A a
Prawda nie wszystkim =atwa jest do prze=kni"cia.
500.
A bo ¯ albowiem ¯ ]al\b•o]wiem\,
A – odpowiednikiem&
A – gr. A ]alfa\ – pol. L,
B – gr. B ]beta\ – pol. +,
gr.-celt. BW ]+\,
gr.-ros. BW, st'd
gr.-celt. William ˘ zdrobn. Bill,
William } =iliam |, W ^ } = |.
gr.-ros. Byzantium – Wizantia i inne.
Znak A swym kszta=tem nie ma po-
dobizny w>r[d innych liter alfabetu i
ma=a litera A ]a\ tak samo. W r"cznym
pi>mie i kaligrafii w druku, du/e A
ma charakterystyk" greckiej alfy ]A\
i lambdy ]L\, za> ma=e A ]a\ oparte
jest na bazie O ]o\ i d{wi"ki te prze-
chodz' jedne w drugie, najcz">ciej
wed=ug wzoru&
YU ]Ø, Ö\O
A  E, I anglosas.
I ^ Ei ^ }ai|
iA  iE s=aw.
D{wi"k A jest najm=odszy, tj. naj-
p[{niej ukszta=towany, dlatego w
alfabecie znajduje si" na jego po-
cz'tku, w my>l zasady staro/ytnych, /e
m=odzie/ na pocz'tku listy, starsi dalej,
a starzy na samym ko<cu – zupe=nie na
opak dzisiejszym wyobra/eniom.
St'd d{wi"k Y by= pierwotny, z niego
wy=oni= si" U, dalej O, i kolejno>:
mo/na zapisa:&
Y ˘ U ˘ O ˘ I, E ˘ A.
Y ˘ I.
O % I ˘ E.
O % E % I ˘ A.
wi"cej ˚nr 396, 398.
Gdy A jest&
¶ liczb' mnog', wielokrotno>ci',
staropol. sko<czona – ostatnie
chwile, wrzeciono ˘ wrzeciona,
jajko ˘ jajka, jedno ˘ kilka,
• przyrostkiem nieokre>lonym,
odpowiednikiem ang. A ]a dog\,
• do ` ]do czego>\, siekiera ]do sie-
czenia, kosa ]do koszenia\,
¯ hiszp. a ]do\, np. zero a zero,
to O jest&
¶ liczb' jeden, jedn' sztuk' czego,
pojedy<cz' rzecz', przedmiotem,
• przyrostkiem okre>lonym, ten, ta,
to, tego, tym, i inne,
odpowiednikiem ang. THE ]the dog\&
S+OWNIK
alb ]dla\ % owiem ]tego\ ˘ dlatego.
o•krutny – ang. cru•el ]el – arab. the,
tak•o, tak•owy; tak/e& o` ^ z rodu\,
• wskazaniem miejsca ˘ o, tam ]le/y\,
¯ >redniow. =ac. orienatale
¯ =ac. oriens ]orient, wsch[d\.
AEO
gr. pteron ]skrzyd=o, pi[ro ptasie\ –
ptak
niem. leger – pol. legar
staroros. pestun-piestun –
piastun
staroros. Owary – Awary
ros. nagrada – nagroda
mazur. os=ada – os=oda
pol. hetman ˘ ros. ataman
bar=[g – ber=oga
ba= – be= ˘ Ba=tyk – be=ta:, kube=
krew – krwotok – krwawi:
wi"cej ˚nr 002. C. b.
A, E, OJI
s=aw. agnec – jagni", jagni'tko
s=aw. eda-eda – jeda ˘ jad=o
s=aw. ozero – jezioro
>redniow. ang. appel. –
qbloko-jab=oko ˘ jab=ko
>redniow. ang. almossen, ang. alms,
niem. almosen – ja=mu/na
niem. ahorn – jawor
ang. anchor – ros. jakor ]kotwa\
arab. anbar – ros. jantar ˘ lit.
AUOAØ nagminne,
cz"ste, og[lnoeuropejskie, tak cz"ste
/e nie notowa=em, nie prowadzi=em
zapis[w dla poni/szego zestawienia.
oto kr[tka lista&
=ac. mare ˘ pol. morze, R ˘ Rz
=ac. altare ˘ anglosas. altare, alter ˘
>redniow. ang. alter ˘
staropol. oltharz ˘ pol. o=tarz
=ac. palus ˘ anglosas. pol, pal ˘
>redniow ang. pole, pol. pal
staroniem. hutta; anglosas. hat ]gor'cy,
gor'co, pal'cy\ ˘ >redniow. ang. hoot
]hot\ % uta ]wielce, wielki\
˘ pol. huta
niem. Ascherade n(Dwin'
¯ }w|asser % rode ¯ ride
anglosas. gan, holend. gaan
˘ >redniow. ang. goon, gon, go
ang. mattock ]kilof\ – motyka
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
>redniow. ang. i ang. half } haf |
– staropol. huf ˘ hufiec
>redniow. ang. ladde ˘ ang. lad } l≤d |
– staropol. lud, ≤ ^ u ^ e
s=aw. krasna – pol. krosno
s=aw.-staroros. S=owianie –
S=awianie
staroros. Kowolin ¯ Kabalia
pol. Olita – lit. Alytus
Armenia – pol. Ormianie
pol. wt[ry – ros. wtoroj } wtaroj |
i setki innych, w ten spos[b,
ON ˘ Å ]O ^ A\,
np. Wieloncza ˘ Wiel'cza,
bo Wielona, Wielu<
a wykrzyknik.
a
1. niebo ˘ astra,
astrolog(nom, ang. star i inne,
2. woda ¯ aqua ¯ szumer. A,
3. powietrze, l'd, ogie< ]e – woda ˘
`ea – obszar\,
powietrze&
gr.-=ac. aer, >redniow. franc.-ang.
air ]XIVw.\, ang. air;
l'd& staroniem. wy/yn lant TD,
staroirl. land, staro` ]przed XII
w.\, >redniow. ang. i ang. land,
a, la ˘ `ja, `ia, `lia, jak =ac. est
˘ jest& Anglia, Bu=garia, Francja,
Grecja, Hiszpania, Japonia, Ski-
tia, Szkocja, Szwecja, itp.,
ogie<& sanskr. agnis
4. sp[jnik «i», ='cznik mi"dzy
cz">ciami zdania, r[wnorz"dny-
mi, nier[wnorz"dnymi, mi"dzy
nadrz"dnym a imies=owem, ze
zdaniem wynikowym, wprowadza
zdanie wtr'cone, itp. ¯ ang. and,
5. a` zaprzeczenie ¯ gr.
6. sp[jnik i zaprzeczenie, u/ywany
w przeciwstawieniach,
7. przyrostek rodzaju /e<skiego.
staroros. a to-a to ]niech\.
¢A, AB szumer. – 1. woda
]AB ^ wa, gr.-celt. BW, J.D.\,
2. przodek, 3. /ycie.
~a liczba poj., ~e l. mnoga.
a wykrzyknik.
a, na sp[jnik.
aa
aa ]dun.\ – ma=a rzeka, strumyk.
lit. rz. Aa – g[rny odcinek rz. Musza.
abakus
1. archit. p=yta le/'ca poziomo na
g=owicy kolumny, d{wigaj'ca
architraw,
2. pierwowz[r liczyde=, u staro/.
Grek[w i Rzymian – deska do
liczenia, z przegrodami lub
rowkami na poszczeg[lne rodzaje
jednostek liczbowych.
gr. abaks w dope=n. abakos ˘
=ac. abax, ang. abacus,
ros. abaka-abaka, shëty-sczioty.
aba/ur os=ona na lamp",
franc. abat % jour,
goth. skadu, anglosas. sceadu,
>redniow. ang. schade,
ang. shade, lamp shade,
ros. aba'ur-aba/ur.
abba aram., rel. –
1. opat, tytu= biskupa w chrze>cija<-
skich ko>cio=ach,
2. przeor monasteru na Wschodzie.
gr. abbas, gr. cerk. awwa, BW,
chald. abba ]ojciec\, =ac. abbas,
abbatis, staroniem. abbat,
niem. abt; ˚opat;
ros. ]prawos=. ¯ gr.\ igumen-
igumen, nastoqtel;-nastojatiel.
†abdank, habdank nieme H,
herb stary polski.
†abelek, habelek nieme H.
†aberszar obszar OA.
abdyk-acja(owa: kult.
zrzeczenie si" w=adzy przez panu-
j'cego.
=ac. ab % dicare ]proklamowa:,
zakazywa:\ ˘ abdicare ]odm[wi:,
zaprzeczy:\ ˘ abdicatus ˘ franc.
abdiquer, ang. abdicat-e(ion(or,
ros. otkaz-yvat;sq/at;sq.
abecad=o jęz. ¯ A % B % C % D.
staropol. ca 1500 obyecz'dlo,
w obiecadle,
gr. alpha % ebta ˘ =ac. alphabe-
tum ˘ ang. alphabet,
ros. azbuka-azbuka, alfavit.
aberracja
1. książk. zboczenie, odchylenie ]o
b="dach my>lowych, /yciowych\,
2. astr. pozorne odchylenie gwiazd
od ich rzeczywistego po=o/enia na
sklepieniu niebieskim,
3. biol. aberracja chromosom[w –
zmiany w skrukturze chromo-
som[w,
4. aberracja chromatyczne – wada
soczewek gdy promienie o r[/nych
barwach z tego samego {r[d=a nie s'
zbierane w tym samym punkcie,
5. med., psych. ob="d, odchylenie od
normalnego stanu umys=owego.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
=ac. aberrare ]zb='dzenie, odchy-
lenie od s=uszno>ci, prawdziwo>ci,
poprawno>ci\ ˘ aberratio ˘
franc. i ang. aberration,
ros. uklonenie-uk=onienie,
sobra]enie s puti,
]astr.\ aberraciq-aberracija.
†aberszar, abszar obszar, OA,
¯ ob % szar ]ziemia\.
¢abie w[wczas, wkr[tce, bez;
oci'ganie si", znienacka; znowu.
Latopis 1116 abπe, ab;e-abie.
†abiecad=o, obiecad=o abecad=o.
†abis, abys mors. otch=a<, przepa>:.
gr. a ]bez\ % byssos ]dno\ ˘
=ac. byssus, franc. abime,
ang. abys, ros. bezdna-bezdna,
propast;-propast.
abiturient szkoln.
ucze< ko<cz'cy szko=" >redni'.
>redniow. =ac. abitutiens, w dope=n.
abiturientis ]maj'cy odej>:\.
ablatiwus jęz. ¯ =ac.
†ablucja kult.
umywanie cia=a u pogan, obrz'dek du-
chowny, nim do ofiar przyst"powali.
abnega-cja(t osob. wyrzeczenie si"
czego>, niedbanie o w=asne wygody,
o sw[j wygl'd; zaniedbanie si".
=ac. ab % negare ]odm[wi:\ ˘
gr. abnegare ˘ abnegatus,
abnegatio ]odmawianie sobie
czego\, franc. abnegation,
ang. abnegat-e(ion(or,
ros. otrehenie-otreczenie,
otver'enie-otwier/enie.
†abo, alibo 1. czyli, 2. czy – czy,
to – czy to, ju/ to – ju/ te/, b'd{ to
– b'd{ te/, 3. bo, 4. czy, 5. albo, lub.
=ac. sive, vel,
ang. or, wo=. abo-abo,
staroros. abo-abo ]lub, albo\,
ros. ili-ili, libo-libo.
†abociem, abojem, abowiem,
abowim bo, bowiem, albowiem.
staropol. abocziem, aboczyem.
=ac. quia, enim,
franc. parce que, puisque,
>redniow. ang. bi cause,
ang. because,
potomy hto-potomu, czto,
ros.
radi togo-radi togo.
†aboim, abojem bo, ˚abociem.
staropol. aboyem.
=ac. quia, nam, enim.
abolicj-a(onizm prawn. amnestia,
ustawowy, powszechny akt =aski
o niewszczynaniu lub umorzeniu
post"powania karnego za okre>lone
wykroczenia, przest"pstwa.
=ac. abolere ]przeciwie<stwo do
adolere – wzrasta:, rosn':\ ˘
abrakadabra
=ac. abolitio ]zniesienie, umorzenie\,
franc. abolir, ang. aboli-sh(tion,
ros. unihto'enie-uniczto/enie,
]unicestwienie\, otmena-otmiena.
abominacja książk.
obrzydzenie, odraza, wstr"t.
=ac. abominari ]z=y omen\ ˘
abominatus, abominatio,
franc. avoir en abomination,
ang. abominat-e(ion(or,
ros. otmerzenie-otmierzenie, r-z,
merzost;-mierzost.
abon-ament(ent(owa: płatn.
przedp=ata, opacona przed czasem
dostawa ksi'/ek, czasopism, telefonu,
karta wst"pu.
franc. abonnement,
ang. subscription,
ros. abonement,
platit; vperëd.
aborcja zaniechanie, med. poro-
nienie, wczesne przerwanie ci'/y.
=ac. abortio,
franc. avort-ement(on,
ang. abort-ion(ifacient(ionist(ive,
ros. vykidyw-wykidysz.
aborda/ mors. dawny spos[b walki
wr"cz, na morzu, gdy jeden statek
dobija= do burty drugiego by opano-
wa: jego za=og".
franc. abordage.
Zdaje si", przestawienie ang. brod
˘ bord; abroad }abrod| ]pok=ad,
burta statku\, lub =ac. abrogatio
]odwo=a:, uniewa/ni:, uchyli:,
w przen. odbi:, np. repeal attack\ ˘
ang. abrogate;
jedno i drugie ma zastosowanie w
opisanej sytuacji.
†abowiem, abowim abociem,
abojem bo, bowiem, poniewa/.
staropol. abowym, abovym,
abowiem, abowyem.
=ac. quia, quoniam.
abrakadabra jęz.
s=owo poch. arab., tr[jk't u=o/ony ze
s=owa w ten spos[b, /e pierwsza linijka
zawiera pe=ne s=owo, a ka/da nast"p-
na, dopisana poni/ej ma opuszczon'
ostatni' liter" – amulet, powinien by:
>rodkiem na niekt[re choroby ]dla
przes'dnych\.
A B R A C A D A B R A
A B R A C A D A B R
A B R A C A D A B
A B R A C A D A
A B R A C A D
A B R A C A
A B R A C
A B R A
A B R
A B
A
wyraz bez tre>ci i znaczenia, w staro-
abrazja
/ytno>ci i w Íredniowieczu przypisy-
wano mu moc magiczn', w przen. rzecz
bezsensowna, nie do poj"cia, nazbyt
skomplikowana.
ang. abracadabra.
inne s=owa pochodzenia arabskiego&
barbakan czyt. wspak  makabra,
Barbara i rabarbar$
abrazja proces.,
ginekolog., geolog., techn.
ginekolog. =y/eczkowanie macicy.
†abrewiacya skoropis.
=ac. ad % brevis ]kr[tko\ ˘
abbreviare ˘ abbreviatus ˘
ang. abbreviat-e(ion ]skr[t(em\,
ros. sokra]enie-sokraszczenie.
†abrys
1. obrus OA, UY,
2. szkic, zarys, obrys ]˚Ss 2011\.
†abrzymski olbrzymski OA.
absen-cja(teizm jęz. nieobecno>:
zw=aszcza w miejscu pracy, szkole.
=ac. ab % esse ]by:\ ˘ absum,
abesse ˘ absens, absentia ˘
starofranc., >redniow. ang. i ang.
absent, ros. ]nieistniej'cy\ otsu-
stvu[]ij-otsustwujuszczij,
]nieobecny\, nevnimatel;nyj-
niewnimatielnyj.
absolu-tnie(tny(tyzm(torium(cja
jęz. bezwzgl"dnie.
=ac. ab % solvere ]zwolni: z czego\
˘ absolvere ]orzeka: wolnym od
winy lub nagany\ ˘ absolutus ˘
>redniow. ang. absolut ˘ ang. ab-
solute ]bezwarunkowy, bezwzgl"d-
ny, nieograniczony, stanowczy\.
=ac. absolvere ˘ ang. absolve,
=ac. absolvere ˘ absolutio ˘
starofranc. absolution,
>redniow. ang. absoluciun,
ang. absolution,
ros. ]absolut\ absol[t/izm,
]bezwarunkowo\ bezuslovnyj,
]samow=adny\ samoder'avnyj,
]doskona=y\ soverwennyj,
]bezwzgl"dnie\, polo'itel;no>
soverwenno,
]absolucja\ razrewenie, otpu]
enie,
]zwolni:\, osvobo'd-at;/it;,
]ko>cielne\, razrew-at;/it;,
otpus-kat;/tit; (grexy).
absolutorium jęz.
=ac. absolutio ¯ absolvere uwolnie-
nie ]od winy lub obowi'zku\, prze-
baczenie. ˚absolutnie.
absolwent(ka szkoln., dosł. zwolniony;
wychod{ca ze szko=y.
=ac. ab % solvere ˘
ang. absolvent.
absor-pcja(er(bent(bowa:
proces. po(w•ch=oni"cie.
=ac. ab % sorbere ]siorba:, ssa:\ ˘
absorb, absorbens, absorptio,
absorptus,
franc. absorber, absorption,
ang. absorb(ability(able(efacient(
(ent, absorpti-on(ve(vity,
vs-asyvat;/osat;,
ros.
vpit-yvat;/at;.
abstrahowa: filoz.
1. pomija: co w rozumowaniu, m[-
wieniu, na rzecz czego> wa/niej-
szego,
2. trzy znaczenia filozoficzne.
=ac. abstraho ]od•ci'gam(rywam\.
abstrak-t(cja(cjonista(cyjny
filoz. pogl'd lub stwierdzenie
oderwane od rzeczywisto>ci, bez
zwi'zku z faktami, my>lowo od-
dzielone od materialnych obiekt[w,
jak uczciwo>:, wybielanie czego,
wszystkie uczucia, od mi=o>ci do
nienawi>ci, rado>:, smutek, odczu-
cia, np. ciep=a, pi"kno i brzydota,
b[l, wolno>:,
smaki& s=odki, kwa>ny, gorzki.
=ac. ab]s\` % trahere ]ci'gn':\ ˘
abstrahere ]od•ci'ga:(dziela:\ ˘
abstractus, franc. i ang. abstract,
ros. otvle-kat;/h;.
abstynen-t(cja osob.
=ac. abstinentia ¯ abstinere
]cz">ciowe, lub ca=kowite wstrzyma-
nie si" od jedzenia, picia, lub przy-
jemno>ci, pow>ci'gliwo>:\
ros. vozder'anie.
absurd(alny log.
nonesens(owny, niedorzeczny.
znaczeniowo pokr. ˚paradoks(alny.
=ac. absurd-us(itas,
franc. absurd-e(ite, ang. absurd(ity
ros. absurd, nelepyj, glu-
pyj> vzdor, hepuxa.
absyda ˚apsyda.
absynt spoż. nalewka spirytusowa
na pio=unie i innych zio=ach aroma-
tycznych, zielony, gorzki napiwek,
pio=un[wka.
gr. apsinthion ]pio=un\,
=ac. absinthium, franc. absinthe,
ang. absinthe, absinth,
ros. absent-absent.
†abszar, aberszar geogr. obszar,
OA, ¯ ob % szar ]ziemia\.
†abszlag ozd.
ozdobna wypustka lub obramowanie.
staropol. 1494 abslak,
1497 abschlag.
ang. border, trimming.
†abszytowa:
o wojsku& odprawia:, dymisjonowa:.
abszytowa: si" ]rejterowa:,
ucieka:\.
†abur ebur AE, ko>: s=oniowa.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
achillesowy
aby, a/eby jęz. aby, /eby, cho:by;
tylko, byle, zaledwie; gdyby; niech.
¯ a ]niech\ % by,
a ^ nie(ch ˘ niechby ]aby\
¯ by ^ nie ^ a ^ da. ˚przeczenie.
staropol. abi, aby, abichom, by-
chom, abychmi, abyscze, abych,
abicz, abycz.
wo=. 1289 aby ]aby, je>li by, czy/by,
cho:by\; daby ]/eby, da ^ /e\,
dzi> okre>lane sp[jnikiem w zdaniu... i
w zamian d=ugie obja>nienie kr[tkiego
zagadnienia.
staroros. aby-aby – wg Rosjan
1988& htoby, esli by, hto
esli by, liw; by, xotq by,
staroros. daby-daby ]aby\.
staropol. aby, i/by, a/eby.
†abychom aby>my ]˚Ss 2011\.
†abyszt jęz. uwolnienie, odpust.
aby>my ='cznik do dalszej cz">ci
zdania o r[/nej tre>ci, s=owo u/yte
w odniesieniu do «nas» ]`my, «my»
liczba mnoga ¯ «ja»\; aby % my.
wo=. a byxmo.
~ac, ~':, ~'k, ~uk chwyt.
paj'k, pa='k, j'ka: ]si"\, ='ka, zaj'c,
zaj':, pajac, poj':, nauka, =uk.
†abzas, abcas, obcas obcas.
aceton chem. zwi'zek organiczny,
bezbarwna, =atwopalna ciecz, mie-
szaj'ca si" z wod'; otrzymywany z
acetylenu lub podczas suchej desty-
lacji drewna, sotosowany do syntez
chemicznych i jako uniwersalny
rozpuszczalnik, CH8COCH8.
=ac. acet % one ˘ acetum ]ocet\,
ang. acetone.
acetylen gaz. bezbarwny, bezwonny,
=atwopalny, i truj'cy gazowy hydro-
karbon C 2H 2 uzyskiwany wskutek
rozk=adu karbidu pod wp=ywem
wody, nienasycony w"glowod[r o
potr[jnym wi'zaniu; gaz pal'cy si"
kopc'cym p=omieniem, z powietrzem
tworzy mieszanin" wybuchow'; ma
du/e zastosowanie w technice przy
spawaniu metali, do wyrobu mas
plastycznych.
=ac. acetyl % ene,
ang. acetylene ]od 1864 r.\
ros. acetilen-acetilen.
ach# /achni"cie si", nag=a refleksja
wskutek z=ego obrotu sprawy, odwo-
=anie si" do my>li wzi"tej uprzednio
pod uwag", lecz zarzuconej – i oto
skutek.
achillesow-y(a czyja> s=aba strona,
dziedzina; nawi'zanie do mitu, /e
Achilles – jeden z wodz[w greckich
pod staro/ytn' Troj' “Iliady” Home-
ra – m[g= zgin': od rany zadanej w
pi"t", jedyne nara/one miejsce.
achtel
Achilles, kt[ry zabi= Hektora, sam
zgin'= od strza=y Parysa, trafieniem
w=a>nie w pi"t".
gr. Achilleus, ang. Achilles.
†achtel, hachtel, wachtel,
jachtel pojemn., miara. a ˘ jA,
ma=a beczka, [sma cz">: beczki.
¯ niem. acht ]osiem, ang. eight\ ˘
achte ][sma, ang. eighth\.
staropol. 1393 i 1398 hahtel.
staropol. 1458 hahtelowe ]ahtelo-
we\ – danina od piwa.
achromatyzm szt.
poj"cie u/ywane w komputerowej
grafice projektowej.
¢aci jęz. a je/eli.
Latopis 1116 aci-aci.
acz jak... tak, KCz
†acz 1. je/eli, je>li, chocia/, cho:,
2. czy, 3. poniewa/, 4. /e ]Ss 2011\.
†aczby jęz. gdyby, chocia/by.
†aczci jęz. je/eli, je>li ]Ss 2011\.
†aczciby chocia/by ]Ss 2011\.
†acze, aszcze lub, tak/e, co
˘ ros. inacze, pol. inaczej,
staroros. ahe-acze, a]e-aszcze,
ohe-ocze ]ros. esli-je>li,
ang. if, in case, supposing\,
wo=. 1289 ahe, a]e.
†aczkakole chocia/ ]Ss 2011\.
†aczkole, aczkoli chocia/.
†aczkoliby a gdyby, gdyby za>.
†aczkoli:, aczkolwie
chocia/ ]Ss 2011\.
aczkolwiek sp[jnik, cho:, jednak,
bodaj, ale, mimo /e.
†aczle
1. chocia/, cho:, aczkolwiek,
2. czy ]Ss 2011\.
†aczli 1. je>li, je>li za>, 2. czy.
†aczliby a gdyby, gdyby za>.
†acz/e/ czy/.
†a:, ato 1. niech, tak,
2. aby, oby, 3. /eby, 4. a/.
wo=. 1289 at;, ato.
†a:by 1. oby, 2. aby OA.
¢ad s=aw. anat. brzuch.
wo=. a∂ ¯ =ac. abdomen,
z ]granica\ % ad ˘ zad ]ty=\.
ad ˘ jad=o.
adagio muz. bardzo wolne tempo,
wolniejsze ni/ andante.
ital. ad agio ]dosł. spokojnie,
wygodnie\.
ang. adagio.
Adam, Jadam a ˘ jA,
arab. adem ]cz=owiek\.
Adam, Ewa, i raj – kodowane wsp[=-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
/ycie p=ciowe w postaci symboli&
raj – g[ra, uniesienie, szczytowanie,
w'/ – pr':, takiego kszta=tu /o='d{,
jab=ko w przekroju – wagina,
wi"c w'/ kusi= Adama by skonsumo-
wa= jab=ko, po czym Ewa }zasz=a w
ci'/" i| pocz"=a rodzi:.
bajka godna hipokryt[w.
¢adamant ozd., jubiler.
staroros. adamant-adamant
]diament\.
adamasz-ek(kowy tkan.
gat. tkaniny jednobarwnej, o
matowym wzorze z jednej strony, i
b=yszcz'cym z drugiej.
¯ Damaszek ]miasto w Syrii\,
=ac. Damascus,
ital. damasco, ang. damask,
ros. tkan; damast> kamka.
staropol. 1478 lokyecz adamaskv
]=okie: adamaszku\,
1492 adamaschek,
1475 adamascowy.
adamowy str[j – nago>:,
adamowe jab=ko – wystaj'ca cz">:
krtani u m"/czyzn.
biblijny Adam i Ewa, w'/ i jab=ko
]zakazany owoc\.
adapt-acja(or(er(owa: jęz.
dostosowanie do potrzeb poprzez
zmian", ulepszenie rzeczy istniej'cej.
=ac. ad % aptare ]dostosowa:\ ˘
adaptare, adaptatio ]dostosowa-
nie\, franc. adapter ]dostosowa:\,
ang. adapt(ation(ability(able,
ros. prila-'ivat;/dit;,
prisposob-lqt;/bit;,
]zmienia:\ primen-qt;/it;,
]adaptacja\ prisposobenie,
primenenie.
adapt(er ˚adaptacja.
=ac. adaptare, franc. adapter.
adekwatny jęz., dosł. przyk=adny.
zgodny z czym>, dok=adnie czemu>
odpowiadaj'cy, stosowny, trafny,
odpowiedni.
=ac. aequus ]r[wno\ ˘
ad % aequare ]r[wnym czyni:\
˘ adaequare ˘ adaequatus
]zr[wnany, dostosowany\
ang. adequate,
ros. dostatohnost;> sora-
zmernost;> sposobnost;.
adept szkoln.
1. cz=owiek kt[ry uprawia jak'>
sztuk", nauk", specjalno>:,
ucz'cy si" ich, praktykant,
2. zwolennik doktryny, szko=y filo-
zoficznej, kierunku spo=ecznego.
=ac. ad % apisci ]>ciga:, d'/y:,
uprawia:\ ˘ adipisci ]osi'gn': co\
˘ adeptus ]ten, kt[ry co> osi'gn'=\,
ang. adept,
ros. znatok-znatok ]znawca\,
administracja
iskusnyj, opytnyj.
adherent społ. jęz.
stronnik, zwolennik, popelcznik.
adhezja przyleganie, przyczepno>:.
=ac. ad % haerere ]przylega:\ ˘
adherere ˘ adhaesio ]˘ adhesion\,
adhaerentia ]˘ adherence\,
adhaesus ]˘ adhesive\,
=ac. ˘ franc. adhesif ]˘ adhesive\,
ang. adhe-re(sion(rence(sive,
ros. prilipanie-prilipanie ]przy-
lepianie\, vqzkij, klejkij.
ad hoc jęz.
adiunkt(ura szkoln.
pomocniczy pracownik naukowy na
wy/szej uczelni albo w instytucie
naukowo-badawczym.
=ac. adiunctus ]przy='czony\.
adiusta-cja(tor(owa: uzgadnia:;
przygotowanie tekstu do druku pod
wzgl"dem stylistycznym, ortogra-
ficznym, i graficznym.
=ac. justus ]w=a>ciwie, s=usznie\ ˘
ad % juxta ]z wp=ywem starofranc.
juste\ ˘ starofranc. ajouster,
ang. adjust(able(er(or(ment,
]przygotowanie tekstu do druku pod
wzgl. ortogr.\ proofreading,
ros. prila-'ivat;/dit;,
pri-gonqt;/gnat;,
]poprawia:\ vyver-qt;/it;,
]regulowa:\ priv-odit;/esti v
porqdok,
]w maszynie\ sob-irat;/rat;.
adiutant wojsk. oficer przyboczny
do osobistej dyspozycji wy/szego
dow[dcy, za=atwiaj'cy korespon-
dencj", przydzielaj'cy rozkazy, itp.;
oficer ordynansowy.
=ac. adiutans ˘ adiutantis ]dopo-
magaj'cy\,
=ac. adjuvare ]pomaga:\ ˘ adjutare
˘ adjutans, ang. adjutant,
ros. ad[tant-adjutant.
administr-acja(ator(owa:
poz. społ. =ac. ad % ministrare
]s=u/y:\ ˘ administrare,
starofranc. aministrer,
>redniow. ang. aministren,
ang. administer,
administrowa: ¯ =ac. administro ]za-
rz'dzam\, ros. u/ot-pravlqt;;
=ac. administrare ˘ administratio
˘ starofranc. administration,
>redniow. ang. administracioun,
ang. administration,
ros. upravlenie-uprawlenie,
administraciq-administracja.
Administracja ustroju – historycznie&
1. kr[l ˘ kr[lestwo, korona
2. wojewoda ˘ wojew[dztwo,
3. ujazd, czyli powiat, obw[d, okr"g
]koniem mo/na by=o objecha:\,
prowincja, dzielnica,
admiracja
4. wie> sk=adaj'ca si" z kilku dy-
m[w, znaczy chat; poddanych,
zale/nych ]zale/e: ^ zawisit\.
tytu= wojewody nie nale/a= do szla-
checkich; by= nabywany.
wojewoda umia= pisa: i by= wszystkim&
a. rz'dc' z ramienia kr[la,
b. s"dzi',
c. pisarzem,
d. w czasie wojny prowadzi= woj[w
do ataku, i gin'= w przegranej bitwie.
by= panem ]wszystkim\ ¯ gr. pan
]wszystko, ka/dy, ang. all, every, uni-
versal\ ˘ pa<stwo ]wojew[dztwo; ter-
min pa<stwo rozci'gni"to na ca=y kraj\,
ros. gospodin ]pan\ ˘ gospodstwowat
]w=ada:\, gosudar ˘ gosudarstwiennyj
]pa<stwowy, rz'dowy\.
wojewoda ^ graf, hrabia ^ gubernator
]rz'dca\ ¯ govern ]r'dzi:\ ˘ gubernia,
niem. graftschaft ]wojewdztwo\, sta-
ropol. hrabstwo, ros. grafstwo ]hrab
i graf ¯ gr. graphein, pisa:, ang. to
write\, ang. county ¯ count.
termin «kresy» odnosi= si" do ziem
nadgranicznych, pogranicza, z dala od
centrum w=adzy i /ycia kulturalnego,
spo=ecznego; tak i dzi>.
«prowincja» ]dosł. zak'tek\ ¯ pro`
]za\ % niem. winkel ]k't, zak'tek\ ˘
kr[l W=adys=aw +okietek, w=a>ciciel
Brze>cia Kujawskiego, nadgranicznej
dzielnicy; brze>:, brest ^ granica\.
niem. kreis ]cyrkiel; obw[d, powiat\,
«kraj» w j. polskim ]nieme S\, przenie-
siono na wszystkie ziemie narodu, tak i
pan ˘ «pa<stwo» ]wojew[dztwo\ – na
wszystkie ziemie narodu ˘ pa<stwowy
]rz'dowy, ros. gosudarstwiennyj ¯
gosudar, jak uprzednio\.
«ujazd» czyli obw[d, powiat – w j. ang.
district ma dwa znaczenia&
a. w terenie& powiatu,
b. w mie>cie& dzielnicy,
ros. okrug ]okr"g\, strana; ujezd.
ros. ob=ast v. ob=a>: ^ ang. province,
district, tak w s=owniku ros.-ang., w
innym, ros-pol. – obw[d ]okr"g\.
ros. rajon ]rejon\ – dzielnica, okr"g;
obszar.
«rejon» – okr"g, okolica, poucza mSjp
1969, a wi"c powiat, ujazd.
«okolica» ]dosł. mniej-wi"cej\ zna-
czeniem bliskie «stronie» ˘ wr[ci= w
swoje strony ]w swoje okolice\.
przypisanie r[/nych termin[w ad-
ministracyjnych ziemiom tej samej
wielko>ci, w mym odczuciu, jest
pozosta=o>ci' po u/ywaniu ich przez
wieki, przez ludzi o r[/nym, do>:
dowolnym zrozumieniu ich zasi"gu,
bo ujazd to powiat, ang. district, niem.
kreis, ros. okrug, ob=ast; kraj ]okr"g,
powiat\ to nie ziemie narodu, tak i pan
]wojewoda\ ˘ pa<stwo ]wojew[dztwo\
a dzi> ca=y kraj, nar[d.
pomieszanie, chaos.
kraj ˘ krajobraz ]pejza/ po horyzont\,
nie jest to nawet powiat, ale
krajoznawstwo to wiedza o ca=ym
kraju& topografii, geografii, arche-
ologii, historii.
admira-cja(tor osob.
=ac. admiratio ]podziw, uwielbienie,
zachwyt\ ¯ ad % mirari ]dziw, cudo\.
admira-=(licja(lski wojsk.
ministerstwo rz'du do spraw mary-
narki wojennej w Anglii.
arab. amir al ]rz'dca, w=adca\, koja-
rzone z =ac. admirare ]podziwia:\,
starofranc. amiral, admiral,
>redniow. ang. amirail, admirail,
ang. admiral ]admira=\;
starofranc. admiralte ]admiralicja\,
>redniow. ang. i ang. admiralty,
ros. admiral-admira=,
admiraltejstvo.
admisja dawn. dopuszczenie, dost"p,
wzgl"dy u kogo.
=ac. ad % mittere ]s=a:\ ˘ admittere,
admissi-o(vus, franc. admettre,
>redniow. ang. admitten,
ang. admit(tance(edly, admissive,
ros. dopus-kat;/tit;,
]do wiadomo>ci\ prizna-vat;/t;,
]pozwoli:\, pozvol-qt;/it;,
]przyj"cie\, prinqte> dostup,
vxod-wchod ]wej>cie\.
admonicja jęz., przestarz.
napomnienie, nagana, pouczenie.
=ac. ad % monere ]ostrze/enie\ ˘
admonitio ]upomnienie, ostrze/enie\,
starofranc. admonition, amonition,
>redniow. ang. amonicioun,
ang. admonit-ion(or,
ros. uve]anie-uwieszczanie,
vygovor-wygowor, predoster-
'enie-predoster/enie.
adnotacja jęz.
dopisek, dodatkowa notatka.
=ac. ad % notare ]not-a(ka\ ˘
adnotatio, adnoto ]adnotowa:\,
=ac. nota ]znak, oznaka\ ˘
ad % notare ]notowa:, znaczy:\ ˘
annotare ]odnotowa:, zaznaczy:\ ˘
annotatus, franc. annot-er(ation,
ang. annotat-e(ion(or,
ros. otme-hat;/tit;,
delat; otmetki-die=at otmetki,
]adnotacja\ otmetka-otmietka,
tolkovanie-to=kowanie.
Adonis
1. pi"kny m=odzieniec, ulubieniec
kobiet; adorator, wielbiciel,
2. bot. Adonis, ro>lina z rodziny
jaskrowatych ]Ranunculaceae\,
stosowana w medycynie; mi=ek.
fenicki adon ]pan, b[g\,
gr. Adon(is ]kochanek Afrodyty\.
adop-cja(tacja(towa: prawn.
przybranie, usynowienie, w='czenie
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
adwent
sieroty do rodziny.
=ac. ad % optare ]wybra:\ ˘
adoptare,
franc. adopter, ang. adopt,
ros. usynovl-qt;/it;,
prin-imat;/qt;,
=ac. adoptare ˘ adoptio, >redniow.
ang. adopcioun, ang. adopti-on(ve,
ros. usynovlenie> prinqtie.
adora-tor(cja(owa: osob.
cze>:, uwielbienie, zachwyt.
=ac. ad % orare ]m[wi:\ ˘ adorare
]kult, oddawanie czci, wielbienie\,
adoratio, franc. adorer ]adorowa:\,
ang. ador-e(ation(er,
ros. poklon-qt;sq/nik,
obo'at-;/el;;
poklonenie, obo'enie.
ad rem prawn. prawo do czego>.
adrenalina med.
W mSjp 1969, kr[tko& «hormon
wytwarzany przez rdze< nadrercza,
stosowany w lecznictwie» ]łac.\.
W S=owniku Webstera troch" wi"cej&
adrenalin&
1. a hormone produced by ardenal glands.
2. a drug, C9H13O3, with this hormone in
it, made from ardenal glands of animals
or synthetically, and used to raise blood
pressure, stop bleeding, etc.& a trade mark.
Also called epinephrine.
adres(at(owa:
1. miejsce przebywania osoby,
zamieszkania lub pobytu, siedziby,
przedsi"biorstwa, instytucji, jego
oznaczenie,
2. pismo zbiorowe wystosowane do
w=adz lub do os[b wybitnych, zaj-
muj'cych wysokie stanowisko,
3. cybern. numer kom[rki pami"ci w
maszynie matemat. cyfrowej,
4. dawn. zr"czno>:, spryt.
=ac. dirigere ]wy=o/y: prosto\,
p[{no=ac. directiare,
starofranc. a % dresser ˘ adresser,
>redniow. ang. adressen,
ang. address(er(ing(ograph(or,
ros. ]na li>cie, paczce\ adres,
]prze(mowa\ reh;-recz,
]petycja\ adres, prowenie,
]zr"czno>:\ lovkost;-=owkost,
]fach, zaw[d\ iskustvo-iskustwo.
adsorpcja fiz., chem. poch=anianie
jakiej> substancji gazowej lub roz-
tworu przez warstw" powierzchniow'
innej substancji.
=ac. absorption ]wch=anianie\ ˘
ad ]do\ % sorbeo ]wch=aniam\,
ang. adsorb(ent, adsorption.
adwent(ysta rel. w liturgi Ko>cio=a
Rzym.-Kat., okres czterech tygodni
poprzedzaj'cych >wi"to Bo/ego Na-
rodzenia, 25 grudnia ka/dego roku;
sekta w USA, powsta=a w 1844 lub
1831 wierz'ca w rych=e, powt[rne
adwersarz
przyj>cie Chrystusa.
=ac. ad % verire ]przy(nade-j>cie\ ˘
advenire ˘ adventus ]przyj>cie\,
franc. Avent, arrivee,
ang. Advent(ism(ist,
ros. voswestvie> vstuplenie,
priwestvie Spasitelq>
]ko>cielne\ mesqc pered Ro-
'destvom.
staropol. tho aduentu,
1471 grudzyen adevnth d'.
adwersarz dawn. przeciwnik, wr[g,
cz=owiek nieprzychylnie usposobiony,
maj'cy przeciwne zdanie, pogl'd.
=ac. ad % vertere ]ob(prze(zw-
raca:\ ˘ advertere ˘ ang. advert
]za(po•wiadamia:\.
=ac. advertere ˘ adversus ]okaza=
si", zrobi= si", sta= si" przeciwnikiem\,
starofranc. avers, advers,
>redniow. ang. i ang. adverse,
ros. protivnik-protiwnik,
vrag-wrag ]wr[g\,
]wrogi\ protivnyj,
vra'ebnyj-wra/ebnyj;
=ac. adversus ˘ adversitas,
starofranc. aversite, >redniow. ang.
adversite, ang. adversity ]z=y los,
nieszcz">cie, bieda\,
ros. napast;> nevzgoda>
neshastie-nieszczastie.
adwoka-t(tura(cki prawn.
osoba uprawniona do zawodowego
prowadzenia spraw w s'dzie, udziela-
nia porad prawnych, obrony oskar/o-
nych; obro<ca.
=ac. ad % vocare ]we(po-zwa:\ ˘
advocare ˘ advocatus ]radca,
przyzwany na pomoc\,
starofranc. avocat,
>redniow. ang. avocat,
ang. advocat-e(ion(or(ory,
ros. za]itnik-zaszczitnik
]obro<ca, ¯ szczit ^ tarcza\,
zastupnik-zastupnik ]zast"pca\
advokat-adwokat.
†aequivocatio jęz.
gra s=[w, dwuznacznik.
=ac. aequivalens ]r[wnowa/ny ja-
ko>ci', warto>ci', si=', znaczeniem\
% vocare ]wezwanie, wo=anie\ ˘
vocatio ]powo=anie\.
aero~ pierwszy cz=on termin[w
maj'cych zwi'zek z powietrzem.
gr. aer ]powietrze, mg=a\, =ac. aer,
starofranc. aer, air,
>redniow. ang. i ang. air,
ros. vozdux-wozduch,
veter-wietier ]wiatr\ ˘ powietrze.
aerodynami-ka(czny
aerofotogrametria
aeroklub
aerolit meteoryt kamienny.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
aerologia
aeromechanika
aerometr techn. gazomierz
aeronaut-a(yka
aeroplan przestarz. samolot.
aeroport port lotniczy.
aerostatyka szkoln.
nauka o r[wnowadze gaz[w i cia=
sta=ych zanurzonych w gazach.
aerozol
cz'stki zawieszone w powietrzu&
ciek=e – w postaci mg=y,
lub sta=e – w postaci dymu.
afazja fizjolog.
utrata zdolno>ci mowy.
afek-t(cja(tacja(towny osob.
pokr. emocja;
1. psych. silne, kr[tkotrwa=e wzrusze-
nie, np. gniew, przera/enie, po-
='czone z og[lnym podra/nieniem
systemu nerwowego, szczeg[lnie
jego uk=adu wegetatywnego,
2. dawn. uczucie do jakiej> osoby, przy-
wi'zanie, sympatia, mi=o>:; og[lny
stan emocjonalny lub uczuciowy.
staropol. afekt ]uczucie, mi=o>:\.
=ac. ad % facere ]robi:\ ˘ afficere
]oddzia=ywa:, wp=ywa:, atakowa:\
˘ affectus ˘ ang. affect ]afekt,
wzruszy:, dotkn':; oddzia=ywa:,
wp=ywa:\.
=ac. affectare, starofranc. affecter,
ang. affect ]udawa: kogo>, pozoro-
wa:, przybiera: pozory, cechy\.
=ac. affectare ˘ affectatio ˘
ang. affectation ]afektacja, przesad-
ne i sztuczne objawy uczuciowo>ci\.
=ac. afficere ˘ affectio ]stan emo-
cjonalny\, starofranc. affection,
>redniow. ang. affeciun,
ang. affection ]afekcja, stan\;
ang. affect(ation(edly(ing(ion(ive,
ros. delat;, vpehatlenie,
]wp=yw\ vliqt; na-wlijat na,
]poruszy:\ trog-at;/nut;,
]udawa:\ pritvorqt;sq,
prinimat;, prinqt; vid,
]afekcja\ 'emanstvo, hopor-
nost;> pritvorstvo,
]uczucie\ privqzannost;,
l[bov;.
afelium astronom.
afer-a(zysta zdarz., osob.
1. wykryta nieuczciwo>:, rzecz, przed
-si"wzi"cie; nieczysta sprawa,
2. zaj>cie, wydarzenie, awantura,
3. dawn. dobry interes.
=ac. ad % facere ]czyni:\ ˘ a faire,
starofranc. afaire,
>redniow. ang. afere,
aforyzm
ang. affair ]1. rzecz do wykonania,
interes, 2. sprawy biznesowe, 3. ka/-
da sprawa pojawienie si", lub rzecz,
4. mi=osny zwi'zek lub epizod mi"dzy
dwoma osobami nie zwi'zanymi ma=-
/e<stwem, mi=ostka\,
ros. delo-die=o ]dzie=o\, intriga.
afiks jęz.
litera lub grupa liter dodana w formie
przed` lub przyrostka w celu zmiany
znaczenia s=owa.
afiljacja
1. powi'zanie, ='czno>: poprzez
po>rednie zwi'zki,
2. dawn. przyj"cie do rodziny, herbu,
organizacji; przy='czenie.
=ac. ad % filius ]syn\ ˘ affiliare
]adoptopa: jako syna, usynowi:\
˘ affiliatus ˘ ang. affiliate;
>redniow. =ac. affiliatio ˘
ang. affiliation ]usynowienie\, ros.
]adoptowa:\ usynovl-qt;/it;,
]na cz=onka\, prin-imat;/qt; v
hleny ob]estva.
afirm-acja(atywny(owa:
potwierdzenie, aprobowanie.
=ac. ad % firmare ˘ affirmare,
starofranc. affermer, >redniow. ang.
affermen, ang. affirm,
ros. utver-'dat;/dit;,
podtver-'dat;/dit;.
=ac. affirmare ˘ affirmans,
starofranc. affermance,
ang. affirman-ce(t(tion,
ros. u/pod-tver'denie.
=ac. affirmare ˘ affirmativus,
starofranc. affirmatif,
ang. affirmative.
afisz(owa: plakat(owa:; og=osze-
nie o przedstawieniu, koncercie,
odczycie, zebraniu, imprezie sporto-
wej, rozlepiane na tablicach, s=upach
og=oszeniowych.
franc. affiche, ang. poster.
afonia med. brak, utrata g=osu,
po='czona zwykle z chorob' krtani.
gr. a ]bez`\ % phone ]g=os\ ˘
=ac. aphonos ]niemy\ ˘ aphonia
]niemota\ ˘ =ac. aphonia ˘ ang.
aphonia, >redniow. ros. Afon=
-Aphon ]>w. G[ra, w Grecji,
otoczona klasztorami kszta=c'cymi
greckich, bu=garskich, i ruskich
zakonnik[w, pol. Athos\.
afory-zm(styczny filoz.
kr[tkie uj"cie my>li zdaniem;
kr[tkie, zwi"z=e powiedzenie,
b=yskotliwie sformu=owane, zawiera-
j'ce jak'> my>l filozoficzn', nauk"
moraln', /yciow'. ˚porzekad=o.
gr. horos ]granica\ ˘ apo` %
horizein ]graniczy:\ ˘ aphorizein
]od(wy•dziela:\ ˘ aphorismos
]definicja, okre>lenie, lub kr[tkie,
afront
pe=ne wigoru, j"drne zdanie\,
franc. aphorisme, ang. aphorism,
ros. aforizm-aphorizm.
afront char. l/y: lub obrazi: otwar-
cie lub celowo, twarz w twarz,
zniewaga.
=ac. affrontare ¯ ad % frons ]czo=o\,
starofranc. afronter, >redniow. ang.
afronten, franc. i ang. affront,
ros. oskorblenie.
afryka<ski jęz. przymiotnik ¯ Afryka
]nie zimny, nie ch=odny\ ¯ a` ]nie\ % fri-
gid ¯ =ac. frigidus ¯ frigere ]na mrozie,
ang. to be cold\ ¯ frigus ]przezi"bienie,
mr[z, ch=[d, ang. coldness, frost\,
GKC ˘ frig ˘ fric ]A•fric•a\.
†aftarka, aftarz, aftarz[w
aftka, aftowa:, aftowanie
haftka, nieme H, ˚hafciarka.
aga poz. społ. w Turcji i innych,
muzu=ma<skich krajach – tytu=
szacunku dla wysoko postawionych
postaci w wojsku i s=u/bie cywilnej;
w Iranie w znaczeniu «pan».
¯ tur., ang. aga, agha.
agar, aga-aga substancja galareto-
wata uzyskiwana z r[/nych glon[w
morskich, u/ywana jako po/ywka w
hodowli drobnoustroj[w.
malaj., ang. agar-agar.
†agaryk bot. grzyb paso/ytniczy
na modrzewiu – drzewie z rodziny
sosen, Polyporus officinalis Fr.
niem. lärch, ang. larch,
ros. listwiennica.
gr[d w Sarmatii Agaria ˘
gr. agaricon ]grzyb drzewny\ ˘
=ac. agaricum ]grzyb modrzewiowy\,
ang. agaric ]larch fungus\ ¯ niem.
lärch ¯ =ac. laric`, larix,
ros. gribovidnyj narost na
listvennici, ˚huba.
staropol. 1419 agarik ffungus
arietis.
agat miner., jubiler.
rodzaj kamienia szlachetnego;
minera=, odmiana chalcedonu.
rzeka na Sycylii Achates ˘
gr. achates,
=ac. achates,
franc. i ang. achates.
staropol. 1399 videlicet agathem.
agenda rzecz do wykonania;
1. plac[wka lub oddzia= jakiego>
urz"du, instytucji, za=atwiaj'ce
sprawy bie/'ce,
2. notatnik do wpisywania spraw
bie/'cych, wymagaj'cych za=a-
twienia.
=ac. agere ]do wykonania\ ˘
agendum ]rzecz do wykonania\ ˘
agenda ]l. mnoga, rzeczy do wyk.\,
ang. agenda ]od 1657 r.\
ros. zapisnaq kni'ka,
agenda, povestka dnq.
agen-t(tura(cja prof.
1. osoba dzia=aj'ca z czyjego>
upowa/nienia, na czyj'> rzecz,
2. funkcjonariusz tajnej policji,
3. tajny wsp[=pracownik wywiadu
obcego pa<stwa; szpieg, dywersant.
=ac. agere ]do wykonania, zrobienia,
czyni:, udawa:\ ˘ agens, w dope=n.
agentis ]dzia=aj'cy\,
ang. agent(ial(ive ]1. osoba lub rzecz
powoduj'ca akcje lub zdolna do nich,
2. aktywna si=a lub substancja daj'ca
efekt, jak chemiczny “agent” – czyn-
nik, 3. osoba, instytucja, itp., upowa/-
niona do dzia=ania na rzecz innej\.
ros. agent, sredstvo>
niem. agentur ]agentura\ ¯ =ac.
agit-ator(acja(acyjny(owa:
cz=owiek przeprowadzaj'cy agitacj"
– jednaj'cy zwolennik[w jakiej> spra-
wy, propaguj'cy has=a, ideologi".
=ac. agitio ]pobudzam; podburzanie,
wywo=ywanie napi":, ekscytacji,
popychanie do gwa=tu\ ˘ agitatio
]agitacja\ ˘ ang. agitation;
agere ]do wykonania\ ˘ agitare ˘
agitatus ˘ ang. agitate,
ros. agitator, mewalka,
agitirovat;.
aglomer-acja(at(owa:
1. nagromadzenie, skupienie czego>,
skupisko,
2. skupisko ludzi i budynk[w na ma-
=ym obszarze nadaj'ce mu charakter
miejski,
3. hutn. proces skupiania mia=kich
rud, koncentrat[w lub p=yn[w, nie-
zb"dny do dalszych proces[w.
=ac. ad % glomerare ]zbiera: w
grono, ki>:, wi'zk", gromadzi:,
formowa: w kul", zmasowywa:\ ˘
agglomerare ˘ agglomeratus
]nagromadzony\ ˘
ang. agglomerate ]aglomerat\,
=ac. agglomero ]gromadz"\ ˘
pol. aglomer-acja(owa:,
ros. sob-irat;/rat;,
nakop-lat;/it;,
skuh-ivat;/it;>
]aglomeracja\ nakoplenie,
aglomeraciq.
aglutynac-ja(yjny
1. jęz. po='czenie morfem[w w wy-
razach i formach gramatycznych,
2. biol., med. skupianie si" i zlepia-
nie kom[rek rozproszonych r[wno-
miernie w p=ynnym >rodowisku.
=ac. gluten ]klej\ ˘ ad` % glutinare
˘ agglutinare ]cementowa: si"\ ˘
agglutinatus ˘ ang. agglutinate,
=ac. agglomero ]gromadz"\ ˘
ang. agglutinat•e(ion(ive,
ros. sklei-vat;/t;,
]gram.\ prisoedin-qt;/it;.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
agrafa
agnat kult. w staro/ytnym Rzymie
– cz=onek rodziny pozostaj'cy pod
w=adz' ojca rodziny, tak/e krewny
w linii m"skiej.
=ac. ad` % nasci ]zrodzonym by:\ ˘
agnasci ]zrodzonym by: w zwi'zku
do\ ˘ agnatus ˘ ang. agnate
]1. krewny po linii m"skiej,
2. krewny, krewniak, z rodu\,
=ac. agnatus ˘ pol. agnat,
=ac. agnatio ˘ pol. agnacja,
ros. srodnik po otcu, rod-
stvennik so storony otca.
¢agniec anim. jagni", jagni'tko.
s=aw. agnec, a ˘ JA,
ang. lamb.
agnosty-k(cyzm filoz.
pogl'd filozoficzny neguj'cy ca=ko-
wicie lub cz">ciowo mo/liwo>: po-
znania obiektywnej rzeczywisto>ci.
gr. a ]nie\ % gignoskein ]zna:\ ˘
agnostos ]nieznany, niepoznawal-
ny\ ˘ ang. agnostic ]agnostyczny\.
¢Agnus Dei rel. reprezentacja
Chrystusa jako baranka, trzymaj'ce-
go cz"sto krzy/ lub flag";
• w Ko>ciele Rzym.-Katol. a. ma=y
kr'/ek ze steryny, z wizerunkiem
baranka, b=ogos=awiony przez papie-
/a, b. modlitwa mszy zaczynaj'ca
si" Agnus Dei, c. jej muzyka,
• w Ko>ciele Anglika<skim, hymn roz-
poczynaj'cy si" “O Baranku Bo/y”.
=ac. Agnus Dei ]Baranek Boga\.
agon sport. zawody w kt[rych
uczestnicy popisywali si" swymi
umij"tno>ciami.
gr. agon ]zawody\ ˘ agonizesthai
]wsp[=zawodniczy: o nagrod"\ ˘
>redniow. =ac. agonizare,
franc. agonizer, ang. agonize
]1. konwulsja; wysi=ek,
2. agonia, b[l wielki; tortura\,
ros. muhit;/sq> stradat;.
agon-ia(alny fizjolog. konwulsje,
konanie, stan poprzedzaj'cy zgon,
w przen. chylenie si" ku upadkowi,
dogorywanie, koniec.
gr. agonia ]trwoga\,
>redniow. =ac. agonia ]konanie\;
>redniow. ang. agonie, ang. agony,
ros. agoniq, othaqannaq
(predsmertnaq).
agorafobia psych.
chorobliwy l"k przestrzeni.
gr. agora ]plac\ % phobos ]strach\,
ang. agoraphobia ]od 1873 r.\.
agrafa ozd.
1. ozdobna zapinka,
2. brosza do p=aszczy
i szat liturgicznych.
¯ franc. agrafe, agraffe.
niem. krappo ]hak, haczyk\ ˘
p[{no=ac. grappa ˘
agrafka
a` ]=ac. ad ^ do\ % grappe ˘
franc. agraffe, agrappa,
ang. agraffe, agrafe ]zapinka lub
p"tla do zapinania zbroi lub odzie/y;
od 1643 r.\, tak/e ang. hook, clasp,
clip, fastener,
ros. prq'ka, skobohka,
zastë'ka.
agrafka spinka, zapinka, kt[rej je-
den koniec wchodzi w haczykowate
zag="bienie drugiego. ˚agrafa.
franc. agrafe ]rodzaj ozdobnej
spinki\. ˚agrafa.
agrar-ny(iusz(yzm roln.
=ac. ager ]rola, pole, kraj\ ˘
agrarius ]dotycz'cy roli, jej uprawy
i posiadania\, doktryna spo=eczna
powsta=a w Niemczech w latach
1850–1900.
ang. agrarian,
ros. pozemel;nyj, agrarnyj.
agregat masz.
ca=o>: powsta=a przez po='czenie
niejednorodnych cz">ci
=ac. grex, gregis ]stado\ ˘ ad`
]do\ % gregare ]skupia: w stado\ ˘
aggregare ]przewodzi: stadu\ ˘
=ac. aggregatus, ang. aggregate,
ros. sovkupnost;-sowkupnost.
agres-ja(ywny(or kult.
napa•>:(tliwy(stnik.
=ac. gradus ]krok\ ˘ ad` % agradi
]kroczy:\ ˘ aggredi ]atakowa:\ ˘
agressus ˘ ang. aggress;
=ac. aggressio ˘ ang. aggression
]agresia, napa>:\,
ros. ]agresja, napa>:\ napadenie,
]napastliwy\ nastupatel;nyj,
vra'debnyj, agressivnyj,
=ac. aggressor ˘ ang. aggressor,
]strona napadaj'ca, napastnik\,
ros. zahin]ik, zadir]ik.
agrest bot. Ribes uva crispa.
=ac. agrestis ]wiejski, polny\.
staropol. kosmatki ]agrest\.
staropol. agrest, hrabrest –
rodzaj lichego, kwa>nego wina.
franc. groseille, le groseillier,
holend. kruisbezie,
niem. krausbeere, stachelbeere,
ang. gooseberry,
ros. kry'ovnik-kry/ownik.
†agrest, hrabrest spoż.
rodzaj kwa>nego, lichego wina.
agro~
pierwszy cz=on nazw z=o/onych
oznaczaj'cy zwi'zek z rol'.
gr. agros ]rola\, ang. agro`.
agrobiologia
agrochemia
agrominimum
agronom(ia([wka(iczny
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
poz. społ.
gr. agronomos ]zarz'dzaj'cy
maj'tkiem rolnym\.
agrostologia roln.
agrotechnika
ah, oh dźwięk.. zachwyt,
zaskoczenie ˘ /achn': si".
aha# rodzaj potwierdzenia, “tak” ˘
aha, nie m[wi=em$#
staropol. aha – ach.
ang. aha ]okrzyk wyra/aj'cy zado-
wolenie, tryumf, itp., cz"sto miesza-
ny z ironi', na>miewaniem si"\.
ahistoryczny nie bior'cy pod
uwag" czynnik[w historycznych.
¯ gr. a` ]nie\ % `.
ahoj okrzyk nawo=uj'cy do ruszenia
do przodu, np. ahoj przygodo# rusza-
my w teren.
¢ai, aj }arch., obce| zawsze.
staronord. ei >redniow. ang. ai, ay,
ang. aye }arch.| ]zawsze\,
ros. vsegda.
¢~ain, ~ein ]obce\ ksi"stwo,
kr[lestwo& Britain, Holstein. ˚`ania.
¢aist zool., ptak.
Ciconia, bocian.
s=aw. a ¯ a ]niebo\ % ist.
ros. aist.
a jak(/e, a jak(/eby jęz.
aj dźwięk. niedobrze#
d{wi"k rozpoczynaj'cy zdanie
wyra/aj'ce zaskoczenie ze z=ego
obrotu sprawy, np. sparzenia si",
skaleczenia, i innych.
staropol. aj – ach, wg Ss 1953.
~aj przyrostek u/ywany w nazwach
zawod[w, i specjalizacji; pokr. `er;
arj ˘ `aj ]rataj, bugaj\ ¯
=ac. `arius, `arium.
o negatywnym znaczeniu, negacja.
¢~aj
1. nie, tak, no, d{wi"k wzmacniaj'-
cy my>l m[wi'cego, odpowiednik
/e, =ac. sic#, u/ywany do wyda-
wania polece<, np&
ruszaj, s=uchaj, bujaj, daj, dzisiaj
˘ ruszaj/e si", s=uchaj/e no, itp.
2. zaimek wskazuj'cy miejsce ˘
tutaj, tamaj, hetaj, unaj; daj
¢~ajca nie, tak ¯ ajtam, TC,
winowajca, zdrajca.
ajencja kult. ˚agencja. GJ.
gr. agein ]p"dzi:\ ˘ agere ]robi:,
czyni:, dzia=a:\ ˘ =ac. agens,
agentis, ang. agent, ros. agent;
gr. agere ]czyni:\ ˘ =ac. agentia ˘
ang. agency ]agencja\,
ros. ]po>rednictwo\ posredstvo.
ajent =ac. agens. ˚ajencja.
akademik
~ak nie(gdy> ¯ gr. a ]nie\.
=ac. olim ]kiedy>\ t=um. na staropol.
nigdy ]niegdy>\ w Íredniowieczu
i p[{niej;
sta=o si" ko<c[wk' patronimiczn'
«po rodzicu», odpowiednik ukr.
`uk, np.
Michalak – Michaluk;
por. tak, ˚przeczenie
ajerkoniak spoż.
ajtam za(przeczenie, nie, jedna z
o>miu, znanych mi, form przecz'-
cych ˘ `ajca ]tak\, zdrajca, winowajca
¯ gr. a ]nie\ ˚ak
˚przeczenie.
~ak, ~aki patronim w nazwiskach,
syn tego/ ]ch=opak ¯ syn ch=opa\,
odpowiednik anglosas. `s 1. formy
liczby mnogiej, 2. patronimu& Gra-
ves ]grave – gr[b\, Hawkins
]hawk – jastrz'b\, Perkins ]perk
– podnosi: /wawo, fizycznie lub
duchowo\, itp.
ang. twins ]bli{niaki\ ¯
twin ]bli{niak\;
Polak, warchlak, robak, i inne.
akacja drzew.
1. potoczna nazwa grochodrzewu,
nie uznawana przez botanik[w&
Robinia pseudoacacia, drzewo z
rodziny motylkowatych ]Papilio-
naceae\, o wonnych, miodono>nych
kwiatach zebranych w zwisaj'ce
grona, pochodzi a Ameryki P=d.,
w Europie hodowane jako drzewo
ozdobne,
2. Acacia, drzewo lub krzew z rodzi-
ny mimozowatych ]Momosaceae\,
o li>ciach podw[jnie pierzastych
lub zredukowanych do li>ciak[w,
kwiatach pachn'cych zebranych w
k=osy lub g=[wki; ro>nie w strefie
tropikalnej Afryki i Australii, cenio-
ne ze wzgl"du na olejki eteryczne,
gum" arabsk', garbniki.
gr. ake ]kolec\ ˘ akakia ]k=uj'ce
drzewo\ ˘ =ac., franc. i ang. acacia,
ros. akaciq-akacija }†akacja|.
akademi-a(cki(zm(k szkoln.
1. szko=a,
2. instytucja skupiaj'ca uczonych,
3. uroczyste zebranie.
gr. Akademia ]szko=a za=o/ona
przez Platona w gaju Akademosa, w
Atenach\ ˘ gr. akademeia ˘
=ac. academia ˘ franc. academie,
ang. academy,
ros. akademiq-akademija.
akademi-k(cki szkoln.
dotycz'cy wy/szej uczelni.
Akademickie poczynania – tworzenie
j"zykowych form, nieistniej'cych w
/ywym j"zyku ˚mSjp 1969, tak/e&
• dziwol'g – czas tera{niejszy z form
akafist
czasu przesz=ego tworzony,
• czerni: – nieznane kodowanie
kolorami&
bia=y – niski; p=ytki,
czerwony – >redni; wy/ynny,
czarny – wysoki; g="boki,
• hebel – he-blo-wi-ny, 4 sylaby,
gdy j"zyk& wi[-ry, 2 sylaby
]j"zyk wybiera kr[tsze formy\,
• igrek – Y, «i Grek» by nie wiedzia=
co igrek mo/e znaczy:,
• imbryk – zdrobn. imbryczek,
• liczba – formy liczb mnogich
sprowadzane do liczb pojedy<-
czych& gapie ˘ gap, i inne,
a z liczby pojedy<czej& pr':,
tworzona liczba mnoga& pr'cie,
ale jaja# ]czyt. heca, ˚pr':\,
serio& to nie jest >mieszne,
zapewne na podst. =ac. genitalia,
• zawi=e poja>nienia rzeczy prostych,
w licznych wypadkach.
Liczne b="dy, r[/nej natury, u j"zy-
koznawc[w, po polskiej i angielskiej
stronie bariery j"zykowej – j"zyko-
znawcy polscy, z akademickim przygo-
towaniem nie s' odosobnieni w nich.
staropol. akademski.
=ac. academicus ˘
franc. academicien,
ang. academician,
ros. akademi-k/heskij-
akademi-k(czeskij.
†akafist rel. msza ruska.
akant bot. Acanthus, ro>lina >r[d-
ziemnomorska, o du/ych, g="boko
wci"tych li>ciach, popuralny motyw
zdobniczy w staro/ytno>ci, szczeg[l-
nie g=owicach kolumn Koryntu.
gr. akanthos, =ac. i ang. acanthus,
ros. akanf-akanth, akant-akant.
akapit poligr. wiersz pocz'tkowy
nowego ust"pu, zwykle wci"ty.
=ac. a capite ]od rozdzia=u, ust"pu\.
akcelera-cja(tor
1. fiz. urz'dzenie do nadania wiel-
kiej energii cz'stkom ju/ na=ado-
wanym,
2. techn. urz'dzenie do przy>piesza-
nia lub zwalniania silnika spalino-
wego.
=ac. ad` ]do\ % celerare ]przy>pie-
sza:, ponagla:\ ˘ accelaratio, ac-
celero ]przy>pieszam\, accelerare
˘ acceleratus ˘ franc. accelerer,
ang. accelerate,
ros. uskor-qt;/it;/enie-
uskor•jat(it(enie.
akcent(owa: jęz. nacisk, k=a>:
nacisk; wyr[/nienie g=oski w sylabie
za pomoc' si=y artykulacyjnej,
wysoko>ci tonu, iloczasu.
=ac. ad` % canere ˘ accentus ˘
franc. i ang. accent,
ros. udarenie.
akcept(acja(owa:(ant jęz.
wyra/enie zgody na co>.
=ac. ad` % capere ]przyj':\ ˘
acipere ˘ acceptare ˘ starofranc.
accepter ˘ >redniow. ang.
accepten, ang. accept;
=ac. acceptatio ]przyjmowanie\ ˘
ang. acceptation ]akceptacja\,
ros. prin-imat;/qt;,
prinqtie-prinjatie ]przyj"cie\.
=ac. acceptus ]przyj"ty\,
acceptatio, accepto.
ros. ]przyjmuj'cy\ akceptant,
priëm]ik-prijomszczik,
akces(orium(ja
dost"p, przyst'pienie do czego>,
w='czenie si" do jakiej> organizacji.
=ac. accedere ]w='czenie si" do
obowi'zk[w\ ˘ accessus,
starofranc., >redniow. ang. acces,
ang. access, ros. dostup.
akcesoria przedmioty, przybory
mniej wa/ne, narz"dzia, podr"czne
przedmioty; przyczynek.
=ac. accedere ˘ accessus ˘
accessorius ˘ ang. accessory,
ros. prinadle'nosti,
]przyczyniaj'cy si"\ souhastnik,
soob]nik-soobszcznik.
akc-ja(jonariusz(yjny prawn.
1. dzia=anie,
2. papier warto>ciowy, dokument
stwierdzaj'cy prawo uczestnictwa
w sp[=ce akcyjnej.
=ac. actio, starofranc. action,
>redniow. ang. accion, ang. action,
ros. deistvie, postupok.
ang. stock ]akcja\, bond ]obligacja\.
akcydens przypadkowy, uboczny.
=ac. ad` % cadere ]pada:\ ˘
accidere ]zdarzy: si", przypada:\ ˘
accidens ˘ franc. ˘ >redniow. ang.
i ang. accident, ros. sluhaj-
s=uczaj ˘ sluhajnost;.
akcyza prawn., ekon.
podatek obci'/aj'cy konsumenta.
>redniow. =ac. accisia.
aklamacja kult. bez g=osowania,
jednomy>lne dokonanie wyboru.
=ac. acclamatio ˘ franc. acclama-
tion, ang. acclamat-ion(ory,
ros. vosklicanie,
kriki odobreniq.
aklimatyz-acja(owa: ]si"\ osob.
przyzwyczaja: si" do nowych wa-
runk[w klimatycznych po zmianie
strefy zamieszkania.
gr. klima ]region, strefa\ ˘
=ac. ad` % clima ˘
franc. acclimatation ˘
ang. acclimatization,
niem. akklimatisieren,
ros. aklimatizaciq.
†akolita rel.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
akowiec
1. w Ko>ciele Rzym.-Kat. cz=onek
najwy/szego z czterech mniejszych
zakon[w kt[rego obowi'zkiem jest
odprawianie mszy,
2. w Ko>ciele Anglika<skim cz=ek
>wiecki w obowi'zku podobnym,
3. ministrant, ch=opak przy o=tarzu
]altar boy\,
4. uczestnik, wierny, pomocnik.
gr. akolouthos ]wierny\,
>redniow. =ac. acolytus,
>redniow. ang. acolit,
ang. acolyte,
ros. akolit, cerkovnyj pri-
slu'nik> posledovatel;.
akomodacja fizjolog. przystosowa-
nie si" oka do nat"/enia i jako>ci
>wiat=a, przez sp=aszczenie lub
uwypuklenie soczewki.
=ac. accommodatio
]przy•stosowanie(zwyczajenie\
franc. i ang. accomodation,
ros. prisposob-lqtl/it;.
akompani-owa:(ament(ator
muz. tworzy: t=o muzyczne do g=[w-
nego motywu, partii melodycznej,
wykonywanej zwykle solowo.
=ac. ad` % ¢companio ˘ franc.
accompagner ˘ ang. accompany
]akompaniowa:, przygrywa:\;
franc. accompagner ˘
starofranc. accompagnement ˘
ang. accompaniment,
ros. akkompaniment.
akonto ekon.
zaliczka na poczet nale/no>ci.
¯ ital. a conto. ang. advance,
ros. vydaha-wydacza,
vperëd deneg-wpieriod dienieg.
akord(owiec
1. muz. wsp[=brzmienie kilku d{wi"-
k[w na zasadzie harmonii,
2. system p=acy w kt[rym wysoko>:
wynagrodzenia zale/y od ilo>ci
wykonanej pracy.
ital. accordo, franc. accord.
akordeon(ista muz.
instrument muzyczny, rodzaj harmonii
r"cznej z klawiatur' fortepianow'.
franc. accordeon.
ital. accordare % ion,
ang. accordion ]wynalazek 1829 r.\
ros. ]muz.\ sozvuhie-sozwuczie,
akkord-akkord, ]harmonia, zgod-
no>:\ garmoniq-garmonia.
akowiec cz=onek AK – skr[t Armii
Krajowej, podziemnej organizacji
w czasie drugiej wojny >wiatowej,
zwalczaj'cej niemieck' okupacj",
rosyjsk' po 1944, sama organizacja
zwalczana przez mi"dzynarodowc[w
– przybyszy z broni', bezbo/nych
komunist[w radziecko-judejskich,
przemawiaj'cych w imieniu narodu
akr
polskiego, w Boga wierz'cego ]na do-
bre i z=e\, bez jego mandatu, zgody.
• polskie m"ty spo=eczne u w=adzy,
zainstalowani p[=analfabeci,
• terror polityczny,
• zarz'dzenia prowadz'ce do ruiny
gospodarczej kraju,
sta=y si" symbolem socjalizmu w
praktyce, odtr'ci=y my>l'c' cz">:
spo=ecze<stwa, wspieraj'cego przez
to AK – uzasadniony pow[d do zwal-
czania obcego elementu i polskich
oportunist[w, prowadz'cych kraj do
n"dzy, upad=o>ci.
akr miara powierzchni, 4047 m . 2
akretyt-owa:(acja(ywa prawn.
franc. accrediter(ation.
franc. accrediter ]udzieli: kredytu
lub w=adzy, pe=nomocnictwa\ ˘
ang. accredit ]upe=nomocni:\ ˘
accreditation,
ros. upolnomoh-ivat;/it; ¯
polnomohie-po=nomoczie
]pe=nomocnictwo\.
akredytywa ekon. rodzaj zezwole-
nia wystawionego przez instytucj"
udzielaj'cej kredyt[w, dla innej, po-
dobnej instutucji, by jej klient m[g=
tam tak/e kredytu pobiera:.
franc. accreditif.
¢akrida owad.
szara<cza, plaga konik[w polnych.
staroros. akrida-akrida.
franc. les sauterelles,
ang. grasshopers, locusts.
akroamatyczny jęz.
akroba-ta(tyka(cja sport.
wykonywanie trudnych :wicze<
gimnastycznych wykazuj'cych
sprawno>: fizyczn' cia=a.
gr. akrobatos, =ac. acrobate,
ang. acrobat(ic(ically(ics,
ros. akrobat/nyj/iheskij.
akronim jęz. skr[t bezkropkowy
utworzony z pocz'tkowych liter na-
zwy wielowyrazowej, np. PeKaO ¯
Polska Kasa Opieki, PAFAWAG ¯
Pozna<ska Fabryka Wagon[w,
radar ¯ radio detecting and ranging,
hazmat ¯ hazardous materials,
Gestapo ¯ Geheime Staatspolizei,
w hitlerowskich Niemczech i
okupowanej Europie, ¯ Ge•sta•po,
ros. Czeka ¯ Czerezwyczajnaja Komis-
sija, pepesza ¯ ros. Pistolet-Pulemiot
Szpagina, obrazec 1941 ]pistolet ma-
szynowy, model 1941\, ros. Gasprom,
Benelux, i inne.
gr. akros ]skrajny\ % onyma ]imi"\.
ang. acronym.
akropol ¯ gr. akropolis ]najwy/ej
po=o/ona cz">: grodu\.
akrostych lit. utw[r wierszowany,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
w kt[rym pocz'tkowe litery lub s=owa
ka/dego kolejnego wersu czytane z
g[ry na d[= tworz' wyraz lub zdanie.
gr. akros ]skrajne\ % stichos
]linijka wiersza\ ˘ akrostichos ˘
=ac. acrostichis ˘ ang. acrostic,
franc. acrostiche,
staroros. akrostix=-akrostich ˘
akrostiheskij.
akrybia dok=adno>:, staranno>:,
sumienno>: w wykonaniu.
gr. akribeia.
akrydyna chem. heterocykliczny
zwi'zek organiczny C12H9N, wyst"pu-
j'cy w smole pogazowej; u/ywany do
produkcji barwnik[w i w lecznictwie
jako >rodek bakteriob[jczy.
=ac. acer, acris ]ostry, kwa>ny\,
ang. acridine.
akryl chem. bezbarwna, przezro-
czysta masa plastyczn, C 3H 4O 2, z
kt[rej wyrabia si" szk=a do okular[w.
=ac. acer ]ostry\, ang. acrylic.
aksamit(owy(ka(ny tkan.
tkanina z jedwabiu i we=ny lub ba-
we=ny, pokryta z jednej strony strzy/
onym, mi"kkim w=osem.
gr. hexamiton, ang. velvet,
staropol. aksamient, aksemit
jaksamit;
staropol. aksamitny, eksamitny,
aksamientowy – aksamitowy.
wo=. 1289 ozamitny ]aksamitne\,
áksamitom= ]aksamitem\,
staroros. oksamit=-oksamit,
ros. barxat-barchat, vel;ve-
t-welwet, welkovaq tkan; s
vorsom iz serebrqnyx ili
zolotyx nitej.
akselbant wojsk. sznur naramienny
u/ywany w wojsku jako dystynkcja
genera=[w, a tak/e oficer[w i /
o=nierzy o szczeg[lnych funkcjach.
¯ niem. achsel ]rami"\ % band.
aksjom(at(atyczny log.
w logice i matematyce twierdzenie
nie wymagaj'ce dowodu, gdy/
prawdziwo>: jego jest oczywista,
prawda przyj"ta bez dowodu.
gr.-=ac. axioma, franc. axiome,
ang. axiom, ros. aksioma.
†akski tkan. okre>lenie gatunku
sukna wyrabianego w Akwizgranie
]Aachen\, w P=n. Niemczech.
akt(or(orka(orski(orstwo
czynność, teatr., film. wykonanie, spe=-
nienie, czego, czyn, dzie=o, fakt.
staropol. aktor ]sk=adaj'cy petycj"\
¯ =ac.
=ac.-ang. act(us, ros. delo,
postupok, deistvie, akt.
ros. deqnie  ang. action, act,
deed, niem. handlen ]akt\, handlung
]akcja, ang. action\ t=um. na czyn-
akurat
no>ci& Teutschen Ordens Handlung
wider... ]akta czynno>ci przeciw...\.
akta dokumenty w teczkach ¯ akt.
aktor(ski(stwo teatr., film.
artysta graj'cy na scenie teatralnej,
estradowej, lub w filmie.
akt[wka ¯ akta.
wg mSjp 1969& «p=aska teka, zwykle
bez uchwytu, najcz">ciej z zamkiem
b=yskawicznym».
niegdy> akt[wka by=a bez uchwytu,
mo/e, nie wiem, dzi> jest z uchwytem.
akta ˘ teka ˘ zdrobn. teczka.
istniej' rozbie/no>ci w definicji&
akt[wka  teczka, wynik=e z up=ywu
czasu; obie s=u/'ce do przechowywa-
nia dokument[w, przenoszenia ich,
b'd{ do obu cel[w jednocze>nie.
franc. mallette, niem. aktenmappe,
ang. briefcase ]teka, akt[wka\.
aktual-ny(izacja(izowa:(no>:(ia
=ac. actualis, ang. actual,
ros. dejstvitel;no.
aktyn(ometr(ometria chem., instr.
pierwiastek chemiczny, metal wy-
st"puj'cy w rudach uranowych.
gr. aktis, ]w dope=n.\ aktinos
]promie<\ % metreo ]mierz"\ ˘ ang.
actinometer, pol. aktynometr
]przyrz'd do mierzenia enegii pro-
mienistej wysy=anej przez S=o<ce\,
aktyno-graf(lit(logia(non(terapia,
ang. actinium, actino-gram(graph(
(lite(logy(metry(morphic.
ros. aktin/iheskij.
aktyw(ny(ista(a(acja(izm(no>:(
(izowa:(owa: poz. społ.
najbardziej czynni cz=onkowie
jakiej> organizacji.
=ac. activus ]czynny\, starofranc. i
>redniow. ang. actif, ang. activ-e(
(ate(ation(ator(ism(ity(ize,
ros. aktiv/nost;.
akumul-ator(acja(owa:
=ac. ad` % cumulare ˘ accumulare
˘ accumulator ]ten, kto gromadzi\,
accumulatio ]nagromadzenie\,
accumulatus,
ang. accumulat-e(ion,
ros. sob-irat;/rat; v kuhu.
akupunktura med. metoda leczenia
ig=ami wbijanymi na powierzchni"
cia=a w >ci>le okre>lonych punktach,
na czas okre>lony; pochodzi ze
Wschodu.
=ac. acus ]ig=a\ % punctura ]k=ucie\
˘ ang. acupuncture.
akurat(nie(ny dok=ad(nie, tak jak
trzeba, tyle, tak samo, o czasie – >ci>le
w tym momencie, chwili; >ci>le.
=ac. cura ]troska\ ˘ ad` % curare ˘
accuratus ˘ ang. accurate;
tak/e ang. just, exactly;
akustyk
ros. akkuratnyj,
tohn-ost;/nyj.
akusty-k(ka(czny dotycz'cy d{wi"
-ku; nauka o d{wi"ku i jego falach.
gr. akouein ]s=ucha:\ ˘ akoustikos
]dotycz'cy s=uchu\, franc. acoustique,
ang. acoustic, ros. akustika.
akuszer(ka med.
franc. accoucheur ]po=o/•ny(a,
pomoc przy porodach\,
ang. obstetrician, midwife,
ros. akuwer/ka/stvo/skij.
akuzatiwus jęz., szkoln.
akwaforta poligr.
kwasoryt, technika graficzna polega-
j'ca na trawieniu kwasem azotowym
matrycy w miejscach /'danego rysun-
ku.
ital. acquaforte.
akwalung
sprz"t, aparat, umo/liwiaj'cy prze-
bywanie nurk[w pod wod'.
akwamaryna miner., ozd., jubiler.
kamie< szlachetny, przezroczysty o
barwie niebieskawozielonej; mine-
ra=, odmiana berylu.
=ac. aqua marina ]woda morska\.
ang. aquamarine,
ros. akvamarin-akwamarin.
akwanaut-a(yka
akwarel-a(owy(ista szt.
obraz malowany farbami wodnymi.
ital. acquarella ¯ acqua ]woda\,
ros. akvarel;.
akwarium pojemn.
zbiornik ze szk=a lub szklanych >cia-
nach, wype=niony wod', /yj'tkami i
ro>linami wodnymi.
=ac. aqua ]woda\ ˘ aquarius
]wodny\ ˘ ang. aquarium,
ros. akvarium.
akwatinta poligr.
odmiana druku wkl"s=ego.
†akwawita spoż. ]˚Ss 2011\
w[dka, gorza=ka.
=ac. aqua vitae ]woda /ycia\,
ang. aqua vitae ]water of life\,
ros. vodka-wodka ]w[dka\.
akwedukt techn.
wodoci'g otwarty lub zamkni"ty wraz
z konstrukcj' no>n', prowadz'cy wod"
nad dolinami, drogami, itp. zwykle
na du/e odleg=o>ci, budowany ju/ w
staro/. Rzymie.
=ac. ducere ]prowadzi:, wie>:\ i
=ac. aqua ]woda\ ˘ aquae %
ductus ˘ aquaeductus ˘
ang. aqueduct,
ros. akveduk(t)-akweduk]t\.
akwen mors. teren wodny&
baseny, kana=y portowe, reda, awan-
port; cz">: obszaru w[d morskich.
a ]woda\ ˘ =ac. aqua ]woda\.
akwizy-tor(cja nabyw•a:(ca.
=ac. ad` ]do`\ % quarere ]rozgl'da:
si" za czym\ ˘ acquirere ˘
acquirere, starofranc. aquerre,
>redniow. ang. aqueren ˘
ang. acquire ]nabywa:\;
=ac. acquirere ˘ acquisitio ˘
ang, acquisition ]nabycie\,
ros. priobre-tat;/sti ˘
priobretenie-priobretenie.
akwonauta
¢al najwy/szy ¯ kanaan. Alijan ]jan
– B[g; A, AN – niebo ˘ Pan, aist\.
¢al kr[l,
Alemanni ]dosł. Ludzie Kr[la\,
franc. t=um. Germany ]Ludzie Kr[la\
¯ =ac. Germanus ]German\,
regis ]kr[l\ ˘ reg ˘ ger ˘ German,
niem. mann ˘ Alemanni,
wg. S=ownika Webstera, 1962& praw-
dop. Celt – prawid=owo, bo by=o to
ksi"stwo i kr[lestwo, ang. formerly a
duchy and kingdom zwane Íwi"tym
Cesarstwem Rzymskim, ang. Holy
Roman Empire, w sk=ad kt[rego wcho-
dzi=y ludy celtyckie ]rejonu Alp\, w
tym Bawaria, tak/e Alzacja ¯ al, roy
^ kr[l ˘ york.
Ba ^ Wa; Bawaria % regi ¯ regis, nieme
S ˘ Waregi, przybysze do Europy
Wsch. – Rosji i Litwy, w Wiekach
Írednich& Rurik z bra:mi, do Rosji, 864
A.D., i Aleman, /yj'cy 1254, na ?mu-
dzi, z kt[rego uczyniono, po wiekach
– Palemona, Rzymianina, krewnego
Nerona, wi"cej ˚Aleman.
Tak/e, Kr[lestwo Albanii, luty 1272,
dzi> Republika Albanii, mo/e
¯ al % ban % ia ]$\, lecz nazwa mo/e
by: tak/e w zwi'zku z Alpami.
¢al obce, arabski przedrostek,
odpowiadaj'cy ang. the, nie istnie-
j'cy w j. s=aw., lecz wchodz'cy w
szereg szereg s=[w., np. algebra,
alkaid, alkohol, almanach.
~al i ~ski z ziem(i ]tej\
wasal, mjsc. Sokal, g[ral – g[ralski,
Moskal – Moskiewski;
Moskal – Rosjanin, /yj'cy na ziemi
w=adanej przez Moskw", Kreml.
Pierwotnie neutralne – nabra=o obel-
/ywego znaczenia poprzez sta=e u/y-
wanie w kontek>cie wojen pol.-ros.
w 16-tym i 17-tym wieku, i jedno-
czesnym zapomnieniu, co `al, le`
oznacza; nieudacznie t=umaczone na
j. ang. Moscovite ¯ =ac. vita ]/ycie\,
powinno by:& Moscal ]l. poj.\, Moscals
]l. mnoga\, zgodnie z historycznym
znaczeniem `al, le`, `len ]wasal, len-
no, Polen, Pole, Poland, Polska\.
˚ziemia, `el, `le.
alabast-er(rowy
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
alczno>:
1. nazwa miasta Alabastron
w Egipcie,
2. gat. drobnego gipsu, u/ywanego
do pos'g[w, waz.
gr. alabastros, =ac. alabaster,
starofranc. i >redniow. ang. alaba-
stre, ang. alabaster,
staropol. 1419 alabastir alaba-
strum ˘ alabast-yr(rowy,
ros. alebastr, gips.
¢alafa nagroda.
staroros. alafa-alafa.
†alakant spoż. hiszpa<skie wino
czerwone z Alacante ]˚Ss 2011\.
alarm(owa:(owy wojsk. do broni#
ang. alarm(e, ital. all’arme,
ros. trevoga.
Alaska dosł. l'd bezle>ny ¯ a` ]nie`,
bez`\ % las % `ka ]l'd, ziemia\
ang. Alaska, ros. Alqska-Aliaska.
alasz spoż.
klarowny likier kminkowy.
albatros ptak. gat. ptaka portug.
lub hiszp. alcatraz ]pelikan\.
albin-os(izm kolor. biel ow=osienia.
hiszp. albinos ¯ albino ]bia=y\.
albo(by(/(/by log., jęz.
1. sp[jnik& i, a, zar[wno jak,
2. ili, libo, bo ]staropol. li ^ czy\,
3. czyli, 4. albo – albo, czy – czy,
czy to – czy to, ju/ to – ju/ te/,
staropol. alye nosz'cz wag' w
r'kv rownym stepyenyem alybo
stepnem wazywszy... ˘ alybo.
s=aw. abo ]abo\,
wo=. ávo...ávo ]albo... albo\.
†albo: albo, czy ]Ss 2011\.
albowiem poniewa/, ='cznik do
zdania zawieraj'cego przyczyn", bo;
bo ¯ albowiem ¯ ]al\b•o]wiem\,
alb ]dla\ % owiem ]tego\ ˘ dlatego.
al•bo•wiem – po•nie•wa/ ¯
al ]po, z\, bo, by ]nie\, wiem ]wa/\.
al ]przek[r\ ˘ ale•/ ]przecie•/\.
staropol. bociem, bo:, bowiem,
abociem, abojem, abowiem,
wo=. 1289 zane.
†albo/ czyli, albo, albo te/.
album(ina ksi"ga przeznaczona do
zbioru zdj":, znaczk[w pocztowych,
pami'tkowych wpis[w, itp.
=ac. album ]bia=a tablica; z czas[w
staro/ytnego Rzymu\.
alchemi-a(k kult. >redniow. termin
='cz'cy chemi" z magi'.
arab. alkimija.
¢alczba g=[d, post, poszczenie.
staroros. alhba-alczba.
¢alczno>: osob.
wo=. 1289 alhnost;
]/'dza, nadmierne pragnienie\,
ale
s=owotw. pokr. zapalczywo>:.
ale(/(by jednak, przecie/, lecz; dy:,
za>, atoli, ='cznik, sp[jnik wskazuj'cy
/e dalsza cz">: zdania, my>li b"dzie
przeciwstawieniem, odmienna.
u/ywany bez przeczenia ˘ =adny, ale
za du/y, lub z przeczeniem ˘ mam
to, ale nie dam.
/ – partyku=a wzmacniaj'ca, nacisk
po=o/ony, rodzaj wykrzyknika. ˚/.
al ]po, z, przekora\ ˘ ale•/ ]przecie•/\,
al•bo•wiem ]po•nie•wa/\.
staropol. ale ]przynajmniej, cho:by,
jednak, przecie/; ale i, ale jeszcze, ale
te/(e, ale tylko,, ale w/da, ale wsza-
k(o/, ale w/dy, ale zaprawd", acz nic
ale – bo chocia/, przynajmniej\,
niem. allein, aber, sondern,
s=aw. no-no, ˚atoli.
†ale: jęz. wszak/e, jednak; ale, za>.
spaja przeciwstawienia&
– zdanie przecz'ce z twierdz'cym,
– zdanie twierdz'ce z przecz'cym,
– dwa zdania twierdz'ce,
– dwa zdania przecz'ce.
anglosas. butan, buton,
>redniow. ang. but, bote, bute,
buten, ang. but, ros. no-no.
alegor-ia(yczny filoz. przeno>nia.
gr. allegoria.
alej-a(ka szlak.
ang. alley, >redniow. ang. aly, ally;
starofranc. alee.
al. Mickiewicza, al. R[/, ale
Aleje Ujazdowskie –
nie mog" zrozumie:, dlaczego «ulic"»
pisze si" z ma=ej litery ]ul.\, a «Aleje»
– z du/ej ]Al. Ujazdowskie\.
Aleje to tak/e wyraz pospolity, szersza
ulica; wed=ug mSjp 1969&
«szeroka ulica w mie>cie».
Nic prostego w Polsce, ˚Wst"p.
Aleman etn.
waleczny rycerz /yj'cy na ?mudzi,
1254, kt[ry d'sa= si" na Mendouga
za przyj"cie chrztu, w sierpniu 1252.
przyby= na ?mud{ ze ˚Íwi"tego Ce-
sarstwa Rzymskiego, Bawar, Szwab,
lub Szwajcar, wi"c pisarz – graf Krasi<-
ski, ok. 1490, za nim graf Raczy<ski,
1515 ]nazwiska odmiejscowe\ uczynili
z niego Palemona, b"d'cego skr[tem
Publius Libo herbu Kolumny ]Kolum-
ny herbem ?mudzi\ – Rzymianina,
krewnego Nerona ]kto tam b"dzie
dochodzi= koligacji#\.
nar[d litewski po nim, jak wszystkie
narody >wiata po Adamie i Ewie.
w latach 1515 – 1550 by=o ju/ szereg
odpis[w. Kilka, mo/e kilkana>cie
zebra= poeta-historyk Maciej Stryj-
kowski ¯ Stryk[w ]wi"kszy las, 17 km
NE od +odzi\ ¯ stry, stryj ]wi"kszy\
% k[w ]las\ ¯ skov, i wci'gn'= je do
swego dzie=a o tasiemcowym tytule
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
]jak przysta=o na Odrodzenie\, w skr[cie
– Kronika, 1582, utrzymuj'c, /e m[g=by
przytoczy: tysi'c.
wi"cej ˚Aleman i Palemon ]w Znacze-
niach s=[w, nr 600\, i Íwi"te Cesarstwo
Rzymskie.
Íwi"te Cesarstwo Rzymskie wyda=o s=o-
wa z j. =aci<skiego, z kr[lestwem zwi'-
zane& Waregi, Alemanie, Germanie&
- Waregi ¯ Ba•war % =ac. regis,
- Alemanie ¯ ale ]royale...\ % mann,
- Germanie ¯ ger ¯ regis % mann;
z kr[lem i kr[lestwem zwi'zane s'&
- York ¯ roy % k ]do, od\,
- Albania ¯ al, ale % bania,
- Alsace ˘ b % Alsace ˘ B•alsac.
wg S=ownika Webstera, 1962&
Alamanni – Germanic tribes which
invaded and settled in Alsace and part
of Switzerland in the early 5th century;
also spelled Alemanni.
Alemanni > allemande (French, literally
meaning German) – 1. any of various
stately German dances of the 16th, 17th,
and 18th centuries, in 2/2 time, 2. the
music for this, 3. ... etc.
jak St"pie< ¯ ang. stem ]pie<, trzon\ %
pie<, tak mo/e Royal ¯ roy ]kr[l\ % al;
nie mog" oprze: si" my>li, /e Alemanni
¯ al ]¢kr[l\ % mann, s' t=umaczeniem na
j. franc. German•s(y ]dosł. Ludzie Kr[la\;
al ˘ franc. Alsace, niem. Elsass ]Alzacja\,
b % Alsace ˘ H. Balsac ]1799–†1850\,
mo/e «al» w czes. král ]kr[l\ i Karol.
nie s'dz" /e «al» jest przypadkiem, bo
kr[lem, a «ale» ]kr[la\ ˘ royale ]ang.
royal, pol. kr[lewski\.
starofranc. roy, ¢al ˘ ale ˘ royale. Ger-
many ¯ =ac. regis, i Alemanni
]tak/e Alamanni; dosł. ludzie kr[la\,
York ¯ roy % k,
Albania ]Kr[lestwo Albanii w Wie-
kach Írednich\ ¯ al ]¢kr[l\ % bania.
ger ¯ reg ¯ =ac. regis, rex ]kr[l\,
tak i ˚york ¯ roy ]kr[l\ % k ]do, od\.
gr.-celt. BW ˘ Ba ^ Wa ]Bawar\ %
regis ]nieme S\ ˘ Waregi ]przybysze
w Rosji, po 864 A.D., Rurik z bra:mi, i
na Litw" przybyli z Rzymu... Palemon,
krewny Nerona, czyli Aleman\.
alembik pojemn.
kocio=, bania, kolba.
1. w Íredniowieczu& naczynie do
destylacji cieczy, zw=aszcza
alkoholu,
2. spoż. w[dka czysta, przepalanka.
alerg-ia(iczny(en med. uczulenie.
gr. allos ]inny\ % ergon ]czyn\.
alert stan pogotowia, gotowo>ci;
dla geofizyk[w w okresach wzmo/o-
nej aktywno>ci S=o<ca, /'danie szcze-
g[lnie bacznej obserwacji.
franc. alerte.
†ale/ jęz.
1. ale, 2. a/, ]do\p[ki nie,
ali
3. je>li nie; chyba /e, 4. przecie/.
†ale/by jęz.
1. a/by, ]do\p[kiby nie;
2. chyba /eby, wyj'wszy /eby.
alfa nazwa pierwszej litery alfabetu
greckiego.
hebr. aleph ˘ gr. alpha ˘ ang. alpha.
alfabet(yczny jęz.
zbi[r wszystkich liter pisma danej
grupy etnicznej, u=o/ony w pewnym
porz'dku; abecad=o.
kolejno>: liter w alfabecie nie jest
zupe=nie przypadkowa. Ale dokonano
w nim nie mniej ni/ kilku zmian, w ka/-
dym kraju jest on nieco r[/ny wskutek
wstawiania we< swoich znak[w, i dzisiaj
w zasadzie ma=o wiadomo jak wygl'da=
pierwotny, wi"cej ˚alfabet, nr 600.
z moich obserwacji wiem, /e litery
dzieli=y si" na&
• zasadnicze – s=u/'ce do zapisu s=[w,
symbolizuj'ce np. d=ugo>:, twardo>:,
stopie<, skierowanie uwagi na co, i
• pomocnicze – zmieniaj'ce nieco wy-
mow" zasadniczych, gdy stoj' obok,
lub gdy opatrzone s' znakami, r[/nego
kszta=tu, nad, pod i poprzez te litery,
np. Ω, ß, ç, ∫, ø, =, ƒ.
W alfabecie polskim tkwi b='d w ko-
lejno>ci liter zmi"kczaj'cych; id'&
c – cz, :,
s – sz, >, ale
z – {, /,
gdy / jest odpowiednikiem sz, cz.
tak/e, kolejno>: liter M, N, P rozry-
wa wstawiona litera O& M, N, O, P,
przez co nie wida: przej>cia N  P&
cier< – cierpie:; rzadkie.
gr. alpha % beta
=ac. alphabetum, ang. alphabet,
ros. azbuka, alfavit.
wi"cej ˚nr 396.
alfons kult. utrzymanek prostytutki.
¯ Alfons, imi" bohatera komedii
“Monsieur Alphonse” – Aleksandra
Dumasa, 1802–†1870, francuskiego
pisarza.
ang. pimp.
alga bot. przestarza=a nazwa glon[w.
ang. algae.
algebra(iczny mat.
arab. al-d/ebr ]z=o/enie cz">ci;
d/abra – po='czenie, reunifikacja\;
wyrazy u/yte w tytule dzie=a Mu-
hammeda ibn Musa al Chwarizmi
]z Chorezmu\, uczonego uzbeckiego
z IX w., pisz'cego po arabsku, o
przenoszeniu niewiadomych z jednej
strony r[wnania na drug'
ang. algebra, ros. algebra.
algonk geolog. proterozoik.
ang. Algonk(ian lub Algonq(uian
]nazwa szczepu Indian Ameryki P=n.\
†ali 1. ale, 2. a/.
aliant
alian-t(ci(s sprzymierzony,
sojusznik ¯ przymierze.
=ac. alligantia ¯ ad` % ligare ˘
starofranc. alliance, ang. alliance.
alia/ przestarz., techn., metal.
stop kilku metali.
¯ franc.
alibi prawn. przytoczenie faktu /e
oskar/ony by= w innym miejscu w
czasie pope=nienie przest"pstwa,
tym samym, nie m[g= go pope=ni:.
=ac. alius ibi ]gdzie indziej\,
franc. i ang. alibi,
ros. prisustve v drugom meste-
prisustwie w drugom miestie.
†alibo jęz. 1. czyli, 2. albo, lub,
czy to – czy to, ju/ to – ju/ te/
b'd{ to – b'd{ te/.
†alibo/ jęz. czyli.
†aliby ]do\p[kiby nie ]Ss 2011\.
†ali: 1. i oto, 2. a/ ]do\p[ki nie.
alienacja filoz. wyobcowanie.
=ac. alius ]inny\ ˘ alienare ˘, alie-
natus ˘ ang. alenate ]oderwa:\,
=ac. alienatio ]oderwanie, odrzut,
odchylenie\ ˘ starofranc. >redniow.
ang. i ang. alienation,
ros. othu'dat;-otczu/dat ˘
othu'denie-otczu/denie.
aligator zool. Alligator, gad z rz"du
krokodyli, w USA w dorzeczu Mis-
sissippi, na Florydzie, i w Chinach.
=ac. lacerta, lacertus ]jaszczurka\ ˘
hiszp. el lagarto ]jaszczurka\,
ang. alligator, ros. alligator.
†aliment ˚Ss 2011
element, AEI, /ywio=.
aliment-acja(acyjny(y
geolog., prawn., techn.
=ac. alimentum ]zasilanie, karmienie,
/ywienie\, >redniow. =ac. alimentatio
˘ ang. alimentary ]od/ywczy\,
ros. pitanie, kormlenie.
aliteracja jęz. powt[rzenie jednej
lub kilku pocz'tkowych g=osek w
kolejnych wyrazach, przewa/nie w
zakresie jednego zdania lub wersu.
†ali/]e\ 1. ale, 2. a/, ]do\p[ki nie,
zanim by, 3. je>li nie, chyba.
†ali/by 1. a/by, ]do\p[kiby nie,
2. je>liby nie, chybaby, 3. zanimby.
staropol. 1436 alischbi.
†ali/ci 1. a oto, 2. a/, ]do\p[ki nie.
staropol. alisczy.
alki w liczbie mnogiej, ptak.
Alciformes, ptaki ocean[w i m[rz
p[=nocnych.
˚mewa ]ang. gull\.
alkal-ia(czny(oid chem.
zasada, przeciwie<stwo ˚kwasu.
ar. al % kalij, starofranc. alcali,
>redniow. ang. alkaly, ang. alkali.
¢alkat po>ci:, g=odowa:.
staroros. alkat;-alkat.
alkiermes bot.
ro>lina z rodziny szkar=atkowatych,
obejmuj'ca ok. 25 gatunk[w.
†alkierz przestarz., bud.
1. wykusz obronny,
2. ganek ]˚Ss 2011\.
staropol. alkierz, elkierz,
halkierz, olkierz.
dzi> miasto Olkusz.
alkierz bud. pokoik-sypialnia.
¯ czes., por. alkowa.
alkohol(iczny(ik(izm(owy(ometr
pot., chem.
arab. al kohl, ang. alcohol,
ros. alkogol;.
alkowa bud. wn"ka, pokoik sypial-
ny, przestarz. sypialnia bez okien.
arab. ol-kubba, alkobba ˘]skle-
piona komnata, namiot, izdebka\ ˘
hiszp. alcoba, gr.-celt. BW.
allegretto muz. okre>lenie wyko-
nawcze >rednio szybkiego tempa,
wolniejszego ni/ allegro. ¯ ital.
ital. allegro ˘ zdrobn. allegretto.
allegro muz. tempo wykonania
utworu muzycznego szybsze od
allegretto, a wolniejsze od presto.
=ac. alcer ˘ ital. allegro, ang. allegro.
alleluja rel. wezwanie liturgiczne
do wiernych o z=o/enie ho=du Bogu,
w synagogach i ko>cio=ach chrze>ci-
ja<skich, szczeg. w okresie Wielka-
nocy, wiosn'.
hebr. hallelu-Jah, nieme H
]chwalcie Jahw"\ ˘ gr. allelouia ˘
=ac. alleluia ˘ ang. alleluia.
almanach hiszp. ¯ arab. al-manah
]pogoda\, w >redniow. roczny ka-
lendarz dni, tygodni i miesi"cy, z
astronom. i astrolog. informacjami;
zbi[r utwor[w literackich.
mo/e z gr. alemenichiaka, podaje
S=ownik wyraz[w obcych – {le.
ang. almanac.
†almarza szkatu=ka.
alodi-um(alny prawn.
>redniow. forma w=asno>ci,
wolna od zobowi'za< i ci"/ar[w.
¯ =ac. allodium.
aloes bot. Aloe succotrina Lam.,
ro>lina o mi"sistych li>ciach zako<czo-
nych kolcami; ro>nie w P=d. Afryce, w
Polsce hodowana w doniczkach.
gr. aloe ˘ =ac. i ang. aloe.
staropol. 1484 czarna aloes.
alogiczny log. sprzeczny z zasa-
dami logiki, nielogiczny.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
altambas
¯ a` ]nie\ % logiczny ¯ logika .
alon/
1. karteczka-za='cznik doklejana do
weksla lub czeku dla dodatkwych
adnotacji, gdy brak miejsca na
blankiecie wekslowym,
2. poligr. wk=adka w ksi'/ce, kt[rej
cz">: wype=niona przez tablice,
mapy, itp., wychodzi poza karty
ksi'/ki.
¯ franc. allonge ]przed=u/enie\.
alopat-ia(a med. metoda leczenia
poprzez wywo=ywanie objaw[w
przeciwnych objawom choroby.
gr. allopatheia ˘
ang. allopath-y(ist(ic,
ros. allopat/iq-allopat(ija.
alotrop-ia(owy chem. wyst"powa-
nie tego samego pierwiastka chemicz-
nego w kilku odmianach znajduj'cych
si" w tym samym stanie skupienia.
gr. allos ]obcy, inny\ % tropos
]spos[b, posta:\ ˘ allotropos,
ang. allotropy,
ros. allotropiq-allotropija.
alowiec partyzant nale/'cy do Armi
Ludowej w okresie drugiej wojny
>wiatowej, 1939–1945.
¯ AL.
alpaga tkan. szorstka po=yskuj'ca
tkanina we=niana lub p[=bawe=niana.
hiszp. al` ]arab. przedrostek okre>l.\
% paco ]peruw. zwierz"\ ˘ alpaco,
alpaca ˘ ang. alpaca.
1. alpaka techn.
stop miedzi, cynku, i niklu.
niem. ¯ hiszp.
2. alpaka anim. udomowiony ssak
parzystokopytny alpaca, podobny do
lamy, w Boliwii i Peru. ˚alpaga.
alpejski, alpini-sta(zm(styczny
geogr.
=ac. Alpes ]wysokie g[ry, rozumiane
st'd /e pokrewne =ac. albus – bia=y\,
ang. alp ]wysokie g[ry, szczeg[lnie
w Szwajcarii\.
alpinarium bot. ogr[d szklany
z ro>linami wysokog[rskimi.
=ac. Alpes ]Alpy\ ˘ alpinus.
alt(owy muz. najni/szy ton kobiecy
lub ch=opca, ni/szy od sopranu.
=ac. altus ]wysoki\ ˘ ital. alto.
ang. alt.
¢alta dosł. z wody ]wyspa\,
¯ al, el ]z\ % ta, to, =o, =a ]woda\ ˘
z•=o•to ]z wody wydobywane\,
Malta, s=aw.-ros. Alta S od Kijowa,
mo/e i Ja=ta na Krymie, Z=otej Ordzie
]Obozowi\ przypisywana, nazwa prze-
j"ta od staro/. Grek[w w posiadaniu
kt[rych Krym by=.
†altambas, altembas
altana
1. bot. z=otog=[w,
2. tkan. jedwabna tkanina przetykana
z=otymi ni:mi.
mong.-tatar. altyn ]z=oto\ %
bas ]g=owa\. ˚altyn.
altana bud. lekka budowla ogrodo-
wa, o a/urowej konstrukcji, s=u/'ca
do wypoczynku, ochrony przed
skwarem lub deszczem.
¯ ital.
†altarz rel. o=tarz, OA, L+.
=ac. altus ]wysoko, podniesienie\ ˘
altare ]wysoki o=tarz\ ˘ starofranc.
alter, anglosas. alter, altare ˘
>redniow. ang. alter, ang. altar,
prestol-presto=,
ros.
altar;-altar.
altembas z=otog=[w. ˚altambas.
alteracja muz.
1. podwy/szenie lub obni/enie nuty,
akordu, o p[= tonu,
2. dawn. wzburzenie, niepok[j,
irytacja.
1. =ac. alter ]inny, r[/ny\ ˘ >redniow.
=ac. alterare ˘ franc. alterer ˘
alter ]zmieni:, dokona: r[/nicy,
modyfikowa:\,
2. =ac. alter ]inny, r[/ny\ ˘ altercari
]dysputowa:\ ˘ altercatus ˘ ang.
altercate ]spiera: si", k=[ci: si"
ze z=o>ci'; k=[tnia\.
ros. 1. izmenenie, peremena,
2. prenie, spor, ssora.
†alterkacyja zdarz.
sp[r ]Ss 2011\. ˚alteracja.
=ac. alter ]inny\ ˘ altercari ]spiera:
si"\ ˘ altercatus, ang. altercate,
ros. sporit;-sporit,
ssorit;sq-ssoritsia.
alterna-tywa(cja log.
>redniow. =ac. alternativus ¯ altern
-o(us ]zmieniam kolejno, jeden za
drugim\,
franc. alternatif, ang. alternative,
ros. izmenenie, peremena.
†alterowa: si" jęz.
martwi: si", trapi: si".
=ac. alter ]inny\ ˘ alteratio ˘ alte-
rativus ]zmian" powoduj'cy\.
alt[wka muz. instrument smyczko-
wy wi"kszy od skrzypiec, nastrojony
o kwint" ni/ej.
altrui-sta(zm(styczny char.
przeciwie<stwo egoi•sty(zmu;
po>wi"cenie si".
ital. altrui, franc. altruisme,
ang. altruism, ros. al;truizm.
¢altyn mong.-tatar. z=oto ˘
staropol. ˚altambas, altembas
]z=otog=[w; tatar. bas ^ g=owa\,
staroros. Alta ]rzeka w Perejas=awl-
skim Ksi"stwie, dop=yw rz. Trubie/,
i uroczysko na tej rzece; T-rubie/ ^
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
tatarska rubie/, granica\, Ja=ta
]mjsc. na p=d. brzegu Krymu\,
Z=ota Orda ]Z=oty Ob[z\, g[ry&
A=taj, A=taj Mongolski, A=tyn Tag.
alumini-um(owy metal. srebrzysty
metal, bardzo ci'gliwy i kowalny, ta-
k/e dobry przewodnik elektryczno>ci
i ciep=a, lekki i odporny na dzia=anie
czynnik[w atmosferycznych; glin.
=ac. alumen, aluminis ]a=un\
ang. ]Brit.-Eng.\ aluminium,
]Am.-Eng.\ aluminum,
ros. al[minij-aljuminij.
alumn szkoln.
1. wychowanek katolickiego
seminarium duchownego, kleryk.
2. absolwent w wy/szych uczelniach
anglosaskich,
3. dawn. ucze<, wychowanek bezp=at-
nie utrzymywany i kszta=cony
przez szko=".
=ac. alumnus ]wychowanek\, w
zwi'zku s=owotw. z lumen ]>wiat=o\ ˘
pol. o>wiecony, cz=ek >wiat=y.
lecz wg S=ownika Webstera&
=ac. alumnus ¯ alere ]karmi:, /ywi:\
– zastrze/enia do d{wi"k[w i znacz.
aluwialny geolog. sypki materia= skal-
ny naniesiony i osadzony przez rzek".
=ac. ad` % luere ]zmywa:\ ˘
alluere ˘ alluvio ˘ ang. alluvio
]1. zmywaj'ca woda przy brzegach
morza lub rzek, 2. pow[d{, 3. osad
naniesiony przez wod"\.
=ac. alluvius ˘ ang. alluvium ]piasek,
glina, osadzone przez p=yn'c' wod",
szczeg[lnie wzd=u/ =o/yska rzeki\,
ros. nanosnyj, namyvnoj, na-
nos> primoina> prisadina.
aluz-ja(yjny jęz.
=ac. allusio ]po>rednie napomkni"-
cie, danie do zrozumienia, przytyk,
przym[wka, danie do zrozumienia\.
alzacki jęz. ¯ Alzacja.
†a=tarz o=tarz OA.
¢a=tyn mong.-tatar. z=oto. ˚altyn.
a=un chem.
zwi'zek chemiczny, uwodniony siar-
czan glinowo-potasowy, u/ywany w
garbarstwie, farbiarstwie oraz do de-
zynfekcji sk[ry i tamowania krwawie<.
=ac. alumen, starofranc., >redniow.
ang. i ang. alum,
staropol. a=un, ha=un.
amalgamat chem.
stop metalu z rt"ci',
arab. al malgam ˘
>redniow. =ac. amalgama
gr. malgama, ang. amalgam,
ros. amal;gama.
†aman oman, OA.
¢amanat zak=adnik.
amber
staroros. amanat-amanat.
amant(ka
1. wielbiciel, adorator, kochanek,
2. aktor graj'cy rol" kochank[w.
¯ franc.
amarant(owy
1. kolor. kolor r[/owoczerwony z
odcieniem fioletowym, szkar=at.
2. bot. gat. ro>lin o kolorowych
li>ciach.
gr. amarantos ˘ =ac. amarantus
amarylis bot. Amaryllis, ro>lina
cebulkowa z rodziny amarylkowa-
tych ]Amaryllidaceae\, o kwiatach
czerwonych, uj"tych w baldachy,
hodowana jako doniczkowa.
¯ =ac. ¯ gr. amaryllis.
†amaryszka bot. rumian.
Anthemis cotula L.
staropol. 1778 amaryszka sardula.
ang. stinking chamomile
]>mierdz'cy rumianek\.
amator(ski(stwo(szczyzna
1. kochanek, mi=o>nik, zapaleniec,
2. uprawiaj'cy co niezawodowo,
3. reflektuj'cy na co, ch"tny,
4. sport. uprawiaj'cy sport bez czer-
pania z tego korzy>ci material-
nych.
=ac. amatorius ¯ amare ]kocha:\,
ang. amatory, ros. l[bitel;,
dzi> 1. ch"tny na 2. nie profesjonali-
sta, nie zawodowiec, zapaleniec.
amazonka mit., odzież.
1. mit. Amazonka, kobieta nale/'ca
do legendarnego plemienia
wojowniczych niewiast, le/'cego
na wybrze/u Morza Czarnego;
piersi mia=y sobie obcina: by
lepiej w=ada: mieczem – wymys=
samca, m"/czyzny kt[ry sobie nic
nie obcina=, /adnej cz">ci cia=a.
2. kobiecy str[j do jazdy konnej.
ambala/ szt. okrywanie przedmiot[w
fragemnt[w, architektury, natury.
¯ franc. amballage ]opakowanie\.
ambaras(owa: k=opot z niedopa-
trzenia, zwykle ujawnienie brud[w,
intymnego /ycia, cz">ci cia=a.
ital. imbarazzare
franc. embarrasser ˘
ang. embarrass
ros. 1. zatrudnqt;,
stesnqt;, 2. smuwat;.
ambasad-a(or poz. społ., prof.
przedstawicielstwo dyplomatyczne
najwy/szego stopnia w obcym kraju
}w mSjp 1969& w obcym rz'dzie|.
>redniow. =ac. ambactia ]misja\ ˘
ital. ambasciata, franc. ambassa-
de, ang. embassy.
amber ˚bursztyn.
ambicja
ambi-cja(cjonalny(tny char.
pragnienie, /'dza osi'gni"cia
czego>& s=awy, zaszczytu, uznania,
w=adzy, pot"gi, bogactwa.
=ac. ambitio. ang. ambition.
†ambirz bot. imbir, Zingiber....
†ambit ˚Ss 2011,
kru/ganek, chodnik, obw[d.
=ac. ambi ]wok[=\ % ire ]i>:\ ˘
ambire ˘ ambitus ]id'cy wok[=\,
ang. ambit,
ros. okru'nost;-okru/nost.
ambona rel.
m[wnica ksi"dza w ko>ciele.
gr. ambon,
mazur. ambona ]ambony\.
ambra kosm.
1. wydzielina przewodu pokarmowe-
go kaszalota, stosowana w perfume-
rii jako utrwalacz zapach[w,
2. perfumy zawieraj'ce ambr",
3. bot. Ambra liquida, gatunek amb-
rowca – drzewa dostarczaj'cego
balsam[w i olejk[w stosowanych
w lecznictwie i przemy>le perfur-
meryjnym.
ambrozja bot. Tanacetum vulgare L.
wrotycz, ro>lina o /[=tych kwiatach.
gr.-=ac. ambrotos ]nie>miertelny\
¯ a ]nie\ % brotos, ang. ambrosia,
staropol. ambrozyja,
ros. ambroziq.
staropol. 1472 ambrosia anatasia.
†ambro/e, ambro/ka bot.
Euphrasia officinalis L., >wietlik.
staropol. 1472 ambroze eufrasia;
ambroze vel ptasze swieczky
]glosa ptasza oczka\,
1478 ambroszka e}u|frasia.
†ambro/ka bot. >wietlik.
ambulans
1. ruchoma plac[wka jakiej> insty-
tucji, bibliotekach objazdowych
poczcie, i szczeg[lnie – lecznic-
twa, karetka pogotowia,
2. dawn. w[z s=u/'cy do przewo/enia
chorych; ruchomy szpital polowy.
=ac. ambulare ]spacerowa:,
po(rusza: si"\ ˘ hopital ambulant
]polowy szpital\ ˘ franc. ambulan-
ce ˘ ang. ambulance,
ros. polevoj gospital;-
polewoj gospital.
ambulator-ium(yjny med.
przychodnia, zak=ad leczniczy.
=ac. ambulare.
ameba zool. Amoeba, pierwotniak,
organizm jednokom[rkowy o zmien-
nym kszta=cie, poruszaj'cy si" za
pomoc' wytwarzanych dora{nie wy-
pustek plazmatycznych, niby-n[/ek.
gr. ameibein ]zmien•i:(a:\ ˘
amoibe ]zmiana\ ˘ nowo=ac. i ang.
amoeba ˘ tak/e ang. ameba.
amen rel. niech si" stanie.
hebr. amen ]prawdziwie, z pew-
no>ci'\; hebr. ˘ gr., =ac.
ameryk chem. metaliczny pierwia-
stek promieniotw[rczy, otrzymywany
sztucznie; wyst"puje w przyrodzie.
¯ Ameryka.
amerykan
1. pojazd. pojazd spacerowy z XIX
i pocz. XX wieku,
2. bot. gatunek ziemniak[w,
3. sport. jacht o d=ugim kilu
wystaj'cym z p=askiego dna.
¯ Ameryka.
ameryka-nizacja(nizm(
(niowa:(<ski kult.
wzorowanie si" na Ameryce, USA.
amerykanka
1. mebel. rozk=adany fotel-=[/ko,
2. księg. rodzaj ksi"gowo>ci,
3. poligr. maszyna do drobnych
druk[w,
4. roln. gatunek pszenicy jarej
}w mSjp rodzaj pszenicy jarej|.
5. sport. walka zapa>nicza w stylu
wolnoameryka<skim – wolno
kopa:, bi: pi">ciami, odcina:
dost"p powietrza, wszystko dot'd,
a/ przeciwnik podda si".
ametyst(owy min., jubiler.
purpurowy lub fioletowy krzem u/y-
wany w bi/uterii.
gr. amethystos ¯
a % methystos ]upity, pijany\,
methy ]mocny trunek\,
=ac. amethystus, starofranc. ameti-
ste, >redniow. ang. ametist,
ang. amethyst, ros. ametist.
amfibia ro>lina, zwierz", ptak, lub
pojazd, kt[re mo/e /y:, lub poru-
sza: si" zar[wno po l'dzie, jak i po
wodzie.
gr.-=ac. amphibia, ang. amphibian,
ros. amfibiq.
amfilada bud. ci'g po='czonych
ze sob' pokoi o wej>ciach umiesz-
czonych na jednej osi.
franc. en` ]odpow. =ac. in`\ % fil
]odpow. =ac. filum ^ ni:\ ˘ enfiler ˘
franc. enfilade, ang. enfilade,
ros. anfilada orudij.
amfibrach jęz. stopa metryczna
sk=adaj'ca si" z 3-ch sylab, jednej
kr[tkiej mi"dzy dwoma d=gimi.
gr. amphibrachis ] dosł. z obu stron
kr[tki\.
amfiktionia kult. w staro/. Grecji&
zwi'zek poleis ]pa<stw-miast\ zawarty
dla cel[w ochrony okre>lonego miej-
sca kultu religijnego.
gr. amphiktyonia ¯ amphi-ktiones
]mieszkaj'cy dooko=a, ang. those
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
amonit
that dwelt around, next neighbors\,
amfilada archit.
szereg pomieszcze< ]pokoi, sal\
po='czonych ze sob' drzwiami
umieszczonymi w jednej linii.
amfiteatr(alny bud. okr'g=a lub
owalna budowla z otwart' aren',
otoczon' wznosz'cymi si" rz"dami
siedze<.
gr. amphi` ]kr"giem, dooko=a\ %
theatron ]teatr\ ˘
=ac. amphitheatron ˘ =ac. amphi-
theatrum ˘ ang. amphitheater,
amphitheatre, ros. amfiteatr.
amfitrion mitologiczny kr[l Teb,
ang. Thebes. /ona jego, Alcmene,
zosta=a matk' Hekrulesa, zap=odniona
przez Zeusa, kt[ry uwi[d= j' ukazu-
j'c si" w podobi{nie Amphitryona.
gr. Amphitryon, ang. Amphitryon.
amfora pojemn.
wysmuk=y dzban z dwoma
uchwytami, u/ywany przez staro/.
Grek[w i Rzymian.
gr. amphoreus, ang. amphora.
amnest-ia(yjny prawn.
pu>ci: w niepami":.
gr. a` ]nie`\ % mnasthai ]pami"ta:\
˘ amnesthia ˘ =ac. amnestia,
franc. amnestie, ang. amnesty,
ros. amnistiq-amnistija.
amnezja med. cz">ciowa lub
ca=kowita utrata pami"ci.
gr. a` ]nie\ % mnasthai ]pami"ta:\,
ang. amnesia,
˘ s=aw. mnie: ]pami"ta:\ ˘
przy(u(ws(za•pomnie:.
¢amo, kamo jęz. k"dy.
Latopis 1116 amo, kamo.
amok med. atak sza=u wyst"puj'cy
u ludzi w klimacie tropikalnym.
malaz. amoq ]w>ciekle wci'gni"ty
do bitwy\ ˘ ang. amuck ]w>ciekli-
zna zabijania\ ˘ amok.
amon chem. po='czenie atomu azotu
z czterema atomami wodoru, rodnik
organiczny zachowuj'cy si" jak
metal alkaliczny.
staropol. 1472 salmyak sal armo-
niacum – salmiak, chlorek amonu.
amoniak(alny gaz. bezbarwny,
ostry gaz, u/ywany do produkcji nawo-
z[w sztucznych i w medycynie.
ang. ammonia ]pochodzenia libijsko-
greckiego, gr. ammoniakon – ostra
guma z rodzynki rosn'cej wok[=
>wi'tyni boga Ammona w Libii\.
ros. ammiak.
amonit zwykle w liczbie mnogiej,
Ammonoidea, rz'd g=owonog[w ko-
palnych o wielkokomorowej muszli
w kszta=cie spirali.
amor
¯ Amon ]egipski b[g s=o<ca z roga-
mi byka\, pisany tak/e Amen.
amor(ek mit.
1. mityczny bo/ek mi=o>ci, przedsta-
wiany w postaci p[=nagiego bobasa
ze skrzyd=ami i =ukiem ze strza='
]mi=o>ci\,
2. amory – zalecanki, flirt, mi=ostki.
=ac. amare ]kocha:, mi=owa:\ ˘
amor ]mi=o>:\ ˘ p[{no=ac. amoro-
sus ˘ starofranc., >redniow. ang. i
ang. amorous; ang. amour,
ros. l[bovnaq intriga,
]w liczbie mnogiej\ amury-amury.
amoralny char., kult.
pozbawiony wszelkich zasad moral-
nych, nie licz'cy si" z nimi.
gr. a` ]nie`\ % =ac. moralis.
amorfi-zm(czny
1. bezpostaciowy, nie maj'cy okre>-
lonych kszta=t[w,
2. chem. nie maj'cy budowy krysta-
licznej.
gr. a` ]bez`\ % morphe ]forma\ ˘
amorphos ˘ ang. amorphous,
ros. amorfnyj-amorphnyj,
nekristaliheskij.
amortyz-acja(acyjny(ator(owa:
1. stopniowe zmniejszanie si" war-
to>ci >rodk[w trwa=ych wskutek
ich zu/ywania si",
2. stopniowa sp=ata d=ugu,
3. =agodzenie uderze< i wstrz's[w
w urz'dzeniach technicznych,
ko=ysania statku wodnego, itp.
=ac. ad` ]do`\ % mors ]>mier:\ ˘
>redniow. =ac. amortizare i amortire ˘
starofranc. amortir ]do wyga>ni"cia,
do utraty zmys=u poczucia rzeczywi-
sto>ci, ot"pienia, lub sprzedania w
czasie przekazywania ziemi lub domu
do jakiej> instytucji – czynno>ci zwa-
nej mortmain ¯ >redniow. =ac. mortua
manus ^ r"ka nie/ywego\,
ang. amortize(ment;
>redniow. =ac., amortizatio ˘
ang., amortization, amortisation,
ros. amortizaciq-amortizacija.
=ac. amortizare ˘ >redniow. =ac.
amortizatio, ˘ starofranc. amortir,
>redniow. ang. amortisen,
ang. amortize,
ros. amortizirovat;.
amortyzator techn. resor, urz'dze-
nie maj'ce na celu zmniejszenie am-
plitudy wstrz's[w pojazdu jad'cego
po nier[wnej nawierzchni drogi.
ang. shock-absorber.
amper(omierz fiz. jednostka nat"-
/enia pr'du elektrycznego.
¯ Andre Marie Ampère ]francuski
fizyk i matematyk, 1775–†1836\.
ang. ampere, ros. amper-amper.
ampersekunda fiz. kulomb, jednost-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ka =adunku elektrycznego. ˚kulomb.
ampla lampa z kloszem z alabastru,
porcelany lub szk=a, zawieszonym
na =a<cuszkach, os=aniaj'cym >wia-
t=o od do=u.
=ac. ampulla ]flaszeczka, naczynie,
prawie okr'g=a butelka z dwoma
uchwytami, u/ywana przez staro/.
Grek[w i Rzymian\.
ros. ampulla-ampu==a.
amplifika-cja(tor
1. powi"kszenie, wzbogacenie opo-
wiadanej tre>ci dodatkami,
2. elektr. wzmacnianie mocy pr'du
elektrycznego.
¯ =ac. amplificatio;
=ac. amplus ]ang. large\ % facere
]ang. to make\ ˘ amplifacere ˘
franc. amplifier ˘ ang. amplify ˘
ang. amplification,
ros. preuvelihenie.
amplituda r[/nica mi"dzy skrajny-
mi wychyleniami czego, np. waha-
d=a zegara, drga<.
=ac. amp lus ]obszerno>:\ ˘
amplus ]wielki\ ˘ amplitudo ˘
ang. amplitude,
ros. wirota-szirota,
obwirnost;-obszirnost,
ampu=ka
1. zasklepione naczy<ko szklane
zawieraj'ce wyja=owiony lek do
jednorazowego u/ycia,
2. dzbanuszek ze szk=a lub metalu
u/ywany do wina lub wody przy
mszy, chrzcie }mSjp 1969& ma=y
dzbanuszek – nie ma du/ych
dzbanuszk[w, J.D.|.
=ac. ampulla ]naczynie gliniane
˚ampla\, ang. ampoule.
amputac-ja(yjny med.
odci"cie ko<czyny lub cz">ci cia=a.
=ac. amb` ]wok[=\ % putare ]czy-
>ci: drzewa z ga="zi, okrawa:\ ˘
amputare ˘ amputatus,
ang. amputat-e(tion,
ros. amput-aciq/irovat;.
†amsterdamski tkan. nazwa
sukna wyrabianego w Amsterdamie.
staropol. 1461 ostrodomskyego,
1469 sukna ostrodomskyego,
1475 ostrodamsky.
amulet ozd.
przedmiot maj'cy magiczn' si=" chro-
nienia od z=ego, zawieszony cz"sto na
szyi; talizman, maskotka.
=ac. amuletum ˘ franc. amulette,
ang. amulet, ros. amulet-amulet,
ladanka-=adanka, talisman.
amunic-ja(yjny wojsk.
naboje, kule do karabinu.
=ac. munira ]fortyfikowa:\ ˘
=ac. munitio ]fortyfikuj'c, wzmac-
niaj'c, broni'c\,
alfabet
ang. munition, ammunition,
ros. amuniciq.
¢AN, ANU szumer. b[g nieba i
ziemi ˘ Pan B[g, Panu Bogu.
†an 1. w zdaniach r[wnorz"dnych&
i on, 2. przeciwstawienie& a on, tym-
czasem, ale on, 3. jak on, w=a>nie.
¢an~ bez, przeczenie w wyrazach
z=o/onych, pochodzenia greckiego,
p[{niej tak/e innych, rozpoczyna-
j'cymi si" od samog=osek.
a ]nie\ dla sp[=g=osek;
odwrotno>: =ac. przyrostka `an ¯
`anus ]z `, nale/'cy do `\
†ana przeciwstawienie& a ona, ale ona.
anachoreta osob. pustelnik, mnich
p"dz'cy /ycie w odosobnieniu.
gr. anachoretes ]pustelnik\.
anachroni-zm(czny log., jęz.
1. b="dny pod wzgl"dem chronologii,
ustawienia we w=a>ciwym czasie,
2. przestarza=y, prze/ytek.
gr. ana` ]przeciw`\ % chronos
]czas\ ˘ anachronizein ]dotyczy,
odnosi si" do z=ego, niew=a>ciwego
czasu, b='d w chronologii\ ˘
=ac. anachronismus,
franc. anachronisme,
ang. anachronism,
ros. anakronizm-anakronizm.
anafora jęz. przywiedzenie.
¯ gr. anaphora ]podniesienie\,
staroros. anafora-anafora.
anagram jęz. tworzenie nowych
s=[w poprzez czytanie wspak litera-
mi, b'd{ sylabami ˘
pol. nog•a ]p"d, odrost\ ˘
gon•i: ]p"dzi:\, ogon ]op"d\,
pol. d=o<  ros. =ado<,
ang. knif•e ]n[/\ ˘ pol. fink•a,
anglosas. morg•en ]rano\ ˘ z•mrok,
wi"cej ˚s=owotw. koncepja 022, 023.
gr. ana` ]wstecz\ % gramma ]litera\
˘ anagrammatizein ]nak=adanie
si" liter\ ˘ =ac. anagramma, ang.
anagram,
ros. anagramm.
anakolut log., jęz.
pozbawiony zwi'zku, nielogiczny.
gr. anakoluthon.
analekta lit. wyb[r fragment[w lub
ca=ych dzie= jednego lub kilku autor[w,
zaopatrzony w noty {r[d=owe; prze-
znaczony do cel[w dydaktyczno-
naukowych.
gr. ana` % legein ]zbiera:\ ˘
analegein ˘ =ac. analecta,
ang. analects.
analfabet-a(yzm niepi>mienno>:,
brak umij"tno>ci pisania i czytania.
gr. an` ]nie`, przeczenie\ % alpha,
beta ]nazwy liter\ ˘ analphabetos,
analgezja
ang. ]przymiotnik\ analphabetic,
]przym. i rzecz.\ illiterate,
ros. neobrazovannyj,
bezgramotnyj-bezgramotnyj.
analge-zja(tyk
anali-za(tyk(zator(zowa: log.
rozbi[r, rozk=adanie z=o/onej cz">ci
na sk=adniki, elementy.
gr. lyein ]traci:\ ˘ ana` ]poprzez\ %
lysis ]tracenie\ ˘ analysis ]rozbi[r\,
analitykos ˘ ang. analy-sis(tic;
gr. analytos ˘ analytikos ˘ =ac. ana-
lyticus ˘ ang. analytic ]analityczny\;
franc. analyste ˘ ang. analyst ]osoba
kt[ra analizuje\,
ang. analysis ]analiza\,
ros. analiz-analiz ]analiza\,
analitik-analitik ]analityk\,
analizirovat; ]analizowa:\.
analogi-a(czny w przen., log.
podobizna w formie r[wnoleg=ych
cech, rzecz uderzaj'co podobna, odpo-
wiednik; podobie<stwo rzeczy, sytu-
acji, proces[w sk'din'd r[/nych.
gr. ana` ]zgodnie z `\ % logos ]pro-
porcja, stosunek\ ˘ analogia ]propor-
cja\ ˘ =ac. analogia ˘
franc. analogie, ang. analogy,
ros. analogiq-analogija;
=ac. analogus ˘ franc. analogue ˘
ang. analogue ]analog, rzecz lub
cz">: analogiczna\.
gr. analogos ˘ franc. analogue ˘
ang. analogous,
ros. sxodnyj-schodnyj ]zbie/ny\,
analogihnyj-analogicznyj.
anamneza przypomnienie;
1. wg Platona, przypomnienie sobie
tego, co pozna=o si" niegdy>,
2. med. wywiad lekarski, rozmowa z
chorym o dotychczasowym prze-
biegu jego choroby.
gr. ana` ]wstecz\ % mimneskein
]odwo=anie si" do pami"ci\ ˘
anamimneskein ˘ anamnesis,
ang. anamnesis.
ananas(owy
1. bot. Ananas sativus, ro>lina i
owoc kraj[w tropikalnych,
2. w przen. cz=owiek o ujemnych
cechach charakteru& gagatek,
zi[=ko, =obuz.
niem. ananas, franc. ananas,
>redniow. ang. pinappel ]owoc
kszta=tem przypominaj'cy szyszk"\,
ang. pineapple, ros. ananas-ananas.
anarchi-sta(zm(styczny(czny
zupe=ny brak rz'd[w i prawa, chaos.
gr. anarchia, ang. anarchis-t(m,
ros. anarxiq.
anastygmat uk=ad soczewek usu-
waj'cy astygmatyzm, daj'cy ostry i
poprawny obraz przedmiot[w.
gr. an` % ¢astigma ¯ a` % stigma
¯ stizein ]k=u:\; ang. anastigmatic.
anatema rel. kl'twa ko>cielna
uroczy>cie wypowiedziana.
gr. ana` ]wznie>:\ % tithenai ]umie-
>ci:, usadowi:\ ˘ anatithenai ]ustano-
wi:, dedykowa:\ ˘ anathema ˘
=ac. ˘ ang. anathema,
ros. anafema-anathema,
cerkovnoe proklqte-
cerkownoje prokljatie.
anatomi-a(czny szkoln.
nauka o budowie organizm[w /ywych;
podr"cznik do tej nauki.
gr. ana` % temnein ]ci':\ ˘ anatem-
nein ˘ anatome, anatomia ˘
=ac. anatomia, franc. anatomie,
ang. anatom-y(ize(ist(ically(ical;
gr. anatomikos ˘ ang. anatomic,
ros. anatomi-q/heskij.
anatomopatologiczny fizjolog.
zwi'zany ze zmianami chorobowy-
mi i zaburzeniami rozwojowymi
w budowie organizm[w /ywych;
b"d'cy przedmiotem bada< anatomii
patologicznej.
†ancykryst rel. antychryst.
ancymonek żart., char.
filut, spryciarz, zi[=ko, numerek.
andante muz.
tempo spokojne, do>: wolne, po>rednie
mi"dzy adagio i moderato.
ital. andare ]spacerowa:\ ˘
andante, ang. andante.
andezyt geolog. oboj"tna ska=a
wulkaniczna lub subwulkaniczna,
o strukturze porfirowej.
android automat, robot zbudowany
w kszta=cie ludzkiej postaci, mog'cy
wykonywa: pewne ruchy w=a>ciwe
cz=owiekowi.
gr. aner, andros ]cz=owiek, m"/-
czyzna\ ˘ andro` ]cz=owieczy `\ %
gr. eidos ]posta:\.
androny jęz. rzeczy niewiarygodne,
g=upstwa, brednie, banialuki.
mo/e z ital. androne ]sie<, d=ugie i
w'skie korytarze\.
andrus(owski osob.,
1. z=odziej, w z=odziejskiej gwarze,
ulicznik, =obuz(iak,
2. andrus` ¯ gr. aner, andros
]m'/, m"ski\, ang. `androus.
andrut spoż.
rodzaj ciasta op=atkowego, wafel.
andrzejki zdarz. wieczorna zabawa
m=odzie/y w przeddzie< >w. Andrzeja
]29 listopada\, po='czona z wr[/bami
przysz=o>ci; typowo polski termin.
†and/ar, andziar, handziar,
chandziar broń.
n[/ turecki, bu=at, pugina=.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
anestezja
anegdot-a(yczny /art, kr[tkie,
zabawne lub charakterystyczne
opowiadanie; dykteryjka,
gr. an` % didonai ]wy(dawa:\;
gr. ekdidonai ˘ an` ]nie\ % ekdo-
tos ˘ anekdotos ]niepublikowane,
neutralne, w liczbie mn.\ ˘ anekdo-
ta ˘ >redniow. =ac., anectoda,
ang. anecdote, ros. anekdot-
anekdot, rasskaz-passkaz.
aneks(ja(jonizm
1. dodatek do czego, dodatkowe
pismo do g=[wnego dokumentu,
za='cznik,
2. kult. aneksja – przy='czenie si=',
zagarni"cie obcych ziem.
=ac. ad` % nectere ]wi'za:, zwi'zek,
przy(po-='czenie\ ˘ annectere ˘
annexus,
franc. annexer, ang. annex,
ros. prisoedin-qt;/it;,
prisvoi-vat;/it; sebe.
anektowa: kult.
si=' przy='cza:, wciela: do swego pa<-
stwa cz">: lub ca=o>: ziem innego.
=ac. annectere ]˚aneks\ ˘ annecto.
anemi-a(czny med.
niedokrwisto>:, zmniejszona poni/
ej normy liczba krwinek czerwonych
lub zawaro>ci w nich hemoglobiny.
gr. a`, an` ]bez`\ % haima ]krew\
˘ anaimia, dzisiejsza =ac. i ang.
anemia, an≤mia ]anaemia\,
ros. anemiq, malokrovie.
anemometr instr. do rejestrowania
pr"dko>ci i kierunku wiatru.
anemon bot. Anemone, ro>lina
zielona z rodziny jaskrowatych ]Ra-
nunculaceae\, rosn'ca w cienistych
lasach w ca=ej polsce, kwitn'ca od
marca do maja, odmiany odgrodowe
uprawiane dla ozdoby.
gr. anemos ]wiatr\ ˘ anemone,
ang. anemone, ros. anemon.
anepigraf lit. pismo lub dzie=o
sztuki nie maj'ce tytu=u.
gr. anepigraphos.
aneroid meteor., instr.
przyrz'd do mierzenia ci>nienia atmos-
ferycznego, zasadnicz' cz">ci' jest
puszka pr[/niowa, jej odkszta=cenia,
spowodowane zmienno>ci' ci>nienia,
przenoszone s' na wskaz[wk" ukazu-
j'c' na tarczy jego ci>nienie.
gr. a` ]nie`, bez`\ % neros ]ciecz\,
ang. aneroid barometer ]barometr
ze strza=k' do='czon' do szczytu
metalowej puszki, pude=ka zawiera-
j'cego ma=o powietrza lub wcale\
ros. aneroid-aneroid,
aneroidnyj barometr.
aneste-zja(zjolog(tyk(zjologia
med. utrata wra/liwo>ci, czucia, na
ca=ym ciele lub jego cz">ci, wskutek
anewryzm
podra/nienia nerw[w czuciowych
m[zgu lub rdzenia kr"gowego; w
zabiegach chirurgicznych wywa=y-
wana sztucznie przy pomocy >rodk[w
znieczulaj'cych.
gr. aisthanein ]czu:\ ˘ an` ]bez`\
% aisthesis ]czucie, wra/enie\ ˘
anaisthesia ˘ ang. anesthesia.
anewryzm med. miejscowe rozsze-
rzenie t"tnicy; t"tniak.
gr. ana` ]po`\ % eurys ]szerzenie\,
wsp[=cz. =ac. i ang. aneurysm,
aneurism.
anga/(owa: społ.
1. przyjmowa: do pracy,
2. zobowi'zywa:, wci'ga: w co,
wpl'tywa:.
starofranc. gauge, gage ]>lubowa:,
dawa: w zastaw\ ˘ en` % gager ˘
starofranc. i franc. engager ˘ ang.
engage, ros. nan-imat;/qt;,
prin-imat;/qt; v slu'bu.
†angia= rel. anio=.
gr. angelos ]pos=aniec\,
=ac. angelus.
angiel-ka(szczyzna,
angli-cyzm(styka(zowa:
1. anim. klacz rasy angielskiej,
2. ma=a szklanka piwa, w[dki,
3. roln. odmiana pszenicy,
4. sport. rodzaj =y/ew.
angielski j"zyk ¯ Angle ]plemi" z p=n.
Niemiec\ ¯ angel ]k't, strony odleg=e
od centrum w=adzy\ ˘ pol. zak'tek
]kraju\, termin og[lnoeuropejski& pro-
wincja ¯ pro` ]za`\ % winkiel ]k't\,
s=aw. ugo= ]Uglnice\, pol. k't ]K'ty\.
wi"cej ˚nr 600, tak/e «staro/ytny».
†angie=, anje= anio=, wys=aniec Bo-
ga, istota, istnienie ponadnaturalne.
gr. angelos ]pos=aniec\,
=ac. angelus, starofranc. angele,
>redniow. ang. i ang. angel,
ros. angel-angie=.
angina med. ¯ =ac.
ostre zapalenie migda=[w i gard=a.
anglez taniec. angielczyk, nazwa
ta<ca w takcie parzystym, lub czasem
tr[jdzielnym, rodzaj kontredansa.
ang. anglaise.
Anglia geogr. Anglia to nie England#
l'd Angl[w, pierwotnie plemienia z
p=n. Niemiec, okr"gu ]powiatu\ Hol-
stein osiad=ego we wschodniej cz">ci
Wielkiej ]czyt. Starej\ Brytanii.
¯ =ac. rex Angul-Saxonum ]kr[l
Anglosas[w, ang. king of the Anglo-
Saxons, title od Alfred the Great\.
og[lnoeurop. `ia ]ziemia\ ¯ gr. gaia.
Nazwa r[/na od ˚England ]kraniec
l'du, ko<cowa ziemia\ ¯ end % land,
s=owotw. koncepcji 024.
Anglia – l'd Angl[w ¯ Anglo-Saxon,
England – ko<cowy l'd, kraniec l'du.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
anglicyzm etn.
wyraz lub zwrot swoisty j"zykowi
angielskiemu, idiom, przeniesiony
do innego j"zyka.
=ac. Anglicus ]angielski\ % ism ˘
Anglicism.
anglikanizm rel. doktryna i praktyki
Ko>cio=a Anglika<skiego, Anglii
]Church of England\; Anglika<ski
¯ =ac. Anglicanus ¯ Anglicus ]An-
gl[w w Anglii\; Angle ]anglosaskie
plemi" z P=n. Niemiec\ ¯ =ac. angulus
]r[g, k't\; miejsca i miejscowo>ci
po=o/one z dala od centrum w=adzy,
og[lnoeuropejskie& w staro/. Rzymie
– prowincja, w Niemczech – k'ty, w
Polsce – zak'tek, w Rosji – ugo=.
˚nr 600.
angli-styka(zowa: szkoln.
filologia angielska, studia nad j"zy-
kiem i literatur' angielsk'.
ang. Angliciz-e(ation.
anglosaski etn.
j"zyk Angl[w, Sas[w i Jut[w
osiad=ych na Wyspach Brytyjskich,
zwanych og[lnie Angli'.
Anglosasi czasem wymawiaj' jedn'
sylab" wspak w przypadku dwusyla-
bowych& El•be ˘ le•bed ]=ab"d{\,
gr. autochthon ˘ Teu•ton ]tuziemiec\
E-u•rope ˘ } ju-e•roup |, U czyt. Ju,
p•eni•s ]pr':\ ˘ } p•ine•s |,
gr. a•st•ro•n ]gwiazda\ ˘
anglosas. steorra ]astro ˘ steor\ ˘
>redniow. ang. sterre ˘ ang. star,
einine; gr. rrhein ]p=yn':, wyp=y-
wa:, ang. to flow\ ˘ niem. Rhein,
ang. Rhine, pol. rzeka Ren.
wyra{ny wp=yw j. greckiego w
nazewnictwie niemieckim nie
wynikiem j. =aci<skiego kt[ry
wch=on'= wiele s=[w z j. greckie-
go, lecz greckiego Konstantyno-
pola przez kt[ry przechodzi=o ple-
mi" Got[w, z Bliskiego Wschodu,
by Dunajem, przez Austri", doj>:
do obecnie zajmowanego rejonu.
St'd i w Europie Wsch., rzek"
nad kt[r' Riga, nazwali Duna,
lit.-=ot. Daugava, ros. Dwina.
I bliskowschodnie&
• sk=onno>: do przestawiania
d{wi"k[w w zg=oskach lub
czytania ich od ty=u,
• nagminnie u/ywany d{wi"k aj.
• izraelskie traktowanie s'siad[w.
D•una % be ¯ D•anu•be ]Dunaj\,
Duna – rzeka w +otwie, Daugava,
=ac. fimbria ]granica\ ˘ starofranc.
frenge, fringe ˘ >redniow. ang. frenge
˘ ang. fringe,
forester pisz' czasem foerster
]Foerster Street – nazwa ulicy w San
Francisco, CA, USA ¯ niem förster\,
kenkno; niem. kennen, ang. know
]zna:\ ˘ otw[r o•kienny, o•kiennica
anglosaski
˘ okno,
ridird; anglosas. bridd ]ptak\ ˘ >red-
niow. ang. brid ˘ ang. bird  birth
]urodzenie, narodziny\  b•orn 
gr. ornis, ornithos ]ptak\,
bottle – butel, tak i inne leel,
kaczka  duck } dak |  g•daka: 
chuck } czak | ]gdaka:\  kacz•ka,
jest prawdziw' rozrywk' jak oba s=owa
przechodzi=y jedno w drugie, wskutek
bariery j"zykowej i wymawiania
zg=osek wspak.
Inn' jest Potop kt[ry mo/e by: czytany
wspak& po•t•op. Tak i w j. angielskim,
sylabami od ko<ca, ze zmian' gd&
de•lu•ge  ge•lu•de.
Tym samym troch" {le w S=owniku
Webstera ]Webster’s Dictionary\,
/e deluge ¯ =ac. diluvium ¯ diluere
]zmy:, ang. to wash away\ ¯ dis` ]z,
ang. off, from\ % luere ]my:, ang. to
wash\ – tak znaczenie zg=osek sk=ado-
wych odchodzi troch" od Potopu, jak
i wymiana d{wi"k[w; jest to wynik
si=owego znalezienia {r[d=os=owu, jak
England ]ko<cowy l'd\ ¯ end ]zn[w
g  d\ % land, s=owo maj'ce pochodzi:
od Angl[w ]plemienia z p=n. Niemiec,
osiad=ego na Wyspach Brytyjskich –
Great Britain, czyt. Starej Brytanii;
wielki ^ stary\. ˚Potop.
Je/eli – rzeczywi>cie – =ac. diluvium
by=o podstaw', co zupe=nie nie wy-
kluczone, mo/e i tak – zosta=o ono
przerobione na s=owotw. koncepcj"
po•t•opu.
Do>: cz"sto tworz' imiona ludzi
przez czytanie innych s=[w wspak,
d{wi"kami ]literami\, b'd{ zg=oskami
]sylabami\, albo opuszczaj' je, np.
revert Trevor, OE,
alone Enola
a}no|malia Amalie
}ha|lucy}nation|
albo Lucyfer Lucy
}hy|giene Gene
deaf ]g=uchy\ Daphne ]laur\
tit ]brodawka\ Cecilia ¯ Cecil
preg•nancy Nancy
jest i uterus ....
=ac. pulcher ]fizyczne pi"kno\ ˘
pol. pulchna Pulcheria ]pi"kna\
polskie& oty=a Otylia
bazyliszek ˘ bazile ˘ Elizab]eth\,
przez przypadek$
wszystkie imiona z dala od dosadnych,
lecz gdy zebrane w ten spos[b, zesta-
wione ze sob' – wskazuj' na z=o>liwy
cel nadawania takich;
tak i sister – skr. sinister ]z=o>liwa\.
Odwrotno>ci angielsko-polskie,
‘jak oni tak – to my inaczej, na opak»&
ang. st ]prz[d\ – pol. st ]ty=\ ˘
ang. step ]krok\ – pol. stek ]zad\,
ang. anes ]...\ – /ena ˘ /ona s/,
ang. prick ]¢k=ujka, tj. ten, kto mo/e
p=odzi:\ – pol. pryk ]cz=ek
anglosaski
stary, niedo="/ny\,
ang. I }aj| – pol. ja,
ang. you ]ty, wy\ – pol. u` ]ja\ si"
ang. on ]a table\ – pol. na ]stole\,
ang. no ]nie\ – pol. no ]tak\ ˘
no tak ]wzmocn.\
ang. black ]czarny\ – pol. blask
]jasno>:, >wiat=o\,
ang. raven ]kruk; raven ˘ wrona\ –
– pol. wrona ]ang. crow\,
przeczenia& notnie, na opak&
znaczenia liter T, D&
ang. przeczenie ]not\ – s=aw. w tym
pol. pozytyw ]da, tak\,
ang. have not – pol. nie mam]y\,
has not – nie ma,
am not – nie jestem,
is not – nie jest,
ang. `less – pol. bez`,
ang. to ]write\ – pol. `a:, `i:,
ang. to g•asp – pol. sap•a:,
ang. ]strike\ out – wy` ]wykre>li:\,
ang. $100(mo. – pol. 100 $(mies.,
ang. more or less – mniej wi"cej,
czyli oko=o,
ale ang. 300 dpi – tak i pol. 300 dpi
]dpi ^ dots per square inch\,
ang. 100 mph – pol. 100 km(godz.
]mph ¯ miles per hour\,
przymiotniki w nazwach,
ang. na pocz'tku – pol. na ko<cu&
ang. White Eagle, Black Sea,
pol. Orze= Bia=y, Morze Czarne.
• ang. kiss ]¢s=odki... s=odkie usta\
– pol. kis=y ]kwa>ny\,
prawdziwe lub nie, lecz tak – najwy-
ra{niej – by=y rozumiane& lips ˘ ps
]s=[d\ ˘ pszczo=a, pszenica, tylko te
dwa pisane «psz», nie «prz»,
ang. rent ]czynsz, do p=acenia go\ –
pol. renta ]otrzymywa: j'\.
ang. stud ]stadnina czyli rozp=[d,
gor'cy, napalony, ogier\ – s=aw.
stud ]ch=[d, zi'b\ ˘ studnia,
prostuda ]przezi"bienie\,
• w j. angielskim ear ]ucho\ symbolem
wysoko>ci ˘ to b•ear, to w•ear ]nos•i:\,
d•ear ]d•rogi, wysoko ceniony\,
p•ear ]gr•usz•ka\, t•ear ]=za\ –
w j. polskim nos, uch i usz, rogi,
mie: czego> po uszy ]dosy:, a/ nadto\
^ po dziurki w nosie,
• ang. blood }bl˙d| ]krew\ –
pol. blady ]ma=o` lub bezkrwisty\,
• ang. host ]gospodarz, pan domu\ –
pol. go>: ]przybysz mile widziany\,
go>: – ang. guest ]obcy w domu\,
• anglosas. gnaet ]komar\ ˘ >redniow.
ang. gnatte ˘ ang. gnat – t"gi ]oty=y\,
• jak Anglosasi ranek – to my wiecz[r,
zmrok ¯ morg]en\, KG,
• jak anglosas. eorthe ˘ >redniow. ang.
erthe ˘ ang. earth; niem. er•de
]ziemia\, to my ru•da; er  ru,
• jak oni zielony, ziele< ]laverde ¯
starofranc. la verde; niem. erde ^
ziemia\ – to my szar ˘ obszarnik,
szaruga, szarak, szary ]ziemisty\,
szaro na dworze,
• dawa: pieni'dze, p=aci: je – pobiera:;
ang. rent ]czynsz, p=aci:\ – pol. renta
]pobiera:, /y: z otrzymanych\,
• przez przypadek, teraz vs. niegdy>;
ang. s•now – pol. >•nieg; >nieg ¯ niem.
schnee ]staropol. sz ˘ >\,
• jak oni A – to my Z ]aj ^ az ^ ja\,
• jak oni foda ˘ ang. food ]jad=o\ – to
my woda ]picie\,
jak oni lepki, kleisty, ang. sticky, zw'
gly ]klej\ – to my glina,
• ang. bride ]pi"kna panna m=oda, w
dniu jej >lubu\, anglosas. bryd – pol.
brzydka ]ang. ugly\,
• A–Z, ang. A – s=aw. Z ]aj – jaz, ja\,
• ang. curb ]wszystko co wstrzymuje,
pow>ci'guje, kontroluje, hamuje,
ujarzmia, kie=zna; ang. anything that
checks, restrains, or subdues\ – pol.
krn'brny ]nie daj'cy sob' kierowa:;
przekorny, niepos=uszny, uparty\,
• ang. to bark ]szczeka:\ – pol. warkot
]psa\, warcze:, BW, KCz,
• ang. Federal Reserve Bank –
pol. Bank Federalnej Rezerwy
]w j. ang. nacisk na ostatnie s=owo,
w j. pol. nacisk na pierwsze s=owo\.
• w j. angielskim& mam nie ]have not;
ostatnie s=owo wa/ne\, w j. polskim&
nie mam ]pierwsze s=owo wa/ne\,
Tak i d{wi"ki wzmacniaj'ce wypo-
wied{, k=ad'ce nacisk& w j. ang. S na
pocz'tku, gdy w j. polskim ? na ko<cu&
kt[ra/ to godzina$, zr[b-/e, podejd{-
/e, nielit. “ja/ m[wi"”; w j. ang. na
pocz'tku& smash ]rozbij, pot=ucz\ ¯
mash ]papka, miazga\.
• w informacji dla potencjalnego pra-
codawcy, biografia, tzw. résumé&
ang., ‘od ko<ca do pocz'tku»&
ostatnio by=em zatrudniony,
nast"pnie poprzednie
]je/eli takie by=y\
na ko<cu wykszta=cenie
]przygotowanie do zawodu\,
pol. «od pocz'tku do ko<ca» na opak&
dane osobowe,
szkolnictwo,
podj"te prace,
ostatnio by=em zatrudniony.
ang. «przyk=ady, zatem definicja» –
pol. «definicja, zatem przyk=ady»,
• w angielskim stylu by=oby&
«przyk=ady»& K=adzie si" na =[/ko.
Dom stoi na pag[rku. Zawiesi: co
na haku. Mie: co na sobie. Wyj>: na
miasto, na ulic". Okna wychodz' na
ogr[d. By: na dworze, na powietrzu.
Sta: na deszczu.
«definicja»& tworzy wyra/enia ozna-
czaj'ce miejsce dziania si", odbywania
si", znajdowania si" czego,
• w polskim stylu&
«definicja»& tworzy wyra/enia ozna-
czaj'ce miejsce dziania si", odbywania
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
anglosaski
si", znajdowania si" czego,
«przyk=ady»& K=adzie si" na =[/ko.
nord. `son, `sen ]g[ra, senior, stary\
˘ s=aw. nos ]g[ra, wysoki, stary\,
niem.-austr. von ]z rodu, mjsc.\ ˘
czes.-s=ow.-w"g. nov ˘ Novák,
pol.-niem. Nowak ]dosł. rodak, sw[j\.
Z koncepcji j"zyka angielskiego
czy w j"zyku polskim rozpoczynaj'ce
pytania& czy ¯ czyn(i: ¯ ang. to do
]czyni:, robi:, sporz'dza:, wykony-
wa:\ ˘ Do you... ]czy ty...\. ˚czy.
W j"zyku angielskim TH jest wyma-
wiane nieco r[/nie, i tylko rdzenni An-
glicy wiedz' w kt[rych miejscach, tak
i Arabia }arabija|, jak Polacy ‘zamar-
zni"ty» }r-z, nie rz|, «zima:» }z-i|,
czy «podzwrotnikowy» }d-z, nie dz|,
«odzwyczai:» }od-zw, nie odz|,
kompania, kopia }kompanja, kopja|.
gr. rhei ˘ niem. Rhein,
gr. potami ]rzeka\ ˘ anglosas. botm,
bodan, >redniow. ang. bothom, botom,
gr. autohtchon ]tubylec\ ˘ anglosas.
Teuton ]ziomek, pol. tuziemiec, krajan,
swojak; byl ^ ziemia ˘ bylina\;
Anglosasi ^ Teutoni – wg mej wie-
dzy – plemi" po staro/. Izraelitach,
gdy S=awianie – po Arabach, szczeg.
Persach. Zaledwie kilka szcz'tkowych
danych pozosta=o po pochodzeniu obu,
a i te niezbyt pewne, np niem. Gott mit
uns ]B[g z nami\ ^ Emmanuel ¯ hebr.
immanuel ]dosł. B[g z nami\, powroty do
“rodzinnych” stron – >redniow. krucjaty
Anglosas[w do Ziemi Íwi"tej ]Palesty-
ny\, jak wyprawa Boles=awa Chrobrego
do Kijowa, 1018 A.D., bo z tego rejonu
Polanie pochodzili, wy/szo>: obu etnicz-
nych grup nad s'siadami, cz"sto u/y-
wana zg=oska «aj», wymowa zapis[w
wspak, zg=oskami& leel ]bottle – butel\,
anglo-franc. p•oe•ple – ang. p•eo•ple,
co•upl]e\ – co•pul]ation\, i inne.
Tak i Grecy – historycznie z rejonu
Kaukazu, te/ szcz'tkowe dane& j"zykowe
Europa ]Odkryte Rzeki$\ ¯ gr. heureka ¯
heureskein ]znale{:, odkry:, ang. to find,
discover\, jak Newfoundland ]Nowo
Odkryty L'd\ ¯ new % found % land.
Wracaj'c do Anglosas[w, historycznie,
z Bliskiego Wschodu, przechodzi=o
przez rejon greckiego Konstantynopola,
w pierwszych wiekach po Chrystusie,
st'd wzd=u/ Dunaju, od uj>cia w g[r"
rzeki. I st'd szcz'tki j. greckiego w
Niemczech, rz. Rhein ¯ gr. rhein ]p=yn':,
ang. to flow\ ˚szcz'tki, swoi(isty(ski,
okupacja.
=ac. rex Angul-Saxonum ]tytu=
Alfreda Wielkiego, ang. Alfred the
Great\.
ang. Anglo-Saxon ]1. cz=onek ger-
ma<skiego, ingwinskiego ludu, ang.
Ingwinian peoples ]Angl[w, Sakso-
n[w, i Jut[w\ /yj'cy w Anglii przed
podbojem Norman[w, ang. Norman
anglosaski
Conquest\, 2. ich zachodnio-niemiecki
j"zyk nizin, kt[ry zwali sobie Englise
– staroangielski, 3. osoba angielskiej
narodowo>ci lub pochodzenia.
angor-a(ski anim., zwierz.
1. odmiana k[z, kr[lik[w, kot[w,
owiec, odznaczaj'cych si" d=ug',
mi"kk', jedwabist' sier>ci',
2. we=na otrzymywana z sier>ci k[z,
kr[lik[w, kot[w angorskich.
tur. Ankara, miasto w Turcji.
anhydryt chem.
gips bez wody, substancja krystaliczna
o barwie niebieskoszarej.
¯ an ]bez\ % hydro ]woda\ ˘
anhydros ]bezwodny\.
ani(by jęz.
sp[jnik ='cz'cy r[wnorz"dne cz">ci
zdania, b'd{ zaprzeczaj'cy cz">ci
drugiej&
1. sp[jnik,
2. i nie,
3. ani nie.
¯ a ]='cznik, ang. and\ % ni
]zaprzeczenie, nie\
ang. neither
staropol. ani, hani.
~ania 1. wielkie, 2. stare.
w nazwach ksi"stw i kr[lestw mie-
ni'cych si" by: wielkimi ]dobrymi\,
starymi jak Wielka Brytania, Dania
]Kr[lestwo Du<skie\, Lithu ania ]Wiel-
kie Ksi"stwo Lit.\, Polonia ]Kr[lestwo
Polskie, Ma=o` i Wielkopolska\, itp.
ang. great ]wielki, dobry\.
`ania, `onia ¯ `an, `on ]wielki\ ¯
szum. AN, ANU, ˚on
†ani: jęz. ='cznik mi"dzy zdaniami,
i nie, ani nie. ˚ani/.
staropol. anycz.
anielski rel.
1. rel. urojona istota o ludzich kszta=-
tach, ze strzyd=ami na plecach,
maj'ca by: wys=annikiem Boga
b"d'cego gdzie> nad chmurami i
stamt'd dogl'daj'cego ludzi na
ziemi,
2. rodzaj b=yszcz'cych nici do
ozdabiania choinek wigilijnych.
staropol. angielski ¯ angie= ]anio=\,
anjelski.
gr. angelikos ˘ =ac. angelicus ˘
ang. angelic]al\,
ros. angel;skij-angielskij.
anilana tkan. sztuczne w=[kno
produkcji polskiej, stosowane do
wyrobu tkanin i dzianiny.
anilin-a(owy chem. bezbarwny, tru-
j'cy zwi'zek organiczny C6H5NH2,
trudno rozpuszczalny w wodzie,
s=u/'cy do wyrobu barwnik[w,
>rodk[w leczniczych, itp.
arab. al ]arab. przedrostek okre>l.\
% nil ]niebielski\ ˘ port. anil ˘ anil
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
% ine ˘ ang. aniline ]po 1850 r.\,
niem. anilin, ros. anolin-anilin.
anim-acja(owa:(ator czynność.
o/ywienie.
=ac. anima ]powietrze, duch, dusza\
˘ animare ]uczyni: /ywym, wype=-
ni: oddechem\ ˘ animatio, animatus,
ang. animat-e(ion(or,
ros. o'ivlienie>
o'ivlq[]ij,
oduwevlq[]ij.
animali-styczny(zm zwierz't do-
tycz'cy, maj'cy za temat zwierz"ta.
franc. animalite,
ang. animali-ty(ism(ist,
ros. 'ivotnost; -a ]anilalizm\,
prevra-]at;/tit; v 'ivotnoe
]animalizowa:\.
animowa: czynność.
1. powiela: kolejne fazy ruchu
postaci i przedmiot[w w filmie
rysunkowym dla uzyskania
p=ynnej akcji,
2. przestarz. zabawia:; dodawa:
odwagi; zagrzewa:, podnieca:,
zach"ca:
¯ =ac. animatio ¯ animo ]o/ywiam\
˘ animator ]o/ywiciel\,
animozja osob.
niech": do kogo>, uraza, zawzi"to>:.
=ac. animus ]dusza, umys=; usposo-
bienie, sk=onno>:; pasja\, animosus
]uduchowiony\ ˘ animositas ]>mia-
=o>:, duch\ ˘ franc. animosite,
ang. animosity,
ros. vra'da-wra/da,
vra'debnost;-wra/diebnost;
zloba-z=oba.
ani mru-mru jęz. ani pary z ust.
animusz ch"•:(tnie, werwa, zapa=.
=ac. anima ]powietrze dusza\ ˘ ani-
mare ]o/ywi:, duchem na(tchn':\
˘ animatus ˘
franc. animer, inspirer, inciter,
ang. animate, ros. 'ivoj-/iwoj,
oduwevlënnyj-oduszewlionnyj.
†animusz ˚Ss 2011, koniecznie#
1. uosobienie, odwaga,
2. =aska, =askawo>: w stosunku do
kogo>.
anio=(ek rel. ˚angie=,
1. rel. urojony wys=annik Boga,
2. uosobienie, wcielenie wszystkie-
go co dobre.
anio=ek – anio= w postaci dzieci"cej.
gr., =ac., ang. angel-os(us(e.
staroros. angeli-angeli ]anio=\.
staropol. anjo=, anje=, ¢anja=.
anion chem.
jon o ujemnym =adunku elektr.
gr. ana` ]i>: do g[ry\ % ienai ]i>:\
˘ anienai ˘ anion ]id'cy w g[r"\,
ang. anion.
anons
ani razu jęz.
†ani/ i nie, ani nie, ani nawet, ani te/.
˚ani:.
ani/eli(by jęz. raczej ¯
a ]='cznik\ % ni/, ni{li ]raczej\.
†anjelski angielski.
†anjelski anielski ¯ anio=, ˚angie=.
ankiet-a(owa:(er zdarz., społ.
zbieranie, sonda/ publicznej opinii
przy pomocy formularza.
franc. anquete.
Anna wdzi"czna.
hebr. hannah ]wdzi"k\,
gr. Anna, =ac. Anna, franc. Anne,
ang. Anna, ros. Anna-Anna;
zdrobn. Annie, Nan, Nancy,
warianty& Anne, Anne, Hannah,
r[wnowa/niki& Anne, Annette,
Nannette, hiszp. Ana.
anna=]y\ rocznik]i\
=ac. annal-is(es ¯ annus ]rok\
ang. annals,
s=owotw. pokr. panna ]dosł. dla pana\,
Anna ¯ gr. Anna ¯ hebr. hannah
]wdzi"k\.
†annata rel., płatn.
jednoroczna op=ata pobierana przez
papie/a od nowo obranych dostojni-
k[w ko>cielnych.
=ac. annus ]rok\ ˘ >redniow. =ac.
annata, franc. annate,
ang. annates.
ano jęz. a wi"c, zatem, ot[/, tak,
no tak, tak jest, owszem, w=a>nie,
nie inaczej; i, oto, a jednak,
a tymczasem; /e w=a>nie, jak w=a-
>nie, bo w=a>nie, bowiem, a ono.
ang. well, staroros. ano-ano ]no –
lecz, a, jednakowo/, nawet\.
†ano: jęz. ot[/ ]˚Ss 2011\.
anoda elektr. elektroda % ]plus\.
gr. anodos ¯ ana` % hodos ]w
g[r" % droga\, ang. anode.
anomalia jęz. odchylenie od normy,
nieprawid=owo>:.
gr.-=ac. anomalia, ang. anomaly,
ros. anomaliq-anomalija, uklo-
nenie ot pravila-
uk=onienie ot prawi=a.
anonim(owy jęz. bezimienny.
gr. anonymos ¯ an ]bez\ % onyma
¯ onoma ]imi"\.
anons(owa: zdarz. og=oszenie, za-
wiadomienie, zamieszczone w prasie.
=ac. ad` ]do`\ % nuntiare ]raporto-
wa:\ ˘ annuntiare ]da: zna:, donie>:\
˘ starofranc. annocier,
franc., annocer,
ang. announce(ment,
ros. ]og=osi:\ obqv-lqt;/it;,
]do wiadomo>ci\ davat;/dat;
anormalny
znat;-dawat(dat znat,
]w prasie\ publikovat;.
anormalny nienormalny, odbiega-
j'cy od normy, nieprawid=owy.
¯ gr. a` ]nie\ % =ac. norma;
=ac. ab` ]z `, od `\ % norma ˘
abnormis;
gr. anomalos ˘ franc. anormal,
anomal ˘ ang. ]pierw.\ anormal ˘
ang. ]p[{niejsze\ abnormal,
ros. nenormal;nyj.
ansa osob. niech":, uraz, pretensja.
=ac. ansa ]pow[d sposobno>:\.
ansambl zdarz., społ.
1. scena zbiorowa w przedstawieniu
teatralnym, operowym,
2. zesp[= artystyczny.
=ac. ad` % simul ]razem, wsp[lnie\
˘ assimulare ˘
starofranc. assembler, asembler ˘
>redniow. ang. assemblen ˘
ang. assemble,
ros. sobiranie-sobiranie.
antaba techn.
1. klamka, uchwyt,
2. metalowa sztaba wzmacniaj'ca
zamkni"cie drzwi, bramy.
ang. latch, handle,
ros. ]ekolda, zatvor,
staropol. antaba – r"koje>:.
antagoni-sta(styczny(zm osob.
przeciwnik, rywal, oponent z doz'
otwartej wrogo>ci, zwalczaj'cy.
gr. antagonistes ¯ antago-
nizesthai ¯ anti` ]przeciw\ %
agonizesthai ]walczy:, zmaga: si",
usi=owa:\ ¯ agon ]rywal\
ang. antagonist.
anta=(ek pojemn. beczu=ka,
ma=a beczka, bary=ka na wino.
¯ w"g. antalog.
antarktyczny geogr.
zwi'zany z obszarami wok[= bieguna
po=udniowego.
gr. anti` ]naprzeciw `\ % arktos
]nied{wied{\ ˘ antarktikos ]po=u-
dniowy\ ˘ =ac. antarcticus,
starofranc. antartique,
>redniow. ang. antartyk,
ang. antarctic,
ros. antarktiheskij.
antecedencje jęz.
okoliczno>ci poprzedzaj'ce jaki> fakt.
=ac. antecedens ¯ antecedere.
ang. antecedent ]going before;
prior; previous; preceding\,
antecedence ¯ =ac. antecedentia.
antek char.
=obuziak, ulicznik, andrus.
¯ gr. aner, andros ]m"ski\.
anten-a(owy techn., zool.
1. urz'dzenie s=u/'ce do wypromie-
niowania energii fal radiowych
]antena nadawcza\ lub jej odbioru
]antena odbiorcza\ w przestrze<,
2. zool. w liczbie mnogiej, czu=ki u
stawonog[w w kt[rych znajduj'
si" narz'dy zmys=[w.
=ac. antenna ]reja\, ang. antenna,
ros. antenna-antenna.
antenat pokr. przodek, nie /yj'cy
ju/ dziad, pradziad.
=ac. antenatus ]przodek rodziny;
przed urodzeniem\,
staronord. forfathir ]przodek\ ˘
>redniow. ang. forefader,
ang. forefather, ancestor,
ros. predok-predok ]przodek\.
antidotum med. odtrutka.
gr. didonai ]da:\ ˘ anti` ]przeciw`\ %
dotos ]danemu\ ˘ antidoton ˘
=ac. antidotum, franc. i ang. antidote,
protivoqdie-protiwojadie,
ros.
antidot-antidot.
¢antimis tkan.
nakrycie z tkaniny, narzuta.
s=aw. antimis.
antologia lit.
zbi[r utwor[w jednego gatunku, z
jednego okresu, r[/nych autor[w.
gr.-=ac. anthologia ]zbi[r kwiat[w\,
ang. anthology.
antonim jęz. s=owa maj'ce znacze-
niw przeciwstawne, jak ciep=o i zim-
no, mokry i suchy, karze= i olbrzym,
smutny i weso=y. wi"cej ˚s=owotw.
gr. anti` ]przeciw\ % onyma ]imi"\,
˘ antonymia, ang. antonym.
anton[wka bot., drzew., spoż.
odmiana jab=oni i jej owoc.
¯ ros. Antonov-Antonow.
antracen chem. w"glowod[r
pier>cieniowy C14H10 otrzymywany
ze smo=y w"glowej; surowiec do
syntezy barwnik[w.
gr. anthrax ]w"giel\ % `ene ˘
ang. anthracene.
antracyt gatunek w"gla kamiennego
maj'cy barw" szaroczarn', o po=ysku
metalicznym, wydzielaj'cy du/o
ciep=a z ma=' ilo>ci' dymu – ok. 90@
czystego w"gla.
gr. anthrax ]w"giel\ ˘ anthrakitis
]gatunek w"gla\ ˘ ang. anthracite,
ros. antracit-antracit.
antrakt teatr. przerwa mi"dzy akta-
mi przedstawienia teatralnego, mi"dzy
poszczeg[lnymi cz">ciami koncertu,
itp., muzyka podczas tej przerwy.
franc. entracte ]teatr. przerwa
mi"dzy aktami\.
antraks med.
wrz[d lub ang. “carbuncle”
]1. ciemnoczerwone “klejnoty” z
g=adk', wypuk=' powierzchni',
2. bolesne, lokalne, rop" zawieraj'ce
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
anty
zaognienie tkanki pod sk[r', bardziej
ostre ni/ wrz[d, i maj'ce kilka otwar:,
3. ka/dy pryszcz\,
tak/e& zara{liwa, zwykle >miertelna
choroba byd=a, owiec, itp., kt[ra mo/e
by: przeniesiona na ludzi; charakte-
ryzowana z=o>liwymi wypryskami,
p"cherzykami zawieraj'cymi rop".
gr. anthrax ]w"giel\, =ac. anthrax,
ang. anthrax, ros. antraks-antraks.
antrepr-ener(yza ˚enterprener.
antresola bud.
1. p[=pi"tro, mi"dzy parterem
a pierwszym pi"trem,
2. g[rna kondygnacja wysokiej izby.
franc. entresol.
antropo~
pierwszy cz=on nazw z=o/onych wska-
zuj'cych na zwi'zek z cz=owiekiem.
gr. anthropos ]cz=owiek\
ang. anthropo`,
antropofagia
antropogeografia
antropopoid
antropologia
antropometria
antropomorfiz-acja(m
antroponimia
antrykot spoż. mi"dzy/ebrowa
cz">: mi"sa zwierz't rze{nych i drobiu;
sma/ony kawa=ek z tej cz">ci mi"sa.
¯ franc. entrecête.
anty~ jęz. przeciw.
pierwsza cz">: wyraz[w z=o/onych
oznaczaj'ca przeciwie<stwo cz">ci
drugiej.
gr. anti`, ant`, ang. anti`.
anty` ukute i u/ywane w celu wywo=a-
nia negatywnej opinii o rzeczach kt[re
mog' by: czyst' prawd'& antypolski,
antyrosyjski, antysemicki i wszelkie
inne narodowo>ci i grupy etniczne,
antyko>cielny, antyreligijny, antymi-
litarny, antykomunistyczny; kategoria
trzecia mi"dzy prawd' a fa=szem, my-
l'ca w wielu wypadkach, bo dzia=aj'ca
w obie strony& pozytywu i negatywu,
u/ywana przez chytrych do celowego
wprowadzenia w b='d, i fa=szywych,
fa=szywi za> wynikiem niedorozwoju
m[zgu, upo>ledzeni intelektualnie,
u=omni my>lowo.
celowe wprowadzenie w b='d osoby
niezorientowanej, przez fa=szywych,
o niedorozwini"tych m[zgownicach –
zrobi= krok w kierunku, ale zatrzyma=
si", nie dotar= do celu ]oskar/enia o
co, bo nie ma racji, >wiadom tego/\,
a czytaj'cy, je/eli p[jdzie dalej wska-
zan' drog' – jest w b="dzie.
klasycznym przyk=adem jest& ko-
munista oskar/a polsk' opozycj",
antyalkoholowy
– pobo/nych, /e Wojsko Polskie lat
1943–1945, o pocz'tkach na Ukrainie,
opanowane jest przez bolszewik[w i
/yd[w ]tak by=o\, ale nie zszed= do po-
ziomu nazwisk by udowodni: opozycji
/e to k=am ]zatrzyma= si"\, a czytaj'cy
ma wra/enie, /e [w komunista ma
racj", prawd" m[wi, opozycja za>
b='dzi, k=amie, skoro zarzuca jej.
tak by=o, opanowane, nie inaczej;
znane mi nazwiska oficer[w 3-go
Zapasowego Pu=ku Piechoty&
Fritzhand, Rajkowska, Nisman, Szla-
fsztejn, Melman, Sumerowski, Strasser,
Weiss, Better, Hiller, Heskiel, Jankiel,
Winawer, Grynberg, Fejgin, Forgacz,
Ziarkowski, Królikowski, Orłow, Sienkie-
wicz, Itkin, Idow, Wachruszczew, Zaikin,
Fajkow, Cais, Geist, Neuman, Giwner,
Frankiel, Katz, Hand, i wiele innych,
w ten sposób, wzięte z podpisanych
dokumentów.
tak wygl'da czysta prawda i u/y-
wanie epitetu `anty przez chytrych i
fa=szywych, mog'cego wprowadzi:
w b='d.
antyalkoholowy
antyameryka<ski
antybiotyk ¯ anty % `.
antybodziec
antychryst ¯ anty % `.
antycieplny
antycyklon
antycyp-acja(owa:
1. przewidywanie, przypuszczenie
co nast'pi; uprzedzenie, przedwcze-
sne wykonanie,
2. dawn. op=ata pobierana przed
terminem, z g[ry.
=ac. ante` ]przed`\ % capere ]bra:\
˘ anticipare ˘ anticipatus ˘ ang.
anticipate ]przedterminowy\, ros.
predupre'dat; ]poprzedzi:\,
previdet;, predhustvovat;.
anty-czny(k staro•cie(dawny(/ytny.
=ac. antiquus ]ante – przed(tem\ ˘
franc-ang. antique,
ros. antikvarnaq ve];.
antydatowa: ¯ anty % `.
oznacza: dat' wcze>niejsz'.
antydot odtrutka. ¯ anty % `.
antyfaszystowski ¯ anty % `.
antyfeminizm
antyfona rel. w liturgii chrze>ci-
ja<skiej& kr[tki tekst modlitewny,
dawniej >piewany na przemian przez
dwa ch[ry po wersetach psalmu,
obecnie przeplataj'cy psalmy i hym-
ny lub wyst"puj'cy samodzielnie.
gr. antiphonos ˘ =ac. antiphona
]brzmi'cy w odpowiedzi\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
antygeny biol. substancje bia=kowe
wielocz'steczkowe ]np. bakterie,
ich jady\, proteiny, w"glowodory
kt[re po dostaniu si" do organizmu
powoduj' powstawanie przeciwcia=
gdy wprowadzone do cia=a, np. do
przewod[w krwiono>nych.
gr. anty` ]przeciw\ % genos ]r[d,
rodzaj\ ˘ ang. antigen.
antyhitlerowski ¯ anty % `.
antyimperialistyczny
antyimportowy
anty-k(czny(kwariusz(kwarnia(
(kwarski ˚anty•czny(kwariat.
1. staro/ytna kultura grecko-=aci<ska,
2. przedmiot bardzo stary,
staro>wiecki.
¯ =ac. antiquus ]dawny\.
antyklerykalny ¯ anty % `.
Jezus mawia= – cytuj" z pami"ci&
“Co cesarskiego }czyt. rz'dowego|
– oddajcie cesarzowi, a co boskiego
– Bogu.
Ale w ko>cio=ach, podczas mszy,
zbieraj' na tac" }rz'dowe| pieni'dze,
wbrew pouczeniom Jezusa;
w j. rosyjskim zwan' “podnos” – z
przek'sem, bo podstawian' pod nos
siedz'cym w cerkiewnych =awach;
serio, podnos – podtrzymanie.
Nawiasem m[wi'c, to pouczenie&
rozdzielenie cesarza od Boga – w
mej opinii – sta=o si" nagonk' na
pierwszych chrze>cijan, bo cesarze
byli bohaterami, obiektami kultu,
uwielbienia, podziwu, i bogami
jednocze>nie; im stawiano pos'gi i
do nich modlono si". Chrze>cijanie
musieli wi"c by: traktowani jako
element wywrotowy.
antykolizyjny
antykomuni-styczny(zm polit.
przeciwny przejawom, cechom
komunizmu, w tym&
• terrorowi politycznemu,
• indoktrynizacji w lewo urz"dnik[w
/ycia publicznego, cywilnych i woj-
skowych – wypaczonym pogl'dom
i krokom st'd wyp=ywaj'cym, za-
rz'dzeniom,
• demagogom, p[=analfabetom u w=a-
dzy, ster[w rz'du – “ludowi” ]ludo-
wy charakter ustroju; do=om spo=ecz-
nym, posp[lstwu, biedocie i ciem-
nocie, gdy/ by=y to takie czasy, w
nadziei, /e ci b"d' lepsi od bogatych,
uczciwi, sprawiedliwi, a ci najpierw
wszystko pod siebie\, przeciwny po-
mys=om Karola Marksa ]Karl Marx,
1818–1883\ i Friedricha Engelsa,
1820–1895\, obu niemieckich /yd[w,
za kt[rymi W.I. Lenin i J. Stalin
]matk' Lenina – Maria Blank, c. ro-
syjskiego /yda, Aleksandra Blanka,
antykomunistyczny
przechrzty\;
pierwsze Politbiuro, za=o/one 1917,
sk=ada=o si" z 7-miu cz=onk[w, w
tym 4-ch /yd[w pod przybranymi
nazwiskami& Lenin ]5-ty\, Grigorij
Zinowiew, Lew Kamenew, Leon
Trocky, Stalin, Grigorij Sokolnikow,
i Andrej Bubnow – przeciwny mark-
sistom, “ojcom” komunizmu, utopii
materialnej na Globie ]“ka/demu
wed=ug potrzeb”\, bezklasowemu,
jednorodnemu spo=ecze<stwu, jak
kibbutz w Izraelu ]rolnicza tam
spo=eczno>:, oficjalnie po 1909\,
gdy Glob jest zr[/nicowany j"zyko-
wo-pi>miennie ]liczne j"zyki Azji,
Indii\, klimatycznie i produkcj' z
tym zwi'zan', rasowo,
wi"cej ˚komunista,
• nowatorskim, b="dnym, drogom do
poprawy sytuacji materialnej narodu
– w=asno>: spo=eczna, nie prywatna,
nadrz"dn' warto>ci' ]by nie by=o wy-
zysku >wiata pracy przez w=a>cicieli
>rodk[w produkcji\, >rodki te w r"-
kach niczyich, tj. centralnych, biuro-
kratycznych instytucji, gdy wszelkie
dobra lepiej dbane w prywatnych
r"kach& “Pa<skie oko konia tuczy”,
• wyeliminowanie konkurencji –
w ustroju kapitalistycznym, zdro-
wego mechanizmu poprawy jako>ci,
wydajno>ci, ni/szych cen; wpro-
wadzeniem monopoli w zamian ]w
USA s=u/ba zdrowia jest monopolem,
przez to ceny za us=ugi s' 10-krotnie
wy/sze od nak=adu pracy, ich warto-
>ci, nie mniej – kilkakrotnie\.
• wiara w Boga nie bez znaczenia;
komunizm to tak/e materializm, ate-
izm, a tu narody g="boko wp"dzone w
istnienie /ycia pozagrobowego, kon-
trolowane przez kler wywodz'cy si"
ze >rodowiska ˚pederast[w ]osob-
nik[w emocjonalnie niedorozwini"-
tych\, nie>wiadome czym kler jest,
a kler zwalcza wszelkie pr[by wy-
korzenienia go z /ycia publicznego;
mocno osadzony, szczuje wi"c swych
wiernych na komunist[w.
Nie zajmuj" stanowiska kt[ra strona
ma racj"& uduchowiony kler ]m[wi'-
cy o duszy i istnieniu Boga; ojcowie
duchowni w ma=/e<stwach z dzie:mi,
bez ducha; ob=apuj'cy narz'dy rodne
nieletnich i jak oni sami – homosek-
sualist[w\, czy zmaterializowani
komuni>ci ]Boga nie ma – starca z
siw' brod', nadludzkiej si=y, spo-
gl'daj'cej na Ziemian zza chmur,
objawiaj'cej swoj' wol" przez skrzy-
dlatych anio=[w i ustami kleru\, bo
obie strony – kler i komuni>ci – mog'
mie: krzt" racji, i obie, w olbrzymiej
cz">ci – b='dz' w swym post"powa-
niu z innymi.
Moim ulubionym por[wnaniem jest&
antykoncepcyjny
ateizm na kler jest jak penicylina
na bakterie.
Íwiat kt[ry odbieramy zmys=ami nie
ko<czy si" na tym co widzimy, doty-
kami, odbieramy w"chem, bo liczb"
zmys=[w mamy ograniczon', a i te
maj' ograniczony zasi"g odbioru w
por[wnaniu cho:by ze zwierz"tami
i ptakami. Wiedza ostatnich dekad,
naukowc[w, w sprawie budowy
Wszech>wiata, zdaje si" teori" t"
potwierdza:, /e we Wszech>wiecie
istnieje masa kt[rej nie widzimy i
nie czujemy.
Przekonanie jest kwesti' osobistego
spojrzenia& rozwoju intelektualnego
wiedzionego krwi' ]mongolizm...\,
ukierunkowania przez rodzic[w czyli
wychowania, sk=onno>ci do tradycji,
dociekliwo>ci, i obserwacji /ycia.
Znakomita wi"kszo>: narodu nigdy
nie dojrzewa, st'd wyp=ywa reli-
gijno>: ludzkich mas – kler, przez
wieki, wykorzysta= ten stan do zaspa-
kajania swych potrzeb seksualnych.
Nak=anianie w jedn' stron" lub
drug' jest gwa=tem my>li, i odp[r
st'd wynikaj'cy – wierni, klerem
kierowani, s' antykomunistami z
przekonania, ze swej natury, i – jak
wszyscy inni – ze swych do>wiad-
cze< z demagogami nieznaj'cymi
Globu i /ycia.
antykoncepcyjny ¯ anty % `.
anty-ko>cielny(klerykalny społ.
przeciwny roli Ko>cio=[w w /yciu
pa<stwa, og[lnospo=ecznym, ma-
j'cy wyd{wi"k takiego sprzeciwu,
przeciwny naukom g=oszonym przez
kler, dla swego, intymnego celu, bo
seksualnego, ˚Biblia.
Przekonanie, >wiatopogl'd, jest spra-
w' prywatn', cz"sto wyrobione przez
rodzic[w, oddaje horyzonty my>lowe
ka/dego obywatela, i nie powinno by:
przez to narzucane innym, naciskiem.
†antykryst, ancykryst antychryst.
staropol. antykrystowy ]antychry-
stusowy, nale/'cy do antychrysta\
˘ wstan' =/ywi ancykrystowie i
fa=szywi prorocy....
antykwa poligr.
kr[j =aci<skich czcionek drukarskich
o zaokr'glonych konturach.
=ac. antiquus ]dawny\.
antykwar-iat(iusz(nia(warski
handl. sklep z antykami, cennymi
zabytkami ]przesz=o>ci, dodaje Swo
1980; nie ma zabytk[w z przy-
sz=o>ci...\, tak/e sklep z ksi'/kami
kt[rych nak=ad jest wyczeprany, lub
z ksi'/kami u/ywanymi.
=ac. ante` ]przed`\ ˘ antiquus
]dawny, staro/ytny\ ˘ antiquitas ˘
franc. antiquite, ang. antiquity
]staro/ytno>:, antyk\;
=ac. antiquus ˘ antiquarius
]zajmuj'cy si" staro/ytno>ci'\ ˘
ang. antiquary ]antykwariusz\,
ros. ]antykwariusz\ antikvarij,
]staro/ytny, antyk\, antik-antik,
antiheskij, drevnij-drewnij.
antyleninowski polit.
Lenin mawia=& “Uczitsja, uczitsja, i
jeszczo raz uczistsja” w nadziei, /e
o>wieceni obr[c' si" przeciw ciem-
nocie, reprezentowanej przez kler.
A o>wieceni obr[cili si" wi"cej
przeciw komunistom ni/ klerowi.
Komuni>ci mawiali wi"c& “Za du/o
ludzi wykszta=cili>my, dlatego
mamy problemy.”
antylopa anim. zwierz" nale/'ce
do gatunku pustorogich.
gr. anthlops ]sarna\ ˘
starofranc. antelop, ang. antelope.
antymateria
¢antymis tkan. nakrycie z tkaniny,
>wi"cona husta, hustka.
staroros. antimis-antimis.
antymon(ian chem.
pierwiastek chemiczny u/ywany jak
sk=adnik stop[w, np. drukarskich,
jego zwi'zki u/ywane w farbiarstwie,
przemy>le gumowym.
=ac. stibium, >redniow. =ac. antimo-
nium, franc. antimoine,
ang. antimony ]srebrno-bia=y, kru-
chy, metaliczny chemiczny element
krystalicznej struktury, znajdowany
wy='cznie w zwi'zkach z innymi, u-
/ywany w stopach z innymi metalami
w celu ich utwardzania i odporno>ci
na chemiczne reakcje\,
ros. sur;ma, antimonij.
antymonit
antynaukowy szkoln.
antynazista
antynikotynowy
antynomia log.
sprzeczno>:, zw=aszcza mi"dzy
dwoma twierdzeniami.
gr. antinomia ]sprzeczno>; praw\.
antyoksydant
antypa<stwowy
†antypast spoż. przek'ska ]Ss 2011\.
antypat-ia(yczny
1. osob. uczucie niech"ci, wstr"tu,
2. osoba obdarzona takim uczuciem.
gr. antipatheia.
antypoda geogr.
1. mieszkaniec drugiej p[=kuli,
2. l'dy, obszary, po=o/one po prze-
ciwnych stronach Globu.
gr. antipodes.
antypokojowy
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
antysemita
antyrasist-a(owski
antyrobotniczy
antyrz'dowy
antysanitarny
antysemi-ta(cki(tyzm
W jedn' i drug' stron" – za i przeciw;
W jedn' – lecz najpierw «przeciw»&
• w ka/dym narodzie s' dobrzy,
przeci"tni, i {li ludzie. Lecz B[g
wybra= sobie Izraelit[w, jako nar[d,
i w Ko<cu Íwiata tylko Izraelici zo-
stan' zbawieni, bez wzgl"du jacy oni
s', a wszystkich innych unicestwi,
tak/e bez wzgl"du jacy s'. Nie ma
nikogo lepszego ponad /yda ]wy-
znawcy religii moj/eszowej, «/yda»
z ma=ej litery, jak katolika, protestanta,
mahometanina, buddyst", i innych, nie
lepszego od nich – ho=dem gdy ?yda,
czapkowaniem mu\. Nar[d wybrany
przez Boga – nie ma nikogo lepszego
od ?yda ]Izraelity\ i /yda ]wyznawcy\.
Je/eli nie zgadzasz si" z pogl'dem to
jeste> antysemit' i dzia=asz przeciw
Bogu.
I teraz w drug' stron" – «za»&
• Karol Marks ]Karl Marx, 1818–1883\
i Friedrich Engels ]o pseudonimie Frie-
drich Oswald,1820–1895\ – niemieccy
/ydzi, pomys=odawcami komunizmu
– utopijnego systemu spo=eczno-
gospodarczego na ca=ym Globie,
materialnego dobrobytu ]“ka/demu
wed=ug potrzeb”\, za nimi W=adymir
I. Lenin ]1870–1924\ i Josif Stalin
]1878–1953\, oba przydomkami,
Rosjanim i Gruzin, Uljanow ¯ Julian,
i D/ugaszwili, do spo=u z rosyjskimi
/ydami obalili system caratu, w dro-
dze konspiracji i krwawej rewolucji,
przewrotu, 1917; z Rosji wprowadzono
do innych kraj[w Europy Wschodniej;
/ydzi wnie>li sw[j znakomity wk=ad
do aparatu terroru wprowadzanego
socjalizmu; wi"cej ˚komunista.
Je/eli masz tak' opini", zgadzasz
si" – jeste> antysemit', kryj si",
wstyd{ si".
Wyjawienie /e matka W.I. Lenina –
Maria Blank, by=a c[rk' ros. /yda, jest
antysemityzmem; ojciec z imienia Ilja
¯ Elijasz, ang. Elijah ¯ hebr. eliyahu
]dosł. Jehowa jest Bogiem\, Uljanow
¯ Julian ]/ydzi maj' sk=onno>ci do
zawierania zwi'zk[w ma=/e<skich
w swojej grupie etnicznej\ – tak/e an-
tysemityzmem, bo powoduje nagonk",
odwet, tych, kt[rzy ucierpieli z r'k
komunist[w gdy ci byli u w=adzy.
Pr' do w=adz, wsz"dzie na >wiecie,
pope=niaj' proste b="dy i wszystko co
ma element negatywny w sobie, dowi'-
zane do /yda – jest antysemityzmem.
Nic z=ego o /ydach# O /ydach tylko
w pozytywach.
antyseptyk
Antysemityzm ma swoje pod=o/e
lecz szermuj'cy tym terminem nie
analizuj' dlaczego to on jest, nie s=y-
sza=em /e jest jaka> tego przyczyna,
z czego on wyp=ywa.
Forsuj' swoje, a op[r niszcz' oskar-
/eniem o antysemityzm, jakoby rzu-
canie si" na >wi"to>:, w rzeczy samej,
bo za takich uwa/aj' si" – wybranych
przez Boga.
imi" Emmanuel ¯ hebr. immanuel
]dosł. B[g z nami\, Aaron ¯ hebr.
aharon ]dosł. wyniesiony ponad innych,
ang. the exalted one\. Przez kogo$
antysepty-k(czny(ka
antyteza
antytoksyna med. przeciwjad.
¯ anty % toksyna.
antywojenny
anulowa: jęz., prawn.
uniewa/nia: co, znosi:, kasowa:.
¯ p[{no=ac. annullo ]unicestwiam\.
a nu/, a nu/(by jęz.
a nu/e# okrzyk
any/(ek bot. Pimpinella Anisum L.,
ro>lina z rodziny marchewek,
pachn'ce ziarno u/yte do smaku i w
medycynie.
gr. anison ˘ =ac. anisum,
franc. anis, >redniow. ang. anis,
ang. anise, niem. anis,
staropol. 1460 anysz anisum, S?.
~a< wielki.
ukr. ucha< ]cz=owiek o du/ych
uszach\, rz. +a<, Astracha<.
˚an, on.
aorta anat. g=[wna /y=a, arteria krwi.
gr.-=ac. aorte ˘ ang. aorta,
ros. aorta.
aoryst
apana/e kult.
w ustroju monarchicznym&
osobiste dobra, dochody cz=onk[w
rodziny panuj'cej.
¯ franc. apanages ¯ >redniow. =ac.
apanagium ]zaopatrzenie\,
wg S=ownika Webstera 1962&
=ac. ad` % panis ]chleb\ ˘ staro-
franc. apaner ˘ franc. apanage,
ang. appanage, apanage,
]pieni'dze, ziemia, itp., dawana przez
kr[l[w i ksi'/'t dla ich m=odszych
dzieci, jako >rodek, metoda wsparcia;
st'd 2. osoby prawny dodatkowy zysk,
“perquisite” – nadwy/ka zysku lub
p=atno>ci, 3. ka/da ziemia w=adana
przez inny kraj; podleg=o>:, 4. wy-
posa/enie\.
wg Swo 1980&
>redniow. =ac. apanagium ˘
franc. apanages ]zaopatrzenie\,
w ustroju monarchicznym – nieru-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chomo>:, doch[d, pensja wyzna-
czona na utrzymanie cz=onk[w rodu
panuj'cego; w przen. zasi=ek, kwota
przeznaczona na czyje> utrzymanie.
ros. ud≠l=-udie=, dostoqnie.
staroros. ud≠l=-udie= ]udzia=\.
˚udzielny.
aparat(ura narz"dzie, urz'dzenie,
zesp[= ]element[w, ludzi, metod\.
=ac. apparatus ]urz'dzenie\ ¯ appa-
rare ¯ ad` % parare ]przygotowa:\,
ang. apparatus,
ros. pribor, apparat.
apartament bud. luksusowo urz'-
dzone, wielopokojowe mieszkanie.
franc. appartement.
apartheid kult.
polityka >cis=ej segregacji i dyskry-
minacji w Rep. P=d. Afryki.
holend. apartheid ¯ part % heid;
apart ¯ a % part ]na stron", z boku,
oddzielnie\.
ang. apartheid.
aparycja
1. wygl'd zewn"trzny cz=owieka,
2. dawn. ukazanie si".
=ac. apparitio ]pojawienie si"\, ap-
parentia ¯ apparere ˘
ang. appear(ance.
apasz społ., char. rzezimieszek,
bandyta, szczeg[lnie paryski.
franc. apache ¯ Apache ]nazwa
szczepu Indian z P=n. Meksyku i
p=d.-wsch. stan[w USA, znanych z
dzikich, zagorza=ych i gwa=townych
napad[w\.
apaszka odzież.
husta kobiety na szyi.
¯ apasz ]bandyta, opryszek, ulicz-
nik\ ¯ franc. apache.
†apatekarz aptekarz OA.
apat-ia(yczny psych. emocjonalny
stan oboj"tno>ci, wy='czenie z /ycia.
gr. apatheia, =ac. apathia,
franc. apathie, ang. apathy,
ros. bezrazlihie, apatiq.
apatyt miner. fosforan wapnia zawie-
raj'cy fluor, chlor, lub grup" wodoro-
tlenow', u/ywany do wyrobu sztucz-
nych nawoz[w i kwasu fosforowego.
gr. apate ]fa=sz, oszustwo\ % `ite ˘
apate ]zwany tak, bo brany za inne
minera=y\, ang. apatite.
apel(acja(acyjny(owa:(owy
prawn., zdarz., łow. odwo=anie si".
1. wezwanie, odezwa, odwo=anie si",
2. zbi[rka cz=onk[w organizacji,
3. melodia lub sygna= do zbi[rki,
4. łow. karno>:, pos=usze<stwo
psa my>liwskiego.
=ac. appellare, starofranc. appeler,
franc. appel, >redniow. ang. appe-
len, apelen, ang. appeal.
apodyktyczny
apendyks jęz.
dodatek, za='cznik, uzupe=nienie.
=ac. appendix.
aperc-epcja(ypowa: proces po-
strzegania uzale/niony od do>wiadcze-
nia i wiedzy osoby postrzegaj'cej,
=ac. ad` ]do`\ % percipio ]postrze-
gam\ ˘ apperceptio ]postrzeganie\,
=ac. ad` % percipere ˘
franc. apercevoir ˘ aperception,
ang. apperception.
aperitif spoż. s=aby nap[j alkoholo-
wy pobudzaj'cy apetyt.
=ac. ab` % perire ]produkowa:\ ˘
aperire ]otwiera:\ ˘ apertus ˘
=ac. apertura i apertus;
apertus ˘ franc. aperitif,
ang. aperitif ]od 1894 r.\
apety-t(czny fizjolog.
ch": do jedzenia, uczucie g=odu,
=aknienia.
staropol. oskomina.
=ac. ad` % petere ]rozgl'da: si" za
czym\ ˘ appetere ]d'/y: za czym>\ ˘
appetitus ]/'dza, pragnienie\,
starofranc. i >redniow. ang. appetit,
ang. appetite, ros. appetit-appetit,
†apist bot., Oenanthe Phellandrium
Lmk., opich OA.
staropol. ca 1500 apysth apium.
aplauz poklask, oznaki uznania,
zadowolenia, aprobaty, zachwytu.
=ac. applausus ˘ ang. applause.
aplika-cja(nt(kowa:(tura
1. praktyka osoby posiadaj'cej wy/-
sze studia prawnicze, przygotowy-
j'ca si" na stanowisko s"dziego,
prokuratora, adwokata, notariusza.
2. rodzaj zdobienia tkaniny przez
naszycie na niej ornamentu wyci"te-
go z innej tkaniny, rodzaj haftu.
=ac. applicatio ]przyk=adanie si" do
czego>\ ¯ applicare,
ang. application, franc. application,
ros. prilo'enie,
prikladyvanie.
aplikowa: ¯ =ac. applico ]stosuj"\,
aplikatura ¯ applico ]przyk=adam
si" do czego>\,
aplomb przestarz., char.
pewno>: siebie, >mia=o>:, tupet.
¯ franc. aplomb.
¢apo~ gr. od`
apodyktyczny char. nie znosz'cy
sprzeciwu, kategoryczny, narzuca-
j'cy komu swoje zdanie.
gr. apodeiktikos ]wykazuj'cy,
dowodowy\;
=ac. peremptorius ¯ peremptus ¯
perimere ¯ per` % emere ]bra:,
kupowa:\, starofranc. peremptoire,
categorique, absolu.
ang. peremptory ]1. w prawie& zakaz
apogeum
dalszej akcji, dyskusji, podwa/ania,
itp., ko<cowe, absolutnie, zadecydo-
wane, 2. co>, co nie mo/e by: zaprze-
czone, zmienione, op[{nione, sprze-
ciwione\,
ros. rewitel;nyj,
okonhatel;nyj.
apogeum astr.
1. punkt orbity Ksi"/yca najbardziej
odleg=y od Ziemi,
2. w przen. najwy/szy stopie<,
szczyt rozwoju.
gr. apogaion ¯ apo ]od\ % gaia
]ziemia\.
ang. apogee, ros. apogej.
apokalip-sa(tyczny rel. objawienie.
¯ gr. apokalypsis ¯ apokalyptein
=ac. apocalypsis,
ang. apocalypse,
gr. ˘ staroros. apokalipsis-
apokalipsis ]Rewelacja; chrze>ci-
ja<ska cerkiewno-ko>cielna ksi"ga
zawieraj'ca mistyczne proroctwa o
Ko<cu Íwiata\.
apokryf rel.
1. utw[r o tematyce biblijnej nie
umieszczony w kanonie biblijnym,
nie uznawany przez ko>cio=y pro-
testant[w za kanoniczny ¯ gr. canon
– prawo, ang. rule,
2. utw[r sfa=szowany, nieautentycz-
ny, w'tpliwego autorstwa.
gr. apokryphos ]ukryty\ ¯ apokryp-
tein ¯ apo % kryptein ]kry:, skrywa:\,
p[{no=ac. apocryphus ]l. mnoga\
ang. apocrypha ]1. jaka> pisanina,
anegdota, itp. w'tpliwej autentycz-
no>ci, autorstwa, 2. czterna>cie
ksi'g Septuagintu, uwa/anych przez
protestant[w jako niekanoniczne, nie
ma ich w j. hebrajskim i ca=kowicie
odrzucane przez judaizm, lecz 11 z nich
jest ca=kowicie przyj"tych w rzymsko-
kat. “kanonie” – prawie, ¯ gr. canon\.
39 ksi'g – Stary Testament ]hebr.\,
14 ksi'g – Apokryfa ]hebr. w S. T.\,
27 ksi'g – Nowy Testament ]gr.\,
dzielony na&
5 – Historycznych, ang. Historical,
21 – Dydaktycznych, ang. Didactic, i
1 – Prorocza, ang. Prophetical.
ros. apokrifiheskiie,
nekanoniheskie knigi.
W mej opinii, tak/e listy aposto=a
Paw=a do Koryntian, do='czone na
ko<cu ewangelii dla wzmocnienia
jej autentyczno>ci, s' podr[bk'. Jak
wiemy z samej Biblii, aposto=owie
byli niepi>mienni.
Tak/e “Pouczenia” W=adymira Mo-
nomacha, pisane na pocz'tku Odro-
dzenia ]gadatliwo>:, d=u/yzny cech'\
i w='czone “bez to=ku” ]bezmy>lnie\
pod 1097.
“Trzynasta ksi"ga Pana Tadeusza”
maj'ca by: przed=u/eniem dzie=a Ada-
ma Mickiewicza, i – niby – autorstwa
Aleksandra Fredry, chyba nawet jego
nie jest, czyt. autorstwo nieznane.
Krok czasem stosowany, a “dzie=a”
po cz">ci kr'/' w>r[d dobrze nie
zaznajomionych.
apolityczny oboj"tny politycznie.
¯ a` ]nie`\ % polityczny ¯ polityka.
apolog-ia(eta obrona, usprawiedli-
wienie, odparcie zarzut[w; pochwa=a.
gr. apologia ]obrona\ ¯ apo % logos
]s=owo\, =ac. apologia,
starofranc. apologie, excuses,
ang. apology,
ros. izvinenie, apologiq.
apoplek-sja(tyczny med.
pora/enie; nag=y wylew krwi do m[zgu
wskutek p"kni"cia lub zaczopowania
naczy< krwiono>nych, powoduj'cy
po=owiczny lub ca=kowity parali/ cia=a,
cz"sto >mier:, udar m[zgowy.
gr. apoplexia ]pora/enie\ ¯ apo-
plessein ¯ apo` % plessein
]razi:\, =ac. apoplexia, starofranc.
apoplexie, ang. apoplexy, ros. apo-
pleksiq, udar, kandrawka.
aport(er(owa: łow. przynie>, podaj;
pies my>liwski zbieraj'cy i przyno-
sz'cy my>liwemu ubit' zwierzyn"
lub ustrzelone przelotne ptaki.
franc. apport ]wnie>, przy=[/ si"\,
apporter ]przynie>, naprz[d\.
aposta-ta(zja rel. odst"pstwo od
wiary, zasad lub przekona<; renegat.
gr. apostates ¯ apostenai ]bunt\
¯ apo` ]od\ % stenai ]sta:\,
=ac. apostata, starofranc., >redniow.
ang. i ang. apostate, ros. otstup-
nik, apostat, raskol;nik-
raskolnik ]schizmatyk\, renegat,
ang. renegade,
ros. verootstupnihestvo,
apostaziq.
a posteriori, aposterioryczny
log.
1. na podstawie fakt[w,
2. formu=a oznaczaj'ca rozumowa-
nie oparte na wnioskowaniu z
nast"pstw o racjach.
=ac. a posteriori ]od nast"pnego,
z nast"pstwa\ ¯ a % posteriori ¯
posterius ]nast"pstwo\,
ang. a posteriori.
apostolat rel. godno>:, funkcja
biskupa, biskupstwo.
gr. apostolus, =ac. apostolatus,
franc. apostolat, ang. apostolate.
ros. episkop/iq-episkop(ia.
aposto-=(lski rel.
wys=annik; ucze< Chrystusa powo=any
do szerzenia ewangelii; krzewiciel
chrze>cija<stwa.
apostolski –
1. odnosz'cy si" do aposto=a,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
apoteka
2. dotycz'cy papie/a jako nast"pcy
aposto=a Piotra.
wo=. 1289 apostol= ]aposto=[w,
u=omna odmiana przez przypadki\ ¯
gr. apostolos ¯ apo ]od, np. Boga\
% stellein ]s=a:\, =ac. apostolus,
anglosas. apostel, franc. apostolique
]apostolski\, >redniow. ang. apostel,
ang. apostle, Apostle,
staroros. apostol=-aposto=,
ros. apostol-aposto=,
staropol. apostol ˘ apostolsky,
aposztolszky, apostolzskyego,
apostolszkey, apostolske kaza-
nye, apostolszkye.
Jezus Chrystus mia= mie: – rzekomo
– 12-tu aposto=[w. Nie by=oby w tym
nic z=ego gdyby liczba 12 nie by=a
ulubion' dla staro/ytnych, od wygod-
nego dzielenia jej przez 2, 3, 4, i 6,
12-tu za=o/ycieli Izraela, 12 znak[w
Zodiaku, miesi"cy, godzin dnia, do
12-tu za=o/ycieli Litwy.
Nie jest jasne, mi niewiadome, dla-
czego Jezus mia= ich mie: 12-tu, w
jakim celu.
Jasnym jest, /e tekst Biblii, kt[ry dzi>
znamy, powsta= w jednym grodzie,
z celem odwetu na Izraelitach za
spowodowanie ukrzy/owania Jezusa
Chrystusa – syna samego Boga,
najwi"kszej >wi"to>ci, tekst pisany
przez chytrych ]kt[rzy pami"tali o
wszystkim, jak im si" zdawa=o\, wi"c
jakie inne jeszcze cele mieli – mo/emy
tylko przypuszcza:, w tym przypisanie
Jezusowi 12-tu aposto=[w, kt[rych, w
rzeczywisto>ci, mog=o by: kilka, tj.
znacznie mniej.
Tre>: ca=ej Biblii w cz">ci Nowego
Testamentu jest zmy>leniem w postaci
opisu /ycia Jezusa – jego postaci i
cud[w – zostawionego przez 4-ch
aposto=[w ]dla wzmocnienia wiary-
godno>ci\, i tak nale/y te/ traktowa:
jego 12-tu aposto=[w, jako zmy>lonych
w liczbie, dope=nionych do 12-tu.
Biblia – najwi"ksza blaga cywilizacji
bia=ego cz=owieka.
apostrof poligr. znak pisarski w
postaci przecinka u g[ry ]’\, wska-
zuj'cy opuszczenie litery lub liter,
np. O’Brien ]z rodu Brien\, father’s
]ojca\.
gr. apostrophos ]odwr[cony\
¯ apostrophe,
=ac. apostrophus, ang. apostrophe,
ros. apostrov-apostrow.
apostrofa odwo=anie si" do osoby
nieistniej'cej, np. zmar=ej, w celu
wywo=ania silniejszego wra/enia na
s=uchaczu.
gr. apostrophe ]odwr[cenie, zwrot\,
=ac. apostrophus,
ros. apostrofa-apostrofa.
†apoteka(rski(rz(rz[w med.
apoteoza
apteka, sklep z lekami, korzeniami, i
kosmetykami.
apoteoz-a(owa: ub[stwienie,
1. ukazanie w >wietno>ci i chwale
jakiego> wydarzenia, zwykle w
dziele literackim, plastycznym,
lub muzycznym; idealizowanie,
wys=awianie, wychwalanie.
2. rel. uznanie istoty ludzkiej
za b[stwo.
3. dawn. /ywy obraz, cz"sto ko<cowa,
uroczysta scena przedstawie< w
teatrach dworskich.
gr. apotheosis ¯ apo % theun
]przeciwstawi: si", opiera:\,
¯ apo % theos ]b[g\,
=ac. i ang. apotheosis,
ros. apofeoz, bogotvorenie.
apozycja
apretur-a(owa: proces.
ostateczne wyka<czanie tkanin,
prz"dzy, sk[r, futer, itp., za pomoc'
specjalnych >rodk[w jak krochmal,
myd=o, t=uszcz, estry, dla nadania
im po/'danych w=a>ciwo>ci, jak
g=adko>:, elastyczno>:, po=ysk.
franc. appreter ]wyka<cza:\,
ang. to prepare, to dress.
a priori, apriory-czny(zm filoz.
1. bez zapoznania si" z faktami,
2. uprzedzaj'c fakty; z g[ry;
nie oparty na do>wiadczeniu lecz
na rozumowaniu.
=ac. a priori ]od pierwszego, z za=o-
/enia\ ¯ prius ]pierwej\,
ang. a priori.
aprob-ata(owa:
akceptacja, uznanie czego za s=usz-
ne, zgoda, gor'ca pochwa=a.
=ac. approbo, approbatus ]zatwier-
dzony\, starofranc. approbatif,
ang. approbative;
=ac. approbare,
starofranc. aprover,
>redniow. ang. aproven,
ang. approve,
ros. odobr-qt;/it;.
a propos jęz.
aprowi-zacja(zacyjny(dowa:
społ. zaopatrzenie ludno>ci w artyku=y
pierwszej potrzeby, zw=. w /ywno>:.
=ac. ad ]do\ % provisio ]przezor-
no>:, zapobiegliwo>:\
franc. approvisionnement,
ang. provisioning,
ros. zagotovlenie, zapas.
apsyda(lny, absyda(lny
1. archit. nisza, najcz">ciej sklepiona,
stanowi'ca w ko>cio=ach zamkni"-
cie prezbiterium lub naw,
2. apsydy ]l. mnoga\ astr. punkty naj-
wi"kszego przybli/enia i najwi"k-
szego oddalenia orbity jednego
cia=a niebieskiego wzgl"dem dru-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
giego, centralnego, np. Ksi"/yca
wzgl"dem Ziemi ]perigeum i apo-
geum\, Ziemi wzgl"dem S=o<ca
]perihelium i aphihelium\.
gr. hapsis ]sklepienie, =uk\ ˘
apsidos ]w dope=n.\
=ac. apsis, absis, ang. apsis.
apte-ka(karski(karstwo(karz(
(czka(czny handl., farmac.
pomieszczenie w kt[rym przecho-
wuje si", przygotowuje i sprzedaje
leki. ˚apoteka.
gr. apotheke ]sk=ad\,
niem. apotheke, ang. pharmacy,
staropol. apoteka,
ros. apteka, farmaciq.
~ar wiel`, `ciel.
¯ arcy ¯ gr. archi.
ar miara powierzchni ziemi r[wna
10 metrom kwadratowym ]10 x 10 m\,
setna cz">: hektara ]100 x 100 m\.
=ac. area ]plac, powierzchnia ziemi\.
ara ptak. ptak z rodziny papug ame-
ryka<skich, o bardzo d=ugim ogonie
i barwnym upierzeniu.
hiszp. ¯ j. Guarani ]1. p=d. amery-
ka<skich Indian, /yj'cych mi"dzy
rz. Paraguay a Atlantykiem, 2. j.
Tupi szczepu Guarani u/ywany jako
og[lny, narodowy, rodzimy, tubylczy
w Paragwaju\.
arab(ski(istyka etn., zwierz.
1. cz=onek narodu arabskiego, Arab,
2. ko< odznaczaj'cy si" ma=', kszta=t-
n' g=ow', pi"kn', zwi"z=' budow',
wytrwa=o>ci', szybko>ci'.
ang. Arab(ia(ian(ic(ist,
staroros. sracin-sracin ]Arab,
skr. ˚Saracen\.
arabeska ozd. ornament oparty na
motywie stylizowanej, wij'cej si"
=odygi ro>linnej ]z li>:mi, kwiatami,
owocami\.
ital. arabesco ¯ Arabo,
ang. arabesque,
ros. arabesk-arabesk.
Arabia ˘ arabski geogr., etn.
Latopis mnicha +awrenta ]Laurenta\,
pisany w Konstantynopolu, 1377–1381,
przytacza staro/ytne dzieje Rosji zwanej
Rusi' Kijowsk'. Na samym pocz'tku
r"kopisu znany w[wczas >wiat i historia,
od biblijnego Potopu, jak na pobo/nych
mnich[w przysta=o&
“Zacznijmy wi"c t" powie>:. Po Potopie
pierwsi synowie Noego& Sem, Cham
i Japhet rozdzielili ziemi". I dosta=
si" Wsch[d Semowi& Persja, Baktriana
wzd=u/ a/ do Indii, a wszerz do Nirokuria
}wyspy Kuria Muria| – tak m[wi'c jakby
ze wschodu na po=udnie, i Surija }Syria|
i Midia }Media| po rzek" Euphrates, Ba-
bilon, Korduna }Kurdy|, Assyria, Mezo-
potamia, najdawniejsza Arabia, Elmais
arbiter
}Oman|, India, silna }bliska| Arabia, Kulii
}Celesyria|, Komaginy }Khoms, w Libii,
32° 39' N, 14° 16' E, giny ¯ guinea [gini]
= *morze, woda  ignis = ogie<| i
Phenicja ca=a.”
wi"cej ˚nr 600 Znacz. s=[w.
ang. Arabia, ros. Araviq-Arawija,
gr.-celt. BW.
†arabik ozd., jubiler.
jaki> kamie< podobny do s=oniowej
ko>ci }koral, J.D.|.
staropol. 1472 arabyk arabicus.
arachid(owy bot.
odmiana wyki, Arachis hypogaea,
uprawianej w klimacie ciep=ym.
gr. arachos ]odmiana wyki\.
arak spoż. nap[j alkoholowy o sil-
nym, przyjemnym zapachu, mocny
nap[j spirytusowy ]ok. 60@ alkoho-
lu\, z ry/u lub melas.
arab. ’araq ]dosł. pot, sok\.
franc. arac, ang. arrac,
ros. arak, risovaq vodka.
arakuria bot. drzewko donicowe.
aran/-acja(er(owa: muz.
uk=ad(a:; adaptacja utworu muzycz-
nego przeznaczonego na inny g=os,
instrument, zesp[=.
starofranc. arrangier ¯ a` %
rangier ]ustawi: w porz'dku\
¯ rang ]porz'dek, ranga, stopie<\,
franc. arranger ]organizowa:\,
ang. arrange,
ros. ustraivat;, privodit;,
prigotovlqt;, i dr.
Ararat geolog.,
g[ra na pograniczu Armenii, Turcji,
Iranu i Azerbajd/anu, wi"cej ˚Potop.
ararat  terra ]ziemia\.
aras, haras, harras tkan. ˚arras.
araukaria bot., drzew.
Araucaria, wysokie, wiecznie zielone
drzewo iglaste z Ameryki P=d., Austra-
lii, i wysp Oceanii.
arauc. Arauco ]prowincja w Chile\.
hiszp. Araucano ]jedno z licznych
p=d. ameryka<skich i australijskich
wiecznie zielonych drzew rodziny
iglastych, sosen, >wierk[w\,
=ac. araucaria, ang. araucaria.
arba pojazd. dwuko=owy pojazd.
ros. arba,
ang. a high two-wheeled car.
˚hansom.
arbit-er(ralny(ra/(ra/owy prawn.
s"dzia polubowny, rozjemca, wyzna-
czony przez strony wiod'ce sp[r.
=ac. arbiter ]s"dzia, rozjemca\
˘ arbitrari ]decydowa:, decyzje
wydawa:\ ˘ arbitratus, arbitratio
]arbitra/, post"powanie rozjemcze\,
arbitrarius ]arbitralny\,
ang. arbitra•ry(te(tion(tor,
aborteum
ros. arbitra'-arbitra/.
arboretum ogr[d, w kt[rym dla ce-
l[w badawczo-naukowych hodowane
s' r[/ne gatunki drzew i krzak[w.
=ac. arbor ]zaro>la, szk[=ka drzew,
drzewko\, ang. arboretum.
arbuz bot. Citrullus vulgaris, dynia
uprawiana ze wzgl"du na smaczne
owoce o s=odkim, czerwonym mi'/-
szu; kawon.
pers. chärbuzä ]melon\,
staropol. karbuz, karbusz,
ros. arbuz>
gr. melopepon ¯ melon ]jab=ko\
% pepon ]melon\ ˘ =ac. melopepo,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
melon, ]water\melon.
arch~, ~arch w=adca, g=[wny. gr.
archos ]w=adca, g=[wny, naczelny\,
=ac. archi`, arch`, staropol. arcy`.
arch(i~ w=ad` ¯ w=adca.
archanio=, archidiakon, archimadry-
ta, architekt, architektura, marchia,
anarchia, monarchia ]jednow=adstwo,
monow=ad\, hierarchia,
matriarcha•t(lny.
gr. archos ]w=adca, g=owa\,
=ac. archi`, arch`,
anglosas. arce`, erce`,
>redniow. ang. arche`, ang. arch`,
staropol. harchimendryta,
jarcybiskup, jardziekon,
˚arcy`.
†archa arka, skrzynia, ChK.
staropol. archa bosza ]arka bo/a\,
=ac. arcere ]zamyka:, odgrodzi:\
˘ arca ]skrzynia\ ˘ anglosas. arc,
earc ˘ ang. ark, franc. coffre,
arche, ros. kivot-kiwot, kovheg
-kowczeg ˘ Noev kovheg ]arka
Noego\.
archai-k(zm(iczny(zacja(zowa:
maj'cy cechy staro/ytno>ci, dawno-
>ci, przestarza=y, staro/ytny.
gr. archaios ]starodawny\ ˘ archa-
ikos, archaismos ]archaizm\,
franc. archaisme,
ang. archa•ic(ically(ism(istic(ize,
ros. arxai-zm/heskij.
†archangielski rel. archanielski.
†archanjeski rel. archanielski.
staropol. 1453 archanyol Gabryel.
gr. archos ]g=[wny, naczelny\ %
angelos ]po(wy•s=aniec, anio=\ ˘
p[{no=ac. archangelus ˘
starofranc. i ang. archangel,
ros. arxangel-archangie=.
czyli “mity greckie” w nowszym
wydaniu, czyt. postacie urojone.
archeo~ pierwszy cz=on wyraz[w
z=o/onych dotycz'cych badania
wielce odleg=ej przesz=o>ci.
gr. archaios ]dawny\.
archeografia szkoln.
nauka zajmuj'ca si" badaniem zabyt-
k[w staro/ytno>ci, zw=aszcza pi>-
miennych.
gr. archaios ]dawny\ % grapho
]pisz"\.
archeolog(ia(iczny szkoln.
nauka badaj'ca dzieje ludzko>ci na
podstawie wykopalisk, odkrywek
w miejscach staro/ytnych miast,
pozosta=o>ci.
gr. archaio, archaeo % logos
]opowiadanie o staro/ytno>ci\,
franc. archeologie,
ang. archeolog-y(ist,
ros. arxeolog/iheskij/iq.
archetyp pierwowz[r, prototyp.
gr. archetypon ¯ arche ]pierw(ej\
=ac. % typon ]uderzenie, cios, znak
uderzenia; figura, zarys\,
¯ typein ]bi:, razi:\,
=ac. archetypus, ang. archetype.
archi muz.
grupa instrument[w smyczkowych
w orkiestrze symfonicznej. ¯ ital.
archidiecezja rel. prowincja ko>-
cielna obejmuj'ca kilka diecezji pod
zarz'dem biskupa; diecezja b"d'ca
pod zwierzchnictwem arcybiskupa.
gr. archi % dioikesis ]okr"g admini-
stracyjny\; ang. archdiocese ¯
arch % diocese.
archikatedra katedra biskupa.
archimadryta rel. opat generalny;
prze=o/ony klasztoru w Ko>ciele
Prawos=awnym, Ortodoksyjnym.
gr. archimandrites ¯ archi %
mandra ]klasztor, monaster\,
p[{no=ac, >redniow. ang. archiman-
drita, ang. archimandrite,
ros. arximandrit,
staropol. harchimendryta, nieme H.
archipelag geogr. zgrupowanie
wysp le/'cych blisko siebie, pierwot-
nie Morza Egejskiego ]ang. Aegean
Sea\, usianego licznymi wyspami.
gr. archi` ]g=[wny\ % pelagos
]morze\, ital. arcipelago,
ang. archipelago,
ros. arxipelag-archipelag.
architekt(ura(oniczny(onika
1. szkoln. nauka i sztuka budowania
oraz kszta=towania plastycznego
budynk[w,
2. uk=ad kompozycyjny budowli.
gr. architekton ]budowniczy\ ¯ ar-
chi ]g=[wny\ % tekton ]pracownik,
robotnik, budowniczy\,
=ac. architectus;
ros. arxitekt/or/ura/urnyj,
gr. architektonikos ]architektonicz-
ny\, =ac. architectonius,
ang. architectonic.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ard
architraw bud.
w architekturze klasycznej& dolna
cz">: belkowania spoczywaj'ca
bezpo>rednio na g=owicach kolumn,
d{wigaj'ca fryz i gzyms.
=ac. archi % trabs ]belka, ang. a
beam\, franc. i ang. architrave.
archiw-um(alny(ista(istyka kult.
1. uporz'dkowany zbi[r dawnych
dokument[w,
2. instytucja przechowuj'ca stare
dokumenty, akty spraw za=atwio-
nych przez urz'd, itp.
gr. arche ]pocz'tek, magistrat\
˘ ta archeia ]publiczne akta\.
gr. ˘ archeion ]urz'd miasta\,
=ac. archium, archivum,
franc. archif ]l. mnoga, archiwa\,
ang. archives ]archiwa\,
ros. arxiv/aris/arij.
archont poz. społ., dosł. by: na czele;
najwy/szy urz"dnik polis w staro/.
Atenach.
arcy~ pierwszy cz=on wyraz[w
z=o/onych oznaczaj'cy&
1. bardzo, wybitnie, niezwykle,
nadzwyczaj, ogromnie, wielce ˘
arcymistrz, arcydzie=o,
2. zwierzchnictwo, pierwsze<stwo ˘
arcybiskup, arcykap=an, arcyksi'/".
gr. arche ]pocz'tek\ ˘ archi`
]g=[wny, pierwszy, pocz'tkowy; w
biologii& pierwotny, prymitywny\,
˚arch(i.
arcybiskup rel.
arcydzie=o szt., lit.
arcydzi"giel bot.
Archangelica officinalis, ro>lina
zielona z rodziny baldaszkowatych,
o silnym, przyjemnym zapachu;
litwor, korze< archanielski.
arcykap=an rel.
kap=an starszy godno>ci', szczeg. u
pogan i ?yd[w.
arcyksi'/" poz. społ.
od XV w. tytu= dynastii Habsburg[w.
arcyle< char. osob.
arcy=garz osob., char.
arcy=otr osob., char.
arcymistrz mistrz nad mistrzami.
arcynudny
arcyosio= osob.
arcypasterz poz. społ.
arcytrudny jęz.
arcytw[r
~ard ¯ art ]sztuka\, ze zmian' TD.
=ac. ars, artis ˘ starofranc. arte ˘
>redniow. ang. art, arte.
Lit. Lubart, Lubard ]sztuk" lubi'cy\.
ard
~ard >mia=y, twardy.
¯ starofranc.
i po>redni niem. wy/yn hart.
area= obszar, powierzchnia ziemi.
¯ =ac. area ]plac, powierzchnia
ziemi\.
arena
1. plac wysypany piaskiem w staro-
/ytnym amfiteatrze lub cyrku
rzymskim na kt[rym odbywa=y
si" zapasy, walki gladiator[w,
2. ogrodzone, koliste miejsce w >rod-
ku cyrku gdzie odbywaj' si" popisy.
=ac. arena, harena ]piasek\
franc. arene, ang. arena,
ros. arena-arena.
arend-a(owa:(arz płatn.
1.a. przestarz. wydzier/awianie
]odst"powanie, odmajnowanie\ na
pewien okres nieruchomo>ci ]roli,
karczem, m=yn[w, zabudowa<\ z
prawem korzystania z dochod[w
za cen" umown',
1.b. zap=ata dzier/awna za u/ywanie
tego maj'tku,
2. dawn. karczma, szynk.
>redniow. =ac. arendo ]wydzier/a-
wiam\;
s=owotw. pokr. ang. rent, TD,
starofranc. i >redniow. ang. rente;
ang. lease ¯ starofranc. lais, leis,
lez ¯ =ac. laxare ]rozlu{ni:\ ¯
=ac. ¯ laxus ]luz\,
ros. otdaha v arendu, otkup.
areometr instr.
przyrz'd do pomiaru g"sto>ci cieczy,
do oznaczania ci"/ar[w w=a>ciwych;
densymetr, g"sto>ciomierz.
¯ gr. araios ]cienki\
% metro ]mierz"\.
r[/ny od aerometru ]gazomierza\.
areopag prawn.
1. najwy/szy trybuna= s'dowy
w staro/ytnych Atenach,
2. pot. grono os[b rozstrzygaj'cych
w spos[b autorytatywny jakie>
sprawy, lub uzurpuj'cych sobie
prawo takiego rozstrzygania.
gr. Areios pagos ]wzg[rze Aresa\.
areszt(owa:(ant prawn.
1. pozbawienie wolno>ci przez
umieszczenie pod stra/'; pomiesz-
czenie dla os[b aresztowanych,
2. zaj"cie, zabezpieczenie czego
przez w=adze s'dowe lub admini-
stracyjne.
=ac. ad % restare ]zatrzyma:\ ˘
>redniow. =ac. arrestum,
starofranc. arester, niem. arrest,
>redniow. ang. aresten,
ang. arrest, ros. arest-arest.
†arfa przestarz., muz.
strunowy instrument muzyczny,
nieme H.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
¯ niem. harfe.
arfa rodzaj sita do przesiewania
zbo/a, /wiru; przesiewacz.
rafa; raf•aarf•a.
¯ niem. reif, reifen ]obr"cz; k[=ko\.
argon chem., gaz.
pierwiastek chemiczny, gaz bezbarw-
ny, bezwonny; u/ywany do wype=nia-
nia /ar[wek elektrycznych.
gr. argos ]nieczynny\ ¯ a` ]nie`,
bez`\ % ergon ]czyn, ang. work\,
ang. argon.
Argonauci ¯ Argo ]nazwa statku\
% nautes ]/eglarz\.
1. mit. grupa greckich heros[w,
kt[ra na statku Argo dokona=a da-
lekich, jak na owe czasy, wypraw
morskich do Kolchidy na wschod-
nim wybrze/u Morza Czarnego,
2. w przen. >miali /eglarze; amatorzy
przyg[d morskich.
argot jęz. /argon, gwara >rodowisko-
wa. ˘ szwargot. ¯ franc.
argument(acja(owa:
1. log. dow[d, uzasadnienie, racja,
2. filoz. zdanie uzasadniaj'ce dany
s'd,
3. mat. wielko>: zmienna niezale/na;
od jej zmiany uzale/niona jest zmia-
na innej wielko>ci zwanej funkcj',
4. dawn. temat, tre>: utworu, jego
kr[tkie streszczenia.
=ac. argument-um(atio ¯ arguere;
=ac. arguere ˘ argutare ]papla:\,
starofranc. arguer,
>redniow. ang. arguen,
ang. argue ]rozstrz'sa:, uzasadnia:,
argumentowa:, wnioskowa:\,
ros. argumentaciq, pri-
vedenie dovodov> dovod,
argument> spor.
argus(owy
1. mit. potw[r o stu oczach
}czyt. wielu|, strzeg'cy nimfy Io,
2. ptak. Argusianus argus, ptak z
rodziny ba/ant[w, z mn[stwem
oczek na ogonie; /yje w Azji.
=ac. Argus ¯ gr. Argos.
aria muz. utw[r wokalny na g=os
solowy z akompaniamentem instru-
ment[w, zw=aszcza w operze.
=ac. aer ]powietrze\, ital. aria,
ang. aria.
ariani-n(zm, aria<ski rel.
wyznawca arianizmu; antytrynitariusz,
brat polski, socynianin.
Arianie odrzucali&
1. wiar" w Íw. Tr[jc",
2. zwierzchnictwo papie/a,
3. hierarchi" ko>cieln',
domagali si"&
4. tolerancji religijnej,
5. oddzielenia Ko>cio=a od pa<stwa.
Arius, IV w. A.D. – kap=an aleksan-
arktyczny
dryjski odrzucaj'cy doktryn", pogl'd,
o bosko>ci Chrystusa.
ang. Arianism ]arianizm\.
ariegarda stra/ tylna wojska.
franc. arrière-garde.
arka
1. Arka Noego, okr"t w kt[rym – wg
Biblii – Noe p=ywa= w czasie Potopu,
wraz z rodzin' i przedstawicielami
r[/nych gatunk[w zwierz't >wiata
]okolicy, dzi> rozumianej jako Glob;
Potop na ca=ym Globie#\, w rzecz.
wylew rzek& Tigris ¯ Tikrit % is
]rzeka, ¢woda\, i Eufratu ]Bratnia ¯
eu % =ac. frater\; Potop ¯ gr. potami
]rzeka, ¢woda\, Arka osiad=a na
g[rze Ararat, w Armenii ¯ =ac. terra
]ziemia, czyt. wspak\; B[g ludzko>:
wytopi= Potopem, za grzechy, kt[r'
stworzy= na podobie<stwo swoje, i
umi=owa= j' – lapsus za lapsusem.
woda s=owotw. zwi'zana z ogniem ˘
ang. spark ]iskra\, water ]watra czyli
ognisko\, itp., ˚element,
2. arka przymierza – skrzynia w kt[rej
staro/ytni Izraelici przechowywali
tablice dziesi"ciu przykaza<.
s=owotw. baz' ark  kra ]woda\,
s=owotw. koncepcji 022 ]czyt. wspak\.
kra ]woda\ ˘ rak ˘ raczkowa: ]pe=za:,
posuwa: si" na czworakach\, ang. crawl
]1. styl p=ywania, 2. raczkowa•:(nie\,
Arctic, Arktyka, arka ]Arka Noego\,
sh•ark ]rekin\, crabb ]skorupiak\,
barka ¯ =ac. barca ]=[d{\.
staropol. archa, ChK,
=ac. arca ]skrzynia\ ¯ arcere
]zamkni"cie\, anglosas. earc, arc,
ang. ark, ark of the covenant,
ros. Noev kovheg.
†arkabuz broń. ]˚Ss 2011\
ci"/ka strzelba r"czna albo osadzona
na lawecie.
arkada archit. element architekto-
niczny sk=adaj'cy si" z dw[ch podp[r
]np. filar[w, kolumn\ po='czonych
=ukiem.
=ac. arcus ]=uk\,
>redniow. =ac. arcata,
franc. i ang. arcade,
ros. arkada, svod.
arkan łow. d=ugi sznur z p"tl' do
chwytania zwierz't, szczeg[lnie
koni, u/ywany przez ludy pasterskie
i koczownicze, lasso.
tur. arkan.
arkana sekrety, tajemnice,
zawi=o>ci, niezawodne sposoby.
=ac. arcana ]l. mnoga, rzeczy nie-
dost"pne\, arcanus ]ukryty, sekret\,
ang. arcane, ros. tajna.
arktyczny geogr.
¯ Arktyka, Biegun P=n., polarny.
dosł. fale wodne ¯ ark ]woda\ % tic;
arkuczy
tak i Baltic, Adriatic, ˚arka, fala.
gr. arktikos ˘ ang. arctic.
¢arkuczy ^ a rkuczy jęz.
}arch.| m[wi'c, rzecz'c.
s=aw. arkuhi / a rkuhi.
¢arkuda anim., zwierz.
>redniow. arkuda ]nied{wied{\
¯ gr. arktos ]nied{wied{\.
ros. medved;, MN.
arkusz cienki p=at jakiego> materia-
=u, np. papieru, folii, blachy, o
okre>lonej wielko>ci.
=ac. arcus ]=uk\, od wygl'du wisz'ce-
go w czasie suszenia arkusza papieru.
anglosas. sceat,
>redniow. ang. schete,
ang. sheet,
ros. aprostynq, list, sloj.
arlekin lit.
tradycyjna posta: wiecznie zakocha-
nego s=ugi.
ital. arlecchino.
armada wojsk.
1. flota statk[w wojennych,
2. hist. Niezwyci"/ona Armada ]ang.
Invincible or Spanish Armada\
– flota wojenna kr[la Hiszpanii,
Filipa II, wys=ana w 1588 r. na
podb[j Anglii, zniszczona do-
szcz"tnie przez burz" i angielskie
si=y morskie.
hiszp. armada ¯ =ac. armata ]ro-
dzaj /e<ski\ ¯ armatus ¯ armare,
ang. armada, ros. armada-armada.
¢armanu akkad. bot. morela.
armata broń.
1. dzia=o o d=ugiej lufie przeznaczo-
ne do strzelania torem p=askim do
cel[w naziemnych, morskich, i
powietrznych,
2.a. dawn. uzbrojenie,
2.b. flota wojenna.
=ac. armata ]uzbrojona\;
ang. gun, cannon ¯ =ac. canna,
ital. cannone, franc. canon,
ang. cannon, ros. puwka, orudie.
armator handl.
1. osoba lub przedsi"biorstwo
eksploatuj'ce statek handlowy
w=asny lub nale/'cy do innego
przedsi"biorstwa,
2. dawn. przedsi"biorca uzbrajaj'cy
statek na sw[j koszt i wynajmuj'cy
do pa<stwu lub innym osobom.
p[{no=ac. armator, ang. shipowner.
armatura techn.
zesp[= pomocniczych element[w
maszyny.
=ac. armatura ]uzbrojenie, wyposa-
/enie\ ¯ armatus ¯ armare ]uzbro-
jony, chroniony\,
ang. armature, ros. armatura.
armia wojsk.
1. og[= si= zbrojnych pa<stwa,
2. cz">: si= zbrojnych pod jednym
dow[dztwem,
3. zwi'zek operacyjny z=o/ony
z kilku korpus[w lub dywizji.
=ac. armatus ]uzbrojony\,
starofranc. armee,
>redniow. ang. armee,
ang. army, ros. armiq, voisko.
†armoniak bot. /ywica z ro>liny
Ferula tingitana L., staropol. 1472
armonyak armoniacum.
†armowa: wojsk. uzbraja:. ˚Ss 2011;
gr. harmos ]staw, ='cze, spojenie\ ˘
=ac. armus ]g[rny cz=on r"ki\ ˘
armare ˘ armatura ]uzbrojenie,
wyposa/enie\, starofranc. armure,
>redniow. ang. armure,
ang. armor ]zbroja\,
ros. bronq-bronia, pancyr;.
¢arn ¯ niem. aran ]orze=\
˘ Jastarnia ]Jast – jastrz'b\, latarnia
]od latania, lot[w orlich\, Arnold
i inne.
=ac. aquila, starofranc. egle, aigle,
>redniow. ang. egle, ang. eagle,
ros. orël, niem. adler ]poet. aar\.
Dzi> latarnia jest wysokim s=upem
o>wietleniowym....
R[wnie/, przez przypadek, arn zasto-
sowano do pomieszcze< i narz"dzi
wyrobniczych, pracy& m"czarnia, ma-
sarnia, piekarnia, >lusarnia, tokarnia.
Przyczyn' by=a ko<c[wka `arz&
masarz, piekarz, tokarz, ˘ `arnia.
†arnasz panc. harnasz, nieme H.
arnika bot.
Arnica montana, bylina z rodziny
z=o/onych ]Compositae\; kupalnik.
p[{no=ac. ¯ gr.
arogan-t(cja char.
zbytnia pewno>: siebie po='czona
z lekcewa/eniem innych; buta,
zuchwalstwo.
=ac. arrogare ˘ arrogans,
ang. arrogant,
ros. vysokomer-ie/nyj,
nadmenn-ost;/nnyj.
aromat(yczny woń.
mi=a wo<, przyjemny zapach.
gr. aroma, w dope=n. aromatos,
]s=odki korze<\, =ac. aromata,
starofranc. i >redniow. ang. aromat,
ang. aroma,
wo=. 1289 aromat ]aromatowi\,
ros. blagovonie, aromat.
arped/io muz. spos[b wykonywania
akordu, d{wi"ki jego grane w bardzo
szybkim nast"pstwie.
ital. arpeggio, arpeggiare ]ang. a
play on a sharp\ ¯ arpa ]ang. a harp\,
arras gat. gobelinu, artystyczna tka-
nina >cienna o zamkni"tej kompozycji,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
artykulacja
na>laduj'ca obraz, sporz'dzana z cien-
kich nici we=nianych, cz"sto z dodat-
kiem nici jedwabnych i z=otych.
¯ Arras, miasto w Artois, Francja.
staropol. haras(owy, aras, harras.
ars-en(enian(eniak(zenik
pierwiastek chemiczny; tr[jtlenek
arsenu, substancja krystaliczna lub
bezpostaciowa, b"d'ca siln' trucizn',
u/ywana m.in. do wyrobu >rodk[w
owadob[jczych i chwastob[jczych,
trutek na gryzonie, do konserwacji
sk[r, i niekiedy w lecznictwie.
gr. arsenikon ¯ arab. az zirnich,
=ac. arsenicum, starofranc. arsenic,
>redniow. ang. arsenik, ang. arsenic,
ros. myw;qk, arsenik.
arsena= wojsk., jęz.
zbrojownia, sk=adnica broni;
w przen. zas[b >rodk[w, argumen-
t[w; zbi[r rzeczy.
ital. arsenale ¯ arab. dar as-sina’ah
]dom przemys=u\, franc. arsenal,
ang. arsenal, ros. arsenal.
arteria
1. anat. t"tnica, naczynie krwio-
no>ne prowadz'ce krew z serca
do narz'd[w cia=a,
2. wa/ny szlak komunikacyjny& linia
kolejowa, kana=; g=[wna, przelo-
towa ulica miasta.
gr. arteria ¯ prawdop. ¯ aeirein
]wznie>:\, =ac. arteria,
franc. artere, arterial, dzi> arteriel,
ang. artery, arterial
ros. arterial;nyj ]arterialny\.
arterioskleroza proces.
artez-ja(yjski g="boka studnia wier-
cona, si"gaj'ca w[d gruntowych.
¯ franc. artesien ]Artezji, z Artezji,
ang. of Artois ¯ starofranc. Arteis\,
ang. artesian well.
artrety-zm(czny med. przewlek=a
choroba przemiany materii, odk=adanie
si" w tkankach ]g=[wnie w okolicach
staw[w\ soli kwasu moczowego;
dna.
ang. arthralgia.
artyficjalizm
artykulacja
1. jęz. ruchy narz'd[w mowy
wywtarzaj'ce okre>lon' g=osk",
2. anat. spos[b schodzenia si" z"b[w
przy zwieraniu szcz"k; zgryz,
3. muz. spos[b wykonania przez
artyst" ]muzyka lub >piewaka\
d{wi"k[w,
4. archit. rozcz=onkowanie, rozbicie
p=aszczyzny na poszczeg[lne
cz=ony za pomoc' motyw[w
architektonicznych.
=ac. articulatio ]rozcz=onkowanie\
starofranc. articulatus ¯ articulare
¯ articulus, franc. articuler,
artyku=
ang. articulate ]wymawia:\,
ang. articulation ]wymawianie\, ros.
vnqtnyj, hlenorazdel;nyj.
artyku=
1. kr[tka wiadomo>: prasowa,
2. prawn. cz">: ustawy lub umowy
zamkni"ta logicznie w jednym
zdaniu lub kilku zdaniach; ust"p,
rozdzia=, paragraf,
3. rodzaj wyrobu, towaru,
4. zasada religijna ]np. artyku= wiary\,
sk=adnik tekstu j' formu=uj'cego,
5. jęz. rodzajnik, przedimek,
6. dawn. artyku=y ]l. mn.\ przepisy,
instrukcje, ustawy.
=ac. articulus ]cz=onek, ust"p\,
starofranc. i franc. article,
>redniow. ang. i ang. article, ros.
ogovorka v uslovii> ve];>
stat;q> tovar, material.
artyler-ia(yjski(zysta wojsk.
jednostka wojska obs=uguj'ca dzia=a.
¯ art ]ty=\  tra ]prz[d\, % tyler ¯ tyl.
starofranc. artillerie ¯ atilier
]z wp=ywem arte, ang. sp. influen-
ced by arte ¯ =ac. ¢apticulare, to set
aright ¯ aptus, suitable, see APT\,
>redniow. ang. i ang. artillery,
ros. artilleriq.
arty-sta(zm(styczny szt.
tw[rca lub odtw[rca dzie=a sztuki.
=ac. ars, artis ]sztuka\, ital. artista,
franc. artiste, ang. artist,
ros. xudi'nik, artist.
artysta ¯ art ]sztuka\
¯ =ac. ars, artis, starofranc. arte,
>redniow. ang. art, arte, ang. art,
ros. iskustvo-iskustwo, xudo-
'estvo-chudo/estwo ]malarstwo\.
arystokra-cja(ta(tyczny poz. społ.
rz'd z=o/ony z najlepszych, b'd{ z ma-
=ej, uprzywilijowanej klasy; 1561 r.
gr. aristokratia ]w=adza najlepszych\
¯ =ac. aristos ]najlepsi\
% kratein ]rz'dzi:\,
=ac. aristocratia, ang. aristocracy,
ros. aristokratiq, zant;-znat
lub zna: ]arstokracja, ang. people of
quality, high life\,
starofranc. aristokratique ˘
aristocrate, ang. aristocrat,
ros. znat;, aristokrat.
aryston mechaniczny instrument
muzyczny o kszta=cie skrzynki.
¯ franc. ¯ gr.
arytmety-ka(czny szkoln.,
podstawowa cz">: matematyki
zajmuj'ca si" operacjami liczb
opisanymi w cyfrach.
gr. arithmos ]liczba\ ˘ arithmein
]liczy:\ ˘ arithmetikos ]arytmetycz-
ny\ ˘ ]he\ arithmetike ]techne\
]sztuka liczenia\, =ac. arithmetica,
starofranc. arismetrique ]z wp=ywem
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
=ac. ars metrica – sztuka mierzenia\,
>redniow. ang. arsmetike, arsme-
trike, ang. arithmetic ]arytmetyka\,
ros. arifmetika-arithmetika.
arytmia med. niemiarowo>: t"tna,
nier[wny rytm pracy serca.
gr. arrhytmia ]brak rytmu\ ¯ a`
]nie`, bez`\ % rhythmos ]miara, ang.
measure\ ˘ ang. arrhythmi-a(c.
arytmogryf =amig=[wka cyfrowa,
kt[rej rozwi'zanie polega na wstawie-
niu odpowiednich liter w miejsce cyfr.
¯ gr. arithmos ]liczba\ % griphos
]zagadka\,
arytmometr techn.
maszyna u=atwiaj'ca szybkie i do-
k=adne liczenie w zakresie dzia=a<
arytmetycznych.
¯ gr. arithmos ]liczba\ % metreo
]mierz"\,
arywista przestarz., osob.
karierowicz, cz=owiek kt[rego g=[w-
nym d'/eniem jest zdobycie stanowi-
ska, w=adzy, lub pieni"dzy.
franc. arriviste.
~arz przyrostek u/ywany w naz-
wach zawod[w, np. murarz, tokarz;
pokr. `er.
¯ arcy ]wielki, mistrz\, art ]sztuka\,
lub oba razem; CZTC
arj ˘ `aj ]rataj, bugaj\,
=ac. `arem, anglosas. `ere,
>redniow. ang. `er]e\, ang. `er.
†arzek'c m[wi'c, Ss 2011
¯ a % rzek'c.
as
1. karc. karta najwy/szej warto>ci
w danym kolorze,
2. cz=owiek celuj'cy w czym,
3. u staro/ytnych Rzymian i w Íred-
niowieczu& miedziana jednostka
monetarna.
=ac. as ˘ >redniow. ang. as, aas ˘
ang. ace, ros. tuz-tuz.
asafetyda /ywica o silnym zapachu
i smaku czosnku, u/ywana jako
>rodek leczniczy; smrodzieniec;
wg Swo 1980&
gumo/ywica otrzymywana z korzeni
i k='czy zapaliczki lekarskiej ]Ferula
asa foetida\; w nalewkach stosowana
dawniej jako >rodek uspakajaj'cy.
=ac. asa foetida ¯ pers. asan.
asambl dawn.
zebranie towarzyskie, bal.
=ac. ad` % simul ]razem, ang. toge-
ther\ ˘ assimulare ˘
starofranc. assembler, asembler,
>redniow. ang. assemblen ˘
ang. assemble,
ros. sobranie-sobranie ˘
so-birat;/brat;.
asceta osob. cz=owiek poddaj'cy
asfalt
si" surowej dyscyplinie wewn"trz-
nej, powstrzymuj'cy si" od wszel-
kich uciech /yciowych.
gr. askein ]>wiczy:, ang. to exerci-
se\ ˘ asketikos ]:wiczony\,
gr. asketes ]:wicz'cy si"\ ˘
franc. ascétique, ang. ascetic,
ros. asket-asket, otwel;nik.
asceza surowy tryb /ycia.
gr. askesis ]:wiczenie\.
asekura-cja(nt(ctwo(owa:
1. ubezpieczenie, zapewnienie od-
szkodowania za straty poniesione
bez jego winy,
2. instytucja prowadz'ca ubezpie-
czenie,
3. zabezpieczenie, zapewnienie bez-
piecze<stwa, ochrona, obrona.
>redniow. =ac. assecutario ]zabez-
pieczenie\ ¯ as % securus ¯ se
]wolne od\ % cura ]piecza\,
starofranc. enseurer, enseurance,
>redniow. ang. ensuren,
ang. insure, insurance; security,
ros. straxovanie> v bezo-
pastnosti> obespehennyj .
asenizacja kult.
1. poprawa warunk[w zdrowotnych
w skupiskach ludzkich, np. mia-
stach, wsiach, fabrykach,
2. usuwanie nieczysto>ci.
¯ niem. assänisation
¯ franc. sain ]zdrowy\,
¯ =ac. sanus ]zdrowy, ang. healthy\.
asenterunek wojsk.
pob[r rekruta do wojska; branka.
¯ niem. assentierung,
ang. ]Am.-English.\ draft.
asepty-ka(czny wyja=awianie;
aspeptyczny – wyja=owiony, pozba-
wiony drobnoustroj[w.
gr. a % septikos ]wywo=uj'cy gnicie\.
franc. aseptique, ang. aseptic,
ros. aseptiheskij ]aseptyczny\.
asesor prawn.
1. pracownik s'dowy lub prokura-
torski, pe=ni'cy tymczasowo
funkcj" s"dziego lub prokuratora,
2. cz=onek prezydium zebrania,
kolegium s'dowego, itp.,
3. dawn. urz"dnik administracyjny;
urz"dnik policji ziemskiej na Litwie
i w by=ym zaborze rosyjskim.
=ac. ad ]ang. to\ % sedere ]si'>:,
ang, to sit\ ˘ assessus ˘ assessor
˘ starofranc. i >redniow. ang.
assessour ˘ ang. assessor,
ros. raspredelitel;,
¯ opredel-qt;/it;.
asfalt(owa:(owy smo=a ziemna,
twarda, czarna lub brunatna smo=a
pochodzenia organicznego, s=u/y do
pokrycia powierzchni ulic, do produk-
cji materia=[w izolacyjnych, sprz"tu
asfaltobeton
elektrotechnicznego, lakier[w.
gr. asphaltos, asphalton ¯ semic.
=ac. asphaltum, franc. asphalte,
ang. asphalt, ros. asfalt-asphalt,
gornaq smola.
asfaltobeton bud.
asfaltoguma
asfodel bot. Asphodelus, ro>lina
z rodziny liliowatych ]Liliaceae\, o
bia=ych kwiatach; w staro/ytno>ci&
kwiat cmentarny; z=otog=[w.
gr. asphodelos.
†asi ale, ˚Ss 2011.
staropol. asy. ang. but, ros. no-no.
as-mol# okrzyk.
asocjacja
1. w teatrze, zwi'zek mi"dzy przedsta-
wieniami, jedno z przedstawie<
przywodzi na my>l drugie; ko-
jarzenie,
2. ugrupowanie, zesp[=, >rodowisko,
3. dawn. stowarzyszenie, sp[=ka.
>redniow. =ac. associatio ]po='cze-
nie, zwi'zek\ ¯ associatus ¯ asso-
ciare ]po='czenie, unia, zwi'zanie\ ¯
ad % sociare ¯ socius ]towarzysz\,
ang. association, associate,
ros. ob]estvo> associacia>
so[z.
asonans
1. rym niedok=adny, zachowuj'cy
zgodno>: brzmie< samog=osek
przy braku zgodno>ci sp[=g=osek,
2. muz. zgodne wsp[=brzmienie
d{wi"k[w; przeciwie<stwo
dysonansu.
=ac. ad` ]do`\ % sonare ]d{wi"cze:,
ang. to sound\ ˘ assonare ˘ asso-
nans ˘ franc. i ang. assonance.
asortyment zestaw materia=[w
wg rodzaj[w i gatunk[w, w zak=adzie
produkcyjnym, instytucji handlowej.
=ac. a % sorte, starofranc. assorter ˘
franc. assortiment, ang. matching,
sorting, assortment ]asortyment,
dob[r\,
ros. assortiment, podbor,
vybor tovarov, rasprede-
lenie.
asparagus bot. Asparagus, ro>lina
zielona z rodziny liliowatych ]Lilia-
ceae\, o drobnych, =uskowatych
li>ciach, bardzo dekoracyjna.
gr. asparagos,
=ac. i ang. asparagus,
franc. asperge,
ros. spar'a-spar/a.
aspekt
1. punkt widzenia,
2. jęz. kategoria gramatyczna okre-
>laj'ca dokonany lub niedokona-
ny charakter czasownika,
3. w astrologii, wzajemne po=o/enie
gwiazd i planet.
staropol. aspekt ]uk=ad cia= niebie-
skich, horoskop\.
=ac. ad % spicere, specere
]gl'da:, patrze:, jrze:\.
˘ aspicere ˘ aspectus ]wygl'd\,
>redniow. ang i ang. aspect,
ros. vid-wid, naru'nost;,
polo'enie> tohka zreniq.
aspir-acja(ant(antura(ator(
(owa:
1. osob. ambicja, pragnienie,
d'/enie do czego>,
2. jęz. przydech towarzysz'cy arty-
kulacji niekt[rych g=osek,
3. med. wyci'ganie cieczy lub gazu,
zgromadzonych w chorych cz">-
ciach cia=a, przy pomocy aspiratora.
=ac. aspiratio ]oddech\ ¯ aspirare
˘ aspirans ˘ ang. aspirant,
ros. pridyxanie> domogate-
l;stvo, sil;noe 'elanie>
vdyxanie> stremq]ijsq,
iskatel;.
aspiryna C9H8O4, >rodek leczniczy,
kwas acetylosalicylowy, przeciw-
go>:cowy, przeciwb[lowy i napotny,
stosowany przy zazi"bieniu, gor'cz-
ce, nerwob[lach, b[lach staw[w i
mi">ni.
gr. a ¯ acetyl % spirsuare ]kwas
salicylowy\ % in, ang. aspirin.
†assalay $, wg Ss 1953.
staropol. 1448 ¢que minist}e|r}i|ali
protunc existenti dicto ¢assalay.
p[{no=ac. assilire,
starofranc. asailir,
>redniow. ang. assailen,
ang. assail ]napada:, atakowa:\.
†assawu=, jessawu= poz. społ.
namiestnik u Kozak[w w chor'gwiach
husarskich lub pancernych.
astat promieniotw[rczy pierwiastek
chemiczny, otrzymywany sztucznie.
gr. astatos ]niezdolny\ ˘
p[{no=ac. astatinum ˘
ang. astatine.
asteni-a(czny med.
utrata si= po ci"/kiej chorobie.
gr. a` ]bez`, nie`\ % sthenos
]wzmocnienie, si=a, ang. strength\ ˘
astheneia; gr. astatos ]niezdolny\,
ang. asthenia,
gr. asthenikos ˘ ang. asthenic,
ros. asteniq,
slablenie-os=ablenie.
astenia anat.
stan s=abo>ci fizycznej.
=ac. asthenia ¯ starogr. asthenia.
astenik anat. cz=owiek o szczup=ej
budowie cia=a, s=abo rozwini"tych mi"-
>niach i w'skiej klatce piersiowej.
gr. asthenikos ˘ ang. asthenic.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
astrolog
aster
1. bot. Aster, gatunek kwiatu z ro-
dziny z=o/onych ]Compositae\,
2. astr. gr., =ac. gwiazda.
gr. i =ac. aster ]gwiazda\,
ros. astra-astra ]bot. aster\.
asteroida astr. jedna z ma=ych planet
kr'/'cych wok[= S=o<ca, przewa/nie
mi"dzy orbitami Marsa i Jowisza.
gr. asteroides ]gwia{dzisty\
¯ aster ]gwiazda\ % `eides ]`oid\,
ang. asteroid,
ros. asteroid, planetoid.
astma med. ataki duszno>ci wyst"pu
-j'ce przy niekt[rych chorobach serca
i systemu nerwowego; dychawica.
gr. asthma ]dychawica\
¯ anzein ]oddycha: z trudno>ci'\,
franc. asthme, ang. asthma,
ros. astma, odywka-odyszka,
staroros. uduw;e-uduszie.
astra astr. gwiazda.
gr. astron ]gwiazda\, ang. star;
astrolog(ia, astronom ]od XIV w.\,
astronauta, astrometr.
astro~ pierwszy cz=on termin[w
zwi'zanych z gwiazdami&
astrolabon ]instrument do pomiaru
wysoko>ci gwiazd, wymieniony
nast"pnie przez sekstant\, astrolog,
astronom, astronauta, astrofotogra-
fia, astrofizyka.
gr. astron ]gwiazda\.
astrofotometria szkoln.
astrograf
astroida astr.
inne okre>lenie planetoidy.
astrolabium instr.
pomiarowy przyrz'd astronomiczny
u/ywany do nawigacji do pocz'tku
XVIII wieku.
astrolog(ia(iczny pseudonauka
rozpowszechniona w staro/ytno>ci
i Wiekach Írednich, zajmuj'ca si"
rzekomym wp=ywem cia= niebieskich
na /ycie ludzkie.
Tak i dzisiaj – ten sam rodzaj oszust[w,
jedynie granica do>cigni"cia ich w tym
odsuni"ta znacznie, jak B[g, w staro-
/ytno>ci i Íredniowieczu spogl'da=
na ludzko>: zza chmur, a dzisiaj i na
Marsie jego dworu nie ma.
1265 A.D. wo=y<ski pisiec odnotowa=
pojawion' komet" na niebie “gwiazd"
na wschodzie, ogoniast', wypuszcza-
j'c' od siebie =uki wielkie, za to zwie
si" w=osat'. Od ogl'dania wi"c tej
gwiazdy strach ogarnia wszystkich
ludzi. Biegli orzekli, /e “mjate/” ]za-
mieszki, rozruchy\ b"d', lecz B[g
zbawi= wol' swoj' i nie by=o nic ]nic
nie zdarzy=o si"\.”
Cia=a niebieskie maj' wp=yw na /ycie
astrometria
ludzkie, lecz le/y on poza intelektual-
nymi horyzontami wsp[=czesnej nam
ludzko>ci – co> w tym jest.
Wiemy jedynie, /e wybuch gwiazdy,
supernowej, m[g=by zmie>: ca=e /ycie
na Ziemi, tak i S=o<ce – te/ mo/e.
gr. astron % logia ¯ legein ]m[wi:\,
>redniow. ang. astrologie,
ang. astrology,
ros. astrologiq-astrologija.
astrometria
astronauta
astronautyka
astronawigacja
astronomiczny
astygmaty-zm(czny
1. anat. wada soczewek powoduj'ca
nieostro>: obrazu,
2. med. wada wzroku, nieostre
widzenia wskutek zniekszta=cenia
rog[wki; niezborno>:.
gr. a` % stigma, stigmatos % ism,
ang. asthigmati-sm(c.
†astrych bud. pod=oga, posadzka.
asumpt przestarz. pobudka, okazja
do czego, pow[d, pretekst, zach"ta.
=ac. assumptus ]przyj"ty\.
¢ata pomieszczenie pod dachem,
chata, wiata, komnata.
asygn-ata(owa:(cja prawn.
kwit wyp=acenia sumy pieni"/nej.
=ac. assigno ]przydzielam\ ¯ assi-
gnare ˘ starofranc. assigner,
>redniow. ang. assignen ˘
ang. assign ]wyznaczy:, przydzie-
la:, przypisywa:\
assignare ˘ assignatus, assi-
gnatio ˘ starofranc. assignacion
ang. assignation, ros. transfert,
peredaha-peredacza;
assignaciq-assignacja.
asymetr-ia(yczny brak symetrii.
gr. a` % symmetria ˘ assymetria
˘ ang. asymmetr-y(ical,
asimetriq,
ros.
nesimetriheskij.
asymil-acja(ator(owa:(acyjny(t
proces. przyswaja:, wch=ania:;
upadabnia: si".
=ac. similis ]podobnie\ ˘
ad % similare ˘ assimilare ˘
assimilatus, assimilatio,
franc. assimilation,
ang. assimila-te(tion,
ros. upodoblqt;, usvaivat;>
assimilirovat;.
asyrologia jęz., szkoln.
nauka zajmuj'ca si" badaniem j"zyka,
dziej[w, kultury i pi>miennictwa
]klinowego\ staro/ytnej Syrii
i Babilonii.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
asyst-a(ent(owa:(encja(entura
społ. orszak, poczet, >wita, osoby
towarzysz'ce, eskorta.
=ac. stare ]sta:\ ˘ ad % sistere ˘
assistere ˘ franc. assister, ang.
assist, ros. po-mogat;/moh;,
sodejstvovat;,
=ac. assisto ]towarzysz"\ ˘ assis-
tentia ]pomoc\ ˘ franc. assistance
]obecno>:\;
=ac. assistens, w dope=n. assisten-
tis ]towarzysz'cy\ ˘ pol. asystent.
¢aszcze, acze jęz.
Latopis 1116 a]e-aszcze ]je>li,
cho: i, w[wczas, nie bacz'c na to
/e, w[wczas$ by: mo/e$\, ˚acze.
wo=. a]e ]aszcze – je>li, bez wzgl"du
na co, nie ogl'daj'c si" na, cho: i,
nast"pnie co, by: mo/e\.
¢at jęz. niech, tak.
>redniow. at=-at, ato-ato.
atak(owa: kult., zdarz.
ang. attack, ital. attaccare,
franc. attaquer.
ataman hist., poz. społ. dow[dca
wojsk i naczelnik osiedli kozackich;
pocz'tkowo wybierany, p[{niej
mianowany przez car[w rosyjskich;
nieme H.
pol. hetman ]g=owa armi, w[dz\ ¯
het ¯ ang. head ]g=owa\ % man,
TD, ang. commander-in-chief,
ros. glavnokomandu[]ij-
g=awnokomandujuszczij ]g=[wnodo-
wodz'cy\.
staropol. 1435 wathaman,
1437 Trusz wathaman servus,
}Trusz jest nazw' w=asn', ¯ thrush,
Turdus, drozd, gat. ptaka|
1438 Iwan wathaman de Haynow-
cze, 1439 wathaman ˘
wataman, watman ]ni/szy urz"d-
nik w maj'tku ziemskim\.
ataszat urząd.
urz'd attaché.
atawizm wyst"powanie u ludzi,
zwierz't, i ro>lin cech w=a>ciwych
ich dalekim przodkom.
=ac. atavus ]przodek\ ˘
franc. atavisme, ang. atavism,
ros. atavizm-atawizm.
atei-sta(zm(styczny rel.
bezbo/ny, w Boga niewierz'cy,
odrzucaj'cy wiar" w niego.
gr. a ]bez\ % theos ]b[g\,
franc. atheisme, ang. atheis-t(m,
ros. ateist, bezbo'nik.
atelier pracownia artysty.
franc. atelier, ang. atelier.
atencja przestarz. okazanie komu
szczeg[lnego szacunku, wzgl"d[w,
wyr[/nienie kogo; powa/anie, sza-
cunek, uszanowanie, wzgl"dy.
yy
=ac. attentio ¯ attendere,
ang. attention,
ros. pohtenie-pocztienie.
atestacja czynność.
ocena przydatno>ci; atestacja pracy –
ocena przydatno>ci eksploatacyjnej i
ergonomicznej stanowiska pracy.
ateusz ]msza ateusza\ lit.
opowiadanie Honoriusza Balzaka z
1836 roku.
franc. La messe de l’atheé.
atlant archit. podpora architektonicz-
na balkon[w, gzyms[w, portyk[w,
itp., w kszta=cie postaci m"skiej.
gr. Atlas.
Atlantis, Atlantyda geogr.
gr., wyspa Malta ]sic#\, tide ]fala\.
malta ˘ atlan % tis, is ]woda, rzeka\,
czyt. wspak, s=owotw. koncepcji 025,
rzekomo le/'ca na Atlantyku, bo na
zach[d od Gibraltaru, w rzecz. raczej
na wsch[d, na Morzu Ír[dziemnym;
zaginiona – na domys= – wskutek
jakiego> kataklizmu na skal" Globu,
skoro dzisiaj wyspy tej nie ma, i cy-
wilizacja z ni', i gorzej – w czasach
historii pisanej.
B='d le/y... mo/e le/e: i tak pewnie
jest, w zrozumieniu «za» kt[re u staro-
/ytnych oznacza=o «przed», omal do
naszych czas[w, bo s=aw. «zarja»
]zorza\ oznacza=o =un" s=oneczn'
«przed» wschodem s=o<ca ˘ zaranie,
tak i Za•kopane ]Przed G[rami\.
pol. Atlantyda ¯ Malta % tide ]fala\
¯ >redniow. ang. tite, tid ]fala, czas,
pora roku, sezon, ang. tide, time,
season\ ¯ anglosas. tid ]czas\, pokr.
niem. zeit }cajt|.
tid ]Atlan•tide\ ˘ tic ]Atlan•tic\.
Lokalizacja Atlantydy zupe=nie zatarta.
Tak i is ]woda, rzeka\ % land ˘ island
]wyspa\, nie inaczej, jak w S=owniku
Webstara ]Webster’s Dictionary\.
wi"cej ˚nazwy w=asne.
Z mego listu, o czytaniu wspak&
Powszechnie u/ywane torba ]mie-
szek noszony na kiju opartym o rami"\
¯ oborot }abarot| ]ty=\, teka ¯ akta,
no i s=ynny wypadek Atlantydy ]fale
Malty\ ¯ Malta + tide, kt[rej pocho-
dzenie nazwy i lokalizacja cywilizacji
zatar=a si"; staro/. Grecy wyp=yn"liby
a/ na Atlantyk, i tam znale{li wysp"
kt[ra znikn"=a tajemniczo, w historii
ju/ pisanej.
Kwestia j"zykowa, bo staro/. za`
oznacza=o przed` ˘ Za•kopane ^ Za•greb
]przed g[rami\ ¯ kopa, grebla ¯ berg,
wi"c l'd le/'cy “za filarami Herkulesa”
]przed nimi\.
atlas mit.
1. Atlas, wg, mitu greckiego, tytan,
z rozkazu Zeusa, d{wigaj'cy na
swych barkach sklepienia niebios,
yy
2. zbi[r map opracowanych wg
jednolitego planu,
3. zbi[r tabel, wykres[w, ilustracji,
z wybranej dziedziny,
4. anat. pierwszy kr"g kr"gos=upa na
kt[rym opiera si" czaszka.
gr.-=ac. Atlas ]nosi:\, ros. atlas.
atlet-a(yka(yczny sport.
1. zapa>nik,
2. si=acz, silnie zbudowany, barczy-
sty, fizycznie dobrze rozwini"ty.
gr. athlon ]nagroda\ ˘ athlos ]za-
wody\, athlein ]zawody o nagrod"\
˘ athletes ]zapa>nik, zawodnik\,
=ac. athleta, athleticus ]atletyczny\,
franc. athlete, ang. athlete,
ros. atlet/iheskij>
gr. athletes ]zapa>nik\ ˘ athletikos
]muskularny\, ros. atlet, silah.
¢at=an tatar. “do koni”, tatarskie
has=o gotowania si" w poch[d.
at=as(owy tkan.
jedwabna lub bawe=niana tkanina,
po prawej stronie g=adka, po lewej
matowa.
arab. atlas ]g=adki\, hiszp. setuni,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
satin, staropol. at=as, hat=as,
nieme H, ros. atlas-at=as.
staropol. 1393 purpure albo atlas
nigri coloris, 1394 de atlassz,
1397 de hatlasz, 1428 de hatlas,
1454 et hathlasz, 1464 de hatlasz
1480 de athlasz ˘ at=as, hat=as.
staropol. XV w. athlaszowy,
1466 hatlasowa; hathlaschowa ˘
at=asowy, hat=asowy – z at=asu.
atmosfer-a(yczny gaz.
1. pow=oka gazowa otaczaj'ca
cia=a niebieskie,
2. fiz. jednostka ci>nienia,
3. nastr[j panuj'cy w jakim>
>rodowisku.
gr. atmos ]opar, para\ % sphaira
]sfera, kula\, =ac. atmosphaera,
franc. atmosphere,
ang. atmospher-e(ic(ical,
ros. atmosfer-a/iheskij.
†ato, ato: jęz. a to, a oto, ot# ˚awa.
¢ato, a: }arch.| jęz.
1. zamiast,
2. wolno(>:, tak, mo/na.
ang. let, may,
s=aw. ato, at;, ros. pust;, da.
†ato:, ato a oto, oto. ˚awa ]oto\.
atol geogr. wyspa koralowa w kszta=-
cie ci'g=ego lub przerywanego pier-
>cienia otaczaj'cego lagun".
¯ malediwskiego atolu ]$\ }z Wysp
Maledo<skich|, ang. Maldive Islands,
grupa wysp na p=d.-zach. od Indii;
su=tanat podleg=y Wielkiej Brytanii,
ang. atoll,
ros. atol> korallovyj rif.
1. †atoli jęz. oto, mianowicie.
staropol. XV w. atholi,
=ac. ecce, scilicet, ang. namely,
ros. imenno-imienno, to est;.
2. †atoli jednak, przecie/, lecz; ale,
dy:, czy/ nie to, ='cznik wskazuj'cy
/e dalsza cz">: zdania, my>li b"dzie
przeciwstawieniem, odmienna;
u/ywany& bez przeczenia ale ˘ =adny,
ale nie kupi", lub z przeczeniem& mam
to, ale nie dam.
niem. allein, anglosas. butan, buton,
>redniow. ang. buten, bute, bote,
but ˘ ang. but, s=aw. no-no ]lecz\.
atom(owy fiz. niepodzielny;
najmniejsza, niepodzielna ju/ cz'-
steczka materii, jak uwa/ano – b="dnie
– w latach 1930-tych.
uk=ad cz'stek elementarnych z=o/o-
ny z dodatnio na=adowanego j'dra
i z pow=ok ujemnie na=adowanych
elektron[w.
gr. a ]nie\ % tomos ¯ temnein
]dzieli:\, =ac. atomus, franc. atome,
ang. atom(ic,
ros. atom-atom, nedelimoe-nie-
dielimoie ]niepodzielne\.
atonia med. zwiotczenie, os=abienie
tkanek organizmu; niedow=ad.
gr. teinein ]ang. stretch\ ˘
a` % tonos ]ang. tone\ ˘ atonia ˘
=ac. atonia,
franc. atonie, ang. ton-y(ic,
atrakc-ja(yjny przyci'ganie uwagi
niezwyk=o>ci', co>, co poci'ga, in-
teresuje, urozmaica, niespodzianka;
rozrywka, przyjemno>:.
=ac. attractio; =ac. ad % trahere
]ci'gn':\ ˘ attrahere ˘ attractus,
franc. attirer, attraction,
ang. attract(ion(ive(or,
ros. pritq'enie>
privlekatel;nost;.
†atrament(owy chem.
siarczan /elaza u/ywany do wyra-
biania inkaustu, atramentu.
=ac. atramentum ]czernid=o\;
gr. en % kaiein ]pali:\ ˘ enkaiein ˘
enkaustos ]wypalony\ ˘ enkauston
]purpurowy lub czerwony atrament\,
p[{no=ac. encaustum, starofranc.
enque, >redniow. ang. enke,
ang. ink, ros. hernila-czerni=a.
staropol. 1472 atramenth atra-
mentum.
atrapa imitacja towaru.
¯ franc. attrape ]pu=apka, podst"p\,
anglosas. tr≤ppe,
>redniow. ang. trappe, ang. trap.
atrium anat., archit.
anatomiczna budowa serca.
atrofia med. zmniejszenie si"
obj"to>ci tkanek lub narz'd[w na
skutek uszkodzenia nerw[w, d=ugo-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
trwa=ej bezczynno>ci lub zaburze<
w od/ywianiu; zanik, zahamowanie
rozwoju organizmu lub narz'du.
gr. a` % trephein ]ang. to nourish\
˘ atrophia ]ang. a wasting way\ ˘
=ac. atophia,
franc. atrophie, ang. atrophy,
ros. atrofiq-atrofija, nedosta-
tok pitaniq-niedostatok pitanija.
atropina chem., med.
zwi'zek organiczny, silnie truj'cy
alkaloid otrzymywany z pokrzyku
wilczej jagody ]ang. belladonna;
Atropa belladonna\ i podobnych ro-
>lin; ma zastosowanie w lecznictwie
]used to relieve spasms and dilate
the pupil of the eye\.
gr. Atropos ]niezmienny\ % `ine ˘
ang. atropi-ne(sm,
ros. atropin-atropin.
atrybucja społ. prawo przys=uguj'ce
jednostce albo instytucji; kompeten-
cja, zakrew w=adzy, dzia=ania.
=ac. atributio ]danie, przypisanie
komu czego\, ang. attribution,
ros. prinadle'nost;, attri-
but-attribut, pripisanie-pripi-
sanie ]atrybucja\.
atrybut swoisto>:, istotna cecha,
cecha charakterystyczna, przymiot.
=ac. ad % tribuere ]przypisa:\ ˘
attribuere ˘ =ac. attributus,
attributio, attributum,
ang. attribute, attributi-on(ve,
franc. attribuer, preter, attributif,
ros. svoistvo, xarakternyj
priznak.
attaché poz. społ.
cz=onek przedstawicielstwa dyploma-
tycznego przydzielony jako specjalista
w okre>lonej dziedzinie, np. wojskowy
lub handlowy.
starofranc. attachier ˘ franc.
attacher ˘ attache ]przywi'zany,
do='czony, przydzielony\,
ang. attaché, ros. attawe-attasze.
attyka archit. >cianka wie<cz'ca
budynek, zwykle zas=aniaj'ca dach.
franc. attique ¯ Attique; ang. attic,
ros. herdak-czerdak, mansadr.
atut karc. silna karta ˘ argument;
jeden z czterech rodzaj[w kart uprzy-
wilejowany w danej grze, bij'cy karty
pozosta=ych rodzaj[w ]kolor[w\, karta
bij'ca wszystkie inne.
franc. a tout ]na wszystko\,
ang. trump, ros. kozyr-kozyr.
¢auder char. >mia=y.
=ac. audere ]>mia=ym by:\ ˘ audax
]>mia=y\ ˘ audacia ]>mia=o>:\,
ang. audaci-ty(ous,
udal;-udal ]>mia=y\.
audiencja kult.
pos=uchanie udzielone komu przez
yy
osob" na wysokim stanowisku.
=ac. audire ]s=ucha:, ang. to hear\ ˘
audiens ˘ audientia ]po(wy•s=u-
chanie\, starofranc., >redniow. ang. i
ang. audience,
ros. audienciq-audiencija.
audiogram
audiokardiometr
audiologia
audiometr instr.
przyrz'd elektroniczny s=u/'cy do
okre>lenia dok=adno>ci s=uchu.
ang. audiometer.
audiowizualny
audycja
1. s=uchowisko radiowe lub telewi-
zyjne; jednostka takiego programu,
2. muz. rodzaj koncertu muzycznego
maj'cego na celu popularyzacj"
muzyki.
=ac. auditio ]s=uchanie\,
ang. broadcast, progremme.
audytor prawn.
1. s"dzia wojskowy,
2. w s'downictwie ko>cielnym&
s"dzia delegowany do przygoto-
wania materia=u procesowego,
3. dawn.
3.a. w Íredniowieczu& cz=onek
s'du prowadz'cy >ledztwo,
3.b. s=uchacz ]student\,
3.c. ucze< przes=uchuj'cy koleg[w
z zadanych lekcji.
=ac. auditor ˘ ang. auditor,
ros. sluwatel;-s=uszatiel.
audytorium szkoln.
1. sala w kt[rej odbywaj' si"
wyk=ady, odczyty,
2. og[= s=uchaczy jakiego> wyk=adu,
odczytu, przem[wienia.
=ac. auditor ˘ auditorius ˘
auditorium, ang. auditorium,
ros. sluwatel-;/i.
augur kult. w staro/ytnym Rzymie&
kap=an przepowiadaj'cy przysz=o>:
i odgaduj'cy wol" bog[w z lotu pta-
k[w, z grzmot[w, b=yskawic, itp.
˚auspicje.
=ac. augur ]Webster’s Dict.& pierwot-
nie kap=an podczas rytua=[w p=odno>ci
i wzrostu, ang. orig., a priest at rituals
of fertility and increase\, ang. augur,
ros. avgur-awgur.
augustynianin rel., kult.
1. cz=onek zakonu o regule nawi'zu-
j'cej do wskaza< >w. Augustyna;
>w. Augustyn, 354–†430, biskup
Hippo, w Afryce P=n., znany z
dw[ch dzie=&
- Confessions ]Spowiedzi\ i
- De Civitate Dei ]Miasto Boga,
ang. The City of God\,
2. patrycjusz z otoczenia cesarza
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
rzymskiego.
ang. Augustinian.
aukcja czynność., zdarz.
auksyny w liczbie mnogiej, biol.
substancje wzrostowe wytwarzane
g=[wnie przez wy/sze ro>liny zielone.
gr. auksano ]powoduj" wzrost\.
aula bud. ogromna sala, najcz">ciej
na uczelniach, przeznaczona na
uroczysto>ci.
gr. aule ]dw[r, plac\, franc. salle,
ang. hall ¯ gr. halle ]co> pokrytego\,
ros. zala-za=a, zal-za=.
¢aura obce
1. meteor. pogoda,
2. w przen. nastr[j, klimat, atmosfera,
w jakim> >rodowisku,
3. med. objawy chor[b, g=[wnie
migreny, padaczki.
gr. aura ]powietrze, lekki wiatr,
podmuch wiatru\, =ac., ang. aura,
ros. lëgkoe dunovenie.
†aurea mediocritas z=oty >rodek,
optimum, zadawalaj'cy wszech.
=ac. aurum ˘ aureus ]z=oty\ %
medius ]>rodek\ % ocris ]szczyt\.
aureola
1. wieniec >wiat=a wok[= g=owy
>wi"tych na obrazach, po>wiata,
2. w przen. urok, >wietno>:, chwa=a,
splendor,
3. otoka >wietlista ksi"/yca,
4. górn. b="kitnawe >wiat=o wok[=
p=omienia lampy, wskazuj'ce na
obecno>: matanu w powietrzu
kopalnianym.
=ac. aurum ]z=oto\ ˘ aureus ˘,
aureatus, aureolus;
ang. aureole ¯ aureolus,
luhezarnyj venec,
ros.
oreol, siqnie, venhik.
aureomycyna farmac.
aurora mit. bogini >witu, Aurora,
odpowiednik greckiego Eos.
australijska aurora ]ang. aurora austra-
lis\ – >wiec'ce kr"gi lub strumienie
>wiat=a ukazuj'ce si" czasami na
p[=kuli po=udniowej.
=ac. auster ]po=udniowy wiatr,
po=udnie\, ang. Aurora,
ros. avrora-awrora ]aurora\.
auskult-acja(owa: med.
metoda badania wewn"trznych na-
rz'd[w cz=owieka i ziwrz't polegaj'ca
na wys=uchiwaniu w tych narz'dach
szmer[w. ton[w, itp., w celu rozpo-
znania choroby.
=ac. auscultare ]s=ucha:, ang. to
listen\˘ auscultatio ˘
ang. auscultation.
auspicje kult.
1. wr[/by, wr[/enie z lotu ptak[w,
˚augur,
yy
2. patronat, opieka, kierownictwo,
zwierzchnictwo, wp=yw.
=ac. avis ]ptak\ % spicere ]widzie:\
˘ auspex ˘ auspicium ]omen\,
ang. auspice,
ros. predznamenovanie.
auster-ia(nik przestarz.
karczma, zajazd, gospoda, ober/a.
ital. osteria.
auszpik spoż.
mi"so lub ryba w galarecie.
starofranc. aspe ˘ franc. aspic ˘
ang. aspic,
ros. studen;-stude< ]ch=odnik\.
aut sport. w tenisie, siatk[wce,
pi=ce no/nej& wyj>cie pi=ki poza
granic" boiska.
ang. out ]poza, na zewn'trz\.
autarchia kult.
rz'dy nieograniczone, absolutyzm,
despotyzm.
gr. autos ]samo`, ang. self\
% archos ]ksi'/", w=adca, ang. first,
ruler\ ˘ autarchos ˘ autarchia ˘
ang. autarchy.
autarkia ekon.
samowystarczalno>: gospodarcza.
gr. autos ]samo`\ % arkeein ]
osi'gn':, starczy:; ang. to achieve,
endure, suffice\ ˘ autarkeia ]ang.
independence, self-sufficiency\ ˘
ang. autarky.
autenty-k(czny(zm prawdziwy,
rzeczywisty, oryginalny, pierwotny.
gr. authentes ]ten, kt[ry sam wy-
rabia\ ˘ authentikos ]prawdziwy,
oryginalny\, =ac. authenticus,
starofranc. autentique,
>redniow. ang. autentike,
ang. authentic(ate(ation(ator(ity,
ros. dostovernyj ]wiarygodny\,
podlinnyj ]prawdziwy\.
auto(mobil pojazd.
auto ^ machina ^ samo ˘
auto•matycznie ^ machi•nalnie;
auto ^ ros. maszina,
pokr. pol. samo•ch[d;
ros. avto.
auto~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych,
oznaczaj'cy& sam, samo`, pod`, u`.
przedrostek w licznych z=o/eniach&
autobus ]samoch[d\, autograf ]pod-
pis\, autokrata ]samow=adca\, auto-
mat, autonomia, autoportret, auto-
rytet.
gr. autos ]sam\, ros. avto--awto`.
autobiografi-a(czny
autobus(owy
autocasco
autochton(iczny
¢autochton etn.
yy
cz=onek rdzennej ludno>ci danego
obszaru, tubylec.
istotne, bo d{wi"k «och» jako «ach»,
«ech» ]O ˘ E ˘ A\ wesz=y w sk=ad nazw
Lach, Czech, gdzie «la» ¯ land,
«cze» ¯ terra, oba ‘ziemia»;
st'd i tuziemcy ]miejscowi\ i cudzo-
ziemcy ]obcy, niemcy, z innych stron\.
gr. auto` ]samo`\ % chthon ]ziemia\,
ang. autochthon(ic(ous ]tubylec\,
aborigines ]l.mn\ ˘ aborigine,
ros. tuzem-ec/nyj.
autoderezyna
autodrom
autograf
autoironia
autokar
autokarawan
autokefalia
autoklaw
autokrat-a(yczny
autokros, autocross sport.
wy>cigi samochodowe.
autokrytyka
automat(yczny(yka(yzacja(
(yzm(yzowa:
¢samoczyn ]nie u/ywany\ ˘ ]bro<\
automatyczna ^ samoczynna, auto-
matycznie ^ samoczynnie,
machinalnie, i inne pochodne.
automobil(ista(izm(owy auto.
autonomi-a(czny ekon.
1. samorz'd,
2. samodzielno>:, niezale/no>:.
gr. autonomia ˘ ang. autonomy,
ros. avtonomiq-awtonomia.
autoplastyka
autoportret
autopsja
1. na w=asne oczy, ogl'danie dla
naocznego stwierdzenia,
2. med. sekcja zw=ok w celu ustale-
nia przyczyn >mierci.
gr. auto ]sam(emu\ % opsis ]widzie:,
ogl'da:\ ˘ autopsia, ang. autopsy,
ros. sobstvennoe rassmot-
renie, ]po>miertne\ vskrytie
trupa, autopsiq.
autor(stwo(ski(yzacja(yzowa:
1. tw[rca dzie=a literackiego lub nau-
kowego, tak/e dzie=a sztuki, dzie=a
technicznego ]wynalazku, projektu\,
2. inicjator, sprawca.
=ac. augere ]zwi"ksza:\ ˘ auctor
]powi"kszaj'cy, pocz'tkuj'cy, autor\,
starofranc. auteur,
>redniow. ang. autour, ang. author,
ros. avtor-awtor ]autor\,
pisatel;-pisatel ]pisarz\.
autoradiografia
metoda obrazowania rok=adu
substancji promieniotw[rczych,
najcz">ciej w p=askim przedmiocie.
autorament przestarz.
typ, rodzaj, kr[j, moda.
autoreferat
autorekalma
autorytatywny pewny, miarodajny.
autorytet
autoryzacja proces., prawn.
autosanie
autostop(owicz
autostrada szeroka szosa o ulepszo-
nej nawierzchni, przeznaczona wy-
='cznie dla ruchu samochodowego,
podzielona na pasy.
¯ auto` ]pojazd mechaniczny\ %
strada ¯ =ac. strata ]ulica\, TD.
franc. autoroute,
niem. landstraÆe, ang. highway,
ros. avtostrada-awtostrada.
autosugestia
autoszczepionka med.
auto/yro
autsajder
¯ ang. outsider.
†auzo<ski =aci<ski.
avia(tor(cja lot(nik(nictwo.
=ac. avis ]ptak\ % ator,
franc. aviateur, ang. aviat-or(ion,
ros. avia-tor/ciq-avia•tor(cja.
†awa oto, tak wi"c, czy, mo/e.
staropol. aua, awa. ˚ato, awo.
=ac. ecce.
awangard-a(owy stra/ przednia;
1. wojsk. przednia cz">: wojska
ubezpieczaj'ca si=y g=[wne,
2. grupa ludzi przoduj'cych, toruj'-
cych nowe drogi w jakiej> dzie-
dzinie,
3. kierunek w sztuce zrywaj'cy
z tradycj'.
franc. avant-garde,
ang. avant-garde, vanguard,
ros. avangard ]mikrobus, van\.
awanport mors. przedporcie.
franc. avant-port.
awans(owa: społ.
1. powierzenie komu wy/szego sta-
nowiska, przesuni"cie na wy/sze
stanowisko,
2. zaliczka, suma pieni"/na na
rachunek przysz=ych nale/no>ci,
3. dawn. posuwanie si" naprz[d.
¢=ac. ab ]z, od\ % ante ]uprzednio\,
starofranc. avancer ˘ franc. avance,
>redniow. ang. avancen ˘
ang. promotion, advance(ment,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
dvi'enie vperëd ]post"p\,
ros.
povywenie ]promocja\,
uluhwenie ]poprawa\,
pribavlenie ]wzrost cen\,
vydaha vperëd deneg]zaliczka\,
nastuplenie. ]wojsk. ang. mil.\.
awanta/(owy
1. przewaga, zysk, korzy>:,
2. sport. przewaga w tenisie uzy-
skana po r[wnej liczbie punkt[w.
franc. avantage.
awantur-a(nik(nica(nictwo(
(niczy(owa:( si" zdarz.
1. zak=[cenie spokoju, ciszy, g=o>n'
mow', k=[tnia z u/yciem si=y,
przemocy, zaj>cie,
2.a. przestarz. osobliwe zdarzenie,
niezwyk=a przygoda,
2.b. ryzykowne przedsi"wzi"cie,
afera.
=ac. ad % venire ]nad(przy•chodzi:\
˘ advenire ˘ adventura ]dosł. zda-
rzenie\ ˘ starofranc. aventure ˘
>redniow. ang. aventure ˘
ang. adventure,
ang. 1. brawl, row, incident,
2. adventure, risk, luck,
ros. avant[ra-awantiura,
otvaga-otwaga. ros. avant[rist,
iskatel; prikl[henij>
prikl[henie, sluhaj, poxo-
'denie. ˚buja:, b≤.
awar-ia(yjny
1. uszkodzenie urz'dzenia przemy-
s=owego lub transportowego,
2. mors. szkody poniesione przez
statek lub =adunek wskutek wy-
padku na morzu.
arab. awar ]wada, szkoda\ ˘ awari-
ja ]l. mnoga, uszkodzone towary\,
ital. avaria, ang. damage, loss;
mishap; jam; damage by sea,
ros. porha-porcza ]ze(psuty\,
ubytok-ubytok ]strata\, avariq.
¢awel obce
anglosas. awel, ealle, ≤l ˘ >red-
niow. ang. awel, ouel, awl, alle ˘
ang. awl ]ostre narz"dzie do k=ucia
sk[ry lub drewna, szpilor(ek\,
ros. wilo> ale st'd nie powiat
szawelski, bo od Szawle.
awersja osob.
niech":, wstr"t, odraza.
=ac. aversio ¯ aversus ¯ a`, ab`
]z, od\ % vertere ]zwrot\,
ang. advers-e(ity(ion ]przeciwny,
wrogi\,
ros. protivnik, sopernik,
vrag> ]wrogi\ protivnyj, vra-
'debnyj.
awiacja przestarz. lotnictwo.
=ac. avis ]ptak\ ˘ franc. aviation ˘
ang. aviation ]science of flying
airplanes\, ros. aviaciq-awiacija.
yy
†awiem czy.
staropol. auem, awem.
awiochemizacja proces.
awiofon przestarz., lotn., instr.
przyrz'd do porozumiewania si" ze
sob' za=ogi samolotu w czasie lotu.
franc. aviophone.
awionetka lotn., lekki, ma=y
samolot turystyczny lub sportowy z
silnikiem o ma=ej lub >redniej mocy.
¯ franc. avionette.
awiz-o(owa:(acja
1. zawiadomienie odbiorcy o doko-
naniu okre>lonej operacji han-
dlowej czy bankowej, o wys=aniu
towaru, itp.
2. przestarz. aparat telefoniczny ob-
s=ugiwany przez telefonistk" na
centrali.
staropol. awizyja ]doniesienie,
wiadomo>:\.
p[{no=ac. advisum, ital. avviso,
ang. aviso ]1. porada, informacja,
powiadomienie, 2. wys=anie =odzi\.
awizo mors.
niewielki, szybki okr"t wojenny do
s=u/by patrolowej i pomocniczej.
hiszp. aviso.
†awizyja doniesienie, wiadomo>:.
˚awizo.
†awo oto, ot[/. ˚awa, OA, ato.
†awszejki owszejki, OA.
az jęz.
1. litera az
2. ja; az-ja synonimem,
ja/ m[wi", Z ˘ ?;
az ]ja\ – za ]wy ^ ty, w liczbie poj. i
mn., tak w j. ros. i ang. you\.
¢az esm’ s=aw. az esm; ]jam jest\;
w Latopisie 1110–1116 i Powie>ci
wrem let 1118, pod 6388&
Oleg odzywa si" do Askolda i Dira&
wy niesta kniazia, ni roda knia/a, no
az esm’ rodu knia/e ]wy nie jeste>cie
kniaziami, ni rodu kniaziowskiego,
lecz jam rodu kniaziowskiego, itd.
†aza, aza/, haza 1. czy, czy/,
albo/, mo/e, 2. aby. ˚azaby, aza:.
=ac. 1. num, an, 2. ut.
†azaby 1. czy, 2. aby. ˚Ss 2011.
=ac. 1. num; si, 2. ut.
†aza: czy.
=ac. numquid.
†aza:by aby. staropol. 1428
azaczbich bil kaplanem ]aby by=\.
†azali jęz. czy, czy/.
staropol. azaly, 1437 azali nunquid,
=ac. 1. an, num, 2. si, 3. ut.
azalia bot.
gat. krzewu, Azalea, ro>lina krzewiasta
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
lub drzewiasta z rodziny wrzosowa-
tych ]Ericaceae\, hodowana jako krzew
ozdobny; r[/anecznik, rododendron.
gr. adzaleos ]suchy; w polskiej
pisowni& Dz Z, ˚litera D\.
gr. azalea ]sucha\ ¯ azaleos ]suchy\,
ang. azalea, rhododendron,
ros. azaliq-azalia.
†azaliby 1. czy/, 2. czy, 3. gdyby.
=ac. 1. num, 2. si, 3. si.
†azali: czy. staropol. azalycz.
=ac. si.
†azaliwiem, azwiem jęz. czy/.
staropol. azaliwiem, azawem.
=ac. numquid.
†azali/ czy/, ¯ azali % ]wzmocn.\ /.
†azawiem, azaliwiem, aza/ czy/.
staropol. azawem, azasz.
=ac. an, numquid.
†aza/, aza/by, aza/ci czy. staro-
pol. azasz, aza/by, aszaszczy.
=ac. an, numquid.
†aza/by jęz. czy.
†aza/ci czy.
azbest(owy minera= o budowie
w=[knistej, odporny na dzia=anie
wysokiej temperatury, u/ywany do
wyrobu materia=[w ogniotrwa=ych i
izolacyjnych; rakotw[rczy.
gr.-=ac. asbestos ]nieugaszony,
niezniszczalny\, franc. asbeste,
>redniow. ang. asbeston,
ang. asbest-os(us,
ros. asbest, gornyj lën.
azjatycki geogr. ¯ Azja.
azot(owy chem.
pierwiastek chemiczny stanowi'cy
blisko 80@ atmosfery.
gr. a % dzoo ]/yj"\,
franc. nitrogene ¯ gr. nitron ¯ hebr.
ang. nitrogen, ros. azot-azot.
azotniak chem. zwi'zek nieorga-
niczny azotu z w"glem i wapniem;
ma zastosowanie w rolnictwie jako
naw[z sztuczny.
†azuka hazuka, nieme H.
¢azur kolor.
lazur(owy, b="kit(ny, niebieski.
staropers. la/u=ard,
arab. laza=ard ˘
>redniow. =ac. lazurium ]b="kitny,
modry\ ˘ starofranc. azur
]l’azur – opuszczona litera L\,
>redniow. ang. azure, asur,
ang. azure ]blue, sky-blue\,
s=aw. XV w. siny ]siny\ ˘ sina woda –
nazwa rz. Siniuchy ]dop=ywu rz. Boh\.
zur, sur, i wiele innych ]woda\ ˘ Lazu-
rowe Wybrze/e, rz. Bzura, Mazur(y,
/uraw.
azur ]lazur\ ¯ starofranc. l’azur
yy
¯ arab. laza=ard, gdy w rzecz.
¯ >redniow. =ac. lazurium,
jest b="dem jak Rosjanie, /e Waregi
¯ Ba]wary\ % regi ¯ =ac.,
ze skand. Vacringjar;
Bawaria ]gr.-celt. Ba ^ Wa\ by=a
ksi"stwem i kr[lestwem; Íw. Cesar-
stwem Rzymskim ]ang. Holy Roman
Epmire\, nazwy wielu “Rzymian”
s' =aci<skie, bez cienia w'tpliwo>ci,
˚nazwy w=asne, tak/e Waregi.
staropers. ˘ arab. ˘ =ac. ˘ starofranc.
azyl prawn.
1. w staro/ytno>ci i Wiekach Íred-
nich& schronienie w miejscach
kultu religijnego, osobom >ciga-
nym zapewniaj'ce bezpiecze<stwo
osobiste; w >wi'tyniach, gdzie
przest"pcy i d=u/nicy znajdowali
schronienie przed aresztem. Do
dzi> Ko>ci[= Rzymsko-Kat. ma
takie tendecje, ochrony i obrony
takich ludzi, blisko z nimi, ˚Biblia,
2. udzielenie przez pa<stwo schronie-
nia obcemu obywatelowi, >ci-
ganemu przez w=asne w=adze za
dzia=alno>: polityczn',
3. w przen. zaciszne schronienie,
miejsce bezpiecznego pobytu.
gr. a ]bez\ % syle ]prawo uprowa-
dzenia\,
=ac.-ang. asylum, franc. asile,
ros. ube'i]e, pri[t.
tak/e& ang. refuge, sanctuary.
azymut
1. k't mi"dzy danym kierunkiem
a kierunkiem P[=nocy,
2. astr. k't zawarty mi"dzy p=asz-
czyzn' po=udnika niebieskiego a
kierunkiem cia=a niebieskiego.
arab. sami ]droga, l. poj.\ ˘ sumut
]drogi, l. mnoga\ ˘ al ]te\ % sumut
˘ starofranc. azimut,
>redniow. ang. azymuth,
ang. azimuth, ros. azimut-azimut.
a/, ja/, a/e, ha/e nieme H, ju/;
1. do ]miejsca, odleg=o>ci, okresu,
granic, stopnia nasilenia, skutku,
czasu\, po ]miejsce...\, itd.
2. prawie ˘ wprost trudno uwierzy:
]a/ trudno...\
3. a zaraz, a ju/,
4. sp[jnik, /e.
staroros. a'e, a'=-a/ ]je>li, /e,
kt[ry, nawet, i oto\, wo=. 1289 'e.
staropol. aze ]/e\ –
1. /e, 2. /e, a/, 3. a/, ]do\p[ki
nie, 4. a zaraz, a ju/.
=ac. ut, 2. ut, 3. donec, quoad,
4. cum ]repente\.
a/ do
wo=. 1289 do'e.
†a/by jęz. 1. dop[kiby nie, 2. /eby.
3. gdyby, chybaby. ˚a/ciby.
staropol. aszbi, aschbichom,
a/ci
aszby.
=ac. 1. donec, quoad,
2. ]ita, sic\ ut, 3. nisi.
Ą – znak kszta=tem omal identyczny
†a/ci, a/e: jęz.
1. a/, ]do\p[kiby nie,
2. /e,
3. a zaraz, a ju/.
˚aszcze, acze.
staropol. asczy.
', " z j"zyk[w s=awia<skich&
=ac. 1. dum, donec, quoad,
2. ut, 3. ]vix\, cum subito.
†a/ciby /eby. ˚a/by.
staropol. azczyby, a/ciby.
=ac. ]ita, sic\ ut.
†a/e, ju/, ha/e, nieme H
1. sp[jnik& /e, 2. skutek& /e, a/,
3. spos[b& /e, 4. czasowo>:& a/,
]do\p[ki nie, 5. a zaraz, a ju/.
¢a/e }arch.| a tak ]/e ^ tak\.
s=aw. a'e, a'= ]a/e – je>li, co,
kt[ry, nawet, i oto\.
†a/ci, a/e: a/, ]do\p[ki nie.
a/eby(> niech ]ci"\.
a/e:, a/ci ˚a/ci.
a/io r[/nica mi"dzy warto>ci' nomi-
naln' pieni'dza i papier[w warto>cio-
wych, a ich warto>ci' wed=ug kursu
na gie=dzie.
ital. aggio.
¢a/no staroros. a'no-a/no
]jak, jak drugi, tak/e\.
a/ur(owy(owa:
1. ozdobny uk=ad otwor[w
w dowolnym dziele, tworz'ce
zesp[= dekoracyjny,
2. rodzaj haftu z dziureczkami.
franc. a jour ]dzie<, >wiat=o dzienne\.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
Ostrze/enie& do wykasowania wszyst-
kie has=a kt[re zaszerpn'=em ze
S=ownika staropolskiego – Mariusza
G[rniaka i Romana Mazurkiewicza
]Ss 2011\, dost"pnego na internecie.
Autorzy okazali si" fa=szerzami,
>wiadomymi lub nie, dzie=o niskiej
warto>ci, okaza=o si" po wszystkim,
˚zmy>lenie, tak/e nr 832 gdzie uwgi
o tym S=owniku, i Wst"p, cz">: V Nie
ma mocnych.
Mam zamiar wykasowa: je w moim,
w nast"pnym etapie, lub opatrzy:
stosown' uwag'.
Ą B
do A w ma=ej i du/ej literze.
Kszta=t znaku przyj"ty ok. 1430, w
Krakowie, bo d{wi"k a przechodzi
w Å, jakkolwiek rzadziej ni/ U; nie
ma tego znaku w innych alfabetach
d{wi"k charakterystyczny j. polskiemu,
urobiony z pierwotnej samog=oski U,
A, wymow' zbli/ony czasem do OM,
np. b"d' } bendom |, tr'ba } tromba |,
=ac. columba ˘ go='b, CG, L+,
lub ON land ˘ } lond | OA ˘ l'd,
br'z } bronz |,
i mo/e by: pisany przez O, O+ ˘
s=aw.-ros. troga: ˘ tr'ca:,
id'c drogo ˘ drog',
piontek ˘ pi'tek,
deszcze padajom ˘ padaj',
jo=op ]dosł. nie chwyci=, nie chwyta,
t"pak\ ¯ j'= % op ¯ =ac. oppositus ˘
cho=op ]gor'cy, napalony\ ¯ cho=od,
strop ]sufit\ ¯ str ]ziemia, strona\;
ital. mustacchio, mostacchio,
franc. moustache, ang. mustache ]w's\
˘ mus ˘ m'/, gdy ang. anes ]srom\ ˘
/ena ]kobieta\ ˘ ma= ]m'/\ % /ena ˘
ma=/e<stwo ]mus % anes ^ w's % srom\
% rodzajnik `stwo
ang. bronze ˘ br'z.
czes. skupec ˘ sk'piec
s=aw. sa'en= ˘ s'/e<
s=aw. kudel; ˘ k'dziel
s=aw. zajac ˘ zaj"czy – zaj'c
miesjac ˘ miesi"czny – miesi'c
czasto ˘ cz"sto – cz'stka
peczat’ ˘ piecz": – piecz'tka
poczatok ˘ pocz'tek – pocz"ty
jat’ ]j':\ ˘ uj"ty – uj':
jadro ˘ j"drny – j'dro
mjaso ˘ mi'/ – mi"sisty
niuchat’ ˘ w'cha: – w"ch
gria{ ˘ grz'ski – grz"zn':
`sja ˘ si" ]pospolicie& sie\
ros. gusienica ˘ g'sienica
supr ]przeciwnik\ ˘ s'pierz
poszczadi ˘ oszcz"dzi
/adny ˘ /'dny
guszcza – g'szcz
utroba – w'troba
zaprz'g – zaprz"gn':
l'g, zal'/ek – l"gn':, wyl"garnia
zaj"cie  zaj': ]si"\
sztuczny tw[r ostatnich wiek[w,
nie ma s=[w i wyraz[w rozpoczyna-
j'cych si" na Å, ´. ˚".
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
B
B – odpowiednikiem&
A – gr. A ]alfa\ – pol. L,
B – gr. B ]beta\ – pol. +,
gr.-celt. BW ]+\,
gr.-ros. BW, st'd
gr.-celt. William ˘ zdrobn. Bill,
William } =iliam |, W ^ } = |.
gr.-ros. Byzatntium – Wizantia i inne.
Znak B kszta=tem kojarzy si" z =ukiem
˘ anglosas. bugan ˘ >redniow. ang.
bowe ˘ ang. bow; niem. bogen ]=uk,
kab='k\. Podobnie D ˘ s=aw. duga
]=uk\, ma=a litera B ]b\ jest odwr[co-
nym, zwierciadlanym odbiciem ma=ej
D ]d\ i takim te/, zwierciadlanym,
odbiciem ma=ej P ]p\.
B jest liter' W obr[con' o 90° ˘ gr.-
celt.-ros. BW.
BPFV
gr. pandoura ]cytra\ – ukr. bandura
gr. varys ]ci"/ki\ – pol. bary, barki
gr. pyr ]ogie<\ – anglosas. fyr ˘
>redniow. ang. fyre ˘ ang. fire
=ac. albus ]bia=y\ ˘ alb – alp ˘ Alps
=ac. oblata, niem. oblate –
pol. op=atek + ˘ +
=ac. bruscus, ang. brusque –
pol. opryskliwy
=ac. absorb(ens – absorpt•io(us
=ac. apsyda – absyda
=ac. approbare –
starofranc. aprover,
>redniow. ang. aproven,
pol. aprobowa:, aprobata
ital. giubbone – ital. giuppone
staronord. snapr ˘ ang.-pol. snob
franc. i proven∫. cabestan –
ang. capstan ]cuma\
franc. paleron – pol. baleron
anglosas. ≤ppel, >redniow. ang.
appel ˘ ang. apple a ˘ JA – pol.
jab=ko
anglosas., >redniow. ang. healf ˘
ang. half; niem. halb ]p[=, wp[=\
>redniow. ang. giefan ]dar\ ˘
ang. gift – staropol. gift, gipt,
ang. bullet ]kula, pocisk\ – ros. pulia
niem. steppen – stebnowa:
niem. federhusch –
staropol. federpusz ]pi[ropusz\
niem. becher ]kubek, puchar\ –
puchar, dodatkowo UE, ˚E
pers. papuz ˘ tur. pabucz, papucz ˘
pol. ]w liczbie mnogiej\ papucie
ros. pljuszcz – bluszcz
bryzga: – pryska:
g=upi – g='b
z=[b – /=opa:
episkopat – biskupstwo
BFV, W
=ac. ob` % staro=ac. fendere ]w(bi:\ ˘
=ac. offendere ˘ starofranc. offendre
˘ >redniow. ang. offenden ˘ ang.
offend ]ubli/a:, ur'ga:\
B babi
=ac. caballus ]ko<\ – p[{no=ac.
caballarius – ital. cavaliere –
franc. i ang. cavalier
=ac. corvus ]kruk\ – starofranc. corb
– >redniow. ang. i ang. corbel
=ac. tabula ]deska, malunek, tablica\
˘ ang. table ]st[=\  >redniow.
ang. flat ¯ staronord. flatr, pokr.
staroniem. wy/yn flaz, TZ;
anglosas. fl≤t ]floor, pod=oga\,
niem. blatt ˘ pol. blat ˘ cyferblat;
niem. tafel ]tablica, tafla, st[=\
=ac. frater, anglosas. brothor ˘
ang. brother, pokr. goth. brothar
– pol. brat
=ac. libella – starofranc. livel, level,
ang. level ]poziom(owa:\
p[{no=ac. labina ]>liska ulica,
ang. slippery place\ – lawina
hiszp. Habana – Hawana, Havana
staronord. frama,
ang. frame, pol. framuga, brama
anglosas. hlaf – chleb
anglosas. cnafa, >redniow. ang.
knaue – ang. knave, niem. knabe
anglosas. wefan, pokr. niem. weben
˘ >redniow. ang. weven,
ang. weave ]tka:\
ang. foot }fu&t| ]stopa\ ˘ pol. butý
ang. staff, >redniow. ang. staf –
anglosas. st≤f – niem. stab ˘
pol. sztab
ang. beaver ]b[br\, >redniow. ang.
bever – anglosas. beofor
ang. loaf ¯ anglosas. hlaf
]bochenek\ – chleb
staroniem. wy/yn luba – anglosas.
lufu – >redniow. ang. luve, love
˘ ang. love ]mi=o>:\, ros. lubow
]mi=a, kochanka\
niem. kalb – ang. calf ]ciel-ak("\
niem. bulle, pokr. ang. bull –
pol. w[=
niem. biber, rz. Beber ]Biebrza\ –
pol. b[br, bobrowe futro
niem. schublade – pol. szuflada
niem. tafel ]tablica, rafla, st[=\ –
ang. table ]st[=\
niem. knebel – staropol. knafel,
knefel
czes. modlitebna ]kaplica\ –
pol. modlitwa,
pol. hrabia – niem. graf ˘
landgraf ]wojewoda,
pisarz w czasie pokoju\ ^
ang. landgrave F ^ V,w zwi'zku
z pol. grawer ]rytownik, napisy
na przedmiotach metalowych,
kamiennych\
staropol. kublik – kuflik ¯ kufel,
mo/e te/ i kuwszik ¯ kuwszin
ros. siewier ]p=n.\ – Syberia, EY
serb. obojak ]onuca\ – owijak
staropol. balena – wieloryb
pol. krze•wi:  trze•bi:, BW,
rozradza:, szczepi: `wi: 
niszczy:, zabija:, wycina:, `bi:
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
BW,VU+
zmian tak du/a liczba, /e strach
zacz': je przytacza:, by nie zosta:
pos'dzonym, /e tylko tyle ich znam,
i nie dyskryminowa: pozosta=ych.
By=a to grecko-celtycko-s=awia<ska
sk=onno>:.
znak B w cyrylicy nale/y raz odczyta:
jako W, U, + a raz jako B, by przej>:
na alfabet =aci<sko-polski, np.
hebr. Moab – Moawitanie
p[{no=ac. labina – lawina
p[{no=ac. Vasco – Bask
hiszp. vera ]brzeg\ – bere
ital. Verona – niem. Bern
Berngrad – wo=. Werenger
ang. grave – pol. gr[b
niem. beber – ang. beaver
niem. fieber – ang. fever
niem. ober – ang. over
niem. herbst ]jesie<\ –
ang. harvest ]/niwa\
s=aw. Bo=gar – Wo=gar
ros. Warwara – Barbara
ros. Liwja – Libia
ros. Wizantja – Byzantium,
pol. Bizancjum,
ros. chudoba – pol. chudoba i
hodowla
ros. sto=b ]kolumna\ – stwo= ]pie<\
Wasilij – Basileios, Bazyli,
sami Rosjanie maj' sporadycznie
k=opoty, i tak, np. nie wiedz', co
oznacza kowola
Bartholomaios, Basilikos, Baregis,
Jakob, Gabriel pisane przez liter" W
w s=aw. cyrylicy,
Wiwla – Bibla
Wifania – Bithynia
Wroc=aw – niem. Breslau
Chorwaty – Chrobaty
z czysto polskich&
obyczaj – zwyczaj
obr[ci: – wr[ci:, wrota
kad=ub, tu=ub – tu=[w
bojkowizna – spadek po wuju
staropol. je{wina – je{lina
staropol. d=abi: – d=awi:
staropol. kublik – kuwszik ¯ kuwszin
walor ]zaleta\  feler ]wada\
bd czasem, gdy czytane wspak&
bd ]down\ ^ low; g ^ y ^ j ˘
g•ol•d – g•el•b ^ y•el•low,
s=aw. led ]l[d\ ˘ biel(mo,
s=aw. ledo` ]lodo`\ ˘ obel ]l[d\
s=aw. god ]rok, czas\  bieg, OE
˘ bie/'cy ]rodzaj czasownika\
anglosas. bugan ]=uk\ ˘ ros. duga
anglosas., >redniow. ang. i ang. god
˘ s=aw.-ros. bog,
i inne, ˚nr 025.
b, g, d – symbol boga ]bo/ka,
b[stwa\ i chrze>cija<skiego Boga&
s=aw. b[g, bog,
got. guth, niem. gott, anglosas.
god, =ac. Deus;
beta, gamma, delta....
†ba 1. owszem, przeciwnie, a nawet,
2. nu/e, no ]lecz\, raczej. ˚Ss 2011.
=ac. 1. etiam, quin etiam, immo,
2. age.
¢ba czynność., woda.
1. czyni:, robi: ˘ gro{ba, pro>ba,
skiba, siejba, i szereg innych,
2. woda, =a ]czynnik, ˚kwas\ ˘
Ba=tyk, balnia, +aba, lu•ba ^
mi•=a, ba•=a•muci: ]`m'ci:\.
¢ba~ jęz. prastary przedrostek ozna-
czaj'cy {le. og[lnoeurop.,
pokr. ang. bad ¯ badde ¯ anglosas.
b≤ddel; wiele wyraz[w o ujemnym
b'd{ uszczypliwym wyd{wi"ku, jak
bagno, baja:, bakier, ba=agan, buba
]skaleczenie\, itp.
¢ba~, ~ba jęz. grub•y(a.
ba<ka, bary=ka, wierzba – gruby
wierzch ]ba – czyni: robi:\; baba
– gruba, powtarzanie zg=osek do
nauki j"zyka dla dzieci, by dziecko
je uchwyci=o, ˚dziecko, dziecinny
j"zyk.
†baba 1. babka, 2. staruszka,
3. dosadnie, wulg., złośliwie& kobieta,
przekupka; akuszerka, po=o/na;
]w kartach\ kr[lowa, dama.
Ja jestem, panie, baba,
przyg=upia, chorowita, i s=aba.
Inne, tak/e moje&
Ka/dej krowie drogie zdrowie,
czyli «Posz=a baba do lekarza».
¸r[d=o uszczypliwych opinii o kobie-
tach, mo/e z doz' z=o>liwo>ci lecz i
prawdy przy tym.
=ac. obstetrix ]po=o/na, akuszerka\,
ang. 1. grandma, 2. eldery or
old woman, 3. emphatic, vulgar,
maliciously woman, huckstress,
midwife, niem. 2. alte.
bab-a(ka(cia(iarz(sztyl(ski
pogardliwie ˚kobieta, /ona,
dosadnie ˚baba.
¯ ba % ba ]wielce z=a\.
staropol. babka –
1. babka,
2. staruszka,
3. kobieta w og[le,
4. po=o/na,
5. odmiana gruszki,
6. konstelacja Pleiades, ˚babka,
=ac. 1. avia, mater patris seu ma-
tris, 2. anus, vetula, 3. mulier,
4. obstetrix, 5. Pirus communis L.
var., 6. Pleiades.
wo=. 1289 baba, baby ]babki\.
†babczyzna, babizna prawn.
spadek po babce.
staropol. 1498 bapczysna.
†babi anat. rzy:, z'b.
babi, babie
babiarz
a. ciep=e i pogodne dni wczesnej
jesieni, zwylke mi"dzy 8 a 12
pa{dziernika ˘ babie lato,
b. nitki paj"czyny unoszone przez
wiatr w pogodne dni jesieni.
babiarz osob. m"/czyzna lubi'cy
nadskakiwa: kobietom, flirciarz,
kobieciarz, ba=amut.
ang. womanizer.
†babica bot.
Salix sp., gatunek wierzby.
†babim[-r(rz bot.
1. wid=ak, Lycopodium clavatum L.,
staropol. 1437 babimor spica galli-
ca, 1484 babymorz spica nardi,
2. babim[rz w=oski,
Valeriana celtica L. staropol. 1484
babymorz wlosky spica celtica.
†babina 1. babka, 2. spadek po babce.
staropol. 1. 1399 babine mortem,
2. 1472 babyna pro vigniti marcis.
babiniec
1. żart. gromada kobiet zebrana
w jednym miejscu,
2. przestarz. krucht, przedsionek
ko>cielny,
3. dawn. cz">: mieszkania przezna-
czona dla kobiet.
†babisna, babyzna, babczyzna
prawn. spadek po babce.
staropol. 1425 babisnø ]babizn"\,
1467 babyzna.
babka pokr., spoż., bot,, narz.
1. pokr. matka ojca lub matki,
2. >lepa staruszka ˘ ciuciubakba,
3. żart. dziewczyna, kobieta,
4. spoż. gatunek ciasta
w postaci sto/ka,
5. ro>lina, Plantago w odmianach,
6. bot. gatunek grzyba jadalnego,
7. narz. prosty, metalowy przyrz'd
o kszta=cie klina, trzpieniem wbity
w drewniany kloc, s=u/y do klepa-
nia kosy, m=otkiem, niejako bicia
dziecka przez }z='| bab";
ba ]z=a\ ¯ bad, ba•ba ]bardzo z=a\.
staropol. babka
1. pokr. babka,
2. prof. po=o/na,
3. bot. r[/ne gatunki ro>liny rodzaju
Plantago maior L., minor, media
L., lanceolata, auriculus leporis
– babka arnoglossa, anaglossa,
citharia, citaria,
4. konstelacja Pleiades, oko=o 1500.
=ac. obstetrix ]po=o/na\, ˚baba,
staropol. ˚itrocel, karczek, skorocel,
skoroci":, skoro{rza, skoro/": ]babka
zwyczajna\.
babra-:(nina czynność.
papra: si" wykonywa: brudn'
robot" ¯ b[br, Ø ^ A.
ba` ]woda\
babsztyl pogard., żart. o kobiecie
zw=aszcza starszej i brzydkiej.
babula pieszcz. o staruszcze.
bac-a(owa:([wka podhal., karp.
starszy ]pasterz\ nad juhasami.
bachanalie kult.
starorzymskie obrz"dy na cze>:
Bachusa.
Bacchanalia ¯ Bacchus.
bachmat anim., zwierz.
1. ko< tatarski, kr"py, o silnych no-
gach, silny i bardzo wytrzyma=y,
2. rasa psa,
staropol. ca 1500 bachmath.
bachor dzieciak.
hebr. bachur ]m=odzian\.
ba-chus(chnalia(kchnalia(
(chantka(niczy kult.
b[g wina.
bachanalia, bakchanalia –
hulaszcza zabawa, pijatyka, orgia.
bachiczy – hulaszczy, pijacki,
rozwi'z=y.
gr. Bakchai, ˚bachanalie.
baciar char. andrus, =obuz, ulicznik;
spryciarz, numer, zi[=ko.
¯ w"g.
†baczenie ˚Ss 2011& spostrze/enie,
rozwaga, rozum, ocena, wzgl'd
]na co>\; baczliwy – roztropny.
staropol. 1434 baczene, baccze-
nya, baczenya ]baczenia\,
ang. consider-ing(ation,
ros. v vidu-w widu, uva'enie,
rassmatrivanie-rassmatrywa-
nie, obdumyvanie-obdumywanie.
†baczka ¯ baczno>: ]uwaga\.
1. widzie:, patrze:, spogl'da:,
2. uwa/a:, zwa/a:, uwa/nie, czujnie,
przezornie, roztropnie, u>wiada-
mia: sobie ˘ mie: si" na baczno>ci,
3. baczno>: ]wa/no>:, uwaga\ ˘
nie bacznie ]nie uwa/nie\,
4. rozwa/a:, zastanawia: si",
5. bada:,
6. pami"ta:, przypomina: sobie,
mie: si" na baczno>ci.
wy(prze(zo•bacz
zobacz ^ sp[jrz,
prze•baczy: ^ unie•wa/ni:,
bacz ]waga\ ˘ bak$
Baczko ^ wa/ki, wa/ny$
baczn-ie(y z uwag', roztropnie,
rozs'dnie, czujnie, przezornie.
staropol. bacznie,
ang. attentively, cautiously,
ros. vnimatel;no-wnimatielno.
baczn-o>:(y
1. uwaga, czujno>:, roztropno>:,
przezorno>:,
2. okrzyk komendy wzywaj'cy /o=-
nierza do wypr"/enia si" i s=ucha-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ba: ]si"\
nia prze=o/onego.
staropol. baczno>: – uwaga; roz-
s'dek; rozwaga; pow>ci'gliwo>:,
staropol. niebacznik –
cz=owiek nieopatrzny,
staropol. ubaczy: – spostrzec.
franc. attention, ang. attention,
]ostro/no>:\ caution,
ros. vnimanie> pohtenie.
baczy:
dosł. strzec, postrzega: ˘
niebacznie ]niespostrze/enie\,
miej si" na baczno>ci ]strze/ si"\.
u/ywane z synonimami& widzie:,
gl'da:, jrze: ˘ tryb rozkazuj'cy
]ja\ widz", ]ty\ zobacz, sp[jrz,
na(spo•gl'daj,
1. widzie:, patrze:, obserwowa:,
2. uwa/a:, zwraca: uwag",
pilnowa:, strzec,
3. zwa/a:, bra: pod uwag",
uwzgl"dnia:, mie: na wzgl"dzie;
pami"ta:, dba:.
staropol. baczy: –
1. widzie:, patrzy:, spogl'da:,
2. w znaczeniu umys=owym& uwa/a:,
zauwa/y:, u>wiadomi: sobie,
3. rozwa/a:, zastanawia: si",
4. bada:,
5. pami"ta:, przypomina: sobie,
6. wnosi: z czego>,
7. wiedzie:, by: m'drym.
=ac. 1. videre, aspicere,
2. attendere, animadvertere,
intelligere, percipere,
3. deliberare, considerare,
4. scrutari,
5. emmoria tenere, meminisse,
6. concludere, conicere,
7. scire, sapere.
staropol. baczy: ]za(uwa/a:, bra:
pod uwag"; rozwa/a:, rozumie:\.
staropol. nieobaczny ]nieuwa/ny\.
staropol. o(po(prze(roz(u-baczy:,
roz(u-bacza:.
ang. attention; consideration,
ros. vnimat;, rassmatrivat;,
razmywlqt;, obdumyvat;,
uva'at;.
ba: ]si"\ psycholog. ba: si", l"ka: si".
¯ b[j, boju ]strachu przed bojem\.
wo=. 1289 ne boisœ nihego,
oubo≥v=sœ ]wystraszy= si"\,
tak/e pokrew. bo≥zn;,
bo≥]e bo sœ ]boj" si"\.
staroros. uboqwasq-ubojaszasja
]zl"kli si", wystraszyli si"\.
staropol. abyscze szye nye boge-
ly, boyøcz sze, boy' szy' ˘
ba: ]si"\, boje: ]si"\ –
1. ba: si", l"ka: si",
2. niepokoi: si".
=ac. 1. timere, metuere,
2. sollicitum esse,
franc. crainte,
anglosas. fer ]dosł. nag=y atak\,
ba:ko
>redniow. ang. fere,
ang. fear ]strach, obawa; ba: si"\,
ros. boqzn;-bojaz<.
¢ba:ko 1. tatu>, 2. dow[dca ¯ ba:
]wodzi:\ % ko ]do\, t=um. od ty=u.
ba:ko Stalin ]1879–1953\ zwany tak
po zwyci"skiej wojnie nad hitlerow-
skimi Niemcami, 1941–1945.
˚baczka gdzie baczko ]wa/ny$\,
bojkowizna ]spadek po wuju\.
staropol. cz ^ : ˘ baczko ^ ba:ko.
˚bajtko ]pop ¯ gr. papa ^ tatu>\.
bada-:(cz(nie(wczy
dok=adnie, gruntownie poznawa:,
dochodzi:, docieka:&
1. docieka: za pomoc' analizy
naukowej,
2. sprawdzaj'c, wyja>niaj'c, przy-
gl'daj'c si", dotykaj'c, s=uchaj'c,
3. wypytuj'c, dowiaduj'c si",
4. przes=uchuj'c na >ledztwie,
prowadz'c >ledztwo,
5. poddaj'c dok=adnym ogl"dzinom
lekarskim w celu rozpoznania
stanu zdrowia.
staropol. bada: –
1. szuka:, 2. pyta:, dowiadywa: si",
3. zag="bia:, 4. s=ucha:.
staropol. badacz –
1. badacz, znawca,
2. wr[/bita, 3. bod'cy rogiem.
=ac. 1. investigator, inquisitor, 2. fa-
tidicus, divinator, 3. cornupeta.
staropol. prze(wy(zwy•bada:,
wzbada: si",
s=owotw. poch. prze(o(wy(z•bada:.
~bada: czas niedok.
dok=adnie, gruntownie poznawa:&
a. docieka: za pomoc' analizy,
b. sprawdza:, wyja>nia:, dotyka:,
przygl'da: si", s=ucha:,
c. wypytywa: si", dowiadywa: si",
d. przes=uchiwa: w >ledztwie,
e. podda: dok=adnym ogl"dzinom
lekarskim.
ros. ]dochodzi:\ is/ras-sledvat;,
ang. to investigate,
ros. ]wypytywa:\ ispytyvat;,
ang. to examine.
prze•bada: – na wskro>, na wylot
o•bada: – dooko=a
wy•bada: – wyci'gn':, na zewn'trz
z•bada: – czas dok. ¯ bada:
†badawija, bedawija, bedewija
equus Arabicae originis, ko< arabski.
badminton(ista sport., gra.
badyl(arstwo(arz
1. bot. =odyga ro>liny pozbawiona
li>ci, cz"sto sucha,
2. łow. noga =osia albo jelenia.
¯ ba`, bad` % dyl ]gruby\, ˚dyl.
franc. le pilier, poteau,
anglosas. st≤la,
>redniow. ang. stalke, ang. stalk,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ros. stolb-sto=b.
baedeker drukowany przewodnik
dla turyst[w po jakiej> miejscowo>ci.
Karl Baedeker, 1801–†1859,
niemiecki wydawca, inicjator prze-
wodnik[w po krajach >wiata.
bagatel-a(izowa:(lny
drobiazg, lekcewa/y:.
baga/(nik(ownia(owy
1. rzeczy zapakowane w paczki, wa-
lizy, itp., przeznaczone do przewozu
wszelkimi >rodkami lokomocji,
2. rzeczy kt[re pasa/er ma przy
sobie podczas podr[/y.
>redniow. =ac. baga ]sk[rzany wo-
rek miech\,
starofranc. i >redniow. ang. bagage,
ang. baggage, tak/e staronord. baggi
]pojemnik z materia=u, papieru, sk[ry,
z wiekiem; worek\,
>redniow. ang. bagge, ang. bag.
=ac. portare ]nosi:\ ˘ portator,
starofranc. porteour,
>redniow. ang. portour, portere,
ang. porter ]baga/owy\,
ros. nosil;]ik-nosilszczik.
bagienko zdrobn. bagno.
bagienny jęz. b"d'cy na bagnach.
bagier masz. pog="biarka, maszyna
o pot"/nych czerpakach, s=u/'ca do
usuwania ziemi, pog="biania dr[g wod-
nych, budowy nasyp[w ziemnych.
¯ niem. bagger ]franc. draguer,
ang. to dredge, drag, sweep\.
bagietka instr.
pr"cik szklany u/ywany w latorato-
riach, zwykle sp=aszczony na ko<cu.
franc. baguette ]pr"t, pa=eczka\.
bagnet broń. rodzaj sztyletu nasa-
dzonego na koniec lufy karabinowej,
u/ywany do walki wr"cz; od 1672.
Bayonne, Francja
franc. baïonette,
ang. bayonet.
†bagni": bot. ga='zka wierzby
z p'czkami kwiatowymi, bazie.
=ac. surculi salicis cum gemmis.
bag-no(ienny(nisty(nisko
geolog., bot.
1. geolog. grz'ski, podmok=y teren,
zdradzieckie b=ota poro>ni"te ro>-
linno>ci', mchem, ugrz"zn':,
utkn': w bagnie mo/na, i cz"sto
utopi:; trz"sawisko, grz"zawisko,
pi": nazw botanicznych&
2.a. Ledum palustre,
2.b. Eriophorum vaginatum L.
2.c. Calluna vulgaris Sal., wrzos,
2.d. Tamarix gallica L.,
bagno zamorskie,
2.e. rodzaj bli/ej nieokre>lony.
¯ bag % ]rodzajnik\ no.
gael. bog ]mi"kki, wilgotny\ ˘
bajka
irland. bogach,
ang. bog OA
ros. boloto-bo=oto, ton;-to<.
bagor kolor. purpura.
ros. bag-or/rec/
bagr/ovet;/ovyj/qnyj
¢bagrec
1. kolorowa farba,
2. tkan. rodzaj sukna.
staroros. bagrec-bagrec.
¢bagrianica
1. tkan. drogocenna tkanina
purpurowego koloru,
2. odzie/ z tej tkaniny na znak
zwierzchniej w=adzy.
staroros. bagrqnica-bagrianica.
bagrow-a:(nica czynność.
robota z u/yciem bagra, ˚bagier.
†bagstele, bagsztele
instr. muz. buksztele.
baj-a:(ka(da(durzy:(arz(a
jęz. ple>:, =ga:, zmy>l•enie(a:,
bred•nia(zi:. ˚ba><.
ang. fairy tale ]bajka\, ros. bajka.
bajadera taniec., kult.
1. hinduska tancerka,
2. bajaderka – ciastko.
†bajan bajarz. ¯ bajki ple>:, =ga:.
bajcowa: du/o m[wi:, blagowa:.
¢bajdany }arch.| kolczugi.
staroros. bajdany-bajdany,
ros. kol;hugi.
bajdurzy: ple>:, gada:. ˚baja:.
¯ baja: % durzy:.
staropol. 1483 banythurzisch ˘
ba<turzy:.
bajk-a(opisarstwo(opisarz(owy
jęz. brednia, urojenie, fantazja,
k=amstwo dla naiwnych.
¯ pais, paidos ]dziecko\, PB.
1. opowiadanie o tre>ci fantastycznej,
zmy>lonej, osnutej na legendzie,
2. wymys=, plotka, k=amstwo,
3. utw[r przewa/nie wierszowany,
kr[tki, o zabarwieniu satyrycznym,
s=u/'cy do zilustrowania jakiej> my-
>li moralizatorskiej, tj. o zamierzo-
nym celu, wniosku do wyci'gni"cia
st'd, szczeg[lnie dla dzieci,
4. cz'stka bajkopisarzy zab='dzi=a z
drogi i znalaz=a si" w szczerym polu
– na polu prac poziomu naukowego,
w publikacjach w formie ksi'/kowej
i elektronicznej ]internetowej\, i
poletko s=ownik[w nie jest wolne
od nich. ˚zmy>lenie.
Przyczyn' braki wiedzy w temacie
uzupe=nianej zmy>leniami, fantazj',
jak na ]bajko\pisarzy przysta=o.
Bajki polskie, i nie tylko polskie&
• Wis=a ]g=[wna rzeka\ ¯ wis ]g=owa\
% =a ]woda, rzeka\, doc. dr Jan Miodek
bajka
wywi[d= od niem. weiss ]bia=y\, czytaj
bia=a woda, jak mleko, ni' p=ynie.
• Íl'sk ]dosł. Wolna Ziemia\ ¯ >l,
>l' ]wolny ˘ >lina, ro>lina, >luz; ¯
ang. slow\ % sk ]ziemia ˘ `ski\ – od
>l'gwa ]plucha\, kt[ra na Íl'sku tylko
bywa, charakterystyczna dla Íl'ska,
st'd nazwa;
`>l ˘ Radomy>l ]Wolny Handel\,
Przemy>l ]Wolny Przemys=\, Supra>l
]Nadmiernie Wolny\ ¯ supra % >l;
znaczenie zupe=nie wysz=o z u/ycia,
dzi> zapomniane.
• Radom ]dosł. Targ, handel wymienny,
sprzeda/ i kupno\ ¯ trade; znaczenie
zupe=nie wysz=o z u/ycia, dzi> za-
pomniane, Wikipedia& Radom ]gr[d
Radomira\ od staros=aw. imienia Ra-
domir; Radom w latach 1268 i 1287
zawny by=, przez Wo=yniak[w, Tor/-
kiem ]Targ[wkiem\ ¯ torg ]targ\.
• Lublin n(Bystrzyc' ¯ lub ]silny\ % lin
]ciecz w ruchu ˘ D"blin, Modlin\,
Kazimierz Rymut ]1935–†2006\& od
imienia Lubel ]gdzie on o istnieniu
Lubla wyczyta=$\;
lub ]silny\ ˘ Lubycza, Lubie< ]bycza
si=a\, bie< ]byk\ ˘ grze•bie<(byk;
lub ¯ anglosas. bula, niem. bulle ]byk,
buhaj\ czyt. wspak.
>redniow. wo=. silny ]bliski\ ˘ silni
wojewodowie tatarscy, 1240, w obl"-
/eniu Kijowa, silni ludzie, 1252, w
zmaganiach o w=adz" po >mierci Fridri-
cha Hohenstaufen, silni spadkobiercy,
1280, po >mierci Boles=awa Wstydli-
wego, †1279, silna Arabia, 1381 ]Pa-
lestyna, Bliski Wsch[d\; znaczenie
zupe=nie wysz=o z u/ycia, dzi> za-
pomniane.
• Piast ]pie>ci= posiadane dziewice,
obejmowa= je ramionami\ ¯ piasta ˘
Piast Ko=odziej ]czyt. przed chat' sie-
dzia= i ko=a “dzia=”, robi=, wytwarza=,
konstruowa=, uk=ada= w ca=o>:\;
ludno>: by=a w=asno>ci' feuda=a, robi=
z lud{mi co chcia=; tak i w okolicznych
krajach& Kijowskiej Rusi – W=odzi-
mierz Wielki †1015 mia= kilka na=o/-
nic, kunigas na Litwie ¯ könig % as,
fürst ]ksi'/" ˘ ang. first ^ pierwszy\
w Niemczech, king ]kr[l, ¯ ing ¯ ig\,
prince ]ksi'/", s=owotw. pokr. prick
– “k=ujka”\ w Anglii.
• W=adys=aw +okietek ] dosł. Za-
k'tek, w=a>ciciel Brze>cia Kuj.\ ¯
wysoko>ci =okcia, miara ok. 56 cm.
• Leszek Bia=y ]Niski\ ¯ siwe w=osy
mia=.
• ko< bia=onogi ]niski, kucyk\ –
o bia=ych nogach; bia=ogrzywy –
o bia=ej grzywie.
• wasza mo>: ]wysoko>:, odpowiednik
ang. H.R.H. ¯ His(Her Royal High-
ness\ – wasza mi=o>:; mo>ci panowie
]wysocy, wysoko urodzeni\.
• Boles=aw Krzywousty ]Fa=szywy\ –
t=um. na j. ang. Wrymouth ]Usta
Fizycznie Wykrzywione, Zdefor-
mowane\.
• Wielkopolska ]dosł. Stara Polska, ko-
lebka plemienia Polan znad Dniepru,
ang. Great Poland\ ˘ Greater Poland
]Wi"ksza Polska, fizycznie\.
• Ma=opolska ] dosł. M=oda Polska,
nowy nabytek, odebrana Wielkomo-
rawii, ang. Little Poland\ ˘ Lesser
Poland ]Mniejsza Polska, fizycznie\.
• Krak[w ]Woda-Las ¯ kra ^ woda,
k[w ^ las ¯ skow\ ¯ Krakus.
• Warszawa ]Woda Warsza, odcinek
Wis=y\ ¯ Wars % Sawa.
• Kij[w ]kij ^ pewien, jaki>, bli/ej nie-
okre>lony\ ¯ knia{ Kij, przewo{nik.
• Kraje Zaleskie ]rejon Bria<ska;
za ^ po ^ na ^ wzd=u/\ ¯ za lasami
]z kt[rej strony widziane$\;
Zaleski ^ Poleszuk; Poleskaja ob=ast ]
Turow n(Prypeci'\, Podlasie.
• Zamo>: ]dosł. Na Wysoczy{nie\
¯ wie> za mostem le/'ca
]z kt[rej strony widziana$\.
• Wilno ]isl. vilna – m.in. protekcja,
po/ytek, os=ona\ ¯ sen o 100 wyj'cych
wilkach, daj'cych rozg=os >wiatu,
s=aw" temu miejscu. A /e poga<ski
najwy/szy kap=an, krewe-krewejto –
Lizdejko, w=a>ciwie obja>ni= sen Gie-
dyminowi i poradzi= tym – Giedymin
nazwa= go Radziwi==em.
• ?mud{ ¯ smud, >redniow. ang. i ang.
mud ]b=oto, podmok=y teren\ – od mno-
/enia; “Rzymianie” ]czyt. Bawarzy ro-
dem, nale/'cy do Íwi"tego Cesarstwa
Rzymskiego\ przybyli na Litw" i za-
cz"li si" tam mno/y:, czyt. rozp=adza:,
i nazw" krajowi zaczerpn"li z j"zyka
polskiego, ko>lawi'c niemi=osiernie,
czyt. pomys=odawca Polakiem by=,
wymy>li= to i pisa=.
• bracia Lech, Czech, i Rus, daj'cy
pocz'tek tym narodom, znaczy razem
wzrastali, w jednym domu, ale roz-
siedlili si" po l'dzie Europy i m[wili
znacznie r[/ni'cymi si" j"zykami.
W Wikipedii&
• Po/g ]dosł. Spalony\ ¯ imi" Poscho.
• Radom ]starosaks. Trada ^ Handel\
¯ staros=aw. imi" Radomir ]dosł. Han-
dlarz Lud{mi; staros=aw. mir ^ lud,
ludzie ˘ Lubomir ^ silny cz=owiek,
mo/e cz=owieka mi=uj'cy ¯ staroniem.
luba, W=adymir ^ ludem(cz=owiekiem
w=adaj'cy; znaczenie zupe=nie wysz=o
z u/ycia, dzi> zapomniane; dzi> ros.
mir ^ pok[j; osobi>cie, nie spotka=em
Radomira – s=owo o negatywnym wy-
d{wi"ku, nadane komu jako imi"\.
• Lenin i Stalin uwiecznili siebie w
symbolu komunizmu& Sierp i M=ot,
i przekonali masy /e to symbol sojuszu
robotniczo-ch=opskiego. Dlaczego te
dwie klasy a nie inne$ Nie wiadomo. I
dlaczego sojusz$ Te/ nie wiadomo.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bak
Sierp ¯ Lenin ]1870 – 1924\ ¯ len,
M=ot ¯ Stalin ]1878 – 1953\ ¯ stal.
Lenin ]len ^ ziemia, Polen ^ Po-
land, ro>lina len, lennik, i inne\.
Lenin ]rolnik\ i Stalin ]robotnik\ ˘
sierp ]symbol rolnika, rolnictwa\ i
m=ot ]robotnika i przemys=u\, ˚sym-
bol(ika.
Lenin – pomys=odawca wsp[lnoty
maj'tkowej, w rolnictwie ko=cho-
z[w ¯ ko= % choz ¯ kollektiwnoje
choziajstwo, a przydomek – wed=ug
Wikipedii – ma pochodzi: od rzeki
Lena, za Uralem, te/ bajka, czy raczej
zmy>lenie.
Inne t=umaczenia, b"d'ce nieporo-
zumieniami, dawno ju/ utarte&
• Bia=oru> ]dosł. Ru> Niska\ – t=um.
White Russia.
Morze Czarne ]dosł. G="bokie\ – Black
Sea; Bia=e ]P=ytkie\ – White Sea.
Crna Gora ]Czarna G[ra ^ Wysoka,
na Ba=kanach\ – Montenegro ]Black
Mountain\, wi"cej ˚symbolika.
New Fundland ]wschodni brzeg Ka-
nady, dosł. L'd Nowoodkryty ¯ isl.
Vinland; fundr – znalezienie, odkrycie\
– l'd ='k ¯ isl. vin ]='ka\.
Bajkom polskim, i nie tylko polskim,
jak mitom greckim, szybkiego ko<ca
nie ma. I z takim baga/em b="d[w w
przysz=o>:. Ímia: si", czy p=aka:$
bajka pokr. ˚zmy>leniu.
starofranc. bayette, frise,
ang. fairly tale, ros. bajka-bajka.
bajo<ska kwota –
olbrzymia, bajeczna, nies=ychana.
sumy przyznane Ksi"stwu Warsz.
przez Napoleona w Bajonnie 1808
]Bayonne\, nigdy nie otrzymane.
bajoro geolog.
pokr. jezioro, rozlewisko, zwykle
rozmiaru stawu, sadzawki, z brudn'
wod', b=otem.
¯ ba % joro.
bajroni-sta(zm
¯ Byron, George Gordon,
poeta i dramaturg.
bajro<ski w stylu Byrona.
†bajtko rel.
pop, ˚ba:ko ]tatu>, papa\.
staropol. baythko, baythco.
=ac. presbyter Ruthenicus,
starofranc. le pretre,
ang. priest of Russian Orthodox
Church, staroros. pop=-pop.
bajtlowa: pot. ple>:, papla:,
gl"dzi:, pytlowa:, gada: g=upstwa.
¯ baja: % pytlowa: ¯ pytel.
†bak dźwięk. krzyk.
=ac. clamor, franc. le cri, les cris,
ang. cry, scream,
staroros. krik=-krik.
1. bak
bak
1. pojemn. zbiornik lub metalowy,
du/y pojemnik szczelnie zakry-
wany,
2. mors. przednia cz">: g[rnego
pok=adu na statku wodnym, gdzie
mieszcz' si" urz'dzenia kotwicz-
ne oraz pomieszczenia dla za=ogi
i gospodarcze.
holend. bak.
2. bak karc., gra. ¯ bakarat.
hazardowa gra w karty.
franc. baccara, baccarat.
3. baki w liczbie mnogiej;
zarost po obu stronach twarzy;
bokobrody. ˚mSjp 1969.
niem. backe ]policzek, szcz"ka\.
†baka-:(nie dźwięk., jęz.
1. wo=a:,
2. =aja:, karci:, gani:, upomina:.
s=owotw. poch. obaka:, zbaka:,
=ac. increpare,
ang. call; blame, reprimand, repro-
ach, censure, reproof, rebuke,
ros. 1. zvat;-zwat, prizyvat;,
2. xulit;-chulit, poricat;-
poricat, vygovor-wygowor.
bakalie spoż. gat. ciastek,
s=odycze; suszone owoce p=d. ]figi,
daktyle, migda=y, rodzynki\.
tur. ¯ arab. bakkal ]handlarz towa-
rami spo/ywczymi\
baka=arz(owa szkoln., żart.
nauczyciel, w Íredniowieczu&
najni/szy stopie< akademicki;
dawn. nauczyciel szko=y elemntarnej;
pedagog;
/ona nauczyciela.
¯ >redniow. =ac. ¢baccalaris lub
¢baccalarius ]wie>niak, ch=op
poddany\ ˘ baccalaureatus,
ang. baccalaureate.
†bakanie ¯ ba ]{le\.
1. =ajanie, upominanie,
2. krzyczenie. ˚baka:.
staropol. baklywoscz ˘ bakliwo>:
– krzyk.
=ac. obiurgatio ]bakanie\,
clamor, strepitus ]bakliwo>:\.
bakarat karc., gra.
hazardowa gra w karty.
franc. baccara, baccarat,
¯ Baccarat, miasto we Francji.
bakcyl biol., med.
wirus, zarazek, bakteria.
=ac. baculus ]tkwi:\
˘ zdrobn. bacillum.
bakczysz ˚bakszysz.
baki bokobrody.
niem. backe ]policzek, szcz"ka\.
bakelit chem., techn. /ywica synte-
tyczna maj'ca szerokie zastosowanie
w przemy>le.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
¯ L. H. Baekeland, 1863–†1944,
chemik belgijski,
ang. bakelite.
bakier(owa: ¯ ba` % kier, kiel ]k't\.
przechy=, dosł. pod k'tem. ˚k't.
†bakliwo>: krzykliwo>:. ˚bak.
bak=a/an bot.
Solanum melongena, albo esculentum,
ro>lina warzywna z rdziny psiankowa-
tych; ober/yna; owoc tej ro>liny.
¯ ros. ¯ pers.
bakszysz datek, napiwek, dar.
tur. bachszysz ¯ pers. bächszisz.
bakteri-a(ofag(ologia(ob[jczy(
(ologiczny(ostatyczny
biol., med. mikroskopijne, jednokom[r-
kowe organizmy ro>linne, rozmna/a-
j'ce si" bardzo szybko przez podzia=,
wywo=uj'ce fermentacj", gnicie,
choroby zaka{ne; drobnoustroje,
mikroby, zarazki.
gr. baktron ˘ zdrobn. bakterion ˘
=ac. bacterium ]w liczbie poj.\ ˘
=ac. bacteria ]liczba mn.\ ˘ ang.
bacterium ]liczba poj.\ i bacteria,
]w liczbie mn.\, franc. bacterie,
niem. bakterie, ros. bakteriq.
baktrian anim. Cameleus bactrianus,
wielb='d dwugarbny, pokryty d=ug',
we=nist' sier>ci', hodowany powszech-
nie w Azji, wytrzyma=e zwierz" juczne,
dostarcza we=ny; ni/szy i bardziej
w=ochaty ni/ arabskie wielb='dy.
¯ Baktria ]staro/. kraj w Azji Írod-
kowej, dzi> w granicach p=n.-wsch.
Afghanistanu\,
ang. Bactrian camel ¯ Bactria,
bakulit
1. geolog. wapie< z okresu kredowego,
znajduj'cy si" w zatoce Valognes,
w Normandii,
2. paleont. g=owon[g kopalny z grupy
amonit[w z okresu kredowego.
=ac. baculum ]laska\.
bakun bot. Nicotiana rustica L.,
tyto< bakun, machorka, ro>lina jed-
noroczna z rodziny psiankowatych.
†bal zw[j p=[tna.
1. bal bud. pie< grubego drzewa,
obrobiony, u/ywany do budowy
>cian, strop[w, most[w, bram, itp.
niem. bal ]dyl\.
2. bal(owa: zdarz. elegancka
zabawa taneczna, poprzez noc.
gr. ballizein, =ac. ballare
franc. bal(er, ang. ball, ros. bal.
balans(owa:
instrument mierz'cy ci"/ar, waga.
=ac. bilanx, bilancis ¯ bis ]dwa\ %
lanx ]talerz\, starofranc. i >redniow.
ang. balance.
†balas bud. s=up, filar.
balij
=ac. columna, pila,
niem. pfeiler, ständer,
franc. piller, colonne,
ang. pillar, column,
ros. stolb-sto=b, skolomna.
†balas, balaz kolor.
odmiana granatu barwy fio=kowej.
staropol. 1472 balaz balasius,
1494 balasz.
balast
1. zbyteczene obci'/enie, ci"/ar dla
utrzymania r[wnowagi,
2. warstwa /wiru lub piasku s=u/'ca
do umocowania podk=ad[w
kolejowych.
holend. barlast, ang. ballast,
baldach(im
1. baldach – os=ona w kszta=cie
daszka z ci"/kiej tkaniny,
2. baldach – bot. kwiatostan kt[rego
kwiaty tworz' powierzchni"
podobn' do parasola,
3. baldachim – lotn. >rodkowa cz">:
g[rnego p=ata dwup=atowca,
przytwierdzona do g[rnej cz">ci
kad=uba samolotu.
Baldacco ]ital. Bagdad\, gdzie
materia by=a wyrabiana; od 1598.
ital. baldacchino,
franc. baldaqiun,
ang. baldachin.
†baldrian, waldryjan BW,
bot. koz=ek, Valeriana officinalis L.
staropol. 1472 valdrian valeriana.
†balena zool. Ss 2011
wieloryb, BW.
¯ franc. baleiniere,
anglosas. hw≤l, niem. walfisch
]dosł. wieloryb, ang. whalefish\,
>redniow. ang. whal,
ang. whale, ros. kit-kit.
baleron spoż.
gat. mi"sa, szynka bez ko>ci.
franc. palron ]=opatka zwierz"cia\.
balet(nica(ka(mistrz(nik
1. utw[r sceniczno-muzyczny w kt[-
rym aktorzy-tancerze wyra/aj'
przebieg akcji za pomoc' ta<ca
i mimiki,
2. ta<ce sceniczne,
3. zesp[= tancerzy i tancerek,
4. instytucja widowiskowa.
baletka – lekki pantofel baletowy.
ital. balletto, franc. ballette,
ang. ballet, ros. balet-balet.
balia pojemn.
p=askie naczynie drewniane
lub blaszane, s=u/'ce do prania.
prastare ¢bal, ba= ]woda\ ˘ Baltic,
Ba=tyk, ba=amuci: ]uwodzi:\. ˚woda.
staroros. bani-bani ]balie\.
¢balij kult.
ko=dun, zaklinacz, czarodziej.
balistyka
staroros. balij-balij.
balisty-ka(czny wojsk.
nauka o ruchu pocisk[w jak kule,
rakiety, bomby.
gr. ballein ]rzuca:, ciska:\ ˘
=ac. balliste ˘ ang. ballista ]urz'dze-
nie do ciskania ci"/kich kamieni i
podobnych pocisk[w, w wojnach
prowadzonych przez staro/ytnych\ ˘
ang. ballistic(s,
franc. baliste, balistique, niem.
schleuder` lub wurfmachine;
wurflehre, balistik,
ros. ballistika-ballistika,
ballistiheskij-ballisticzeskij.
˚sus, /urawiec.
†balka bud. belka AE.
balkon bud.
p=yta z balustrad' umieszczona
powy/ej parteru, na belkach wysta-
j'cych ze >ciany budynku, i po='czo-
na drzwiami z jego wn"trzem.
staroniem. balcho,
ital. balcone, ang. balcony.
ros. balkon-balkon.
ballada lit. fabularny utw[r
poetycki o w'tku historycznym lub
fantastycznym, zazwyczaj zaczerp-
ni"tym z legend i poda<.
ang. ballad, franc. ballare ]pie>< do
ta<czenia\, ros. ballada.
balneologia szkoln.
dzia= medycyny zajmuj'cy si" bada-
niem w=a>ciwo>ci leczniczych w[d i
k'pieli mineralnych, oraz ich stoso-
waniem w lecznictwie.
balon(net(owy
1. dosł. wielka kula, Glob ˘ Kula
Ziemska, dzi>& statek powietrz-
ny kszta=tu kulistego, pow=oka
wype=niona gazem l/ejszym od
powietrza, z podwieszon' gondol'
dla za=ogi i pasa/er[w.
¯ balla ]kula\ % on ]wielk-i(a(ie\
ital. balla ˘ ballone
franc. ballon, ang. balloon,
ros. vozduwnyj war.
2. szklane lub metalowe naczynie do
przechowywania gaz[w ]zwykle
pod ci>nieniem\; g'sior o kr[tkiej
szyjce, zwykle w koszu.
arab. qarrabah ]wielki dzban\,
pers. qarabah,
ang. carboy ]usually encased in a
basket – umieszczony w koszu\.
1. balot(owa:
g=osowanie za pomoc' kulek, ga=ek,
lub kartek.
franc. i ang. ballot, ital. ballota.
2. balot
paczka towar[w jednego rodzaju.
franc. ballot.
balsam(owa:(iczny farm.
gr. balsamon, =ac. balsamum,
starofranc. basme,
ang. bal-m(sam,
staropol. balsan, balszam,
MN, S ˘ Sz
ros. bal;zam.
staropol. balsama, 1478 balsam
menta crispa, 1472 balsan menta
˘ balsam, balsan, balszam –
1. wonna sm[=ka krzewu Commifora
Opobalsamum Engl.
2. bot. 2.a. Mentha silvestris var.
crispata Schard.
2.b. Mentha gentilis L.
2.c. polski balsam –
Calamintha Acinos Clairv.,
2.d. rodzaj nieokre>lony –
Balsam balsamnis.
balsamina bot. Impatiens balsamina,
ro>lina z rodziny }gniewoszowatych,
wg mSjp 1969, niecierpkowatych
]Balsaminaceae\, wg Swo 1980|, o
jaskrawych kwiatach; u nas hodowa-
na jako ro>lina ozdobna; niecierpek.
¯ p[{no=ac. ¯ franc. i gr. balsamine.
†balsamita, balszamita
bot. Chrysanthemum Balsamita L.
staropol. 1460 balszamytha herba
christophori.
balustrada bud. ogrodzenie
ze s=upk[w lub pr"t[w, z por"cz'.
franc. i ang. balustrade
¯ ital. balustrata ¯ balustro ]filar\.
†balwierz, barwierz prof., włos.
1. golibroda, fryzjer,
2. felczer. ˚barwierz, golicz.
=ac. barba ]broda\, tonsor ]cyrulik\,
starofranc. barbeor,
>redniow. ang. barbour,
ang. barber ]osoba kt[rej zaj"ciem
jest ci"cie w=os[w, golenie i przyci-
nanie brody\,
ros. cir[l;nik-cirjulnik ]cyru-
lik\, parikmaxer-parikmacher.
staropol. barbirszka ˘ balwierka –
/ona balwierza.
¢ba=
1. trzeszcz, >lepia ˘
wyba=uszy: – wytrzeszczy:,
2. woda ˘ ba=amuci: ]uwodzi:\.
ba=wan, Ba=tyk, i inne.
ba=agan(iarz(i:
chaos, nie(bez•=ad.
ba=a` – miesza:,
˘ ba=amut. `gan – gani:, balagan,
]mieszanka, kiosk, pokaz\
ba=aka osob. gadu=a, >wiegot.
ba=a=ajka muz. rosyjski instrument
strunowy, podobny do mandoliny
lub gitary, z pud=em rezonansowym
w kszta=cie tr[jk'ta.
ang. balalaika,
ros. balalajka-ba=a=ajka.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ba=wan
ba=amu-t(ci:(ny dosł. mi=y oszust.
¯ ba=a ]uwodzi:\ % mut ]m"t\;
mut ˘ m"t, m'ci: ]miesza:\;
ba, =a ]woda\ ˘ ba=a ]1. uwodzi:,
2. dba: ˘ niedba=y, 3. wybranka$\.
†ba=bod fizjolog. ˚Ss 2011
j'ka=a, ˚j'ka:.
†ba=dka tkan. tkanina z=otem
i srebrem przetykana.
staropol. 1419 ornatum de baldka.
ba=uch dźwięk. wrzawa. ˚Ss 2011
ba=w-an(anie:(a<ski(chwalca(
(ochwalczy(ochwalstwo kult.
1. pos'g bo/yszcza, bo/ek, k=oda,
s=up-figura kultu poga<skiego ˘
ba=wochwalca ]wierny ba=wanom\,
˚bo/ek,
2. fale morskie, ba=wany,
3. g=upiec, bezrozumny cz=owiek,
4. posta: ludzka ze >niegu,
5. bry=a, s=up soli kamiennej.
perskie pahlawan, wg A. Br¥cknera.
staroros. balvoxvalstvo-
ba=wochwalstwo; ros. bolvan.
staropol. 1418 balwan; baluan ˘
ba=wan –
1. pos'g bo/yszcza,
2. okre>lonej wielko>ci bry=a soli
kamiennej.
=ac. 1. idolum.
staropol. ba=wa<ski – ba=wochwal-
czy, poga<ski,
ba=wa<stwo – ba=wochwalstwo.
ba=wochwalstwo – dosł. wiara w ba=-
wany, bo/k[w, idoli, kumir[w,
¯ ba=wan % chwal ]s=aw, wierz\ % stwo;
S=awianie ]Wierni\ znad Morza Chwa-
liskiego ]dzi> Kaspijskiego\, niegdy>
plemiona, dzi> narody, k=aniaj'ce si"
pos'gom, im cze>: oddaj'ce ˘
prawo•s=awny ^ prawo•wierny ^
orto•doksyjny ¯ gr. ortho•doxos
¯ orthos ]poprawny\ % doxa ]>wiatopo-
gl'd\ ¯ dokein ]my>le:, mniema:\.
˚s=awia<ski j"zyk.
W krajach ba=wochwalc[w nobliwe
dzie=a zaczynaj' si" od obiektu kultu,
religijnego lub politycznego. Jak nie z
Biblii, w Íredniowieczu, to z=o/enia
ho=du carowi, a p[{niej od cytatu z
Dzie= J[zefa Stalina, 1879–1953, w
ko<cu, gdy Stalina zdj"to z piede-
sta=[w – od dzie= W=odzimierza I.
Lenina, 1870–1924, Karola Marksa,
1818–1883, i Fredricha Engelsa,
1820–1895. Lecz i ci nie przetrwali
pr[by czasu – ich pomys=y >wietlanego
ustroju okaza=y si" b="dne.
Pierwsi j"zykoznawcy musieli zacz':
swe dzie=a, o powi'zaniach j"zyko-
wych, od rozpadu Wie/y Babel, by
by: w zgodzie z przemo/n' w=adz'
ko>cio=[w. W Zachodniej Europie,
lecz ci szybko pozbyli si" ba=wochwal-
czej uni/ono>ci.
ba=wanek
Po Ukazu Ego Imperatorskago Wieli-
czestwa Samoder/ca Wserossijskago –
zaczyna si" wypis z ksi"gi metrykalnej
w 1909 roku.
W Przedmowie do Moskiewskiego
latopisowego swodu ]kompilacji\
1479(80, w druku 1949, przed przy-
st'pieniem do tematu latopis[w – cytat
towarzysza J. W. Stalina& „Historyczna
zas=uga Moskwy polega na tym, /e
by=a i nadal jest osnow' i inicjatorem
utworzenia centralnego rz'du w
Rosji.” ]Stalin, dziennik Prawda, 7
sentabra 1947\.
Gnozeologia dialektycznego materia-
lizmu i specjalne dyscypliny – zaczyna
A. G. Kuzmin, 1977, swoj' rozpraw" o
>redniowiecznych latopisach, prowa-
dzonych przez pobo/nych mnich[w.
W rozdziale tym pr[bki dialektyki
leninowskiej, i krytyka Plechanowa,
/e nie szed= po linii Lenina. Jest tu
tak/e K. Marks i F. Engels.
W Íwiebodzinie, pobo/ni Polacy
wznie>li pos'g Jezusa Kr[la, wysoko-
>ci 33 metr[w – jeden metr na ka/dy
rok jego /ycia, zako<czyli i oddali 6
listopada 2010, wg Internetu.
Ale tak jest u innych narod[w, kie-
rowanych klerem lub politycznym
terrorem, np. w Korei P=n.
ba=wanek łow.
1. imitacja dzikiej kaczki s=u/'ca
my>liwym do =owienia kaczora,
2. wypchana sk[rka ssaka, lub ptaka,
w zbiorach naukowych.
ba=yk
1. czworak ˘ na ba=yku ]na czwora-
kach, raczkiem\,
2. łow. podkradanie si" psa my>liw-
skiego na brzuchu ku zwierzynie.
¯ tur. balık ]ryba\.
bambetle pot.
rupiecie, graty, starzyzna.
bambosz odzież.
mi"kki i ciep=y pantofel domowy
kape:, dosł. w liczbie mn. papucie.
tur. pabucz, papucz
¯ pers. papusz
bambus(owy bot. Bambus, ro>lina
z rodziny tropikalnych traw ]Gramine-
ae\, o zdrewnia=ych {d{b=ach, pustych
w >rodku; drewno tej ro>liny.
malaz. bambu ˘ ang. bamboo
ros. bambuk.
¢ban
1. poz. społ. serbo-chorw.
gubernator, naczelnik
¯ pers. ban ]pan, mistrz\,
2. zakaz, zabroni•:(one.
starofranc. ban, >redniow. ang. ban-
nen, ang. ban, anglosas. bannan
˘ niem. schlagbaum,
pol. szlaban ¯ szlak % ban.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bana-=(lizowa: jęz. trywia=, rzecz
niezwykle prosta, oczywist•e(a,
banal(trywial•ny.
franc. banal, ang. banality.
banan(owy bot. Musa, ro>lina pasa
podzwrotnikowego, wydaj'ca jadalne,
po/ywne owoce, w ki>ciach.
hiszp. i port. banana ˘
ang. banana
ros. banan-banan.
banda og[lnoeurop., społ. zgraja,
grupa ludzi zebrana lub zjednoczona
dla wsp[lnego celu. ital. banda,
franc. bande, niem. band, ¯ got.
bandwa ]znak\ ˘ bandyta, ban-
dera i wandal ]Wandale\ z gr.-celt.
zmian' BW.
R[/ne od band ¯ staronord. band
]cienki pasek\ ˘ banderola, banda/.
R[/ne te/ od ban ¯ >redniow. ang.
bannen ]zabronione, zakazane\ ˘
banita. A. Br¥ckner 1927 zamie>ci=
je wszystkie razem.
banda/(owa: tkan.
1. med. w'ski i d=ugi pasek, rolka
gazy s=u/'ca do owijania rany,
2. sport. ta>ma do owijania d=oni przed
przed na=o/eniem r"kawic bok-
serskich, dla ochrony przed wy-
biciem staw[w i dla zwi"kszenia
si=y ciosu,
3. techn.
3.a. obw[d zewn"trzny k[= wagono-
wych i parowozowych,
3.b. zabezpieczaj'ce owini"cie rur,
przewod[w, itp. materia=ami
izolacyjnymi lub ochronnymi,
4. żegl. pasek p=[tna /aglowego
owijaj'cy liny w miejscach zetkni"-
cia ich z pok=adem, nabrze/em.
staronord. band,
starofranc. bende,
franc. bande ˘ bandage,
ang. bandage,
ros. banda'=-banda/.
bandera mors. flaga morska okre>-
laj'ca przynale/no>: pa<stwow'
statku, a tak/e charakter jego s=u/by.
hiszp. bandera, starofranc. banere,
baniere, >redniow. ang. banere
ang. banner, got. bandwa,
=ac. bandum,
ros. znamq, flag, stqg.
banderia przestarz.
1. konny oddzia= eskorty honorowej,
2. dawn. sztandar, chor'giew.
>redniow. =ac. banderium.
banderola
1. przepaska, opaska papierowa,
2. szt. wst"ga z napisem, wyst"pu-
j'ca w malarstwie >redniowiecz-
nym.
¯ band ]pasek\.
bandos dawn. najemny robotnik
banjo
rolny w"druj'cy latem w poszukiwa-
niu zarobku.
bandur-a(zysta dawn., muz.
wielostrunowy instrument muzycz-
ny, rodzaj mandoliny.
¯ ukr. ¯ gr. pandoura ]cytra\.
band-yta(zior(ytyzm(ycki char.
rozb[jnik, rabu>, zb[j, cz=owiek
dokonuj'cy napad[w z broni'.
>redniow. =ac. bannire ]ang. to ban\
˘ bandire ]bezprawnym czyni:,
ang. to outlaw\ ˘ ital. bandito ˘
ang. bandit,
ros. bandit-bandit, razbojnik.
bania(k(sty, ba<ka
1. co> wykuk=ego, p"katego, wyd"te-
go, kulistego, np. b'bel, p"cherz na
wodzie lub sk[rze,
2. kopu=a, ga=ka na kopule, kula,
3. bot. dynia, tykwa, Lagenaria vulg.,
4. ryba. kosz do przechowywania
/ywych ryb,
5. dawn., kult. =a{nia parowa,
ros. bania ]=a{nia\,
6. wulg., pot. do bani – do niczego.
mo/liwe te/ ]$\&
7. {r[d=o lecznicze,
8. warzelnia lub kopalnia soli, ˚ba<.
wo=. 1289 bania ]=a{nia\& v bani
my[]isœ ]w =a{ni myj'cy si"\.
staropol. ˚ba<ka –
1. ba<ka, naczynie p"kate z szyjk',
czasem w kszta=cie czaszy,
}Ss 1953& naczynie baniaste, czyli
“mas=o ma>lane”|,
2. bot. tykwa, Lagenaria vulgaris Ser.
baniak pojemn.
dosł. ma=a bania; p"katy garnek
/elazny lub blaszany. ˚balia.
anglosas. pott,
>redniow. ang. i ang. pot ]garnek,
dzban, wazon\,
ros. gorwok-gorszok, banka-ban-
ka, kru'ka-kru/ka.
banialuki jęz. w liczbie mn.,
g=upstwa, brednie, niedorzeczno>ci.
1. Hieronima Morsztyna „Historia
ucieszna o zacnej kr[lewnie Banialuce
z wschodniej krainy” – imi" bohaterki
romansu staropol., pe=nego niepraw-
dopodobie<stw,
2. jugos=. miasto Bania Luka.
bani-cja(ta społ. wygnanie(c.
staropol. ca 1500 banita.
=ac. proscriptus ]banika\,
anglosas. bannan,
>redniow. ang. bannen, ang. ban
]zabroni: czego> osobie, zakaza:,
arch. wy(prze•kl':, pot"pi:, skaza:\
ros. zapre]enie.
banjo }band/o| muz. murzy<ski
instrument z d=ug' szyjk' i b"bno-
wym, kulistym pud=em rezonanso-
wym, u/ywany w muzyce jazzowej.
bank
ang. banjo ]zmienione bandore\,
ros. band'o (gitara negrov).
bank(ier(owo>:(not(rut]owa:\
1. instytucja pa<stwowa lub sp[=dziel-
cza, skupiaj'ca >rodki pieni"/ne
i udzielaj'ca po/yczek na finan-
sowanie potrzeb gospodarczych,
prowadzenie pieni"/nyh i bezgo-
t[wkowych rozlicze<, emitowanie
pieni"dzy, kontrolowanie gospo-
darki narodowej,
2. gmach w kt[rym znajduje si"
instytucja banku,
3. karc. pula w grze hazardowej,
suma stawek gracz[w.
niem. bank ]=awa\, franc. banque,
staropol. bankierz ]bankier\.
ang. bank.
†bankarz, ba<karz szkoln.
marny wiejski nauczyciel. staropol.
1457 bancarzs vel baccalarz.
†bankierz bankier. ˚Ss 2011.
bankiet zdarz.
wystawne przyj"cie, uczta, zwykle
w celu u>wietnienia jakiego> wy-
darzenia, uroczysto>ci, z toastami i
przem[wieniami.
ital. banchetto, franc. banquet
zdrobn. banc ]st[=, ang. a table\, ang.
banquet, ros. pir-pir,
pirwestvo, banket-banket.
bankieta
1. bud. najni/sza cz">: fundamentu
poszerzona w celu lepszego
roz=o/enia ci"/aru budowli,
2. kolej. niski nasyp ziemny zabez-
pieczaj'cy tor na nim le/'cy
przed sp=ywaniem na< wody,
3. wojsk. =awa ziemna do strzelania.
franc. banquette ]=aweczka, stok
darniowy\ ˘ ang. 3. banquette
zdrobn. banc ]=awka, ang. a bench\.
banknot pieni'dz papierowy, >rodek
p=atniczy emitowany przez bank,
opatrzony klauzul', numerem, dat',
i podpisami w=adzy emituj'cej.
niem. banknote,
franc. billet de banque,
ang. bank note,
ros. kreditnyj bilet.
bankru-t(towa:(ctwo prawn, społ.
cia=o niewyp=acalne wobec wie-
rzycieli – osoba lub instytucja,
og=oszone s'downie.
franc. bankqueroute ]bankructwo\,
ang. bankrupt(cy ¯ franc.
bant
1. bud. wi'/'ca belka w stodole
spajaj'ca krokwie,
2. obr"cz, w kt[r' wchodz' bieguny
obracaj'ce drzwi, co tworzy
prymitywne zawiasy.
staropol. 1. 1461 banthi ]banty\,
2. 1394 banthy.
staronord. band ]w'ska opaska\,
starofranc. bende, franc. bande,
ang. band, TD.
†bantowa: prawn. skaza:.
staropol. banthowan.
=ac. damnare, condemnare ˘
starofranc. condemner,
ang. condemn,
ros. prigovotit;-prigoworit.
†ba< pojemn.
p"kate naczynie, ˚bania.
ba<ka pojemn.
co> wypuk=ego, p"katego, kulistego
˘ b'bel, p"cherz na wodzie, ba<ka
mydlana, pojemnik na mleko.
˚bania.
ba<ka naczynie blaszane,
1. zdrobn. bania(k,
2. kult. ozdoba na choink".
ang. ]naczynie\ can,
]powietrzna\ bubble,
]kula\ ball, globe,
]med.\ cupping, cupping-glass,
ros. kru'-ka/ehka-
kru/-ka(eczka, 'ban-/ban ]dzban\,
]med.\ banka-banka, ro'ok.
staropol. s mysky albo s b'nky ]z
miski albo z ba<ki\ ˘ ba<ka –
1. pojemn. naczynie p"kate z szyjk',
czasem w kszta=cie czaszy
]wg Ss 1953& ba<ka – naczynie
baniaste, czyli “mas=o ma>lane”\,
2. med. naczynie cyrulickie do
spuszczania krwi,
3. bot. tykwa, Lagenaria vulgaris Ser.
†ba<turzy: jęz. ple>:, gada:.
staropol. 1483 banythurzisch
]bajdurzy:\. ˚baja:.
baobab drzew.
wysokie drzewo z grubym pniem;
ro>nie w Afryce i Indiach; w=[kno
u/ywane do lin i papieru.
baon wojsk. batalion.
baptysterium rel.
chrzcielnica, miejsce w ko>ciele lub
jego pobli/u, u/ywane do chrztu
przez zanurzenie cia=a.
=ac. baptisterium ¯ gr. baptisterion
¯ baptizein.
1. bar jad=odajnia, g=[wnie mleczna.
¯ ang. bar ]w USA nie u/ywane,
rodzi nieporozumienie\.
2. bar chem. pierwiastek chemiczny
z grupy ziem alkalicznych;
metal. mi"kki, srebrzystobia=y metal.
gr. barys ]ci"/ki\ ˘ p[{no=ac. barium.
3. bar fiz.
jednostka ci>nienia wynosz'ca milion
dyn na 1 cm2, albo 1.02 atmosfery.
gr. barys ˘ p[{no=ac. barium ]j.w.\.
barak bud.
improwizowana szopa, budynek lub
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
barbakan
grupa budynk[w dla /o=nierzy.
ital. baracca, franc. baraque,
ang. barrack, ros. barak.
baran(i(ek(ie:(ina(kowy(kowe
1. anim. samiec owcy, tryk, aries,
agnus,
2. osob. g=upi jak baran, prastare
]cywilizacji Babilonu$\.
ale wzi': co lub kogo «na barana»;
dlaczego na barana, a nie na konia
lub krow"$ «na barana» ]na plecy\ bez
zwi'zku z «baranem» lecz «barami» ¯
gr. varys ]ci"/ki\, gr.-celt. BW;
we{ barana znaczy na bary, ale kto>
zawarowa=& we{ na barana, dodaj'c na,
na zasadzie woda spada z g[ry – je/eli
spada, to z g[ry, nie z do=u czy boku;
zawarowanie z doz' racji, bo samo
we{ barana rodzi dzi> znak zapytania&
za co, po co, skoro baran ˘ barana w
dope=niaczu.
na barana ¯ barana ¯ bary na ]czyt.
od ty=u, s=owotw. koncepcji 003\.
wi"cej ˚plecy, bary.
staropol. baraniec ]baranek\,
bara<czy ]barani\,
s=owen. baran, beran,
moraw. baran, czes. beran,
w"g. barom, pers. barah,
bosn. brav, ovan,
chorw. oven, jaracz,
ang. ram ]M–N\ ¯
>redniow. ang. ramme ¯ anglosas.
ramm, romm ¯ staronord. rammr
]mocny, gorzki, ostry\,
cerk. boram=, baran=, ov;n=
s=aw. i ros. baran=,
barorag – baran rogaty.
staropol. 1350 baran, 1432 barany,
ca 1420 baranek, ca 1450 beranek
˘ baranek, beranek – 1. jagni",
2. bot. Vitex Agnus castus L.
=ac. 1. agnus.
staropol. baraniec – baranek.
staropol. barani – wykonany ze
sk[ry barana, np. ko/uch, 1484,
staropol. barankowe – danina
wielkanocna.
staropol. baranowe – dot. barana ˘
s kadzydlem baranowim.
staropol. bara<czy – barana ˘
syni barancze.
baraszkowa: czynność.
swawoli:, dokazywa:, zbytkowa:,
dot. zabaw dzieci.
ba % raczkowa: ze zmian' Cz–Sz,
jak charm }czarm| – szarm]ancki\.
barbakan bud. >redniowieczna
budowla obronna, stoj'ca poza ob-
wodem mur[w obronnych miasta,
po='czona z nim mostem lub os=oni"-
tym przej>ciem, broni'ca dost"pu do
bramy, zwykle okr'g=a, ze strzelni-
cami; rondel.
>redniow. =ac. barbacana. ¯ arab.
s=owa arabskiego pochodzenia&
barbara
barbakan czyt. wspak  makabra;
˚abrakadabra.
barbar-a(zy<ski(zy<ca(yzm(
(zy<stwo kult. obcy,
obcokrajowiec ¯ gr. barbaros,
nazwy nadawanej przez Grek[w, a
nast"pnie przez Rzymian, tym – kt[rzy
m[wli niezrozumia=ym j"zykiem, i
st'd barbarzy<ski – grubia<ski, nie-
o>wiecony i niecywilizowany.
gr. barbaros ¯ =ac. barba ]broda\ ¯
zaro>ni"te twarze Germano-S=awian.
†barbarowie kult. barbarzy<cy.
barbarzy<ski prymitywny, dziki,
nieokrzesany i nieokie=znany; pierw.
ka/dy, kto nie nale/a= do narodowej,
kulturalnej, b'd{ religijnej grupy, w
staro/. g=[wnie nie Grek, nie Rzy-
mianin, b'd{ nie Chrze>cijanin.
gr. barbarikos ^ bar % aros, =ac.
barbaricus, ang. barbarian ¯
=ac. barbarus, ros. varvar.
†barbirzka /ona balwierza.
barb[rka >wi"to g[rnika, 4 grudnia.
¯ Barbara.
mSjp 1969& barburka ]sic#\, A ^ Ø.
barchan tkan. tkanina lniano-
we=niana, barchanista, parchanista;
parchanista – wyrabiaj'cy barchan.
staropol. 1450 barchan.
staropol. barchanista, parchani-
sta, parchinista –
wyrabiaj'cy barchan, barchannik.
†barcianek pokr. brat stryjeczny.
†barcic pokr. barciec, brat.
†barcien bratni.
†barcieniec, barciniec brat.
barczatka owad. motyl z rodziny
prz'dek, jego g'sienice wyrz'dzaj'
szkody w ogrodach i lasach.
†barcza=ka poz. społ.
>wie/o nobilitowany szlachcic.
†barczce ]$\, barca, berce moje&
sztylwaga, ¯ bar ]sztaba\, ˚w[z.
wg Ss 1953& urz'dzenie poci'gowe u
wozu, orczyk ]$\.
staropol. 1393 barczcze.
†barcze:, barczy: dźwięk.
rycze:, EY. ˚Ss 2011
ang. bark ]szczek(a:\.
staropol. XV w. barczaczego,
ca 1500 elephas barrit b'rczy vel
myekocze.
=ac. rudere, mugire, fremere,
ang. roar, ]o krowie\ low, ]o o>le\,
bray, ros. ryhat;-ryczat.
barczysty jęz. ¯ bark ]rami"\,
szeroki w ramionach.
bar-:(tnik dziupla w drzewie le>nym,
w kt[rym gnie/d/' si" pszczo=y,
obszar lasu z barciami.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
˚bartnik, dzieni•a(e(ec.
bar: s=aw.; ros. bort;, czes. brt
– ul pszcz[= le>nych; dziupla z gniaz-
dem pszcz[= w /ywym drzewie w lesie;
k=oda z wydr'/onym otworem dla roju
˘ bartnik, Bartosz(ewicz, Bartnik;
cz">: pnia,
pie< – s=owotw. pokr. pion,
˚dzianica ]s=owotw. pokr. rdze<\,
bart – s=owotw. pokr. vert ¯ >redniow.
=ac. verticalis ¯ vertex, verticis,
tak i chorw. bark ^ verh ]wierzch\;
plemi" Bart[w ¯ bort ]granica\ ¯
staroniem. wy/yn bord ]margines, kra-
w"d{, skraj\ ˘ starofranc. i >redniow.
ang. bordure ˘ ang. border.
=o, =a – pszczo=a, /'d=o, OA,
=o=a, lub =oo=.
Pszczo=a – staropol. pczo=a,
czes. wczela, ros. phela;
PB ^ W;
pszczo=a ¯ czeladnik ]robotnik,
pszczo=y-robotnice\.
Trzmiel – staropol. czmiel, szczmiel,
przmiel ]ros. wmel;\.
Mi[d – m•iad ]jad\, Ø ^ A
ros. mëd.
staropol. barcz – dziupla w drzewie
le>nym, w kt[rym gnie/d/' si"
pszczo=y, obszar lasu z barciami.
˚dzienia, dzienie.
bard kult.
irl.-gael.-lit. staro/ytny celtycki –
poeta, kompozytor i >piewak; bardo-
wie >piewali do muzyki harfy
]ang. harp, PF, jak pillar  filar\.
Gaelijski jest j. szkockich wy/yn,
ang. Gaelic.
¢bard anat., włos. broda.
isl. bard, niem. bart,
anglosas. beard, >redniow. ang.
beard, ang. beard,
s=aw. boroda-boroda.
†bardo techn. urz'dzenie w
warsztacie tkackim zbijaj'ce sukno.
†bardyzana ˚Ss 2011
broń. halabarda, ˚halebarda.
bardzo, bar-zo }r-z| jęz.
staropol. barz, barzo }r-z|
1. bardzo mocno, 2. ca=kowicie,
3. szybko, 4. du/o, wiele.
s=aw. i wo=. bor-zo ]szybko, pr"dko,
po>piesznie\,
czes. brzo ]pr"dko\ ˘ polskie bar-
dzo szybko – pierwotnie wielce
¯ staropol. brodaty ]stary, wielki\ ¯
niem. bart ]broda\,
>redniow. ang. i ang. beard,
wo=. 1289 korol; 'e smœtesœ
oumom=. i poide iz; zeml≠
borzo.
baretka wojsk.
wst'/ka odznaczeniowa w=a>ciwych
wymiar[w, naszywana na kurtce mun-
bark
durowej lub marynarce, zast"puj'ca
w=a>ciwy order lub odznak"
†barg, bark br[g, st[g.
staropol. 1378 pro bark, 1395 barg.
staronord. stakkr; anglosas. hreac,
>redniow. ang. stac; rec reek,
ang. stack, rick,
ros. stog (sena)-stog ]siana\.
†bargiel albo bargie= ptak.
Sitta caesia L., kowalik.
staropol. 1472 bargel bargula.
bariera
1. pierw. forteca, barykada,
przeszkoda przed bram',
2. wszystko, co rozdziela,
3. granica lub ograniczenie,
4. bramka celnik[w na granicy.
starofranc. barriere,
>redniow. ang. barrere,
ang. barrier, ros. zagra'denie,
bar;er, zastava, wlagbaum.
bar-k(czysty anat., dosł. do noszenia.
¯ bar ]prze(nosi:\ % k ]do\; od ty=u.
bar ¯ ang. bear; gr. barys ]ci"/ki\.
s=owotw. pokr. garb& bark  garb,
KG, kark i karb.
bark, kark, garb ¯ ark ]=uk\.
bark ^ u(ci'g ^ waga, ci"/ar ˘
o•barczy: ^ ob•ci'/y:. ˚barka.
1. grzbiet poni/ej karku, od jednego
stawu ramiennego do drugiego,
g[rna cz">: plec[w s=u/'ca do
noszenia, por. bary,
2. r"ka od ramiennego stawu do
=okciowego przegubu.
bar ]prze(nosi:\& gr. pherein, =ac.
ferre, goth. bairan, agnlosas. beran,
>redniow. ang. beren, ang. bear,
ros. nosit;-nosit, nesti-nesti.
s=owotw. pokr. kark.
chorw. bark ^ verh ]wierzch\,
tak i bart(nik, bar: ¯ vert ]pion\.
staropol. bark – 1. g[rna cz">: ple-
c[w, 2. orczyk u wozu. ˚w[z.
¢bark obce,
1. kora ]wierzchnia warstwa, tj. zew-
n"trzna, jak wierzchnie ubranie\
˘ pol. burka,
ang. bark, staronord. börkr,
pokr. >redniow. holend. borke,
2. charkot ]psa, kaszel. d{wi"ko-
na>ladowcze\ ˘
pol. war•kot(cze: BW.
s=owotw. pokr. ang. bare ]go=y, nagi,
obna/ony, tj. bez okrycia, ubrania\ ¯
>redniow. ang. bare, bar ¯ anglosas.
b≤r ]K by=o cz"sto nieme\.
ang. bark, >redniow. ang. beorken,
anglosas. beorcan, staronord. berkja,
ros. 1. kora, 2. laqt;, kawel;.
bark mors. /aglowiec handlowy
o 3–5 masztach.
ang. bark; franc. barque,
ital. barca, =ac. barca,
bark
†bark, barg br[g, st[g.
barka
1. pojazd. p=ytka =[d{; statek do
przewozu towar[w na wodach
>r[dl'dowych, os=oni"tych, o na-
p"dzie w=asnym lub holowany,
2. ryba. du/a =[d{ o p=askim dnie,
do po=owu ryb,
3. wojsk. barka desantowa –
okr"t desantowy.
¯ =ac. barca ]=[d{\.
s=owotw. baz' ark  kra ]woda\ ˘ Arka
Noego w biblijnym Potopie ¯ pot 
top ¯ gr. potami ]rzeka, pierw. tak/e
¢woda\; wylew rzek Tygru i Eufratu.
kra ]woda\ ˘ rak ˘ raczkowa: ]pe=za:,
posuwa: si" na czworakach\, ang. crawl
]1. styl p=ywania, 2. raczkowa•:(nie\,
Arctic, Arktyka, ˚arka ]Arka Noego\
sh•ark ]rekin\, crabb ]skorupiak\.
p[{no=ac. barga, starofranc., >red-
niow. ang. i ang. barge ]szeroka =[d{ z
p=askim dnem do przewo/enia ci"/kich
=adunk[w po rzekach i kana=ach\.
ros. bar'a, barka.
=ac.-ital. barca ]ma=a =[d{\, franc.
barque, ang. bark ]poet. ka/da
p=ywaj'ca =[d{, szczeg[lnie ma=a, 2.
p=ywaj'cy statek z dwoma masztami
z przodu “square-rigged” – o kszta=cie
prostok'ta, a tylni maszt “rigged fore-
and-aft”, gdzie “aft” – blisko lub w
kierunku steru, w obr"bie statku\.
barkarola muz. utw[r w stylu pie>-
ni gondolier[w weenckich.
franc. barcarole, barcarolle
¯ ital. barcaroula ¯ barca ]=[d{,
ang. boat\.
barkas żegl.
1. du/a, wios=owa =[d{ okr"towa lub
ma=y statek, u/ywany do r[/nych
prac w porcie,
2. =[d{ rybacka z /aglem rejowym,
u/ywana do po=ow[w za pomoc'
w=oku.
hiszp. barcaza.
†barkmistrz poz. społ.
kierownik /upy solnej.
staropol. barkmistrzostwo – urz'd
i godno>: kierownika /upy solnej.
†barkracht, bargracht, barg-
recht, bergrecht, berkracht
doch[d podatkowy z /up solnych.
†bar= bary=a.
staropol. 1437 barl cadus.
bar=o/y: kopulowa:, stosunek p=cio
-wy, wsp[=/y:, czynno>: rozrodcza.
¯ staroniem. baro ]m'/\ % =o/y:,
lega: ¯ s=aw. p=odni:, k=a>: ˘
zale/e ]zap=odni=\.
staropol. 1440 particulam heredi-
tatis albo barloszna plossa –
osobliwo>: odziedziczona zwana
bar=o/n' p=o/' ¯ po=[g.
wg mSjp 1969&
1. wulg. >mieci:, brudzi:,
2. wy>cie=a: bar=ogiem,
dawa: pod>ci[=k",
3. przestarz. baja:, ple>:,
bajdurzy:, bzdurzy:
}w czasie aktu wsp[=/ycia, to st'd|.
bar=[g, bar=ogo, bar=[g
=o/e zwierz't, szczeg. nied{wiedzia.
barman prof. ¯ bar % man.
obs=uguj'cy bar, bufet.
†barmierz prof. balwierz.
barobus ruchomy bar w autobusie.
¯ bar % ]auto\bus.
barok kult. styl w sztuce i architek-
turze, charakt. ozdoby i krzywe, za-
okr'glone linie, zamiast prostych.
port. barroco ]per=a bez perfekcji\,
franc.-ang. baroque,
ros. barokko.
barometr instr.
przyrz'd do mierzenia ci>nienia atmos-
ferycznego, spos[b na przewidywanie
pogody i okre>lenie wysoko>ci ponad
poziomem morza.
niem. barometer, wetterglas,
franc. barometre, ang. barometer,
ros. barometr-barometr.
baron(owa poz. społ.
w epoce feudal-nej& jeden z bezpo-
>rednich wasal[w panuj'cego, tytu=
ni/szy od tytu=u hrabiego.
mSjp 1969 zalicza do tytu=[w szla-
checkich& tytu= szlachecki ni/szy
od tytu=u hrabiego – poniek'd z
b="dem; tytu=y szlacheckie nie by=y
nabywane – przechodzi=y wy='cznie
drog' pokrewie<stwa, krwi, poprzez
zawarte zwi'zki, za> hrabia, graf,
wojewoda ]pisarze, wyuczeni\ i
baron – tak; z up=ywem czasu, w
p[{niejszych wiekach, przez doro-
zumienie – istotnie – tytu=y nabra=y
znacz. szlacheckiego, lecz najni/-
szego szczebla.
wasal ]poddany, lennik\ nigdy nie by=
szlachcicem; jak szlachcic i rz'dca
jego dworu, tak szlachcic i wasal w
sprawach ziemi – taka jest r[/nica.
ang. s=ownik Webstera tak/e zalicza do
tytu=[w szlacheckich ]nobleman\, ale
zaznacza& a member of the lowest rank
of British nobility ]cz=onek najni/-
szego szczebla brytyjskiego szlachec-
twa\, nie podaj'c kiedy to – w jakich
wiekach.
staroniem. baro ]m'/\ % on ]wielk-
i(a(ie\, starofranc., >redniow. ang. i
ang. baron, barun ]tytu= dzier/aw-
cy kr[la w feudalnych wiekach >red-
nich, szlachcic\,
ros. baron.
barorag anim. baran rogaty.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
barwa
†barski myd=o. ¯ bar ]belka, sztaba\.
barszcz spoż. zupa na zakwasie
lub zaprawiona octem.
czes. brszt, ros. bor]-borszcz,
s=owie<. brszcz; st – strawa.
szcz – kwas ]np. szczaw\,
st ˘ szcz; barst ˘ barszcz; barst czyt.
wspak – straw]a\, ze zmian' BW.
staropol. 1419 barscz branca ¢uro-
nia, 1437 barscz branca ursina,
1446 barszcz branca ursina ˘
barszcz, 1463 barscz braxalium –
1. bot. barszcz,
Heracleum Sphondylium L.
2. bot. >wini barszcz, barszczyca –
ostr[/ka, Delphinium Consolida L.
3. ciecz sfermentowana.
ang. borsch, beetroot soup.
†barszcz(yca bot. barszcz.
†bart(a broń. top[r.
staropol. 1472 bartha,
1477 securi albo bartha.
=ac. securis,
franc. hache, anglosas. eax, ≤x,
>redniow. ang. i ang. ax, axe,
ros. topor-topor.
bartni-k(ctwo prof.
pasiecznik, dozorca barci, pszczalarz.
¯ bar: TÇ % nik ¯ vert ]pionpie<\.
staropol. 1409 barthnik,
1422 bartnik, 1423 bartniczy,
1428 barthniczi ˘ bartnik.
staropol. bartodziej – pasiecznik.
s=aw. bort;-bort ]bar:\. ˚bort.
=ac. apiarius, curator apium,
franc. rucher ]pasieka\,
niem. bienenhaus ]pasieka\,
ang. bee keeper, apiarist,
ros. phelovod-pcze=owod.
˚osa, wosk, bar:, pasieka, pie<,
pszczo=a.
bartny jęz. zawieraj'cy bar:, odnosz'-
cy si" do barci i bartnictwa.
†bartodziej pasiecznik, bartnik.
†bartam bertam, AE.
†baruski $, tkan. okre>lenie gatunku
sukna. staropol. 1466 barusky et
pol-bruszsky noui coloris.
†barwiony barwny, r[/nokolorowy.
barw-a(nik(ny(i: kolor. kolor, ma>:
]o ludziach, /e s' barwy...\ ˘ farba
z gr.-celt. BW. ¯ oba pokr. staro-
niem. varwe, dzi> farbe; BW,
VF,
staropol. barwiony – barwny.
lit. kwarba; cerk. i ros. war=,
cv≠t=, wo=. cv≠t ˘ cvet,
¯ od(za-barwi:.
staropol. barwa –
1. kolor,
2. czerwona barwa –
czerwony barwnik,
3. modra barwa – tkanina jedwabna
barwa
niebieskiego czy fio=kowego
koloru,
4. jaki> szczeg[= stroju, mo/e czapka,
5. pi"kno>: ]$\ }r[/, rumieniec, J.D|,
6. nowa barwa –
a. kolor niebieski,
b. bot. niezapominajka, barwica,
barwik, Myosotis palustris With.
staropol. barwi: –
1. farbowa:,
2. czesa:, mszy: sukno.
=ac. 1. tinguere, 2. lanam pectere.
†barwa, barwica kosmet., odzież.
1. >rodek do upi"kszenia twarzy,
r[/; szminka,
2. cera twarzy,
3. liberia ]str[j s=u/by\,
4. poz[r, fa=szywa posta:,
powierzchowno>:.
ang. rouge; carnation; dress
]of servants\; pretext.
†barwic-a(zka
1. farba koloru z=ocistoszkar=atnego,
2. przestarz. r[/, szminka, ˚barwa.
ang. rouge; lipstick.
ros. rumqny-rumiany;
krasit;/sq-krasit(sia.
barwi: ]si"\, barw-ny(oczu=y
1. farbowa:, nadawa: barw",
2. łow. o zwierz"ciu& broczy: krwi',
zostawia: >lady krwi.
ang. to colour, dye.
†barwica, barwik bot. niezapomi-
najka, Myosotis palustris With.
barwierz prof., włos. golibroda, ten, co
brod" goli, przycina i uk=ada w=osy.
=ac. barba ]broda\, =ac. med. barba-
rius, ital. barbiere
pers. berber, niem. der barbier,
balbier, czes. bradyr
chorw. barber, starofranc. barebor,
>redniow. ang. barbour,
ang. barber ]osoba kt[rej zaj"ciem
jest ci"cie w=os[w, golenie i przyci-
nanie brody\,
ros. cir[l;nik-cirjulnik ]cyrulik\,
parikmaxer-parikmacher.
staropol. barwierz, balwierz
1. golibroda, fryzjer, 2. felczer,
3. farbiarz ¯ farba ^ barwa, BF.
†barwina ryba. ryba mrzewka,
Barbus vulgaris Flem.
†barwi-nek(ienek bot. barwinek,
Vinca minor L. staropol. 1419
barvynek semperviua, peruenta,
1478 barwyenek senacion.
†barwirz prof. barwierz.
bary w liczbie mn., anat. kark, plecy,
silne ramiona ˘ wzi': ci"/ar na bary.
pokr. bark ]do noszenia ci"/ar[w\.
gr. varys ]ci"/ki\, gr.-celt. B W,
ang. to bear ]nosi:, znosi:, utrzy-
mywa: ci"/ar i inne\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
barykad-a(owa: zapora tworzona
w czasie walk ulicznych w celu zamk-
ni"cia dost"pu do miejsc bronionych;
blokada, przeszkoda, zator.
franc. ¯ ital. barricata ]fortyfiko-
wa:\ ¯ barr ]sztaba\,
ang. barricade.
bary=-a(ka du/a ]i ma=a\, pojemn.
beczka p"kata; anta=ek, ma=a beczka
do przechowywania w[dki i miodu.
staropol. barila ˘ barili piwa.
=ac. dolium, cadus,
starofranc. baril,
>redniow. ang. barel, ang. barrel,
ros. bohka-boczka, bohënok.
baryton(owy dźwięk.
m"ski g=os pomi"dzy tenorem a
basem.
gr. barys ]ci"/ki, g="boki\ % tonos
]ton\, ˚ton, on,
ital. baritono, >redniow. ang. bas,
ang. baritone, barytone,
ros. bariton.
†barzo }bar-zo| jęz. bardzo, wielce.
¯ staropol. barz, barzo, ˚bardzo.
†barzy }bar-zy| szybki.
¢bas poz. społ. tatar. g=owa.
tur. basz ˘ pasza ]tytu= honorowy\.
˚altambas, altembas ]z=otog=[w\,
¯ altyn ]z=oto\ ˘ Alta ]Z=ota Orda\.
bas]y\ ¯ niem. ˚basarunek.
bas(ista(owa:(owy dźwięk., instr.
1. najni/szy g=os m"ski,
2. >piewak o takim g=osie,
3. instrument muzyczny smyczkowy
lub d"ty o najni/szej skali, np.
kontrabas, tr'ba, tuba basowa,
4. niski rejestr d{wi"k[w w niekt[-
rych instrumentach muzycznych
5. przestarz. ci"gi, razy, plagi.
ital. basso, >redniow. ang. bas,
ang. bass, ros. bas.
†basa=yk bicz z uwi'zanym
na ko<cu o=owiem. staropol. ca 1500
baszalyk albo pylathyk cestus,
ca 1500 bassalyk cestus.
=ac. caestus.
basa=yk żart., char. swawolny,
/ywy ch=opak w dziecinnym wieku,
smarkacz. ¯ tur.
basan ¯ ba ]z=y\ % san ]stan zdrowia
umys=owego\ ¯ sanity ¯ =ac. sanus.
basen pojemn.
okr'g=e, szerokie i p=ytkie naczynie
na wod", zbiornik; staw.
mSjp 1969&
1. sztucznie utworzony, ocembrowa-
ny rezerwuar; zbiornik,
2. naczynie do za=atwiania potrzeb
fizjologicznych do u/ytku chorych,
3. geogr.
3a. obni/enie terenu, gdzie sp=ywaj'
baskak
wody, zlewiska, niskie obszary,
zag="bienia powsta=e w spos[b natu-
ralny, zaj"te przez morza lub rzeki,
3.b. zag="bienie terenu; niecka,
4. geolog. naturalne zag="bienie po-
wierzchni Ziemi, wype=nione
ska=ami osadowymi,
5. mors. cz">: portu zabezpieczona
falochronami, przeznaczona do
postoju lub naprawy okr"t[w.
S=ownik Webstera&
1. okr'g=y, szeroki, p=ytki pojemnik
na p=yny, misa }tak/e balia. J.D.|,
2. jego zawarto>: lub no>no>:,
3. miednica ]a wash bowl\ lub zlew,
4. staw lub rezerwuar lub inne,
du/e obni/enie wype=nione wod',
5. zatoka,
6. obszar odwadniany przez rzek"
lub jej ga="zie, zwany basenem
rzeki,
7. wielkie obni/enie na powierzchni
Ziemi wype=niane oceanem,
zwane basenem oceanu.
s=owotw. poch. misa ¯ basin czyt.
wspak, ze zmian' N ˘ M,
s=owotw. koncepcji 025.
=ac. baccinum, starofranc. i >red-
niow. ang. bacin, ang. basin
ros. 1. taz, miska, 2. bassejn,
3. vodoëm, 4. buxta.
†baserunek poprawa.
1. przestarz. lanie, baty, ci"gi,
2. dawn. odszkodowanie za krzywd".
niem. besserung ]po(na•prawa\
staropol. 1462 besserung,
1465 ad besserunkv ˘ besserunk.
=ac. restitutio, reparatio,
ang. improvement, melioration ¯
=ac. melioratus ¯ meliorare ]czyni:
lepszym\,
ros. uluhwenie-u=uczszenie ¯
luhwe-=uczsze ]lepiej\.
basetla muz. instrument muzyczny
o niskiej skali, dawn. wiolonczela.
niem. basset]t\el ¯ ital. bassetto.
Basic English akronim j. ang.
¯ b]ritish\ % a]merican\ % s]cientific\ %
i]nternational\ % c]ommercial\,
j"zyk angielski celowo uproszczony
do 850 s=[w, z prost' budow' grama-
tyczn', u/ywany jako pomocniczy
j"zyk mi"dzynarodowy, opracowany
przez C.K. Ogdena.
†basilika archit., bud. bazylika.
basior
1. anim., zwierz. wilk samiec,
2. instr. bat, bicz.
basista muz. graj'cy na basach.
baskak poz. społ. poborca,
starosta, rz'dca tatarski, wojewoda,
¯ bas ]g=owa\ ˘ baskak ]hetman\.
>redniow. baskak=-baskak,
wo=. 1289 iz;exavwe ≥wa. i
baskinia
Mil≠≥ baskaka. i priede
Lev=. wo=. 1428 pod 1255 r.
baskina odzież. dolna cz">: d=ugiej
halki, obcis=ej w pasie, wyk=adanej
na wierzch sp[dnicy; falbana przy
sukni si"gaj'ca od bioder do pasa.
hiszp. basquina ¯ franc. Basque
]plemi", dzi> nar[d na zach[d od
Pirenej[w\ ¯ p[{no=ac. Vasco,
ang. basque ]baskina\.
basow-a:(y ˚bas.
basta jęz. dosy:, koniec ¯ ital.
bast-ard(erka
1. nie>lubne dziecko, b"kart, z “nie-
prawego” =o/a, tj. ze skrytego lub
nie zalegalizowanego zwi'zku,
2. biol. mieszaniec zwierz"cy.
staropol. baster(ka.
=ac. spurius ]spuria\, nothus,
goth. bansts ]stajnia, stodo=a\;
>redniow. =ac. bastardus ˘
starofranc. bastard, bastart ˘
batard]e\, ang. bastard,
ros. pobohnoe ditq, ubl[dok-
ubljudok.
†baster kult., jęz. bastard.
bastion bud., wojsk.
element fortyfikacji sta=ej.
franc., ital. bastione.
basza poz. społ.
pasza, gr.-celt. BP;
dygnitarz w muzu=ma<skiej Turcji,
namiestnik su=tana tureckiego.
baszta bud.
wie/a o charakterze obronno-
obserwacyjnyjm, kamienna lub
murowana.
¯ czes. baßta ¯ >redniow. =ac. bastia
]wie/a obronna\.
starofranc. bastir ]budowa:\ ˘
>redniow. franc. bastille,
>redniow. ang. bastile ˘
ang. bastille, ros. bawnq,
baszta ¯ bastille % tarn,
staropol. 1448 ad baschty; basch-
thi terroris, 1476 basta ˘ baszta.
basztan kawa= ziemi na stepie,
zaorany pod upraw" ro>lin warzyw-
nych oraz arbuz[w i melon[w.
ukr. ¯ pers. bastan ]sad\.
†ba>< jęz. 1. obmowa, 2. przys=owie,
3. plotka; 4. fa=szywa nauka,
5. herezja.
}tak w ˚Ss 2011, w S=owniku baja-
rza, prawi'cego bajki – w mej opinii,
dost"pnym na internecie;
nie ma w Ss 1953|.
ba>-<(owy kult., jęz. `>< ^ sen.
fabu=a, opowie>: o tre>ci fantastycznej,
niewiarygodnej, wymys=, pog=oska.
˚bajka.
staropol. baszna, bazna.
=ac. fabula.
ang. fairy tale ]1. opowiadanie o cza-
rodziejach, olbrzymach, sztuczkach
magicznych, st'd 2. niewiarygodna,
nieprawdziwa historia; k=amstwo\.
ros. bajka-bajka, skazka-skazka.
bat(og rzemie< lub sznur umocowa-
ny na biczysku, pr"cie, kiju.
Batu-chan, tatarski w[dz 1225–1255,
wg innych 1230–1250, zwany Biczem
]ang. Scourge, Whip\, imi" – praw-
dop. Baat ˘ Ulaan Baatar ]stolica
Mongolii\.
ma by:& =ac. batutere ]bi:\ ˘ tatar.
wojewoda-w[dz Batu-chan ]“bat”
na Europ" Wschodni'\, wo=. Batyj ˘
pol. baty ˘ bat.
staronord. bauta, anglosas. beatan,
ang. beat ]bi:\,
=ac. batuere, battuere,
starofranc. batre, battre,
>redniow. ang. bateren, batteren,
ang. batter ]bi:, uderza:\,
ros. batog, ˚tog.
bat~ ¯ =ac. batutere ]bi:\.
bat•alia(alion(eria.
batali-a(styczny wojsk. bitwa, b[j.
ang. battle.
batalion wojsk.
jednostka taktyczna w wojsku sk=ada-
j'ca si" z 3–4 kompanii i licz'ca do
tysi'ca /o=nierzy podczas wojny,
franc. bataillon, ang. battalion.
batalista szt. malarz scen bitewnych.
bateria zgrupowane jednostki,
zesp[=, rz'd, szereg dzia=aj'cy w
jednym kierunku, bij'cy, np. bateria
dzia=, ogniwa elektryczne.
franc. batterie ¯ battre ]bi:\.
batik technika barwienia tkanin.
j. Malaj[w batik ]c"tka, kropka,
kropkowanie, malowanie\,
ang. batik.
¢batko, ba:ko dosł. dow[dca.
¯ bat ]w[dz\, ba: ]wodzi:\ % ko ]do\,
t=um. od ty=u.
J[zefa Stalina, 1879–†1953, tak
zwano& “ba:ko Stalin” po zwyci"skiej
wojnie nad hitlerowskimi Niemcami,
1941–1945.
bato-g(/y: instr.
du/y, wielki bat. ¯ bat % tog.
bat-on(uta pa=ka.
=ac. bastum, starofranc. baston,
franc. baton, ang. baton.
¢bat’uszka ojciec. ˚ba:ko, bajtko.
ros. bat[wka.
†batuch r"cznik k'pielowy;
w Ss 1953 pisowni" bathuch nagi"to
do botuch ]$#\.
staropol. 1493 item knapflyky,
kolnyerzyky, kyeczky, bathuchy.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bawi: ]si"\
]...ko=nierzyki, kiecki, bathuchy\,
¯ ang. bath ]k'piel\.
starofranc. toaille, >redniow. ang.
towaille ˘ ang. towel,
ros. polotence-po=otence.
batuta
1. pa=eczka u/ywana przez dyrygen-
ta do kierowania gr' orkiestry,
>piewem solist[w, lub ch[ru,
2. sport. w szermierce& uderzenie
brzeszczotem w brzeszczot prze-
ciwnika w celu odtr'cenia jego broni
i otwarcia sobie drogi do ataku.
ital. battuta ]uderzenie w takt\.
p[{no=ac. bastun ]kij, laska\ ˘
starofranc. bastn ˘ franc. baton ˘
ang. baton,
ros. 'ezl-/ez=, palka-pa=ka.
batyskaf mors. statek g="binowy
o w=asnym nap"dzie, s=u/'cy do
bada< podwodnych.
gr. bathys ]g="boki\ % skaphe ]=[d{\.
batyst(owy tkan.
rodzaj cienkiego delikatnego p=[tna
lnianego lub bawe=nianego.
ang. cambric, batiste.
bawar spoż. gatunek piwa.
¯ Bawaria.
bawe=n-a(i(iany(iczka(opodobny
1. bot. Gossypium, ro>lina z rodziny
>lazowatych ]Malvaceae\, o nasio-
nach okrytych w=oskowatym pu-
chem,
2. w=[kno z tych nasion, surowiec
na prz"dz" i celuloz",
3. nici nawe=niane, prz"dza bawe=-
niana,
4. tkan. tkanina z w=[kna bawe=ny.
¯ niem. baumwolle.
staropol. bawelna bombax, baum-
wol bombax, baveln' bombix,
=ac. Gossypium herbaceum L.,
arab. qutun, qutn ˘ starohiszp.
coton ˘ >redniow. ang. coton,
ang. cotton, ros. vata-wata.
†bawe=nica odzież.
chusta bawe=niana. ˚Ss 2011.
bawialnia przestarz., bud.
pok[j do przyjmowania go>ci; salon.
ang. saloon ¯ franc. salon
¯ ital. salone ¯ sala.
ang. drawing-room, parlor ]pok[j
go>cinny do kt[rego przechodz'
go>cie po obiedzie i s' tu zabawiani,
ang. living room or parlor\.
†bawi: ]oczy\ przyci'ga: wzrok.
bawi: ]si"\ ¯ ba % wi:, ˚ba ]czyni:,
robi:\ % wi: ]pl'sa:, pl'ta:, ST\,
dosł. pl'sy czyni:, t=um. od ty=u ˘
zabawa taneczna; cieszy:, radowa:,
>mieszy:; zabawia:&
1. dawa: ˘ udawa:, rozrywa: ]ubaw\,
ba=amuci:, zabija: czas,
bawi:
2. radowa:, cieszy: ˘
zbawi: – uratowa:,
zbawca, Zbawiciel ]Chrystus\,
za•bawny – po•cieszny ]za ^ po\,
3. j':, uj(obej•mowa:, trzyma: ˘
zabawny ]ujmuj'cy, poci'gaj'cy\,
zabawa taneczna,
bawwabci'gpulllub(a,
s=owotw. koncepcji 022, 023, 025,
4. zaj"cie ]praca\; zabawi: – zajmo-
wa: ˘ nie zabawi mi d=ugo – nie
zajmie wiele czasu,
za•ba•wa  za•j"•cie ˘ bawi:
 j':; wa ˘ was, cie ˘ ciebie ¯
nadal w j. ros. wy ^ ty w j. pol.,
5. przy(na(u•bawi: – przy•da:,
uj': ]doda:, odj':\, wybawi:
]wyj':\, pozbawi: ]u(od•j':\,
doba ]dobawienie nocy do dnia\.
6. zostawa: na czas niejaki na
jednym miejscu, przebywa:,
by: ˘ z•bawi:  poz•bawi:(by:,
– u(roz(wy•bawi: ]uciecha, igraszki\,
– wy(z•bawi: ]szcz">cie, rado>:\,
– na(u(przy(do(pod(nad•bawi:,
]przyda:, doda:, lub odj':\.
na•bawi: si" – do•igra: si", zwykle
o czym> nieprzyjemnym, wskutek
beztroski, zaniedbania.
wg mSjp 1969& 1. «zajmowa: kogo
czym> zabawnym, przyjemnym,
uprzyjemnia: czas; zabawia:; cieszy:,
radowa:, >mieszy:», 2. «przebywa:,
zatrzymywa: si" gdzie, pozostawa:
gdzie d=u/ej; go>ci:, mieszka:».
staropol. pochodne od(poz(wy(
(wyz(za(z(poz•bawi:,
wy(za(z•bawia:.
za(na(po(u(przy(do(pod(nad(wy(
(z(roz•bawi:.
˚zabawa.
~bawi: czas niedok.
1. rado>: przynosi:, uciech",
zadowolenie,
2. dawa: ]si"\, j': ]si"\; j': ˘
3. przebywa: gdzie przez czas jaki>.
ros. zabavlqt;, ang. to entertain,
ros. prebyvat;, ang. to stay, to live.
za•bawi: – 1. przez chwil" czas
jaki>, ¯ zabawa,
2. zaj': ˘ nie zabawi
mi d=ugo ]nie zajmie\
na•bawi: si" – wpa>: w co, zwykle
w k=opot, np. chorob"
u•bawi: si" – wi"cej ni/, ¯ ubaw
przy•bawi: – przyda:, przy ^ pod
do•bawi: – doda:
pod•bawi: – przyda:, przy ^ pod
nad•bawi: – nadda:, wi"cej ni/
wy•bawi: – z k=opotu, wy  na
z•bawi: – ocali:, ¯ zbawiciel
rozbawi: – roz>mieszy:
bawidamek char. lubi'cy zabawia:
kobiety lekk', weso=' rozmow',
nadskakuj'cy im; flirciarz.
ang. womanizer ]uwodziciel\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
baw[=, bawo-li(=owy anim., zwierz.
dziki byk, zwierz", pokr. wo=u,
ssak z rodziny pustor[/c[w, nale/'cy
do rodziny Babulas, zamieszkuje
Afryk" i Azj"; udomowiony, s=u/y
jako si=a poci'gowa.
prawdop. od =ac. bufalus, buba-
lus, portug. bufalo, franc. buffle,
niem. b¥ffel,
zmiany& FW, L˚+, AØ.
staropol. 1416, 1426 bawola glowa,
1448 bawol ]baw[=\,
1394 bawoly ]bawo=y\.
=ac. bubalus ]baw[=, bawoli, bawo-
=owy\, gr. boubalos,
franc. le buffle, ang. buffalo,
staroros. bujvol=-bujwo=.
baz-a(owa: osnowa.
1. podstawa, punkt oparcia,
2. zasoby i urz'dzenia jednej ga="zi
gospodarki,
3. punkt, o>rodek dyspozycyjny,
obs=uguj'cy pewne instytucje,
uczestnik[w wypraw naukowych,
badawczych,
4. archit. dolna cz">: kolumny,
5. ekon. ca=okszta=t stosunk[w
produkcji,
6. geod. odcinek odmierzony na
powierzchni ziemi, b"d'cy pod-
staw' pomiar[w,
7. wojsk. miejsce skupienia
fortyfikacji, broni, amunicji.
=ac. basis, starofranc. i >redniow.
ang. bas ang. base, ros. osnova,
baza, opornyj punkt, pod-
no'ie.
bazalt petr.
ciemny, twardy marmur, ska=a osa-
dowa wulkanicznego pochodzenia.
=ac. basaltes, ang. basalt.
bazar kult.
1. plac ze straganami lub pomiesz-
czenie ze stoiskami gdzie sprze-
dawane s' r[/norodne towary;
targ, targowisko,
2. wystawa po='czona ze sprzeda/';
kiermasz
pers. bazar ]rynek r[/no>ci, ulica
stragan[w lub sklepik[w\,
ang. bazaar, bazar,
ros. vostohnyj bazar.
wg ˚Ss 2011, koniecznie#
staropol. bazar – tabor ]$#\.
†baze zepsute “b'dzie” ]b"dzie\.
˚]litera\ D.
staropol. 1424 Yze Luthek przedal...
]i/ Lutek sprzeda= Strzedzkowicze,
a jeszcze rok “ne wyssedl przeda-
nu” – nie min'=, a jej cz">ci nie da=
dwudziestu grzywien i dzi> “baze”
pieni"dzy za t' “ysto dzedzyn'”...,
pewnie – tyle to a tyle, bo cytat w Ss
1953 urywa si"\.
bazgra-:(nina(o=y czynność.
ba/ant
gryzmoli:.
bazgr(o=ygryzm(oli: koncepcji 002.
1. pisa: niestarannie, niewyra{nie,
2. malowa:, rysowa: licho, nieudol-
nie,
3. pisa: utwory ma=owarto>ciowe,
s=abe literacko.
ang. scrawl, scribble.
bazi-a(e kot•ek(ki.
1. bot. typ kwitostanu graniastego,
uproszczonego, bez p=at[w,
o kwiatach jednop=ciowych,
2. ga='zka z kotkami wierzby,
3. pieszczotliwie o owcy.
ang. bot. catkin.
bazowa: ˚baza.
†bazylija bot. nazwy botaniczne.
staropol. 1472 basilika baselicon,
bazilika basilicon, 1484 basilica
garioffilata; bazilya basilicon,
1. Ocimum Basilicum L.,
2. Calamintha Acinos Clairv,
3. Geum Urbanum L.
bazylika archit., bud.
gr.-=ac. basilike ¯ gr. basilikos
1. pierwotnie pa=ac kr[lewski;
kwadratowy budynek, z szerok'
naw', kolumnami i rz"dami siedze<,
u/ywany do rozpraw s'dowych –
sala s'dowa, ratusz miejski,
2. ko>ci[=-budowla pierwszych
chrze>cijan na< wzorowana.
ang. basilica, staropol. basilika,
staropol. 1. 1482 Ocinum Basilicum
L., basilika beselicon, 2. Calamin-
tha Acinos Clairv., 1471 Bazilika
basilicon, 3. Geum urbanum L.,
1484 Basilica garioffilata.
bazylisz-ek(kowy, ba/yliszek
1. mityczny, urojony ptak zabijaj'cy
wzrokiem i oddechem,
2. zool. Basilicus basilicus,
nadrzewna jaszczurka z rodziny
legwan[w.
staropol. basiliszek, 1471 bazili-
sek, ok. 1500 b'zylyschek linx.
†ba{nienie psycholog. boja{<.
staropol. basnyenye metus.
=ac. metus,
anglosas. f≤r ]dosł. nag=y atak\,
>redniow. ang. fere, ang. fear,
ros. boqzn;-bojaz<, strax.
ba/an-t(taria(ci ptak.
Phasianus colchicus L.
¯ rz. Phasis w Kolchidzie na Kaukazie
]w Azji\. Kolchida, Kolczis ]ang.
Colchis\ – staro/. kraj granicz'cy z
M. Czarnym, na p=d. od g[r Kaukazu,
obecnie zach. obszary Gruzji.
staropol. 1472 ¢bazød atago,
XV w. bazanth fasianus.
gr. phasianos ˘ =ac. phasianus ˘
starofranc. faisan, faisant ˘ anglo-
franc. fesant ˘ ang. pheasant,
b'bel
niem. fasan; PH˚FB, S˚?.
b'bel med. p"cherz.
b'blowiec zool. Echinococcus,
rodzaj tasiemca paso/ytuj'cego na
organi{mie ssak[w.
†b'czewie bot. Nuphar luteum
Sibth. et Sm., lilia wodna /[=ta.
staropol. 1484 banczewye neufar.
gr. leirion ]lilia\, =ac. lilium,
anglosas. i >redniow. ang. lilie,
ang. lily, ros. liliq-lilija.
b'd{, b'd{ co b'd{(by,
b'd{ to, b'd{ te/ jęz.
1. lub, sp[jnik&
b'd{ ]to\ – b'd{ ]to\,
czy ]to\ – czy ]to\,
2. zar[wno – jak,
3. czyli,
4. cho: ]cho: ^ s=aw. luba ˘ lub\,
jak b'd{ ]jakkolwiek, cho:\,
5. w odpowiedzi na pytania& kto, co,
gdzie, ile, czym, jaki, jak, daj'ce
pytaj'cemu dowolno>: wykonaw-
stwa ^ `kolwiek&
gdzie$ gdzie b'd{ ]gdziekolwiek\,
ile$ ile b'd{ ]ilekolwiek\,
czym$ czym b'd{ ]czymkolwiek\;
kto$ kto b'd{ ]ktokolwiek\,
co b'd{, co nie b'd{ ]cokolwiek\,
jaki b'd{ ]jakikolwiek, dowolny\,
˚kolwiek ]s=owotw. pokr. skolko\.
wg mSjp 1969& «partyku=a dodawana
do zaimk[w pytaj'cych, przys=[wk[w
lub wyra/e< o ich charakterze i nada-
j'ca im znaczenie nieokre>lone, np. kto
b'd{ ^ kto>, jeden z wielu».
Naukowo, celnie, i zrozumiale, J.D.
staropol. bandz, bandcz, bødz,
b'dz, b'ndz.
staroros. budi-budi ]b'd{\, budu-
budu ]b"d"\, byti-byti ]b"dzie\,
budet;-budiet ]b"dzie\, budi-
budi ]b"dzie\,
=ac. sive – sive ]czy to – czy to\,
ut – ita, et – et ]zar[wno – jak\.
ang. or.
†b'd{by jęz. cho:by.
staropol. 1471 b'czby.
=ac. etiamsi.
†b'k muz.
strunowy instrument muzyczny,
kobza, b="dnie zwany dud' ¯ du:.
s=owotw. pokr. brzd'ka:, brz"k –
niew'tpliwie od strun pochodz'cy.
wi"cej o pomy=ce ˚duda, kabza,
kobza.
staropol. 1472 bøk onocrotalus,
ca 1455 b'mk, 1471 b'nk bubo,
1475 b'k bubo, ca 1500 bank
bubo ˘ b'k – ptak.
1. b'k, ptak z rodziny czaplowatych,
Botaurus stellaris Steph.
2. puchacz, Bubo maximus Sibb.
b'k ¯ bucze:, U ˘ Å, ´, KCz;
1. owad. Tabanus bovinus dokuczli-
wy owad z rz"du much[wek, /
ywi'cy si" krwi' zwierz't i ludzi,
2. ptak. Botaurus stellaris, ptak bro-
dz'cy z rodziny czapel, przelotny,
wydaj'cy g=os podobny do g=u-
chego p=aczu,
3. zabawka dziecinna wprawiana
w ruch wirowy,
4. fiz., techn. cia=o w postaci bry=y
obrotowej, obracaj'ce si" szybko
wok[= swej osi symetrii,
5. /artobliwie o dziecku,
6. b'ki – =odygi cebuli z torebk'
nasienn',
7. b'ki – muz. niekt[re piszcza=ki
przy dudach i ich d{wi"k ¯ dawna
nazwa dud,
8. pot. d{wi"k buczenia trzmiela,
9. hist. fa=szywy pieni'dz, tynf,
z czas[w Augusta III,
10. wulg. pu>ci: b'ka – pu>ci: smr[d
z odbytnicy, pierdn': ¯ erde.
11.a. żegl. rodzaj =odzi 4-wios=owej,
11.b. ma=a =[dka przy wi"kszych
jachtach /aglowych,
12. przestarz. b='d, pomy=ka.
¢bcze=ka pojemn. becz[=ka.
Latopis 1116 bhelka-bcze=ka.
†bdelium bot.
gatunek drzewa i /ywicy.
staropol. bdelyum.
gr. bdellion ˘ =ac. bdellium ˘
ang. bdellium.
¢bdeti na jawie by:, nie spa:;
troszczy: si", opiekowa:; radzi:.
staroros. bdeti-bdeti.
†bd=a bot.
1. grzyb,
2. denna bd=a >mierdz'ca – grzyb,
Phallus impudicus L.
staropol. 1472 denna bdla
smerdzøcza cerviboletus.
†bdzieniec bot. krzak malin
lub ostr"/yn. ¯ bodzie ]k=uje\.
staropol. 1405 do bdzencza.
¢be po, prze, u, w, wy, za;
u, w, z, wy, za – dla zaimk[w
zwrotnych&
angielskie – polskie&
bearable – zno>ny
beard – zarost
beat – uderza:, wybija:
become – zosta:
befall – z(wy•darzy: si"
begrudge – zazdro>ci:
behave – zachowywa: si"
behind – za, poza
behove – wypada:
belch – wypluwa:,
belittle – pomniejsza:
beloved – umi=owany
beneath – pod, poni/ej
beneficial – po/yteczny
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
beczka
bequest – zapis..., itd.
por. bez ¯ be % z, zaimki zwrotne.
beatyfikacja rel. w Ko>ciele
Rzymsko-Kat. zaliczenie osoby
zmar=ej w poczet b=ogos=awionych.
>redniow. =ac. beatificatio,
ang. beatification
Beauforta skala skala w kt[rej si=a
wiatru wykazana jest w postaci liczb
od zera ]0\ do 12.
skala nazwa mile(godz.
0 cisza, spok[j mniej ni/ 1
1 lekki wiatr 1 – 3
2 lekka bryza 4 – 7
3 delikatna bryza 8 – 12
4 >rednia bryza 13 – 18
5 rze>ka bryza 19 – 24
6 mocna bryza 25 – 31
7 >redni wicher lub
bliski sztormu 32 – 38
8 rze>ki wicher
lub sztorm 39 – 46
9 mocny sztorm 47 – 54
10 sztorm w pe=ni 55 – 63
11 sztorm lub sztorm
z wichrem 64 – 72
12 huragan 73 – 136
Anglik Sir Francis Beaufort ]1858\.
bebe-chy(szy: anat.
wn"trzno>ci, kiszki, flaki.
¢bebran }arch.| tkan. tkanina z jed-
wabiu specjalnego wyrobnictwa
]wyko<czenia, produkcji\.
s=aw. bebrqn=.
bechter, bechtyr, behter panc.
kirys, pancerz na piersi. ˚puchar.
¯ niem. becher ]1. kubek, 2. puchar\
s=owotw. baz' wypuk=o>:, puk, puch.
s=owotw. pokr. puklerz ]rodzaj wypu-
k=ej tarczy, u/ywanej dawniej przez
jazd" ¯ franc. bouclier; puk  buc.
1816r.& wraz pier> behterem, a
sturmakiem g=ow", obwarowawszy,
dobywa bu=ata....
becik pierzynka dla niemowl't.
¯ bet ]cz">: po>cieli, po>ciel\.
becze: ¯ bek ]g=[wnie g=os owcy\,
d{wi"kona>ladowcze.
1. o zwierz"tach& wydawa: przeci'g-
=y g=os przypominaj'cy beeee,
2. pot. p=aka:.
staropol. becze: ]brz"cze:, bucze:,
j"cze:, rozbrzmiewa:\. ˚Ss 2011.
becz-ka(u=ka(kowa:(kow[z(
(kowy pojemn. du/y pojemnik o kszta=-
cie walca o p=askich dnach, cz"sto o
wybrzuszonych >cianach, zwykle z
drewnianych klepek >ci>ni"tych ob-
r"czami, albo ca=y wykonany z blachy;
pojemnik taki wraz z zawarto>ci'.
staropol. 1394 o beczkø, 1434
beczcka cadus, 1478 et II baczky
˘ beczka, baczka.
=ac. dolium, cupa ]beczka\, dolio-
bedeker
lum ]beczu=ka\, starofranc. baril,
>redniow. ang. berel, ang. barrel,
ros. bohka-boczka, bohënok.
Latopis 1116 bhelka-bcze=ka.
ros. bohka.
bedeker lit. przewodnik.
¯ Baedeker ]autor przewodnika\.
¢bede<stwo nieszcz">cie, bieda.
staroros. beden;stvo.
†bed=ka bot.
1. grzyb truj'cy,
2. grzyb paso/ytniczy na modrzewiu,
Polyporus officinalis Fr.
staropol. 1481 lesna bedlka
agaricum,
=ac. 1. fungus ]noxius\.
bednar-z(ski(ka(stwo prof.
rzemie>lnik wyrabiaj'cy naczynia
klepkowe, z obr"czami.
bednarka – /ona bednarza.
staropol. 1437 i ca 1500 bednarz,
1440 bednar, ca 1455 bethnarz.
=ac. qui dolia conficit,
franc. tle tonnelier,
>redniow. holend. cuper,
>redniow. ang. coupare,
ang. cooper,
niem. böttcher, küfer,
ros. bohar-boczar.
befsztyk spoż.
plaster sma/onego mi"sa wo=owego;
tatar.
¯ ang. beefstake.
†begiel spoż.
rodzaj p'czka, ciasto przyrz'dzane na
oleju, mo/e by: z owocami w >rodku.
staropol. ca 1500 atrocopus est
panis pistus in oleo, ein Krapff,
paczek vel n'gnyeczyony chleb
vel ornaph vel begel.
niem. biegen ]gi':, nagina:; wykr"-
ca:\ ˘ yiddish ]niem. /yd[w\ beigen
˘ ang. bagel.
begonia bot. ro>lina dekoracyjna.
¯ Bégon, Michael 1638–†1710
]franc. botanista\,
ang. begonia,
behawioryzm psycholog. kierunek w
psychologii g=osz'cy, /e przedmiotem
bada< psychologicznych mo/e by: tyl-
ko zachowanie si" ludzi lub zwierz't;
odrzuca koncept umys=u ]ang. mind\,
termin urobiony przez John’a B.
Watsona, w 1913, ameryka<skiego
psychologa.
ang. behaviorism.
†behter panc. kirys, pancerz.
˚bechter.
bej poz, społ.
wy/szy urz"dnik w dawnej Turcji.
bejc-a(owa:, bajca czynność.
przygotowywa:;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1. zaprawia:, traktowa: zbo/e przed
siewem >rodkami ochronnymi,
2. chemiczny lub ro>linny podk=ad
pod politur", lakier, farb"; grunt,
zaprawa,
3. garb. przed barwieniem –
zaprawa do czyszczenia sk[r,
4. spoż. zaprawa z octu i korzeni
do marynowania mi"sa.
niem. beize ]przyprawa gryz'ca\,
ang. mordant.
bejdewind żegl.
wiatr wiej'cy z przodu pod k'tem
ostrym w stosunku do osi pod=u/nej
statku.
holend. bij de wind.
†bejngewanty, bejngwanty
˚bigwanty panc.
cz">: uzbrojenia na nogi.
be-k(cze:, beksa dźwięk.
1. p=acz dziecka,
ros. xnykanie,
2. zwierz"cy, g=[wnie owcy,
ros. bleqt;,
pokr. ang. bleat;
s=owotw. pokr. buk, koncepcji 002.A.
˘ bucze:  becze:,
¯ uk ]d{wi"k\, ˚]litera\ E.
beksa pokr. p=aksa, mazgaj.
¢bek ]obce\ ty=.
anglosas. b≤c
pokr. staronord. bak
>redniow. ang. bak, ang. back,
ros. spina, zadnqq hast;.
bekas ptak. Capella, ptak b=otny
o d=ugim cienkim dziobie,
franc. becasse, niem. schnepfe,
anglosas. wuducoc,
>redniow. ang. wodekoc,
ang. woodcock, snipe,
ros. bald;wnep-baldszniep.
bekhend gra. w tenisie i pingpongu&
odbicie pi=ki praw' r"k', znajduj'cej
si" po lewej stronie gracza.
ang. backhand ]1. pismo r"czne
pochylone wstecz, do ty=u, w kierun-
ku lewej r"ki, 2. spos[b, metoda
uderzenia w tenisie tu opisana\.
bekiesza odzież. d=ugi p=aszcz,
najcz">ciej m"ski, szamerowany,
dopasowany w talii, rozci"ty z ty=u,
zwykle na futrze, w XVII w. wpro-
wadzony do Polski, przez W"gr[w.
¯ Bekiesz ]nazwisko w"g. pocho-
dzenia\.
bekn': ¯ bek ¯ be ]{le\.
1. pot. du/o za co zap=aci:.
2. pot. czkn':.
bekon(iarnia(iarstwo spoż. s=ona i
w"dzona po=a: boku >wini, wieprza.
starofranc., >redniow. ang. i ang.
bacon, ros. kophënaq svinaq
grudinka, bekon.
belzebub
bekowisko ¯ bek, łow.
okres godowy niekt[rych zwierz't
} ja znam rykowisko w to miejsce |.
beksa ¯ bek ]p=acz\, char.
cz=owiek sk=onny do p=aczu;
p=aksa, mazgaj.
ang. pot. blubberer.
bel-a(owa:
1. bud. d=ugi, gruby, ociosany pie<
>ci"tego drzewa,
2. wielki zw[j tkaniny, papy, itp.,
3. jednostka miary niekt[rych
artyku=[w.
belowa: – pakowa: przez prasowa-
nie, nadaj'c kszta=t prostopad=o-
>cianu.
belemnit petr. skamienia=a skorupa
ryby kszta=tu cygara.
gr. belemnon ˘ ang. belemnite.
beletrystyka lit. dzia= literatury
obejmuj'cy powie>:, nowel", opo-
wiadanie; utwory tego dzia=u,
niem. belletristik; schöne literatur,
franc. i ang. belles-lettres.
belfer(ka szkoln., pogard.
uczniowskie nauczyciel.
¯ niem. behelfen ]obywa: si",
obchodzi: si"\.
bel-ka(a(kowa:(kowanie bud.
element konstrukcyjny budowli i
maszyn, o znacznej d=ugo>ci, kt[rego
zadaniem jest przeniesienie pionowe-
go obci'/enia na podpory.
staropol. balka, balk,
1459 i 1480 balky ]belki, l. mnoga\,
stucholc, stynholc ¯ niem.
anglosas. balc, balca ]brzeg\,
pokr. niem. balken,
>redniow. ang. balke, ang. balk,
ros. brevno, balka.
belladona
1. bot. Antropa belladonna ro>lina
truj'ca z rodziny psiankowatych
]Solaneceae\; pokrzyk wilcza
jagoda,
2. przestarz. belladonina.
ital. bella donna ]dosł. pi"kna pani\.
belweder bud.
pa=acyk, pawilon, altana z tarasem,
zwykle na wzniesieniu, z otwartym
widokiem na okolic".
=ac. bellus ]pi"kny, wytworny\ %
videre ]widzie:\ ˘ belvedere
]pi"kny widok\,
franc., niem. i ang. belvedere.
belzebub rel.
1. w judaistycznej i chrze>cija<skiej
literaturze religijnej& urojony Bel-
zebub, imi" w=asne z=ego ducha,
w=adcy piekie=,
2. pogard. rodzaj wyzwiska&
bies, czart, diabe=.
staroros. vel;zavel-welzawel.
be=k
gr.-celt. BW.
†be=k wir. ¯ be=, ba= ]woda\.
=ac. gurges,
ang. whirlpool ]wir wodny\,
eddy ]wir wody, powietrza, itp.\,
vortex ¯ =ac. vortex, vertex ¯
vertere ]skr"ca:, wirowa:\,
ros. vodovorot-wodoworot ]`
wody\, vixr;-wichr ]` powietrza\.
†be=knienie dźwięk.
plusk. ¯ be= ]woda\.
staropol. 1466 belknyenyem.
be=kot(a: dźwięk.
niezrozumia=y potok d{wi"k[w.
¯ be= ]szum wody\ % `ot.
ros. ]o wodzie\ perepletat;,
]o mowie\ plevat;.
†be=t broń.
1. strza=a trzy =okcie d=uga ]3 x 576
mm ^ 1,73 m, doros=ej osoby$\,
wydaje mi si", /e >redniow. «=okie:»
mia= inny wymiar, bliski raczej
dzisiejszej «stopie» ^ ok. 305 mm,
˚=okie:\,
2. kusza; t=umaczenie ang. crossbow&
t ^ cross; bow ^ be=, OE.
staropol. 1426 z beltem nalozo-
nym, ca 1455 belth catapultha.
=ac. 1. sagitta, telum, 2. catapulta,
>redniow. ang. 1. earh, arwe,
ang. 1. arrow, 2. crossbow,
ros. 1. strela-strie=a, 2. samo-
strel-samostrie= ]samostrza=\.
be=t(a:
1. dźwięk. szum(ie:, plusk(a:,
o wodzie& szumi, pluszcze.
szumna mowa, szumie: w publicz-
nym miejscu, np. na zebraniu
]miesza:, mle: j"zykiem\,
2. ryba. dr'g zako<czony ga=k' kt[-
rym rybacy m'c' wod" naganiaj'c
ryby do sieci,
3. nasada strza=y w kt[rej tkwi' trzy
odpowiednio wykrojone pi[ra,
4. strza=a, pocisk do du/ych =uk[w
i kusz.
przestawienie b=otbo=t ˘ be=t,
OE, ˚blekota: i nr 013.
=ac. pratum ˘
>redniow. ang. praten ˘ ang. prate,
ros. boltovnq-bo=townia,
pustoslovie-pustos=owie.
be=tun zapartek, niezal"/one jajko.
bemar rodzaj =a{ni wmontowanej
w lad" bufetow'; potrawy utrzy-
mywane w niej podgrzewan' wod'
pr'dem elektrycznym lub gazem.
franc. bain-marie.
bemol muz.
w nutach& znak muzyczny obni/aj'-
cy dany d{wi"k o p[= tonu.
franc. bémol ¯ ital. bemolle
¯ b molle ]dosł. b mi"kkie\.
†benedykt, benedykta bot.
Geum urbanum L.
staropol. 1472 ¢benedzigt bene-
dicta alba, benedicta rufa, pes
leporinus, ca 1500 benedickt filla,
ca 1500 benedikt garioffilata, 1465
benedicta alba benedicta, ca 1465
byala benedicta cariofilatum.
benedykty-n(<ski
1. zakonnik regu=y >w. Benedykta,
480$–†543$, za=o/. w Italii, w VI w.
]ok. 529 A.D.\, przez >w. Benedykta
z Nursji, za=o/yciela monasteru
Monte Casino; cz=onkowie zakonu
znani z przepisywania ksi'g staro-
/ytnych,
2. gatunek likieru francuskiego, wy-
rabianego przez benedyktyn[w.
franc. bénédictin ˘
ang. Benedictine.
beneficjum
=ac. beneficium ]dobrodziejstwo,
uposa/enie\.
benefis przedstawienie teatralne lub
koncert z kt[rego doch[d przeznaczo-
ny jest dla jednego z wykonawc[w.
franc. i ang. benefice ]zysk, po/ytek\,
¯ =ac. beneficium ˘
benefi-cence(cent(cial(ciary(t.
Benelux kraje& Belgia-Nederlandy
}Holandia|-Luksemburg.
ang. Belgiun, Netherlands,
Luxemburg.
†bengwanty panc. bigwanty.
beniaminek ulubione, zwykle naj-
m=odsze i najbardziej pieszczone
dziecko; ulubieniec, pieszczoszek.
ang. Benjamin ¯ hebr. binjamin ]dosł.
syn prawej r"ki, ang. lit. son of the
right hand\ – biblijnego Jakuba syn i
ulubieniec, ang. favorite son.
benzaldehyd chem.
organiczny sk=adnik, czysta, przy-
jemnie pachn'ca ciecz C 6H 5CHO,
sk=adnik olejku z gorzkich almond[w,
u/ywany w do wyrobu farb, perfum,
zapach[w.
¯ benz % aldechyde.
benzen chem.
pier>cie< z=o/ony z 6-ciu atom[w
w"gla; w"glowod[r aromatyczny.
benzol chem.
mieszanina zawieraj'ca g=[wnie
benzen, toluen, i ksylen, oraz w
mniejszych ilo>ciach tiofen, piry-
dyn", i fenol.
benzyn-a(owy substancja organi-
czna, bezbarwna, =atwopalna ciecz
otrzymywana z ropy naftowej, w"gla
kamiennego, z gazu ziemnego.
ang. benzine ¯ benzoin % ine,
arab. luban d/a=i, ital. benzoi,
hiszp. benjui, franc. benjoin,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
berg
ang. benzoin, ros. benzin.
¢ber bot. jagoda.
szw. bär, staroniem. beri, staroang.
berie ˘ >redniow. ang. berye;
nazwisko Berski ]jagoda le>na\.
†ber bot. rodzaj prosa,
Panicum italicum L.
staropol. 1437 ber iocues, panicus,
1437 ber artimilium, 1446
ber iognerus, 1460 ber artimilium.
bera bot., drzew.
odmiana gruszy o wyd=u/onym
kszta=cie owoc[w odznaczaj'cych si"
delikatnym, soczystym mi'/szem.
franc. beurré ]dosł. ma>lany\.
berbe: żart. dzieciak ˘ becik,
czes. brblati ]gaw"dzi:\.
berberys bot. Berberis vulgaris,
gat. ro>liny z rodziny berberysowatych
]Berberidaceae\, o li>ciach przekszta=-
conych cz">ciowo w kolce, /[=tych
kwiatach i kwa>nych, czerwonych
owocach, u/ywanych do wyrobu soku,
konfitur, itp.; kwa>nica.
p[{no=ac. berberis ˘ ang. berberine
]gorzki, /[=ty alkaloid
C20H17NO4¶6H2O, lub
C20H19NO5¶6H2O
uzyskiwany z barberry, u/ywany do
barwienia lub lekarstw\,
berdysz hist., broń. top[r bojowy
na d=ugim drzewcu, trzonku.
>redniow. =ac. bardacium ]oszczep,
siekierka\ ˘ cerk. berdyw=, bar-
dyw= ]berdysz, bardysz\,
ros. berdyw=-berdysz,
mjsc.-miasto Berdycz[w.
¢bere anim. nied{wied{. staroang.
bera ˘ >redniow. ang. bere.
berek gra. gra dzieci polegaj'ca na
>ciganiu i dotykaniu drugiej osoby,
ruchem d=oni w formie b=ogos=awienia,
przekazanie funkcji =apania.
hebr. baruch ]b=ogos=awiony\.
¢berest bot. drzew.
s=aw. berest= ]brzoza\.
¢bere>:, brest, brzeg, brze
granica ˘ Bere>:, Brestowica,
Brze>: Lit. n(Bugiem, Brzeg, Za-
brze ]dosł. Przed Granic'\.
beret odzież. lekkie, okr'g=e,
p=askie nakrycie g=owy.
Webster’s Dict.&
=ac. birettum ˘ franc. béret.
Swo 1980& p[{no=ac. birrum
]p=aszcz z kapturem\ ˘ franc. béret.
¢berg g[ra ¯ niem. erde ]ziemia\,
anglosas. eorthe, ˚erde,
erdberg s=owotw. koncepcji 024.
berg ˘ ang. iceberg ]g[ra lodowa\,
s=aw. ¢greb ˘ grebla i grobla ]EO\,
Zagreb ^ Zakopane, gora i hora
bergamota
]Zahorski ^ Zag[rski, za` ^ pod`\.
franc. montagne, mont,
anglosas., >redniow. ang. i ang.
mount, ros. gora-gora.
bergamota bot., drzew.
1. odmiana gruszy,
2. Citrus bergamia, italia<ska ro>lina
z rodzaju cytryny, drzewo cytru-
sowe, z rodziny rutowatych, po-
krewne pomara<czy, o owocach
w kszta=cie gruszki.
ital. bergamotta.
berkel chem.
promieniotw[rczy pierwiastek che-
miczny, otrzymywany sztucznie.
¯ Berkeley, California, USA.
†berkmajster bergmagister.
berlacze w liczbie mnogiej, dawn.,
odzież. ciep=e, woj=okowe, futrzane
buty zimowe nak=adane na obuwie.
niem. bärenlatsche ]=ape: nied{wie-
dzi; latsche – pantoflisko, =apcie\.
berlinka
1. pojazd. kryty statek rzeczny
do transportu towar[w,
2. rodzaj dawnego pojazdu.
¯ Berlin ]miasto w Niemczech\.
†ber=a, per=a, pior=o kult.
ber=o, OA.
ber=o
1. wyj'tkowo ozdobna pa=ka
lub pa=ka, symbol w=adzy,
2. łow. dr'/ek drewniany z poprze-
czk' na kt[rej umieszcza si" ptaka
=owczego.
¯ =ac.
staropol. ber=a, per=a, pior=o OA.
gr. skeptron ]pa=ka do podparcia\,
=ac. sceptrum,
starofranc. ceptre, sceptre,
>redniow. ang. sceptre, ceptre,
ang. British-Eng. sceptre,
American-Eng. scepter,
ros. skipetr-skipetr. ˚skipetr.
ber=oga nied{wiedzia jama.
¯ bere % =oga ]legowisko, =o/y:\.
ros. berloga, pol. ˚bar=[g.
bermyca wojsk.
wysoka wojskowa czapka futrzana,
noszona w epoce napoleo<skiej.
niem. bärenmutze ]czapka nie-
d{wiedzia\.
bernard anim., zwierz.
rasa du/ych, =agodnych ps[w, cho-
wanych i tresowanych niegdy> przez
zakonnik[w, na g[rze >w. Bernarda,
w Alpach, do odnajdywania podr[/
nych zaginionych w g[rach.
bernardy-n(<ski rel.
cz=onek zakonu za=o/onego przez
>w. Franciszka z Assy/u ]Assisi\,
zreformowanego przez >w. Bernarda
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ze Sieny.
†beronika bot.
Betonica officinalis L.
staropol. 1472 beronica betonica.
bersalier wojsk.
/o=nierz italia<skiej lekkiej piechoty
zmechanizowanej, po 1836 roku;
S=ownik Webstera& ka/da jednostka
strzelc[w wyborowych tam/e.
ital. Bersaglieri ]Bersalierzy\.
berta wojsk., broń.
Gruba Berta – niemieckie dzia=o obl"/-
nicze du/ego kalibru, z czas[w wojny
1914–1918.
†bertram, bartram, beltram,
biertram, peltram, pieltram
bot. rodzaj rumianu, Artemisia
Dracunculus L.
staropol. 1446 bertram piretum,
1464, beltram piretrum,
1472 peltram piretrum.
beryl chem., miner.
1. chem. pierwiastek chemiczny,
bia=y metal, bardzo twardy,
2. minera= o r[/nym ubarwieniu,
wyst"puj'cy w pi"knych, wielo-
>ciennych kryszta=ach,
Be3Al2]SiO3\6.
staropol. 1472 ¢berzyl erilla – ka-
mie< szlachetny koloru zielonego.
gr. beryllos, =ac. beryllus,
starofranc. i >redniow. ang. beril,
ang. beryl, staroros. berill=-beril=,
akvamarin-akwamarin ]franc. aigu-
emarine\, ros. beril-beri=.
ber/erka mebel.
rodzaj rokokowego, g="bokiego fote-
la w stylu Ludwika XVI.
besermenowski jęz.
†beserunk poprawa. ˚Ss 2011.
bessa ekon.
spadek kursu papier[w warto>cio-
wych.
bestia(lski zwierz"(cy.
=ac. bestialis ¯ bestia ]zwierz\,
starofranc., >redniow. ang. i ang.
bestial, wo=. swierepyj,
ros. 1.
skotskij,
2. 'estokij.
bestseller lit.
ksi'/ka dobrze sprzedaj'ca si",
ciesz'ca si" najwi"kszym popytem
ze wzgl"du na nisk' cen", zwykle
bez sztywnej oprawy, ok=adek;
bez zwi'zku z wiedz' w niej zawart'.
¯ ang. ¯ best % seller ¯ sell.
beszamel spoż.
rodzaj sosu przyrz'dzanego jako
zasma/ka z m'ki na ma>le, rozpro-
wadzona mlekiem.
beszta: jęz. gani: kogo>, zarzuca:
z wymy>laniem.
bez ekspecyjej
betatron techn.
akcelerator indukcyjny, rodzaj
akceleratora cyklicznego.
bety tylko w liczbie mnogiej, cz">:
po>cieli w z=ym stanie& wymi"tej,
brudnej.
betatron fiz.
urz'dzenie do przy>pieszania elek-
tron[w, rodzaj akceleratora.
beton(owa:(iarka(iarnia(iarz
bud. mieszanka ze /wiru, piasku,
cementu i wody.
=ac. bitumen, ang. concrete ¯
=ac. concretus ¯ concrescere,
ros. beton.
bez ]czarny\ bot. gat. krzewu,
Sambucus nigra L., ˚kalinka.
staropol. XV w. bess, 1419 bez
cameactus, sambucus, 1437 besz
sambucus, cameactus ˘ bez.
pers. lilak, nilak ]liliowy\ ˘ arab.
laylak }lajlak| ˘ hiszp. ˘ starofranc.
˘ ang. lilac, ]dziki\ elder,
ros. siren;-sire<, sinel;-siniel.
bez(e 1. bez, 2. wbrew, 3. opr[cz,
4. przed, 5. przez, 6. przeczenie ˘
bez liku ]niezliczona ilo>: czego\ ¯
lik ]liczba\.
bez~ jęz. zaprzeczenie formie przed
kt[r' jest u/yty, odpowiednik ang.
`less, np. bezwonny – odorless,
s=owotw. koncepcji 026;
bez warto>ci, bezbarwny, bezdzietny,
bezlitosny, bezlud•zie(ny, bez=ad, bez-
miar, beznadziejny, bezp=atny, itp.
¯ be % z, odpowiednik ang.
without ¯ with ]z\ % out ]pol. ¢be
dla zaimk[w zwrotnych\, t=um. od
ty=u. ˚przeczenie, be.
w sprawie «bez» mam dziwne od-
czucie, /e pochodzi od gr. abyssos
¯ a ]bez\ % bysssos ]dno\, bez dna,
otch=a<, przepa>: ˘ =ac. abyssus ˘
ang. abyss; st'd utarte& bezdennie
g=upi ]bez % dennie\, ludzkie dno ]o
cz=owieku bez zasad; bez – dno\.
z Grecji poprzez >redniow. Ru> i
Wo=y< ]bes`\.
˚nr 030 – powi'zania mi"dzy
przedrostkami, i nr 440 – znaczenia
przedrostk[w.
†bez braku bez r[/nicy, oboj"tny.
ang. indifferent, ros. ravnoduw-
nyj-rawnodusznyj. ˚Ss 2011.
†bez chyby ˚bez pochyby.
†bez ekspecyjej bez wyj'tku.
Tak wg ˚Ss 2011 na internecie;
i ˚zmy>lenie, koniecznie#
=ac. exceptio ]wyj'tek\ ˘
ang. exception,
lecz ekspecyja znacznie bli/sze jest
=ac. expectare ˘ expectatio ˘ ang.
expectation ]oczekiwanie, nadzieja\.
bez pochyby bezokolicznik
bez liku niezliczona ilo>: czego. ang. insolent ]nie respektuj'cy zwy- bezkonkurencyjny
bardzo, zbyt, ¯ lik ]liczba\. czaj[w lub ustanowionej w=adzy\, bezkres(ny
staropol. bezlisz, brzezlisz. ros. naxal;nyj-nachalnyj.
ang. countless, innumerable; bezkr"gowiec
bezcze>ci: czynność.
myriad, ros. beshislennyj. bezkr[lewie
bezczynn-y(o>: stan bezruchu.
†bez pochyby, bez chyby bezkrwawy
niechybnie, niew'tpliwie. ˚Ss 2011. †bezden jęz. otch=a<, bez dna.
ang. inevitably, undoubtedly, ¯ bez % denny ¯ dno, ˚bez`. bezkrwisty
ros. neizbe'no-nieizbie/no, staropol. bezdenowe ]bezdenne\. bezkrytyczny
nesomnenno-niesomnienno. gr. a` ]bez\ % byssos ]dno\ ˘ abys-
sos ˘ =ac. abyssus ˘ >redniow. ang. bezkszta=tny
beza abissus ˘ ang. abyss; bezle>ny
bezalkoholowy bez zwi'zku z Abisyni' ]dzi> Etiopi', bez liku
bezapelacyjny w P=n. Afryce\, ang. Abyssinia ¯
pers. ab ]woda\ % yss ]woda\, tak i bezlistny
bezatomowy Erythrea ]Eritrea\ ¯ ea ]woda\. †bezlisz, brzezlisz, przelisz,
bezbarwny ang. ]bezdenny\ bottomless, przezlisz bardzo, zbyt. ˚bez liku.
unfathomable, abysmal, imme-
bezb="dny bezlitosny
asureable,
bezbolesny ros. bezdna-bezdna, propast;, bezlotek
bezbo/n-ik(y ]na morzu\ puhina-puczina. bezlud-ny(zie
bezbrakowa produkcja bezdeszczowy bez=ad(ny(nie
bezbramkowy bezdewizowy bez ma=a
bezbronny bez dna, bezdenny †bezmian jednostka wagi ok. 1 kg.
bezbrze/ny bezdomny bezmi-ar(erny, bez miary
bezcelowy bezdro/-e(ny †bezmiarny bezmierny AE.
bezdrzewny staropol. beszmyern}y|e, ca 1413
bezcenny
bezsmerna; besmyarne kupy,
bezceremonialny bezduszny
beszmyerney.
mazur. bezduwnago
bezchmurny ]bezdusznego\. bezmi"sny
bezc=owy bezdymny †bezmi=o>ciwy bez mi=osierdzia.
bezczeln-y(o>: bezdzietny †bezmi=o>: bezbo/no>:.
w moim zrozumieniu&
bez my>li, tj. bez zasad, wzgl"du. †bezdzi"czno>: przymus. †bezmierny bez praw.
Lecz mSjp 1969 uto/sami=, pomie- staropol. XV w. besdecznosczy, bezmy>ln-y(o>:
sza= ‘czelno>:» z «bezczelno>ci'»& =ac. necessitas ¯ necesse, wo=. bezoum;e.
• czelny& bezczelny, zuchwa=y, nad- >redniow. ang. necessite , ang.
necessity, ros. neobxodimost;- beznadziejn-y(o>:
miernie >mia=y, bezwstydny]wycho-
dzi stopniowo z u/ycia\; gdy nieobchodimost, potrebnost; - beznami"tny
• bezczelny& argoancki, zuchwa=y, potrebnost.
beznogi
cyniczny, bezwstydny. bezd{wi"czny
bezobjawowy
Przedrostek bez` jest przeczeniem&
bezec-ny(e<stwo
bezwstydny, bezdzietny, bezle>ny, bezodblaskowy
bezdomny, wi"c bezczelny jest beze mnie
bezodp=ywowy
przeczeniem czelno>ci, a tu czelny bezg=o>ny
^ bezczelny, i negatywne cechy w bez ogr[dek
obu wypadkach, gorzej w obu – na bezgor'czkowy
bezokolicznik ¯ bez % okolicznik
dodatek – bezwstydny. bezgot[wkowy ¯ oko % licznik ¯ o ]pe=no\ % ko ]do\
Ja s'dz" /e w obu wypadkach czo=o& bezgraniczny, bez granic % lico ]osoba, twarz\;
• czo=o ˘ czelno>: ]>mia=o>:, tupet\ dosł. niedope=nienie, ˚okolicznik.
˘ stawi: czo=a czemu, naczelnik, bezgrzeszny forma czasownika ko<cz'ca si" na&
• bez czo=a, tj. bez m[zgu, zasad, bezgwiezdny `a:, `e:, `i:, `y: ]nie ma bezoko-
bez baczenia, nie czo=obitny ˘ licznik[w ko<cz'cych si" na `o:\,
arogancki, i inne negatywy,
bezideowy
bezosobowa forma czasownika,
mo/e z wp=ywem bestialski ]zwie- bezimienny niedope=nienie czasownika przyrost-
rz"cy\, gdzie nagminne st ˘ szcz ˘ bezinteresowny kami osobowymi liczby pojedy<czej i
“beszczelny” ]tak w pot. mowie\. mnogiej, r[/norodnymi, dlatego ich tu
Oba, czelny i bezczelny musia=y bezkarn-y(o>: nie zamieszczam, ˚nr 050 ]Czasow-
powsta: niezale/nie, tj. z dala od bezklasowy nik\, 099 ]Pr[bka gramatyki polskiej\,
siebie, i w r[/nym te/ czasie, skoro tak/e ‘by:» gdzie&
bezkolizyjny
– z logicznego punktu widzenia – s=aw.-ros.-pol. «by:» tak/e wsp[lne z
jedno jest przeczeniem drugiego, bezkompromisowy ang. «to be», staropol. YE, TC;
gdy w zasadzie oba bliskie s' sobie. bezkonfliktowy bezokoliczniki w j. ang. rozpoczynaj'

Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.

bezosobowy b"bnica
si" od «to», a w j. s=awia<skich – ko<- ros. bezzakonnyj-bezzakonnyj. bezustnikowy
cz' si" na& «:» w polskim, lub «ti»
bez pretensji bezu/yteczny
w wo=y<skim; ukryte zwi'zki – czas
przesz=y te/ opisuje d{wi"k «=», «w» bezpretensjonalny bezwarto>ciowy
jak w j. angielskim. bezproduk-cyjny(tywny bezwarunkow-o(y
tam/e wi"cej – o migracji Anglosas[w
do Europy Wschodniej. bezprzedmiotowy bez w'tpienia

bezosobowy †bezprzezpieczny bezpieczny. bezwiedny

ang. safe, bezwietrzny
bezowocny ros. bezopasnyj-besopasnyj.
bezpa<ski †bezwinny niewinny, wg ˚Ss 2011.
bezprzyk=adny ang. innocent,
bezpa<stwow-y(iec bezprzytomny nieprzytomny. ros. nevinnyj-niewinnyj.
bezpartyjny ˚dziwol'g. †bezwi<stwo niewinno>:.
bezpiecze<stwo bez pud=a wg ˚Ss 2011, koniecznie#
ang. innocence,
bezpiecznik bezpylny
ros. nevinnost;-niewinnost.
†bezpieczno>: beztroska, >mia=o>:, bezradn-y(o>:
bezw=ad(no>:(ny
poufa=o>:, pewno>:. bez reszty
bezw=asnowolny
bezpieczny niczym nie zagro/ony, bezr"ki
dosł. nie pal'cy ¯ bez ]nie\ % bezwodny
pieczenia. bezrobo-tny(cie
¢bezwodzie
staropol. bezprzezpieczny. bezrolny staroros. bezvodno-bezwodno,
bezpieczny piecza ]troska\ ˘ bezrozumny }pustynia| bezvodna-bezwodna,
bez•pieczny ]bez•troski\ ˘ bezvoden-bezwodien.
bezruch
nie•bezpieczny ]nie beztroski, tj. bezwolny
troski wymagaj'cy\. bezrybie
a/ dwa negatywy& nie i bez. bezwonny
bezrz'd nierz'd, ˚dziwol'g.
˚Ss 2011& bezwstyd(ny(ie
staropol. bezpieczno>: – beztroska, bezsenn-y(o>:
bez wyj'tku
>mia=o>:, poufa=o>:, pewno>:. bezsens(owny
staropol. bezpieczny – >mia=y, od- bezwyj'tkowy ˚dziwol'g.
bezsilnikowy
wa/ny, beztroski, poufa=y, pewny. bezwyznaniowy
=ac. salvus, starofranc. sauf, bezsilny bezwyznaniowiec ˚dziwol'g.
>redniow. ang. sauf, ang. safe, bezskrzyd=y
ros. bezopasnyj-bezopasnyj. bezwzgl"dn-ie(o>:(y
bez skutku bezza=ogowy
bezpieka pot. Urz'd Bezpiecze<-
stwa Publicznego ]UB\, instytucja bezskuteczn-y(ie bezzasadny
w systemia socjalistycznym maj'ca bezs=oneczny pochmurny. bezz"bny
na celu zwalczanie przest"pczo>ci ˚dziwol'g.
i likwidacj" wszelkiej opozycji; bezzw=oczny niezw=oczny.
bezs=owny
aparat terroru politycznego. bez zw=oki
bezsolny nies=ony. ˚dziwol'g.
bezplanowy bezzwrotny
bezsporny
bezp=atny bez/en-ny(<stwo
bezsp[jnikowy
bezp=ciowy ¢bez/iwotie bieda, ub[stwo.
bezsprzeczny staroros. bez'ivotie-
bezp=odny
bezstronny bez/iwotie.
bezpodmiotowy
bezszelestny be/(owy kolor mlecznej kawy.
bezpodstawny
†bezszkodny nie przynosz'cy b"ben(ek(ni:(kowy, buben
bez por[wnania muz. instrument muzyczny,
szkody. staropol. besschodnego.
bezpostaciowy =ac. incolumis. walec obci'gni"ty sk[r'.
bezpo>redni(o ang. not causing damage. cerk. væv;n=-wuwen lub buben,
ros. buben=-buben, baraban=-
bezpotomny bezterminowy
baraban, czes. buben.
bezpowrotn-y(ie beztlenowy staropol. bøben, bemben, babun-
ny ]b"bny\, 1444 tympanum albo
bezprawnie niezgodnie z prawem. bezt=uszczowy
bamben, ca 1450 buben tympa-
staropol. beszprawnye. beztre>ciowy num, 1470 bamben tympanum.
bezpraw-ny(nie(no>: beztre>ciwy ang. drum.
1. pozbawiony praw,
beztrosk-a(i †b"benek ryba. rodzaj sieci.
2. sprzeczny z prawem.
staropol. besprawny, beszprawny. bez ustanku †b"bnica, b"bennik b"bnista.
ang. lawless, staropol. ca 1500 b'benycz'
bezustanny ]b"bnist'\. franc. le tambour,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
b"bennica
ang. drummer ¯ drum,
ros. baraban]ik-barabanszczik.
†b"bennica b"bnistka, ¯ b"ben.
b"c# dźwięk.
ma oddawa: g=os upadku na ziemi".
b"cwa= char., osob. le<, wa=ko<.
¯ b"c % wa= ]ziemia\.
†b"cze: ˚Ss 2011&
brz"cze:, bucze:. ˚brz"k.
†b"d'cy 1. przysz=y, 2. potomkowie.
b"d"
b"kart kult. nie>lubne dziecko,
z nieprawego =o/a.
staropol. wylyeganyecz
]wyl"ganiec\ albo b'karth;
bakarth bastardus;
ok. 1500 b'ster, bakarth spurius.
=ac. spurius, nothus,
goth. bansts ]stajnia, stodo=a\,
starofranc. bastard, bastart,
>redniow. ang. i ang. bastard,
ros. pobohnoe ditq, ubl[dok-
ubljudok.
¢bi ]dun.\ owad. pszczo=a.
ang. bee } bi& |,
lit. bitis, Biruta ]pszczela trasa\.
biada ]ci\ nieszcz">cie, bieda, kara,
z=y los, ub[stwo, ¯ bieda AE,
¯ biad  diab ]z=o, diabe=\, s=owotw.
koncepcji 022, 025.
staropol. 1418 byada; biada wam,
bieda mnie, byda wam.
=ac. vae, heu.
biad-a:(oli:, bieda wo=a: biada,
skar/y: si", narzeka:, lamentowa:,
u/ala:, utyskiwa:; w wyniku biedy.
¢bia= niski, nisko po=o/ony, ma=y,
p=ytki ˘ bia=og=owa ]kobieta\, bia=ka
]wiewi[rka\, bia=onogi ]kr[tkonogi\,
Bia=ystok, Morze Bia=e, i szereg nazw
geograficznych, gdy «czarny» ]wy-
soki; lustrzane odbicie\, st'd Czarny
Staw, Morze Czarne, i inne.
†bia= jęz. bia=y. pospolite AE.
staroros. b≠ly-bie=y ]bia=e\,
b≠l=-bie= ]bia=y\.
†bia=acz bot. ukwap,
Antennaria dioica Gaert.
staropol. 1472 byalacz alleucomia,
bia=aczka med.
¯ choroba bia=ych cia=ek krwi.
†bia=ag=owka m=oda, lekkomy>lna
kobieta. ˚bia=og=owa. ˚Ss 2011.
ang. young girl,
ros. devka-diewka, devohka.
†bia=ek bia=ko.
staropol. z byalku iagecznego
]z bia=ka jajecznego\,
=ac. albumen ovi,
>redniow. ang. whit, white,
ang. white, ros. belok-bie=ok.
†bia=ka
1. kobieta, kobieta zam"/na,
2. spoż. pszenna m'ka,
3. anim. wiew[rka, futerko z niej.
s=owotw. podstaw' «bia=» ]niski,
ma=y, nisko po=o/ony\. ˚bia=og=owa.
staropol. byalka, 1466 byalkamy.
=ac. simila ]bia=a, pszenna m'ka\,
scirus, pellis e sciuro detracta
]wiewi[rka, futerko z niej\.
starofranc. ecureuil ]wiewi[rka\,
ang. squirrel ]wiewi[rka\,
staroros. b≠lka-bie=ka ]wiewi[rka\.
bia=ko(wy(k[wka
1. przezroczysta cz">: ptasiego jaja
otaczaj'ca /[=tko,
2. anat. cz">: ga=ki ocznej otaczaj'ca
t"cz[wk",
3. biochem. bia=ki – wielocz'steczko-
we zwi'zki chemiczne, zbudowane
z aminokwas[w, wyst"puj'ce w
ka/dym organi{mie.
†bia=mech bot. Tussilago Farfara L.
podbia=, ˚bia=opuch.
staropol. 1419 byalmach ungula
aquatica, 1437 byalmach ungula
cabelina, bardana minor lapa,
1472 byalmech bardana medla,
lapa sulfera.
bia=o~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na kolor bia=y, mleka,
dnia ˘ w bia=y dzie< ]widny\.
†kr[tki, niski, nisko po=o/ony;
p=ytki ˘ bia=og=owa, bia=onogi, Le-
szek Bia=y; Morze Bia=e, Bia=ystok,
Bia=owie/a, i szereg innych.
Przeciwie<stwem czarno` ˘ Leszek
Czarny; Morze Czarne, Czarnog[ra.
bia=odrzew bot., drzew. gat. topoli.
†bia=og=owa kobieta, m"/atka,
doros=a p=ci /e<skiej.
¯ bia=o % g=owa ]ni/sza o g=ow" od
m"/czyzny\.
ang. woman, female,
ros. 'en]ina-/enszczina.
†bia=ogrzywy maj'cy kr[tk' grzy-
w" ]bia=', wg Ss 1953$#\.
staropol. 1497 byalogrzywy.
=ac. cum alba iuba ]$#\. ˚¢bia=.
†bia=onogi o kr[tkich nogach.
staropol. 1450 byalonogi gambo-
lissi ]bia=onogi g"bo=ysy\,
1471 kon vrony lyszy byalonogi
]ko< ma>ci “wroniej” – czarny, kr[t-
konogi\, ca 1500 byalonogi iuravit.
=ac. cum albis pedibus,
ang. short-legged.
bia=on[/ka anim., zwierz.
ko< maj'cy jedn' bia=' nog" ponad
kopytem.
bia=orusycyzm ¯ Bia=oru>.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bia=y
Bia=oru> dosł. bia=oczerwie<;
pa<stwo w Europie Wsch. granicz'ce z
Polsk' na zach., Litw' i +otw' na p=n.,
Rosj' na wsch., i Ukrain' na p=d.
Po=o/one g=[wnie na bagnach, niskim
terenie, kodowanym niegdy> s=owem
«bia=y» ]niski, p=ytki, mniejszy\, w prze-
ciwie<stwie do «czarnego» ]wysoki,
g="boki\ i «czerwonego» ]wi"kszy,
wy/szy\; >redniow. znaczenia «bia=y»
zapomnieli potomni S=awian, t=uma-
cz'c Bia=oru> na obce j"zyki jako «Ru>
koloru bia=ego» ]$#\. ˚biel, i nr 600.
St'd i kolor bia=o-czerwony polskiej
flagi ]nizin i wy/yn, i mniej-wi"cej\
¯ franc. roux ˘ Russ, Warego-Russy
]Bawaro-Galle\, Ru> Czerwona ]Roz-
tocze\, oraz bia=o` i krasnoarmiejcy
]mie<szewiki i bolszewiki\.
staroros. B≠lorussiq-
Bie=orussija ]Bia=orosja\.
ros. Belarus;-Bie=aru>,
do 1991 Belorusskaq Socia-
listiheskaq Sovetskaq
Respublika, BSSR.
t=umaczona B+´DNIE#
niem. WeiÆrussia; WeiÆrussische
Sozialistiche Sowjetrepublik,
franc. La Russie Blanche,
ang. White Russia ]in place of
proper Low Russia\.
†bia=orzyt ptak. ptak z rodziny
soko=[w, Strigiceps cineraceus Bp.
˚rar[g, sok[=.
staropol. 1472 byalorit milus.
bia=osk[rni-ctwo(k garb.
ga='{ garbarstwa wyprawiaj'ca jasne
sk[ry na r"kawiczki, ko/uszki.
†bia=o>:
1. bia=y kolor,
2. blady, blado>:,
3. bia=ko oka,
4. z bia=o>ci czerwony – r[/owy.
staropol. 1471 byaloscz ]bia=o>:\,
]w\ byalosczy ]w bia=o>ci\,
1453 byalosczya ]bia=o>ci'\.
=ac. album, albor, candor ]bia=y
kolor, biel\,
ang. 1. i 3. white, 2. pale,
ros. 1. belyj cvet-bie=yj cwiet,
2. blednyj, 3. belok-bie=ok.
†bia=opuch bot. podbia=, Tussilago
farfara L. ˚bia=omech, =opian.
bia=-y(e(ko ¯ biel ˘ bieli:, bielmo.
1. barwa mleka, czystego >niegu,
kolor wysy=anego, przekazywa-
nego, lub odbitego >wiat=a za-
wieraj'cego widzialne promienie
widma; przeciwie<stwo czarnego,
2. gdy bia=y – nisko lub p=ytko,
czarny – wysoko, g="boko;
zwierciadlane odbicie, np. Bia=y-
stok i Czarny Staw, wi"cej ˚nr 600,
3. niski ]niskiego wzrostu\, kr[tki
]do walki wr"cz, bezpo>redniego
bia=ycz
starcia si"\.
bro< bia=a – sieczna, k=uj'ca,
]bo kr[tka, do walki wr"cz,
bezpo>rednia& miecz, szabla,
szpada\,
bia=e noce – kr[tkie, dzie< polarny,
ko< bia=ogrzywy – o kr[tkiej grzywie,
ko< bia=onogi – o kr[tkich nogach,
kucyk,
bia=og=owa – p=e: ni/sza o g=ow",
bia=y mazur – ta<czony nad ranem,
bia=og=owy zapraszaj' do ta<ca,
bia=a kawa – z mlekiem, >mietank',
bia=e mi"so – ciel"cina lub z drobiu,
bia=e pieczywo – z pszennej m'ki,
bia=y mr[z – szron,
bia=y dzie< – pe=nia dnia,
bia=y w"giel – woda si=' nap"dow',
bia=e wino – z jasnych winogron,
bia=e cia=ka krwi – bez hemoglobiny,
bia=y metal – stop miedzi, cyny,
i antymonu,
bia=a gor'czka – delirium,
bia=y wiersz – pozbawiony rymu,
bia=a karta – nie zapisana, nieznane,
bia=y kruk – rzadko>:, unikat,
bia=e szale<stwo – narciarstwo,
bia=a rasa – Europy P[=nocnej,
w j. ang. Caucasian
]kaukaska ¯ Kaukaz\,
Morze Bia=e – p=ytkie
]M. Czarne – g="bokie\,
Bia=owie/a – nisko po=o/ona,
Bia=y – cz=onek mniejszo>ci,
reakcyjnego od=amu partii,
kontrrewolucjonista ˘
bie=oarmiejec – jej /o=nierz
i krasnoarmiejec –
/o=nierz wi"kszo>ci,
nazwisko Bia=ow's ]W'sik, kr[tki\,
Orze= Bia=y – god=o Polski ]RP\,
Bia=o-czerwoni – Polacy, ˚Bia=oru>;
bie=yj ]1. bia=y, 2. niski lub p=ytki\ %
skit, skith, skid ]g[ra\ ˘ Beskid,
Bieszczady ]dosł. Niskog[ry\, Biecz,
pol. szczyt(owa: ]kulm(inowa: 
cho=m ¯ =ac. culmen, culminis\,
Bi=goraj ¯ bie= % goraj ¯ gora ^ raj.
bia=y - niski, kr[tki ]ang. short\,
ma=y, mniejszo>:,
czerwony - wy/yna, wy/ej,
wi"cej, wi"kszo>:,
czarny - wysoki;
bia=y ˘ bie=oarmiejec, mie<sze-
wik, Bia=oru>, i inne,
czerwony ˘ krasnoarmiejec, bolsze-
wik, Ru> Czerwona,
Grody Czerwi<skie,
Krasnaq Armiq.
jest to kodowanie jak Wielko` ]Stara,
stolic' Gniezno\ i Ma=opolska ]M=oda
Polska, stolic' Krak[w\.
staropol. byali ]bia=y\, byaal ]biel\,
balym ]bia=ym\, w byale ]w bieli\,
byalich ]bia=ych\, w dzien byaly
gor'czy ˘ bia=y –
1. bia=y, 2. bisiorowy,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
3. bia=y dzie< – pe=ny dzie<. ˚biel.
=ac. 1. albus, candidus,
2. byssinus, 3. nitidus dies.
staropol. bia=-y(a(e& benedykta,
bukwica, cebula, ciemierzyca,
czy>ciec, gorczyca, goryczka,
kadzid=o, kapusta, komonica,
kosaciec, kuklik, lebioda, lebiodka,
len, lilia, mak, marmur, mi"tka,
mlecz, m[r, niedziela, pieprz, r[/a,
ryba, sasanka, >liwa, toje>:.
franc. blanc, anglosas. hwit,
>redniow. ang. whit, white,
ang. white,
ros. belyj cvet-bie=yj cwiet,
]bia=ko jajka\ belok-bie=ok,
belit;-bielit ]bieli:\,
wo=. 1289 b≠lo ]bia=e\, kame-
n;em; b≠lym= ]kameniem bia=ym\,
oub≠lena ≥ko syr= ]ubielena
jako syr – ser\. ˚biel.
†bia=ycz bot.
1. plesznik, Plantago psyllium L.,
2. >nie/yca wiosenna,
Leucoium vernum L.
staropol. 1468 byalycz psillium,
1472 byalicz serenella.
biatlon(ista sport., gra.
biba kult., społ. pijatyka, libacja.
bibelot ozd.
drobne przedmioty s=u/'ce do de-
koracji.
Biblia, biblijny
O AUTORACH
Najwi"ksza blaga cywilizacji bia=e-
go cz=owieka, prowadz'ca do podnie-
cenia seksualnego, a/ do orgazmu, jed-
nostek uwielbiaj'cych m"ki innych, i
zadaj'cych je gdzie tylko mo/liwe. Nie
ma nic >wi"tszego jak rozprawianie o
m"kach Jezusa Chrystusa. Ka/da scena
dok=adnie opisana i stacje jego drogi
krzy/owej na Golgot" wisz' w ka/dym
ko>ciele.
Pierwotnie wymy>lona przez pedera-
st[w& judejskich ]Stary Testament\ i
nast"pnie konstantynopolskich ]No-
wy Testament\ – judejskich, Stary
Testament, na chwa=" Izraelitom, tylko
?ydzi maj' by: zbawieni w Ko<cu
Íwiata, i konstantynopolskich, Nowy
Testament, b"d'cy poprawion' wersj'
Starego& niebo gotowe dla wszystkich
ludzi >wiata byleby tylko uwierzyli w
bosko>: Jezusa Chrystusa.
W mej opinii& dzie=o pisane przez
niepe=nosprawnych ]ang. handicap-
ped\, i popularyzowane przez doros=e
jednostki o seksualnie, emocjonalnie
˚niedorozwini"tej osobowo>ci ]za-
trzyma=a si" im na latach 10–12\.
Takich nigdy nie brakowa=o i brako-
wa: nie b"dzie. Tak i /ycie Biblii, z
ni' wiara w Jezusa Chrystusa – nie
do wyeliminowania, gdy wkroczy=a
Biblia
na drog" pop"du seksualnego stale
nap=ywaj'cych jednostek i pop"dem
tym nap"dzana.
Przez stulecia, kler Ko>cio=a nabra=
wprawy i do>wiadczenia w zaspakaja-
niu wiar' swych potrzeb seksualnych
kontaktami z dzie:mi, bez obecno>ci
rodzic[w, w tym& dla dzieci – naukami
trafiaj'cymi do ich wiedzy, pojmowa-
nia, a dla rodzic[w – “ojciec duchow-
ny” i >wi"to>ci w postaci sk=adania r'k
]czyt. d=oni\ i modlitw, czyli “wilk
w owczej sk[rze” w ma=/e<stwie,
tytu= “wielebny” ]ang. reverend\ dla
u>pienia ich czujno>ci. ˚kler.
Przeznaczona dla intelektualnie
podrz"dnych ]ang. inferior\, niedoro-
zwini"tych umys=owo, i takim Biblia
przemawia do wyobra{ni.
Ukrzy/owany i roznegli/owany Je-
zus Chrystus, na o=tarzach, magnesem
dla pederast[w. Po szeregu innych
oznak, wiara przez nich propagowana
– element upo>ledzony emocjonalnie,
uwielbiaj'cy rozstrz'sanie o cier-
pieniach innych os[b. W Írednio-
wieczu, gdy w=adza Ko>cio=a by=a
omal nieograniczona, kler nakazywa=
umartwianie swego cia=a poprzez jego
biczowanie.
Pedera>ci uwielbiaj' m"ki innych
os[b i zwierz't, bo prowadz' ich do
podniecenia seksualnego, a/ do orga-
zmu, st'd roznegli/owany Jezus wisi
na o=tarzach, zbroczony krwi'. Kurty-
na i rzeczywista natura kleru – nie ma
nic bardziej >wi"tego ni/ rozprawianie
o odkupieniu ]kurtyna\ przez m"ki
Jezusa ]rzeczywista jego natura\. Z
m'k, cierpie<, >wi"to>: ucznili.
Narody >wiata, czyt. Globu, obywaj'
si" bez Biblii i /yj' nie gorzej. Dzie=o
chytrych dla ludzi s=abych, fizycznie
i my>lowo; wi"cej ˚B[g.
Zawarta wiedza o >wiecie i /yciu 10–
12-letniego ch=optysia,
˚niedorozw[j, pederasta&
• Ziemia p=aska ]ca=y >wiat widoczny
z wysokiej g[ry... w rejonie Palesty-
ny, w oka mgnieniu – cud, nie ma cudu
z powodu zakrzywienia Ziemi\,
• >wiat to okolica ]wszystkie jego zwie-
rz"ta p=ywa=y na Arce Noego\,
• Jezus z cia=em do nieba, tj. w prze-
strze< pozaziemsk', bez ochrony,
i wiele, wiele innych lapsus[w.
CZ´ÍCI SK+ADOWE
1. >wi"ta ksi"ga Chrze>cijan, w po-
staci Starego i Nowego Testamentu,
niekt[re jej wydania zawieraj'
apokryfy – wtr"ty dopisane p[{niej,
robi'ce wra/enie orygina=u, od-
rzucone przez Ko>ci[= jako nie-
kanoniczne,
2. Stary Testament – >wi"ta ksi"ga
judaizmu.
S=ownik Webstera odsy=a do hase=&
Biblia
Authorized Version, Revised Stan-
dard Version, Douay Bible, Vulgate,
Septuagint, Apocrypha.
Tu te/ wyliczone ksi"gi obu cz">ci
Biblii, w='czaj'c Apokryf"& Old Te-
stament. Old Testament Apocrypha,
New Testament.
«Testament» jest b="dem j"zykowym,
ju/ na ok=adce.
Lapidarnie&
• Stary Testament – pakt Izraelit[w
z Bogiem; judaizm, i tej tre>ci,
• Nowy Testament – pakt rodu ludz-
kiego z Jezusem Chrystusem;
chrze>cija<stwo, i tej tre>ci.
Chrze>cija<stwo jest odrostem ju-
daizmu, usprawnion' jego wersj', nie
uznawan' przez samych wyznawc[w
judaizmu.
CEL BIBLII
Nagonka na ?yda; bij z=ego, prze-
wrotnego ?yda, Dla tego celu t=um
?yd[w domaga= si" ukrzy/owania mi-
=ego Jezusa Chrystusa, absolutnie nie-
winnego, pana naszego, Zbawiciela.
A/ tak du/y kontrast, posuni"ty do
skrajno>ci, po to, by najbardziej t"py,
a st'd i okrutny, u>wiadomi= sobie, /e
jest to z=o, nie mia= w tym najmniejszej
w'tpliwo>ci. I o to nam chodzi.
Takich potrzebujemy do walki z nimi.
Niebo wi"c im obiecamy za same /a=o-
wanie za grzechy, cho:by /a=owali w
ostatnich sekundach /ycia.
O krok za daleko; do='czmy tre>:
Starego Testamentu, w t=umaczeniu,
na przyn"t", by ?ydzi przeszli na nasz'
wiar" i sami roznosili wirusa nienawi-
>ci do siebie, na sw' zag=ad", bo kto za
Jezusem – ten, pod>wiadomie, przeciw
?ydom. A ?ydzi, jak dziki zwierz,
wietrz' zastawion' pu=apk" i nie chc'
w ni' wej>:. Poza wszystkim, nic z
bosko>ci w osobie Jezusa – cz=owiek
wyniesiony do rangi boga.
Pr[ba odwetu na ?ydach owini"ta w
mi=o>: do Jezusa Chrystusa, obliczona
na doros=ych o umys=ach podrostk[w,
lat 10–12, i pod=y element – niebo w
nagrod" za przest"pcze /ycie na ziemi,
je/eli wejd' w szeregi naszej wiary,
uwierz' w bosko>: Jezusa i szczerze
/a=owa: b"d' za grzechy; szczerze
na sw[j standard my>lenia, skoro
przest"pcami s'.
Pu=apka zastawiona na ?yd[w,
ale wszyscy wierni wpadli w ni', /e
przez Jezusa niebo na nich czeka, lecz
po >mierci.
Nowy Testament zawiera mn[stwo
odno>nik[w do Izraelit[w i chrze>cija-
nie ca=y czas czekaj' i maj' nadziej", /e
/ydzi w ko<cu uwierz' w bosko>: Jezusa.
W mej “Litwie”, 2011, przeznaczy-
=em blisko 6 stron opisowi, w Sprawach
r[/nych, nr 1202, bo cz">: Biblii
>redniowieczni mnisi w='czyli do la-
topis[w – rzecz wymaga=a zaj"cia sta-
nowiska. Tu powtarza: wi"c nie b"d".
Og[lnie, strategia chrze>cija<skich
Ko>cio=[w polega na tym, by wierni
czytali j' tak d=ugo, jak to tylko jest
mo/liwe. Bo im d=u/ej czytaj' – tym
mniej innych ksi'/ek, zawieraj'cych
wiedz" przecz'c' Biblii, ukazuj'cych
jej lapsusy – zwyk=a regu=a reszty. Nie
wysadzaj wi"c nosa poza Bibli"#
Kler chrze>cija<skich Ko>cio=[w
stara si" pogodzi: tre>ci obu cz">ci Bi-
blii& tak, w Boga wierzymy, lecz Jezus
Chrystus jest dla nas Zbawicielem, i on
centralnym obiektem kultu – wisi na
o=tarzach, i krzy/e wsz"dzie stawiane,
nie jaki> symbol Boga; B[g t=em, na
drugim planie.
GDZIE BY+A PISANA$
Biblia w tekstach kt[re dzi> zna-
my, ujrza=a >wiat=o dzienne w grec-
kim Konstantynopolu, pod w=adz'
Rzymian – w stolicy Wschodniego
Rzymskiego Imperium ]ang. Eastern
Roman Empire\, centrum kulturalnym
i handlowym, nie na obrze/ach cywi-
lizacji, np. w Aleksandrii, w Afryce.
W Konstantynopolu&
• by= sta=y przep=yw r[/noj"zycznych,
z ca=ego, [wczesnego cywilizowanego
>wiata.
• w rejonie Konstantynopola odbywa=y
si" pierwsze sobory&
318 A.D. – w Nikai,
374 A.D. – w Konstantynopolu,
415 A.D. – w Efezie ¯ Ephesus,
445 A.A. – w Chalcedonie,
547 A.D. – w Konstantynopolu,
676 A.D. – w Konstantynopolu,
796 A.D. – w Nikai,
• w Konstantynopolu, pedera>ci prze-
t=umaczyli Pismo Íwi"te, wykradzione
z synagogi, z j"zyka hebrajskiego na
grecki, a z niego – na =aci<ski, znane
dzi> jako Stary Testament, pierwsza
jej cz">:, i dopisali cz">: o Jezusie, w
j"zyku greckim, t=umacz'c nast"pnie
na =aci<ski, cz">: drug', znan' dzi>
jako Nowy Testament, z j"zykowym
b="dem na ok=adce, w tytule, ˚te-
stament.
• w Konstantynopolu j"zykiem ulicy
by= j"zyk grecki, j"zykiem urz"dowym
– j"zyk =aci<ski; w greckim Kon-
stantynopolu, pod w=adz' Rzymian
– wzgl"dnie blisko Palestyny, ale na
tyle daleko, by pope=nia: b="dy w jej
topografii, no i w opisie atmosfery
czas[w, skoro wieki ju/ up=yn"=y
od czas[w Chrystusa, i faktografii
/ydowskiej – obyczaj[w ?yd[w; ?ydzi
ani Rzymianie nie mieli zwyczaju
wypuszczania jednego przest"pcy, raz
do roku, co mia=o spotka: Barabasza
]syna Boga ¯ bar abbas\, uwi"zionego
i odsiaduj'cego – przez przypadek
lub nie – z Jezusem Chrystusem, te/
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
Biblia
synem Boga; zakrawa, /e piscy Biblii
rozdzielili jedn' posta: na dwie, o
skrajnych charakterach, i odt'd >ladu
nie ma, co sta=o si" z wypuszczonym
na wolno>: Barabaszem.
KIEDY PISANA$
Decyzj" o spisaniu r[/nych wersji
/ycia Jezusa podj"li na jednym w
pierwszych sobor[w. Gotycki Wulfilas
]311–†381\, przet=umaczy= j' ca=', w
Konstantynopolu ]mo/e w latach 340
– 360 A.D.\. W zestawieniu z obecn',
bogat' tre>ci', jego t=umaczenie trak-
tuje si" jako fragmenty, bo w takim
stanie w[wczas ona by=a, szcz'tko-
wym, pocz'tkowym, pierwotnym.
Dopisywana p[{niej... tak i przepi-
sywana +awrentiewskaja letopis, ok.
1510, pobo/ni, lecz nadal grzeszni,
w='czyli w ni' tzw. Pouczenia Wł adi-
mira Monomacha swym czadom
]dzieciom\, pod rok 1097, gadatliwe,
bo pisane ju/ w Odrodzeniu, z nadziej',
/e poczytane zostan' za autentyczne –
sztuczka znana od ponad tysi'ca lat.
Tak i listy aposto=a Paw=a do Koryntian
– ten sam rodzaj sprawy, i apokryfy.
Niepi>mienny Pawe= okaza= si" eru-
dyt', i – Palesty<czyk z pochodzenia
– przemawia= do Grek[w, swoich ]Bra-
cia# – zwraca= si", nie po wierze, lecz
po krwi, bo chrze>cijanami w[wczas
nie byli\, ich interes mia= na uwadze,
jakby Grekiem by=. Bo pewnie by=, to
st'd – by= Grekiem z Konstantynopola,
Bibli" pisz'cym.
Ílad; jak Zeus uwi[d= i zap=odni=
Alcmene, w wyniku urodzi= si"
Herkules, tak B[g zap=odni= nieletni'
Marysi", w wyniku urodzi= si" Jezus.
Podobizna d{wi"kowa Zeus  Jezus
mo/e by: przypadkowa i tylko w j"zy-
ku polskim, lecz niekoniecznie – mo/e
w niej co> i jest wi"cej.
W sprawie Biblii, nie znane s'&
1. gdzie by=a z=o/ona w ca=o>:,
2. kiedy by=a z=o/ona, i
3. przez kogo
– cecha dzie= o niecnym celu& apokry-
fy, paszkwile, anonimy. Ksi'dz nie
poucza swych wiernych, przechodz'c
prosto do samej tre>ci Biblii, teksty
kt[rej k=[c' si" z prostymi spostrze-
/eniami i wiedz', jak to, /e B[g pokara=
ma=/onk[w piorunem za to, /e nie
p=acili podatk[w.
I widoczne dwa cele&
1. nagonki na ?yd[w, za spowodo-
wanie >mierci mi=ego, pana nasze-
go, absolutnie niewinnego, i niebo
obiecane, /ycie wieczne po >mierci,
w='czaj'cym w nasze szeregi,
2. fizycznego poci'gu seksualnego
do cia=a Jezusa, do stopnia op"tania
nim i my>lami o idealnym Jezusie
w roli partenra.
HIERARCHIA BOGØW
bibliobus
Biblia, pisana w greckim Konstanty-
nopolu, jest “mit[w greckich” ci'giem
dalszym, o kszta=cie egipskiej pirami-
dy; na jej szczycie B[g-Ojciec ]kr[l\,
poni/ej Jezus Chrystus ]wojewoda,
rz'dca, pan\, i Duch >wi"ty, razem
>w. Tr[jca, >w. rodzina ]Maria Panna,
>w. J[zef\, 12 aposto=[w, i dziesi'tki
innych >wi"tych, u podstawy.
˚polski j"zyk, B[g, Gospod, i inne.
STAN PIERWOTNY,
PRZEK+ADY,
ZNAKI ZAPYTANIA
Najwcze>niejszym t=umaczeniem i
najbardziej s=awnym ]g=o>nym\ jest
t=umaczenie dokonane przez Gre-
k[w, zwane ˚Septuagint, z j"zyka
hebrajskiego na grecki, w Konstan-
tynopolu, b="dnie w Aleksandrii, tj.
na kra<cach [wczesnej cywilizacji
]#\. W Konstantynopolu j"zyk grecki
by= j"zykiem ulicy, =aci<ski – w=adz.
W sprawach j"zykowych by= to zlepek
grecko-=aci<ski, z innymi j"zykami po
cz">ci; atmosfera do Septuagintu ]gr.\,
Vulgate ]=ac.\, i wersji Ulfilasa ]got.\.
W Aleksandrii t=umaczyli$ Dla kogo$
Greccy ?ydzi w Aleksandrii brzmi jak
dzi> korea<scy Niemcy w Moskwie
na [wczesne warunki podr[/owania
– zlepek informacji. Musieli mie: te/
zwoje papirusu. T=umacz'c, dopisali
14 ksi'g do Starego Testamentu, tre>ci
r[/nej, kt[re p[{niej zosta=y opisane
apokryf' w j. ang., lub apokryfem w
j. pol. Nie by= to ich jedyny grzech,
bo dopisali tak/e listy Paw=a do Ko-
ryntian i tak/e do='czyli, do Nowego
Testamentu.
Je/eli t=umaczyli w Aleksandrii, 3
wieki B.C., to gdzie dopisano Nowy
Testament, i kiedy$ W obu& Starym i
Nowym Testamencie s' cz">ci dopi-
sane – ten sam pokr[j ludzi, czy/by
to byli jedni i ci sami$
Po >mierci Jezusa aposto=owie
wyruszyli w >wiat by szczepi: wiar"
w /ycie wieczne, przez m"ki swego
Pana, i czterej opisali jego /ycie i
cuda, Marek, Mateusz, +ukasz, i Jan,
cho: byli niepi>mienni.
• Marek – w j. greckim, prymitywna,
• Mateusz – pierw. w j. hebrajskim,
• +ukasz – w j. greckim, na podst.
Mateusza, podpieraj'c si" ewangeli'
Marka.
• Jan – w j. greckim.
Komu to w Afryce teksty ewangelii
w j. greckim by=yby przydatne, i do
czego$
I /e przechodzili z j"zyka na j"zyk&
grecki – hebrajski – grecki, w Afryce,
nie w grecko-=aci<skim Konstantyno-
polu, gdzie i inne j"zyki.
Rozproszeni po [wczesnym >wiecie,
ich dzie=a trafi=y – szcz">liwie – do
jednych r'k. Jak to si" sta=o$ Jak to by=o
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
mo/liwe$ I /e 4 ewangelie trafi=y do
jednego miejsca, po up=ywie wiek[w, i
– w dodatku – na granicach cywilizacji
[wczesnego >wiata, do Afryki.
I na tej/e granicy cywilizacji tyle
pergaminu znale{li do pisania tak
grubego dzie=a# I si=" ludzk'.
I jak to sta=o si", /e obie cz">ci&
Stary i Nowy Testament – szcz">liwie
– znalaz=y si" razem, tj. jedna do='czy=a
do drugiej, po up=ywie 4–5 wiek[w i
tysi"cy kilometr[w. Kto je zebra=$
Na 3 wieki B.C. t=umaczyli ju/, gdy
tre>ci Starego Testamentu by=y zako<-
czone ok. 130 B.C., a mo/e i znacznie
p[{niej, wg American Int’l Encyclo-
pedia, 1953, t. 2, has=o Bible.
Je/eli greccy ?ydzi t=umaczyli,
to dlaczego ?ydzi nienawidz' t=u-
maczenia$ Zdrajcy judaizmu$# Itp.
Do trzech charakterystyk, dochodzi
czwarta – byli to&
• greccy
• ?ydzi
• z Aleksandrii,
• zdrajcy judaizmu –
zlepek, sk=adanka przes=anek.
Z Septuagintu t=umaczy= Jeromiej na
j"zyk =aci<ski, wersja zwana Vulgate
]pospolit'\, z niej na j"zyk angielski,
od ok. 1356 do pocz. 1380-tych, przez
Johna Wycliffe †1384, a st'd Biblia w
j"zyku staropolskim i liczne terminy z
j"zyka angielskiego, w staropolskim,
='cznie z pieni"dzmi ¯ >redniow. ang.
peny, pening ¯ anglosas. penig, pening;
GZ ˘ Dz, jak zwuk ˘ dzwon. B[g
tak/e z j. angielskiego& God ˘ bog
czyt. wspak, s=owotw. koncepcji 022
]litera w zwierciadlanym odbiciu\.
GDY ATAK NA ÍWI´TOÍÇ
Temat emocjonalny dla wiernych
i ka/de s=owo krytyki, niepochlebne,
prawdy, budzi /yw' reakcj", sprzeciw.
Tre>: Biblii propagowana jest przez
specyficzny rodzaj ludzi, tak i te/
akceptowana; obie strony potrzebuj'
siebie nawzajem.
gr. biblia ]zbi[r pism, ang. collec-
tion of writings ˘ =ac. biblia ˘
starofranc. i >redniow. ang. bible,
ros. bibliq-biblija ˘
bibleiskij-bibleijskij ]biblijny\.
bibliobus
bibliofil
bibliografi-a(czny
bibliologia
bibliote-ka(karz(karstwo(czny
ksi"go•zbi[r(opis ]rejestrowanie i
opisywanie r"kopis[w i druk[w\.
gr. biblion ]ksi'/ka\.
bibosz char. pijanica, lubi'cy pi:
w weso=ym gronie. ˚pi:.
=ac. bibo, ang. drunkard,
bi:
ros. p;qnica-pijanica.
bibu=-a(ka(owy
papier wch=aniaj'cy ciecz.
biceps anat.
mi"sie< dwug=owy przedramienia.
¯ =ac. bi ]dwa\ % caput ]g=owa\
ang. biceps,
ros. biceps, dvuglavaq.
bicie 1. uderzania, 2. puls, t"tno.
staropol. byczye ]bicie\ –
1. uderzania, ch=osta,
2. bitwa, b[jka, 3. †rozdzia=.
=ac. 1. verberatio plagae,
2. certamen, pugna, 3. †caput.
bicykl pjazd.
dawny typ roweru bez przek=adni.
bicz(wa:(owanie(ownik(yk(
(ysko rzemie< s=u/'cy do ch=osta-
nia, przywi'zany do biczyska.
mazur. bih-bicz.
¯ bicz % ysko, isko ]zasi"g\.
˚ka<czug, knut, korbacz.
staropol. bødø byczowani ]b"d'
biczowani\, bil iesm biczowan, kazal
biczowacz, byczugesz ]biczujesz\,
okruthnye byczowan, biczovanym
˘ biczowa-:(nie.
>redniow. holend. wippen ]wyma-
chiwa:, porusza: w g[r" i w d[=\,
>redniow. ang. whippen, ang. whip,
ros. bih-bicz, plet;-plet, knut-
knut, ]do jazdy\ xlyst-ch=yst.
bi: forma zmieniaj'ca rzeczownik w
czasownik, je/eli takiego nie ma&
brzeg – nie “brzegowa:”,
lecz przybi: do brzegu,
dzia=o – nie “dzia=owa:”,
lecz bi: z dzia=,
skrzyd=o – nie “skrzyd=owa:”,
lecz bi: skrzyd=ami,
a je/eli jest, to zast"puje, np. dzwon
˘ bi: w dzwony ]dzwoni:\;
tak/e funkcj" tak' maj'«bra:», «by:»,
bicz ˘ bi:, rab ]s=uga\ ˘ robi:, trzebi:,
analogicznie do ˚da: ˘ «dzia: ]si"\»,
«i>:», «mie:», st'd takie, r[/norakie
jego zastosowanie, jak i r[/ne znacze-
nia rzeczownik[w, podstaw.
Cz">ciej u/ywane&
1. zadawa: ciosy, razy, udrzenia,
ch=osta:, smaga: ˘
pobi: dotkliwie,
2. zwyci"/a:, pokonywa: ˘ pobi:,
3. strzela: ˘ bi: z karabinu, artyleria
bije ogniem, bi: z dzia=,
4. ciska:, razi: ˘ dobitnie – z na-
ciskiem, akcentem, wyra{nie,
5. bi: w dzwon ˘ dzwoni:,
wydzwania:,
zegar wybija godziny, dzwoni,
6. nap=ywa:, uderza: ˘ bicie serca,
krew bije do g=owy – nap=ywa,
cz=ek traci panowanie nad sob',
7. wytryskiwa:, wylewa: si" ˘
bida
{r[d=o bije,
8. l>ni:, promieniowa: ˘ bi= blask,
9. zarzyna:, szlachtowa: ˘ zwierzy-
na bita ]przeznaczona na ub[j\,
10. t=oczy:, odciska: ˘ moneta bita,
11. czyni: g"stym ˘ bi: pian", mas=o,
12. kopa:, wierci:, przebija: ˘
przebi: g[r" tunelem,
13. wbija: – wk=ada: si=', uderzeniem.
14. dobija: targu – ko<czy: go,
15. ubi: interes – zawrze: transakcj",
16. dobija: do brzegu – dop=ywa:,
zbli/a: si" do<,
17. dobija: si" – domaga:, ko=ata:,
18. ubija: co w czym – upycha:,
}co> zaj"=o| bite dwie godziny
– pe=ne,
19. wybijaj'cy si" ˘ wybitny –
nadzwyczaj dobry,
20. bij zabij – objaw wrogo>ci,
21. nie w ciemi" bity – do>wiadczo-
ny, otrzaskany,
22. bi: w d=onie – klaska:,
23. bi: skrzyd=ami – =opota:,
24. bi: czo=em – k=ania: si" do ziemi,
wykonywa: g="bokie sk=ony,
25. dym lub ogie< bije w g[r" –
wznosi si" intensywnie, s=upem,
26. my>l ˘ my>le: ˘ bi: si" my>lami
]g=owi: si", rozmy>la: przed pod-
j"ciem trudnej decyzji\,
nie w spos[b wyliczy: wszystkich
zastosowa<, poza tym, /e s' to g=[wnie
czasowniki, jak na samym pocz'tku, bo
tak' funkcj" «bi:» ma, ¯ by:.
s=owotw. pokr. ze sob'&
krze•wi:  trze•bi:, BW,
rozradza:, szczepi: `wi: 
niszczy:, zabija:, wycina:, `bi:.
staropol. w byczv ]w biciu\, bycza,
byczia, bicza ]bycia\ ˘ bi: –
1. bi:, uderza:, ch=osta: ]kogo>, w
co>, po czym>, ku czemu>, czym>\,
2. napada:, 3. zabija:, 4. wbija:, za-
k=ada:, 5. bi: si" – walczy:, potyka:
si", 6. r[/ne «bita»&
bita droga – wy=o/ona kamieniem,
bita kopa – kara pieni"/na za pobicie,
bita wina – kara pieni"/na za pobicie,
bita ofiara – ofiara z zabitego zwierza.
Pierwotnie& =owi: ˘ go ]do\ % =owa
]bicia\ ˘ go=owa ˘ g=owa ˘ bi: si"
my>lami; staropol. `g=[wca ]`b[jca\
˘ bratog=owiec ]bratob[jca\,
my>liwy ]=owczy\ – zabijaj'cy.
zwierzyna =owna.
staropol. do(na(o(od(po(pod(prze(
(przy(roz(u(w(wy(wz(za(z•bi:,
bija:, do(od(po(pod(prze(przy(
(roz(u(w(wy(za(z•bija:.
¯ anglosas. beatan, s=aw. biti,
liczne formy&
wo=. 1289 biti ]bi:\, bisœ ]bi= si"\,
razbiti ]rozbi:\, bπ[]imasœ
]bij'cym si"\, bπ[]esi ]bij'c si"\,
biwasœ ]bili si"\, izbiti bywa
]wybici zostali\, izbiwa ]wybijali,
wybili\, izbiwasœ ]wybili si"\,
izb;eni ]wybici\, izbity ]wybi-
ci\, oubi ]zabi=\, izbytπi ]wybici\.
s=aw. iz` – pol. wy`
staroros. rozbix-rozbich ]rozbi=em\,
razbivaq-razbiwaja ]rozbijaj'c\,
razbiwa-razbisza ]rozbi=\,
b;[t; sq-bijut sja ]bij' si"\.
za(na(po(u(prze(przy(o(do(od(
(pod(nad(w(wy(z(roz•bi:,
˚g=owa, =[w, ruch.
~bi: 1. uderza: ]a/ do >mierci\, t=uc,
=oi: ]sk[r"\, 2. trzaska:, 3. =adowa:.
ros. bit;-bit, ang. to beat, to strike,
to kill, to slay.
za•bi: ]si"\ – u>mierci:
na•bi: – na=adowa:, nasadzi:
po•bi: – pot=uc
u•bi: – zawrze:, u ^ za
prze•bi: – na wskro> biciem
przy•bi: – przymocowa:
o•bi: – dooko=a
do•bi: – doko<czy: biciem
od•bi: – od='czy: biciem
pod•bi: – od spodu `
nad•bi: – troszk" `
w•bi: – do >rodka
wy•bi: ]si"\ – poza obr"b, normy
roz•bi: – roztrzaska:
z•bi: – st=uc
Nie nale/y&
«`bi:» jako czynno>: og[lna, «by:»
ro•bi: – wykonywa:, tworzy:
trze•bi: – wycina:, niszczy:
tak/e& ki•bi:, i inne «bicia» kt[re
uderzeniami nie s'.
†bida biada ¯ bieda.
bidet pojemn.
pod=u/na miednica ustawiana na =[/-
kach, s=u/'ca do podmywania cia=a.
†bid=o techn. beleczka brony
w kt[rej s' gwo{dzie.
bidon pojemn. ba<ka, blaszanka,
naczynie metalowe do przechowy-
wania lub przewo/enia p=yn[w.
¢bie bo s=aw. z powodu, wskutek.
bie-c(ga:(/e: ¯ ˚bieg, CG?.
¯ bie ]by:\, forma wprowadzaj'ca
czasownik do zdania, dotycz'cy ruchu,
tak i i>: ]chodzi:\, bi:, np. z biegiem
czasu, rzeki, a da: – dla bezruchu, np.
sprzeda:, sta:.
biec –
1. posuwa: si" naprz[d za pomoc'
szybkich ruch[w n[g, momentalnie
odrywanych od ziemi,
2. toczy: si", sun':, przesuwa: si" ˘
obieg Ziemi wok[= S=o<ca,
3. rozci'ga: si" w czasie,
4. prowadzi: ˘ droga biegnie do lasu,
5. p"dzi:, bie/e: ˘ bie/'cy; pending
]bie/'cy, trwaj'cy w tej chwili\;
su` ]dla sub`\ % =ac. pendere ]wie-
sza:, ang. to hang\ ˘ ang. pending ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bieda:
˘ to suspend ]zawiesi:, tj. powstrzy-
ma:\.
za(po(u(prze(przy(o(do(od(pod(
(nad(w(wy(z(roz•biec,
rozbiec si", zbiegn': si",
biec ˘ cicho(daleko•bie/ny, bie/nia,
bie/'cy.
za(po(u(prze(przy(o(do(od(pod(
(nad(w(wy(z(roz-biega:.
staropol. od(pod(prze(przy(w(wy(
(za(z•biec, rozbiec si", zbiegn':
si", biega:, od(prze(przy(wy(za(
(z•biega:, obiegawa:, bie/e:,
o(od(pod(prze(przy(w(wy(za(z•
bie/e:, rozbie/e: si".
~biec, bieg 1. szybko>: ]ruch[w,
i inne\ ˘ silnik na biegu, sport. przed-
biegi, bieg=y, w lot, lotna, ulotni: si",
lata: po dworze ]biega:\, ˚lecie:,
2. cyrkulacja ˘ obieg,
3. pr'd rzeczny ˘ z biegiem rzeki,
4. bie/'cy rok, ros. teku]ij god
-tiekuszczij god ]s=owotw. zwi'zane
z ciekiem\, bieglec ]uciekinier,
zbieg\, przebieg wydarzenia&
za•biec – do celu, pieszo
po•biec – biegiem w drog"
za•po•biec – przeszkodzi:,
nie dopu>ci:
u•biec – uprzedzi:
prze•biec – od punktu A do B
przy•biec – tu, sk'd in'd, biegiem
o•biec – wok[=, dooko=a
do•biec – do celu, zabiec,
do ^ za ^ przy
od•biec – oddali: si", biegiem
pod•biec – zbli/y: si", biegiem
nad•biec – przyby: biegiem
w•biec – do >rodka
wy•biec – wy ^ od, na zewn'trz;
wybieg ]wym[wka\
z•biec – uciec, ¯ zbieg
roz•biec si" – rozproszy: si"
biecki wyrabiany w Bieczu. staropol.
1465 byeczskego ˘ bieczski.
bied-a(k(ota(ny(actwo(aczek(
(niak(nie:(owa:
1. ub[stwo, niedostatek, nieszcz">cie,
n"dza, 2. biada ˘ biada ci#
staropol. pomogl vboghemu z
nedostatkow albo bady; czudzey
byadi; gy szbavycz wszey byady
˘ bieda – 1. ub[stwo, nieszcz">cie,
2. biada.
=ac. 1. inopia, malum,
=ac. 1. miser ]nieszcz">liwy, n"dzny\ ˘
miseria ˘ starofranc. i >redniow. ang.
miserie ˘ ang. misery,
ros. bedstvie-biedstwie,
neshastie-niesczastie.
wo=. 1289 b≠da ˘ pobedi/t;.
bieda, biada
wo=. 1289 b≠da-bieda ]biada\.
†bieda: ˚Ss 2011&
biada:, lamentowa:.
biede<stwo
ang. wail, to lament,
ros. vopl;-wopl; plakat;-
p=akat; rydat;-rydat.
¢biede<stwo nieszcz">cie, bieda.
staroros. beden;stvo-biede<stwo.
biedka pojazd.
ma=y, dwuko=owy w[zek.
†biednik jęz. biedny.
staroros. b≠dnyx=-biednych.
bied-ny(nie:(ota(owa:(ula(
(zi: si" poz. i stan społ.
†biedrnik bot.
1. ˚biedrzeniec,
Pimpinella Saxifraga L.,
2. biedrnik ko<ski,
Poterium Sanguisorba L.
staropol. 1471 bedrnyk pipinella,
1472 bedrnyk konski yperpica.
†biedrny anat. biodrowy.
¯ s=aw. biedro ]biodro\, OE.
biedronka owad. Coccinellidae,
zezula, bo/a kr[wka, gat. chrz'szcza.
staropol. 1472 wyodrunka lolium
solis, BW,
1472 vyodrunka cantarides –
1. bot. Ornithogalum umbellatum L.,
2. zool. kantaryda,
Lytta vesicatoria L.
†biedrzan wiedrzan BW.
†biedrzeniec bot. wiedrzeniec,
Pimpinella Saxifraga L. ˚biedrnik.
staropol. 1468 byedrzenyecz
pollium montanum,
1478 byed}r|zyeny}e|cz pipinella,
1419 vyedrzenyecz pipinella,
1437 wyedrzenecz pipinella,
1446 vyedrzyenyecz pipinella,
XV w. vedrzenecz pimpinella.
†biedrzyca anat.
˚Ss 2011& bok, biodro.
ang. hip ]biodro\,
ros. bedro-biedro ]biodro\.
†biedzenie zapasy, zmagania.
staropol. v bogv ]w boju\ albo w
byedzenyv ˘ biedzenie.
=ac. luctatio, certamen,
franc. lutte, anglosas. wr≤stan ˘
>redniow. ang. wresten ˘ wrest ˘
ang. wrestling, ros. bor;ba-borba.
†biedzicz zapa>nik.
=ac. luctator, franc. le lutteur, ang.
wrestler, staroros. borec=-borec.
†biedzi: si" pasowa: si".
staropol. byedza syan luctor; lomil
sch' albo byeszyl luctabatur.
=ac. luctari.
bieg(a:(=y(acz(anina(le(=y(n':
¯ bie ]by:\; s=owo tworz'ce czasow-
nik, w zale/no>ci od okoliczno>ci,
og[lnie – ruchu, tak i «i>:» i «bi:»,
gdy «da:» trwania czego> w czasie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
zdarzenia; da: ˘ dzia: si".
bieg – szybki ruch cia=, obr[t przed-
miot[w, wydarze< ˘ z biegiem
czasu ]jego up=ywem\, z biegiem
rzeki.
bieg=y – p=ynny w czym, nie zacina-
j'cy si", nie pope=niaj'cy b="d[w,
znawca, ekspert.
biegacz –
1. uprawiaj'cy biegi,
2. owad. Carabus, drapie/ny
chrz'szcz /ywi'cy si" owadami,
>limakami, i pier>cienicami;
szczypawka.
bieganina – nieustanne, bez=adne
bieganie.
bieg=o>: – wprawa, zr"czno>:.
staropol. XV w. byegem ]biegiem\,
1466 i ca 1500 byeg ˘ bieg –
1. bieg, 2. koryto ]rzeki\,
3. ruch, obieg cia= niebieskich,
4. o czasie& up=yw,
5. spos[b, przebieg,
6. ucieczka ˘ bieglec, 7. najazd.
by: mo/e od circu•latio – o•bieg ˘
lata: – biega: ]szczeg. dzieci po dwo-
rze, po podw[rku\; biecciec.
zdecydowanie w zwi'zku z gr. chronos
]czas, ang. time\ ˘ bieg ˘ bie/'cy
]jeden z 3-ch podstawowych czas[w\,
chromi: ]kule:\, schron ]ros. ube-
'i]e-ubie/iszcze\, staropol. schro-
ni: si" ^ ros. ube'at;-ubie/at ¯
beg-bieg ]ang. flight\ ˘ beglec-bie-
glec ]ang. fugitive\, begstvo, be-
'at;, begun-biegun ]ang. fugitive\.
=ac. 1. cursus, 2. alveus, decursus,
meatus, 3. sursus, motus, meatus,
4. decursus, 5. modus, ratio, 6. fuga,
7. incrusus.
franc. ]bieg\ la course,
]zbieg\ le fuyard, fugitif;
staronord. rinna, renna ˘
>redniow. ang. rinnen,
ang. ]bieg\ run(ning(ner; ]bieg=y\
fluent ]ros. gladkij, plavnyj\,
staroros. b≠g=-bieg, ]zbieg\
b≠glec=-bieglec, ]o kobiecie&
zbieg=a\ b≠glqnka-bieglanka
]franc. fuyarde, fugitive\,
b≠gstvo-biegstwo ]franc. fuite,
evasion\, b≠glyj-bieg=yj ]franc.
rapide; succint; evade; fugitif; deser-
teur\, ]biegiem\, b≠gom=-s
]franc. en courant\,
ros. begom-biegom ¯ skoryj beg
-skoryj bieg, be'at; ¯ s=aw. ˘
wo=. 1289 b≠g=, be'a, za-
b≠gl=, b≠'al= est;, izb≠'e
]zbieg=\, b≠ga[]e
]biegaj'cy\, b≠'awa, b≠'ala
]zbieg=a\, b≠'a]ix ]uciekinie-
r[w, zbieg[w\, beglec; ]bieglec,
goniec\, pob≠gosta ]odbiegli\,
vyb≠gowa ]wybiegli\, potehe ]
pobieg= ¯ ciek ^ pol. bieg\, psy
t≠h[]e po gorodi]ou
biegun
]psy “ciekn'cy” – biegaj'cy – po
horodyszczu\ ¯ pras=awia<ska
wsp[lnota z «ciek».
biegn'cym – ciekn'cym,
w g[rnym biegu rzeki – w jej cieku.
wybiec ]z grodu\ – wyciec ˘ wyciecz-
ka, z biegiem czasu – z jego up=ywem
˘ bie/'cy, G?.
˚god ]z•god•ny  z•bie/•ny\,
czasownik ]bie/'cy rok\, nr 019.
staroros. prib≠wa-pribiesza ]przy-
bieg=\, pob≠gn≠te-pobiegnietie
]pobiegnijcie\, prib≠gnu-pribiegnu
]przybiegn"\, pob≠gnem= -pobie-
gniem.
prze(po(za(wy•biec,
bie/-'cy(nia; =y – szybko. ˚bie/e:.
«bieg» odpowiednikiem ang. «run»,
tak/e o licznych i zasadniczo r[/nych
zastosowaniach&
o ruchu nogami – biec, przebiega:,
porusza: si" szybciej ni/ spacerem,
o nadaniu ruchu – sk=oni: do<,
uruchomi:, p"dzi:; wp"dza:;
przesuwa:; wbija:,
o p=ynie – ciec,
o zdaniu – brzmie:, funkcjonowa:,
w ruchu by:, up=ywa:, trwa:,
o rozmowie – toczy: si",
o dzia=alno>ci – prowadzi:,
o pojazdach – jecha:, kursowa:,
o maszynie – kierowa: ni',
i szereg innych zastosowa<, w sumie 30
wg S=ownika Webstera, 1962, i wi"cej
gdy w zestawieniu, np. to run dry
]wyschn':, wyczerpa: si"\, to run for
something ]ubiega: si" o co>\, itp.
biegnik muz. pasa/.
†biegun
1. goniec, 2. w=[cz"ga, 3. odst"pca.
staropol. pospyeszili syø byegu-
nowye, ca 1500 byegvn cursor,
1471 byegun ˘ biegun.
=ac. 1. cursor, 2. homo vagus,
3. profugus, apostata,
franc. 1. le coureur, trotteur,
ang. 1. runner, 2. tramp, vaga-
bond, 3. apostate,
staroros. 1. b≠gun=-biegun, ˚bieg,
ros. 2. brodqga-brodiaga, 3. ot-
stupnik-otstupnik, apostat-
apostat, raskol;nik-raskolnik
]schizmatyk\ ¯ rasko= ]roz=am\,
biegun(owy
1. ka/dy z dw[ch przeciwleg=ych
punkt[w osi dziennego obrotu
Ziemi,
2. czop, wa=ek, na kt[rym obracaj'
si" wrota,
3. p=ozy przy ko=yskach, konikach z
drewna dla dzieci, fotelach ˘ ko<
na biegunach,
4. szybki ko< wierzchowy, rumak,
5. fiz. ka/da z cz">ci ko<cowych
magnesu.
ang. ]geogr.\ pole, ]ko=yski\ rocker,
biegunka
]geogr. i skrajno>:\ polar(ization,
]skrajnie r[/ny\ diametrically,
ros. ]geogr.\ polqr/nyj,
]ko=yski\ kahalka, konëk na
kahalke, kolyxat;-ko=ychat,
]skrajnie\ diametr/al;nyj,
biegunka med. zaburzenia jelitowe
wywo=ane chorob', niekiedy silnym
zdenerwowaniem; rozwolnienie.
gr. dia` ]poprzez\ % rheein
]wy(p=yw\ ˘ diarrhoia ˘
p[{no=ac. diarrhoea,
franc. diarrhee,
niem. durchfall, bauchfluÆ,
ang. ]biegunka\ diarrhea, diarrhoea,
]krwawa biegunka\ dysentery,
ros. ponos-ponos; diarreq,
]krwawa\ disinteriq,
krovavyj ponos.
bieguno-wy(wo jęz.
¢biel sk[rki z wiewi[rki w zast"p-
stwie monetarnego podatku.
Latopis 1116 b≠l;-biel,
˚bie=a, bielizna, bielica.
¢biel~, bie=~
starorosyjski  francuski
b≠lenπe-bielenie – le blanchiment
b≠lesovatyj – blanchatre
b≠lest – gardon ]poisson\
b≠lec= – un novice ]praktykant,
sta/ysta, terminator\
b≠lizna – blancheur
b≠lila – la ceruse, le blanc de
de ceruse ou de plomb
b≠lilnik= – le cerusier
b≠lit; – blanchir
b≠lka – ecureuil
b≠lkovina – albumine
b≠lkovyj – albumineux
b≠loborodka – geropogon
]plante\
b≠lovatyj – blanchatre
b≠logolovica – eriophore
]plante\
b≠logolovnik= – achillee
]plante\
b≠lit; – blanchir
b≠loko'ytnik= – le tussinage
]plante\
b≠lokos= – la satin a fleurs,
b≠lokudryj – blond, blondin,
b≠lok= – 1. le blanc de l’≥il,
2. argemone ]plante\
b≠lolistvennik= – centauree
musquee ]plante\
b≠lolicyj – qui a le visage blane
b≠lopawec= – un paysan libre
rosyjski  angielski
beloborodyj – white-bearded
belobrysyj – very fair, with
white eyebrows and eyelashes
belobr[xyj – white-bellied
belovatyj – whitish, rather white
belovolosyj – white-haired
belov]ik – skinner,
belogolovyj – white-headed
belogrivyj – white-maned
belokalilnyj – white-hot
belokamennyj – white-walled
belokuryj – blond, fair-haired
belok – white ]of the eye, of an egg\
belolicyj – white-faced
belomojka – washer-woman,
laundress
belopawec, belopomestec
– peasant exempt from socage
service ]wie>niak zwolniony
od p=acenia podatku w=a>cicie-
lowi ziemi, wolny ch=op\
belorizec – secular priest
beloruhka – idler, lazy-bones
belorybica – white salmon,
belotelnyj – white-skinned,
belowvejka, belowveq –
needle-woman, seamstress
beluga – sturgeon
belu'ina – the fles of the sturgeon
belyj – white; grey-haired; pure
beloe duxovenstvo –
the secular clergy
beloe oru'ie – side arms
belaq kuxarka – head-cook,
belye stixi – unrhy med verses,
blank verse
belyj svet – the wide wide world
bel;ë – linen ]for or from the wash\
bel;mo – cataract ]in te eye\
bel'`ta' – first storey
belqk – white hare; crest of foam
biel(i:(mo(actwo(e:(uchny, †bil
¯ jasny rodzaj koloru, dosł. lodu.
¯ s=aw. led ]l[d\ czyt. wspak&
liedbiel, BD ]bd\. ˚l[d.
1. siwizna,
2. ba=e okrycie,
3. chem., techn. bia=y pigment,
4. bot. zewn"trzna cz">: drewna
w pniach drzew.
staropol. pszenycza albo byel; byel
olegem pokropyonø offyeruy-
eczye, 1446 byele bulctas,
1471 thuk albo byel adipem,
1472 beel, polecz slonini albugium,
lardum; 1426 paludinem dictam
byel, 1428 byel paludinem dictum,
1428 tangendo paludinem vlg.
zagimayacz byeli ˘ biel –
1. spoż. m'ka pszenna,
2. spoż. bil – t=uszcz niesolony,
3. b=oto, bagno,
4. bielid=o, skwara o=owiana.
=ac. 1. farina triticea, 2. lardum,
3. palus, 4. cerussa.
wo=. 1289 belo ]bia=e, bia=o`\,
b≠lym ]bia=ym\, oub≠lena
]ubielona\.
biel(i: ˘ bia=y.
biel jest w zwi'zku s=owotw. z lo-
dem, lebiod', i =ab"dziem ]s=aw.-ros.
lebed;-lebied, lebedinnyj-le-
biedinnyj ^ =ab"dzi, lëd-liod ^ l[d\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bielizna
ang. ice, pigweed, swan.
lebbielliod ]l[d\, czyt. wspak,
s=owotw. koncepcji 023, 025;
lebied ]=ab"d{\ – }bia=a| lebioda.
†biela bot. Hyoscyamus niger, lulek.
staropol. 1437 byela iusqiamus.
bielak anim. Lepus timidus, zaj'c.
†biele: /arzy: si" do bia=o>ci.
staropol. 1466 bielye candet.
=ac. candere ]/arzy: si", >wieci:,
ja>nie:\ ˘ candens ˘ ang. candent
]glowing with heat, white-hot\,
ros. belokalilnyj. ˚biel`.
biele: proces.
†biele< bot. bielu<, wg mSjp 1969&
Datura, ro>lina jednoroczna, truj'ca,
z rodziny psiankowatych,
lecz wg Ss 1953& Hyoscyamus niger,
bot. lutek.
niger ]czarny\ nie mo/e by: bia=ym
]bieluniem\ – sprzeczno>:.
†bielica ˚bia=ka, Sciurus vulgaris,
wiewi[rka, futerko z wiewi[rki.
staropol. 1441 byelicze ]bielicy\,
thrzysta byelicz ]300 bielic\.
gr. skiouros ˘ =ac. sciurus ˘
starofranc. esquirel, escurel ˘
franc. ecureuil, >redniow. ang.
squirel, ang. squirrel,
staroros. b≠lka-bie=ka ˘ ros.
belka-bie=ka, vekwa-wieksza.
bieli-:(d=o(linek(zna ¯ biel ˘
bia=o, kolor bia=y.
staropol. ubieli:, pobiela:.
ang. white, white-lead; under-
wear, ros. po/belit;-po(bielit,
belila-bieli=a, nosil;noe
bel;ë-nosilnoie bielio.
wo=. 1289 oub≠lena ]ubielona\.
bielid=o chem. =ug, blansz, bezwodny
w"glan sodu Na2Co3¶10H2O, bia=y pro-
szek u/ywany do prania i szorowania.
staropol. byelidlo –
1. =ug, 2. biel, skwarna o=owiana,
3. bot. storczyk, Eriphorum
vaginatum L. ˚¢biel`.
anglosas. leag, pokr. niem. lauge,
>redniow. ang. lige, lyhe, lege, leih,
ang. ]=ug\ lye, ros. ]ëlok-szczio=ok;
ang. sodium carbonate, pospolicie
zwany sal soda lub washing soda
]soda do prania, dosł. pior'ca\.
†bielik bot. Eriphorum vaginatum L.,
storczyk. ˚bielid=o, ¢biel`.
staropol. 1472 byelik gramen.
bielinek owad. Pieris, motyl dzienny.
bielistki w liczbie mn. odzież.
futro z brzuszk[w popielic.
†bielizna odzież.
futerko ze sk[r wiewi[rek.
staropol. 1395 belyszny, 1414
belysnamy, 1462 byelisznami.
bielizna
staropol. 1425 byelysnow',
1475 pellicea albo byelysnowa
1495 byelysnovy ˘ bieliznowy –
z wiewi[rek.
ang. fur of squirrels,
staroros. b≠lka-bie=ka
]1. wiewi[rka, 2. sk[rka z wiewi[rki\.
bieli-zna({niany({niarka(
({niarski({niarstwo odzież.
bielnik bud.
miejsce w kt[rym odbywa si" bielenie
tkanin.
bielmo anat.
bia=awa plamka na r[g[wce oka,
bielmo.
staropol. 1434 belmo,
1450 i 1474 byelmo ˘ bielmo.
=ac. albugo oculi;
gr. leukos ]bia=•y(a(e\ ˘ leukoma
˘ =ac. i ang. ang. ]med.\ leucoma.
†bielu<, biele<, bielon, bieluj,
bielun bot.
wg mSjp 1969& Datura, ro>lina jed-
noroczna, truj'ca, z rodziny psian-
kowatych.
ale wg Ss 1953 }niger ^ czarny|&
Hyoscyamus niger, lulek.
˚biele< ]koniecznie#\, biela.
rzecz wymaga sprawdzenia. ˚¢biel.
staropol. 1419 byelon cassilago,
1437 byelon iusquiamus, ca 1455
byelon, 1464 byelon yusquiamus,
1465 byelon asanius ˘ bielu<.
¢bie=a anim., zwierz. Sciurus vulgaris,
wiewi[rka, bia=ka.
Latopis 1116 b≠la-bie=a,
˚biel, bielica, bielizna.
†bienduga binduga.
¢bie< anim., zwierz. byk.
grze•bie< – grze•byk,
`e<, `ie< ]samiec gatunku\.
nazwiska& Bieniek ]Byczek\,
Bie<(k(ko(kowski(czak(czyk(czuk(
(ka(kiewicz(kowicz(ku<ski(czycki(
(dak.
†biera: czynność.
o pokarmie& spo/ywa:.
staropol. ienzesz pospolu se mnø
slotke byral karmye ˘ bira:.
=ac. consumere,
starofranc. consumer,
>redniow. ang. consumen,
ang. ]of food\ consume,
ros. est;, edat;, s=edat;.
bierka biernie le/'ca.
†biermo, birwno, birzmno,
birzmo, birzwno, wirzwno BW,
bierwno belka, bierwiono.
staropol. bierma, ca 1455 byrwno,
byrzmna albo trami , ca 1500
byrzmno trabs, ca 1500 birzmo
trabes, 1417 ligna albo birzven,
1391 birzvna rambil, 1393 birzwna,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1402 birzwen ne poszekl,
1402 trabes albo birzwna.
anglosas., >redniow. ang. beam
]drzewo, kawa= drzewa – belka,
kolumna, kloc, k=oda\ ˘ ang. beam,
ros. brevno-brewno, balka-balka.
†biernia płatn. ˚Ss 2011&
danina, pob[r, podatek.
staropol. 1327 bernat, ca 1364
berne, 1397 in berna ˘ biernia.
=ac. tributum, exactio,
ang. tribute, tax, ros. dan;-da<.
nazwisko Biernacki ]poborca\.
biern-y(o>:(ik jęz. bez inicjatywy,
nie zaanga/owany.
=ac. iners ]bierny\ ˘ ang. inert(ia.
ros. inertnyj-inertnyj, kosnyj.
¢bierwienica pojemn.
beczu=ka, anta=ek.
staropol. byrzvyenicze siue be-
czulky; beczulka albo byrvyeni-
cza, byrzvyenycze ˘ birwienica,
birzwienica.
=ac. doliolum, staronord. `kagr w
vinkagr ]szw. i norw. kagge\ ˘
>redniow. ang. cagge, ang. keg,
franc. le baril, niem. faÆchen, tön-
nchen, ros. bohonok-boczonok.
bierwiono
pie< drzewa oczyszczony z ga="zi,
czasem i z kory, belka, k=oda; kawa=
drewna przeznaczony na opa=.
†bierzmo belka. wi"cej ˚biermo.
bierzmowanie rel.
w niekt[rych wyznaniach chrze>ci-
ja<skich& sakrament maj'cy umocni:
ochrzczonych w wierze.
staropol. 1448 byrzwowanu in con-
formacione, XV w. byrzwowanye
confirmacio ˘ birzwnowanie,
birzwowanie.
=ac. confirmare ˘ confirmatio ˘
starofranc. i >redniow. ang. confir-
macion ˘ ang. confirmation.
bies rel. diabe=, czart, demon, czort,
szatan, z=y duch, lucyfer.
tw[r urojony, maj'cy by: przeciwsta-
wieniem wszelkiego dobra, w gruncie
rzeczy oddaj'cy ciemn' stron" ludz-
kiego charakteru, urzeczywistniaj'ce-
go z=e podszepty.
s=owotw. baz' pies ]z=y\, PB.
staropol. bies.
gr. nephos, nefos ]chmura\ ˘
wo=. 1289 œko d='∂; s nbs˛i
idœ]e / n(e)b(e)s≠ ]jak deszcz z
niebios, z nieba, pada\ ˘ nie % bieski
]zaprzeczenie biesa\ ˘ bies.
zaprzeczenie& nie % bo
]niebo\ ˘ bo ]ziemia\ ˘ Boles=aw,
bocian ]bo % tan\.
mazur. bes ¯ wo=. 1289 b≠s,
b≠st=, b≠si ]biesy\,
staroros. b≠s=-bies, b≠sov=-
bie/e:
biesow ]bies[w\, b≠som=-biesom.
thrac. besa ]b[g\.
†biesagi w[r do przewieszania na
piersi i na plecy, torby z obu stron
siod=a. ˚bisagi.
staropol. 1441 bissagy,
1439 byszahi ˘ bisagi, bisahy.
=ac. bissaccium ¯ bis ]baz' duo ^ 2\
% saccus ]torba, worek\ ¯ gr. sakkos.
biesiad-a(nik zdarz., kult.
1. uczta w du/ym gronie os[b,
2. towarzystwo, kompania, kazanie;
rozmowa, j"zyk, rzecz o `. w Latopi-
sie 1116 i Powesti wrem. let 1118 r.
beseda-biesieda,
bes≠da-biesieda ]konwersacja, towa-
rzystwo, j"zyk, rzecz, rozmowa\,
¯ bie % siada: ¯ siedzie:.
staropol. waruy szye byesszyadi,
po byesyadach obloquentes ˘
biesiada ]zebranie towarzyskie\.
=ac. conversari ˘ conversatio,
starofranc. conversacion,
>redniow. ang. conversacion,
ang. conversation, gathering,
ros. razgovor-razgowor,
beseda-biesieda.
staroros. b≠seda-biesieda ˘ b≠se-
duet;-biesiedujet ]biesiaduje\, be-
sedova-biesiedowa ]biesiaduje\.
¢biesermen(skij }arch.|
mahometa•nin(<ski, ¯ biser ]per=y\.
staroros. besermen/skij.
bie/-'cy(nia ¯ biegaj'cy ]obecnie
trwaj'cy\ ¯ bieg. s=aw. koncepcji
018& biec – ciec ˘ w g[rnym biegu –
cieku rzeki, bie/'ca woda – ciekn'ca.
biec ˘ cicho(daleko•bie/ny, bie/nia,
bie/'cy. ˚bieg, biec.
zapewne niegdy>
bie/-'cy('co(nia(ny ¯ bieg, G?.
†bie/e: ruch.
1. biec, post"powa:, rozchodzi: si";
burzy: si"; falowa:; ]o czasie\ up=y-
wa:; ci'gn': si", rozci'ga: si";
]o monecie\ by: w obiegu,
]o rozprawie\ odbywa: si",
2. uciec, 3. napa>:.
¯ bieg, G?, ¯ bie ]by:\, forma
czasownika u/ywana do r[/nych czyn-
no>ci, jak ˚bi:, i>: ]chodzi:\, da: ] ˘
dzia: si"\. ˚bieg, czasownik.
staropol. wyelebnosczø gego bye-
zø obloczi ]wielebno>ci' jego bie/'
ob=oki\, byesz richlo ]bie/ rych=o\,
glos byezøcich ]g=os bie/'cych, tj.
biegn'cych\, byezal iesm ]bie/a=em
by=em\, biezysz, byezawschy ony,
bie/a=a i u{ra=a ˘ bie/e:.
=ac. 1.a. currere, 1.b. agere,
1.c. divulgari, 1.d. fluctuare, 1.e.
currere, labi, 1.f. tendere, patere,
1.h. agere, 2. fugere,
3. incurrere, invadere. ˚bieg.
bifrukacja
staropol. beszene, rychlem bie/
enim ˘ bie/enie –
1. biegni"cie, 2. napad.
=ac. 1. cursus, 2. impetus,
ang. 1. running, 2. attack, assult,
bifurkacja techn., mat., geogr., szkoln.
1. rozdwojenie stan[w r[wnowagi w
mechanice konstrukcji,
2. skokowa zmiana w=asno>ci jako>-
ciowycy lub topologicznych
uk=adu,
3. rozwidlenie ramion rzeki,
pasma g[rskiego,
4. zr[/nicowanie programu naucza-
nia, daj'cych daw odr"bne, lecz
r[wnoleg=e ci'gi programowe.
=ac. bifurcare ]rozdwaja:, rozwidla:
na dwa\.
bigami-a(ista osob.
=ac. bigamus ^ bis ]dwukrotne\
% gr. gamos ]ma=/e<stwo\, staro-
franc. i >redniow. ang. bigamie
ang. bigamy,
ros. dvoebrahie, bigamiq.
bigbit muz., dosł. mocne uderzenie.
ang. big beat.
bigos spoż. potrawa z kwaszonej
kapusty, mi"sem okraszona.
bigot(eria char., osob.
1. gorliwie przestrze•gajacy(nie
przepis[w religijnych, >lepo i
bezwzgl"dnie przywi'zany do
wiary, wyznania, >wiatopogl'du,
2. zak=aman•y(nie.
starofranc. bigot ˘ ang.
bigowa: poligr.
†bigwanty, bejngewanty, bejng-
wanty, bengwanty, wingwanty
panc. cz">: uzbrojenia ochronnego
na nogi.
staropol. big, bej, bejn ¯ bieg ]noga\
% franko<ski want ]r"kawica\,
˚blachownica ]r"kawica /elazna\.
staropol. GJ, np. gego ^ jego;
st'd bejn ^ biegn ˘ biegn':.
ang. ]na uda\ cuisse, ]na kolana\
kneepiece, ]na golenie\ greave,
]na stopy\ solleret. ˚zbroja.
†bija: czynność. wbija:.
staropol. byaal, baal ]bija=\.
=ac. percutere, ang. drive in.
bija-k(tyka narz., zdarz.
1. ruchoma cz">: cepa, do m=[cenia,
2. m=otek ciesielski s=u/'cy do pod-
bijania d=uta,
3. cz">: m=ota, m=otka, bezpo>rednio
uderzaj'ca.
bijakyka – zdarz. b[jka wielu os[b.
†bijek k[=, pal.
staropol. ca 1455 byek stipus.
=ac. malleus; palus,
franc. le pieu, poteau,
starofranc. i >redniow. ang. pal ˘ ang.
pale, stake, staroros. kol=-ko=.
bijatyka zdarz. ˚ruch.
†bijek k[=.
bij zabij jęz.
bik osob.
wyros=y dr'gal, ca=' g"b' ch=op,
le/uch, pr[/niak, piecuch, ospalec,
domator.
†bik, bika narz.
narz"dzie do rozwalania muru, kilof.
¯ ang. beak }bi&k| ]dzi[b\.
staropol. 1461 biky ]biki\, byk,
bika, 1496 byka ˘ bik, bika.
=ac. malleus, ang. pickaxe.
bikini odzież.
kostium pla/owy.
¯ Bikini ]miasto\.
bikiniarz osob.
osobnik popisuj'cy si" jaskrawym
ubiorem.
†bikomorowy sykomorowy.
†bil biel.
bil gra. kij bilardowy.
bila(rd(rdowy
bilans(owa: zestawienie aktyw[w
i pasyw[w; og[lnie& r[/nica mi"dzy
wch=anianiem a wydalaniem.
mSjp 1969& «og[lnie& wzajemny sto-
sunek zu/ycia czego> do produkcji,
wch=aniana do wydalania itp.»
stosunek jest ilorazem, wynikiem
dzielenia licznika przez mianownik,
nie r[/nic'# ˚stosunek.
=ac. bis ]dwukrotnie\ % lanx ]talerz,
skala\ ˘ bilanx, bilancis ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. balance,
ros. sravni-enie/vat;/t;-
srawni•enie(wat(t.
bilard gra. gra kulami na specjalnym
stole z otworami.
bilateralny jęz. dwustronny.
bile-t(cik(ter
¯ zdrobnione franc. bille ]rachunek\
˘ ang. billet.
bilion liczebnik. milion milion[w.
bilon moneta. moneta.
bimba: pot.
lekcewa/y: sobie kogo, co.
=ac. neglegere, negligere ˘,
neglectus ˘ ang. neglect,
ros. ne radet;-nie radiet,
ne zabotit;sq-nie zabotitsja.
bimb-er(rownia spoż. samogon,
w[dka p"dzona nielegalnie.
ang. moonshine(r ]whisky, itp.,
bezprawnie destylowana lub szmu-
glowana\.
bimetalizm ekon.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
biolog
†bina= tkan. przepaska.
†binas narz. rodzaj siekiery.
†binda wst"ga, szarfa, opaska.
starogerm. bindan ]wi'za:, przy-
wi'zywa:\ ˘ binda ˘
starofranc. bende, ang. bend;
band, ribbon, sash, scarf,
ros. perevqzka-perewiazka,
]wst"ga, wst'/ka\ lenta-lenta.
†bindka tkan. banda/.
staropol. 1472 byndka ‹s›tigmatis.
=ac. fascia, ligamentum,
†binduga, bienduga, benduga
wybrze/e dogodne do wyw[zki drze-
wa, wg S=ownika staropol. 1953;
w mej opinii, o znaczeniu «zatoka» bo
zdaje si" by: hybrydem&
¯ anglosas. bendan ]zgi"cie\ ˘ >re-
dniow. ang. benden ˘ ang. bend %
s=aw.-ros. duga ]=uk\.
staropol. 1427 benduga,
=ac. ripa fluvii lignis demittendis
apta.
binokle instr. rodzaj okular[w.
bio~ gr. bios ]/ycie\ ˘
bio•logia(grafia(metria(sfera.
biocenoza
biochemia
†biodraty =aciaty.
staropol. 1476 Pro bove czyrwony
byodraty.
=ac. maculosus.
biodr-o(a(owy anat. staw ='cz'cy
udo z tu=owiem, a tak/e ca=a przyle-
gaj'ca cz">: uda i tu=owia.
staropol. byodro, byodra, bodra,
bodri, ladzvye ]l"d{wie\.
=ac. coxa, lumbus, femur,
anglosas. hype, pokr. niem., hüfte,
>redniow. ang. hipe, hupe,
ang. hip, haunch,
staroros. na bedry-na biedry
]na biodra\ ¯ bedro-biedro,
ros. bedro-biedro, OE.
biodynamika
biofizyka
biogeografia szkoln.
biograf(ia(iczny
†biokotka ='totka.
biolog(ia(iczny
gr. bio` ]/ycie\, ang. biology,
ros. biologiq.
Biologiczny czy chemiczny$ Po to mamy
dwa okre>lenia, najwyra{niej – r[/ne, by
nie miesza: ich.
W Swo 1980, has=o hormon& biol.
substancja chemiczna wytwarzana
przez organizm ludzki lub zwierz"cy,
najcz">ciej w gruczo=ach dokrewnych
i wydzialana bezpo>rednio do krwi i
biometeorologia
limfy; ...itd.
Biologiczny, wg mSjp 1969& pochodz'cy
z /ywego organizmu, zwi'zany z /ywym
organizmem, organiczny, /yciowy.
Chemiczny& przymiotnik od chemia,
chemia za> o definicji tak d=ugiej, /e nie
kwapi" si", by j' tu przepisywa:. Og[lnie
– nie ma w niej nic o organizmach /y-
wych, np. na samym pocz'tku& nauka
zajmuj'ca si" badaniem w=a>ciwo>ci
r[/nych substancji i przemian jakim
one ulegaj'.
Dalej& dzia= chemii obejmuj'cy najwa/
niejsze, podstawowe prawa chemicz-
ne. Itp.
Na ile ja rozumiem, i s'dz" /e nie
jestem w b="dzie, biologiczne procesy,
zachodz'ce w organizmach /ywych, s'
o wiele bardziej z=o/one od proces[w
chemicznych, kt[re mog' by: przepro-
wadzane skutecznie poza organizmem
/ywym.
Jeszcze nikt krwi nie wytworzy= w
laboratoryjnej pr[b[wce. Chemia – w
najlepszym wypadku – jest wysoce
uproszczon' form' proces[w biolo-
gicznych, i dotyczy g=[wnie reakcji
substancji lub zwi'zk[w martwych.
Chemia i biologia – po to s' r[/ne
terminy, /e istnieje r[/nica mi"dzy
nimi, wi"c mieszanie ich jest znacz'ce,
jak milicja obywatelska, normanowie
szwedzcy, dyktatura proletariatu w
krajach Demokracji Ludowej.
biometeorologi-a(czny szkoln.
biometria
~biorca, borca ¯ bra:, wzi':;
odbiorca, po(za•borca,
przedsi"•biorca(wzi"cie.
biosfera
†bira: biera:.
birbant(owa: przestarz.
cz=owiek prowadz'cy /ycie hulaszcze,
pr[/niacze, lekkomy>lne.
†birbno bierwno.
¢birew poz. społ., dawn. starosta,
hospodar, urz"dnik s'dowy.
staroros. birev-birew.
†biret odzież. rodzaj czapki.
staropol. 1405 ...y bireta ]..i biret"\,
ca 1500 sch'pk' na byreczye
apex,
¯ =ac. birrettum ˘ proven∫. berret,
franc. i ang. beret,
tak/e& ital. birretta ˘ ang. biretta
]kwadratowa czapka z trzema wyst"-
pami i ogonem na szczycie, noszona
przez kler Ko>cio=a Rzymsko-Kat.\,
pisana birretta, beretta, berretta.
¢biricz hist., poz. społ.
herold, osoba objawiaj'ca narodowi
rozporz'dzenia w=adzy.
Latopis 1116 birih-biricz,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ros. glawataj-g=aszataj.
†birka zool. racze oko.
„duo corpuscula carcalia instar oculi
in vntriculo cancri” ]racze oczy s' to
dwa soczewkowate cia=ka wapienne
znajduj'ce si" w /o='dku raka\.
staropol. 1472 byrki oculi cancro-
rum,
=ac. oculus cancri.
†birwienica, birzwienica
beczu=ka. ¯ niem. bier ]piwo\.
†birwno, birzmno, birzmo,
birzwno, wirzwno, biermo,
bierwno belka.
†birzwienica bierwienica.
†birzwnowanie bierzmowanie.
bis# bisowa:
†bisagi, bisahy w[r do przewie-
szania na piersi i na plecy, torby z
obu stron siod=a. ˚biesagi.
¢biser ¯ per=a. w Powie>ci wrem.
let, roku 6477, Olga >wieci=a Rusinom
jak per=a w kale, ]ka=u/y, b=ocie\.
s=aw. biser ]per=a\.
bisior kosztowna, bardzo delikatna
tkanina w staro/ytno>ci wyrabiana z
ma=/y; p=[tno cienkie bia=e, co teraz
]ok. 1800 r.\ kmentem zowi'; bisior
albo len bia=y; szaty bia=e dla kap=an[w
z bisioru; tkanina jedwabna.
gr.-=ac. byssus ˘ ar.
wo=. oukrasi 'e ikony e'e
prinese is Kyeva. kamen;em;
dragym=. i biserom= i zla-
tom. wo=. 1289, wo=. 1428 pod 6767
]1259 rokiem\.
staropol. bissior bissum; tka=y
paw=oki, oprawiaj'c pier=ami i
bissiorem; Marja tka=a, paw=oki
bisiorem oprawia=a ˘ bisior –
1. tkanina jedwabna,
2. mo/e paciorki, koraliki, ˚biser.
=ac. 1. byssus, franc. la soie,
>redniow. ang. silke, selke ˘
ang. silk, staroros. wëlk=-sziolk.
biskup(i(stwo rel.
w Ko>ciele Rzym.-Katol. i innych
chrze>cija<skich& duchowny maj'cy
najwy/szy stopie< >wi"ce<, zwykle
zarz'dzaj'cy diecezj'.
staropol. 1423 i 1484 byskup, 1404
przed biskupem; byscupa nasche-
go, 1430 oth pyskupa; byskvp;
tv dwv byzkvpv, 1474 biskupa
ploczskego; cardinaly y byszkvpy,
1497 byskupowy ˘ biskup, biskop,
piskup, biskupia –
1. dostojnik ko>cielny; wy/szy kap-
=an /ydowski; wy/szy kap=an jakie-
go> innego kultu religijnego,
2. s"dzia.
=ac. 1. pontifex, 2. iudex,
gr. episkopos ˘ =ac. episcopus ˘
bituminy
anglosas. biscop, bisceop,
ang. 1. bishop, 2. judge,
wo=. 1289, 1. episkop;i,
biskoupi ]biskupstwie\.
staropol. byskupy ]biskupi\,
byskvpya czapka ˘ biskupi,
biskupow]y\ – nale/'cy do biskupa.
staropol. biskupstwo, piskupstwo –
1. diecezja,
2. w=adza, godno>: biskupia.
†bisowy jęz. bisiorowy,
zrobiony z bisioru.
staropol. 1471 bissowa byala korona
cidarim... et cidarim byssinam.
bistro rodzaj ma=ej winiarni
¯ paryski slang.
bisurman char. zuchwa=y, bez
sumienia i hamulc[w moralnych.
¯ osma<sko-tur.$
†bisurma<ski mahometa<ski,
islamski, ¯ Mahomet, Mohammed,
Muhammad ¯ arab. Muhammed
]dosł. chwalony, s=awiony\, arabski
prorok 570 – 632 A.D., za=o/yciel
religii muzu=ma<skiej.
†biszkantowa: dźwięk. ˚Ss 2011.
>piewa: ¯ bisz ]bis\ % kant.
¯ =ac. canticum ]pie><, >piew\.
biszkopt spoż. rodzaj ciasta; tortu.
¢bit czynność. niem.-s=aw. systema-
tyczne uderzanie, ci"cia, nacisk.
s=aw. bitwa, bitny, bitka, bi:,
bicz•ysko(owa:, bicz ]T ˘ Cz\,
bijak, nabi:, ubity, ubijen, bju,
wsp[lne z anglosas. beatan,
>redniow. ang. beten, ang. beat.
†bitarnia bot. staropol. gruszka,
narzeczowo witarnia, wg fa=szuj'ce-
go A. Br¥cknera, 1927;
grecko-celtyckie BW.
†bite płatn.
kara pieni"/na za pobicie.
bite pe=ne ¯ bi:; np. bite 2 godziny
¯ ubijanie, upychanie; ca=kowicie
wype=nione, a/ nadto. ˚bi:.
bitels(owski muz.
ang. zesp[= muz. The Beatles.
bit-ka(ny(ewny zdarz. ˚bitwa.
†bitowa: kult. rabowa:.
staropol. 1396 butowa= g sobe
kona ˘ butowa:.
=ac. spoliare, rapere, starofranc.
rober, starogerm. roubon,
>redniow. ang. robben, ang. rob,
ros. grabit;-grabit.
bitumi-ny(czny chem.
substancje pochodzenia naturalnego,
o konsystencji najcz">ciej sta=ej lub
ciek=ej; mieszaniny w"glowodor[w
i ich pochodnych, np. asfalt, ropa
naftowa; otrzymywane w postaci
bitunek
osadu po destylacji smo=y w"glowej,
smo=y drzewnej, ropy naftowej, itp.
=ac. bitumen ]smo=a\ ˘
ang. bitumen.
†bitunek b="dnie w Ss 1953.
˚butynek ¯ starofranc. butin.
†bitunkowa: czynność. dzieli: =up,
¯ bitunek, butynek ]=up, rabunek\.
staropol. ca 1500 bythvnkov'cz
diuidere spolia. ˚butynek ¯ ang.
bitwa wojsk. ¯ bit ]bi:\ % wa.
`wa ]huk, ryk, krzyk\.
˚bicie, bojarzyn, b[j, bra<.
s=owotw. baz' razy ]ciosy\ – zada-
wanie cios[w przeciwnikowi ˘
wy•ra{nie  do•bitnie; wy ^ do.
staropol. 1466 dowyedzyenym
bythwy ]dowodzeniem bitw'\, ktho
szya rath kv bythwye myecze,
vthna mv raka y plecze ]to si" rad
ku bitwie mie:...\,
=ac. proelium; battalia ˘ starofranc.
i >redniow. ang. bataile ˘ ang. battle,
ros. bitva-bitwa, sra'enie.
bity jęz.
biuletyn społ. kr[tka, oficjalna
wypowied{ w sprawie publicznego
zainteresowania.
ital. bulletino, bulleta,
zdrobn. bulla ]ukazu papieskiego\,
ang. bulletin,
ros. b[lletin, svodka.
biuralista
biureta chem., instr. szklana rurka
z podzia=k', przyrz'd laboratoryjny.
franc. buire ]pi:\ ˘
starofranc. buire ]flakon\ ˘
franc. i ang. zdrobn. burette, buret.
biurko mebel.
biuro(krat(kracja(kratyczny(wy(
(wo>: kult.
bezduszne trzymanie si" przepis[w
w za=atwianiu spraw urz"dowych.
W sprawach j"zykowych, po s' du/e
i ma=e litery, by du/ymi pisa: nazwy
w=asne i pocz'tki zda<, a ma=ymi –
nazwy pospolite.
W s=ownikach, czasem, lecz nie
wszystkich – wszystkie wyrazy ha-
s=owe pisane s' z du/ej litery, w=asne
i pospolite, szczeg. w niemieckich.
Pospolite, po co$ Zapewne by by=o
do linii, tj. by uj': aspekt jednolity
spos[b.
Pomys=, a w zasadzie p[j>cie na
=atwizn", dodajmy – daleko id'c',
pomys= zastosowanli te/ autorzy Ss
1953, rozpoczynaj'c wyrazy has=owe
z du/ej litery. Zatem gdy przysz=o im
do zestawienia innych, pokrewnych,
pospolitych, pisali& Odgraniczy:,
Ograniczy:, Rozgraniczy:, Ugrani-
czy:, Wygranicza:, z du/ej litery – po-
spolite, i po przecinku# I tak wszystkie
inne zestawienia pokrewnych.
Oto skutek b="du i biurokratycznego
brni"cia w nim, /elaznej konsekwencji
kierowania si" zasad', nie my>l', bo
wbrew innym dw[m zasadom, ka/da
z nich mocniejsza.
Polak[w znam do>: dobrze z biuro-
kracji i nie jest to ich jedyna wada.
franc. bureau ]w liczbie mnogiej\,
ang. bureau(crat(cracy(cratic,
ros. b[ro/krat/iq
biurowiec bud.
budynek przeznaczony na biura.
biust(onosz anat. piersi kobiece.
ital. busto, franc. buste,
ang. bust, ros. b[st.
biwak(owa:
1. obozowanie pod go=ym niebem;
post[j, popas,
2. miejsce obozowania.
starofranc. bivouac,
niem. beiwache, feldwache;
geldlager, biwak, ang. camp(ing,
ros. raspolo'it;sq lagerem,
stanom> bivakirovat;-
biwakirowat.
bizanty-jski(<ski ¯ Bizancjum.
bizmut chem. szarobia=y metal,
element stop[w niskich temperatur.
niem. bizmut, wismut, gr.-celt.
BW, ang. bismuth, ros. bismut.
biznes(men handl.
dzia=alno>: gospodarcza, cz"sto
polegaj'ca na wymianie, us=ugach.
bizon, bison anim. ssak z rodziny
pustoro/c[w, o w=ochatej grzywie,
kr[tkich, zagi"tych rogach i garbatym
grzbiecie, podobny /ubrowi, /yj'cy na
stepach Ameryki P=n.
bizun, bizon przestarz. ka<czug,
batog. biz ¯ bit, TZ. ¯ w"g.
bi/uteria jubiler., ozd.
drobne wyroby z metali szlachetnych i
drogich kamieni, s=u/'ce jako ozdoba;
klejnoty, kosztowno>ci.
franc. bijouterie.
niem. schmucksachen ¯ schmuck,
geschmeide,
ang. jewels, ]Brit.-Eng.\ jewellery,
]Am.-Eng.\ jewelry, jewels,
ros. dragocennosti-
dragocennosti.
¢bjaszet jęz. by=/e.
wo=. bœwet;, bqxu.
bla s=aw. jasny ˘ blask,
blady, bledn':
¯ ang. blood } bl˙d | ]krwisty\
ros. bled.
†blach, plach, plech panc., metal.
blacha zbroi.
¯ niem. blech ]arkusz metalu\.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
blady
staropol. 1466 blachamy toracibus,
1471 plech; plech cysthy,
1474 habens plech anteriorem,
1475 duo pectoralia albo plechi,
1476 duo plachy,
1493 duas toraces albo plachi.
gr. thorax ]klatka piersiowa, blacha
j' okrywaj'ca\ ˘ =ac. thorax ˘
ang. thorax, ros. grudnaq polo-
st;-grudnaja po=ost.
blacha(rz(rski arkusze metalu lub
stopu metalu otrzymywane przez
walcowanie lub m=otowanie.
¯ niem. blech.
staropol. ca 1440 blachi zelazne,
blachamy zlotymy; pokryl ge bla-
chamy zlotymy; y sklepye ge w
blachi; w blachy; blachi laminis;
na blachach olownych plumbi
lamina ˘ blacha.
=ac. lamina,
ang. ]bia=a\ tin plate, ]ciemna\ sheet
iron, ]kuchenna\ ]kitchen-\ range,
ros. listovoe 'elezo.
†blachownica panc.
r"kawica /elazana. ¯ blach.
staropol. ca 1500 cirotecas bla-
chownycze ferras.
starofranc. i >redniow. ang. gantlet
]r"kawiczka\ ¯ gant ]r"kawica\ ¯
frank. want ]r"kawica, ang. a mitten\,
ang. gauntlet, ros. latnaq ruka-
vica-=atnaja rukawica.
bladn':, bledn': proces.
traci: /ywy kolor na mniej inten-
sywny.
¯ blady ¯ ang. blood ]krew\,
s=owotw. konc. 026& «Jak oni tak, to
my na opak».
blado~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na mniejsz' intensyw-
no>: koloru cz=onu drugiego.
bladoliliowy kolor.
bladoniebieski kolor.
blador[/owy kolor.
blad-y(o>:(zie:(ziuchny(ziutki
bezkrwisty.
¯ odwr. ang. blood } bl˙d | ]krew\,
s=owotw. koncepcji 026.
staropol. posladcowe chrzepta
iego w bladosci zlota; bladoscz
pallor ˘ blado>:.
=ac. pallor ¯ baz' pallere ]bladym
by:; bez koloru, nienaturalna bla-
do>:\, ang. pallor,
ros. blednyj-blednyj.
staroros.  franc.
bl≠dnost;-blednost
]paleur, les pales couleurs\,
bl≠dnyj-blednyj
]pale, bleme, blafard\,
bl≠dnet;-bledniet ]palir, blemir\,
blednik=-blednik ]ochre, plante\.
bladzi:
staropol. 1471 blady pallidus,
ca 1500 rvmy'ne lycze y byale za
wieczerz' bylo blade ˘ blady.
=ac. pallidus ˘ ang. pallid,
ros. blednyj-blednyj.
†bladzi: czynność. bieli:, pudrowa:.
†bladzie: proces. bledn':.
=ac. pallere, palidus ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. pale,
ros. bledn-yj/et;-bledn•yj(iet.
blag-a(ier(owa: char.
zmy>lenie z zamiarem wywo=ania
wra/enia.
¯ franc., por. blef.
blak(n':, wy~
niem. bleichen
blam-a/(owa: kompromitacja,
ang. to blame ]gani:, =aja:; nagana\.
blanco lub blanko
bez wype=nienia, bez pisania na tym,
nie oznaczony, czysty; zwykle tak
o papierze.
ang. blank.
blank, blanki bud.
1. dyle, belki drewniane grube,
u/ywane do opatrzenia miast nim
mury nasta=y,
2. zwie<czenie >redniow. mur[w
obronnych w formie szeregu
z"batych naci":, kt[rych wyst"py
u=atwia=y za=odze bron"; karnela/.
3. staropol. blanki –
3.a. dyle tworz'ce obwarowanie,
3.b. miejsca ogrodzone, teatr.
staropol. ca 1500 blankovanye,
parcan fascenia ˘ blankowanie –
obwarowanie z blank[w.
=ac. planca ]deska\,
starofranc. planche, franc. planke,
staronorm., >redniow. ang. i ang.
plank ]1. d=uga, szeroka i gruba
deska, 2. drewno budowlane, belka,
3. co>, co podpiera lub formuje
osnow" budynku, ...itd.\
ros. doska-doska, brus-brus.
blankiet
1. formularz do wype=nienia,
2. tkan. prze>cierad=o, koc z we=ny
s=u/'cy do nakrycia =o/a.
starofranc. i >redniow. ang. blanc
]czysty\, ang. blank, niem. blankett.
blansz przestarz.
blan/erowa: proces.
gotowa: owoce, jarzyny, itp., do pew-
nej mi"kko>ci; lekko obgotowywa:.
blask 1. jasno>:, 2. b=yskawica,
3. wspania=o>:. pokr. b=ysk ˘ =ysy.
>wiat=o, po>wiata, jasno>:. ˚b=ysk.
¯ ang. black ]czarny\, CS, wi"cej
odwrotno>ci zancze< ˚anglosaski.
staropol. blask – 1. jasno>:,
2. b=yskawica, 3. wspania=o>:.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
=ac. 1. fulgor, 2. fulgur, 3. splendor,
franc.1. lustre, splendeur,
2. eclair, la foudre,
3. brillant ¯ ital. brillare,
ang. 1. brilliance, brightness,
splendour, 2. lightning, lightning-
flash,
ros. 1. i 3. blesk-blesk, 2. staroros.
molnπq-mo=nia, ros. molniq.
staropol. lsn': – rozja>ni:,
staropol. l>ci: si" – l>ni: si",
franc. lustre, eclat, lumiere,
>redniow. ang. glaern, ang. glare,
ros. osvetel;nyj blesk-oswie
-telbyj blesk ]o>wietlaj'cy blask\.
†blaskaty anat. zezowaty.
staropol. ca 1500 blaskooky, blas-
kathy, ca 1500 blaskaty strabo.
=ac. strabo, franc. louche, strabi-
que, ang. squint, ros. kosoj-ko-
soj, razkosyj, kosoglaznyj-
kosog=aznyj ]sko>nooki\.
†blaskooki anat. zezowaty.
blaszan-ka(y pojemn.
naczynie z blachy, ba<ka, puszka
blaszka zdrobn. blacha.
staropol. ca 1500 czyenka bla-
schk}a| bractea.
=ac. bractea, lamina parva.
blaszkowaty bot.
zbudowany z cienkiej warstwy
kom[rek.
blat p=yta sto=u, tafla, p=yta z desek.
¯ niem. blatt ]stolnica i inne\
s=owotw. podstaw' flat, BF; ang.
table  blatt, s=owotw. koncepcji 022.
ang. table ]st[=\  >redniow. ang. flat
¯ staronord. flatr, pokr. staroniem. wy-
/yn flaz, TZ; wi"cej ˚flat, p=yta.
anglosas. flet ]ang. floor, pod=oga\,
niem. blatt ˘ pol. blat ˘ cyferblat;
niem. tafel ]tablica, tafla, st[=\.
ang. countertop,
ros. prolavok-pri=awok.
†blech, blecha
miejsce gdzie si" bieli p=[tno.
staropol. 1450 i 1496 dealbatorium
albo blech, 1468 de albatorio
albo blech, 1484 blech, 1467 de
albatorio albo blechi ˘ blech.
=ac. locus, ubi lintea insolantur.
bledn-':(nica, bledszy
¯ blady ]nie krwisty\.
blednie ¯ nie % bled ]$\
¯ ang. blood } bl˙d | ]krew\.
blef(owa: wprowadza: w b='d
podczas gry, udawa:.
ang. bluff ¯ holend. blaf;
pokr. pol. blaga.
†blegot, blekot fizjolog. j'ka=a.
blejtram szt.
drewniana rama na kt[rej rozpinane
blewi'zga:
jest p=[tno do malowania.
†blejwas, blejwejs ¯ niem. wasser;
1. biel o=owiana, 2. blejwas w=oski –
bot. Euphorbia resinifera Berg.
staropol. 1419 bleyweys flos plum-
bi, 1437 bleyweysz cerusa, 1484
bleywass }c|erusa, 1484 bleywasz
wlosky euforbium ˘ blejwas.
=ac. cerussa.
†blekanie dźwięk. beczenie owiec.
staropol. jednem blekanim.
=ac. balatus, franc. belement,
niem. blöken, anglosas. bl≤tan,
>redniow. ang. bleten, ang. bleat,
ros. bleqt;-blejat.
†blekot, blegot fizjolog. j'ka=a.
staropol. ca 1500 blegoth balbus.
=ac. homo balbus, franc. begue,
>redniow. ang. stameren ]j'ka: si"\
˘ stammer ˘ ang. stammerer,
ros. zaika-zaika.
blekot bot.
Aethusa cynapium, ro>linaz rodziny
baldaszkowatych, wywar z tej ro>li-
ny dzia=a odurzaj'co.
†blekota:, blegota: ˚be=t(a:.
1. papla:, be=ta:, OE, 2. szczeka:.
staropol. 1466 blegocze garrit,
1466 blecocz'cz latrando.
=ac. 1. garrire, 2. latrare,
franc. 1. babil, 2. aboiement,
>redniow. ang. 1. prateln, 2. beorken,
ang. 1. prate, prattle, 2. to bark,
ros. 1. boltovnq-bo=townia,
lepet-lepiet 2. laj-=aj.
blenda archit., miner.
1. >lepe okno, arkada, stanowi'ce
element dekoracyjny elewacji,
2. zwi'zki siarki z metalami maj'ce
po=ysk diamentowy.
¯ niem. blende }prawdop., lecz
niekoniecznie|, ˚dalej& staronord.
blanda ]miesza:\ i anglosas. blendan
˘ >redniow. ang. blenden,
ang. ]>lepy\ blind ¯ anglosas. blen-
dan; ]mieszanka\, blend ]miesza: r[/-
no>ci jak herbat", tabak", szczeg[l-
nie dla /'danej jako>ci, 2. miesza:
lub ='czy: poprzez poprzednie dla
uzyskania r[/nego koloru, smaku, z
tych sk=adnik[w, jak malarz “blends”
– miesza – farby, ...itd.\.
ros. smewenie-smieszenie,
]czynno>:\ smew-ivat;/at;,
¯ mewat;-mieszat,
soedin-qt;/itsq.
†ble< bot. lulek, bielu<.
Hyoscyamus niger L.
staropol. 1460 blen attricus,
1472 blen iusquamum.
¢blest ros. blest;-blest ]blask\;
ang. glean, lustre, glimmer.
†blewi'zga: jęz. blu{ni:, ubli/a:.
blezer
staropol. 1413(14 blew'sgayø
blasphemant ]blewi'zgaj'\.
gr. blasphemein ˘
=ac. blasphemare ˘
starofranc. blasfemer ˘
>redniow. ang. blasfemen ˘
ang. blaspheme,
ros. zlorehit;-z=oreczit,
boguxul;stvovat;.
staropol. blew'sganya per blasphe-
mias ˘ blewi'zga: – blu{ni:.
gr. blasphemia ˘ =ac. blasphemia,
starofranc. blaspheme ˘ >redniow.
ang. blasfemie ˘ ang. blasphemy,
ros. bogoxul;stvo,
bogoxulenie.
blezer odzież
rodzaj li{nego /akietu, zwykle bez
ko=nierza.
†blich tak w Ss 1953, ˚blech.
blichtr osob.
pozorna >wietno>:, tani efekt;
zewn"trzny polor.
†blikawy anat. jednooki.
staropol. a blykawe ge uczynylbi
]a blikawymi “je” – ich – uczyni=by\.
=ac. homo luscus.
blin spoż.
rodzaj nale>nika z m'ki gryczanej,
/ytniej, albo pszennej. ¯ ros.
blinda/ wojsk.
a. stalowe opancerzenie statku
wojennego, samochodu, chroni'ce
przed pociskami,
b. ochrona schronu strzeleckiego.
blisk-o(o:(i, blisku, bliz, blizi,
bli{ni(ak bliski odleg=o>ci' – pod
r"k', opodal, przyleg=y, w zasi"gu
wzroku ]w zale/no>ci od kontekstu\;
bliski my>l' – podobny; bliski krwi'
– krewniak, kuzyn; pokrewie<stwo,
powinowactwo. ˚towarzysz, drug.
¯ bl ¯ $ % `isko ]zasi"g ˘ ognisko i
inne\ ˘ iskoni ]niesko<czono>:,
ang. of yore, from time immemorial\
¯ isko % ni ]nie\.
staropol. bliski – bli{ni, krewny.
staropol. do nablyszego dworv;
do wszy blyszszey; bliszszem;
nablisse; blyskey; na bliske;
blyszkym; gego blyszy ˘ blisko –
1. niedaleki, 2. krewny, powinowaty,
3. o stosunku prawnym – ten, kt[remu
wed=ug prawa ]pokrewie<stwa lub
innego\ nale/y si" pierwsze<stwo,
4. bli{ni.
staropol. blisko: –
pokrewie<stwo, powinowactwo.
staropol. blisko>: –
1. ma=a odleg=o>:,
2. pokrewie<stwo, powinowactwo,
3. prawo pierwsze<stwa w dziedzi-
czeniu wynikaj'ce z zasady pokre-
wie<stwa; bliscy, krewni.
4. ziemia posiadania prawem
blisko>ci.
staropol. blizu, bliz, bli/ ]blisko\.
wo=. 1289 bliz;, bliz= ]blisko\,
bli'na≥ vesi ]pobliskie wsie\
staroros. blisko-blisko, bliz;-
bliz ]blisko; pobliscy, okoliczni\,
bliz=-bliz ]bli/ej\, bliz;ko-bliz-
ko ]blisko\.
ang. near, close to, second
cousin ]cioteczne i stryjeczne
rodze<stwo\.
wo=. silny ]bliski, bezpo>redni\.
bliskoznaczn-ik(y jęz.
†blizi, bli{ni, blizny jęz.
bliski, s'siedni.
blizn-a(owacie: anat. szrama,
>lad po zagojeniu si" rany, wrzodu.
staropol. blizna, bluzna
1. blizna, 2. znami", pi"tno.
blizna anat. >lad pozosta=y po
zagojeniu si" rany, wrzodu; szrama.
staropol. blisna; blyszni cycatrices;
blyzny moie; blisni cicatrices;
blisny; bliszny; blysna; blyzna,
bluszny cicatrices ˘ blizna –
1. blizna, 2. znami", pi"tno,
3. wada, skaza.
=ac. 1. cicatrix, 2. stigma, 3. menda,
gr. eschara ]kominek, palenisko
wewn'trz domu\ ˘ =ac. eschara ˘
starofranc. escare, >redniow. ang.
skarre, skerre ˘ ang. scar, staro-
ros. rubec=-rubiec, wram-szram.
bli{n-i(iak(iaczy(i" zwykle cz=onek
kr"gu rodzinnego, jednak/e w zale/-
no>ci od okoliczno>ci termin ten mo/e
by: poszerzony i rozumiany r[/nie,
np. jako cz=owiek bliski sercu, bez
wzgl"du na ras", narodowo>:, religi",
i stanowisko spo=eczne; druh.
dosł. tor, ˚drug; ]bli{niak, ang. twin,
pokr. twice ^ dwa razy\, taki sam; drug
^ tor ˘ drugi ^ wt[ry ˘ powt[rnie,
sobowt[r ]ang. double& 1. sobowt[r, 2.
podw[jnie ¯ =ac. duplus ¯ duo % plus;
=ac. duplus ˘ ang. duplex, twofold\.
s=owotw. pokr. bliski, blizna.
staropol. bli{ni"tko, bli{ni"ta.
ang. cousin, relative by blood;
second cousin, twin,
ros. dvo[rodnyj brat, dvo-
[rodnaq sestra> bliznec>
dvojnqk.
bli{ni cz=owiek, bez wzgl"du na ras",
narodowo>:, religi", i stanowisko
spo=eczne.
staropol. bliszni, blyssny –
1. krewny, powinowaty, 2. bli{ni.
Nie ma prostego odpowiednika w
j"zykach Zachodu na co>, co nie
jest prawd', co jest wysoce naiwne,
id'ce zbyt daleko, fa=szywe przez to.
franc. le prochain ]s'siad\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
blues
ang. fellow creature,
ros. bli'nπj-bli/nij.
†bli{ni"tko, bli{ni"ta, bli{niec
1. bli{ni•ak("ta,
2. bli{ni"ta – owoc kasztanu.
bli/ej ¯ bli•z(sko; blisko ˘ bli/ej.
†bli/y: si" zbli/a:.
†bloch nieociosany bal drewna.
†blocha:, blu: fizjolog.
wymiotowa:.
staropol. 1466 blochay' evomunt.
=ac. evomere;
=ac. vomere ]wydzieli:, wypu>ci:\
˘ vomitus ˘ franc. vomir, rendere,
>redniow. ang. i ang. vomit,
ros. rvat;-rwat ˘ rvotina-s vy/
blevat;-wy(blewat ˘
blevotina-blewotina.
blok(ada(owa:
1. du/y kawa= drewna, kamienia,
metalu, lub ludzi ]stronnictwo\,
2. przeszkoda tego rozmiaru,
3. blok papieru, i inne znaczenia.
starofranc. bloc, >redniow. ang.
blok, ang. block.
blok do podnoszenia techn.
kr'/ek linowy.
gr. polos ]punkt zaczepienia\ ˘
¢polidion ˘ >redniow. =ac. poleia,
starofranc. i >redniow. ang. polie,
ang. pulley,
ros. blok> vekwa-wieksza.
blok-ada(owa:
1. polit. system >rodk[w zmierzaj'-
cych do izolacji jakiego> pa<stwa
w celu zmuszenia do ust"pstw lub
kapitulacji,
2. med. wy='czenie czynno>ci ner-
w[w przez znieczulenie,
3. poligr. wstawienie w sk=ad zecer-
ski dowolnych czcionek dla za-
chowania miejsca na p[{niejsz'
wstawk",
4. w radiofonii i radiotechnice& system
urz'dze< uniemo/liwiaj'cych po-
mylenie kolejnych czynno>ci.
blond(yn(ynka o jasnych w=osach.
=ac. blondus ]/[=ty\,
franc. blonde ]o kobiecie\,
ang. blond,
s=aw. 'elty ]/[=te\.
blotka karc. karta ma=ej warto>ci.
†blucbrach, blusbrach, bruz-
blach, brostblach, brusblach,
lucbrach, rusblach napier>nik.
†blu:, blocha: wymiotowa:.
blud ˚b=ud.
bluda pojemn. misa drewniana.
ros. bl[do-bludo.
blues muz.
bluetka
bluetka
bluff karc.
wywo=anie u partnera wra/enia /e
ma si" mocniejsze karty ni/ w rze-
czywisto>ci.
¢blusti spo(na•gl'da:, spoziera:;
ochrania:.
staroros. bl[sti-blusti.
bluszcz(owy bot. gat. pn'cej si"
ro>liny, czepiaj'cej si" korzeniami
powietrznymi wyrastaj'cymi z ga-
='zek, Hedera Helix L., ˚hedera.
staropol. 1419 bluscz edera
repens, 1450 bluscz edere, ca
1455 bluscz, 1484 bluscz drzewni
edera arborea ˘ bluszcz –
1. bluszcz, Hedera Helix L.,
2. kurdybaenek,
Glechoma hederacea L.
3. b=otny bluszcz – s=odkog[rz,
Solanum dulcamara L.
anglosas. ifig, ifegn,
pokr. niem., efeu ]bluszcz\,
staroniem. wy/yn ebawi, ebah,
franc. lierre,
>redniow. ang. ivi, ang. ivy,
ros. pl[]-pljuszcz }†pluszcz|.
bluz-a(ka odzież.
g[rna cz">: ubrania.
franc. 18 w. blouse.
bluzg(a: ruch. chlusta:, chlapa:,
w s=owotw. zwi'zku z pluska:.
s=owotw. pokr. blu]zg\  plu]g\ ˘
bluzga: ^ plugawa:.
blu{ni-:(enie(erca(erz(erstwo
staropol. blu{nik – blu{nierca.
gr. blasphemia,
=ac. blasphemia, maledicere,
starofranc. blaspheme,
>redniow. ang. blasfemie,
ang. blasphem-e(er(y,
ros.zlorehit;-z=oreczit,
bogoxul;stvovat;-
bogochulstwowat, bogoxul;nik.
†blwa:, blu: wymiot., ∆˚Ss 2011.
˚blocha:.
=ac. vomere ]wy=adowa:; wypusz-
cza:; wydziela:\ ˘ vomitus,
franc. vomir, rendere,
>redniow. ang. i ang. vomit,
ros. rvotit;-rwotit, blevotit;
-blewotit ¯ rvotina-rwotina.
†b=aga:, b=oga: =agodzi:, OA.
dosł. dobrucha: ¯ b=ago ]dobrze\.
staropol. 1466 blaga mulcet.
staropol. po(u•b=aga:, pob=a/a:,
b=o/y:, po(u•b=o/y:.
=ac. mulcere; implorare, supplica-
re ˘ franc. implorer, supplier,
ang. implore, beseech, supplica-
te, ]=agodzi:\ appease, alleviate,
ros. ]b=aga:\ umolqt;-umoljat.
ros. ]=agodzi:\ ukro]at;.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
b=aga-:(lny jęz. usilnie prosi:.
ang. implore, beseech, supplicate,
staroros. blaga-b=aga,
ros. umolqt;-umoliat.
¢b=ago s=aw. dobrze.
ros. blago, pol. b=ogo, gr. eu
]dobra\ ˚ewangelia; euagnelion
^ eu % angelion ]anio=, pos=aniec\
˚blagodat;.
b=ah-y(ostka drobn•y(ostka.
starofranc. truffe ]szyderstwo,
po>miewisko; oszuka<stwo, ok=ama-
nie\ ˘ zdrobn. truffle, trufle ˘
>redniow. ang. trufle, trifle,
ang. trifle, trifling, futile,
ros. bezdelica-bezdielica,
pustqk-pustiak, malova'nyj
-ma=owa/nyj.
b=am garb. sztuka, kawa=ek futra.
staropol. b=am, b=an, MN.
†b=awacz, b=awat(ek bot. chaber,
b=awatek, Centaurea Cyanus L.
b="kit wody ¯ b=a % wat ]woda\.
staropol. ca 1465 blawacz castani-
cus, 1437 blawath sponsa solis,
ca 1455 blawath, 1460 i ca 1465
blawath casthanicus, 1472 blauat
castanicus ˘ b=awat.
staropol. b=awatny –
chrabrowy, niebieski.
ang. cornflower ]bot. b=awatek\.
†b=awat tkanina jedwabna koloru
niebieskiego$ ˚Ss 2011.
ang. silk of blue color,
ros. wëlkovaq tkan; sinogo
cveta.
b=awatny kolor. niebieski.
staropol. ca 1455. blawathny
blauens.
b=az-en(e<ski(nowa:(ni: ]si"\
osob. g=upiec.
staroros. blazniti-b=azniti.
staropol. b=azen, b=azno –
1. trefni>, 2. g=upi.
=ac. 1. scurra, 2. fatuus;
follus, follis ˘ starofranc. i >redniow.
ang. fol ˘ franc. fou,
ang. fool, buffoon, clown,
ros. glupec-g=upiec, durak,
]cyrkowy\ kloun-kloun,
]prostak\ dereven]ina.
staropol. b=aznowa: –
pokpiwa:, kpi:, wyg=upia: si".
staropol. b=a{ni: – mani:, oszuki-
wa:, b=aznowa:, drwi:, szydzi:.
zakrawa /e s=owotw. zwi'zane ze
sob'& boja{<  ja{<  ka{<  =a{nia
]nago>:\  wstyd  zb=a{ni: si" 
studnia ]ch=[d; stydstud\.
¢b=a{< oszustwo, uwiedzenie,
kuszenie; w'tpliwo>:, podejrzenie.
staroros. blazn;-b=az<.
¢b=a/, b=a{ ros. niesforno>:;
b='d
dra/liwo>:, rozdra/nienie;
nonsens, w>cieklizna, zapami"tanie;
kapry>no>:, szale<stwo.
ang. unruliness; petulance; non-
sense, madness; caprice, folly.
ros. bla';-b=a/ lub b=a{.
¢b=a/en(nyj rel. b=ogos=awiony.
staropol. ]imi" m"skie\ B=a/ej.
¯ >redniow. ang. blessen; ss ^ /.
ang. blessed, happy, blissful,
ros. bla'ennyj-b=a/ennyj.
b='d(zi:, b="dny
1. jęz. po(o•my=ka,
2. pustynia, bezdro/e.
Pustynia B="dowska, wielb='d,
]o bezdro/u\ b='d si" czepia;
b='d ^ pust ^ lud;
b='d, b="d ^ b=ud. s=aw. U ˘ pol. Å, ´.
W pi>miennictwie, rodzaje b="d[w&
• rzeczowe, merytoryczne,
tj. niezgodne z faktami, prawd',
• my>lowe, np. gdy w USA stoi na
stra/y czysto>ci j"zyka polskiego, a
sam pisze Niezapłacony rent, obecnie
mieszka w Chicago, po czym, /e
w 2016 wrócił na stałe do Polski,
zmarł w 17 lat po śmierci Trojdena, a
więc nie może być jego zabójcą,
• j"zykowe, stylistyczne,
• ortograficzne& macieżyństwo,
obówie, dopuki.
• wynik=e z t=umacze< – list" mo/na-
by sporz'dzi:; lecz by nie by: go=o-
s=ownym, znany nam wszystkim bi-
blijny Stary i Nowy Testament, b"d'cy
«przymierzem», nie «ostatni' wol'» ¯
gr. diatheke ]1. przymierze, 2. ostatnia
wola\, tak i o USA lat 1800-nych& Wild,
Wild West – nie «dziki» lecz «pusty»,
bo i taki dzi> jest w znacznej cz">ci, tj.
niezaludniony, ang. wild ]dzika oko-
lica, pustynia\ ˘ wilderness ]dzika
przestrze<, puszcza\; pustynia i pusz-
cza ^ bez(od•ludzie.
staropol. 1431 blød dubium,
XV w. bl'd, 1461(67 blandu erroris;
blød nedouarkof ]b='d niedowiar-
k[w\, blødow ]b="d[w\, w blødzech
]w b="dach\ ˘ b='d –
1. b='dzenie, uchybienie, pomy=ka,
2. podst"p, z=udzenie, 3. szale<stwo,
4. bezdro/e, 5. post"pek niew=a>ciwy.
staropol. b="dny –
b='dz'cy, zagubiony, grzeszny.
=ac. 1. error, vitium, 2. dolus,
3. vesania, 4. devia,
ang. error, erratic; misleading; in-
sanity; impassable way; desert;
wrongdoing,
ros. owibka-oszibka,
nepravil;nyj-nieprawilnyj,
i dr.-i dr}ugije| ]i inne\.
Grube tomy by nie wystarczy=y na
opisanie b="d[w w publikacjach.
W pi>miennictwie polskim, b="dne ?&
• ko/uch ¯ ros. ko/a ]sk[ra\ ¯ kora,
b='ka: si"
• /ebro ¯ ros. rebro ¯ anglosas. rib,
• /uchwa ]ruchoma szcz"ka\ ¯ ruch.
Rodzajem b="du jest ˚liter[wka, gdy
kuwszyk ]dzbanek\ zapisany “koszik”
staje si" «koszykiem», a “=ukno staw-
ne” ]“=ukno” ustawowe, ustanowione,
miara miodu\ staje si" «naczyniem»
]miara nie jest naczyniem, cho: nim
odmierzana; litr nie jest naczyniem\.
My>lowe b="dy s' pospolite w publi-
kacjach, wynik=e z ludzkiej u=omno-
>ci, nieznajomo>ci zagadnienia, itp.
˚Uwagi o s=ownikach, nr 700,
tak w r"kopisie, pod numerem 600.
staropol. b="dzi: ]b='dzi:\ –
1. b='ka: si", b='dzi:,
2. chwia: si", potkn': si",
3. zej>: z czego>, odst'pi: od czego>,
4. post"powa: niew=a>ciwie,
5. m[wi: bez sensu, bredzi:.
=ac. 1. vagari, errare,
2. labare, titubare, offendere,
3. decedere, deficere, discrepare,
4. non recte facere,
5. in delirio inepta, dicere.
staropol. za(z-b='dzi:, zab='dza:.
staropol. b='ka: albo b='ka: si" –
b='dzi:. =ac. vagari.
staropol. b="dnie – b='kaj'c si".
staropol. b="dno>: – b='d, b='dzenie.
staropol. b="dny –
1. b='kaj'cy si", ukazuj'cy si" tu i
tam, 2. zab='kany, 3. o drogach –
wprowadzaj'cy w b='d, mylny,
4. fa=szywy, 5. grzeszny, 6. ob='kany.
b='ka: si" chodzi: nie mog'c zna-
le{: drogi, wyj>cia; kluczy: po terenie.
b="dnik anat. cz">: ucha wewn"trz-
nego, narz'd s=uchu i r[wnowagi.
s=owotw. pokr. b='d, U ˘ Å, ´.
b="dne ko=o ¯ kr'/y: dooko=a.
zwi'zek dwu warunk[w wyklucza-
j'cych si" wzajemnie, np.
1. nie sta: ci" na kupno swego k'ta, bo
wynajmujesz mieszkanie, a wynajmu-
jesz bo nie sta: ci" na kupno ]wyna-
jem jest zbyt drogi by od=o/y: na
swoje\.
2. w USA, nie mo/esz podj': pracy w
swoim zawodzie, bo nie masz amery-
ka<skiego sta/u, a sta/u nie masz bo
nie pracujesz w zawodzie ]USA s'
krajem zamkni"tym dla profesjona=[w
z dyploammi obcych uczelni i sta/em
poza USA\.
b="dny ¯ b='d.
b="kit(ny kolor nieba, niebieski,
modry, niebieski, lazur.
starofranc. bleu,
>redniow. ang. bleu, blew,
ang. blue, ros. sine-va/ta.
†b="kitki bot. Aster Amellus L.
staropol. 1472 blan}th|kithki
xantilla.
b="kitny koloru nieba, niebieski,
modry, lazurowy.
staropol. 1428 blan}t|kythne
blauus, 1453 blankytne, 1500
blankythny ˘ b="kitny. ˚b="kit.
=ac. caeruleus.
†b=oc-ina(ko geolog. bagno.
staropol. luthum albo blotho y
bloczyny.
=ac. lutum, ang. marsh, swamp,
bog, morass, s=aw. dragva-dragwa,
drega-drega ˘ Dregowiczanie.
ros. top;-top.
†b=ocizna, b=ocko b=oto.
staropol. ploczyzni paludes;
1296 Versus paludem... Rud}e|ne
blocko ˘ b=ocko. ˚b=ocina.
=ac. palus, >redniow. ang. i ang.
mud, ros. boloto-bo=oto.
b=oc-ko(i: staropol. b=oto.
†b=ogo(>: jęz.
1. prawo, 2. dobro, 3. szcz">cie.
`go ¯ god ]dobrze\ ˘ prawo.
staropol. blogo.
b=og-i(o(s=awi:(os=awie<stwo(
(os=awiony(ostan rel.
szcz">cie; sprawiaj'cy przyjemno>:,
rozkoszny, ale dawne znaczenie by=o
inne& prawo.
ang. blissful, happy; bless(ing,
staroros. blagij-b=agij,
staroros. blagoslovi-b=agos=owi
]b=ogos=awi\,
ros. bla'ennyj-b=a/ennyj, sha-
stlivyj-sczastliwyj.
staroros. blagij-b=agij.
˚b=ogos=awiony.
staropol. blogoslawaiøczi iemu ]b=o-
gos=awi'c jemu\ ˘ b=ogos=awia: –
wielbi:.
=ac. adorare ˘ franc. adorer,
ang. adore, ros. poklonqt;sq-
pok=oniatsja, obo'at;-obo/at.
b=ogo pol.-ros. blago-b=ago –
wy>mienicie, dobrze. ˘ b=ogos=awio-
ny, ros. bla'ennyj, ang. good,
welfare, blessed; ros. blagoj –
ang. good, kind,
staroros. bologo-bo=ogo.
b=og-o(i dobro, szcz">cie. ˚b=ogo.
s=aw. bologo-bo=ogo,
ros. blago--b=ago`,
dobro--dobro` G? ˘ b=a/ennyj
]b=ogos=awiony, ang. blessed\.
b=ogos=aw-iony(e<stwo(i:
szcz">cie, pe=en chwa=y; wielbi:,
/yczy: szcz">cia, po>wi"ca:, nadawa:
moc uszcz">liwiania.
prawowierny ^ gr. orthodoxos ¯
ortho ]w=a>ciwe, s=uszne\ % doxa
]opinia, pogl'd, wiara\, st'd&
prawos=awnyj ^ prawowierny, a b=ago-
wiernyj ^ b=ogos=awiony, opaczne u-
/ycie «s=awy» i «wiary» w j. ros.-pol., i
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
b=oto
nie jest to jedyny wypadek, ˚019;
b=ogo ^ prawo; pierwotne znacze-
nie – najwyra{niej – by=o inne i
zatar=o si".
Blagodat;-B=agoda: ]Stary Te-
stament ¯ b=ago % da: ]test\.
staropol. blogoslawycz ˘
blogos=awi: –
1. wielbi:, 2. /yczy: szcz">cia,
obdarza: szcz">ciem 3. po>wi"ca:,
nadawa: moc uszcz">liwiania.
staropol. b=ogos=awi:, u(wz-
bogos=awi:, ubogos=awia:.
staropol. b=ogos=awienie,
b=ogos=awie<stwo –
1. b=ogos=awie<stwo, szcz">cie,
2. uwielbienie, 3. modlitwa.
staropol. b=ogos=awiony,
b=ogos=awieny –
1. pe=en chwa=y, uwielbiony,
2. szcz">liwy.
staropol. b=ogos=awno>: –
szcz">cie.
staropol. b=ogos=awny –
pe=en chwa=y.
staropol. b=ogo>: – szcz">cie.
†b=ona 1. =o/ysko, 2. plaster.
staropol. 1471 blona, maceria,
1457 blona emplastrum.
b=ona anat., fotogr.
1. w organizmach /ywych tkanka
dziel'ca, ='cz'ca, lub okrywaj'ca
poszczeg[lne narz'dy; otoczka,
os=onka,
2. celuloid uformowany w ta>m" lub
arkusze, pokryty emulsj' wra/liw'
na >wiat=o.
†b=oniawa p=aszczyzna.
b=onica med.
ostra choroba zaka{na; dyfteryt.
b=onie ='ka, otwarta przestrze< po-
kryta traw', du/e pastwisko.
˚bo=onie.
¯ bo ]ziemia\ % =o< ]ziele<\ ¯ le<,
s=aw. OE.
staropol. 1334 in sarepta albo na
blonu, 1386 pro blone, 1389 et
blone, 1401 blonye dicitur,1427
na bloniv, 1443 in prato albo na
blonyu civili, 1464 do blonya, 1479
w blonyach ˘ b=onie – r[wna ='ka.
franc. aubier, aubour, niem.
splint ]tak/e gesilde$\, starofranc.
pasturer ]franc. le paturage\ ˘
ang. pasturage, ros. pastbi]e,
vygon-wygon, wo=.-ros. bolon;,
bolonie-bo=onie. ˚bo=onie.
b=onka cieniutka, delikatna b=ona.
b=onnik chem. celuloza.
b=o-to(tnisty(ci:(tnik(tny(niarka
¯ bo ]ziemia\ % =oto ]woda\  ang.
water, OE
wo=. 1289 bolotex= ]b=otach\
ros. boloto ]b=oto\,
b=o/y:
staropol. b=ot-o(nisty
1. ziemia rozmok=a,
2. mokrad=o, bagno, trz"sawisko,
3. nieczysto>ci, gn[j.
staropol. 1449 ad pratum lutosum
albo blotnicy ˘ b=otnica – b=otnista
='ka, w terenie podmok=ym,
grz"zawisko.
=ac. pratum palustre
staropol. bothny ˘ b=otny –
1. b=otnisty,
2. gliniany,
3. b=otne taczki – taczki do gnoju.
†b=o/y: char. schlebia:, sprzyja:.
staropol. 1448 bloszyl, 1466 blosz'.
=ac. blandiri, favere.
>redniow. ang. flateren ˘
ang. flatter, ros. laskat;-=askat.
¢b=ud kult.
1. dobrowolne wsp[=/ycie p=ciowe
mi"dzy niezam"/n' kobiet' i m"/-
czyzn', og[lnie – zabronione przez
prawo, porub, nierz'd, prostytucja,
2. bezprawny stosunek p=ciowy, w='-
czaj'c uwiedzenie. pol. ob=uda,
ang. fornication, lechery, lewdness;
cerk. blu'denπe, blæd=,
staroros. i ros. blud=.
B=ud pod 6486 r. ]ok. 977 r.\.
b=ud, blud ]garb$\& wier•blud
]wier – wierzch\ – wielb='d ]b='d –
pustynia\. B=ud ]garb$\.
b=ysk(a:(awica(anie(otliwy(
(awiczny(owy, b=ysn':
¯ niem. blitz ]piorun\.
pokr. blask, b – bardzo lub barwa,
=y – szybko, b=ys•n':(zcze: ¯
wo=. 1289 blistaxousœ
]b=yszcz' si"\.
staropol. =yska: – b=yska:, >wieci:.
s=owotw. pokr. holend. blinken ]>wie-
ci:, ja>nie:, nadawa: blask; blask,
po=ysk; o>lepi: blaskiem, ol>ni:\, wg
S=ownika Webstera – mieszane z >re-
dniow. ang. blenken, blenchen ˘ ang.
blink ]of an eye\ ]w mgnieniu oka\
}nie dziwota, J.D.|, ˚trzaskawica,
ros. morg-at;/nut;-morg•at(nut
]mrug•a:(n':\, mignut-mignut
]mign':\. ˚pomkn':.
staropol. b=yskanie – b=yskawica.
=ac. fulgur, franc. eclair, la foudre,
ang. lightning, staroros. molnπq-
mo=nia, ros. molniq.
staropol. blyzkawicza, blyszkawy-
cza, 1448 blysskawycza, 1471 bly-
skavycza ˘ b=yskawica – piorun.
=ac. fulgur.
b=yskot-ki(liwy >wiecide=ka.
=ac. scintilla ]iskra, b=ysk\, starofranc.
estincelle ˘ franc. etincelle, ang.
tinsel, ros. miwur/a-miszur(a ˘
miwurnyj ]b=yskotliwy\.
pol. nazwisko Misiura ]SzÍ\.
b=ysn': czynność. ¯ b=ysk(awica.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
b=yszcze w liczbie mnogiej, miner.
minera=y, zwi'zki metali z siark',
rzadziej z selenem lub tellurem,
odznaczaj'ce si" po=yskiem metalicz-
nym, barw' g=[wnie szar' lub czarn',
i ma=' twardo>ci'.
b=yszcze: ¯ b=ysk.
1. ja>nie: blaskiem, >wieci:, l>ni:,
po=yskiwa:,
2. wywo=ywa: zachwyt,
robi: wra/enie, ol>niewa:.
†b=yszcze: si" b=yszcze: z=otawo.
staropol. bliszczy sie niebo.
=ac. rutilare.
b=yszczka ryba.
1. ryba. przyn"ta z b=yszcz'cej blachy
podobna kszta=tem do ma=ej ryby;
b=ysk,
2. zool., owad. Phytometra gamma,
nocny motyl z rodziny s[wek;
g'sienice niekt[rych gatunk[w
s' szkodnikami, np. b=yszczka
jarzyn[wka.
b-moll muz.
bo ='cznik do zdania zawieraj'cego
przyczyn".
1. sp[jnik przy='czaj'cy uzasadnie-
nie, wyja>nienie, racj", przyczyn",
rozwini"cie my>li, przewidywany
lub mo/liwy skutek czego,
2. partyku=a wzmacniaj'ca.
bo % wiem ˘ bowiem; al %
bowiem ˘ albowiem ]poniewa/\.
m – symbolem pierwszej osoby,
ja; al % bo ˘ albo, s=aw. by
3. wielce, wi"cej ¯ s=aw. bolee,
¯ skr. albowiem ¯ ]al\b•o]wiem\,
alb ]dla\ % owiem ]tego\ ˘ dlatego.
staropol. bociem, bo:, bowiem,
abociem, abojem, abowiem.
=ac. enim,
franc. parce que, a cause de,
>redniow. ang. bi cause ]z powo-
du\, ang. because,
ros. potomu hto-potomu czto,
radi togo-radi togo.
¢bo, ba ziemia i niebo.
niebo ]nie ziemia\,
niebo a ziemia ]a ^ nie\,
Boles=aw, bo ^ le ^ ziemia,
skiba, gleba, lemiesz, itp.,
bo ]niebo\ ˘ bo % tan ˘ bocian;
bo=oto ¯ bo % =oto, =ota ]woda\,
niebo ^ g[ra, raj, przez przypadek,
lub nie& G[ra Nebo, w Biblii, szczyt
G[ry Pisgah z kt[rej Moj/esz
widzia= Ziemi" Obiecan';
rz. Boh, Bohemia.
boa gad. ogromny w'/ z rodziny
dusicieli ]Boidae\, /ywi'cy si" nie-
wielkimi ssakami i ptakami, duszo-
nymi w swych zwojach, niejadowity,
/yworodny, klimatu tropikalnego.
˚pyton.
bobrowy
=ac. boa constrictor ]boa dusiciel\.
boazeria bud. drewniana ok=adzina
wn"trz, >cian wewn"trznych, stoso-
wana dla cel[w dekoracyjnych lub
izolacyjnych.
franc. boiserie.
bobas pieszcz. niemowl", infant.
bob-ek(kowy bot. suszone li>cie
drzewa laurowego, Laurus nobilis L.
staropol. 1419 bobek; 1466 bobek
laurea; bobkowy ]laurowy\,
=ac. Laurus nobilis L.,
starofranc. baie, baye,
ang. bay ]bobek\,
bay leaves ]bobkowe li>cie\,
ros. lavrovoe derevo.
†bobenek bobonek.
bob-er(rowa: anim. Castor fiber.
wo=. 1289 bogrovye-bogrowe
]tak w r"kopisie\,
bobrov=-bobrow ]bobr[w\.
bobo pieszczotliwie niemowlak.
†bobonek bot.
1. Physalis Alkekengi L.
ro>lina lub jej owoc.
staropol. 1472 bobonek alkekengi;
2. glechoma hederacea, staropol.
1472 bobonki edera nigra.
†bobownik bot. ˚bobrownik.
1. Veronica Beccabunga L.
staropol. 1437 bobownik fabaria,
2. gatunek koniczyny, =ac. trifolium,
staropol. XV w. trifolium cabelli-
num vlg. bobownik.
bobrek bot. Menyanthes trifoliata.
†bobrowa: ruch. brodzi:.
†bobrowe płatn.
danina prawa polskiego.
staropol. 1292 que Polonico idio-
mate bone ]pro bobroue\ dicitur,
staropol. 1368, 1385, 1416, 1444
bobrowe.
=ac. tributum aut servitus a fabris
dicta.
bobrowe ˚bober.
†bobrownicze płatn.
rodzaj daniny.
staropol. 1483 ¢bobrownycze.
=ac. genus tributi publici a fibris
dicti,
†bobrownik poz. społ., prof.
cz=owiek ze stanu s=u/ebnego,
zajmuj'cy si" bobrami.
staropol. 1228 bobrounici; 1239
bobrovnici, poduodi, poradlne.
=ac. castorum vanatum,
†bobrownik bot. bobrownik,
staropol. ca 1500 bobrownyk
fabaria.
=ac. Veronica Beccabunga L.
†bobrowy
bobslej
1. bobra dotycz'cy,
staropol. 1268 bobrova,
1428 }bo|brove wyeszy,
=ac. fibri, castoris,
2. pan bobrowy ]bobrowniczy –
urz"dnik ksi'/"cy\,
staropol. 1275 pan bobrowi.
bobsle-j(ista sport.
boby jęz. ¯ bo.
¢boch 1. kr'g, 2. blisko, pobli/e,
˘ rz. Boh, przez rosyjskich j"zyko-
znawc[w-teoretyk[w uto/samiona z
rz. Bug ¯ anglosas. bugan ]=uk\,
przez identyczn' wymow"
z Bogiem ¯ B[g }bug|,
i utworzyli w ten spos[b&
Bug po=udniowy, i
Bug p[=nocny.
uczeni, lecz nadal niedouczeni,
Boh, B[g  Bug, co za r[/nica$
boch ]kr'g ˘ okr"g, okolica, blisko\
˘ bochenek, Bochnia, Bochotnica.
†boch tu=[w, kad=ub.
†bochnar moneta. ˚Ss 2011.
nazwa dawnej monety.
bochen(ek spoż. bry=a chleba
kszta=tu okr'g=ego lub pod=u/nego.
¯ boch ]1. kr'g, 2. blisko, pobli/e\ ˘
Bochnia, Bochotnica,
s=owotw. pokr. bok ]ch ^ k\.
staropol. 1437 bochenk,
1472 bochnek, 1439 bochnyecz,
1445 bochnecz,
=ac. unus panis totus,
franc. le pain, le ble,
ang. loaf of bread,
staroros. xl≠b=-chleb, ros. xleb.
¢bochmit, bachmicz rel.
Machomet.
Latopis 1116 boxmit=-bochmit,
box=mih;-bochmicz ]machome-
ta<ski ¯ Mohammed 570 – 632\,
˚bogram.
†bochniec spoż. bochenek chleba.
staropol. 1439 octo panes albo
bochnyecz; bochnyecz lubula;
bochnyecz, 1445 bochnecz,
1446 bochnecz ˘ bochniec.
boci-an(ani(ek ptak. Ciconia alba,
przelotny, brodz'cy ptak o d=ugim
dziobie, d=ugiej szyi, wysokich no-
gach z palcami po='czonymi b=on'.
¯ Ciconia,
lub bo ]niebo\ % tan ]taniec\,
mog=oby by: tak/e zmi"kczone
botan ]wodan\ ¯ bot ]wod\, BW,
mo/e te/ i «odlot» ¯ bo ]od\ % cian
]lot ¯ let\ ˘ m=odo•ciany ]nie•letni\.
nazwiska& Boczkowski, Boczko,
Boczanowski, Boczka=, Boczkala,
Boczan, Boczon, Boczkan,
Boczak ]Bociek$ mo/liwe Buczak\,
Boczek ]mo/liwe rodzaj w"dliny\.
staropol. 1472 boczan ]cz ^ :\,
ca 1500 boczan ciconia
1471 bocziana ibim,
ca 1500 boczyan ibis ˘ bocian –
1. Ciconia alba L.,
2. ibis, Threskiornis religiosa Gray.
staropol. 1403 ¢boczany gnasdo
]bocianie gniazdo\.
anglosas. storc, pokr. niem. storch,
franc. cigogne, ang. stork,
s=aw.-ros. aist.
“bocian dzieci przynosi” – bajka
dla dzieci&
1. dzieci rodzi=y si" z przylotem bo-
cian[w, czerwiec – nazwa miesi'ca
do zachodzenia w “czerw” ]ci'/"\;
dzieci rodzone w okresie przylotu
bocian[w mia=y wi"ksz' szans" na
przetrwanie pierwszych miesi"cy
/ycia& z pocz'ktu mleko matki, a
wkr[tce >wie/e owoce.
2. wynik kopulacji, sztorcu ]“bocia-
na”\, ˚sztorc, wulgaryzmy.
bociem, bo:, bowiem, abociem,
abojem, abowiem, bo jęz.
='cznik do zdania zawieraj'cego
przyczyn".
`ciem ]w=a>nie, wzmocnienie\,
tak i tamciem ]tam w=a>nie\, ˚bo.
boczek spoż. mi"so z boku wieprza.
bocz-ny(nica(y: ]si"\ jęz.
¯ bok, strona ˘ obok, stroni:.
istniej'cy r[wnolegle do podmiotu,
odbiegaj'cy od zasadniczej tre>ci.
mSjp 1969, boczny «znajduj'cy si"
na boku, kieruj'cy si" w bok, skiero-
wany na bok» }“mas=o ma>lane”|.
†boczy: si" char. sprzeciwia: si".
staropol. boczøøcz syø,
przecyw krolyovy boczicye.
=ac. adversum esse,
starofranc. opposer,
>redniow. ang. opposen,
ang. oppose,
ros. protivopolagat;,
protivopostavlqt;.
†bo: bowiem, ='cznik za kt[rym zda-
nie przyczynowe ]podana przyczyna\.
staropol. 1471 bocz, 1428 boczem
1532 bocziem ]bowiem\ ...bocziem
w tych kxi"gach zawieraj' si" wszytki
imiona, przezwiska y slowa, ktore
mog' by: wymawiane rozmaitym
obyczaiem.
bo:wina bot. Beta, burak.
†bodacz bod'cy rogiem.
staropol. 1471 bodacz.
=ac. cornu petens.
bodaj(by(/e jęz.
1. niechby, oby,
staropol. bogday, bohday.
=ac. utinam, ang. let, may }it be so|,
ros. me'et-byt;.
2. przynajmniej.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bogaty
staropol. bogday, boday, bohday,
=ac. saltem, ang. at least,
ros. po krajnej mere.
†bod=ak bot. Eryngium campestere L.
staropol. 1472 bodlak yringi,
1478 bodlak cretanus.
¢bodrostwowa: $
†bodzenie med.
kolka, rodzaj dolegliwo>ci cielesnej,
k=uj'cy b[l w jelitach.
staropol. ca 1500 kolczye, bodze-
nye compunctio et molestia,
=ac. genus molestiae corporis,
tormina, colicus,
gr. kolon ˘ kolikos ˘ =ac. colicus ˘
franc. colique, ang. colic,
ros. kolika-kolika.
bodzi-ak(ec ¯ bodzie ]k=uje\.
kolec, r[g, ostroga, ostre zako<czenie
przedmiotu, pchni"cie kt[rym powo-
duje reakcj" organizm[w /ywych.
s=owotw. poch. dzi[b, czyt. na opak,
bodzie(c, ubodzie&
wo=. 1289 vbode ]w ^ u, ubodzie\,
bodouhi ]bodz'c\, probode,
krowa bodzie.
bodziszek bot. Geranium.
¢Boga dela rel. dla Boga.
>redniow. Boga delq-Boga dela.
bogaci: dosł. bogatym czyni:;
zwi"ksza: zas[b, ilo>: lub liczb"
czego, wzrasta: ponad stan.
staropol. bogaczycz,
u(wz•bogaci:, u(wz•bogaca:,
=ac. locupletare, starofranc. enrichir,
>redniow. ang. enrichen,
ang. enrich,
ros. oboga-]at;/tit.
bogatka zool., ptak.
Parus maior, gat. sikory.
boga-ty(ci:(ctwo(cz jęz.
staropol. bogathstuo, bogadstwo,
w bogaczstwech, we wsitkich
bogaczstwach, bogaczthvo,
1449 bogaczstvem ˘ bogactwo,
bogacstwo, bogastwo, bogat-
stwo; bogat –
1. zamo/no>:, dobrobyt, dostatek,
2. maj'tek, dobra.
=ac. 1. opulentia, 2. divitiae,
opens, bona.
ang. wealth, riches.
staroros. bogatstvo.
pol.-ros. bogatstvo – du/o rzeczy
po/'danych w posiadaniu.
¯ b[g, boga`, po poga<skich czasach
boga-bo/ka.
bogactwo – gdy z Bogiem, ub[stwo
– gdy bez Boga ]u ^ nie\.
S=awianie ]Wierni\ op=ywaj' wi"c w
dobrobycie dobrze im si" wiedzie....
Wiara w Boga wiary chrze>cija<skiej
jest nie o bogactwie za /ycia....
Bogarodzica
staropol. 1438 bogacz – cz=ek
bogaty, op=ywaj'cy w dostatkach.
=ac. dives, franc. un richard,
ang. rich man, staroros. bogah=-
bogacz.
staroros.  franc.
bogatstvo ]richesse, opulence,
fortune\, bogatyj ]riche, opulent,
abondant, bogat≠t; ]s’enrichir\.
†Bogarodzica, Bogorodzica,
Bogurodzica rel.
>w. Maria, dziewica, matka Jezusa
Chrystusa Bogiem zwanego, urodzo-
nego w Nazarecie, w Palestynie.
staropol. Bogvrodzicza dzewicza,
Bogarodzycza dzewycza, O
Maria, bogarodzice chwalebna
]O Mario, bogarodzico chwalebna\,
AOE, Bogarodzicza dziewicza.
=ac. dei genetrix,
franc. Sainte Vierge,
ang. the mother of god, Our lady,
ros. Bogomater;-Bogomatier.
†bogat społ., jęz. bogaty.
staropol. bogath ˘ vczinil bogathe
f krolefstwe nebeskem ]uczyni=
bogat'\, barso bogatha; bogaczy,
bogatimi, bogaczy se, wszistczi
bogaczy ]wszyscy bogacze\, boga-
thy, bogathego ˘ bogat.
¢bogatinka bot.
staroros. bogatinka.
franc. la conyse ]plante\.
bogdanka przestarz., książk.
ukochana, wybrana kobieta.
bogini kult. rodzaj /e<ski bo/ysz-
cza, zwykle tak o pi"knej, uwielbia-
nej, ukochanej kobiecie.
idol ]b[g\ ˘ ang. lady czyt. wspak,
clergy ˘ lord ]wojewoda, pan\,
GD, s=owotw. koncepcji 024.
=ac. dea, niem. göttin, franc. deesse,
>redniow. ang. godesse, goodesse,
ang. goddess,
boginka kult.
w ba>niach ludowych& istota nadziem-
skam nimfa, rusa=ka.
bogo~ rel. ¯ B[g.
bogobojny, bogomy>lny,
bogorodzica, bogos=awi:.
†bogomolica rel. ∆˚Ss 2011, cz=ek
pobo/ny, modl'cy si" do Boga.
=ac. pius, franc. pieux,
ang. pious,
ros. nabo'nyj-nabo/nyj,
blagohestivyj-b=agoczestiwyj.
†bogomy>lno>: rel. ∆
kontemplacja, rozpami"tywanie.
=ac. com ]z\ % templum ]>wi'tynia\
˘ contemplari ˘ contemplatus,
franc. contempler,
ang. contemplate,
ros. obdumyvat;-obdumywat.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†bogos=awi: char.
1. wielbi:,
2. /yczy: szcz">cia, obdarza:
szcz">ciem,
3. po>wi"ca:, nadawa: moc
zbawienn'.
staropol. bogos=awienie –
1. /yczenie szcz">cia,
2. szcz">cie.
staropol. bogos=awiony,
bogus=awiony –
1. pe=en chwa=y, uwielbiany,
2. szcz">liwy.
¢bogram rel. Bairam, muzu=ma<skie
>wi"to, jedno lub dwa muzu=m.
festyny po po>cie Ramadanu.
¯ tur. baπram,
staroros. bogram-bogram.
˚bochmit.
†bogubicz bot. je/yna ]krzew\,
Robus fruticosus L.
staropol. 1437 bogubicz rubus
caninus, 1472 bogubycz ramnus.
franc. mure, niem. maulbeere,
ang. blackberry,
ros. e'evika-ie/ewika.
bohater(ski(stwo char.
pol.-ros. bogatyr;,
ok. 1815& bohatyr ¯ pers. bohadur
‘zapa>nik, szermierz dzielny» –
podaje A. Br¥ckner 1927, poprzez
po>rednictwo tureckie, mongolskie
bahadur, kirgiskie bater ˘ w"g.
bator ‘dzielny’ ]Batorego nazwa\.
ang. hero, warrior ]wojownik\.
Tytu=y bohater[w zdobywane w
bitwach& m"/ny, odwa/ny, ofiarny.
bohaterstwo – czyn lub postawa
w=a>ciwa bohaterowi.
franc. la valeur l’heroπsme;
heroisme, ang. heroism,
ros. bogatyrstvo-bogatyrstwo,
geroizm-gieroizm.
bohaterski – w=a>ciwy bohaterowi.
gr. heroikos ˘ =ac. heroicus ˘
ang. heroic, ros. geroiheskij.
bohema przestarz. cyganeria.
Bohemia geogr. prowincja Czech,
by=e ksi"stwo w sk=adzie ˚Íwi"tego
Cesarstwa Rzymskiego, kr[lestwo i
prowincja cesarstwa Austro-W"gier,
stolic' Praga.
Znaczenie zatarte.
¯ gr. haima ]krew\ ˘ s=aw. semja
]r[d, rodzina, rodacy, krewni; HS\,
Bohemia ]swoi, krajannie, dosł. roda-
cy, bo nazwisko Novák, o dok=adnie
tym znaczeniu popularne w Czechach
]w Polsce te/\, a w Niemczech – Teu-
toni ¯ gr. autochthon ]tubylec, rodem
z ziemi tej, ziomek\.
wi"cej ˚nowak, s=owotw[rstwo.
=ac. Bohemia, niem. Böhmen,
franc. La Boheme, ang. Bohemia,
ros. Bogemiq-Bogemija.
bojarzyn
bohemistyka jęz.
bohomaz szt.
1. z=y, nieumij"tnie malowany obraz,
2. lichy, podrz"dny malarz.
˚kicz, tandeta.
boisko sport.
1. r[wny, ubity lub poros=y traw'
teren, przeznaczony do :wicze<
gimnastycznych, gier, lub zawod[w
sportowych,
2. dawne klepisko w stodole, miejsce
do om=otu zbo/a cepem lub cepami.
¯ bo ¯ s=aw. bolszoj % `isko ]zasi"g\.
ang. sports field, playground,
ros. mesto dlq igry-miesto
dla igry.
boja żegl. p=ywaj'cy znak nawiga-
cyjny, zakotwiczony w miejscach
niebezpiecznych dla /eglugi; p=awa.
boja ostrzegawcza, >wietlna; dzwon-
na, d{wi"kowa.
=ac. boia ]p"to kt[rym p=ywak jest
zakotwiczony\,
>redniow. holend. boei,
starofranc. boye, buie, ang. buoy,
ros. buj-buj, baken-baken.
Rodzaje boj&
can ]beczka\, nun ]zakonnica,
zw"/aj'ca si" ku g[rze\,
whistle ]gwizdek\, bell ]dzwon\,
lighted whistle ]>wietlny gwizdek\,
lighted bell ]>wietlny dzwon\,
spar ]dr'g, w'ska i wysoka, jak
dr'g stercz'cy pionowo z wody\,
lighted with mooring ]>wietlna z
cum'\.
†bojar(zy hist., poz. społ.
w dawnej Rosji i na Wo=oszczy{nie&
magnat feudalny,
na Litwie i Bia=orusi& szlachcic.
staropol. boyar ˘ 1413 i 1428
boyari ]bojarzy\ ˘ bojar.
staronorm. Francji i >redniow. ang.
werre ˘ ang. war ]wojna\.
s=owotw. baz' staronorm. Francji wer-
rieur ˘ >redniow. ang. werreour ˘ ang.
worrier ]wojownik, wojak\ ]$\;
B  W; R  L  J.
=ac. nobilis Russiae et Lituaniae,
franc. heros, preux,
ang. nobleman in Russia and
Lithuania in Medieval Ages,
staroros. boqr;-bojar.
¢bojarstwo stan bojara, warstwa,
klasa spo=eczna bojar[w,
ros. boqrstvo-bojarstwo ]franc. la
dignite de boyard\, boqrski
]franc. en grand seigneur\.
†bojarzyn wojownik. ˚b[j, bicie.
staropol. ca 1418 boyarzin pugna-
tor, 1447 boyarzyn bellator, 1466
boyarzyn bellans ˘ bojarzyn.
bo≥rin= ]bojarzyn\,
wo=. 1289
bo≥rina ]bojarzyna\, bo≥r≠,
bo≥re ]bojarzy\, bo≥r= ]boja-
boja{<
r[w\, bo≥rom, bo≥rom;, bo-
≥rom= ]bojarom\, bo≥ry
]bojarami\, i privede boœre
vsi k nemou ]przywi[d= bojar[w
wszech do niego\
mazur. ok. 1450 bolqre ]bojarzy\
¯ bolar.
=ac. milles, bellator,
franc. le boyard, seigneur;
staronorm. Francji werreiur ˘ >red-
niow. ang. werreour ˘ ang. warrior,
staroros. boqrin=-bojarin,
boqrskπi-bojarskij ]de boyard; de
seigneur\.
boja{-<(liwy(liwie psycholog.
l"k(liwy(liwie.
l"k, strach przed Bogiem.
¯ bo` ¯ b[j ¯ ba: si", % ja{< ]ja,
jestewstwo\ ˘ b[j si" Boga#
staropol. boizan, boyzan, s boyasz-
ni, boiasznyø bødøcz przestraszon
]boja{ni' b"d'c\, 1461(67 boyaszn
timorem ˘ boja{< –
1. boja{<, l"k,
2. boja{< boga – bogobojno>:.
=ac. 1. timor, pavor,
2. timor dei, religio, pietas.
staropol. boyaslyve pavide ˘
boja{liwie – l"kliwie, trwo/liwie.
=ac. timide, pavide.
staropol. 1449 boyazliwoscz;
boyezlywoscz timorem ˘
boja{liwo>:.
=ac. timor, pavor.
staropol. boyazlywy ˘ boja{liwy –
1. =atwo ulegaj'cy boja{ni, l"kliwy,
2. bogobojny.
=ac. 1. timidus, pavidus,
2. timens deum, religiosus, pius.
staropol. boyasznosczy bozey ˘
boja{no>: – boja{no>: bo/a.
staropol. boyazny ˘ boja{ny –
l"kliwy.
franc. peur,
anglosas. f≤r ]dosł. nag=y atak\,
>redniow. ang. fere, ang. fear(ful,
staroros. boqzn;-bojaz<,
boqzni-bojazni ]boja{ni\,
ros. boqz-n;/livyj-bojaz<.
wo=. 1289 bo≥zn;, bo≥]e bo sœ
ego ]boj" si" jego\, oubo≥vwas
]zaniepokojeni\, ne boisœ nihego
]nie b[j si" niczego\, oubo≥v;sœ
]wystraszy= si"\.
†boje: si" ba: si".
bojer sport.
†bojewisko klepisko.
staropol. gvmno albo bogyevisko
area.
=ac. area, franc. enclos ou l’on
place des meules de ble; l’aire,
ang. threshing-floor,
ros. gumno-gumno.
bojkot(owa: zdarz.
kapitan o nazwisku Charles
Cunningham Boycott, 1832.03.12–
†1897.06.19, Anglik z Irlandii 1880
r., Land League agitation.
†bojkowizna hist. spadek po wuju,
BW. ˚ba:ko.
bojler techn.
kocio= ogrzewany za pomoc'
stale kr'/'cej, gor'cej wody.
=ac. ˘ starofranc. boillir ˘
>redniow. ang. boylen, boilen ˘
ang. boil ]kipie:, wrze:\, boiler
]zbiornik z wrz'c' wod'\.
†bojnie bujnie OU.
†bojomocny char. m"/ny w boju.
†boj-owania(ewania OE.
staropol. boyovacz ]bojowa:\,
1471 bogyowal ]bojowa=\;
bogyewalem, bogyewaly ˘
bojowa:, bojewa: – toczy: b[j,
bitw", walczy:, wojowa:.
=ac. dimicare, bellare,
franc. faire la guerre, guerroyer,
starofranc. i >redniow. ang. bataile,
ang. battle, war, ros. voevat;-wo-
iewat, vesti voinu-wiesti wojnu
]wojn" prowadzi:\.
staropol. po(wy(zbo•jowa:.
staropol. bojowanie, bojewanie –
bitwa, b[j.
=ac. proelium, certamen, pugna,
bellum.
staropol. bojownik, bojewnik –
1. wojownik,
2. obro<ca.
=ac. 1. pugnator, 2. propugnator,
defensor.
staropol. bojnikowy – wojownika,
/o=nierza dotycz'cy.
=ac. pugantis, militis.
staropol. bojowny –
1. zdatny do boju, bitny, waleczny,
2. prawo bojowne – prawo wojenne,
3. odzienie bojowe – zbroja.
=ac. 1. idoneus pugnar, bellicosus
fortis, 2. ius belli, 3. arma.
staropol. bojowy –
1. prawo wojenne,
2. odzienie bojowe – zbroja.
†boj-ownik(ewnik wojownik,
OE, ¯ b[j, ˚wojownik, BW.
bojow-nik(iec, boj[wka(rz
bojowy wojsk.
1. zdatny do boju, waleczny,
2. prawo bojowe, prawo wojenne,
3. panc. zbroja.
staropol. bojowy.
b[j wojsk. bitwa, zadawanie cios[w,
raz[w, wrogowi, przeciwnikowi,
˘ za•b[jstwo  u•bijstwo ]za ^ u\,
s=owotw. koncepcji 002.A ]`stwo –
te same przed(przy•rostki, cz=ony\.
s=owotw. pokr. bojownik.
>redniow. ang. fihten, fehten,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bole:
pokr. niem. fechten ]fechtwa:, bi:
si" na szpady, pa=asze, bagnety\ ˘
ang. fight, battle,
ros. bitva-bitwa, sra'enie-sra/
enie ¯ razit;-razit.
bok jęz. flanka, strona, dosł. ko=o.
1. cz">: cia=a, 2. strona r[/nych
przedmiot[w, przestrzeni.
¯ bo, b ^ =o ]woda\; k ^ ko ]do\,
czyt. wspak bo•k, b•ok  ko•=o.
boch ]okolica\, Ch ^K ˘ bok;
boch ˘ Bochnia, Bochotnica.
bok ]ko=o\ ˘ o•bok, wok[=.
po(u•bocze, zbocz•y:(enie, boczek;
pokr. strona, postronny, ustronie,
stroni: ]boczy: si"\, bokobrody.
staropol. 1420 bok. ˚pobocze.
staroros. bok=-bok, ros. bok-bok,
ang. side, flank.
bokobrody
baki, zarost po obu stronach twarzy.
1. boks(er(owa:(erski sport.
pi">cia•rz(rstwo.
ang. box(er
2. boks przestrze< wydzielona.
3. boks garb. gruba sk[ra chromowa.
†boksornica odzież. rodzaj sukni.
staropol. 1345 boxornica.
boksyt petr.
ska=a zawieraj'ca uwodnione tlenki
glinu; podstawowa ruda glinu;
u/ywany jako materia= budowlany.
†bola-:(nie med. bole:, j"k, AE.
staropol. 1466 bola, 1466 bolyanie
gemitus ]mo/e raczej wo=anie$\.
=ac. dolore, affici, dolere; gemitus,
franc. etre malade, s’afflinger ang.
to be ill, to suffer from, staroros.
bol≠t;-bolet, ros. bolet;.
†bolak med. odcisk. ˚Ss 2011.
bol'czka med., psycholog.
pal'cy problem.
staropol. bolenie – 1. b[l, 2. wrz[d.
bolec sworze<, trzpie<, przetyczka.
bole-:({< med. uczucie b[lu, cier-
pienia, dos=ownie i w przeno>ni, cz"sto
zwi'zane z chorob'; dolegliwo>:.
staropol. ia iesm vbogi y boleiøczy
]“bolej'cy” – bolej"\, wszythky
bolyesczy, ca 1500 bolecz parturiri;
bolyecz za grzechi ˘ bole: –
1. bole:, cierpie:,
2. rodzi:, 3. /a=owa:.
=ac. 1. dolere, 2. parturire,
3. paenitentiam agere,
franc. 1. etre malade, s’afflinfer,
ang. 1. suffer; illness, sickness,
2. to bear, give birth, 3. regret.
staroros. bol≠t;-bolet, bol≠zn;-
bolez<, wo=. 1289 bolest;, bo-
lezn;, bolestπ[, bol≠stπ[
]bole>ci', chorob'\.
bole:
staropol. bol'cy – pokrzywdzony.
=ac. laesus, ang. prejudicialed.
staropol. bolesny, bolestny
– bol'cy, b[l sprawiaj'cy.
=ac. dolorem efficiens, ang. painful.
franc. maladif,
staroros. bol≠znonnyj.
~bole: czas niedok. ¯ b[l
s=owotw. pokr. bolesny.
ros. ]odczuwa: b[l\ bolet;-bolet,
]ubolewa:\ so'alet;-so/alet,
ang. ]odczuwa:\ to feel pain, ache;
]ubolewa:\ to pity, to take pity, to
be sorry, to regret.
za•bole: – czas dok., kr[tko
po•bole: – czas jaki>
u•bolewa: – u/ala: si", /a=owa:
prze•bole: – przej>: przez b[l,
na wskro>
o•bole: – zupe=nie; obola=y
roz•bole: si" – na ca=ego
†boleg=[w, bolkaw bot.
1. Conium maculatum L.,
2. Lathyrus tuberosus L.
staropol. 1472 boelhlaw cicuta;
boleglow ciclamen.
bolej'cy ¯ b[l.
†bolenie 1. b[l, 2. /al. ˚bole:.
staropol. bolene.
=ac. 1. dolor, 2. paenitentia.
†bole< zool. ryba Ciprinus barbus.
bolerko odzież.
rodzaj kr[tkiego /akiecika noszonego
przez kobiety na sukni.
bolero taniec hiszpa<ski w tempie
umiarkowanym, takcie 3(4,
wykonywany solo lub parami, z
towarzyszeniem gitary, tamburyna,
kastaniet[w; muzyka do tego ta<ca.
†boles=aw bot. cykuta, szalej,
Conium maculatum L.
staropol. 1478 boleszlaw cicuta.
bole-sny(>ciwy(>nie jęz.
†bole>ciwie z przykro>ci'.
†bole>ciwy /a=osny.
staropol. XV w. bolescziue dzivi
miserabilia.
=ac. miseralibis,
franc. i ang. miserable,
†bole>: med., psycholog.
1. b[l fizyczny&
1.a. uczucie b[lu,
1.b. choroba, niemoc,
2. b[l psychiczny.
=ac. 1. dolor corporis,
2. animi dolor, motus. ˚bole:.
†bole>liwie z przykro>ci', z b[lem.
staropol. boleslywe moleste.
=ac. moleste, franc. piyoyablement,
piteusement,
ang. I’m sorry, it pains me,
ros. 'alko-s ]z ubolewaniem;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ang. it’s a great pity; it’s most
regrettable\.
bolid astr.
meteor znacznych rozmiar[w, o du/ej
jasno>ci, przelatuj'cy z hukiem przez
atmosfer".
¢bolmi wi"cej, silniej, z krzep'.
Latopis 1116 bol;mi-bolmi,
>redniow. bol;ma-bolma.
¢bolszewi-k(cki(zm polit., społ.,
¯ ros. wi"kszo>:.
• mie<sze ]mniej, mniejszo>:\ ˘
mie<szewik, bia=y, bie=oarmiejec;
• bolsze ]wi"cej, wi"kszo>:\ ˘
bolszewik, krasny, krasnoarmiejec.
¢bo= czas przesz=y ¯ b[>:, bodzi:.
Latopis 1116 bol=-bo=.
†bo=ki sanie, ¯ ba=ki ]belki\, OA.
staropol. 1488 bolky.
=ac. traha,
franc. trafneau, holend. slede,
po>redn.-niem. nizin ]MLG\ sledde,
ang. sledge, ros. sani-sani.
¢bo=ogo ˚b=ogo.
>redniow. bologo-bo=ogo.
¢bo=onie przestrze< mi"dzy dwoma
wa=ami, okr'/aj'cymi gr[d,
podgrodzie.
Latopis 1116 bolon;e-bo=onie,
bolon;-bo=o<. ˚b=onie.
†bom staropol. bo jestem;
bo> ]bo jeste>\ ˚zmi"kczenia.
ang. because I am.
bom
1. skr[t ¯ bo jestem, tak i
tom ¯ to by=em,
to> ¯ to jeste> ˘ to> taki g=upi,
bo> ¯ bo jeste>, ˚zmi"kczenia,
2. przyrz'd gimnastyczny w postaci
drewnianej belki daj'cej si" dowol-
nie podnosi: i opuszcza:, do zwis[w
i :wicze< r[wnowa/nych; tram,
3.a. żegl. poziome, ruchome drzew-
ce przymocowane przegubowo
jednym ko<cem do masztu,
s=u/'ce do przymocowania dolnej
kraw"dzi tr[jk'tnego /agla,
3.b. przyrz'd do przenoszenia
ci"/ar[w na statku, d{wig,
bomb-a(ardowa:(ardier(owy
wojsk. bombowiec.
gr. bombos, =ac. bombus
franc. bombe, hiszp. bomba
ang. bomb, ros. bomba.
bombastyczny jęz.
bomba/
bombiasty
bomblerka
bomblowa: żart.
bombonierka
borg
bombowiec wojsk.
bon ekon.
1. dow[d uprawniaj'cy do otrzy-
mania w oznaczonym terminie
pewnych towar[w, sumy pieni"dzy,
lub us=ug,
2. papierowy znak zdawkowy, opie-
waj'cy na monet" krajow' z za-
strze/onym terminem wa/no>ci i
gwarantowan' wymian' na walut"
obiegow'.
franc. bon ]dosł. talon, czek\.
bona przestarz.
bonifik-ata(owa:
bonza rel.
bon/urka odzież.
¢bor dun. >wider.
s=aw. Bor çistyj ˚b[r ]las sosnowy\.
ang. bor dzik, niem. bär ˘ staroang.
bar ˘ >redniow. ang. bor ˘ boar.
s=aw. ¢bor }b[j| ^ wal ¯ borba
]walka\ ˘ zaborole ]zawale, zab[r\.
bor chem. pierwiastek chemiczny.
†borak burak, OU.
borak wojak BW.
nieborak – biedak, nieszcz">nik,
godny po/a=owania.
boraks chem. zwi'zek nieorganicz-
ny, bezbarwne kryszta=ki rozpuszczal-
ne w wodzie, bia=a, krystaliczna s[l,
Na2B4O7, u/ywana do wyrobu szkie=,
emalii, larier[w, sztucznych klej-
not[w, myd=a, wyja=owionych ban-
da/y.
pers. burah, arab. bauraq, buraq,
p[{no=ac. borax, starofranc. boras,
borax, >redniow. ang. i ang. borax,
ros. bura-bura.
staropol. 1419 borax borax,
1472 borax botrax ˘ boraks –
1. minera=,
2. /abi kamie< – sto/kowata naro>l
wapienna na g=owie ropuchy.
=ac. 1. borax, 2. lapis ranae.
bordiura ozd.
dekoracyjne obramowanie tkaniny,
p=askorze{by, kompozycji malar-
skiej.
franc. bordure.
bordo(ski ¯ Bordeaux.
borek leśn. lasek.
staropol. 1488 borrek ˘ borek.
=ac. silva, franc. bosquet,
niem. wäldhen, gehölz,
anglosas. graf ˘ ang. grove,
ros. ro]a-roszcza, lesok-lesok.
†borg(owa:, brog ekon.
kredyt, po/ycz-ka(a:.
staropol. na borg dayancz ]na
borg daj'c\, na pozyczki alybo na
borg ˘ na borg ]na kredyt\,
borgis
¯ anglosas. borgian ˘ niem. borgen,
=ac. non praesenti pecunia.
staropol. borgowa: – po/ycza:.
=ac. mutuari, anglosas. borgian,
niem. borgen, entleihen , franc.
emprunter, >redniow. ang. borwen,
borgien ˘ ang. borrow,
ros. brat;, vzqt; v dolg.
borgis
†borgowa: ekon. po/ycza:, ˚borg.
staropol. borgowanie – po/yczanie.
†bormistrz burmistrz, OU.
borny ]kwas\ zawieraj'cy boron.
¢borona wojsk. obrona, boob.
staroros. boronq-borona.
¢borow ros.
]kastrowany\ knur.
ang. ]castrated\ boar,
ros. borov-borow, borovok-
borowok ]warchlak, ang. young pig,
m=ody dzik, ang. small boar\.
†borowi-ca(na bot.
1. wrzos, Calluna vulgaris Sal.,
2. bagno, Lelum palustre L.,
3. papro:, Aspidium Filix mas Sw.
staropol. ca 1500 borovycz' vel
paprocz filix idem.
staropol. 1472 borowina mirica –
bot. wrzos, Calluna vulgaris Sal.
†borowink bot. czerwona bor[wka,
brusznica, Vaccinum Vitis Idaea L.
staropol. ca 1465 borownik pinaria
˘ borownik, tak/e ˚bor[wka.
borowik ¯ b[r. gat grzyba, Boletus,
grzyb kapeluszowaty z rodziny /ag-
wiowatych, najbardziej ceniony jest
borowik szlachetny, prawdziwek, o
br'zowym kapeluszu i bia=ym, p"ka-
tym trzonie.
ang. the yellow boletus, edible ma-
shroom, ros. borovik-borowik.
†borownik bot. czerwona bor[wka,
brusznica, Vaccinum Vitis Idaea L.
staropol. ca 1465 borownik pinaria.
borow-y(ik([wka leśn. ¯ b[r.
staropol. 1441 boroue sziszky
pineti; borowa szyska picia; 1442
y starostwo borowe ˘ borowy –
1. sosnowy lub >wierkowy,
2. starostwo borowe –
starostwo bartne.
=ac. 1. pineus vel piceus,
2. capitaneatus mellicidarum,
ang. 1. coniferous.
staropol. 1460 borowka pinaria,
1460 borowky millifrega, 1472
borowky pinaria ˘ bor[wka –
bot. czerwona bor[wka, brusznica,
Vaccinium Vitis Idaea L., ˚borownik.
ang. bilberry, whortleberry ]krzak o
r[/owych kwiatach i niebieskich lub
czerniawych, jadalnych jagodach\,
ros. hernika-czernika.
¢borozda ros. bruzda.
staropol. brosda, brozda
]Polacy, Chorwaci, i Czesi
“po=ykaj'” – gubi' samog=oski\.
=ac. sulcus, lira, franc. sillon,
anglosas. furh, pokr. niem. furche,
>redniow. ang. forowe, forge, ang.
furrow, ros. borozda-borozda.
bor[w-ka(czany bot.
a. Vaccinium vitis idaea, brusznica,
niska krzewinka z rodziny wrzoso-
watych, wiezcnie zielona, maj'ca
jadalne jagody; owoc tej ro>liny,
b. czernica ]w Ma=opolsce\,
c. =ochynia, bor[wka bagienna.
borsuk anim. Meles meles, zwierz"
drapie/ne z rodziny kunowatych,
prowadzi nocny tryb /ycia, zapada
w sen zimowy; ja{wiec. ¯ tur. ˚suk.
suk – samiec, suczka – samica.
staropol. yaszvyecz ˚ja{wiec.
franc. le blaireau, niem. dachs,
ang. badger, ros. barsuk-barsuk,
wo=. 1289 bor=souk=,
borsuk=.
†borsztyn bursztyn, OU.
†bort k=oda, pie<, OA ˘ bart(nik.
staropol. 1400 bortow de silua,
1415 bothy ˘ bort.
¯ >redniow. =ac. vert(icalis ]pion(
(owy, prostopad=y do p=aszczyzny
horyzontu\, OE,
s=owotw. pokr. ˚bar: ]pie<\, OA,
=ac. truncus, robur,
starofranc. tronc, franc. tige, tronc,
>redniow. ang. i ang. ]tree\ trunk,
ros. stvol-stwo=.
¢bort dun.
1. brzeg ]jeziora, lasu\, skraj, grani-
ca, pograniczny, kresowy,
2. oddalenie si", zdala, na uboczu,
daleko, hen.
lit. Kibort, Bortkowicz.
bort – s=aw. bort= ]granica, brzeg,
kraw"d{\, ros. bort ]granica, r'bek,
obw[dka\.
bort’ – ros. bort; ]gniazdo dzikich
pszcz[=\, pol. bartnik ˚bar:.
niem. bienen` ]pszczeli `\ ˘
benengarten ]pasieka\,
bienenkorb, bienenstock ]ule\,
bienenkönigin ]kr[lowa-matka
pszcz[=\, franc. ruche,
>redniow. ang. i ang. hive ]ul, r[j\,
ros. ulej-ulej, peseka-pasieka,
phelinyj roj-pczelinyj roj,
pasehnik-pasiecznik.
†boruta kult.
diabe= borowiec, b=otnik, z=y duch.
boryka: ]si"\ zmaga: si",
s=owotw. pokr. ros. bor;ba-borba.
¢borzo }bor-zo| ruch. szybko
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
botanika
napr"dce, po>piesznie ˘ pol. bardzo
szybko ˚synonim, OA.
wo=. 1289 Danilovi 'e
s=bravw[ voi vborz≠... ]Da-
ni=o za> zebra= woj[w napr"dce...\.
inny opis& Rusini nie ugonili ich }Litwi-
n[w|, bo w ma=ej liczbie byli, je<c[w
wzi"li... t≠m 'e. i ouidowa.
borzo ]tak i uszli szybko\,
staroros. borzo idu]e-bor-zo
iduszcze ]szybko id'c\.
bosak ˚bosy.
bosk-i(o rel. bo/y, ¯ B[g.
staropol. bo/ski ]bo/y\, staropol.
bosko>: ]b[stwo, natura boska\.
=ac. divus ]bo/ek, b[stwo\ ˘
divinus ˘ starofranc. divin, devin,
>redniow. ang. i ang. divine,
ang. divine,
bo'eskij-bo/eskij,
ros.
bo'estvennyj-bo/estwiennyj.
bosman mors. stopie< podoficerski
w marynarce, sier/ant.
bosmanmat mors. stopie< pod-
oficerski w marynarce wojennej,
odpowiednikiem plutonowy.
1. bosak narz.
d=ugi dr'g drewniany, z osadzonym
hakiem na jednym ko<cu; os"ka.
2. bos-y(o(ak(onogi jęz.
bez but[w, z nagimi stopami.
staropol. boso discalciatus;
boschy, rozuthi discalceatus,
bosch, rozuth, ca 1500 boszy
nupides; bosi chodzili ˘ bosy.
bos ¯ bote ]but\ TS, o ]zaprzecze-
nie, negatyw\. bo ]ziemia\ % so ]tak\ ˘
bosak, bosiak.
franc. nu-pieds,
niem. barfuÆ, ang. barefoot.
s=aw.-wo=. 1289 bo ]bosy, nieme S\
˘ wo=. 1428 bos=, ros. bosoj.
staroros. bosogo-bosogo ]bosego\.
†boszthezoch bot. pielnik, rystek,
Aristolochia clematitis L.
staropol. boszthezoch aristologia
]na bokach dopisano& pyelnik v. podra-
zecz, risthek, rystek, cocorzek\.
gr. aristos ]najlepszy, ang. the best\
% lochos ]por[d, ang. birth\,
ang. birthwort, aristolochia.
†bot odzież. but z cholewami.
starofranc. i >redniow. ang. bote ˘
ang. boot, staropol. bot.
botan-ika(ik(iczny szkoln.
nauka o budowie, w=a>ciwo>ciach i
funkcjach ro>lin oraz ich organ[w.
gr. boskein ]karmi: si", /ywi: si",
pa>: si"\ % al ˘ botane ]ro>lina\ ˘
botanikos ˘ =ac. botanicus,
franc. botanique,
ang. botanical ˘ botany,
ros. botaniheskij-botaniczeskij,
botki
botanika-botanika.
botki odzież. ¯ bot ]but\ % ki.
†botuch tak – b="dnie – w Ss 1953,
r"cznik k'pielowy, ˚batuch.
¯ ang. bath ]k'piel\.
botwina bot., spoż. bo>wina, burak.
bowiem sp[jnik, poniewa/, dlatego
/e; dalsza cz">: zdania, zwykle
podanie przyczyny, rozwini"cie go.
¯ bo % wiem ]bowiem\.
staropol. bowem, bovyem, bowim.
=ac. quoniam, enim, nam,
franc. parce que, puisque,
niem. weil, >redniow. ang. bi cause,
ang. because, for,
ros. potomu hto, radi togo.
boy ch=opiec. ¯ ang. boy.
bo/e drzewko bot., drzew.
bo/ek rel. w religiach politeistycz-
nych& istota lub jej wyobra/enie ]np.
zwierz", ro>lina\ b"d'ce przedmiotem
kultu; b[stwo, bo/yszcze, ba=wan,
idol, kumir.
Zwykle by= to pos'g stoj'cy na placu
zwanym kapiszczem lub uroczysz-
czem, wok[= kt[rego zbiera=a si" oko-
liczna ludno>:, dla narad i wr[/b.
St'd uroczysto>: ¯ u` ]wy`\ % roki;
˚>wi't•ki(ek(ynia(eczny(obliwy.
gr. eidolon ˘ =ac. idolum ]wyobra/e-
nie, forma, widmo, zjawa, aparycja\,
starofranc. i >redniow. ang. idole,
ang. idol, false god,
ros. idol-ido=, kumir-kumir;
idol;skij-idolskij.
bo/-y(yszcze(nica rel. ¯ B[g
staropol. 1431 boznycza synagoga,
XV w. w bosznycz' synagoga; do
bosznycze; w bosznyczy; w ich
bo/nicach, 1452 na boznicz', 1489
boznycza ˘ bo/nica – >wi'tynia,
synagoga.
b="dnie w Ss 2011& bo/nica – >wi'tynia
]poga<ska\; poganie >wi'ty< nie mieli,
˚>wi't•ki(ek(ynia.
staropol. bosziim ryczerzem ]bo-
/ym\, boszi ]bo/y\, kaplanow bozich;
y wibranimi bozimi raczi prosicz
za nami grzesznimi do pana boga
naszego, boza wolya, w zakonye
boszym ˘ bo/y – Boga dotycz'cy,
z Bogiem zwi'zany.
=ac. dei, divinus ¯ divus ]b[g\,
starofranc. divin, devin,
>redniow. ang. i ang. divine.
staropol. twego dzela krzcziczela
boszicze ]...bo/yca\ ˘ bo/yc – syn
bo/y, Jezus Chrystus w dorozu-
mieniu\.
=ac. filius dei; templum ˘ anglosas.
tempel, templ i starofranc. temple
˘ >redniow. ang. i ang. temple,
ang. divine; idol; temple ]˚boski\,
ros. bo'eskij, idol> kumir>
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
-kumir; xram-chram. ˚bo/ek, B[g.
bo/-y(e ¯ B[g; liczne zastosowania&
>wi"ta& Cia=o, Narodzenie;
staropol. cia=ko drewno, drzewce,
drzewko, len, m"ka, mi"tka,
mlecz, ostek, pieni'dz, po>ciel-
nica, r'czka, rosa, r[/a, s=ez,
tojc, toje>:, trawa, trawka, w=os,
w=osek, ziele.
w Ss 1953 prawie 9 kolumn cytat[w o
«bogu» i 6 kolumn cytat[w «bo/y».
¢bo/owka rel. cerkiew, czasownia.
Latopis 1116 bo'ovka-bo/owka.
†bo/yc rel. syn bo/y. ˚bo/y.
†bo/yczka rel. ub[stwiona, pod-
niesiona do znaczenia b[stwa.
˚bogini.
b[b bot. Vicia faba maior, ro>lina
z rodziny motylkowatych, o bia=ych
kwiatach, mi"sistych str'kach, i
jadalnych nasionach; bober.
staropol. 1437 bob faba,
1472 boob faba, XV w. bob faba –
1. groch, b[b, Ficia faba L.
2. wilczy bob – gat. =ubinu,
Lupinus albus L.,
3. bob kierz – drzewo laurowe.
ang. ]broad\ beans,
staroros. bob=-bob, ]wilczy\ bob=
volhπi-bob wo=czij ]franc. le lupin\,
bob= tureckπj ]franc. le haricot\.
b[br anim., zwierz.
Costor fiber, pras=aw. i staroniem. –
zwierz" /yj'ce w wodzie i na l'dzie,
posiadaj'ce br'zowe futro, z"by jak
d=uto i p=aski, szeroki ogon.
staropol. 1402 czsom lowil bobri,
tom lowil w mey rzecze, 1420
jako czso zabiti bobri y wydry,
1442 o ¢dwaneczcze bobrow,
1471 bobr, 1472 bobr castor,
ca 1500 bobr fiber ˘ b[br –
1. b[br, Castor fiber, gryzo<,
2. danina prawa polskiego.
s=owotw. pokr. babra: si" ]w b=ocie\,
Ø ^ A.
staroros. bobr, biebr, czes. bobr,
s=aw. brebr, prus. bebrus, lit.
bebrus, bebras, babras, niem.
bieber, anglosas. beofor, >redniow.
ang. bever, ang. beaver, awest.
bawra`, niem. beber.
rzeka Biebrza.
B[g rel. dzi> z du/ej litery, Bóg, bo
nazwa w=asna, lecz jeszcze w Wiekach
Írednich pisana z ma=ej, bóg, bo
{r[d=os=owem nazwa pospolita& dobry
człowiek, okre>lenie symboliczne gdy
oryginalna zatar=a si" zupe=nie, tak i
inne, np. Abraham – ojciec wielu, ang.
lit. father of many ¯ hebr.
b[g, ang. god ¯ good ˘ pol. godnie;
s=owotw. koncepcji 024& god ˘ b[g.
ang. good ¯ >redniow. ang. gode ¯
B[g
anglosas. god, pokr. niem. gut.
ang. god ¯ >redniow. ang. i anglosas.
god, pokr. niem. gott.
B[g – pomys= /e istnieje tam, gdzie
cz=owiek nie mo/e si"gn': wzrokiem,
jeszcze nie; a /e si"ga coraz dalej – tak
i B[g ucieka od nas, oddala si".
Idea bezwzgl"dnej si=y kt[ra niegdy>
stworzy=a >wiat i czuwa nad naszym
losem, do kt[rej nale/y modli: si",
a – przed wiekami – sk=ada: ofiary z
jedzenia, a nawet ludzi, dzi> w formie
symbolicznej; dusza ma stan': przed
Bogiem na S'dzie Ostatecznym, po
czym p[j>: do piek=a, lub nieba, za
z=e lub dobre uczynki.
Poj"cie stale pot"gowane, poprzez
wieki&
• W staro/ytno>ci – czcigodny cz=o-
wiek ]stworzy= ludzko>: na podobie<-
stwo swoje, znaczy& sp=odzi=, kierowa=
bezpo>rednio Izraelem\, Pontius Pi=at
pyta= Jezusa Chrystusa czy jest synem
Boga ]pytanie retoryczne\, bo dopu>ci=
si" czego> haniebnego; czyn jego, czy
raczej oskar/enie, wymazali pisz'cy
Bibli" mnisi.
• W Íredniowieczu – istota kt[ra
stworzy=a ziemi" i niebo, m"/czyzna
z siw' brod' spogl'daj'cy na ludzko>:
znad chmur, czuwaj'cy nad losami
wiernych ]nadal ludzkiej formy\.
R[j anio=[w kr"ci= si" woko=o, jak s=u-
gi ko=o cesarza, czy pszczo=y ko=o mat-
ki-kr[lowej; gdy jedni us=ugiwali mu
]jeden zapala= >wiat=o, ka/dego dnia,
wieczorem, drugi – zapewne >cieli=
=o/e, inni – pos=ugiwali przy stole\,
roje innych s=u/y=y Bogu w roli go<-
c[w, pos=a<c[w do ludzi.
Ten od zapalania >wiat=a zbuntowa=
si" w ko<cu, zwany jest Lucyferem,
od =ac. lux ]>wiat=o\, i pomy>le:, /e
uosobienie wszelkiego z=a, posta: z
o>limi uszami, rogami, krogulczym
nosem, i zawijastym ogonem, wszyst-
ko w kolorze czarnym, pos=ugiwa=a
Bogu, do czasu.
Ko<cz'c temat go<c[w-anio=[w –
anio= musia= mie: ptasie skrzyd=a by
sfrun': z niebios na ziemi".
Wg >redniowiecznych pogl'd[w,
B[g tylko raz zst'pi= na ziemi", z
niebios, popatrze: co te/ ludzko>:
wybudowa=a – Babilon, i rzek=& „oto
plemi" jedno i jeden j"zyk”, i pomie-
sza= B[g ich j"zyki, rozdzieli= na 70 i
2 ]czyt. wiele\, i rozproszy= po ca=ej
ziemi – roze{li= si", /e cz=owiek /yje w
jedno>ci i zgodzie; nie mo/e by:#
B[g ^ moc ˘ bogaty ^ zamo/ny.
• Obecnie – niesko<czony idea=
kt[ry stworzy= Wszech>wiat, bez
jakiejkolwiek formy.
Im wy/ej cz=owiek lata ]ju/ i nad
chmurami Boga nie ma\, im dalej si"ga
wzrokiem ]i na Marsie nie wida: dworu
B[g
jego anio=[w; kr[lestwa w j. polskim,
carstwa – w rosyjskim, i Jehovah’s
Kingdom – w angielskim\, im wy/ej
lata i im dalej si"ga wzrokiem – tym
bardziej pot"/ny B[g staje si" nie-
uchwytny i niewidzialny – boi si" mu
ukaza:... bo nie istnieje.
Wszechmocny i niesko<czony idea=,
– wszechmocny, lecz nie mo/e ukatru-
pi: diab=a, zwanego Lucyferem.
Ímiertelnik nie >cierpia=by diab=a,
ale B[g – tak# Niesko<czona doskona-
=o>:, we wszystkim, w wytrzyma=o>ci
te/, wi"c pozwala= diab=u us=ugiwa:
sobie dot'd, a/ samemu diab=u prze-
jad=a si" boska dobro:.
Wszechmocny, lecz Potopem uni-
cestwi= r[d ludzki. Do tego celu para
nied{wiedzi polarnych przyw"drowa=a
do staro/. Iraku, gdzie Noe budowa=
sw' Ark". Potop ¯ gr. potami ]rzeka\,
by= wylewem rzek Tygrysu i Eufratu.
Przewiduj'cy, lecz nie przewidzia=,
/e po Potopie wszystkie nieprawo>ci i
niegodziwo>ci od/yj' na nowo.
Niesko<czony idea=, lecz stworzy=
cz=owieka „na podobie<stwo swoje” –
pe=nego wad i przywar, w najlepszym
wypadku, bo s' jeszcze z=oczy<cy.
I myli si" co krok, swych najwi"k-
szych wyznawc[w potrafi kara: bez
powodu, nieszcz">ciami w postaci
plag, a szczeg[lnie warunkami pogo-
dowymi – huraganami i tornadami,
wylewami rzek i trz"sieniami ziemi.
“Chaw=a Bogu” m[wi' ci, co prze-
/yli, bo ci, co bardziej w Boga wierzyli,
lecz zgin"li, nie mog' powiedzie:
“do diab=a z takim Bogiem” i ca=ym
pomys=em /e istnieje.
Wszechmocny, lecz nie jest w stanie
przem[wi: do ludzko>ci – po>redni-
k[w w tym celu potrzebuje& Jezusa
Chrystusa, Mohammeda ]Mahometa\,
Josepha Smitha i Dawida Koresha w
USA, i licznych innych, wiod'cych
swe ko>cio=y, i z ich ust przemawia
do swych wiernych – ustami kler[w&
chrze>cija<skiego, islamskiego, mor-
mo<skiego, i licznych innych – jest
w wielu postaciach, r[/ny w r[/nych
rejonach Globu, jak odciski st[p yeti,
pozostawione na >niegu, ka/dy innej
budowy anatomicznej – tw[rczo>:
chytrych dla naiwnych.
Wszechmocny i pedofiliak, pedofile
w szeregach kleru kochaj' go, a on –
ich. Inaczej by nie pozwoli= im mie:
do czynienia z dzie:mi i ob=apywa:
ich narz'dy rodne ]je/eli osoba nie ma
potomstwa, znaczy – nie nadaje si" do
kontaktu z dzie:mi; nie zupe=nie praw-
da, lecz powa/ne ostrze/enie\.
Niesko<czony idea=, lecz pyszny
i zarozumia=y – ko>cio=y ka/e sobie
budowa: i ofiary sk=ada:, i gorzej –
gdy z ludzi, a najgorzej – gdy z dzieci,
niemowl't – bezbronnych; tak/e ze
zwierz't i ptak[w – o=tarze krwi' ich
zbroczone, cia=a spalone. Pod=y cz=o-
wiek za tymi krokami stoi, diabe= w
ludzkiej sk[rze. Íwi'tynie ka/e sobie
budowa: by je nast"pnie niszczy: po-
/arami, burzami, i trz"sieniami ziemi,
i k=ania: mu si".
Umi=owa= cz=owieka, lecz Jezusa
Chrystusa, syna swego, jedynego,
pozwoli= u>mierci: m"kami na krzy/u
tylko dlatego, /e by= absolutnie niewin-
ny. Wiernych unicestwia na wszelkie
mo/liwe sposoby, szczeg[lnie tymi,
kt[rzy w Boga nie wierz', np. Tatarami
w latach 1240–1287, plagami.
Istniej'cy wsz"dzie – w ka/dym
punkcie ziemi i zawsze, lecz – z drugiej
strony – do ko>cio=a trzeba chodzi: i
uczestniczy: tam w nabo/e<stwach,
mszach, najwyra{niej – poza ko>cio-
=em mo/e go nie by:.
Kler, nie pomny /e B[g – stary m"/-
czyzna z siw' brod', spogl'daj'cy na
ludzi zza chmur, i rojem skrzydlatych
anio=[w donosi im o swych zamiarach
– ucieka dzi> od takiego wyobra/enia
Boga, w zderzeniu z rzeczywisto>ci'.
Wed=ug najnowszej wi"c teorii, B[g
istnieje wsz"dzie, w ka/dym miejscu
i w ka/dej chwili. Je/eli tak, to po
co Bogu anio=owie$ I je/eli tak, to
B[g jest tak/e w sercach i umys=ach
okrutnych i przest"pc[w r[/nej ma>ci.
Czy nie tak$ Czy nie ma w tym logiki,
konsekwencji$
Lapsus za lapsusem.
Jednostki upo>ledzone emocjonal-
nie, pozbawione wra/liwo>ci, obdzie-
laj' okrucie<stwem otoczenie, i przez
to nie powinny mie: kontaktu z dzie:-
mi. Ciesz si", bo Jezus zmar= na
krzy/u, b"dziesz wi"c zbawiony... je-
/eli uwierzysz w jego bosko>: i szcze-
rze /a=owa= za grzechy /ycia.
?o=nierze hitlerowskich Niemiec
nosili na pasach “Gott mit uns” ]B[g z
nami\, lecz B[g pozwoli= im przegra:
wojn" 1939–1945 na rzecz bezbo/-
nych komunist[w. Takiego b="du nie
pope=ni=by najwi"kszy dure<. I wi"cej,
armia b=ogos=awiona przez papie/a
dla kt[rego komunizm jest >mier-
telnym zagro/eniem jak penicylina
na bakterie.
W Boga wierz' ludzie kt[rzy nie
zacz"li jeszcze my>le: ]dzieci\, lub
przestali ju/ my>le: ]starcy\, s=abi,
fizycznie i umys=owo, naiwni& dzieci,
starcy, kobiety ]˚baba\, ob=o/nie
chorzy, kalecy, i hipokryci, my>li
kr[tkiej – wszystkie grupy podatne
na uderzenie w nie i ich interesy, nie
znaj'ce /ycia i >wiata. Nie brakowa=o
ich w przesz=o>ci, nie brakuje i brako-
wa: nie b"dzie.
Tak/e gapie uczestnicz' w nabo/e<-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
B[g
stwach – ludzie /'dni ogl'dania
niecodziennych widowisk i stroj[w,
oraz lubi'cy tradycj", podatni na rytm
>wi't i przygotowa< do nich, a wi"c
g=[wnie kobiety.
Z orientacji seksualnej, B[g jest
pederast'. Sp=odzi= wprawdzie syna
nieletniej, bo 13-letniej Marysi ]uro-
dzi=a go w wieku lat 14-tu\, lecz gnany
poczuciem grzechu, wstydu, i wstr"tu
do kobiet – nigdy wi"cej nie ponowi=
aktu wsp[=/ycia z nimi. W cz=onkach
kleru znajduje uwielbienie.
Tak i Jezus, za podszeptem Ojca –
wykluczy= je z pracy duszpasterskiej.
Tylko m"/czyzna mo/e mie: ducha ˘
ojciec duchowny, na zasadzie& ojciec
daje dusz" dziecku, matka – cia=o.
Pr[/ne ko=atanie kobiet by zosta:
ksi"dzem – niewiasta nie mo/e by:
pederast'; jest to logiczna niedo-
rzeczno>: w oczach pederast[w, tu
sedno zakazu, nie uczestnictwo ich w
Ostatniej Kolacji, /e nie by=o ani jednej
z nich, gdy Jezus nada= uczestnikom
w=adz" apostolsk'.
Kobieta jest te/ umys=owo za s=aba by
manipulowa: umys=ami barank[w bo-
/ych ]˚baba\, to inna przes=anka
do zakazu.
Jeszcze inn', musz' to by: osobnicy
pozbawieni wra/liwo>ci, by zabija:
zwierz"ta i ptaki, mordowa: je<c[w,
niemowl"ta, by na o=tarzu z=o/y: ofiar"
Bogu; staropol. „offyerowacz bødze
dwye garlyczi ]offerat duos turtures\ albo
dwye goløbyczi panv, gedno za grzech,
a drvgø za obyatø.” ˚garlica.
“B[j si" Boga#” Nie b[j si" Boga,
gdy B[g – w osobie ksi"dza – boi si"
ciebie. B[g ma bowiem przemawia:
ustami kleru. Zwr[ci=em si" do ksi"dza
przed laty w sprawie cytatu z Biblii.
Ksi'dz zapyta= o me nazwisko – Jerzy
Dargiewicz, odpowiedzia=em. Chwila
ciszy, ksi'dz szuka= w pami"ci czy zna
takiego wiernego, po czym odpowie-
dzia=, /e Biblii nie ma, bo nie wiedzia=
do czego cytat ten mo/e by: u/yty.
B[g to kler, nic innego. Rosyjski
wlk. knia{ – Andrej, 1154–1175,
lubia= kler – kler nada= mu przydomek
“Bogolubskij” ]mi=uj'cy Boga\. I cho:
B[g ma by: wsz"dzie, w ka/dym miej-
scu i momencie – jedynie kler mo/e
wyra/a: my>li Boga i decydowa: czy
B[g odpuszcza grzechy czy te/ nie,
bo Wszechmocny nie jest w stanie
przem[wi: do wiernego.
„Spowiadam si" Bogu Wszechmo-
g'cemu...” – pocz'tek spowiedzi, gdy
wierni wyjawiaj' swe grzechy ksi"dzu,
bo B[g to ksi'dz.
Czy B[g w religii muzu=ma<skiej
ka/e si" spowiada:$ Allah jest wyra{nie
innym Bogiem ze swej natury, i wyna-
gradza swych wiernych w odmienny
b[j
spos[b. Co rejon >wiata to inny B[g.
Wracaj'c do Boga w postaci ksi"dza,
nie od rzeczy by=oby doda: kazania
ksi"/y z ambony. Nie tylko dlatego, by
obj': okiem wszystkich zgromadzo-
nych i by: lepiej s=yszalnym – tak/e
sta: bli/ej Boga, wyniesienie ponad
nich, kodowa: w ich pod>wiadomo>ci.
Cytat ze Ss 1953, katedra& nye zapo-
vyeda myly Kristus, bychmy szye
zvaly mystrzmy... any tez navky
na katedrze navczacz, czvsch na
vyschokyem stolczv nad lyvdzmy
szyedz'cz.
Wiara w Boga jest zjawiskiem
spo=ecznym, o pod=o/u genetycznym,
biologicznym, nie do wyeliminowania
przez to; kwestia krwi, niedorozwoju
osobowo>ci. Jest uderzeniem chytrych
w opony m[zgowe s=abych.
˚ko>ci[=, niebo, piek=o, pederasta i
niedorozw[j, Potop, S'd Ostateczny,
Wszech>wiat, wierny, kler.
staropol. 1285 ¢kaye sse bogu;
izbi ie bog zbauil; obetnicø bogu
vzdahø ]obietnic" bogu daj"\,
bosze moy; ymeycze nadzeiø w
bodze ]miejcie nadziej" w bogu\,
spewaycze bogowi; bog rzekl ku
mne; nye myey boga gyenego; ne
berzy darmo ymena boga twego;
blvsznyl naprzecyvo bogu; boze,
bancz mylosczyw mnye grzeszne-
mu; o bodze ]o bogu\,
w Ss 1953 prawie 9 kolumn cytat[w i 6
kolumn cytat[w «bo/y» ˘ b[g.
¯ pers. ]iran.\. baga ]$#\, Ø ^ A,
to by by=o zgodne z pochodzeniem
S=awian, s'siaduj'cych z Persami
ok. 2 tys. lat B.C., i wymow' Ø ^ A.
mo/e by:, i pewnie jest, po='czeniem
z anglosas. god ˘ >redniow. ang. i ang.
god, s=owotw. koncepcji 022& god ˘
bog gdy czyt. wspak.
Zale/no>: B[g  Jezus Chrystus
• Dla protestant[w, w tym Anglik[w
B[g by= kr[lem, a king ˘ Kingdom,
Jezus Chr. – wojewod', the Lord.
• Dla katolik[w, w tym Polak[w
B[g by= kr[lem ˘ Kr[lestwo Nieb.
Jezus Chr. – jego wojewod', Panem,
]Rz'dc', S"dzi', i Pisarzem,
czyli Wszystkim ¯ gr. pan\.
• Dla prawos=awnych, w tym Rosjan
B[g by= carem niebiesnym – car;
nebesnyj ˘ carstwo niebiesnoe,
Jezus Chr. – Rz'dc', Panem, Woje-
wod', Gospod;-Gospod,
ang. the Lord; pokr. gosudar ˘
gosudarstwo ^ rz'd, pa<stwo,
ang. state, empire; zwrot
grzeczno>ciowy w listach&
Milostivyj Gosudar –
Drogi Panie, ang. Dear Sir.
b[g Jezus Chrystus nie jest r[wny
Bogu-Ojcu, bo&
1. przez niego zosta= sp=odzony,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. zmar= ma krzy/u, za jego wiedz',
3. zmartwychwsta= i poszed= do nie-
ba, czyt. wzbi= si" nad chmury,
sk'd B[g-Ojciec spogl'da na
ludzko>:, i o swej woli donosi jej
skrzydlatymi anio=ami,
4. siedzi po prawicy ojca s'dz'cego
ludzi grzesznych ]wszystkich do
piek=a >le\, lecz Jezus zbawia
swych wyznawc[w ˘ Zbawiciel.
Aspekt zale/no>ci dla g=[w o umy-
s=ach s=abych.
niem. gott, szw. gud,
isl. guƒ, goth. guth, anglosas.
>redniow. ang. i ang. god;
anglosas. god ]dobry\ ˘ >redniow.
ang. gode ˘ ang. dog ]pies ^ z=y,
s=owotw. pokr. bies ^ diabe=, PB,
pies  bies s=owotw. koncepcji 024\,
ros. bog, bo'estvo-bo/estwo.
staroros. Bog=-Bog, bogovi-
bogowi ]bogu\, bogorodica.
=ac. Deus ]B[g\,
franc. du Seigneur, le Dieu ]B[g\,
anglosas. i >redniow. ang. God,
niem. Gott, goth. Guth, ang. God,
s=aw.-wo=. Bog= ]B[g-Ojciec\, lecz
staroros. Gospodin=-Gospodin,
Gospod;-Gospod ]Jezus Chrystus
Bogiem zwany, nasz Pan\.
˚Zbawiciel, Gospod.
z Bogiem# ]do widzenia, /egnaj\,
ang. adieu# ]good-by; farewell\ ¯
franc. ¯ starofranc. adieu
¯ =ac. ad % Deum ¯ Deus ]B[g\,
ros. s Bogom@-s Bogom#
(do svidaniq@-do swidanija#\.
b[j(ka wojsk., zdarz., osob.
1. walka, zbrojne starcie.
˘ b[jka, bojowy, bojownik,
zab[jstwo, ro(zb[j(nik, nab[j i
inne; znaczenie zmienione wsku-
tek dorozumienia,
2. strach ˘ niebojan, bojahuz
]tch[rz\. ˚bicie, bitwa, bojarzyn,
bojowania, bra<.
¯ holend. bui ]atak\.
staropol. bog ]b[j\, boyg, ku boiowi,
w boiu, acz wstane przeciwo mne
boy, gisz chczø boiow ]i/ chc' boju\,
mecz y boy ]miecz i b[j\, støpnym
boyem ]wst"pnym bojem\, 1444 bo-
iouania boyw, ca 1455 boy ˘ b[j.
=ac. 1. proelium, bellum, certamen,
franc. 1. le combat, la bataille,
2. frayeur, effroi,
ang. 1. battle, fight, encounter,
2. scare,
ros. 1. boj-boj, vzqt; boem-wzjat
bojem ]wzi': bojem, franc. prendre
d’assaut\, brat; boem ]ang. to take
by storm\, 2. ispug.
b[l, bole-:({< med.
zmys=owe wra/enie cierpienia.
staropol. bol. =ac. dolor, franc. la
douleur, le mal; la souffrance;
brachman
gr. poine ]kara\ ˘ =ac. poena ]kara\
˘ starofranc. peine, poine;
niem. pein, schmerz,
>redniow. ang. peine, ang. pain,
ros. bol;-bol, skorb;-skorb.
ros. bole-t;/zn;.
¢b[r s=aw., wal, wa= ¯ bor ¯
borba ]walka\ ˘ zab[r,
zaborole – zawale.
†b[r leśn. ˚granica ]$\.
do•b[r ^ do•brze; brze ^ granica.
b[r leśn. du/y, g"sty, stary las.
staropol. 1229 ¢bo}z|re, 1249 bor-
ram, 1256 bo}z|ram, 1277 silva-
rum, borrarum; in borram, borre,
1289 borram, 1394 bor, 1410 bor,
borrus, 1398, na sswem boru ˘
borr, bor –
1. las szpilkowy, zw=aszcza sosnowy,
2. las z barciami.
dun.-pol.-ros. bor=-bor –
1. sosnowy las,
ang. coniferous forest;
dun. ur % skov ]las\ ˘ urskov
]puszcza, b[r\,
2. za(garni"cie, /'danie,
pol. za(na•b[r. b[r ˘ ˚borowik.
B[r czysty ]nazwa miejsc.\ – same
drzewa iglaste, jedynie sosny i >wierki.
staroros. bor=-bor ]b[r\.
†b[stwo rel. staropol.
1. b[g,
2. natura boska. ˚bo/ek, bogini.
staropol. bostuo, bostwo, 1461 vy-
eszel' sze w poszivanyv bosz-
twa, 1466 bostwem natchnyeny;
thego dzyw bosthwu; uw=oczy
bostwu, ale nie uw=oczy= bostwu
pan nasz mi=y Jesus Cristus ˘
b[stwo. ˚mi=y.
=ac. 1. deus, 2. vis divina, divinitas.
b[>: ¯ k=u: rogami, czym> ostrym.
˘ bodziak.
staropol. pakibi wol bodøczy bilbi;
1466 obyema rogoma bodzye;
babø bik bodze ]bab" byk bodzie\.
staropol. po(prze(za(z•b[>:.
=ac. cornu petere.
franc. frapper des cornes,
>redniow. ang. goren ]k=u: rogiem
lub k=em\ ˘ ang. gore,
staroros. bol=-bo= ]ub[d=\ ¯ bodzie.
ros. bodat;-bodat.
†b[/nica rel. >wi'tynia.
staropol. 1431 boznycza synago-
ga, XV w. w bosznycz' synago-
ga; do bosznycze, w bosznyczy,
w ich bo/nicach, 1489 boznycza.
gr. synagoge ]zebranie, zgroma-
dzenie, sob[r\ ˘ p[{no=ac. syna-
goga ˘ starofranc. i >redniow. ang.
sinagoge ˘ ang. synagogue,
ros. sinagoga-sinagoga.
¢brachman łow.
braci
brach ]pies poluj'cy w"chem\,
}arch.| /e<ski rodzaj wy/=a, suka.
mieszka<cy staro/. Baktrii, w p=n.-
wsch. Afghanistanie, zwani byli
Brachmanami albo Ostrowskimi ¯
Ostr ]Wsch[d\, b="dnie gdy ostrow
]wyspa; nie ma tam wysp(y\. ˚ogar.
¢braci zdarz. uczta weselna.
ros. bracznyj pir, piruszka;
staroros. braci-braci.
†bracianek pokr. brat stryjeczny,
syn stryja, synowiec.
staropol. 1475 cognati bracz'nky
id est dwu brathv dzeczy.
=ac. filius patrui, franc. cousin ger-
main, ang. son of uncle, second
cousin ]the child of one’s parent’s
first cousin\,
ros. dvo[rodnyj brat.
†bracica bracia ]l. mn.\. ˚brat.
staropol. myedzi braczicz' cziny'
a gednay' ]mi"dzy braci' czyni i
jednaj'\.
=ac. fratres, franc. camarades,
ang. brothers, †brethren,
ros. bratcy-bratcy.
†braciec, bracieniec, braciniec
pokr. brat.
staropol. nye zabyay braczcza
sv'dv ]pro svad' – nie zabijaj bra:-
ca “swad'” – swego$, w zwadzie$\,
XV w. by braczczyv kasdj od-
pusczal , ca 1492. braczyczow
zydowszkych.
=ac. frater, niem. sohn,
franc. frere, anglosas. brothor,
>redniow. ang. i ang. brother,
staroros. brat=-brat.
†bracki, bracski przestarz.
staropol. 1425 braczszky,
1435 braczskich pyen'ndzi;
brathczkych rzeczhach, bracz-
kych rzeczi, braczskye,
1480 braczky ˘ bracki –
1. nale/'cy do brata,
2. nale/'cy do bractwa,
3. braterski,
4. bracki mi[d – uczta bracka.
bractwo społ. stowarzyszenie, ¯ brat.
staropol. bractwo, bracstwo.
staropol. o braczsthwach, bracz-
sthwa, w bracztwye, braczstwo –
1. stowarzyszenie,
1.a. cech, 1.b. zakon,
2. bratanie si", braterstwo.
=ac. 1. consociatio fraternitas,
2. fraternitas,
ang. 1. association, companion-
ship, fellowship,
1.a. guild, 1.b. order,
2. brotherhood,
ros. 1. ob]estvo-obszczestwo,
2. bratstvo-bracstwo.
†bracz ekon. zabieraj'cy co> si=',
prawdop. komornik, s=owotw. pokr.
dracz koncepcji 024, s=owotw. poch.
bracz ˘ ]s\karb, KCz.
˚ci'dzacz, jawnie(jawno-grzesznik.
wg Ss 1953& poborca$
bra:  j': ˘ za•bra:(j': ˘ zaj"cie
przez komornika ]zabranie si='\.
staropol. 1471 bracze albo gwal-
thowniczi exactores.
=ac. exactor.
ang. ]tax-\collector ]a person whose
work is to collect money due\,
ros. sbor]ik-sborszczik.
†braczel $
staropol. 1475 ...Dux Boleslaus
Mazouie emit hereditatem... a
filio Nicolaj pro duodecim mercis
argenti et equo, veste, tunicaque
per medium de ¢braczel, ¢pelles
asperioline sub veste, et barwa
castorina.
¢braczyna zdarz. †uczta.
s=owotw. pokr. brak ]wesele, uczta
weselna\, KCz.
staroros. brœhina-braczina,
ros. pir-pir.
bra: czasownik maj'cy szczeg[lne
znaczenie i og[lne jednocze>nie, jak
Niemiec – 1. s'siad z zachodniej
strony, zza Odry, i 2. cudzoziemiec
¯ nie % miec ¯ ziemiec ]Tatarzy
tak/e cudzoziemcami byli, lecz nie
nazywali>my ich Niemcami\.
bra: –
1. j':, ujmowa:, chwyta: ]si"\ ˘
rozebra: si" ]zdj': odzie/ z sie-
bie\ ¯ zebra: ]zj': do kupy\,
przed•si"•biorstwo ^
przed•si"•wzi"cie ¯ j': si",
z•bior•nik – po•jem•nik,
2. przyjmowa:, mniema:, s'dzi:,
˘ bra: kogo za co, za kogo innego,
3. liczne formy czasownikowe
rzeczownik[w.
Jak «bi:», tak «bra:» zmienia=o
rzeczownik w czasownik, st'd liczne
jego zastosowania do poj": niczym nie
zwi'zanych ze sob', i znalezienie re-
gu=y, wsp[lego czynnika, jest niemo/-
liwe, poza opisan' funkcj' zmiany.
1. zmiana rzeczownik[w w
czasowniki&
bra: kierunek – kierowa: si",
bra: zakr"t z du/' pr"dko>ci'
– zakr"ca: z tak',
bra: rozbieg, rozp"d, wira/,
bra: g[r" – g[rowa:, przewa/a:,
bra: wag" – pocz': przewa/a:
w zmaganiu, z chwiejnej r[w-
nowagi pocz': przenosi: j' na
jedn' ze stron,
bra: odwet, rewan/ – dokonywa:
czyn[w maj'cych ten charakter,
bra: udzia= – uczestniczy:
]dzia= ^ czest ˘ cz">:\,
bra: miar" – dokonywa: pomiaru,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
bra:
bra: >lub – zawiera: zwi'zek
z kim lub czym, >lubowa:,
bra: rozw[d – rozwodzi: si",
bra: urlop – korzysta: z urlopu,
bra: na j"zyki – obgadywa:,
bra: na cel – celowa:,
bra: s=owo – uzyskiwa: od kogo przy-
rzeczenie, zobowi'zanie potwier-
dzone s=owem honoru,
bra: czyj' stron" – opowiada: si"
za kim,
bra: w rachub" – liczy: si" z czym,
uwzgl"dnia:,
bra: w dwa ognie – atakowa:,
ostrzeliwa: z dw[ch stron,
bra: do siebie – czyni: domowni-
kiem, przyjmowa: na sta=e,
bra: do serca – przejmowa: si",
bra: nogi za pas – ucieka:,
bra: kogo w obroty, do galopu –
zmusza: kogo do czego, zw=aszcza
do wyt"/onej pracy, wysi=ku, ener-
gicznego dzia=ania,
bierze ochota – opanowuje,
bra: wag" – pocz': przewa/a:,
g[r" bra: nad czym, nad kim,
ryba bierze – daje si" =owi: na przy-
n"t"; te/ podbierka na ryby ¯ bra:,
2. ujmowa:, chyta: r"k' albo na-
rz"dziem, przystosowa: do niesienia,
trzymania ˘ bra: dziecko na r"ce,
worek na plecy, psa na smycz,
nie bra: do ust – nie je>:, nie pi:,
bra: na swe barki – obci'/a: si" czym,
j': ˘ przy•bra:(j': np. postaw",
3. dostawa: na w=asno>: lub okresowe-
go u/ytkowania, obejmowa: w posia-
danie, kupowa:, nabywa:, najmowa:,
wypo/ycza: ˘ bra: pobory, pieni'dze,
pensj", premi", co na kredyt; bra:
doro/k", taks[wk",
4. zdobywa:, zabiera: co si='; wy-
wiera: przymus, przemoc, ogranicza:
czyj' swobod" ˘ bra: do niewoli,
je<c[w, /ywcem, szturmem, bra: kogo
w karby, w ryzy,
5. oszukiwa:, czyni: kogo przed-
miotem kpin, /art[w ˘ bra: kogo
na kawa=,
6. =udzi: kogo fa=szywymi nadziejami,
pozorami ˘ podbiera:,
7. wprowadza: w b='d; zmusza: ˘
bra: kogo na lep,
8. czerpa:, korzysta: z czego jako
zasobu, {r[d=a, punktu wyj>cia; mie:
pocz'tek gdzie w czym ˘ bra: przy-
k=ad, wz[r z kogo, czego,
9. wk=ada: na siebie, wdziewa:, nosi:
co, chodzi: w czym; u/ywa: czego ˘
bra: palto na siebie, buty na nogi.
10. powierza: komu jak'> funkcj" ˘
bra: s=u/'c' do dziecka, bra: ulubie-
nic" za /on", za >wiadka, do ta<ca.
11. podejmowa: si" pe=nienia, wy-
konania czego, zobowi'zywa: si" do
czego ˘ bra: jak'> prac", posad", bra:
na sw[j koszt.
bra: cia=o
12. pokonywa:, zwyci"/a: kogo; po-
konywa: jak'> trudno>:, przeszkod"
˘ ko< bierze r[w, p=otki,
13. uzyskiwa:, zdobywa: co jako
wyraz pierwsze<stwa w czym, uznania,
wyr[/nienia ˘ bra: pierwsze miejsce,
nagrod", medal,
14. u/ywa: czego, stosowa: co jako
zabieg leczniczy, higieniczny, za/y-
wa: ˘ bra: lekarstwo, k'piel, na
przeczyszczenie, na poty.
15. by: przedmiotem uderze<, cios[w
˘ bra: lanie, baty,
16. u/ywa: czego w jakim celu, z
jakim> przeznaczeniem ˘ bra: pole
pod /yto, ziemi" pod upraw",
17. ujmowa:, stosowa: co w jaki>
spos[b; traktowa: kogo jako..., uwa/a:
kogo za... ˘ bra: co dos=ownie, >ci>le,
powa/nie, na serio, lekko; za punkt
honoru, za cel, za podstaw"; kogo za
kogo> innego – przyjmowa:,
18. selekcjonowa:, pokr. elekcja ˘
wy(o(prze(do•biera:,
wybory i wyb[r.
da: ]w jedn' stron", od siebie\ – bra:
]w drug', do siebie\ ¯ wrot, oborot,
gr.-celt. BW;
prastare, ra•b  b•ra; rabowa:,
grab(i: ]chwyt(a:\  bra: ]j':\ ˘
bra: ]poj':\ za /on", pobrali si" ˘
brak ]zawarcie zwi'zku ma=/e<skie-
go, pojmowanie w taki zwi'zek, dosł.
dob[r\, ˚brak,
biernia – pob[r; branka,
bra:, bior", bierze OAE, liczne,
znacznie r[/ni'ce si" formy utrudniaj'
ustalenie pierwowzoru, poza «br»,
prawdop. «bir» ˘ pol. «bier» ˘ «bior».
˚czyn pokr. ˚j': ˘
na•czyn•ie ^ po•jem•nik; z•bior•nik
˘ j': si" ^ bra: si" za co, do czynu,
chwyta: si" ]roboty\, po ^ na.
staropol. w czem szyø ogyen by-
erze ]w czym si" ogie< bierze\, i/e
ju/ bior' miot="; iensze po spolu
se mnø slotke bral ies karme;
byerzyczye albo przymicze; u{ra-
lam cia=o jego wszytko zedrane;
iemsze po spolu se mnø slotke
bral ies karme;
1424 byerzeczye albo przymicze,
1456 wszem byerzaczim,
1471 byerzmy sumamus,
XV w. byerzczye y gedzczye
s thego wszythczy; byerzcye
pyyczye }ss tego| wszythczy;
y oblicze grzesznich byerzcze,
zbiera:&
ca 1413 kedy byerzø grona,
ca 1455 iagodi vinne byerza, 1425
oral ablo ssekl, albo syano bral,
podbiera:& Stanislaw czso bral
pczoly, to bral na prawem swem,
yako na prziwileyu ma,
czerpa:& 1402 o chtorø wodø za-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
lowal na mø Iasek, tøm ya bral
s yego wolø, eze mi otpusczil s
gego studney, 1441 o ktor' wod'
Przemysl na mya zalowal, tam
ya bral s gego wolya,
w Ss 1953 11,5 kolumny cytat[w ˘
bracz, byerze ]bierze\, byerzczye
]bierzcie\, byerzø ]bior'\, bral ]bra=\,
byerzaczim ]bior'cym\ –
1. bra: – ujmowa: w d=o<, chwyta:,
bra: imi" – wymawia: imi",
u/ywa: je,
bra: >lub – >lubowa:,
bra: prawo, ortel – wydawa: wyrok,
bra: moc – umacnia: si",
bra: wstecz – apelowa:,
bra: przyczyn" – przyczynia: si",
bra: bydlenie – bra: mieszkanie,
bra: szkod" – ponosi: szkod",
bra: cierpienie – cierpie:,
bra: rad" – radzi: si",
bra: przyk=ad – na>ladowa:,
bra: wol" – sk=ania: si",
bra: przysi"gi – odbiera: przysi"g",
bra: na pomoc, na my>l, na rozum –
pomaga:, my>le:,
bra: na kogo> – przekazywa:
na kogo>,
bra: na co> lub ku czemu> –
przerzuca: odpowiedzialno>:,
bra: prze bog – /ebra:,
bra: w dziedzictwo, obron" –
dziedziczy:,
bra: w prawo – przenie>: pod ]inn'\
jurysdykcj",
bra: w si" – mie>ci:,
bra: z j"ctwa – uwalnia: z niewoli,
bra: – wnosi:, przypuszcza:,
2. o pieni'dzach, daninach, czynszach,
ja=mu/nie – pobiera:, otrzymywa:,
dostawa:,
3. zabiera:, zajmowa:, grabi:,
4. wybiera:,
5. bra: si" –
5.a. i>:,
5.b. sposobi: si",
5.c. podawa: si" za kogo>,
5.d. opiera: si".
staropol. do(na(o(ode(po(prze(
(przy(roze(u(wez(wy(za(ze•bra:,
na(prze(roz(u(wy(za(z•biera:,
biera:.
franc. prendre, recevoir; porter;
reussir, p[{ny anglosas. tacan,
>redniow. ang. taken ˘ ang. take,
rosyjsko-francuskie znaczenia&
ros. brat;sq ]se charger de pren-
dre sur soi, enterprendre, se mettre;
toucher\, brat; prim≠r= ]pren-
dre exemple\, brat; storonu
]prendre le parti\;
ros. brat;-bra:, vzqt;-wzia:
]wzi':\.
staroros. sobra-sobra ]zebra=\,
izbrawa-izbrasza ]wybrali\.
za(na(po(u(prze(przy(o(do(ode(
(pode(nade(wy(ze(roze•bra:,
brak
na(prze(roz(u(wy(za(z•biera:.
~bra: 1. ujmowa:, chwyta:, j':,
2. przyjmowa: w swoje posiadanie.
ros. brat;-brat ]bra:\, ang. to take.
za•bra: – przej': ]cz"sto si='\
na•bra: – wiele wzi':
po•bra: – wzi':
u•bra: ]si"\ – w=o/y: na siebie
prze•bra: – 1. wybra:, prze ^ wy,
2. przekroczy: miar"
przebra: si" – zmieni: odzie/
przy•bra: – ozdobi:
o•bra: – wok[=, dooko=a ˘
obierki
do•bra: – dopasowa:
ode•bra: – przej': ]czasem si='\
pode•bra: – podej>: podst"pem
nade•bra: – uj': troch"
wy•bra: – wyselekcjonowa:,
ze•bra: – zgarn':
roze•bra: si" – zdj': odzie/
†bra: cia=o ty:.
ang. grow fat, put on weight,
ros. tolstet;-to=stiet.
†bra: przed si"
bra: pod uwag", rozmy>la:.
ang. contemplate,
ros. obdumyvat;-obdumywat,
razmywlqt;-razmyszlat.
†bra: si"
udawa: si", wybiera: si" gdzie.
ang. going to,
ros. namerevat;sq.
¢braha celt. – wywar po przep"-
dzeniu w[dki, pasza dla byd=a.
Wprowadzone na Ru> ]...\,
=ac. bracium, franc. braser, iryj-
skie braich, kimryjskie brag ]s=[d\.
brajl alfabet dla niewidomych oparty
na uk=adzie sze>ciu wypuk=ych punk-
t[w, odczytywanych za pomoc' dotyku.
¯ nazwisko Louis Braille ]1853\,
ang. braille.
¢brak }arch.| zdarz. wesele,
uczta weselna, biesiada.
dosł. }wzajemny| dob[r }m=odego i m=o-
dej| ˘ dobra: si" ]dopasowa:\, pobrali
si", tj. zawarli zwi'zek ma=/e<ski
¯ ma= ]m'/\ % /ena ]/ona\.
s=aw. brak=, ros. 'enit;ba-
-/enitba, brak-brak.
†brak wyb[r ˘ bra:.
staropol. 1425 brakowanego,
1427 bracowanego ˘ brakowa: –
1. wybiera:,
2. zbiera: winne grona.
Ss 2011& przebiera:, grymasi:,
wybredza:.
ang. choose,
ros. vyb-irat;/rat;.
brak(arz(owa:(n':(or[b(
(or[bstwo
wada, defekt, skaza, b='d; niedob[r,
brakarz
niedoci'gni"cie.
¯ bra ]b[r, A ^ Ø\ % k ]do\.
>redniow. wo=. brak ]dob[r\ ˘
brak ]niedob[r\, na s=owotw. konc.
026& «jak oni tak, to my na opak».
ang. lack, deficiency, absence,
ros. nedostatok-niedostatok.
mSjp 1969& brak ¯ niem.,
brak – niem. mangel.
†brakarz wymieniaj'cy pieni'dze.
†brakowa: czynność.
1. wybiera:,
2. zbiera: winogrona.
brakteat moneta., ozd.
p=aski, cienki, jednostronnie bity
z=oty medal, noszony jako ozdoba.
1. brama bud.
staropol. 1412 Samborowska
brama, 1445 Kazimirska brona;
odewrze tobye broni ]portas\;
brona zawarta bila;
postawil broni gego ]posuit portas
eius\;
skazil oltarze przed bronamy;
møszowye bronny w noci vcyekly
drogø tey broni ]per viam portae\,
gesz gest myedzi dwoym murem;
w bronye ]quae est in porta\;
podlug broni myesczskey;
vstauil wrotne w bronach domv
bozego;
mur ierusalemski skazon gest, a
broni gego spalyoni sø ognyem ˘
staropol. 1. brona ]brama\&
1. brama ]g=[wnie warownia\,
stra/nica,
2. op=ata za przejazd lub przew[z
czego> przez bram".
ang. 1. gate, watch-tower,
2. entrance-fee.
ros. 1. vorota, 2. plata za vxod-
p=ata za wchod.
2. †brama rel., ozd.
1. pude=eczko u/ywane przez ?yd[w
podczas modlitwy, zawieraj'ce ust"-
py Biblii pisane na pergaminie,
2. ozdoby noszone przez kobiety na
nogach ]lub r"kach\.
staropol. ca 1500 ...quam antigui
deferbant ante pectus, brama.
3. †brama odzież. brzeg szaty.
staropol. ca 1500 ...ein sawm,
bram'.
ang. border,
ros. bord[r-bordiur.
brami-n(izm rel.
†bramka odzież.
drogocenny kobiecy str[j.
bram-a(ka(karz(kowy ¯ rama.
1. bud. wej>cie do grodu, dworu;
dzi> ruchomy rodzaj zamkni"cia
na zawiasach, du/e drzwi, furta,
2. bramka – sport.
s=owotw. pokr. rama ]ang. frame,
BF\, brona, OA, MN ˘
obrona, bro< ]bia=a, ostrze\.
ang. gate, ros. vorota-worota.
†bramowa: odzież. obszywa:,
lamowa:, stroi:, ozdabia:. ˚Ss 2011.
ang. border,
ros. obw-ivat;/it;.
branie czynność. ¯ bra:.
staropol. branie.
†brani-ec(ca poz. społ.
niewolnik, jeniec;
staropol. branycza ˘ branica
– branka, niewolnica.
ang. slave,
ros. rab-rab, nevol;nik.
†branina hist. kraina.
branka
1. uprowadzona kobieta, ¯ bra:,
2. nazwa poboru do wojska carskie-
go, dokonywanego noc', w>r[d
opozycji,
staropol. branica ]branka\.
brankard kolej.
bransoleta ozdoba w formie ma=ej
obr"czy, noszona zwykle powy/ej
przegubu r"ki; kajdanki w j"zyku
z=odziei i wi"{ni[w.
=ac. brachium ]rami"\ ˘ brachiale
]opaska wok[= ramienia noszona w
formie ozdoby, szczeg[lnie powy/ej
=okcia\,
starofranc. bracel, brachel ˘
zdrobnienie ang. bracelet,
ros. braslet-braslet, zapqst;e.
†brant jubiler. pr[ba z=ota lub srebra
]tak/e cenny kruszec, brylant$\.
ang. brand ]znak firmowy, pi"tno\
ros. tavro-tawro, kleimo, znak.
bran/-a(owy oddzia=.
ang. branch ]ga='{, oddzia=\.
bra< wojsk.
1. walka na bro< r"czn', starcie si=,
bitwa,
2. zbrojni.
˘ pol. ˚bro•ni:(<, OA, obrona,
u•branie ]o•bicie\ – po•krycie }cia=a
odzie/'|,
s=aw. bran;.
ros. branit;/nyj ]obra/a:,
znies=awia:, l/y:, =aja:, z=orzeczy:,
wojowniczym by:\; wo=. ltps&
...i bys bran; tœ'ka. me'i
nimi... izb;eno bys ix=
mno'stvo. ≥t; bys veliha-
vyj Filq. wo=. 1428 pod 6727
]1219 r.\, w rzecz. 1216.
ispolhivwa 'e konni-
ky c p≠w;ci. poidosta s
tixost;[. na bran;. srdce
'e e[ kr≠pko na bran;. i
oustremleno na bran;. wo=.
pod 6759 ]1251 r.\, w rzecz. 1247.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
brat
Danil= 'e vid≠v; bliz;
bran; Rostislavl[. i Fil[
v zadn≠m polkou sto≥wa.
s= xorogov;[. wo=. 1428 pod
6756 ]1249 r.\, w rzecz. 1245.,
dalej&
i bys bran; l[ta. me'i
imi. pada[]im= 'e ø
oboix= mnogo. Vasilkovi
'e i smovitovi. kr≠pko
dro'a]i bran;. ...posla 'e
Vasilko k= bratou si. gl˛œ.
≥ko bran; si velika est;.
wo=. 1428 pod 6759 ]1251 rokiem\,
w rzecz. 1247.
¢braszno spoż. jad=o, >niad ]snied\.
Latopis 1116 brawno-braszno,
staroros. brawna, braw;na-
braszna.
brat(a:(erski(erstwo(ni(
(aniec(anica(owa(anek pokr.
brat przyrodni – od jednej matki,
lecz r[/nych ojc[w.
bratanica – c[rka brata.
w Íredniowieczu bra:mi zwali si"
tak/e stryjeczni i cioteczni bracia.
bractwo& kompania, towarzystwo,
zrzeszenie, grupa, gromada.
staropol. bracki – nale/'cy do brata.
koncepcji 002.A., T ˘ C; U ˘ Å&
krug – drug ]brat\
kru/y: – dru/y: ]brata:\ ˘
dru/yna, dru/ba
kr'/y: – dr'/y: ]obraca:, wierci:,
lecz i w zwi'zku z bratem\
kr'g – dr'g ]okr'glak ¯ kr'g\
brat – osoba p=ci m"skiej od tej
samej matki, najwyra{niej te/ drug.
gr. frathr, =ac. frater,
sanskr. bhratar, Ulfilas brothr,
anglosas. brothor, >redniow. ang. i
ang. brother, staroirland. brathir,
niem. bruder, bruoder,
holend.-saks. broder, broer, broor,
island. brodur,
szw. i dun. broder, pers. berader,
wo=. 1289 brat=, brati≥,
bratπa, brat;≥ ]bracia\, bra-
t;e[ ]braci'\, bra†a ]braci\,
brat¨ ]bratu\, bratouhœdom
]bratankiem\, bratouhada ]bra-
tanic'\,
mazur. ok. 1450 bratanihi ]bra-
tankami\ ¯ wo=.
staroros. brat;, brat=, brat-
brat, brat;q-bratia ]bracia, braci\.
s=aw. bratanek, syn brata, synowiec,
TF ˘ isl. nefi ]bratanek\, ang.
nephew, franc. le neveu,
Latopis 1116 netπj-netij.
ros. nplemqnnik=-plemiannik.
staropol. brat, bratr, bracia –
1. brat rodzony, 2. krewny dalszego
stopnia& a. brat przyrodni, b. brat cio-
teczny, ciotoczny, c. brat stryjeczny,
d. cz=onek jednego rodu, 3. cz=onek
bratanka
tej samej grupy ludzi.
¸r[d=o nazw wsp[lnoty plemiennej&
ojciec, mama, brat, siostra, c[rka,
wdowa – niemo/liwe do ustalenia ze
wzgl"du na ich staro/ytno>: i szerokie
rozpowszechnienie.
†bratanka pokr. stryjeczna siostra.
¯ bratanek ]stryjeczny brat\.
†bratek, bratrzyk braciszek.
bratek bot.
Viola tricolor, gat. kwiatu.
¢brat-enik(inicz brat(anek; Lat-
opis 1116 brat-enik=/inih=-
brate-nik(inicz.
†bratnal, bretnal gw[{d{.
brato-b[jca(b[jczy(b[jstwo(wa
†bratog=owiec bratob[jca.
†bratowizna spu>cizna po bracie.
†brat[w pokr. nale/'cy do brata.
†bratrzyk, bratek braciszek.
brauning broń. ¯ J.M. Browning.
brawo# dzielny, odwa/ny, >mia=y;
okrzyk pochwa=y; brawur•a(owa:
ital. bravo, franc.-ang. brave
ros. xrabryj, smelyj.
†brawowa: osob. ˚Ss 2011.
brawur-a(owa:(owy
osob. lekcewa/y:.
ang. disregard,
ros. nepohtit;-niepocztit,
prezret;-prezret,
br'z(owa:(ownictwo(ownik
metal.
stop miedzi z innymi metalami;
ital. bronzo ]¯ miasto Brindisi, =ac.
Brundisium\,
ang.-franc. bronze, ros. bronza.
br'zowo~ pierwszy cz=on wyraz[w
z=o/onych wkazuj'cy na odcie<
br'zowy przedmiotu ˘
br'zowoz=oty, br'zoworudy, itp.
br'zow-y(ie: kolor.
niem. braun, anglosas. brun
>redniow. ang. brown, broun, ang.
brown, ros. bronzobyj.
break jęz., sport.
ang. break ]przerwa, i szereg
innych znacze<\.
bred-zi:(nia jęz. ple>: g=upstwa,
m[wi: od rzeczy, g=upstwo, nonsens.
s=owotw. pokr. bzdura&
b•zdur]a\  b•redz]i:\, s=owotw.
konc. 022 ]czyt. wspak\, U ˘ E.
breja ma{, mieszanina cia= sta=ych
i p=ynnych. ˚bryja.
brek kolej., pojazd.
1. budka przy >cianie towarowego
wagonu kolejowego, przeznaczona
dla hamulcowego,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. przestarz. odkryty pojazd z wyso-
kim koz=em i wielkim pud=em z
=awkami.
¯ ang.
brelo-k(czek ozd. wisiorek z metalu.
¢bremja ci"/ar, brzemi", obci'/a:.
ros. bremq.
¢brenie nieczysto>ci, ka=, odchody.
brenie-brenie.
staroros.
†bresin ryba. rodzaj sieci.
bretnal wielki gw[{d{ /elazny
z du/ym =ebkiem.
breto<ski etn.
spoż. fasolka po breto<sku.
¯ Bretania ]we Francji\.
brew, brwi anat., włos.
g[rna cz">: oczodo=u kr[tkim w=o-
sem pokryta.
¯ b % rew ]g[ra, wysoko\ ˘
krew, posoka.
staronord. brun, anglosas. bru,
>redniow. ang. browe, bruwe,
ang. brow. s=aw. brov;,
staroros. brovi-browi ]brwi\,
ros. mostki, sxodni.
brewerie zdarz.
g=o>ne, ha=a>liwe zachowanie si",
awantury, ha=asy.
brewiarz rel. modlitewnik Ko>cio=a.
=ac. breviarum ¯ brevis ]kr[tki\
ang. breviary, ros. trebnik.
brewiono polano, pokr. drewno.
brezent gruba, nieprzemakalna tka-
nina s=u/'ca do wyrobu namiot[w,
plandek, nieprzemakalnej odzie/y.
¯ holend. presenning.
franc. bache ]goudronnee\,
ang. tarpaulin, ros. brezent-brezent.
¢brezet czynność. strzec, pilnowa:.
staroros. brezet;, brez≠t;-
brezet, ros. berecz lub bere:.
¢brezg pora dnia. brzask, >wit(anie.
ang. dawn, daybreak,
staroros. br≠zg-brezg,
ros. passvet-rasswiet.
†brezylia drewno farbiarskie.
†brlok anat. zezowaty.
brn':, br[d, brd ruch. czynność.
posuwa: si" wolno w terenie zalanym
wod', bagnistym, b=otnistym, b"d'c
pogr'/onym w wodzie.
franc. passer la riviere a gue, ang.
flounder, wade, cross the river,
ros. perepravit;sq herez
r≠ku v=-piereprawitsja czerez rieku.
†brocznica lub ob=ocznica lub
oblecznica $, bud. przedsionek.
staropol. brocznicz' ]war. kal.
oblocznycza\ vestibulum in ostio
templi.
brodek
=ac. vestibulum ˘ franc. vestibule,
ang. vestibule, niem. hausflur,
vorsaal,
ros. seni-sieni, prixo'aq.
broczy: krwi', med.
broda(ty(cz(wka włos. zarost twarzy.
broda anat., włos. dolna, zaro>ni"ta
]lub nie\ cz">: twarzy.
gr. pogon, =ac. barba,
staroniem. wy/yn i anglosas. bart,
staroang. i ang. beard,
holend. baard, isl. bard.
staropol. w brodø ]w brod"\, nye
bødø golicz glowi any brodi,
cyekli gemu szlyni na brodø
]ciek=a jemu >lina na brod"\ ˘
broda –
1. włos. zarost, 2. /uchwa,
3. bot. czartowa broda&
3.a. polna rze/ucha,
Lepidum ruderale L.,
3.b. tawula, Spiraea Aruncus L.
4. kozia broda –
4.a. ostr[/ka, Delphinium Consolida L.
4.b. bot. tawula, Spiraea Aruncus L.
4.c. jaki> lek z w=os[w koziej brody.
=ac. 1. barba, 2. mentum,
ang. 1. beard, 2. chin,
1. niem. bart, anglosas., >redniow.
ang. i ang. beard,
2. goth. kinnus ]policzek, ko>:
policzkowa\ ˘ anglosas. cin, niem.
kinn, >redniow. ang. i ang. chin.
staropol. o thy chlopye brodathy
˘ brodaty ]wielki, stary – ˚przydo-
mek jak Henryk Brodaty\.
barba ˘ barbarian ]brodaty\, kt[re
nast"pnie zmieni=o znaczenie,
wskutek obchodzenia si" brodatych
z je<cami.
wo=. 1289 boroda, borodou
]brod"\, s borody ]z brody\,
bradatyi ]brodaty\
˘ ros. boroda.
†brodacz bot. obrazki,
Arum maculatum L. staropol. 1472
brodacz barba aaron.
†brodawica anat.
brodawka piersiowa.
staropol. 1472 brodawka, brodawc-
cza ]pro brodawicza\ mamilla.
=ac. mamilla, franc. tetin, mame-
lon, ang. nipple, ros. grudnoj
susok-grudnoj susok.
brodawka anat.
kurzajka na brodzie.
staropol. 1472 brodawka porrus,
1481 brodawka vernca ]pro ve-
ruca\ vel warex, XV brodawka
puberta –
1. brodawka, 2. brodawka piersiowa.
=ac. 1. verruca, 2. mamilla.
brodek ma=y ˚br[d, ˘ brodzi:.
staropol. 1452 brodek.
brod=o
staropol. 1425 do brodowe drogi ˘
brodowy – nale/'cy do brodu,
ang. small ford.
†brod=o st[g }p[=kopek$, J.D.|.
staropol. 1419 artocopum albo
brodlo feni, 1440 jacom ya zitha
sz bro}d|la gwaltem Pyotrowi ne
bral ]jakem ja /yta z brod=a...\,
}/yto w snopach sk=ada si" w p[=kop-
kach; za> siano w stogach, J.D., nie
pierwszy to b='d mieszczuch[w – au-
tor[w Ss 1953|.
brodzi: chodzi: po p=yci{nie. ¯ br[d.
brodziec ptak.
1. Totanus, ptak b=otny,
2. brod{ce – rz'd ptak[w o wyso-
kich nogach.
brodzik ma=y br[d, p=ycizna
†brog, borg ekon. na kredyt.
staropol. brog, borg.
broi: sabota/ dzieci"cy, wyrz'dze-
nie drobnej szkody, p=ata: figle,
dokazywa:.
staropol. any krzywego swyadecz-
stwa broy; ma bicz broyona ˘ broi:
– 1. czyni:, wykonywa:,
2. bra: udzia=.
=ac. facere, ang. to make, to do, to
act, ros. delat;-die=at.
†brojenie czynność.
1. czynienie, post"powanie, zacho-
wanie si",
2. przestawanie, po/ycie, wsp[lno>:.
staropol. broyenye.
=ac. 1. negotium, habitus,
2. commercium cum aliquo,
ang. 1. handling, 2. life, compa-
nionship, living together, com-
monalty,
ros. 1. upravlenie, vedenie,
obxo'denie (s kem), 2. sosu-
]estvovanie, ob]estvo.
brojler(nia
kurcze bardzo intensywnie tuczone,
przeznaczone do spo/ycia.
¯ ang. broil ]gotowa:, piec\.
brokat tkan. droga materia, odzie/,
ozdobiona wzorami,
=ac. brocare ]haftowa:, wyszywa:\
hiszp. brocado, ang. brocade.
brom chem. pierwiastek chemiczny
wyst"puj'cy w przyrodzie tylko w
zwi'zkach kt[re u/ywane s' w prze-
my>le chemicznym i lecznictwie.
gr. oromos ]smr[d\ % ine,
franc. brome, ang. bromine,
ros. brom-brom.
bromek chem.
s[l kwasu bromowodorowego.
1. †brona bud. brama ¯ frame, BF.
s=owotw. pokr. brama, OA, MN,
staropol. brona ]brama\&
1. brama ]g=[wnie warownia\,
stra/nica,
2. op=ata za przejazd lub przew[z
czego> przez bram".
ang. 1. gate, watch-tower,
2. entrance-fee,
ros. 1. vorota,
2. plata za vxod-p=ata za wchod.
2. †brona moc.
staropol. w bronye in potestate.
=ac. potestas,
franc. la force, vigueur,
anglosas. miht, m≤ht ˘
>redniow. ang. mighte ˘
ang. might, power,
ros. moh;-mocz }staropol. cz ^ c|.
3. brona roln. brona, narz"dzie
rolnicze zrywaj'ce i wyr[wnuj'ce
wierzchni' warstw" zaoranej gleby.
staropol. 1411 yacom ya ne zwøl
Adamowi broni na polu,
1437 brona erpica,
ca 1455 brona rolna dentena;
kazal gy cepi mlocycz, a zelyazen
broni ]trahas\ po nych wloczicz,
1456 brona et radlo aratrum,
1463 brona trageta,
1471 zielazne brony trahas,
1471 brona arpica,
XV w. brona traha,
ca 1500 bron' erpica; grabye vel
bron' rastrum ˘ brona –
=ac. occa, crates dentae,
franc. la herse, >redniow. ang.
herwe, harwe ˘ ang. harrow,
ros. borona-borona.
bron-a(owa: narz"dzie rolnicze
w formie ci"/kiej kraty, opatrzonej
ostrymi z"bami, s=u/'ce do wyr[w-
nywania roli po przej>ciu p=uga;
ci'gnione przez konia lub konie.
staropol. 1411 broni na polu ]brony
na polu\ 1437 brona erpica,
ca 1455 brona rolna dentena,
1453 brona et redlo aratrum,
1463 brona trageta ˘ brona.
=ac. occa, crates dentatae.
franc. la herse,
>redniow. ang. herwe, harwe ˘
ang. harrow, ros. borona-borona.
bronchit med. zapalenie b=ony >lu-
zowej oskrzeli, powoduj'ce kaszel i
wydzielenie flegmy; nie/yt oskrzeli.
~broni: czas niedok. ¯ bro< ¯ bra<
gr. bronchos ]oskrzela\ ˘ bronch %
`tis ˘ p[{no=ac. bronchitis ˘
ang. bronchitis,
ros. bronxit, vospalenie
bronxov-wospalenie bronchow.
†bronia bro<.
bro-ni:(< chroni:, os=ania:;
1. ochrania:, chroni: przed,
2. wz(za•brania:, nie pozwala:,
nie dawa:, zakazywa:.
bro< Bo/e ^ nie daj B[g.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
broni:
bro< i broni: s=owotw. pokr. bra< –
>redniow. walka na miecze i tarcze;
miecz ¯ mieta:, miota: ^ wywija:
czym, ciska:, T ˘ Cz;
tarcza czyli szczyt, szczit ^ os=ona ˘
zaszczyt; tarcza ¯ t % arcze, tj. =uk.
miecz, tarcza ^ szczyt, =uk, strza=a ¯
stre=a – >redniowieczne rodzaje broni.
bra< s=owotw. pokr. dra< ˘ rani:,
i gra< ]¢ostrze\, s=owotw. konc. 024.
staropol. bronia – bro<.
staropol. 1439 nye bronicze,
1443 tuere albo bronicz,
1455 protegere albo bronyycz,
1459 tueri ablo bronycz,
1466 tueri albo bronicz ˘ broni: –
1. odpiera: napad, ochrania:, strzec,
2. odmawia:, zabrania:, nie dopusz-
cza:, ¯ bra< ]walka na miecze,
bro< bia='\.
=ac. 1. defendere, protegere, tueri,
2. recusare, vetare, prohibere,
staropol. o(od(za•broni:,
o(od(za•brania:,
staropol. bronienie –
1. obrona, walka obronna, 2. os=ona.
wo=. ltps&
prπide lestko. na Danila. k
}ekarevou boronœ iti emou
na pomo];. M;stislavou.
testevi svoemou wo=. 1428 pod
6727 ]1219 r.\, w rzecz. 1216.
¯ wo=. bra< OA ]walka na miecze\
¯ staroniem. wy/yn brand ]miecz\
˘ starofranc. brandir ˘ >redniow.
ang. brandischen ˘ ang. brandish
]wymachiwa: gro{nie, jak mieczem,
potrz'sa: gro{nie czym\.
wo=. 1289 bronq ]pancerz\,
boronœ ]broni'c, zabraniaj'c\,
anglosas. w≤pen, pokr. niem. waffe,
staronord. vapn,
>redniow. ang. wepen,
ang. weapon ]bro<\, arms,
fire arms ]bro< palna\,
cold or side weapon ]bro< bia=a\,
ros. ]bro<\ oru'ie-oru/ie, ]palna\
ognestrel;nyje oru'ie-
ogniestrelnyje oru/ie,
]zbroi:\ voru'-at;/it;,
]zbroi: si"\ voru'-at;sq/it;sq,
]uzbrajanie\ vooru'enie.
staroros. bron≠-bronie ¯ bronia
]zbroja, pancerz\.
]w Íredniowieczu& walka na bro<
sieczn', bia=', tj. kr[tk', bitwa\.
chroni: przed zadaniem ciosu, szkody,
dos=ownie, tj. fizycznie, i w przeno>ni.
ros. oboronqt;-oboronjat,
s=owotw. pokr. borona-borona
]brona, ang. harrow\ ˘ bronowa:.
ang. to defend  ]to\ fence
]1. szermierka, 2. fechtowa:\.
za•broni: – czas dok. ¯ broni:,
poleceniem narzuci:
yy
kar" za wykonywanie
danej czynno>ci
o•broni: ]si"\ – broni' odeprze:
atak napastnika,
o ^ dooko=a, wok[=
wy•broni: – na zewn'trz, wyci'g-
n': z opresji
†bronka
1. krata, ogrodzenie,
2. du/a, dziurkowana =y/ka.
staropol. 1450 choro vlg. bronka;
oltarz offyerny y bronkø; s
bronkø; s bronkøø; bronka crati-
cula ˘ bronka.
=ac. 1. crates,
2. cochlear foraminatum,
franc. la grille;
>redniow. =ac. grata, crata ˘
>redniow. ang. grate ˘ ang. grate,
staroros. 1. r≠wotka-reszotka,
ros. rewëtka.
†bronne prawn. rodzaj kary.
staropol. 1398 penaque nuncupa-
ta vlg. bronne ˘ bronne.
=ac. genus poenae; penalitas,
franc. amende, penalite,
ang. penalty, sort of punishment,
ros. nakazanie-nakazanie, kara.
†bronno zbrojnie.
†bronny zbrojny.
staropol. ysz r'nk' bronn';
przystapyl sz bronya, bronn'
rak'; przed s'd z bronn' r'k' –
1. zbrojny, uzbrojony,
1.a. ]z\ bronn' r"k' – zbrojnie,
z broni' w r"ku,
1.b. jako tytu= szlachcica,
2. s=u/'cy do obrony.
=ac. 1. armatus,
2. ad defensionem aptus,
ang. 1. armed,
ros. 1. vooru'ënnyj.
bronowa: czynność., roln. ¯ brona.
bro<, bronia wojsk. ˚broni:.
bronz  spi/  spisa  bro< ]$\.
bra< – tarcza ˘ natarcie, bro<, obrona
szczyci: si", zaszczyt,
gra< – szczyt ¯ skith, skid ˘ Beskid.
staropol. 1388 bronø; wezmi bron;
1426 brony', 1448 anym mu bro-
ny vzyal; arma charnasz y bron;
maiøcz bron w røkv ]maj'c bro<
w r"ku\, 1405 s ostrø bronø, 1415
sz osztro bronø ˘ bro< –
1. narz"dzie walki, or"/,
1.a. ostra bro< – bro< sieczna,
2. n[/ /elazny stanowi'cy cz">:
sk=adow' p=uga, lemiesz, kr[j.
=ac. 1. arma, 2. culter ferreus
aratri.
bro< bia=a – sieczna, na bezpo>red-
ni' odleg=o>:, do walki wr"cz,
˚bia=y ]niski, kr[tki, p=ytki\.
claymore,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
miezykordia dagger,
falchion,
siekiera hatchet,
rapier rapier,
ang. cold or side weapon, ˚bro<.
†bro<ca obro<ca.
†brostblach, blucbrach, blus-
brach, bruzblach, brusblach,
lucbrach, rusblach odzież.
napier>nik, chustka zawi'zana na
szyi, opadaj'ca na piersi.
†broszat, broszyca $ wg Ss 1953.
staropol. arboris dicte broszycze
vel broszat contra epidimiam tiria-
cam polonicam ]drzewo zwane...\.
starofranc. brosser ]ang. bush,
brushwood, thicket; krzaki, zaro>la;
g'szcz, g"stwina\ lub brusshe ˘
>redniow. ang. bruschen ˘ ang. brush
]szczotka, p"dzel; czy>ci: szczotk',
p"dzlowa:\, pinsel ]p"dzel\;
starofranc. brosse ]ang. bush, brush-
wood \ ˘ >redniow. ang. brusche ˘
ang. brush ]1. brushwood, 2. sparsely
settled country, covered with brush,
krzaki; teren poro>ni"ty krzakami\,
franc. brosse, niem. bürste,
ros. kusty-kusty.
staropol. EY ˘ brusshe bruszy`.
broszka ozd.
ang. brooch
broszur-a(ka(owa: lit.
1. ma=a ksi'/ka ]w Polsce do 64 stron,
tj. do 4-ch arkuszy\,
2. ka/da ksi'/ka nie maj'ca sztyw-
nej oprawy,
3. popularna lub propagandowa roz-
prawka wydana jako samodzielny
druk.
†brotan bot. gat. bylicy, ˚bylica,
Artemisia abrotanum L.
staropol. 1472 brotan abrotanum,
ang. southernwood, lad’s love,
southern wormwood.
†brotfas rodzaj naczynia na chleb,
zapewne by chleb nie schn'=.
staropol. 1500 }b|rothwasz;
laborat aurifaber Alemanus albo
brothphasz; labore brothphasze.
¯ niem. brot ]chleb, ang. bread\ %
=ac. vas, vasum ]naczynie, waza\,
=ac. canistrum, panarium.
browar(nia(z war, warzelnia piwa.
staropol. ca 1455 browar.
=ac. braxatorium, niem. brauen,
anglosas. breowan, >redniow. ang.
brewen, ang. brew(ery,
ros. pivovarnia-piwowarnia,
pivovarnyj zavod.
ros. varit; (pivo).
staropol. ca 1500 browarz braxator
˘ browarz – piwowar.
=ac. braxator, ang. brewer,
ros. pivovar-piwowar.
yy
browning broń. r"czny pistolet,
p=aski, szybkostrzelny.
¢brozdo }arch.| uzda.
s=aw. brozdo, br=zdo ]brozdo ^
uzda, namordnik\,
ros. uzda-uzda,
namordnik-namordnik.
†bro/ec ma=y br[g, G?.
bro/ek
bro/yna
†br[d nurt, pr'd.
ang. current, ros. tehenie-teczenie,
struq-struja, tok-tok.
br[d p=ytkie miejsce rzeki, jeziora,
czy stawu, przez kt[re mo/na przej>:
lub przejecha: na drugi brzeg;
p=ycizna rzeczna, p=ytka woda.
Pisane cz">ciowo b="dnie przez Ø; za-
sada pisania s=[w przez Ø, odmiennych
przez O, przewa/y=a nad pochodze-
niem s=owa ¯ ang. ford ]br[d\ ¯ f
]si=a\ % ord ¯ anglosas. eorthe, pokr.
niem. erde ]ziemia\, OE, ang. earth,
gdy pol. rud. ˚erde.
Cz">ciowo za> s=usznie, bo ford ]O\
˘ br[d ]Ø\, BF.
Mo/e te/ i s=owotw. koncepcja 024
wysokonisko, czyli pr[gbr[d
mia=a wp=yw, da=a podstaw" dla brodu
nie wiem.
W=a>ciwie brodzi: ^ ford, BFT ˘
trud, pokr. brud ¯ rud ]ziemia\ ˘ gruda,
Ruda i Rudka w nazwach miejsc.
wi"cej, o takich i podobnych wypad-
kach ˚]litera\ Ø.
staropol. br[d –
1. br[d, p=ycizna,
2. ryba. miejsce w rzece sztucznie
przysposobione do =apania ryb.
staropol. 1452 brodek – ma=y br[d.
staropol. 1425 do brodowe drogi ˘
brodowy – nale/'cy do brodu.
staropol. 1431 brodzymy vadamus,
1437 prodzycz ]pro brodzycz\ va-
dare, 1482 pedester albo brodzacz
˘ brodzi:.
=ac. vado ingredi.
s=aw.-wo=. 1289 brod= ˘ ros.
brod, wo=. 1289 na brod≠ ]na
brodzie, u brodu\,
poide po r≠c≠ Sœnou. brodou
'e gloubokou sou]ou wo=. 1428
pod 6757 ]1249 r.\, w rzecz. 1245.
poide ko Zavixostou. k r≠c≠ k
Visl≠. i tou iznaidowa sob≠
borod= ou Visl≠ wo=. 1428 pod
6769 ]1261 r.\, w rzecz. zima 1258
starego kalendarza, koniec roku 1258,
a pocz'tek 1259 obecnego kalendarza&
zima 1258(59.
staroros. brod≠-brodie ¯ brod, pe-
rebrodix=-perebrodich ]“przebro-
dowa=em” – przeprawi=em przez
br[d\, ros. borod-borod,
yy
anglosas. sceald ]p=ytko\, niem.
furt, franc. en, gue, passage,
ang. ford ]Oxford\, shoal ]p=ycizna
rzeczna lub morska\ ¯ shallow ¯
>redniow. ang. scholde, scheald.
br[dka kozia br[dka.
staropol. 1472 kozya brodka
caclatripa – dwie nazwy bot.
1. ostr[/ka, Delphinium Consolida L.
2. tawula, Spiraea Aruncus L.
3. jaki> lek z w=os[w koziej brody.
br[g szkieletowa konstrukcja na sia-
no, sk=adaj'ca si" z 4-ch s=upk[w
i ruchomego dachu; st[g siana lub
zbo/e przykryty daszkiem.
staropol. 1399 ne zwonl ]pro wzonl\
brogu rszy ]nie wzi'= brogu “rszy” –
/yta ¯ ro/\, 1402 brog zita,
1402 brok rsz}i|, 1421 cumulos
albo brogi, 1434 s gego broga,
1457 za brog zhitha ˘ br[g –
1. st[g ]zbo/a, siana\,
2. og[lnie – stos.
=ac. meta, strues ]stramenti, foeni\,
franc. la meule, anglosas. hreac,
>redniow. ang. rec, reek,
ang. ]hay-\rick, ros. stog-stog.
†br[zda bruzda.
brr# dźwięk.
wydawany pod wp=ywem dotkliwe-
go ch=odu.
†brucfa tkan.
brachman, w=ochata tkanina.
staropol. barchan vel brucfa
liniscenia.
>redniow. =ac. fustaneum ˘
starofranc. fustaine, fustaigne,
>redniow. ang. fustane, fustyane,
ang. fustian.
†brucski, brucki tkan. gatunek
sukna wyrabianego w Brukseli.
brud(ny(as ka/dy rodzaj rzeczy nie-
po/'danej, jak kurz, b=oto, u/ywa-
na bielizna i odzie/ przez pewien
czas, przepocona; dos=ownie i w
przeno>ni.
¯ niem. erde ]ziemia\ ˘ pol. rud ]s=o-
wotw. koncepcji 024\, UE ˘ ruda
]ziemia\ ˘ gruda i grudzie<, Ruda, np.
Ruda Íl'ska, Rudka w nazwach wsi,
brud i brudzi: ]ang. soil, to soil\, trud
]zn[j\, pierdzie: ]$, ¯ erd\.
w zwi'zku s=owotw. z wydzieleniem
ka=u&
trud – grud ]za(u•twardzenie\ – brud
zn[j – gn[j – ka= ]nieczysto>ci, brud\.
staropol. w brudoch, a bødze
mecz røkø brudnø ]r"k" brudn'\,
=ac. sordes, sordidus,
franc. 1. la boue, crotte, fange,
crasse, 2. salete, ordure,
niem. schmutz, anglosas. fylthe,
>redniow. ang. filthe, fulthe, felthe,
ang. filth, ros. grqz;-grja{.
bruderszaft zdarz.
ceremonia poprzedzaj'ca m[wienie
sobie po imieniu, a polegaj'ca na
wypiciu jakiego> trunku i poca=o-
waniu si".
brudka panna m=oda, narzeczona.
¯ anglosas. bryd. ˚brutka.
brudnica owad. Liparia, motyl.
brudno~ niestarannie, tymczasowa
forma zapisu, ˘ brudnopis.
brudny jęz.
¯ brud ¯ rud ]ziem\ ¯ niem. erde.
†brudzi: tak wg Ss 1953, b="dnie,
˚brzudzi:, UY ]brzydzi: si"\.
~brudzi: czas niedok. ¯ brud ¯ rud,
wala: ¯ wa= ]ziemia, ruda\, pa:ka:.
ros. pahkat;-paczkat,
ang. to soil, to make dirty.
za•brudzi: – czas dok., troch",
w jednym miejscu
po•brudzi: – cz">ciowo, za ^ po
u•brudzi: si" – u ^ po ^ przy ^ za
wy•brudzi: – ca=kowicie
bruk(arz(owa:(owanie
kamienna nawierzchnia ulicy, drogi.
¯ niem. br¥cke.
staropol. 1476 bruk licostratus,
1488 licostratum albo brug,
ca 1500 brvk licostratus,
1467 bruckarzs, 1489 brukars,
1496 brukarzom; ganek brukowa-
ny ˘ bruk.
=ac. via lapide strata ]bruk\,
ang. pavement, paved road.
bruka: czynność.
brukiew bot. Brussica napus rapifera,
gat. warzywa, ro>lina pastewna,
brukow-iec(y petr., publ.
1. petr. nie obrobiony kamie< polny
u/ywany do brukowania ulicy,
2. lekceważ. czasopismo posiadaj'ce
wiadomo>ci ma=o wa/ne lub sensa-
cyjne, nie zawsze prawdziwe.
brukselka bot., spoż.
Brassica oleracea var. gommifera, ro-
>lina warzywna z rodziny krzy/owych,
maj'ca na wysokiej =odydze u nasady
li>ci drobne jadalne g=[wki.
¯ Bruksela, w Belgii.
ang. Brussels sprouts.
brulion notatnik, pokr. brudnopis.
†bruna anim. gniadosz albo siwek.
staropol. 1471 kon bruna.
†brunat bot. Celosia cristata L.
staropol. 1437 brunath flos amoris,
1472 brunat fflos amoris,
1460 ¢brumath flos amoris.
†brunatek bot. Celosia cristata L.
albo Amaranthus caudatus L.
staropol. ca 1465 brunatek fflos
amoris.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
brunatny kolor.
ciemnobr'zowy z odcieniem
szarawym.
staropol. 1458 jenegho brunathne-
go ]jednego brunatnego\,
1466 bronathny puniceo,
1466 pannus lunsky brunathny
˘ brunatny, bronatny – szkar=atny.
=ac. coloris coccinei,
anglosas. brun, niem. braun,
>redniow. ang. brown, broun, brun
˘ ang. brown,
ros. tëmnoburyj-tiomnoburyj.
brunet(ka br'zowy kolor w=os[w.
staroniem. brun,
starofranc. brunet(te,
franc.-ang. brunet,
ros. br[netka.
¢ bruno obce, panc.
staronord. brynja, pokr. byrne,
>redniow. ang. brunie, burne
got. brunjo ]ochrona piersi, pancerz
z =a<cuch[w\,
starokymryjski broun ]pier>\ – w j.
Celt[w z Walii, Cymri, Cymry – walij-
ski, breto<ski i zamar=y kornisz.
†brus tarcie ˘
1. kamie< szlifierski do ostrzenia kos,
2. gruba deska, tarcica,
3. o•brus – o•tarcie.
¯ niem. brett ]tarcica\, dawne UE,
˚]litera\ E, rzadkie TTS; cz"stsze
SST ]jak wasser  water\.
staropol. 1385 brus,
1472 bruss cos ˘ brus.
=ac. cos; =ac. ficare ]ociera:\ ˘
frictio ˘ franc. i ang. friction,
ros. trenie-trenie.
Kamie< szlifierski, ocierano na nim
/elazo – poucza A. Br¥ckner 1927,
dopiero w 14. wieku dosta= si" na
st[= do ocierania r'k, potu ]obrus\;
brusi: – mle: ziarno w /arnach, w
dalszej cz">ci, przytaczaj'c najstar-
sze zapisy, dla podparcia s=uszno>ci.
†brusiny
osad powstaj'cy w korytku z wod' przy
ostrzeniu narz"dzi na brusie.
†brusp=at odzież. napier>nik.
staropol. 1394 bruszplath; bru-
splath vni Walacho
gr. thorax ˘ =ac. i ang. thorax ]pier>,
klatka piersiowa, cz">: cia=a mi"dzy
szyj' a brzuchem\,
ros. grudnaq polost;.
brusznica bot. bor[wka.
brutal(izowa:(ny char. ordynus,
grubianin, bez og=ady, manier.
†brutfanna, brytfanna pojemn.
p=askie naczynie do pieczenia czego>.
staropol. brutfanna, brytfanna.
†brutka wg Ss 1953& oblubienica,
narzeczona; w gruncie rzeczy – pan-
yy
na m=oda lub narzeczona, i u/ycie
=ac. sponsa nie by=o zupe=nie celne,
lecz znacznie bli/ej ni/ oblubienica,
narzeczona.
=ac. spondere ]obietnica wy='cznie
komu dana\ ˘ =ac. i ang. sponsor
]1. a person who enters into an agre-
ement to be responsible for some
other person, especially in case of
the other’s default; surety – czyli&
osoba kt[ra wchodzi do zwi'zku
by by: odpowiedzialn' za drug'
osob", szczeg[lnie w przypadku jej
zaniedbania; zapewnienie\.
oblubienica nie jest zobowi'zana.
staropol. XV w. bruthka sponsa.
¯ anglosas. bryd, UY, TD.
=ac. sponsa,
franc. mariee, anglosas. bryd,
>redniow. ang. bride, bryde ˘
ang. bride ]kobieta bezpo>rednio po
>lubie, lub wkr[tce przed zawarciem
zwi'zku ma=/e<skiego\,
ros. nevesta-niewiesta.
brutto handl. bez potr'ce<.
netto % tara ^ brutto.
ital. brutto ]brzydki, brudny\.
†bruzblach, blucbrach, blus-
brach, brostblach, brusblach,
lucbrach, rusblach odzież.
napier>nik. ˚brusp=at.
†bruzda roln., ogrodn. zagon.
staropol. 1381 brosd; brosdi;
1382 brodz ]pro brozd\, 1388 brozdi,
1396 pro brosdi, 1398 brosdi,
1437 brosda ˘ br[zda.
=ac. sulcus, lira,
ang. grooved; fluted; sulcated ¯
=ac. sulcatus ¯ sulcare ]bru{dzi:,
bruzdy czyni:\ ¯ sulcus ]bruzda\,
ros. borozda-borozda ˘
borozdit;-borozdit.
bruzda, bru-{dzi:(/d/enie
1. pod=u/ny rowek wykonany w zie-
narz"dziem rolniczym, zag="bienie
mi"dzy skibami,
2. zmarszczka, fa=da na twarzy,
3. pod=u/ne zag="bienie na po-
wierzchni jakiego> przedmiotu.
franc. ]bruzda\ le sillon,
]zmarszka\, le pli, la ride,
anglosas. furh, pokr. niem. furche,
staroniem. wy/yn furuh,
>redniow. ang. furowe, forge,
ang. furrow, s=owotw. pokr. harrow
]ros. borona, pol. brona\,
ros. borozda-borozda,
]na ciele\ mor]ina-morszczina.
s=owotw. pokr. rysa.
bru{dzi: przeszkadza:. ¯ bruzda.
brwi(owy włos. ˚brew.
staroros. brovi-browi.
bryczesy odzież. spodnie sportowe,
u g[ry bufiaste, na goleniach obcis=e.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
¯ ang. breeches,
niem. knie`, reithosen,
ros. wtany-sztany, br[ki-brjuki,
bryczka pojazd. lekki pojazd konny.
pol.-ros. brihka.
bryd/(ysta karc., gra. gra w karty.
¯ ang. bridge ]most\.
bryg mors. statek /aglowy, rejowy,
o 2-ch masztach i kwadratowych
/aglach, u/ywany dawniej jako statek
handlowy i pomocniczy okr"t wojen-
ny. ¯ ang.
ital. brigantine, ang. brig,
ros. brig (dvumahtovoe sudno).
koncepcji 022& brig  gibr % altar ¯
=ac. altus ]wysoko\ ˘ Gibraltar.
brygad-a(dier(dzista wojsk., społ.
1. jednostka wojskowa sk=adaj'ca si"
najcz">ciej z kilku pu=k[w lub
batalion[w,
2. grupa ludzi wykonuj'ca wsp[lnie
jak'> prac", zadanie.
brygadzista – dawny stopie< wojsko-
wy, po>redni mi"dzy pu=kownikiem
a genera=em.
p[{no=ac. briga ]walka, sp[r,
k=[tnia\ ˘ brigare ]spiera: si",
rywalizowa:; ubiega: si"\ ˘ ital.
brigata ]grupa, oddzia= wojskowy\,
franc. i ang. ]grupa\ brigade,
]stopie<\, brigadier,
ros. ]grupa\ brigada-brigada,
]stopie<\ bridadir-brigadir.
bryja ma{. ˚breja.
bryk szkoln.
ksi'/eczka zawieraj'ca zbi[r roz-
wi'za< zada< i :wicze< szkolnych
nale/'cych do lektury szkolnej,
t=umaczenia tekst[w, itp. u/ywana
nielegalnie przez uczni[w.
¯ niem. eselbrücke ]o>li most\.
bryka pojazd. kryty po(w[z konny
do przewo/enia wi"kszej liczby
os[b i towar[w.
bryka: ruch. podskakiwa:,
wierzga: ]o zwierz"tach domowych\.
wy•bryk ^ wy•skok.
brykiet bud. cegie=ka drobnoziar-
nistego sprasowanego materia=u,
zw=aszcza w"gla, rudy. ¯ franc.
starofranc. brigue, briche ]ceg=a\ ˘
zdrobn. briquette ]cegie=ka\,
ang. brick ]ceg=a; materia= z gliny
uformowany w prostok'tne, pod=u/
ne blepki i wypalany na s=o<cu lub
w ogniu, u/ywany w budownictwie,
do brukowania dr[g, uk=adania
chodnik[w\. ˚ceg=a.
brylan-t(towy(cik jubiler.
diament oszlifowany.
ital. brillare ]iskrzy: si", migota:\,
franc. brillant,
ang. brilliant, diamond,
yy
ros. bril;qnt-briljant,
wlifovannyj almaz.
brylantyna kosm.
>rodek kosmetyczny do w=os[w.
franc. brillantine, ang. brilliantine.
bry=a okr'g=y kawa= czego>.
staropol. XV w. bryla,
1466 bryly massa; bryla massam,
ca 1500 bryl' massa ˘ bry=a.
=ac. massa,
ang. block, lump, ]ziemi\ clod,
ros. ]drzewa\ obrubok, hurban,
]kamienia\ blok, ]lodu\ gluba.
bryndza spoż.
1. mi"kki ser z mleka owczego,
2. bieda, n"dza.
¯ rumun. brinze.
brystol poligr. gruby arkusz papieru
wysokiej jako>ci.
bryt tkan. pas lub klin tkaniny.
bryt goli: si". pol- ros. brit;.
pol. pokr. brzytwa, ros. britva.
brytan anim. rasa psa o silnej budo-
wie cia=a, du/ym =bie, kr[tkiej szyi,
¯ Britannia ]=ac. nazwa Wlk. Bryt.\.
†bryta<ski etn. brytyjski.
¯ Wielka Brytania, Great Britain.
brytfanna pojemn. p=askie naczynie
metalowe do pieczenia ciast.
staropol. brytfanna, brutfanna.
=ac. sartago,
ang. rectangular cake pan.
bryz-a(g(ga: mors. pryska:,
chlapa:. s=owotw. pokr. pryska:,
s=owotw. koncepcji 002.A.&
˘ bryzg(a: – prysk(a:.
¯ is, ys, yz, kra ]woda\, ˚pryska:.
ang. breeze ]16-wieczny termin brize
¯ hiszp. i port. briza – p[=nocno-
wschodni wiatr ¯ ital. brezza – zimny
wiatr z P[=nocy\,
ros. briz-briz, veterok-wieterok.
bryzol spoż. potrawa ze sma/onego
mi"sa bez ko>ci.
†bryzylija brezylia, YE.
†bry/ techn. ˚kryza, mankiet.
staropol. 1394 brize; brise, brisze,
bryze ˘ bry/.
¯ >redniow. ang. brigge }bry/|,
anglosas. brycg, bricg,
>redniow. ang. brigge, brugge ˘
ang. bridge ]most\;
=ac. limbus crispatus annexus
vesti, limbus manicae praefixus,
ang. connecting joint of the pipe
in shape of ruff, connecting joint;
cuff.
†bry/owa: ozdabia:, wg Ss 2011.
ang. encrust, ros. obkladyvat;
-obk=adywat, oblo'it;-ob=o/it.
brzana zool., ryba. Barbus, ryba s=od-
yy
kowodna z rodziny karpiowatych.
†brzanki bot.
brzanka, Phleum L., gat. trawy ]$\.
staropol. Ortimilium vel brzanky,
ang. alpine cat’s tail, alpine timo-
thy, mountain timothy.
brzask pora dnia.
1. >wit, zaczyna dnie:,
2. jasno>: ˘ >wita mi w g=owie,
3. w przen. pocz'tek, zaranie.
staropol. 1448 na braszgv diluculo,
ca 1455 brzaszg ˘ ¢brzazg.
anglosas. dagian,
>redniow. ang. dawnen
ang. dawn, daybreak
s=aw. br≠zg ]brezg\,
SZ, KG, pol. R ˘ Rz
ros. rassvet-rasswiet.
†brzazg pora dnia brzask, KG.
†brzazga: si" >wita:.
staropol. XV w. brzezdzye sya
seu swyta lucesci.
†brzazgota bot. p=esznik.
Plantago pisyllium L.
staropol. XV w. brzashoth'n,
brzaszgotan pisilium,
†brz'k dźwięk. brz"k, U ˘ Å, ´.
†brz'k bot.
Pirus ]lub Sorbus\ torminalis Ehrh.
staropol. 1472 brzook ]pro brzøøk\
ferreonalus.
brz'ka-:(d=o, brzd"k(n': dźwięk.
¯ brz"k.
brzd'c pieszcz. dziecko.
brzd-'ka:("k dźwięk.
brzechwa broń. strza=a bez /elca,
grotu, trzon strza=y, drewniana jej
cz">:.
brze]szczot\ ^ ostrze % chwa ¯
xvatat;, uchwyt ˘ pochwa;
zakrawa /e brzechwa by=a drewnian'
cz">ci' strza=y, a brzeszczot – pier-
wotnie – jej ostrzem.
staropol. 1437 brzechwa telum.
=ac. lingea pars sagittae.
ang. a slender shaft feathered at
one end, without arrowhead.
†brzeczka spoż.
1. ekstrakt s=odowy
z kt[rego wyrabiane jest piwo,
2. s=odki nap[j.
staropol. ca 1500 nectar brzeczka,
ang. 1. malt, 2. nectar,
ros. solod-so=od ]s=[d\, nektar.
†brzecztan, brzestan, brzesz-
czan, brzestan bot.
Hedera helix L., bluszcz pospolity.
staropol. 1419 brzestan edera
repens, 1446 brzesczan,
ca 1465 brzeszthan eufrasia.
brze-g(/ek
1. w'ski pas ziemi wzd=u/ rzek i
zbiornik[w wodnych ]m[rz, jezior,
staw[w\, zwykle w takim znacze-
niu, rzadziej brzeg lasu zwany
skrajem ˘ na skraju lasu,
2. granica, kraniec ˘ Brzeg, Ko=o-
brzeg ]ko=o ^ woda\, Tarnobrzeg
n(Wis=' ]na kra<cach Wielko-
morawii do rz. San, czyt. Starej
Morawii; stary ^ wielki\.
wi"cej ˚nazwy w=asne, wielki.
¯ anglosas. brycg, bricg ]˚most\ ˘
>redniow. ang. brigge, brugge,
s=owotw. pokr. rigge ]kraw"d{, brzeg,
grzbiet, skiba\, litera B przyczyn',
sednem pomy=ki&
rigge ]kraw"d{, brzeg\ ˘ brigge, brug-
ge ]most\ ˘ pol. brzeg ˘ ros. bereg.
staropol. 1291, 1460 brzeg,
XV w. brzega, 1465, 1471 brzegu;
Podle brzegv morskiego, na
brzedze morskyem, na brzegu
rzecznem.
=ac. ripa, litus, ora,
wo=. 1289bereg=, na berez≠
Dn≠stra ]na brzegu Dniestru\,
i pereidowa most. i stawa po
beregou Dn≠stra ]przeszli most i
stali na brzegu Dniestru\, w Ipat pod
6737 ^ 1229, w rzecz. 1227\,
staroros. bregu -bregu ]brzegu\,
bregi-bregi ]brzegi\, bereg=-bereg,
na berez≠-na berezie ]brzegu\,
ang. bank, riverside, ]morza\& sho-
re, coast, seaside, seashore.
brzeg[wka ptak. Riparia riparia,
ptak z rodziny jask[=ek.
brzemi-"(enny
Ss 2011& ci"/ar(ny, t=umok, =adunek;
staropol. 1457 brzemyø, brzemy-
eniem, brzemenya, brzemyon,
brzemyona –
1. brzemi", jakikolwiek ci"/ar,
=ac. moles, onus,
2. du/y tob[= ]do noszenia na ple-
cach\, =ac. sarcina,
3. zastaw, =ac. pignus,
4. nabrzmienie, =ac. tumor,
5. wej>:, wst'pi: w brzemi" –
zaj>: w ci'/",
ang. burden, load,
ros. bremq-bremja.
staropol. brzemenna, brzenyenne
˘ brzemienna, brzemienny –
ci"/arna, ci"/arny.
=ac. pregnans,
franc. gros, enceinte, plein,
niem. schwanger,
>redniow. ang. preignant ˘
ang. pregnant,
staroros. neprazdna-nieprazdna
]brzemienna\ ¯ brzemi" ]ci'/a\.
†brzeskinia bot. brzoskwinia.
brzeszczot
1. ostrze broni siecznej, klinga;
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
bro< sieczna,
2. tarnik ]$\.
brze ]ostrze\ % szczot ¯ anglosas.
sceot ]strza=\ ˘ >redniow. ang. schot-
te ˘ ang. shot; pol. brzechwa ]trzon
strza=y, w odr[/nieniu od grotu\.
¢brze>: br[d, p=ycizna na rzece.
†brzezie leśn. las brzozowy.
staropol. 1417 in brzesze.
=ac. silva betulis consita.
†brzezie< miesi'c marzec.
¯ ukr. bereze<, bo staropol. unor
– pierwszy miesi'c roku jul. kalend.
tu jako odpowiednik hebrajskiego
miesi'ca Adar& stycze<–luty.
brzezina leśn.
1. brzozy w lesie.
staropol. 1446 grabyna, ossina,
lipina, brzeszyna.
=ac. betulae silvis immixtae,
2. drzewo brzozowe.
staropol. 1489 brzezyn'.
=ac. arbor vel lignum betulae,
>redniow. ang. birche,
ang. birch, niem., birke,
ros. berëza-berioza ]brzoza\.
†brzezlisz jęz. bardzo, zbyt.
˚bezlisz, bez liku.
staropol. barzo albo brzessilissch,
=ac. magnopere, nimis,
ang. too much, way over,
ros. mnogovato-mnogowato.
†brze{ni-ca(nik leśn. las brzozowy.
staropol. 1265 brzesnycza.
=ac. silva betulis consita.
†brze/d/enie pora dnia. brzask, >wit.
staropol. na brzeszdzenv.
=ac. diluculum, franc. aube, aurore,
anglosas. dagian, >redniow. ang.
dawnen ˘ ang. dawn,
ros. rassvet-rasswiet, zarq-zarja.
staropol. brzesdzilo schi' illuce-
scebat ˘ brze/d/y: si" – >wita:.
=ac. dilucescere.
†brze/ne płatn. rodzaj op=aty.
†brze/ny po=o/ony na brzegu.
brz"-k(cze:(czyk(ka:(kad=o
dźwięk. d{wi"k wywo=any przez ude-
rzenie lub potr'cenie przedmiotu lub
przedmiot[w, najcz">ciej jednych
o drugie, st'd i r[/ne jego nazwy
w odniesieniu do przedmiot[w go
wydaj'cych.
˚Ss 2011&
staropol. brz"k, brz'k – d{wi"k,
krzyk, zgie=k, ha=as, U ˘ Å, ´.
staropol. brz"czny – d{wi"czny.
bez zwi'zku& obrz"k ]opuchlizna\.
ang. ]dzwoni:\ ring, ]o metalu\
thinkle, clink, chink, ]o pieni'dzach\
jingle, ]o owadach\ buzz, hum,
]o talerzach\ clatter.
yy
brzmi(e: dźwięk.
1. d{wi"•k(cze:, rozlega: si",
dawa: si" s=ysze:,
2. d"cie. na•brzmia=y(d"ty.
staropol. brzmie:, brznie: –
1. rozlega: si", dawa: si" s=ysze:,
2. gra: na instrumencie muzycznym.
wydawa: d{wi"k, MN.
=ac. 1. sonare, sonum reddere,
perstrepere, 2. instrumento
musico canere,
staropol. brzmienie, brznienie
]d{wi"k; rzeczownik\ ˘ brzmie:
]czasownik\,
=ac. sonus, starofranc. son, >redniow.
ang. soun, son ˘ ang. sound,
ros. zvuk-zwuk, zvuhanie,
zvondirovanie, wum-szum.
†brzosco $, brzozka$ brzost$
staropol. 1393 ad rethe dictum
drgubicza... pro plumbo et
brzosco.
†brzoskiew, broskiew bot.
kapusta ogrodowa,
Brassica oleracea L.
staropol. 1419 brzozkew brasica,
caulis romanus, ca 1465 broskew
brasica; brzoskew de oleribus
recentibus ˘ brzoskiew.
starofranc. caboche,
>redniow. ang. cabache,
ang. cabbage,
ros. kapusta-kapusta.
brzoskwinia bot., krzew., spoż.
Prunus persica, krzew owocowy,
rzadki w Polsce; jab=ko perskie,
Amygdalus Persica Lam.
staropol. 1446 broszkynya persica,
1478 broszkynya persica,
XV w. broskynya persica ˘
broskinia, brzeskinia, brzoskini,
brzoskinia.
=ac. Persicum ]malum\ – perskie
]jab=ko\ ˘ p[{no=ac. persica,
starofranc. pesche,
>redniow. ang. peche,
ang. peach ]niskie drzewo z li>:mi o
kszta=cie lancy, r[/owych kwiatach i
okr'g=ych, soczystych, pomara<czowo
-/[=tych owocach, z omszon' sk[rk' i
pojedy<cz', szorstk' pestk'\,
ros. persik-piersik.
staropol. brzoskwiniowy, broskwi-
niowy, brzoskiniowy –
z brzoskwini.
brzost bot., drzew.
Ulmus montana, gat. wi'zu.
staropol. brost, 1431 brzost,
1460 brzost et vyerzba,
1472 brzost peranus,
1475 brzosth ˘ brzost.
franc. orme, anglosas. elme,
>redniow. ang. elme ˘ ang. elm,
staroros. vqz=-wjaz.
brz-oza(ezina([zka bot., drzew.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
drzewo o bia=ej korze i drobnych
listkach, zwykle Betula alba albo
verrucosa.
staropol. 1437 brzoza vibex, mul-
ticortex, redulus, 1472 brzosza
multicortex, 1473 brzoza,
1398 arboribus brozy ˘ brzoza.
staropol. 1480 brzozowycza –
='ka na kt[rej rosn' brzozy ]$\.
staropol. brzozowy –
brzozy dotycz'cy.
anglosas. beorc, niem. birke,
>redniow. ang. birche ˘ ang. birch,
s=aw. berest=.
brzuch(szny(om[wca(aty(o(
(szek anat.
cz">: tu=owia cz=owieka i wy/szych
zwierz't, zawieraj'ca narz'dy trawien-
ne, moczowe, i wewn"trzne p=ciowe;
dosł. miech, pojemnik.
wg S=ownika Webstera& u wy/szych
kr"gowc[w, cz">: cia=a umiejsco-
wiona mi"dzy przepon' a miednic',
zawieraj'ca /o='dek, kiszki, itp.
¯ uch ]powietrze\ ˘ >miech
¯ > % miech. ˚szczebruch, ruch.
w jakim> zwi'zku s=owotw. z niem.
sprechen ]m[wi:\, mo/e poprzez
brzuchom[wc", s•prech•en ˘ ¢bruch
]brzuch\ ˘ szcze•bruch ]garn•ek,
miesz•ek\, ˚rechot(a:.
staropol. s` ]od`, z`, z `, ze `\,
staropol. szcze ]zdrobn. `ek\.
staropol. dusza moia y brzuch
moy; na ziemi brzuch nasz; od
brzucha; brzuch, ca 1450 brzuch;
owocz, plod brzucha twego,
blogoslawyon plod brzucha
twego ˘ brzuch –
1. cz">: tu=owia zawieraj'ca pokarm,
2. brzuch matki-kobiety.
s=owotw. poch. zad ]ty=, tecz, st\
¯ z ]granica\ % ad ¯ =ac. abdomen
]brzuch, ang. belly\.
=ac. 1. venter, alvus, 2. uterus.
staropol. brzuchacz –
pijak ]z wielkim brzuchem\.
=ac. potator, abdomen.
staropol. brzucho wg Ss 2011.
gr. stoma ]usta\ ˘ stomachos
]gard=o, prze=yk\ ˘ =ac. stomachus
]prze=yk, gardziel\ ˘
starofranc. estomac,
>redniow. ang. stomak,
ang. stomach, abdomen, belly,
ros. 'eludok-/e=udok,
'ivot-/iwot, br[xo-briucho.
†brzuchacz osob. pijak.
staropol. ca 1450 brzuchacze
potatores.
=ac. potator,
franc. ivrogne, niem. trinker,
ang. drunkard, inebriate,
ros. p;qnica-pijanica.
†brzudzi: czynność.
brzydzi: si", UY, wstr"t mie:;
yy
w Ss 1953 jako brudzi: ]$#\.
staropol. brzudzycz abhorrere.
=ac. abhorere ¯ ab` % horrere;
wg Ss 1953& fastidire.
franc. avoir en horreur, abhorrer,
niem. verabscheuen,
ang. abhor, loathe,
ros. gnuwat;sq-gnuszatsja,
imet; otvra]enie k.
brzusiec anat.
skupienie w=[kien mi">niowych,
kt[re tworzy typowe mi">nie szkie-
letowe wraz ze >ci"gnami.
=ac. venter.
†brzyca, brzyk bot. gat. prosa,
Panicum glaucum L., ˚proso.
staropol. 1472 brzicza miliatilla,
miliastrum.
brzyd-ki(ota(ula(zi:(n':(actwo
jęz. odwrotno>: anglosas. bryd ]panna
m=oda\, wynik zasady nr 026; podobnie
ang. blood }blad| ]krew\ ˘ blady, i s=aw.
urod ]pokraka\ ˘ urodziwy;
obrzydliwo>:, brzydnica ]kobieta b.
brzydka\, brzydnik ]cz=owiek brzydki\.
staropol. brzythkye displicible;
ca 1500 wsg'rdzony vel brzythky
abominabilis, 1453 brzytk' per
amaram passionem, 1444 brzitka
rigorosam vitam ˘ brzydki –
1. brzydki, 2. budz'cy niech":,
obrzydzenie, 3. przykry, 4. surowy.
=ac. 1. foedus, turpis, 2. abomina-
bilis, 3. acerbus, 4. severus.
franc. laid, niem. häÆblich; achlimm,
staronord. uggligr ˘ >redniow. ang.
ugli, uglike ˘ ang. ugly,
ros. nekrasivyj, skvernyj.
staropol. brzydko>: –
1. uczucie wst"tu, albo rzecz wstr"tna,
2. zgroza, kl"ska,
3. nudno>ci, wymioty, choroba morska.
staropol. brzydliwo>: –
wstr"t, obrzydzenie.
staropol. brzydzi: si" –
1. czu: obrzydzenie, niech":,
2. l"ka: si",
3. ulega: chorobie morskiej.
†brzydliwy obrzydliwy, odra/aj'cy
}tak wg ˚Ss2011, koniecznie#|
ang. abominable,
ros. otvratitel;nyj,
u'asnyj> gnusnyj.
~brzydza: czas niedok. ¯ brzydki
¯ anglosas. bryd ˘ >redniow. ang.
bryde, bride ˘ ang. bride ]panna m=oda
lub oblubienica tu/ przed >lubem; ang.
a woman who has just been married or
is about to me married\.
czyni: co brzydkim, wstr"tnym.
s=owotw. koncepcji 009& drwiny,
kpiny, na>miewania si" – przez do-
rozumienie przyczyn' przej>cia na
znaczenie opaczne& brydka tj. pi"kna
˘ brzydka, urod ]pokraka\ ˘ urodziwy
yy
tj. dorodny.
ros. gnuwat;sq-gnuszatsja,
imet; otvra]enie> omerzenie,
ang. to abhor ¯ =ac. abhorrere,
to loathe, to destest.
o•brzydza: – czyni: wstr"tnym co
komu
wy•brzydza: – grymasi:, wybieraj'c
– wykazywa: niech":
do niekt[rych
z•brzydzi: – czas dok., zniech"ci:
†brzydzie: $,
zachowywa: si" niedorzecznie.
†brzyk, brzyca bot. gat. prosa.
Panicum glaucum L.
staropol. 1460 bryk milistrum,
ca 1465 brzyg milistrum,
1472 brzik miliatilla miliastrum.
brzytewnia brzytwa.
britky, bridky ostry.
brzytwa bardzo ostry n[/ do gole-
nia, zwykle sk=adany.
staropol. 1394 pro II rasoriis dictis
brzythwi; iako brztwa ostra,
ca 1500 brzythw' nouaculum ˘
brzytwa –
=ac. culter tonsorius,
niem. rasiermesser,
franc. raisor, starofranc. i
>redniow. ang. rasour ˘
ang. straight razor; razor,
ros. britva-britwa.
¢bæ dun.
1. brud, nieczysto>:,
plugastwo, >mieci,
2. ziemia, mu=, i=.
Liczne s=owa pol.-ang. zawieraj'ce
zg=osk" bu`, o negatywnym znacze-
niu& bury, burda, gbur, bunt, bumelanc-
two, bufon, bujda; w j. ang.& bully
]terroryzowa:, awanturowa: si"\,
bumpious ]zarozumia=y\, burglar
]w=amywacz\, bug-bear ]straszyd=o\.
Dzieci ucz' si", /e be, bu to {le.
˚=aj.
bu~ symbol negatywu, nieprzyjem-
no>ci. og[lnoeuropejskie.
bumelant, burcze:, bunt, bu<czucz-
nie, burda. gbur, buc, bura, i inne.
bubel pot. niemodny, niepokupny,
lichy, wybrakowany towar zalega-
j'cy p[=ki sklepowe.
¯ mydlenie oczu ¯
ang. bubble ]ba<ka, np. mydlana\.
buben, b"ben instr., muz. b"ben.
buc uderza: lub przepycha: rogami
na spos[b barana. ˘ butnie.
>redniow. ang. butten, ang. butt.
buch# dźwięk.
odg=os upadku.
buch(n':, wybuch(n':
¯ uch ]powietrze\.
bucha: czynność.
rozprzestrzenia: si", cz"sto w spo-
s[b gwa=towny, lecz niekoniecznie,
np. ogie<, /ar bucha z ogniska;
wybuch jest gwa=townym.
buchalter(ia prof. ksi"gow•y(o>:.
buchta rze{nia, miejsce uboju zwie-
rz't domowych na mi"so& kr[w,
koni, owiec. ¯ ang.
starofranc. bochier, bouchier ˘
>redniow. ang. bocher,
ang. buchter ]rze{nik\,
ros. mqsnik-miasnik.
starofranc. boucherie ]rze{nia\,
>redniow. ang. bocherie,
ang. butchery,
ros. reznq-reznja, bojnq-bojnia.
†buci: si" osob. unosi: z but'.
bucie< bot. cnia, woszczyca,
zurnica, gat. ziela.
buci-or(k odzież. ci"/ki wykrzywio-
ny but, o ujemnym wyd{wi"ku.
bucze: dźwięk. ¯ b'k, U ˘ Å, ´. ˚buk.
buczyna leśn.
1. zagajnik bukowy,
2. pot. “drzewo” – drewno bukowe.
staropol. buczyna, jak d"bina.
bud-a(owla(ynek(ulec(owa:(
(ownictwo(owniczy(ka bud.
1. chata, sza=as, domek, 2. budowla
targowa, kram, 3. nakrycie.
staropol. buda; staropol. po(przy(
(u(wz(z•budowa:; bvdovan, bu-
dovacz, wy ich groby budujecie.
ang. shed, shack,
]jarmarczna\ booth,
niem. ]dla psa\ hundehütte,
ang. ]Brit.-Eng.\ dog-kennel,
]Am.-Eng.\ doghouse,
ros. sobah;q konura.
staropol. budowanie, bvdovanye –
1. czynno>: budowania,
2. budynek,
=ac. 1. =ac. aedificatio, 2. aedificium.
buddy-jski(zm rel.
†buderz sztylet.
budka
1. buda, pomieszczenie z desek,
2. kiosk uliczny z gazetami,
3. fason damskiego kapelusza.
†budne płatn.
op=ata targowa, ¯ buda.
†budnica /ona budnika, kramarza.
†budnik kramarz.
budow-a(la(lany(nictwo(: ]si"\
wznosi:, sk=ada: co do kupy,
w ca=o>:.
za(po(prze(przy(o(do(od(pod(nad(
(w(wy(z(roz•budowa:.
~budowa: konstruowa:&
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
1. wznosi: budowl", pomieszczenia,
ich cz">ci lub zespo=y,
2. kre>li: figury geometryczne.
za•budowa: – budowl' wype=ni:
woln' przestrze<
po•budowa: – czas dokonany
prze•budowa: – dokona: zasadni-
czych zmian
przy•budowa: – do='czy: budowa-
niem; przybud[wka
o•budowa: – dooko=a
do•budowa: – do='czy:, do ^ przy
od•budowa: – od podstaw
pod•budowa: – troch", cz">ciowo
nad•budowa: – z wierzchu
w•budowa: – do >rodka
wy•budowa: – czas dok., wy ^ po
z•budowa: – czas dok., z ^ wy
roz•budowa: – powi"kszy:
†budowny wg ˚Ss2011& dobrze
zbudowany, kszta=tny, zabudowany.
ang. shapely, good looking,
hansom, ros. statnyj, pro-
porcional;nyj> stroinyj,
blagovidnyj.
†budrynek, budrynk pojedynek.
budrys[wka odzież.
wierzchnie okrycie z kapturem,
zwykle z grubego materia=u.
buduar bud., przestarz.
wykwintny pok[j s=u/'cy do odpo-
czynku.
budu-j'cy(lec ˚buda, budowa:.
budynek ˚budowa:, buda.
budowla o kilku pomieszczeniach,
dom, gmach ˘ budynek mieszkalny,
gospodarski, fabryczny.
budy< spoż.
1. deser przygotowany z mleka,
m'ki kartoflanej i dodatk[w
smakowych; proszek zawieraj'cy
sk=adniki tej potrawy,
2. potrawa z jarzyn lub sera,
gotowana na parze.
>redniow. ang. poding,
ang. pudding, ros. puding-puding.
†budzicht bot. Geum urbanum.
staropol. budzicht benedicta alba.
budzi-:(k pobudza:; prze(o`.
staropol. o(po(wz(z•budzi:,
o(po(wz•budza:.
=ac. movere, ang. to excite, impel,
stimulate; ]zbudzi:\, wake up,
staroros. ubudivsq-ubudiwsja
zbudzi= si"\, vozbudi-wozbudi
]rozbud{\,
ros. raz/budit;-raz(budit,
probu-'dat;/dit;.
~budzi: czas niedok. ¯ s=aw. ¢bud;
˘ nibud; ˘ kto-nibud;,
hto-nibud;, U ˘ Å, ´ ˘ pol. b'd{,
b"dziesz ˘ co b'd{ ]cokolwiek, byle
co\, jak b'd{ ]jakkolwiek, byle jak\.
yy
w zwi'zku znacz. z wsta:, wstawa:&
spa: ]le/e:, poziom\ 
na jawie by: ]sta:, pion\ ˘ wstawaj#
1. przerywa: komu sen, przywraca:
osob" do >wiadomo>ci, na jaw", by
odbiera=a rzeczywisto>: zmys=ami&
wzroku, s=uchu, i pozosta=ych,
2. impulsem powodowa: g="bsze za-
interesowanie, nami"tno>:, rzecz',
spraw', tematem, dziedzin'.
ros. budit;-budit,
ang. to waken, to arouse.
po•budzi: – impulsem wznieci:
prze•budzi: si" – na chwil"
o•budzi: ]si"\ – zupe=nie
do•budzi: si" – doko<czy: budzenia,
przywr[ci: na jaw",
szczeg. nie mog=em
dobudzi: si" osoby
z•budzi: ]si"\ – zupe=nie
roz•budzi: – 1. ze snu, zupe=nie,
2. o/ywi: impulsem
zainteresowanie
bud/et(owy księg.
zestawienie dochod[w i wydatk[w
przewidzianych na pewien okres
czasu; og[= dochod[w i wydatk[w.
starofranc. bouge ˘ zdrobn. bouget-
te, >redniow. ang. bougette,
ang. budget,
ros. b[d'et-bjud/et }†bud/et|.
buf-a(iasty odzież.
“nad"te” nogawki w dolnej cz">ci
spodni, lub r"kaw[w.
bufet(owy(owa
1. miejsce sprzeda/y zak'sek s=ody-
czy, itp., na dworcach, teatrach, itp.,
2. lada w restauracji, kawiarni.
ital. buffetto, starofranc. buffet,
franc.-ang. buffet ]szafka z szufla-
dami na talerze, nakrycia i srebro\,
ros. bufet.
buffo char. komiczny, b=aze<ski.
buf-on(onada(iasty char.
pretensjonalny blagier; zarozumia-
lec, pysza=ek.
ital. buffare ]na>miewa: si", /arto-
wa:\ ˘ buffone ]/artownik, b=azen\,
franc. buffon, ang. boffoon,
ros. wut-szut, skomorox.
bufor(owy techn. amortyzat•or(cja;
r[/ne urz'dzenia z zamiarem
os=abienia skutku nag=ego uderzenia,
ciosu, w tym kraj buforowy – ma=y,
znajduj'cy si" pomi"dzy dwoma
mocarstwami.
bugaj, buhaj anim. byk rozp=odowy.
¯ tur.-bu=g. buga ]byk, stadnik,
samiec rozp=odowy\.
†bugiel spoż. obarzanek, precel.
staropol. 1437 bugle.
=ac. panis spirae instar coctum,
niem. brezel, ang. pretzel.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†bugstele wojsk. buksztele, KG.
†bugwica bukwica, KG.
¢bui holend. 1. napad, atak, 2. nada-
j'cy si", zdolny, 3. dopasowanie.
buja-:(k
staropol. mozez buiach ˘ buiach
– dzia=a: przekraczaj'c pewn' miar",
by: zuchwa=ym, pysznym, broi:.
˚Ss 2011& staropol. buja: ]broi:,
pyszni: si", wynosi: si"; lata:, swo-
bodnie przemieszcza: si"\.
staropol. bujny ]zuchwa=y, pyszny\.
=ac. superbire, lascivire,
ad % venire ]nad(przy•chodzi:\ ˘
advenire ˘ adventura ]dosł. zda-
rzenie\ ˘ starofranc. aventure ˘
>redniow. ang. aventure ˘
ang. adventure,
ros. avant[ra-awantiura,
otvaga-otwaga. ˚awantura.
bujan natura. awanturniczy,
nieokie=znany; ko< bujany.
pol-ros. buqn.
buja-k(ny hamak.
bujda jęz. blaga.
¢buje>: }arch.| osob. odwaga,
wytrzyma=o>:, nieokie=znanie,
˚bujan(y.
staroros. buest;-bujest ]buje>:\.
bujn-y(ie(o jęz. ponad miar";
1. buj ^ po(lot ˘ bujna wyobra{nia,
2. g'szcz.
bujny – g"st•y(e ]w=osy, zaro>la\.
†bujny zuchwa=y, pyszny. ˚buja:.
buk gat. drzewa, Fagus silvatica L.
drzewo li>ciaste o g=adkim, srebrzy-
stym pniu.
¯ >redniow. ang. book ]gat. drzewa\.
staropol. 1398 arboribus buk,
1451 ubivunque fagus albo buk,
1460 fagus albo buk ˘ buk.
franc. le hetre, fouteau,
anglosas. boc, >redniow. ang. boke,
book, ang. beech,
staroros. buk=-buk, ros. buk.
buczyna – drzewo bukowe, tak i
d"bina, so>nina, grabina, i inne.
¢buk ˘ bucze:  becze: ¯ bek,
s=owotw. pokr. bek i b'k, koncepcji
002.A., ¯ uk ]d{wi"k\, ˚]litera\ E.
†buka: dźwięk. krzycze:. ˚buk.
staropol. 1404 vranil y nan bucal
]zrani= i na< buka=\.
=ac. increpare,
franc. crier, niem. laut schreien,
>redniow. ang. schoute ˘ ang. shout,
ros. krihat;-kriczat,
vosklicat;-wosklicat.
bukat anim., zwierz.
ciel" powy/ej 6 miesi"cy.
bukie-t(ciarstwo wi'zka kwiat[w.
yy
staropol. r[wnianka ]bukiet\.
starofranc. boschet ˘ bosquet ˘
franc.-ang. bouquet,
ang. bouquet, bunch of flowers,
ros. buket-bukiet.
†bukiew owoc buku, ˚buk.
staropol. 1342 bukew dicitur
XV w. bukvye castaneas,
1463 bukyew terrifumium,
ca 1500 bvkyew laureolus,
=ac. glans fagi.
bukinista prof.
uliczny antykwariusz.
†buklerz panc. puklerz, PB.
buk=ak pojemn.
pojemnik wykonany ze sk[ry w formie
zamykanego worka, przeznaczyny do
przewo/enia p=yn[w.
tatar. bok=ak.
bukolika lit. sielanka, idylla.
†bukowie leśn.
1. las bukowy,
2. owoce bukowe, bukiew.
staropol. 1452 circa silwam
bukowye.
staropol. bukowina – las bukowy.
staropol. 1448 bukowy lasch,
ca 1500 bvkovy fagineus; bvkove
drzewo faginus vel bvkyew
fructus eius ˘ bukowy –
buku dotycz'cy.
†buks cz">: instalacji wodnej.
staropol. 1493 buchssow ˘ buchs.
buks(owa: techn. rura /elazna
albo spi/owa wewn'trz piasty.
niem. die busche.
buks-a(owa: mors.
lina u/ywana do holowania statku.
bukszpan bot. Buxus, gat. krzewu
o drobnych, zimotrwa=ych li>ciach,
ro>nie w krajach >r[dziemnomorskich,
w Polsce hodowany w ogrodach.
niem. buschbaum.
bukszpryt żegl. dziobak,
drzewce wystaj'ce do przodu z
dziobu jednostki /aglowej.
†buksztele l. mn., wie/a na walcach
lub ko=ach, u/ywana w czasie walk
obl"/niczych do robienia wy=om[w
w murach obronnych.
¯ niem. bogengestell.
staropol. bugstele, KG, l. mn. –
podstawa z drzewa do murowania
sklepienia.
†bukwa bot.
1. owoc buku,
2. bukowica, Betonica officinalis L.
staropol. 1472 bukwa betonica.
=ac. 1. glans fagi.
†bukwica bot.
staropol. 1419 bvkwycza betonica,
yy
1437 bukwicza bethonica,
1437 bukwycza betonica,
1446, bucvycza bethonica –
1. bukwica, Betonica officinalis L.,
2. bia=a bukwica –
2.a. pierwiosnek, Primula veris L.,
2.b. stokrotka, Bellis perennis L.
3. Corydalis tuberosa D.C. albo
Tithymalus sp.
†buk-wie(owina(wa leśn.
las bukowy, owoc buku.
¢bula anim. samiec du/ych ssak[w&
rogatych& zwierz't domowych ]byk,
buhaj\, jeleni, =osi; s=oni, mors[w,
wieloryb[w.
niem. bulle ]byk, buhaj\,
pokr. anglosas. bula ]byk\,
>redniow. ang. bule, bole,
ang. bull ]byk\, LL ˘ +
gr.-celt. BW ˘ w[=, wole.
bulaj żegl.
okr'g=e okienko z wodoszczelnymi
klapami w kajucie statku.
buldene/ bot. odmiana kaliny.
buldog anim. rasa psa.
buldo/er maszyna spychaj'ca
grunt, spycha•cz(rka.
bulgo-ta:(cze d{wi"k wydawany
przez wrz'c' ciecz w naczyniu.
s=owotw. pokr. ˚gulgota:, BG.
holend. grommelen ]pokr. niem.
grummeln i franc. grommeler\,
ang. grumble ]1. wydawa: niski,
nieartyku=owany d{wi"k z gard=a,
2. mrucze: lub mamrota:, be=kota: z
niezadowolenia, narzeka: ze z=o>ci',
3. grzmie: jak burza – pol. pomruk\,
ros. vorh-at;/ane-worcz•at(anie
]warczenie, charkot\ }nie zupe=nie tak|,
burhat;-burczat ]burcze:\ }te/ nie,
niecelnie, cho: oba nieartyku=owane|,
buli: wydawa: pieni'dze, drogo p=a-
ci:. ¯ b[l ]p=aceniem powodowany\.
bulier techn., pojemn.
bojler, kocio= ogrzewany za pomoc'
stale kr'/'cej, gor'cej wody.
bulion spoż. ekstrakt, wywar,
zupa z mi"sa.
franc. bouillir ]gotowa:, warzy:\ ˘
ang. bouillon, broth, beef-tea,
ros. bul;on-bulion.
bulla rel. uroczyste pismo papieskie
du/ej wagi.
=ac. bulla ]papieska piecz": prze-
wieszona do dokumentu\.
staropol. bu=a, LL ˘ +.
bulw-a(iasty bot.
1. zgrubia=a cz">: =odygi podziemnej
niekt[rych ro>lin,
2. Helianthus tuberosus, ro>lina
uprawiana, zawi'zuj'ca bulwy
jadalne; topinambur.
franc. un oignon, le bulbe, ognon,
ang. bulb, tuber,
ros. lukovica, kluben;.
bulwar(owy szlak.
szeroka ulica obsadzona drzewami.
niem. bollwerk ˘ franc. boulevard,
ang. boulevard, ros. bul;var.
†bu=a rel.
rozporz'dzenie papieskie, bulla.
bu=an(y anim. ¯ tur. przez Ru>
bulan ]ko< ma>ci p=owej\;
bu=any ]liczba mnoga\.
†bu=arnia piekarnia, ¯ franc.
staropol. 1500 ad pistrinam albo
do bularnyey.
=ac. pistrina, franc. boulangerie,
niem. bäckerei, ang. bakery,
ros. pekarnq-piekarnia,
bulohnaq-bu=ocznaja.
bu=at broń. r"czna bro< sieczna,
miecz perski, szabla turecka, ¯ bu=at
]stal\, ros. bulat= ]stal\.
puklerze ze szczerego bu=atu;
r. 1816& o W=adys=awie Warne<czyku
†1444& kr[l zagniewany, >wietny
bu=at bierze, i m"/ne w pole wywodzi
rycerze;
o Konstantym ks. Ostrogskim †1533&
wraz pier> behterem, a sturmakiem
g=ow", obwarowawszy, dobywa bu=a-
ta; ...wisia=y nad =o/em czerwon' zwi'-
zane przepask' tarcz, bu=at, saydak z
=ukiem i ko=czan z strza=ami.
†bu=atowy stalowy.
staropol. 1453 bulatowe ˘ bulatowy.
=ac. e chalybe,
ang. steely, made of steel,
ros. stal;noj-stalnoj.
bu=awa /elazna laska z metalu lub
innego kruszczu na ko<cach p"kata,
symbol w=adzy hetma<skiej, laska
marsza=kowska; bro< obuchowa u/y-
wana dawniej g=[wnie przez Turk[w
i Tatar[w, maczuga.
staropol. 1448 s bulawa ]z bu=aw'\,
1483 bulawa, ca 1500 bulava dica.
ang. mace,
ros. bulava ¯ tatar., tur.
†bu=ga worek sk[rzany na wod".
staropol. bulga.
Bu=gar-zy(ia etn.
s=awia<skie plemi" podbite przez
Tatar[w znad Wo=gi i od nich nazwa
kraju&
Wo=gar  Bo=gar, BW.
tak i Prusacy, plemi" lud[w nadba=-
tyckich, nale/'ce do grupy Litwy i
+otwy, wszyscy ga="zi Greko-Ormian,
podbite przez Niemc[w z Prus, W od
Berlina, kt[rzy nadali im swoj' nazw"&
Prusy Wschodnie.
ale sama nazwa B. jest s=awia<ska –
Bu=garami zwali ich Rosjanie&
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
• roku 1088 przej"li Bu=garzy Murom
]n(Ok', 280(282 km E od Moskwy\,
• roku 1183 chodi Wsewo=od na Bu=-
gare, z ca=ym swoim okr"giem, i
zabili Bu=garzy kn. Glebowica Iza-
s=awa ]Synodalny Nowogr. 1-szej,
pod 6691, styl 5508\.
˚“Litwa w XIII wieku, szkice”.
bu=-ka(eczka spoż.
bia=e pieczywo pszenne.
ang. roll, ros. bulka-bu=ka.
†bumbak osob. pijak, op[j.
bumblowa: czynność. unika: pracy.
bumel-ant(anctwo(owa: char.
niedba=y pracownik, wykonawca cze-
go, obowi'zk[w; niedba=y, leniwy.
bumerang
1. bro< rzutna, pocisk w kszta=cie
wygi"tego kawa=ka drewna ciskany
w ten spos[b, /e wraca do rzuca-
j'cego lub upada w jego pobli/u;
u/ywany przez australijskich tu-
bylc[w,
2. co>, co idzie, zdarza si" przeciw-
nie do oczekiwania osoby wpra-
wiaj'cej w ruch, lub u/ytkowanie
przynosi szkod", strat".
austral. ˘ ang. boomerang,
ros. bumerang-buemrang.
bunda
bungalow bud.
jednokondygnacyjny, podmiejski
dom mieszkalny z werandami.
hind. bangla.
bunkier wojsk.
szkoc. bunker ^ bunk ]=awa\ %
er ¯ dun. bank ]=awa umocowana
do >ciany, lub burty statku, =odzi,
pierw. siedzenie, krzes=o\
1. du/y pojemnik na statku
na w"giel lub rop",
2. podziemny schron ze stali
i betonu w systemie obrony.
ros. ugol;naq qma, bunker.
bunt
1. wi'zka, mendel, liczba 15 czego,
2. bant, co belki i krokwy trzyma.
niem. der bund.
†bunt ˚Ss 2011 ]do sprawdzenia\&
zwi'zek, przymierze, ¯ niem.
=ac. ad % ligare ]wi'za:\ ˘ alligare
˘ alligantia, starofranc. alliance,
ang. alliance, niem. bunt ]zwi'zek\,
ros. so[z-sojuz, liga-liga.
bunt(ownik(owa:(owniczy zdarz.
zorganizowana akcja protestacyjna
przeciw w=adzy; zbrojny spisek;
sprzeciw, op[r, protest.
¯ niem. bunt ]zwi'zek\.
ang. rebellion, revolt, sedition,
mutiny, ros. mqte'-miate/;
vozmu]enie> vosstanie-wos-
yy
stanie, bunt-bunt.
˚Ss 2011 ]wysoce w'tpliwe\&
staropol. buntowa: si"
– sprzymierza: si".
staropol. bvnyhovanye yakye ma-
chinatio aliqua ˘ buntowanie –
wzniecanie buntu.
=ac. concitatio, ang. stirring ]up\,
rousing to revolt.
bu<czu-k(czny ¯ tur.,
ozdoba z ko<skiego ogona przy szy-
szaku lub ko<skich uszach, symbol
w=adzy dawnych Turk[w, Kozak[w
i hetman[w polskich;
wynios=y, zarozumia=y, zawadiacki,
dziarski.
¢bur bud.
1. dun. klatka, w przen. wi"zienie,
2. anglosas. bur ]pok[j, komnata,
chata\.
>redniow. ang. boure, ang. bower.
bura ostre napomnienie z pozycji
si=y, nagana, =ajanie, wym[wka,
wyrzuty; bu` ]symbol negatywu\.
bura-k(czany(czkowy bot.
Beta, og[recznik.
¯ bu % rak ]czerwony\. ˚rak.
staropol. 1465 borag vulgus dict
borago; borak, 1472 burak bora-
go, 1478 borak borago ˘ burak,
borak. – bot. Borrago officinalis L.
ang. sugar beet ]burak cukrowy\,
ros. sveklovica-swiek=owica,
krasnaq svëkla.
buran meteor.
silny opad deszczu z wiatrem na
stepach Rosji i Syberii, zamie: zim',
latem – wiatr nios'cy gor'cy piasek.
˚wulturny.
kusz'ce, /e st'd pol. burza ]zawieru-
cha\, lecz ˚burza ¯ bor ]>wider\.
tur. buran ˘ s=aw. bourœ,
ang. buran.
burcz-e:(ymucha ¯ bu`
warcze:; odburkn': – odpowiedzie:
kr[tko, nieprzyjemnie, mrukliwie;
burczy w brzuchu;
bu` symbol negatywu.
burda zdarz. niegdy>& walka,
Ss 2011& staropol. burda ]walka,
zamieszanie, zwada, rozruchy\.
franc. bourde ¯ bohord, bouhord
]turniej\, niem. buhurdiren;
burdynk ]pojedynek\.
nazwiska& Burda, Ha=aburda.
Dzi> burda na r"koczyny zesz=a,
k=[tni", z u/yciem ordynarnych,
wulgarnych s=[w, wyzwisk, cz"sto
pod wp=ywem alkoholu; zachowanie
wysoce naganne, poni/aj'ce.
ros. burda ]z=y nap[j, zepsuty\.
burdel wulg.
1. dom prostytucji, wszetecze<stwa
¯ wsze % tecz ]ty=\, nierz'du ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. tylko w j. pol.& nie=ad; rz'd ˘
porz'dek ^ =ad ˘ nierz'd – nie=ad.
franc. bordel, niem. das burdell
ang. brothel; przez przypadek lub
nie, niem. bürzel ]kuper ^ franc.
couper ^ pol. ci':\.
†burderz broń. sztylet.
staropol. 1436 burderz pugione.
=ac. pugio, franc. poignard, ang.
dagger, staroros. kin'al=-kin/a=.
†burdynek, burdynk pojedynek.
staropol. burdink, burdinek.
=ac. certamen duorum,
ital. duello, franc. i ang. duel,
ros. poedinok-pojedinok,
du`l;-duel.
~burg w nazwach, fortyfikowany
lub otoczony >cian' gr[d.
burg ]gr[d\ ¯ berg ]g[ra\, UE
¯ ur•b ]ur•b ˘ b•ur•g, s=owotw. kon-
cepcji 023\ ¯ =ac. urbs ]miasto\.
†burgmistrz burmistrz.
†burgrabi s'd prawa niemieckiego,
kt[remu przewodzi burgrabia.
†burgrabia, burgrabi, mu=-
grabia, burmistrz, bormistrz,
burgmistrz poz. społ.
burg ]gr[d\ ¯ berg ]g[ra\, UE
¯ ur•b ]ur•b ˘ b•ur•g, s=owotw.
koncepcji 023\ ¯ =ac. urbs ]miasto\;
urbi et orbi ]dosł. miastu – Rzymowi
– i >wiatu\.
staropol. burgrabya, kv burgraby-
emu ˘ burgrabia –
1. s"dzia w s'dzie prawa niemiec-
kiego,
2. zast"pca kasztelana,
potem starosty w grodzie.
staropol. burkrabstwo ]burgrabstwo\
– urz'd zast"pcy kasztelana.
burgund spoż. gatunek wina.
franc. Burgundy ]we Francji\.
burka odzież. okrycie z grubej tkani-
ny, z kapturem, noszone zwykle jesieni'
i zim' przez wo{nic[w ]odzie/ ci"/ka
do chodzenia\.
s=owotw. baz' zewn"trzne okrycie,
kora, ˚bark ¯ starorord. börkr,
pokr. >redniow. holend. borke.
†burkatela tkan. ˚Ss 2011& brokat.
burkn': odezwa: si" niegrzecznie,
mrukn':. s=owotw. pokr. warkot.
isl. börkr ]warkot\,
staronord. berkja, >redniow. ang.
beorken, ang. bark;
burkn':& >redniow. holend. romme-
len ˘ >redniow. ang. romblen, romlen
˘ ang. rumble ]burcze:\, grumble
]gdera:\.
†burkowy ˚Ss 2011 ]w'tpliwe, po-
tencjalnie burgowy ¯ burg\& bruko-
wy, miejski.
yy
burleska lit., muz.
1. lit. utw[r komiczny, lub satyry-
czny, co> imituj'cy,
2. muz. utw[r o charakterze
/artobliwym.
franc-ang. burlesque.
bur=ak prof.
robotnik trensportu rzecznego w
Rosji, pracuj'cy przy wios=ach lub
holowaniu statk[w na linie.
ros. bur=ak.
†burmistrz, bormistrz,
burgmistrz poz. społ.
jeden z rajc[w kt[ry przewodniczy=
radzie miejskiej.
staropol. 1399 za swim møzem
burgmistrzem, 1405 do burgmi-
strza; burmysztrz, burgmystrz,
1463 burmistrz; bormistrza,
ca 1500 bormystrz ˘ burmistrz.
=ac. proconsul ˘ ang. proconsul.
¢burmu-szy:(cha osob.
min', zachowaniem okazywa: nie-
zadowolenie, d'sa: si", chmurzy:.
˘ naburmuszony ]nad"ty, chmur-
ny\, s=owotw. pokr. burczymucha ¯
bur(czy ]zg=oska o negatywnym
wyd{wi"ku\ % mucha ]o wi"cej ni/
jednym wyt=umaczeniu, np. mucha
mu siad=a na nos\
burnus odzież.
1. d=ugie, szerokie okrycie z kaptu-
rem, zwykle z grubej, bia=ej we=ny,
noszone w krajach arabskich,
2. p=aszcz przypominaj'cy krojem
to okrycie.
†bursa mieszek na pieni'dze.
staropol. bvrsa gemu vpadla
]bursa jemu upad=a\, tho burs' ]t"
burs"\, burszy, burschi ]bursy\.
=ac. sacculus,
franc. sac, staronord. baggi,
>redniow. ang. bagge ˘ ang. bag,
staroros. m≠wok=-mieszok ¯
m≠x=-miech, ros. mewok-
mieszok, sumka-sumka.
bursa szkoln.
1. zak=ad wychowuj'cy ucz'c' si"
m=odzie/,
2. seminarium teologiczne.
ros. bursa.
bursz(owski szkoln.
student uniwersytetu niemieckiego
nale/'cy do korporacji studenckiej.
bursztyn(owy zastyg=a /ywica,
br'zowo/[=ta masa wymywana przez
wody Ba=tyku, daj'ca si" =atwo obra-
bia: i elektryzuj'ca si" przez pocieranie;
twarda, lecz daj'ca si" =atwo polero-
wa:, u/ywana w jubilerstwie; palna.
¯ niem. bersten, >redniow. ang. i anglo-
sas. berstan ˘ ang. burst ]p"ka:\.
staropol. bursztejn, borsztyn,
burnsztejn ˘ niem. bernstein,
yy
ros. qntar;-jantar, lit. gentaras
]GJ, jak gene(jene-ra=\jantar ¯
arab. anbar ˘ franc. ambre ˘ ang.
amber.
†burt dosł. druid ]wieszcz\ czytany
wspak, ze zmian' TD i koncepcj'
s=owotw. 025.
wg Ss 1953& ]$\ czarownik; takie
znaczenie s=owo w[wczas mia=o, i w
tym znaczeniu u/ywane, st'd
=ac. magus,
staropol. burtnica – czarownica.
=ac. maga contatrix.
staropol. ca 1500 supersticio id est
burtovanye vel czarovanye ˘
burtowanie – czarowanie.
=ac. artes magicae, incantatio,
starofranc. sorcier; magicien,
niem. zauber-er(in ]`nik(nica\,
>redniow. ang. sorcer,
ang. ]czarownik\ sorcerer, wizard,
]czarownica\ witch, hag,
ros. koldun=-ko=dun, harodej,
staroros. harod≠j.
burta mors., żegl. bok statku.
†burtnica ˚Ss 2011& =awa okr"towa.
†burt-nica(owanie
czarow•nica(anie.
bury ciemnoszarobrunatny.
¯ rude ]rede\ ˘ rudy  bury,
s=owotw. koncepcji 025. ˚rudy.
staropol. 1471 rude, bure fluvum.
=ac. fulvus, franc. brun, niem. grau,
ang. dark-grey, grizzly,
ros. buryj-buryj, ]ciemnobury\
tëmnoburyj ]ang. dark brown\.
burz-a(y:(ciel(liwy(owiec
meteor. gwa=towne zak=[cenie r[wno-
wagi atmosferycznej, po='czone z
silnym wiatrem, cz"sto z grzmotami
i piorunami, oraz obfitymi opadami.
burza gradowa, >nie/na albo >niegowa,
piaskowa, wietrzna, wirowa ]cyklon\,
magnetyczna ]zwi'zana z pojawieniem
si" plam na S=o<cu\, awantura z b=a-
hego powodu, w dziejach – zamieszki,
rozruchy, zawierucha wojenna, w sto-
sunkach mi"dzyludzkich – awantura
]gwa=towna reakcja na co\, itp.
kusz'ce, /e mo/e z ros. buran ¯ tur.,
ale s=owotw. baz' bor ]>wider\ ¯ ang.
bore ¯ >redniow. ang. boren, borien ]1.
wierci:, 2. narz"dzie do wiercenia\,
OU; burza ]zawierucha ¯ ¢wierc
^ pion ¯ =ac. vertex, verticis\.
staropol. burza grozna, w burzy,
1437 burza caligo, 1444 burza
tempestas, burza albo vycher
turbo, za tey burze ]za tej burzy\
˘ burza.
=ac. procella, tempestas,
ang. tempest, storm,
za(po(o(pod(wy(z(wz•burzy:.
staropol. 1451 burzenie hemis,
furia ˘ wzburzenie, szale<stwo.
staropol. burz' exagitabunt ˘
burzy: – wzburza:.
staropol. o(po(roz(wz(za(z•burzy:.
=ac. exagitare,
ang. to stir, excite,
ros. svzvolnovat;-wzwo=nowat.
~burzy: czas niedok. ¯ bor ˘ burza.
atmosferyczny stan gwa=towno>ci
czynnik[w& wiatru, deszczu, i wy=ado-
wa< atmosferycznych, przeniesione na
dzia=alno>: cz=owieka, jego charakter,
i zdrowie& riunowa:, niszczy:, roz-
wala:; zak=[ca: spok[j ˘ podburza:,
funkcjonowanie organizmu, rozruchy.
znaczeniowo pokr. zawierucha ]burza\
¯ wierci: ]ros. swierlit, burit\ ¯ wiert=o,
bor, >wider ]ros. swier=o, buraw, ang.
borer, drill, auger\, ˚wierci:.
ros. razruwat;-razruszat ]burzy:\,
rasstraivat;-rasstraiwat ]rozstra-
ja:\; ang. to destroy, to disturb.
za•burzy: – czas dok. ¯ burzy:,
zaburzenie ]zak=[cenie\
w organi{mie
o•burzy: si" – zareagowa: gwa=-
townym sprzeciwem
my>low' “burz'”
pod•burzy: – skrycie
wz•burzy: si" – ]o falach morskich\
podnie>: si"
wy•burzy: – ca=kowicie, zruinowa:
z•burzy: – zruinowa:
burzan bot. chwast stepowy.
burzy-ciel(cielski(: si" ¯ burza.
bur/u-j(azja(azyjny wyzyskiwacz,
kapitalista, w socjalistycznym syste-
mie pogadrliwie o systemie Zachodu.
starofranc. bourg ]wolny cz=owiek
w grodzie\ ˘ starofranc, i franc.
burgeis, ang. bourgeois.
busola instr.
przyrz'd do okre>lenia kierunku w sto-
sunku do po=udnika magnetycznego.
¢busowy ^ busyje }arch.|
szarodymne.
>redniow. busovi, busye
ros. sero-dymhatye
-sero-dymczatyje.
busz(owa: g'szcz krzew[w; hasa:.
staronord. buskr ]zaro>la\
˘ >redniow. ang. bussh, bosh,
bosk ]g"stwina, zaro>la, krzaki\,
ang. bush.
buszel miara pojemn. ˚miara.
but(y odzież. ochronne okrycie sto-
py lub dolnej cz">ci nogi, ze sk[ry,
gumy, p=[tna zaopatrzonego w pode-
szw" ]z mocnego materia=u\.
cz">ci sk=adowe buta& podeszwa ]bran-
dzel\, otok, >ci[=ka ]wy>ci[=ka\, przy-
szwa, podszewka, ob=o/na, cholewka,
j"zyk, sznurowad=o.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
¯ ang. boot ]but\ i przez przypadek
lub nie, but ]d[=\  tub ˘ czub ]g[ra,
g=owa\, s=owotw. koncepcji 012.
¯ ang. foot }fu&t|,
staropol. 1415 boti, 1448 ¢budky,
buthy, 1470 bothi, 1471 i 1478
bothy ˘ buty.
=ac. calceus, calceamentum,
starofranc. i >redniow. ang. bote,
ang. boot, ros. botinok-botinok,
sapog ]wysokie, je{dzieckie buty z
cholewkami\.
>redniow. ang. but, butte ]gruby
koniec\, starofranc. bout ]koniec\.
terminy z «ko<cem» zwi'zane& but,
kran ¯ kraniec, mankiet ¯ manus %
kiet ]k't\, noga ]ko<czyna\, pazno-
kie: ¯ paz]ur\ % nogie: ¯ noga.
por. zu: ˘ wyzuty
ch[d ^ byt ^ but UY ˘
przy(do-ch[d – przy-by=o
od•chody – roz•ch[d, u•by=o,
staropol. but, bot, butek, OU.
but-a(ny char. tupet, pewno>: sie-
bie, pycha, wynios=o>:, duma; ˚buc;
¯ ang. butt ¯ butten.
pokr. s=aw. gordost;.
˚obcesowy ¯ obcas.
staropol. buta, butliwy ]butny\.
staropol. XV w. butha vel picha
presumpcio; podnyeszyenya
albo bvthy vystrzegacz szya,
ca 1500 chelplyvoscz, buth'
iactantia ˘ buta.
˚Ss 2011& staropol. butliwy – butny.
=ac. superba, arrogantia,
starofranc. haut ]wysoko, ang. high\
˘ >redniow. ang. haut ˘
ang. haughtiness, insolence,
ros. spes;-spies, vysokomere,
spesivyj-spiesiwyj ]butny\,
nadmennyj-nadmiennyj.
butadien(owy chem.
hydrokarbon CH2^CH–CH^CH2,
uzyskany z ropy naftowej lub alkoho-
lu. i u/ywany, po polemeryzacji, do
produkcji syntetycznej gumy.
ang. butadiene ¯ butane % di` % `ene.
butan chem., gaz.
zwi'zek organiczny, gaz bezbarwny;
wyst"puje w ropie naftowej.
†butek bucik, ma=y but, dzieci"cy.
staropol. 1448 ¢budky.
=ac. calceolus, franc. bottine,
ang. ]lady’s\ half-boot,
ros. botinka-botinka.
†butel, budel, butyr prof.
pacho=ek albo oprawca miejski ]˚ce-
klarz\; s=uga w=adz miasta – wo{ny w
magistracie, s'dzie, itp.
¯ niem. der büttel.
staropol. buthir, 1477 buthlof ]butli,
liczba mnoga\, budel ˘ butel.
=ac. executus, exsecutus ˘ exe-
cutor ]wykonawca; kat\ ˘
yy
starofranc. executer,
>redniow. ang. executen ˘
ang, execution ]egzekucja\ ˘
ang. executioner, hangman,
ros. policejskij, palah, staro-
ros. palah=-pa=acz ]franc. bourreau,
executeur des hautes ≥uvres\.
but-la(el(elka(elkowa:(elkowy
pojemn. szklane naczynie z w'sk'
szyjk', do przechowywania p=yn[w,
flaszka.
el, la i ok. 50 innych zg=osek ]woda\.
˚woda nr 494.
=ac. butticula ]butelka\ ˘
starofranc. bouteille ˘
>redniow. ang. botel ˘
ang. bottle, szw. butelj, flaska,
ros. butylka.
†butliwy butny.
butonierka odzież.
dziurka do guzika w klapie mary-
narki.
†butowa: zdarz. rabowa:.
butynek, bitunek =up. ˚butynek.
†butowe op=ata od piwa i miodu.
staropol. buthowe.
¢butr ]obce\
staronord. kloc, blok drewna.
lit. Butrym ¯ butr % trim
butwie: proces.
proces rozk=adu substancji organicz-
nych lub pochodzenia organicznego,
przez utlenienie, murszenie, gnicie,
psucie si".
†butynek =up, ¯ starofranc. butin.
staropol. 1393 grziuen butinku ˘
butynek ]w=a>ciwie, nie bitunek#\.
=ac. spolium, po>redn.-niem. nizin
]MLG\ bute ˘ starofranc. butin ˘
ang. booty, spoil,
ros. dobyha-dobycza.
b="dnie w Ss 1953 pod ˚bitunek ]#$\.
butyrometr instr., techn.
przyrz'd do oznaczania zawarto>ci
t=uszczu w mleku; do oznaczania
mleka pe=nego, spo/ywczego, ser-
watki, ma>lanki i innych napoj[w
mlecznych.
ang. butter ]mas=o\,
buttermilk ]ma>lanka\,
buzdygan broń. ostrze ze stali
demeszkowanej, na kr[tkim drzewcu
osadzone, rodzaj broni. ¯ tatar.
w"g. bosogan, bo(bu-zogan.
buzia(k anat. ˚us, uz ˘ usta.
s=owotw. pokr. d's(y, p's(y, us(y
]w's(y\, ale nie uzda ]przez przypadek&
jak jestem – jezdem\ ¯ uz ]wi'z•ka(
(anie\.
ang. buzz&
1. d{wi"kona>lad., brz"cze: jak
mucha, pszczo=a,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. m[wi: nieprzerwanie, szczeg[lnie
cicho,
3. plotkowa:.
ang. buzz ˘ buzia ]g"ba\ ˘ zub ]s=o-
wotw. koncepcji 022\ ˘ z'b, z"by.
ros. 'u''anie.
buzowa: o ogniu, p=omieniu&
pali: si" gwa=townie.
by jęz.
1. do okre>lenia celu w dalszej cz">ci
zdania& by, aby, /eby, gdyby,
2. partyku=a uwydatniaj'ca /yczenie&
niech(aj.
staropol. a(acz(aczci(aczkoli(aczli(
(a:(ale:(ale/(ali(ali/(aza(aza:(
(azali(aza/(a/(a/ci(b'd{•by,
by:, co, co/,
e/(gdy(czy/(i/]e\(jak]o\(je>li(
(je>li/e(kiedy(ni/li(pakli(pakni"li(
(zali(/e•by.
˚Ss 2011& staropol. by ]jakoby,
gdyby, byleby, cho:by\.
s=aw. da ˘ daby ]/eby, /e ^ tak\.
†bych jęz. bym.
†bycha bot.
gorczyca, Sinapis alba L.
staropol. ca 1500 bycha eruce.
=ac. mustum ]moszcz, poniewa/
pierwotnie podawana z ma=' doz'
moszczu\ ˘ provenc. i ital. mostar-
da; starofranc. moustarde ˘
>redniow. ang. mustarde ˘
ang. mustard, franc. moutarde,
ros. gorhica-gorczica.
bychawa spoż. pap•rzyca(ryka,
Capsicum annuum.
†bychom jęz. aby>my.
†byci, by: by: ]odmieniane& je>m,
je>, jest(je>:, jesmy, je>cie, s'\.
†bycie 1. byt, /ywot, 2. obecno>:.
staropol. bycze, bycie,
=ac. 1. vita, 2. praesentia,
=ac. vita ]/ycie\ ˘ vitalis ]/yciowy\
˘ starofranc., >redniow. ang. i ang.
vital; ang. 1. existence ]istnienie\,
2. presence,
ros. 1. bytie-bytie, 'izn;-/iz<,
2. prisutstvie-prisutstwie.
†byczak, byczek anim. byczek.
staropol. XV w. w rzicz biccaka,
1446 duo biczki trzeczaczki ˘
˘ biccak, biczek.
=ac. iuvencus,
franc. taurollon, petit taureau,
ang. young ox, bullock,
staroros. byhok=-byczok.
†bycza=o, byczel bot.
Planthera bifolia Rich., storczyk.
staropol. 1472 byczalo bifolium,
1472 byczel bifolium ˘ bycza=o.
franc. orchide, niem. orchideen,
ang. orchid,
ros. orxideq-orchidea.
yy
by: s=owo odmieniane przez&
• liczne czasy – wi"cej ni/ trzy pod-
stawowe& przesz=y, tera{niejszy,
przysz=y; niekt[re czasy istniej'
nadal w formie szcz'tkowej, na
“wymarciu” ]zaniku\ ˘ bywszy tam
]b"d'c tam\, a niekt[re zupe=nie wy-
sz=y z u/ycia, dzi> s' zapomniane,
odpowiedniki licznych angielskich
˘ zrobi= by=,
• dwie liczby& pojedy<cz' i mnog',
• 3 rodzaje& m"ski, /e<ski, i niejaki,
– w pojedy<czej& ja, ty, on(ona(ono;
– w mnogiej& my, wy, oni(one.
czas ˚przesz=y tera{n. przysz=y
]ja\ by=em jestem b"d"
]ty\ by=•e>(a> jeste> b"dziesz
]on(a\ by=(a(o jest b"dzie
]my\ byli>my jeste>my b"dziemy
]wy\ byli>cie jeste>cie b"dziecie
]oni(e\ by•li(=y s' b"d'
=ac. est ˘ pol. jest ]jak apple ˘ jab=ko,
ozero ˘ jezioro, i inne\,
s=aw. bud` ˘ pol. b"d`, U ˘ Å, ´,
s=aw. sut ˘ pol. s', s=aw. U ˘ Å, ´,
s=aw. by=, byw`  bud`, YUE.
Czas przysz=y wyodr"bni= si" z czasu
przesz=ego, albo inaczej – czas prze-
sz=y “wyda= na >wiat” ]wytworzy=\ czas
przysz=y& by=` ˘ bud` ˘ pol. b"d`.
Nauka i operowanie czasami okazuje
si" najwi"ksz' przeszkod' w nauce
j"zyka, nie tylko polskiego lecz i
innych ze s=awia<skiej rodziny, jak
wskazuje problem opisany pod 050
i «czasownik» – rzecz do dzi> {le
opisana i tak wyk=adana.
W j"zyku staropolskim& b'd{, b"d'cy,
by, by:, by=o, by=y, nie tu&
1. s=owo posi=kowe s=u/'ce do two-
rzenia czas[w z=o/onych r[/nych
czasownik[w,
2. ='cznik,
3. /y:, by:, istnie:,
4. o czasie – nast'pi:,
6. odby: si",
7. znajdowa: si",
8. przebywa:,
9. by: obecnym,
10. co> jest komu> – kto> co> ma,
11. co> jest kogo> – co> jest czyim>,
12. by: z czego>, sk'd> – pochodzi:
sk'd>,
13. by: nad kogo> – g[rowa:,
sta: na czele,
14. jest – nale/y,
15. to jest – to znaczy,
16. tako jest – tak.
W odmianach, formy&
1. pe=ne& je>m, jestem, je>, jest je>,
jeste>, je> jest, `]e\> jest,
2. niepe=ne& `]e\>m, `]e\m,
3. osobliwe& `]e\> ˘ ]czyni=e>\ jest.
staropol. 1. b'd{, b"d'cy, by,
2. by=o, by=y, nietu, by:, do(na(
(od(poz(prze(przy(u(wy(za(z•by:,
by(do(na(od(poz(prze(przy(u(
yy
(wydo(za(z•bywa:.
staropol. YE ˘ prze•by•wa: 
ob•co•wa:, o•by•wat•el, po•by:
]gdzie czas jaki, przebywa: tam\.
s=owotw. pokr. obyty ¯ by:. ˚obcy.
staropol. 1816 byd{, D{Ç, sk=on-
no>ci Polak[w do ud{wi"czniania.
Mi=o>nik[w znacze< staropolskiego
«bycia» zapraszam na duchow' uczt",
do 40-tu kolumn Ss 1953, pocz'wszy
od str. 182, a sko<czywszy na str. 202
w tomie I. Jam jest syt.
tre>: uporz'dkowana przez specjali-
st[w z zakresu gramatyki polskiej.
>redniowieczny cz=owiek ka/dego
plemienia Europy by=by dumny z a/
tak szerokiego operowania ni'.
wg S=ownika Webstera – angielskie
formy mia=y powsta: od trzech,
niezale/nych pni, w tym, trzecia od
j"zyka indoeuropejskiego, kt[rego w
rzeczywisto>ci nie by=o; dlatego trze-
ci' form" obj'=em cudzys=owem ]“–”\
i opisa=em “inna”; bez w'tpienia, tak/e
gotycka, bo Goci przemieszczali si"
przez Bizantium w czasie gdy powsta=
tam sanskryt; angielskie be&
1. sanskr. asmi, asti ¯ goth. im, ist,
vasti ˘ ang. am, is,
2. goth. wisan, was, wesun ]pozo-
stawa:, by:, trwa:\ ˘ was, were,
3. sanskr. ¢bhavati ]okazuje si", jest
tam\ ¯ “indoeurop.” ]inna, goth.\
¢bheu ]wzrasta:, stawa: si"\ ˘ be;
>redniow. ang. been, beon,
ang. to be, been, being; am, is;
was, were,
s=aw.-ros.-pol. «by:» tak/e wsp[lne z
ang. «to be», staropol. YE, TC;
bezokoliczniki w j. ang. rozpoczynaj'
si" od «to», a w j. s=awia<skich – ko<-
cz' si" na& «:» w polskim, lub «ti»
w wo=y<skim; ukryte zwi'zki – czas
przesz=y te/ opisuje d{wi"k «=», «w»
jak w j. angielskim&
wo=. 1289 byti, byvaet; ]bywa\,
boudœ ]b"d'c\, boudet; ]b"dzie\,
boudete ]b"dziecie\, bywa sœ,
by sœ ]by si"\, by byl= ]by=by,
t=um. od ty=u\,
`bym - `byx=, xot≠l= byx=.
staroros. byv=-byw ]by=\, byvalo-
bywa=o, byvaet;-bywajet ]bywa\.
Wsp[lnota j"zykowa z Anglosasami
jest wynikiem nap=ywu ich do Europy
Wschodniej, w czasach nowo/ytnych,
tj. pisanych, w wiekach 9–14 – od
Inflant i Eastonii ]a/ do Rewelu-
Ko=ywania\, przez +otw", Litw", do
Wo=ynia, i wspomagana zamierzch=ym
okresem w"dr[wek “lud[w” ]plemion\
w okresie istnienia Bizantium.
za(na(po(u(prze(przy(o(do(od(
(wy(z•by:(bywa:.
~by: czas niedok. o licznych zasto-
sowaniach, ¯ byt, z nich cz"sto&
1. istnie:, trwa:, w zwi'zku z up=y-
wem czasu, jestestwem, bytem,
2. pomnie:, pami"ta:, ˘ pomnik;
mi", mnie: ¯ mnie, mi ¯ ja,
3. mie: taki a taki charakter, stan,
4. liczne odmiany czasownik[w,
jak i>: ˘ wyj>:, robi:, pozby: si".
s=owotw. pokr. obyczaj ]nawyk\,
bywalec, obywatel.
za•by: – s=aw. zapomnie:;
zabytek – pomnik z
przesz=o>ci
na•by: – wej>: w posiadanie,
zwykle przez kupno,
¯ }>wie/y| nabytek
po•by: – czas jaki>, po ^ prze;
¯ pobyt }tymczasowy
lub sta=y|
prze•by: – co od czasu A do B,
drog" od A do B
u•by: – umniejszy:, ¯ ubytek
przy•by: – przyda:, ¯ przybytek
o•by: si" – poradzi: sobie bez `
od•by: ]si"\ – odprawi: ˘ odbytnica
odprowadzenie
do•by: – wyci'gn':, wydosta:
wy•by: – opu>ci: miejsce, wyj>:
wyz•by: si" – wyj>: z posiadania
np. na=ogu
poz•by: si" – jak wy/ej, wy ^ po
byd-lak(=o(l"(l"cy anim., zwierz.
†bydlanica $, wg Ss 1953,
mo/e bidlanica ¯ bid=o ]urz'dzenie
w warsztacie tkackim\.
staropol. s bydlanycz' cum licio
id est congregatione crinium.
†bydlenie
1. mieszkanie,
2. miejsce zamieszkania,
3. /ycie, post"powanie, byt.
staropol. vyes bidlenya, w bi-
dlenv, nyesdodny k bydlenyu, ku
bidlenyv, bidlenye ˘ bydlenie.
=ac. 1. habitatio, commoratio,
2. locus habitationis, 3. vita, vitae
conditiones.
ang. 1 i 2 residence, 3. life,
ros. 1 i 2 'itel;stvo-/itielstwo,
3. 'izn;-/iz<.
bydl-"("cy('tko anim., zwierz.
zwierz" domowe.
staropol. 1434 bydl' ]byd=em\, z
zabyczv bydlyanczia ]o zabiciu
bydl"cia\, bydlacz' ˘ bydl".
=ac. pecus, staronorm. Francuz[w
catel, starofranc. chatel,
franc. betail, les bestiaux,
>redniow. ang. catel, katel,
ang. cattle, domesticated bovine
animals collectively; cows, bulls,
steers, or oxen, staroros. skot-
skot, rogatyj skot.
†bydliciel mieszkaniec. ˚bydlenie.
staropol. y wszitkim bidliczelom.
=ac. incola, habitator; residens ˘
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
franc. i ang. resident,
ros. 'itel;-/itiel.
†bydli:
1. mieszka:,
2. przebywa:, /y:,
3. /y: wed=ug jakich> praw,
post"powa:,
4. bydli: w prawie – podlega: prawu,
5. bydli: pod kim – by: poddanym,
6. sprawowa: urz'd,
7. bydl'cy – mieszkaniec, obywatel.
†bydlny odnosz'cy si" do byd=a.
†byd=o 1. byd=o, 2. posiad=o>:,
3. mienie, maj'tek,
4. byt, /ywot, stan. ˚bydlenie.
staropol. 1386 bidlo, 1392 pecori-
bus albo bidlem, 1393 pobrano
bidla ˘ byd=o.
ang. 1. cattle, staroros. 1. skot=.
byd-=o(lak("("cy udomowiona
rogacizna, zwykle o krowach, wo-
=ach, cielakach, rzadziej o innych.
w przen. o ludziach kieruj'cych si"
instynktem.
dosł. /ywotne ¯ bydli: ]do/y:\ ˘
/ywiec, staroros. /ywotnyj ]byd=o,
zbo/e, siano, pszczo=y\,
tak/e& ¯ by % d=o ]bi:\ ˘ bi:by,
t=umaczenie od ty=u.
staropol. byd=o, s=aw. skot ]skot\,
A. Br¥ckner 1927& ¯ by-:, z niedopusz-
czalnym obci"ciem, por. dorg.
ang. stock ]byd=o, rogacizna\.
byd{ ˚by:, CTD.
byk(owiec anim., zwierz.
samiec krowy. ˚w[=.
ang. bull – w[= ]BW\,
byk – bie< ˘ grze•byk(bie<.
bie< ]byk t"gi\ ˘ bieniek ]byczek\.
byk ]du/y b='d w pisowni\.
ang. ox , butters , anglosas. oxa .
Znaczenie szerzej u/ywane do sam-
c[w r[/nych, du/ych zwierz't, np.
jelenia. St'd “zdrowy jak byk”, bycza
si=a, itp.
staroros. byka-byka ¯ byk=-byk,
ros. byk-byk.
staropol. tauro civitati vlg. bic
demidus; møso bicow ]mi"so by-
k[w\, 1436 byky ]byki\, 1444 byk
recipiat, XV w. byk, ca 1500 morsky
byk onocentaurus, 1472 byk virga
virilis ˘ byk –
1. byk, 2. byk morski, foka,
3. bykowiec, pr': byka, nahaj.
=ac. 1. taurus, bos, 2. taurus mari-
nus ]$\, 3. membrum virile,
franc. 2. le phoque; un lourdaud,
niem. 1. seehund ]foka\; robbe,
ang. 1. bull, 2. seal, 3. whip, sco-
urage made of bull’s penis,
ros. 1. byk-byk, 2. t[len;-tjule<
]foka\, 3. ... wulg.
†byka: dźwięk. rycze:, ¯ byk.
yy
staropol. yeszcz bed" my"so
bykowe ˘ bykowe – z byka.
†bykuwica bukwica, YU.
¢byl ziemia. ˘ tu•bylec(ziemiec,
bylina,
Czerno•byl ]rudo(staro•ziem\.
byl ¯ leb, EY ¯ =ac. gleba, glaeba
†byliczka bot. orlik,
]dos=, grudka ziemi, ang. glebe ^
clod, lump of earth, poetic& soil;
land; earth, field\
†byl bot. =odyga kwiatu.
staropol. byl, bil ˘ byl.
=ac. caulis floris,
bylina dosł. na ziemi, tj. wzd=u/ jej.
anglosas. st≤la, pokr. niem. stiele,
>redniow. ang. stalke dim. ¯ stale,
ang. stalk.
†byle bot.
1. ziele, trawa,
2. krzaki kolczaste.
staropol. bile szemskye; vepres
byle ˘ byle.
=ac. 1. herba, 2. herba inutilis,
vepres,
ang. 1. herb, weed, 2. bush, shrub,
by=y, by=o ubieg=y, przemini"ty.
ros. 1. zelie-ziele, trava-trawa,
2. kol[hij kust-koljuczi kust.
byle
1. }arch.| lada ]lada kto ˘ ladaco –
byle kto\, niekto, niejaki, pewien
]nieokre>lony\ ¯ by ^ nie
s=aw. nekto,
s=owen. leda ]lada\
byle ]^ lada\ ¯ le ^ la.
da ^ by ^ nie ^ a. ˚przeczenie.
2. aby ¯ a % by ¯ daby ledwie,
/eby; byle by – /eby tylko,
3. †s=aw. ziemia ˘ bylina, izobile ]ob-
fito>: produkt[w ziemnych& wa-
rzyw, owoc[w\, tubylec ]tuziemiec\,
by=oby jęz. u/ywane do teoretycz-
t=umacz. gr. autochthon ]pocho-
dz'cy, wywodz'cy si" z tej ziemi\
¯ chthon ]ziemia\. ˚le, la ]ziemia\.
byleby jęz.
bynajmniej nie mniej }ni/|
sp[jnik ='cz'cy zdania lub ich cz">ci.
byle co, byle gdzie, byle jak,
byle kto jęz.
†bylek bot. dziewanna,
Verbascum Lychnitis et sp. aff.
staropol. 1472 bylek tapsus
barbastus.
ang. white mullein.
bylica bot.
ro>lina zielona albo krzew,
Artemisia vulgaris L., ¯ byle.
staropol. biliza, 1419 bylicza arte-
mesia, 1437 bylicza arthemesia,
1446 bylycza arthomasia,
1460 bhylicza matricaria maior,
1464 bilicza artemesia,
ca 1465 bylycza artomasia,
1472 bilicza artemesia ˘ bylica. –
1. bylica, Artemisia vulgaris L.,
2. wrotycz, Tanacetum vulgare L.,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
3. wielka bylica, Chrysanthemum
parthenium Bernh., o drugiej nazwie
Tanacetum parthenium.
ang. 1. mugwort, common
wormwood.
bylica estragon, Artemisia dracuncu-
lus L. ˚tarhun.
Aquilegia vulgaris L. staropol. 1472
byliczka benus celestis.
ang. European columbine,
Common columbine, Granny’s
nightcap, Granny’s bonnet.
¯ byl ]gleba\ ¯ g•leb•a, EY.
zg=oska byl, byli ]ziemia\ ˘ gr. auto-
chthon ]tubylec, tuziemiec\, Czerno-
byl.
trwa=a ro>lina zielona, na zim" trac'ca
p"dy nadziemne, lecz zachowuj'ca
korzenie.
staropol. bylica,
staroros. bylie-bylie,
ros. trava, zlak.
s=aw. byv=... ]byw...\. ˚by:.
staropol. bilo, by=o ˘ by=o –
1. partyku=a podkre>laj'ca, /e czyn-
no>: odby=a si", mia=a miejsce w prze-
sz=o>ci; w Ss 1953& ‘czynno>: odby=a
si" w przesz=o>ci» }je/eli odby=a si",
to w przesz=o>ci, nie ma odbytych w
przysz=o>ci ]odb"dzie si"\, ani tera{-
niejszo>ci ]odbywa si"\|.
2. albo.
staropol. by=y – odbyty, ten, kt[ry by=.
franc. qui a ete, ci-de-vant, ex,
>redniow. ang. formere ˘
ang. former, ros. byvwij-bywszij.
nych rozwa/a<, zwykle dot. prze-
sz=o>ci, do “gdybania”, z warunkami
‘co by by=o gdyby ...».
¯ by, bo ]przeczenie, nie\ % mniej ˘
}z planu| m[g=by bynajmniej to wyko-
na:, tj. cho: troch", nie mniej ni/.
Tak w moim zrozumieniu, opartym te/
na znaczeniu zg=osek i staropol. –
staropol. namniej ]dzi>& bynajmiej\.
Inaczej mSjp 1969&
ani troch", wcale, zgo=a ˘ g=os mia=
dono>ny, ale bynajmniej nie przykry;
nie waha=a si" bynajmniej.
je/eli g=os mia= nie przykry, to “g=os
mia= dono>ny, ale nie przykry”.
u/ycie «bynajmiej», wtr'cenie, bez
logiki, tym bardziej, /e podw[jne
przeczenie ]negatyw\ – daje pozytyw,
nie nieprzykry ˘ tak, przykry.
z ca=ej idei «bynajmniej» autorzy
mSjp 1969 wy=owili jedynie negatyw,
niepe=no>: czego.
Wg zrozumienia autor[w mSjp 1969&
ang. altogether, quite, wholly,
yy
entirely, not a little ]ani troch"\,
completely not ` ]wcale\,
ros. sovsem-sowsiem.
†byrza $, znacz. wzgl"dnie =atwe do
ustalenia – du/o; bd, yu. ao.
staropol. ne peritet conquestus
eorum ysbi gich byrza ne
sgdzynøla ]“izbi=” – wybi= ich “by-
rza” nie zgin"=o\, wi"cej ˚Ss 1953.
=ac. conquaestus.
¢byst
wo=. 1289 byst ]nasta=\.
bystr-y(o(o>:(ze ruch. pr"dk•i(o,
r'czy, gwa=town•y(o>:.
staropol. rzeczna bistroscz,
1444 bystroscz vehemencia,
...gl"bokoszcz morza, szum
bystroszczy yego ˘ bystro>: –
1. gwa=towno>:, p"d ]wody\,
2. gwa=towno>: usposobienia
lub uczu:.
staropol. bystry – gwa=towny,
szybko p=yn'cy.
staropol. bystrze – gwa=townie,
bystro.
s=owotw. pokr. strumie< ]potok\.
ang. ]szybko>:\ rapidity, ]umys=u\
quickness, shrewdness, acute-
ness, ]pop"d\ rush,
staroros. bystro-bystro, bystro-
st;-bystrost ]bystro>:, pr"dko>:,
nurt wodny\, bystryi-bystryi
]bystry, szybki, r'czy\,
ros. bystryj-bystryj.
bystrooki książk.
bystry, przenikliwy.
bystr-y(o>: jęz.
1. szybko poruszaj'cy si",
2. odznaczaj'cy si" orientacj',
inteligencj', /ywo>ci',
3. szybko reaguj'cy na bod{ce
zewn"trzne; czu=y.
bystrzyca miejsce szybkiego pr'du
w rzece lub potoku; wir.
byt(no>:(owa:(owy
praw, prow; w[d, /yt;
1. egzystowa:, istnie:,
zdarzy: ]si"\, ros. byt;,
2. pami"ta:, wspomina: ˘
ros. zabyt; ]zapomnie:\,
3. za(mieszkanie ˘ na po•byt ]sta=y\
– prze•prowadzenie ]si"\,
4. w[d ˘ z•bytek – z•w[d ]oszustwo\,
w[d ^ /yt]ko>:\ ˘ syt ]napojony,
g=odny ¯ =od ^ woda\,
spragniony ]/'dny pragi ^ jad=a,
dzi>& g=odny\,
od•bytnica – od•pro•wadzenie,
nabo/e<stwo odprawione – odbyte,
5. /ycie ˘ za•byt•ek – prze•/yt•ek;
pokr ang. to be.
6. rost ˘ przyrost]ek\ – przybytek,
7. ch[d ^ byt ^ but, UY ˘
od•bytnica – od•chody,
bywa
przy(do-ch[d – przy-by=o
od•chody – roz•ch[d, u•by=o.
staropol. byt – 1. mieszkanie,
przebywanie, 2. /ycie.
staropol. bytno>: – byt, istnienie,
istota.
staropol. bytny, bytni – istniej'cy,
istotny.
=ac. existere ]1. stan lub fakt istnie-
nia, 2. /ycie, kontynuacja istnienia,
3. okazywanie, szczeg[lna manife-
stacja, 4. spos[b istnienia\ ˘
p[{no=ac. existentia ˘ starofranc.,
>redniow. ang. i ang. existence,
ros. su]estvovat;>
byt;-byt ]by:\; 'it;-/yt ]/y:\.
˚prawo, prowadzi:.
bywa(=y(lec(: zdarza(j'cy si",
pospolity, zwyk=y. ˚by:.
niebywa=y ]czyn, zjawisko\ –
niezwyk=•y(e, niecodzienn•y(e,
nies=ychan•y(e.
s=owo s=u/'ce do poja>nienia, /e czyn-
no>:, zdarzenie, jest w miar" cz"ste.
staropol. bywa=y –
do>wiadczony, obyty.
ang. frequent; experienced,
s=aw. ne byvalo ]nie bywa=o\.
staroros. byvaet;-bywajet ]bywa\.
staropol. bywa: – wg Ss 1953&
1. s=owo posi=kowe s=u/'ce w po='cze-
niu z imies=owem biernym do tworze-
nia czasu tera{niejszego i przesz=ego
strony biernej czasownik[w&
a. niedokonanych...,
b. dokonanych... itd.
Za g=upi jestem by zrozumie: tak m'dre
definicje, J.D. Poza tym, chaos sk=adni
zdania& s=owo posi=kowe s=u/'ce }do
czego$| w po='czeniu... Powinno by:&
s=owo posi=kowe, w po='czeniu z imie-
s=owem biernym, s=u/'ce do... itd.,
2. ='cznik w orzeczeniu z=o/onym,
3. by: cz"sto.
Okazuje si", /e przed wielu wiekami,
ludzie kt[rzy wprowadzili s=owo do
u/ycia w j"zyku, byli m'drzejsi ode
mnie, i polonist[w trzeba – kadr z przy-
gotowaniem w gramatyce poziomu
uniwersyteckiego, by sprosta: naszym
przodkom sprzed wiek[w, opisa:, co
te/ oni mieli na celu.
Utrudnianie zrozumienia drugim,
gmatwanie, cech' Nauki polskiej; nie
pierwszy to taki wypadek.
†bzducha, b{dziocha bot.
Falcaria vulgaris Bernh.
staropol. ca 1465 bzducha audoma.
bzdur-a(zy: jęz.
s=owotw. pokr. bred•nia(zi:&
b•zdur  b•redz, s=owotw. konc.
022 ]czyt. wspak\, U ˘ E.
†bzdyk fizjolog.
dziad(ek, pstryk, starzec, trup.
bzdy-k(czy: si" wypina: si" na `.
†bzik bot. chebd, gat. bzu ¯ ˚bez,
Sambucus ebulus L.
staropol. 1472 bzyk ebulus.
franc. le sureau ]bzik, ros. buzina\,
ang. elderberry ¯ the elder ]tree\,
ros. buzinnaq qgoda.
¯ buzinnyj ¯ buzina-buzina.
bzik(owaty osob. ma<ja, obsesyjne
zainteresowanie czym lub kim.
d{wi"kona>ladowcze, ¯ bzzzz –
d{wi"ku skrzyde= natr"tnego owada&
muchy, osy, lataj'cego wok[= twarzy.
bzowy ¯ bez, gat. krzewu.
staropol. 1419 bzowy, bezowy.
=ac. sambuceus.
bzy-ka:(cze: dźwięk. ¯ bzyk ]bzzz,
d{wi"k lataj'cych owad[w\.
b{dz-iel(och(ina(i: fizjolog.
k='b smrodu wydostaj'cy si" z od-
bytnicy ssak[w, w tym zwierz't.
¯ bzd ]smr[d\ ˘ †bzdyk ]trup\.
†b{dziocha bot.
Falcaria vulgaris Bernh.
staropol. ca 1465 bsdzyocha au-
doma, 1472 bzdzocha fedam,
1472 bzdzocha hemonia.
ang. sickleweed.
Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
C
C
C – znak kszta=tem podobny jest do
G i S.
ma=a litera S ]s\ podobna jest troszk"
do ma=ej C ]c\, zwierciadlane jej od-
bicie, i C ]c\ czytane czasem jest jako
S ]s\ lub K ]k\.
W alfabecie, C zast'pi=o pierwotn'
pozycj" litery G& alfa, beta, gamma,
delta... – st'd podobizna znak[w, i
przej>cie GKC.
Z przej>ciami d{wi"ku C jest problem,
gdy/ przechodzi on wielorako&
gr.-=ac. GCChKS,
niem. CZS ˘ pol. SZ,
STC ]Cz\KS.
CGHCH
ital. Greco – port. Grego
moc – mog", zapomoga
>redniow. ang. mai, mei ˘ ang. may,
might, niem. Macht ]moc, w=adza,
pot"ga, mo/no>:\, mag, goth. magan
]dosł. fizyczna zdolno>: dokonania
czego\
wiele ang. `ght ^ `cht&
light ]>wiat=o\ – niem. licht
pol. lichtarz ]>wiecznik\,
fight ]walka\ – niem. ficht,
pol. fechtunek ]walka bia='
broni', szermierka\,
bright ]jasny\ – niem. bricht,
pol. brycht ]Olbrycht,
Brzychczy\, itp.
strzec – strzeg=
biec – bieg(=(=a(=y
zaprz'c – zaprz"gn':
ulec – ulega:
CG?Cz
m[c – mog" – mo/na
strzec – strzeg" – strze/ony
strz"ga: – sprz'/ka – sprz'czka
CKCZ
zbyt wiele =ac. wyraz[w by zacz': je
tu przytacza:.
Turcy – Torky – Torczyn
cz">: z nich od gr. K, np.
gr. kyrios ]pan\ ˘ gr. Kyrillos
]Pa<ski\ ˘ =ac. Cyrillus ˘
ang. Cyril, pol. Cyril
gr. kypsele ˘ ang. cypsela
=ac. interdictus – staropol. interdycth
– pol. interdykt
ros. cwiet  pol. kwiat
m"ka – w m"ce – m"czy:
siec – siek" – posieczony
=acny – =akomy
CCZSZCZ
moc – moh; ]mocz\
mocny – mo]nyj
nasyci= ]napoi=\ – nasyhi-nasyczi,
nasyheve-nasyczewie
noc – noh;-nocz
dziedzic – dziedziczy:
`cieka: ]w ruchu by:\ –
czeka: ]w bezruchu\
ca
CCHKH
herub – kerub
gr. Chersonessus – Korsu<
gr. kalkos – Cholkopratia
gr. charata – karta ˘
xaratejnyx-charatejnych
wiele gr.-=ac.-ang. ch ^ }k|, w tym
gr. monachos, =ac. monachus,
– >redniow. ang. munec,
ang. monk, ros. monach
=ac. culminis, culmen – niem. kulm
– pol. che=m – wo=. cho=m
=ac. cella – s=aw. kela
=ac. minera= marchosita –
pol. markasyt
niem. Ulrich – Ulrik, Ulric
Richard – Ricardo – Rick
s=aw.-wo=. korugow – chor'giew
s=aw. Kozary – Chazary
s=aw. cho=m – niem. kulm
chor` – hor` ]g[ra\
Chorwaty – Chrobaty – Croatia
staroros. skima, skyma – schyma
w Mazur. ltpscu 1692
wielokrotnie x ]ch\ ^ k
ros. sachar – pers. szakar
ros. fartuk – pol. fartuch
chan – kamo-kamo
chrze>niak – Krze>niak
chrzan(i: – krzani:
chleb – chlieb, klieb – hlib
Achmy/ – Ahmys
staropol. czekly – czechly
staropol. kamcha – chamcha
staropol. karp": – charp":
staropol. kliszka – chyszka ]latryna\
staropol. kocha: – chocha:
staropol. krz'ka: – chrz'ka:
staropol. krz'stka – chrz'stka
staropol. krzczenie – chrzczenie
staropol. krzciciel – chrzciciel
staropol. krzci: – chrzci:
CHSZ
duch – dusza, s=uch – s=ysze:
cicho – cisza, g=ucho – g=yszy:
ruch – rusza:, ruszaj
sucho – suszy:, wszystkie
¯ uch ]powietrze\
>miech – >mieszny, pycha – pyszny
chybki – szybki, p=ochy – p=oszy:
mech – mszysty, miech – mieszek
lich – lisz ˘ lichy – liszaj
piech(ota – pieszo
puch – puszy:, puszki – pcha: ]push\
wietch – wierszek, wierszy:
strach – straszy:, groch – groszek
Stach – Staszek,
szczebrzuch – Szczebrzeszyn, i inne
CT
s=aw. tonkij – cienki,
ros. cwiet – kwiat, i inne
lit. Towtiwi= ˘ Towciwi==
trze: – pociera:
miot ]rzut\ – mieciesz
gwa=t – gwa=ci:
pol. cug(le, prze(ci'g ¯ niem. zug
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
}cug| – ang. tug ¯ tuggen, toggen
CZÇTZ
s=aw. sy: ]ciek\ ˘ staropol. ¢sucz ˘
s'cz(y: ]ciek(n':\, na(syci:
]na(poi:\, syt]y\, przesyt;
sucz•ka  ciecz•ka
bicz – bi: – bity – bizun
tai: – czajka
«cz» w j"zyku staropol. do>: cz"sto
oznacza=o «:»; litera «z» by=a zmi"k-
czeniem, spe=nia=a posi=kow' funkcj"
jak p[{niej litera «i»&
staropol. czyalo ^ cia=o,
staropol. i pol. precz ^ nie cierp]i"\
¯ s=aw.-ros. terpeliwyj ]ang. patient,
forgearing, indulgent, tolerant\,
tak i «sz» ^ «>» ˘ Skaryszew, Ryszew-
ski, Wiszniewski ¯ ry>, wi>nia.
CZDZ
staropol. powecz yemu – powiedz
staropol. czban – dzban
¢ca, ce, cze, czyn woda.
liczne nazwy miejscowo>ci z tymi
przyrostkami, ˚woda nr 494.
caban anim. gat. wi"kszych baran[w.
cacy-cacy jęz. ˚dziecko, cacko.
wyj'tkowo przyjemne, =adne.
cadyk rel., poz. społ.
ujmuj'cy przyw[dca od=amu
judaizmu.
hebr. cadik ]sprawiedliwy\.
cajg tkan.
tkanina bawe=niana u/ywana na ubra-
nia robocze. ¯ niem.
cacka: si" obchodzi: delikatnie,
ostro/nie ¯ cacko.
cacko ozd. drobny przedmiot deko-
racyjny, b=yskotka ]klejnot, bi/uteria\.
cal([wka miara dług.
nazwa jednostki miary; miarka.
†cale w ca=o>ci, ca=kowicie, bez
naruszenia, zupe=nie. ˚ca=•e(y
ang. entirely, completely, totally,
altogether,
ros. soverwenno> celyj>
polnyj> soverwennyj.
calec roln., geolog., górn.
1. ziemia le/'ca pod warstw' orn',
2. jednolity masyw ska=y; podk=ad.
cali ¯ ca=y.
drouzii raneni. s
wo=. 1289
svoi vsi c≠li ]wielu grodzia-
n[w zabito, drudzy ranieni, swoi
wszyscy cali\.
†cali:, celi: czynność. naprawia:.
calizna geolog. warstwy ziemi w stanie
pierwotnym, nienaruszone ¯ ca=y.
†ca= ca=y.
ca=-e(y, calu-chny(te<ki
1. bez uszczerbku i przerwy,
ca=owa:
2. w stanie nienaruszonym,
uprzednim,
3. w ilo>ci nale/nej,
4. pe=nym znaczeniu s=owa,
5. dok=adnie jak przodek
]ojciec, matka, dziadek\.
staropol. ca= ]ca=y\, ˚cale.
wo=. 1289 t≠lo ego c≠lo i
b≠lo ]cia=o jego “ca=e” – nie roz=o-
/one, rozk=adaj'ce si", i bia=e\.
ca=ka mat.
jedno z podstawowych poj": mate-
matyki
ca=-kiem(kowicie jęz. zupe=nie,
kompletnie. ˚ca=•e(y, cale.
staropol. owszem ]ca=kiem\
¯ o ]zupe=nie\ % wszem ]wszystkim\,
ang. entire, total, complete.
ca=-o(y(o>:(o>ciowy(kowity jęz.
bez szwanku; zupe=no>:, wszystek,
w ca=o>ci. ˚ca=•e(y, cale.
¯ cia=o ^ ca=o>: ˘ ca=opalenie ]palenie
zw=ok zabitych zwierz't, ludzkich, dla
przyjemno>ci Bogu, znaczy kap=ano-
wi, ksi"dzu – morderczy charakter
kleru\,
s=owotw. pokr. ca=owa:, ocalenie.
staropol. ca=o –
1. w ca=o>ci, bez uszkodzenia,
2. w ca=o>ci, nie w kawa=kach.
ang. safely ]ca=o z ci"/kiej sytuacji
jak napad\, whole, all, entire,
ros. celyj-ce=yj, polnyj.
wo=. 1289 cali ]cali\, c≠lo ]ca=e\.
ca=o~ pierwsza cz">: wyraz[w z=o-
/onych wskazuj'ca na czas trwania
przez ca=•y('(e ]od pocz'tku do
ko<ca, nieprzerwanie\& ca=odzienny,
ca=okszta=t, ca=oroczny, ca=odobowy.
ca=odniowy
ca=odobowy
ca=odzienny
ca=oszta=t
ca=onocny
ca=opalenie rel. kult palenia zwie-
rz't na ofiar" bogom. ˚pederasta.
ca=oroczny
ca=ostka
ca=ostronicowy
ca=o>ciowy
†ca=o>: nienaruszalno>:.
ca=otygodniowy
ca=-owa:(us
dotyka: wargami, ustami. ¯ cia=o.
wo=. 1289 celoval= ]ca=owa=\,
celovawa krst; ]ca=uj'c krzy/\,
c≠loval= bo k nim= krst=
na tom=. ne vydam= vas=
stryevi svoemou,
staropol. ca=owa:, ca=uwa:, OU.
ca=owa: ]si"\
1. ca=owa:, tj. dotyka: ustami,
2. ca=owa: si" – ca=owa: jeden
drugiego.
staropol. ca=owanie, ca=uwanie –
1. ca=owanie, 2. poca=unek.
~ca=owa: ]si"\ czas niedok. ¯ cia=o.
dotyka: wargami.
ros. po/celovat;-po(ce=owat,
ang. to kiss.
po•ca=owa: – czas dok.
u•ca=owa: – u ^ po
ob•ca=owa: – dooko=a
wy•ca=owa: – do syta
†ca=ta co=ta, OA.
†ca=un tkan. nakrycie =[/ka.
ca=un tkan. okrycie, os=ona zmar=e-
go; ca=un >mierci.
niem. leichentuch,
franc. le voile, la couverture,
anglosas. scrud,
>redniow. ang. schroude,
ang. shroud, ros. cavan, pokrov.
ca=-us(owa: ˚ca=owa:.
ca=y
staropol. ca=y –
1. kompletny, obejmuj'cy pe=n'
jednostk",
2. nie wydr'/ony, 3. nie naruszony,
4. zupe=ny, wype=niony do ko<ca.
analog. do ang. all, LL ˘ +,
prastare przez to;
anglosas. all, eall,
>redniow. ang. al, all,
ang. all, s=aw.-wo=. 1289 selyi ˘
ros. celyj.
camping
†cantarzyja bot. centuria.
†cap ciach, b"c.
1. cap anim. baran, Capra hircus L.
staropol. cap.
2. cap chwyt, ¯ okrzyk =apu-capu.
capa garb. sk[ra z wielb='da, os=a,
chropawo wyprawna ]wyprawiona\.
†capitulum rozdzia= }od nag=[wka|.
=ac. caput ]g=owa\ ˘ capitelum
]g=owa kolumny\, capitulum
]rozdzia=\ ˘ capitularis ˘
ang. capitular, chapter,
ros. glava-g=awa, zaglavie-
zag=awie ]tytu= ksi'/ki\.
capn': chwyci:, ¯ cap.
capstrzyk dźwięk.
sygna= na b"bnie lub tr'bce wzywa-
j'cy do wieczornego apelu.
holend. tap toe ]zamkn': kran\ ˘
ang. taptoo ˘ tattoo,
ros. zorq-zoria.
car(ewicz(owa(at(ski
hist., poz. społ. tytu= w=adc[w rosyj-
skich, bu=garskich, serbskich.
staropol. carstwo ]kr[lestwo\.
nazwisko rodowe Juliusa Ceasara
]100$–44 B.C.\, rzymskiego do-
stojnika i genera=a, ty=u= u/ywany
przez imperator[w od Augustusa do
Hadriana.
1. Caesarea – staro/. stolica rzymskiej
prowincji w Palestynie,
2. Kayseri – staro/. nazwa miasta
w Turcji,
3. Konstartynopol zwany Carogrodem,
od siedziby car[w Rzymskiego
Imperium Wschodniego, do 29 maja
1453, dzi> Istanbu=, w Turcji ]ang.
Instanbul\ ¯ =ac. vestibule.
˚has=o Korsu<, bojar, tarcza i inne.
Oficjalny tytu= w=adc[w ros., bu=g. i
serbskich. W Rosji tytu= cara przyj'=
Iwan IV Gro{ny; od 1721 carowie ros.
nazywali siebie imperatorami.
Iwan IV Gro{ny, syn Wasyla,
ur. 1530.08.25, zm. 1584.03.28,
wielki ksi'/" moskiewski od 1533 i
car od 1547.
szumer. SAR ]kr[l\,
wo=. 1289 c˛r=, c(a)r=,
got. kaisar ˘ niem. kaiser.
†carz cesarz. ˚car.
†c'br, cz'br, szcz'br
bot. Satureia hortensis, cz'br.
c'br, c'ber, cz'br anat., spoż.
sztuka krzy/owa z wo=u, jelenia,
sarny, skopu, itp., z :wierci zadniej
odci"ta.
c'/ki narz. obc'/ki.
C-dur muz.
¢ce ziemia, ¯ te, T ˘ C ¯ =ac. terra&
Kielce ¯ kiel, kiet, kier ]k't\,
Kotlice ¯ kotlina, Malice, Siedlce,
Strzelce, Tyszowce ¯ Tyszko ¯
zdrobn. Tymosz ¯ gr. Timotheos,
ale Katowice ] ¯ kat ^ k't\,
Werbkowice ] ¯ ukr. wierba ^
wierzba\ ¯ `wice ]wi"ksze\,
jak r"ka ˘ r"kawica, b=yskawica, itp.
ceber, cebrzyk pojemn.
pojemnik na wod" z klepek spi"tych
obr"cz', i p=askim dnie, rodzaj p[=-
beczki z uchwytami. ˚kad{.
¯ ce ]woda\ % ber ]nosi:\.
wo=. cebrov= ]cebr[w\,
staropol. ceber, cber, cebr, czber,
czeber, czebr, dzber, d/ber –
1. du/e naczynie na p=yny,
2. miara obj"to>ci.
†cebernica czebernica pojemn.
dzban.
cebertyzacja geolog., techn., proces.
metoda zeskalania gruntu.
¯ R. A. Cebertowicz, Polak.
cebion chem.
†cebr[wka, c"br[wka,
czebr[wka spoż.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cedr
s[l mia=ka =adowana do beczek.
cebul-a(ka
1. bot. Allium cepa L.
ar. tabbula ]$\ TC, AE
]sa=atka z mia/d/onego ziarna,
ziemniak[w, pietruszki, mi"ty,
cebuli, cytryny i olejku z oliwek\,
2. żart. du/y, staromodny zegarek
kieszonkowy.
staropol. cebula, cybula, EY –
1. Allium cepa L.,
2. Scilla maritama L., bia=a cebula,
3. Citrullus colocynthis Schrad.
ros. luk.
¢ceby=gi muz. cymba=y,
staroros. cebylgi-ceby=gi.
†cech, cycha tkan. poszwa.
cech(owa:(mistrz społ.
w Íredniowieczu, zwi'zek rzemie>lni-
k[w lub handlarzy jednego rodzaju ma-
j'cy na celu utrzymanie norm i ochron"
swych cz=onk[w; stowarzyszenie samo-
dzielnych rzemie>lnik[w.
¯ niem. zeche ]kompania\. staronord.
gildi, anglosas. gyld, gield, >redniow.
ang. gylde, yelde, ang. guild.
W j. pol. pod egid',
staroros. cex=-cech, ros. cex-cech
¯ niem.,
franc. la corporation,
le corps de metiers,
staropol. cech, cecha –
1. cech, zrzeszenie albo jego kierow-
nicy,
2. znak lub przedniot znakowany,
3. cecha – poszwa.
Ale cecha ]znami"\ ˘ cechuje –
]znamionuje\ ¯ niem. zeichen.
cech-a(ownia(owa:([wka
znami", w=a>ciwo>:,
znak. ¯ niem. zeichen.
franc. la corporation,
le corps de metiers ]cech\
ang. attribute ]cecha\, to mark,
stamp ]cechowa:\,
ros. prinadle'nost; ]cecha\,
staroros. uzorewitel;nica-
uzoreszitelnica ]wzorcownia\.
†cechmistrz poz. społ.
1. starszy cechu,
2. starszy nad czeladzi'.
cedent prawn.
osoba kt[ra przelewa swoje prawa
na kogo> innego.
=ac. cedens ]ust"puj'cy\.
cedowa: prawn.
przekazywa:, przelewa: swoje prawa
do czego na inn' osob".
cedr(owy bot., drzew. Cedrus,
gat. drzewa iglastego.
staropol. cedri libanske,
1472 cedr cedrus iuniperus –
1. cedr, Cedrus libani Barrr,
cedu=a
2. gat. ja=owca, Iuniperus oxycedrus L.
staropol. cedrowy –
1. cedru dotycz'cy,
2. cedrowa jagoda – zmi">nia=a
szyszka cedrowego ja=owca.
cedu=a społ.
1. urz"dowy komunikat gie=dowy
podaj'cy kurs walut, papier[w war-
to>ciowych, i ceny towar[w.
2. spis przedmiot[w przesy=anych
poczt', statkiem,
3. raport dzienny tramwaju lub poci'-
gu z odbytego kursu, wypisany na
specjalnym blankiecie.
cedz-i:(ak(id=o s'czy:, filtrowa:.
ceg-=a(ielnia(ielnica(ielnik(
(ielny(lany(larz(ie=ka(larka bud.
materia= budowlany, kostka o kszta=cie
prostopad=o>cianu, wykonana z gliny
i wypalana masowo w cegielni lub
na s=o<cu.
anglosas. brecan,
>rodkowo-dolno-niem. breken,
starofranc. brique, briche,
ang. 16-go wieku brick,
ros. kirpih-kirpicz. ˚brykiet.
staropol. czegla ˘ ceg=a.
staropol. cegielnica – cegielnia.
staropol. cegielnik, ceg=arz –
ceglarz.
ceglastoczerwony kolor.
cekaem wojsk. ¯ ckm
¯ ci"/ki karabin maszynowy.
†cekhauz wojsk. zbrojownia.
ang. arsenal, armory,
ros. arsenal, oru'ennyj
magazin-oru/ennyj magazin.
cekin ozd. ma=a, zwykle kolorowa,
b=yszcz'ca blaszka do ozdabiania
stroj[w. ¯ ital.
†ceklarz pacho=ek ze stra/y miejs-
kiej; oprawca, siepacz, kat. ˚butel.
†ceklowa: ruch. =azikowa:,
w=[czy: si" po nocy, hula:.
niem. wandern, anglosas. wandrian,
>redniow. ang. wandren, wandrien,
ang. to wander,
ros. brodit;-brodit;
blu'dat;-b=u/dat.
†cekmistrz poz społ.
wo{ny ratuszowy. ˚butel.
†cekta: si" zdarz. sprzecza: si".
†cektanie, cetanie sprzeczanie si".
cel(nie(ny(owo(owa:
punkt do kt[rego strzela si", w
przeno>ni& zmierza si"; celuj'cy –
przoduj'cy, czo=owy, wzorowy.
¯ niem. ziel, ros. cel;, ang. target.
“Cel u>wi"ca >rodki” – to prawda. Lecz
je/eli cel jest chybiony, nieosi'galny
]za daleko postawiony przed sob'\,
lub swoje /ycie ponad stan kosztem
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
innych, to wszelkie kroki w tym kie-
runku s' przest"pstwem. I zbudowanie
nowego systemu spo=ecznego w Rosji,
1917, i w nast"pstwie – w Polsce, 1944,
i innych krajach Europy Wsch. tym
przest"pstwem by=o. Pope=nione przez
nieu>wiadomion' biedot" miejsk' i
wiejsk', gnan' idea=ami demagog[w
– niemieckich /yd[w& K. Marksa i
F. Engelsa, za kt[rymi rosyjski W.I.
Lenin – op=ywania w dostatkach, po
wymordowaniu ciemi"/ycieli& w=adzy,
szlachty, kleru, w=a>cicieli >rodk[w
produkcji.
Dla celu krwawej ˚rewolucji tacy s'
potrzebni, niezb"dni – do=y spo=eczne&
niepi>mienni, nie znaj'cy >wiata i /y-
cia, warcho=y i nieroby, z=oczy<cy
wszelkiej ma>ci, w tym zwykli prze-
st"pcy.
Wprowadzone w[wczas z=o jest nie do
wyplenienia obecnie, i wiek[w trzeba
b"dzie na to.
B='d my>lowo =atwy do zdania sobie
sprawy z niego, i wiadomo o tym by=o
od samego pocz'tku /e tak b"dzie.
Poplecznicy nowego =adu do dzi> nie
karani, znaczna ich cz">: wymar=a ju/.
cela bud.
kom[rka wi"zienna albo klasztorna.
=ac. cella, starofranc. i >redniow.
ang. celle, ang. cell, niem. zelle,
s=aw. kela, ros. kamera.
†celbrat tablica lub stolik do od-
bierania i rachowania pieni"dzy.
staropol. 1437 celbrat trapizetum.
celebr-acja(owa: zdarz.
uroczy>cie obchodzi:.
=ac. celeber ]ucz"szczany, ludny\,
celebrare ]ucz"szczany w du/ej
liczbie\ ˘ celebratus,
starofranc. celebrer, ang. celebrate,
ros. proslav-lqt;/it;, prazd-
novat;-prazdnowat.
†celestat, celstat, celsztat
strzelnica.
celibat bez/enno>: obowi'zuj'ca
kler niekt[rych wyzna< religijnych.
W Ko>ciele Rzymsko-Katolickim
– podnosz' asepkt dyskutanci – by
Watykan otrzymywa= >rodki pieni"/-
ne, kt[re, w przeciwnym wypadku,
by=yby zu/ywane na potrzeby /ony
i dzieci.
Drugim celem, niezauwa/alnym, jest
to “kurtyna” – wym[wka postawiona
przez papie/a, w Íredniowieczu, za
kt[r' kryj' si" pedera>ci w>r[d kleru
– ksi"/y i zakon[w& nie mam /ony bo
prawo ko>cielne mi zabrania. Gdyby
j' zdj': – w[wczas okaza=oby si"
kt[ry z nich kim jest& hetero` lub
homoseksualist', i ilu ich jest.
˚pederasta.
=ac. caelebes ]nie /onaty\ ˘ caeli-
celuloza
batus, ang. caliba-te(cy.
†celestat wg Ss 1953, lecz taka
pisownia sugeruje zwi'zek z niebem
– =ac. caelestis ]niebia<ski\ ¯ ca-
elum ]niebo\.
staropol. celstat, celsztat –
strzelnica, ¯ cel(e % stat.
†celi: cali:, ˚ca=o, ca=y.
†celidon bot. jask[=cze ziele,
Chelidonium maius L.
staropol. 1478 celydon celidonia.
†celinka roln.
ug[r, ziemia nieuprawna.
cello instr. muz.
celn-ik(y prof. poborca c=a, dot. c=a.
staropol. celnik, celny.
¯ niem. zöll(ner.
celofan przezroczysta folia, =atwo-
palna, ma=o nasi'kaj'ca wilgoci',
u/ywana do opakowa<.
¯ cel]luloza\ % gr. phnos ]jasny,
przejrzysty\, wg S=ownika Webstera&
... % gr. phanein ]to appear, seem
– zdawa: si"\, uprzednio produkt
firmowy o nazwie Cellophane,
ang. cellophane.
mSjp 1969 – zgaduj'c – z niem.
}niem. cel... pospolicie u/ywane|.
†celowa: ]kogo\ dor[wnywa:
]komu>\, przewy/sza: ]kogo\.
ang. equalize, to make equal,
ros. ravn-yj/ivat;/qt;.
staropol. czyluj' competunt ˘
cylowa: ]celowa:\ – mierzy:.
†celowa: kogo> przewy/sza: go.
celownica astr.
1. astr. pomocnicza lunetka u/ywana
przy zdj"ciach fotograficznych,
2. urz'dzenie do oznaczania kierun-
ku na stole mierniczym.
celowni-k(czy wojsk., jęz.
celowy ¯ cel ˘ bezcelowy.
†celstat, celsztat strzelnica.
staropol. 1419 czelstat. ˚celestat.
celuj'cy osob.
przoduj'cy, czo=owy, wzorowy.
celularny jęz. okr"/ny ]$\.
ang. circular.
celuloid chem.
najstarsze tworzywo sztuczne, azotan
celulozy zmi"kczony kamfor', sub-
stancja termoplastyczna, =atwo palna,
przezroczysta, bezbarwna ]lub barwio-
na\, u/ywana do wyrobu galanterii,
zabawek, i b=on filmowych.
=ac. cellula ]kom[rka\ % gr. eidos
]kszta=t\ ˘ `oid, ang. celluloid,
ros. celluloid-celluloid.
celuloza chem. zwi'zek organiczny
z grupy w"glowodan[w C 6 H 10 O 5 ;
ce=owati
podstawowy sk=adnik >cianki ko-
m[rek i w=[kien ro>linnych, u/ywany
jako surowiec do wyrobu papieru,
jedwabiu sztucznego, materia=[w
wybuchowych.
=ac. cella ]komora\ ˘ cellula
]kom[rka\ ˘ ang. cellulose,
ros. celluloza.
¢ce=owati mile widzie:, wita:.
staroros. celovati-ce=owati
ros. privetstvovat;.
cembrowa: czynność.
umacnia: >ciany studni cembrowin'.
staropol. cemrowa:.
cembrowina
1. belki, beton, umacniaj'ce brzegi.
2. betonowy kr'g studzienny.
cement(owa:(ownia(owy
1. spoiwo hydrauliczne,
2. geolog. przemiana lu{nych osad[w
okruchowych w zwi"z=' ska=",
3. techn. proces przemiany metali.
=ac. caementum ]gruby kamie<\
starofranc. cement, >redniow. ang.
ciment, ang. cement
niem. zement, ros. cement.
cen-a(nny(nik, o~ wart(y, wymiar
warto>ci, szacunek, taksa, ilo>: pieni"-
dzy za kt[r' co sprzedaje si"; warto>:
wyra/ona w pieni'dzach.
staropol. cena, cana – warto>:,
staropol. cyna, cena – cena,
=ac. pretium,
starofranc. i >redniow. ang. pris,
ang. price, ros. sena-cena.
cenar, cynar taniec.
rodzaj ta<ca z XVI i XVII wieku.
†cendat rodzaj tkaniny jedwabnej.
†cendat ryba.
Lucioperca sandra Cuv., sandacz, ryba
z rodziny okoniowatych.
staropol. 1472 cendath ilambeta.
†ceniany jęz. cynowy ¯ cyna, cena.
ceni: ]sobie\ warto>ciowa:.
staropol. ceni: – ocenia:.
~ceni: ¯ cena ]u/yteczna, szacun-
kowa warto>: czego lub osoby\.
1. nadawa: komu znaczenie, warto>:,
powa/a: kogo, uznanie mie:,
2. okre>la: cen" ˘ wycena.
s=owotw. pokr. cennik, ]drogo\cenny.
znaczeniowo pokr. drogi ]cenny\
– zwrot grzeczno>ciowy w listach
prywatnych; ceni: sobie adresata.
ros. cenit;-cenit, ocen-qt;/it,
¯ cena-cena, uva'at;> doro'it;.
ang. to value, to esteem.
prze•ceni: – 1. obni/y: cen";
przecena,
2. oceni: wi"cej(mniej
ni/ rzecz warta 
nie doceni: ]mniej ni/\
o•ceni: – oszacowa:; ocena
do•ceni: – uzna: warto>: po czasie
wy•ceni: – okre>li: cen"
cent moneta.
jednostka monetarna, setna cz">:
dolara.
centaur
1. mit. z gr. mitologii, cia=o konia,
g=owa cz=owieka,
2. astr. nazwa konstalacji gwiazd.
gr. Kentauros, =ac. Centaurus,
ros. centavr, kentavr.
cent-er(rum pie<, >rodek.
=ac. concentrum ¯ com ]razem\
% centrum ¯ gr. kentron ]ostry
punkt\, pol. koncentracja, skupienie
¯ sku ^ kon, centr ^ pie<, `acja ^ nie.
central-a(lizacja(izm(lizowa:(ny
centrowa:
instytucja g=[wna, kierownicza, ma-
j'ca pod swoim zarz'dem oddzia=y,
filie.
centrowa: ]zbli/a: do >rodka\&
1. sport.
2. techn.
centrum anat., meteor., polit.
centryfuga techn.
wir[wka; urz'dzenie oparte na wy-
zyskaniu dzia=ania si=y od>rodkowej,
s=u/'ce do rozdzielania ciek=ych
zmieszanych substancji, stosowane
w przemy>le spo/ywczym ]odt=usz-
czanie mleka, produkcja >mietany i
mas=a\, chemicznym ]klarowanie i
oczyszczanie cieczy\, i innych.
=ac. centrum ]>rodek\ % fugo ]ucie-
kam\ ˘ niem. zentrifuge ˘ pol.
1. †centuria, cantarzyja,
centarzyja, centaurzea,
centorzyja
bot. Erythraea Centaurium Pers.
staropol. 1419 centaurzea centau-
rea, 1437 centarzia centaurea.
ros. zolototysqhnik= –
franc. la petite centauree ]plante\$
2. centuria
bot. Centaurium umbellatum,
lecznicza ro>lina zielna, z rodziny
goryczkowatych ]Gentianaceae\,
o r[/owych kwiatach zebranych w
baldaszki, li>ciach jajowatych;
w Polsce pospolita na ='kach i w zaro-
>lach; cenny surowiec produkcji lek[w
pobudzaj'cych apetyt; tysi'cznik.
gr. Kentauros ]mitologiczny stw[r,
potw[r z ludzk' g=ow' i cia=em
konia\, >redniow. =ac. centauria ˘
=ac. centaureum ˘ franc. centauree,
>redniow. ang. centaurie,
ang. centaury,
niem. tausendguldenkraut,
ros. belolist-bie=olist.
staroros. zolototysqhnik= –
franc. la petite centauree ]plante\$
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cer
franc. la centurie, niem. zenturie,
staroros. centurπq-centuria.
3. centuria
1. najmniejsza jednostka armi rzym-
skiej ]100, p[{niej 60 /o=nierzy\,
2. jednostka podzia=u ludno>ci rzym-
skiej oparta na cenzusie maj'tko-
wym ]grupa licz'ca 100 os[b\,
3. jednostka pomiaru gruntu w
staro/. Rzymie, r[wna ok. 50 ha.
†centurion poz. społ. setnik.
staropol. centuryjo, centuryjon.
centy~ pierwsza cz">: wyraz[w
z=o/onych oznaczaj'ca jednostk"
sto razy mniejsz', setn', od drugiej
cz">ci.
centyfolia bot.
Rosa centifolia, r[/a stulistna.
centygram miara wagi.
centylitr miara pojemn.
centym moneta. moneta zdawkowa.
=ac. centum ]100\.
centymetr miara dług.
cenz-or(owa:(ura(uralny
poz. społ. urz"dnik zarz'dzaj'cy
maj'tkami w staro/. Rzymie.
=ac. censere,
staropol. cenzura ]krytyka\.
cenzus
kwalifikacje obywatela w zakresie
wykszta=cenia, maj'tku, wieku, itp.,
stanowi'ce warunek korzystania z
okre>lonych uprawnie<.
cep ¯ cepter,
1. proste narz"dzie, przyrz'd do
r"cznego m=[cenia zbo/a na klepi-
sku, sk=adaj'cy si" z pa=ki i r'czki,
lub trzonu, dzier/aka, na kt[rym
osadzony jest bijak,
2. cepy bojowe.
ital. ceppo ]kij\.
=ac. flagellum ˘ starofranc. flaiel ˘
>redniow. ang. fleil, flegl, ang. flail,
ros. sep, molotilo.
ceper podhal. cz=owiek z nizin.
cer(owa: odzież.
ma=o widoczna =atka dziury w odzie-
/y, spos[b takiego =atania ni:mi.
¢cer s=aw. podpa=ka, ka/dy suchy,
=atwopal'cy si" materia=, u/yty do
rozpalania ognia przez chwycenie
iskier z krzemienia i metalu.
niem. zunder, anglosas. i >redniow.
ang. tynder, ang. tinder,
s=aw. cer;-cer ˘ pol. czerka:
]wydobywa: iskry przez uderzenia,
zwykle z krzemienia, zapa=ek\;
by: mo/e – w zwi'zku s=owotw. z Czer-
kasy ¯ Kasogi, Kosogi ]sko>noocy\ ¯
kas, kos ]sko>ny\ ˘ pokos.
cer pierwiastek chem. ¯ Ceres.
cera
1. cera kolor twarzy, jako>:, wygl'd,
cera blada, delikatna, jasna, r[/owa,
rumiana, >niada, smag=a, >wie/a.
wg mSjp 1969& ¯ ital. }razza, J.D.|,
wg Swo 1980& ¯ =ac.,
lecz /aden nie przytacza {r[d=a.
wg mej wiedzy, przestawka&
ang.-franc. ra•ce ]rasa\ ˘ ce•ra.
2. cer-a(owa:(owaczka
spos[b =atania dziury przeplatanymi
>ciegami z nici lub prz"dzy.
cerami-ka(czny garnca•rz(stwo.
gr. keramikos ¯ keramos ]glina
do wyrobu garnk[w\,
s=owotw. pokr. =ac. terra ]ziemia\,
ang. ceramic,
ros. kerami-ka/heskij.
cerat-a(owy(ka tkan.
woskowane p=[tno, tkanina pokryta
z jednej strony nieprzemakaln',
zwykle b=yszcz'c' pow=ok'.
=ac. ceratus ]woskowany, nasycony
woskiem\, franc. toile ciree, ang.
oilcloth, s=aw. kleënka-klejonka.
cerber poz. społ.
srogi i czujny dozorca. ¯ gr.
cerebr-alizacja(yzacja(acja
proces. ewolucyjny proces prowadz'cy
do przejmowania funkcji ni/szych
o>rodk[w nerwowych przez o>rodki
wy/sze.
=ac. cerebrum ]m[zg\.
ceregiele osob.
nadmierno>: dzia=ania
w wyniku nadmiernej troski.
¯ cere]monia\ % giele.
ang. fuss, ceremony,
ros. sumqtica-sumjatica,
wum-szum; sueta-sujeta.
ceremonia(lny(= zdarz. obrz"d,
uroczysty akt, spos[b piel"gnacji,
tradycyjny obch[d, jego forma,
zwykle d=u/sza ponad przyj"ty
zwyczajowo czas ˘ d=ugo i zawile
˘ bezceremonialnie ]kr[tko, prosto,
cz"sto twardo\.
¯ =ac. caerimonia.
franc. la ceremonie,
ang. ceremon-y(ious(ial,
staroros. ceremonπq-cereminia,
ceremon-it;sq/πal=/
/πalnyj/nyj.
cerezyna chem.
produkt otrzymywany z wosku ziem-
nego, u/ywany w przemy>le kosme-
tycznym i farmaceutycznym, oraz
elektronice.
†cerkiel kr'g, ko=o.
s=owotw. pokr. cyrk, cyrkiel.
gr. kirkos ]pier>cie<, kr'g, ko=o,
arena\ ˘ =ac. circus ˘ zdrobn.
circulus ˘ starofranc. cercle,
>redniow. ang. cercle, sercle,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ang. circle,
ros. krug-krug ]kr'g\, kol;co-kol-
co ]pier>cie<\, sobranie-sobranie,
kru'ok-kru/ok ]zbi[r\.
cerkiew(ny, cerkwi, cyrkiew rel.
1. >wi'tynia Ko>cio=a Prawowierne-
go, Ortodoksyjnego, obrz'dku
wschodniego, g=[wnie Rusi i Rosji,
2. ko>ci[= jako instytucja, zgroma-
dzenie wiernych.
staropol. ten psalm powyada,
yze Xps duchownymy czyny za-
szczycza y brony swoy" czerkew
¢szwy"to ]Ss 1953, has=o zaszczyca:
– broni:, chroni:, os=ania:\.
staropol. cerekwny, cyrkiewny,
cyrkwny ˘ cerkiewny – ko>cielny.
staropol. EY ˘ cerk`  cyrk`.
wo=. 1289 crk˛v= ^ c(e)rk(o)v=,
c(e)rk(o)v=nya ]cerkiewne\ ˘ wo=.
1428 crk˛v;, p[{ny gr. kyriakon ]dom
Pana\, KC, anglosas. cyrice, circe,
>redniow. ang. chireche, chirche,
kirke, ang. church, niem. Kirche,
dun. kirke,
staropol. 1408 v cirekwe, 1427 do
cirekwe ]do cerkwi\ ˘ cirekiew,
cirkwia ˘ cyrkiew, cyrkwia ¯ gr.
Wg zmy>laj'cego A. Br¥cknera 1927&
staroros. cyrkiew, z odmian' cerekwie,
cyrekwie. Ja takiej pisowni nigdzie nie
spotka=em, k=[ci si" to – przy tym – z za-
sadami zapisu d{wi"k[w w j. s=awia<-
skim. I – =ga – /e S=owie<cy przyj"li je
w 7. wieku od Bawar[w i Salzburga,
daj'c popis ca=kowitej nieznajomo>ci
procesu rozprzestrzeniania si" wiary
chrze>cija<skiej& /e Goci-poganie nie
znali tego wyrazu }t=um. Biblii przez
got. Ulfilasa z IV w. A.D., /yj'cego
w Konstantynopolu ˘ niem. kirke,
Kirche|. Logika jego zdania ]i my>li\
niezrozumia=a. Wy=o/y= zagadnienie
tak& }Grecy| Konstanty i Metody
zatrzymali jak ca=' terminologj"
chrze>cija<sk' niemieck', tak i to,
c przez nich rozesz=o si" po ca=ej
S=owia<szczy{nie }chyba zast'pili,
nie zatrzymali, J.D.|.
Nie wiedzia=em, /e B[g jest niemiec-
kiego pochodzenia.... Grecy uciekali
si" do niemieckiej, nie do greckiej
terminologii....
B[g, w mej opinii, przyj"ty w ko<cu ze
>redniow. ang. i anglosas. god ]b[g\,
s=owotw. pokr. >redniow. ang. gode i
anglosas. god ]dobry\ ˘ bog, ˚B[g.
cerowa-:(czka =ata: nitkami
dziury w materiale, ¯ cer(y.
†certa ryba.
wg Ss 1953& ryba karpiowata,
Abramis vimba L.,
wg msjp 1969& Vimba vimba, ryba.
staropol. czertha.
certowa: ]si"\ osob.
cetlos
wymawia: si" od czego nieszczerze,
dla dobrego tonu; sprzecza: si" bez
gniewu o sprawy b=ahe.
certyfikat prawn.
1. oficjalne, pisemne za>wiadczenie,
dow[d, >wiadectwo,
2. handl. dokument stwierdzaj'cy
pochodzenie towaru.
=ac. certus ]pewien\ % facere
]produkowa:\ ˘ certifacere ]za(po•
>wiadczy:\ ˘ >redniow. =ac. certifi-
catus ˘ franc. certificat ˘ ang.
certificate; niem. schein, beglau-
bigungsschein,
ros. udostoverenie-udostowie-
renie, pis;mennoe svititel;-
stvo, attestat-attestat.
†cesarkini cesarzowa, kr[lowa.
cesar-z(ski(stwo(z[wna
poz. społ. dyktator, najwy/szy ty=u=
w=adcy w ustroju monarchicznym.
staropol. cesarz, dajcie cesarzowi,
cesarzem, rzymskim cesarzom.
staropol. XV w. cesarzownasz
nyebyeska, XV w. czeszarzowna
yesz nyebyeszka,
=ac. imperatrix,
niem. Kaiser,
franc. ]o ros.\ le czar, ang. czar,
ang. Caesar ]1. nazwisko rodu
Juliusa Caesara, 2. tytu= imperatora
Rzymu od Augustusa do Hadriana, lub
tytu= imperatora Íwi"tego Cesarstwa
Rzymskiego, Holy Roman Empire,
czyli Niemiec po 962 r.\
staroros. car;-car.
staropol. cesarstwo – pa<stwo.
=ac. imperium.
staropol. cesarz – imperator.
staropol. cesarz[w – imperatora.
staropol. cesarz[wna – w=adczyni.
cesj-a(onariusz prawn.
przelanie praw jednej osoby na drug',
zrzeczenie si" czego.
=ac. cedere ]ust'pienie\ ˘ cessus
˘ cessio ˘ franc. cession ˘ ang.
cession(ary; niem. abtretung,
übertragung, zession,
ros. ustupka-ustupka,
peredaha-peredacza.
†cesta cze>:, cz">:.
†ceszka poszewka. staropol. cyszka
¯ cecha, cycha ]poszwa\ ChSz.
staropol. 1483 9 czisky super
cussinos,1495 czyschka ad cus-
sinum; czyschka ex pulvinari.
ang. pillowcase,
ros. navolohka-nawo=oczka.
†ceter =apaj# gwa=tu#
=ac. vocabulum usurpatum a
petentibus ayxilium,
†cetlos bot. Colchicum autumnale
L., staropol. 1437 czetlosz harmo-
dalticus.
cetnar
cetnar miara wagi.
jednostka wagi r[wna stu,
a w niekt[rych krajach 50-ciu kg.
¯ niem. zentner ¯ >redniow. =ac.
centenarius; staropol. cetnar,
centnar, centner, c"tnar.
staropol. 1455 i 1471 czanthnar,
1484 czentner, 1500 czathnar,
=ac. librae mensura centum
pondo.
†cetno, czetno liczba parzysta.
s=aw. czeta ]para\ ˘ czetyry ˘
cztery ]dwie pary\.
staropol.1462 W czetnye in pari
numero.
=ac. numerus par, ang. even num-
ber ]contrary to odd number\,
franc. la paire, couple, le couple.
†cewa, cew
1. rurka ]w >wieczniku\,
staropol. trzy czewy, po wszech
czewyach, na czewy,
=ac. calamus, fistula,
2. szpulka, staropol. 1394
Pro I spula dicta czew auri filati,
3. cewa m=y<ska, staropol. 1461 pro
cevi et duabus..., =ac. cylindrus
quo lapis molaris movetur,
ang. reel, bobbin, ]techn.\ spool.
cewi-arka(nia(: techn. maszyna
do przewijania prz"dzy i nici.
cewka anat., biol., elektr., łow.
1. rurka,
2. naczynie przewodz'ce w kszta=cie
rurki,
3. bot. wyd=u/ona kom[rka przewo-
dz'ca wod" i soki ro>linne,
4. łow. noga sarny,
5. techn. rdze< sto/kowy lub walcowy
s=u/'cy do nawijania nici, drutu,
itp., stosowany np. w tkactwie.
6. elektr. wielokrotny zw[j izolowa-
nego przewodu elektrycznego.
staropol. 1. rurka, staropol. 1471
czewka, =ac. fistula, tubulus, 2. ...,
ang. reel, bobbin, ]techn.\ spool .
cewnik(owa: med.
cez chem. pierwiastek chemiczny.
cezar poz. społ.
w staro/. Rzymie& tytu= w=adc[w.
¯ =ac. Gaius Julius Caesar.
cezura
1. pauza rytmiczna; >redni[wka,
2. muz. kr[tka przerwa mi"dzy
dwoma frazami muzycznymi,
3. w przen. moment prze=omowy.
c"gi narz. narz"dzie s=u/'ce do
chwytania. ¯ t"gi ]silny\.
c"tk-i(owa:(owany kropki, plamki.
staropol. c"tka – blaszka ozdobna do
zawieszania lub nabijania na pas.
¢ch 1. powietrze, 2. ziemia.
chmura, dech, oddech, duch ]woz-
duch\, dusza, dych]awica\, ch=[d,
ucho, s=uch, tchn':.
gr. chthon ]ziemia, s=aw. sk\ ˘
deska – decha, laska – lacha,
Lachy ]dosł. Ziemianie\ ^ Polska.
cha, cha, cha jęz., dźwięk.
okrzyk wyszydzaj'cy;
staropol. cha, cha, cha.
chabanina pot. mi"so gorszego gat.
†chabed bot. chebd,
Sambucus ebulus.
chab-er(rowy bot. b=awat, ro>lina
='kowa, chwast, Centaurea cyanus L.
chabeta pot. szkapa, chuda koby=a.
chachm"ci: pot. oszukiwa:.
¯ chach % m"t; nielitereckie.
¢cha: /y:.
ru(ko(je(ki•cha:, chata,
po(u•ciecha.
chadza: chodzi: OA.
chalcedon miner., jubiler.
odmiana kwarcu, maj'ca po=ysk
wosku, o r[/nych kolorach, zwykle
szarawego lub mlecznego; obejmuje
onyks, agat, sard, oko kota, jasper,
karneol, i chryzopraz.
ang. chalcedony ¯ =ac. chalcedo-
nius ¯ gr. chalkedon,
staro/. miasto Chalcedon ]w Azji
Mniejszej\.
chalkografia
challenge jęz.
ang. challenge ]wyzwanie pr[ba si=\.
cha=a 1. gat. bu=ki, 2. pot. kicz.
cha=a-j(ka nie dok=adn-y(a,
z wykonaniem na prze=aj,
por. =aj – gani:.
cha=at odzież. n"dzne okrycie,
pokr. fa=at – szmata.
¯ tureckie chalat ]kaftan\.
cha=tur-a(zysta pot.
dorywczo, tylko ze wzgl"d[w za-
robkowych.
¯ ros. ¯ gr.
cha=up-a(nik(niczy(nictwo bud.
chata, n"dzny dom.
¯ cha ]strze•cha\ % =upa ]drewniana\.
†cha=upowa: rabowa:, =upi:.
cha=wa spoż. wyr[b cukierniczy.
ros. xalva.
cham(stwo(ie:(ski char., obelż.
gbur.
ros. xam.
†chamcha kamcha, ChK.
chan poz. społ. tytu= w=adcy kraj[w
wschodnich ¯ tur., HChKH
wo=. 1289 kano ]chan\, kanovou
]chanow'\, kanom; ]chanem\,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
charka:
staropol. han ]chan\.
chandra psych. nastr[j depresji,
stan przygn"bienia, apatii.
ros. xandra.
†chandziar, handziar,
and/ar, andziar n[/ turecki,
bu=at, pugina=; nieme H.
chao-s(tyczny
stan bez=adu, zam"t, zamieszanie.
gr. chaos, ros. xaos.
chapa: pot. =apczywie chwyta: ˘
u•chapi:  u•chwyci:.
ros. xapat;.
¢chara=u/nyj zakrawa /e stalowy.
staroros. xaralu'nyj-
chara=u/nyj,
ros. bulatnyj-bu=atnyj.
charakter(ystyczny(ystyka(
(yzacja(yzowa: ]si"\
znamienna cecha,
styl, rysy, kszta=ty.
gr. charakter ¯ charattein ]ry:,
grawerowa:\,
=ac. character, starofranc. caracter,
>redniow. ang. caracter, carecter,
ang. character, ros. xaratker.
charakternik dawn. czarodziej.
¢charat’ja karta
¯ =ac. chartula, zdrobn. charta ˘
starofranc. chartre, carte, >red-
niow. ang. chartre, chartere,
s=aw. xart;œ, xartiq, pol. karta
ChCK; w Latopisie 1116 i Powie-
>ci wrem. let 1118, pod rokiem 6453
umow"-traktat& ...pisano na charat’i
sej. Umowa mi"dzy Swiatos=awem –
wielkim kniaziem Ruskim, i Janem
zwanym “Ciemskim” – carem Grec-
kim, pisana na charatju, roku 6479.
Tytu= ‘wielki’ nie by= u/ywany przed
XII wiekiem... wielki knia{ Ruski.
†charcha=a osob.
cz=owiek cz"sto pluj'cy.
charci pysk ¯ chart, rasa psa.
†charcica zwierz. samica charta.
chargé d’affaires dosł. powierzony,
zaufany, w prowadzeniu spraw.
1. przedstawiciel rz'du kt[remu
tymczasowo powierzono stano-
wisko ministra, ambasadora, lub
innego dyplomaty,
2. urz"dnik ni/szej rangi ni/ amba-
sador lub minister wys=any jako
dyplomatyczny reprezentant do
mniejszego lub mniej wa/nego
kraju ni/ sw[j w=asny.
char-ka:(cze: krwi'.
¯ char•cze:(kot.
¯ chark ¯ brach ]pies\ ˘ brachman
]my>liwy poluj'cy psami\, s=owotw.
pokr. ang. to bark ]szczeka:\ ˘ pol.
warcze:, BW.
charkot
ros. xarkat;.
char-kot(cze: fizjolog.
bulgotanie w gardle; warcze:, wyda-
wa: nieartyku=owane d{wi"ki, rz"zi:.
`ot ]g=os\& be=kot, >wiergot, szwar-
got, trzpiot, warkot. ˚warcze:.
>redniow. holend. rommelen,
>redniow. ang. romblen, romlen,
ang. rumble,
s=owotw. pokr. grumble
jak polski charkot  warkot.
ros. gul-gu=, wum-szum.
†charla: cherla:, czu: si" s=abym,
podupada: na zdrowiu.
char=a-ctwo(k med. cherlak.
†charnie: dźwięk.
g=o>no westchn':, wzburzy: si".
†charp":, charpi":, karpi":
bezdro/e, uci'/liwe pustkowie,
wertep, zaro>la; bagno, ChK.
chart anim., zwierz. pies go<czy,
Canis familiaris graius L.
staropol. chart.
†charwat poz. społ.
pacho=ek ze stra/y miejskiej$
charytatywny społ.
chasyd rel., dosł. pobo/ny.
cz=onek ruchu religijnego chasyd[w.
hebr. chasidut ]pobo/no>:, bogo-
bojno>:\.
†chasza czereda, gromada,
z=e towarzystwo. ˚ch'sa.
ang. mob,
ros. tolpa-to=pa, hern;-czer<.
chaszcz(e g"stwina, zaro>l•e(a,
krzaki ¯ chast, st ˘ szcz.
g"stwina – g'szcz, zn[w st ˘ szcz.
chat-a(ka bud. cha=upa, lepianka, dom
drewniany strzech' kryty, z palenis-
kiem, =o/em i komorami ]komnatami\,
prymitywne miejsce zamieszkania.
¯ niem. hütte ]chata\, st'd i dach;
cha•ta  da•ch ]ta ^ da, TD\;
pokr. ang. hut } h˙t |, ukrai<skiemu
xata, o identycznych znaczeniach.
Liczb" chat podawano czasem jako
dymy ¯ dym z komina, pokr. ang.
dim, YI. cha`, ha` dom;
kurna chata – bez komina.
s=aw.-ros. xata. ˚kucza.
†ch'd{ba ch'>ba.
†ch'sa, ch'za społ., kult.
banda z=odziei, rozb[jnicy,
=ac. fures, latrones.
†ch'siebne, ch'ziebne
społ., płatn. grzywna za kradzie/.
†ch'sa, ch'sza ha=astra, zgraja.
ang. gang, mob, ˚chasza.
†ch'>ba, ch'{ba, ch'd{ba
1. kradzie/,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
2. płatn. kara, grzywna za kradzie/.
†ch'>nik, ch">nik char.
rabu>, w=[cz"ga.
chc'c nie chc'c jęz.
nieumy>lnie, bez rozmys=u,
niechc'co.
chc'cy ¯ chcie:, pragn':.
1. ch"tny,
2. naumy>lnie, z rozmys=em.
†chcenie
1. pragnienie, po/'danie,
2. zamiar, intencja.
ang. 1. desire, covet, 2. want, wish,
ros. 'elanie-/e=anie,
xotenie-chotenie.
˚chci-e:(wy, chciwo>:.
chcia=oby si" jęz.
chci-e:(wy(wo>:(wiec osob.
ochota, pragnienie, kwapi: si".
˚chcenie, chciwo>:, cho:.
wo=. 1289 xotœ]e iti,
xotœ ]chc'c, chcia=\ xot≠l=
]chcia=\, xohew;, v=sxohew;.
staropol. chcie:, chocie:, kcie:,
>cie:, ChK
1. mie: wol", pragn':, /yczy: sobie,
2. by: gotowym, sk=onnym,
3. zamierza:,
4. usi=owa:,
5. chce mi si" – bierze mnie ch":,
6. chc'c – dobrowolnie, z zamys=em,
7. m[c,
8. o rzeczach – bliskim by: dokona-
nia czynno>ci,
9. wyk=adnik formalny&
9.a. czasu przysz=ego,
9.b. trybu rozkazuj'cego,
9.c. zdania celowego.
staropol. chcenie, chcienie –
1. pragnienie, /yczenia,
2. zamiar, 3. usi=owa:.
†chciu, chciu okrzyk wyszydzaj'cy.
†chcitel odzież. jaki> str[j kobiecy.
staropol. XV w. chczitel palutellum.
†chciwo>: osob. ch":, po/'danie,
pragnienie. ˚chcie:, chcenie.
†chebd, chbed, chebda,
chebdzie, chebdziewie,
chebdzina, chebzina bot.
Sambucus Ebulus L.. chebd.
ang. danewort, dane weed, dwarf
elder or European dwarf elder.
nazwisko Hebzda.
cheder rel. hebr.
che=bia zool. Aurelia aurita,
jamoch=on z rodziny kr'/kop=aw[w.
che=m geolog. wzg[rek;
˚cho=m, mogi=a, so=omie<.
che=mi<ski z Che=mna wywodz'cy
si". staropol. cha=mie<ski, che=-
mie<ski –
ch":
1. miara che=mi<ska – miara po-
wierzchchni, w=[ka che=mi<ska,
ok. 17,4 ha,
2. prawo che=mi<skie – odmiana
prawa magdeburskiego
}w Che=mnie ludno>: niemiecka
zwa=a sw[j gr[d Kulmem, to st'd;
cho=m ^ kulm ¯ =ac. culminis,
culmen ˘ pol. kulminacja, ChK|.
che=p-ienie(liwo>:(no>: char.
wynios=o>: z but'.
staropol. che=pa –
pycha, che=pliwo>:, przechwa=ki,
wynoszenie si".
>redniow. ang. bosten,
ang. boast, brag, ros. xvastove-
stvo-chwastowiestwo.
staropol. che=pi: si", che=bi: si" –
przechwala:, pyszni:, wynosi: si".
staropol. che=pienie, che=pliwo>: –
che=pienie si".
staropol. che=pno>: – wynios=o>:.
†che=st dźwięk. szum, zgie=k.
s=owotw. pokr. ha=as.
†che=stanie szemranie, >wist.
†che=zna: kie=zna:, ChK.
chemi-a(czny szkoln.
nauka o zwi'zkach organ. i nieorgan.,
oraz ich przemianach, wzajemnych
reakcjach.
¯ =ac. alchimista ]alchemik\,
ang. chemistry,
ros. ximq> ˚biologia.
chemigrafia poligr.
chemi-kalia(zacja
chemoterapia med.
chemotropizm
chemotypia
cherla-k(wy(: med., łow.
w't=y, chudzielec, {le rozwini"ty.
cherubin rel. urojona niebia<ska
istota ze skrzyd=ami.
hebr. kerub, =ac.-ang. cherub,
wo=. 1289 xerouvim ˘
ros. xeruvim.
ch"-:(tka(tny osob.
ochota, poci'g do czego, pragnienie,
/yczenie.
s=owotw. pokr. chcie: – ochota na,
pragnienie, poci'g do czego>;
smak, przyjemno>:; mi=y.
staropol. chøcz, chancz,
sz ch'czy' ]z ch"ci'\ –
1. smak, 2. przyjemno>:.
staropol. 1816 chuci ]ch"ci\,
U ˘ Å, ´,
s=owotw. pokr. ˚cho: ˘ chu: ˘ ch":,
¢n": ˘ n"ci:; ch"tka  przy•n"ta.
˚Ss 2011, staropol. ch": –
przychylno>:, smak, przyjemno>:.
tam i staropol. niechu: – niech":, i
staropol. niechutliwy – niech"tny.
ch"dogi
anglosas. willian ]pragn':\ ˘ anglo-
sas. willung ˘ >redniow. ang. i ang.
willingness, pleasure,
ros. oxotnyj> gotovyj> us-
lu'livyj> dobrovol;nyj,
ang. want ]chcie:\,
wo=. 1289 xotenπe ]ch":\, xot≠t;
]chcie:\, xotœ, xot≠l= ]chcia=\,
xotœ ]chc'c\, xohew; ]chcesz\.
ch"dogi przestarz., osob.
schludny, porz'dny, czysty.
staropol. ch"dogi – jak wy/ej,
ch"dogo>: – czysto>:, porz'dek.
anglosas. cl≤ne,
>redniow. ang. clene,
ang. cleanly, neat,
ros. histyj-czistyj, oprqtnyj.
†ch"do/y: porz'dkowa:.
†ch">nik ch'>nik, Å´.
ch"t-ka(ny osob.
†ch"tliwy char. ch"tny, przychyl-
ny, /yczliwy. s=owotw. pokr.
˚chcie:, chcenie, chciwo>:, ch":,
ang. willing,
ros. oxotnyj-ochotnyj.
†ch"tno>:
wg ˚Ss 2011& przyjemno>:, wdzi"k.
s=owotw. pokr. cho: ]oblubienica\,
U ˘ Å, ´, ˚ch": ¯ chu:.
=ac. gratia, starofranc. grace,
>redniow. ang. i ang. grace,
ros. gracq-gracja, milost;.
†ch"tny mi=y, przyjemny. ˚wy/ej.
chichot(a:(ka dźwięk.
cichy, st=umiony >miech.
staropol. chychot(anie, IY.
`ot g=os& be=kot, bulgot, trzpiot,
>wiergot i inne.
ros. xixikan;e.
chimer-a(yczny urojony zwierz
b"d'cy po='czeniem kilku.
gr. chimaira, =ac. chimaera,
ang. chimera, ros. ximera.
chinina gorzki zwi'zek organiczny,
alkaloid C20H24N2O2 otrzymywany z
kory chinowca, u/ywany jako >rodek
leczniczy.
Quechua ]quinquina\ % `ine ˘
hiszp. quina, franc. quinine,
ang. quinine, ros. xinin-chinin.
¢chinowi Po=owcy.
staroros. xinovi-chinowi.
chinozol chem.
chi<-ski(szczyzna etn.
chiromancja wr[/enie z r'k.
chirurg(ia(giczny med.
dzia= medycyny zajmuj'cy si" ope-
racyjnym leczeniem chor[b.
gr. cheirourgikos ]chirurgiczny\ ˘
=ac. chirurgicus ˘ starofranc.
cirurgien ]chirurg\ ¯ cirurgie,
>redniow. ang. cirurgian ˘ }arch.|
chirurgeon, ang. surgeon,
ros. xirurg-chirurg.
chiton odzież.
rodzaj lu{nej tuniki przypi"tej do
ramienia, noszonej przez m"/czyzn i
kobiety w staro/. Grecji i Rzymie.
chityna rogowata substancja wcho-
dz'ca w sk=ad pancerza stawonog[w.
gr. chiton, franc. chitine,
ang. chitin
†chla: blu{ni:.
chla: pi:, zalewa: si".
¯ bia=orus. hlak ]dzbanek, ba<ka\
¯ anglosas. hlaf ]chleb, ang. loaf\,
wymienione na zasadzie& «jak oni
tak – to my inaczej» ˘
anglosas. foda ]jad=o\ ˘ s=aw. woda
]pice\; bryd ]panna m=oda; pi"kna\ ˘
brzydka, ros. urod – urodziwy,
ros. wielki dzie< – Wielkanoc, itp.
nazwisko Pichlak ¯ pi % hlak.
chlamida odzież.
m"ska szata noszona w staro/. Grecji.
chlapa(: bryzga:, pluska:; plucha,
szaruga, chlapa na dworze ]przewlek=y
deszcz, “leje jak z cebra” – hlaka\.
chlasn': ruch.
uderzy: z rozmachem.
chleb(ak(owy(odajny(odawca
spoż. w wymowie }chlep| wymawia-
ne z mniejszym wysi=kiem warg,
staranno>ci', niedbale.
Ulfilas ]Ulphilas\& hlaiban,
gotyckie hlaifs, anglosas. hlaf
]bochenek, chleb\ ˘ ang. loaf, BF,
szw. lef, lit. klepas, finland. leipa,
wo=. 1289 xl≠b=, xl≠bov=
]chleb[w\, czes. chleb,
sorab. chlieb, klieb,
chorw. ]croat.\ hlib.
cho: chleb ma wyra{ne zwi'zki z
j"zykami obcymi i pokrewnymi, ja w
dalszym ci'gu utrzymuj", /e mo/e by:
najzupe=niej rodzim' koncepcj' lub
og[lnoeuropejsk' tworzenia ˚hybryd
gr.-=ac., w tym wypadku hybryda zwi'-
zana z gleb'&
ch ]gr. chthon ^ ziemia ^ ang. earth,
ground\ % leb ¯ =ac. gleba.
leb ˘ byl ]ziemia, gleba\, EY ˘
bylina ]dosł. na glebie\, Czernobyl.
staropol. chleb –
1. chleb,
2. utrzymanie, wikt,
3. >w. Jana chleb – bot.
3.a. Ceratonia siliqua L.
3.b. dziurawiec,
Hypercum perforatum L.
4. bot. >wini chleb ˘ chlew, BF.
Lathyrus tuberosus L.
†chlebnica spoż. sk[rka chleba.
†chlebi: osob. schlebia:.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chluba
†chlebny
1. chlebowy,
1.a. kwas chlebny – zaczyn,
1.b. pacho=ek roznosz'cy chleb,
1.c. niedziela chlebna – 4-ta postu,
2. urodzajny.
†chlebojed{ca, chlebojedziec
cz=owiek b"d'cy na czyim> utrzyma-
niu, tak/e cz=onek rodziny.
chlebowy chleba dotycz'cy. ¯ chleb.
staropol. chlebowy –
1. chleba dotycz'cy,
2. chlebowa misa – miska przykry-
waj'ca chleb na stole, by nie
czerstwia=,
3. chlebowy st[= – st[= przy kt[rym
jada si".
chlew(nia budynek gospodarczy
dla nierogacizny, g=[wnie >wi<.
¯ ch ]zapewne brud, ang. soil\ ¯ gr.
chthon ]ziemia, ang. earth, ground\
% lew ¯ $ }>winia$, J.D.|
staropol. chlev, chlew, chlewnia –
1. pomieszczenie dla zwierz't
domowych,
2. bud. lichy dom.
staropol. chlew(nia,
franc. etable, porcherie,
ang. pigsty, pigpen,
ros. xlev-chlew. ˚chleb.
chlipa:
1. fizjolog. roni: =zy,
2. dźwięk. cicho p=aka:, szlocha:.
chlor(ek(kowa:(owa: chem.
zwykle dwusk=adnikowy zwi'zek
chloru z innym pierwiastkiem.
gr. chloros ]zielonawy\ ˘ chloritis
˘ =ac. chloritis ]chloryt\ i inne
chlor`; gr. chloros % phyllon ˘
franc. chlorophylle ]chlorofil\,
gr. chlor` % amine, `ide,
ang. chlor(al(amine(ate(ic(id(ide(
(in(inate(ination(ine(ite.
chloro•form(mycetin(phyll(phyl-
lose(picrin(plast(prene(quine(
sis(thiazide(picrin(promazine,
ros. xlornovatokislaq sol;,
xlop-id/oform, i dr.
chlorocement
chlorofil zielony barwnik ro>lin.
chloroform zwi'zek organiczny,
ciecz lotna o dzia=aniu usypiaj'cym
i znieczulaj'cym,
chloromycetyna med.
antybiotyk o dzia=aniu bakterio-
statycznym;
chloramfenikol, detreomycyna.
chlorowod[r chem., gaz.
gaz o ostrym, dusz'cym zapachu.
chlorzak
chlub-a(ny(nie dum•a(ny(nie,
chwa•=a(lny(lebnie, pych•a(szny.
chlubi: si"
staropol. chluba, ch=uba – pycha.
staropol. chlubi: si" – che=pi: si".
staropol. chlubny – che=pliwy.
ang. boast(ful, brag ]che=pi: si",
przechwala:\,
ros. xvastvovestvo.
chlubi: si" che=pi: si".
chlup-ie(ot(ota: woda w bucie.
s=owotw. pokr. chlapa:.
chlus-ta:(n': lun':,
ochlapa:, obla: wod' z wiadra.
staropol. chlusn': – uderzy:.
staropol. chlustanie – ch=ostanie.
staropol. chlu>ni"cie – uderzenie.
ch=am tandeta.
ch=epta: o zwierz"tach&
pi: =apczywie, zwykle j"zykiem.
¯ ch % =ept ¯ =apczywie.
†ch=odek bot. zaj"czy ch=odek&
a. przytulia, Galium verum L.
b. Crepis tectorum L.
staropol. 1472 zaiøczi chlodek
asparagus; 1460 yayanczy ]zay-
anczy\ cchlodek leponaria, ca 1465
zayaczy chlodek leponaria.
ch=odni-a(ca(ctwo(czy(e:(k,
ch=od(ny(zenie(zeniowy(
(ziarka(zi: ]si"\ techn.
wymiennik ciep=a s=u/'cy do ch=odze-
nia p=yn[w i skraplania par i gaz[w.
Nadzwyczaj d=uga lista pochodnych
«ch=odu» jakby w Polsce ch=odu
brakowa=o, czyt. musi to by: wyj't-
kowo ciep=y kraj, gor'cy.
staropol. ch=odnica –
1. miejsce zacienione, altana,
2. jaka> os=ona nad /o=nierzami ata-
kuj'cymi mury, zapewne daszek,
“parasol”, 1471 stanek, chlod-
nycza umbraculum.
staropol. ch=odny – cienisty.
staropol. ch=odzi: – studzi:,
ozi"bia: ] ¯ stud(nia, zi'b\.
†ch=odnik bot. przytulia, ˚ch=odek,
Gaium verum L.
staropol. 1472 chlodnyk asparagus.
†ch=odnik ˚ch=odnica wg Ss 1953.
ch=od-ny(nica(zi: wra/enie cia=a
o energii zwanej ciep=ot', dostarcza-
nej mu przez otoczenie&
dogodna, przyjemna – ciep=o,
zbyt wiele, w nadmiarze – gor'co,
zbyt ma=o, niedostatek – zimno,
i inne stopnie wra/e< z jej odbiorem
zwi'zane.
jeden z kilku stopni ciep=oty odbie-
ranej przez cia=o ludzkie&
lodowat-o(a – zab[jczo zimna,
zimn-o(a – niezno>nie ch=odna,
ch=odn-o(a – ledwie zno>na,
letni-o(a – tolerancyjna,
ciep=-o(a – przyjemna,
gor'c-o(a – nadmiernie ciep=a,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ukrop – zab[jczo gor'ca.
staropol. ˚ch=odnica –
1. miejsce zacienione,
2. jaka> os=ona nad /o=nierzami
atakuj'cymi mury,
ch=odny – cienisty, ch=odzi: – ob-
ni/a: ciep=ot" do stanu ch=odnego.
anglosas. ciele ]ch=[d\, franc. froid,
>redniow. ang. chile, chele,
ang. chill, cool ]ch=odzi:, ch=[d\,
refrigerator ]ch=odnia\,
radiator ]ch=odnica\,
ros. xolod/nyj-cho=od(nyj.
~ch=odzi: czas niedok. ¯ ch=[d ¯
cho= % =[d ]woda\, s=owotw. pokr. l[d.
obni/a: temperatur" czego, ozi"bia:,
studzi:.
znacz. zwi'zane ze studni' i wstydem&
stud  wstyd ]ch=[d\, UY.
tak i w j. ang. cool  hot ]napalony, go-
r'cy, pieprzny, nami"tny, pobudliwy\
 heat ]libido, ruja, /'dza wsp[=/y-
cia seksualnego, stosunkowania si",
znane tak/e jako “the period of sexual
excitementin animals; rut or estrus”\.
ch=op ¯ cho=op ¯ cho=}od| % op}posite|.
ros. proxla-'dat;/dit;-leczit,
oxla-'dat;/dit;, o/studit;,
ang. to chill. to cool.
prze•ch=odzi: – troch" ostudzi:,
ozi"bi:
o•ch=odzi: – do pe=na, zupe=nie
wy•ch=odzi: – ca=kowicie, np.
pomieszczenie zim'
ch=on-':(ny
wci'ga: w siebie, do >rodka cia=a.
¯ ch ]k, ku\ % =ono.
...poch=on"=y wody jeziora.
ang. sack in, absorb,
s=owotw. pokr. =ono ˘ ch=on':,
˚gub, gib pod numerem 458.
ch=onka limfa.
ch=op(iec(ak(ek(ski(stwo(isko(
(czyk(czysko(ie:(i"cy(ka społ.
dosł. gor'cy, napalony ¯ cho=op ¯
cho=od ]ch[d\ % op ]przeciwie<stwo\
¯ opposite ¯ =ac. oppositus.
k•mie: ]ch=op ¯ cho=•op ¯ cho=od –
k•nieci: ]pod•pali:\,
k•not ]pod•palacz\ – koncepcji&
kmie: i ch=op ]gor'cy, na•palony,
pod•niecaj'cy\;
1. doros=y osobnik p=ci m"skiej,
2. wie>niak.
`ak – patronim. syn,
`pak – z=y ¯ pako>:.
form ch=opaczyna, ch=opczyna – ni-
gdy nie s=ysza=em i nie widzia=em.
wo=. 1289 xolop=, xolopom=
]ch=opem\, ros. zemec, mu'ik,
staropol. chlop –
1. ch=op, warstwy klasowej podlega-
j'cej dziedzicowi na wsi,
2. m"/czyzna ˘ ch=opski ]m"ski\.
staropol. ch=opi – nale/'cy do ch=opa.
chmielnik
ch=opi-"(ec – ch=opiec, pa{, s=u/'cy.
ch=opowic –
kto> pochodz'cy z ch=op[w.
ch=opak, pa{, ]w kartach\ walet&
anglosas. cnafa, >redniow. ang.
knaue, ang. knave; page ]pa{\,
niem. knabe ]ch=opiec\, BV,
staroros. otrok=-otrok ]pa{\;
ros. plut-p=ut, mowennik-mo-
szennik, ]w kartach\ valet-walet.
†ch=opobyk mit. urojony minotaur.
w greckiej mitologii, potw[t o ciele
m"/czyzny i g=owie byka, zamkni"ty
przez Minosa w labiryncie zbudo-
wanym przez Daedalusa, i corocznie
karmiony siedmioma m=odzie<cami i
7-ma pannami z Aten, do czasu zabicia
go przez Theseusa.
gr. Minos % tauros ]byk\ ˘
Minotauros ˘ =ac. Minotaurus ˘
>redniow. ang. Minotaure,
ang. Minotaur.
†ch=opski m"ski. ˚ch=op.
ch=osta(:
bi•cie(: r[zg' lub pr"tem, baty.
staropol. 1427(31 chlosczys swa
maczerz ˘ ch=o>ci: matk" –
obel/ywie wyra/a: si" o niej.
ch=[d zi'b, o(prze(wy•ch=odzi:.
s=owotw. pokr. l[d. ros. xolod.
staropol. ch=[d –
miejsce ch=odne, cieniste.
†ch=uba, chluba, ch=ubliwy
˚chluba.
†ch=upaty kosmaty.
ch=ystek niepowa/ny, zwykle o
o b=a{ni'cym si" m=okosie.
chmara :ma w liczbie, niepoliczal-
na, r[j, t=um, mn[stwo.
mar ]ciemn•o(y(a\
†chmielni-k(ca bot.
Prunella vulgaris L. ˚suchog=[w.
chmiel(arnia(nik(arstwo(owy
bot. Humulus lupulus L.
wo=.-ukr. ch ]powietrze\ % mielenij
]ziemia, grunt, teren\.
staropol. 1425 chmel, 1437 chmye-
leya, 1455 chmyeleyu, 1494 chmy-
elv ]chmielu\, 1419 polny chmyel
fuga demonis –
1. ro>lina lub jej owoc,
2. polny chmiel –
Rhinanthus crista Galli L.
franc. le houblon, niem. hopfen,
>redniow. holend. hoppe,
p[{no >redniow. ang. hoppe,
ang. hop, ros. xmel;-chmiel.
†chmielik bot.
1. Prunella vulgaris L.,
1472 chmelik diapentica,
˚suchog=[w,
2. Oenanthe Phellandrium Lmk.,
chmielnica
ca 1465 chmyelyk apium,
3. Trifolium agrarium L.
1472 chmelik corona regia.
†chmielnica bot. Prunella vulgaris
L., staropol. 1475 chmelnicza.
†chmielnik
1. ogr[d chmielowy,
staropol. 1408 chmelnik dicitur,
1437 chmyelnyk humuletum,
1440 chmelniki,
1462 pod chmelnikem,
ca 1500 chmyelnyk humuletum,
=ac. humuletum, hortus humuli,
2. bot. 2.a. Prunella vulgaris L.,
2.b. Oenanthe Phellandrium Lmk.,
Phellandrium aquaticum, L.
1484 chyelnyk apium.
ang. 2.b. water fennel, fine-leaved
water hemlock, water dropwort.
chmura, chmurzy: si" meteor.
chmurny ˘ chmurnie: – nie s=ysza=em,
durny ˘ durnie: – tak.
ch – powietrze,
mur – ciemny ]w tym marmur, mu-
rzyn; pokr. ang. murky\; pochmurny
dzie<, chmurne lico,
rozchmurzy: czo=o.
staropol. chmura ]mg=a\& olbok y
chmura okolo yego.
staropol. chmurzy:, zachmurzy:,
zachmura:.
chmyz zwierz., osob.
1. ma=y konik, kucyk,
2. cz=ek niepozorny, cz=eczek.
¯ ukr.
¢cho~, cha~ wysoko.
¯ niem. hoch
kilka s=[w w j. pol., chocho=, choin-
ka, cholewa, chor'giew, wiecha;
HS ˘ cho`, ho`  so`& sok(i,
sowa, sopel, i inne.
†chobot anat. ogon.
=ac. cauda, anglosas. t≤gel,
pokr. niem. dial. zagel,
>redniow. ang. i ang. tail ,
staroros. xvost=-chwost.
†chobotnia ryba. sie: na ryby
zastawiana pod upustami.
staropol. 1460 chobothnya,
=ac. retis iaculi species,
†choboty odzież.
szerokie, bufiaste spodnie,
szarawary, hajdawery.
†chocha: osob. kocha:, KCh.
chochla czerpak, du/a =y/ka.
chochlik
1. z=o>liwy skrzat, psotnik ˘
2. b='d drukarski, arytmetyczny.
chocho= najwy/szy snop w mendlu,
b"d'cy daszkiem, s=omiane okrycie;
1. p=od[w na zim", wrzucany w
marcu do wody, z ceremoni',
2. p[=kopka czap' ze snopa,
ze zwr[conymi k=osami do do=u,
3. snop na ulu.
s=aw. xoxol= ˘
zdrobn. xoxlik= ¯
1. cho ]wielki\ % cho=od ]ch=[d\,
2. cho ]ho – wysoko\ % cho= ]cho=m –
wzniesienie, kulminacja\ ¯ pokr. niem.
kulm ¯ =ac. culminatus;
summum, caput;
cho= ˘ warch•o=(lak;
nazwisko Gogo•=(lewski.
staropol. chocho= ]wierzch, czub\.
†chocho=aty czubaty.
staropol. skrzynye s chocholatimj
wyekamy ]skrzynie z chocho=atymi
wiekami\,
=ac. elevatus.
†chocho=ek bud. g=owica kolumny.
staropol. chocholky ]chocho=ki\.
=ac. caput columnae,
†chocia, chociaj cho:.
cho-cia/(by, cho:(by jęz. ˚cho:.
staropol. chociaj ]chocia/, przynaj-
mniej, cho:by nawet\.
ang. though, although, as, even,
ros. xotq-chotja, ne smotrq na,
odinako-'e.
†chocie: ˚chcie:.
staropol. chcie:, kcie:, >cie:;
chcenie, chcienie, ChK.
¢cho: s=aw. /ona i na=o/nica.
¯ chu:, cho: ]luba\ ˘ lubo ]cho:\.
s=owotw. pokr. ch": ]ochota, zapa=,
/ywe zainteresowanie\, chcie: co;
chu:, U ˘ Å, ´ ˘ ch":, z ch"ci',
ch"tnie ]z ochot', z lubo>ci'\;
ch":  niech": ]brak ochoty, zapa=u\.
s=aw. xot;.
cho: jęz.
1. sp[jnik wskazuj'cy nieskutecz-
no>:, rozbie/no>:, kontrast; mimo
/e ˘ poszed=, cho: by= chory,
2. niech, niechby ˘ cho: bij g=ow'
o >cian",
3. bodaj, przynajmniej, a/ ˘
zosta< cho: do jutra.
z mSjp 1969&
1. ‘ sp[jnik przy='czaj'cy zdania lub
ich cz">ci, wyra/aj'ce bezskutecz-
ne przeciwdzia=anie, kontrastuj'ce
okoliczno>ci uboczne, rozbie/no>:
mi"dzy tym co si" rzeczywi>cie dzieje,
a tym czego mo/na oczekiwa: w danej
sytuacji; chocia/»,
2. ‘sp[jnik przy='czaj'cy zdania
lub ich cz">ci, stanowi'ce cz=on
charakteryzuj'cy lub por[wnawczy;
dla efektu por[wnania wymienia si"
czynno>ci, kt[re by=y bezskuteczne»,
3. «partyku=a uwydatniaj'ca tre>:,
na kt[rej komu> szczeg[lnie zale/y,
ograniczaj'ca lub rozrzerzaj'ca; bo-
daj; przynajmniej; a/».
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chodzi:
staropol. chocia, chociaj – cho:,
cho: – 1. sp[jnik, 2. nawet.
=ac. quamquam, esti,
ang. though, although, as;
even so.
¢chod ruch.
1. kurs, 2. i>:, droga, marsz,
3. wy(ruszy:, wyprawi: ]si"\, wybra:
si" ]w poch[d\. W latopisach cz"sto
u/ywane& chodi= Igor na...
ros. xod.
¢chodataj osob. /ebrak; po>rednik.
staroros. xodataj-chodataj,
ros. prositel;-prositiel,
posrednik-posrednik.
chodliwy handl.
zwykle o towarze& daj'cy si" sprze-
dawa:, sprzedaj'cy si".
chodnik
cz">: ulicy po obu stronach jezdni,
przeznaczona do ruchu pieszego.
¯ chodzi: % `nik, ¯ i>:. ˚chodzi:.
staropol. chodnik – >cie/ka.
chodz-i:(ony(enie, chadza: ruch.
1. i>: z dodaniem elementu
cz"stotliwo>ci, tj. i>: wielokrotnie
lub przez d=u/szy czas, kroczy:,
za(biega: o co lub kogo ˘
na chodzie – w ruchu. ˚i>:,
2. p=ywa: ˘ doch[d i przych[d
]wp=yw\, rozch[d ]wyp=yw\,
3. interesowa: si" ˘ nie obchodzi
mnie ]nie interesuje\, chodzi z
dziewczyn' ]interesuje si" ni'\,
chodzi=a z nim... a/ zasz=a w ci'/".
od(po(przy(za•chodzi:, chod{ tu,
wychod•ne(ek, chod•aki(nik(zony.
za(na(po(u(prze(przy(ob(do(od(
(pod(nad(wy(roz(w(s(ws•chodzi:.
ros. xodit=,
staropol. chodzenie, chodzienie –
1. chodzenie, 2. ch[d, kroki.
staropol. chodzi: – w Ss 1953&
A. bez oznaczonego kierunku,
a. chodzi:, b. czym> ]drog', >cie/k'\,
c. po czym>& a.a. po powierzchni,
b.b. z jednego na drugie...; sic#
}b='d w klasyfikacji, st'd i w druku;
powinno by:& c.a, c.b., i dalej d.,
je/eli jest punkt c, to podpunkty c.a,
c.b, c.c, itd., do ko<ca, zatem d.|
d. na drugie, e. w czym>, f. przed
kim>, g. za kim>, h. mi"dzy kim>
po>r[d, albo w>r[d czego>, i. z kim>,
j. przeciwko komu>, k. po co>, l. w
sta=ych po='czeniach,
B. w oznaczonym kierunku,
a. ku czemu>, b. do kogo>, c. na co>,
d. w co>, e. przez co>, f. mimo co>,
podle czego>, g. oko=o czego>,
C. w formacji z przedrostkiem.
staropol. chodzi: o czym> –
stara: si" o co>, zabiega:.
staropol. do(nad(ob(o(od(po(
(prze(przed(przy(s(u(w(ws(wy(
chodzi:
(za•chodzi:, rozchodzi: si",
ob(po(prze(przy(w(ws(wy•
chadza:, schadz: si", chodowa:.
~chodzi: ¯ i>: z dodaniem elemen-
tu cz"stotliwo>ci& wielokrotnie;
1. kroczy:, st'pa:,
2. ciec; p=yn':,
3. dal ˘ oddala:, blisko ˘ przybli/a:,
4. bywa: ¯ by: czasami&
za•chodzi: – z(w•st"powa:
na•chodzi: – nagabywa:
po•chodzi: – pocz'tek bra:
u•chodzi: – ucieka:
prze•chodzi: – przekracza:
przy•chodzi: – przybywa:
ob•chodzi: – chodzi: wok[=
do•chodzi: – docieka:
od•chodzi: – oddala: si"
pod•chodzi: – przybli/a: si"
nad•chodzi: – przybywa:
w•chodzi: – wst"powa:
wy•chodzi: – wy•bywa:(p=ywa:
roz•chodzi: – ubywa:
s•chodzi: – zst"powa:
ws•chodzi: – wst"powa:
chod{ no, cho: /e jęz.
polecenie z naciskiem& podejd{.
†choina, chojna
1. ga="zie drzew szpilkowych,
2. w przek=adach Biblii – wrzos.
cho-inka(jak(jar(jniak >wierk,
sos•na(enka, lub inne drzewo iglas-
te ¯ ho ]wysoko\ ¯ niem. hoch.
†chojka, chwojka bot., drzew.
gatunek ja=owca, Iuniperus sabina L.
†chojnik leśn. lasek sosnowy.
chojrak char. >mia=ek. ¯ achoj.
†choleba: si" koleba: si", ChK.
cholera med. ostra choroba zaka{na.
gr. chole ˘ cholera, =ac. cholera
starofranc. colere, >redniow. ang.
colere, colre, ang. choler(a
ros. 'ëlh;-/io=cz,
staropol. cholera, kolera –
temperament choleryczny.
cholerny wulg.
wszystko co z=e, pod=e, niskie;
u/ywany jako przekle<stwo.
ros. qrost;-jarost.
choleryk char., osob.
cz=owiek o porywczych, niekontrolo-
wanych reakcjach, pr"dki, porywczy,
nieopanowany; impetyk, raptus.
cholesterol biol.
krystaliczny, t=usty alkohol C27H45OH,
szczeg[lnie w t=uszczach zwierz't,
krwi, tkanek nerwowych i w /[=ci.
¯ chole` % gr. stereos % `ol.
cholew-a(ka odzież. g[rna cz">:
buta obejmuj'ca =ydk".
¯ gole<, GHCh, cho ]g[ra\.
staropol. cholewa –
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
prymitywne okrycie nogi.
A. Br¥ckner 1927 – b="dnie& od pnia
chol- ]wdziewa:\, od kt[rego rus.
cho=osznie ]spodnie\..., itd.
¢cho= czup•ryna(urny, zadziora,
czubi'cy si" ¯ =ac. culminatus ¯ cul-
men, culminis ]szczyt, wierzch=ek\.
warcho=, cho=m, pacho=ek, cho=ota,
chocho=,
ale ch=op ]gor'cy, napalony\ ¯ cho=-
op ¯ cho=od % op ¯ oppositus.
cho=m geolog.
1. wzg[rze, pag[r ]rozleg=e wzg[rze,
wzniesienie ˘ zdrobn. pag[rek\,
¯ kulm]inacja\ ¯ =ac., niem. kulm,
2. gr[b, mogi=a. s=aw. xol=m,
mazur. na xolme ]na wzg[rzu\.
cho=ota poz. społ.
pogardliwie o plebsie, posp[lstwie;
dosł. szumowiny ]jak piana na wo-
dzie\.
¯ cho ]wysoko\ % =ota ]woda\.
chom'to cz">: uprz"/y w kszta=cie
ob='ka, o mi"kkim podk=adzie,
wk=adana koniowi na szyj".
staropol. chom't-o(arz,
starofranc. coler, colier,
>redniow. ang. coler, ang. collar,
ros. xomut-chomut.
†chomelka przepaska na g=ow"
podtrzymuj'ca w=osy.
chomik anim. Cricetus, gryzo< z
rozci"t' warg' i du/ymi torbami po-
liczkowymi; gromadzi zapasy ziarna,
nasion, na zim".
wg Ss 1953& zool. kret, Talpa euro-
peaea L.
staropol. chomyk; chom` ¯ ham`.
franc. le hamster, niem. hamster,
ang. hamster,
staroros. xomqk=-chomjak,
karbyw=-karbysz.
†chopi: si" chwyci: si", obj':.
staropol. po(u(ws(wy•chopi:,
uchapi:.
†chor ch[r ]$\, pro chor ]za ch[rem\,
staropol. 1399 domine subiudex
vlg. chorem przecyw thobe
]ch[rem przeciw tobie\.
chora= muz. ¯ ch[r.
zbi[r utwor[w ch[ralnych ]$\.
chor'-giew(giewka(/y
chor ]g[ra\ % giew ]g[ra\.
chor'/y – /o=nierz nios'cy chor'giew
na czele posuwaj'cego si" wojska.
wo=. 1289 xorougov;, xoro-
gov;, korogov;,
s= xorogov;[ ]z chor'gwi'\,
>redniow. xor[gov;-chorugow,
xorugov;-chorugow ]znak\,
staroniem. wy/yn gund, gunt ]bit-
wa\ % fano ]chor'giew\ ˘ gundfano,
starofranc. gonfanon,
cho>cik
ital. gonfalone, franc. i ang.
gonfalon ]chor'giew ko>cielna\.
staropol. chor'giew –
1. sztandar,
1.a. sztandar wojskowy,
1.b. chor'giew w kulcie religijnym,
2. znak, =uk tryumfalny,
3. chor'giew powietrzna – /agiel.
staropol. chor'giewny –
1. chor'giewne dobra – dobra lenne
nadawane z u/yciem chor'gwi,
2. rycerz kt[remu powierzono
obron" chor'gwi.
chor'/-y(e(ny(yc(ycowa(yna(
(/enia ]dla kobiet, p=ci /e<skiej\
wojsk.
staropol. chor'/y, chor'/e, YE –
1. rotmistrz, przedniejszy rycerz,
2. syn chor'/ego, /ona chor'/ego.
staropol. chor'/yc – syn chor'/ego.
staropol. chor'/ycowa – /ona `.
choreografia taniec.
1. sztuka taneczna,
2. uk=ad ta<c[w i baletu.
chor-y(oba(owa:(owity(obliwy
med. za(od(roz•chorowa:,
zakrawa /e ¯ chorowa: ]BW\ ¯
choronima ]chata; czyli le/e: w chacie
– “chatowa:”\, s=owotw. pokr. chromy
]ku•lawy(lej'cy, utykaj'cy\ ˘ utyka:
na zdrowiu, podupada: na nim;
chor•y  chro•my;
ba ^ czyni:, robi:.
staropol. chor•oba(o>:(y(ze:,
wo=. 1289 bol≠st;, bol≠zn;
]bole•>:({<\, ros. xvor-ost;/yj.
chorw. bolesta ]choroba\.
~chorowa: czas niedok. ¯ choroba.
wpa>: w os=abienie wskutek zaburze-
nia czynno>ci organizmu przez wirusy,
drobnoustroje, lub inne czynniki
sprzeczne z jego dzia=aniem.
wg mSjp 1969& «by: chorym, cier-
pie: na jak'> chorob"»
ros. bolet;-boliet,
ang. to be ill, to suffer from.
za•chorowa: – czas dok. raz jeden,
wskutek czego
prze•chorowa: – od dnia do dnia
od•chorowa: – przyp=aci: chorob'
jakie> prze/ycie
roz•chorowa: si" – na ca=ego
†choszczki bot. chwoszczki, skrzyp.
werbena, Verbena officinalis L.
mjsc. Choszcz[wka k(Warszawy,
dzi> jej dzielnica od p=n. strony.
staropol. choszczysko,
choszyczko, choszysko,
choszyszczko, koszyszczko,
koszyczko,
1419 choszysczko,
1437 choszisko verbena,
1460 coszyczko verbena.
†cho>cik bot. chwo>cik, skrzyp.
chot
¢chot lub cho: ulubieni•ec(ca.
pragnienie ˘ pol. ch":.
staroros. xot;-chot,
ros. l[bym-yj/aq>
'elanie-/e=anie.
chowa: czas niedok. czynność.
1. mie: w pieczy, posiadaniu,
u(prze(za(od•chowa:; ch[w, hodo-
wa:, tj. dba:, czuwa: nad wzrostem
/ywych, szczeg. zwierz't ˘
wychowa:, wychowanek,
2. skrywa:, kry:, zabezpiecza: przed
utrat' na rzecz os[b drugich,
umieszcza: w schowku, kryj[wce,
miejscu niewidocznym, trudnym do
odnalezienia ¯ kry ¯ gr. kryptein,
3. chowa: zw=oki – grzeba: je ˘
pogrzeb, sk=ada: w krypcie, grobie,
grobowcu ¯ gr. kryptein ]chowa:,
ang. to hide\.
staropol. chowa: –
1. ukrywa:,
2. przechowywa:, na p[{niej,
3. przechowywa: dla zabezpiecze-
nia s'dowego,
4. zwierz",
5. o umar=ych – grzeba:,
6. utrzymywa:, /ywi:, hodowa:,
7. /y:, /ywot, wie>: ]/ycie\,
8. strzec, chroni:,
9. za(do•chowywa:&
9.a. obyczaj, przykazania,
9.b. termin, form",
9.c. powag", milczenie,
9.d. wiar", czysto>:, pr[/no>:,
9.e. prawd", wiar", wierno>:,
9.f. dzie<, noc – >wi"ci:,
10. chowa: kogo> za co> – uwa/a:.
staropol. chowa: si" ]strzec si"\.
staropol. chowa=y,
do(od(po(s(u(ws(za•chowa:,
po(prze(za•chowawa:,
przechowywa:.
za(po(u(prze(do(od(wy(s•chowa:.
~chowa:
1. kry:, utrzymywa: w miejscu
bezpiecznym, niewidocznym,
2. zapewnia: byt po/ywieniem,
pomieszczeniem zwanym “dachem
nad g=ow'”, i rozwojem intelektu-
alnym – wiedz'.
ros. 1. prqtat;-prjatat, xranit;-
chranit, 2. rastit;-rastit, vospi-
tyvat;-wospitywat,
ang. 1. to hide, to conceal, 2. to keep,
to bring up, to educate.
za•chowa: – czas dok. ¯ chowa:,
dotrzyma:; odruch
samozachowawczy.
po•chowa: – zwykle o pogrzebie
zmar=ego
u•chowa: – uchroni: ˘
uchowaj Bo/e
prze•chowa: – od czasu A do B
do•chowa: – do w=a>ciwego czasu
od•chowa: – do lat doros=ych
wy•chowa: – wy ^ od, zapewni: byt
do w=a>ciwego wieku;
¯ wychowanek
s•chowa: – skry:
†chowadlnica wojsk. zbrojownia.
staropol. 1471 chowadlnycza.
†chowa=y zachowany, przestrzegany.
†chowanie
1. przechowanie, 2. schowek,
3. utrzymanie, 4. prawo zwyczajowe.
staropol. chowanye, chovanye.
†chowatedlnica
1. wojsk. zbrojownia,
2. skarb•iec(ona. ˚chowadlnica.
†chowi's=o kr'/el u k'dzieli.
staropol. ca 1500 chovyaslo vel
obvyaslo epistilum.
†chowiera: chwia: si".
ch[d ˘ chodzi:;
1. krok, marsz,
2. post"powanie. ˚i>: ]tworz'ce
liczne formy czasownika w mo-
wie, jak bi: i bra:\.
ch[d ^ byt ˘ przy(do•ch[d – przy•by=o
od•chody – roz•ch[d, u•by=o.
ch[r(alny(rzysta społ.
gr. choros ]grecki dramat na scenie,
ze >piewem, ta<cami i narracj' o czym
rzecz ca=a\ ˘ =ac. chorus,
>redniow. ang. quere, ang. chorus,
ros. xor ]na scenie\,
kliros ]w cerkwi\,
staropol. ch[r, k[r, kor –
1. >piew ch[ralny, 2. zast"p anio=[w
i >wi"tych w niebie, 3. hufiec,
ChK. ˚kor.
ch[w ¯ chowa:.
chrab'szcz owad.
Melolontha, gat. /uka.
†chrabry char.
chrobry, waleczny, OA.
†chracha: med. charka:.
†chrachel med. flegma.
¢chram starocerk.
>wi'tynia, cerkiew.
†chrama: ruch.
kule:, utyka:, chroma:.
¯ chromy, OA.
†chrap osob. z=o>:, gniew.
staronord. angr,
>redniow. ang. i ang. anger,
ros. gnev-gniew, serdce-serdce.
chrap-a:(anie(liwy(ka dźwięk.
d{wi"k z gard=a, noc', podczas snu.
ros. xrap/enie,
staropol. charpacz, chrapyacz,
chrap'cz –
1. chrapa: >pi'c twardo,
2. wydawa: chrapliwe d{wi"ki,
3. burcze: na kogo.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chrom
†chrapek cz=owiek pluj'cy flegm'.
chrapka osob., żart. ochota, ch":.
†chrapota med. chrypka.
chrapy anat. nozdrza.
ros. xrap.
†chra>-cina(lina chru>cina.
†chr'st, chr'szcz ˘ chr">ci:;
chrz'szcz, ST ˘ SzCz.
chrestomatia lit., szkoln.
zbi[r wybranych tekst[w z literatury,
u/ywanych do studiowania j"zyka,
przeznaczonych do u/ytku szkolnego.
gr. chrestomatheia ]wypisy\
¯ chrestos ]po/yteczny\,
% mathein ]uczy:, ang. to learn\.
†chr">ci: dźwięk. chrz">ci:.
†chrobaczek zool. robaczek.
†chrobacznik robacznik.
†chrobak(owy robak(owy.
chrobot(a: dźwięk.
odg=os przesuwania czego>.
`ot ]g=os\.
†chrobry dzielny.
¯ chro` ]chronicznie, stale\ % bor ¯
bor;ba ]zmagania\.
staropol. chabry, chrabry.
ros. xrabryj, wo=. 1289 xrabor=
wo=. 1428 xrabr=,
Danil= 'e idœwe polkom=
mnogim=... oustroen= bo b≠
xrabrymi l[dmi. i sv≠t-
lym= árou';em;. 6739
]pod 1231r.\.
...≥ko'e inogda xrabri
bœxu. 6764 ]pod 1256 r.\.
ang. brave ]dzielny\,
valiant ]waleczny\.
†chrom anat. chromy, kulawy.
staropol. chromota, kromota –
trwa=e, ci"/kie okaleczenie,
po='czone zwykle z obci"ciem
lub z=amaniem jakiego> cz=onka,
u=omno>:, wada.
staropol. chromy – u=omny, kulawy,
bezw=adny.
ang. limp ]chroma:, utyka:, ku>ty-
ka:\, hobble ]kule:, utyka:\,
lame ]chromy, u=omny, wadliwy\.
ros. xromanie-chromanie.
staropol. chromi:, ochromie:,
schromi:, ochromi:, chrama:.
chrom(owa:(owy
1. chem. pierwiastek chemiczny, Cr,
twardy, b=yszcz'cy, niebieskoszary
metal, odporny na czynniki che-
miczne,
2. gatunek sk[ry specjalnie garbowa-
nej, u/ywanej do wyrobu obuwia.
gr. chroma ]kolor\ ˘
=ac. chromium, franc. chrome,
ang. chrome lub chromium,
chroma: chrz'szcz
ros. xrom-chrom. chronoskop franc. le Christ, anglosas. i >redniow.
chrop-owaty(awy ang. Crist ˘ ang. Christ } krajst |,
chrom-a:(y utyka•:(j'cy.
nier[wny, zgrubnie obrobiony, staroros. Xristos=-Christos ¯ gr.
chromaty-czny(tyka
pokr. szorstki. chrystusowy rel. dot. Chrystusa.
1. fiz. barwny,
staropol. chropave – drapi'cy. †chrystyjanin ¯ Chrystus.
2. muz. post"puj'cy kolejno p[=-
tonami †chrost, chroszcz bot. termin u/ywany g=[wnie przez
Rhinanthus crista galli L., szel"{nik. antytrynitarzy, dla odr[/nienia
chromel chem.
†chr[st chrust. krze>cijanin ¯ chrzest.
stop niklu z chromem.
chrzest ˘ krze>cijanin ]kat. i prawos=.\.
chromian chem. †chr[>ciel ptak. chru>ciel, derkacz. chrzest ˘ Chrystus ˘ chrystjanin.
s[l kwasu chromowego. chrup-a:(ki(ka(ot(ota: kruszy:. staropol. ten ps}alm| powyada,
chromolitografia poligr. yze Xpus od drewna w narodoch
chru-st(>ciany lu{ne i suche ga='zki krolyuøcz.... ˚Jezus.
chromonikiel techn. krzak[w, pokr. ]spi"tej\ faszynie.
gr. christianos ]chrze>cijanin\ ˘
staropol. chr[st –
chromosfera astr. =ac. christianus ˘ franc. Chretien,
1. wyci"te zaro>la, suche ga="zie,
anglosas. i >redniow. ang. cristen,
chromosom biol. 2. zaro>la.
cristena ˘ ang. Christian,
†chromota, kromota anat. †chru>ciel ptak. ros. xristπan=-chrystian.
trwa=e, ci"/kie okaleczenie ]po='czone 1. derkacz, Rallus aquaticus L.
chryzantema bot. Chryzanthemum
zwykle z obci"ciem lub z=amaniem 2. ptak z rodziny Rallidae ]/urawio-
¯ gr. chrysos ]z=oto\ ˘ chryz` %
jakiego> cz=onka\, ChK. ˚chrom. watych\.
anthemon ]kwiat\, ozdobna ro>lina
chromotypia poligr. staropol. chr[>ciel.
z rodziny z=o/onych ]Compositae\,
druk obraz[w barwnych przez chru>cik owad. Trichopetra, owad. o r[/nobarwnych kwiatach, pocho-
wytrawienie p[=tonowe. dz'ca z Chin i Japonii; z=ocie<.
¢chru>ciko< bot. koniczyna.
chromy utykaj'cy na jedn' nog", staropol. chr[>ciko<. franc. le xerantheme,
kulawy, u=omny, bezw=adny. ˚chrom. 1. Trifolium pratense L., ang. chrysanthemum, marigold,
s=aw. xrom= ˘ ros. xromat; ˘ 2. Melilotus officinalis Lam. staroros. suxocv≠t=-suchocwiet.
xromoj, anglosas. lama, chryzoberyl jubiler.
¢chru>-cina(lina zaro>la, krzewy.
>redniow. ang. lam, lame, kamie< szlachetny.
staropol. chra>-cina(lina, UA.
ang. lame ]utykaj'cy\, limping.
¢chru>: ˚turku: podjadek ]insekt\. chryzolit jubiler.
†chrona miejsce schronienia, sk=ad, szlachetna odmiana oliwin[w;
staropol. sz ^ >, np. rysz ^ ry>,
schowek. perydot.
staropol. cz ^ :, np. bycz ^ by: ˘
staropol. chroni: –
chru>: ˘ pol. chrz'szcz, ros. xru]- chrzan bot. Cochlearia armoracia L.
1. strzec,
chruszcz ˘ ]Nikita\ Chruszczew, staropol. chrzan, chran.
2. chroni: w u/yciu.
1894 –1971. chrzan ˘ krzani: ]g=upstwa ple>:\.
staropol. chroni: si" –
franc. le tenebrion; anglosas. bitel,
unika:, strzec si". chrz'k(a:(n': dźwięk.
bitela ¯ bitan ]k'sa:\; ceafor ˘
staropol. s(u•chroni: si". nieartyku=owany g=os z krtani w
>redniow. ang. betil; chafer,
ang. guard, protect, rodzaju g=osu >wini.
ang. ]chrz'szcz\ beetle, chafer,
ros. stra'a-stra/a, staropol. krz'ka:, ChK.
]turku: podjadek\ cockchafer.
byt; nastoro'e-byt nastoro/e. chrz's-n':(tn':, chrz"sn':
chryja zdarz., nielit.
chroniczny med. chrz'stk-a(owaty anat.
scysja, darcie ze sob' kot[w, burda,
¢chronika obce, lit. ¯ kronika. rozr[ba, awantura. spr"/ysta, gi"tka tkanka zwierz"ca.
gr. chronika, =ac. chronica, franc. querelle, altercation, brouil- staropol. chrz'ska, chrz's=ka,
starofranc. chronique, le, le differend, niem. krakeel, chr'ska, chrz"stka, krz'ska.
anglo-franc. cronicle, >redniow. ang. brallen, braulen ˘ =ac. cartilago ˘
>redniow. ang. cronicle, ang. brawl, ros. ssora-ssora. franc. le cartilage ˘ ang. cartilage,
ang. chronicle, staroros. xrq]=-chrjaszcz.
chryp-a(ka(pie: med.
s=aw. l≠topis; ¯ l≠t % opis; ] chrz'szcz owad. Coleoptera, owad
schorzenie krtani i dr[g oddechowych.
roku % opis ^ opis roku\, vremen- t"gopokrywy o dw[ch parach skrzyde=,
pokr. chrapa:.
nik= ]czasownik\, z kt[rych przednie przekszta=cone s'
ros. xronika. Chrystus, Jezus rel. z Nazaretu, w twarde pokrywy ochronne, tylne –
w Palestynie, 2 tys. lat temu, posta:
chroni: ]si"\ b=oniaste, przystosowane do lotu.
z Biblii, jej Nowego Testamentu,
s=owotw. baz' chruszcz ˘ ukr.
¢chrono~ przedmiot kultu i wiary, przez m"ki
Nikita Chruszczew ]1894–†1971\,
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych kt[rego w /ycie wieczne, dla tych,
ur. w Kalin[wce, Kurskiej Ob=asti,
dotycz'cych up=ywu czasu. kt[rzy w uwierzyli w jego bosko>:,
11 km E od granicy z Ukrain',
¯ gr. chronos ]czas\. i szczerze /a=owali za grzechy, na-
Antoni Chru>ciel ]1895–†1960\,
chronograf(ia wet w ostatnich sekundach /ycia.
ur. w pow. przeworskim ]ukr. Pere-
staropol. Iesu Krystvszovey m'dro-
chronogram worsk, yddish Pszeworsk ¯ worsk\.
sczy wschysczy szye dzyvyly, staropol. chr'st, chr'szcz,
chronologi-a(czny(zacja nasz Xpc. ˚mi=y. chr">ci: ]chrz">ci:\, chrzøszcz,
gr. Christos ]dosł. Namaszczony,
chronometr(a/ chrzascz – zool.
ang. Anointed\ ˘ =ac. Christus ˘
Melolontha vulgaris Fabr.

Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.

chrzbiet
franc. coleoptere, niem. käfer,
anglosas. bitel, bitela ¯ bitan ]k'sa:\,
>redniow. ang. betil,
ang. beetle, chafer,
ros. 'uk-/uk, tarakan-tarakan.
†chrzbiet, chrzebiet, chrzybiet
anat. grzbiet, GHCh.
¯ staroros. chrebet ]grzbiet\.
chrzci-ciel(elnica(ny, chrzest(
(ny, chrze>ci-ja<ski(ja<stwo,
chrze>niak rel.
staropol. krciciel, krzciciel,
krz>ciciel, ChK –
udzielaj'cy chrztu.
staropol. krci:, kr>ci:, krzci: –
1. chrzci:, udziela: chrztu,
2. trzyma: do chrztu,
3. /egna: znakiem krzy/a.
staropol. krciny –
1. chrzciny, chrzest,
2. dzie< chrztu.
staropol. chrzest, krzest – chrzest.
staropol. krzesny, krzestny –
1. chrzest,
2. chrzestna ma: – matka chrzestna.
staropol. krcenie, krczenie,
krzcenie, krzczenie –
chrzczenie, udzielenie chrztu.
staropol. krze>nica – chrzcielnica.
˚chrzest(ny, chrze>cijanin.
wo=. 1289 krestilnic[
]chrzcielnic"\, ros. Predteha-Pred-
tecza ]Jan Chrzciciel, franc. Jean-
Baptiste, ang. John the Babtist – the
forerunner and baptizer of Jesus\.
W czasach Jezusa, w Izraelu ist-
nia=a m"ska sekta >ci>le przestrzega-
j'ca rytua=u k'pieli. Istnieje hipoteza,
/e Jan Chrzciciel by= wyrzutkiem z tej
sekty – usuni"ty lub sam j' opu>ci=.
Tw[rczo>: pisana Izraelit[w,
na chwa=" swoim, ich >w. Pisma w
j"zyku hebrajskim, zosta=y wykra-
dzione z synagogi i przet=umaczone,
z dopisaniem dziej[w Jezusa Chry-
stusa, w j"zyku greckim najpierw, a
nast"pnie z greckiego na j. =aci<ski
– w mej opinii – w Konstantynopolu
]w Konstantynopolu j"zykiem ulicy
by= j. grecki, za> urz"d[w – =aci<-
ski, bo r"kach Rzymian& Wschodnie
Cesarstwo Rzymskie ze stolic' w
Konstantynopolu; w rejonie Konstan-
tynopola by=y te/ pierwsze zjazdy g=[w
Ko>cio=a Chrze>cija<skiego\. Nie jest
jasne jak to by=o z wykradzeniem, bo
mo/e mnisi ci wypo/yczyli pod jakim>
pretekstem; Izraelici ubolewali.
Izraelskie >w. Pisma przet=umaczyli
w Konstantynopolu, znane dzi> pod
nazw' Starego Testamentu ]z b="dem
j"zykowym w nazwie\ i dopisali
dzieje o Jezusie Chrystusie, z niecnym
celem na my>li, w j. greckim, zwane
Nowym Testamentem. W nim rzeko-
ma osobowo>: i jego losy, w formie
zeznania 4-ch aposto=[w->wiadk[w,
zwanych Markiem, Mateuszem, +uka-
szem, i Janem. Rzekomo, rozproszeni
po [wczesnym >wiecie, lecz ich opisy
zebrane i dzie=o zwane Bibli' ]Ksi"g'\,
powsta=o w jednym grodzie, z dala od
Izraela czas[w Jezusa i w geografii
]>wiadcz' o tym b="dy\, warto>ci omal
literackiej, pisane przez kilka os[b.
Biblia – najwi"ksza blaga, misty-
fikacja, bia=ego cz=owieka naszej cy-
wilizacji, /'dza odwetu na Izraelitach
owini"ta w mi=o>: do idealnego m"/-
czyzny, syna Boga-Ojca, i obietnic"
/ycia wiecznego duszy... po >mierci,
propagowana przez homoseksualist[w
w nim zakochanych, b"d'ca wgl'dem
w ich osobowo>:; wi"cej ˚Biblia.
†chrzept anat. grzbiet, plecy.
ang. back,
ros. spina-spina, xrebet-chrebet.
chrzest(ny rel. ¯ Jezus Chrystus
i wiara w niego, /e jedynie poprzez
t" wiar" w /ycie wieczne; chrze>ci-
janin(ja<stwo, chrze>niak ˘ nazwis-
ko Krze>niak. ˚chrzciciel.
staropol. krest(ny, krzes-t(ny.
staropol. ˚krzciciel – chrzestny,
krze>cijan(in – chrze>cijanin.
wo=. 1289 kre]enπe ]chrzest\,
xrstπan= esm= ]chrze>cianinem
jestem\,
gr. baptizein ]zanurzy:\ ˘
baptisma ]zanurzenie\ ˘
=ac. baptisma ]zanurza:, k'pa:\ ˘
starofranc. i >redniow. ang. bapte-
sme, ang. babtism; godfather,
ros. kre]enie-kreszczenie.
chrze>cija-nin(<ski(<stwo rel.
staropol. krze>cija•nin(n(<ski(
(<stwo, krze>cije<ski,
krze>cijan(in – chrze>cijanin.
staropol. krze>cija<stwo –
1. chrze>cijanie, Ko>ci[= katolicki,
2. religia chrze>cija<ska.
galeria bog[w jak w mitologii greckiej&
B[g-Ojciec, Jezus Chrystus – syn
Boga, Duch Íwi"ty, >wi"ta rodzina Je-
zusa Chrystusa& Przenaj>wi"tsza Maria
Panna i przybrany ojciec – J[zef, 12-tu
aposto=[w, i liczne imiona >wi"tych,
w dziesi'tkach.
chrz"-st(>ci: dźwięk.
¯ >nieg pod butami,
pokr. skrzypieniu.
staropol. chrzøst, 1466 chr'sczy
perstrepit ]chrz">ci\.
†chrz"stka chrz'stka, Å´.
†chrzybiet, chrzebiet,
chrzbiet grzbiet, GHCh.
¯ staroros. chrebet ]grzbiet\.
†chto jęz. kto, ChK.
†chtory jęz. kt[ry, ChK.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chuligan
chuch(a: wyziew par', na ch=odnym
powietrzu. grza: oddechem; chuchaj
w d=onie ]ogrzej je\.
¯ uch ]powietrze\, i
¯ niem. hauch ]oddech\.
chuchro pot. chuderlak, bez wagi,
chorowity, s=aby. ¯ uch ]powietrze\.
†chu: ]g=odu\ osob. uczucie
silnego ]g=odu\; /'dza, ch":.
przy czym& praga ]jad=o\ ˘ pragnienie,
a =[d ]woda\ ˘ g=[d; dzi> odwrotnie.
chuci 1816 rok ˚ch"ci, U ˘ ´, Å.
chud-erlak(eusz(y(n':(zi: pot.,
osob. n"dzny, wyg=odzony, chudy,
mizerak, w't=y, lichy.
staropol. chudy – biedny, ubogi.
staropol. chudzi:, uchudzi:,
ochudzia=y.
=ac. pauper ]biedak\,
starofranc. poure, povre,
>redniow. ang. pore, povre,
ang. poor, ]ubogi lichy, bez znacze-
nia, n"dzny\,
ros. bednyj, neimu]ij> skud-
nyj> 'alkij> ubogij.
chudoba
1. }arch.| skromny dobytek,
ubogie mienie,
2. inwentarz /ywy, zwierzyna domo-
wa, g=[wnie krowy i konie ¯
hodowla, gr.-celt. BW.
staropol. chudoba –
1. chudo>:, 2. ub[stwo,
ang. stock, ros. 'ivoj
inventar;-/iwoj inwentar.
chudopacho=ek dawn., pogard.,
poz. społ. szlachcic niezamo/ny.
¢chudo/estwo
1. sztuka, znawstwo,
2. rzemios=o, mistrzostwo.
staroros. xudo'estvo-chudo-
/estwo, ros. iskusstvo, znanie>
remeslo, masterstvo.
chudy
1. szczup=y,
2. cienki, lichy, mizerny,
3. nieurodzajny, ja=owy, nie/yzny,
4. zawieraj'cy ma=o sk=adnik[w.
staropol. chudy –
1. szczup=y, 2. ubogi.
staropol. chudzi: – czyni: chudym.
chudzielec pot.
cz=owiek wychudzony.
†chudzina osob.
bieda, biedak, biedota. ˚chuderlak.
ch¢¢ ˚h¢¢.
chuliga-n(neria(<ski(<stwo
char., społ. =obuz, ulicznik.
ma – rzekomo – pochodzi: od na-
zwiska irlandzkiej rodziny Hooligan
z Southwark w Londynie; z Anglii
do Rosji, st'd do Polski ]$\,
chupwyj
w rzeczywisto>ci s=owo swojskie,
hybryda s=aw.-ros-pol. chuliti ]gani:\
% gan ]gani:\.
ang. hooligan,
ros. xuligan-chuligan.
¢chupawyj char.
1. pr[/ny, zarozumia=y,
2. samochwa=a, strojni>,
3. leniwy.
staroros. xupavyj-chupawyj,
ang. haughty, vain, ostentatious,
boastful, puffed up.
Za du/o r[/norodnych negatyw[w,
zdaje mi si", /e zgadywanie na
zasadzie cyganki.
chura= społ., urząd.
jednoizbowy mongolski parlament,
okresu istnienia Mongolskiej Repu-
bliki Ludowej, 1924–1990.
chust-ka(a tkan.
kwadratowy kawa=ek tkaniny, zwy-
kle zako<czony fr"dzlem, s=u/'cy
kobietom do okrywania si".
staropol. chvsta, chusztha,
chusta –
1. chustka na g=ow",
2. odzienie, bielizna.
staropol. chustka – p=at p=[tna,
mo/e te/ odzienia.
staropol. grz"da chustna –
/erd{ do wieszania odzie/y.
got. skauts;
chusty harcerskie – skaut,
ang. scout ]harcerz\.
†chutki osob. skory, pr"dki.
staropol. 1446 chvthky.
†chutnie szybko, pr"dko.
s=owotw. pokr. ch"tnie U ˘ Å, ´.
ang. soon, quickly, fast,
ros. skoro-skoro, bystro-bystro.
chutor
odosobniony, najcz">ciej ma=y punkt
osadniczy.
ros. xutor-chutor,
ukr. xutir-chutir.
†chwaci: si" chwyci: si", obj':.
staropol. po(u•chwatni:,
po(pod(s(u(wy(za•chwaci:,
chwata:, od(po(roz•chwata:.
za(po(u(pod(wy(s•chwaci:.
chwacki char. ¯ chawat.
dosł. ujmuj'cy ˘ dziarski, dzielny,
odwa/ny.
¯ ]za\chwyt ^ j"cie ˘ j':.
†chwalacz czciciel, wyznawca.
staropol. falacz.
}˚Ss 2011& falacz – adorator|.
†chwalbi: chlubi: si", szczyci: si".
†chwalca poz. społ. rozjemca.
staropol. falca.
}b="dnie ˚Ss 2011& chwalca – ten
kto chwali, oddaje cze>:|.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chwalca cz=owiek kt[ry chwali,
wychwala, wielbiciel, pochlebca.
chwalipi"ta pogard.
chwali sam siebie
¯ “chwali swoje pi"ty”.
chwa-=a(t(lca(lebny(li: ]si"\
wielbiciel, pochlebca, wierny.
chwalebny – godny chwa=y,
chwali: – wyra/a: uznanie,
przechwala: si" – che=pi:,
chwa=a – zachwyt; `=a ^ za`,
chwa` ¯ chwatat ]chwyta:, ujmowa:\,
˚chwat ]ujmuj'cy\, przechwa=ki,
po(s(u(wy-chwali:, ba=wochwalca,
chwa=a Bogu ¯ =ac. laus Deo.
baz' s=owotw. walor ]ang. odwaga;
m"stwo; nieustraszono>:; dzielno>:,
szczeg[lnie w bitwie\ ¯ >redniow.
ang. i starofranc. valour ¯ =ac. valor
]warto>:, st'd odwaga, m"stwo, ang.
courage\ ¯ =ac. valere ]mocnym by:,
warto>ciowym\;
valour – chwa=a, fa=a, W, VF,
˚chwast, fast ¯ ang. waste.
staropol. fa>ci: – chwa>ci:.
staropol. chwa=a, fa=a –
1. uznanie, rozg=os,
2. w religii chrze>cija<skiej –
szcz">cie wieczne jako nagroda
za bogobojne /ycie,
3 w kulcie religijnym – uroczyste
wyra/enie uznania, s=owa pie>ni
wyra/aj'ce uznanie& da:, czyni:,
m[wi:... chwa=" – wyrazi: ]s=owem,
pok=onem\ uznanie,
4. postawa budz'ca uznanie,
majestat,
5. ozdoba, chluba.
staropol. chwalebnie – zacnie.
staropol. chwalebno>: – zacno>:.
staropol. chwalebny –
1. godny chwa=y,
2. s=awny, chlubny.
staropol. chwalenie, falenie –
oddawanie chwa=y, czci.
staropol. chwali:, fali: –
1. wyra/a: uznanie, pochwala:,
2. przechwala: si",
3. w kulcie rel. – wyra/a: uznanie,
4. zachowa:, poleca:,
5. schlebia:.
staropol. po(s(u(wy•chwali:,
po(u•chwala:, przechwala: si".
staropol. chwalny –
1. chwalebny, godzien chwa=y,
2. zalecony,
3. zalecaj'cy.
s=aw xvala-chwa=a,
wo=. 1289 xvalitsœ ]chwali si"\,
=ac. gloria ]wielki honor i podziw
zyskany w wyniku dokonania czego>
niezwyk=ego, wa/nego\,
starofranc. glorie, franc. gloire
>redniow. ang. i ang. glory
pokr. ros. slava-s=awa.
~chwali: czas niedok. ¯ chwa=a.
chwila
1. uznanie mie: wyra/ane s=owami,
2. czci:, s=awi:, wielbi: ˘
chwali: Boga ]ros. slava Bogu, ang.
praise be to God# ¯ =ac. laus Deo\.
ros. (po)xvalit;> vosxvalqt;
slavit;, proslav-lqt;/it;,
ang. to praise, to commend, to extol,
to glorify.
za•chwali: – czas dok., zaleci:
po•chwali: – nagrodzi: s=owami,
wyrazi: uznanie;
pochwa=a
u•chwali: – wsp[lnie przyj': na
zebraniu; uchwa=a
prze•chwala: si" – przesadnie m[-
wi: o sobie, o swych
mo/liwo>ciach,
czynach; przechwa=ki
wy•chwala: – wynosi:, szczeg. kogo
ponad innych
chwast(ob[jczy bot.
bezu/yteczne ziele w ogrodzie, polu
]perz\.
staropol. fast – zielsko. ˚ziele.
ang. waste ]odpady, resztki, strata\,
anglo-franc. i staronorm. waster,
>redniow. ang. wasten,
=ac. vastare ˘ dewastacja.
chwat osob.
ujmuj'cy czynem m=odzian,
za(chwycaj'cy ¯ chwyt ]u(j"cie\,
¯ s=aw.-ros. zaxvat/it;
]pochwy•t(ci:, uj':\.
˚chwa=a †imowa:, zachwyt.
mSjp 1969& zuch, dzielny, zaradny,
>mia=ek; r[/ne skutki, nast"pstwa,
tyle pokrewnych gdy niecelnie.
†chwata: ruch.
1. chwyta:,
2. porwa:, zabiera:,
3. chwataj'c – szybko, pr"dko.
staropol. fata:.
†chwatanie przemoc, gwa=t.
staropol. gwalth albo fatanye.
†chwatliwie pr"dko, porywczo.
staropol. chwathlywye.
†chwatliwy
czepiaj'cy si", zara{liwy.
staropol. ca 1450 chwathlyvy.
chwi-a:(ejny(ejba(anie si"
ugina:, pochyla: w r[/ne strony,
chybota:, ko=ysa:, hu>ta:, wszystko
co nie w r[wnowadze, w przen. bez
zdania; po(na•rusza:.
¯ wianie wiatru.
staropol. chwieja:, fia: –
chwia:, porusza:.
staropol. ca 1500 ruch'nye, chvy-
anye ˘ chwianie – poruszanie.
chwil-a(ami(owy([wka
moment, drobna cz'stka czasu, dosł.
raz ˘ teraz ]w tej chwili\, zaraz ]za
chwil"\, ¯ anglosas. hwil ˘ >redniow.
ang. while, hwile, ang. while, ros.
chwist
neskol;ko vremeni ]niewiele
czasu\.
staropol. fila, filka – chwilka,
przeci'g czasu.
†chwist, fist osob. b=azen.
staropol. ca 1455 chwysth mimus.
†chwojka, chojka bot., drzew.
gat. ja=owca.
¢chwost ogon. Chwost protoplast'
litewskich kniazi[w, rosyjskiej r"ki.
s=aw.-ros. xvost.
†chwosta: ch=osta:, bi:, smaga:.
¯ chwost ]ogon\.
ang. flogging, lashing, scourage,
ros. vy/seh;, vy/porot;;
xles-tat;/nut;>
sehenie> xlestanie> porka.
chwoszcz bot. skrzyp, Equisetum
arvense L. s=owotw. pokr. chwast,
OA, ST ˘ SzCz.
Choszcz[wka k(Warszawy.
staropol. chwoszczki, choszczki,
cho>cik.
†chwo>cisko miote=ka ma=a, r[zga.
staropol. cho>cisko.
chwy-t(tak(tnik(ci: ]si"\
u(j':. ˚j':, gar ˘ za(na•garn':.
s=owotw. pokr. chwat ˘ pochwa ]pod-
chwyt, uchwyt\, pochwa=a ]zachwyt,
po ^ za\, ros. xvatat;,
staropol. chyci: si" –
uciec si", odwo=a: si" ]do prawa\.
staropol. 1448 nye fytal, chvytha ˘
fyta:, chwyta: – j':.
staropol. po(u(za•chwyci:,
chwyta:, pochwyta:.
˚chwaci: si" ]obj':\; za(po(u(
(prze(pod(wy(roz(s•chwyt(a:.
~chwyci: j':, z=apa: ¯ =apa(:.
s=owotw. pokr. chwat ]ujmuj'cy,
zuch\ ¯ s=aw.-ros. xvatat;-chwatat,
xvat-chwat ]ang. sharp lad, the devil of
a fellow\, ros. zaxvat-zachwat,
ang. to hold, to grasp; seisure; usur-
pation; booty.
za•chwyci: – czas dok. ¯ chwyta:
zachwy-t(cony
po•chwyci: – uj': w og[le, z=apa:
na r[/ne sposoby
u•chwyci: – uj': r"k', ¯ uchwyt
prze•chwyci: – przej': w drodze
przy•chwyci: – z=apa: na gor'cym
uczynku
pod•chwyci: – podst"pnie ˘ pod-
chwytliwe pytanie
wy•chwyci: – wy=apa:, np. g=osy z
t=umu, b="dy z dzie=a
s•chwyci: – uj':, s ^ po
roz•chwyci: – przez r[/ne osoby
†chyba jęz. b='d, omy=ka, fa=sz;
opr[cz, poza. s=owotw. pokr.
chybiony, ros. oszibka.
=ac. errere ˘ error, starofranc.
error, >redniow. ang. errou,
ang. error, mistake; besides
]opr[cz\, except ]z wyj'tkiem\,
ros. owibka-oszibka;
sverx-swierch, pomimo-pomimo,
krome-kromie.
chyba(by(/e jęz. by: mo/e;
chwiejno>: ˘ chyb•a:(ota:
]porusza: si", chwia: \.
chybcikiem pot. napr"dce, szybko.
s=owotw. pokr. chyb(szyb, ˚chybki.
chyb-i:(iony unik, nie traf•i:(iony;
odwr. celnie.
niechybnie ^ nieuniknienie.
chybia: ˚dziwol'g.
chybk-i(o>: chy/y, pr"dki,
r'czy, szybki, zwinny, gibki.
s=owotw. pokr. szybki, SzCh.
ang. fast, quick, swift, rapid;
prompt; hasty,
ros. skoryj-skoryj.
staropol. chybkoscz ˘ chybko>: –
gibko>:, zwinno>:.
chybn': niechybnie ˚dziwol'g,
znaczy& tak jest – dziwol'g.
chybota: si" ruch.
powiewa: na wietrze,
przegina: si", przechyla:.
chybotliwy ˚dziwol'g.
†chychot(anie dźwięk.
chichot(anie, YI.
†chyci: si" chwyci:, j':.
staropol. chicywszi syø røkoma,
staropol. po(pod(u(za•chyci:,
pochytywa:.
†chycz cz">ciej w liczbie mnogiej&
chycze chata, zagroda ch=opska.
staropol. chycze.
†chycze-c(k, chyciec bud. domek.
staropol. 1471 kykyecz albo
chicziecz; chiszek.
†chy: si" chwyci: si", odwo=a:.
†chyla: si"
staropol. 1471 chylagamcz schi' –
1. opuszcza: si", opada:.
2. o granicach – ci'gn': si".
chyli: si" ruch.
sk=ania: si" ku, zgina:, d'/y: do.
po(na(prze(s•chyla:; chy=kiem, prze-
chy=, chyli: si" ku upadkowi, itp.
staropol. chyla: si" – 1. opuszcza:
si", opada:, 2. d'/y:, 3. o drogach i
granicach& prowadzi:, ci'gn': si".
staropol. na(od(po(przy(s•chyli:,
do(prze(u(ws•chyli: si",
na(od(s•chyla:,
chyla: si", po(przy(u•chyla: si".
na(po(u(prze(przy(od(wy(s-chyli:.
ang. bend, bow, incline,
ros. skolon-qt;/it;,
naklon/enie-nak=on(ienie,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
chy/ek
~chyli: ]si"\ zgina: cia=o w pasie
w kierunku ziemi, sk=ania: si" ku `.
s=owotw. pokr. i>: chy=kiem.
znaczeniowo pokr. mie: si" ku ko<-
cowi, zbli/a: si" do upadku ˘ s=o<ce
chyli si" ku zachodowi, ros. zapad.
na•chyli: si" – czas dok., na ^ po
po•chyli: si" – czas dok., na ^ po
u•chyli: – 1. cz">ciowo, troch", np.
np. drzwi, zas=on" w oknie,
2. odsun': ˘ wniesion'
skarg",
prze•chyli: si" – wag" wzi': na jed-
n' stron"; przechy=
przy•chyli: si" – sk=oni: si" ku `
przy ^ u.
od•chyli: si" – oddali: si" od >rodka,
normy; odchy=ka
wy•chyli: si" – na zewn'trz
s•chyli: si" – czas dok., s ^ na ^ po
chy=kiem w pozycji zgi"tej,
z=o/onej do przodu.
chy=omierz i wariometr instr.
jako jeden instrument w maszynach
]samochodach\ radzieckich; zakr"to-
mierz, koordynator zakr"tu.
chyra $
†chyn': si" sk=oni: si",
zanurzy: si". ˚chyli: si".
chytr-y(o>:(us(ze:(o:
bieg=•y(o>:, podst"pny.
xitr-ec/it;/ost; ¯
s=aw. xitrost;
1. chytry, podst"pny sprytny,
2. zr"czny, bieg=y w rzemio>le,
3. zdobnictwo, inkrustacja.
staropol. chytrca – cz=ek przebieg=y.
staropol. chytro: – 1. podst"p,
2. roztropno>:, przezorno>:.
staropol. chytrze –
1. przebiegle, podst"pnie,
2. umij"tnie, 3. skrz"tnie, pilnie.
staropol. chytrzy –
1. przebieg=y, podst"pny, wykr"tny,
2. przemy>lny, pomys=owy.
staropol. chytrzec, chytrca –
cz=owiek przebieg=y,
staropol. chytro>: –
1. podst"pno>:, przebieg=o>:,
2. podst"p,
3. roztropno>:, przezorno>:.
staropol. prze(s(wy•chytrzy:.
ros. mudrost;-mudrost,
iskustnost;-iskustnost,
ros. iskusnyj, mudryj,
zna[]ij.
†chy/(a, chyz bud. chata, zagroda
ch=opska, uboga, niska cha=upa.
ang. hut ]ma=y, do szopy podobny
domek\ cabin ]ma=y, zgrubnie,
ubogo budowany dom; chata\,
ros. xi'ina-chi/ina.
†chy/-ek(ka bud. domek.
staropol. chyska, chiska ˘ chy/ka –
chy/y
1. domek, 2 latryna.
chy/-y(o ruch. szybki, pokr. cho/y,
/wawy, zwinny, szybki.
†~ci ]po sp[=g=osce\, ~: ]po samo-
g=osce – partyku=a potwierdzaj'ca&
ciem ]ty\ oraz& abo:, aby, aczci, acz-
ciby, aczkoli:, albo:, ale:, ale:by,
ali:, ali/ci, ani:, ato:, aza:, aza:by,
azali:, aza/ci, a/ci, a/ciby, a/e:,
bo:, by:, e/ci, gdy:, gdy/ci, i/ci, i/
to:, jedno:, ju/ci, li:, na>ci, niecha:,
ono:, oto:, owa:, owo:, przeto:,
przeto/ci, przezto:, to:, zali:, /e:.
¢ci, cy, czi /e, ]w pytaniach\ co.
Latopis 1116 hi-czi, ci-ci, cy-cy.
CIA Centralna Agencja Wywiadow-
cza; kom[rka Rz'du USA zajmuj'ca
si" szpiegostwem i skrytymi opera-
cjami natury paramilitarnej.
ang. Central Intelligence Agency.
cia=-o(ko, cielesny anat.
1. tkanka mi"sna, t=uszczowa, ='czna
i sk[rna, obrastaj'ca szkielet
cz=owieka lub zwierz"cia,
2. organizm ludzki, rzadziej zwie-
rz"cy lub ro>linny, jako ca=o>:,
3. trup, zw=oki, zmar=y ]umar=y\,
4. chem. uformowana materia,
substancja.
¯ cia=o ^ ca=o>: ˘ ca=opalenie ]palenie
zw=ok zabitych zwierz't, ludzkich, dla
przyjemno>ci Bogu, znaczy kap=ano-
wi, ksi"dzu – morderczy charakter
kleru\.
staropol. ciele-stno>:(>nie –
1. kszta=t cielesny, 2. rozwi'z=y.
staropol. cia=ko – >wi"to lub ko>ci[=
pod wezwaniem Bo/ego Cia=a.
staropol. svego czala, nasze czalo
gest neczysthe odzene; møkø na
naszem czele; boze czalo; w mocz-
ne, cziele zachouan'; vdrøczenye
czyala; w gednem czyele; w
czelech; na vmarthvyenye czala;
matkø wszech ludz czalem; yze
sz nyey czialv szwemu przyby-
thek; wszitczi ludze wstacz mai'
czially szwogimi; przednye czyala
wdr'czenye; czyalo draczycz
]dr"czy:\; cokolwie wzi'= pod=ug
cia=a; ku pomno/eniu cia=a; da-
waj'c jemy pod=ug potrzeby cia=a;
cia=o ani krew; od='czon cielestnie
albo cia=em od waszego s=awnego
towarzystwa; a slovo czyalo szy'
stalo; s py'czy szmyslow czyala
mego grzessnego; mego grech-
nego czyala; szmyerthelnymy
grzechy czyala mego grzesznego;
czalem y duszø; geno czyala y
dusche czaloscz ot zamazanya;
gdy dvsz' sz cala, s cyaly ]6 kolumn
cytat[w w Ss 1953\ ˘ czyalo, czalo,
czialo, cia=o, calo –
1. cia=o ludzkie lub zwierz"ce,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
1.a. ca=o>: ustroju ludzkiego lub
zwierz"cego,
1.b. same cia=o ]cz">ci mi"kkie
otaczaj'ce ko>ci\,
2. wszelka istota /yj'ca,
3. cia=o zmar=ego, trup.
franc. le corps,
]martwe\ le cadavare,
anglosas. bodig ˘
>redniow. ang. bodi, bodig,
ang. body ]1. ca=a fizyczna struktura
~ci': ¯ 1. znaczy:, 2. kroi:,
i materia cz=owieka, zwierz"cia, lub
ro>liny, 2. tu=[w lub korpus cz=owieka
lub zwierz"cia, 3. trzon, pie<, =odyga
ro>liny, 4. g=[wna lub centralna cz">:
czegokolwiek, 5. cz">: auta, samocho-
du ci"/arowego..., itd\,
wo=. 1289 t≠lo ]cia=o\, telesa
]cia=a\, teles= ]cia=\, na t≠l≠
]na ciele\ na tel≠se ]ciele\ ¯
teleso ˘ telesnyi,
staroros. t≠lo-tie=o, ros. telo.
cia=opalny
ciamajda pot., osob. ˚ciemi"ga;
>lamazara, nieporadny, ciapa.
ciamka: dźwięk. je>: g=o>no, mlaska:.
ciapa osob. nieza(niepo•radny,
lekcewa/'co& ciamajda.
ciapka drobna plamka.
ciarach dźwięk. $
†ci'dza-:(cz(nie ¯ ci'g, ˚bracz.
ciarki fizjolog., pokr. dreszcz.
†ciask o/[g.
staropol. caask.
ciasn-y(o(ota w'ski, skr"powany
przestrzeni', my>l'.
wo=. 1289 t≠snota ]ciasnota\,
ci'g(=y(n':(nik(otka
tesnoto[ ]ciasnot'\,
staropol. ciasno, cie>nie –
1. ciasno, w'sko, 2. surowo,
3. przykro, ci"/ko.
staropol. ciasno>: –
ciasna, w'ska przestrze<.
staropol. ciasny –
1. w'ski, ograniczaj'cy,
2. przykry, ci"/ki.
ciast-o(ko(karnia spoż.
p[=produkt, dosł. cz">: ˘
ciastko ]cz'stka\; plastyczna masa z
m'ki, wody, dro/dzy, i dodatk[w.
s=owotw. pokr. cze>: ]szacunek\ i
te>: ]szacunek\, czast ]cz">:\,
w j. staropol. cz ^ :, sz ^ > ˘
czasto ^ ciasto, o ^ pe=nia.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
ros. testo.
ci': ostrzem dzieli: na cz">ci, kraja:,
>cina:, r'ba:, dosł. siec.
¯ tn': TC.
ci': ]siec\ ˘ ci"ciwa ]sieczna\.
staropol. 1471 tny abscide;
o Jezusie Chrystusie& bit ci"temi
ci'g=y
drwy ]bity\, wzi'wszy ci"te drew-
no i bili po szyi i po jego >wi"tej
g=owie, a/e wszytka opuch=a ˘
ci': – odci':.
staropol. o(od(po(pod(prze(roz(>(
(u(wy(za•ci':, o(po(pod(po>(
(prze(>(u(w>(za•cina:.
za(na(po(u(prze(przy(ob(do(od(
(pod(nad(w(wy(z(roz(>•ci':,
ci"ty ]j"zyk\.
oba przy u/yciu ostrego narz"dzia,
3. r'ba:, k=u:, smaga:,
4. ]o owadach\ gry{:, k'sa:,
5. robi: co z zapa=em, nasadzi: si".
ang. to cut.
za•ci': ]si"\ – z zapa=em; ¯ zaci"cie
na•ci': – na kawa=ki ci':
po•ci': – na kawa=ki ci':
u•ci': – czas dok., zapa>: w `
prze•ci': – na wskro> ci"ciem
przy•ci': – dopasowa: ci"ciem
ob•ci': – pozbawi: ci"ciem
do•ci': – do ^ przy ˘ przytyk
od•ci': – od='czy: ci"ciem
pod•ci': – od spodu `
nad•ci': – troszk" `, naznaczy:
w•ci': – wci"ciem w >rodek
wy•ci': – wy•kroi:, wy ^ od
roz•ci': – rozdzieli: ci"ciem
>•ci': – czas dok.
przeprowadza: egzekucj" na rucho-
mym mieniu d=u/nika;
staropol. ci'dzacz – bior'cy zastaw.
staropol. ci'dzanie – branie
w zastaw, zajmowanie s'downe.
staropol. po(u(wy•ci'dza:.
wlec ]za sob'\ ˘ na•ci'gn':(wlec;
1. jeden za drugim, kontynuacja,
szereg,
2. droga, ulica, szlak ˘ wlec,
prze•suwa:(wozi:, prowadzi:,
3. tok czego, kolej ˘ kolejarz, poci'g,
4. waga ˘ prze•ci'/enie – prze•waga,
sztylwaga ]u(na•ci'g\ ¯ niem.,
5. wiew ¯ niem. zug,
6. targ ˘ targa: ]ci'gn':, taszczy:\,
targowa:.
s=owotw. pokr. tug ]ci'gn':, holo-
wa:\, zug }cug|, TCZ ˘ cugle;
tug ˘ t"gi ]ci"/ki, oty=y\, U ˘ A, ´.
kolej ^ ci'g ^ rz'd ˘ po kolei ^
˚po•ci'g ^ po•rz'dek, po(na•p"d;
po•ci'g(p"d(wab(kusa.
at•traction – przy•ci'ganie ˘
tract – ci'g ˘ tract•or – ci'g•nik,
trakcja kolejowa – po•ci'g
]at ^ przy\.
wo=. 1289 tqg-a/nut; ˘
pritœ'e ]przy(nad-ci'gn'=\,
staropol. ci'g – branie w zastaw,
zajmowanie s'dowe ˘
ci'dza•:(cz(nie
ci'g ^ wiew; przeci'g – przewiew,
ci'gad=o
poci'g – powiew ]po ^ u\
ci'gnij si" – zwiewaj ]uciekaj,
zmykaj, oddal si", odejd{\ ¯ wia:.
poci'g ]lokomotywa ci'gn'ca wago-
ny\ ¯ po ]u\ % szereg, rz'd pojazd[w.
do(na(od(po(prze(>(u(wy(u(za•
ci'g.
†ci'gad=o dyszel. ˚w[z.
staropol. ca 1500 temo dyszl' albo
oye, albo czy'gadlo secundum
aliquos,
=ac. temo.
ci'gliwy jęz.
ci'g=o roln.
/elazna cz">: p=uga ='cz'ca go
z orczykiem, ˚szyja.
ci'g=-o>:(y jęz.
ci'gn': ]si"\ ruch. czas niedok.
1. wlec si", i>: powoli, pod'/a: za `,
2. wyci'ga:, wydobywa: ˘
ci'gn': losy,
3. wci'ga: do siebie ˘ dym,
4. przyci'ga:,
5. poci'ga:, szarpa:,
6. wyd=u/a:, rozci'ga:,
7. robi: co w dalszym ci'gu,
8. wia:, dmucha:.
staropol. 1466 cz'gne, czy'gn'ly,
przed sie ci'gn'c, czangn'czy,
czyøgnye ˘ ci'gn': –
1. ci'gn':,
2. i>:, wyrusza:, zmierza:,
3. pozywa: ]do s'du\, apelowa:,
4.a. wej>: w posiadanie,
4.b. rozci'ga: si".
staropol. do(na(od(po(pow(pow>(
(prze(przy(roz(>(u(w(w>(wy•
ci'gn':,
staropol. do(od(po(pow(przy(
(roz(>(u(w(w>(wy(za•ci'ga:,
naci'gowa:.
staronord. draga,
anglosas. dragan,
>redniow. ang. draggen, dragen,
ang. drag, haul ]holowa:\,
ros. tqnut;-tjanut.
za(na(po(u(prze(przy(o(do(od(
(pod(nad(w(wy(z(roz•ci'gn':,
oci'ga: si", ˚ci'g.
~ci'gn': ]si"\, ~ci'ga: czas niedok.
wlec ]si"\, i>:, wolno posuwa:,
¯ niem. zug, U ˘ Å, ´. s=owotw. pokr.
cugle, sprz"g=o, zaprz"g. ang.-ros.&
]to pull\ po/tqnut;-po(tjanut,
]to drag\ po/ta]it;-po(taszczit,
]to attract\ privle-kat;/h;,
]to suck\ vs-asyvat;/osat;,
]a sword\ vyta-skivat;/]it;,
]a tooth\ vyta]it;, vydërgivat;,
]to tug\ silno dërg-at;/nut;,
ang. to pull, to draw, ]wlec\ to drag,
]n"ci:, poci'ga:\ to attract,
]ci'gn':, holowa:, szarpa:\ to tug.
za•ci'ga: – 1. zapo/ycza: spos[b
wymawiania zg=osek
z danego j"zyka,
2. zawiewa: ]smrodem\
za ^ po, powia: czym
zaci'ga: si" – wch=ania: dym
za•ci'gn': – zawlec; zaci'g ]najem\
na•ci'gn': – nawlec; naci'g,
` na siebie – wdzia:
` herbat" – naparzy:
po•ci'gn': – szarpn':; powia:; po-
ci'g ]ci'g wagon[w\
u•ci'gn': – podo=a: ci'gni"ciem
prze•ci'gn': – przewlec; przeci'g
przy•ci'gn': – przywlec ]w pobli/e\
ob•ci'gn': – dooko=a
do•ci'gn': – dowlec ]do celu\
od•ci'gn': – 1. odwlec ]w czasie\,
2. oddali: si", odej>:,
3. odwie>:, zniech"ci:,
4. oddzieli: ]>mietan"\
pod•ci'gn': – 1. troch" ]do g[ry\,
2. w pobli/e
nad•ci'gn': – zbli/y: si", nadej>:
w•ci'gn': – do >rodka
wy•ci'gn': – poza obr"b, normy,
wydosta: si"; wyci'g
roz•ci'ga: ]si"\ – rozlega: ]si"\
>•ci'gn': – zwlec, zdj':, zrzuci:;
przepisa: co od kogo
†ci'gnienie ruch.
poch[d wojska, marsz.
ang. march,
ros. marw-marsz, perexod-
pierechod, poxod-pochod.
ci'gnik(owy masz.
ci'got-a(ka osob.
nieodparta ch": do czego> lub kogo>,
zami=owanie, jak poci'g p=ciowy.
ci'/-a(enie(y: biol., †prawn.
stan kobiety albo samicy zwierz't
ss'cych od chwili zap=odnienia do
urodzenia p=odu; brzemienno>:.
¯ ci"/ar ¯ t"gi ¯ tug.
s=aw. v herve zahat ]zasz=a w
ci'/"\, ros. bremennost;,
staropol. czonsza, 1491 ysze mu
czøsze ne dal, 1418 mu czøszø
chczal wszyancz ˘ ci'/a(:(nie –
1. rzecz brana przez wierzyciela dla
zaspokojenia nale/nej pretensji,
zastaw przymusowy,
2. branie w zastaw, zajmowanie
s'downe,
3. s(u•trapienie, pokuta, ¯ t"gi.
staropol. ci'/a: – bra: w zastaw,
zajmowa: s'downie.
staropol. ci'/ba – rzecz brana w
przymusowy zastaw, przez wierzy-
ciela, dla zaspokojenia nale/nej
pretensji.
staropol. ci'/ebnik –
bior'cy zastaw, sekwestrator.
staropol. ci'/ebny –
wzi"ty w zastaw.
zaj>: w ci'/" ˚ruch.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ciec
staropol. ob(o(po(przy(u•ci'/y:,
ci'/a:, ob(u(wy•ci'/a:.
za(po(u(prze(ob(od•ci'/y:.
ang. weigh, bear, pregnancy;
pawn, pledge; collateral,
inclination ]ci'/enie ku, sk=anianie
si"\, ros. bremennost;-bremien-
nost, ves-wies; tq'ect;-tja/est.
~ci'/y: czas niedok. ¯ ci"/ar ]waga\
¯ ci'g ¯ niem. zug ]ci'g\, U ˘ Å, ´.
znaczeniowo pokr. brzemi" ¯ bremja,
sk=nia: si" ku czemu.
s=owotw. baz'& ugina: si" pod ci"/a-
rem, pochyla:.
ros. obremenqt;-obremeniat,
tqgotet;-tjagotet,
ang. to weigh, to incline, to tend
]sk=ania: si" ku `\, to bear.
za•ci'/y: – zawa/y:, za ^ prze
prze•ci'/y: – przewa/y:,
prze ^ nadmiar ˘
przeci'/enie
ob•ci'/y: – do pe=na, zupe=nie
od•ci'/y: – uj': wagi
Nie nale/'&
u•ci'/liwy – ci"/ki, dokuczliwy,
m"cz'cy
w ci'/y by: – ci"/arn', brzemienn'
za•ci"/ny – najemny, ¯ zaci'g
†ci'/-ba(ebnik(ebny ˚waga.
za(po(u(prze(ob(od•ci'/y:,
ob(u(wy•ci'/a:.
ci'/e-k(nie fiz.
1. odwa/nik, ci"/arek u wagi,
2. ci'/ki – przyrz'd w formie dwu
kul metalowych po='czonych
uchwytem; hantel.
ci'/enie – grawitacja.
ci'/ki narz., zdrobn. c"gi.
cibazol farmac. sulfatiazol.
cicerone $
cich-y(o(aczem(n':(obie/ny(
(ociemny(ute<ko char., osob.
ma=o, s=abo s=yszalny.
s=owotw. pokr. zacisze.
s=aw. tixyi, tixyj,
staropol. cich – cichy,
cicho – 1. =agodnie, 2. w spokoju.
staropol. cicho>: – 1. cisza, spok[j,
2. milczenie, 3. =agodno>:.
staropol. cichota –
skromno>:, pokora,
staropol. cichy –
1. spokojny, skromny, pokorny,
2. =agodny, dobrotliwy, 3. powolny.
ang. quiet, silent,
ros. tixij-tichij,
wo=. 1289 tixyi-tichyi ]cichy\.
†ciebienki tybinki.
ciec ¯ ciecz;
staropol. czecze, cziecla, dal
nam zemyø mlekyem a myodem
czekøczø ˘ cie•c(k'cy –
ciec
s(wy•p=ywa:, p=yn':; p=yn'cy.
staropol. o(po(przy(u(wy•ciec,
>ciec si",
o(prze(u(w>•cieka:, wcieka: si".
za(na(po(u(prze(ob(do(pod(wy(
(z(>•ciec(cieka:.
s=owotw. pokr. bieg, tok.
ciec(z, ]w\>-ciek-=y, ciek p=yn(':.
cie•k – k•was; cie•cz – czy•n
]kwas – czynnik; cie•k – cie•cz\.
na(za(prze(>(wy•ciek, uciec,
w>cieklizna, wycieczka. pras=aw.
po='czenie z biegiem& w g[rnym
biegu rzeki – w g[rnym jej cieku.
wybieg z grodu – wycieczka.
Rusini “ciekli” – biegali,
ros. teku]ij – ciekn'cy;
1. }arch. pol.| i>:, biegn':;
docieka: ]dochodzi:\, wycieka:
]wychodzi:\,
2. ruch cieczy.
s=owotw. pokr. tok ˘ toczy: ]si"\,
s=aw.-ros.pol. OE ˘ tok ˘
toczy: ˘ ciec T ˘ C, K ˘ Cz
Wycieczka – w Íredniowieczu& nag=y
wypad z grodu, noc', w celu roz-
p"dzenia oblegaj'cego przeciwnika\;
lit. teketi ]ciec, biec\, awest. taczaiti
]ciecze, biegnie\. Dzi> ciec ma zna-
czenie p=ynu w ruchu..., wycieczka
– wyjazdu z miejsca zamieszkania, w
celu turystycznym....
A. Br¥ckner 1927 niejasno i niepew-
nie& „niby ‘bieg=y’, ‘rozbie/ny’...”.
za(na(po(u(prze(ob(do(od(pod(
(wy(>•ciec
~ciec czas niedok. ¯ ciecz ˘ ciek.
s=owotw. pokr. biec ¯ bieg,
toczy: ]si"\ ¯ tok ˘ potok,
cieczka, wycieczka ]dawne& nag=y
wybieg, wypad z grodu w celu od-
p"dzenia, rozproszenia oblegaj'cego
wroga\, zaciek, naciek ]za ^ na ^ u\.
znaczeniowo poch. s'cz ]ciek\ ˘
wy•s'czy:(ciec, pod•si'k(ciek.
ros. teh;-tiecz, ang. to leak,
ros. polyhit; teh;,
ang. to spring a leak,
ros. utehka-utieczka, ang. leakage,
ros. tekuhij-tiekuczij, ang. leaky.
po•ciec – czas jaki>, po ^ prze
u•ciec – zbiec,
¯ zbieg, uciekinier
prze•ciec – przez co, na wskro>.
¯ przeciek, prze ^ wy
o(ob•ciec – znaczn' cz">: cia=a,
¯ ocieka: krwi'
do•ciec – doj>: do {r[d=a,
prawdy, ˘ dociekliwy
od•ciec – ods'czy: si", sp=yn':
pod•ciec – od spodu
wy•ciec – poza obr"b, ¯ wyciek,
wycieczka ]nag=y wy-
bieg, wypad z grodu\
>•ciec – z g[ry, w d[=, ¯ >ciek
Nie nale/'& za(na•ciek, oj•ciec.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
~ciech do>:, dosy:.
Wojciech ¯ w[jt ¯ voigt, Sieciech,
Ciechan•[w(owiec.
¢ciecha do>:, dosy:.
u(po•ciecha – za(ra•do>:,
po ^ za; u ^ ra
utexa ]rado>:\,
cie choroba ]dosy: choroby\.
Ciechan[w ]do>: nowy\,
ale Sieciech ]ciesz'cy si"\.
†cieciarka ptak. cieciorka.
†ciecierza, cieciorza ptak.
1. przepi[rka,
Coturnix communis Bonn.
2. samica cietrzewia,
Tetraonis tetricis L. femina.
†ciecierzyca, cieciorka bot.
groch, Lathyrus sativus L.
staropol. ca 1465 czyeczyerzycza
cicer.
cieczenie p=yn w ruchu ¯ ciek,
staropol. cieczenie –
p=yni"cie, wzburzenie w[d.
cieczka ¯ ciek; ruja u ps[w.
†ciekacz poz. społ. biegacz, goniec.
staropol. 1437 czyekacz cartula-
rius, ca 1500 czyek'cz, byegvn
cursor.
ciekaw(y(i:(ostka(o>:(ski
interes(owa:(uj'cy, ch":
po(znania, d'/enie do wiedzy.
ciek(n':(=y bieg(n':, dosł. woda;
ko ]do\ % =o ]wo\ ˘ ko=o ]woda\ ˘
toczy: ]si"\ ˘ po•tok, ciek, ˚ko=o.
cie•k – k•was; cie•cz – czy•n
]kwas – czynnik; cie•k – cie•cz\.
s=owotw. pokr. p=yn(':, leci(e: ˘
leci po nogach ]cieknie, p=ynie\,
krew leci z nosa; >ciek, w>cieklizna,
cieczka, wy•cieczka ]wy•pad\.
wo=. 1289 tekou]a
]koncepcji 018& ciekn'  biegn'\,
t≠h[]e ]biegaj'cy\.
s=aw.-pol. koncepcja 018& biec  ciec,
w g[rnym biegu rzeki  w g[rnym jej
cieku; z biegiem rzeki  ciekiem.
†ciek'cy zegarek klepsydra.
ang. hourglass, clepsydra, water
clock, ros. pesohnye hasy-
piesocznyje czasy.
ciel-ak("(ec("cina("cy(ica(i:(
(na('tko("tnik anim., zwierz.
terminy zwi'zane z m=odymi oka-
zami ]kr[w, =a<, klempy\, okresem
ci'/y i cieleniem ]wydawaniem ich
na >wiat\; ja=[wki tych zwierz't;
cielec ]byczek\.
¯ anglosas. cealf ]kr[wka lub byczek\
˘ >redniow. ang. calf ]1. ciel", 2. m=ode
innych du/ych zwierz't, jak s=o<, wie-
loryb, hipopotam, lew morski\.
s=owotw. pokr. cio=ek, OE, L+.
cieln':
staropol. cielec – 1. byczek, ciel",
2. cielec jako bo/ek.
staropol. czyeleszenstwo ˘
cielesie<stwo – cielesno>:, obcowa-
nie ze sob' dotykiem cia=, wsp[=/y-
cie p=ciowe, zmys=owo>:, rozpusta.
staropol. cielestno>: –
1. kszta=t cielesny,
2. “]rozwi'z=y\ zbytek” wg Ss 1953,
rozpusta, sp[=kowanie,
3. flegma.
¯ ang. colt$ ]{rebak, pot. m=okos\,
staronord. kalfr, anglosas. cealf,
>redniow. ang. i ang. calf ]ja=[wka
lub byczek\, ang. calf,
ros. telënok-tielionok, telok.
ciel-esny(sko ¯ cia=o.
s=aw. telesnyi ¯ teleso
]cia=o\ ˘ ros. telo ]cia=o\.
staropol. ciele-stno>:(>nie –
1. kszta=t cielesny, 2. rozwi'z=y, na-
mi"tno>:, rozpusta, sp[=kowanie.
staropol. czelyesthny ˘ cielestny –
cielesny&
1. z cia=a utworzony,
2. od cia=a wychodz'cy,
3 cia=a dotycz'cy,
4. cia=u s=u/'cy.
staropol. ciele>nie, cielestnie –
1. cia=em,
2. o sposobie obja>niania Biblii –
dos=ownie, w spos[b rzeczowy.
ang. carnal, bodily,
ros. polovoj-po=owoj.
†ciele>nik bot.
Verbena officinalis L.,
˚iser ]Verbena officinalis\.
staropol. 1460 czyelesnyk lustrago.
ciel"(cina(cy(tny(tnik,
cielna, cieli: si" anim. ˚cielak.
staropol. czeløt ]ciel't\, czyely"ta,
czyelø, morske czele ]ciel"\ ˘
ciel" –
1. m=ode krowy, =ani, kl"py,
2. m=ode wielb='da,
3. morskie ciel" – gat. foki,
Phoca vitulina L
staropol. ciel"cina –
ciel"ca sk[ra ]do pisania\.
staropol. ciel"cy –
dot. cielaka, jak cielak.
staropol. ]o krowie\ ciel"tna –
brzemienna.
†cielisty char. oty=y. ¯ cia=o.
=ac. ob` % edere ]je>:\ ˘ obedere
]po/era:\ ˘ obesus, obesitas,
franc. obesite ]oty=o>:\,
ang. obese ]oty=y\, fat,
ros. tolstyj-to=styj.
†cielnie
1. cia=em, ciele>nie,
2. co do cia=a, dla cia=a.
staropol. czelnye.
†cielno>: osob.
cielny
zmys=owo>:, po/'dliwo>:,
libido. staropol. 1436 czelnoscz
libidinem.
cielny brzemienny. ¯ cia=o.
staropol. cielny –
1.a. cielesny, zmys=owy,
1.b. od cia=a wychodz'cy,
2. o krowie& cielna – brzemienna.
cielsko opas=e cia=o.
†cie=o cia=o, ˚cia=o.
†ciem bowiem, zmi"kczone «tem».
staropol. abo(bo(owa(owo•ciem.
~ciem w=a>nie ]wzmocnienie\.
staropol. bociem ]bo w=a>nie\,
tamciem ]tam w=a>nie\.
ciemi'czko anat.
ciemiernik bot. Helleborus L.,
rodzaj ro>lin nale/'cych do rodziny
jaskrowatych ]Ranunculaceae Juss.\.
Liczy oko=o 20 gatunk[w. W Europie
Zach. ]od Wysp Brytyjskich po Hisz-
pani"\ wyst"puj' 2 gatunki. Obszarem
o najwi"kszym zr[/nicowaniu rodzaju
jest P[=wsep Ba=ka<ski, gdzie ro>nie
8 gatunk[w ciemiernik[w.
franc. ellebore,
ros. hemerica-czemerica.
ciemierzyca bot.
1. staropol. 1419 czemyerzycza
elleboros alba, 1437 czemerzi-
cza elleborus alba – ciemierzy-
ca bia=a, Veratrum album L.,
2. staropol. 1485 czyemyerzycza
elleborus niger – mi=ek wiosen-
ny, Adonis vernalis L.
3. proszek z ciemierzycy bia=ej
powoduj'cy kichanie.
˚ciemiorka, czemiorka.
ciemi" anat.
1. wierzcho=ek g=owy, okolica czasz-
ki otaczaj'ca jej wierzcho=ek, ty=
g=owy,
2. zad]ek\; w ciemi" bity;
ciemi"ga – niedo="ga, powolny;
ciemi"/yciel – /yj'cy na czyim> cie-
mieniu ]`/yciel ¯ /yt, jak paso/yt\.
staropol. do czyemyenya, na
czemyenyv, ca 1500 czyemya,
ca 1455 czema ˘ czyemyenye ˘
ciemi" – 1. ciemi", 2. skro<.
ang. 1. temple, 2. ass.
ciemi"ga osob. >lamazara.
˚ciamajda.
†ciemi"/nik char. zuchwalec.
ciemi"-/y:(/yciel(zca(/ony
char. gn"bi•:(ciel(ony.
†ciemiorka, czemiorka bot.
ciemierzyca bia=a, Veratrum album L.
staropol. XV w. czemyorka elebo-
rus. ˚ciemierzyca.
ciemno~ pierwsza cz">: wyraz[w
z=o/onych oznaczaj'ca
«intensywnie», szczeg. w kolorach.
ciemnoblond
ciemnoczerwony
ciemnokasztanowaty
ciemnosk[ry
ciemnow=osy
ciemnozielony
ciemn-o(o>:(ia(ica(ie:
1. zmierzch, mrok,
2. niezliczona ilo>:,
ros. t;ma. ciem]no>:\  cie<, MN,
ciemnica ]loch\.
staropol. u cemnicy, w czemniczø
˘ ciemnica – loch, wi"zienie.
staropol. cyemnyczny –
nale/'cy do ciemnicy.
staropol. czyemnye ˘ ciemnie –
ciemno.
staropol. czyemnyegecz ]ciemnie-
j'c\ ˘ ciemnie: –
stawa: si" ciemnym.
staropol. obciemni:, ociemni: si",
zaciemni:, zacimia:, za:mie:,
za:mi:.
†ciemnik faryzeusz, pharisaeus.
†ciemnorydzy ko< kolor.
kasztanowaty w ciemnym odcieniu.
staropol. 1466 czemnoridzi.
ciemn-o>:(ota(y ¯ ciemno, mrok.
staropol. czemnoscz ˘ ciemno>: –
1. ciemno>:, 2. piek=o,
staropol. ciemnota – ciemno>:.
staropol. woda czemna, czyemny
˘ czemny ˘ ciemny – m"tny.
cieniolubny jęz.
lubi'cy cie<, ro>liny prosperuj'ce w
miejscach zacienionych.
cieniowa: czynność., szt., dźwięk.
1. w malarstwie, grafice& uwydatnia:,
uplastycznia: szczeg[=y za pomoc'
cieni, odcieni, barw, lub r[/nej
grubo>ci linii,
2. o g=osie, tonach& modulowa:.
cien-ki(ko(iutki jęz.
szczup=y, wiotki, chudy, smuk=y,
wysoki ]d{wi"k\, ma=o gruby.
¯ ang. thin ]cienki, szczup=y, s=aby,
rzadki\ Th, T ˘ C.
staropol. czyenki, cie<kie, cie<ki,
cienka – 1. cienki, 2. delikatny.
staropol. cienko>: –
smuk=o>:, delikatno>:.
ros. tonkij.
cienkusz spoż. lekki, s=aby trunek,
np. mi[d, wino, lub piwo.
ciennik leśn.
drzewo pozostawione w czasie wyr"bu
lasu, stanowi'ce os=on" dla m=odych
drzewek.
cie<, cieni-sty(owa:
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ciep=y
ograniczona powierzchnia chroniona
przez cia=o lub p=aszczyzn" przechwy-
tuj'c' promienie >wiat=a, p[=mrok.
s=owotw. pokr. dzie<  cie<,
jak dzie/a  cie/ ]kwas, czynnik\,
sie< ]l. mn. sienie\ ˘ przedsionek,
anglosas. standen ]sta:\ ˘ sie< ˘
cie<.
lecz jesie< ]ose<\  sia:, siano.
staroros. sten;-ste< ]cie<; >ciana;
wizja, przewidzenie; podobizna, nie-
prawda\,
ros. ten;-te< ]cie<\.
liczne zastosowania w przeno>ni, w tym&
1. cie< osoby,
2. kompan ˘ chodzi jak cie<,
3. na uboczu ˘ w cieniu,
4. duch zmar=ego, widmo, upi[r,
zjawa,
5. wspomnienie,
6. łow. manekin s=u/'cy za przyn"t"
w czasie polowania,
7. co> rzuca cie< na co innego –
poddaje w w'tpliwo>:, zasiewa
nieprawd".
staropol. czyen, czen ˘ cie< –
1. cie<, 2. ciemno>:, 3. os=ona,
4. gaj, 5. blanka muru, 6. sie<,
7. =o/e ma=/e<skie.
anglosas. sceadu, >redniow. ang.
schdwe, ang. shadow.
cieplarnia bud. ˚ciep=o.
oszklony budynek w kt[rym hodo-
wane s' ro>liny wra/liwe na zimno;
szklarnia.
†cieplica, cieplice
1. naturalnie ciep=e k'pielisko,
2. =a{nia.
staropol. ca 1500 czyeplycze.
ciep=o~, ciepl~ jęz.
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na temperatur" wy/sz'
od otoczenia.
s=owotw. pokr. p=omie<, ˚ciep=y.
p=, pl ¯ ang. flame, fl ˘ pl, PF.
ciep=oci'g
ciep=omierz
ciep=ownia
ciep=owodny zool.
/yj'cy w “ciep=ych” wodach ]nadal
ch=odnych i zimnych dla ludzkiego
cia=a\& rzekach, stawach.
ciep-=y(=o(larnia(lice(lany(lny(
(=ota(=ownia(=ownictwo,
ociepla: ¯
p=o, p=y ^ fla s=owotw. zwi'zane ze
sob'& p=y•ta  ta•fla ]p=y ^ fla\ ˘
p=ytki, ang. flat ]p=aski, p=ytki\,
cie•p=y(p=o, ang. fla•me ]p=o•mie<\;
flam  p=om, PF.
wra/enie cia=a o energii zwanej
ciep=ot', dostarczanej mu przez
otoczenie&
dogodna, przyjemna – ciep=o,
cier
zbyt wiele, w nadmiarze – gor'co,
zbyt ma=o, niedostatek – zimno,
i inne stopnie wra/e< z jej odbiorem
zwi'zane.
jeden z kilku stopni ciep=oty odbie-
ranej przez cia=o ludzkie&
lodowat-o(a – zab[jczo zimna,
zimn-o(a – niezno>nie ch=odna,
ch=odn-o(a – ledwie zno>na,
letni-o(a – tolerancyjna,
ciep=-o(a – przyjemna,
gor'c-o(a – nadmiernie ciep=a,
ukrop – zab[jczo gor'ca.
s=aw. teplo.
p=o – tempetarura ˘ p=omie<.
¢cier siarka.
Latopis 1116 c≠r;-cier.
~ciera: czas niedok. ¯ trze: ¯ tarcie.
przesuwa: co po czym, z naciskiem.
s=owotw. pokr. zatrze:, zacier(ka,
>cierka, utrze: ]komu nosa, rozdrob-
ni:, zmia/d/y: przez tarcie\.
w zwi'zku s=owotw. tarcie  parcie
˘ naciera:  napiera: ]˚002.A\.
ros. teret;-teret, vytirat;-
wytirat, ang. to rub.
za•ciera: – 1. usuwa: tarciem,
szczeg. >lady czego>,
2. zanikn': w pami"ci
na•ciera: – napiera:, szczeg.
/o=nierzami; natarcie
po•ciera: – jednym o drugie
u•ciera: si" – stawa: si" powszech-
nym ˘ utar=o si";
utarczka ]kr[tki b[j,
potyczka\
ob(o•ciera: – jednym o drugie, np.
but o stop"; otarcie
o•ciera: si" – omal napotka:,
przechodzi: tu/ obok
do•ciera: – 1. doko<czy: tarcia,
2. zbli/a: si" do celu
¯ ang. target ]cel\
pod•ciera: – usuwa: tarciem,
od spodu& nos, ty=ek
w•ciera: – do >rodka, pod sk[r"
wy•ciera: – usuwa: r"k', >cierk'
roz•ciera: – w r[/ne strony, r"k'
>•ciera: – z powierzchni; >cierka
>•ciera: si" – zej>: w boju, tarczami;
starcie si" obu stron
cierka: dźwięk.
1. o niekt[rych owadach, np. konikach
polnych& wydawa: d{wi"k podobny
do terkotania,
2. g=os wydawany przez kuropatwy.
cierlica, cierzlica narz. ¯ tarlica.
przyrz'd do ot=ukiwania lnu i konopi;
narz"dzie o czterech /=[bkach, do
ot=ukiwania pa{dzior[w od w=[kna;
przyrz'd do mi"dlenia lnu i konopi,
mi"dlica.
staropol. 1437 i ca 1455 czyerlicza,
XV w. cerzlicza tucula, czerlycza.
ciernik bot. Lycium, ro>lina z ro-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
dziny psiankowatych; kolcow[j.
cier-<(niowy(nisty bot.
ostro zako<czony p"d ro>liny chro-
ni'cy j' przed zwierz"tami ro>lino-
/ernymi; kolec; kr[tki, twardy, bez-
listny odrost, ostro zako<czony.
¯ thorn ˘ tern ˘ tarnina >ciernisko.
staropol. ciernie, cierznie, cirnie,
cirznie, cir<; cirniowy, czyrnowa
coron' ]cierniow' koron'\ ˘ cier<
]polskie zmi"kczenia& T ˘ Ç, N ˘ ˜\.
staropol. czyerznysko ˘ ciernisko –
miejsce zaros=e ciernistymi
krzakami.
staropol. czyrnya, cyrnya, cirnia –
1. krzak ciernisty,
2. cier<, kolec,
3. oset.
franc. epina,
anglosas., >redniow. ang. i ang. thorn,
ros. tërn, ternistyj,
staroros. wip=-szip; kol[hka-
koljuczka, ternovyj venec
]cierniowy wieniec, ang. crown of
thorns\, ternistyj-ternistyj
]ciernisty, ang. thorny\.
cierpie-:(nie,
cierpi"tni-k(czy(ctwo
psych., med.
m"ka, b[l ]fizyczny lub moralny\,
znosi: je, wytrzymywa:.
s=owotw. baz' zni[s= ^ >cierpia= ˘
nie zni[s= ^ nie >cierpia=;
ni[s= ¯ nos ]g[ra\ ^ ter ]ziemia\ ¯
=ac. terra, % pi= ¯ pil ]g[ra\ ¯ pile
]kupa, sterta, stos\ ¯ =ac. pila ]filar\.
wo=. nesterp≠ ]nie wytrzyma=,
nie zni[s=\,
staropol. cirpi'co>: – cierpliwo>:.
staropol. cirpi'cy –
1. cierpliwy, wytrzyma=y,
2. pokrzywdzony.
staropol. cierpie:, cirpi:, cirpie:,
cirzpie: –
1. doznawa: cierpienia, b[lu, przy-
kro>ci fizycznej albo psychicznej,
2. znosi: cierpliwie, wytrzymywa:
cierpienie,
3. cierpie: prawo – podda: si"
s'dowi,
4. karanym by:, ponosi: kar",
5. wyczekiwa:, t"skni:.
pob=a/a:, przebacza:.
staropol. czurzpene, czirpene,
czirpyenye, czirpyal ˘ cierpienie,
cirpienie, cirzpienie –
1. doznawanie b[lu, b[l fizyczny
albo psychiczny,
2. znoszenie cierpliwe, cierpliwo>:.
staropol. cierpidliwo>:, cierpietli-
wo>:, cirzpietliwo>: –
1. cierpliwo>:, 2. =agodno>:.
staropol. cierpi"tliwy, cierpiedliwy,
cirzpi"dliwy ]cierpi"tliwy\ –
cierpliwy.
staropol. cirpondnoscz ˘ cierpi"d-
cieszy:
no>: ˘ cierpi"tno>: – cierpliwo>:.
staropol. cirpliwy – cierpliwy.
staropol. cierpn':, cierpi'cy,
po(prze(>(u(wy• cierpie:.
~cierpie: czas niedok. ¯ ¢cierp]ko\.
fizjolog. znosi: b[l fizyczny lub
moralny, w przen. bole: nad czym, ˘
nie cierpie: ]nie znosi:\ czego.
wg mSjp 1969, cierpie:&
1. «odczuwa:, prze/ywa: b[l fizycz-
ny lub moralny; bole: nad czym
lub z powodu czego»,
2. «chorowa:»,
3. z przeczeniem& «nie znosi:,
nie lubi:, nienawidzi:».
punkt 3-ci jest wynikiem wadliwej de-
finicji «cierpienia» – zamiast «znosi:»
jest «odczuwa:», ˚pocz'tek.
ros. stradat;-stradat, terpet;-
tierpiet, ang. to suffer, to endure,
to bear, to stand, to tolerate;
sufferer ^ ros. bol;noj ]chory\.
na•cierpie: si" – wiele
po•cierpie: – troch"
prze•cierpie: – od czasu A do B
od•cierpie: – swoje, odpokuto-
wa:, znie>: cier-
pienia do ko<ca
wy•cierpie: si" – d=ugo, wy ^ o
z•cierpie: – wytrzyma:, znie>:
cierpki smak przyj"ty z cierpieniem,
gorzkawo-kwa>ny, np. tarniny.
dosł. ostry, s=owotw. pokr. sierp
¯ >redniow. ang. scherpe, scharpe.
staropol. cirpki, cirzpki – cierpki.
staropol. cirpn': – cierpn':.
staropol. cirpnienie – cierpnienie,
cierpki smak w ustach.
}je/eli smak, to w ustach, J.D.|.
=ac. acerbus ˘ franc. apre, acerbe,
anglosas. biter, bitor, bitter ˘
>redniow. ang. biter ˘ ang. bitter,
ros. terpkij-terpkij.
wi"cej ˚kwas.
cierpliw-y(o>: osob.
znosz'cy cierpienie, niedogodno>ci.
cierpn': fizjolog. dr"twie:.
†cierznie, cirznie bot.
cier<, ciernie, krzak ciernisty.
†ciesar tesar.
ciesiels-ki(two dot. cie>li ¯ cie>la.
staropol. czeszelsky, czyeszelsky.
staropol. czesselstwo, ciesielstwo
– rzemios=o ciesielskie.
ciesi-o=ka(elka narz.
narz"dzie cie>li, rodzaj struga.
†cies=o cios=o.
cieszy: osob. radowa:, weseli:,
pokr. otucha. u(po•cieszy:.
staropol. ca 1450 czessy confortat
]cieszy\, cyeszily gy ]cieszyli go\,
cyeszøcz ge ]ciesz'c ich\, iøly syø
cyeszicz ]j"=y si" cieszy:\ ˘ cieszy: –
cieszy:
1. pociesza:, =agodzi: smutek,
2. radowa:.
staropol. ob(po(u•cieszy:,
po(u•ciesza:.
=ac. 1. consolari, 2. delectare,
franc. amuser, rejouir, divertir;
faire plaisir,
ang. to amuse, to divert ]one\,
to do a thing to please ]one\, to
gratify ]one’s wishes\,
staroros. t≠wit;-tieszyt,
ros. tewit;, mazur. tewitesq
Sieciech ]ciesz'cy si"\, ale Wojciech
]do>: wojny, wojen\ ¯ woj % ciech
]do>:\, t=umaczenie od ty=u, w rzecz.
¯ wojt ¯ niem. voigt ]w[jt\.
ob(po(u•cieszy:.
~cieszy: czas niedok. ¯ uciecha
]rado>:, weso=o>:, zabawa\.
sprawia: rado>:, radowa:, weseli:,
zabawia:.
ros. radovat;-radowat,
veselit;-weselit,
ang. to delight, to rejoice, to gladden,
to make or become glad, to bring
feeling of joy, pleasure, happiness,
contentment.
na•cieszy: si" – d=ugo, do woli
po•cieszy: – tchn': nadziej',
podtrzyma: na duchu,
doda: otuchy
u•cieszy: ]si"\ – sprawi: rado>:
komu lub sobie, rozweseli:,
uradowa:, zadowoli:
†cie> bud. belka ociosana.
†cie>: powin. te>:.
cie->la(sielski(sielstwo(>lica
prof. rzemie>lnik dokonuj'cy
obr[bki drewna.
¯ ciosanie k=[d siekier', toporem,
lub kamienia; podstaw' cios, OE.
staroros. tesla-tesla ]rodzaj
topora\,
staropol. czeszla, cesla, cziesle /
ona ]/ona cie>li\, czesla, ca 1500
czyeszl' carpentarius ˘ cie>la –
1. rzemie>lnik wykonuj'cy r[/ne
roboty w drzewie, a wi"c cie>la,
stolarz, ko=odziej,
2. kamieniarz, 3. budowniczy.
staropol. dwu czessu, dw czes-
szyw, 1455 czyessy ˘ cie> –
belka ociosana.
staropol. cie>lica – siekiera ciesielska.
staropol. cie>lin – nale/'cy do cie>li,
staropol. cie>lina – /ona cie>li.
p[{no=ac. cisellum ]d=uto\ ˘
starofranc. cisel ˘
>redniow. ang. i ang. chisel ]d=uto\;
=ac. carpetum ]pow[z dwuko=owy\
˘ carpentarius ]rzemie>lnik wozy
wykonuj'cy\ ˘
staronorm., starofranc. carpentier,
>redniow. ang. i ang. carpenter ]rze-
mie>lnik wykonuj'cy i naprawiaj'cy
przedmioty z drewna, cie>la, stolarz\,
ros. plotnik-p=otnik.
cie>lica narz. siekiera cie>li.
†cie>nie ciasno.
cie>nina geogr. ¯ ciasno.
†cietczony pokr.
cioteczny ¯ ciotka.
cietrzew ptak.
ptak z rz"du kurak[w, g=uszc[w.
staropol. 1390 czeczrzewe,
1408, czetrzewe, 1411 czetrzeve,
ca 1500 czyetrzew phasianus;
czetrzew ornix ˘ cietrzew –
1. cietrzew, Terao tetrix L.
2. g=uszec, Tetrao urogallus L.
s=owotw. pokr. otrzewna.
s=owotw. poch. :wierk ˘ :wierz ˘
cie•:wierz ˘ cie•trzew;
trzewia i otrzewna.
¢cie/ rzadki, kwa>ny roztw[r.
s=owotw. pokr. pol. dzie/a.
Latopis 1116 c≠';-cie/.
ci"cie pokr. ci':.
od(prze(wy•ci"cie
ci"ciwa 1. ci"cie ko=a, 2. =uku.
staropol. czenczywa, 1444 czaczy-
wa; czyaczyva – ci"ciwa u =uku,
rzemie< lub sznur w katapultach.
=ac. nervus, amentum,
franc. la corde ]d’un arc\
ang. string ]of a bow\, bow-string,
ros. tetiva-tetiwa.
ci"gi silne baty, ch=osta ¯ t"gi TC.
ci"ty czas dok. ¯ ci':.
ci"/ar(ek(na(owy([wka(owiec
waga, masa.
s=owotw. zwi'zane ze sob'&
wa•ga – ci"•/ar,
po•/o•ga – po•/ar,
/ar•cie – pra•ga ]jad=o\,
za•/ar•ty – za•jad•=y,
zg=oski odpowiadaj' sobie parami&
• /ar, jad, wa, pra,
• cie, ci", =o, ga, /og.
wa•ga – ci"•/ar ˘ zwyci"ski ]?S\,
przewaga, przewa/nie, ros. wies
]waga, ci"/ar\, wiesy ]waga, przy-
rz'd do wa/enia\.
franc. la pesanteur, le poids,
fardeau, faix,
>redniow. ang. weiht ˘ ang. weight,
ros. tq'est;-tja/est, ves-wies
]waga, ci"/ar\, vesy-wiesy ]balans,
przyrz'd do wa/enia\.
ci"/arna brzemienna, zap=odniona.
¯ ci'/a ]brzemi"\.
ci"/-ki(ko(ko>:(szy
¯ ci"/ar ¯ ci'g ]ku do=owi\
¯ niem. zug }cug|;
ci"/ar o du/ej wadze, masie;
ci"/ko – przykro; dolegliwo>:,
przykro>:, trudno>: fizyczna.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ciosa:
s=owotw. pokr. uci'g, poci'g,
pochodne& ci"/ko chory,
ci"/ko strawny, ci"/kozbrojny,
ci"/ki oddech, z ci"/kim sercem.
staropol. ci"/-ce(ki(ko(ko>: –
1. ci"/ko,
2. ci"/ka – brzemienna, ci"/arna,
3. wielki a przykry,
4. powa/ny ]lud, przysi"ga, sprawa
s'dowa\,
5. smutny,
6. dokuczliwy, przykry,
staropol. ci"/ko>: –
1. ci"/ar,
2. brzemienno>:,
3. wielko>:, du/y stopie< nat"/enia,
4. uci'/liwo>:,
5. trudno>:.
franc. grief, grave, severe,
ang. heavy, grievous, oppresive;
weighty, serious,
ros. tq'kij-tia/kij.
cimelium bardzo rzadkie, cenne
druki, r"kopisy, kosztowno>ci.
cimosz ¯ Tymosz ¯ Timothy,
th ˘ sz.
ciocia pokr. ¯ zdrobn. ciotka.
cio=ek, cio=ak, cielak anim., zwierz.
1. ciel" podros=e, m=ody byczek,
2. herb szlach. g=[wnie w M=odej –
Ma=opolsce i na Mazowszu.
s=owotw. pokr. cielak, OE, L+.
staropol. czyolek ]cio=ek\ – byczek.
†cios, cies=o, ciosna, ciosno
znami" wyci"te na drzewie, w kszta=-
cie krzy/a, jako znak graniczny.
staropol. 1407 czosow ]cios[w\,
1472 czyosy, czosny ˘ cios.
staropol. ciosa: – 1. obrabia:&
1.a. drzewo, 1.b. kamie<.
staropol. ciosanie –
1. rzemios=o ciesielskie,
2. budowla.
staropol. ciosno –
1. znami" wyci"te na drzewie,
znak graniczny,
2. znami" wyci"te dla oznaczenia
miejsca jakiego> wa/nego wy-
darzenia,
3. jakikolwiek >lad uderzenia
narz"dziem ostrym.
anglosas. mearc ]orig. boundary\,
>redniow. ang. merke, marke ˘
ang. mark; starogerm. wy/yn. march
]granica\ ˘ >redniow. =ac. marchensis
]prefekt nadgranicznego rejonu\ ˘ sta-
rofranc. marchis ]p[{niej\, marquis
˘ ang. marquis }markiz|.
ros. znak-znak, metka-mietka.
cios uderzenie, raz, ci"cie.
ciosa: ]siekier', toporem\ obrabia:
siekier' lub m=otem drewno lub
kamie<, uderzaj'c w nie ostrym
narz"dziem. ¯ cios
ciosa:
franc. tailler, equarrir, anglosas.
heawan pokr. niem. hauen,
>redniow. ang. hewen, ang. hew,
s=aw.-ros. tesat; ]tesa:\,
staropol. cies=o – znami" wyci"te
na drzewie. ˚cie>la.
~ciosa: czas niedok. ¯ cie>la
¯ ang. chisel }czizl| ]d=uto\;
obrabia: siekier' drzewo, lub m=o-
tem – kamie<, uderzeniami.
ros. tesat;-tiesat ]ciosa:\,
tës-tios ]deski, ang. planks, boards\,
ang. to hew, to cut ]lengthwise\.
ros. plotnik-p=otnik, ang. carpenter.
za•ciosa: – czas dok. ¯ ciosa:,
wykona: wci"cie w drewnia-
nym elemencie np. w belce, w
celu po='czenia z drugim;
zacios
ob•ciosa: – dooko=a, np. pie<,
k=od", z ga="zi
wy•ciosa: – nada: form", kszta=t,
ciosaniem, np. pomnik
ciosak narz.
metalowe narz"dzie kamieniarskie
s=u/'ce do obr[bki kamieni.
cioska siekierka ciesielska, toporek.
ciot-ka(eczny(eczne(uchna pokr.
1. siostra matki lub ojca, 2. krewna.
staropol. ciotczany, cietczony,
ciotczeny, ciotczony – cioteczny.
staropol. ca 1418 czotka ]ciotka\–
1. siostra matki, 2. krewna }tak i «brat»&
rodzony, cioteczny lub stryjeczny, i w
dalszym stopniu pokrewie<stwa|,
=ac. amita ]siostra matki lub ojca\ ˘
starofranc. ante, aunte ˘ ang. aunt,
ros. tëtka.
†cirpie: wyczekiwa:, t"skni:.
cirrus meteor. pierzasta chmura
na wysoko>ci 6 – 12 km.
=ac. cirrus ]w=osy\.
cis(owy bot., drzew.
gat. drzewa, Taxus baccata L.
cisawy kolor.
ma>: konia, kasztan(owaty.
staropol. ca 1430 i 1432 czys,
1431 cys ˘ cis.
staropol. z cisawa ple>niwy – siwy
z domieszk' barwy kasztanowatej.
staropol. cisawy ]tylko o ma>ci ko<-
skiej\ – kasztanowaty, czerwo-
norudy.
staropol. cysowaty ˘ cisowaty –
]tylko o ma>ci ko<skiej\ – kasz-
tanowaty o nieco ja>niejszym
odcieniu ni/ cisawy.
staropol. 1419 czissowe drzewo,
czyssowy, czissowy ˘ cisowy –
wykonany z cisowego drzewa.
cisk(a:(anie
1. ruch. rzuca:, miota:,
2. osob. wywiera: presj".
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. cyøgnøc løczisko a oby-
ema røkama proczamy cyskaiøc
]na(ci'gaj'c =uczysko – =uk – a obiema
r"kami procami ciskaj'c\ ˘ ciska:.
staropol. ciskanie – rzucanie.
staropol. cisn': –
1. rzuci:, 2. zgniata:, 3. cisn': si" –
3.a. przeciska: si".
3.b. pcha: si" ]do kogo>\,
3.c. robi: t=ok i wrzaw".
¯ t=um. ang. throw ]rzuca:\ i throng
]t=um, t=ok, t=oczy:, t=oczy: si"\.
staropol. do(od(po(przy(>(u(wy(
(za•ciska:, wciska: si",
cisn':, do(od(po(przy(>(u(w(
(wy(za•cisn':.
za(po(u(przy(do(od(w(wy(>•ciska:,
pocisk, odcisk.
obecnie 3 wi"cej& na(ob(prze•ciska:
]si"\; przy•tu=•a – przy•cisk•a
]tul, tu= ^ cisk ^ strza= ^ miot\.
~ciska: miota:, rzuca: ¯ miot, rzut,
cisk, strza=, se=, let, lot, kid, wierg.
czasownik niedokonany i przedrostki
nie czyni' go dokonanym.
dla czasu tera{niejszego w przesz=o>ci;
by uczyni: go przesz=ym – s=owo posi=-
kowe musi by: dodane, np. pocz'=
}czas przesz=y| ciska: kamieniami.
ciska: ]niedok.\ ˘ cisn': ]dok.\
za•ciska: – czas niedok. ¯ ciska:
na•ciska: – wywiera: presj"
po•ciska: – porzuci:, ¯ pocisk
u•ciska: – uwiera:
prze•ciska: si" – z trudem przez
>cisk, t=um ludzi
przy•ciska: – napiera:, ¯ przycisk
ob•ciska: – dooko=a
do•ciska: – cisn': do ko<ca
od•ciska: – odgnie>:, ¯ odcisk,
pi"tno, piecz":, znak
w•ciska: – do >rodka
wy•ciska: – na zewn'trz, wy ^ od
>•ciska: – w obj"ciach,
np. pi">ci, d=oni
cisn':
1. wywiera: nacisk, gnie>:, t=oczy:
¯ ci>nienie,
2. rzuci:.
staropol. cisn': – 1. rzuci:,
2. zgniata:, 3. przeciska: si".
do(od(po(przy(>(u(w(wy(za•cisn':.
~cisn': czas niedok.,
wywiera: presj";
1. gnie>:, t=oczy:, wy/yma: ˘ wy/':,
2. uwiera: sprawiaj'c b[l,
3. nalega:, nagli:, zmusza:,
4. gn"bi:, ciemi"/y:, obarcza:
nadmiernymi ci"/arami.
5. czas dok. ¯ ciska: ]miota:, rzuca:\,
s=owotw. pokr. ciska: ˘ pocisk.
ros. 1. 'at;-/at, gnesti-gnesti,
5. brosit;-brosit ¯ brosat;,
kinut;-kinut,
ang. 1–4. to press, to urge, to force,
to opress, 5. to throw.
ciurek
za•cisn': – czas dok., zupe=nie
na•cisn': – raz jeden, kr[tko
u•ciska: – uwiera:, gn"bi:
u>•cisn': – d=oni', u ^ przy
prze•cisn': si" – na wskro>,
przez t=um
przy•cisn': – do siebie; przycisk
ob•ciska: – uwiera:; obcis=y ^
przylegaj'cy
do•cisn': – do='czy: dociskiem
od•cisn': – wyt=oczy:; odcisk
w•cisn': – do >rodka
wy•cisn': – na zewn'trz, wy ^ od
>•cisn': – co w d=oniach, obj':
mocno w d=oniach,
mocno zewrze:,
st=oczy: ˘ >cisk
ci-sza(chy bezg=o•s(>ny, bezd{wi"k,
bez wydarze<, spok[j.
=ac. silentium ¯ silens,
starofranc. scilence, silence,
>redniow. ang. i ang. silence,
wo=. 1289 tixo, tiwina ]cicho\,
tix= ]cichy\,
tixosti[ ]cicho>ci'\,
ros. tixost;, tixij ]cichy\.
ci>nienie fiz. presja, nap[r, parcie.
citroen pojazd. auto, samoch[d.
ciuch odzież. u/ywane ubranie.
ciuchcia pojazd. kolejka parowa
wolno poruszaj'ca si".
ciuciubabka zabawa dzieci"ca.
¯ tu-tu babko; >lepa babka bo z za-
wi'zanymi oczami, goni'ca innych
uczestnik[w zabawy.
problem >lepoty u kobiet w starczym
wieku wychwycony zgrabnie przez
dzieci.
wyliczanka na okazj", jej szcz'tek,
bo tyle pami"tam&
Siedzi baba na kamieniu,
trzyma nogi na ramieniu,
...} i popija$ | kwas,
=apcie babko nas.
†ciuka: b=aznuj'c, docina: /artami.
ciu=a-:(cz char.
wielce oszcz"dza:, zbiera: ci"/ko
zapracowane pieni'dze,
zwykle drobne kwoty,
zbiera: z trudem i powoli.
ciupa bud.
1. klitka, nora, ciasny pokoik,
ma=e pomieszczenie,
2. wi"zienie, areszt, koza.
s=owotw. pokr. dziupla.
ciupaga
laska g[ralska z toporkiem, niekiedy o
trzonku pokrytym ozdobami.
¯ ciupa: ]r'ba:\.
ciura poz. społ.
pacho=ek ]wo{nica\, obozowy.
ciur-ek(kiem
ciut
strumie<, struga; =zy z oczu, krew z
nosa – ciurkiem p=yn'.
ciut drobin•a(ka, grubo>ci w=osa ˘
ciut-ciut brakowa=o ]omal, prawie\.
ros. hut;-czut.
ciwun, tywun, tymon poz. społ.
1. Linde 1807& cyrkularny s"dzia,
matman, marsza=ek domowy,
2. Swo 1980& w dawnej Polsce i Lit-
wie – urz"dnik ziemski ]trocki, wil.,
/m.\, rz'dca d[br kr[lewskich lub
ksi'/"cych, urz"dnik >ci'gaj'cy
podatki, s"dzia graniczny, zarz'dca
d[br prywatnych; ekonom.
=ac. villicus, nord. thiun,
s=aw. tiun=-tiun,
wo=. tivon ][mavinskyi,
6716 ]1208 r.\, wo=. 1428&
tivoun=, ros. tπun=, tivun=,
staropol. 1456 villicus albo cywan,
1463 tywon, 1475 thywon, 1452
thywn ˘ cywan, tywon, tywun –
ni/szy urz"dnik w maj'tku ziem-
skim, ekonom
anglosas. stiweard, stigeweard ˘
>redniow. ang. stiward ˘
ang. steward,
niem. diener ]s=u•ga(/'cy\.
ci/ba wielka liczba st=oczonych
ludzi, t=um, gromada. ˚cisk.
ci/` ¯ cis ˘ >cisk; `ba ¯ liczba;
staropol. ci/ba, ciszczba, czyszba
– t=um, t=ok.
ci/my odzież. w"g. ¯ tur.
obuwie z mi"kkiej, kolorowej sk[rki.
~cja ¯ `tion ^ nie
populacja ^ zaludnienie,
stacja ^ stanie,
wibracja ^ wibrowanie.
†cka deska
~cki z ziemi tej ¯ `k, `ck, `c, `cz,
`t % KI ]ziemia\.
gotycki, niemiecki, szkocki, =ucki,
halicki, mazowiecki, Telicki ]nazwi-
sko, od prze="czy Tylickiej, s=aw.
Telicz\, potok ˘ Potocki, wysoki,
wysoczyzna ˘ Wysocki ]Mo>cicki\,
ale Wys=ocki ¯ rz. Swis=ocz,
nie ¯ Wis=ok(a, itp.
pokr. `dzki, `dzko ¯ rdze< zako<-
czony na D, jak gr[d ˘ grodzki,
Islandia ˘ islandzki, Szwed ˘
szwedzki; i dalej, na pospolite& lud ˘
ludzki, gromada ˘ gromadzki.
KI ¯ szumer. KI ]ziemia\, to/same
ze `ski, przesz=o na przymiotnikowe
formy bo zupe=nie zapomniane.
ckliwy fizjolog.
md=y, wywo=uj'cy md=o>ci.
†ckn': odczuwa: nudno>ci.
s=owotw. pokr. tkn':, t"skni:;
ckn, tkn – czu:, T ˘ C.
staropol. czknye val zada ]/'da\.
gr. nausua, nautia ¯ naus ]statek\,
=ac. nauseare ˘ ang. nausea,
ros. townota-tosznota.
ckni, ockn': si" psych.
t"skni, my>lami ci'gnie, biegnie ku.
˘ ockn': – wr[ci: do rzeczywisto>ci;
¯ tkni TC ¯ t"skni, pokr. sen ˘ >ni,
ckn': – budzi: ˘
o•ckn':(budzi: ]si"\,
w•nie•zapu – z•nie•nacka.
ckn, tkn – czu:.
staropol. ckni: – przykrzy: sobie,
upada: na duchu.
staropol. wycli: ¯ wy` % cli:.
clearing }kliring| czynność.
ang. clearing.
¢clericus rel.
¢lerk ]pan, b[g\ ˘ gr. kleros ˘
klerikos ]kleryk, osoba w stanie
duchownym, ksi'dz\ ˘ p[{no=ac.
clericus ˘ >redniow. ang. clerke,
starofranc. i >redniow. ang. clergie
˘ ang. clergy ˘ lorde, OE, GD
koncepcji 023, 024.
=ac. clericus ˘ anglosas. cleric, clerc,
starofranc. clerc; starofranc. i anglo-
sas. clerc ˘ >redniow. ang. clerke, clerk
˘ ang. clerk ]arch. cz=onek kleru; arch.
kto>, kto umie czyta: i pisa:, osoba
pi>mienna, w >redniow. Polsce ksi'/"
i ksi'dz ¯ ksi"ga, bo ksi"gi umieli
czyta:\. wi"cej ˚lord.
†cli: płatn.
sp=aca: obci'/enia nieruchomo>ci.
†clvithy $, wg Ss 1953. instr., muz.
wymy>lny instrument zwany zwy-
czajnie “clvithy” – clavichord ]$\
staropol. ...deliberare instrumen-
ta, vlg. dicta clvithy.
d=u/szy tekst w j. =ac. w Ss 1953,
mo/e okaza: si" pomocny.
c=o, cli: płatn.
taryfa; op=ata celna za przew[z towa-
r[w przez granic"; celnik.
¯ niem. zelle ]cela\.
staropol. 1443 czla ]c=a\, 1471 czlo,
1498 zadnego czla ]/adnego c=a\ –
1. myto, op=ata za przej>cie,
2. miejsce pobierania c=a, punkt celny.
staropol. c=owy –
zobowi'zany do p=acenia daniny.
ang. tariff, custom, duty,
ros. tarif-tarif, powlina.
cmenta-rz(rny(rzysko kult.
gr. koiman ]=o/y: do snu\ ˘ ko-
imeterion, =ac. caemeterium, ang.
cemetery, ros. kladbi]e,
staropol. cmyntarz, cmynterz,
smyntarz.
staropol. 1413 czmyntharzisko,
1467 dictum czmytharziska ˘
cmentarzysko –
opuszczony, dawny cmentarz.
cmok(n': dźwięk. ca=•us(owa:.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cnota
niem. smacke, holend. smak,
ang. smack, ros. hmok/anie,
gromkij poceluj.
c-moll muz.
cnia bot. bucie<, woszczyca,
zurnica, gat. ziela.
†cno>: staropol. cno>:, czsno>: –
1. zacno>:, cnotliwo>:,
2. jaka> zaleta etyczna,
3. moc.
cnot-a(liwy, zacny
1. osob. zaleta moralna,
2. anat. b=ona dziewicza, wynik do-
tychczasowej wstrzemi"{liwo>ci
seksualnej, wstrzymania si" od
wsp[=/ycia p=ciowego, maj'ca
by: zalet'.
zakrawa, /e w zwi'zku s=owotw. z
s=aw.-ros. «czistota» ]czysto>:\, i
knoci: ¯ knot.
staropol. cnot-a(liwy(liwo>:,
czsnota.
1. zacno>:, cnotliwo>:,
2. jaka> zaleta etyczna,
3. moc, 4. honor.
staropol. cznothywoscz –
cnotliwo>:.
staropol. czsnothlivych ˘
cnotliwy, czsnotliwy.
staropol. csznothnosczy ˘
cnotno>:, czsnotno>:.
ang. virtue.
=ac. chastus ]czysto>:\ ˘
starofranc. chaste, caste ˘
>redniow. ang. i ang. chaste. ]1. nie
pob=a/anie, nie dogadzanie, nie fol-
gowanie w bezprawnych seksualnych
czynach, mi=ostkach; cnotliwie, m[wi
si" tak o kobietach, 2. przyzwoity,
skromny, 3. wstrzemi"{liwy i prosty w
stylu, nie zdobiony, nie skrajny\.
=ac. castus ]czysto>:\ ˘ castigare
]kara:\ ˘ starofranc. chastier,
>redniow. ang. chastien,
ang. chasten ]kara: dla poprawy\.
>redniow. ang. chastien ˘ wyd=u/e-
nie chastisen ˘ chastise ]kara: dla
poprawy, zwykle biciem, ch=ost'\.
=ac. castitas ˘
starofranc. chastete, chasteit,
>redniow. ang. chastite, chastete,
ang. chastity ]1. wstrzymanie si" od
bezprawnych, seksualnych poczyna<,
m[wi si" tak szczeg[lnie o kobietach,
2. seksualna wstrzemi"{liwo>:, bez-
/enno>: lub dziewictwo, jak zakonnicy
sk=adaj' przysi"g" wstrzemi"{liwo>ci,
3. przyzwoito>:, skromno>:, 4. prosto-
ta stylu, brak ozd[b lub nadmiaru\ ˘
chastity belt ]pas cnoty; bezpiecznie
zapi"ty rodzaj pasa z metalu, sk[ry,
itp., noszony przez kobiety w Wie-
kach Írednich dla zabezpieczenia
przed stosunkiem p=ciowym podczas
nieobecno>ci ich m"/[w\,
cny c[/
ros. ]skromny\ skromnyj, co najsilniejsi, co niemiara, cojesienny jęz. ¯ jesie<.
]czysty\ histyj-czistyj, co prawda,
cokolwiek troch" ¯ co> ]zaimek
]kara:\ nakazyvat;-nakazywat, st'd definicji szybkiego ko<ca nie
nieokre>lony, czego>\ % kolwiek.
po/karat;-po(karat, ma, bo tak i zastosowaniom.
staropol. cokole, cskoli, czsokoli,
]oczyszcza:\ ohi-]at;/stit;, Lubuj'cy si" w klasyfikowaniu form
cokoli, cokolwie, cokolwiek, co/-
]poprawa\ nakazanie-nakazanie, gramatycznych, operowaniu nazwami&
kole, co/koli, csokole, cso/kole,
ispravlenie-isprawlenie, zaimek, partyku=a ]wzmacniaj'ca,
czsokole, czso/kole.
]wstrzemi"{liwo>:\ celomudrie, pytajna\, rzeczownik, liczebnik, sp[j-
ang. anything, whatever,
skromnost;> histota. nik, itp., maj' tu szerokie pole do
hto-nibud;-czto nibud,
ros.
s=owotw. pokr. knoci: ¯ knot ]w"ze=\ – popisu, w szufladkowaniu pod tymi
kakoj by ni-kakoj by ni.
wtyka: swego knota w celu ¢ig nazwami form co, czego, kt[rych u/y-
˘ igraszki, ˚knot. waj'cy nie znali, nie byli >wiadomi /e cok[= bud.
takie istniej' lub b"d' istnie: w odle- podstawa pomnika, postument, baza.
†cny, czsny, czstny zacny,
g=ej o wieki przysz=o>ci. Operowali †cole co tylko.
szlachetny, cnotliwy, czcigodny.
prosto& co, czego – to nieznane im. staropol. csole, czsole. – co tylko.
staropol. czsne, czsnego møza,
co b'd{ – cokolwiek, staropol. coli – co.
bycz czsny, wierny, sprawyedli-
co do – wzgl"dem, tyczy, ang. just,
wi, czna dzewko czysta –
co nieco – troszk", ros. tol;ko hto-tolko czto.
1. cnotliwy, uczciwy,
co niemiara – bez miary,
2. godzien czci, poszanowania,
co zacz – kto to jest, czym jest, †coli, co:, coby co.
3. nieposzlakowany, maj'cy dobr'
byle co – cokolwiek, †co=t(a(ek spoż. chleb lub bu=ka
opini".
tylko co np. przyby= – przed chwil', pod=u/nego kszta=tu.
=ac. revereri ˘ reverendus ˘
czego – z jakiego powodu,
comber łow., spoż.
ang. reverend,
w jakim celu, po co,
ros. uva'aemyj-uwa/aemyj, l"d{wiowa cz">: mi"sa zwierz't
czemu – z jakiego powodu, =ownych.
]tytu=\ prepodobnyj. ˚csny.
dlaczego
co ˘ to, ze zmian' d{wi"ku T  C. wo=. 1289 wto kto ]co kto\, comiesi"czny ka/dego miesi'ca.
st'd i identyczne formy odmiany& staropol. cso, czso – confeti, confetti
co – to, 1. zaimek&
czego – tego, 1.a. rzeczowy& kto, conocny ka/dej nocy, co nocy.
czemu – temu, 1.b. przymiotnikowy& jaki, kt[ry, coraz jęz.
czym – tym, 1.c. liczebny& ile, za ka/dym ]nast"pnym\ razem.
dla•czego – dla•tego. 1.d. przys=owny& dlaczego, coroczny co roku, ka/dego roku.
s=owo wskazuj'ce na nieznan', 2. sp[jnik, wprowadza zdanie&
niewiadom', nieokre>lon', st'd 2.a. przedmiotowe& /e, co> jęz. zaimek nieokre>lony
1. zaimek w pytaniach, o& 2.b. przydawkowe& /e, odpowiednik ang. «a».
• miejsce, 2.c. czasowe& ilekro:, staropol. czosz.
• czas, 2.d. przyczynowe, =ac. aliquid.
• czynno>:, 2.e. celowe, co>kolwiek jęz.
• rodzaj, 3. partyku=a& jak, cokole, cokoli, wzmocnione cokolwiek.
• sytuacj", cokolwie, cokolwiek, cole, coli,
• znaczenie, co>, co/kole, co/koli, c[/, czegodla,
co> nieco> jęz.
• i szereg innych& dlaczego. cowboy poz. społ., dosł. pastuch kr[w.
co si" dzieje$ blisko 10 stron cytat[w w Ss 1953, †co/kole, cso/kole,
co to jest$ od strony 317 do strony 326. czso/kole cokolwiek.
co to znaczy$ coby, co:, coli – co,
co takiego$ csole, czsole – co tylko. †co/koli, cso/koli, czso/koli
co tam$ anglosas. th≤t; hw≤t, 1. cokolwiek, 2. nie tylko.
co nie$ >redniow. ang. that, thet; hwat, c[r-ka(a pokr. potomek p=ci
kpisz, czy co$ hwet, ang. that; what$, /e<skiej w pierwszym pokoleniu.
po co$ s=aw.-ros. hto-czto; kakoj-kakoj, sansk. duhitar, got. dauhtar,
2. tak i w formach twierdz'cych& kotoryj-kotoryj, skol;ko- niem. tochter TD, anglosas.
ot co. skolko. dohtor, >redniow. ang. doughter,
co za upa=# ang. daughter,
co~ ka/dego ˘ codziennie,
co chwila. wo=. 1289 d=]er=, d]er=,
corocznie, comiesi"cznie, itp.
co najwy/ej. do]er; ˘ ros. dohka,
co pr"dzej. cof-a:(ka ruch. wstecz, ku ty=owi. staropol. c[r-a(ka – 1. c[rka,
co gorsza. niem. zaufen. 2. c[rka s=u/ebna – s=u/'ca.
opowiadaj co i jak. †cog, cok odroczenie sprawy ]$\.
B[g wie co, nie wiadomo co. c[/ wzmocnione co ¯ to.
co b'd{, cokolwiek, cocktail spoż. nap[j alkoholowy. c[/ to, czy nie s=yszycie$ ^ co to,
czy nie...
co czwartek, co dnia, codzienn-ie(o>:(y ka/dego dnia.
co jesie<, co kwarta=, staropol. czosz, czsosz ˘ c[/,
co dzie< jęz. sc[/, czs[/ –
co wiecz[r, co noc, co rano,
co rychlej, co si=, co tchu, cofa: ]si"\ ruch. wstecz, do ty=u. 1. zaimek pytaj'cy nieosobowy,
co wa/niejsze, co prawda, 2. wzgl"dny nieosobowy, co.
†cog, cok ruch. cug. 3. wzgl"dny osobowy, co, kt[ry,
co najlepsi, co najmniej,

Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.

c[/ to$
4. kt[ry, ile, dlaczego.
c[/ to$ jęz. wzmocnione c[/.
credit ekon. kredyt.
credo rel. kredo, wyznanie wiary.
†csny cnotliwy, godny czci. ˚cny.
=ac. revereri ˘ reverendus ˘
ang. reverend,
ros. uva'aemyj-uwa/aemyj,
]tytu=\ prepodobnyj.
†cso co, dlaczego.
ang. what, ros. kakoj-kakoj,
kotoryj-kotoryj.
†csole co tylko.
cucenie ¯ czu:.
staropol. cucenie – budzenie.
cucha odzież. kr[tka, lu{na kurtka
z we=ny, noszona przez g[rali; gunia.
¯ w"g. szür, gunia.
cuch-nie(n': >mierdzi(e:,
fetor, odor, zaduch.
¯ niem. tuch ]sukno, chustka\,
por. flejtuch; T ˘ C, leichen ]zw=oki\.
cuci: przywraca: zemdlonego
do przytomno>ci.
cud(ny(o(owny(otw[rca(e<ko
1. dziw(ny, podziw, zdumienie,
niezwykle pi"kny,
2. rel. ko>cielny termin objawienia
si= boskich.
¯ kud KCz ˘ s=aw. kudesnik,
kudesy ]cuda\, cud – dziw.
cuda•k(czny  dziwa•k(czny.
staropol. cudo, czudo –
1. cud, miracle,
2. s'd prawa polskiego na Íl'sku.
staropol. cudarz – s"dzia pro-
wincjonalny prawa polskiego ]na
Íl'sku\.
staropol. cudne ˘ cudnie –
1. pi"knie,
2. okre>lenie superlatywne, o pozy-
tywnym wyd{wi"ku, inne ni/
pi"kno&
2.a. doskonale,
2.b. wytwornie, grzecznie.
staropol. cudno>: – pi"kno>:.
staropol. cudny –
1. pi"kny, 2. okre>lenie inne ni/...
wg Ss 2010, staropol. cudnie –
przyzwoicie, przystojnie.
wo=. 1289 h[d ]cud\, h[do ]cudo\,
hudesnyj, hudnyj, hudnaœ
ikona, ros. hudesa-czudesa,
=ac. mirus ]cudownie\ ˘ mirari ]ze
{dziwieniem na, dziwi: si" czemu>\,
starofranc. myracle,
>redniow. ang. myracle,
ang. miracle, ros. hudo-czudo.
Cuda cz">ci' wiary chrze>cija<skiej,
r[/norakiej natury – Nauka dawno
wykaza=a /e s' niemo/liwe.
Jednym z nich jest kuszenie Jezusa na
wysokiej g[rze z kt[rej diabe= pokaza=
ca=y >wiat w mgnieniu oka. Ca=y >wiat
w mgnieniu oka – cud. Nie jest cudem
zakrzywienie wzroku, Ziemia bowiem
ma kszta=t kuli i przeciwleg=ego jej
punktu nie mo/ma ujrze:, cho:by
ta g[ra wysoka by=a a/ do Ksi"/yca,
pomijaj'c zapylenie powietrza, i w
dodatku, z Palestyny, gdzie wysokich
g[r nie ma. Nie ma cudu zakrzywienia
wzroku, bo pisiec o kulisto>ci Ziemi
nie wiedzia=, gdy pisa= Nowy Testa-
ment Biblii, ok. 380 A.D.
Na podstawie opisanego cudu kler
Ko>cio=a Rzym.-Kat. naucza= wier-
nych o p=asko>ci Ziemi, a/ do naszych
czas[w, i dzi> urabia wra/enie czy-
taniem lapsusu podczas nabo/e<stw
ko>cielnych.
Tak i inne cuda i lapsusy, w tym, /e B[g
u>mierci= ma=/onk[w piorunem bo nie
p=acili podatk[w. Dzi> z :wier: Polski
musia=by u>mierci:, itp., itd.
cuda-k(czny(cznie
dosł. dziwak. ¯ cud  dziw.
ros. hudak-czudak.
†cudarz prawn. s"dzia prowincjo-
nalny prawa polskiego ]na Íl'sku\.
cudn-ie(y pi"kn•ie(y, ¯ cud(ownie.
staropol. cudnie, czudnie ]pi"knie\,
staropol. cudny, czudny ]pi"kny\.
†cudz cudzy.
cudzo~ obcy ¯ cudzy,
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na obco>: cz=onu dru-
giego& cudzo=o/y: ]=o/y: – p=odzi:\,
cudzoziemiec, cudzys=[w.
†cudzokra-in(jny
cudzoziem•iec(ski.
staropol. czivdzokraynow zemye,
przecyw czudzokraynom.
ang. foreigner,
ros. inostran-ec/nyj.
†cudzo=o/-ca(nica(nik(ny(y:
osoba wsp[=/yj'ca seksualnie w “cu-
dzym =o/u”, tj. prawnie nale/'cym,
zaj"tym, do innej, porzez zalegalizo-
wanie zwi'zku ma=/e<skiego; og[lnie,
rzecz naganna, najcz">ciej karalna.
cudzo=[stwo ¯ “cudze” ]obce\ %
=o/e; stosunek p=ciowy z cudz' /on'
lub cudzym m"/em.
˚ze>mili:.
cudzoziem-ca(iec(cowy(stwo(
(mski(czyzna etn.
obcokrajowiec, ¯ cudzo` ]obco`\ %
ziemia ]kraj\. w zwi'zku s=owotw. z
gr. autochthon ]tubylec\ ¯ autos
]sam(o`\ % chthon ]ziemia\.
cudzo/ywny biol.
cudz-y(a dosł. tamtejszy, w odr[/-
nieniu od tutejszego, tuziemca.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cukrownia
¯ odmienione tuda ]tam\ T ˘ C ˘ pol.
tutaj, tubylec, s=owotw. koncepcji 018&
tuda, siuda ]tam i tu, ang. thither, there,
and here, hither, gdy w j. pol. tu i tam,
na przemian\.
staropol. nye... kradny gimena
czudzego, gymenye czvdze, w
czvdzem gymyenyu ˘ cudzy –
1. stanowi'cy w=asno>: kogo> innego&
mienie ]dobytek, imienie wg Ss
1953\, zbo/e, rzecz, las, w[=,
/ona, itp.
2. nie nale/'cy do kr"gu ludzi&
rodziny, plemienia, wsi.
=ac. 1. alienus, alterius,
ang. 1. somebody else’s,
wo=. 1289 h['ei ]cudzej\ ¯ h['a
]cudza\, ros. hu'oj, hu'dyj,
cudzys=[w
znak graficzny, otwieraj'cy i zamy-
kaj'cy przytoczone «cudze s=owa»,
tj. osoby lub os[b innych.
†cug odroczenie sprawy,
dosł. przeci'gni"cie jej.
s=owotw. pokr. tok ]w toku, w ci'gu\.
staropol. czok, 1495 czoku, 1469
sequela albo czog ˘ cog, cok,
=ac. sequela,
ang. postponement, adjournment,
ros. otsrohka-otsroczka ¯ staroros.
sorohina-soroczina ]uroczysto>:
po “soroku” ^ 40-tu ^ wielu dniach\
¯ sorok=-sorok ]40 ^ wiele; nie by=a
to >cis=a liczba\.
†cug zaprz"g konny, bieg.
cug przeci'g, ¯ niem. zug,
staropol. cog, cok ]cug\, OU.
cug-le(iel lejce, pasy rzemienne
po='czone z w"dzid=em.
¯ niem. z¥gel ]wodza\.
cukier(ek(nia(ica(nictwo(nik,
cukro-mierz(wa:(wiec(wnia(
(wnictwo(wniczy(wnik(wy,
cukrzy: spoż., chem.
s=odka krystaliczna substancja z bura-
k[w cukrowych, lub trzciny cukrowej.
staropol. 1419 czvker melcanne
succara; czukier, 1428 czuker,
1481 czuker zucarum, ca 1500
czukyer succara, 1484 czukyer –
cukier trzcinowy.
wg Ss 2010, staropol. cukrowa: –
smacznym czyni:, s=odzi:.
sanskr. sakara, pers. szakar,
arab. sakkar, sokkar
grec. sakchar ˘ rus. sachar, czes.
cukr >redniow. =ac.
succarum, starofranc. sucre
>redniow. ang. sugre, ang. sugar,
niem. zucker ˘ pol.
ros. saxar ¯ pers.
cukr-ownia(ownik
staropol. cukrowa: ˚cukier.
ang. sugar-works.
yy
ros. saxarnyj zavod.
cukr[wka
1. bot. wczesna kapusta,
2. letnia odmiana s=odkiej gruszki.
cukrzyca med. choroba ¯ cukier.
ang. diabetes, ros. diabet, sa-
xarnaq bolezn;.
cukrzy: posypywa: cukrem.
cum-a(owa:(ownica żegl.
lina s=u/'ca do umocowania statku
przy nabrze/u lub holowania;
urz'dzenie sk=adaj'ce si" z cylindra
o kszta=cie szpuli, liny okr"towej
owini"tej wok[= tego/, i ko=owrotu –
d{wigni obrotowej.
¯ niem. zaum ]uzda, kantar\.
=ac. capere ]trzyma:\ ˘ capistrum
]uzda, kantar, kaganiec\ ˘ franc. i
proven∫. cabestan ˘ ang. capstan,
ros. wpil;-szpil.
starofranc. poldre, poltre ]=oszak\ ˘
niem. nizin polder, poller,
ang. bollard ]cuma, s=up mocny do
przymocowania statku przy pomocy
liny okr"towej\.
cumulus meteor.
wypi"trzona chmura k="biasta,
postrz"piona, z okr'g=ymi masami,
jedna oparta na drugiej.
=ac. cumulus ]stos, kupa\.
¢cup =upu# cupu#
niem. ripps, rapps#
cupn': kucn': ˘
przy•cupn':(kucn':.
curiosum jęz.
ciekawostka, osobliwo>:.
cwa=(owa:(em ruch.
pe=ny galop ]szybki bieg konia\.
staropol. cwa=a: ]cwa=owa:\.
ang. full gallop,
ros. na polnom skaku.
cwan-y(iak(iactwo char.
obrotny, kuty, chytry, przebieg=y.
†cwelich, cwylich tkan.
podw[jnie tkane p=[tno.
staropol. 1393 czuelich,
1394 cz}e|welich, 1443 czwelych,
1469 czwelich ˘ cwelich.
¢cwiliti psych. gn"bi:, trapi:,
unieszcz">liwia:, m"czy:.
>redniow. cviliti-cwiliti,
ros. ogorhit;, muhit;,
ang. to afflict, to distress, to vex.
cybernetyka szkoln.
nauka o ='czno>ci, przekazywaniu
informacji, i sterowaniu, uzyskiwaniu
zmian sytuacji.
gr. kybernetes.
Nauka >wie/a, m=odzie/ wci'ga-
j'ca, i nios'ca sob' jak wszystko co
>wie/e, g=[wnie «ludzi uczonych ]w
czym\ lecz nadal niedouczonych»
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
jak zw" «wiedz' jak, lecz nie wiedz'
po co».
W przypadku cybernetyki&
1. jak tworzy: komputerowe doku-
menty czcionki, ale nie wiedz' ju/
jakiego rodzaju znaki drukarskie s', /e
s' dwa rodzaje, o zasadniczo r[/nych
funkcjach& nios'ce d{wi"k, i my>lowe,
a wi"c bezd{wi"czne, ˚druk.
2. u=omno>: cybernetyki spowodo-
wa=a istotn' zmian" w adresowaniu
przesy=ek pocztowych – ograniczona
pojemno>: liter w linijce. Gdy tej po-
jemno>ci nie ma – komputer przenosi
dane do linijki poni/ej, i powstaje
kolejno>:&
Jerzy Dargiewicz
500 Nazwa Ulicy Takiej a Takiej,
Apt. 120
San Francisco, CA 94131
Id'c od do=u do g[ry, mamy nazw"
miasta, po czym numer mieszkania,
nie wiedz'c jeszcze gdzie ono jest,
na jakiej ulicy.
3. mapy >wiata tworzone przez
ludzi bez poj"cia w siatkach Globu,
by kontynenty na p=aszcze>nie mia=y
masy proporcjonalne do swych na kuli
– Grenladia wi"ksza od Ameryki P=d.
4. system dziesi"tny w kolumnach&
nr 1
nr 2
nr 3
....
nr 9
nr 10
W takich czasach /yjemy – uczeni,
lecz nadal niedouczeni dyktuj' jak co
wygl'da – kalectwo kwitnie.
cybuch fajka na d=ugiej rurce z ust-
nikiem. ¯ tur; uch ]powietrze\.
†cybula cebula. staropol. YE.
cyc(ek anat. brodawka piersiowa.
staropol. 1472 czycz, cziczek
mamilla ˘ cyc – pier> niewiasty.
anglosas. teat ˘ wariant titt,
>redniow. ang. titte,
ang. tit ]1. sutka, brodawka piersi,
st'd 2. pier>, dzi> wulgaryzm w tym
znaczeniu\, T ˘ C, breast ]pier>\,
ros. grud;-grud, grudina.
cycero poligr. rodzaj czcionek.
†cycha cecha. YE.
cydr spoż.
jab=ecznik, nap[j alkoholowy, prze-
fermentowany sok z dojrza=ych
jab=ek.
cyferblat tarcza zegara.
niem. ziffer ]cyfra\ % blatte ]blat\.
cyfr-a(owa:(owy
jeden z dziesi"ciu podstawowych
znak[w algebry kt[rym mo/e by:
przypisana wielko>:, u/yta nast"p-
nie do analizy w postaci wzor[w i
yy
r[wna<.
Sposobem arabskim, cyfry maj' kszta=t
twarzy i stopy – s' ich symbolami&
zero – ust, owalu twarzy,
jeden – j"zyka, kreska,
dwa – nosa, tak kszta=tem,
jak i dwoma dziurkami,
zw=aszcza r"cznie pisana,
trzy – oka, try ˘ para % try ˘
patry, oczy ˘ patrze:; w
try miga ]w oka mgnieniu,
traktowane jako nielit. $#\,
cztery – dwie pary, r'k i n[g,
¯ hët-cziot ]parzysty,
ang. even number\,
heta-czeta ]para, ang. pair,
couple\ ˘ ros. hetyre-
czetyre ]cztery, ang. four\,
pi": i sze>: – stopy,
siedem – dw[jki ]nosa\, jako drugi
paluch u drugiej stopy,
osiem – tr[jki ]oka\, jako trzeci
paluch u drugiej stopy,
przez to para oczu
]dope=niona tr[jka\,
dziewi": – odwr[con' sz[stk' ¯ dzie-
si": bez jednego ]wi"c\
¯ s=aw. desno ]prawo ˘
dziesi"cina ^ podatek
w Íredniowieczu prawem
ustanowiony ¯ si": ¯ set\,
rz. Desna – prawy dop=yw
Dniepru, wpadaj'ca do<
powy/ej Kijowa ]niegdy>
rzeki od uj>cia tak okre>-
lano, dzi> od {r[de=\.
W systemie rzymskim&
10 ]X\, po=owa dziesi'tki – po=ow'
X przeci"tym w po=owie poziom'
kresk', czyli 5 ]V\, albo& 2 x 5 ]V\
^ 10 ]X\; X jest zwierciadlanym od-
biciem V w pionie, dwoma pi'tkami.
mSjp 1969& «znak graficzny liczby».
arab. safara ]wypr[/ni:\, st'd sifr,
sefr, =ac. cifra, starofranc. cifre,
>redniow. ang. ciphre, ang. cipher.
Lucyfer ¯ =ac. lux ]>wiat=o\ kt[ry
mia= Bogu – jak s=uga cesarzowi
– lamp" zapala:, st'd nazwa, imi"
szatana ]pisarze katoliccy dopatrzyli
si" przestrogi Boga przed u/yciem
algebry... cyfer, ˚kler\, cyferblat.
cygan(i:
1. etn. cz=onek plemienia Cygan[w,
2. osob. oszu•st(kiwa:.
cyganek narz. no/yk sk=adany
z drewnianym trzonkiem; kozik.
cyganeria społ., kult.
>rodowisko artyst[w o swobodnym,
ekcentrycznym stylu /ycia.
cygar-o(nica spreparowane li>cie
tytoniu, zwini"te i sklejone w kszta=-
cie wrzeciona, s=u/'ce do palenia.
hiszp. cigarro ˘ franc. cigare,
ang. cigar, ros. sigara-sigara.
w mSjp 1969 cygarniczka pomylona
yy
z fifk' – rurk' u/ywan' do palenia
papieros[w.
†cygwa b'k, zabawka dzieci"ca.
cyjan(ek(owod[r chem.
sole kwasu cyjanowodorowego,
szczeg[lnie& cyjanek potasu – KCN,
lub sodu – NaCN; bia=a, krystalicz-
na substancja o zapachu gorzkich
orzeszk[w, u/ywana do oddzielenia
z=ota z niskostopniowych rud i
procesie utwardzania stali.
cyjanki – sole tego kwasu, silnie
truj'ce.
cyjanowod[r – zwi'zek chem.
w"gla, azotu, i wodoru, silnie tru-
j'cy; kwas pruski.
ang. cyanide.
†cyka: dźwięk. >wista:.
cyka: dźwięk. ¯ tyka: T ˘ tik-tak.
cykada owad.
owad z rodziny o tej samej nazwie.
cykata spoż. sk[rki cytronu, tak/e
melona i arbuza, zma/one w cukrze.
cykl(iczny faz•a(owy.
gr. kyklos, =ac. cyclus,
franc.-ang. cycle, ros. faza.
cyklamen Cyclamen L., rodzaj ro>-
liny z rodziny pierwiosnkowatych. Na-
le/y do niego oko=o 20 gatunk[w po-
chodz'cych znad Morza Ír[dziemnego
i p=d.-zach. Azji. Typowym gatunkiem
jest Cyclamen europaeum L.
franc. cyclamen,
ang. cyclamen plant,
ros. drπqkva-}†driakwa|.
cyklin-a(owa:(iarka narz"dzie do
wyg=adzania powierzchni z drewna
¯ niem. ziehklinge ]narz"dzie z bla-
chy stalowej s=u/'ce do polerowania
drewna\.
cykl-ista(odrom kolarz.
cyklist[wka okr'g=a p=aska czapka.
cykloida geometr.
krzywa jak' zakre>la punkt le/'cy
na obwodzie ko=a, kt[re toczy si"
bez po>lizgu po prostej.
gr. kykloeides ]okr"/ny\
¯ kyklos % eidos ]forma, kszta=t\,
cyklon meteor.
gr. kykloein ]ko=o w ruchu, wir\, ¯
kyklos, ang. cyclone, ros. ciklon.
cyklop(owy mit. jednooki potw[r z
gr. mitologii, zwykle w liczbie mn.
gr. Kyklops ˘ franc. les cyclopes,
ang. Cyclops,
ros. ciklopy-ciklopy.
cyklotron fiz. urz'dzenie s=u/'ce
do wywo=ania reakcji j'drowych,
i wytwarzania niekt[rych izotop[w
promieniotw[rczych,
cykoria bot. ro>lina z rodziny z=o-
/onych, najbardziej znana zwyczaj-
na lub pospolita& Cichorium intybus.
gr. kichora, kichoreion,
=ac. cichorium, franc. la cichoree,
ang. chicory, ros. cikorij.
cykuta bot. Conium maculatum L.,
szalej, gat. ro>liny na trucizn".
staropol. 1437 cicuta cicuta.
niem. schierling,
franc. la cigue virense,
ros. cikuta-cikuta.
¢cylicjum w=osiennica, Cilicium.
staropol. cylycyum.
cylind-er(ryczny techn. naczynie
lub przyrz'd walcowego kszta=tu.
gr. kylindros, =ac. cylindrus,
franc. cylindre, ang. cylinder,
ros. cilindr.
cymba-=(=y(lista muz.
1. instrument muzyczny,
2. osob. ba=wan, t"py, g=upiec, gamo<.
gr. kymbe ]puste miejsce, dziura
=odzi\ ˘ kymbalon ˘ =ac. cymbalum
]cymba – =[d{\ ˘ anglosas. cymbal,
starofranc. cymble ]cz">ciowo\,
>redniow. ang. cymbal, cimbal ˘
ang. ]talerze, instr. muz.\ cymbal,
ros. kimbal-kimba=, cymbaly.
staroros. cebylgi-ceby=gi,
staropol. cymba=. ˚talerz.
cymes spoż. /argon, slang, poto-
cznie o jedzeniu& wyborne, smakowite.
¯ cimelium ]$\
¯ gr. keimeilon ]skarb, klejnot\.
†cyna, cena cena, wg Ss 2011.
cyn-a(k(owy chem. TCZ
staropol. 1436 czena stannus,
1472 i ca 1500 czena stannum,
staropol. 1441 stanneas albo
cenowich, 1447 czenowich,
1491 scutellas albo czenove
myszy ˘ cenowy – cynowy.
=ac. stannum, plumbum album.
niem. zinn, zink, anglosas., >rednio-
wiecz. ang. tin, zinc ]cyna i cynk\,
staropol. ceniany – cynowy,
wg Ss 2011.
cynadra anat., spoż.
nerka zwierz"ca i potrawa z niej.
cynamon(owy bot. korze<,
Cinamomum sp., lub kora tej ro>liny.
hebr. qinnamon, gr. kinnamomon,
=ac. cinnamomum, starofranc.
cinnamone, cinamome,
ang. cinnamon, ros. korica,
staropol. 1475 czynamon cinamo-
mum, 1478 cinamony,
1436 czynamom cinamonum,
1472 cynamom cinamomum ˘
cynamon, cynamom, cynamum.
†cynd-alin(erdortowy tkan.
rodzaj tkaniny jedwabnej.
staropol. ca 1500 czynd'lyn
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
cindetum.
cyneraria bot. Cineraria, ro>liny
z rodziny z=o/onych.
†cynderdortowy zrobiony z cyn-
dortu ]rodzaju tkaniny jedwabnej\.
†cynderdotowy ˚cynderdortowy.
†cynek, cynk gra.
pi": oczek w kostce do grania.
staropol. 1471 czynk, 1496 czynky;
czynek ˘ cynek, cynk.
cynfolia techn. cieniutka, mi"kka
blaszka walcowanej cyny; staniol.
†cyngbier imbir, bot. Zingiber....
cyngiel spust ¯ niem.
ros. sobahka.
cynia bot.
Zinnia, ro>lina z rodziny z=o/onych.
cynian
cyni-k(czny(zm char., filoz.
gr. kynikos, =ac. cynicus,
ang. cynic(al(ism,
ros. cyni-k/heskij.
cynk(owa:(owy(ownia metal.
metal niebieskawobia=y, do pokrywa-
nia metali, ochrona ich przed korozj'.
gr. zink, niem. zink, ang. zinc, ros.
cink, staropol. cynk – cynek.
staropol. ca 1500 czenyany stan-
neus ˘ ceniany – cynkowy, YE.
cynkografia poligr.
technika graficzna druku wypuk=ego.
cynkotypia poligr.
cynober miner., kolor.
1. minera= barwy czerwonej,
siarczek rt"ci HgS, w malarstwie&
czerwona farba,
2. kolor czerwony.
pers. zind/ifra ˘ arab. zind/afr ˘
gr. kinnabari, =ac. cinnabaris ˘
starofranc. cinabre, cenobre,
>redniow. ang. cynoper,
ang. cinnabar, niem. zinnober,
ros. korica,
staropol. 1472 czinobr cinobrium,
ca 1500 czynobr cenobrium ˘
cynobr.
pomieszany w starofranc. z sinoble,
sinople ]kolor czerwony\ ¯ =ac.
Sinopis ]terra\ ¯ gr. Sinope ]kolonii
gr. nad M. Pontyjskim\.
†cynowaty jęz.
]o p=[tnie\ tkany w kostk".
staropol. 1495 czynowate.
†cyp odzież. ozdobny kutas u
kaptura, fr"dzla, tak/e ca=y kaptur.
s=owotw. pokr. cypel i czub, YU.
¯ >redniow. ang. tippe. ˚cypel.
staropol. 1437 czip liripipium;
liripipium albo czyp valoris,
1487 czyp valoris, ca 1500 czyb.
yy
cypel geogr. spiczasty wyst"p l'du
ko<cz'cy p[=wysep. ˚cyp.
niem. zipfel,
>redniow. ang. tippe,
ang. tip ]koniuszek, szpic, zaostrzony,
zw"/aj'cy si" sto/ek, lub zaokr'glony
koniec szczytu czego> d=ugiego i
wiotkiego\, T ˘ C.
cyprys bot. iglaste drzewo z rodziny
sosen, Cupperssus sempervirens L.
gr. kyparissos, =ac. cypressus,
cupressus, starofranc. cipres,
>redniow. ang. cipres, cypres,
ang. cypress, ros. skiparis,
staropol. 1472 czypress lignum
cipressi, ca 1500 czypresz cipres-
sus ˘ cypresz – cyrpys.
cyranka ptak. Anas querquedula L.,
gat. ptaka z rodziny kaczek.
staropol. 1472 cziranka anas.
cyrk kult.
1. w staro/ytnym Rzymie& budowla
odkryta z aren' w >rodku, otoczo-
na rz"dami siedze< wznosz'cymi
si" amfiteatralnie; miejsca walk
gladiator[w,
2. konstrukcja np. olbrzymi namiot,
okr'g=ego kszta=tu, do popisywa-
nia si" akrobatom,
3. przedsi"biorstwo widowiskowe,
zatrudniaj'ce akrobat[w, klow-
n[w, i treser[w zwierz't }od sze-
regu lat aktywi>ci walcz', by dzikie
zwierz"ta /y=y na wolno>ci|.
¯ cyrk ]kr'/y:\ % kiel ]k't\, ˚k't.
gr. kirkos ]ko=o\, =ac.-ang. circus,
ros. cirk,
staropol. ca 1500 czyrkyel circinus,
staropol. circulata albo czirclowa-
ni ˘ cyrklowa: – otoczy: ko=em.
staropol. kr'/yd=o – cyrkiel.
†cyrkiew(ny, cyrkwny
cerkiew(ny.
cyrk-iel(lowa:(ulacja
kiel ¯ k't mi"dzy dwoma ramionami
cyrkla; kiel ˘ kielnia, Kielce ]dosł.
Zak'tek\, wi"cej ˚k't.
cyrkulacja – obieg; kr'/enie. ˚cyrk.
s=owotw. pokr. okr"g, ˚cyrku=.
cyrkon
1. chem. pierwiastek chemiczny,
metal srebrzystobia=y,
u/ywany do stop[w,
2. miner. minera= bezbarwny
lub zabarwiony.
cyrk-owiec([wka ˚cyrk.
cyrkukacja ˚cyrkiel.
cyrkul-arz(owa: ok[lnik, ˚cyrkiel.
cyrku= społ.
1. jednostka podzia=u terytorialnego,
dzielnica wi"kszego miasta, kra-
ju; okr"g; w S=owniku – Hanny
Nakonecznej, cz">ci pol.-niem.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
cyrku= ]okr"g\ ^ niem. Distrikt
}gotykiem pisany, J.D.|.
ang. district ]okr"g, powiat\.
2. w zaborze rosyjskim&
kmisariat policji.
†cyrogra med.
artretyzm, stan zapalny stawu.
gr. arthon ]staw, przegub\,
ang. arthritis.
†cyrograf prawn. w=asnor"czne
zobowi'zanie pisemne.
¯ ang. ¯ gr. cheirographon.
niem. handschrift,
ang. obligation in a handwriting;
chirograph, ros. obqzatel;stvo
svoim poherkom ]$\.
cyrulik prof., włos.
fryzjer-golibroda; felczer.
niem. bader ]golibroda\,
]herren\friseur ]fryzjer\, feldscher
]felczer, lekarz weterynarii\,
=ac. barba ]broda, ang. a beard\ ˘
starofranc. barbeor ˘
>redniow. ang. barbour ˘
ang. barber ˘
ros. cir[l;nik-ciriulik,
parikmaxer-parikmacher.
cyrylica pierwotny alfabet S=awian.
cyrylica – alfabet pierwotny,
gra/danka – alfabet wt[rny.
• grecki alfabet zmodyfikowany przez
>w. Cyryla ]829–867\, ur. Konstan-
tynem, w Thessalinica ]Salonika\
w Grecji;
• alfabet do dzi> u/ywany w Rosji po
2-ch reformach& 1711 i 1918 roku,
zwany gra/dank' ]grodzk'\ ¯ grad;
z 51 pierwotnych znak[w – 34 jest
dzi> w u/yciu.
Dla niekt[rych j"zykoznawc[w, szcze-
g[lnie Zachodu, teksty pisane lub
drukowane gra/dank'. tj. uproszczn'
cyrylic' do cel[w >wieckich ]reform'
1711\, wygl'daj' jak pisane cyrylic'.
Tak i j"zyki kanto<ski i mandary<ski, i
stosowne im pi>miennictwo – dla wielu
Europejczyk[w, /e j"zyk chi<ski.
St'd zamieszanie, m"tlik, bo niekt[rzy
z nich dopatrzyli si" r[/nicy, ale nie
zg="bili zagadnienia do ko<ca, i gra/-
dank" ]ang. Civic Font\ zw' cyrylic'
]Cyrillic\, i st'd cyrylic" – star'
cyrylic' ]Old Cyrillic\; nieudolno>:
t=umaczy po obu stronach bariery
j"zykowo-pi>miennej&
gra/danka ]grodzka, ang. civic ¯ =ac.
civicus ¯ civic ^ obywatel, ang. citi-
zen\ ¯ grad ]gr[d, ang. town\.
cyrylica – pierwotny alfabet – zawsze
przez to by=a “star' cyrylic'”.
wi"cej ˚cyrylica ]numer 600, Misc.\.
cysta
1. otoczka wytwarzana przez niekt[-
re bakterie, pozwalaj'ca zacho-
wa: zdolno>: /ycia w niesprzyja-
yy
j'cych warunkach,
2. med. nowotw[r w kszta=cie
woreczka wype=nionego miazg'
lub p=ynem; torbiel.
gr. kystis ]p"cherz\.
cysterna pojemn.
zbiornik do przewozu cieczy lub
gaz[w.
gr. kiste ]skrzynia, kufer\ ˘
=ac. ciste ˘ cisterna,
starofranc. i >redniow. ang. cister-
na, ang. cistern, ros. cisterna,
staropol. cysterna, cisterna –
d[= na wod" deszczow'.
cystersi rel.
zakon za=o/. 1098-03-21.
†cyszka, ceszka tkan. poszewka.
¯ cycha, cecha ]poszwa\ ChSz.
cytadela hist., wojsk. twierdza dla&
1. obrony, panuj'ca nad miastem, i
2. dla utrzymania pos=uchu ludno>ci.
ital. cittadella ]miasteczko\ ¯
zdrobn. cittade ]miasto\,
ang. citadel,
ros. citadel;, krepost;.
cyt-at(owa: jęz.
dos=owne przytoczenie czyich s=[w.
=ac. citatio, starofranc. citation,
>redniow. ang. citacion ˘ ang. cita-
tion, ros. ssylka, citata.
cytologia szkoln.
nauka o budowie i funkcjach /ycio-
wych kom[rek organizm[w.
cytoplazma biol. g=[wna, obok
j'dra, cz">: sk=adowa kom[rki.
cytr-a(zysta muz. instr. muz.
szarpany.
gr. kithara.
cytron bot. drzew.
Citrus medica, krzew lub drzewo z
rodziny rutowatych; owoc koloru /[=-
tego, o grubej sk[rce, podobny do cy-
tryny, lecz wi"kszy i mniej kwa>ny.
ang. citron, franc. citron ]cytryna,
ang. lemon\, ital. citrone ¯ =ac. citrus.
nazwa cytrus mieszana z ˚cytryn'.
cytr-us(usowy drzew., owoc.
drzewo cytrusowe i owoc; rodz'ce
pomara<cze i cytryny, ˚lemon.
gr. kitron ]$, b="dnie\ ˘ =ac. citrus,
ang. citrus, ros. citron-citron,
ja s'dz", i jestem przekonany, /e
sylaba cit ]citrus, cytryna ^ ang.
lemon\ ¯ a•cid ]kwas\, TD.
cytryn-a(owy drzew., owoc.
Citrus, gatunek ro>liny cytrusowej, o
li>ciach sk[rzastych, bia=ych kwiatach,
i owocach jab=kowego kszta=tu, o gru-
bej sk[rce i kwa>nym aromatycznym
mi'/szu; owoc tej ro>liny.
staropol. 1472 citrinat citrus ˘ cy-
trynat – bot. cytryna, Citrus medica
yy
L., drzewo lub jego owoc.
sylaba cyt ]cytryna\ ¯ a•cid ]kwas\,
TD.
nazwa cytryna mieszana z ˚cytronem.
cytrynek owad. Genepteryx rhammi,
motyl z rodziny bielink[w, o skrzy-
d=ach cytrynowo/[=tych.
cytryn[wka spoż.
rodzaj likieru o smaku i zapachu
cytryny.
cytwar bot.
1. Curcuma zedoaria Rosc.,
ro>lina lub jej owoc,
2. p=ony cytwar – przest"p,
Bryonia alba L.
staropol. 1460 c}w|ythwar,
1464 czythvar ceduara,
ca 1465 czytwar cariotum,
1472 czythwar cedoaria, zedoar,
1481 citwar zedwarium ˘ cytwar.
arab. d/ad=ar ]jadwar w ang. pisowni\,
pers. zad=ar ]zadwar w ang.\,
>redniow. =ac. zedoaria,
starofranc. i franc. la zedoaire,
ang. zedoary ]aromatyczna substancja
otrzymywana z korzeni wschodnio-
indyjskiego “turmeryka” – ang.
turmeric – i u/ywana w perfumach i
medycynie; turmeric – wsch.-indyjska
ro>lina kt[rej korzenie w sproszko-
wanej postaci u/ywane s' jako /[=-
ta farba, przyprawa do potraw, i w
medycynie\,
staroros. cytvar;-cytwar.
†cywan, tywon, tymon ciwun.
cywil(izacja(izacyjny(izowa:(ny
osoba ubrana dowolnie, bez munduru
wskazuj'cego na jak'> organizacj",
szczeg[lnie na wojsko, stra/ po/
arn', ochron" przemys=ow', s=u/b"
zdrowia;
przeciwstawienie dziko>ci, barba-
rzy<stwa; post"p, zdobycze.
=ac. civilis ¯ civis ]grodzianin\,
franc.-ang. civil,
ros. gra'danskij, wtatskij.
cyzelowa: wyka<cza: powierzch-
ni", wyg=adza:.
¯ franc. ciseler,
ang. to cisel, carve, chase, cut;
to finish,
ros. okonhanie-okonczanie,
konh-at;/it;-koncz•at(it.
†cy/ czy/. ¯ czy ]pytanie\ % /
]partyku=a wzmacniaj'ca, nacisk\,
np. czy/ nie m[wi=em ci....
†cy/-a(owe, cyz-a(owe płatn.
nadzwyczajny podatek od piwa,
miodu, i wina.
staropol. 1459 czysza,
1495 czyzowe.
†cz w j"zyku staropol. do>: cz"sto
oznacza=o «:»; litera «z» by=a zmi"k-
czeniem, spe=nia=a posi=kow' funkcj"
jak p[{niej litera «i»
˘ czasto ]cz"sto\ – ciasto ]cz">:\.
tak i «sz» ^ «>» ˘ Skaryszew, Ryszew-
ski, Wiszniewski ¯ ry>, wi>nia.
czaban poz. społ.
nazwa pasterza w Rumunii.
rum. cioban.
†czach, czacha górn. szyb g[rniczy.
staropol. ca 1500 czachy.
†czache=, czach=o, czeche=,
czech=o ˚czeche=.
†czachlik, czechlik ˚czechlik.
†czacz sport.
nagroda za zwyci"stwo w biegach.
†czacz, czaczko
cacko, zabawka, drobiazg.
ang. knick-knack, trinket,
ros. bezdelka-bezdie=ka,
bezdeluwka, brelok-brelok.
¢czad poz. społ. dru/yna, czelad{.
Latopis 1116 had;-czad.
czad(zie: gaz.
tlenek w"gla, CO, gaz truj'cy,
pot. wo< spalenizny, sw'd, dym,
¯ kadzi:, ze zmian' K ˘ Cz;
oba s=owa pokrewne ze sob'.
ros. had/it;.
¢czad’ społ. dzieci, niemowl"ta.
˘ czelad{ ]m=odzi ludzie\.
Po zdobyciu Sandomierza, 1259,
przez Tatar[w i Ru>, pozostali przy
/yciu op=akiwali pomordowanych&
matere 'e plakaxousœ had=
svoix=. wo=. 1289, wo=. 1428 pod
6769 ]1261r.\.
por. otrok,
ros. had=, hado.
¢czado ]obce\ niemowlak, osesek,
lub dziecko do lat ok. dw[ch.
ros. hado, ang. toddle ]i>: kr[tkim,
niepewnym krokiem\ ˘ toddler.
¯ gr. thad ]$\ ˘ gr. Thaddaios ˘
=ac. Thaddeus ]dosł. dziecko Boga,
czyli znajduch, b"kart, powite spoza
zwi'zku ma=/e<skiego\; mieszane
cz"sto jako `deus ^ `ler ˘ Deus ]B[g\
^ Lord ]Pan\, tak i w j. polskim& Pan
B[g, bo Deus ]B[g-Ojciec, kr[l ˘
kr[lestwo, carstwo, kingdom; istota
odwieczna\, a Lord ]Jezus Chrystus,
syn Marii i Boga, wojewoda czyli pan,
posta: podrz"dna Bogu-Ojcu, powity
w stajni, poza siedliskiem ludzkim, w
Nazarecie, w Palestynie, ukrzy/owa-
ny, do='czy= do Boga-Ojca po swym
zmartwychwstaniu\, ˚Gospod.
czahary bot. zaro>la.
czai: ]si"\ kry: ]si"\ ˘ czyha:,
godzi: si" na kogo z ukrycia.
s=owotw. pokr. tai: ]kry:\, TCz.
staropol. czagicz szya,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
starofranc. se cacher, se tapir,
>redniow. ang. lurken, lorken ˘
ang. to lurk, ros. prqtat;sq.
~czai: ]si"\ czas niedok. ¯ czajka
]gat. ='kowego ptaka, b=otnego i
wodnego, Venellus vanellus, z cha-
rakterystycznym czubkiem na g=owie,
w Polsce pospolity, przelotny, znany
z ukrywania gniazda, ang. peewit –
d{wi"kona>ladowcze\.
skrycie czeka: na co, kogo, czyha:.
ros. podstergat;-podstiergat,
ang. to lurk, to waylay.
za•czai: si" – czas dok., zasi'>: si"
przy•czai: si" – przybra: postaw"
trudn' do wykrycia
wy•czai: – nielit., żargon
doj>: w czym skryta rzecz
1. czajka Vanellus vanellus Meyer,
ptak wodny z rodziny siewek, z cha-
rakterystycznym czubkiem na g=owie,
w Polsce pospolity, przelotny,
gnie/d/'cy si" na ='kach.
staropol. 1472 czayka blaudela.
ang. pewit, pewee, phoebe
]d{wi"kona>ladowcze& pii-=ii\,
ros. pigalica-pigalica, ptak r[/ny
od ros. czajka hajka ]mewa\.
2. czajka pojazd.
dawna =[d{ kozacka o dwu sterach,
bardzo szybka i zwrotna.
czajnik pojemn. naczynie zakryte,
z dziobkiem, s=u/'ce do gotowania
wody, zaparzania herbaty; imbryk.
¯ czaj ]herbata\ ^ nik.
†czaka: czeka:.
†czaka-nie(j'cy czeka•nie(j'cy,
oczekiwanie.
†czak' $, wg Ss 1953. ˚czek'.
staropol. XV w. czak' lunbines.
czako wojsk. wysoka, sztywna
czapka wojskowa z p=askim denkiem i
pi[ropuszem, noszona m.in. w Polsce
w czasach Kr[lestwa Warszawskiego
i Kr[lestwa Kongresowego.
w"g. csako ¯ niem. zacke ]szczyt\,
franc. schako, ang. shako.
†czal ty=, zad; czo=o, cze=o ]prz[d\.
†czala-dzin(d{ czela•dzin(d{.
czamara odzież.
dawny wierzchni ubi[r m"ski,
zapinany na guziki pod sam' szyj",
z przodu szamerowany; w"gierka.
czambu=
1. wszystko razem, w ca=o>ci,
bez wyj'tku ¯ tur.,
2. zbrojny zagon tatarski dokonuj'-
cy najazdu.
A. Brückner, 1927& ¯ tatar. czapu=,
Swo 1980& tur. czapul ]zagon\.
†czamlet, czemlet tkan.
tkanina jedwabna.
yy
staropol. 1482 czemlyeth,
1488 pro stamine czamlethi,
1500 czamlet viridi.
ang. silk fabrics,
ros. welkovaq tkan;.
†czamnor, czemner bud.
belka, dyl, kloc, OAEO.
staropol. 1426 czamnor, smathtla-
ki et huiusmodi. ˚smathtalki,
=ac. truncus, trabs, anglosas.,
>redniow. ang. i ang. beam,
ros. brevno-brewno, balka-balka.
czap-ka(a(eczka(kowa: odzież.
nakrycie g=owy.
s=owotw. pokr. czepek, czepiec,
kapa, kapa:.
=ac. caput ]g=owa\, p[{no=ac.
cappa, capa ]p=aszcz, peleryna z
kapturem\, anglosas. c≤ppe
>redniow. ang. cappe, ang. cap,
ros. kepka, wapka>
hepec ]kepka, szapka; czepiec\,
staropol. czapicza, czapka.
staropol. 1445, 1447, 1473, 1478
czapnik – osoba trudni'ca si"
wyrobem czapek.
czapla zool., ptak. Ardea cinerea L.,
gat. ptaka brodz'cego po wodzie.
czap ¯ =ac. caput ]g=owa\ % la
]woda\, czyli& g=owa od(do wody,
specjalista od niej.
staropol. ca 1455 czapl,
1472 czapla ardea,
ca 1500 czapl' ardea,
staroniem. wy/yn. heigir, staronord.
hegri ˘ starofranc. hairon, >redniow.
ang. heiroun, heroun, hern ˘ ang.
heron, ros. caplq-caplia.
czaprak tkan.
nakrycie konia pod siod=o,
ozdobna kapa okrywaj'ca konia.
czar(uj'cy char. urok, pon"ta, po-
wab, wdzi"k, zdolno>: fascynowania.
staropol. w czary, w gusla
1413-1414, czari sortilegia,
1449 czarow; czary, gussla
zabobony; w gusla w czary;
zabobony albo czary ˘ czary –
1. czarowanie, wr[/enie,
albo wiara w czary i wr[/by,
2. miejsce obrz"d[w religijnych.
=ac. 1. carmen ˘ starofranc. i >red-
niow. ang. charme ]pierwotnie skan-
dowane s=owo, zdanie lub wiersz z
wiar' /e ma magiczn' si=" pomocy lub
wyrz'dzenia szkody komu>, zakl"cie,
formu=a czarodziejska\ ˘ ang. charm
} czarm |, sorcery.
ros. koldovstvo-koldowstwo,
harodejstvo-czarodejstwo,
volwestvo-wo=szestwo ¯
volxv=-wo=chw ]franc. le mage;
devin, magicien\.
=ac. 2. locus sacrificorum, caeri-
moniarum,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
staropol. czarnoksy'skye ks'gy ˘
czarnoksi"ski – magiczny.
staropol. czarnoxøstvo ˘ czarno-
ksi"stwo – sztuka czarowania.
staropol. carnoxøsnik, czarownyk,
cuglarz, ¢guszlink ˘
czarnoksi"/nik – mag, wo=chw,
kudesnik, gu>lnik ¯ gus=a.
staropol. czarnoksch'zny ˘
czarnoksi"/ny – czarnoksi"ski.
czar-a(ka pojemn. kielich, p=askie
naczynie ze szk=a lub metalu, do
picia wina, miodu, ¯ tur.
†czarciel bot. Tithymalus Lathyris
Hill. staropol. ca 1465 c}za|rczyel
catapucia.
czardasz taniec. narodowy taniec
w"gierski. w"g. csardas.
czarka pojemn.
ma=e naczynie w kszta=cie miseczki.
czarno~ ¯ czarny, ciemny;
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na&
1. ciemny odcie< danego koloru,
2. posiadaj'cy co> czarnego.
czarno•ksi"/nik(morski(oki(w=osy(
(ziem(rynkowy. my>lowo&
• dzie< – biel ˘
w bia=y dzie< ]pe=ni' dnia\,
• noc – czer< ˘
ciemno>ci ]zmierzch\.
st'd czer< jest przeciwstawieniem
bieli, i tak powsta=y te terminy.
przy tym,
• biel ˘ bia=y ^ niski lub p=ytki,
• czer< ˘ czarny ^ wysoki lub g="boki
zwierciadlane odbicia, pod powierzch-
ni' wody – te/, st'd
Morze Bia=e – p=ytkie,
Morze Czarne – g="bokie,
Czarna G[ra, t=um. Montenegro
– wysoka,
Czarny Staw – wysoko po=o/ony,
Leszek Czarny – wysoki,
Czarnecki ^ Mo>cicki ^ Niesiecki ^
Wysocki ¯ mo>ci panowie ]wysocy,
wysoko urodzeni, szlachta\;
nie>, nos, most ]wysoko\ ˘ Nie>wie/,
Kampinos, Mosty, Zamo>:,
moszcz ^ soki ]szcz ^ >:\, i inne,
noc czarna – bezksi"/ycowa,
czarna godzina – czas wielkich
trudno>ci, zwykle
materialnych,
czarna rozpacz – z=owieszcza,
czarne my>li – pesymistyczne,
czarna lista – spis os[b
notowanych,
czarny rynek, handel – nielegalny,
pok'tny,
praca na czarno – nielegalna,
czarny charakter – szkodliwy, z=y,
czarna owca – o z=ych cechach,
czarna reakcja – skrajne wsteczn.,
czarny d'b – ciemnego koloru,
yy
czarna jagoda – czernica,
czarnow=osy – o czarnych
w=osach,
czarnosk[ry – murzyn,
czarnoksi"/nik – znaj'cy czary, nie
od ksi"gi lecz
ksi"/yca, nocy,
czarna ziemia – czarnoziem,
/yzna, urodzajna,
czarna zdrada – oczywista, prosta
czarno na bia=ym – bez w'tpliwo>ci,
w spos[b oczywisty,
i inne czarno  bia=e terminy, jak po-
wy/sze Leszek Bia=y i Leszek Czarny.
dzie< – dla czynu; noc – dla snu.
dzie< – pozytyw, dla ludzi i anio=[w,
noc – negatyw, dla diab=[w, duch[w.
z kolorem czarnym zwi'zane s' r[/-
nego rodzaju nieszcz">cia, k=opoty np.
czarna godzina, kolor /a=oby.
czarny w odmianach ˚`czerny;
wi"cej ˚`czerni: ]nr 042\.
Nie nale/'& czarni ludzie ¯ karni, tj.
poddani, s=udzy W=adys=awa Jagie==y,
w Krakowie, ze Smole<ska, wzmian-
kowani jedynie z tego powodu, niezna-
ni dla Ss 1953 – 2002 – bli/ej nieznany,
nieokre>lony stan spo=eczny
†czarnobrwy czarnobrewy.
staropol. czarnobrw}a| fusca,
czarnobrva byla my myla.
†czarnobyl, czernobyl bot.
Artemisia vulgaris L., bylica.
czarno` ]wysoka\, czerno` ]ruda\ %
byl ]bylica, ziemica\.
staropol. 1472 bilicza, ¢czarnobil
artemisia,1482 bilicza, ¢cernobyl
arthemisia.
†czarnog=-owiec([w nazwy bot.
1. staropol. 1472 czarnoglouecz
melancephis –
Poterium officinale L.
2. staropol. 1419 czarnoglow
symphica – Prunella vulgaris L.
3. staropol. 1484 czarnoglow soler
montanum –
Anthriscus silvestris Hoffm.
czarnoksi"/nik znaj'cy czary,
nie od ksi"gi, lecz ksi"/yca, nocy.
staropol. czarnoksi"-ski(stwo(
(/nik(/ny(/stwo.
staropol. 1437 czarnokzasnik
magus.
gr. magike ]techne\ ]sztuka magii\
˘ =ac. magice ˘ p[{no=ac. magica
]ars\ ˘ starofranc. magique ˘ >red-
niow. ang. magike ˘ ang. magic;
starofranc. i >redniow. ang. ma-
gicie, ang. magician, sorcerer;
wizard,
ros. mag, magik-magik, volweb-
nik-wo=szebnik, koldun-ko=dun,
harodej-czarodej. ˚czar.
czarnomorski jęz. ¯ M. Czarne.
yy
czarnorynkowy ekon.
nielegalny.
†czarno>: czer<.
staropol. czarnoscz. =ac. nigritia,
czarnowidztwo osob.
¯ widzie: w czarnych kolorach, tj.
pesymistycznie;
rozumiem doskonale, lecz nie spo-
tka=em w /ywym j"zyku.
czarnow=osy
czarnoziem roln.
gleba o du/ej zawarto>ci pr[chnicy.
czarno-/[=ty kolor.
†czarnu-cha(szka bot.
czarnuszka, Nigella sativa L.
ro>lina z rodziny jaskrowatych,
nasiona u/ywane jako przyprawa.
staropol. 1460 czarnucha nigella,
1464 czarni kankol, czarnucha,
zayøczi mak nigella,
ca 1500 czarnvcha nigella;
czarnucha, køkol nigella.
†czarnuszka bot.
Nigella sativa L., czarnuszka.
staropol. 1491 czarnuska,
pyeprzycza nigella.
czarn-y(a(e ˚czarno`
1. wysoki,
2. poddany ¯ karny, KCz, kary
]czarna, z po=yskiem, ma>: konia\,
wo=. 1289 herny≥ ]czarne\
ros. hërnyj ]czarny\,
ros. hërnyj narod=, ]` narod\,
starobia=orus. XV w. “czarni ludzie” –
karni, tj. poddani, gmin, posp[lstwo,
Zawisza Czarny †1420,
Czerniak[w ^ Czarnolas ^ Starolas
]`k[w, `kow – las\, ˚czern,
staropol. czarn-o>:(y.
staropol. czarny, czarnim ]czarnym\,
byale a czarne ]bia=e i czarne\ owce,
s czarnymy nogamy, kyeczek plo-
thna byalego albo czarnego; czyr-
na, cyrne, cyrny, czirny, czyrny.
franc. 1. noir, 2. le bas peuple,
le vulgaire, ang. 1. black, 2. †sub-
ordinate, commoner.
czarne& aloes, ciemierzyca, Elena,
Helena, kapusta, k'kol, kmin,
kosztywa=, mak, pieprz, ziele.
†czarny kamyk kamie< probierczy.
czaro-dziej(dziejnik(wnik(wa:(
(wanie(wnica(owny kult.
¯ czaro ¯ czary, % dziej ]czyni:,
robi: ¯ dej ¯ ang. day, ˚dzie<\.
mazur. harodej ¯
s=aw. harodej,
staropol. czaro-dziejnik(wanie(
(wnica(wnik(wny. ˚czar.
†czart(owski rel. czort, OA.
staropol. ca 1440 czarth; czart;
czarczy ]czarci ¯ czart\, dam gy
czarthom na ofyera; by= czart
przyszed=; aby my' czarthowye
nye zwyodly ˘ czart –
demon, czort, diabe=, Lucyfer.
gr. diabolos ¯ dia` % ballein,
=ac. daemonium, diabolus ˘
p[{no=ac. diabolus ˘ franc. le diable,
anglosas. deofol,
>redniow. ang. devel ˘ ang. devil,
ros. hort-czort, dqvol=-diawo=.
czarter(owy prawn.
wynaj"ty lub odnajmowany pojazd&
statek, samoch[d, samolot.
†czartop=och bot. miko=ajek,
Eryngium campestre L.
staropol. 1472 mikolayek cza}r|tho-
ploch yringi, 1491 mykolayek,
czartoploch yringus.
czaruj'cy jęz.
pe=en wdzi"ku, urzekaj'cy.
czary kult. magia i jej konsekwencje,
¯ kary ]czarny\, ze zmian' K ˘ Cz ˘
czarnoksi"/nik; czarownica, za(ro-
z(od(czarowa:; czarownik – osoba
posiadaj'ca ponadnaturaln' si="
poprzez kontakt ze z=ym duchem lub
diab=em. ˚czar.
czary ˘ o(za•czarowa:.
“czaru, czaru” – urok, urok, wymawia-
ny wspak ze zmian' K ˘ Cz, OA.
czarna magia. anglosas. wicce,
>redniow. ang. wicche,
ang. witch, ros. ved;ma, koldu-
n;q ]czarownica\.
czas
definicja czasu wyj'tkowo trudna do
nakre>lenia, opisania, bo czas, jego
up=yw, jest jedynym wymiarem kt[rym
mo/na opisa: Wszech>wiat – jak d=ugo
on istnieje, czy – raczej – mo/e istnie:,
i wszelkie odleg=o>ci mi"dzy jego
elementami – w milionach, miliardach
i trylionach lat biegu >wiat=a;
Czas zdaje si" wi"c by: podstaw',
“matk'”, wszystkich innych wymiar[w
– wszystkie inne od niego pochodz'.
Czas – powszechne uczucie przemija-
nia rzeczy, szczeg[lnie ludzi, w postaci
dni, miesi"cy, lat, i wiek[w – miar
up=ywu czasu, dzi> rozdrobnionych
na godziny, minuty, sekundy, milise-
kundy, i procesowi ko<ca szybkiego
nie ma, okres, cz">: dnia, pora – moje
to okre>lenie «czasu».
czas ^ pora ˘
do¶tych•czas ^ do tej pory.
Komu w drog", temu czas ]pora\.
W dobry czas ]por", godzin"\.
Najwy/szy czas ]pora\.
W tych czasach ]latach, wieku\....
wg mSjp& godzina, pora, nieprzewany
ci'g chwil... itd., d=uga definicja.
wg s=ownika Webstera& 1. okres
mi"dzy dwoma zdarzeniami w czasie
kt[rego co> istnieje, zdarza si" lub
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
dzia=a, mierzony lub niemierzony
interwa=, 2. zwykle w liczbie mno-
giej& okres historii charakteryzowany
przez... itd., 14 funkcji «czasu» w
punkcie I, 5 funkcji w punkcie II, i
4 funkcje w punkcie III – definicji i
opisowi «czasu», prostego odczucia,
szybkiego ko<ca nie ma.
w stowotw[rstwie czas reprezentowa-
ny jest przez litery&
t, ti, ta ¯ =ac. tempus, anglosas. tima,
>redniow. ang. time, franc. temps,
dy – kiedy(>, g(wte(nig•dy, TD,
z ¯ niem. zeit } cajt |, TZCT,
pol. raz ˘ raz dwa ]szybko\,
cz – czas ˘ w[w(wten(naten•czas
cz"sto(tliwo>:, czasto, T ˘ Cz.
=ac. tempus, tempori ]czas\,
franc. temps, anglosas. tima,
>redniow. ang. i ang. time,
ros. vremq-wremja ˘ wrzemi",
ros. has-czas ]godzina, zegar(ek\,
hastyj-czastyj ]cz"sty, powtarza-
j'cy si"; zwarty, zbity, g"sty\.
staropol. czasz, czas, czass,
wrzemi"&
1. czas, tempus&
a. bez okre>lenia,
b. w po='czeniu z przymiotnikiem&
- d=ugi, wielki, dobry, kr[tki,
ma=y,
- dawny, stary,
- dzisiejszy niniejszy, ostateczny,
po>ledni, przysz=y, rozmaity,
wieczny, wieczysty,
c. w po='czeniu z zaimkiem&
- on, takowy, ten ]ci\ ]to\, ten/e,
- jeden ]to\, niekt[ry,
- ka/dy, wszen, wszystek,
- kt[ry,
d. w po='czeniu z liczebnikiem,
e. w po='czeniu z rzeczownikiem,
2. w=a>ciwy, ustalony, stosowny,
3. okres,
4. okre>lona pora doby,
5. w czas – w miar", w sam raz,
6. sposobno>:, okazja.
staropol. naon(naten(won(
(wten•czas – teraz.
czasami
1. niekiedy, nieraz,
2. przypadkiem, mo/e ˘
czy ty czasami... np. nie wi'=e>
tego$
z czasem w miar" up=ywu czasu.
†czasny czesny.
czaso~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych
wskazuj'cy na zwi'zek z up=ywem
czasu.
†czas-nogu>lnik(ownik(
(okusiedlnica wr[/biarz.
staropol. czyassoguszlnyczy,
czassokuschedlnycze aruspie-
ces, aruspices czaszovniczi.
yy
czasoch=onny
¯ poch=aniaj'cy du/o czasu,
zabieraj'cy du/o czasu,
np. do wykonania, przej>cia, itp.
czasopi-smo(>miennictwo publ.
periodyk, wydawnictwo ci'g=e, uka-
zuj'ce si" w regularnych terminach&
dziennik, tygodnik, miesi"cznik, kwar-
talnik, obj"te wsp[lnym tytu=em.
czasopi>miennictwo, wg mSjp 1969,
jest dla mnie ˚dziwol'giem.
czasownik(owy
¯ czasu % nik ]jeden\,
dosł. jednego ]pewnego\ czasu,
staropolskiej koncepcji 022 ]od ty=u\.
rzecz ]substancja, przedmiot\ ˘
rzeczownik ]podmiot\ ˘ orzeczenie
]czasownik\.
dzi> cz">ci&
rzeczownik, czasownik – mowy,
podmiot, orzeczenie – zdania.
Od nazw przedmiot[w, rzeczy, nazywa
si" czynno>ci nimi wykonywane, np.
piasek ˘ piaskowa:, woda ˘ wodowa:,
d=uto ˘ d=utowa:, >ruba ˘ >rubowa:,
szew ˘ szy:, bicz ˘ bi:, patry ]oczy\
˘ patrze:, itp.
Czasowniki powsta=y od rzeczowni-
k[w, s' ich pochodnymi, og[lnie, bo
s' i wyj'tki&
rzecz. ˘ czas. ˘ rzecz.
grodzi: ˘ ogrodzi: ˘ ogrodzenie.
Czasowniki ko<cz' si" na litery `a:,
`e:, `i:, `y:, nie ma czasownik[w
ko<cz'cych si" na `o:.
Formami czasownikowymi s'& tym
]tymczasem\, te, de ]teraz, wtem\ ¯ =ac.
tempus, anglosas. tima ]czas\, pra ]za,
prze\, gr. pro` ¯ pro ]przed ˘ prorok\,
ist ]i>: ˘ szed=, sz=y\, bieg ]bie/'cy ˘
z biegiem, up=ywem czasu\, za(raz, z,
/e ]zr[b /e\ ¯ niem. zeit.
Koncepcja czasownik[w&
• z ty=u – czas przesz=y,
• z przodu – czas przysz=y,
• >rodek – czas tera{niejszy.
id'c z kierunkiem pisania&
ty= – >rodek – prz[d,
st'd&
• przedrostek – czas przesz=y, prze,
• przyrostek – czas przysz=y, przy.
• >rodek – rdze<, czas tera{niejszy,
W ten spos[b informacja o czasie prze-
sz=ym znalaz=a si" na pocz'tku s=[w, w
formie przedrostka, gdy dzi> by=oby na
opak& przed wyrazem czas przysz=y, za
wyrazem – czas przesz=y. Zatem czas
przysz=y wy=oni= si" z czasu przesz=ego
w po='czeniu z tera{niejszym, i jest
w formie u=omniej, stosownie do
cz"stotliwo>ci u/ywania.
• prze` ^ za ]sob'\ ˘ prze(za-sz=y,
z ty=u, co by=o,
• przy` ^ przed ]sob'\ ˘ przysz=y,
z przodu, co b"dzie.
St'd czasownik w j"zyku polskim,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
rosyjskim, i innych s=awia<skich, ma
dwa bezokoliczniki&
• bezokol. czasu tera{niejszego& bi:,
• bezokol. czasu przesz=ego& zabi:.
Jedna forma dla czasu tera{niejszego,
i liczne formy dla czasu przesz=ego, od
jednej do 16-tu& za(na(po(prze•bi:.
Czas tera{niejszy i przysz=y zwane
niedokonanym, a czas przesz=y –
dokonanym.
Rzecz powszechnie znana, przypi-
sywana czasownikom, w mSjp 1969
jako& dk, ndk }dok. i niedok.|, jedynie
w podr"czniku gramatyki nie opisana,
/e istniej' dwa – nie z naciskiem,
jasno, mo/e przez oczywisto>:. W j.
ang. jest jeden – czasu tera{niejszego.
Przez obie okoliczno>ci omal zrobi=em
“odkrycie” /e s' dwa w j. polskim; w
j. rosyjskim – te/ tak, dwa.
Na chybi=-trafi=, czyli najzupe=niej
przez przypadek, ang. i ros. odpo-
wiedniki, bezokoliczniki czas[w&
tera{niejszego i przesz=ego&
accuse obvin-qt;/it;
acquire opriobre-ta;/sti
adduce predstav-lqt;/it;
adduce priv-odit;/esti
annex prisvo-ivat;/it;
pril-agat;/o'it;
announce ob=qvl-qt;/it;
approach pribli-'at;/zit;
assuage utol-qt;/it;
smqgh-at;/it;
oblegh-at;/it;
attach prikrep-lqt;/it;
beautify prihisl-qt;/it;
bother zatrudn-qt;/it;
breathe vd-yxat;/oxnut;
butcher ubi-vat;/t;
catch dog-onqt;/nat;
compress s'-imat;/at;
sdavl-ivat;/it;
conciliate primir-qt;/it;
conclude okanhi-vat;/t;
zakl[h-at;/it;
convert obra-]at;/tit;
convey perev-ozit;/ezti
convince ube'd-at;/it;
uver-qt;/it;
correct ispravl-qt;/it;
popravl-qt;/it;
nakaz-yvat;/at;
curse prokl-inat;/qst;
deluge zatop-lqt;/it;
navodn-qt;/it;
denude ogol-qt;/it;
liw-at;/it;
desist peresta-vat;/t;
perekra-]at;/tit;
disclose paskry-vat;/t;
discover otkry-vat;/t;
disgust otvra-]at;/tit;
vnuw-at;/it;
dismiss otpus-kat;/tit;
uvol-;nqt;/it;
progon-qt;/it;
yy
dress salad zapravl-qt;/it;
dress up ode-vat;/t;
narq-'at;/dit;
drink vypi-vat;/t;
drip kap-at;/nut;
duck nagib-at;sq/nut;sq
educate vospit-yvat;/at;
encourage obodr-qt;/it;
engulf poglo-]at;/tit;
examine ispyt-yvat;/at;
dopr-awivat;/owit;
issled-yvat;/ovat;
exclaim voskli-cat;/knut;
exercise obuh-at;/it;
expedite otprav-lqt;/it;
feel o]up-yvat;/at;
find na-xodit;/jti
zast-avat;/at;
free osvobo-'dat/dit;
fret peret-irat;/eret;
irrigate oro-wat;/it;
irritate razdra'-at;/it;
glorify proslav-lqt;/it;
learn uzna-vat;/t;
liberate osvobo-'dat;/dit;
otpus-kat;/tit;
lick liz-at;/nut;
lift podn-imat;/qt;
vozvy-wat;/sit;
meliorate uluhw-at;/it;
melt raspus-kat;/tit;
merit zaslu'i-vat;/t;
mete prisu-'dat;/dit;
mix smewi-ivat;/at;
move dvi-gat;/nut;
muffle zakut-yvat;/at;
offend oskorbl-qt;/it;
operate priv-odit;/esti
outlast pere'i-vat;/t;
persuade ube-'dat;/dit;
perpetrate uhin-qt;/it;
place pome-]at;/stit;
pollute oskvern-qt;/it;
iska-'at;/zit;
produce proizv-odit;/esti
propose predl-agat;/o'it;
raise podn-imat;/qt;
rifle rasxi-]at;/tit;
ruin razruw-at;/it;
razor-qt;/it;
score zarub-at;/it;
settle pome-]at;/stit;
ustanov-lqt;/it;
posel-qt;/it;
shatter razbi-vat;/it;
to shoe obu-vat;/t;
shove pix-at;(sq)/nut;
tolk-at;(sq)/nut;
sink poni-'at;/zit;
umen;w-at;/it;
pome-]at;/sit;
sneeze hix-at;/nut;
stay preb-yvat;/yt;
stick prilip-at;/nut;
prista-vat;/t;
strike pora-'at;/zit;
udar-qt;/it;
yy
udiv-lqt;/it;
subscribe podpis-yvat;/at;
suffocate zaduw-at;/it;
suggest vnuw-at;/it;
summon priz-yvat;/vat;
taint pazvra-]at;/tit;
taste zame-hat;/tit;
teach nauh-at;/it;
obuh-at;/it;
tear raz-ryvat;/orvat;
touch trog-at;/nut;
throw bros-at;/it;,
ki-dat;/nut;
to try on primer-qt;/it;
unite soedin-qt;/it;
wake probu-'dat;/dit;
Pr[bka, bo tak i wiele innych.
Czynno>ci ruchu& i>:, chodzi:, biec,
bi:, lub bezruchu& da:, sta: ˘ stoi, s'
szczeg[lnymi czasownikami, u/ywa-
nymi w wielu innych okoliczno>ciach,
ju/ bez zwi'zku z chodzeniem, np. o co
chodzi$ ]w czym rzecz$\, o co posz=o$
przystoi  wypada, zgodny  zbie/-
ny ¯ zbiegaj'cy si", id'cy, pod'/aj'cy
to tego samego celu.
pe=na definicia ˚nr 050 czasownik,
wi"cej ˚nr 040 tabela czasownik[w,
poprzednie has=o& czas, tak/e nr 200
odmiana czasownik[w, ‘i>:», «bi:»
¯ ‘by:»; tam/e ]i wi"cej\&
s=aw.-ros.-pol. «by:» tak/e wsp[lne z
ang. «to be», staropol. YE, TC;
bezokoliczniki w j. ang. rozpoczynaj'
si" od «to», a w j. s=awia<skich – ko<-
cz' si" na& «:» w polskim, lub «ti»
w wo=y<skim; ukryte zwi'zki – czas
przesz=y te/ opisuje d{wi"k «=», «w»
jak w j. angielskim.
My>l wyk=adana, j"zyk, jest jak mur z
cegie=, gdzie s=owa s' “ceg=ami”, a grama-
tyka – “zapraw' murarsk'” je ='cz'c'.
W gramatyce, centraln' pozycj' jest
czasownik – jego odmiany przez czasy,
osoby, liczby, tryby, i przedrostki. Dla
obcokrajowc[w jest to najwi"ksza prze-
szkoda do pokonania w jego nauce.
Dlatego w=a>ciwe opisanie odmian,
tj. wszystkich, i w prosty spos[b a wi"c
zrozumia=y, i tak wyk=adanie, kluczowe
jest do jego nauki i u/ywania.
Formy s' tak wielce rozbudowane,
regu=y daj' szybko nieko<cz'ce si"
mo/liwo>ci tworzenia nowych, /e
poloni>ci gubi' si" kt[re z nich s'
w u/yciu, tj. stosowane w /ywym,
przyziemnym j"zyku, a kt[re ju/ nie,
cho: nadal zgodne z zasadami, a wi"c
teoterycznie mo/liwe. I tu nadal pole
do popisu dla polonist[w, ˚dziwol'g,
Wst"p.
czasowy
1. odnosz'cy si" do czasu,
2. trwaj'cy przez pewien okres.
¢czast s=owo wyda=o a/ 8 s=[w&
1. cze>:, 2. te>:, 3. cz">:, 4. cz'stka,
5. cz"stowa:, 6. cz"sto, 7. ciasto i
8. ciastko ]cz'stka\.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
cze>: ]szacunek\, te>: ]szacunek\,
cz">: ]element, u=amek ca=o>ci\,
cz'stka, cz'steczka ]drobna cz">:\,
cz"sto(wa: ]obdziela: cz'stkami\,
czasto ˘ cz"sto ]cz"sto – g"sto...\,
staropol. cz ^ : ˘ ciasto ]cz">: pro-
cesu wypieku, g"sta masa\ ˘
ciastko ]cz'stka\.
czastuszki dosł. cz'steczki.
kr[tkie zwrotki z przy>piewem,
wywo=uj'ce >miech, zawieraj'ce
tre>: spro>n', cz"sto ze s=owami
wulgarnymi.
w gronie os[b, jedna >piewa cza-
stuszk", po czym wszyscy przy>piew.
w mych m=odych latach s=ysza=em dwie
zwrotki, tworzone – wyra{nie – przez
Polak[w, maj'ce by: rosyjskimi lub
ukrai<skimi.
w jednej z nich zapomnia=em drugiej
linijki&
Posz=a Dunia do obory,
uwidie=a byka,
}zapomnia=em& poci'ga=a go za
narz'd rozrodu i dziwi si"|
...czto to za karowa
czto nie dajet mlika.
Przy>piew& Aj jaj, Dunia ma,
Dunia diewoczka maja.
Ja w ka=chozie urodi=sja,
ja w ka=chozie nacza= grat,
ja w ka=chozie nauczi=sja
} wulgaryzm w tej linijce |.
Przy>piew& Aj jaj, Dunia ma,
Dunia diewoczka maja.
†czasu w czasie, podczas, w razie.
=ac. durare, starofranc. durer,
>redniow. ang. duren ]trwa:\ ˘
duringe ˘ ang. during,
vo vremq-wo wremja,
ros.
v tehenie-w teczenie,
v prodol'enie-w prodo=/enie.
czasza pojemn.
puchar, naczynie o kszta=cie p[=kuli.
ros. hawa,
staropol. czasza, czassa –
1. kielich, czara,
2. danina w miodzie.
=ac. 1. calix, patera,
>redniow. ang. cuppe ˘ ang. cup,
ros. hawa-czasza, hawka-czaszka.
czaszka anat. ko>: g=owy chroni'-
ca m[zg przez urazem.
staropol. czaszka – 1. ozdobna cz">:
>wiecznika w ksztacie czary, 2. mi-
seczka /o="dziowa, 3. wkl"s=a ko>:.
˚szczalbatka, szczelbatka ]czaszka\.
gr. kranion ˘ =ac. cranium ˘
franc. la crane,
ang. skull, brain-pan; cranium,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
ros. herep=-czerep.
†czaszu=a
1. miseczka /o="dziowa,
2. muszla >limaka morskiego.
staropol. 1472 czassula cupule
coclea, 1472 czassula zamorska
coclea.
†cza>ni(e(ik czesn•y(e(ik.
czat-y(owa:
1. oczekiwa: na kogo> lub co>
>ledz'c z ukrycia, zwykle w nie-
przyjaznym celu jak zasadzka,
2. wojsk. ma by:, bo nie s=ysza=em,
u/ywa si" «warta», i po='czone tu
z «patrolem» – oddzia= /o=nierzy
ubezpieczaj'cy wojsko na postoju
}warta| lub dokonuj'cy zwiadu;
patrol }czata$, J.D.|.
ang. ambush, ros. zasada-zasada.
†cz'br, c'br, szcz'br; cz'ber
bot. cz'ber, Satureia hortensis L.
¢cz': za(na(po(rozpo(wsz•
cz':(czyna: ¯ czyn ]dzie=o\,
uczynek, przyczyna, odczyn,
wypocz':, rozpocz':, wyczyn.
~cz': ¯ czyna: ¯ czyn ]dziej\.
znaczeniowo pokr. kwas ]czynnik\,
`dzie< ]`czy<ca\ ˘ zbrodniarz ]zbro-
dzie<\, dobrodziej ]dobroczy<ca\,
dzieje ]czyny\, spodnie ]spodzie<\, i
szereg innych, ˚kwas.
dzie< – dla czynu, noc – dla snu.
za•cz': – pocz'tek da: dzie=u, przy-
st'pi: do czynu, dzia=ania
na•cz': – pocz':, na ^ po; naczynie
]pojemnik “do czynu”,
np. mieszania i innych
podobnych czynno>ci
po•cz': – wzi': si" do pracy
u•czyni: – zdzia=a:, ¯ uczynek,
uczynny ]udzielaj'cy si"\
przy•czyni: si" – troch", cz">ciowo,
¯ przyczynek
od•czyni: – odczynem traktowa:
wy•czynia: – pokazywa:, ¯ wyczyn
rozpo•cz': – pocz': szerokim
frontem, rozmachem
wsz•czyna: – zwykle o k=[tni,
burdzie, zwadzie
cz'st-ka(eczka(kowy
zdrobn. cz">:.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
staropol. czanstka, czøstki ]cz'stki,
czøstka\, sczøstka, lepsz' cz'stk",
w yey czasthcze ˘ cz'stka –
1. cz">:,
2. ze sta cz'stka – procent,
3. wsp[=uczestnictwo.
=ac. 1. pars, particula, 2. procent,
3. societas,
ang. 1. part, 2. percentage,
3. participation,
yy
ros. 1. hast;-czast, 2. procenty,
3. uhastie-uczastie.
†czban pojemn. dzban.
czber, czeber, czebr, ceber, cber,
cebr, dzber, d/ber ˚ceber.
czci-:(ciel osob. wyznaw•a:(ca
]u\wielbi•a:(ciel.
staropol. czycz, thczy ]czczij\,
czczicz ]czci:\, czczy oczcza y
maczerz ˘ czci:m :ci: –
1. powa/a:, szanowa:,
wyra/a: uznanie,
2. >wi"ci:, 3. cz"stowa:.
s=owotw. pokr. sobie& cze>:, te>:,
cz">:, ciasto. ˚cze>:.
†czcienie lit.
1. czytanie
]zw=aszcza Pisma Íwi"tego\,
2. tekst,
3. rozdzia=,
4. powa/anie, szacunek.
staropol. czciciel – czytelnik.
ang. reader,
ros. htenie-cztenie; hitatel;-
czitatel, htec-cztiec, T ˘ C.
˚czt'c ]czytaj'c\.
czcigodny osob. ¯ czci % godny.
=ac. revereri ˘ reverendus ˘
ang. reverend,
ros. uva'aemyj-uwa/aemyj,
]tytu=\ prepodobnyj. ˚csny.
czcionka poligr. podstawowy ele-
ment druku tekstu, niegdy> s=upek
metalu z kszta=tem czcionki, dzi> tak/e
elektroniczny dokument komputera z
instrukcj' do druku kszta=tu litery.
¢czciwy ¯ tszczywi ]/'dni\ ˘
u(po•czciwy – po•/adany.
czcz-o(y bez tre>ci, pusty ˘
spo/y: co> na czczy /o='dek ]na
pusty, na g=odniaka\.
staropol. 1444 iako tscza skorupa,
1446 czczego vacuum,
ca 1500 czczy cauus; tre>: ]trzcin",
¯ trost\ morsk' tszcz' ˘
staropol. czczy, tszczy –
1. pusty, pr[/ny, 2. ubogi, bez
warto>ci, bez znaczenia.
wo=. 1289 tszczywyj ]/'dny\.
†czczyca, tczyca, tszczyca
niepok[j ]tak/e ckliwo>: i nuda$\.
˚tszczyca.
†czczy: osob.
1. odczuwa: niech":, wzdryga: si",
2. oci'ga: si".
staropol. czczycz,
staropol. thczywy –
niech"tny, leniwy, wg Ss 1953.
w wo=. latopisie, pisanym 1288(89
w Brze>ciu Lit. n(Bugiem, na opak&
tszczywy – /'dny; st'd i pol. chciwy;
co> z=ego sta=o si" ze zrozumieniem,
przez pi>ca lub autor[w Ss 1953.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ang. ]questionable#\ to shrink,
2. delay,
ros. 1. s'imat;sq-s/imatsja,
2. zader'ivat;-zadier/at.
¢cze, czyn, ca, ce woda.
¢cze ^ czo s=aw.pol.
vhera – wczoraj
phela – pszczo=a
hogo – czego
˚e= – o=
czeber, czebr, czber, ceber, cber,
cebr, dzber, d/ber ˚ceber.
†czeche=, czech=o, czache=,
czach=o tkan.
1. koszula lub suknia ]szczeg[lnie
kobieca\ z bia=ego p=[tna,
2. r"cznik, prze>cierad=o
u/ywane w =a{ni.
czechizm etn. s=owo albo zwrot
w=a>ciwe j"zykowi czeskiemu, prze-
niesione do innego j"zyka.
czechizmy w Ma=opolsce – i og[lnie
w Polsce Po=udniowej – s' kwesti'
spojrzenia& element obcy czy rodzi-
my, swojski$
Ma=opolska nale/a=a do Czech, a/
gdzie> po rzek" San, odebrana Wiel-
komorawii ]Starej Morawii\ przez
Mieszka 960–††997 i jego syna –
Boles=awa Chrobrego 992–†1025.
Wraz z przy='czeniem Ma=opolski do
Wielkopolski, czechizmy wesz=y w
sk=ad Korony Polskiej ze stolic' w
Krakowie, gdzie Boles=aw przeniesi[s=
j' tam, po po='czeniu, z Poznania
]uprzednimi stolicami Polan by=y&
Gniezno, jez. Lednica\, ˚stolica.
Wielko•polska – Stara Polska,
kolebka Polan,
Ma=o•polska – M=oda Polska,
nabytek.
poza tym, polsko-czesko-niemiecki
Íl'sk wni[s= czechizmy do polskie-
go j"zyka.
†czeche=, czech=o, czache=,
czach=o tkan.
1. ˚czechlik ]koszula...\,
2. r"cznik, prze>cierad=o u/ywane
w =a{ni.
staropol. czechly, cz'chla,
1471 i 1495 toga albo czechel;
czachla, czachlow, 1478 cza-
chlow, 1491 czechla nye sdrapal.
ang. 1. shirt or frock, gown made
of white linen, 2. bath towel.
†czechlik, czachlik odzież.
koszula lub suknia z bia=ego p=[tna.
czeczota leśn.
drzewo niekt[rych drzew ]brzozy,
topoli\, o charakterystycznym
rysunku s=oj[w, u/ywane do wyrobu
mebli i przedmiot[w artystycznych.
†czeczotka ptak.
yy
wg Ss 1953& Fringilla linaria L.
staropol. 1455 czeczothka,
1472 czeczotka fflaucellus,
ca 1500 cetula czeczothka.
czeczotka
1. wg mSjp 1969& ptak. Cordelius flam-
mea ptak z rodziny =uszczak[w,
2. taniec. taniec.
†czed= lit. czyta=, wg ˚Ss 2011.
ang. read, ros. hital-czita=.
¯ ros. htenie-cztenie ]czytanie,
wyk=ad, wyg=oszenie mowy\.
†czeebu $, wg Ss 1953; do='czony
=aci<ski tekst niewiele pomocny, bo
s=owa bez zwi'zku ze sob'& czym,
czyn, czeebu, czosnek.
w moim zrozumieniu, liter[wka&
staropol. czemu – co, po co$ ˘
s=aw.-ros.-wo=. poczemu ]ang. why$\.
czego>, czego/ albo czeg[/ jęz.
czek płatn.
pisemny przekaz pieni"dzy.
czeka-:(nie
1. spodziewa: si" nast"pstwa, st'd
2. trwa: w miejscu lub w stanie bez-
czynno>ci, w przewidywaniu
tego/ ˘ do(po•czeka:,
3. gotowym by: na rzecz zamierzon',
4. zwleka: z czym. ˚czekanie.
s=owotw. pokr. `cieka: ]w ruchu by: ¯
ciec\ ˘ wy(za(prze•cieka:, uciec,
wycieczka ]nag=y wybieg z grodu\,
w g[rnym biegu rzeki ]ros. cieku\;
`cieka: ]bieg, stan ruchu ¯ ciec\ 
czeka: ]bezruchu\, staropol. cz  :.
staropol. czaka: –
1. czeka:, 2. zwleka:, AE,
czekanie, czakanie,
do(po•czeka:,
ocze•kawa:(kiwa:(kowa:.
>redniow. ang. waiten,
ang. wait, ros. 'dat;.
staropol. czakayøczy,
czekay'czy – cierpliwy.
=ac. patiens ˘ ang. patient,
ros. terpelivyj-terpieliwyj.
~czeka: czas niedok.
spodziewa: si" zdarzenia, przewidy-
wa: /e takie nast'pi, /e kto> nadejdzie,
mie: je na uwadze, rozmy>la: o tym,
lub o nim, cz"sto lub ci'gle.
ros. 'dat;-/dat,
ang. to wait for, to expect.
s=owotw. baz' «czas» ¯ ¢czes ]czesne,
doczesny, wczesny, cze>nik, i inne\,
st'd trudno>: w u=o/eniu prostej,
kr[tkiej definicji, bo i inne terminy z
czasem zwi'zane napotykaj' ten sam
problem, s' wzgl"dnie trudno uchwyt-
ne, jak przemijanie, i sam czas.
Czas jest jedynym wymiarem
Wszech>wiata, wszystko inne jest
jego pochodn', np. dystans, odleg=o>:
mi"dzy gwiazdami, mo/e by: mierzo-
yy
na, i jest, latami biegu >wiat=a, czyli
up=ywem czasu.
wg S=ownika Webstera ]Webster’s
Dictionary, 1962\, czeka: ]to wait\&
1. przebywa: w miejscu lub stanie
bezczynnym, lub w oczekiwaniu
/e co> nast'pi, jak& czekaj a/ ci"
wezwiemy, czekaj na nas,
2. gotowym by: lub w pobli/u,
jak& obiad czeka na nas,
3. by: w stanie tymczasowo niedo-
ko<czonym lub zaniedbanym,
jak& praca musi poczeka:,
4. us=ugiwa: jedzeniem, jak& “she
will wait at table” ]dzi> nie ma
zastosowania w j. polskim; to wait ˘
waitress ^ kelnerka; w dawnej Pol-
sce& ˚cze>nik – urz"dnik na dworze
kr[la maj'cy piecz" nad napojami\.
wg mSjp 1969,
• czeka:& 1. «przebywa: w jakim
miejscu, zatrzyma: si", licz'c na czy-
je> przyj>cie, na nast'pienie jakiego>
zdarzenia; by: w pogotowiu»,
2. «spodziewa: si", przewidywa:, /e
co> nast'pi, pragn': /eby co> nast'pi-
=o; obawia: si", /e co> nast'pi»
• zaczeka:& «sp"dzi: gdzie pewien
czas, zatrzyma: si" gdzie, spodzie-
waj'c si", /e kto> przyb"dzie, /e si"
co> zdarzy»
• poczeka:& «sp"dzi: gdzie pewien
czas, zatrzyma: si" gdzie, spodzie-
waj'c si", /e kto> przyb"dzie, /e si"
co> zdarzy; zwlec z czym do pewnej
przewidywanej chwili»
• przeczeka:& 1. «sp"dzi: pewien okres
czasu na czekaniu», 2. przebywaj'c
gdzie doczeka: si" ko<ca czego lub
odej>cia obecnych»
• doczeka:& 1. «czekaj'c dotrwa: do
pewnego spodziewanego momentu»,
2. «osi'gn': co, dorobi: si", do/y:
czego»
• wyczeka:& «poczeka: do pewnego
momentu, przeczeka: co; doczeka:,
zaczeka:»
˚“mas=o ma>lane”
za•czeka: – czas dok. ¯ czeka:,
chwil", spodziewaj'c
si" nadej>cia, przyby-
cia czego> lub kogo>
po•czeka: – kr[tko, po ^ za
prze•czeka: – od czasu A do B,
np. trudne czasy
do•czeka: – dotrwa: do czasu
od•czeka: – po wydarzeniu,
czas jaki>, pewien,
lub okre>lony
wy•czeka: – d=ugo, naczeka: si",
¯ wyczekiwa:, wy ^ o
†czekadlnik bot. rdest, Polygonum
Bistoria L. staropol. 1472 czekadl-
nik cerbonia, viperana.
†czekaj'cy, czakaj'cy cierpliwy.
czekan
1. laska ze stalow' g=owic',
u/ywana w turystyce,
2. dawna bro<, toporek na lasce
z m=otkiem, top[r.
s=aw. hekan,
staroros. hekan-czekan,
ros. topor-topor,
¯ w"g. csakany.
†czekan-a(ka nazwy botaniczne.
czekana – Cichorium Intybus L.
staropol. 1478 czekøna cicorea
czekanka – podr[/nik, Cichorium
Intybus L., staropol. 1472 czekan-
ka cicorea maior.
czekanie pochodna ˚czeka:.
staropol. czekanie, czakanie
1. czekanie, =ac. specere ]widzie:\ ˘
ex` % spectare ]patrze:\ ˘ exspec-
tare, expectare ]1. pierwotnie&
oczekiwa:, 2. spodziewa: si" /e co
nast'pi lub uka/e si", 3. przewidywa:
obowi'zek, w=a>ciwo>: lub koniecz-
no>: ˘ niekt[rzy rodzice oczekuj' zbyt
wiele od swych dzieci\.
2. przedmiot oczekiwania, =ac. desi-
derium, expectare ˘ expectatio,
ang. expectation, ros. o'idanie-
o/idanie ]nadzieja\ nade'da-
nadie/da, upovanie-upowanie.
†czek' $, wg Ss 1953. do='czony
d=ugi tekst w j"zyku =aci<skim,
mo/e «sta= albo czeka=». ˚czak'.
w j"zykach& wo=y<skim i s=awia<skim,
obu pokrewnym staropolskiemu, nie
by=o litery + na ko<cu czasownik[w
czasu przesz=ego.
staropol. 1464 Wilhelmus dixit&
Habes ¢sta albo czek', non tamen
suficiat tibi super hoc... et adhuc
veniens servus Ioannis... coram iu-
dicio banito recognovit sic dixisse&
Ecce capias baculum, ei decaules
istos audaceter.
czekolad-a(ka(owy(nik spoż.
1. wyr[b cukierniczy z masy
kakaowej z cukrem,
2. nap[j sporz'dzony z czekolady
rozpuszczonej w mleku lub
wodzie.
meksyk. chocolatl,
hiszp. i portug. chocolate
franc. chocolat, ang. chocolate,
ros. wokolad.
czeladni-k(ca poz. społ.
wykwalifikowany rzemie>lnik pra-
cuj'cy pod kierunkiem majstra.
staropol. czelad•nik(zin,
czelednik – 1. s=uga domowy,
dworzanin, 2. rodzina, r[d.
staropol. 1423 czeladnicoui
]czeladnikowi\, 1441 czeladnyk.
=ac. famulus, minister,
staropol. 1457 czeladnicza, 1468
czelathnyczky ˘ czeladnic-a(zka
– 1. s=u/'ca, 2. rodzina, r[d.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
=ac. ancilla, famula.
staropol. czelyadzyn ˘ czeladzin
– s=uga domowy.
†czeladnie, czelednie poufale ]$\
– wg S=ownika staropol. 1953–2002;
wg mnie& intymnie znajomy, czyli
sprawa w r"kach znawcy, profesjona=a.
staropol. XV w. czeladnye familia-
riter, czeladne familiariter,
ang. imitmately familiar.
†czeladno>: $, wg Ss 1953.
staropol. czeladnoscz familiaritas
– intymnie znajomy. ˚czeladnie.
†czeladny
1. dot. spo=eczno>ci domowej,
2. dotycz'cy rodu.
2.a. pokolenie czeladne – r[d,
2.b. ksi'/" czeladne – g=owa rodu.
czelad{ ]rzeczownik zbiorowy\
poz. społ. s=u/ba u magnat[w i
szlachty, m=odzie/; dw[r, orszak;
r[d, pokolenie.
staropol. 1395 czeladzi, 1398 i
1423 czelacz, 1410, 1423 i 1435
czeladz, 1425 swey celedzy –
1. s=u/ba domowa,
2. rodzina, r[d.
goth. 2. kuni ˘ anglosas. 2. cynn,
holend. kunne, >redniow. ang. 2.
kyn, kun, ken]ne\,
ang. 1. the servants, 2. kin,
ros. 1. prisluga-pris=uga, l[di-
ludi, 2. rodnq-rodnia,
rodstvenniki-rodstwienniki.
wo=. 1289 helœd; ]czelad{\,
helœ∂i ]czeladzi\ ˘ skr. had;
]wo=. 1428\ – ludzie, cz=owiek;
K ˘ Cz, TD, pol. czeladnik.
Cz=on «czel» ]drobny; robotnik;
s=odki\ m[g= by: podstaw' pszczela
˘ pszczo=a ]˚bar:\.
Czeladnik – wyrobnik, pracownik,
s=uga, ]...pszczo=y-robotnice$\.
†czelnik bot. Anthemis tinctoria L.
staropol. 1472 czelnyk butalmon.
†czelny naczelny, czo=owy.
¯ czo=o ]prz[d, jak prz[d g=owy\.
anglosas. formest ]pokr. starofryz.
formest, goth. furmists\, >redniow.
ang. foremeste, ang. foremost,
ros. pervyj-pierwyj,
peredovoj-pieredowoj.
czelny char.
¯ czo=o ]stawia: czo=a\,
zuchwa=y, nadmiernie >mia=y, pokr.
but•a(ny ]wyraz o negatywnym
wyd{wi"ku\.
znacz. pomieszane z ˚bezczelny.
staropol. czelny ]b"d'cy na czele\.
czelu>: szcz"ka, jama, g="bia,
wielki otw[r. wo=. o chorobie W=o-
dzimierza i ostatnich dniach jego,
1288& ápada emou vse mœso
s brady. i zouby ispodnii
yy
vygniwa vsi. i hel[st;.
borodnaa. pregnii.
staropol. czelusc, czeluscz,
czelvscz, czelu>: –
1. anat. r[/ne cz">ci g=owy&
1.a. szcz"ka, 1.b. broda,
2. jama ustna i jej cz">ci, gard=o.
†czemierzyca bot. ciemierzyca.
†czemiga med. lek wyrabiany z
8-miu cz">ci wody, i 9-tej – miodu.
staropol. 1472 czemiga mulsa,
=ac. medicamentum ex octo
aquae, novem mellis partibus
confectum,
ang. medecine made of mixed
water and honey.
†czemiorka bot. ciemiorka.
staropol. XV w. czemyorka
eleborus.
†czemlet czamlet.
†czemner czamnor, OAEO.
†czemu co.
czemu$ czemu by$ czemu/$ jęz.
†czep(owe czop(owe, OE.
czep-ek(iec odzież. rodzaj nakrycia
g=owy, noszony przez kobiety.
˚czap•ka(a ¯ kap ]g=owa\.
staropol. 1428 czepek, 1466, cepek,
1431, 1437, 1443 czepyecz.
=ac. capitis, tegimentum, calanti-
ca, chrismale,
ros. hepec-czepiec.
czep-i:(ny(ia: ]si"\ czynność.
chwy•ci:(ta:(tny,
przy(za(od•czep(ny.
~czepi: ¯ ¢czep ]='cze\.
ros. zadevat;-zadiewat,
]kogo\ pristavat;-pristawat,
ang. to catch hold of, to hook;
to vex, to provoke; to bother; to join,
to side ]with\, to take part of.
za•czepi: – czas dok. ¯ czepi:,
zahaczy:; zaczepka,
zaczep
na•czepi: – od g[ry; naczep
u•czepi: si" – uchwyci: si",
zawisn':, upiera: si"
przy•czepi: – do='czy:, przy ^ do
do•czepi: – do='czy:
od•czepi: – od='czy:
pod•czepi: – od spodu, pod ^ u
s¶czepi: – z='czy:
roz•szczepi: – roz='czy:
czepiec
1. odzież. czepek,
2. anat. cz">: /o='dka zwierz't
prze/uwaj'cych.
†czepowe, czopowe podatek
od trunk[w, ¯ kap ]g=owa\, K ˘ Cz.
¢czepy }arch.| drewniana platforma,
skrzynia, wozu wiejskiego, gnojanki
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
˘ pol. ˚przyczepa;
=ac. tribula.
¢czer, czar, cze, cza, ca,
ce, te ziemia ¯ =ac. terra
s=aw. pe]era, pol. pieczara,
nazwy miejsc. Matcze, Kotlice,
Malice, Bzite, Biszcza, Czechy,
Czerwi<, winnica, czarnoziem ¯
czar % no % ziem, i inne.
czereda społ. gromada, grupa.
hereda,
ros.
herëd-czeriod ]trzoda\.
s=owotw. pokr. ˚oczerety, TD,
Scripus lacustris, ro>liny tworz'ce
g"ste zaro>la w wodach.
czeremcha bot., drzew.
Prunus padus, drzewo lub krzew o
bia=ych, silnie pachn'cych kwiatach,
zebranych w zwisaj'ce grona.
staropol. kocirpka, pocirpka,
trzemcha.
czerep
1. anat. czaszka, 2. techn. skorupa.
ros. herep.
czere>ni-a(e drzew. Prunus avium,
drzewo z rodziny r[/owatych, o bia-
=ych kwiatach i soczystych owocach,
z pestk' w >rodku; hodowane w
sadach i przy domostwach.
Czere>nia zwana jest tak/e trze>ni'
w polsko-niem. i niem.-pol. s=owni-
ku Hanny Nakonecznej, 1943.
Czere>ni" pomieszano z wi>ni' ]w j.
ang. ta sama nazwa& cherry\&
zamieszanie& czere>nia  wi>nia&
gr. kerasion ˘ p[{no=ac. ceresia,
cerasia ˘ starofranc. i franc. le
cerise ]wi>nia\ ˘ >redniow. ang.
cheri ˘ ang. cherry ]wi>nia\,
ros. viwnq-wisznia ]wi>nia\,
franc. la cerise, niem. }saur, kwa>na|
kirsche, =ac. Cerasus. ˚wi>nia, szady.
ang. wild cherry, bird cherry,
ros. herewnq-czeresznia,
franc. le merise, niem. vogelkirsche,
waldkirsche, }süÆ, s=odka| kirsche,
=ac. Prunus avium.
dzika, ptasia “cherry” – czere>nia,
sadowa czere>nia “cherry” – wi>nia.
¢czerewi ubytek.
Latopis 1116 herevi-czerewi.
czerka: 1. dobywa: iskry z siarki
cer; ]siarka\, 2. bazgra:.
¯ s=aw.
herkat; – pisa: jak b'd{,
poherk – odr"czne pismo, zapiska.
czerkas, czerkies, cerkies char.
junak, /wawiec, zuch, >mia=ek;
brawura, czupurny. ˚chwat.
¯ czer ]ziemia\ % kas ]kasogi – sko>-
nooki, tak zwano Tatar[w\ ˘ Czerkasy.
tak/e& >redniow. ang. cros ˘ kres ˘
yy
czerk ]kresczerk; s=aw.-ros. cz 
pol. >\ ˘ pod(kre>li: ^ pod(czerknut,
wykre>li: ^ wyczerknut;
Czerkasy ]plemi" przy granicy\;
drugie wyja>nienie, cho: logiczne
i wymiany d{wi"k[w stosowane w
Wiekach Írednich, zbyt d=ugie w
liczbie zmian, przej>:, i przez to ma=o
prawdopodobne.
¢czermie< bot. rumian.
Latopis 1116 hermen;-czermie<.
¢czern~
1. wysoczyzna, miejscowo>ci z t'
sylab' by=y niegdy> grodami
]budowane na wysokim miejscu\,
np. Czerwin, Czersk, Czeczersk,
Czernobyl i inne,
2. s=aw.-wo=. rudy, np. Wsewo=od
Czerny,
3. stary, np. Czerniak[w ^ Czarnolas
^ Starolas ]`k[w, `kow – las\,
4. karn ˘ czerny ]karny, poddany\ ˘
czerni ludzie.
czernica, ¢czyrnica bot. czarna
bor[wka, Vaccinium Myrtillus L.
staropol. 1472 czyrnicze moracella.
czerni: ¯ czarny, ciemny; ˚czarno.
†czerni: si", ¢czyrni: czernie:.
staropol. 1461–1467 cirszny sza.
czerni: ]si"\ malowa: na czarno.
~czerni: czas niedok.
¯ s=aw. czernyj ˘ pol. czarny.
my>lowo&
• dzie< – biel ˘
w bia=y dzie< ]pe=ni' dnia\,
• noc – czer< ˘
ciemno>ci ]zmierzch\.
st'd czer< jest przeciwstawieniem
bieli, i tak powsta=y te terminy.
przy tym,
• biel ˘ bia=y ^ niski lub p=ytki,
• czer< ˘ czarny ^ wysoki lub g="boki
zwierciadlane odbicia, pod powierzch-
ni' wody – te/, st'd
Morze Bia=e – p=ytkie,
Morze Czarne – g="bokie,
i inne czarno  bia=e terminy, jak
Leszek Bia=y i Leszek Czarny.
dzie< – dla czynu; noc – dla snu.
dzie< – pozytyw, dla ludzi i anio=[w,
noc – negatyw, dla diab=[w, duch[w.
z kolorem czarnym zwi'zane s' r[/-
nego rodzaju nieszcz">cia, k=opoty np.
czarna godzina, kolor /a=oby.
Me poja>nienie jest proste, czarno na
bia=ym, nieprawda/$ ˚bia=y, gdy
wyk=adnia wyobra/e< akademik[w&
wg mSjp 1969 has=o czarny ma 7 r[/-
nych zastosowa<&
1. «koloru najciemniejszego ze
wszystkich»,
2. «ciemny, wyra{nie odbijaj'cy si"
od ja>niejszego t=a»,
3. «mroczny, nie o>wietlony»,
yy
4. ‘maj'cy ciemn' sk[r", ciemne
w=osy»,
5. «brudny, powalany»
}rud, wa= ^ ziemia ˘ g(ruda, J.D.|,
6. «nie/yczliwy, szkodliwy,
z=o>liwy, niegodziwy, zgubny»,
6.a. «osoba o z=ych sk=onno>ciach,
wyst"pna»,
6.b. «w utworach literackich po-
sta: przejawiaj'ca z=e sk=onno-
>ci, dzia=aj'ca na szkod" postaci
dodatnich»,
7. «smutny, trudny do zniesienia, nie-
pokoj'cy, z=owieszczy,
z=owr[/bny».
Nauka nie by=aby Nauk', gdyby proste
rzeczy wyk=adane by=y prosto.
s=owotw. pokrewnych jest szereg
nazw, kt[rych wszystkich trudno mi tu
wymieni:, w j. polskim i rosyjskim;
z polskich& czernica, czerni: i czernie:,
czernid=o, ale czer< ]t=um, ci/ba, po-
sp[lstwo\ ¯ starobia=orus. czernye ludi
]“czarni ludzie”, tj. poddani ¯ karni,
KCz\, z ang.-ros.
]siostra zakonna, nun\
hernica-czernica,
]dark-brown\ hernoburyj,
]blackish, rather black\ hernovatyj,
]in the rough\ hernovoj,
]black haired\ hernovolosyj,
]black eyed\ hernoglaznyj,
]black earth, mould\ hernozëm,
]the black art, magic\ hernokni'ie,
]leafy forest or wood\ hernolesle,
]dark-complexioned, swarthy\
hernomazyj,
]blackness, darkness\ hernota,
]soiled linen\ hërnoe bel;ë,
]to lay by for the rainy day\ bereh;
dene'ku na hërnyj den;,
]a fatal, unlucky day\ hërnyj den;,
]ebony, pol. heban\ hërnoe derevo,
]backstairs\ hërnaq lestnica,
]daybook\ hërnaq kniga,
]rough, dirty work\ hërnaq rabota,
]the mob, the rabble\ hërnaq sotnq,
]inferior cook\ hërnaq kuxarka,
]jet-black, pitch black\
hernym-herno,
ros. hernit;-czernit ¯ hërnyj,
ang. to black]en\; to colour black;
to slander, to calumniate.
po•czerni: – pokry: czarn' farb',
zabarwi: na czarno
po•czernie: – pociemni:, sta: si"
czarniejszym lub
czarnym
o•czerni: – obmawia:, szkalowa:,
przedstawia: kogo w
z=ym >wietle
pod•czerni: – troch", przyciemni:
¢czernid=o, †czyrnid=o
staropol. czyrnid=o, czyrznid=o –
1. p=ynna czarna farba u/ywana
do pisania, atrament, farba,
2. bot. Melampyrum arvense L.
staropol. 1471 czirnidlem,
1466 czyrznydlo, XV w. cirnidlo,
nazwa bot. 1464 =ac. Melampyrum
arvense ]pro czyrniecz\ sulatrum,
1475 cyrny}e|cz salatrum.
franc. 2. melampyre, ble de vache,
ang. 2. cow-wheat,
staroros. 2. Ivan-da-Mar;q.
†czerniec, ¢czyrniec bot.
1. Melampyrum arvense L., staropol.
1472 czernecz maurilia,
2. Solanum nigrum L.,
staropol. 1464 czywiecz
]w miejsce czyrniecz\ sulatrum.
czernie: proces.
†czerniwy, ¢czyrniwy czarniawy.
staropol. 1421 czirniui,
=ac. niger.
czer-<(nie:
wsp[lne ze s=aw.-ros. hern;.
kolor w"gla, ciemnej, bezgwiezdnej
nocy,
hist. czerni' “ja>nie o>wiecona”
szlachta zwa=a lud poddany, zapew-
ne jako «niepi>mienny, ciemnot"»;
«lud» by= w liczbie pojedy<czej, cz=e-
kiem, licem, st'd «ludzie» ]l. mn.\, dzi>
«lud» w l.mnogiej, plemi".
s=owotw. pokr. jagoda czernicy.
wg mSjp 1969&
1. czarny kolor, czarno>:,
2. czarne ubranie, czarna tkanina,
3. ciemno>:,
4. czarny barwnik.
czerpa-:(k(rka
nabiera: cieczy lub substancji mia=kiej,
sypkiej, do kubka, czaszy, wiadra.
ros. herpat;,
staropol. czyrpa:, czyrzpa:;
staropol. czirpacz, czyrpaal, czer-
paly vod', wodi czyrzpacz,
wod" czyrpano, czyrpa: wody.
staropol. na(wy•czerpa:, wyczer-
pawa:, na(po(wy•czerpn':.
starofranc. la sasse, escope
>redniow. ang. scope ˘
ang. to scoop, ros. herpat;-
czerpat, kovw-kowsz, herpak=.
na(wy(za•czerpa:.
czerstwy spoż.
krzepki, twardy ]o chlebie\.
staropol. czerstwy ]rze>ki, /ywy,
dziarski\.
ang. vigorous,
ros. sil;nyj-silnyj.
¢czerw, †czyrw, czyrzw
1. s=aw. p"drak, robak, larwa,
2. ci'/a. w Latopisie 1110–1116 i
Powie>ci wrem. let 1118, o staro/.
Amazonkach, ich metodzie rozp=adza-
nia si"& Ot nich zaçenßim w czerwie,
paki razbiegnutsja otsiudu wsi ]zasz=e
w ci'/" przecz rozchodz' si"\. ...v
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
her;ve zahat ]zasz=a w ci'/"\.
1. p"drak, robak; la ]ziemia\ ^ cze
¯ terra ]ziemia\ ˘ p"drak ^ czerw,
2. ci'/a ˘ >wi"to ˚Kupa=y 23 czerwca,
staropol. czyrw, czyrzw –
1. robak, 2. czerw drzewny,
tj. robak gryz'cy drzewo.
1. czirw, dal czirzwom ]da= czer
wiom\, czyrzw nalazl w nyem,
2. 1436 czyrzwy toredo vermis
1436 czyrzwy teredo vermis,
ca 1500 czyrw drewny teredo.
=ac. 1. vermis ]robak\, 2. Anobium
pertinax L. ]robak gryz'cy drzewo\.
s=owotw. pokr. krew, K Cz&
k•re•w  cz•er•w ˘ czerwony i in.
czerwcowy czerwienny.
staropol. czyrwcewy, czyrcowy,
czyrzwcewy, czyrzwcowy –
czerwony, purpurowy, szkar=atny.
staropol. 1471 czirwczewe ]lub\,
czyrzwczczewe albo czyrzwyewe,
=ac. coccineus,
ang. deep red, purple.
czerwczyk owad. gat. chrab'szcza,
owad podobny do majowego, szkodnik
zb[/, pojawiaj'cy si" w czerwcu.
czerwiec, †czyrwiec miesi'c do za-
chodzenia “w czerw” ]w ci'/"\, by
por[d nast"powa= wczesn' wiosn'
nast"pnego roku, z przylotem ˚bocia-
n[w. St'd bajka dla dzieci, /e bocian
niemowlaki przynosi. Íwi"to zwi'zane
z obchodami bo/ka Kupa=y, przenie-
sione na dzie< «>wi"tego Jana» ]24
czerwca\, st'd “>wi"tojanki” – zwyczaj
puszczania wiank[w na p=yn'c' wod",
tj. na los szcz">cia. ˚czerw.
s=aw. w czerwie by: ]w ci'/y\ ¯ czerw
]p"drak, larwa\, miesi'c czerwiec ]naj-
lepszy do zachodzenia w ci'/", >w.
Kupa=y ]23 czerwca\.
robak ¯ robal ¯ labor ]1. praca, 2. b[le
porodowe, i inne znacz.\, wi"cej ˚orn.
staropol. czyrwiec –
1. owad. nazwa owada,
Porphyrophora Polanica L.,
staropol. 1437 cirwecz kermes,
1472 cziruecz, ros. hervec=
]franc. la cochenille, le kermes\
2. farba czerwona do barwienia ma-
teria=[w, 1412, 1429 ¢czirwicz,
3. w[wczas czwarty, dzi> sz[sty mie-
si'c roku, lub sierpie< – 6-ty mie-
si'c roku,
ca 1455 cirvyecz, 1471 czirwyen,
XV w. Czyrvyen Iunius,
=ac. mensis Junius,
XV w. schyrpen al. czyrwyen
]sierpie< inaczej czerwiec\,
4. trzy nazwy botaniczne& a, b, i c&
4.a. Scleranthus annuus L.,
czyrnyecz ]pro czyrnuyecz\,
4.b. Polygonum Persicaria L.
1472 cziruecz pulicaria nostra,
4.c. Pimpinella Saxifraga L.
yy
ca 1465 czyrvyecz pollium mon-
tanum, 1478 czyrvyecz pulum
montanum.
czerwie-<(niec(ni: si" ¯ krew;
podstaw' karmin ]kolor jaskrawo-
czerwony\ ˘ czerwin, K ˘ Cz,
franc. carmin, ang. carmine ¯ >red-
niow. =ac. carminus ¯ carmesinus
]purpura, ang. purple, crimson\,
i k•rew – cz•erw, rewerw.
grody Czerwi<skie ]w tym Czermno,
Uchanie\ ¯ Ru> Czerwi<ska ]na wy/y-
nie\; wysoko>: kodowana kolorami&
biel – nizina, ni/, ˘ Bia=oru>,
czerwi< – wy/yna, ˘ Ru> Czerwona,
czer< – wysoczyzna, g[ry, wy/,
˘ Czarny Staw, Leszek Czarny.
staropol. czyrwie-<(niec(ni: si" –
1. czerwiec, 2. sierpie<.
staropol. 1461–1467 cirvyeni sza
rubescit, s=owotw. poch. sczerwie-
ni:, uczerwieni:, poczerwieni:.
=ac. rubescere.
ang. redness, ros. krasota-
krasota, kraska-kraska.
¢czerwieniec, †czyrwieniec
tkan. materia= szkar=atny.
staropol. sz czyrwyencza,
1471 czirvyencza.
=ac. purpura.
¢czerwiowy, †czyrzwiewy
robaczywy. staropol. czyrzwiewy –
1. zool. robaczywy,
2. kolor. szkar=atny.
staropol. XV w. fructus czirzwewi,
szkar=atny& czyrzwczczewe inaczej
czyrzwyewe cocco, czirwczewe.
=ac. 1. vericulosus, 2. purpureus.
†czerwonka bot.
Panicum sanguinale L.
staropol. czyrwonka.
staropol. 1472 czirvonka milium
canis.
czerwonka med.
1. med. ostra choroba zaka{na,
owrzodzenie i zapalenie jelita
grubego,
2. wet. zara{liwa choroba >wi<.
czerwono~
pierwszy cz=on wyraz[w z=o/onych,
a. oznaczaj'cy odcie< czerwony,
b. przedmiot koloru czerwonego.
czerwono-bia=y kolor.
¢czerwonocisawy, †czyrwono-
cisawy ]tylko o ma>ci ko<skiej\
czerwonokasztanowany.
staropol. 1472 czyorwnoczisszavi
]pro czyrwonoczisszavi\.
czerwonosk[rnictwo garb.
spos[b garbowania sk[r przeparata-
mi ro>linnymi.
czerwonosk[ry kolor.
maj'cy czerwonawy odcie< sk[ry,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ameryka<skich Indian tak okre>lili
pierwsi przybysze, mniemaj'c /e s'
w Indiach.
¢czerwono>:, †czyrwono>:
1. rumieniec ]wstydu\,
staropol. oblaw sz' czerwono-
scz', tho gest sze sromem
]obla= si" czerwono>ci', to jest
za(wstydzi= si" – obla= si" wstydem\.
=ac. rubor.
2. czerwona glinka, ochra.
staropol. 1471 czirwonosczi'
rubrica. =ac. rubrica.
czerwony kolor. kolor pierwszego
pasma t"czy, kolor krwi, czere>ni.
s=owotw. baz' krew, KCz,
k•re•w  cz•er•w, tak i krupny
k•ru•p  k•ur•p ˘ Kurpie,
k•ro•w]a\  k•ar•w ]w[=\, i inna,
znana mi pisownia krwi, wulgaryzm
daj'ca, krewk' osobowo>: ¯ ang.
blood }bl˙d|, U ˘ E.
staropol. czyrwiony, czyrwony,
czyrzwiony, czyrzwony –
1. czerwony, szkar=atny,
2. rudy, gniady,
2.a. o w=osach ludzkich,
2.b. o ma>ci zwierz"cej,
3. ze z=ota, wysokiej pr[by,
4. z bia=o>ci czerwony – r[/owy ˘
staropol. barwa, cebula, czerwono-
cisawy, d'b, glinka, gorczyca, ja-
goda, konopka, korze<, kosaciec,
kulik, lebiodka, niemoc, porzeczki,
r[/a, ziele.
staropol. 1466 czyrwone roses.
=ac. ruber, purpureus, coccineus,
staronord. rauthr,
anglosas. read, niem. rot,
>redniow. ang. rede, redde,
ang. red, ros. krasnyj-krasnyj.
czerwony polit.
bia=y - 1. niski, kr[tki ]short\,
2. ma=y, mniejszo>:,
меньше-mieńsze,
czerwony - 1. wy/yna, wy/ej,
2. wi"cej, wi"kszo>:,
больше-bolsze,
3. красный-krasnyj,
czarny - wysoki;
bia=y ˘ bie=oarmiejec, mie<sze-
wik, Bia=oru>, i inne,
czerwony ˘ krasnoarmiejec, bolsze-
wik, Ru> Czerwona,
Красная Армия, cz=onek
partii komunistycznej.
jest to kodowanie jak Wielko` ]Stara,
stolic' Gniezno\ i Ma=opolska ]M=oda
Polska, stolic' Krak[w\, ˚symbol.
Czerwony – cz=owiek spod “czerwie-
ni” – bolszewik, lewicowiec, socjali-
sta, komunista, wierz'cy w utopijny
system spo=eczny na Ziemi, w kt[rym
nie b"dzie wyzysku cz=owieka przez
cz=owieka, wszyscy b"d' pracowa: ile
tylko si=, a dostawa: wynagrodzenie
yy
takie, jak i inni, po r[wno wszystkim,
nie b"dzie strajk[w ]bo gospodarka
planowana\, wi"zie< ]dla przest"p-
c[w\, pieni"dzy ]bo to kapitalistyczna
rzecz\ }pieni'dz istnieje od tysi"cy lat,
wygodny po>rednik wymiany r[/nych
towar[w i us=ug na inne, J.D.|, a ustr[j
ogarnie ca=y Glob.
o naiwno>ci#
niepi>mienni – idea komunizmu,
r[wno>ci ludzi, na Nauce zasadza si",
g=osili wszem, nie ci'gn'c na jakiej to,
przez kogo i na jakiej podstawie za=o-
/enia te maj' by: prawdziwe.
i nabijali si" z hitlerowskich Niemiec,
/e na uwadze maj' narodowy socjalizm
]dobrobyt tylko w Niemczech\ – co za
ciasne g=owy# Mi"dzynarodowcy... my
mi"dzynarodowy zak=adamy#
mSjp 1969, pisany w latach komu-
nist[w u w=adzy, opisa= jedn' cech'
wi"cej& cz=owiek o pogl'dach, zapa-
trywaniach post"powych;... rzeczywi-
>cie, za daleko post"powych, do utopii,
nale/a=oby doda:.
za=o/ony w Rosji, 1917(19 przez le-
wak[w, mi"dzynarodowc[w, g=[wnie
z plemienia Lewi, Lewit[w.
wi"cej ˚komunista, demagog.
¢czerwotoczyna pr[chno drzewa
stoczonego przez czerwie.
staropol. czyrwotoczyna.
¢czes czas, cz">:, cz'stka.
do(wsp[=(jedno•czesny, cz"sty ]i
pochodne\, czeka: KS, Czes=aw.
czesa-:(k(lnia(nka(rka(: si"
1. włos. grzebieniem porz'dkowa:
w=osy we fryzur",
2. oczyszcza: z pa{dzierzy surowce
w=[kiennicze jak len, konopie,
we=na, bawe=na, przy pomocy
specjalnych szczotek metalo-
wych, grzebieni lub maszyn,
3. akcja w szyku grzebienia –
czesanie l'du tyralier' ludzi,
s=owotw. pokr. ˚czosy ]pukle\,
s=owotw. baz' drapa: ˘ pokr. czo-
chra: ]wichrzy: w=osy, sier>:\. ros.
hesat;-czesat ]drapa:\.
ang. to comb, to dress ]the hair\,
ros. prihësyvat;/sq.
staropol. ca 1455 czoschacz;
cosacz, ca 1500 czesze, i czosali
s', 1437 czess' scalpo ˘ czosa:,
OE –
1. czesa:,
2. ca=' gar>ci' zrywa: ]np. owoce\,
3. skroba:, drapa:.
staropol. o(po(roz(s(u•czesa:.
za(u(przy(wy(roz(s•czesa:.
~czesa: czas niedok., dosł. =adzi:.
1. uk=ada: na g=owie w=osy przy
pomocy grzebienia, szczotki,
2. pozbawia: surowce w=[kiennicze
stwardnia=ych {d{be=, =odyg, za
yy
pomoc' specjalnych szczotek meta-
lowych, grzebieni, lub maszyn.
znaczeniowo pokr. grabi: ¯ grabie ¯
grab ]chwyci:, j':\ ˘ grzebie<.
s=owotw. pokr. czochra:, OE ]wi-
chrzy: w=osy\, czochra: si" ]drapa: si"
r"k'\, czy>ci:, staropol. YE.
ros. hesat; ]1. czesa:, 2. drapa:\,
ros. prihësyvat;/sq,
ang. to comb, to dress ]the hair\.
za•czesa: – czas dok. ¯ czesa:
u•czesa: ]si"\ – u=o/y: w=osy
prze•czesa: – na wskro>, na wylot
np. las, tyralier'
przy•czesa: – troch", przy ^ pod
wy•czesa: – na zewn'trz,
np. wszy
roz•czesa: – w r[/ne strony,
szczeg. d=ugie
czesko-s=owacki etn.
czeski etn. okre>lenie wyrob[w lub
pieni"dzy z Czech pochodz'cych.
staropol. czeszky, czesky.
=ac. Bohemicus.
†czesne ¯ czasowe ]okres.\ ¯ czas.
staropol. czestne – op=ata na rzecz
s"dziego. ˚czasownik.
czesne szkoln.
w Polsce przedwojennej 1939–1945,
op=ata za nauk" wnoszona przez
uczni[w w szko=ach >rednich i wy/-
szych.
†czesno uczciwie. ¯ cze>: ¯ czest.
staropol. czeszno,
staropol. czesno>:, czestno>: –
cnotliwo>:.
ang. honestly ¯ honesty, ros.
hestno-czestno ¯ hestnost;.
†czes-no>:(tno>: cnotliwo>:.
†czesny, czasny, cza>ni,
cza>ny, cze>ni, cze>ny ¯ czas;
1. doczesny, ziemski, 2. przemijaj'cy,
nietrwa=y, 3. okresowy, 4. wczesny,
5. dojrza=y, 6. zale/ny od czasu.
†czesny, czestn-y(ie osob.
1. cnotliwy,
2. czcigodny, dobrze urodzony,
3. przedni, wyborny. ˚czsny.
staropol. czestnie –
1. cnotliwie, uczciwie,
2. z czci'.
†czestnik, cze>ni-k(ca poz. społ.
urz"dnik, dostojnik; /ona cze>nika.
†czestowa: osob. czci:, szanowa:.
cze>: s=awa, honor, powa/anie,
uznanie, szacunek.
¯ czest, pol. ST ˘ ÍÇ.
s=owo czast wyda=o a/ 8 s=[w&
1. cze>:, 2. te>:, 3. cz">:, 4. cz'stka,
5. cz"stowa:, 6. cz"sto, 7. ciasto i
8. ciastko ]cz'stka\.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
cze>: ]szacunek\, te>: ]szacunek\,
cz">: ]element, u=amek ca=o>ci\,
cz'stka, cz'steczka ]drobna cz">:\,
cz"sto(wa: ]obdziela: cz'stkami\,
czasto ˘ cz"sto, staropol. cz ^ : ˘
ciasto ]cz">: procesu wypieku\ ˘
ciastko ]cz'stka\. ˚¢czast.
u•czciwy  po•czciwy, u ^ po.
staropol. czescz, 1420 czsso sse
yego czczy tycze ]czci' si" jego
czci\, 1433 na czescz gego ]na
cze>: jego\ ˘ cze>: –
1. cze>:, dobre imi", honor,
2. chwa=a, s=awa, rozg=os,
3. cnota, dobre obyczaje,
4. si=a, moc,
5. szacunek, uszanowanie,
6. godno>:, zaszczyt,
7. ozdoba, chluba,
8. stan,
9. uczta, pocz"stunek.
ang. honour, reverence,
ros. hest;-czest,
pohtenie-pocztenie.
wo=. 1289 s= hstπ[ ]z czci'\,
beshestπe ]nies=awa\,
¢cze>nie
1. docze>nie,
2. w stosownej porze.
staropol. cza>nie, czasznye.
1. †cze>nik, cza>nik poz. społ.
staropol. 1392 czasznik,
1394 czesznikoui Kalisiensi,
1404 czesnik,
1410(13 do pana czesznika;
XV w. stolecznyk, czesnyk, tribu-
nus, ca 1455 czasznyk pincerna;
...bom ia bil czesznykem kro-
lyowim ]ego enim eram pincerna
regis\, 1493 na prosb' pana
czesnyka, 1498 czeshnyka ˘
czestnik – urz"dnik kr[lewski
kt[ry mia= piecz" nad napojami
lub honorowy urz"dnik ziemski.
¯ ang. to wait ]s=u/y: jad=em; podczas
posi=ku, s=u/y: jad=em przy stole, ang.
to serve food at a meal, with at or on& as
she will wait at table\ ˘ waitress
]kelnerka\.
zdecydowanie, cze>nik z j. ang.
zaczerpni"ty, gdy/ tylko w j. ang.
to wait zwi'zane jest z&
1. czekaniem ]¢czes ˘ czas\,
2. s=u/eniem jad=em przy stole,
oba w j. staropol. czes, czas ˘
czeka:, wsp[=([w•czesny, czesne,
cze>nik ^ cza>nik, czasto ^ cz"sto.
Lecz ˚stolnik mia= st[= kr[la w
pieczy – co> z=ego ze znalezieniem
odpowiednika w j. angielskim.
Sprawdzi=em wi"c z tre>ci' Ss 1953, a
tam, w>r[d cytat[w, nie ma nic co nale-
/a=o do jego obowi'zk[w.
˚cze>nik ^ cza>nik, tom I, str. 397.
=ac. pincerna ]szef s=u/by kr[la,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
mia= piecz" nad napojami – winem,
ang. king’s butler\.
2. †cze>nik ˚czestnik.
†czeywyana bot.
nasienie jask[=czego ziela,
semen Chelidonii maioris L.
staropol. XV w. celidonie semen
vlg. czeywyana.
†cz"sny $, osobisty, wg Ss 1953.
staropol. zaloba personna, tho
gest cz'sna, yako gest o dlugy
abo khtorekole rzeczy ginsze
zastawne ]cz'sna ^ nieszcz"sna\,
wynika ze znaczenia “smutna osoba,
to jest nieszcz"sna jako jest – kt[ra
jest – w d=ugach albo kt[rekolwiek
rzeczy jinsze – inne }da=a w| zastaw”.
†cz"stnie wg cz">ci, stosownie
do cz">ci. staropol. 1428 czøsthnye
proporcionaliter.
†cz"stnik społ.
1. posiadacz dzia=u, cz">ci maj'tku,
2. wsp[=sprawca.
¯ cz">: ¯ cz"st.
staropol. 1399 portionarios vlg.
cz'stniki, 1405 pro czanstnyky.
=ac. 1. possessions consors,
2. particeps, wg Ss 1953.
ja s'dz", /e s=owem tym jest wsp[l-
ne obu =ac. participans ˘
ang. participant,
ros. uhastnik-uczastnik
¯ hast;-czast ]cz">:\.
†cz"stny roki ma=e – odbywaj'ce si"
co miesi'c. ˚rok ]czas, pora\.
staropol. tosz o roczech cz'sth-
nych, tho gest malich,
ang. monthly gathering, session.
cz"st-o(y(o>ciomierz(tliwo>:(
(tliwy o znacznej liczbie w za=o/onym
czasie, zdarzaj'ce si", wyst"puj'ce
w ilo>ci wi"kszej ponad przeci"tn',
spodziewan', odczucia. s=owotw.
pokr. g"st•o(y ˘ cz"stok[= – pali-
sada, gdy jeden pal obok drugiego.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
s=owotw. pokr. ¢czast ˘ ¢cz"st ˘
cz"st(o(y – g"st(o(y, ˚nr 002. B. b.
cz"sto(wa: ]czasto, staropol. cz ^ :
˘ ciasto; sz ^ > ˘ rysz ^ ry>\. ˚k"s.
niecelnie w mSjp 1969.
staropol. czøsto vydzicze; czøsto
zbawyal yee; iacosm co czøsto
sgrzessil; gesz czansto popelny-
ay'; czastho; thegosch cz'sto
wzywamy ˘ cz"sto – wiele razy
ang. often, frequently,
ros. hasto-czasto. mnogo raz.
wo=. 1289 hasta≥ ]cz"ste\ ¯
hastπi, hastyj ¯ hasto ]cz"sto\
˘ ukr. hastij ]cz"sty\,
cz"stok[= palisada, ostrok[=,
yy
ogrodzenie z drewnianych pali, za-
ostrzonych u g[ry, wbitych w ziemi"
jeden obok drugiego ]g"sto\, dawna
budowla obronna osiedli.
˚sad gdzie k[= ^ pal, sada ^ g"sto.
ros. hastokol.
cz"sto-kro:(>: wielokro•:(tnie.
s=owotw. pokr. g"sto.
staropol. cz'stokrocz.
=ac. frequenter; frequens,
frequentis ˘ frequentia ˘
ang. frequency ˘ frequent ˘
ang. frequently, repeatedly,
ros. hastnost;-czastnost.
cz"stotliwo>:
liczba, nat"/enie, wielokrotno>:,
wyst"powania czego> w czasie.
cz"stowa: spoż.
pierwotnie& podawa: ciastka do spo-
/ycia; dzi> podawa: cokolwiek w
niewielkiej ilo>ci, dla smaku.
cz"sto(wa: ]czasto, staropol. cz ^ :
˘ ciasto; sz ^ > ˘ rysz ^ ry>\.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
staropol. cz"stowa:, czestowa: –
1. czci:, szanowa:,
2. wsp[=biesiadowa:.
wsp[lnym dla obu jest s=owo czast
kt[re wyda=o a/ 7 s=[w& cz">:, te>:,
˚cze>:, cz'stka, cz"sto, cz"stowa:,
i ciasto.
cz"sty zdarzaj'cy si" wielokrotnie
w kr[tkim okresie czasu, nagminny,
ustawiczny.
staropol. ca 1428 czenstemu;
czanst' roszmow'; cz'sty
goscz, czanstimy frequentatis
laudibus; cz'ste, vstavyczne;
cz'sta a naboszna modlitwa.
niem. 1. häufig, 2. oft,
franc. frequenter, ang. frequent,
hastyj-czastyj, mnogo-
ros.
kratnyj-mnogokratnyj.
cz">-:(ciowy, po cz">ci
u=amek, wycinek, odci"ty, oddzielony
kawa=ek, porcja podzia=u.
cz">: a wyj'tek – wszystkie cz">ci
sk=adaj' si" na ca=o>:; wszystkie
wyj'tki nie stanowi' ca=o>ci.
teść  cześć  część  ciasto
(tiesto)  często (czasto), gęsto 
ciastko (cząstka)  częstować.
s=owotw. pokr. uczestnik ¯ u % czest
]cz">:\ % nik ¯ =ac. parti ]cz">:\ %
cipans(cipatus ¯ pars, partis % capere
]bra:\, w patris – nieme S.
s=owotw. pokr. ˚cze>: ]szacunek\,
te>: ]szacunek\, ciasto ]cz">:\ ˘
ciastko ]cz'stka\, cz"sto(wa:
]czasto, staropol. cz ^ : ˘ ciasto\,
wo=. 1289 hast;-czast(czas:,
ros. hastnost; -czastnos: ]cz">-
ciowy, szczeg[lny, t=um. na j. ang.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
partial, particular, special\,
staropol. cz">: – 1. cz">:, 2. udzia=,
3. maj'tek, 4 zast"p, 5. strona >wiata,
˚czesny(czasny, czas.
>redniow. ang. i ang. half } haf | ]p[=\
˘ staropol. huf ]hufiec, oddzia=\,
s=aw.-staroros.-wo=. polk=-po=k ¯
pol=-po= ]p[=\ % k=-k ]ku, do, na\.
¢czi, ci, cy /e, ]w pytaniach\ co.
Latopis 1116 hi-czi, ci-ci, cy-cy.
¢czi ]w pytaniach i wahaniach\ czy,
lub, cho:. staroros. hi-czi.
¢czili czyli.
staroros. hili-czili, ros. ili.
¢czin pora, czas.
Latopis 1116 hin=-czin.
czirej gotowa:, wrz'tek.
ros. hirej.
¢cziry odzież.
buty. staroros. hiry-cziry,
ros. baszmaki, ang. shoes.
czk-a:(awka(n': fizjolog.
nag=e, mimowolne skurcze drgawkowe
przepony brzusznej z jednoczesnymi
skurczami mi">ni krtani, i charakte-
rystycznym odg=osem.
¯ tka: ]czka:, TCz\ ˘ zatyka:,
kawka – ptak zatykaj'cy kominy,
st'd s=owotw. pokr. czkawka –
zatykanie dr[g oddechowych,
tak/e szczeka:, szczeg[=, szczelina,
kapiszcze, i inne ¯ szcze` ]dr[b,
drobny, drobiazg, ma=y\.
staropol. XV w. sczkam singulto,
sczka singulat, zczkawka singu-
latus, sczk'y', 1478 sczkanye
singulatus ˘ szczka•nie(:,
˚hessicz.
niem. schlucken ]czka•:(wka\,
starofranc. hoquet,
>redniow. holend. huckup,
ang. hiccup; hikop, hickock,
franc. Walon[w hikett,
ros. ikota-ikota, ikat;-ika:,
†czliwo>: ˚cze>:, szacunek.
cz=ap(a: ruch. wolny krok,
niedba=y ch[d, z odg=osem.
†cz=eczny cz=owieczy.
cz=ek(okszta=tny skr. ˚cz=owiek.
kto>, ktokolwiek, ka/dy, osoba
nieokre>lona, lub o sobie& b'd{ tu,
cz=eku, m'dry.
staropol. 1423 ale gest dobry
czlek yako gyni ]cz=ek jak inni\,
przesz ktorych czlek bycz nye
moze ˘ cz=ek –
1. cz=owiek, 2. poddany, s=uga.
ang. 1. a man, 2. servant,
ros. helovek, 2. sluga-s=uga.
cz=on(ek(kowa:(kini(kowstwo(
(kowski społ.
jedna z kilku lub szeregu podobnych
yy
jednostek, sk=adaj'ca si" na wi"ksz'
ca=o>:.
staropol. 1444 czlonky, stawy;
rospusczy czlonky tensa laxa vi-
scera; alybo czlonkv ˘ czlonek –
1. cz">: cia=a, 2. sk=adnik psychiki,
3. punkt, paragraf, artyku=.
=ac. secare ]ci':\ ˘ segmentum ˘
ang. segment, part, member,
ros. otrezok-otrezok,
hast;-czast, hlen-czlen.
cz=owie-k(czek(cze<stwo
Homo sapiens, najbardziej rozwini"-
ta istota /ywa z rz"du Naczelnych.
istota ludzka, lub istoty, zwane przez
Nauk" Homo sapiens ]=ac.\, /yj'ce
ponad 50 lat.
dosł. u(do g[ry czo=o, lub ku g[rze
czo=o. ¯ cze=o ]czo=o\ % wie ]wierzch,
g[ra\ % k ]ku, do, na, u, przy\,
t=umacz•enie(one od ty=u,
Matka-Ziemia wyda=a go na >wiat,
i wozi teraz na swym ciele dooko=a
S=o<ca.
Forma przej>ciowa& nie by=o go przed
setkami tysi"cy lat, i nie b"dzie za
nast"pnych kilkaset tysi"cy – zaniknie
na rzecz lepszych form. Mo/e znacznie
wcze>niej wskutek post"pu w rozwoju
genetyki, tj. ju/ za kilka tysi"cy lat.
Sk=ada si" z dw[ch form& cielesnej
i duchowej. Matka daje cia=o, ojciec
daje ducha.
Matka daje lew' stron" cia=a, s=absz',
w tym serce – ojciec daje praw',
silniejsz'.
Po >mierci, cia=o rozsypuje si",
rozk=ada, duch ulatuje. Ale co dalej
z nim – nie wiadomo, i ka/dy krok
dalej jest zgadywaniem, niczym ju/ nie
podpartym.
Mo/e istnie: przez nast"pnych kilka
dni, i obcowa: z cia=em, b"d'c ju/ poza
nim, i wygasza: si" stopniowo, skoro
ka/da /ywa istota jest fal' – zanika: jak
fala na wodzie lub d{wi"kowa.
W rozmy>laniach o /yciu nie w spos[b
pomin': fali, skoro cz=owiek jest pro-
duktem Wszech>wiata, a Wszech>wiat
rozpocz'= si" od Wielkiego Wybuchu,
zwanego w j. ang. Big Bang’iem. Falowy
charakter ma >wiat=o, g=os i wszelka inna
energia, jak pr'd elektryczny, a materia
jest form' energii. Cz=owiek musi by:
wi"c fal', jak wszystko inne.
I fala mo/e zabi: cz=owieka, tj. znie>:,
rozbi: inn' fal", np. fala wybuchu, sam
podmuch mo/e zabi:, tak i promie-
niowanie.
Dwa kamyki rzucone jednocze>nie
na zwierciad=o wody, niezak=[cone, w
do>: bliskiej odleg=o>ci, powoduj' fale
od>rodkowe nak=adaj'ce si" wzajemnie
na siebie, wzmacniaj'ce lub wygasza-
j'ce. Tak i “fale” rodzic[w, w zale/no>ci
od odleg=o>ci od siebie w momencie
yy
pocz"cia p=odu, daj' inne cechy dla
ka/dego dziecka, fizyczne i umys=owe
– niekt[re cechy ich obojga& zdolno>ci,
talenty, sk=onno>ci, u=omno>ci, na=ogi,
uroda, wzmacniaj' si" lub wygaszaj'.
Tak rzecz wygl'da z mego, nieko>ciel-
nego punktu widzenia i wiedzy.
Ojciec daje ducha, matka – cia=o;
w wierzeniach pierwszych chrze>cijan –
>w. Duch zst'pi= }wy='cznie| od Ojca, nie
ma ‘i syna» }Jezusa Chrystusa|, ˚filio-
que, ko>: niezgody w =onie chrze>cijan,
jak rozumie: tzw. >w. Tr[jc".
staropol. synowye czlowyeczczy
˘ cz=owiecki – ludzki.
staropol. cz=owiectwo, cz=owiec-
stwo, cz=owiecztwo – stan, na-
tura, cz=owieka, cz=owiecze<stwo.
staropol. cz=owiecze<ski – godny
cz=owieka ]uczciwego\,
staropol. cz=owiecze<stwo –
1. stan cz=owieczy, natura cz=owiecza,
2. cz=owiek, 3. godno>: ludzka.
staropol. cz=owieczy –
1. do cz=owieka nale/'cy,
2. cz=owiekowi w=a>ciwy,
cz=owiecze<stwu swoisty,
3. cz=owieka dotycz'cy,
4. przez cz=owieka wykonany,
5.a. plemi", p=e:, pokolenie rodzaj,
stworzenie cz=owiecze – ludzie,
5.b. p=[d, syn cz=owieczy –
cz=owiek,
5.c. cz=owieczy uczedlnik –
ucze< Chrystusa,
5.d. siostra cz=owiecza – kobieta.
staropol. clouek, clouekoui ]cz=o-
wiekowi\, czlowek, czlowekowi,
czloweka pirwego, czlowyekowy
˘ cz=owiek –
1. posta: ludzka, istnienie ludzkie,
2. poddany, ch=op, s=uga.
=ac. humus ]gleba, ziemia\, homo
]cz=owiek\ ˘ humanus ˘
starofranc. humaine,
>redniow. ang. humayne,
ang. human being, man, humani-
ty, ros. helovek-cze=owiek,
ros. mu'hina-mu/czina,
heloveheskij-cze=owieczeskij,
l[dskoj-ludskoj ]ludzki\,
wo=. 1289 hlv˛k= – h(e)l(ov≠)k=
-cze=owiekiem.
†czmiel, trzmiel, pszczmiel
szczmiel owad.
trzmiel, Bombus, b=on[wka z rodziny
pszcz[=, /yj'ca w roju, w gniazdach
zak=adanych w ziemi.
franc. bourdon,
>redniow. ang. bumblen % bee,
ang. bumblebee,
ros. wmel;-szmiel.
czmycha: ruch.
zmyka:, ucieka:, nagle i szybko,
biegiem, niespostrze/enie, chy=kiem.
ang. scamper off, bolt,
udirat;-udirat, ubegat; so
ros.
vsex nog-ubiegat so wsiech nog,
dat; tqgu-dat tiagu.
¢czo ^ cze s=aw. – pol.
vhera – wczoraj,
phela – pszczo=a,
hogo – czego
˚e= – o=
†czobot(nik odzież. rodzaj buta.
s=owotw. pokr. kabat ]$\.
staropol. 1455 duo czoboti,
1455 czobothnyk.
ang. shoe, shoe-maker, boot-ma-
ker, ros. bawmak, bawmahnik,
sapo'nik-sapo/nik
¯ sapog-sapog ]but\.
czochra: si" czynność.
1. drapa:, ocieraj'c o co,
2. czesa:.
staropol. czechracz, OE –
czesa:& len we=n".
czo=g(ista(a: ]si"\ pe=za:, ¯ czo=o.
porusza: si" wolno cia=em wzd=u/
gruntu, przy pomocy r'k i n[g.
staropol. XV w. cyolka sz',
ca 1500 czolgacz szya.
=ac. repere, serpere, staronord.
krafla, pokr. niem. krabbeln ˘
>redniow. ang. craulen ˘ ang.
crawl, ros. polzat;-po=zat.
†czo=nek
1. pojazd. cz[=no, =[dka, ¯ czo=n,
2. cz[=enko tkackie, cz">: wiod'ca.
staropol. ca 1500 czoln vel czolnek
cimba.
=ac. cymba, hiszp. canoa ¯ karaib.,
ang. 1. boat, canoe, 2. shuttle,
ros. helnok-cze=nok ]cz[=no\,
helnok (tkackij)-cze=nok
}tkackij| ]cz[=enko tkackie\.
†czo=nek
front wojska, wg Ss 2011.
¯ czo=o. ˚Ss 2011, koniecznie.
czo=-o(obitny(owy([wka anat.
cz">: twarzy powy/ej oczu, mi"dzy
oczami a lini' porostu w=os[w.
staropol. ca 1418 czolo, XV w.
brvy, czolo; na gego czele ]na
jego czole\, 1465 krwawey reny
na czele gego ]na czole jego\, na
czolo woysky; w pyrwem czele
˘ cze=o –
1. cz">: twarzy powy/ej oczu,
2. front wojska, albo kolumny
wojskowej, szyk bojowy.
=ac. 1. frons, 2. frons agminis,
acies, anglosas. 1. forheafod,
>redniow. ang. forheued, forheed,
ang. forehead,
ros. helo-cze=o ]czo=o\,
wo=. 1289 helo ]czo=o\,
holom ]czo=em\.
czo=o, cze=o ˘ cz]e\=owiek.
Czo=obitno>:; fragment otwartego
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
listu prof. Zygmunta Saloniego do
cz=onk[w Rady J"zyka Polskiego,
przy Prezydium Polskiej Akademii
Nauk, datowany Warszawa, 15 lutego
2002 r., w sprawie bloku materia=[w
“Opinie o Etymologicznym s=owniku
j"zyka polskiego A. Ba<kowskiego”,
cytuj" stosowny fragment&
“Tradycyjnie od uczonego ocze-
kuje się tego, że wszedłszy na
koturny, pełen najwyższego sza-
cunku dla swoich prześwietnych
poprzedników, będzie z najwyższą
powagą w sposób jak najbardziej
wyważony referował ich poglądy i
formułował własne hipotezy. Autor
Etymologiczego słownika języka
polskiego nie dostosował się do
tej konwencji.”
czop(ek(owa:
¯ kap ]g=owa\ KCz, OE.
staropol. czop, czep –
1. ko=ek do zatykania beczki,
2. cz">: sk=adowa urz'dzenia
w m=ynie,
3. biegun.
†czopowe, czepowe płatn.
podatek od wyrabiania trunk[w.
staropol. 1477 et czopowe solvan-
tur, 1490 ducillorum albo czopo-
we, 1491 czoppowe gravamen
maximum ˘ czopowe.
†czopowy go{d{ czop, ko=ek do
zatykania otworu np. w beczce.
staropol. ca 1500 gosdz czopowy
ducillus.
=ac. embolus.
†czorman spoż. rodzaj pieczywa.
czort rel.
diabe=, bies, szatan, demon, uto/sa-
mienie wszelkiego z=a w cz=owieku,
maj'cego by: podszeptem tej/e
niewidzialnej postaci, b"d'cej prze-
ciwstawieniem anio=a, wg wiary
chrze>cija<skiej.
s=owotw. baz', okazuje si", orcz ]o-
gie<, b"d'cy symbolem piek=a\& orcz
 czor]t\; orcz w ang. scorch ]przy-
pieka:\, torch ]pochodnia\, porch ]ga-
nek ¯ agnis; gan  agn; kaganek\.
wi"cej ˚piec.
ros. hort, hërt.
czosn-ek(kowy bot.
Allium sativum, ro>lina warzywna,
cebulkowa, z rodziny liliowatych;
celulka u/ywana jako przyprawa
oraz do cel[w leczniczych.
staropol. zosnek ZC, 1419 domo-
wy czosnek alleum; czoznek, 1464
czoschnek allium; polny czosnek,
1419 polny czosnek agreste, 1437
pszi czosnek scordion, 1472 psy
czosnek scordeon –
1. Allium sativum L.
yy
2. Allium oleraceum L.
†czosy pukle, s=owotw. pokr. czesa:.
ang. curls, locks ]w liczbie mn.\,
ros. lokon-lokon, luklq-=uklja.
czota wojsk. wg Internetu&
jednostka organizacyjna oddzia=u
UPA, odpowiednik plutonu.
czota sk=ada=a si" z trzech roj[w;
dwie lub trzy czoty wchodzi=y w
sk=ad sotni.
cz[=enko tkackie element krosna
w postaci =[deczki zawieraj'cej i
przerzucaj'cej naw[j nitkowy, z
kt[rego powstaje w'tek tkaniny.
anglosas. scytel ]pocisk\,
franc. navette, >redniow. ang.
schytel ˘ ang. shuttle,
ros. helnok (tkackij)-cze=nok.
cz[=ko ozd. opaska z koronki
noszona na g=owie, przez kobiety.
cz[=no pojazd.
=[d{ wydr'/ona z jednego pnia.
staropol. 1437 czoln cimba,
ca 1455 coln,1463 coln scapha;
czoln tragum, 1471 czoln,
1473 duas pupea albo czolny –
czo=n, cz[=n – cz[=no, OE,
tak/e staropol. smyczek.
franc. la nacelle, niem. nachel,
kahn, hiszp. canoa,
ang. canoa ˘ canoe ]w'ska, lekka
=[d{ poruszana wios=ami\,
staroros. helnok=-cze=nok,
kanu-kanu, duwegubka.
wo=. 1289 v hel=nox ]w cz[=nach\.
¢czpag kiesze<, mieszek.
staroros. hpag-czpag,
ros. karman, mieszok.
¢czredimyj nale/'cy do ustalonego
porz'dku, szyku.
¯ czereda ]grupa, gromada\.
staroros. hredimyj-czredimyj.
†czroda, czrzoda, strzeda
trzoda. ¯ czereda ]grupa, gromada\.
†czrwal $, wg Ss 1953; cykoria, J.D.
Cichorium endivia, warzywo o gorz-
kich li>ciach u/wanych do sa=atek, nie-
bieskich kwiatach i grubym korzeniu.
najbardziej znana cykoria zwyczajna
lub pospolita, Cichorium intybus,
s=u/'ca jako pasza dla byd=a, oraz jako
surowiec w przemy>le spo/ywczym.
staropol. czrwal, maly mlecz
endivia ]Cichorium endivia\.
gr. kichora, kichoreion ˘
=ac. cichorium ˘ starofranc. cichoree
˘ franc. cihoree ˘ ang. chicory,
ros. cikorij-cikorij.
†czsny za(cny, cnotliwy, porz'dny.
s=owotw, pokr. cze>:.
˚te>: ]rz'd\, ˚czesny.
†czso co.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
†czsokoli jęz. cokolwiek. g. popryszcze – 40 wi[rst, lub kilo-
ang. anything, whatever, metr, wiorsta, miara d=ugo>ci drogi.
hto-nibud;-czto nibud,
ros. Tak i «sto» – oznacza=o «wiele» st'd
kakoj by ni-kakoj by ni. stonoga, stokrotka, stokrotnie, itp.
Tak/e “70 i 2” oznacza=o «wiele».
†czsole, csole co tylko, ¯ coli.
staropol. coli, czso ]co\. czterechsetlecie
†czszlo $, wg Ss 1953 czterechsetny
staropol. ca 1455 de piscibus& czternastka
symla klescz, loszoszy, vkleya,
... inundacio ¢powoth, ... coln czternasto~
percentaclum sprzysz, stolecz pierwszy cz=on wyraz[w wskazuj'cy
na zwi'zek z 14 cz=onu drugiego.
w lodzy, czszlo – wymienione s'
nazwy ryb, ale najpierw kleszczka czterna->cie(sty ¯ cztery % na>cie.
– szyd=o do robienia sieci, =oso>, staropol. czternacie, czterna:-
ukleja... sto=ek w =odzi – siedzenie, cie, cztyrna-cie(:cie(dcie,
=awka, i czslo – wios=o. szterna>cie,
chaos nazw zatar= znaczenie. czwarty-na>cie(nacie(na:cie –
franc. rame, aviron, niem. ruder, czternasty.
anglosas. ar ˘ >redniow. ang. ore ˘
cztero~ jęz.
ang. oar, ros. veslo-wies=o.
pierwszy cz=on wyraz[w wskazuj'cy
†czt'c czytaj'c. ¯ s=aw. cztenije. na zwi'zek z 4 cz=onu drugiego.
˚czcienie. ang. reading,
czterocylindrowy jęz.
ros. hitaq-czitaja ¯ hitat;.
czterog=osowy
czterdziest-ka(y ¯ 40.
staropol. czterdziesi"t-ka(y. czteroip[=letni
czterdziesto~ jęz. czterojajeczny
pierwszy cz=on wyraz[w wskazuj'cy czterokana=owy
na zwi'zek z 40 cz=onu drugiego.
wg mSjp 1969 – naukowo& pierwszy czteroklasowy
cz=on rzeczownik[w lub przymiotni- czterokro: ¯ cztero % krotnie.
k[w z=o/onych maj'cych charakter staropol. cztyrkro:.
dzier/awczy ]np. czterdziestolecie,
czterokrotny
czterdziestodniowy, czterdziestogo-
zdarzony 4-krotnie.
dzinny\.
czteropi"trowy
czterdziesty jęz.
czteropol[wka
czterdzie>ci liczebnik. ¯ arab. wiele.
czteroprocentowy
staropol. czterdzyesøthky ˘
czterdziesi'tka – czterdziestka. czteroprzejazdowy
staropol. czterdziesi'ty,
cztyrdziesi'cy – czterdziesty. czteroskibowiec
staropol. czterdziesi"tny – p=ug o 4-ch skibach.
czterdziesty. czterospadowy
staropol. czterydzie>ci, cztyrdzie- dach o 4-ch p=aszczyznach.
>ci, cztyrzydzie>ci, szterdzie>ci.
czterostronny
W sprawie «40» istnieje nieporozu-
mienie tak monstrualnego zasi"gu, czterosuw(owy techn.
/e ja czuj" si" jak mr[wka kt[ra ma silnik spalinowy w kt[rym cykl
za zadanie poruszy: s=onia. spalinowy odbywa si" w okresie
«Cztredzie>ci» oznacza=o «wiele», tj. 4-ch suw[w t=oka.
nie by=o dok=adn' liczb' 40, nie 41. czterotaktowy muz.
«Czterdzie>ci dni» p=ywa=a Arka
Noego po Potopie, i tak w wielu czterotygodniowy
innych miejscach. czterowiersz lit.
a. Arka Noego p=ywa=a w czasie
czteryip[=letni
Potopu dni 40,
b. Babilon budowano przez lat 40, cztery(kro:(sta liczebnik.
c. ?ydzi w"drowali z Egiptu do Pa- dwie pary. ¯ heta ]para\.
lestyny, z Moj/eszem, przez dni 40, hetyre, por[wnaj dwa – para,
d. Ali Baba i 40-tu rozb[jnik[w, dzielony r[wno przez dwa – pa-
e. w 1204 rabusie ograbili Nowo- rzysty.
gr[d z 40-tu kadzi czystego z=ota, te•rt ]3\  te•tr ]4\,
f. pod 1248, w rzecz. 1245 Rusini tr[•jka ]3\  w•t[r ]para\,
gnali za poganami przez „mnoga tr – para, rt – nie do pary,
t•ar, t•[r – para, t•r[ – nie do pary.
popriszcz i ubito bys kniazi m˛ }40|”
yy
gdyby qua ^ dwa ]q  d\, to
qua•rtar•ius ]:wiartka\ ^ dwie pary.
proste jak dwa razy dwa – cztery.
˚odliczanie.
kszta=t czw[rki ˚cyfra.
staropol. czter-ry(rzej(rzy,
czty-ry(rze(rzej(rzy,
szczy-rze(rzy ]$, wg Ss 1953\,
sztyry, sztyrze, sztyrzy ¯
s=aw.-ros. h-cz ^ sz, :; w-sz ^ > ˘
hetyre-czetyre ˘ staropol. sztyry,
viwnq-wisznia ˘ pol. wi>nia,
staropol. rysz ]Skaryszew\ ˘ pol. ry>.
†czterykro: czterokrotnie.
staropol. 1446 cztircrocz, XV w.,
czthirkrocz, cztirkrocz,
ang. fourfold, quadruple,
ros. hetverno-czetwierno.
czterysta ¯ cztery % sta ¯ sto.
staropol. czterzysta, cztyrzysta.
†cztwioraki czworaki.
ang. crawl ]1. pe=za: jak robak,
2. i>: na r"kach i kolanach. czo=ga:
si", pe=za:\, fourfold ]poczw[rny\,
ros. polza-nie/t;-po=za•nie(t.
†cztwiordla z czterech powod[w.
†czu, czusz
1. to jest, mianowicie,
2. w=a>nie, oczywi>cie. ˚czusz.
czub(aty(i: si"
szczyt w=os[w lub g=owy.
ang. boot ]but\ ˘ but ]d[=\ ˘ czub,
szub ]1. g[ra, wierzch, g=owa ^ wis,
2. szczyt, niem giebel ˘ hybel ˘ na po-
hybel ^ powieszenie, na szubienic"\,
but  czub s=owotw. koncepcji 012;
czub ^ szub ^ wis ^ g=owa. ˚g=owa.
Czubryt ^ Szubryt ]bryt ^ ostry ˘
brzytwa\.
szub ˘ ˚szubienica, szuba ]m"skie,
d=ugie do st[p, okrycie wierzchnie na
zim", mrozy\.
pot. w czubie mie: – pijanym by:.
staropol., ros. hub.
s=owotw. pokr. dzi[b, CzD{.
†czubacz $, wg Ss 1953.
ten, kto czubi si", sk=onny do k=[tni,
sprzeczania si", wodzi si", bierze si"
‘za czuby” J.D.
staropol. in exemplis primi modi,
ut& czas, czego..., czubaacz
scriptur c cum z, ut solitum est
scribi ]poja>nienie pisowni przez
liter" «cz», st'd w przyk=adzie s=owa
bez zwi'zku ze sob'\.
czubatka ptak.
Parus cristatus, ptak z rodziny sikor.
czubaty
zwykle o ptakach& maj'cy czub na
g=owie.
czubek
1. szczyt,
2. pot. pocisk z naboju kuli karabi-
nowej
czucha odzież.
m"ska kurtka z we=nianego, samo-
dzielnego sukna, ozdabiana haftem
i obszyciami, noszona przez w"gier-
skich, rumu<skich, morawskich,
polskich g[rali.
w"g. szür, cuha, gunia.,
czu-:(cie(jno>:(jny(wa:
1. zmys=ami powonienia ]zapach\,
dotyku ]stan\, smaku ]gorzki,
kwa>ny, s=odki\, odbiera: nimi
bod{ce otoczenia,
2. w przen. odbiera: co pod>wiadomo-
>ci', instynktem ˘ czu: niebez-
piecze<stwo, pu=apk".
baz' s=owotw. tkkt ]ckkc\ ˘
tkn':  kciuk ]czucie\, ockn': si",
ang. thumb ]kciuk\  numb ]zdr"twia-
=y, tj. bez czucia\; s=owotw. pokr.
tchn':, ChK, ]czu: co>\.
wo=. 1289 h[wa ]czuje\,
poh[ ]poczu=\ ¯ hut;ë,
staropol. czuyancz ˘ czu: –
1. czuwa:, nie spa:,
2. strzec, pilnowa:, by: na stra/y,
3. by: czujnym, bacznym, trwa:
w pogotowiu,
4. stara: si",
5. widzie:, my>le:, mniema:,
troszczy: si",
6. czu: zmys=ami, spostrzega:.
staropol. czuczye noczne vigilias,
czucim ]czuwaniem\, czyuczye,
ku czuczyu ˘ czucie –
1. czuwanie,
2. stra/ nocna.
staropol. czu: si" na –
poczuwa: si" do czego,
staropol. czu: si" – strzec si",
pilnowa: si",
staropol. czujno>: –
1. czujno>:, baczno>:,
2. czucie zmys=ami,
3. rozpusta, swawola,
staropol. czujny –
1. czuwaj'cy, 2. baczny,
3. niepow>ci'gliwy.
niem. fühlen, anglosas felan,
franc. toucher,
>redniow. ang. felen,
ang. feel(ing, †being awaken,
ros. hustvovat;-czustwowat.
po(u(prze(od(w(wy•czu: ]si"\,
czujka, czu=ek, czuwa:. ˚poczu:.
~czu: odbiera: wra/enia zmys=ami
dotyku, w"chu, smaku, tak/e my>li
i serca.
znaczeniowo pokr. w"szy: ¯ w"ch.
ros. hustvovat;-czustwowat,
ang. to feel.
po•czu: – zmys=em w"chu
u•czu: – g=osem swego serca,
wn"trza, ¯ uczucie
prze•czu: – przed czasem, my>l'
od•czu: – zmys=em dotyku,
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
cia=em ˘ odczu: b[l
w•czu: si" – znale{: si" w >rodku,
w sytuacji innej osoby
wy•czu: – wyw"szy:, wy ^ od,
na wyczucie – troch"
na >lepo, po omacku
czujka wojsk.
stra/, warta ¯ warowa:,
anglosas. woer ]ostro/ny\ ˘ stra/.
czule jęz. ¯ czu=o>:
czu=ek
1. bot. mimoza,
2. zool. czu=ki – ruchome wyrostki
cia=a wyst"puj'ce u niekt[rych
zwierz't bezkr"gowych, np.
stawonog[w, jamoch=on[w, w
okolicy otworu g"bowego.
3. wojsk. cz">: broni r"cznej, przy-
rz'd czyni'cy spust wra/liwym na
najl/ejsze dotkni"cie.
czu=-o>:(y(ostkowy osob.
podatno>: na bod{ce.
mSjp 1969& bycie czu=ym, tkliwo>:,
rzewno>:.
staropol. czu=o>: –
czujno>:, dba=o>:, pilno>:,
staropol. czu=y –
czujny, czuwaj'cy, bezsenny.
=ac. sentire ]czu:\ ˘ sensus ˘
sensitivus ˘ starofranc. sensitif,
>redniow. ang. sensitife,
ang. sensitiv-e(ity,
ros. huvstvitel;nyj.
¢czum chochla, szufelka, czerpak.
>redniow. hum-czum,
ros. kovw-kowsz.
czum-ak(ctwo prof. ]$\
¯ ukr. czum.
†czupecz kto> w zast"pstwie.
staropol. 1403 Sziban ne zalubil
s" Stachne prawa dzupecz,
tako iaco w ten czas, kedy nan
od ¢nen poczanto zalowacz na
¢prozwem, ale s" zalubil pod=uk
zemskego prawa czupecz.
} dzupecz  czupecz,
dziupie:  ciupie:,
koncepcji ˚002.A; nieprawid=owo
¢nen, w miejsce ¢ney ^ niej, J.D. |.
Sziban nie po>lubi= Stachny prawem
“dzupecz” – braniem samej udzia=u w
uroczysto>ci, bo w tym czasie, na we-
zwanie, pocz"to na< z jej strony “/a=o-
wa:” – ubolewa:, wi"c po>lubi= j' pra-
wem “czupecz” – zast"powa= j' kto>.
staropol. D ˘ Dz.
=ac. duo ]dwa, dwoje\ ˘ ang. duplex;
=ac. duo ˘ duplicare ˘
ang. duplicate;
=ac. copula ]para\ ˘ ang. couple
]1. wszystko co ='czy dwie rzeczy
razem, wi"{, zobowi'zanie, obligacja;
='czy: si", wi'za: si", przy='czy: si",
2. dwie rzeczy tego saemgo rodzaju
yy
po='czone razem, lub stowarzyszone
ze sob'; para\.
czup-ryna(irad=o
kr[tkie, bujne w=osy na g=owie.
ang. crop of hair, head of hair,
ros. hub/hik-czub(czik.
czupurny char.
skory do zaczepki, zawadiacki,
zadzierzysty ¯ zadziora.
ang. pugnacious, given to fighting,
quarrelsome; combative,
ros. drahlivyj-draczliwyj ¯
drahun-draczun ¯ draka.
¢czur ros. granica, ¢hur.
pol. «wiecz[r» ¯ =ac. vesper.
†czusz, czu/, cu/ czu/. ˚czu.
staropol. czusz – 1. to jest, to zna-
czy mianowicie, czyli, czyli inaczej
m[wi'c, 2. w=a>nie, oczywi>cie.
czuwa: ¯ czu:, czu]j\ % wa]r\ ˘
wart•a(ownia; harcerskie czuj-czuj –
czuwaj# czujka – stra/, warta.
czwartak
1. poz. społ. tetrarcha, w=adca
czwartej cz">ci kraju.
2. szkoln. ucze< czwartej klasy,
3. hist. /o=nierz 4-go pu=ku piechoty
liniowej Kr[lestwa Polskiego,
znanego z udzia=u w ˚powstaniu
listopadowym, 1830.
staropol. czwartak, :wiartak.
czwarte ¯ cztery ¯ czeta ]para\.
staropol. cztwarte –
po czwarte, za czwartym razem,
czwarty raz.
czwart-ek(kowy(oletni(y ¯ cztery.
Wielki Czwartek – czwartek w ty-
godniu poprzedzaj'cym Wielkanoc,
wiosn', o terminach zmiennych.
staropol. czwartkowy,
cztwartkowy, :wiartkowy –
zdarzaj'cy si" we czwartek.
staropol. czwartoletni – czteroletni.
staropol. czwarty, cztwarty ¯ 4.
czwartorz"d geolog.
†czwarty~ ¯ czter` ¯ czeta ]para\.
staropol. czwarty-na>cie(
(nacie(na:cie – czternasty.
czworaczki
czworo niemowlak[w urodzonych
podczas jednego po=ogu.
1. czworaki ¯ cztery.
staropol. cztwioraki, :wioraki –
1. czterech rodzaj[w,
2. poczw[rny – czwordla.
2. czworaki ¯ raczkowa: na
czterech ko<czynach& dw[ch r"kach
i dw[ch nogach ˘
na czworakach posuwa: si".
†czworako poczw[rnie,
w czw[rnas[b. ˚czterykro:.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
ang. fourfold, quadruple,
ros. hetverno-czetwierno.
†czwordla z czterech powod[w,
poczw[rny. staropol. cztwiordla.
czworo
liczebnik zbiorowy odpowiadaj'cy
liczbie 4, odnosz'cy si" do os[b p=ci
r[/nej, do dzieci lub zwierz't.
czworo~ jęz.
pierwszy cz=on wyraz[w wskazuj'cy
na 4-rokrotne wyst"powanie cz=onu
drugiego.
czworobo-k(czny geometr.
czworograniasty
czworok't(ny
czworon-[g(o/ny
czworob[j
†czworzeczny czworoboczny.
ang. quadrilateral,
ros. hetyrexstoronnyj.
†czw[r ¯ czwarty, ØA ¯ cztery.
wchodz'cy w zwi'zki oznaczaj'ce
czworaki, czworo, cztery.
staropol. :wi[r.
czw[rka
1. cyfra oznaczaj'ca 4,
2. ocena szkolna 4, w 5-punktowej
skali, stopie< dobry&
5 – bardzo dobry,
4 – dobry,
3 – dostateczny ]mierny\,
2 – niedostateczny,
3. grupa 4-ch os[b, szereg 4-ch,
zaprz"g 4-ch koni,
4. poligr. czwarta cz">: arkusza,
5. sport.
5.a. lekka =[d{ z osad' z=o/on'
z 4-ch wio>larzy
5.b. bobslej z 4-osobow' za=og'.
czw[rmecz sport.
czw[rnas[b
†czy czyli, w=a>ciwie.
czy jęz.
czy ¯ czyn(i: ¯ ang. to do ]czyni:,
robi:, sporz'dza:, wykonywa:\, i
rozpoczyna pytania& Do you... ]czy
ty...\ ˘ czy zrobisz to dla mnie$
zapytaj si" czy sklep jest otwarty.
wg mSjp 1969& partyku=a ]s=owo
nieodmienne, ang. particle\; s=owo
o funkcji posi=kowej, skierowuj'ce
uwag" na form" pytaj'c' zdania.
1. s=owotw[rcz' baz' jest lub mo/e
by: te/ «ty», T ˘ Cz; ty ˘ czy, st'd
najcz">ciej u/ywane w pytaniach
skierowanych do uczestnika rozmowy,
osoby w pobli/u ˘ czy wiesz$, czy
pozwolisz$, czy> og=uch=$#
2. «czy» wyra/a te/ chwiejno>:, wa-
hanie, niepewno>:, rozterk" ˘
nie wiem czy to on.
yy
lask' czy kijem.
materia= w paski czy kratk".
spa= czy te/ udawa= /e >pi.
tak tak czy siak. tak czy owak.
w prawo czy w lewo.
nie wiadomo, >mia: si", czy p=aka:.
wg mSjp 1969&
1. «partyku=a rozpoczynaj'ca zdanie
pytaj'ce lub zdanie ekspresywne...»,
2. sp[jnik zda< podrz"dnych rozwi-
jaj'cych cz=ony zdania nadrz"dnego,
kt[re oznaczaj' ch": dowiedzenia
si" czego, upewnienia si" w czym,
zastanowienia si", namys=, niepew-
no>: itp.»,
3. «sp[jnik wyra/aj'cy mo/liw'
wymienno>:, wy='cznie zda< r[wno-
rz"dnych lub ich cz">ci».
}teoretyzowanie czyli naukowo – na-
ukow' definicj', ˚utrudnianie, J.D.|
staropol. czy – czyli, w=a>ciwie,
wprowadza pytanie uzupe=niaj'ce,
u/yte zaledwie dwukrotnie.
s=owo wzgl"dnie nowe, skoro nie ma
go w j. staropolskim, i w rosyjskim
tak-/e, w formie literowej lub d{wi"ko-
wej, i w j. polskim mo/e by: swo-
bodnie opuszczane bez obawy o nie-
zrozumienie /e jest to forma pytaj'ca,
np. B"dziesz jutro w domu$
czy ¯ czyni: ¯ ang. to do ]czyni:\&
1. ]w zdaniach pytaj'cych g=[wnych\
do ]as Do you...\ ˘ Do you believe
that$ ]czy wierzysz w to$\,
2. w zdaniach pytaj'cych podrz"d-
nych\ if, whether ˘ whether here
or there ]czy tu, czy tam\ ˘
Do you want it or not$
]chcesz tego czy nie$\,
3. or, either.
ros. 1. li-li ]lecz czasem zupe=nie
opuszczane\ ˘ u tebq est; vre-
mq* ]czy masz czas$\, razve q ne
govoril* ]czy nie m[wi=em$\,
znaete li vy ]czy wiecie\,
2. ili-ili ˘ da ili net* ]tak
czy nie$\.
czybym, czyby>, czyby jęz.
czyha: dyba:.
czyj jęz. zaimek przymiotny&
1. pytajny,
2. nieokre>lony& czyj>, czyjkolwiek,
nie sw[j,
3. wzgl"dny& kt[rego, kogo, czyj.
staropol. czyj.
czyj b'd{ jęz.
czyj by jęz.
†czyjkol-e(i(wie
czyjkolwiek b'd{, nie sw[j.
czyjkolwiek by
nale/'cy do kogokolwiek.
czyj> jęz.
nale/'cy do kogo>, bli/ej nie okre-
>lonego, nie znanego.
yy
†czyj/e jęz. kt[rego.
†czykier bot. kurdybanek,
Glechoma hederacea L.,
syn. Nepta glechoma Benth.
staropol. 1478 czykyer gamandrea.
ang. ground ivy.
czyli jęz.
cz=on wyja>niaj'cy, lub,
hybryda, powt[rzenie& czy % li ]czy\
¯ s=aw. czili, ili ]lub\.
staropol. czyli – 1. czy, czy te/,
2. czyli w=a>ciwie, 3. czy/.
staropol. zali, zali/ ¯ li ]czy/\ % za.
czym pr"dzej jęz.
czyn wynik dzia=ania, dzie=o,
po(wy•st"pek.
czyn ˘ czy... w zdaniach pytaj'cych,
odpowiednik ang. «do» ¯ «to do»
]czyni:, robi:\, np.
Czy ty...$ ]Do you... $\.
czyn dosł. dzie; dziel, dzie=, dzia=.
cie/ ]k•was\ ˘ dzie/a  zaczyn
]/a ^ za; dzie ^ czyn\.
ang day ˘ pol. dziej, dzie< ]czyn\ ˘
dzieje ]czyny, historia\, ros. deqnie-
diejanie ]ang. action, act, deed, niem.
handlen ]akt\, handlung
]akcja, ang. action\ t=um. na czynno>ci&
Teutschen Ordens Handlung wider...
]akta czynno>ci przeciw...\, ˚akt.
dobro•czy<ca(dziej,
z=o•czy<ca(dziej, ˚dzieje, dzie<.
k•was ]czyn(nik\ – s•=[d ]od•czyn\.
dzie< ]czyn\ – noc ]od•poczynek\
dzie< ]moc\ – noc ]niemoc\, MN
d ]ros. da, pol. tak\, n ]nie, ros. niet,
ang. no, niem. nein, nicht\.
r"koczyn – czyn dokonany r"k',
zwykle pobicie.
pokr. dzie=o bo uczynny – udzielny,
udzielaj'cy si",
samodzia= – samoczyn ˘ samodzielny
– samoczynny,
czyn ˘ uczynek, czyni: i pochodne,
czyn pokr. j': ˘
na•czyn•ie ^ po•jem•nik; z•bior•nik
˘ j': si" ^ bra: si" za co, do czynu,
chwyta: si" ]roboty\, po ^ na.
odwrotno>ci' czynu – nic ]czyn ˘ nic\
s=owotw. koncepcji 023, ˘ nic nie r[b,
traktowane dzi> – niepoprawnie – jako
podw[jne przeczenie, przez uczonych,
lecz nadal niedouczonych ]tak i w try
miga ^ w oka mgnieniu\; ˚uczony.
staropol. czyn –
1. praca, dzie=o, czyn, post"pek,
2. spos[b, 3. bro<, zbroja, 4. szata,
5. czyn ko<ski – rz'd dla konia,
˚szwancrym ]rz'd na konia, ozdob-
na uprz'/ dla konia przeznaczona
do jazdy wierzchem\,
6. z grubsza obrobiony materia=
drzewny, zdatny na budulec oraz do
przer[bki na narz"dzie, wozy.
staropol. czyni: – walczy:, spiera:
si", czyni: rzecz – przemawia:.
czyn zwi'zany jest z licznym rodza-
jem aktywno>ci ludzkiej, st'd u/yty
w setkach okoliczno>ci i autorzy Ss
1953 zmagali si" z uj"ciem aspektu
w za=o/ony system; 10,5 strony
cytat[w za='czyli.
staropol. czynienie –
1. dzia=anie,
2. wykonywanie czego>,
w Ss 1953& czynienie czego>.
=ac. 1. actio, 2. facere.
staropol. czynny – czyni'cy.
staropol. na(od(po(prze(przy(roz(
(s(u(w(wsz(wy(za(pobez•czyni:,
przyczynia:.
ang. to do, to make, to execute,
ros. hinit;-czinit, delat;-die=at
˘ delat;sq-de=atsja ]sta: si",
ang. to become; to happen, to take
place\.
franc. affaire; ≥uvre; fait; ouvrage;
acte; besogne; occupation; chose;
process; dossier; cause; combat;
action art,
ang. thing; affair, matter; business;
work, deed; process; ]wojsk.\ fight,
battle, action.
staroros. d≠lo-die=o ˘
ros. delo-die=o ]dzie=o\ – pol. czyn,
za(na(po•cz': ¯ czyna:; wszczyna:,
u(przy(od(wy(roz•czyni:.
~czyn rdzeniem «w[d».
przy•czyna – po•w[d,
czyn•no>: – prze•w[d ]np. s'dowy\
1. przyrostek w nazwach geograficz-
nych, wskazuj'cy, okre>laj'cy
miejsce, po=o/enie& Torczyn ¯ gdzie
Turcy, ?ydyczyn ¯ gdzie /ydzi,
Debreczyn – debr ]d'browa, b[r\
% “gdzie” lub “wody `”
2. samo•dzia=aj'cy(czynny.
czyn ^ dziel, dzia= ]wodny\ –
granica czego>.
wo=. “na dziale” wodnym& Dro-
hiczyn, Korczyn, Kra>niczyn,
Mi'czyn, Niemczyn, Skryhiczyn,
Str"czyn, Torczyn, Wereszczyn,
Wo/uczyn, Zbuczyn, ?yczyn.
~czyna:, ~czynia: czas niedok.
¯ czyn ]dzie=o, post"pek\.
dzia=a: i jego pochodne& wykonywa:,
wciela:, wprowadza:, urzeczywist-
nia:, przyst"powa: do czego.
w mSjp 1969, przyczynia: «dodawa:
wi"cej» }“mas=o ma>lane”, nie ma
dodawania mniej, J.D.|.
s=owotw. pokr. uczynek, naczynie,
odczyn, zaczyn ]zakwas\, r"koczyn,
czynno>ci, czynnik, wsp[=czynnik, w
stanie czynnym, uczynny ]udzielaj'cy
si"\, samoczynny ]samodzia=aj'cy,
automat\, i inne.
ros. nah-inat;/at;-nacz-inat(at,
pristup-at;/it;,
ang. to begin, to commence.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
za•czyna: – czas dok., za ^ po
¢na•czyna: – ros. nahinat;
po•czyna: – pocz'tek dawa:
przy•czynia: si" – powodowa:,
sprawia:, dodawa:,
wp=ywa: na co
od•czynia: – traktowa: odczynem,
czym>, co zapobiega
wy•czynia: – zachowywa: si" nie-
zwykle; gdy lepiej,
>mia=o ^ wyczyn
roz•czynia: – wszystko; rozczyn
czynele muz.
instrument perkusyjny w postaci
dw[ch metalowych talerzy.
gr. kymbe ˘ kymbalon ˘
=ac. cymbalum ˘ anglosas. cymbal,
starofranc. cymble,
>redniow. ang. cimbal, symbal,
ang. cymbals ]para lekko wkl"s=ych
talerzy z br'zu, gdy zderzane o siebie –
wydaj' ostre d{wi"ki dzwonka\,
ros. kimbal-kimba=, cymbaly.
†czyni: robi:, tworzy:, wykonywa:,
by: sprawc'; akty prawne, czyni:
kogo>; staropol. ˚czyn,
za(po(u(przy(od(wy(roz(wsz•
czyni:, nacz':, naczynie.
czyni: ros. hinit;.
†czynienie dzia=anie. ˚ czyn.
czynnik synonim& czyn % nik.
1. sk=adnik zjawiska, procesu,
społ. zesp[= ludzi pe=ni'cy pewn'
funkcj" w spo=ecze<stwie,
2. mat. ka/da z liczb mno/onych
przez siebie.
3. osada i woda... o•sada ˘ za•sada.
woda ˘ w[d ]czyn\ ˘ k•was
]czyn(nik\, za•kwas ]za•czyn\.
logika poj": nieznana polonistom.
czynn•o>:(y dzia=anie, przew[d.
¯ czyn ]woda\, w[d ¯ woda,
dzia=•anie  dzia= wodny, ˚czyn.
s=owotw. poch. na•czynie ]na wod"\,
cie•k, czy•n ˘ czyn•nik ]k•was\.
czyni: ¯ czyn, robi: ]co\, dzia=a: ˘
u•czynny ^ u•dzielaj'cy si".
samo•czynny – samo•dzia=aj'cy –
auto•mat,
ang. activity, function, action;
operation,
ros. ]akcja\ deqtel;nost;,
]funkcja\ dol'nost;,
]operacja\ deistvie.
ros. deqnie-diejanie ]ang. action,
act, deed, niem. handlen ]akt\,
handlung ]akcja, ang. action\ t=um.
na czynno>ci& Teutschen Ordens
Handlung wider... ]akta czynno>ci
przeciw...\, ˚akt, dzie<.
†czynny czyni'cy.
†czynowaty bitny.
czynsz(ownik(owy okresowa op-
yy
=ata za u/ytkowanie nieruchomo>ci.
staropol. 1399 czinsz, 1400 pobral
czinsa, 1401 czynsch,1405 grziwna
czinssu, 1419 sz gego czinschem
]z jego czynszem\, 1424 czinsz ˘
czynsz –
1. renta pieni"/na wp=acana na rzecz
pana feudalnego od roli, zagrody,
m=yna, etc.,
2. podatek,
3. procent od po/yczki.
staropol. czynszownik –
zobowi'zany do p=acenia czynszu.
staropol. czynszowy –
czynszu dotycz'cy
=ac. ¢rendere ]odp=aci:\ ˘ ¢rendita
˘ starofranc. rente,
>redniow. ang. i ang. rent,
ros. kvartirnaq ili naëmnaq
plata> plata za naëm.
czyrak med.
˚wrz[d, ropie<, furunku=,
ropne zapalenie gruczo=[w =ojowych
i potowych sk[ry; w pocz'tkowym
stadium odznaczaj'ce si" sta=ym,
dokuczliwym sw"dzeniem z oznakami
b[lu i stopniowym wzrostem “>liwki”
w ci'gu kilku pierwszych dni i wyp=y-
wem ropy w ko<cu.
¯ tyr, cier ]dokucza:, dolega:; b[l,
przykro>:, cierpie:;
po(na(o•ciera:\.
staropol. cz ^ :, ci; ye ˘ ¢cierak.
=ac. abscessus ˘ ang. abscess,
ros. vered, abscess, naryv.
†czyrlacz bot.
1. s=odkog[rz, Solanum Dulcamara L.
2. odmiana rdestu,
Polygonum Bistorta L.
staropol. 1472 czyrlacz amarodul-
ce, 1472 czirlacz viperana.
†czyrnica bot. czernica.
†czyr-nid=o(niec(niwy(pa:
czer•nid=o(niec(nawy(pa:.
†czyr>l cz">: lasu w kt[rej drzewa
usch=y po wyci"ciu na pniach ob-
r'czkowatych pas[w kory.
staropol. 1407 czirsl.
staropol. czyr>lenie – obdzieranie
wok[= pnia pasa kory z biel'.
staropol. czyr>li: – obdziera: wok[=
pnia pas kory z biel'.
†czyr>lenie obdzieranie pasa kory
z biel' wok[= pnia. ˚czyr>l.
†czyrw(cewy(cowy(iec(ieni:(
(ieniec(ie<(iony(onka(ono>:(
(ony OEY ˘
czerw(cowy(iec(ieni:... itd.
staropol. czyrw – czerw, robak, owad,
staropol. czyrwiwy – robaczywy.
starofranc. ver, ramper,
>redniow. ang. werm, worm, wurm,
ang. worm ]˚robak\,
ros. herv;-czerw, hervqk.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
†czyrzwie< sierpie<.
†czys=o liczba, ilo>:, suma.
staropol. czislo; gdy sø byli czysla
krotkego ˘ czis=o, czys=o.
ang. number, figure, quantati;
date, day of the month.
ros. hislo-czis=o.
czystka pot., zdarz.
oczyszczenie jakiego> >rodowiska,
jakiej> instytucji, z os[b niepo/'da-
nych; usuwanie tych os[b.
czyst-o(y(>:(a jęz.
1. wolny od brudu, zanieczyszcze<,
2. przejrzysty, przezroczysty ˘
czyste niebo,
3. d{wi"czny, wyra{ny w brzmieniu
˘ czysty ton,
4. zawieraj'cy sk=adniki tylko sobie
w=a>ciwe ˘ czyste zbo/e, czysty
w"giel,
5. szlachetny, prawy szczery ˘
czyste sumienie,
6. wyrazisty, regularny, doskona=y,
nienaganny, idealny ˘ czysty profil,
7. nie maj'cy d=ug[w, nie zad=u/ony
˘ czysta hipoteka, czyste konto.
w >wiecie zak=amanych czysto>: to
wstrzymanie si" ze wsp[=/yciem sek-
sualnym; chwal' jedno, a sami robi'
drugie, lub chcieliby robi:, i wsp[=/y-
cie nazywaj' brudami; popychaj' w
jedn', gdy sami id' w drug' stron".
staropol. cisto, czystho, czysto,
1424 czisto vczinicz ˘ czysto –
1. czysto>: pod wzgl"dem moralnym,
2. prawdziwo>:, doskona=o>:
3. blask,
4. prze{roczysto>:.
staropol. czystota –
1. czysto>: fizyczna,
2. czysto>: pod wzgl. moralnym,
3. szczero>:.
staropol. czysty –
1. czysty fizycznie,
2. bez zmazy,
3. bez domieszki, prawdziwy,
4. nienaruszony, bezsporny,
5. doskona=y, wyborny,
6. jasny,
7. go=y, szczery,
nie poro>ni"ty drzewami,
8. skuteczny, nie os=abiony.
staropol. czyst – czysty. ˚czystota.
¯ =ac. castus ]czysty\. ˚cnota.
ang. pure, clean, neat,
]schludny\ tidy, ]moralnie\ chaste,
]czysta prawda\ plain truth,
]czyste sumienie\ clear conscience,
]czysta karta\ blank sheet,
]czysty doch[d\ net profit,
ros. hist-yj/it;/ota-
czist•yj(it(ota.
czysto naukowy, polski,
praktyczny, zewn"trzny jęz.
czystopis
yy
tekst przepisany na czysto.
przeciwie<stwem& brudnopis.
†czysty bezpieczny.
histyj.
ros.
czystka ros. histka.
†czystota czysto>:. ˚czysty.
staropol. czysto(:(>:(ta –
1. bez brudu, bez domieszki,
niepokalany,
2. jasny, 3. go=y, szczery,
4. skuteczny, 5. doskona=y.
czyszczalnia
zak=ad przemys=owy lub oddzia= fabry-
ki w kt[rym czyszczone s' nasiona.
†czyszczan spoż.
ser ]z koziego mleka$\.
czyszczenie doprowadzanie do
stanu pierwotnego, w=a>ciwego,
zwykle usuwanie brudu, nalotu, osa-
du, wod', szczotk', >cierk'. itp.
staropol. czyszczenie – omywanie.
†czyszpu=a bot. tasznik,
Capsella bursa-pastoris Moench.
ang. shepherd’s-purse.
†czy>cica bot. lnica pospolita,
Linaria vulgaris Mill., ˚/[=cie<.
czy>ci: ]si"\ czynność.
usuwa: brud, element nie po/'dany.
czy>ci: czyni: czystym ¯ czysto.
staropol. czy>ci: –
1. usuwa: brud,
2. usuwa: zmaz" moraln',
3. usuwa: domieszki,
4. kastrowa:, wa=czy:.
o(wy•czy>ci:.
ros. histit;.
po(prze(o(do(pod(wy•czy>ci:.
~czy>ci: czas niedok., ¯ czysto(>:.
1. usuwa: wszystko co zbyteczne,
zwykle brud z mieszkania, b=oto i
kurz z but[w, cz">ci metalowe ze
rdzy, z"by z resztek jedzenia mi"dzy
z"bami, szczoteczk', itp., st'd
2. kastrowa:, trzebi: samc[w
zwierz't z narz'd[w rodnych,
3. powodowa: rozwolnienie ˘
>rodki czyszcz'ce.
wg mSjp 1969, czy>ci: 1. «czyni: czy-
stym; usuwa: brud, zanieczyszczenia,
>miecie, odpadki itp.; oczyszcza:,
}czy>ci: czysto>ci', zanieczyszczenia-
mi, oczyszczaniem, poja>niono, J.D.|
˚mas=o ma>lane,
2. «kastrowa:, trzebi: zwierz"»,
3. powodowa: rozwolnienie»
prze•czy>ci: – na wskro>, na wylot
o•czy>ci: – zupe=nie
do•czy>ci: – do ko<ca
pod•czy>ci: – troch", niezupe=nie
wy•czy>ci: – ca=kowicie, wy ^ od
†czy>cie
1. czysto, bez brudu, 2. bez grzechu,
yy
3. jasno, 4. szczerze,
5. pi"knie, starannie, 6. zupe=nie.
czy>cie widzieli$ jęz.
†czy>ciec bot.
1. Gratiola officinalis L.,
2. lnica, Linaria vulgaris Mill.,
3. Genum urbanum L.,
4. gatunek cynamonu.
staropol. 1419 czisczecz accutel-
la, citeraticus, 1437 czisczecz la-
vendula, 1460 czyszczyecz herba
bona, 1464, czyscziecz paralitica,
ca 1465, czysczyecz purisago,
1472 byaly czysczecz.
czy>-ciec(:cowy rel.
w wierze chrze>cija<skiej& miejsce
gdzie dusza po >mierci czyszczona jest
z drobnych grzech[w, przed wst'pie-
niem do nieba; miejsce po>rednie
mi"dzy piek=em a niebem;
miejsce okresowej kary pozagrobo-
wej dla grzesznik[w o grzechach
lekkich.
staropol. w makach czysczowych,
sz m'k czysczovych raczyl
vybavycz ˘ czy>cowy –
czy>:ca dotycz'cy.
czy>ciocha osob.
kobieta czysta, porz'dek lubi'ca.
†czy>cisz bot. Gratiola officinalis L.
staropol. 1437 czisczish paralitica,
lavendula.
†czy>:, czci:
1. czyta:,
2. czy>: msz" – odprawia: msz",
3. wn"trze czy>: – rozumie:.
staropol. thy, ktory czczysz, popra-
wyay, 1466 czczy lege; do bosz-
nycze i powsta= czyszcz ]i pocz'=
czyta:\, i/e przezpiecznie czci:
umia=a i rozumia=a, co czt=a.
staropol. do(od(prze(s•czy>:,
czyta:, po(pod(przy(roz(s•czyta:,
ang. 1. read, 2. Sunday service,
3. understand.
ros. 1. hitat;-czitat, htenie-
cztenie ]czytanie, ang. reading;
lecture delivery\.
w czytaniu istotnym by=o rozumie:
– “czyta=a i rozumia=a”, bo byli tacy,
co czytali, lecz nie rozumieli – nie
zdawali sobie sprawy, nie wiedzieli
co czytaj'.
czyt-a:(anie(anka(nik(elnia(
(elny(elniczy jęz.
prze(od(wy•czyta:.
s=owotw. baz' okazuje si" ang. czasow-
nik to teach }tu ticz| ]uczy:, naucza:\
˘ teacher ]nauczyciel\, i rzecz biegnie
w g='b Íredniowiecza gdy czytanie
tekst[w Biblii zwano naukami, i tak
jest do dzi>.
ticz ˘ czit, czyt. wspak, s=owotw. kon-
cepcji 022 ˘ pol. czyta:, ros. cztenie
]odczyt, wyk=ad, ang. reading, lecture\
yy
 nauka ]pobierana z Biblii, w ko>cie- czy to jęz.
le, cerkwi, czytaniem jej\.
czy/ ptak. Fringilla spinus L.
w czasach powszechnego analfabe-
staropol. cisz, 1472 czysz cayx,
tyzmu, czytanie fragment[w Biblii
ca 1500 czyz ezaix ˘ czy/, cy/ –
w ko>ciele by=o magnesem dla niepi-
czy/yk ¯ czy/.
>miennych, i wesz=o w sk=ad mszy.
franc. le serin, czes. çi≈ ˘ czes. zdrobn.
staropol. 1453 czythalem,
çi≈ek ˘ niem. zeisig, zeizig ˘ ssis-
1471 czitay'czim legencium.
schen, zeischen, ang. siskin,
1532 czci: – czyta:.
staroros. hi'=-czi/, hi'ik=.
=ac. legere, franc. lire,
>redniow. ang. reden ]wyja>ni:, czy/yk ptak.
ang. explain\, pokr. niem. raten Chrisomitris spinus, ptak z rodziny
]radzi:, ang. to counsel, advise\ ˘ =uszczak[w, o /[=tozielonej barwie,
ang. to read, ros. hitat;-czitat. /yj'cy w lasach iglastych.
ros. htenie, htec,
poczyta: – przypisa: ]komu>\, uzna:.
niepoczytalny – nieodpowiedzialny. Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.
~czyta: czas niedok., zamienia: lite-
ry na d{wi"ki, ich sk=ady, z=o/enia – w
s=owa, s=owa – w zdania nios'ce tre>:.
wg mSjp 1969, czyta: «rozr[/nia: i
='czy: litery w wyrazy; zapoznawa:
si" z tre>ci' pisma, druku».
czyta: od deski do deski «czyta: od
pocz'tku do ko<ca, dok=adnie» }nie-
gdy>, w Íredniowieczu, ksi"gi, pisane
na pergaminie, oprawione by=y w
deski, J.D.|.
czyta: mi"dzy wierszami «czytaj'c
tekst domy>la: si" tego, co nie zosta=o
napisane»,
w przen. «odgadywa:, przepowiada:,
wr[/y:».
¯ s=aw.-ros. htenie-cztie<je ]czyta-
nie, ang. reading; lecture; delivery of a
lecture\ ¯ hto-czto ]co\ ˘ ¢cyta:
]cytowa:\, cytat ]$\, w zwi'zku z
=ac. citatio ˘ starofranc. citation ˘ >re-
dniow. ang. citacion ˘ ang. citation.
ros. hitat;-czitat, hitat; po skla-
dam-czitat po sk=adam ]literowa:, ang.
to spell; ang. to read, to deliver ]a lec-
ture\, to lecture.
s=owotw. pokr. czyt•anie(anka(
(elnia(elnictwo(elnik(elny(nik.
za•czyta: si" – czas dok., bez opa-
mi"tania trac'c kon-
takt z otoczeniem,
zatopi: si" w czyta-
niu, zatraci:
na•czyta: si" – wiele
po•czyta: – przypisa: co komu;
niepoczytalny
prze•czyta: – na wskro>, na wylot
o•czyta: si" – do pe=na, zupe=nie
do•czyta: – do ko<ca
od•czyta: – od='czy:, fragment;
odczyt
wy•czyta: – na zewn'trz, gdzie>
roz•czyta: si" – na ca=ego
czytywa: – od czasu do czasu
czy te/ jęz.
czytnik techn.
aparat do odczytywania tekst[w re-
produkowanych technik' zmniejsze-
nia, np. mikroksi'/ek, mikrofilm[w.
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
yy
Ç tatarskiej armi XIII wieku, i tytu=
Ç – znak kszta=tem omal identyczny
jest do C, gdy/ C przechodzi =atwo
w Ç i Cz w j"zykach s=awia<skich;
w j. staropolskim XVI w. pisany
przez Cz&
1532 r.& =aczinnik,
`>ci – `sczi& prosczi laicy,
bez daty& Voyczech,
boczan – bocian ˘ Boczkowski,
Boczko, Boczanowski, Boczka=,
Boczkala, Boczan, Boczon, Boczkan,
Boczak ]Bociek$ mo/liwe Buczak\,
Boczek ]mo/liwe rodzaj w"dliny\.
tak/e T ˘ Ç, Cz, zw=aszcza w ko<-
c[wkach s=[w&
s=aw. hudak ]cudak\,
hudo ]cudo\, hmok ]cmok\, hut;
]ciut\,
wszystkie `at; ]`a:\, `et; ]`e:\,
`it; ]`i:\.
Na pocz'tku wyraz[w i w >rodku
mi"kkie Ç pisane jest Ci, np. cicho,
wstawiaj'c samog=osk" I maj'c'
dwie funkcje jednocze>nie&
• zmi"kczaj'c', i
• u=atwiaj'c' wymow".
Znak uformowany 1430 r., w Krakowie
– jest znakiem wy='cznie polskim.
W alfabecie polskim tkwi b='d w ko-
lejno>ci liter zmi"kczaj'cych; id'&
c – cz, :,
s – sz, >, ale
z – {, /.
: w j. s=aw.-wo=y<skim& d{wi"k
b"d'cy mi"kkim T, pisany «ti», z
kt[rego ros. t; ˘ pol. Ç, zw=aszcza
na ko<cu s=[w, w wyrazach& w bez-
okoliczniku& `a:, `e:, `i:, `y:;
: ^ cz w j. staropolskim, d{wi"ki
T, C, Z s' oznak' czasu, a litery te
oznak' czasownika, ¯ ang. time ¯
anglosas. tima, niem zeit; w j. ang.
bezokoliczniki oznakowane s' przez
«to», w polskim – ko<czy «:» ]`a:,
`e:, `i:; `y:\, nie ma bezokolicz-
nik[w ko<cz'cych si" na `o: w
rodzaju cho:, pono:.
ros. t;ma – :ma.
Q, K, T ˘ C, Cz ˘ Ç& kwarta ˘
czwarty ˘ :wiartka, robot ˘ roboczy
˘ robi:; most ˘ mo>:, ko>: ˘ kost-
ny, itp.\.
D{wi"k cz"sto u/ywany przy odmia-
nach K, T, i w ko<c[wkach s=[w,
lecz rzadko na pocz'tku.
pokr. d{ ¯ dz ¯ d, np.
ch[d ˘ chodzi: ˘ chod{.
CZÇTZ
bicz – bi: – bity – bizun
~: ˚zmi"kczenia.
:ka: je>:; pa % :ka: ˘
pa:ka: ]=y/k'\, na:kany.
:m-a(i: 10.000 woj[w w mongo=o-
Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.
wodza z tak' liczb' zwi'zany.
UWAGA# By: mo/e «setnik» bo w
Íredniowieczu u/ywano innego za-
pisu liczb kt[ry jest dzisiaj nieznany,
ca=kowicie zapomniany; najwyra{niej
by= to mno/nik 10 lub 100 w stosunku
do systemu dzi> u/ywanego – w[wczas
10-krotnie lub 100-krotnie wi"ksza
liczba.
staropol. strzelali we czmach;
czmi; oswecy czmy ]ciemno>ci\,
czmi; azali poznani bødø we
czmach ˘ :ma –
1. ciemno>:,
2. cie<,
3. wielkie mn[stwo, zast"p, legion.
ros. 1. t;ma-tma, mrak, temnota,
2. ten;-te< ]ang. shade, shadow\,
3. s=aw.-staroros. t;ma-tma ]:ma ¯
tatarski w[dz 10 tys. woj[w\,
t;mo[ ]:m'\, s(y)ny temvihe
]synowie :my\ 1237,
ang. 1. †read, 2. †shadow,
3. †throng ]t=um\.
gr. motte, anglosas. moththe,
>redniow. ang. motthe ˘ ang. moth,
1. t=um, chmara, g"stwa, mrowie, r[j,
niezliczona ilo>:, 2. motyl nocny.
mro•k(czy:, za:mi: – zamroczy:,
>ci'gni"te ciemno>:.
deszcz :mi ]m/y, si'pi ˘ szaro na
dworze\, dym :mi si" z komina, fajki,
za:mienie umys=u, s=o<ca ]przes=ona
¯ s=o(n – jasny lub ciemny\.
staropol. o(po(za•:mi:, za:mie:.
:pa: pot. /ar=ocznie je>:, pi:.
na:pany – najedzony,
w zwi'zku s=owotw. z pa:ka: ]=y/k'
w talerzu, zwykle w ko<c[wce spo-
/ycia pokarmu\.
:wiart-ka(owa:(owy
1. czwarta cz">: ca=o>ci,
2. poligr. czwarta cz">: arkusza,
3. miara&
3.a. ` cia= sypkich&
czwarta cz">: korca,
3.b. ` cieczy& czwarta cz">: litra.
staropol. czwart-ka(owy.
staropol. 1494 vas byrzwyenycza
albo po polsku czwarthka ˘
czwart-ka(owy ˘ :wiartka –
becz[=ka okre>lonej wielko>ci.
=ac. quartarius ]czwarta cz">:\ ¯
quartus ]czwarta\,
starofranc. quatier,
>redniow. ang. quatre,
ang. quarter, Old Polish †keg.
ros. hetvert;-czetwiert,
hetvërtaq hast; ]czwarta cz">:\,
†bohonok=-boczonok ]becz[=ka\.
:wicz-y:(ebny(enie(eni[wka
czynność.
1. przygotowywa: si" do czego> po-
przez systematyczne powtarzanie
czynno>ci, zaprawia:, sposobi:,
yy
kszta=ci:,
2. bi:, ch=osta:, smaga:.
=ac. 1. exercitium ¯ exercere ¯
ex` % arcere,
starofranc. i >redniow. ang.
exercice ˘ ang. exercise,
ros. upra'nenie-upra/nienie.
ang. 2. flog, lash,
ros. xlestat;-chlestat, bih-bicz.
:wie-k(czek
szewski, drewniany gwo{dzik.
¯ niem. zweck.
cokolwiek baz' dla niem. zweck nie
jest, w j. polskim :wiek oznacza=o
ostry, s=owotw. pokr. :wik ˘
:wik=a ]ostra przyprawa do potraw\,
kwik ]ostry, wysoki g=os >winy\.
staropol. 1461 pro clavis ferris
albo czwyeky XI scotos,
XV w. czwek pimpula,
ca 1500 czwyek pirgus ˘ :wiek –
rodzaj gwo{dzia.
=ac. clavus, franc. clou,
>redniow. ang. naile, neil ˘ ang. nail,
ros. cel;-cel.
:wier:, :wiartka
czwarta cz">:, ¯ kwarta.
staropol. 1443 czwircz, 1493 ze
trzecz czwyerczy, 1495 pyacz
czwerczi lanowych desertas ˘
:wir:, :wier: – :wier:&
1. czwarta cz">: ca=o>ci,
2. czwarta cz">: obj"to>ci,
3. czwarta cz">: wagi,
4. czwarta cz">: pieni"dzy – kwartnik.
:wier:fina-=(lista sport.
:wier:wie-cze(kowy hist.
:wierka: dźwięk.
wydawa: seri" cienkich i ostrych,
przerywanych, sporadycznych,
d{wi"k[w.
¯ >redniow. ang. twiteren ˘ ang.
twitter; niem. zwitschern.
tak/e& >redniow. ang. chirpen ˘
ang. to chirp,
ros. hirikat;-czirikat,
]ebetat;-szczebietat.
s=aw.-ros.-wo=. zwuk ˘ d{wi"k,
>redniow. ang. chirpen ˘ :wierk;
w Ss 1953 uto/samione& d{wi"cze:
z :wierkaniem ]$#\
staropol. 1466 yacoby swakczan-
czy szwyrcz tanquam cicada
garulans.
†:wiertnia, czetwiartnia,
czettwiertnia, cztwiertnia,
:wirtnia
1. czwarta cz">: jakiej> jednostki
miary cia= sypkich ]w Swo&
przedmiot[w sypkich\, np. korca,
2. w[z czterokonny.
†:wierzy: si" osob.
zabawia: si", cieszy: si".
staropol. nye czwyerz schi' ]nie
yy yy
:wierz si"\ lub nye gryep sy' ]nie
igraj si"\,
ang. to play, ros. igrat;-igrat.
†:wik ptak. krogulec u=o/ony do
polowania; drapie/ny ptak wy:wi-
czony by polowa= dla cz=owieka.
staropol. 1398 czwik, 1399 iaco
krogulecz v Dobka moy byl, na
ymyø czwik ]jako krogulec u mego
Dobka by=, na imi" – zwany – :wik\.
:wik char. cz=owiek do>wiadczony,
przebieg=y, chytry.
†:wikielny buraczany, ¯ :wik=a.
:wik=a spoż.
przyprawa do mi"sa i burak[w :wik-
=owych, zmieszanych z tartym chrza-
nem i octem.
gat. buraka :wik=owy, Beta cicla L.
staropol. 1389 pro beta videlicet
czwikla, 1437 czwykla sicla,
XV w. czvikla beta, ca 1455
czwykla betha, ca 1465 czwykla
siccula ˘ :wik=a. ˚kaluszka.
ang. ]ro>lina, bot.\ red beet;
]potrawa, sa=atka\ beetroot salad,
ros. krasnaq svëkla-krasnaja
swiok=a ]czerwona :wik=a\.
†:wikowski tkan.
gat. sukna wyrabianego w Zwickau,
w Saksonii.
†:wioraki czworaki.
†:wi[r czw[r.
†:wir-:(dza(dzi:(tnia
:wier:, twierdz•a(i:, :wiertnia.
†:wirdz-a(i: twierdz•a(i:.

Stan w dniu 22 wrze>nia 2023.

Jerzy Dargiewicz – S=ownik j"zyka polskiego, 2015.