12.

TROCHĘ GRAMATYKI NIE ZASZKODZI...

Miejscownik ((o) kim? (o) czym?) liczby pojedynczej

rodzaj męski, żeński i nijaki rodzaj męski i nijaki

m, n, p, b, f, w, s, z + ie k, g, ch + u
t → -cie, d → -dzie, ł → -le, r → -rze c, dz, cz, dż, sz, rz, ż, ś, ź, ć, dź, ń, l, j + u

rodzaj żeński
k → -ce, g → -dze, ch → -sze
c, dz, cz, dż, sz, rz, ż + y
ś, ź, ć, dź, ń, l, j + i
Wyjątki: o synu, panu, domu – w domu!!!
Zapamiętaj! Uwaga na „głębokie” alternacje!!!
kościół – w kościele
anioł – o aniele
gwiazda – o gwieździe / gniazdo – w gnieździe
ciasto – w cieście / miasto – w mieście
kwiat – na kwiecie / świat – o świecie / lato – w lecie
wiara – o wierze
Miejscownik l.poj. rzeczowników i przymiotników r.ż. jest taki sam jak celownik l.poj.: Myślę o koleżance.
= Dziękuję koleżance.
Wołacz l.poj. niektórych rzeczowników r.m. jest taki sam jak miejscownik l.poj.: Myślę o Janku. = Janku!
Chodź do mnie!
Tablica alternacji w miejscowniku liczby pojedynczej.
Rodzaj męski i nijaki Rodzaj żeński
b + e = bie (klub - o klubie); (niebo - o niebie) b + e = bie (baba - o babie)
c + u = cu (koc - o kocu); (lico - o licu) c + y = cy (maca - o macy)
ć + u = ciu (liść - o liściu); (szczęście - o szczęściu) ć + i = ci (ciocia - o cioci)
cz + u = czu (deszcz - o deszczu); (pnącze - o pnączu) cz + y = czy (prycza – o pryczy)
d + e = dzie (ląd - o lądzie); (stado - o stadzie) d + e = dzie (środa - o środzie)
dz + u = dzu (ksiądz - o księdzu); dz + y = dzy (wiedza - o wiedzy)
dż + u = dżu (bridż - o bridżu); dż + y = dży
dź + u = dziu (gwóźdź - o gwoździu); (Bodzio - o Bodziu) dź + i = dzi (Lidzia - o Lidzi)
f + e = fie (traf - o trafie); f + e = fie (szafa – o szafie)
g + u = gu (gang - o gangu); g + e = dze (waga - o wadze)
ch + u = chu (grzech - o grzechu); (ucho - o uchu) ch + e = sze (mucha - o musze)
j + u = ju (maj - o maju); (jajo - o jaju) j + i = ji (Rosja - o Rosji)
k + u = ku (czwartek - o czwartku); (jajko - o jajku) k + e = ce (ręka - o ręce)
l + u = lu (bal - o balu); (molo – o molu) l + i = li (hala - o hali)
ł + e = le (sygnał - o sygnale); (koło - o kole) ł + e = le (chwała - o chwale)
m + e = mie (dym - o dymie); m + e = mie (brama - o bramie)
n + e = nie (baran - o baranie); (wino - o winie) n + e = nie (ściana - o ścianie)
ń + u = niu (koń - o koniu); (zadanie - o zadaniu) ń + i = ni (niania - o niani)
p + e = pie (chłop - o chłopie); p + e = pie (lupa - o lupie)
r + e = rze (bar - o barze); (pióro - o piórze) r + e = rze (kara - o karze)
s + e = sie (stres - o stresie); (lasso – o lassie) s + e = sie (o kasie)
ś + u = siu (miś - o misiu); ś + i = si (Kasia - o Kasi)
sz + u = szu (busz - o buszu); sz + y = szy (kasza - kaszy)
t + e = cie (brat - o bracie); t + e = cie (wata - o wacie)
w + e = wie (Kraków - w Krakowie); (brawo - o brawie) w + e = wie (Warszawa - w Warszawie)
x + e = ksie (fax - o faksie);
z + e = zie (raz - o razie); z + e = zie (baza - o bazie)
ź + u = ziu (paź - o paziu); (Kazio - o Kaziu) ź + i = zi (Kazia - o Kazi)
ż + u = żu (garaż - o garażu); ż + y = ży (gaża - o gaży)

51
rz + u = rzu (pieprz - o pieprzu); (morze - o morzu) rz + y = rzy (twarz - o twarzy)

Miejscownik l.mn. rzeczowników i przymiotników.

Rodzaj Mianownik l.poj. Miejscownik l.mn. Końcówki
męski duży pokój, wysoki dużych pokojach, wysokich mężczyznach, -ych / -ich
mężczyzna, mały kot małych kotach -ach
żeński droga szafa, młoda kobieta, drogich szafach, młodych kobietach, dzikich
dzika kaczka kaczkach
nijaki brudne okno, nowoczesne brudnych oknach, nowoczesnych
mieszkanie mieszkaniach

Ćwiczenie. Wyrazy w nawiasach w piosence zespołu Brathanki pt. „Kochaj mnie!” proszę wstawić w
formie miejscownika.

1. O (świt) i o (zmrok), 2. W (radość), no i w (smutek),

w (Skarżysko) i w (Sanok). w (radość) z ciepłego lata.
Ty mnie pokochaj nad życie! Na (piasek) plaży w (Gródek)
W (beret) w (czapka, chustka), - kochaj mnie do końca świata!
w (czapka), od stryjka ze Lwowa. W (spokój) oraz w (niebo),
Na (falochron) w (Ustka) w (spokój) palmowych niedziel.
Ty mnie pokochaj od nowa. W (Barwałd) i (Wachlewo),
Kochaj w (bogactwo) i w (bieda).
Ref.: W (kino) w (Lublin) – kochaj mnie!
W (maj) w (tramwaj) – kochaj mnie! 3. Jak młody ułan dzielnie,
Nie marudź, nie szlochaj, ale z całej siły kochaj! jak wartki na wiosnę strumień.
W (gmina) w (Kętrzyn) – kochaj mnie! Na (narty wodne) w (Mielno)
W (metro) i w (sweter) – kochaj mnie! - kochaj najmocniej jak umiesz!
Czy miasto, czy wiocha – ty mnie z całej siły Latem w (przydrożny rów),
kochaj! zimą na (sanki) i (narty).
Najmocniej zaś w (Kraków)
- kochaj, bom tego jest warta!

Ćwiczenie. Wyrazy podane w nawiasach proszę wstawić w miejscowniku.

1. Wychowywałam się w … (wiara katolicka). 2. Czy byłeś kiedyś w … (Praga)? 3. W … (to mieszkanie) jest
bałagan. 4. Adam i Tania rozmawiają o … (pogoda, miłość i koncert). 5. Wiktor zakochał się w … (ona). 6.
Płaszcz wisi na … (wieszak), a kwiaty stoją na … (stół). 7. Rodzice mówią o … (nasi chorzy sąsiedzi). 8.
Piotr nigdy nie był w … (to stare miasto). 9. Byłam wczoraj na … (interesująca wystawa) w … (galeria). 10.
Gdzie jest Anna? Ona jest w … (łazienka). 11. Kotlet smaży się na … (patelnia). 12. Czy byłeś już kiedyś w
… (Toruń)? 13. Byłam we … (Francja) dwa lata temu. 14. Twoje spodnie leżą przecież na … (krzesło). 15.
Mój mąż marzy o … (mały domek) z ogródkiem.

Ćwiczenie. Wyrazy w nawiasach proszę wstawić w miejscowniku l.mn..

1. W ... (autobusy) jest zawsze tłok. 2. Piwo podajemy w ... (szerokie kufle). 3. W ... (te gazety) nie ma nic
ciekawego. 4. Na jego ... (półki) jest zawsze bałagan. 5. Nie można palić na ... (perony).

Ćwiczenie. Zaimki osobowe proszę wstawić w miejscowniku. (zob. lekcja 1. – tabelka).

1. Dlaczego zawsze myślisz tylko o sobie, a nie o … (ja) i … (my)? 2. Pamiętam o … (ty). 3. Nigdy nie
zapomnisz o … (ona). 4. Oni rozmawiają chyba o … (wy). 5. Dużo słyszałam o … (one).

Ćwiczenie. Proszę powiedzieć:

a) w czym mieszkali / mogą mieszkać: chłop, szlachcic, magnat, król, kupiec, Eskimos, Indianin, Murzyn,
turysta, sierota, samotny staruszek, bezdomny:
hotel, dom starców, chata, zamek, kamienica, igloo, dom dziecka, dwór / dworek, wigwam, pałac, domek
campingowy, szałas, namiot, schronisko;

b) w czym żyją: koń, pies, kura, rybki, szpak, kanarek, krowa, świnia;
klatka, buda, akwarium, stajnia, chlew, obora, kurnik, budka dla ptaków.

Przyimki używane przy określeniu kierunku poruszania się i miejsca pobytu.

52
Warto zapamiętać taki układ. W układzie tym nie można „skakać” po przekątnej – tylko poruszać się
poziomo!

do – w – z (konkretne, „namacalne” miejsce)

na – na – z („abstrakcja” (okoliczniki celu) + wyjątki*, np.: na pocztę)
nad – nad – znad (wszelka woda)
w–w–z (wszelkie góry)
do – u –od (osoba)
*Niektórzy te wyjątki próbują pogrupować w jakieś kategorie:
1) „przestrzeń otwarta” (na stadion, na pole, na cmentarz...);
2) wyspy i półwyspy (na wyspę, na Kretę, na Bornholm...), chyba że nazwa wyspy jest też nazwą państwa –
wówczas do Irlandii...;
3) niektóre państwa (najczęściej na wschód od Polski: na Ukrainę, na Litwę... – zob. lekcja 3.), jednak
obecnie jest bardzo prawdopodobne, że już niedługo dopuszczalna będzie i używana tylko jedna forma: do
Litwy...;
4) dzielnice kraju (na Pomorze, na Śląsk...);
5) większość dzielnic / części miast (na Kazimierz, na Rynek...).

Uwaga na określenia: Jechać na Warszawę. – oznacza jechać w kierunku Warszawy, ale nie do Warszawy.

Dokąd? / Do kogo? Gdzie? / U kogo? Skąd? / Od kogo?

do (+D). Warszawy w (+Msc.) Warszawie z (+D.) Warszawy
na (+B.) koncert na (+Msc.) koncercie z (+D.) koncertu
nad (+B.) rzekę / Wisłę nad (+N.) rzeką / Wisłą znad (+D.) rzeki / Wisły
w (+B. góry / Tatry w (+Msc. górach / Tatrach z (+D. gór / Tatr
l.mn.) l.mn.) l.mn.)
do (+D.) babci u (+D.) babci od (+D.) babci

Ćwiczenie. Proszę wstawić odpowiednie przyimki.

1. W zimie wielu Polaków odpoczywa ... górach. 2. Kiedy byłem mały, mieszkałem ... dziadków, bo
wychowywała mnie babcia. 3. Spotkajmy się ... placu Wolności. 4. Wiał silny wiatr ... morza. 5. Muszę już iść
... zajęcia ... uniwersytet. 6. Po drodze wstąp ... sklepu i kup świeży chleb. 7. ... jeziorem byliśmy tylko 3 dni.
8. Najpierw byliśmy ... filharmonii ... koncercie, a teraz wracamy ... kawiarni. 9. Wszyscy turyści zeszli już ...
gór. 10. Ja chcę herbatę z sokiem ... babci. 11. W tym roku planuję pojechać ... Dniestr – jeszcze nigdy nie
byłem ... Dniestrem. 12. Jedziesz z nami na narty ... szwajcarskie Alpy? 13. Kiedy przyjechałeś ... Włoch? 14.
W święta zawsze jeździmy ... rodziny. 15. Tomek jeszcze nie wrócił ... lekcji?

„Niekonwencjonalne” formy rzeczowników po przyimkach

Niektóre przyimki łączą się z dwoma i więcej przypadkami:
na, o, po, w + biernik lub + miejscownik
między (pomiędzy), nad, ponad, pod (popod), poza, przed, za + biernik lub + narzędnik
z + dopełniacz lub + narzędnik
za + dopełniacz lub + biernik lub + narzędnik

W przypadku, gdy wskazujemy na miejsce, do którego kieruje się ruch, po przyimkach występuje biernik:
Postawiłem torbę na (pod / za / przed... ) stół. Ale: Torba stoi pod (za / przed... )stołem.

Ponadto:
o + biernik: prosić o... / starać się o... / walczyć o... / troszczyć się... / niepokoić się.../ martwić się o... /
kłócić się o pieniądze. (!!! – Uwaga, dużo błędów!) Użycie „standardowe” – o + Msc. (rozmawiać o szkole).

po + biernik: oznaczenie celu: iść po mleko, jechać po żonę, płynąć po przygodę... Użycie „standardowe” –
po + Msc.
w + biernik: w mowie potocznej przy określeniu miejsca skierowania ruchu i czynności: iść w górę / w dół /
w bok..., wpaść w dziurę. Ponadto: dni tygodnia (w poniedziałek), wierzyć w... / angażować się w... / bić w... /
uderzyć w... / patrzeć w... (oczy, plecy, podłogę, dół...). Użycie „standardowe” – w + Msc.

między + biernik: w mowie potocznej oznacza punkt dojścia: iść między drzewa, włożyć coś między kartki,
uderzyć między oczy... Użycie „standardowe” – między + N.

52
ponad + biernik: oznacza przekroczenie granicy czasu, miary, natężenia: ponad miesiąc, ponad 100 km/h,
ponad siły.
poza + biernik: oznacza przekroczenie granicy przestrzeni: poza granice, poza Kraków.

za + dopełniacz: coś dzieje się w danym czasie: za króla Bolesława.

za + biernik: coś będzie po pewnym czasie: za rok, za dzień, za chwilę...
za + narzędnik: coś / ktoś jest po czymś / kimś: za tą panią

Ćwiczenie. Wyrazy w nawiasach proszę wstawić w odpowiednim przypadku.

Pani Krysia mówi do Swietłany: 1. „Kładę ten portret na ... ... (biurko) – niech leży na ... ... (to biurko),
proszę go nie ruszać. 2. Jadę dziś poza ... ... (Warszawa). 3. Jak wrócę, wezmę go z ... (biurko), uważaj, żeby
ci nie spadł za ... (biurko), bo potem trudno mi go będzie wyjąć zza ... (biurko). 4. Za ... (mój mąż
nieboszczyk, oficer Wojska Polskiego) to tu był porządek! 5. Jak tylko coś przesunęłam, to tak patrzył mi w ...
(oczy), że ja patrzyłam w ... (podłoga), raz nawet uderzył mnie w ... (policzek) – za ten bałagan. 6. Zawsze
kłócił się ze mną o ... (porządek), walczył o ... (on) jakby to był Bóg jakiś – jakby w ... (on) wierzył, w ... (ten
porządek). 7. Kiedy jeszcze byłam panną, a on starał się o ... (ja) – nota bene ponad ... (trzy lata) - nie
mówił, że naszą miłość między ... (bajki) włoży, jak tylko zobaczy bałagan. 8. Swietłana! przesuń się w ...
(bok), nie widzisz, że chcę przejść! 9. O czym to ja... Acha! Jadę teraz na ... (wieś), po ... (świeża swojska
wędlina), gdy wrócę za ... (dobra godzina), chcę, żeby ten portret leżał na ... (biurko). 10. Ach, kochanie,
mówię ci, mężczyźni są ponad ... (wytrzymałość) kobiety z tym swoim zamiłowaniem do porządku...”

Ćwiczenie. Wyrazy podane w nawiasach proszę wstawić w odpowiedniej formie.

1. Anna opowiada o … (nasza ciekawa przygoda). 2. Podróżni pytali o … (droga). 3. Spragniony prosił o …
(woda). 4. Na lekcjach często mówimy o Miłoszu - … (polski laureat) nagrody Nobla. 5. Historycy
rozmawiają o … (te stare ruiny). 6. Rodzice troszczą się o … (swoje dzieci). 7. Myślę o … (ty). 8. Matka
niepokoiła się o … (syn). 9. Krzysztof marzy o … (duży garaż) dla swojego samochodu. 10. Jan nigdy nie
pamięta o ... (imieniny) swojej żony.

Ćwiczenie. Czasowniki: leżeć (leżę, leżysz...), wisieć (wiszę, wisisz...), być, znajdować się, stać (stoję,
stoisz...), siedzieć (siedzę, siedzisz...) - proszę wstawić w odpowiedniej formie w czasie teraźniejszym.
1. Kot … na fotelu. 2. Obrazy … nad łóżkiem, a poduszka … na łóżku. 3. Telewizor … w rogu między
biblioteczką i oknem. 4. Telefon … w kuchni. 5. W pokoju … 3 krzesła.

Ćwiczenie. Proszę powiedzieć po polsku.

1. Посередине комнаты стоит стол. 2. Общежитие находится в нескольких шагах от
университета. 3. Мой дом находится в центре города. 4. У меня есть одноэтажный дом на озерe. 5.
Как ты себя чувствуешь в общежитии? 6. В каком районе находится твоя квартира? 7. Красивый
вид на лес. 8. Подниматься наверх. 8. На каком этаже ты живëшь? 9. Я звоню по рекламе.

Rzeczowniki od wyrażeń przyimkowych

Wyrażenie + sufiks = rzeczownik pochodny
syntaktyczne + końcówka
rzeczownik (bez fleksyjna
końcówki fleksyjnej)
pod koszul-ą + -ek = podkoszulek „koszula noszona pod koszulą
dzienną”
bez rękaw-ów + -nik = bezrękawnik „ubranie bez rękawów”
na ramieni-u + -nik = naramiennik „wąski pasek na ramieniu z odznaką
stopnia wojskowego”
bez sensu + - = bezsens „brak sensu, absurd”
bez trosk-i + -a = beztroska „brak troski”
przed miast-em + -e = przedmieście (s:ś) (t:ci) „obszar przylegający do
miasta”
Od wyrażeń przyimkowych mogą być również utworzone przymiotniki: międzynarodowy, nadrzeczny,
popołudniowy itp.

Ćwiczenie. Proszę wskazać, od jakich wyrażeń zostały utworzone następujące rzeczowniki i

przymiotniki pochodne oraz podać ich znaczenie. Wzór: bezład - (nieporządek, bałagan), bez ładu:
beznadzieja, nadwozie, nabrzeżny, naskórek, poddasze, podomka, bezcenny, popołudnie, podniebny,
bezwład.
53
Ćwiczenie. Od podanych wyrażeń proszę utworzyć rzeczowniki i przymiotniki pochodne i objaśnić ich
znaczenie. Wzór: bez ruchu – bezruch (spoczynek): bez wstydu, pod ręką, przed świtem, bez prawa,
między wojnami, przed szkołą, przed wiosną, na piwo, pod brodą, pod nogami.

Imiesłów przymiotnikowy
a) czynny
Żeby utworzyć imiesłów przymiotnikowy czynny, należy do tematu 3 os. l.mn. czasu teraźniejszego
czasowników niedokonanych dodać przyrostek imiesłowu czynnego -ąc oraz odpowiednią końcówkę
fleksyjną: -y dla rodzaju męskiego, -a dla rodzaju żeńskiego i -e dla rodzaju nijakiego. Imiesłów ten
odmienia się jak przymiotnik.

temat czasu przyrostek końcówka imiesłów

teraźniejszego + imiesłowu + fleksyjna = przymiotnikowy
czasownika czynnego czynny
decyduj-ą + -ąc + -y (-a.-e) = decydujący
należ-ą + -ąc + -y (-a.-e) = należący
przychodz-ą + -ąc + -y (-a.-e) = przychodzący
Uwaga! być – będą – będący.

Imiesłowy przymiotnikowe czynne od poznanych dotychczas trudnych czasowników typu:

pleść – plotący trzeć – trący piec – piekący
rozpiąć – rozpinający mleć – mielący ciąć - tnący

Ćwiczenie. Od podanych czasowników proszę utworzyć imiesłowy przymiotnikowe czynne. Czy od

wszystkich można?
wieść, zapiąć, tłuc, zaczynać, sprzątać, wynajmować, brać, móc, szukać, znaleźć

Ćwiczenie. W podanych poniżej zdaniach proszę zastąpić podkreślone wyrazy zwrotem zawierającym
imiesłów przymiotnikowy. Wzór: Chłopiec, który czyta gazetę, jest moim bratem. Chłopiec, czytający
gazetę, jest moim bratem.
1. To dziecko, które bawi się samochodem, jest bardzo miłe. 2. Dałam cukierka chłopcu, który spaceruje z
psem. 3. Ludzie, którzy lubią zwierzęta, mają dobre serce. 4. Matka rozmawia o córce, która studiuje we
Wrocławiu. 5. Dawno już nie widziałam moich braci, którzy pracują w Gdańsku. 6. Poszedłem do teatru z
kolegą, który mieszka niedaleko mnie. 7. Lubię rzekę, która płynie przez nasze miasto. 8. Chcę być przy
dziadku, który umiera. 9. Nie znam tego robotnika, który tnie drzewo w tartaku. 10. Rozmawiam z kobietami,
które pielą w polu.

Ćwiczenie. Proszę zamienic według wzoru wykorzystując konstrukcje przyimkowe: z, o, w. Wzór:

Podoba mi się ta dziewczyna mająca długie włosy. Podoba mi się dziewczyna z długimi włosami.
1. Zgubiło się dziecko mające żółtą kurteczkę i zielona czapeczkę. 2. Był to młodzieniec mający duże, czarne
oczy i aksamitne rzęsy. 3. Pytała się o ciebie ta pani mająca na głowie czarny kapelusz. 4. Ta dziewczyna
mająca piegi na nosie, jest córką moich sąsiadów. 5. Lubię dzieci mające kręcone włosy.

b) bierny
Imiesłów przymiotnikowy bierny jest tworzony od czasowników dokonanych i niedokonanych. Tworzy się
go od tematu czasu przeszłego (najlepiej w 3. os. liczby mnogiej), dodając do niego formy (w zależności od
rodzaju):

1. -any / -ana / -ane – gdy bezokolicznik kończy się na -ać (czytać - czytali – czytany / czytana / czytane) i
–eć (myśleć - myśleli – myślany). Uwaga: lubić – lubiany!
2. -ony / -ona / -one:
– gdy bezokolicznik kończy się na –yć / -ić (liczyć - liczyli – liczony...; urodzić - urodzili – urodzony). W
tym przypadku nastąpi zawsze stwardnienie tematu, jeżeli był zakończony miękko;
– gdy bezokolicznik kończy się na –ść / -źć (nieść - nieśli – niesiony, wieźć - wieźli – wieziony, ukraść –
ukradli – ukradziony (Uwaga na alternacje d:dź!);
– gdy bezokolicznik kończy się na –c (zwlec – zwlekli – zwleczony). Uwaga na alternacje k:cz!
3. -ęty / -ęta / -ęte – gdy bezokolicznik kończy się na –ąć (wziąć - wzięli – wzięty).
4. -ty / -ta / -te – gdy bezokolicznik kończy się na –yć / -ić (bić - bili – bity). Najczęściej są to słowa krótkie.

54
 W przypadku wątpliwości, czy ma być -ty / -ta / -te czy -ony / -ona / -one, patrzymy, czy jest j w 3 os.
czasu teraźniejszego (lub przyszłego prostego): biją – bity, ale: liczą – liczony.

Uwaga! Jeśli masz problemy z utworzeniem odpowiedniej formy czasownika - zob. czas przeszły w lekcji 6.

Nie zawsze utworzony imiesłów funkcjonuje w języku – czasowniki, od których nie da się utworzyć
funkcjonującego imiesłowu noszą nazwę nieprzechodnich, np. mieć. Imiesłów przymiotnikowy bierny
odmienia się jak przymiotnik.

Imiesłowy przymiotnikowe bierne od poznanych dotychczas trudnych czasowników typu:

pleść – pleciony trzeć – tarty piec – pieczony
rozpiąć – rozpięty mleć – mielony ciąć - cięty

Ćwiczenie. Od podanych czasowników proszę utworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne. Czy od

wszystkich można?
wieść, zapiąć, tłuc, zaczynać, sprzątać, wynajmować, brać, móc, szukać, znaleźć

Ćwiczenie. Proszę określić podane niżej rzeczowniki za pomocą imiesłowów przymiotnikowych

biernych. Wzór: zadanie, które napisałeś – napisane.
1. Samochód, który umyłeś. 2. Okno, które otworzyłeś. 3. Historia, którą opowiadałeś. 4. Spodnie, które
uszyłeś. 5. Ząb, który wyrwałeś. 6. Szyba, którą wybiłeś. 7. List, który wyrzuciłeś. 8. Książka, którą
przeczytałeś. 9. Mięso, które mieliłeś. 10. Paczka, którą przyniosłeś.

Zestawienie form imiesłowów od czasowników niedokonanych i dokonanych, przechodnich i

nieprzechodnich
Czasowniki niedokonane Czasowniki dokonane
przechodni nieprzechodnie przechodnie nieprzechodnie
e
bezokolicznik pisać krzyczeć napisać krzyknąć
imiosłów piszący krzyczący — —
przymiotnikowy czynny
imiesłów pisany krzyczany napisany —
przymiotnikowy bierny
imiesłów pisząc krzycząc — —
przysłówkowy*
współczesny
imiesłów przysłówkowy — — napisawszy krzyknąwszy
uprzedni
* Imiesłów przysłówkowy – zob. lekcja 7.

Ćwiczenie. Od podanych czasowników proszę utworzyć wszystkie możliwe imiesłowy: kupować,

zaśpiewać, biec, usłyszeć, wypić.

Forma bezosobowa czasowników (na –no / -to)

Tworzy się ją od imiesłowów przymiotnikowych biernych. Zamiast końcówek rodzajowych mają końcówkę
-o: wykrzyknięty – wykrzyknięto, malowany – malowano, wiedziony – wiedziono... Używamy jej, gdy
sprawca czynności jest nieznany: W poniedziałek, we wczesnych godzinach porannych podłożono bombę w
hali dworca głównego (NIE!!! podłożyli).
W trybie przypuszczającym dodajemy cząstkę –by: podłożono by, zbito by.

Ćwiczenie. W moim pokoju byli złodzieje…

a) proszę opowiedzieć, co zrobiono w formie bezosobowej czasowników (–no, -to) i z użyciem
imiesłowów przymiotnikowych czynnych. Wzór: Rozbito telewizor stojący na stoliku pod oknem.
b) określić straty wykorzystując imiesłów przymiotnikowy bierny. Wzór: Telewizor jest / został rozbity.

ukraść, wynieść, zdjąć, (ro)zbić - przebić, roztrzaskać, podrzeć, zniszczyć, uszkodzić, zepsuć, porozrzucać,
porozwalać, złamać, wylać - rozlać, wysypać – rozsypać, przewrócić, pociąć (roz-, prze-), (s)tłuc, spalić,
wyrwać (ze-, ode-, u-), zgiąć (po-), pęknąć, skrzywić, zarysować – porysować.

Ćwiczenie. Proszę zamienić osobowe formy czasownika na formy bezosobowe według wzoru: Posłowie

52
przeprowadzili głosowanie. Przeprowadzono głosowanie.
1. Rząd zapowiedział podwyżkę cen. 2. Firma oszukała skarb państwa na grube pieniądze. 3. Gdyby nie było
wysokich kar, kierowcy piliby alkohol przed prowadzeniem samochodu. 4. Ktoś zbił szybę w samochodzie i
ukradł radio. 5. Policja przesłuchałaby świadka, gdyby on się zgodził.

ZOSTAŃ MISTRZEM POLSKIEJ ORTOGRAFII

1. Z formami bezosobowymi czasownika cząstkę by piszemy rozdzielnie: czytano by, czytać by, warto by,
trzeba by, pito by.
2. „Nie” z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi) piszemy:
a) łącznie, gdy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym: To należało do mojego nieżyjącego ojca.
Niezbadane są wyroki losu.
b) rozdzielnie, gdy użyte są w znaczeniu czasownikowym: Studenci nie piszący testu mogą już opuścić
salę. Te tereny są jeszcze nie zbadane i nie opisane przez naukowców.
Uwaga! W razie wątpliwości zaleca się pisownię łączną!
3. „rz” piszemy po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, w, j: krzesło, drzwi. Wyjątki: pszenica, pszczoła,
Pszczyna, kształt, zawsze, wszystko, wszędzie (zob. też lekcja 3.).
4. „ż” piszemy po: r, ł, l i n (w wyrazach zapożyczonych): rżysko, oranżada.

Ćwiczenie. Proszę wpisać: rz, ż lub sz.

koń r__y doj_-eć miód p__szczeli
więk__e mieszkanie chlep p__enny w__esień
ch__est mał__eństwo p__ez
on ł__e g__ebień wyk__tałcenie średnie
wiem w__ystko l__ejszy bagaż aran__acja

Ćwiczenie. Proszę „nie” połączyć lub nie z imiesłowami (imiesłowy przysłówkowe – zob. lekcja 7.).
1. Przed gabinetem lekarskim czekał jeszcze jeden nie __zbadany pacjent. 2. Dlaczego poszedłeś do kolegów,
nie__posprzątawszy swojego pokoju? 3. Nie szanuję ludzi nie__szukających pracy. 4. Co się stało, że dzisiaj
spędzasz wieczór nie__oglądając telewizji? 5. Policja ma na to nie__zbite dowody. 6. Stąd już widać Grób
Nie__znanego Żołnierza. 7. Miszkańcom nie__płacącym czynszu zostanie odcięta woda. 8. To dziecko -
nie__potrzebujące niczego - ma wszystko, co tylko chce. 9. Przyszli do nas goście nie__zadzwoniwszy
wcześniej. 10. Dzieci nie__bite przez rodziców są uśmiechnięte i szczęśliwe.

COŚ NA DESER, CZYLI GRAMATYKA Z WIERSZYKA… - ćwiczymy czytanie i wymowę

Tadeusz Różewicz „Drzwi” pierwszy grzech

W ciemnym pokoju białe ziarenko w zielonym
na stole stoi kieliszek owocu miękkie
czerwonego wina gorzkawe (…)

przez otwarte drzwi uchylają się

widzę krajobraz dzieciństwa w oświetlonym krajobrazie
kuchnię z niebieskim czajnikiem trzecie drzwi
serce Jezusa w cierniowej koronie a za nim we mgle
przeźroczysty cień matki w głębi
trochę w lewo
w okrągłej ciszy albo w środku
pianie koguta
nic nie widzę

52