako\ % / ]tak\,
tako/–tak/ejak/e–jako/
autorzy mSjp 1969, nie>wiadomi zna-
czenia s=aw.-pol. /, pisz'& «wyraz na-
wi'zuj'cy do zdania poprzedniego»
a\ «uwydatniaj'cy to, /e zdanie
nast"pne jest potwierdzeniem, uza-
sadnieniem zdania poprzedniego& i
rzeczywi>cie, i istotnie, i w samej
rzeczy», b\ «uwydatniaj'cy charakter
wynikowy zdania nast"pnego».
staropol. iesly szyemskye movylem
vam, a nye wyerzyczye, iacosz,
yesly povyem vam nyebyeskye,
vvyerzycze; kyedyzesz s tych
trzy persony yeden bog v yst-
nosczy, yakosch yest to, yzesz
szye thy vczynyl; a on ych spytal
rzek'cz& a yakosz Davyd v dusche
sv'thym zovye; aby czczyl oycza
y matka svoy', a yakosz thy mnye
czczysch, myle dzyczy'; iacosz
ies rozplodzil miloserdze twoie,
bosze; y vczini pan gim, iakosz
gest vcinil ˘
staropol. iacosz, yakosch, yakoz,
yacos, iakosz, iakosch ˘ jako/ –
1. jak(/e, w jaki spos[b, 2. kiedy,
3. poniewa/, 4. /e, 5. skoro.
†jako/by jakby, w jaki spos[b.
staropol. yakoszbysczye.
†jako/koli jęz. jak.
staropol. yakozkoli.
†jaksamit tkan. aksamit, A ˘ Ja.
jak/e ¯ jak % /e ]tak\, jak/e tak$
wzmocnieniem& jak/e tak mo/na$#
a jak/e ]a tak, tak#\
Dla wzmocnienia wra/enia, w mo-
wie u/ywano synonim[w s=[w, lub
wr"cz je powtarzano.
wo=. 1289 ≥ko'e.
jak/eby ¯ jak % /e % by.
by – form' czasownikow', niech&
niechbym – /ebym, przez to “jak/eby”
odnosi si" do czasownik[w tworz'c ich
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
tryb przypuszcz'j'cy& jak/ebym m[g=
co> takiego powiedzie:$
Jakoby ¯ jako % by; by – form' przy-
puszczaj'c', czasownik niedokonany,
staropol. iakzeby – skoroby ]tylko\.
¢ja=~ bezp=odny ˘ ja=[wka ]cielica\,
ja=owa ziemia, ja=owie:, itp.
nazwisko Koja=owicz ]ko – krowa\.
†ja=acie, je=acie okrzyk.
wykrzyknik wyra/aj'cy /al, groz",
biada.
staropol. ca 1428 a yalacze proch
dolor#
ja=mu/na społ. datek ofiarowany
ubogiemu, wsparcie, zapomoga.
gr. eleos ]lito>:\, eleemosyne
]ja=mu/na\, =ac. eleemosyna,
anglosas. ≤lmesse, >redniow. ang.
almesse, ang. alms,
niem. almosen SS?,
czes. almu≈na,
ros. milostyniq-mi=ostynija.
staropol. thesz yalmvszny poszyv'l,
1437 yalmusna eloys, 1449 yal-
mvsny; a yalmuszni dawanye; yen
dawa yalmusna; ca 1450 pozywa
ialmusny cresczanskey, bral od
nych gyelmvszny gych; racz my
szw' gelmvszna dacz, bych mogl
thy odrobyny bracz ˘ yalmvszna,
yalmusna, ialmusna, gyelmvszna
˘ ja=mu/n-a(ik, je=mu/na –
wsparcie dane ubogiemu, datek.
†ja=ochna anim., zwierz.
ja=[wka. ˚ja=owica.
ja=owica, je=owica anim., zwierz.
¯ ja=owy ]bezp=odny\.
staropol. 1400 cacca jalowicza,
1423 vaccam vlg. yalouicza,
1439 ialowicza,
1442 ialouicza 1446 due ialowiczi,
1450 duas waccas, at ialowicz',
1453 duas iuvencas albo gyelovi-
cza, 1455 vitulam albo ialowicz',
1428(66 agnellis et jalowicz',
1477 vitulas albo ialowicze;
yalovycza, 1446 ialowiczki trzie-
czaczki ˘
ialowicza, jalowicza, gyelowicza,
ja=ochna –
1. m=oda krowa, ja=[wka ˚ja=owi",
2. rodzaj daniny.
†ja=owie mleczne bot.
mniszek pospolity,
Taraxacum officinale Wigg.
staropol. 1478 mleczne yalovye
rostrum porcinum.
ja=ow-iec(cowy bot. iglasty krzew
lub drzewo, Juniperus communis L.
staropol. 1419 yalovyecz bacce iuni-
peri, 1437 ialowyecz iuniperus,
1444 yalouiecz iuniperum;
jalowcz', yalowecz, jalowecz,
1456 iuniperi vlg. jalowyecz,
jednaki
1463 jalovyecz juniperium,
1464 yaloweicz yuniperius,
1472 yalowecz iuniperus ˘
ja=ow-iec(cowy –
bot. ja=owiec pospolity, krzew lub
owoc. ˚szawina ]gat. ja=owca\.
ja=owie: proces.
stawa: si" ja=owym, bezp=odnym.
†ja=owi" anim., zwierz.
ciel", ciel'tko. ˚ja=owica.
staropol. 1429 vitulum albo jalow',
1434 duo jalowata, 1434 item
quatuor ialowanthi unius anni,
1454 una vacca, duobus vitulis
cum yalovy'tha.
franc. le veau, anglosas. cealf ˘
>redniow. ang. i ang. calf,
ros. telënok-tielonok.
ja=-owy([wka(owizna biol.
bez owocu, nieurodzajny.
staropol. 1437 yalowy sterilis,
1446 una vacca ialowa;
kyelekrocz nyektora skyachcz-
yanka... bilabi yalowa ]sit sterilis\
albo nyeplodna, a plodu s syebye
od m'nza swego prawego nye
myalabi, tegdi gdi manz yey vmrze,
sluschecz bandze wdowye... dacz;
sterilem yalowego; owce y kozy
nye bili yalowi; yalowa sterilis,
1444 yalowym owoczem sterili flo-
re, inutili fructu, 1446 silvam ipsius
sterilem albo yalowa nyerodny;
yalowy agrestis,
1434 si habet eminens os ¢costkwø
yalowa, sadno ]znaczenie$\,
ca 1455 yalowa figa, 1500 yalova
morw' sicomorus ˘ yalowy –
1. o ludziach i zwierz"tach –
bezp=odny,
2. nieu/yteczny, nie rodz'cy
u/ytecznych owoc[w.
3. kostka ja=owa – $ ]patrz wy/ej\,
4. ja=owa figa, morwa – bot.
figomorwa, Ficus Sycomorus L.
=ac. 1. sterilis, infecundus,
2. sterilis, gui fructu caret,
starofranc. baraigne, brehaigne,
>redniow. ang. barein, barain,
ang. barren ¯ bear.
ros. qlov-yj/et;-ja=ow•yj(iet.
†ja=[wka bot.
Ornithogalum umbellatum L.
staropol. 1460 yayowka ]w miejsce
yalowka\ stheripa,
ca 1465 yalowka steriliata,
ca 1500 ialowka sterica.
Ja=ta mongo=o.-tatarskie
} a=ta¶j – j¶a=ta | – miasto na Krymie;
A=taj – pasmo g[r w Azji; A=taj
Mongolski, A=tajski Kraj ]a=ta –
alta\; wi"cej ˚Alta, L’ta.
†jam jest jęz. ja jestem.
m – symbol pierwszej osoby
janczar
]ja, o sobie\ ¯ jaaj am
ja % m, jest ¯ =ac. est
˚jest(em(e>my(e>.
†jam(o kam(o, k"dy, dok'd, gdzie.
staropol. sam poydzy, yam czye
slowo boze czyøgnye,
=ac. quo, franc. ou,
niem. wo, wohin, anglosas. hwer,
>redniow. ang. wher ˘
ang. where, whither,
ros. kuda-kuda, gde-gdie.
jama s=aw.
1. geolog. otw[r, d[= w ziemi,
rozpadlina, czelu>:,
2. kryj[wka zwierz"cia w ziemi,
3. biol. w organi{mie ludzkim lub
zwierz"cym& przestrze< wys=ana
b=on' >luzow' lub surowicz' ˘
jama brzuszna, gard=owa, nosowa.
w Latopisie 1110–1116 i Powie>ci
wrem let 1118, przy opisie zemsty Olgi
nad pos=ami Drewlan, wrzucono ich
...wrinußa e w jamu i s =od’eju.
Jama ustna, brzuszna, itp., od am-am
przy karmieniu niemowl't.
staropol. w iamø, 1437 yama
antrum; do yamy; na iamø; w
yamye; w yamach; w yam",
ca 1500 y'm' spelium spelunca
idem, 1253(58 ]1287\ iami, ca 1450
mysz z yamy, 1466 yama, ca 1500
yama antrum ˘ yama, iama –
zag="bienie w ziemi, naturalne lub
sztuczne, d[=, jaskinia; nora, kry-
j[wka, legowisko zwierz't.
jamajka spoż.
rodzaj rumu.
jamb lit.
w wersyfikacji antycznej& stopa;
miara wierszowa z=o/ona z sylaby
kr[tkiej i d=ugiej.
jamnik anim., zwierz.
pies rasy niskiej, o wyd=u/onym
tu=owiu, kr[tkich i krzywych no-
gach, obwis=ych uszach, u/ywany do
penetracji jam lis[w; taks.
†jamo kamo, dok'd, gdzie. ˚jam(o.
jamoch=on biol.
tradycyjna nazwa grupy bezkr"gpw-
c[w wodnych.
jamur=ach odzież.
towary tureckie, ko=dry, jamur=achy.
jan rel. s=aw. B[g
szumeryjski AN, ANU.
A-Œ, por. Alijan.
ukr. Œn 6732, ¯n 6733, Kotjan,
Mokijan, Demjan ]p[=b[g. ¯ demi –
p[=\, pol. Tworzyjan
]Tworzyb[g\, Janina ]bogini. NIN –
szum. Pan(i\, Demian.
†janak-i(o, jenak-i(o jęz.
jednakowy, taki sam, r[wny.
jan-czar(iczar, jeniczer wojsk.
/o=nierz wyborowwej piechoty
tureckiej.
tur. jeni czeri ]nowe wojsko\.
janczary ma=e dzwonki
przy uprz"/y ko<skiej.
¯ janczary ¯ tur.
jankes żart., etn.
Amerykanin, obywatel USA.
†jano-byt(siet bot.
Cytisus biflorus. L’Herit. lub L’Her.
staropol. 1472 yanobyt mirica,
1472 yanosyeth mirica.
janowiec bot. Genista L., rodzaj
ro>lin nale/'cy do rodziny bobowych.
Obejmuje 90 do 125 gatunk[w w zale/-
no>ci od uj"cia. Gatunkiem typowym
jest Genista tinctoria L.
franc. le genet,
ros. drok=-drok.
†jantar ˚bursztyn.
litew. gentaras,
GJ jak genera= – jenera=,
arab. abar, franc. ambre,
ang. amber, ros. qntar;-jantar.
¢japonczica odzież.
narzuta, p=aszcz.
w=a>ciwie aponczica, q ^ a.
staroros. qponhica-aponczica,
ros. nakidka, pla], s=owotw.
pokr. opo<cza ]rodzaj peleryny\.
japonka pojazd.
w[zek dwuko=owy o du/ych ko=ach
i p[=okr'g=ym dnie, u/ywany do
przewozu ciek=ego betonu, piasku.
japra= tkan. towary tureckie;
kobierce, japra=y.
†jar niem. jahr ]rok\ ˘ jare zbo/e
]silne, tegoroczne, siane wiosn', i
latem zbierane\ ˘ b="dnie& wiosna.
¢jar }arch. s=aw.| si=a, ˘ jary ]silny,
krzepki\, zbo/e jare ]w przeciwie<-
stwie do ozimego, wymagaj'cego
d=u/szego cyklu ˘ ozima\, bojar
]si=a bojowa\ i imi" Jaros=aw,
gr[d qroslavl;, Œroslav=
6734 ]1226\.
koncepcji 022, raj ]g[ra\  jar ]d[=;
si=a, krzepa\ ˘ jary ]silny; zdolny\;
zezem& ludzie dziel' si" na zg[rnych
– znaczy t"pych, i zdolnych.
jar(uga geolog.
w'ska, g="boka dolina na stromych
zboczach, w'w[z, par[w, w'd[=.
koncepcji 022& raj ]g[ra\ – jar ]d[=\.
my>l ^ r[j ˘ z•my>l•ony ^ u•roj•ony,
my>l ^ d[= ˘ zmy>lny ^ zdolny.
r[j ]my>l, d[=, jar\ ˘ raj ]g[ra\.
staroros. qruga-jaruga, dzi>
ovrag, ros. qr, ang. ravine, pokr.
pol. r[w, Ø^A; `[w, `aw – woda.
nazwisko Jaruga.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jarosz
s=owo rodzime, lecz wg mSjp 1969
¯ tur., nie ma w Swo 1980.
S. Linde 1807& 1. wiosna, 2. d[=,
w'd[=; wiosna – na wyczucie, domys=,
by zbo/e jare ]silne, siane wiosn'\ ¯
niem. jahr ]rok\, >redniow. ang. yere
]rok\, jednoroczne; st'd a/ do mSjp
1969, i innych, po rok 2000, jak mo>:
¯ mi=o>:. ˚jar.
†jarcy, jercy jęz. byle, lada. ˚jaki.
staropol. nye vczynyl podluk czlo-
wyeczego obyczayu, aby masto
stroszey vstawyl yerczy slug',
ale s vyelkyego vraczenya servo,
1420 ne secreta nostra passim
vlg. jarci comv omnibus reuele-
mus; }s|adze... wsyaliby sobie w
obyczay myesczcza yarczy gdze
kv s'dzenyu wybyracz ˘ yerczy,
yarczy –
1. jarcy kto – byle kto, lada kto,
2. jarcy gdzie – byle gdzie, lada
gdzie, gdziekolwiek.
=ac. quilibet, quicumque,
ang. some one, somebody a
cetrain person, ros. nekto-niekto.
†jarcybiskup rel.
arcybiskup A ˘ Ja.
jard miara dług.
ang. jednostka d=ugo>ci r[wna 91,4 m.
†jardziekon archidiakon. staropol.
1414 xzandzem iardzekonem.
gr. archos ]g=[wny\ ˘ archi~, arch`
% diakonos ˘ gr. archidiakonos,
=ac. archidiaconus;
franc. diacre, anglosas. deacon,
>redniow. ang. deken, dekyn,
ang. deacon ˘ ang. of an archide-
aconry ˘ archodiaconal.
jare roln. ]o zbo/u\ jednoroczne, siane
wiosn' i latem zbierane. ˚jarny.
staropol. 1398 iarey, 1427 za iare
szitho; asz do grvmadzenya
wszego zytha ozymyego sz pol y
yarego; za kop' yar' y ozymy';
za kop' yarzyny alybo ozymyny,
XV w. yare zytho estivale frugum;
zytho gyare ˘ iare, yare, gyare.
¢jarki ros.
1. ra/'cy –
]o barwie\ klarowny, jasny,
jaskrawy,
]o g=osie, d{wi"ku\ przera{liwy,
przenikliwy,
]o blasku\ o>lepiaj'cy, b=yskaj'cy,
>wiec'cy,
]o ogniu\ buchaj'cy, jarz'cy si",
2. czysty, jasny, promienny, weso=y,
/wawy, zdolny.
imiona& Jaros=aw i Jaropo=k.
ros. qrkij.
jarmar-k(czny zdarz. handl.
zjazd sprzedaj'cych i kupuj'cych,
zw=aszcza ze wsi, odbywaj'cy si"
jarowa:
w sta=ych terminach, przewa/nie w
ma=ych miastach i osiedlach, wielki
targ.
niem. der jahrmarkt ]do(roczny
targ\, ros. qrmarka. starofranc. i
>redniow. ang. feire ˘ ang. fair,
franc. la foire.
staropol. 1408 annuale iormarg
vlg. dictum, 1420 fora annalia, que
nundine seu in vulgari iarmarky
nuncupantur; na yarmark ad
nundinas, 1462 annualibus albo
yarmarky, 1471 na yarmarczech
in nundinis, XV w. yermark, ca
1500 yarmark nundine ˘ iarmark,
yarmark, yermark, iormarg –
1. targ odbywaj'cy si" regularnie,
raz do roku, w okre>lonym czasie,
2. podarunek przywieziony z jarmar-
ku.
jarmo
1. drewniana struktura lub sztaba,
polano dopasowane do szyi wo-
=[w ]by sz=y r[wno w parze\,
2. =adunek, ci"/ar, brzemi";
=adowa:, obci'/a:. ˚jarzmo.
Jarmolinskaja letopis, ˚jarzmo,
ros. qrmo-jarmo, ang. yoke.
jarmu=ka odzież.
mycka, krymka noszona przez ?yd[w;
ma=a, okr'g=a czapeczka bez daszka,
na czubku g=owy; kapturek.
¯ tur. jahmur=uk ]kaptur\.
staropol. 1443 tussinis mitrellarum
albo jalmurky, 1458 tunice strictre
¢muliebre albo nyewyesche,
yelmvncha rubea, manutergio et
podvyyka ˘ jarmurka, yelmvncha
]je=munka\ – rodzaj czapeczki.
jarmu/ bot. odmiana kapusty,
Brassica oleracea L., var. acephala
DC. staropol. 1460 yarmusz olus,
ca 1465 yarmusch olus; yarmusz
brasica, 1472 yarmuz olera,
ca 1500 yermusz olus,
ang. cabbage, kind of.
nazwisko Jarmusz, Sz ^ ?.
†jarny, jerny roln.
1. ]o zbo/u\ siane na wiosn", jary,
tj. jednoroczne, w przeciwie<stwie
do ozimego, tj. dwuletniego, ziarn
zimuj'cych w roli.
2. ]o polu\ przeznaczone pod
wiosenny zasiew zbo/a.
staropol. 1427 dzesancinø gernø;
ozymye i yarne ˘ gerni, yarni.
¯ niem. jahr ]rok\ }jeden| ˘
pol. “stary ale jary” ]stary ale silny\.
†jarodziekon rel. archidiakon.
jar-osz(ski spoż. wegetarianin,
nie jedz'cy potraw mi"snych.
=ac. vegere ]o/ywienie\ ˘
˘ vegetatus ]o/ywiony, /ywy\ ˘
vegetabilis ]o/ywianie, pobudza-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
nie\ ˘ franc. i ang. vegetable,
ang. vegetarian,
ros. vegetarianec, ˚jary.
jarow-a:(izacja
1. roln. poddawa: nasiona siewne
dzia=aniu niskiej temperatury
i wilgoci dla przy>pieszenia wzro-
stu ro>lin,
2. przygotowywa: zwierz"ta, zw=a-
szcza konie, do wysi=ku, np.
wy>cig[w.
jarski spoż. bezmi"sny.
¢jaruga geolog. przejezdny w'w[z
]daj'cy si" przejecha:\.
ang. cliff, bluff; steep bank,
s=aw.-ros. ≥r=-jar
ros. qr, proxodimyj ovar
-prochodimyj owar. ˚jar.
1. jar-y(o~ dosł. zdolny.
j"zykoznawcy, nie mog'c ustali: dosł.
znaczenia – przypisali szereg blisko-
znacznych termin[w& rus. krzepki,
mocny, silny, dziarski, bujny ˘ nazwy
osobowe& Jaros=aw, Jaropo=k.
raj ]g[ra\  jar ]d[=\ ˘ jary ]zdolny\
˘ pol. porzekad=o& stary ale jary
]jurny, zdolny p=odzi:\.
staropol. XV w. yary lascivus;
yara lasciva, gyary lascivus, yari,
buynhy, obyrznhy, whychopnhy
lascivus ˘ yary, yari, gyary –
krzepki, jurny, rozwi'z=y.
=ac. lascivus ˘ lascivia ]swawola,
nieokie=zano>:\ ˘ >redniow. =ac.
lasciviosus ˘ >redniow. ang. lascy-
uyous ˘ ang. lascivious; wanton,
niem. lüstern,
ros. poxotlivyj -pochotliwyj,
l[bostrastnyj -lubowtrastnyj,
sladostrastnyj-s=adostrastnyj,
ang. strong ]silny, mocny, energicz-
ny\, lub vital ]/ywotny, do /ycia\,
s=aw.-ros. qryj-jaryj ]/'dny, skory,
gorliwy\,
staroros. qryj-jaryj ]mocny, bujny\,
wo=. ≥rπi-jaryj, œrπi-jaryj,
ros. qryj-jaryj; ros. qrostnyj
]w>ciek=y, gniewny, z=y, szalej'cy,
miotaj'cy si" ^ ang. furious, fierce,
raging, wrath, frenzy, mad;
franc. furieux, furibond,
ros. qrostnyj-jarostnyj
¯ qrost;-jarost ]franc. fureur,
rage, furie; emportement\.
jare bez zwi'zku z jarym zbo/em
¯ niem. jahr ]rok\, >redniow. ang.
yere ]rok\ ˘ zbo/e jare, jednoroczna
ro>lina.
2. jary o zbo/u& jednoroczne, siane
na wiosn", wiosenne, tegoroczne.
˚jarzyna, jerzyna.
anglosas. gear ]rok\ GJ,
niem. jahr ]rok\,
>redniow. ang. yere, ang. year,
ros. qrovoj ]wiosenny\, staroros.
jarzyna
qrovoe pole-jarowoe pole ]franc.
le champ de petits bles\, qrovoj
xb≠b= ]franc. les petits bles, les bles
de printemps\.
rok rozpoczyna= si" wiosn', gdy
s=owo to utar=o si". ˚kalendarz.
¢jarz~ kolor. jaskrawa czerwie<,
intensywna, >wiec'ca, ˘ jarzy: si".
s=aw. ¢ja ]jasny, lub ciemny ˘
jask[=ka, jaskinia.
†jarz 1. wiosna, 2. zasiew wiosenny.
1402 na yarz, 1424 roley na iarsz y
na vgor ne vimerzil, 1432 na yarsz et
duo super wgor extirpare, 1459 albo
na yarz, 1461 totum agrum super
iarz excolere albo zahoracz, 1463 et
omnes agros albo nowin', iam per
ipsos exstirpatos ad estivalia albo
na yarz seminare albo zassacz ˘
iarsz, yarsz, yarz,
=ac. ver, starofranc. le printemps,
anglosas. springan ˘
>redniow. ang. springen ˘
ang. spring, ros. vesna-wiesna.
†jarz-any("cy
]o wosku\ bia=y, jasny, >wie/y.
staropol. ca 1465 yarzany wosk
cera uirginea.
jarz'b bot.
Sorbus, drzewo lub krzew o bia=ych
kwiatach i czerwonych owocach.
anglosas. h≤sel, h≤sl,
>redniow. ang. hasel, ang. hazel,
ros. orewina-oreszina.
jarz'bek ptak.
Tetrastes bonasia, ptak =owny z
rz"du kurowatych, wg mSjp 1969.
staropol. 1451 iarzamb coturnix,
ca 1455 yarzab conturnix,
1466 yarz'bmy conturnicibus,
1471 yarzamb coturnix,
1471 yarz'b coturnix,
1472 yarzøb atago;
kvropatwa vel yarz'b coturnix,
ca 1500, yarzab; y'rzabb hor-
tigometra; yarzamb nocturnix,
ortigometra yarzab, yarz'bye ˘
yarzamb, yarz'b, yarzab – zool.
jarz'bek, Bonasa silvestris Brehm.
wg Ss 1953, nie Tetrastes bonasia.
ang. hazel hen ]po 1661\,
staropol. 1478 yarzabye ]jarz"bie\
– jarz'bkowy.
jarzeni-e(owy([wka, jarz'cy
>wiecenie /aru; jarzy: si".
¯ jarki ]ostry\. ˚jarki.
†jarz"bi jarz'bkowy.
jarz"bi-na(ak bot., drzew.
Pirus aucuparia Gaert.
krzew lub drzewo o kulistych, czerwo-
nych owocach zebranych w grona.
wg mSjp 1969& Sorbus ancuparia,
gatunek jarz"bu, drzewo o owocach
kulistych, /[=toczerwonych, o cierp-
jas
kim smaku.
jarz"biak – w[dka z jag[d jarz"biny.
staropol. 1460 yarzøbyna fragalus,
ca 1465 yarzabyna ffragellus,
1472 yarzøbina stolianus.
franc. ]drzewo\ le sorbier, cormier,
la sorbe, corme, ang. rowan-tree,
mountain-ash, quicken-tree,
ros. rqbina-riabina }†rabina|.
†jarz"cy, jerz"cy o wosku i mio-
-dzie& jasny, >wie/y. ¯ jarki.
staropol. XV w. cerum yarz'czy...
topycz, 1460 yørzaczy wosk cera
virginea cera, ca 1465 yarzaczy
wosk cera virginea , 1478 mel
ierzaczy, XV w. herbam ossed et
mel, quod dictur yarz'czy, ca 1500
yarzaczy woscz cera regine.
ang. ]wax, honey\ light, pale.
†jarz"ga bot. marchew ]dzika\,
Daucus carota L. silvestris.
staropol. 1472 yarzøga baucia
agrestis.
niem. mohrrübe, ang. carrot,
ros. markov;-markow.
jarzmo
1. drewniany zaprz"g zak=adany na
karki lub rogi i czo=o wo=[w ˘
w przen. ci"/ar, brzemi", p"tla;
niewola,
2. mechanizm spinaj'cy, klamra,
podpora. ˚jarmo.
ros. qrmo ]jarmo\, anglosas. geoc,
gioc, franc. le joug, niem. joch,
>redniow. ang. yok ˘ ang. yoke,
ros. qrmo-jarmo.
staropol. ca 1250 gerzmo,
1427 duobus gugis albo garzmi...
duobus gugis, garzma arato,
1448 iugis albo s yerzmy;
yarzma, w yarzmye,
ca 1500 yarzmo jugum,
ca 1500 gyrzmo iugum;
y wlozi zelaszne yarzmo na twe
gardlo; iarzmo, gerzmo ˘ yarzmo,
gerzmo, gyrzmo, iarzmo –
1. drewniana uprz'/ na byd=o,
2. jarzmo wo=[w& para wo=[w.
3. w przeno>ni – niewola, ci"/ar.
jarzmowy anat.
dot. ko>ci policzkowej.
†jarzny roln. ]o polu\ przeznaczone
pod wiosenny zasiew zbo/a.
staropol. 1411 ne dal gyvanovy
teyg roleig... any yeg Givan
vszitka mal, yarzney, vgorzney.
jarz-y:(enie(eni[wka
/arzy:, wst"pna, lub ko<cowa faza
ognia, >wieci: s=abym >wiat=em z
podniesion' temperatur' ]o w"glach w
ognisku, /e jarz' si", w przen. irytowa:,
prowokowa:, zaognia:; ˘ kojarzy:.
ros. qrit;.
jarzyn-a(owy(iarka spoż., bot.
cz">: jadalna ro>liny warzywnej,
warzywo& marchewka, sa=ata, kapu-
sta, seler, itp.
jarzyniarka – mechaniczna obieracz-
ka jarzyn.
¯ jarz ]wiosna\ ˚jarz.
ang. vegetable,
staropol. 1394 capeciis yarzini, 1400
czansti szita, ozimini ani iarzyni,
1401 annonans vlg. yerzinø,
1409 pancz cop zitha, oszimini
i garzini , 1422 cum medietate
yarzini, 1425 super hestivalia albo
na yarzyn', 1426 w gerzine szosti
snopp bracz, 1448, vernalium albo
jarzini; za kop' yarzyny alybo ozy-
myny ˘ yerzina, yarzina, garzina,
gerzina, jarzina –
1. zbo/e jare, siane na wiosn",
2. kasza, g=[wnie ze zb[/ jarych,
staropol. 1421 jarzinne polye –
pole przeznaczone pod wiosenny
zasiew zbo/a.
¢jas chwyt ST.
jas=a, jastrz'b, jasyr, pojas ˘ pas.
s=aw. qt;, ST.
jase=k-a(owy kult., rel. szopka.
staropol. u iaslkah polozonego;
thysz gy w gyaslkach pokladala;
porodzyla syna... y poloszyla go
v yaslkach; ws yaslky poloszyla;
v yaslkach polozone ˘
iaslk-i(a, gyaslk-i(a, yaslk-y(a ˘
jas=ka czy jas=ki – /=obek, tak wy-
='cznie o /=obku betlejemskim.
jasiek
1. zag=[wek, ma=a poduszka
pod g=ow",
2. bot. odmiana fasoli.
¯ ¢jas ]prost\ ˘ jas=o, Jasio=a.
jasieniec bot.
Jasione, ro>liny z rodziny dzwonko-
watych o kwiatach jasnoniebieskich.
¢jask~ bardzo jasny lub
bardzo ciemny.
jask•ier(rawy; jask•inia([=ka.
pokr. isk ˘ iskra.
jaskier bot.
Ronunculus, ro>liny z rodziny jaskro-
watych, o /[=tych kwiatach. s=aw. ¢jas
]jasny, jaskrawy, lub ciemny\.
staropol. 1419 yasker apium,
1437 jasker apium emoroidarum,
flamula, piperalla; jasker flamula,
piperella, apium aquaticum;
yasker piperella, flamula,
1464 yasker flamula,
ca 1465 yaszkyer iarus,
1472 yasker flamula maior,
1471 ]o koniu\ gyaszkyer maly –
1. bot. Ranunculus flammula,
2. bot. Ficaria ranunculoides
Moench.,
3. kolor. o ma>ci ko<skiej& /[=tawy.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jasno>:
jaskini-a(owy(owiec geolog.
pieczara, grota, naturalne wyrobisko
w skale, os=oni"te od g[ry, z wylo-
tem na zewn'trz. s=aw. jask ]bardzo
jasny lub bardzo ciemny\.
staropol. lew w iazkini swoiey; w
iazkinach, yaskin latebras, yasky-
nyach anfractibus, w yaskyny,
yaskynyø, to bila yaskyny dwogi-
sta, w yaskyny dwoytey, s mymy
otczy w yaskyny ssowytey ˘ iazki-
na, yaskynya – wydr'/enie w
ziemi lub skale, jama, grota.
=ac. ]wg Ss 1953\ antrum, spelun-
ca, foramen, fovea; =ac. cava ˘
franc., >redniow. ang. i ang. cave,
cavern, ros. pe]era-pieszczera,
podzeml;e-podzemlie ]podziemie\
¯ pod-pod % zemle-ziemlie.
†jask[lica bot. jask[=cze ziele,
Chelidonium maius L., staropol.
1472 yastkolycza celidonia.
jask[=-ka(czy ptak.
Hirundo, migruj'cy, drobny ptak o
ciemnym upierzeniu, d=ugich, ostro
zako<czonych skrzyd=ach, rozwi-
dlonym ogonie, wielkiej szybko>ci,
lataj'cy k[=kami wok[= domostw gdzie
gnie{dzi si", zwykle pod dachem, przy
z='czach strop[w ze >cian'.
jask ]jasny lub ciemny\
% k[=ka ¯ zdrobn. ko=o
ang. swift,
ros. kanennyj stri'.
staropol. 1437 jastkulka hirundo,
1472 yastkolka hirundo,
ca 1500 yaskolka hyrundo;
yastkolka irundo pascitur volando,
1472 bot. yastkolka celidonia –
1. ptak. jask[=ka, Hirundo, sp.,
2. bot. jask[=cze ziele, Chelidobnium
maius L. ˚jastk[lnica.
staropol. ¢yastkolczynø ˘
yastkolczyn ]jask[=czyn\ –
nale/'cy do jask[=ki.
¢jask[lica bot. jask[=cze ziele,
Cheliodonium maius L. ˚jastk[lnica.
staropol. 1472 yastkolycza
celidonia.
†jaskra owad. chrz'szcz majowy,
chrab'szcz, Melolontha vulgaris Fabr.
staropol. ca 1500 y'skr' poples.
jaskra med.
choroba oczu, prowadzi do >lepoty,
gdy nieleczona.
jaskraw-y(i: kolor.
intensywnej barwy, ra/'cy oczy
kolorem lub blaskiem.
s=aw. ¢jask, pokr. isk,
ang. bright ]og[lnie\, shrill ]o g=o-
sie\. glaring ]o kolorze\, dazzling
]o >wietle\, blazing ]o ogniu\
ros. qrkij-jarkij.
†jaskrzawy med.
jasnota
]o oku\ z bielmem na rog[wce.
staropol. XV w. oculos gilvos
yaszkrzawe.
†jaskrzek lub jaskrek bot.
jaskier, Batrachium aquatile Wimm.
staropol. 1472 yaskrzek botrakia.
jas=a
1. drabinka na pasz" dla byd=a lub koni,
2. ryba. kraty druciane, drewniane do
po=owu ryb w stawach poprzez zastaw.
s=aw. œt; ]chwyt\ ˘ jas % s=o
]prost•y(e\ – prosty u(pod•chwyt,
t=um. od ty=u.
staropol. f gaslach, f gasly na trochø
szana bila polosila, f gaslach, leszø
w yasloch, geslach, yaszlam, v
yaszlach, jaszle, w yaszlyech, w
yaszlyach, w gyaszlach, yasly,
w yasly ˘
gasla, gasle, yasla, gyaszla ˘
staropol. jas=y, jes=y czy ja>li, je>li –
/=[b na pasz" dla byd=a.
†jas=ka, jas=ki /=[bek.
†z jasna jęz. wyra{nie, dowodnie.
staropol. XV w. z yasna manifeste,
XV w. s yasna vkaszvye.
=ac. manifeste.
ang. with clarity, disctinctly,
ros. otlihitel;no-otliczitielno.
jasno~ pierwszy cz=on przymiotni-
k[w z=o/onych
a. wskazuj'cy na jasny odcie< lub
ma=' intensywno>: tej barwy,
b. wskazuj'cy na jasno>: barwy.
jasnoblond
jasnoczerwony
jasnog[rski
¯ Jasna G[ra w Cz"stochowie, gdzie
cud mniemany w czasie “Potopu
Szwedzkiego”, zim' 1655.
jasnokremowy
jasnoniebieski
jasnooki
jasno p=on'cy
jasno sformu=owany
jasnowidz
jasnow=osy
jasnozielony
jasn-o>:(y >wiec'cy, pal'cy si".
staropol. jasnoscz,
ca 1500 y'sznoscz splendor,
1461(74 ]przeno>nie\ iasznoscz
illuminacio; yasnoscz y szlub'
boszka, 1444 yesnoscz sereni-
tas; po burzi iasnoscz czinycz,
1461(67 jasznoscz vsnanya
splendor cognicionis ˘ jasno>: –
1. >wiat=o, blask,
2. pogoda ]bezchmurne niebo\,
3. dok=adno>:, doskona=o>:,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
4. czysto>:, niewinno>:,
5. >wietno>:, wspania=o>:.
jasnota bot.
Lanium, g=ucha pokrzywa, ro>lina
o zwykle bia=ych kwiatach.
jasnowidz('cy(enie kult.
cz=owiek mog'cy przewidzie: przy-
sz=o>:; prorok, wr[/bita.
jasny >wiec'cy, pal'cy si".
staropol. 1436 yasznyeszego,
yaszn' siwyathloscz' nam swy-
adomo gest; oblycza yaszne-
go; }anio=a| wydzely w yasnem
odzyenyv veste candida, 1466,
glosa iassnymy egregiis, 1461(76
iasznim splendido; jasznim a by-
alim splendenti candido, 1471, gy-
aschny illustris; gyasznye limpide;
iako szlonycze yaszne promyenye
wypuszcza; gracior yasznyeysze;
oczy ostre yaszne, ca 1500 y'szny
splendidus ˘ yaszny, yasne, ias-
sny, iaszni, gyaschny –
1. l>ni'cy, b=yszcz'cy,
2. pi"kny,
3. pogodny, nie zachmurzony
gniewem, niech"ci', =askawy,
4. doskona=y, sprawny,
5. g=o>ny, czysty,
6. dostojny, s=awny.
jasn-y(o(o>:(owidz
1. =atwo widoczny, du/o >wiat=a,
blasku, czyst•y(o>:,
2. mniej intensywnej barwy,
3. wyra{nie, zrozumiale, przejrzy>cie.
jasny dzie< – bezchmurny ]mur –
ciemny ˘ chmura, murzyn\, widny,
s=oneczny, pogodny.
s=aw. ¢jask
ob(po(prze(roz(wy-ja>ni:.
wo=. 1289 ≥sno-jasno.
staropol. XV w. yasno,
1471 cziscze, yaschnye;
y ne mogl yazno patrzycz,
1437 yasnye evidenter,
1461(67 iaszne intelligibiliter;
y yaszney slovem y vczynkyem
vypyszvye m'k' Iesucrista ˘
yasno, yaschno, yazno, yasnye,
iaszno –
1. jasno, b=yszcz'co,
2. jasno, wyra{nie, ostro,
3. zrozumiale, jasno.
jaspis petr.
r[/nobarwna ska=a osadowa,
w budownictwie& kamie< ozdobny.
z r"kopisu czas[w Micha=a Korybuta
Wi>niowieckiego, kr[la 1669–1673 &
„xi'/" Radziwi= Koniuszy szpad" z
iaspisem i rubinami, od kt[rey tego/
dnia skuwka zgin"=a...”.
koniuszy ˚marsza=ek.
staropol. 1472 iaspisz iaspis.
†jastk[lica bot. jask[=cze ziele,
ja>nie:
Cheliodonium maius L. ˚jask[=ka.
jastrun bot.
nazwa ro>liny pospolitej w Polsce,
z rodziny z=o/onych ]Compositae\,
o kwiatach z=ocisto/[=tych, bia=ych
lub lila, zebranych w koszyczki.
jastrz-'b("bi ptak.
Astur palumbarius, ptak drapie/ny
z rodziny soko=[w, o ciemnym
upierzeniu.
¯ =ac. asterias, ital. astore,
czes. gastrab, gestrab,
s=ow. gastrab, chorw. jasztreb,
s=aw. ≥streb= ]jastreb\,
ros. qstreb ]jastreb\,
zmiana, by: mo/e, pod wp=ywem&
1. s=aw. jas ¯ jat ]chwyt, ptak
ociemnym upierzeniu\,
2. “potrzebuj'cy mi"sa”
]m\jas]a\ treb]ujet\,
3. astr ¯ gr. astron, % reb ¯ rew.
staropol. 1401 yastrzøb,
1402 yastrambow,
1404 any iastrzeba,
1406 yastrzambow,
1413 yasstrzøba ne ucrathl,
1427 za yastrab albo dobri cro-
gulecz , 1435 o ktory jastrzamb,
1441 jastramp; yastramp, trzech
gestrzambow, 1471, yastrzøb ac-
cipiter, ca 1500 yastrzab accipiter;
accipiter yastrzab.
staropol. XV w. yastrzaby'tom,
yastrzabyata – jastrz"bi",
piskl" jastrz"bia, m=ody jastrz'b.
=ac. accipiter, anglosas. hafoc,
pokr. niem. habicht ˘ >redniow.
ang. hauk, havec ˘ ang. hawk.
jastrz"biec bot. ro>lina Hieracium.
†jastrz"bi" ptak. piskl" jastrz"bia.
¢jastwa spoż. jedzenie, /ywno>:.
˘ pastwa ]po/arcie, ˚/arcie\.
ja – jad=o, jagoda, jarmu/.
jasyr, jassyr s=aw. poz. społ.
niewola u Tatar[w lub Turk[w.
tatar. jasyr, arab. esir, tur. isar,
tur. esir ]jeniec wojenny\,
s=aw. jas ]chwyt\ ¯ jat,
syr – ser, jak monastyr – monaster,
Styr – Ster.
Jasy – ruska nazwa Alan[w z p=n.
Kaukazu.
†jasza, jesza jaki> okrzyk,
rzekomo imi" bo/ka }huzia#, J.D.|.
staropol. XV w. in quibus invocan-
tur nomin ydolorum& lado, yleli,
yassa, tya, 1423 tales... transient
cum yassa, lado ad eternam
dampnacionem, XV w. idola
Polonorum fuerunt ista& a lado, a
gyessze, ca 1450, yesse colentes
ydola in corum kalenda et, proch
dolor, istis ydolis exhibetur maior
honor tunc temporis a malis
jat
Christianis, quam deo.
jaszcz pojazd., wojsk.
dwuko=owy w[z ci'gniony przez ko-
nie, z okut' skrzyni' do przewo/enia
amunicji artyleryjskiej.
=ac. capsa ]kufer, skrzynia\ ˘
staroproven∫. caisa ˘
ang. caisson,
ros. zarqdnyj q]ik.
†jaszczowy płaz. jaszczurowy.
jaszczur(ka(czy(owaty płaz.
Salamandra, p=az ogoniasty o wyd=u-
/onym ciele, d=ugim ogonie i szerokiej
g=owie. og[lne okre>lenie wymar=ego
gatunku.
ros. q]erica-jaszczerica.
staropol. ca 1455 yesczerzycza
lacerta, 1471 gyesczierziczie ]lub
vesczerzycze\ vipre,
rodzayu yaszczerzyczy,
1495 pellis yaszczowa,
1436 yasczorovy cameleonti,
1472 iasczor lacertus,
XV w. gesczorka viperula,
1472 iasczorka lacertus ˘
yeszczerzyca, wieszczerzyca –
jaszczurka i jaszczur,
Lacerta agilis L.
=ac. lacertus, lacerta,
starofranc. lesard, >redniow. ang.
lesarde, ang. lizard.
jaszczurka płaz. ˚jaszczur.
staropol. 1472 iasczorka vodna
stellio aquaticus, 1472 iasczorka
lacertus ˘ gesczorka, iasczorka –
1. zool. Lacerta agilis L.,
2. jaszczurka wodna& traszka wodna,
Triton cristatus Laur.
>redniow. ang. lesarde ˘ ang.
lizard, ros. q]erica-jaszczerica.
ja>min bot.
Philadelphus, krzew o wonnych, bia-
=ych kwiatach, zebranych w wiechy.
pers. jasamin, arab. jas]a\min,
franc. jasmin, ang. jasmin]e\,
ros. 'asmin, pers. jasamin,
arab. jas]a\min.
†ja>nia
jasno>:, >wiat=o dzienne, jawa.
ang. daylight, brightness,
ros. dnevnoi svet.
ja>nie ]pan, panna\ społ., osob.
o>wiecony. tytu=y pochlebcze u/ywane
w dawnej Polsce przez ch=op[w
]nie posiadaj'cych szko=y, edukacji\,
w stosunku do o>wieconej szlachty.
mSjp 1969& «pierwsza cz">: tytu=[w
i zwrot[w grzeczno>ciowych u/ywa-
nych dawniej w stosunku do os[b
wysoko postawionych w hierarchii
spo=ecznej».
ja>nie:
1. wydawa: silny, jasny blask,
>wiat=o, promieniowa:,
2. by: pe=nym >wiat=a, blasku, silnie
odbija: >wiat=o, by: wyra{nie
widocznym, odcina: si" jasno.
staropol. XV w. yasznyeye choru-
scat ˘ yasznyecz –
b=yszcze:, l>ni:, >wieci:.
staropol. obja>ni:, ob(wy•ja>nia:,
obja>niewa:.
=ac. lucere, fulgere, splendere,
anglosas. scinan, pokr. niem.
scheinen ˘ >redniow. ang. schinen
˘ ang. shine, ros. siqt;-sijat,
blestet;-blestet.
¢jat s=aw.
1. pochwyci:, uj':, wzi': do niewoli,
2. podobny ]$\ ˘ misc. Jatne,
wiero•jatnyj ]prawdo•podobnie,
ang. probable, likely\.
s=aw. ≥t;,
i bys bran; tœ'ka. me'i
nimi... izb;eno bys ix= mno-
'stvo. ≥t; bys velihavyj
Filq. Ipat. pod 6727 ]1219 r.\.
†jata s=aw. buda, kram.
˘ pol. jatka, wjata.
staropol. 1379 vsque ad yathy,
1400 vlg. nasseky et yaty,
1437 yata tugurium, XV w.,
sromotn' yata ptasnycz' vile tu-
gurium, ca 1455 i XV w., i ca 1500
yatha tugurium, 1447 jatta, ca
1500 tugurium yatha albo bvda,
strzech'; komnatha vel yatha
casa;, 1268 iata bobrova –
1. sza=as, szopa, buda czy te/ kram
kupecki,
2. jata bobrowa& powinno>: ludno>ci
wie>niaczej str[/owania przy
/eremiach bobrowych\.
Lit. Poyata, Poitata, /ona ?iwimbutha
]wersja Kronki Lit. z ok. 1550 r.\ ¯
poj"ta ]za /on"\, imi" symboliczne.
†jateczny kramu dotycz'cy.
¢jatisja jęz. czas przesz=y ¯ jasja
]wzi': si", dosta: si"\.
Latopis 1116 qtisq-jatisja,
staroros. qti-jati,
ros. vzqt;-wzjat, brat;-bra:,
sxvatit;-schwatit ]pochwyci:\,
dostignut;-dostignut ]do>cign':
¯ po>cig, >ciga:\.
jatka bud., handl.
sklep, kram z mi"sem.
staropol. 1375 yathky pannorum,
1403 o yatka y wsidko sposze
]pro wsitko zbosze – wszystkie
zbo/e\, 1421 tha yatka møszna w
Posznanu, 1431 singulas bancas
albo iathki sutorum, 1446 super
maccelum albo jathka sutorum,
XV w. jathka tugurium,
1446, jathky macc}e|lla,
1473 apothecam albo iatkam ˘
yathka, yatka, iathka, jathka –
budka kupiecka, kram, stragan,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jawor
buda.
¢jatrow }arch. s=aw.| powin.
/ona brata, m"/a, szwagierka.
˚j'trwa,
s=aw. œtrov;& jatrow – pol. j'trzy:.
Boles=aw, s. Siemowita, ob=upi= /on"
swego brata – Kondrata, s. Siemowita.
Boles=aw gorodou 'e vzœtou. i
poimawe v nem. tovara mnogo.
i d[∂i poloupiwa. i ≥trov;
svo[ ábloupiwa. knœgin[
Kondratovou[.
wo=., Ipat 6789 ]1281 r.\.
†Jatwie/-anin(yn s=u/'cy kr[lew-
ski z plemienia Jad{wing[w.
staropol. 1450 iathwyeszanyn,
yathwyezanyn, 1444 iathwyeszi-
nem ]Jad{wingiem\.
jaw(a(ny(no>:(i: si"
rzeczywisto>:.
u(wy•kaza:, rzecz, posta: widziana
w >wietle dziennym, na jawie ]przy
zmys=ach\, stan >wiadomego i celo-
wego reagowania na bod{ce zewn"trz-
ne, przytomno>:.
jawi: si" – sta: si" widocznym,
ukaza: si".
objawienie, na jaw, zjawa,
pojawi: si", wyjawi: sekret.
staropol. kaiø sse teze, izem sse
dopusczil sedm smertnich grze-
chow... y we sne, y na iawe ˘ iawa –
rzeczywisto>:.
niem. wirklichkeit,
=ac. conscientia,
ang. reality, conscience,
ros. deistvitel;nost;, sove-
st;-sowiest.
jawi: si" okaza: si", ukaza: si",
stawi: si" ˘ j•aw  st•aw
]j ^ st, stopie< najwy/szy ˘
pol. naj` ^ ang. `st\.
staropol. iz(ob(prze(wy(wz(z•
jawi:, w(za•jawi: si",
ob(wy(wz(z•jawia:.
=ac. apparere ˘ starofranc. aparoir;
>redniow. ang. aperen, ang. appear,
ros. qvl-qt;sq/it;lsq-
jawl•jatsja(itsja.
¢jawl woda, s=aw. aw]l\, =ac. aqua.
Aquileia ]staro/. miasto italia<skie
w p[=nocnym ko<cu Adriatyku\ ˘
biskup akwilejski, t=umaczony na j.
wo=y<ski 1288& jawle<ski.
s=aw. ¢awl ˘ Jaros=aw ]w P=n. Rosji,
n(Wo=g'\ ˘ jaros=awlski,
Szawle ]na ?mudzi\.
wg S=ownika Webstera& yawl ¯
po>redn.-niem. nizin ]MLG\ jolle,
lub holend. jol; m[wi' /e stosowany
pierwotnie do =odzi jutlandzkich,
sk'd tak/e du<skie jolle.
dobrze /e «m[wi'» – zastrze/enie,
ostrze/enie o niepewno>ci.
ang. yawl ]1. =[d{ boczna statk[w,
jazda
2. =[dka z /aglem i sterem, r[/na
od ketch; S=ownik zamieszcza jej
rysunek i profesjonalny opis\.
¢jawn ˚yawn ]ang.\.
jawnie dosł. otwarcie; w spos[b
dla wszystkich widoczny, powszech-
nie znany, wiadomy; publiczny,
wyra{ny, oczywisty.
¯ >redniow. ang. yanen, yonen ˘
ang. yawn ]ziewa:, ziewanie, tj.
szeroko otwiera: usta, jam" ustn'\.
staropol. bog nasz iawne przydze;
szpowyadam szya..., yakomkoly
szgrzeszyl... yawne, thagyemnye;
ma yawnye; i yawnye vkazacz;
yawnye pandens; snamyenicze,
yawnye patenter; yedno ysz naam
yawnye pokazano; y zabyl gy
iawnye; a nauczony wolaly iawnye
waszemv lyvdu; pothym yawnye;
wyelmy yawne; yawnye foris ˘
iawne, iawnye, yawne, yawnye –
1. otwarcie, nie skrycie,
wobec >wiadk[w, publicznie,
2. urz"dowo, zgodnie z prawem.
iz(ob(prze(wy(za•jawi:.
ang. open(ly,
ros. qsnyj-jasnyj, qvnyj-jawnyj,
otkrovennyj-otkrowiennyj,
histoserdehnyj,
wo=. 1289 œvno ]jawnie\,
≥vi 'e B=˛ ]objawi= wi"c B[g\,
posre∂i troupov; ≥vlœ[]a
pob≠dou svo[ ]pomi"dzy trupami,
ukazuj'c zwyci"stwo swoje\.
wo=. 1289 i pogan;stvo svoe
≥vno tvorœwe ]poga<stwo swoje
jawnie uprawia\.
†jawno okazale, wydatnie, ˘ jawny.
†jawnie(jawno-grzesznik,
jawnik prof. poborca podatk[w i
ce=, uwa/any przez ?yd[w za szcze-
g[lnie z=ego cz=owieka.
˚bracz, ci'dzacz.
staropol. przyschly tesch k nyemv
publycanovye, to yest yavno-
grzeschnyczy, aby szye krzczyly
˘ yawnogrzeschnyk.
ang. ]tax-\collector,
ros. sbor]ik-sborszczik.
†jawny, jewni, jewny ˚jawno.
staropol. iawni, iawnø vczin,
yawno, yawnø wczyny prawdø
twoiø; yawno vczynysz; yaw-
nych, thayemnych; 1424 y yawne
]yawnye\ naboszenstwo, ca 1428
yawna innotescat, 1444 iawni
prziclad evidens exemplum.
w Ss 1953 4,5 kolumny cytat[w.
ang. evident; prominent,
ros. ohevidnyj-oczewidnyj.
jawor bot. Acer pseudoplatanus L.
gat. drzewa, pokr. klon, d'b.
¯ niem. ahorn.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. ca 1270 jawor,
XV w. yavor platanus;
drzewo nadobne, in campis et
quasi platanus, yawor,
1460 arbor vlg. dicta iawor,
1471 yaworowye platani,
1472 yawor platanus ˘
iawor, iawor, yawor, yavor.
gr. sykomoros ˘ =ac. sycomorus ˘
starofranc. sicamor, sichamor ˘
>redniow. ang. sicomore ˘
ang. sycamore ˘
ros. dikaq smokovnica-
dikaja smokowica.
staropol. 1471 gyaworowe –
jaworowy.
staropol. 1446 nyerodny de ge-
neribus grabyna, ossina, lipina,
brzeszyna, yaworzyna – jaworzy-
na, jawory w lesie, las jaworowy.
1. †jaz ja ˘ ja/ m[wi".
2. jaz techn. zasuwa na kanale,
rowie, budowla hydrauliczna.
staropol. 1289 yasz in flumine
Vyszla, 1317 jas nuncupatur,
]1364\ 1436 vlg. iazy dicuntur,
]1387\ de obstaculo jasz dicto
vlg. in fluvio nostro Nemen sito,
]1387\ XV w. obstuculis jazi dictis
vlg., 1393 yasz, 1398 od yaszw,
1368 que yas vlg. dicitur, 1400 jass,
1424 pro excisione lignorum albo
yazove koli ˘
yasz, jas, jass, jasz, jaz iaz ˘
pol. jaz(owy – ryba. p=ot w poprzek
rzeki lub stawu s=u/'cy do zatrzy-
mywania i =owienia ryb, tama.
franc. barrage,
>redniow. ang. i anglosas. wer,
pokr. niem. wehr, ang. weir,
ros. plotina, zapruda,
]na ryby\ zakol-zako=.
jazda, jecha: ruch.
ludowe “jadzie”.
u(wy(pod•je/d/a:.
¯ jaz ]ja\ % da ]forma czasowniko-
wa\, ˚da; jezd-nia(ziec.
wiatr ^ jazda ˘ po•wiat ^ u•jazd ˘
zwiewaj st'd ^ jazda st'd ]wyno> si",
zmykaj, biegiem\.
ros. ezda, poezd/ka.
staropol. 1418 gaszdami, yaszdy
˘ gaszda, yaszda – 1. podr[/,
2. wyprawa wojenna, przemarsz.
Polacy «je{dzili» na wyprawy wo-
jenne, a Rusini – «chodzili» ˚019.
˚iezno, jezdnia, jecha:.
jazgarz ryba.
Acerina cernua, ma=a ryba z rodziny
okoniowatych, /yj'ca w wodach
s=odkich.
jazgot(a: dźwięk.
gwar, wrzawa. `ot
]g=os ˘ bulgot, charkot, grzechot,
>wiergot, tupot, itp.\.
j':
†jazic ryba.
1. zool. ja{, Idus jeses Bonap.,
wg Ss 1953, lecz Leuciscus idus
wg mSjp 1969, ryba z rodziny
karpiowatych,
2. ˚jesiotr, Acipenser sturio L.
staropol. 1389 pro albis piscibus...
sicut sterlezcze, iazicze,
1472 yazicz cinedia; yasicz turo-
nilla; znak herbowy yazicz, ca 1500
yeszyothr vel yazycz ezox.
starofranc. esturgeon, estourgeon
˘ >redniow. ang. sturgiun ˘ ang. 2.
sturgeon, ros. 2. osëtr-osiotr.
¢jazja }arch.| med. rana, choroba.
s=aw. ≥zœ-jazja, ros. qzva-jazwa,
bolezn;-bole{<, ˚jawzi:.
¢jazwi: }arch.| med. rani:.
Latopis 1116 qzveno-jazwieno
]jazwa, rana\,
wo=. i mnozi ≥zveni bywa na
gorod≠. 1281r.
≥zva emou na noz≠ ]rana jemu
na nodze\, pod 1255;
s=aw. ≥zva ]jazwa ^ rana\, ≥zviti-
jazwiti ]rani:\ ≥zven-jazwien
]ranny\, ros. ranen ]ranien\;
pol. J[zwa, Ø ^ A ¯ J[zefjazwa.
¢jazyk jęz.
po='cz. ]j\az % zyk ]krzycz",
p=acz", ha=asuj", szumi"\.
az ]litera, ja\, azbuk ]abecad=o, dosł.
liternictwo\.
>redniow. œzyk-jazyk ]j"zyk, narze-
cze; nar[d, plemi"; cudzoziemiec-
innopleniennik; przewodnik, tj. z=a-
pany mieszkaniec wroga, prowadz'cy
naszych do swych siedlisk pod gro{b'
>ci"cia go gdyby odm[wi=\,
ros. qzyk=.
jazz(owy(band muz.
muzyka czarnych w USA, od lat ok.
1914 po koniec1970-tych. Nast"pnie
m=ode pokolenie czarnych przesz=o
tak/e na muzyk" wrap – prymitywn' w
kompozycji ]g=[wnie rytm\ i tekstach&
o wulgarnych s=owach, i pobudkach
kierowanych niskimi instynktami.
jazz by= ]i nadal jest\ muzyk' wysoce
kulturaln', z okresu dyskryminacji
rasowej, trzymaj'cej czarnych w
ryzach.
†ja/ a/e.
¢ja/, jaz ¯ ja % az ]ja\.
awest. azem, lit. asz, esz, bu=g. az;
ja/ gadam, jezdem ]zamiast jestem\,
jazda st'd ]wyno> si"\ – najstarsze for-
my uwa/ane za nieliterackie, rugowane
z j"zyka przez o>wieconych... troch",
bo nadal niedouczonych. ˚ja{<.
†ja/dz, jaszcz zool., ryba.
Acerina cernua L., ryba jazgarz.
staropol. ca 1455 yeszyothr, yascz,
1472 yaszdze cinedia; yazdz
j':
cinedia, XV w. pisces valent nomi-
nate gezdzycovye, jasdze, ca 1500
yasdz cironilla; yasdz fferosus ˘
yascz, yazdz, gezdz, jasdz.
staropol. gezdzycovye ˘ gezdzyc
– je/dzyk ]ja/d/yk\.
¢ja/e s=aw. 1. kt[ra, ona. 2. co si".
Latopis 1116 q'e-ja/e,
ros. e'e-e/e.
¢ja/e jęz. kt[ra, ona.
>redniow. œ'e-ja/e,
ros. kotoraq-kotoraja, ona-ona.
ja{ ryba.
Leuciscus idus, ryba z rodziny
karpiowatych.
¢ja{< egzystencja, jestestwo, ja ˘ si",
osobowo>: cz=owieka >wiadoma samej
siebie ˘ przyja{<, boja{<, i ka{<.
Rozdwojenie ja{ni.
ja ^ az ]synonimami\ ˘ ja{< ]si"\.
przyja{< ˘ przyja{ni: si",
boja{< ˘ ba: si", obawia: si",
ka{< ˘ ka{ni: kogo>, >cina: g=ow".
zakrawa /e s=owotw. zwi'zane ze
sob'& boja{<  ja{<  ka{<  =a{nia
]nago>:\  wstyd  zb=a{ni: si" 
studnia ]ch=[d; stydstud\.
†ja{wiec, je{wiec anim. borsuk,
Meles taxus Pall. ]te/ mieszane z
r[/nymi innymi zwierz"tami\.
staropol. 1472 yeszuecz orglo,
1475 yaszvyecz taxo,
1466 yaszweczom,
XV w. yazwecz cocodrillo;
leporem crimacium yaswyecz,
ca 1500 y'szvyecz vel schk'p'
vel step; yaszvyecz cornipes ˘
yaszvyecz, yaszwyecz,
yazwecz, yaswyecz.
franc. le blaireau, niem. dachs,
ang. badger, ros. barsuk-barsuk.
j': chwy•t(ci:, pochwyci:, wzi':,
bra:, do>cign':, uj':. uj': – uchwyci:;
poj': ]za /on"\ – pochwyci:; poj"tny
ucze< – pochwytuj'cy ]zdolny\.
s=owotw. pochodne u•prze•jmie –
u•jmuj'co; jeniec ˘ j':,
roz•kosz  przy•jemno>:  za•chwyt
¯ j':, chwyta:; przy ^ za ^ u,
kosz ]pleciony pojemnik z wikliny\;
j': ]bra:\ ˘ wzi':, zi":; bra: ˘ zdj':
]rozebra:\, wyj': ]wybra:\, wyj'tek.
poj"ciowo pokr. `uk, `uka ˘ nauka,
ruka ]r"ka\, pauk ]paj'k\,
˚czyn pokr. j': ˘
na•czyn•ie ^ po•jem•nik; z•bior•nik
˘ j': si" ^ bra: si" za co, do czynu,
chwyta: si" ]roboty\, po ^ na;
s=owotw. pokr. zajac ]zaj'c\, gar ˘
zagarn': ]zaj':, za(prze•chwyci:\,
ogarn': ]obj':\, garnek ]pojemnik\.
znaczeniowo pochodne =o/y:&
za•=o/y: ^ przy•j': ]za ^ przy\,
na•=o/nica ^ do obejmowania
]na ^ do\, =o/ysko ^ obejma,
ob•=o/nie chory – ob•j"ty chorob';
=ac.-ang. ex•ceptio(n ]wy•j'tek\,
=ac.-ang. con•ceptio(n ]po•j"cie\;
wo=. 1289 v=zœt= ]wzi'=\, á vzœti
goroda ]o wzi"ciu grodu\, vzœtou
]wzi"temu\, ≥t= bys ]uj"ty, po-
chwycony\, prπali bywa ]przej"li
by\, ø≥wa ]odj"li\, prπœt;,
prπat;, priœt; ]przej"ty\, prπœ
]przej'=\, prπasta, pri≥ ]przej'=\,
œti ]j"ci\, 'iva ≥wa. roukama
]/ywego uj"li, pochwycili, r"koma\,
po≥ pomoh; ]poj'= pomoc\,
áb;≥ ]obj'=\
ros. sxvatit;,
...ne qt= very ]nie da= wiary\
za¶ba¶wa  za¶j"¶cie ˘ bawi: – j':
˘ nie zabawi mi d=ugo – nie zajmie,
˚bawi:, zabawa; za ^ ja;
m – symbolem pierwszej osoby ]ja,
o sobie\ ˘ mi, mnie, `mie ]zajmie\,
mSjp 1969 – b="dnie&
j': «zacz':, pocz':».
staropol. ca 1420 yøw ]j'=\, ca 1428
yølyscze mancipastis; ipsa appre-
hensum; gym id est tene,
1471 gym za krzele apprehende;
y'wszy; yawschy y za r'ka;
nye y'lyby go byly r'kamy kv vby-
czyv; gyma scha podolka; gymye
occupant, s' y"ly, 1387 janl, 1398
wszøl; gøl ]j'=\, iøl ]j'=\, wzøl ies
dari na ludzoch; ye jøly ]j"=y\,
1401 any s gego domu jala ]j"=a\,
w Ss 1953 7 kolumn cytat[w ˘
˘ yøcz, y'cz, gym ]jim\ –
1. wzi':, chwyci:, trzyma:,
zasadniczo r"koma,
1.a. j': si" czego> – chwyci:,
czepi: si" czego>
2. wzi': w p"ta, wi"zy, areszt,
poj': w niewol",
3. j': si"& kogo>, czego>,
w terminologii prawniczej,
4. o rybach& z=owi:,
5. wzi':, przyj':,
6. uj':, zamkn': brzegami,
7. poj':, zrozumie:,
8. zacz': >wiadomie jak'> czynno>:,
staropol. j"t, j"ty –
pojmany, wzi"ty ˘ wzi"ty do
niewoli, zawzi"ty ]zajad=y\,
s=owotw. pokr. jeda ]jad=o\,
staropol. zj"cie – z='czenie, zwarcie.
staropol. do(na(ob(od(pod(po(
(prze(przena(przy(roz(u(wy•j':,
wzi':, wz(za(zd•j':, ima:.
ang. hold, grab, catch, take,
ros. vzqt;-wzjat, zaxvat/it;-
zachwat(it, dobyha-dobycza,
lovit;-=owit, poimat;-poimat,
dogonqt;, dognat;-do•goniat(
(gnat, sxvatit-schwatit, brat;-
brat ]bra:\, der'at;-dier/at,
plenit;-plenit.
za(na(po(u(prze(przy(ob(od(pod(
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jecha:
(wy(zd•j':, rozejm, ima:, wzi':.
~j': `chwyci: ¯ `chwaci: ¯ chwat.
j': ¯ `uk, U ˘ Å, ´, ˘ nauka, paj'k.
s=owotw. pokr. wzi': ˘ zawzi"cie.
s=aw. qt;-jat, ]chwyci:\ poimat;,
]s(po•chwyci:\ sxvatit;-schwatit,
]rozumie:\ razumet;, ang. to catch.
za•j': – wzi': w posiadanie,
zaw=adn':, zagarn':,
zachwaci:, okupowa:
za•j': si" – chwyci: si" czego,
wzi': si", ¯ zaj"cie
na•j': – wzi': w czasowe u/yt-
kowanie ¯ wynajem, lub
korzysta: z cudzych
us=ug, ¯ najemnik
po•j': – pochwyci:, ¯ poj"cie,
poj"cia nie ma – nauki
u•j': – uchwyci:, u ^ za
zachwyci:, chwat
prze•j': – przechwyci:
prze•j': si" – wzi': do serca,
zaniepokoi: si"
przy•j': – 1. wzi': do siebie,
akceptowa:,
2. ugo>ci:, ¯ przyj"cie
ob•j': – dooko=a, np. r"kami
od•j': – odbawi:, odliczy:
pod•j': – 1. unie>:, od do=u,
2. przej': sum"
pieni"dzy z kasy
pod ^ przed ^ przy
pod•j': si" – zgodzi: si" na co,
st'd i ˚naj':,
pod ^ na ^ za ^ u
wy•j': – na zewn'trz, wy ^ od
zd•j': – z g[ry w d[=,
pozbawi:, np.
odzie/ z siebie,
obraz ze >ciany
Nie nale/y&
roz•ejm, s•ejm ¯ j': si"
j'dro(wy
1. bot. ziarno, sedno; rdze<,
2. anat. m"ski gruczo= p=ciowy,
3. fiz. dodatnio na=adowana,
centralna cz">: atomu.
Latopis 1116 qdro-jadro ]j'dro,
wn"trze, =ono\, ros. qdro.
staropol. 1419 iadra ]j'dra\; wynne
yødro, 1466 kostka porodzyla y'dro
testa parit nucleum, 1482 nauci
strzen w yadrze, XV w. yadro
arillus, ca 1500 yadro nucleus,
1471 yandro; y'ndro medula; z
gyandrem cum medulla ˘ iandro,
yødro, yadro, yadro, yandro –
1. nasiono, ziarno, pestka w owocu
lub sama jej zawarto>:,
2. najlepsza cz">: produkt[w
rolnych, sam mi'/sz.
j'ka-:(=a(nie(liwy med., fizjolog.
zaburzenie mowy, zacina: si" przy
m[wieniu.
staropol. ca 1428 yonka vncat;
yøøkaa, ca 1500 yaka buccat –
jecha:
staropol. j'ka: – wydawa: niewyra{-
ne d{wi"ki, mrucze:, be=kota:.
holend. stameren,
anglosas. stamerian,
>redniow. ang. stameren,
ang. stammer(er,
ros. zaik-at;sq/nut;-
zaik•atsia(nut, lepetat;>
zapinat;sq-zapinatsia.
†j'trwa, j'trew powin. /ona brata,
m"/a ]m'/ ma brata, brat – /on"\,
szwagieka; obie kobiety by=y dla
siebie j'trwami. St'd zapewne
j'trzy:, ˚jatrow.
s=aw. œtrov;.
staropol. 1394 iantrwy; iøtref;
1395 yanthrwe; ianthrwø,
1395 jantrew, 1396 iøtrew, jandr-
wy, 1404 jøtrew, 1408 s gøtrwø,
1432 szwoya yantri, 1427 jøtrew ˘
iantrew, iøtref, yantrew, ianthrew,
jandrew, jøtrew, gøtrew –
1. bratowa, /ona brata, mo/e te/
siostra /ony lub m"/a, /ona syna,
synowa.
†j'trznica spoż.
1. kiszka nadziewana krwi' i t=usz-
czem,
2. potrawa z flak[w,
3. t=uszcz.
staropol. ca 1500 yathrznycz'
farcimen; yathrznycze farcimina;
yantrznyce, yatrznycza.
j'trzy: ¯ j'trzenie;
1. ciecz wyp=ywaj'ca z ropniaka, do-
legliwo>: z procesem zwi'zana ˘
2. w przen. dra/ni:, podburza:, zao-
gnia:, szczu: na kogo podszeptuj'c
tak, by s=uchaj'cy “rady” dener-
wowa= si", przypomina: mu, od-
wo=ywa: si" do jego >wiadomo>ci,
przywo=uj'c z=e wspomnienia.
staropol. 1466 blyszna myedzy
ynszymy ranamy y'trzy sz' –
ropie:, jadzi: si", obiera:.
s=owotw. pokr ˚jatrow ]/ona brata\.
†je jęz. ich.
j¢ba: wulg.
¯ je ]j'\ % ba: ¯ ba=amuci:, bawi:.
staropol. j¢ba: – wyj¢ba:.
†jeb=-ko(ecznik jab=•ko(ecznik.
¢~ject }d/ekt| obce
sub•ject – pod•miot, ˚miot ^ rzut,
ob•ject – przed•miot,
e•ject – wy•rzuci:,
in•ject – za(w•strzykn':.
jecha: ruch. porusza: si" na czym
]na koniu, pojazdem\ w drodze do
okre>lonego celu znajduj'cego si" z
znacznej odleg=o>ci.
s=aw. ch ]ruch\.
znaczeniowo pokr. wia: ˘ zje/d/aj ^
zwiewaj, smr[d zaje/d/a ^ zawiewa,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
u•jazd ^ po•wiat ]po ^ u\.
wo=. 1289 exati ]jecha:\, po≠xa,
poexa ]pojecha=\, prπ≠xa, pri
-exa, prπexal= bœwe ]przyjecha=\,
exa, ≠xa ]jecha=\, v=exal v=n=
is; ]wyjecha= przecz z\, do≠xati
]dojecha:\,
s=exawas ]zjechali si"\
ros. exat;.
staropol. 1386 jechacz, 1389 jedø,
1390 iachacz, 1391 ial ]jecha=\,
1397 jal, 1399 yala szwimi cinmi,
1400 yechal , 1401 iachal ,1401
yechano, 1402 yechal ginø drogø,
1408 iaco prawø graniczø iadø,
1409 yechacz; gechal, gyechali,
gechacz ˘ jechacz, yechacz,
iachacz, gechacz –
1. porusza: si" konno, albo na wozie,
jecha:,
2. napada:, naje/d/a:.
staropol. do( nad(na(ob(od(po(
(prze(przy(roz(u(w(wy(wz(
(za(z•jecha:.
za(na(po(u(prze(przy(ob(do(od(
(pod(nad(w(wy(z(roz•jecha:.
~jecha: 1. przenosi: si" z miejsca
na miejsce za pomoc' >rodk[w loko-
mocji& pojazd[w, koni,
2. odbywa: podr[/,
3. udawa: si" w jakim> kierunku&
za•jecha: – przyby: na miejsce
na•jecha: – napa>:
po•jecha: – czas przesz=y
u•jecha: – nie do ko<ca, celu
prze•jecha: – od punktu A do B
przy•jecha: – przyby: pojazdem
ob•jecha: – dooko=a
do•jecha: – na miejsce, przyje-
cha:, do ^ za ^ przy
od•jecha: – wyruszy: w podr[/,
oddali: si" pojazdem
pod•jecha: – troch", w pobli/e
nad•jecha: – zbli/y: si"
w•jecha: – do >rodka
wy•jecha: – poza obr"b, normy
z•jecha: ]si"\ – w d[=; spotka: si"
w wyniku jazdy
roz•jecha: ]si"\ – rozsta: si", jazd'
wracaj'c do dom[w
†jedbawny jedwabny, bawwab.
jed-en(ynka(yny(ynak(no>:(na:
liczebnik.
liczebnik g=[wny oznaczaj'cy liczb"
albo cyfr" 1; od]in\, jed]en\ ¯ oddi
]nieparzysty\ % n ]numer, liczba\.
˚wielko>:& on, an, en, i inne
]wielki\.
starorord. oddi ˘ odda`
>redniow. ang. odde, ang. odd.
jedna: – ='czy:, po-jedna:(='czy:,
got. ains, niem. ein, anglosas. an,
>redniow. ang. one, oon, =ac. unus,
s=aw. odin= ]jeden\, edinoi
]jednej\, edinogo ]jedynego\,
edinomou ]jednemu\,
jednacz
wo=. 1289 ádin= ]jeden\, ádno
]jedno\, ádinogo ]jednego\,
za ádino ]za jedno\,
ros. odin, edinica.
staropol. 1387 yenego kmecza ,
1390 gaden, 1393 yeden werdunk;
vkaszugøcz nam gednø drogø; na
pomocz gednego angola svøtego;
prosza tesz wasz o yedna; y yedno;
iedney prosil iesm od gospodna;
dzen ieden; v pokoleny gedem
]yednym\; bychom gednego boga...
czczyly; wyersø w boga ¢otza... a
y w Gesu Crista zsyna yego
gednego, 1415 iedne rany, 1419 y
gednego chamszebnego, ca 1420
lokecz yeden, 1426 iaco mne Ian
wsziszthky liszti mal wroczicz, a
yednegosz mi ne froczil, ca 1428
theliko do yednego byegu roka,
1437 gyenyey kopy, 1444 za ge-
nim zapyschem ]zapisem\, 1444 w
yedney gistnosczy moczney; prze
grzech iednego; kaszdi wogewoda
w swem wogewodstwye na ged-
nem sandzi maa doszicz myecz;
yan' czfyrcz pyen'dzy, w Ss 1953
15 kolumn cytat[w ˘ yeny, yany,
yeden, gaden, geden, ieden –
1. jed•en(yny,
2. jeden z dw[ch lub wi"cej,
najpierw wymieniony,
3. w przeczeniu& ani jeden& /aden,
4. zaimek nieokre>lony&
pewien, jaki>,
5. sam bez udzia=u innych, sam jeden,
6. ten sam, taki sam, jednakowy,
dwa ]para\, dzielony r[wno przez
dwa – parzysty.
kszta=t jedynki ˚cyfra.
jedenastka, jedena>cie
liczebnik. 11.
jedenastolat-ek(ka
1. ch=opiec(dziewczynka 11-letni(a,
2. trwaj'cy 11 lat.
jedenastozg=oskowiec lit.
jedenast-y(a jęz.
†jedena>cie liczebnik.
¯ jeden % a>cie.
staropol. 1394 yedennaczcze lath,
1402 yedennacze cop rzzi,
1403 iedennascze grziwen,
1409 dobila yedennaczcze grziwen
iszczini na zastaw", tego vszitku
szescz grziwen pobral , 1419
¢yedennaczsze grzywen przesz
werdunka, 1420 za gedenacze
grziwen, 1446 jedenaczcze corczy
pszenicze za lecarsztwo, 1441(47
yedenascze kony i cztyrzy szekyry,
1453 nye ¢wszwl skotha jedenacze;
gedennaszczye synow; uczynyl
dzyanycz gedennaszczye; offye-
rvgecze czelczow iedennascze,
scopi dwa ]ofiarujcie cielc[w – by-
jednaczek
k[w – 11, skop[w – baran[w – 2\;
iedennascze dnyow –
1. jedena>cie, 2. jedenasty.
jedena>cioro 11 os[b r[/nej p=ci.
†jedl, jedla ˚jod=a, OE, L+.
†jedlca broń.
os=ona r"koje>ci szabli. ˚jelec.
jedlina bot.
jod=a, Abies pectinata DC.,
czasem >wierk.
staropol. 1421 abietes albo gedli-
na, 1471 gyedlyna abietes,
1475 de arbore gedlyna; abiete
albo gyedlina, buczina et lyesz-
czina, ca 1500 abies szyszky,
yedlyn' albo swyerczyn' ˘
gedlina, gyedlina – drzewo rosn'-
ce i drzewo jako materia=.
franc. sapin, anglosas. fyrh, furh,
pokr. niem. föhre, >redniow. ang.
firre ˘ ang. fir-tree ]jod=a\, fir-cone
]szyszka jod=owa\, ros. ëlka-jo=ka,
elovaq wiwka-je=owaja sziszka.
†jed=o spoż. jad=o. ˚jada:.
jed=o ]jad=o, ros. jeda\ ˘ jedzenie,
¢siad=o ]zsiad=e mleko\ ˘ siedzenie.
ang. food, eatables,
ros. pi]a-piszcza, eda-jeda.
†jednace pojedy<czo, ¯ jeden.
staropol. rossmnoznye pluraliter,
yednacze singulariter.
1. †jednac-ki(ski prof.
1. pochodz'cy od rozjemcy,
rozjemczy, polubowny,
2. nale/'cy do rozjemcy.
staropol. 1403 yednaczskego sca-
zana, ale mimo yednaszsky}e|
scazane pobrala dzeczem ymena
iaco pendz grziwen, 1446, podlug
gethnaczskyego vgednanya, 1448
jaco Pyotr ta rolya pooral, ktor'm
sz yednaczskego nalezen', 1486
concordiam albo yednaczskyey
zgodzye, 1395 zapeczentani ged-
naczkemi peczentami ˘
yednaczsky, yednaszsky, geth-
naczsky, gednaczky.
ang. re. arbiter, ros. otnowite-
l;no treteiskomu sud;i.
2. †jednacki społ. polubownie.
staropol. 1455 arbitraliter albo
gednaczski.
ang. conciliatory, reconcile,
ros. primiritel;no.
†jednacz(ka, jadnacz prof.
rozjemca, s"dzia polubowny,
po>rednik.
staropol. 1386 jaco jednacze
scazali, 1393 czso im gednaczi
wgednali, 1395 tako szø pusczili
gednacze v rancze; gednacze,
1396 gednacze, 1397 concondar-
tibus vlg. jednaczmi,
1398 yednacze arbitri,
1398 sequestors dictos gednacze,
1400 y iednaczmi,
1402 y do yednaczow ˘ yednacz,
jednacz, iednacz, gednacz.
ang. arbiter,
ros. tertejskij sud;q,
posrednik-posrednik.
staropol. XV w. gednaczka me-
diatrix; gednaczka reconciliatrix –
po>redniczka.
=ac. reconciliatrix.
†jednaczek jedynak. ˚jedynaczek.
staropol. przez myloscz szyna
thwego yadnaczka, boga na-
schego Jesu Crista; yzbychom
thwemv yednaczkowy posluzy-
la, mnogym blyznym w dobry
przyklad byla.
=ac. unicus filius, ang. only son,
ros. edinstvennyj syn.
jedna: ]si"\ ='czy: si" w jedno>:.
staropol. 1398 czosmi ge gednali,
tosmi ge gednali o czwartø
czøscz Gowarzewa, 1400 s yego
synowiczø yednan o dzedzistwo,
1400 bil pri tem y iednal,
1411 jacom ya tho yednal,
1426 jsze go yednacze ne ged-
naly o th' drog', 1429 gdzes on
szedzal iednayacz ˘
gednacz, yednacz, iednacz –
1. godzi:, rozs'dza: polubownie
spieraj'ce si" strony,
2. ='czy: si", jednoczy:,
3. pozyskiwa:, zjednywa:,
4. omawia: co>, naradza: si" nad
czym>, umawia:,
5. wykonywa:, realizowa:, za=atwia:,
6. przygotowywa:, 7. dzia=a:.
staropol. od(od(po(prze(przy(roz(
(u(wy(z•jedna:, u(z•jednawa:.
po(u(prze(przy(ob(od(wy(z(roz-
jedna:.
=ac. conciliatus ¯ conciliare ˘ re-
conciliare ˘ starofranc. reconciler
˘ >redniow. ang. reconsilen ˘
ang. conciliate, reconcile,
ros. primirat;-primirat.
~jedna: pozyskiwa:, ujmowa:
sobie kogo, zjednywa:, w “jedno>ci
by:” tj. w zgodzie, o wsp[lnym
stanowisku, opinii.
ros. soedinqt;-sojediniat,
ang. to unify, to unite, to join ]with\.
po•jedna: – pogodzi: zwa>nione
strony, czyni'c je
jedn'
u•jedno•lici: – ='cz'c cz">ci w ca-
=o>:, wprowadzi: je-
den wz[r dla r[/nych
¢prze•jedna: – pojedna:, prze ^ po ˘
nieprzejednany wr[g
wy•jedna: – uzyska: co od kogo
]z zewn'trz\, szczeg.
zgod", w trudnym
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jednoczesny
wypadku, sytuacji
z•jedna: – pogodzi: strony
czyni'c je jedn'
Nie nale/y&
roz•ejm – w osobne kierunki wrogie
sobie stronnictwa ]`ejm  jem ¯
“j': si" za bary” – zmagania\
jednak(/e ale ]pozytyw\,
a jednak ]a ale, negatyw\
¯ a ]nie\, /e ]tak\&
• pozytyw& buty stare, jednak
wygodne;
• negatyw ]a ^ nie\& cierpi, a jednak
u>miecha si"; ]robi co>\, nie chce
jednak ]robi: co innego\ – ale nie
chce np. zasn':.
ang. but yet, still; however, ne-
vertheless, after all, for all that,
ros. tem ne menee, odinako,
wo=. 1289 ádinako
]jednak/e, w dalszym ci'gu\.
jednak-i(o(owo(owo/(/e log., jęz.
jednakowy, taki sam, r[wny.
staropol. bog, iensze przebiwacz
kasze }ludziom| yednakego
obiczaia w domu, XV w. yednake
equalis; yednakego,
1444 yednaky compar; materiey
yanakey; w rzeczach yakokolye
yanakich ]in causis quamvis super
eodem facto\ gynako a rozmaycze
cz'stokrocz skazanyee biwa wi-
dawano; aby genym y genakim
]genakym\ prawem thako w Krako-
we yako y w Polscze s'ndzono; a
wschytko yednakye, 1462 yenakye
mytho singulos denarios ˘ yedna-
ke, yednaky, janaki, gynako.
=ac. aequalis ˘
>redniow. ang. i ang. equal,
ros. ravnyj-rawnyj, odinakij-
odinakij, odinakovyj.
staropol. iednako, yanako, gena-
ko, yednako –
1. jednakowo, tak samo, r[wno,
2. jednak, przecie/.
ang. the same, equal.
jednakowo/ jednak(/e.
†jedna-=y(ny naj"ty. ˚jednany.
staropol. 1425 wznal paropka,
yemu yednalnego, gwaltem.
=ac. mercenarius, anglosas. hyr ]za-
robki\ ˘ >redniow. ang. hire, hyre ˘
ang. hired, ros. nanqtyj-nanjatyj ¯
nanqt;-nanjat ¯ qt;-jat.
†jednan-a(e prawn. op=ata s'dowa
uiszczana w zwi'zku z zawarciem
polubownej ugody. ˚jedno>:.
staropol.1462 iednan', 1427 po-
ltrzecyeg grziwni gednanego,
1454 et gednane ˘
iednane, gednane.
†jednanie, jadnanie ˚jedno>:.
staropol. 1394 k temu jednanu
jednocze>nie
na ten dzen umowoni, 1414 na
gednanu, ca 1428 yednanye
reconciliacio, 1446 ku temy yed-
nanyu, 1455 na gednanye ˘
jednanye, gednanye –
1. godzenie, polubowne zawieranie
ugody najcz">ciej za po>rednic-
twem rozjemc[w,
2. polubowna ugoda, umowa zawarta
za po>rednictwem rozjemc[w
mi"dzy stronami przeciwnymi,
3. umowa,
4. zarz'dzenie, wola,
5. op=ata s'dowa uiszczana w zwi'z-
ku z zawarciem polubownej ugody.
ang. arbitration, ros. rewenie
tretejskim sudom.
†jednany społ. naj"ty. ˚jedna=y.
staropol. 1475 impreciatus albo
gednani, impossessionatus albo
golotha.
=ac. mercenarius, ang. hired,
ros. nanqtyj-nanjatyj.
†jedn'(c, jan', jen'(c
1. jeden raz,
2. pewnego razu.
staropol. iednø molwil iest bog
]semel locutus est deus\, dwoie
to sliszal iesm; iednøø ]iednøcz\
przisøgl iesm w swøtem moiem;
tegdi dosicz, ze yedn'n przes
voznego; slvbila nyeczso, a
iednø slowo z vst gey wysze-
dwszi, a dvszø swø zawyøzala
prziszøgø; y obchodzily myasta
wtorego dnya gedno.
=ac. 1. semel, 2. aliquando,
ang. 1. one time, ]occuring\ once,
2. one day, once,
ros. 1. odnokratno-odnokratno,
2. odna'dy-odna/dy ¯ odna %
/dy ]czas, raz\  pol. onegdaj.
†jedn'c, jen'c jęz.
1. jeden raz,
2. pewnego razu,
3. naraz, natychmiast.
staropol. iednøcz, yedn'cz.
¢jedn'/ naraz, i oto.
staropol. genøsz.
†jedno, jeno jeden raz, tylko.
staropol. yedno.
jedno~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na&
1. jednostkowo>: – o jednym, jednej,
2. razem, spo=em ˘ w jedno>ci.
jednoakt[wka
jednobarwny
jednobiegowy
jednobrzmi'cy
jednocylindrowy
jednoczesny
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jedny
jednocze>nie ca 1500 yednor'ky mancus.
¯ jedno ]razem\ % cze>nie ]o czasie\. ang. one-eyed; one-handed,
†jednoczesny wsp[=czesny. ros. odnoglaznyj-odnog=aznyj,
staropol. 1471 gyednoczeschny ¯ odnorukij-odnorukij.
gyeden ]jeden\ % czesny ¯ czas. jednoosobowy
ang. contemporary ¯ com` ]z`\ %
jednopi"trowy
tempus, temporis ]czas\,
ros. sovremennyj-sowremiennyj jednop=aszczyznowy
¯ so` ]razem, z\ % vremq-wremja.
jednop=at(owiec
jednocz">ciowy jednop=ciowy
jednoczy: ]si"\ jednopolowy
†jedno: jęz. jednopostaciowy
niepodzielno>:, wsp[lno>: istoty.
jednoramienny
staropol. w gednoczy, w gedno-
sczi, w gednocze, a gednocz, jednorazowy
gednoscz, yednota, jednor"-ki(czny
ang. impartiality; unity, accord,
bespristrastie,
ros. jednoroczny
edinstvo-iedinstwo. †jednorodny jedynak, syn jedyny.
staropol. 1462 yenorodnego ˘
jednodni-owy([wka
yenorodny.
jednodzielny
jednorodny
jednofazowy fiz. sk=adaj'cy si" cz">ci wykonanych z
jednogarbny jednego materia=u
}mSjp 1969& sk=adaj'cy si" z tych
jednog=osowy
samych cz">ci sk=adowych|.
jednog=o>ny
jednorodzinny
jednoimienny
¢jednorost bot. cyprys, Santolina
jednoizbowy chamaecyparissus L. staropol. 1460
jednkana=owy gyenoroszth aborthana.
jednokierunkowy †jednoro/-ec(cowy(ekc anim.
staropol. y od rogow iednoroszcow,
jednoklasowy iednoroszca; sinowe iednorosz-
†jednokole pojazd. czow, yednoroszkow; iedno-
lekki w[zek na jednym lub dw[ch roszecz; 1471 genorosczowi,
ko=ach, biga. gyednorosczia, kv ienorosczowi,
kary, karri ¯ pow[z, ¯ =ac. carrus ca 1500 yednorozecz; gednoro-
]pierw. dwuko=owy, celtycki pojazd; szecz ˘ iednoroszec, ienorosecz,
rydwan\; albo >redniow. ang. caria- yednoroszec, gednorosecz, gy-
ge ˘ ang. carriage. ˚kary. ednorosecz –
staropol. 1437 gednokole biga, XV nosoro/ec, Rhinoceros, w >rednio-
w. w yednocolu curvis astricta uigis, wiecznych poj"ciach te/ bajeczne
1466 yednokole plaustrum, zwierz" podobne do konia.
1471 dwogye kary albo gyednokole jednorurka łow.
]dwoge karri albo yednokoly\, ca
1500 karr' albo yednokolye biga, jednorz"dowy
carruca iden est, ca 1500 na ¢ge- jednosieczny
gokolym ˘ gednokole, gyednokole
yednocole, yednokole. jednosilnikowy
jednoskibowy
jednokonny
jednoskrzyd=owy
jednokrok sport.
jednokrotny jednospadowy
jednostajn-ie(y monotonny.
jednolatek
staropol. ca 1400 gednostaynye,
jednolity ca 1500 yednost'ynye –
jednomasztowy żegl. jednomy>lnie, zgodnie.
staropol. yednostayno – jedno-
jednomian
my>lnie, jednakowo, tak samo.
jednomiarowy staropol. gednostayny,
jednomy>ln-o>:(y iednostayny, jenostayny –
1. jednakowy, jednolity,
jedno-oki(r"ki ¯ jedno % oko. 1.a. jednomy>lny, zgodny,
staropol. 1499 gednooky,
jedwa
2. tylko jeden, pojedy<czy,
3. nie daj'cy si" rozwi'za:, mocny.
ang. monotonous;
Old Polish 1. †unanimity, being of
the same mind, 2. the only one,
sole, only, 3. depends on context&
]physically\ untangleable,
]solution\ insolvent,
ros. monotonnyj-monotonnyj,
edinozvuhnyj-edinozwucznyj;
ros. 1. †ednomysl;no,
2. †edinstvennyj,
3. †nesostoqtel;nyj.
jednostk-a(owy
1. wszystko co stanowi, opisuje,
liczba jeden,
2. wyodr"bniona cz">: cia=a –
organizacji, zespo=u, wojska,
3. umowna, >ci>le okre>lona wiel-
ko>:, s=u/'ca do mierzenia innych
wielko>ci tego samego rodzaju.
jednostopniowy
jednostronny
jedno>: ca=o>: daj'ca uj': si"
w jeden rodzaj, gatunek, g=os.
¯ jed]en\ % `o>: ]cecha, wielko>:,
wymiar\, ang. unity,
ros. edinstvo, edinoduwie.
staropol. wera krzyscyanska ta
gest, bychom gednego boga we
troyczy, a troyczø w gednoszczy, w
yednocze czczyly,1413(14 w yeth-
nosczy ducha szwy'thego, ca 1420
w yednoszczi, 1424 w gednosczy,
1438 yednosczy, XV w. gednoscz
˘ gednoszcz, yednocz, yethnoscz,
yednoszcz, yednoscz –
1. niepodzielno>:, wsp[lno>: istoty,
2. zgoda, jednomy>lno>:,
3. spo=ecze<stwo,
4. wzajemne stosunki, obcowanie,
przebywanie ze sob'.
staropol. gednota, gyednota,
gednotha yednota –
1. niepodzielno>:, wsp[lno>:,
jedno>:, istota,
2. zgoda, jednomy>lno>:,
3. zgromadzenie.
po(u(z•jedna:, nieprzejednany
]wr[g zawzi"ty\.
jedno>ladowy techn.
1. jednotonowy kolor.
2. jednotonowy miara.
jednowarto>ciowy chem.
†jednow=ajca poz. społ.
jedynow=adca, monarcha.
ros. samoder'ec-samodier/ec,
monarx-monarch,
jednoznaczn-ik(y
jednozwojowy
jedno/e<stwo
†jedny osob.
du/o i ch"tnie jedz'cy, /ar=oczny.
staropol. 1337 gedny edax,
=ac. edax, franc. vorace, goalu,
glutton, niem. gefräÆig,
ang. greedy, gluttonous,
ros. pro'orlivyj-pro/orliwyj.
†jedwa ledwo ¯ wo=. odwa, OE.
jedwab(niczy(nictwo(ny(nik(
(isty prz"dza z w=[kna kokonu
jedwabnika.
czes. hedvab-i(ny, HJ,
>redniow. ang. silke, selke ˘
ang. silk ˘ ros. wëlk.
staropol. 1394 yedwab,
1440 Gedaub Sericum,
1472 Yedwab Sericum,
1484 kromy yedvabyv;
zlotem y yedvabyem;
od vyelny yedvabyem szycz;
szvkala sloto na yedvaby y pavlo-
ky, 1472 polny gedwab cuscuta,
podagra lini –
1. tkanina lub nici jedwabne,
2. polny jedwab – bot. kamionka,
Cuscuta epilinum Weihe.
staropol. XV w. }odzie|nye to yest
yedwa}bne|; teristra slogerze ge-
dwabne; za gyedwabne pasky;
w gedwabnych powoynykoch;
1456 svoyka jedvabnego y ginshich
rzeczhi, 1468 rambka yedwabnego,
1484 w r'bkoch yedvabnych, ca
1500 yedwabny post'vyecz ceri-
monia ˘ yedwabne, gedwabne,
yedvabne – zrobiony z jedwabiu.
ang. silk, silk-mill, silk-worm,
silk-worm-nursery, silky,
ros.wëlk/ovyj-sziolk, welko-
prqdil;nq, welkovyj herv;
]jedwabnik\, pitomnik dlq
rezvedeniq welkovihnyx
hervej, welkovistyj-szelko-
wistyj ]jedwabny\.
†jedwabnicz-ek(ka odzież.
lekka szata jedwabna.
staropol. XV w. giedwabnyczky
theriscia; theristra id est ge-
dwabnyczky.
†jedynaczek, jedzinaczek,
jedynak, jedzinak,
jedynaczka, jedzinaczka
jedynak, jedne dziecko w ma=/e<stwie
}w Ss 1953& w rodzinie|.
staropol. dwyema gedinaczkoma,
1476 yedzynaczku moy yedzyny
inicus; prosza czye... przez my-
loscz szyna twego yedynaczka; z
dary przed thwego yedynaczka;
vezrzy... myloszyerdzym thwym,
bozy yedynaczkv; gedinaka uni-
gentium; dayze my przyyacz
czyalo szyna thwoyego, jedynaka
mylosznego; iedzinaczkø moiø;
ode lwow iedzynaczkø moiø.
ang. only son or ]lub\ daughter,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jego
edinihnyj-edinicznyj,
ros.
edinstvennyj syn.
˚jednorodny, jednaczek.
jedyna-k(czka
jedyny syn lub c[rka w ma=/e<stwie.
†jedynako jednakowo, jedno-
my>lnie, zgodnie. staropol. XV w.
gedynako vnanimitas.
ang. unanimously,
ros. edinoglasno-edinog=asno.
jedyn-e(y ¯ jeden, sam.
staropol. gedzine ]jedynie\,
staropol. mandroscz sina yego
yedinego; werzø w boga... y w
Ihu Xpa, szyna yego yedinego,
1444 yedzine sliachetne arbor
una mobilis; syn yedzini filius
unigenitus; gyedyna nadzyeyø;
gedziny unus; przeszwego ]przez
swego\ syna gyedinego; weszmy
syna swego gedzynego; swemu
synu gedzynemu; y iego gedinemu
synoui; iedina mathka moia, gedzi-
ni bozi sin raczi nas podpomocz
y blogoslawicz; chwala wyeczna
v szwego szynaczka yedyengo;
chval' yakoby yedynego od oy-
cza ˘ gyediny, gedzyny, gediny,
yedyny, yedziny, iediny –
1. jeden, jedyny, wy='cznie jeden,
2. samotny, opuszczony.
ang. 1. the only one,
2. lonely, solitary,
ros. 1. edinstvennyj,
2. uedinënnyj, odinokij.
jedynie jęz.
tylko, wy='cznie.
jedynka
1. cyfra oznaczaj'ca liczb" 1,
2. tramwaj, pok[j oznaczony 1,
3. sport. ma=a =[d{ dla jednego
wio>larza.
jedynow=adztwo społ.
jedyny jęz.
†jedy/ci jęz. skoro, je/eli.
†jedz-a(enie spoż.
¯ s=aw.-wo=. jeda.
staropol. 1471 gyedza s piczym
myeschana, XV w. dobra yedza
po dobrym panye, ca 1500 any tesz
nye pomysla na yedz' –
jedzenie, jad=o, pokarm, D ˘ Dz.
staropol. yse sø strzegl picza, gede-
na temperato cibo; na iedzene; s'
kv gedzenv; a blogoslaviw rosdelil
sposobonim kv gedzenv; na pyczu,
na gedzenv; k gedzenyu, gedzy-
enya, v yedzenyv a v pyczv sk'po
barzo vzyvaly, a yedzenye takyecz
svy'tosczy tvego zarlocztwa nye
naszyczy$, v opuitem iedzenu y
pyczu, z opvitego pycza y gedze-
nya, bandzely masczyzna albo
jegojski
nyewyasta obwynyon'... o myar'
gedzyeny'; khto drozey przeda py-
cze albo gyedzenye, nyszly yesth
vsthawyono, tho maj' szadzycz...
raycze; gyedzenye albo pycze
˘ gedene, gedzene, gyedzenye
iedzene, yedzenye –
1. czynno>: jedzenia, spo/ywanie,
2. jad=o, pokarm. ˚jedziwo.
=ac. 1. prandium, cena,
2. cibus, esca,
ang. 1. consume, to eat,
2. food, meal,
ros. 1. s=edat;-sjedat,
2. pi]a, eda.
je-dzenie(>: spoż.
1. pokarm,
2. czynno>: spo/ywania, konsumpcji.
ros. eda, ang. food, meal; to eat.
†jedzin-iak(aczek(y ˚jedyny.
†jedziwo spoż.
potrawy, artyku=y spo/ywcze.
staropol. o myar' yedzywa ˘
yedzywo.
ang. food, meal,
ros. pi]a-piszcza, eda-jeda.
jeep }d/ip| pojazd.
¯ ang. jeep.
†jegdy, jedy ¯ dy ]czas\;
1.a. podczas gdy, kiedy,
1.b. kiedy, skoro ]tylko\,
2. skoro, je/eli,
3. poniewa/,
4. jak.
staropol. 1449 gegdym ya dzyrszal,
1453 yedy Yacub w'nzowal sy}"|
w ymenyu violenter, 1454 yedy ya
sobye za ¢zanu bral,
1470 gedy mv ge ccz' lyczyla,
1472, gegdy ogrodek grodzyl;
yegdysz then szwyath sz yaczth-
wa bralo ˘ gegdy, gedy yedy.
staropol. yegdysczy ]jegdy/ci\ –
skoro, je/eli.
jegierowski odzież.
ciep=a, dziana bielizna z we=ny cze-
sankwej w kolorze naturalnym.
†jegni" anim. jagni".
jego(jej-mo>: jego(jej wysoko>:
]sic#\; tytu= grzeczno>ciowy w dawnej
Polsce, w stosunku do kr[la, jego
rodziny i ksi'/'t; odpow. ang. H.R.H.
^ His lub Her Royal Highness – Jego
lub Jej Kr[lewska Wysoko>: ¯ high
]wysoki\, pol. J.Kro.M. – Jego Kr[lew-
ska Mo>:; spowszednia= p[{niej – u/y-
wany w stosunku do szlachty ]mo>
-ci panowie\, gospodarza domu, i
wszystkich, od kt[rych m[wi'cy by=
zale/ny, czasem z przek'sem.
miasto Zamo>: ^ na wysoczy{nie,
Roztoczu, nazwisko Mo>cicki ^ Wy-
socki, mjsc. Mo>ciska ]od po=o/enia,
nie od mi=o>ci...\
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
S. Linde 1807–1814, /yd z pocho-
dzenia ]w m=odych latach za d=ugo
uczy= si" za granicami Polski\, od
s=owa mi=o>:, za nim wszyscy na-
st"pcy do mSjp 1969& ˚mo>: zwie
mi=o>ci'... i wy>mienicie wyk=ada
terminy& leninizm, socjalizm, i inne,
z komunizmem zwi'zane, i socjali-
styczn' wizj' >wiata.
†jegojski nale/'cy si" komu>,
odpowiedni, stosowny.
staropol. 1466 gegoyszky.
Jego Kr[lewska Mo>: ]JKM\
poz. społ. Jego Kr[lewska Wysoko>:
]JKM\, wysoko>: skr[cone do mo>:,
b="dnie mi=o>: ]#\, tak – z b="dem – w
• Sjp 1807-1814 – S.B. Lindego,
• mSjp 1969 – zbiorowej redakcji,
• innym s=owniku j"zyka polskiego
]S.B. Linde, mi"dzynarodowiec, czyt.
niezupe=nie Polak, m=odo>: sp"dzi= w
szko=ach poza Polsk', polskim kompi-
latorom nada= kierunek znaczeniu,
˚nr 710 Sjp 1807–1814\;
mo>ci panowie – wysocy, wysoko uro-
dzeni; most – wysoko, moszcz – soki;
wstyd by nie zna: swego j"zyka# poza
tym Wysocki ^ Mo>cicki ^ Niesiecki
^ Czarnecki ]nie> ¯ nos ^ wysoko ˘
Nie>wie/, Kampinos\;
odpowiednik ang. His(Her Royal
Highness ]HRH\ ]Highness ^
Wysoko>:, ¯ high ^ wysoko\.
jegomo>:, jejmo>: jęz.
osoba bli/ej nieznana.
†jeko ˚jako.
†jelce broń.
garda, ob='k r"koje>: szabli lub
szpady, s=u/'cy do ochrony r"ki.
staropol. 1471 gyedlczie ]gedlcze
albo r'kogyeszcz\, ca 1500 glovy-
cza meycz}e|va albo yed}lce| vel
r'koyescz myeczeva ˘ gyedlczie,
gedlcze, yedlce – os=ona r"ki przy
mieczu, sztylecie szpadzie; garda.
†jele ile, ile tylko.
jelec ryba. Squalius vulgaris Cuv.
ryba jadalna z rodziny karpiowatych.
czes. ¯ niem.
wg mSjp 1969& zool. Leuciscus leuci-
scus, ryba jadalna z rodziny karpiowa-
tych, o srebrnym ubarwieniu.
staropol. 1472 gelecz cepedo.
}os=ona r"koje>ci – “jelec” ˚jelce|
†jelekol-e(wiek jęz.
ilu(ile tylko, ilekro:.
†jeleni jęz. jelenia dotycz'cy, pozo-
staj'cy w zwi'zku z jeleniem.
staropol. 1414 cornua cerui vlg. gele-
ne porosze, 1417 ielena secz, 1419
yelyenich; geleni; yak yelyenye,
1418 poyecznikem gelenaya
]cznikczink; pojedynkiem jeleni\.
jemio=a
staropol. jeleni(a& g'bka, j"zyczek,
j"zyk, korze<, ziele.
ang. of stag, ros. olen;-ole<.
jeleniak bot. Elaphomyces cervinus,
gat. grzyba niejadalnego, /yj'cego
w symbiozie z korzeniami drzew.
†jelennik bot.
staropol. 1472 gelennyk peuceda-
num alterum;
1472 gellenyk diptanum –
1. Peucedanum cervaria Cuss.,
2. Polygonatum multiflorum All.
jel-e<(enina(onek anim., zwierz.
Cervus elaphus L., ssak rogaty o
ubarwieniu czerwonobrunatnym,
zim' szarobrunatnym, r'czy w
biegu, przedmiot polowa<.
w malarstwie& jelenie na rykowisku,
zwykle kicz; zg=oski& je % le<.
¯ jel ]ryk\ % e< ]wielki; samiec\,
¯ >redniow. ang. yellen ]wy:, wo=a:,
wykrzykiwa:, rozbrzmiewa:, odbija:
si" echem\ ˘ ang. yell ]g=o>ny okrzyk,
pisk, wycie, wrzask\.
tak/e& elk ˘ jel ]jak ozero ˘ jezioro\
% k ]k ^ len ^ ziemia, szar\.
ang. stag ]1. w pe=ni doros=y samiec
sarny, szczeg[lnie europejskiej rudej,
2. samiec kastrowany w dojrza=ym
wieku, 3.a. m"/czyzna kt[ry bierze
udzia= w towarzyskim zebraniu, bez
kobiety przy boku, 3.b. towarzyskie
zebranie wy='cznie m"/czyzn\,
wo=. 1289 elen; 1201,
ros. olen;.
staropol. ielenow, gyelyenya,
ielene, ielen, gelenyom, 1446 nye
wszal Michalowa yelena, gelenya
]jelenia\, geleyn, 1472 gelen cervus,
XV w. yelyenye cervi, ca 1500 yelen
ceruus; yelyenye, torovye; geleny-
ew ˘ ielen, gyelyen, gelen, yelen.
staropol. gyelenycze, gelenyew
]jele<czy\ –
nale/'cy do jelenia, jeleni,
staropol. ca 1455 yelonkovy,
1471 gyelonek; yelonek,
1449 y yelonka, 1472 gelonek
nigidius; gelenek nigidius –
1. anim. m=ody jele<, Cervi elaphi,
2. o ma>ci wo=u – tej samej ma>ci
co jele<,
3. owad. jelonek, gatunek chrz'szcza,
Lucanus cervus L.
†jele>nik bot. ciemierzyca bia=a,
Veratrum album.
†Jelidocea Laodycea, staro/ytna
nazwa miasta w Latakii.
ang. Laodicea.
jelito anat.
cz">: przewodu pokarmowego
od /o='dka do odbytnicy.
jelita – wn"trzno>ci, kiszki.
u ludzi i zwierz't wy/szych& le/'ca w
jemio=uszka
jamie brzusznej cz">: przewodu po-
karmowego gdzie trawienie pokarm[w
i wch=anianie produkt[w trawienia;
u zwierz't ni/szych – ca=y przew[d
pokarmowy.
staropol. ca 1455 yelito,
ca 1500 yelytho viscus;
dlvge yelytho longaon; kathne
yelytho omentum; czele gelito, id
est wilcze liko mirica ]wg autor[w
Ss 1953& nazwa podejrzana, mo/e
b='d kopisty\ ˘ yelito, yelytho –
1. cz">: przewodu pokarmowego,
kiszka, 2. ciele jelito& wilcze =yko,
Daphne Mezereum L.
†jelko(/, ilko(/ ile, jak wiele.
jelonek
1. anim., zwierz. m=ody jele<,
2. owad. Lucanus cervus, du/y
chrz'szcz z grupy wachlarzorogich,
maj'cy silnie rozwini"te /uwaczki,
przypominaj'ce rogi jelenia.
je=cze: proces., spoż.
zje=cza=y smak starego mas=a, zepsuty,
rozk=adaj'cy si" t=uszcz, olej.
†jem im.
ang. them, ros. im-m.
†jemiel-ina(ny bot.
Viscum, wrzos, porasta suche lasy i
torfowiska; w Biblii& jaki> krzew.
staropol. 1471 mirica gyemyelyna...
est quoddam arbustum infructu-
osum, huius succus amarus vlg.
heydnicra videlicet quod ligatis
frondibus ¢ostrudit viam itineran-
tibus ]erit enim quasi myricae in
deserto\ ˘ mirica gyemyelyna;
staropol. mirica ¯ >redniow. ang. i
ang. mire ¯ staronord. myrr, myri
]1. podmok=y rejon, grz'ski, bagno,
2. g="bokie bagno; mokry; grz'skie;
>nieg z b=otem, chlapa\;
torfowisko z podmok=ym rejonem
skojarzone.
staropol. 1477 laszek gymyelny
ereximus – jemielny, zwi'zany
z jemio='.
jemio=a bot. Viscum album L.,
jemio=a, paso/yt drzew li>ciastych i
iglastych, zielona zim'; imela, omela.
staropol. 1419 yemyøla cameleon;
gemyolo mespula, 1423 gemoly,
1460 yemyola filigora,
1472 gemyola filigora quercina,
1475 gyemyola;
1437 vodna yamyola arbipales,
1460 ¢wodny gemyola arbipolis,
1460 wodna yemyola arbipoles –
1. bot. jemio=a, Viscum album L.,
2. wodna jemio=a – zool. gatunek
g'bki s=odkowodnej, Spongilla
lacustris L.
franc. 1. le gui, niem. 1. mistel,
anglosas. 1. misteltan, mistel,
ang. 1. mistletoe,
ros. omela-omela, OE. nazwisko
Omela<ski ]Jemio=owski\; Misztal.
jemio=uszka ptak.
Turdus viscivorus L.,
gat. ptaka z rz"du wr[blowatych,
odmiana drozda. OE ˘
staropol. 1437 gyemyolucha con-
turnix, 1472 gemelucha turdus.
†jen 1. on, 2. kt[ry, 3. ten, [w,
4. a ten, 5. skoro tylko, zaledwie.
staropol., w odmianach przez osoby
i przypadki ]deklinacj"\& gim, ie,
iemu, gy, z iego, o gego, gih,
yey, ye, 1391 a on ge lista ne dal,
1369 gege ludzem, 1395 gege
vsitkow na gege dzelnice,
1395 a ya gey nicz ne ¢wsyal;
gen duscha wynydzye sch czy-
ala, day by Jesusa vydzala,
w Ss 1953 13,5 kolumny cytat[w.
†jenak-i(o, janak-i(o jednakowy,
taki sam, r[wny.
†jenie czynność
spo/ywanie pokarm[w,
dosł. jedzenie ¯ jeda.
staropol. sbiray yø }mann"| kasz-
di, czso dosycz ma k genyv.
ang. eating ¯ eat,
ros. kuwanie-kuszanie.
jeniec(ki poz. społ.
braniec, osoba ]dzi> /o=nierz\ wzi"ta
do niewoli, uprowadzona w czasie
wypraw wojennych.
s=aw. j': – chwyci:, uj':. ˚je<stwo.
staropol. 1392 wibil jøczcza,
1398 jantczem, 1405 bi mu szø
gwalth ne sstal o yanczcza, 1423
iako yanczcza, 1425 noluerunt
detentum albo y'czcza,
1427 o cthore wibicye ianczcza,
1429 o odby}cie| yancza na
gualce yanthego,
1441 yanczcza nye upusczyl;
o yaczczoch o szmyerthne rany
yathych za goracza; yaczyecz
1475 albo gyaczcza; y'nczcze;
y'dcza y vmorzyl, 1466 y'czecz,
1444 yaczec, yøcce, yeyncze,
z iøczczow, y'czecz ˘ jøczecz,
jantecz, yanczecz, y'czecz,
yaczyecz, ianczecz, gyaczecz –
1. cz=owiek pozbawiony wolno>ci,
zatrzymany, uwi"ziony przez
pokrzywdzonego lub instancj"
s'dow', wi"zie<,
2. pojmany na wojnie, jeniec.
franc. prisonnier, un esclave,
ang. prisoner, captive,
ros. plennik, nevol;nik.
†jenkole jęz. kt[rykolwiek.
staropol. gencole ma wyern'
wyar' w panye bodze, nye schu-
ka w tich n'dzach bicz bogath.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jesie<
ang. anyone, anybody,
ros. vsqkij, kto-nibyd;.
†jeno(:, ieno, ino, jano, jedno(:
staropol. 1407 iedno; gedno,
ca 1440 by czø yedno vidzecz
myely; geno; acz go gyedno
szvkacz chczecze; a gedno
abi w rzecze ostali; ale gedno
pyeczone w ognyu; a gedno
weszrzaw pan na stani egipskye
przes slup ognyowi a oblokowy,
u zabil woysko gich; ale ivsz
geno tryskrocz pobugesz ge; ale
gedno przazni chleb gedly,
w Ss 1953 10 kolumn cytat[w ˘
iedno, gedno, geno –
tylko, jeden raz, lecz ]no ^ cz\,
1. wskazuje, /e zakres tre>ci zdania
zosta= ograniczony do wyrazu
kt[remu sensowo towarzyszy,
jedynie, wy='cznie, tylko,
2. jak tylko, chyba tylko, poza, opr[cz,
3. ale jednak, ale niestety, tyle /e,
4. ale tylko,
5. ale przynajmniej, byleby,
6. jak tylko, je>li tylko, jak, ni/,
7. chyba tylko, je>li nie, je>li tylko,
8. skoro tylko, gdy tylko, dopiero,
9. kt[rykolwiek, kt[ry tylko.
>redniow. ang. i ang. just, ]1. exac-
tly, precisely, as, just one o’clock,
2. almost exactly, 3. only, no more
than, as just a single soul, 4. by very
little; barely, as, he just missed the
train, 5. a very short time ago, as, he
just left, 6. quite; really, as it is just
beutiful\,
ros. tol;ko hto-tolko czto.
tohno-toczno, no-no.
†jeno:, jedno: ˚jeno.
staropol. yednocz, genocz,
gednocz –
1. ograniczenie& jedynie, wy='cznie,
tylko,
2. przeciwstawienie& ale tylko,
3. warunek& je>li tylko,
4. czas& skoro tylko, zaledwie.
ang. just, ros. tol;ko hto.
†jen/(e, je/, i/(e 1. kt[ry, 2. kto,
3. co, 4. a ten, ten to, ten w=a>nie.
staropol. yensze, gyesz, yesesz
przed nym bolyala, yesz, nad yn-
sze; yze rzekly Zydovye; gensze
by oth te tho svathloszczy ne bil
osfeczon f gego duszii; gysz ma
na vyeczne czassi trwaacz; o
gegosz Lexandr; nauczø cze na
drodze tey, po ieysze bødzesz
chodzicz;1411 sza gøsz penødze
wfszøl ˘ w Ss 1953 18,5 kolumny cy-
tat[w ˘ yensze, yesesz, yesz, yze,
yansz, yøs, yønsz, gyesz, gysz,
gøsz, gegosz, gesz, geszesz, ges,
gichsze, ienze, iensze, ies.
†jen/ekoli kt[ry(kto•kolwiek.
jesietrzec
staropol. 1401 yeszcoli.
†je<stwo, j"ctwo, j"cstwo,
j"cwo, j"stwo
1. branie, wzi"cie do aresztu, do
wi"zienia, w niewol",
2. stan pozbawienia wolno>ci,
3. pozbawieni wolno>ci je<cy.
staropol. 1395 ne chczemi
waszicz swego iønstwa; o y'cz-
stwvye svego syna mylego;
aby dopyro zvy'zan byl bo ]pro po\
y'czyv albo po y'czthvye;
yøthego sz yøczszthwa,
1419 w y'sthwye b'd'cz,
XV w. se zlego yøczstwa,
1425 dzirszal gy w yanczwe,
1433 sz gaczstwa;
w yanthswye dzirzan }r-z|;
w gy'czstwo wsadzono,
1453 detencione albo ¢gyancz-
stwam; tedy moze wynycz s tego
yanczstwa.
˚j"cie, jeniec.
jer wg Ss 1953, ptak. nazwa ptaszka.
staropol. 1472 gyrz pluuiales,
ca 1500 gyr vel lelyek ˘
gyrz }jer, jerz; staropol. YE, J.D.,
ir, irz, wg Ss 1953| – ptak.
1. jerzyk, Cypselus apus Illig.
}jerzyk lub irzyk ˘ Irzykowski|
2. jaki> ptak ziemno-wodny, lelyek.
staropol. 1472 gyrzyk pluuiales;
gyrzik pigargus ˘ gyrzyk, gyrzik –
ptak. jerzyk, Cypselus apus Illig.
jeremiada jęz.
skarga, lament, biadanie, narzekanie.
Jeremiasz, prorok w Starym Testa-
mencie Biblii.
†jerobota $, bot. Verbena officinalis
L., staropol. ca 1465 gerobotha
verbena.
jersey }d/ersej| tkan., odzież.
dziana tkanina we=niana, bawe=niana,
lub jedwabna; odzie/ z tej tkaniny.
jerzyki w liczbie mnogiej, ptak.
Micropodidae, rodzina ptak[w
o w'skich, d=ugich sktzud=ach i kr[t-
kim dziobie i nogami.
†jerzyna bot. jarzyna.
¢jes ˚yes ]ang.\
†jesienina bot. drzewo jesionowe.
staropol. 1437 ieszenina.
jesie<, yessen, jesen pora roku.
pora roku mi"dzy latem a zim', trwa-
j'ca od 21 wrze>nia do 20 grudnia.
okres siania ˘ na sienie ˘ nasienie ˘
osiany, osia:, za(siew, siejba i inne.
staropol. 1424 yma rok na iesszenni,
1461(67 gesenne autumpnales –
jesienny ¯ jesie<.
=ac. autumnalis, ang. autumn,
autumnal, ros. osennij-osiennij.
niem. herbstlich.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jeszcze
staropol. 1399 w geszeni, staropol. 1394 gesothr, ca 1455
1405 w iesseni, 1452 in yeszen; yeszyothr, 1472 yessotrz ezox,
w geszeny, 1476 na ta yesyen ca 1500 yeszothr esox;
przisl', XV w. w yesseny pascz yeszyothr vel yazycz ezox,
szwynye ˘ geszen, yesyen, 1419, jassothr, ca 1500 kar'sz vel
yessen – 1. jesie<, 2. jesion. yeszyothr rumbus.
=ac. autumnus, auctumnus ˘ †jessawu= poz. społ. ˚assawu=,
starofranc. autompne ˘ namiestnik u Kozak[w w chor'gwiach
>redniow. ang. autumpne ˘ husarskich lub pancernych.
ang. autumn, fall, niem. herbst,
s=aw. ¥sen;-jese<, jest(em(e>my(e> czas tera{niejszy
¯ by: ]istnie:, egzystowa:\; staro-
wo=. 1289 ásen;,
ros. osen;-ose<. pol. jam jest ¯ ang. am % =ac. est,
a, e ˘ ja, je, np. `ea }`eja|, Galilea
†jesietrz-ec(yna ryba. } galileja |,
jesiotr, OE, Acipenser sturio L.; m – symbol pierwszej osoby ]ja, o
mi"so jesiotra. sobie\. wi"cej ˚by:.
staropol. 1471 yeszetrocz sturio czas tera{niejszy
}zbyteczne wahanie Ss 1953& pro ja jestem my jeste>my
yeszetrecz$, staropol. OE, J.D.|, ty jeste> wy jeste>cie
1394 pro I lapide yesszetrzini. on jest oni s'
staroniem. wy/yn sturjo, ona jest one s'
starofranc. esturgeon, estourgeon ono jest
]anglo-franc. sturgeon\, >redniow.
ang. sturgiun ˘ ang. sturgeon, czas przesz=y
ros. osëtr-osiotr, beluga-bie=uga. ja by=em my byli>my
˚jesiotr, jazic. ty by=e> wy byli>cie
jesion(owy bot., drzew. on by= oni byli
Fraximus excelsior L., ona by=a one by=y
drzewo z rodziny oliwkowatych. ono by=o
s=owotw. zwi'zany z ˚klon  plon.
staropol. 1394 iassen; yaszene czas przysz=y
de aqua; dicta yasszen, 1401 in ja b"d" my b"dziemy
wlgari jaschen et alias ¢eschin, ty b"dziesz wy b"dziecie
1429 usque arborem dictum kanssy on b"dzie oni b"d'
yessen, ca 1455 yeszyen, ona b"dzie one b"d'
ca 1465 yasyeny ffraxanus, ono b"dzie
1472 yessyen fraxinus,
1475 yaszyen, wo=. 1289 es ]jest\, az; esm; ]ja
1478 gesszen fraxinus, jestem\, esmy ]jeste>my\;
1491 yesyeny fraxinus, w liczbie mnogiej& wo=. 1289 sout;-
ca 1500. faxinus yeszen vel fraxi- sut ]s'\, sout-sut ]s'\.
nus, ca 1500 jescheyn fraxinus. sanskr. asmi, asti ]by:\,
staropol. XV w. yesyenyowa, goth. im, ist, ang. am, is,
1475 od gaczy iessyonovey ˘ niem. ist, gr. esti, =ac. est ˘ bylim,
yesyenyowa, iessyonova – robilim ˘ byli>my, robili>my, cho-
jesionowa, wykonana z drzewa dzili>my, itp.
jesionu.
jest gest GJ, staropol.
ang. ash-tree, ros. qsen;-jasie<.
jestestwo osobowo>:,
jesionka odzież. osobowo>:, natura cz=owieka.
ciep=y p=aszcz noszony jesieni' i
zim'. †jestli je>li, czy. ¯ jest % li ]czy\.
ang. if, ros. esli-jesli,
jesiotr ryba. Acipenser sturio, esli by tol;ko-jesli by tolko.
ryba o rz"dach =usek wzd=u/ cia=a, z
wystaj'cym pyskiem; warto>ciowe jeszcze ¯ je ]jeden\ % szcze ]mniej
{r[d=o kawioru i p"cherzy. lub wi"cej\ ˘ jeszcze raz,
dosł. nie koniec, nadal,
˚jazic, jesietrzec.
¯ baz' staroniem. wy/yn. sturjo ˘ 1. wi"cej; po(daj mi jeszcze,
starofranc. esturgeon, estourgeon jeszcze raz, t=um. ang. one more
˘ >redniow. ang. sturgiun, time ]one ^ jeden, raz ^ time\,
anglo-franc. sturgeon ˘ 2. nadal, ci'g dalszy, przed=u/enie;
ang. sturgeon, ros. osëtr-osiotr. nie koniec tego o czym mowa.
dawny ros. sevr[ga-siewrjuga ¯ >redniow. ang. yete ˘ ang. yet.
]franc. esturgeon stellifere\ ˘ staropol. ieszcze, gescze, geszcze,
sevr['ina ]franc. la chair d’e- gyeszcze, geszce, geszczye,
yeszcze, yescze, yeschcze –
sturgeon stellifere\.
jeszczerzyca
1. nadal, dalej,
2. ponadto, opr[cz tego, tak/e,
3. uwydatnia pocz'tek lub koniec
czynno>ci lub stanu,
4. dot'd, do tej chwili,
5. uwydatnia wy/szy stopie< inten-
sywno>ci.
staropol. yesczez ]jeszcze/\ –
jeszcze wzmocnione partyku=' /,
ponadto, opr[cz tego, tak/e.
yes, >redniow. ang. yis, yus ˘ ju/,
yet, >redniow. ang. yit, yte ˘ jeszcze,
«ju/» ]koniec\, przeciwstawieniem
«jeszcze» ]nadal, ci'g dalszy\,
«ju/» – potakni"ciem ]tak\
¯ >redniow. ang. yus,
«jeszcze» – przeczeniem ]nie, nadal\,
¯ >redniow. ang. yete,
/e – tak, pozytywem,
e – nie, negatywem.
wi"cej ˚ju/, pr[cz ]elles ˘ else\.
naukowo w mSjp 1969& 1 «wyraz uwy-
datniaj'cy, /e co> trwa ]powtarza si"\
ju/ od pewnego czasu albo przekracza
w trwaniu to, co zwykle ma miejsce w
danej sytuacji», 2. «wyraz uwydatnia-
j'cy, /e co> si" dzia=o bardzo dawno»,
3. «w po='czeniu z zaprzeczonym
czasownikiem&wyraz uwydatniaj'cy,
/e co> oczekiwanego, spodziewanego
nie nast'pi=o», 4. ‘wyraz uwydat-
niaj'cy, /e przedmiot oczekiwany
op[{nia si", /e od czego> dzieli jaki>
czas», 5. «wyraz uwydatniaj'cy, /e
co> jest przedmiotem nadziei, obawy,
/yczenia, pro>by, ch"ci przed=u/enia
trwania, powt[rzenia itp.», 6. «wyraz
uwydatniaj'cy, /e co> dziej'cego si"
obecnie kontrastuje z tym, czego si"
mo/na spodziewa:, oczekiwa:», 7.
w po='czeniu ze stopniem wy/szym
przys=[wk[w lub przymiotnik[w albo
te/ z innymi wyrazami oznaczaj'cymi
wysoki stopie<, zmian" nasilenia, roz-
w[j czego itp. – wyraz uwydatniaj'cy
nasilenie przekraczaj'ce stan zwyk=y,
oczekiwanie itp.»
do ka/dego punktu do='czone przyk=a-
dy }jeszcze ^ nadal, w dalszym ci'gu,
J.D.|, przytaczam je wszystkie&
Pomimo pi"dziesi"ciu lat by=a jeszcze
pi"kn' kobiet' }nadal pi"kn'|.
Ostatni raz by= tak chyba jeszcze jako
ma=y ch=opiec }by= nadal ch=opcem|.
Ju/ czwarta a jego jeszcze nie ma
}nadal nie ma|.
Jeszcze kwadrans trzeba czeka:
}nadal trzeba czeka:|.
Zapewnia= go, /e tego dnia jeszcze si"
zobacz' }/e nadal zobacz' si"|.
My>la= /e to j' ucieszy, a ona jeszcze
si" gniewa }nadal gniewa si"|.
Wsp[lne nieszcz">cie zbli/y=o ich
jeszcze bardziej }nadal zbli/a=o|.
Jeszcze jak, jeszcze jaki }nadal wi"k-
szy lub mniejszy, w zale/no>ci od
kontekstu zdania, poprzedniej cz">ci
wypowiedzi|.
Utrudnienia w zrozumieniu zagadnie<
cech' Nauki polskiej, a to ze sk=onno-
>ci do wik=ania rzeczy prostych, wik=a-
nie za> – z nieudolno>ci w wys=awianiu
si", niewiedzy; ˚dr"twy.
anglosas. giet, gieta ˘
>redniow. ang. yit, yete ˘ ang. yet;
ros. e]ë-jeszczo ]jeszcze\.
†jeszczerzyca, wieszczerzyca
płaz. jaszczurka, Lacerta agilis.
†jeszutno>:
warto>ci pozorne, wysi=ki daremne.
staropol. w ieszutnosci swoiey
]w proznoszczy swoyey\; seszli
sø w geszutnosci dnowe gich;
gyn"ly w proznoszczy dny gych
z rychloszczø ˘ ieszutnoscz,
geszutnoscz.
ang. vanity; in vain,
t]eslavie-tszczes=awie,
ros.
sueta-sujeta; naprasno.
je>: czynność., spoż.
spo/ywa: pokarmy prze/uwaj'c je i
po=ykaj'c, konsumowa:, od/ywia: si".
wo=. 1289 ≥sti-jasti ]je>:\.
staropol. iescz bødø vbodzy y si-
czi bødø; yedli sø; ne yadl; gedly
manducent; gestcz; gedz ]jedz\,
gescz a pycz dobrze; laczni ge
ss ch'szy' ]=akn'cy je z ch"ci'\,
gedli, gyedly, y gedly sø, to
sø gedly, abichom gedli, gdisz
bødze godzin gescz..., gedz
chleb; gescz bødzecye, gedzø
v stola, ny gescz, ny pycz, iadl y
pyl; gee, nye gyescz, gyesch;
1484 gyessyczi vmyerenye –
˘ iescz, yescz, gestcz, gescz;
yadl, yedli, gedly ]jad=, jedli\,
ge, gee ]je\, gedz ]jedz\ –
1. je>:, posila: si", przyjmowa:
pokarm, spo/ywa:, posi=ek,
2. gry{:, k'sa:,
3. /u:, rozciera: z"bami,
4. zak=ad jedz'cy&
zastaw na zwierz"cia.
staropol. na(od•je>: si", >nie>:,
>niada:, pod(po(u(za(z•je>:,
jada:, do(u•jada:.
na(pod(po(z•je>:. ˚jad=o.
franc. manger, prendre, anglosas.
etan, pokr. niem. essen ˘ >re-
dniow. ang. eten ˘ ang. to eat,
ros. kuwat;-kuszat, poedat;-po-
iedat, est;-iest.
~je>: czas niedok.
spo/ywa: pokarmy prze/uwaj'c i
po=ykaj'c je, od/ywia: si".
ros. est;-iest, ]dok.\ s=est;-sjest,
]>niadanie\ zavtrakat;-zawtrakat,
]obiad\ obedat;-obiedat,
]kolacj"\ u'inat;-u/inat,
]spo/ywa:, je>:\ kuwat;-kuszat.
ang. to eat, to drink, to consume.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Jezukryst
s=owotw. baz' s=aw. jeda ˘ pol. jad=o.
po•je>: – troch", posili: si"
prze•je>: – nadto, wi"cej ni/ ˘
przejad=o si" co komu
do•je>: – doko<czy: spo/ywania
pod•je>: – ukradkiem; podjadek
wy•je>: – wszystko, do ko<ca
z•je>: – czas dok.
je>li jęz. 1. je/eli, 2. czy.
wo=. 1289 a]e-aszcze,
staropol. yestly, yestli, yeszly,
geszlisz, gestly, gestlycz, geszthly,
gesthly, iestli, iesli yesth.
je>liby jęz. 1. gdyby, 2. je/eliby.
by – forma niedokonana czasownika
]np. powiedzia=em by postawi=, ozna-
cza, /e jeszcze nie postawi=, dopiero
by=o powiedziane, by tak uczyni=\, zwa-
na w mSjp 1969 partyku=' trybu przy-
puszczaj'cego, w naukowy spos[b.
staropol. gestlybi nye mogl ]sin...
non potuerit\ offyerowacz bidlyø-
czya, offyerowacz bødzye dwye
garlyczi, gestlyby, gestlybi, iestlibi,
gesthlyby, yesthlyby, gyestlyby,
gesztlyby –
1. je/eliby, 2. czy.
¢je>li/eby jęz.
do zda< warunkowych, mo/liwych.
staropol. ieslizebi, yeslizebi.
†Jewa Ewa.
hebr. hawwah, p[{no=ac. Eva, Heva,
anglosas. Efe, >redniow. ang. i ang.
Eva, Eve, ros. Eva-Ewa.
¢jewrej etn.
1. /yd, 2. hebrajski j"zyk.
aram. ’ebrai, gr. Hebraios,
=ac. Hebraeus, nieme h lub HJ,
BW, eus  }ej|.
ros. evrej-iewrej.
†jezdecki ruch.
jezdny, konno jad'cy.
staropol. yezdeczky,
ang. rider ]one who rides a horse\,
ros. verxovoj-wierchowoj,
vsadok-wsadok, ezdok-jezdok.
jezdn-ia(y szlak.
cz">: ulicy przeznaczona do ruchu&
niegdy> konnego, nast"pnie ko=o-
wego – pojazd[w ci'gnionych przez
konie.
>redniow. ang. rode, rade,
ang. road, ros. doroga, put;.
staropol. gesztczy ]je{d{cy\, gezd-
nich ]jezdnych\, 1471 gyesdnego,
ca 150, yesdny eques; yesdny
equester vel eques; a vozy y
gezne eypskye potopyl –
je{dziec, konny. ˚jazda.
jezioro geolog.
naturalne zag="bienie w ziemi wype-
=nione wod', o du/ej powierzchni.
baz' s=owotw. asser ]woda\ ˘ ozer,
OA, i niem. wasser, litera i d{wi"k W
Jezukryst
wprowadzone w Íredniowieczu.
wo=. 1289 ázero ]jezioro\, ázer≠
]jeziorze\, ros. ozero.
staropol. 1396 yeszoro,
1397 y pol yeszora ]i p[= jeziora\,
1400 na Cussewe iezerze; w
gezera wod; w yezora wod,
1408 yeszerze ]jeziorze\,
1409 vszitkich iezor,
1419 geszoro; yezoro,
1426 w jezerze, 1440 iesoro,
1441 vlg. iezori,
1446 yeszoro; yesor, w gezerze,
do gezyora i stopily; z tego ge-
zyora; w gezyoro; sz yezyory, a
nad geszora; yezyoro, iezoro, w
iezerze, iesoro; do gyeziora –
naturalny zbiornik wodny,
jezioro, staw.
staropol. 1296 jezerco, 1377 ieszorka,
1427 usuque ad igezorko et a dicto
igezorko, 1433 vlg. geshorek, 1437
ad iezorko, a iezor}z|ko per debrz,
1487 yeszyorko, 1453 gezorko –
jeziorko, staw.
staropol. 1456 sex grossos jezer-
nego ˘ jezerne –
op=ata za u/ytkowanie jeziora.
lit. e≈eras, prus. azaran, >redniow.
ang. lak, laake ˘ ang. lake, staro-
franc. lac, =ac. lacus, staroirl. loch,
dun. sø,
gr. lakkos ]staw, sadzawka\
– do>: pospolity wypadek natury
ma znacznie zr[/nicowane nazwy w
j. europejskich....
¢jeziorzysko geolog. zanikaj'ce
jeioro, rozlewisko i bagnisko po
starym, zanikaj'cym jeziorze.
staropol. 1475 z gyeszyerzysky,
1484 jezerzyska, 1486 rippam
stagni antiqui albo yeszerzysko;
albo yeszyerzyszk'
˘ gyeszyerzysko, jezerzysko,
yeszerzysko, OE.
jezui-ta(cki(tyzm rel.
cz=onek zakonu Towarzystwa Jezu-
sowego, za=o/onego w 1534 r., przez
Ignatiusa Loyol" ¯ Loyola, do walki z
reformacj' i obrony papiestwa.
†Jezukryst rel. Jezus Chrystus;
obiekt kultu religijnego, adoracji wi-
sz'cego wyobra/enia na >w. Krzy/u, i
nadziei wiernych /e przez jego m"k" w
/ycie wieczne gdy kto> silnie uwierzy
w jego bosko>:, i w chwili >mierci
umrze bez grzechu.
z Nazaretu, “syn Boga” i Marii, /ycie
opisane w formie zeznania 4-ch apo-
sto=[w& Marka, Mateusza, +ukasza,
i Jana, stanowi'cych dopisan' cz">:
Biblii, zwan' Nowym Testamentem –
poprawion' wersj' judaizmu zawartgo
w Starym Testamencie&
• pakt Izraelit[w z Bogiem – Stary,
• pakt rodu ludzkiego z Jezusem –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Nowy Testament.
Na pocz. VI w. mnich Dionizy
“Ma=y”, †530 lub †545 A.D., scy-
tyjskiego pochodzenia, /yj'cy w
rzymskim klasztorze, dla u=atwienia
u/ywania paschalnych tablic, zmieni=
odliczanie lat «od stworzenia >wiata»
na «od narodzenia Chrystusa».
Dzi> uwa/a si", /e pope=ni= b='d
dochodz'cy do lat 6-ciu, bo Herod
zmar= na 4 lata przed narodzinami
Chrystusa, gdy Jezus by= w wieku do
lat 2-ch – jeden z licznych lapsus[w
Biblii i p"d do poprawiania, reformacji
kalendarza. Na Ba=kanach reformowa-
ny i wprowadzany by= ju/ kilkakrotnie
z tego powodu. St'd style&
5492 lub 5493 – aleksandryjski,
5500 – antiochski,
5504 – Hipolita,
5505 – stary bizantyjski,
5508 – konstantynopolski.
Latopisy, w pocz'tkowym okresie,
tj. od 855 A.D. po ok. 1200, wch=on"=y
w swe zbiory zapisy opisane tymi
stylami, tworz'c zlepek informacji
trudny dzi> do rozwik=ania.
Ch"tni o tym nie wiedz', i do ist-
niej'cego, poprawnie ustalonego roku
narodzin, dodaliby s=odkich 6 lat ^ 4 %
2, do gregoria<skiego tym razem. Za-
p"dy b"d' dot'd, dop[ki b='d ten tkwi:
b"dzie w Nowym Testamencie. Lecz
usuni"cie go jest niemo/liwe – zbyt
silna tradycja, /e Herod }w starczym
wieku| kaza= wymordowa: niemowla-
k[w p=ci m"skiej w okolicy, w obawie
/e w=a>nie narodzi= mu si" konkurent
do w=adzy – nast"pny lapsus, znany
tylko Biblii, by Jezus cudownie unikn'=
>mierci. Gdy Jezus wzrasta= – Herod
dawno nie /y=; musia=by zamierza:
/y: ze 150 lat by cokolwiek straci: na
rzecz Jezusa kt[ry przej'=by w=adz" po
nim – dodajmy – w wyniku zamachu
stanu, na domys=. Ale Herod by= mia-
nowany przez Rzymian, okupant[w,
narzucony Izraelitom, nie obrany czy
z dynastii jakiej, jak sugeruje biblijny
tytu= – “kr[l ?yd[w”. Jezusowi taka
mo/liwo>: nie grozi=a w /adnym wy-
padku, bo gdy Herod zaprzyja{niony
by= z g=owami Imperium i obraca= si"
w>r[d nich, Jezus by= g=ow' swego
kultu, prosperowa= w>r[d posp[lstwa.
Rzymianie stracili go w ko<cu – zu-
pe=ne nieporozumienie wynikaj'ce z
braku rozeznania stosunk[w i ducha
czas[w. Fa=sz pobo/nych, Bibli"
pisz'cych, /e Herod niemowlak[w
kaza= wymordowa:. Herod nakaza=
zg=adzi: swych doros=ych syn[w,
zamienionych w Biblii na niemowlaki
]czasem potomk[w zwie si" dzie:mi\,
sw' /on" – Mariamne, jej brata, dziad-
ka i matk", itp.
Biblia pisana przez ˚pobo/nych, tj. fa=-
Jezukryst
szywych i my>li kr[tkiej – jak pami"-
ta= o jednym, to zapomnia= o drugim;
ma by: wymierzona w przewrotnych
Izraelit[w, za rad' kt[rych – t=umu i
kap=an[w – Rzymianie go ukrzy/owa-
li. Bardzo dobrze# W ten spos[b mamy
pomost do /ycia wiecznego, wej>cie
do nieba, bo inaczej dobrotliwy B[g-
Ojciec wszystkich nas str'ci=by do
piekie=, na ˚S'dzie Ostatecznym.
Biblia pisana przez fa=szywych,
fa=szywym i ciemnym – ciemnocie
spo=ecznej – trafiaj'ca do wyobra{ni,
lekcja historii swoistego rodzaju.
Pisana w miejscu odleg=ym od
Palestyny, i czasie, w mej opinii – w
Konstantynopolu, a jej pierwociny nie
wcze>niej ni/ w ok. 150 lat po naro-
dzeniu Chrystusa. Pe=niejsza jej wersja
powsta=a po pierwszych soborach& w
Nikai – 318 A.D. i Konstantynopolu –
374 A.D., z pewno>ci' w[wczas.
Na pierwszych soborach kszta=to-
wa=a si" posta: Jezusa, ewaluowa=a z
cz=owieka w kierunku boga ]Matka
Boska ˘ Bo/e Narodzenie, Bo/e
Cia=o\, przez odrzucanie wszystkich
tych, kt[rzy >mieli by: cho: troszk"
bli/ej prawdy, i przez to sama wiara
ewaluowa=a w kierunku fa=szu. Dzi>,
w dogmacie katolik[w, Jezus na r[wni
z Bogiem, jeden z trzech element[w
tzw. Tr[jcy >wi"tej& B[g-Ojciec, syn
Bo/y }Jezus|, i Duch >wi"ty.
Syn Bo/y – bezimiennie, t=um. =ac.
filioque ]z synem\, dodatek to niceo-
konstantynopolskiego Kreda, kt[rego
nie by=o w pierwotnej, greckiej wersji,
i sta=o si" to przyczyn' roz=amu w
Ko>ciele Chrze>cija<skim, jedn' z
kilku; wi"cej ˚Gospod.
W staro/ytno>ci bogiem zwano
cz=owieka poczciwego, st'd “sp=odzi=
cz=owieka na podobie<stwo swoje”
}u=omnego, to nie B[g w dzisiejszym
zrozumieniu|, Izraelit[w sp=odzi=,
rz'dzi= nimi, i modlili si" do boga, bo
zapomnieli jego imienia. Imperatorzy
rzymscy byli bogami. Nie by=o kary
>mierci za tzw. blasfemi" – utrzymy-
wanie /e jest si" synem boga. Jeszcze
Pontius Pi=at pyta= si" Jezusa czy jest
synem boga; pytanie retoryczne, bo
Jezus dopu>ci= si" czego> haniebnego&
“a czy ty jeste> synem boga$##” ]jak
mog=e> co> takiego$##\. Jezus waha=
si" i nie zapar=; “ty to powiedzia=e>”,
odrzek=, czyli potakn'=. Zatwardzia-
=o>: Jezusa roze{li=a Pi=ata i skaza=
go na kar" >mierci. Ale pisz'cy Bibli"
wymazali czyn oskar/enia, a /e nie
by=o kary za blasfemi", za syna boga
– b"dzie to dow[d o jego zupe=nej
niewinno>ci. W ten spos[b pytanie
o syn boga, przechytrzy=o chytrych
autor[w Biblii, kt[rzy pami"tali o
wszystkim, lecz tego, takiego obrotu,
je{dzi:
nie przewidzieli, /e tu “nitka do k="b-
ka” – w takim pytaniu le/y odpowied{,
prawda. W ten spos[b absolutnie
niewinny Jezus – syn boga – wisia=
na krzy/u pomi"dzy dwoma =otrami
]w Biblii nie ma cienia w'tpliwo>ci
/e ci byli =otrami, winnymi\ – tylko w
ten spos[b scena ta, takie rozwi'zanie
by=o mo/liwe.
Syn boga wyda= dwie, sprzeczne ze
sob' przes=anki&
• /e jest niewinny, bo nie by=o kary
za to – za blasfemi", i
• /e za to go skazano na >mier:, gdy
wymazano o co by= oskar/ony.
W ten spos[b Rzymianie ukrzy/owali
absolutnie niewinnego, za spraw'
Izraelit[w – t=umu i kap=an[w.
Absolutnie niewinny wisi mi"dzy
dwoma winnymi – angloj"zyczni maj'
na to porzekad=o& “It’s too good to be
true” ]zbyt dobre by by=o prawdziwe\.
Polacy nie maj' takiej m'dro>ci w swo-
im zbiorze. Szkoda. Bez niej wierz' w
Jezusa Chrystusa, /e przez jego m"ki
na >w. Krzy/u w /ycie wieczne... po
swej >mierci.
B[g p=odzi= pierwszych Izraelit[w, i
rz'dzi= bezpo>rednio nimi, st'd zwany
Ojcem, a Jezus Chrystus, wg wiary, by=
bez/enny i lubia= m"/czyzn – w>r[d
12-tu aposto=[w nie by=o jednej, i nie
przekaza= im misji apostolskiej krze-
wienia wiary, duszpasterskiej.
Jezus, obiekt wiary, jak uprzednio,
skupiaj'cy bezmy>lnych, z r[/nych
przyczyn, r[/nej ma>ci. ˚wiara.
Wiara w Jezusa propagowana przez
homoseksualist[w; tak mi=uj' roz-
negli/owanego Jezusa, jak ja swoj'
Marysi" w po>cieli, w dodatku roz-
pi"tego na krzy/u, w m"kach – ich
upodobanie; op=akany los dzieci w ich
pieczy. ˚pederasta, mi=y.
staropol. Iesucristvs; a takosz
rzekl myly Kristus daley& Ova
szye przyblyza, yen my' zdradzy;
pana naszego Iesucrista, panye
Iezu Criste, Iesu Criste, vkazal
namylszego Iesucrista, Iesucri-
stusovego, lyst Iesucristvszovy,
Yeszu Cristh prawy czyrpyal sza
nasz, ca 1425 Gezus przyblyzyw sø
gydzeze s nymy ]...idzie/e z nimi\, a
pres to gdiscy mili Ihu Xc cloueka
czudne stworzy, gospodna nasze-
go Yezu Krysta wyernye wyerzyl;
vm'czyenye gospodnya naschego
Iesv Crista; tegodla yszecz nasz
Xc mily gestcy on byl f sznamenv
ognewem na thø to gystø gorø
thamo prysetl byl k n}i|m; dwa z
uczennykow Gezusowy}ch| gyde-
chu do mesta ]“jidechu” do miasta\,
paan nasz, Iezus Cristus... bog iest
z ginoszczi; kakoczoly nasz Xpus
mily gestcy on byl ginse dny stvwo-
rzyl; takescy Xc svøtego Gana nad
ginsze appostoli svøthe gestcy gy
on vøcze miloual byl; Iezucristh
prawi czirpal za nasz rani, 1451
szukayøcz Yesucrista; gensze
yakokoly bog gest y czlowek ]licet
deus sit et homo\, ale geden gest
Kristus, Gezu Krysta, Jesu Christi,
o panye Iezv Kryszcze..., racz my
dacz m'droszczy szwyeczkye;
wyersø w boga ¢otza... a y w Gesu
Crista zsyna yego gednego; przez
myloscz szyna thwego yadnaczka,
boga naschego Jesu Crista;
1424 przesz... Ihesu Xpa... gest
tobye bogu oczczu wszechmo-
g'czemu w gednosczy Ducha
sw'thego welka czescz y chwala;
gen ]jen ^ skoro tylko\ duscha wy-
nydzye sch czyala, day by Jesusa
vydzala; nasz Xpus mily,
]o Jezusie\& i'zyk yego vmovny a
vyelebne movy, nye rychly, nye
klokyethlyvy, nye szepetlyvy any
monothlywy; o tem, yako drzeva
schylaly szye dayacz chval' Ie-
svcristvsovy ˘
Iesucristus, Iezu Crist, Iesucri-
stusz, Yeszu Cristh, Gezus, Ihu
Xc, Yezu Krysta, Kristus, Jesus,
Xpus.
Niekt[rzy, wiod'cy swe kulty okazali
si" zwyk=ymi przest"pcami, w tym&
• Charles Manson i jego Family ]Ro-
dzina\, z=o/ona g=[wnie z dziewczyn,
zamordowali w Los Angeles 5 os[b,
w tym Sharon Marie Tate, aktork" w
9-tym miesi'cu ci'/y ]8,5 miesi'ca\,
sam Manson s'dzi= /e jest Jezusem
Chrystusem i tak poda= swe nazwisko,
do='czy= Jezusa do swego gdy zatrzy-
many przez policj".
• Jim Jones, wiod'cy gromad" pt. The
Peoples Temple Agricultutal Project,
kt[ry w ko<cu u>mierci= 909 os[b w
p=n.-zach. Gujanie, w miejscu zwanym
Jonestown, cyjanidem, 18 listopada
1978 ]w sumie zgin"=o wtedy 918 os[b,
9 po masowym samob[jstwie\.
• David Koresh, z Waco w Teksa-
sie, kt[ry zgin'= w p=omieniach, 19
kwietnia 1993, wraz z ponad 75-ma
jego wyznawcami zw'cymi si" sekt'
Branch Davidians, a on sam, /e jest
prorokiem, naucza= Biblii.
• Tak i sko<czy= Marshall Herff Ap-
plewhite z Teksasu – samob[jstwem
39-ciu os[b, 26 marca 1997, wiod'cy
kult o nazwie Heaven’s Gate ]Brama
Niebieska, w znaczeniu Niebia<ska\.
• inni, wiod'cy swe kulty, ko<czyli w
wi"zieniach z powodu =amania prawa
i pod=ego traktowania swych s=ucha-
czy. Joseph Smith Jr., 1805.12.23 –
†1844.06.27, w wieku lat 24 za=o/yciel
Ko>cio=a “Latter Day Saint” ]Íwi"tego
Dni Ostatnich\, p[{niej “Church of
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
je/
Jesus Christ of Latter Day Saints”
]Ko>ci[= Jezusa Chrystusa Íwi"tych
Dni Ostatnich\, prorok, zastrzelony
w Carthage IL, w wieku lat 38, w
areszcie, przez t=um.
Jezus nie by= pierwszym ani jedynym
ukrzy/owanym przez Rzymian. Jezus
nie by= jedynym synem Boga, bo tacy
rodz' si" do dzi> i rodzi: b"d'. I Jezus
nie by= jedynym nauczycielem, po-
uczaj'cym swoj' sekt", trzymaj'cym
dyscyplin" w>r[d nich, bo tacy byli
przed nim i po nim, a/ do naszych
czas[w. Jezus nie by= pierwszym ani
ostatnim kt[ry wi[d= na zatracenie sw'
sekt", i sam sko<czy= na krzy/u – >w.
Krzy/u, z dwoma =otrami tego dnia.
Nie za “syna boga” stracony, tj. /e
by= synem cz=owieka poczciwego, i
jak ojciec powinien by: ]kt[rego nie
mia=; biologiczny ojciec nieznany\.
Trudno zgadn': za co go ukrzy/owano,
lecz na podstawie innych sekt, po-
wszechnie wiadomo, /e stoj'cy na ich
czele dyscyplinuj' swych “disciples”
]uczni[w\, za wszelkie odst"pstwa i
pr[by wy=amania si" z grupy, posu-
waj'c si" a/ do przest"pstw. Kult jest
form' niewolnictwa na publicznym
widoku&
„My chcemy Boga, Panno >wi"ta,
o us=ysz naszych wo=a< g=os,
mi=o>ci Bo/ej d{wiga: p"ta,
to nasza chluba, to nasz los”.
Dok=adnie; B[g – niesko<czona do-
skona=o>: – pozwoli= ukrzy/owa: syna
swego i narzuci= p"ta swym poddanym,
kt[rych sam stworzy= i umi=owa=. B[j
si" Boga# St[j z daleka od kult[w
wszelkiego rodzaju, w tym Jezusa.
Rzymianie ukrzy/owali absolutnie
niewinnego, z dwoma =otrami – pomy>l
na ile taka skrajno>: mo/liwa.
Roznegli/owany Jezus wisi na krzy-
/u, na o=tarzach ko>cio=[w, dw[ch
niekwestionowanych =otr[w z nim
nie ma. Do kogo wierni modl' si" –
niezbyt pewne, i po co on tam wisi$
Po co jego cia=o potrzebne jest do
zbawienia$ I komu$
Kilku aposto=[w rozproszy=o si" po
[wczesnym >wiecie ]uzupe=niono ich
do 12-tu na wz[r 12-tu za=o/ycieli
Izraela\, g=osz'c o rych=ym Ko<cu
Íwiata i /e /ywcem wejd' do nieba
w takim wypadku.
gr. chriein ]olejek, ma>:\ ˘ Chris-
tos ]Namaszczony\, =ac. Christus,
anglosas. i >redniow. ang. Crist,
ang. Christ,
ros. Xristos-Christos ¯ gr.
je{dzi-:(ec(ectwo ruch.
¯ jecha: z dodaniem elementu czasu,
cz"stotliwo>ci ]czynno>: ci'gn'ca
si"\, odpow. ang. Present Continuous
Tense ]j"zyk s=aw. posiada= wi"cej
je/]e\
form czasownikowych i formami zbli/
ony by= bardziej do j. angielskiego\.
staropol. 1399 gesdzili, 1403 ya
iesdzø wiszey trzech lat, 1411
do mlina iezdzyl daley trzech
lat, 1420 gesdzil tø drogan, 1420
y geszdzil yø, 1423 Elzbyetha s
swim mazem... jezdzila,
1435 Alexy conya... bratnego
poziczil y geszdzil na nyem,
gdze chcyal; Maczey... thego tho
konya... y na nyeem yesdzicz
˘ gesdzicz, geszdzicz iesdzicz,
iezdzicz, jezdzicz, yesdzicz –
1. porusza: si" konno albo na wozie,
2. je{dzi: na co>& naje/d/a:, napada:.
staropol. po(roz(w(wy(z•je{dzi:,
zje/d/a=y, po(w(wy•je/d/a:.
staropol. y s gesczy, s geszczczy
swogymy, XV w. yezdzecz equ-
ester, ca 1455 yesczdzecz; gesz-
dzecz; y geszdcze; gestczy, y na
geszczech, na gestczech gego, y
na gestcze gich; konya y geszcza,
geszdcza, gyesczow liczbø søøcz,
a vsrzisz gescze, y sz geszczi,
geszczczow, s geszczi swimy,
geszczi moy a geszczi twoy, ges-
dzyecz, gezczczow, gyezdnym,
gesdecz ˘ gesczecz, geszdzecz,
geszdecz gestecz, gesztecz,
gyestecz, gesdzyecz, gezczecz,
gyezdny, yezdecz, yesczdecz –
je{dziec, jad'cy, je/d/'cy konno.
=ac. eques, franc. de selle, de
monture, cavalier, niem. reiter,
kavallerist, ang. rider ]a person
who rides a horse\,
ros. verxovoj, ezdok-jezdok.
†je{wiec ja{wiec, AE.
¢je{wina
jama wydr'/ona w ziemi lub skale.
staropol. 1333 yesbyni, 1342 lyse
¢gosbeni foveae vulpium.
=ac. foramen, fovea, franc. la
fosse, le creux, niem. erdhöhle,
ang. pit, burrow, ros. qma-jama.
staropol. je{bina, BW.
†je/, i/(e, jen/(e 1. kt[ry, 2. kto,
3. co, 4. a ten, ten to, ten w=a>nie.
je/(owiec(y: ]si"\ zool.
Erinaceus, ssak owado/erny, pokry-
ty kolcami, prowadz'cy nocny tryb
/ycia, w lasach i sadach.
ros. ë', staropol. je/(ow –
zool. Erinaceus europaeus L.
`e/ ¯ ang. edge ]ostrze\, HJ.
staropol. 1471 opoka vbyeszeny
geszom, gyezow, ca 1455 yesz,
1472 yesz ericius, ca 1500 yez
iricius, idem quod ericius.
staropol. 1471 yeschow erinacilis –
z je/em zwi'zany, je/a dotycz'cy.
staropol. 1471 gyezik ]je/yk\ – je/.
franc. le herisson, niem. igel,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ang. hedge hog, ros. ë'-io/.
†je/]e\ ¯ e/e.
staropol. je/by ¯ e/by.
je/atka bot.
gat. pszenicy drobnoziarnistej.
†je/d/-a=y(enic ten, co du/o
je{dzi=, podr[/owa= po >wiecie.
prawo wjazdu, u/ytkowania.
staropol. geszdzaly.
†je/d/enie prawo wjazdu, u/ytko-
wania. staropol. 1476 yeszdzenym.
je/eli jęz.
1. sp[jnik, ='cznik do cz">ci warun-
kowej& p[jd" je/eli }to i tamto|,
2. sp[jnik do cz">ci zdania z zastrze-
/eniem& je/eli dobrze pami"tam...
]bo mog" nie pami"ta: lub {le\,
3. sp[jnik do przeciwstawienia, sto-
pie< wy/szy lub ni/szy, wi"cej lub
mniej& je/eli kiedy> ma=o }cokol-
wiek|, to obecnie mniej }tego/|.
anglosas. gif,
>redniow. ang. i ang. if,
wo=. 1289 a]e ]aszcze\,
ros. esli> esli by tol;ko>
esli by da'e.
je/owiec zool., zwierz.
zwierz" morskie denne.
je/y: ]si"\
1. z u=o/enia przechodzi: w stan
sprzeciwu, st'd
2. w=osy je/' si" na g=owie, zaje/y:
si" na co ]sprzeciwi: ostro\.
†je/yk zool. ˚je/.
je/yna bot. Rubus fruticosus L.
ro>lina o jadalnych owocach koloru
czarnego lub ciemnoczerwonego, i
p"dach pokrytych ostrymi kolcami,
krzewi'ca si" na nieu/ytkach ]mie-
dzach\, ja=owej glebie, o soku koloru
krwi.
¯ je/ ]kolce\ % /y ]krew\ % na, t=um. od
ty=u, s=owotw. koncepcji 023, 024.
staropol. 1437 yeszini vacinia,
1450 faccinia sunt fraga geszyny,
1459 geszyny nigra vaccinia,
1466 yezyny vaccinia,
XV w. geszyny faccinia; yezyny;
morowe iagodi, gezyny; yeszyny
vaccina, ca 1500 fraga, eyn ertper
vel fragum yeszyna ˘ geszyna,
gezyna, yezyna, yeszyna.
staropol. ca 1500 jeszy}n|ky maley
– je/ynka, ma=a je/yna.
franc. mure, niem. brombeere,
ang. blackberry, ros. e'evika-
ie/ewika, hernika-czernika.
¢j"cie chwyt ˘ zaj"cie.
1. prze(po-chwycenie, 2. zaw[d.
staropol. y'cze, 1471 thego lycza
y y'cz', 1497 yawszy hy... a thym
wyazanym y yaczym rzeczy my
szgynaly; aze do y'cza; czczyenye
j"zyk
o y'czyv svy'tego Yana Krzczy-
czyelya; }o Jezusie| czo wym kv
yego y'czyv potrzebnego, vschy-
thko vam povyem; y'czyv albo po
y'czthvye; y'czye svego syna;
yøcze, podla iøca, na yaczye, v
yaczyv ˘ y'cze, yacze, yaczye,
y'czye, yøcze, iøce –
1. pochwycenie, uj"cie, wzi"cie
do aresztu,
2. stan pozbawienia wolno>ci,
niewola,
3. po=[w, np. ryb,
4. uj"cie, zastawienie wody. ˚ je<stwo.
staropol. j"ciec –
jeniec, wi"zie<, niewolnik.
>redniow. =ac. Sclavus, Slavus,
starofranc. esclave, ang. slave,
ros. rab/ynq-rab(ynia
nevol;ni-k/ca-niewolni•k(ca.
†j"ctwo społ. niewola, uwi"zienie.
ang. slavery, captivity,
ros. rabstvo-rabstwo,
nevolq-niewolia }†niewola|.
j"cze:j"k KCz, dźwięk.
wydawa: przeci'g=e, /a=osne d{wi"ki
pod wp=ywem cierpienia.
staropol. y'nczøc, yøczi ˘ y'nk.
=ac. gemere, ang. groan, moan,
ros. ston-ston, stenanie.
j"czmie-<(nny
1. bot. gat. zbo/a,
Hordeum vulgare L.,
2. med. ropne zapalenie gruczo=[w
=ojowych powieki, j"czmyk.
staropol. krupy y'czmyennye,
krupy yanczmyenne –
z j"czmienia zrobiony.
staropol. 1476 yaczmyeniczsko –
j"czmienisko, pole po j"czmieniu.
staropol. 1419 yøczmyenna møka;
yako yaczmyenne quasi, 1497
iaczmyennych ordeacearum,
ca 1500 yaczmyenny ordeaceus –
z j"czmienia zrobiony, j"czmienia
dotycz'cy.
staropol. 1409 szedm corczow
gøczmenu; yøczmyen sze szely-
enyal; iøczmyen pyrwi znø; pelne
iøczmyenya; dzesyøcz tysyøczow
myar iøczmyenya, 1465 yaczmyen
ordeum, 1470 w yaczmenv, 1472
yøczmyen ordeum; yaczmyen
ordeum, 1473 owschv y yaczmenyv
]owsa i j"czmienia\ ˘ gøczemen,
yøczmyen, iøczmyen, yaczmyen
– j"czmie<& ro>lina i ziarno.
anglosas. b≤rlic,
>redniow. ang. barlic, barley,
ang. ]bot.\ barley ]med.\ stye,
ros. ]bot.\ qhmen;-jaczme<,
]med.\, qhmen; (na glazu).
j"drn-y(ie: jęz. krzep•ki(n':,
tward•y(n':, silny, pe=en si=y.
staropol. XV w. yadrny –
j"zykoznawca
silny, pe=en si=y.
=ac. fortis, vividus,
ang. pithy, sappy,
ros. silnyj> vyrazitel;nyj>
sohnyj-socznyj ]soczysty\,
†j"dy jęz. kt[r"dy, ¯ k"dy, JK.
staropol. 1426 y'dnim ya yachal
]k"dy jam jecha=\ tandy moy na-
myastek dzirszal daley trzech
lath, 1426 yadi Jan yachal, tandy
yego namyastek dzirszal daley
trzech lat.
j"dza char.
jaga, wied{ma z=o>nica, sekutnica.
j"dza – n"dza ]marnego charakteru\.
staropol. 1437 y'dza sagana
ca 1455 y'dza sagana,
XV w. yandza chimera,
1451 lamie i"dze,
XV w. ex. j'dza lamia,
1471 yandzia lamia, y'dz'
lamiam, XV w. yandza lamia,
ca 1500 yadz' furia; y'dz' lamia
– wied{ma, czarownica, te/&
demon, potw[r.
=ac. saga, monstrum, furia,
franc. sorciere, anglosas. wicce,
>redniow. ang. wicche, ang. witch,
shrew, vixen, ros. koldun;q-
ko=dunia, ved;ma-wiedma,
harodejka-czarodejka;
zlaq, svarlivaq 'en]ina
krikun;q, furiq-furija.
j"k(liwy(n': dźwięk.
pokr. d{wi"k, /a=osny g=os wydawa-
ny podczas cierpienia.
†j"rzych bot. gatunek macierzanki,
Thymus vulgaris L.
staropol. 1460 yanrzych herpirella.
†j"stwo społ.
niewola, je<stwo ¯ j"cie ¯
j': ]chwyta:\,
franc. esclavage ¯ esclave ]jeniec\,
ang. slavery, ros. rabstvo-rabstwo
¯ rab=-rab, nevolq-niewola.
j"tka bud. belka pozioma na kt[rej
opieraj' si" krokwie.
†j"try anat. w'troba, ¯ s=aw. utroba,
s=aw. U ˘ Å, ´ ˘ J".
staropol. 1437 yatri yecur,
gr. lipos, =ac. iecur,
franc. le foie, anglosas. lifer,
>redniow. ang. livere, livre, ang. liver,
ros. utroba-utroba ]brzuch\,
pehen;-w'troba, pehënka.
†j"try powin.
j'trew, szwagierka, synowa.
†j"ty, j"t pojmany, wzi"ty. ˚j':.
j"z-yk(yczek(or(kowy
1. anat. mi"sie< w jamie ustnej,
2. jęz. spos[b przekazania my>li
i uczu: za pomoc' zg=osek i ich
kombinacji; ludzka mowa.
s=owotw. pokr. ozor, j"zor,
o ˘ j" ]OE\, `or  `yk, `ik.
J"zykiem rz'dz' zasady, w tym zasady
tworzenia s=[w pochodnych. Kto>, kto
je zna – mo/e tworzy: fromy dotych-
czas nieistniej'ce i kt[re nigdy nie
b"d' u/yte. Tworzy to pole dla uk=a-
daj'cych s=owniki j"zyka polskiego,
do zamieszczania w nich tych form,
ot tak, na wszelki wypadek. I nie w
spos[b z=apa: “uczynnej” osoby na
gor'cym uczynku, tworzenia, sk'd ona
takie formy wzi"=a, czerpa=a.
Ja przytacza=em je, t=umi'c wewn"trz-
ny op[r, bo, id'c przez ca=y zas[b s=ow-
nictwa, wy=ania si" obraz tworzenia;
po jednym ha>le, kilku, czy kilkunastu
j"zykoznawca specjalista w dzie-
tego nie wida:. Szczeg[lnie starannie
tworzone s' formy ko<cz'ce si" na&
`zm& indyferentyzm,
`styka& indianistyka, indoeurope-
istyka,
`logia& indologia
`owa:& indywidualizowa: si".
Od rzeczownik[w zbiorowych, w
liczbie mnogiej, np. gapie, autorzy
mSjp 1969 systematycznie tworzyli,
dorabiali, liczb" pojedy<cz'& gap,
baki ˘ bak, kapcie ˘ kape:, i inne;
dziwnie takie formy wygl'daj', na
kra<cach /ywego j"zyka. S=ownictwo,
w ten spos[b, dba=o>ci', staranno>ci',
>wie/yzn' >wieci, nie autentyczne,
“zbyt dobre, by by=o prawdziwe”,
mawiaj' angloj"zyczni& “It’s too good
to be true’.
=ac. lingua ˘ ang. tongue, langu-
age, ros. qzyhnik ]poganin\, az
az ]litera\, azbuk azbuk ]alfabet\.
liczne kaz.
wo=. 1289 ≥zyk= 6734 g. ˘
ros. qzyk, ukr. qzi-k/hok
]j"zy•k(czek\, por. jazyk,
staropol. j"zy-k(czek(czny
1. narz'd mi"sisty w jamie ustnej,
2. mowa okre>lonego narodu,
3. nar[d, plemi",
4. pod=u/ny przedmiot zw"/aj'cy si"
na kszta=t j"zyka,
5. bot. siedem nazw botanicznych&
babka lancetowata, j. g'siorowy, je-
leni, psi, ptasi, sobaczy, wo=owy,
6. jeniec-informator.
j"zyczny& wiele i {le m[wi'cy.
staropol. yøzyk, jazyky ]j"zyki\,
iozik, iøzik, w iøzicze ]w j"zyku\,
Nazwy botaniczne&
1. Plantago lanceolata L.,
babka lancetowata,
1472 yøziczki lanceola
2. Hieracium Pilosella L.,
1419 høssorovi yøszik pilosella,
3. Scolopendrium officinarum Sw,
1437 gelene yøziczki scolopendria
yeleny yaszyk – Colopendria,
yeleny yoszyk – Scolopendria,
j"zyk jeleni,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
j"zykoznawca
4. Anchusa officinalis L, psi j"zyk,
1419 pszy yanzik – Cynoglossa,
1460 pszy yøszyk – Cinoglassa,
5. Semen fraxinti, owoc jesionu,
ca 1500 ptaczy jensig lingua avis,
ptasi j"zyk, 1478 ptasy yazyk,
6. Anchusa officinalis,
1484 yazik ssobaczy – Cinoglossa,
j"zyk sobaczy, psi j"zyk,
7. Pulmonaria officinalis,
miodunka plamista, j"zyk wo=owy,
1419 wolowi yanzik buglossa,
1472 volovi iøzik buglossa.
franc. 6. cynoglosse,
langue-de-chien ]psi j"zyk\,
ros. 6. herednik=-czerednik.
dzinie nauki o j"zyku; lingwista.
=ac. lingua ]j"zyk\ ˘
franc. le linguiste,
niem. linguist, sprachforscher,
ang. linguist, polygot ]1. a person
who can speak, read, and write seve-
ral languages; polygot, 2. specialist
in linguistics, czyli 1. osoba kt[ra
potrafi m[wi:, czyta:, i pisa: w kil-
ku j"zykach; poliglota, 2. specjalista
w j"zykoznawstwie\,
ros. lingvist-lingwist.
J"zyk jest deliktnym instrumentem.
Rz'dzi s=ownictwem i zasadami jego
u/ywania. Lecz na podstawie zasad
mo/na tworzy:, dorabia: nowe formy
do istniej'cych ju/. Dlatego do w=a-
>ciwego os'du j"zykoznwacy nale/y
ocena kt[re formy s=[w s' w u/yciu, a
kt[re ju/ nie. I z tym jest problem – z
ocen', bo w s=ownikach znajduj' si"
formy s=[w nie istniej'ce w /ywym, tj.
m[wionym i pisanym j"zyku, tworzone
przez akademik[w z oznakami utraty
kontaktu z nim. Uk=adaj' s=owniki a
w nich formy ot tak, na wszelki wy-
padek, na podstawie samych zasad.
S=owa te opisa=em& ˚dziwol'giem.
Przy tym, wielu wypadkach s' to d=u-
/yzny, mo/e do skrajnych nale/' zago-
spodarowywa:, wypromieniowywa:,
i zakwaterowywa:.
Mamy wi"c bogactwo j"zykowe...
najzupe=niej zbytecznie.
Tworz' dziwol'gi, a na braki wska-
zuj' potkni"cia w rodzaju& podwodny
jako «pod wod'», gdy jest to «pod
zwierciad=em wody» ]pod wod' jest
dno\; «lekko zadrapa:» gdy nie ma ci"/-
kich, tj. g="bokich zadrapa<, wszystkie
s' powierzchowne; «znosi: w d[=»
gdy nie ma znoszenia do g[ry, ma=y
dzbanuszek – nie ma du/ych dzba-
nuszk[w, itp., no i systematycznie
˚“mas=o ma>lane”.
Obserwuj'c za> wiedz" utrwalon'
w Ss 1953 czy wykazan' na Inter-
necie, j"zykoznawcy polscy za du/o
wiedz' o wymianach d{wi"k[w, ich
ji
przechodzeniu z jednych w drugie,
za ma=o za> jakie s=owa by=y i nadal
s' w u/yciu.
I tak ]cz">ciowo ze Wst"pu\,
1. staropol. dyrne pod has=em dzirnie
o znaczeniu& $, dar<$,
gdy staropol. YE ˘ dyrne ^ dernie
^ ros. dernina ^ pol. darnina;
¢dzirnie nigdy nie by=o w u/yciu.
2. pod jednym wyrazem has=owym
dwa r[/ne&
a. d{wi"cze: ¯ zwuk ]d{wi"k\, i
b. :wierka: ¯ zwitschern, twiteren,
3. staropol. 1472 sinder opisali ¢zen-
der, gdy anglosas. sinder, >redniow.
ang. sinder, cinder ˘ ang. cinder ]od-
pady w procesie obr[bki metalu\;
nigdy nie by=o ¢zender, w wymowie
i pisowni, ˚zender,
4. staropol. }drzewo zwane| broszat,
broszyca – znaczenie nieznane auto-
rom Ss 1953;
to starofranc. brosser ˘ >redniow. ang.
brusshen ˘ ang. brush ]krzaki, zaro>la;
by= to wi"c krzak\,
5. tak i staropol. dzio=da – znaczenie
nieznane, i szereg innych,
6. wsp[=cze>ni autorzy, produkuj'cy
si" na Internecie – jeszcze gorzej, w
tym& Warszawa od warchlaka, pu=k od
“staro-wysoko-niemieckiego” ]staro-
niem. wy/yn\ Volk ]lud zbrojny\, itp.
wojew[dztwo – jako&
a. province ]prowincja, dosł. zak'tek,
z dala od centrum w=adzy,
¯ pro ^ za, % winkiel ^ k't\,
b. duchy ]ksi"stwo, ¯ duke\,
c. palatinate ]palatynat ¯ palace\,
d. administrative district ]powiat,
staropol. ujazd, gbit\,
e. region ]to prawda, ale bez granic\.
metod' cyganki, do skutku.
historycznie wojew[dztwo zawne te/
by=o hrabstwem i gubeni' – nie ma na
Internecie, ˚wojewoda ^ hrabia ^ graf
^ pisarz ^ gubernator ^ rz'dca.
niem. graf ˘ grafschaft ]woj.\,
ang. count ˘ county ]woj.\,
w zamian “ang.” voivodeship.
7. Ba=tyk od b=ota, Krzywousty, bo
krzywe usta mia=, zniekszta=cone, licz-
ne inne w ten spos[b, ˚zmy>lenie.
8. dobry ]waleczny\ pomieszane z
lepszy ]wi"kszy\ – nie zauwa/one;
dobry ^ chrobry ]waleczny\,
lepiej ]wi"cej\ ˘ lepszy ]wi"kszy\
– zgodno>: przyrostk[w#
9. dwa bezokoliczniki jednego czasow-
nika& czasu tera{niejszego i przesz=ego
– nie zauwa/one i nie opisane;
i w og[le formy czasownik[w nie
opisane, dlaczego takie s'.
10. b='d w kolejno>ci litery { w polskim
alfabecie nie wykryty i nie poprawiony
przez to,
11. staropol. g">ci: – zag"szcza:, wg
Ss 1953; z=y j"zyk polski – czas tera{-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
niejszy ]zag"szcza:, `a:\ utworzony
z czasu przesz=ego ]zag">ci:, `i:\
¯ za` ]czas przesz=y\ % g">ci:, gdy
czas tera{niejszy ]g">ci:\ istnieje w
staropolskim#
]tera{n.\ g">ci: ˘ ]przesz=y\ zag">ci: ˘
]tera{n.\ zag"szcza: } znowu, po co$ |
Polacy, z akademickim przygotowa-
niem, S=ownik uk=adaj', j"zyka swego
dobrze nie znaj'c, zesp[= ludzi,
12. literacka nagroda A. Brücknera w
PAN-ie ]Polskiej Akademii Nauk\.
To stan wiedzy polskich j"zykoznaw-
c[w ostatnich kilku dekad.
W zamian przyk=ad wiedzy z ksi'/ki
Zarys gramatyki por[wnawczej j"zyk[w
s=owia<skich, Zdzis=awa Stiebera, wy-
danej przez Pa<stwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1979, 265 stron,
w kt[rej naukowo problem jest rozwi'-
zywany, ='cznie z u/yciem fachowej
terminologii w rodzaju&
„+'czy=o si" to z charakterem pier-
wotnych samog=osek przedakcento-
wych. To przesuni"cie akcentu ku
ty=owi spowodowa=o zmian" dawnej
intonacji cyrkumfleksowej zg=oski
przedakcentowej na intonacj" zwan'
nowoakutow'.” str. 63
Niezrozumia=y gulgot indyka. Tak
ca=a ksi'/ka. Musz" by: nieukiem w
zderzeniu z tym j"zykoznawc', zbyt
m'dre dla mnie.
J"zykoznawcy nie wiedz', /e dwa
angielskie s=owa& slow i allow, tj. r[/-
ne pisowni', wymow', i znaczeniami,
wyda=y jedno s=owo polskie& ˚wolno.
Mogliby, je/eli j"zykoznawcami s'.
?ycie w czasach gdy powstawa=o
s=ownictwo by=o proste, tak i s=owa
– proste& prz[dty=, g[ra d[=, pion
poziom, dobroz=o, dzie<noc,
wodaogie<, ziemiawoda, du/o
ma=o, bra:da:, pali:gasi:, budo-
wa:ruinowa:, ju/jeszcze ]ju/ ^ tak,
potakni"cie; jeszcze ^ nie, nadal, prze-
czenie\, wojnapok[j, obcysw[j,
pachnie>mierdzi ]odor, fetor\, praw-
dziwy fa=szywy, szczeryk=amli-
wy, dalekoblisko, wysokonisko,
=adniebrzydko, ciep=ozimno,
ciemnojasno, m'drzeg=upio,
kwass=[d, szorstkig=adki,
mokrysuchy, twardymi"kki,
g=o>nycichy, zdrowychory,
szczodrysk'py, czystybrudny,
g=odnysyt]y\, szczup=yoty=y,
m=odystary, drogitani, przykry
mi=y, przyjemnywstr"tny,
szybkiwolny, t"pyzdolny,
s=abymocny, biednybogaty,
ci"/kilekki, olbrzymkarze=,
wielkiniewielki, ma=y ]onona\,
wi"kszymniejszy ]struj, mie< ˘
stryjwuj, strona ojca i matki,
mniej-wi"cej& str•ona, oko•lica,
str•umie<\, zwane dzi> antonimami,
jod=a
i wyda=y one szereg synonim[w, a s=[w
pochodnych w dziesi'tkach, przecho-
dz'cych w setki w kilku wypadkach,
jak ziemia i woda.
A dzi> j"zykoznawcy u/ywaj' wysoce
zagmatwanych poja>nie<, trudnych do
zrozumienia, i termin[w gramatycznych.
wi"cej ˚jeszcze&
ju/ – potakni"cie ]/ ^ tak ˘ tak/e,
>redniow, ang. yus ^ tak\,
jeszcze – przeczenie ]e ^ nie\, nadal
¯ >redniow. ang. yete, alles;
w mSjp 1969, jeszcze «... 7. w po-
='czeniu ze stopniem wy/szym przy-
s=[wk[w lub przymiotnik[w albo te/
z innymi wyrazami oznaczaj'cymi
wysoki stopie<, zmian" nasilenia,
rozw[j czego itp. – wyraz uwydat-
niaj'cy nasilenie przekraczaj'ce stan
zwyk=y, oczekiwanie itp.»& Wsp[lne
nieszcz">cie zbli/y=o ich j. bardziej.
J"zykoznawcom, w tym autorom We-
bster’s Dictionary, 1962, nieznana jest
wymiana bez(d{wi"cznych&
GKCzD/, znacz. i zwi'zek&
="g ^ d[=, ni/, i przeciwstawne temu
si"g ^ g[ra, wy/, kres ˘
za•si"g(kres, ang. range.
ran•ge ]za•si"g\  b•ran•ch ]ga='{\,
ridge ]brzeg\  b•ridge ]most\;
ga='{ ¯ ga•="zie ¯ ="g  s"k ¯ si"g.
zg=oska orn ]r[d, rodzaj, =[g\ wyda=a
nie mniej ni/ kilka termin[w z rodem,
rodzajem zwi'zanych, tj. wesz=a w ich
sk=ad – znaczenie tak/e nieznane auto-
rom S=ownika Webster’a, 1962.
A to dlatego, /e j"zyk nie jest rozbity
na zg=oski i opracowana ich wymiana&
d/cz ˘ ros.-pol. do/d ^ deszcz, tatar.
Czyn-gis chan – D/yngis\, wi"cej ˚za-
si"g, Webster’s Dict., nr 885.
wg mSjp 1969&
hebel – heblowiny ]4 sylaby\,
strug – stru/yny ]3 sylaby\;
u/ywa si" wi[ry; j"zyk ma sk=onno>ci
do u/ywania kr[tszych form, nawet
gdy s' one ju/ niepoprawne, np.
mebel – sprz"t wykonany z drzewa,
gdy drzewo jest /yw' ro>lin', wyko-
nany z drewna, lecz d•rew•n•o gdy
drze•wo;
inny& urodzi: – wydzieli: /ywy p=[d
poza =ono, gdy potocznie& urodzi:
dziecko; dzieci nie rodz' si" lecz
noworodki& noworodek ˘ niemowlak
˘ dziecko ˘ podlotek ]nastolatek\ ˘
kawaler lub panna ˘ osoba doros=a,
dojrza=a.
tak i }czyje> tam| dzieci, np. dzieci
zmar=ego ... k=[ci=y si" o sched" po
ojcu, w miejsce potomni, bo s' to
osoby ju/ w wieku doros=ym;
po•tom•ni  dzie•ci.
z dwojga z=ego&
• formy d=u/sze, lecz w=a>ciwe, czy
• formy kr[tsze, lecz niepoprawne,
za kim i>:& za akademikami ]teoretyka-
jod=owa:
mi\, czy za ludem ]/ywym j"zykiem,
kr[tkim, j"drnym\$
za akademikami, czyli za poprawno-
>ci', lecz ci te/ wyko>lawiaj' j"zyk, na
sw[j spos[b, w tym tworzeniem d=u-
/yzn, dziwactw, ˚nr 840 ]gdzie
uwagi do mSjp 1969\, wyprowadzaj'
/ywy j"zyk na j"zykowe manowce,
bezdro/a.
†ji go, jego.
anglosas. i ang. his,
ros. ego-]i\ego.
†ji:, jici, ici, i: ˚i>:.
ang. to go, ros. itti-itti.
jidysz jęz.
j"zyk /yd[w – powtarzam za Wiki-
pedi' – aszkenazyjskich, powsta=y w
po=udniowych Niemczech, w X wieku,
z dodatkiem element[w hebrajskich,
s=owia<skich, i roma<skich.
†jigra, igra widowisko. ˚igra.
†jima:, ima: chwyta:. ˚ima:.
†jimie:, imie: ˚imie:.
†jimienie, imienie ˚imienie.
†jimi" ˚imi".
>redniow. ang. name, naam,
ang. name, ros. imq-imja,
†jinako, inako inaczej, ˚inako.
†jiny ˚inny.
†jistnie, istnie ˚istnie.
†jistny, istny ˚istny.
†jisto>:, isto>: ˚istota.
†jisty, isty ˚isty.
†ji>ci:, i>ci: ˚i>ci:.
†ji>cie, i>cie ˚i>cie.
†J. Kro. M. ˚mo>:.
†Job, Jop Hiob, posta: z Biblii.
jod(owa:(yna(ynowa:(oform
chem. pierwiastek chemiczny; roz-
tw[r jodu, >rodek bakteriob[jczy.
gr. iodes ]rdzawy\ % eidos ]forma\
franc. iode ]jodyna\,
ang. iodine, iodoform,
ros. iod-iod,
iodoform-iodoform ]kwas\.
jod=-=a(e=ka(=owy bot.
Abies pectinata D. C., gat. drzewa
iglastego o zarysie sto/ka, pokr.
>wierk.
jode=ka – wz[r tkaniny
staropol. jedl, jedla,
1419 abies modrzew, gedla,
1436, ¢abierum al. jedla libere,
XV w. gyedl abies,
ca 1455 jedla, 1465 gyedla,
franc. sapin, anglosas. fyrh, furh,
pokr. niem. föhre, >redniow. ang.
firre, ang. fir, ros. el;-]i\el ]jod=a\.
staropol. 1400 jodlowa,
1471 iodlowy, 1471 gyodlowe –
jod=owy.
jod=owa: muz.
>piewa: w szczeg[lny spos[b, w=a>ci-
wy Tyrolczykom z cz"stym przecho-
dzeniem ton[w piersiowych do falsetu.
niem. jodeln.
jodoform chem. kwas mr[wczany,
niegdy> stosowany w lecznictwie
jako >rodek antyseptyczny;
tr[jjodometan CHI3.
=ac. iodium ]jod\ % ]acidum\
form]icicum\, ang. iodoform,
ros. iodoform-iodoform.
jodyn-a(owa: chem., farmac.
30@ roztw[r jodu z w alkoholu ety-
lowym z dodatkiem jodu potasowego,
brunatny p=yn, stosowany jako >rodek
dezynfekcyjny, dra/ni'cy sk[r". ˚jod.
¯ jod % dyna ]woda, ciecz, p=yn\.
joga rel., filoz.
indyjski system religijno-filozoficzny.
sanskr. joga ]dosł. :wiczenie, medy-
tacja\, ang. yoga ]od 1820 r.\.
jogurt spoż.
gotowane mleko zaprawione
specjalnym enzymem, kwa>ny nap[j.
tur. joghurt,
ang. yogurt, yoghurt ]od 1625 r.\.
jol żegl.
1. statek /aglowy o dwu masztach,
o/aglowaniu gaflowym, tylni maszt
mniejszy od przedniego,
2. o/aglowanie takiego statku,
3. kilkuwios=owa =[d{ okr"towa.
niem. jolle.
jola, jolka żegl.
=[d{ /aglowa z ruchomym mieczem.
niem. jolle.
jo=op osob., pogard.
nierozgarni"ty, ograniczony, g=upiec.
dosł. przeciwie<stwo pojmowania,
chwytania, ¯ jo= ]j'=\ % op ]przeciwie<-
stwo\ ¯ opposite ¯ =ac. oppositus.
tak i ch=op ]gor'cy\ ¯ cho=op ¯
cho=od ]ch[d\ % op ¯ opposite.
ang. fool, idiot, simpleton,
ros. durak-durak ]dure<\.
jon(izacja(izowa: fiz.
atom lub zesp[= atom[w posiadaj'-
cych =adunek elektryczny dodatni
lub ujemny.
gr. ion ]id'cy\,
ang. ion(ium(ize(ogen.
jonon bezbarwny p=yn C13H20O,
o zapachu drzewa cerdowego, stoso-
wany w przemy>le perfumeryjnym, ke-
ton terpenowy, zwi'zek organiczny.
gr. ion ]fio=ek\, ang. ionone.
jonosfera meteor.
g[rna warstwa atmosfery,
wg mSjp 1959, 100–500 km od
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
j>:
powierzchni Ziemi, a wg Swo 1980,
powy/ej 50–60 km.
gr. ion, jon % sphaira ]kula, sfera\
ang. ionosphere.
jo<ski etn.
1. etn. odnosz'cy si" do Jon[w,
jednego z trzech szczep[w staro/.
Grecji,
2. archit. /=obkowana kolumna o g=o-
wicy ozdobionej dwiema wolu-
tami.
†Jop, Job rel.
Hiob, posta: z Biblii.
jordanka sport., gra.
kobieca gra bie/no-rzutna; wrzuca-
nie pi=ki do bramki przeciwniczek.
†jormark jarmark, OA.
jot(a(acyzm jęz.
nazwa litery J i odpowiadaj'cej
jej zg=oski.
jot – 9-ta litera greckiego alfabetu.
jotacyzm – nadmierne u/ycie joty.
gr. iota ˘ ang. iota(cism.
jowialny char., osob.
weso=y, pogodny, dobroduszny;
urodzony pod znakiem Jowisza.
=ac. Jove ]Jupiter\,
p[{no=ac. Jovialis,
franc. i ang. jovial ]ang. 1604 r.\,
ros. vesëlyj-wiesio=yj ]weso=y\.
¢jrza=y patrzony, ¯ {renica.
staropol. bil czasz, gdis zrzale
iagodi godzili syø zobacz; srzala
˘ zrzaly, srzaly – dojrza=y.
¢jrze: patrze:, ˘ do•jrze:(patrzy:,
u(we(spo•jrze:.
u/ywane z synonimami& baczy:,
gl'da:, widzie: ˘ tryb rozkazuj'cy
]ja\ widz", ]ty\ zobacz, sp[jrz,
na(spo•gl'daj, spo•gl'da:(jrze:,
wo=. ouzr≠vwi...
dojrze:, dogl'da:, ˘ dojrza=y ^
doros=y ^ dogl'dany, dopatrzony;
tak o cz=owieku, owocu, itp.
il•lustration – po•gl'd.
staropol. oczi iego na vbogego
zrzita; gensze zrzy na zemyø; nye
jrzely k nyemu; zrzane ]srzala\
grona ˘ zrzecz, jrzecz –
1. patrze: wpatrywa: si",
2. dojrzewa:.
staropol. ]1. patrze:\ do(niena(
(obe(o(pode(po(prze(przy(u(we(
(wy(za(ze•jrze:, obejrza=y,
]2. dojrzewa:\ jrza=y, nie(nieu(o(
(u(ze•jrza=y.
=ac. 1. spectare, respicere,
2. maturescere maturum fieri,
ang. 1. catching sight,
2. ripen, grow ripe, mature.
staropol. ca 1418 }o sposobie obja>-
niania Biblii| historiace zrzeymye,
skutecznye – Bohemizm&
dos=ownie, w spos[b rzeczowy.
ju
staropol. 1471 grzemo gyest;
szrzemo ˘ grzemye, szrzemye –
widocznie, oczywi>cie.
staropol. na zryenyv ˘ {renie –
spojrzenie, wejrzenie.
wg ˚Ss 2011, do ko<ca&
staropol. jrze:, {re: –
patrze:, wpatrywa: si".
staropol. przejrzany –
przewidziany, przeznaczony.
staropol. przej{rze:, prze{rze: –
1. wzrok odzyska:,
2. przeznaczy:, postanowi:,
3. przepu>ci:, przebaczy:.
staropol. przej{rzenie –
opatrzno>:, zrz'dzenie, los.
we{re: – spo(we•jrze:,
ze{rze: – ujrze:,
{ra=y, {rza=y – dojrza=y,
{drze: –
1. patrzy:, spogl'da:, wpatrywa: si",
2. dojrzewa:, 3. {re:.
s=owotw. pokr. wzorzec, dozorca,
nadz[r, {renica, wejrzenie, zekra:,
zekra=o ]zwierciad=o\ ¯ zor.
za(u(prze(przy(obe(do(pode(we(
(wy(ze(roze•jrze:. ˚gl'd.
~jrze: `gl'da:, `trze: ¯ try ]oko\,
`baczy: ]zwa/a:, mie: na uwadze\.
przedrostki pe=ni' tu funkcj" cz"stotli-
wo>ci& «raz», ‘jeden raz» w tym wy-
padku, r[/nie od wypadku `gl'da:.
ros. smotret;-dielit, glqdet;-
gljadiet, ang. to look up, to look ]at\,
to see, to look after, to superintend.
za•jrze: – rzuci: okiem
do >rodka, raz
spo•jrze: – rzuci: okiem, raz
u•jrze: – zobaczy:, raz
prze•jrze: – przepatrzy:
przy•jrze: si" – przypatrzy: si"
obe•jrze: – dooko=a
do•jrze: – dopatrzy:
pode•jrze: – podpatrzy:
we•jrze: – do >rodka, ¯ wgl'd
wy•jrze: – na zewn'trz
roze•jrze: si" – w r[/ne strony
¢jrzemy jęz. staropol. {rzemy –
widoczny, oczywisty.
¢jrzenie gl'd.
staropol. {rzenie – spo(we•jrzenie,
staropol. we{re: – spoj(wej•rze:.
~j>: ¯ i>:, chodzi:, st'pa:, kroczy:;
liczne zastosowania wynik=e
z r[/nych znacze< s=owa «i>:»&
za•j>: – wst'pi: ]na czas jaki>\
na•j>: – napa>:
p[•j>: – wyruszy: pieszo
u•j>: – ucie:, u ^ za
prze•j>: – 1. na wskro> pieszo,
przekroczy:,
2. od punktu A do B
przy•j>: – przyby:
obe•j>: – dooko=a
do•j>: – dociec, dotrze:
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ode•j>: – oddali: si"
pode•j>: – zbli/y: si"
nade•j>: – przyby: pieszo
we•j>: – do >rodka, wkroczy:
wy•j>: – poza obr"b, normy
ze•j>: ]si"\ – przyby: na miejsce
roze•j>: ]si"\ – rozdzieli: ]si"\,
w r[/ne strony
¢ju ostro/nie z transliteracj'#
w starorosyjskim pi>miennictwie,
znak [ czyta=o si" U – wskazuj'
inne j"zyki, od j"zyka polskiego po
zachodnie& niem., ang. i =ac.
ros. absol[t-absolut
ros. avant[ra-awantura
ros. gal[cinaciq-halucinacja
ros. kl[h-klucz
ros. kr[hok-kruczok ]kruczek\
ros. L[blin-Lublin
ros. R[rik-Rurik ¯ Ruhr % rik ]kr[l\
ros. t[rma-turma ¯ turm ]wie/a\
W transliteracji nale/y wi"c podpie-
ra: si" pisowni' j"zyk[w z kt[rych
Rusini b'd{ Rosjanie zaczerpali te
s=owa, terminy.
Za> U czytano jU, ˚U.
jubel zdarz.
wielka rado>:, ha=a>liwa zabawa.
¯ niem., wg mSpj 1969.
jubil-at(eusz(owy
osoba obchodz'ca uroczy>cie wielk'
rocznic".
hebr. jobel, gr. iobelaios,
=ac. jubilaeus, franc. jubile,
ang. jubilee,
ros. [bilej, prazdnihestvo.
jubiler(stwo(ski prof.
rzemie>lnik metali szlachetnych i
drogich kamieni.
starofranc. jouel, joel ]klejnot\,
>redniow. ang. jowej, jouel, jewel,
ang. jewel;
starofranc. jouel, joel ˘ joieleor
]jubiler\ ˘ >redniow. ang. jueler,
ang. jeweler, jeweller ]jubiler\,
staroniem. jubelierer ˘
niem. juwelier,
ros. dragocennyj kamen;-
dragocennyj kamie<, [velir.
jubka dawn., odzież.
damski kaftan na podszewce, pierwot-
nie lu{ny, p[{niej – obcis=y.
ros. [bka,
t=umaczony {le na j. angielski, jako&
ang. petty % coat ˘ petticoat
]halka, garderoba noszona przez
kobiety i dziewczynki pod sp[dnic'\.
jucha anat. krew zwierz"cia.
psia jucha ^ psiakrew ]wypowiadane
w z=o>ci, przekle<stwo\, rozjuszy:
]byka\.
staropol. 1471 jucha, 1472 iucha
almurias, ca 1500 my'szna yvch'
vel myaszna thlvsthoscz bulimen,
junostwo
iucha polney loczycze byla po-
trzebna kv yedzenyv tego baranka
vyelykonocznego –
1. wywar z mi"sa, zupa z krwi, sos,
polewka, ˚juszka,
2. sok ro>linny.
†juchowy $ wg Ss 1953,
zatem sugestia, /e zapewne b="dnie
odczytane «irchowe»&
staropol. 1490 ...obducturas albo
poschwi et poschewky iuchowe
et postawczowe.
najwyra{niej, tak.
jucht(towy garb.
sk[ra nieprzemakalna, u/ywana na
buty i do wyrob[w rymarskich.
¯ ros., wg mSjp 1969.
juczny zdolny do noszenia juk[w,
tobo=[w; tak o zwierz"tach& os=ach,
wielb='dach, itp.
¯ juk ]sk[rzany worek, sak podr[/
ny; baga/, tob[= na grzbiecie zwie-
rz"cia\ ¯ tur. jük ]ci"/ar\.
jud-a(aizm(zi:(asz ¯ Juda ]/yd\.
judo sport. d/udo.
¢jug s=aw. po=udnie ]strona >wiata\,
pol. po=udnie – >wie/ym s=owem, z
2-ch s=[w p[= dnia ]pora\, st'd i strona
>wiata, gdy s=o<ce w tej pozycji.
ros. [g.
juhas poz. społ. m=odszy pasterz
owiec w Tatrach i Karpatach.
w"g. juhasz ]owczarz\.
†jujube bot. Zizyphus lotus Lam.
staropol. 1472 iuiube iuiube.
¢juk holend. 1. jarzmo, niewola,
2. nosid=a na wiadra, 3. kab='k,
strzemi", obejma, 4. jarzmo dzwonu,
5. karczek sukni, koszuli.
juk(i pojemn.
sk[rzany worek, sak podr[/ny.
t=umoki, objucz•ony(y:.
tur. jük ]ci"/ar\.
=ac. panis ]chleb\ ˘ panarium
]kosz na chleb\ ˘
starofranc. i >redniow. ang. panier ˘
ang. pannier ]du/y kosz przezna-
czony do niesienia na grzbiecie
mu=a, konia, itp.\
ros. korzin-a/ka-korzin•a(ka.
julia<ski kalendarz
kalendarz wprowadzony przez
Juliusza Cezara ]100.07.12(13 –
†44.03.15 B.C.\, w kt[rym, po
trzech latach zwyk=ych, maj'cych po
365 dni, nast"puje rok przest"pny,
maj'cy 366 dni.
kalendarzowy rok ko<czy= si" 24
marca, po kt[rym nast"powa= nowy
rok, 25 marca, dlatego /e w[wczas
24-te dni& marca, czerwca, wrze>nia,
i grudnia uwa/ane by=y za dni
junotka
przesile< s=onecznych& najkr[tszy i
najd=u/szy, oraz 2 r[wnonocy.
wi"cej ˚kalendarz, gregoria<ski,
Wst"p ]cz">: V, Nie ma mocnych\
jumping sport.
jun-ak(osza(iec(cia(ka(och
m=odzi•an(eniec, m=[dka. ¯ niem.
anglosas. geong, niem. jung
>redniow. ang. yonge, ang. young,
franc. jeune, ros. molodoj-
mo=odoj, [nyj-junyj.
staropol. 1426 iuncza ]junca\,
1443 yuncza; ivncza; iuvencus
yvnyecz, sgromadzene iunczow
– m=ody byk, m=ody w[=.
staropol. junocha, junacha, 1466
nye wybyeray, iunochu, oczima;
nye wybyeray, yvnochv, ywnochy
z czwdnyma oczyma; poradzay
szye, yvnochv, bysz na lyatho
nye zostal bez grochv ˘ iunoch,
junocha, junacha, yvnoch –
m=odzieniec.
staropol. XV w. nye wybyeray,
yvnochv, ywnochy z czwdnyma
oczyma ˘ yvnocha, ywnocha –
dziewczyna, panna.
staropol. iunostwo, mlodoscz albo
junostwo – m=odo>:.
staropol. junosza, iunosza,
iunoscha –
1. m=odzieniec,
2. pan m=ody, nowo/eniec,
albo narzeczony.
staropol. junoszki& 1460 wnoszky
cauda muris, ca 1465 yunoszky
cauda muris, 1472 iunoski murinalis
˘ iunoszka, wnoszka, yunoszka,
iunoska –
1. ch=opiec, m=odziaszek, podrostek,
2. bot. Myosurus minimus L.
jung mors. ch=opiec okr"towy.
junior pokr.
m=odszy wiekiem cz=onek rodziny.
=ac. juvenis ]m=ody\ ˘
iunior ]m=odszy\,
niem. jünger, ang. junior,
ros. mladwij, men;wij.
junkier(stwo
1. pruski szlachcic w Íredniowie-
czu,
2. obszarnik w Prusach,
3. w armi rosyjskiej lat 1700–1850&
podoficer pochodzenia szlachec-
kiego; ucze< szko=y oficerskiej.
niem. junker.
†junoch(a m=odzieniec.
dziewczyna, panna, ¯ niem. jung,
>redniow. ang. yonge.
†junostwo m=odo>:.
anglosas. geong, niem. jung,
>redniow. ang. yonge, ang. young
]m=ody\, youth ]m=o-dzie/(do>:\,
ros. molodoj, [nyj-junyj.
†junotka bot. Myosurus minimus L.
staropol. 1472 iunothka murinalis.
junta polit. stowarzyszenie, zwi'zek
o charakterze politycznym w Hisz-
panii, Portugalii i Ameryce P=d.
¯ hiszp. junta }hunta|;
=ac. jungere ]do(='czy:\ ˘ junctus
˘ rodzaj /e<ski juncta ˘
hiszp. junta ˘ ang. junta,
†jupa odzież. okrycie wierzchnie.
jupiter
1. mit. b[g piorun[w, Jowicz,
2. przestarz. du/y reflektor u/wany
w atelier filmowym.
jupka odzież. kr[tki kaftanik
kobiecy z r"kawami do =okcia.
niem. joppe ¯ ital., ˚jubka.
¢jur(ny ogier, rumak ˘ wulg. jurny.
isl. jør. ˚ur. tak/e staropol. jarny,
jerny ˘ jurny, EU, ˚jary.
jura geolog.
drugi okres ery mezozoicznej.
Jura ]pasmo g[rskie w Europie Zach.\.
ang. Jura.
jurny wulg. /'dny wsp[=/ycia seks.;
okre>lenie samca /'dnego rozp=odu;
nami"tny, zmys=owy, pe=en /ywot-
no>ci.
¯ isl. jør ]ogier, rumak\ ˘ ur, or ]p"d\ w
nazwach samc[w& kur, knur, wilczur;
kaczor, indor.
s=owotw. koncepcji 022, 023, 024&
jur  ruj ˘ ruja.
jur-or(y(ysdykcja prawn.
=awnik, cz=onek zespo=u podejmu-
j'cego decyzj" w sprawie rozpatry-
wanej przez s'd.
=ac. jurare ]przysi"ga:\ ˘ jurator
]sk=adaj'cy przysi"g"\ ˘
starofranc. jureur, jureor,
>redniow. ang. jurour, ang. juror,
ros. prisq'nyj (zasedatel;);
=ac. jus, juris ]prawo\ % dicere
]orzeka:\ ˘ jursi dictio ]wykonaw-
stwo prawa\ ˘ ang. jurisdiction,
ros. [risdikciq> vedomstvo
(suda)> [rist, zakonoved.
jurta namiot, sza=as pokryty sk[rami
jelenimi lub woj=okiem, u/ywany
przez koczownicze plemiona pasterzy
w p=n. i >rodkowej Azji – Kirgiz[w i
innych, mongolskich plemion.
tur. jurt ]dziedzina, dom\,
ang. yurt, ros. [rta-jurta.
jury prawn.
zaprzysi"/one cia=o wezwane do
wydania bezstronnego wyroku z
materia=u oficjalnie przed=o/onego
mu przez s'd, lub do na=o/enia kary
albo os'du, opinii ]ang. judgement\.
ang. jury ¯ starofranc. jurée ]przysi-
"ga, ang. oath, judical inquest\
¯ >redniow. =ac. jurata ]a jury\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ju/
jurysdykcja prawn.
1. prawo s'dzenia,
2. zakres orzecznictwa s'd[w krajo-
wych, w sprawach cywilnych i
karnych.
ang. jurisdiction ¯ =ac. jurisdictio,
juris dictio ]administracja prawa\.
jurysprudencja prawn.
nauka prawa, znajomo>: prawa;
prawodawstwo.
just-owa:(unek czynność.
1. poligr. wype=nia: justunkiem
odst"py mi"dzy wierszami,
2. techn. nastawia:, rgulowa:.
†juszka spoż.
zupa z krwi zwierz"cej.
staropol. 1472 iuska almurias.
˚jucha.
juta bot.
Corchorus, gat. ro>liny kraj[w zwrot-
nikowych, o mocnym =yku, liczne
wyroby& worki, sznury, maty, s=o-
mianki.
sanskr. juta.
jutr-o(zejszy dzie< zaczynaj'cy si"
od >witu ]jutrzenka\ dnia nast"pnego
po dzisiejszym, obecnie trwaj'cym.
s=owotw. baz' utro ¯ future ]przy-
sz=o>:\ ˘ jutro ]po up=ywie nocy\, jutro
z rana ]w przysz=y ranek, najbli/szy\.
staropol. do yutra, do yvtra, iwtra,
yvtro, ot ivtra, na kasde jutro, w
zkoynczanyu yutra y wyeczoru
kochacz szye b"dzesz, z yutra,
z yvtra; za yvtra rano myly Iesus
vzral drzeuo fykove ˘
yutro, yvtro, iwtro –
1. ranek,
1.a. z jutra, za jutra – rano, z rana,
2. dzie< jutrzejszy, dzie< bezpo>red-
nio nast"puj'cy,
3. miara powierzchni pola, m[rg,
4. miara d=ugo>ci licz'ca 125 krok[w.
staropol. na jutrza – nazajutrz.
†jutrze(jszy, na jutrza
nazajutrz, nast"pnego dnia.
staropol. iutrze.
ang. tomorrow, next day,
ros. zavtra-zawtra.
†jutrze-jszy(nny, justrzejszy
staropol. yvstrzeyszego dnya,
yvtrzeyschy dzyen,
czasu justrzejszego.
1. jutrzejszy, po(ranny, 2. dot.
nabo/e<stwa zwanego jutrzni'.
jutrzenka astr.
gwiazda poranna, planeta Wenus.
staropol. 1466 constat et aurore,
yvtrzenky, sidera cece flore.
†jutrzenny, jutrzenni
1. poranny,
2. dotycz'cy nabo/e<stwa zwanego
jutrzni'.
ju/
staropol. 1436 yvtrzennya matutina;
yvtrzenne, od strozey yutrzenney;
iako gwyazda yutrzenna w po-
szrodku obloku; po czwarthkowey
veczeri, czassu iutrzennego;
czaszu yutrzennego.
jutrznia rel., pora dnia., miara.
1. w Ko>ciele Katolickim&
cz">: modlitw brewiarzowych
odprawiana pierwotnie w nocy,
lub przed >witem,
2. poranek,
3. miara powierzchni pola, m[rg.
staropol. yvtrznyeysze, do
¢y'trznyeysego, ˘ yvtrznyeyszy,
y'trznyeysy –
1. poranny, 2. jutrzejszy.
staropol. iutrzna gwyasda, iwtrz-
ney ˘ iutrzny, iwtrzny – poranny.
staropol. jutrzyna, justrzyna,
jutrzynia –
1. miara powierzchni pola,
2. pole kt[re ch=op mia= obowi'zek
uprawia: na rzecz pana, te/ sam
obowi'zek uprawy owego pola.
†jutrzyna, justrzyna, jutrzynia
miara powierzchni pola. morga ]area=
mo/liwy do zaorania w godzinach
rannych, w r[/nych krajach r[/nej
wielko>ci, w Polsce oko=o .56 ha\.
juwenalia zdarz., kult.
tradycyjne obchody dni /akowskich,
urz'dzane w formie festyn[w,
pochod[w, itp.
=ac. iuvenis ]m=ody\ ˘ juvenilis ˘
ang. juvenile ]m=ody, m=odzie<czy,
m=odociany, ma=oletni, niedoros=y\,
ros. [nowa> [nyj, [nowes-
kij.
¢juza }arch.| wi"zy, okowy.
>redniow. ang. yok
ang. yoke ]jarzmo\,
s=aw. [za-juza, [zy,
ros. cep;-cep, okovy-okowy,
[ ^ u ˘ w', w" ˘ pol. wi"zy.
ju/ jęz.
partyku=a wzmacniaj'ca, dosł.
potak]ni"cie\, s=owo akcentuj'ce u/y-
cie czasu tera{niejszego ]w tej chwili\
i przesz=ego ]ju/ zosta=o wykonane\,
k=ad'cy nacisk na odebranie my>li, jest
niejako powt[rzeniem, echem tego, co
by=o lub co b"dzie powiedziane.
s=owotw. pokr. /e, i s=aw.-ros. u/e.
podstaw' s=owotw. >redniow. ang.
yus ]tak\ ˘ ang. yes, S?, UE;
>redniow. ang. yis, yus ˘ ju/,
>redniow. ang. yit, yte ˘ jeszcze.
«ju/» ]koniec\, przeciwstawieniem
«jeszcze» ]nadal, ci'g dalszy\,
«ju/» – potakni"ciem ]tak\
¯ >redniow. ang. yus,
«jeszcze» – przeczeniem ]nie\,
¯ >redniow. ang. yete,
/e – tak, pozytywem,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
e – nie, negatywem. cz">ci.
Przyk=ady z mSjp 1969, gdzie wi"cej o naukowym uj"ciu ˚jeszcze.
ju/ ^ koniec ˘ wo=. 1289 ou'e ]ou ^ u\
1. ju/ nie pierwszej m=odo>ci ros. u'e, =ac. sic#
]koniec pierwszej m=odo>ci\, ang. already ]do lub przed danym
2. nie zrobisz ju/ nigdy tego lub sugerowanym czasem, rozumia-
]koniec robienia tego\, nym bez otwartego lub bezpo>red-
3. wyno> si", ju/# niego u/ycia;
]koniec wsp[lnego przebywania\, r[/ne od “all ready”\.
4. ju/ czwarta a jego jeszcze nie ma staropol. iusz, iusze, ivsz, yvsz,
]w ko<cu czwartej nie ma go\, yusch, yusche, yvsz, yvsze,
5. ju/ mia= wsi'>: do tramwaju, ale yusz, yvsch, yusch, jusze,
cofn'= si" ]w ko<cu nie wsiad=\, w Ss 1953 4,5 kolumny cytat[w –
6. ju/ nie biegn" ale p"dz" ]koniec 1. oto ju/, ca=kowicie, 2. oto teraz,
biegni"cia, pocz'tek p"dzenia\, oto w=a>nie, oto wreszcie, oto zaraz,
7. ju/ mia=a si" zgodzi:, gdy nagle 3. wzmacnia rozkaz& wi"c, a zatem,
obudzi= si" w niej niepok[j teraz wi"c;
]koniec zgodzenia si"\, 4. sp[jnik& spaja roz='czenie.
8. ju/ po kim, po czym †ju/ci jęz. oto ju/, ca=kowicie.
]koniec z nim, czym\,
1. uwydatnia rych=e zako<czenie,
9. nie dam i ju/ ]koniec rozwa/a<, nie
2. uwydatnia rych=e nastanie lub ist-
pro> wi"cej, decyzja ostateczna\. nienie czynno>ci – oto teraz, oto
w mSjp 1969 naukowo& w=a>nie, oto wreszcie, oto zaraz.
1. « wyraz oznaczaj'cy, /e co> jest
†ju/e ju/.
wynikiem up=ynionego czasu, /e co>
zdarza si" wcze>niej w stosunku do ¢ju/nik pokr. krewny, cz=onek rodu.
oczekiwania, spe=nia to oczekiwanie staroros. ['nik=-ju/nik,
lub jest bliskie spe=nienia»& By=a ros. rodstvennik-rodstwiennik.
pi"kn' kobiet', chocia/ ju/ nie
pierwszej m=odo>ci.
†ju/yna spoż.
posi=ek popo=udniowy, podwieczorek.
2. «pocz'wszy od tej chwili, od tego
staropol. 1450 post nonam vel
miejsca»& Nie zrobisz ju/ nigdy
tego.
antecenium vlg. yvszyn' ˘
yvszyna.
3. wyraz o charakterze ekspresywno-
¯ ros. u'in-u/in ]kolacja\,
wzmacniaj'cym; u/ywany do po-
ang. ]o znaczeniu zestawu\ supper,
naglenia, w zniecierpliwieniu»&
]o znaczeniu czasu\ dinner ]suty
Wyno> si" ju/#
posi=ek, odpowiednik polskiego
4. Przyk=ady u/ycia wyrazu ju/ w
obiadu, spo/ywanego p[{nym popo-
po='czeniu z innymi wyrazami&
=udniem – niezdrowy na noc,
4.a. Ju/..., a&
bo ci"/ki do trawienia\.
Ju/ czwarta, a jego jeszcze nie ma.
starofranc. disner ˘
4.b. Ju/ ... ale ]lecz\&
>redniow. ang. diner, dyner ˘
Ju/ mia= wsi'>: do tramwaju, lecz
ang. dinner ]g=[wny posi=ek dnia,
cofn'= si" w ostatniej chwili.
Ju/ nie biegn", ale p"dz".
spo/ywany wieczorem lub w po=ud-
nie\, ros. obed-obied ]obiad\.
4.c. Ju/ ... gdy ]kiedy\&
Ju/ mia=a si" zgodzi:, gdy nagle
obudzi= si" w niej niepok[j.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
4.d. «kto> przepad=, jest stracony;
co> zagin"=o, przepad=o, stracone,
min"=o»&
Ju/ po kim, po czym.
K
4.e. «wykrzykiwanie oznaczaj'ce
ostateczne, nieodwo=alne zako<cze-
nie czego, zniecierpliwienie itp»&
Odmowa kategoryczna –
nie dam i ju/.
Jedno znaczenie& ju/ ^ koniec, rozbite
na szereg punkt[w, r[/nie opisanych,
bo w r[/nych kontekstach u/ywane, w
formach uprzednio poja>nionych; za-
bawa akademik[w w szufladkowanie,
tj. doszukiwania si" kategorii grama-
tycznych i opisywanie ich – biurokraci
w akcji, j"zykowi tym razem.
I tak w wielu innych miejscach – nie
w spos[b mi przytacza: cho:by w