Dorian Diplom Alb

Studim i Sistemeve te Thjeshta me Ferkim
ne Kuadrin e
Mekanikes Kuantike
Puna e Diplomes
paraqitur ne
Departamentin e Fizikes Teorike
Universiteti i Tiranes
nga Dorian Kcira
udheheqes Prof. H. D. Dahmen
Universiteti i Siegen, Gjermani
Prill 2007
Pasqyra e L
end
es
1 Hyrje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Oshilatori Harmonik me Shuarje me Hamiltonian Johermitian . . .

2.1 Arsyeja e Zgjedhjes se nje Hamiltoniani Johermitian . . . . . . . . . . .
2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1 Zhvillimi Kohor i nje Gjendjeje Stacionare . . . . . . . . . . . . .
2.2.2 Zhvillimi i nje Gjendjeje Koherente Kuazi-Klasike . . . . . . . .
2.2.3 Konkluzione per Oshilatorin me Shuarje . . . . . . . . . . . . . .
2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.1 Nje Forme Konkrete per Termin Detyrues . . . . . . . . . . . . .
2.3.2 Veprimi i Operatorit WS mbi Boshllekun (Vakuumin) . . . . . .
2.3.2.1 Zhvillimi i Boshllekut per Kohe te Medha . . . . . . . .
2.3.2.2 Zhvillimi i Boshllekut ne Rezonance . . . . . . . . . . .
2.3.2.3 Rezonanca ne Kohe te Medha . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3 Veprimi mbi nje Gjendje Jobaze . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3.1 Gjendja Stacionare per Kohe te Medha . . . . . . . . .
2.3.3.2 Dy Raste Speciale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.3.3 Studimi i Rezonances . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3.4 Veprimi i WS mbi nje Gjendje Kuazi-Klasike . . . . . . . . . . .
2.3.4.1 Rasti pa Operatore te Zhdukjes te Bozoneve . . . . . .
2.3.4.2 Vlerat Mesatare te Koordinates, Impulsit dhe Energjise
2.3.4.3 Funksioni Valor ne Paraqitjen Koordinative . . . . . . .
2.4 Konkluzione mbi Modelin e Pare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
3
4
4
5
7
9
10
11
12
13
14
18
19
20
21
21
24
24
26
27
3 Oshilatori Harmonik i Detyruar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32
3.1 Oshilatori Harmonik i Detyruar ne Paraqitjen e Heisenberg-ut . . . . . . . . . 32
4 Modeli i Dyt
e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1 Kuantizimi i nje Oshilatori Harmonik Klasik me Shuarje . . . . . . . . .
4.2 Zhvillimi Kohor per Hamiltonianin me Shuarje H0 + H1 . . . . . . . . .
4.2.1 Ekuacioni Diferencial per Operatorin e Zhvillimit . . . . . . . . .
4.2.2 Zgjidhja e Ekuacionit Diferencial per Operatorin e Zhvillimit me
anen e Faktorizimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.3 Zhvillimi i Gjendjes Baze se Sistemit te Paperturbuar . . . . . .
4.2.4 Konkluzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i
.
.
.
.
.
38
. . 38
. . 41
. . 41
. . . 42
. . . 43
. . . 45
Pasqyra e Lendes
4.3
4.4
ii
Shtimi i nje Force te Jashtme Detyruese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zhvillimi Kohor i Vakuumit per Hamiltonianin me Term Detyrues Hnew . . .

4.4.1 Rasti i Termit Detyrues Hermitian. Forma Konkrete e Tij . . . . . . .
4.4.2 Probabilitetet e Kalimit ne nje Gjendje te Cfar
edoshme Perfundimtare
4.4.3 Studimi i Problemit per Kohe te Medha . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.4 Studimi i Hollesishem i Probabilitetit per te Mbetur ne Gjendjen Baze
4.4.5 Konkluzione mbi Modelin e Dyte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A Disa Formula t
e R
end
esishme t
e Algjebr
es
A.1 Formula Baker-Campbell-Hausdorff . . . . .
A.1.1 Formula e Glauber-it . . . . . . . . .
A.2 Teoreme 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A.3 Teoreme 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A.4 Lema Hausdorff . . . . . . . . . . . . . . . .
s
e Operator
eve
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
46
47
48
49
52
52
54
56
56
56
58
59
59
B Teorema p
er Operator
et e Lindjes dhe Zhdukjes s
e Bozoneve . . . . .
61
B.1 Teoreme 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
B.2 Teoreme 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
C Funksionet e Green-it . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
D Referenca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
68
1. Hyrje
Problemi i Oshilatorit Harmonik me shuarje eshte nje problem i ezauruar ne kuadrin e

mekanikes klasike. Por nje trajtim i plote kuantik i tij nuk eshte dhene akoma. Ne pergjithesi
trajtimi i sistemeve disipative me metodat e mekanikes kuantike nuk eshte aq i thjeshte.
Veshtiresi paraqet fakti qe nuk eshte gjithmone e mundur te kuantizohen keto sisteme. Nga
ana tjeter, relacionet kanonike te komutimit nuk ruhen per shkak te termave shuares. Por
ne vitet e fundit ide me rendesi jane zhvilluar ne kete drejtim [14, 15, 16, 17].
Ne artikullin [14] theksohet se ne parim nuk ka vend per sistemet disipative ne mekaniken kuantike sepse formalizmi i saj bazohet ne ruajtjen e probabiliteteve dhe se duhet
futur ndonje lloj formalizmi i pergjithesuar per te pershkruar sistemet me shuarje. Prandaj
ne kete pune kemi perdorur dy metoda te ndryshme per trajtimin e oshilatorit harmonik
me ferkim.
Ne modelin e pare kemi zgjedhur nje Hamiltonian johermitian te ngjashem me ate te oshilatorit harmonik linear por me nje frekuence komplekse ne vend te asaj reale. Pjesa imagjinare e kesaj frekuence lot rolin e koeficientit te shuarjes. Ne studiojme se si zhvillohen
ne kohe gjendjet stacionare.
Per te shqyrtuar se sa e shpjegon ky sistem situaten klasike kemi studiuar gjithashtu
sjelljen e gjendjeve koherente kuazi-klasike te oshilatorit harmonik nen keto kushte. Ato
jane gjendje kuantum-mekanike qe japin nje pershkrim te realitetit te afert me ate te mekanikes klasike.
Pastaj vazhdojme me studimin e pergjigjes se sistemit ndaj nje termi detyrues te jashtem
ne Hamiltonian. Nqs termi detyrues nuk permban operatore anihilimi, atehere gjithmone sistemi arrin ekuilibrin pas nje faze kalimtare fillestare.
Megjithe mosruajtjen e probabilitetit modeli i pare shpjegon shume veti te oshilatorit
harmonik me shuarje dhe te oshilatorit harmonik te detyruar dhe me ferkim.
Modeli i dyte bazohet ne punen e G. Vitiello, E. Celeghini, M. Rasetti, Y. N. Srivastava,
A. Iorio dhe A. Widom. Modeli konsiston ne kuantizimin e nje oshilatori harmonik klasik
me shuarje duke dyfishuar dimensionet e hapesires se tij fazore. Gradet e reja te lirise keshtu
te futura losin rolin e gradeve te lirise te rezervuarit termik dhe lejojne te nxirret ekuacioni
i i oshilatorit me shuarje nga nje parim variacional. Ne kete menyre kemi nje Hamiltonian
qe pershkruan nje sistem te plote, rezervuarin termik dhe bashkeveprimin e sistemit me te.
Edhe ketu, ashtu si ne sistemin e pare, i shtohet Hamiltonianit nje term detyrues dhe behet
nje studim i hollesishem i probabiliteteve te kalimit.
Sic theksohet ne [14] , . . . zhvillimi kohor nxjerr jashte hapesires Hilbertiane te gjend
jeve . . . . Ne studimin tone ne kemi gjetur qe edhe ne rastin kur sistemi i nenshtrohet
veprimit te nje termi detyrues ai e le perseri hapesiren e gjendjeve te Hilbert-it.
Shumica e ploteve ne kete pune jane prodhuar nga programe te shkruara ne gjuhen e
programimit FORTRAN dhe te integruara ne programin INTERQUANTA (the Interactive
Picture of Quantum Mechanics) te zhvilluar nga S. Brandt dhe H. D. Dahmen. Programet
jane ekzekutuar ne nje IBM RISC System/6000 nen sistemin e shfrytezimit AIX version 3.2.
Disa grafike jane prodhuar nga Mathematica (VAX/VMS) Version 1.2 dhe nga Maple V
Release 3 per X Windows.
Diploma eshte shtypur me sistemin LATEX te pergatitjes se dokumenteve te bazuar
ne programin TEX Version 3.141. Edhe grafiket jane perfshire ne dokumentin e shkruar me
ane te LATEX.
Kjo pune eshte zhvilluar ne Universitetin e Siegen-it nen drejtimin dhe bashkepunimin
shume te rendesishem te profesor H. D. Dahmen. I shpreh atij mirenjohjen time te thelle per
gjitha sugjerimet dhe idete shume te vlefshme qe bene te mundur kryerjen dhe perfeksionimin
e kesaj pune.
I jam shume mirenjohes Erion Gjonaj dhe Anli Shundit per asistencen dhe komentet
shume ndihmese. Falenderime te vecanta kam per Tilo Stroh per gatishmerine dhe durimin
ne pergjigjen e gjitha pyetjeve te mia si edhe per verejtjet dhe sugjerimet e tij.
Ndihme shume te madhe per shkruarjen e versionit shqip te diplomes me ane te LATEX
dha Anli Shundi. Pa ndihmen e tij kjo do kishte qene shume e veshtire.
Dorian Kcira
Dhjetor 1995
2. Oshilatori Harmonik me Shuarje me Hamiltonian

Johermitian
2.1 Arsyeja e Zgjedhjes s

e nj
e Hamiltoniani Johermitian
Problemi i sistemeve me ferkim ne mekaniken kuantike eshte akoma mjaft i diskutuar ne literaturen shkencore. Parimisht, detajet e atyre gradeve te lirise qe ne te cilat perhapet energjia
e nje sistemi te dhene duhen njohur dhe duhen marre parasysh. Futja e konceptit te ferkimit
ne kuadrin e mekanikes Hamiltoniane, e cila qendron ne baze te mekanikes kuantike, nuk
eshte e mundur.
Per thjeshtesi le te konsiderojme nje oshilator harmonik njedimensional me frekuence .
Disipacioni i energjise eshte i mundur vetem nqs ekziston nje sistem tjeter i gradeve te lirise te ciftuara me oshilatorin, i quajtur zakonisht rezervuari termik. Ne nje situate fizike
ku fillimisht oshilatori eshte ne gjendjen e eksituar | i > dhe sistemi i gradeve te tjera
te lirise eshte ne gjendjen baze | 0 >, sistemi i te dyve bashke ndodhet ne gjendjen produkt
| (0) >= | i > | 0 >
Ciftimi
mes oshilatorit dhe rezervuarit termike transformon kete gjendje fillestare ne gjendjen korreluar
X
X
2
| (t) >=
amn (t) | n > | m > ,
|amn (t)| = 1 ,
m,n
m,n
qe eshte superpozim i te gjitha gjendjeve produkt | n > | m > te keteve vetjake | n >
te oshilatorit harmonik dhe atyre | m > te rezervuarit termik. Meqe rezervuari nuk mbetet
ne gjendjen baze | 0 >, sistemi nuk trajtohet dot si oshilator me nje grimce sepse transferimi
energjise nga gjendja | i > | 0 > drejt gjendjeve | n > | m > shoqerohet me transferim
probabiliteti. Me kalimin e kohes, gjendja fillestare perfshihet ne gjendjen | (t) > me probabilitet |an0 (t)|2 < 1.
Ashtu si ne modelin optik, do ta shqyrtojme kete humbje probabiliteti ne nje menyre te thjeshte duke i shtuar Hamiltonianit te oshilatorit harmonik te paperturbuar
H0 = h
A+ A
termin johermitian
HI = ihA+ A
Ai lehteson njekohesisht humbjen e energjise dhe ate te probabilitetit.

3
2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse
Si hap te pare konsiderojme oshilatorin e thjeshte harmonik me shuarje dhe tregojme qe Hamiltoniani i zgjedhur jep nje pershkrim te kenaqshem te situates klasike.
Ne kete rast sistemi vetem humbet energji. Ka nje transferim te energjise ne grade te tjera lirie te cilat ne nuk i konsiderojme. Pastaj vazhdojme me tej duke i shtuar nje term tjeter qe do
e quajme termi detyrues. Ky term detyrues eshte korresponduesi i nje force te jashtme
ne rastin klasik. Dmth ne shqyrtojme nje Oshilator Harmonik te Detyruar me Ferkim nga
pikepamja e mekanikes kuantike.
2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuenc

e Komplekse
Hamiltoniani qe shqyrtojme ne pjesen e pare te modelit tone ka formen
H=h
( i) A+ A ,
(2.2.1)
ku A dhe A+ jane perkatesisht operatoret e krijimit dhe zhdukjes dhe kenaqin relacionin e zakonshem te komutimit [A+ , A] = 1. Ky Hamiltonian eshte formalisht i ngjashem me Hamiltonianin
e
oshilatorit
harmonik
linear
te
lire
Hlho = h
A+ A, por ne vend te frekuences vetjake reale te oshilatorit te lire ketu
eshte vendosur frekuenca komplekse ( i) . Sic do e shohim me poshte, pjesa imagjinare lot rolin e koeficientit te shuarjes.
2.2.1 Zhvillimi Kohor i nj
e Gjendjeje Stacionare
Nisemi nga Hamiltoniani i dhene ne (2.2.1) dhe studiojme zhvillimin e nje gjendjeje stacionare | n > ku n = 0, 1, 2, . . . . Keto gjendje jane gjendje vetjake te Hamiltonianit pa shuarje
h A+ A. Para se te studiojme zhvillimin kohor, shqyrtojme operatorin perkates te ketij
zhvillimi. Ai percaktohet nga ekuacioni
i
h
d
W =H W =h
( i)A+ A W
dt
Ky ekuacion diferencial ka zgjidhjen e thjeshte

i
W = e h Ht = exp i( i)t A+ A .
Tani le te llogarisim veprimin e W mbi gjendjen stacionare | n >. Cdo
gjendje stacionare
| n > eshte ket vetjak i operatorit A+ A me vlere vetjake n. Keshtu ajo do te jete gjithashtu
eigenket i W me vlere vetjake ei(i)nt . Veprimi i W mbi kete gjendje ka atehere formen
e nje ekuacioni eigenketesh dhe eigenvlerash
+
W | n > = ei(i)tA A | n >

= ei(i)tn | n >
=
= ent eint | n >
(2.2.2)
.
Barazimi i mesiperm tregon se, nqs fillimisht sistemi eshte ne gjendjen stacionare | n >, ai
do te vazhdoje te qendroje ne kete gjendje. Amplituda e probabilitetit do te modulohet
nga termi me varesi kohore ent eint . Humbja e probabilitetit rrjedh padyshim nga
fakti qe ne po merremi me nje Hamiltonian qe eshte johermitian. Nje e vecante e barazimit
(2.2.2) eshte qe, ne rastin e gjendjes baze, funksioni modulues eshte thjesht operatori njesi
1 , pra
W | 0 >= | 0 > .
Gjendja baze eshte e qendrueshme ndaj veprimit te operatorit te zhvillimit W . Ne rastin e
nje gjendjeje fillestare stacionare | n > (n 6= 0) situata ndryshon. Sic e pame edhe me lart,
ne rastin e ketyre gjendjeve probabiliteti lekundet (oshilon) ne kohe me frekuence n (ku
eshte frekuenca vetjake e oshilatorit pa shuarje). Njekohesisht probabiliteti tenton drejt
zeros per shkak te termit te shuarjes ent . Verejme gjithashtu qe per cdo gjendje koeficienti
lot rolin e koeficientit te shuarjes sepse percakton shpejtesine e zvogelimit te probabilitetit
ne kohe. Sa me i madh te jete numri kuantik n aq me e forte eshte shuarja (dhe aq me e
paqendrueshme eshte gjendja). Koeficienti qe shumezon ketin | n > eshte
Cn = exp (nt) exp (int) ,
dhe probabiliteti qe sistemi te jete ne gjendjen n (po qe se ai ishte fillimisht ne kete gjendje)
eshte
Pn,n = |Cn |2 = exp [2nt] .
Gjithe keto karakteristika tregohen ne figuren 2.1 ne faqen 6. Ne dy kolonat e para tregohet
pjesa reale e amplitudes se probabilitetit (ose, me sakte, e koeficienteve te probabilitetit).
Kurse ne kolonen e trete dhe te katert paraqitet varesia kohore e probabiliteteve perkatese.
Ne kolonat teke kemi rastin e sistemit pa shuarje, kurse ne ato cifte sistemin me shuarje.
Ne rradhen e pare te figurave shihet qe gjendja baze eshte e qendrueshme. Per sa i takon
gjendjeve te tjera, verejme qe me rritjen e numrit kuantik n gjendjet lekunden me frekuenca
me te larta dhe synojne me shpejt drejt zeros. Sistemi me = 0 eshte i qendrueshem kurse
ai me shuarje jo. Gjendjet shuhen dhe shuarja eshte me e forte per gjendje me te larta. E
vetmja gjendje e qendrueshme ne rastin me shuarje eshte gjendja baze.
2.2.2 Zhvillimi i nj
e Gjendjeje Koherente Kuazi-Klasike
Tani do te studiojme zhvillimin kohor te nje gjendjeje koherente kuazi-klasike | > nen
i
ndikimin e operatorit te zhvillimit W = e h Ht . Dime qe kjo gjendje kuazi-klasike merret
nga veprimi i operatorit unitar D() 1 mbi gjendjen baze
| >= D() | 0 >
D() = ea
Nga barazimi i mesiperm marrim

W| >
e h Ht | >= e h Ht exp [A+ A]| 0 >

i
h i
i
i
e h Ht exp [A+ A] e h Ht e h Ht | 0 >
=
=
| 0 > eshte eigenket i A+ A me vlere vetjake 0. Kemi atehere

i
e h Ht | 0 >= ei(i)tA
Le te perdorim barazimin2
1 Ky
operator njihet me emrin Displacement Operator

A.
2 Shtojca
| 0 >= | 0 >
(2.2.3)
Fig. 2.1. Koeficient

et e probabilitetit Cn dhe vete probabiliteti Pn,n ne rastin e nje gjendjeje
stacionare. Per numra kuantike te medhenj koeficientet lekunden me shpesh dhe
shkojne me shpejt drejt zeros. E njejta ndodh me probabilitetet. Ne kolonen e pare dhe
te trete nuk ka shuarje, dhe rrjedhimisht nuk ka humbje te probabilitetit.
exA
f (A, A+ ) exA
= f (Aex , A+ ex )
(2.2.4)
si edhe formulen Baker-Campbell-Hausdorff 3

1
eC+D = eC eD e 2 [C,D]
(2.2.5)
e cila vlen nqs C dhe D komutojne te dyja me komutatorin e tyre. Ne rastin tone kjo eshte e
vertete sepse si A edhe A+ e plotesojne kete kusht. Nga (2.2.3), [A+ , A] =
1, (2.2.4), (2.2.5)
dhe nga zberthimi ne seri Taylor-i i eksponencialit marrim si vijon.
#
"
X
i
n
nit
nt
h
Ht
21 ||2
e
e
|n>
e
| >= e
|0>+
n!
n=1
Nqs shkruajme zberthimin e gjendjes kuazi-klasike ne bazen e gjendjeve stacionare te oshilatorit harmonik
X
2
n
|n> ,
| >= e /2
n!
n=0
shihet qe
e h Ht | >= | > ,
ku = eit et
(2.2.6)
Si rezultat, kemi ne cdo moment t perseri nje gjendje koherente, por parametri i saj shuhet
ne kohe. Vlera mesatare e energjise ne nje gjendje koherente jepet
< E >= h
| |2 = E0 exp (2t)
(2.2.7)
Probabiliteti i gjetjes se sistemit ne kohen t ne nje gjendje te caktuar | n > ka formen

i
P0 (t) = | < 0 |e h Ht | > |2 = e||

i
||2n ||2 2nt
e
e
Pn (t) = | < n |e h Ht | > |2 =
n!
Kemi nje shperndarje probabiliteti mes gjendjeve | n > te ngjashme me shperndarjen e

Poisson-it. Diferenca me shperndarjen e Poisson-it qendron ne faktorin e2nt . Probabiliteti
per gjetjen e sistemit ne | n > (me perjashtim te | 0 >) konvergjon ne zero per kohe te medha.
Kurse probabiliteti per | 0 > eshte gjithmone konstant. Grafiku perkates gjendet ne figuren 2.2 ne faqen 8. Shperndarja e probabilitetit eshte e ngjashme me shperndarjen e
Poisson-it. Maksimumi i probabilitetit lekundet mes gjendjeve n dhe, ne limitin e koheve
te medha, tenton drejt gjendjes baze. Ne te njejtin limit amplituda e maksimumit bie ne zero.
2.2.3 Konkluzione p
er Oshilatorin me Shuarje
1. Per formen (2.2.1) te Hamiltonianit, kemi nje proces shuarje nen te cilin cdo gjendje
| n > me n 6= 0 eshte e paqendrueshme. Me kalimin e kohes, probabiliteti per ta gjetur
sistemin ne nje gjendje te tille gjithmone zhduket.
2. Vetem gjendja baze eshte e qendrueshme sepse probabiliteti i saj nuk bie si ai i gjendjeve te tjera por mbetet konstant gjate gjithe kohes.
3 Shtojca
A.
Fig. 2.2. Var

esia kohore e probabiliteteve te gjetjes se sistemit ne nje gjendje | n > per
nje gjendje fillestare koherente | >. Probabiliteti i cdo gjendjeje tenton drejt zeros me
kalimin e kohes me perjashtim te boshllekut | 0 >. Rrjedhimisht maksimumi i probabilitetit
per kete shperndarje te Poisson-it shkon drejt gjendjes me n = 0 per kohe te medha.
3. (a) Edhe gjendja koherente | > eshte e paqendrueshme nen veprimin e shuarjes.
Parametri oshilon ne kohe ne menyre te ngjashme me lekundjet e oshilatorit
klasik me ferkim.
(b) Per kohe te medha gjendja koherente reduktohet ne gjendjen baze. Dmth vlerat
mesatare te energjise, impulsit dhe koordinates konvergjojne te gjitha ne zero.
4. (a) Energjia i transmetohet gradeve te tjera te lirise dhe pikerisht atyre te mjedisit
rrethues. Energjia e transmetuar mund te jete termike, rrezatim elektromagnetik,
etj. Kjo varet nga rasti konkret.
(b) E njejta mund te pohohet per probabilitetin. Ai gjithashtu i transmetohet gradeve
te tjera te lirise se bashku me energjine.
2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues
Kjo sjellje e sistemit i pergjigjet sjelljes se oshilatorit klasik me shuarje. Edhe ne rastin
klasik sistemi fillimisht oshilon dhe pastaj reduktohet ne gjendjen baze me kalimin e kohes.
Kjo ndodh pavaresisht nga kushtet fillestare ne te cilat sistemi ndodhet. Energjia fillestare
e oshilatorit klasik (psh. energjia mekanike) transformohet ne forma te tjera energjie (psh.
energji termike), pra i transmetohet gradeve te tjera te lirise. Transmetimi i energjise dhe i
probabilitetit shkaktohet nga proceset e shuarjes.

Marrim ne shqyrtim rastin e nje Hamiltoniani me nje term detyrues te jashtem. Forma e
pergjithshme qe do te zgjedhim per Hamiltonianin eshte

H
H0
HI
= h
( i) A+ A + f1 (t) A+ + f2 (t) A = H0 + HI
= h
( i) A+ A
= f1 (t) A+ + f2 (t) A
(2.3.1)
H0 eshte Hamiltoniani i percaktuar nga (2.2.1) ne seksionin paraardhes. Kurse HI eshte pjesa
e Hamiltonianit qe i korrespondon termit detyrues. Kjo pjese eshte (ne pergjithesi) johermitiane. Ekuacioni diferencial per operatorin e zhvillimit shkruhet
ih
d
WS = H WS
dt
(2.3.2)
ku WS eshte operatori i zhvillimit i Schrodinger-it4. Per zgjidhjen e ketij ekuacioni na duhet

te bejme zevendesimin
WS = W0 W ,
(2.3.3)
ku vete W0 percaktohet nga relacioni
ih
d
W0 = H0 W0
dt
pra,
i
W0 = exp ( H0 t) = exp [(i + )t A+ A] .
h
Nga vendosja e ketij zevendesimi ne (2.3.2) dhe me pak algjeber te thjeshte ekuacioni per
W del
d
i
h W = H1 W , ku H1 = W01 HI W0 .
(2.3.4)
dt
Duke perdorur HI nga (2.3.1) dhe (2.2.4) marrim per H1 nje shprehje ne varesi te operatoreve
A dhe A+
H1 = f1 (t) e(i+)t A+ + f2 (t) e(i+)t A .
Nqs konsiderojme edhe (2.3.4), ekuacioni per W transformohet ne
i
h
4 Indeksi
h
i
d
W = f1 (t) e(i+)t A+ + f2 (t) e(i+)t A W
dt
S n
e WS q
endron pik
erisht p
er Schr
odinger.
10
2 si me poshte
Per zgjidhjen e ketij ekuacioni faktorizojme W ne W1 dhe W
2
W = W1 W
(2.3.5)
W1 nga ana e vet percaktohet prej ekuacionit

i
h
d
W1 = f1 (t) e(i+)t A+ W1
dt
me zgjidhjen
i
W1 = exp
h
f1 (t ) e
(i+)t
dt A
(2.3.6)
Me zevendesimin e (2.3.6) ne (2.3.5) dhe me transformime te ngjashme me rastin e (2.3.3)

gjejme per W2 ekuacionin diferencial
i
h

d
i
h W2 = W11 f2 (t) e(i+)t A W1 W2 .
dt
Pasi llogarisim W11 A W1 me metoda te zakonshme5 , zgjidhim ekuacionin per W2 duke

bere nje zevendesim te trete W2 = W2 W3 . Pas ketij zevendesimi te fundit dhe pas manipulimesh te ngjashme me me siper kemi perfundimisht
WS = W0 W1 W2 W3
(2.3.7)
ku shprehjet per faktoret jane

W0 = exp [(i + )t A+ A] ,
W1 = exp

Z t

i
f1 (t ) e(i+)t dt A+ = exp b1 (t) A+ ,
h 0

Z t

1
W2 = exp 2
= W2 (t) ,
f2 (t ) e(i+)t F1 (t ) dt
h
0

Z t
i
W3 = exp
f2 (t ) e(i+)t dt A = exp [b3 (t) A] ,
h 0
F1 = F1 (t) =
t
0
f1 (t ) e(i+)t dt
(2.3.8)
Gjetem keshtu formen e WS per cfaredo forme te funksioneve f1 (t) dhe f2 (t) qe percaktojne termin detyrues.
2.3.1 Nj
e Form
e Konkrete p
er Termin Detyrues
Dy funksionet e lartpermendura f1 dhe f2 do ti zgjedhim konkretisht si me poshte
f1 (t) = f10 eit
5 Shtojca
A.
f2 (t) = f20 eit
11
Madhesite f10 , f20 dhe jane konstante reale. Dy konstantet f10 dhe f20 perbejne amplitudat
e dy funksioneve lekundese. Kurse konstantja perben frekuencen e oshilimit te seicilit
funksion. Kjo quhet Frekuenca e Termit Detyrues. Sikur amplitudat e dy funksioneve te ishin
te njejta (dmth f10 = f20 ) atehere termi detyrues do ishte hermitian sepse
f1 (t) = f10 e+it = f20 e+it = f2 (t)
Ne rast te kundert (nqs f10 6= f20 ) termi detyrues nuk do ishte me i tille. Tani duhen bere llogarite per formen konkrete te funksioneve kohore F1 (t), W2 (t), b1 (t) dhe b3 (t). Per kete duhet
zevendesuar forma konkrete e f1 (t) dhe e f2 (t) ne (2.3.8). Mbasi integrojme dhe i grupojme faktoret se bashku marrim
h
i
f10
[i( ) + ] ei()t+t 1
,
F1 (t) =
2
2
( ) +
dhe
|W2 |2 = exp [2 Re(V2 )] ,

ku
1
f10 f20
V2 (t) = 2
[ + i( )]
h [( )2+ 2 ]
"
#
i()tt
e
1 [ + i( )]
t+
,
( )2 + 2

f10 f20
1
2
2
2
2
2 [( )2 + 2 ]2 t[( ) + ] + [ ( ) ]
h

[et cos ( )t 1] 2 ( ) et sin ( )t
,
Re(V2 ) =

f10 /
h
( ) et cos ( )t 1
2
2
( ) +

et sin ( )t

+i et cos ( )t 1 ( ) et sin ( )t
b1 (t) =

f20
( ) et cos ( )t 1
( )2 + 2

et sin ( )t

+i ( ) et sin ( )t + et cos ( )t 1
b3 (t) =
Keto formula percaktojne plotesisht formen e operatorit te zhvillimit WS te perkufizuar

ne seksionin e mesiperm.
2.3.2 Veprimi i Operatorit WS mbi Boshll
ekun (Vakuumin)
Si rrjedhoje e veprimit te operatorit te zhvillimit marrim varesine kohore per ketet e oshilatorit harmonik. Mbas kesaj mund te bejme zberthimin e kesaj gjendjeje te re ne bazen
e gjithe vektoreve vetjake te operatorit A+ A. Me ne fund mund te llogarisim probabilitetet e kalimeve ne cdo cast t si katrori i vleres absolute (modulit) te ketyre koeficienteve
(qe jane ne pergjithesi madhesi komplekse).
12
Per te kryer sa u tha me siper, perdorim formulat (2.3.7) dhe (2.3.8) si edhe formulat
e meparshme mbi formen konkrete te termit detyrues. Dallojme dy raste. Se pari, rastin e
veprimit te WS mbi boshllekun (vakuumin). Se dyti, rastin e nje gjendjeje tjeter te ndryshme
nga boshlleku.
Nga barazimi (2.3.7) mbi formen si produkt te WS , zhvillimi ne kohe i vakuumit eshte
| 0(t) >= WS | 0 >= W0 W1 W2 W3 | 0 >
Kemi veprimin e njepasnjeshem te kater operatoreve W3 , W2 , W1 dhe W0 mbi ketet

qe dalin nga veprimi i paraardhesit. W3 nuk prodhon asnje efekt sepse | 0 > perben nje ket
vetjak te A me eigenvlere zero. Po ashtu W2 nuk ndikon sepse eshte nje c-numer (numer
konstant). Veprimi i W1 mbi gjendjen baze llogaritet duke zberthyer ne seri Taylor-i ndaj
A+ dhe duke shfrytezuar formulen per veprimin e operatorit te krijimit mbi vakuumin
(A+ )n | 0 >= n! | n > .

Pastaj mbetet te shihet veprimi i W0 mbi ketet | n >. Kjo nuk eshte e veshtire me qene se
ato jane kete vetjake te A+ A dhe me qene se W0 eshte funksion i tij. Pas gjithe ketyre
qe thame kemi
X
bn
1 e(i+)tn | n > .
WS | 0 >=
n!
n=0
Po te rikujtojme relacionin e normalizimit6 , probabiliteti i kalimit nga gjendja fillestare | 0 >
ne gjendjen perfundimtare | n > del
P0,n = | < n |WS | 0 > |2 = |W2 (t)|2
(|b1 |2 )n
exp [2n t] .
n!
(2.3.9)
Ne kete pike do te ndajme tre raste limite te kesaj formule.

2.3.2.1 Zhvillimi i Boshll
ekut p
er Koh
e t
e M
edha Le te studiojme si ndryshon formula (2.3.9) pas kohesh mjaft te medha, pra do gjejme limitet per t . Sipas formules
per b1 (t) katrori i modulit te b1 eshte
|b1 |2 =
h
2 i
2
(f10 /
h)2
t
t
+
e
sin
(
)t
e
cos
(
)t
( )2 + 2
Tani nxjerrim ne dukje faktorin e perbashket et . Shihet qe madhesia 1/et eshte gjithmone e
paperfillshme per t , qofte per = , qofte per 6= . Perdorim formulen e njohur
sin2 (x) + cos2 (x) = 1 dhe atehere
(f10 /h)2 e2t
t ( )2 + 2
|b1 |2
Nga limiti i formules per formen e V2 (t) del qe

Re(V2 )
t
f10 f20
t ,
[( )2 + 2 ]
6 Formula e (orto)normalizimit p
er ket
et vetjak
e t
e oshilatorit harmonik t
e lir
e
esht
e < i | j >= i,j sepse
ata formojn
e nj
e baz
e t
e ortonormuar vektor
esh.
dmth
2 f10 f20
t
|W2 | exp
t
( )2 + 2
2
13
Zevendesojme gjitha keto ne (2.3.9). Gjejme ne kete menyre limitin ne kohe te medha te probabiliteteve te ngacmimit nga gjendja baze

(f10 /h)2n
1
2 f10 f20
inf
P0,n
t
.
(2.3.10)
n exp
t n! [( )2 + 2 ]
( )2 + 2
Duke veshtruar kete formule mund te pohojme sa me poshte
1. Kur mungojne operatoret e krijimit ne termin detyrues probabilitetet gjithnje zhduken
inf
ne kohe f10 = 0 P0,n
= 0.
2. Ne mungese te operatoreve te zhdukjes probabilitetet gjithmone stabilizohen ne nje vlere konsinf=konst.
tante, f20 = 0 P0,n
.
3. Kur te dy operatoret kane te njejten shenje cdo probabilitet shkon ne zero per
inf
kohe mjaft te gjate f10 f20 > 0 P0,n
= 0.
4. Per koeficiente me shenja te kunderta gjithcka divergjon
inf
f10 f20 < 0 P0,n
= .
Ne rastin f20 = 0 kemi ne menyre eksplicite
n

(f10 /h)2
1
inf
P0,n
=
n!
( )2 + 2
(2.3.11)
Sic shihet, ne kete rast termi detyrues nuk permban operatore zhdukjeje. Disa nga vecantesite e
ketij stabilizimi te probabilitetit tregohen ne figuren 2.3 ne faqen 15. Ne figure paraqiten tre
kolona me numer kuantik qe rritet nga e majta ne te djathte. Frekuenca e termit detyrues
rritet ne drejtimin nga lart per poshte. Rritja e diferences se me frekuencen vetjake
inf
shkakton zvogelimin e vlerave te probabilitetit. P0,n
stabilizohet ne vlera me te medha per
afer vleres se . Probabiliteti i gjendjes baze mbetet perhere konstant (ne cdo kohe t),
kurse probabiliteti i nje gjendjeje me n 6= 0 se pari oshilon me kohen dhe me tej fiksohet
inf
ne vleren P0,n
.
Ne figuren 2.4 ne faqen 16 trajtohet rasti kur termi detyrues eshte konstant (frekuenca
e tij eshte 0). Ne rreshtin e pare tregohet gjendja baze, e cila nuk e ndjen nje term
te tille. Ndersa ne rreshtin e dyte pasqyrohet gjendja me n = 1. Ketu dallohet qarte se si

probabilitetet fillimisht lekunden pastaj qetesohen ne vlera fikse.
n
(f10 /
h )2
Ne (2.3.11) kemi shperndarje te Poisson-it ne formen xn! ku x = ()
2 + 2 . KarakteP
n
ristike e kesaj shperndarjeje eshte fakti qe ajo nuk eshte e normuar. Ne fakt n=0 xn! = ex .
x
Madhesia e anasjellte e
do ishte faktori normues per probabilitetet e mesiperme. Sic e
kemi pohuar edhe me pare, jonormimi vjen nga qenia e Hamiltonianit johermitian.
2.3.2.2 Zhvillimi i Boshll
ekut n
e Rezonanc
e Qe te studiojme rastin e rezonances aplikojme kushtin = tek formulat e perdorura per limitet ne seksionin e meparshem. Me
kete rruge gjejme
|b1 |2 ( = ) =
2
t
2
f10
2 2 e 1
h
Re(V2 )( = ) =
|W2 |2 ( = ) =

f10 f20 t
e
+ t 1
2

2 f10 f20
t
exp
e
+ t 1
2
14
(2.3.12)
Probabilitetet e kalimit ne rastin e rezonances jane atehere

2n

2 f10 f20
f 2n
1
t
res
exp
e
+
t
1
102n 1 et
P0,n
=
n! (
h)
2
per kohe te vogla ky probabilitet eshte
res
P0,n
(t 0) =
n!
f10
h
2n
t2n
Per kohe te vogla kemi nje shperndarje probabilitetesh si

eshte perpjestimor me kohen.
xn
n! .
Parametri i shperndarjes x
2.3.2.3 Rezonanca n
e Koh
e t
e M
edha Ky rast del nga formulat e rastit te koheve
te medha duke marre = ose nga formulat e rastit te rezonances duke marre t . Me
seicilen menyre kemi
2n

2 f10 f20
f10
1
res,inf
exp
t
.
(2.3.13)
P0,n
=
n!
h
Nga kjo formule dhe nga (2.3.10) shihet qe ne rastin f20 = 0 probabilitetet limite ne kohe jane
2n

1
(f10 /
h)2n
f10 /h
1
res,inf
inf
P0,n
=
.
,
P
=
0,n
n! [( )2 + 2 ]n
n!
Pra eshte i vertete mosbarazimi
res,inf
inf
P0,n
P0,n
2
(2.3.14)
Matematikisht kjo vjen ngaqe ( ) eshte madhesi pozitive (me sakte jonegares,inf
inf
tive) ne cdo rast (zero kemi vetem ne rezonance). Te dy probabilitetet P0,n
dhe P0,n
kane shperndarje Poisson-i te panormuar ndermjet gjendjeve | n >. Fizikisht shpjegimi
i kesaj karakteristike eshte si me poshte. Kur = jemi ne piken e rezonances dhe
ne kete pike termi i jashtem fut me teper probabilitet ne sistem ne krahasim me rastet
e tjera.
Mjaft qarte shihet kjo vecori ne figuren 2.5 ne faqen 17. Aty tregohet probabiliteti i
ngacmimit ne rezonance dhe ne = 1. Ne te dy rastet kemi stabilizim probabiliteti por
ne te parin vlerat e stabilizuara jane shume me te medha sesa ne te dytin. Kjo eshte pikerisht
ajo qe presim te ndodhe sepse dihet qe ne rezonance termi detyrues ndikon me fort mbi sistemin duke i dhene atij me shume energji pra edhe probabilitet. Ne figuren 2.6 jepen grafiket
res,inf
inf
e P0,n
dhe P0,n
per vlera te ndryshme te n. Kjo figure eshte nje prove e vertetesise se mosbarazimit (2.3.14). Barazim kemi vetem ne rastin n = 0, ku te dyja madhesite jane njesi,
dhe per numra kuantike te medhenj, ku te dyja jane praktikisht zero.
15
Zhvillimi i vakuumit ne rastin pa operatore zhdukjeje ne termin detyrues.

Gjithmone ka stabilizim. Numri kuantik n rritet nga majtas-djathtas, kurse diferenca
nga lart-poshte. Grafiket nuk jane shume te sakte ne zonen e koheve te vogla. Kjo vjen
sepse ne interesohemi kryesisht ne ate cfare ndodh per kohe te medha.
Fig. 2.3.
16
Plotet
e
probabiliteteve
per
gjendje
fillestare
baze. Termi detyrues eshte konstant
( = 0) dhe nuk permban operatore zhdukjeje. Ne grafikun lart
verejme qe gjendja
baze
eshte
e
qendrueshme,
do
te thote qe per
| 0 > probabiliteti mbetet i pandryshueshem.
Kurse ne gjendjen
me n = 1 probabiliteti
fillon nga 0, oshilon dhe stabilizohet
ne nje vlere jozero per
kohe te medha.
Fig. 2.4.
17
Krahasimi i
rezonances dhe jorezonances per kohe te medha duke u nisur
nga nje gjendje baze.
Ne pjesen e siperme
pasqyrohet pika e rezonances ( = 1 = ) per
numer kuantik n = 1.
Ndersa poshte trajtohet rasti = 2 (perseri
per n = 1). Ne rezonance termi detyrues
fut me shume probabilitet ne sistem se
ne rastin e frekuencave
te tjera. Sidoqofte,
ne asnje rast probabilitetet nuk shuhen por
stabilizohen ne vlera
konstante jozero.
Fig. 2.5.
18
1.5
0.5
0
0
10
14
12
inf dhe P inf,res . T

e Poisson-it per P0,n
e dyja shperndarjet kane formen xn!
0,n
inf,res
inf
inf,res
me parametra perkates x = 1.1 dhe x
= 2. Vlerat e P0,n
jane gjithmone me te medha
inf
(jo me te vogla) sesa ato te P0,n . Dy madhesite jane te barabarta vetem ne gjendjen | 0 >
inf,res
inf,res
inf = 1) dhe p
inf = 0).
(P0,0
= P0,0
er numra kuantike te medhenj (P0,
= P0,
Fig. 2.6. Shp

erndarja
2.3.3 Veprimi mbi nj

e Gjendje Jobaz
e
Na duhet te gjejme paraqitjen eksplicite te evolucionit kohor te nje gjendjeje stacionare me
numer kuantik k te ndryshem nga zero
WS | k >= W0 W1 W2 W3 | k >
Me veprime algjebrike te aferta me ato me lart perfundimi del
< n |WS | k >= W2 (t) k! n! e(i+)nt T2 (k, n, t)
(2.3.15)
dhe
Pk,n
= | < n |WS | k > |2
= |W2 (t)|2 exp [2n t] k! n! |T2 (n, k, t)|2
ku
T2 =
k
X
bnk+l
bl3
l=0 (n k + l)! l! (k l)!
kn+m
bm
1 b3
m! (k n + m)! (n m)!
m=0
(2.3.16)
per: n k
(2.3.17)
per: n < k
19
Rikujtojme se b1 dhe b3 jane funksione te kohes. Formula (2.3.16) eshte formula e pergjithshme per probabilitetin e kalimit nga nje gjendje fillestare | k > ne gjendjen perfundimtare | n >. Po te vendosim k = 0 ne (2.3.17) atehere T2 = bn1 /n!. Nga zevendesimi ne (2.3.16)
rigjejme (2.3.9) per probabilitetin e ngacmimit nga gjendja baze.
2.3.3.1 Gjendja Stacionare p
er Koh
e t
e M
edha Duhet studiuar (2.3.16) per t te medha.
Dime se si sillet |W2 |2 per t , keshtu qe duhet gjetur sjellja e |T2 (k, n, t)| ne kete limit.
Per kete fillimisht shkruajme
b1
|b1 |2
b3
|b3 |2
(f10 /
h) et
{( ) cos ( )t sin ( )t
( )2 + 2
i [ cos ( )t + ( ) sin ( )t]}
(f10 /
h)2 e2t
( )2 + 2
f20
[( ) i ] = konstante
( )2 + 2
(f20 )2
= konstante .
( )2 + 2
Me e pershtatshme eshte ndarja ne dy raste. I pari eshte n k. Ne kete rast

k
k
X

l
X
bnk+l
b
|b1 |lk |b3 |l

3
1
|T2 | =
|b1 |n

(n k + l)! l! (k l)!
(n k + l)! l! (k l)!
l=0
l=0
Me siper u shfrytezuan vetite e vleres absolute. Dime qe per t b1 1. Por l k < 0.

Atehere
k
X
|b3 |l
.
|T2 (k, n, t)| |b1 |n
(n k + l)! l! (k l)!
l=0
Verejme qe shuma ne krahun e djathte te barazimit eshte konstante ne kohe. Ne menyre te ngjashme per rastin n < k shkruajme
|T2 (n, k, t)| |b1 |n
n
X
|b3 |kn+m
m! (k n + m)! (n m)!
m=0
Edhe shuma ne anen e djathte te ketij barazimi eshte po ashtu konstante. Ne pergjithesi,
per probabilitetin ne limitin e koheve te medha ka vend mosbarazimi
inf
inf
Pk,n
Pk,0
konst. .
Konstantja varet nga fakti nese gjendja perfundimtare eshte me e larte apo me e ulet sesa
ajo fillestare. Praktikisht konstantja varet nga k dhe n.
20
2.3.3.2 Dy Raste Speciale Ne kete nenseksion do studiojme dy raste te vecanta. Ne rradhe te pare shqyrtojme se cndodh kur f10 = 0. Nga formulat mbi formen konkrete te termit detyrues kemi
|W2 |2 = 1
nga ku T2 del
T2 (n, k, t) =
b1 (t)
b3kn
(k n)! (n)!
=0 ,
per: n k
per:
n < k
Per kohet te medha b3 nuk varet me nga koha. Prandaj probabiliteti i ngacmimit per keto
kohe eshte
per: n k
0
inf
Pk,n
(f10 = 0) =
konstante(n, k) e2nt
per: n < k .
Sic shihet ne rastin kur f10 = 0 nuk ka kalime (per asnje kohe t) ne gjendje me te larta sesa
ajo fillestare | k >. Te vetmet gjendje qe eksitohen jane ato me numra kuantike n < k. Nga
ana tjeter edhe keto eksitime zhduken per kohe mjaft te medha. Te vetmet kalime qe mbeten
jane ata drejt gjendjes | n = 0 >. Dmth pas njefare kohe sistemi do rikthehet ne gjendjen
baze.
per: n k
konstante(n, k) e2kt
inf
Pk,n (f20 = 0) =
0
per: n < k .
Ne rastin tjeter (f20 = 0) nuk ka kalime ne gjendje me te uleta se ajo fillestare, dmth
ekzistojne vetem kalimet me n k. Probabiliteti i ketyre kalimeve oshilon me kohen dhe
pastaj shuhet. I vetmi rast kur kalimet nuk shuhen eshte ai i kalimeve nga gjendja | k = 0 >.
Kete rast e kemi studiuar me siper.
Grafiket per keto dy raste speciale jepen ne figurat 2.7 e 2.8 perkatesisht ne faqet 22 e
23. Ne figuren 2.7 konsiderohet rasti f10 = 0. Madhesia P2,n eshte plotuar ndaj kohes per
dhe n te ndryshme. Frekuenca rritet nga djathtas-majtas, kurse numri n nga lart-poshte.
Ne rreshtin e fundit ku n = 3 > k = 2 probabiliteti eshte perhere zero pra nuk ka aspak
kalime ne keto gjendje. Ne rreshtin ku n = 2 = k ka kalime, por ato nuk stabilizohen dot.
Te vetmet stabilizime ndodhin ne rradhen e pare, qe perfaqeson gjendjen baze. Probabilitete
te stabilizuara me te medha kemi per afer frekuences vetjake .
Ndersa ne figuren 2.8 paraqitet grafiku i Pk,n me gjendje finale fikse n = 2 dhe per
gjendje fillestare k dhe frekuenca te termit detyrues te ndryshme. Ne asnjerin nga rastet nuk
eshte perfshire pika e rezonances. Ne kete pike karakteristikat e grafikut jane te ngjashme
por vlerat e probabilitetit shume te medha. Sikur te plotonim edhe rezonancen diferencat
me rastet e tjera do ishin te medha. Per kete shkak nuk e kemi paraqitur rezonancen ne keto
grafike.
21
2.3.3.3 Studimi i Rezonanc

es Ne piken e rezonances mund te shkruhet
bres
1
bres
3
res
bres
1 b3

if10 /
h
et 1

if20
et 1

f10 f20
f10 f20
et 1 et 1 =
(2 2 cosh(t))
2
h
2
h
res
Nga keto barazime shihet qe bres
ka vlera reale. Le te shfrytezojme edhe |W2 |2 nga
1 b3
(2.3.12). Per n k formula e T2 del
T2res = ink
h
ink+l h
il
f20
t
t
k
fh10
(e
1)
(e
1)
(n k + l)! l! (k l)!
l=0
Ne menyre analoge per n > k
T2res = ikn
h
im h
ikn+m
f20
t
t
n
fh10
(e
1)
(e
1)
m=0
m! (k n + m)! (n m)!
Formula per vete probabilitetin eshte atehere

2 f10 f20
t
res
e
+ t 1 e2nt |T2res |2
Pk,n = k! n! exp
h 2
ku T2res merret nga formulat me siper ne perputhje me faktin nese n k apo n < k. Ne rastin
e vecante te koheve te vogla (t 0) madhesia T2 eshte (afersisht) nje polinom i fuqise n + k
i variablit t (ka nganjehere edhe faktorin shumezues i por kjo nuk lot asnje rol sepse ne
interesohemi me teper per modulin sesa per vleren komplekse). Kurse per kohe te medha T2
eshte polinom i shkalles n i variablit et .
2.3.4 Veprimi i WS mbi nj
e Gjendje Kuazi-Klasike
Qe te gjejme veprimin e operatorit te zhvillimit kohor WS mbi nje gjendje koherente kuaziklasike perdorim zberthimin e kesaj gjendjeje ne bazen qe formohet nga gjendjet stacionare
te oshilatorit harmonik
k
||2 X
|k> .
| >= e 2
k!
k=0
Si pasoje koeficienti i kalimit nga kjo gjendje koherente ne nje gjendje stacionare | n > eshte
< n |WS | >= e
||2
2
X
k
< n |WS | k >
k!
k=0
Po te marrim < n |WS | k > nga (2.3.15) atehere kemi
22
Grafiket per term detyrues pa operatore te krijimit te bozoneve. Rasti i

gjendjes fillestare me numer kuantik k = 2. Vetem kalimet nga n ne 0 kane probabilitete
qe stabilizohen. Kurse te tjerat shkojne te gjitha drejt zeros. Nuk ka kalime ne gjendje
me te larta sesa ajo fillestare.
Fig. 2.7.
23
Grafike per term detyrues pa operatore zhdukjeje. Gjendje finale e fiksuar n = 2.

Mungojne kalimet ne gjendje me numer fillestar k me te madh se ai perfundimtar n (plotet
ne dy rreshtat e fundit). Kalimet qe stabilizohen jane vetem ato nga gjendja baze. Te gjitha
ngacmimet e tjera bien ne zero.
Fig. 2.8.
(i+)nt
k T2 (k, n, t) ,
n! e
< n |WS | >= e
||
2
24
(2.3.18)
k=0
dhe probabilitetin e kalimit

P,n (t) = n! e
||2
2nt
X

k

T2 (k, n, t)

k=0
Kjo eshte formula me e pergjithshme per probabilitetin e kalimit nga nje gjendje fillestare
kuazi-koherente me parameter ne gjendjen stacionare me numer kuantik n.
2.3.4.1 Rasti pa Operator
e t
e Zhdukjes t
e Bozoneve Ne kete rast special b3 0.
Rrjedhimisht, prej (2.3.17) gjejme
b1nk
p
ar : n k
(n k)! k!
T2 (n, k, t) =
0
p
ar : n < k .
Nga (2.3.18) kemi
< n |WS | >
= e
||2
2
n
X
bnk
k
n! e(i+)nt
1
k! (n k)!
k=0
||
n
X
e 2
n!
=
k b1nk
e(i+)nt
k! (n k)!
n!
k=0
||2
e 2
n
e(i+)nt ( + b1 )
=
n!
Me ne fund formula e P,n ne kete rast eshte

2
P,n (f20
e||
2n
e2nt | + b1 |
= 0) =
n!
Ne limitin t formula merr formen

inf
P,n
(f20
n

2
(f10 /h)2
e||
= 0) =
n!
( )2 + 2
Per gjendjen fillestare kuazi-klasike verejme menjehere qe asnjeri prej probabiliteteve nuk
eshte identikisht zero. Te gjitha probabilitetet stabilizohen.
2.3.4.2 Vlerat Mesatare t
e Koordinat
es, Impulsit dhe Energjis
e Ne kete seksion
do te supozojme gjithmone se f20 = 0. Me kete kusht kemi gjetur qe koeficienti qe shumezon
| n > ne zberthimin e zhvillimit kohor te | > ne kohen t eshte
25
Procesi
i
stabilizimit
per
frekuenca
dhe
gjendje perfundimtare te ndryshme
ne rastin e nje gjendjeje fillestare koherente
|>
per
f20 = 0. Ka stabilizim ne cdo numer
kuantik perfundimtar n. Per diferenca
rritese te frekuencave
me frekuencen vetjake dhe per numra
kuantike qe rriten
probabilitetet e stabilizuara kane vlera
me te medha.
Fig. 2.9.
26
e| |/2 (i+)nt
e
[ + b1 (t)]n
< n |WS | >=
n!
(2.3.19)
Dmth, me perafersine e nje faktori normues, zhvillimi kohor i nje gjendjeje koherente
eshte perseri nje gjendje koherente por me parametrin e ri exp [(i + )t] [ + b1 (t)].
Per kohe te medha ky parameter eshte
inf =
f10 [( ) i] it
e
h ( )2 + 2
(2.3.20)
Nga ana tjeter vlerat mesatare te operatorit te koordinates dhe impulsit ne nje gjendje
koherente jane proporcionale perkatesisht me pjesen reale dhe ate imagjinare te parametrit
te kesaj gjendjeje koherente. Pra ka gjithashtu nje oshilim te vlerave mesatare te koordinates
dhe impulsit.
Kurse vlera mesatare e energjise ne nje gjendje koherente | > jepet

1
< E > = h
||2 +
.
2
Per kohe te medha katrori i modulit i parametrit te zhvillimit kohor te gjendjes koherente
eshte proporcional me |b1 exp (t)|2 . Me llogaritje direkte mund te tregohet qe kjo madhesi
eshte konstante ne limitin e koheve te medha. Per kohe te medha, kemi ruajtje te vlerave
mesatare te energjise. Me fjale te tjera, ka shkembim energjie me rezervuarin rrethues, por
energjia totale e humbur ne nje periode eshte numerikisht e barabarte me energjine qe termi
detyrues i jep sistemit gjate periodes. Per kohe te vogla kjo nuk eshte e vertete. Per keto
kohe nuk ka akoma lekundje te stabilizuara. Sapo energjia te balancohet ne menyren e
pershkruar me siper, kemi lekundje te detyruara, te stabilizuara pikerisht si ne rastin klasik.
2.3.4.3 Funksioni Valor n
e Paraqitjen Koordinative Funksioni valor (x, t) i gjendjes koherente | > ne paraqitjen koordinative (ose x-paraqitjen) gjendet me rrugen e
meposhtme. Fillimisht shkruajme
(x, t) =< x |WS | >=
n=0
< x | n >< n |WS | >
Koeficientet < n |WS | > mund ti marrim nga (2.3.19). Kurse funksionet valore per gjendjet stacionare te oshilatorit harmonik jepen nga barazimi7
!
r
1/4

2
1
exp
x Hn
x
,
< x | n >=
h
2
h
h
2n n!
ku Hn (x) jane polinomet e Hermite-it. Duke shfrytezuar formulen mbi funksionin gjenerues
te polinomeve te Hermite-it8 gjejme qe funksioni valor i gjendjes koherente ne momentin t
ne x-paraqitjen eshte
7 Eugen
8
X
zn
n!
Merzbacher,Quantum Mechanics, John Wiley & Sons, N.Y. 1970.

Hn (x) = e2xzz
n=0
Abramowitz & Stegun, Handbook of Mathematical Functions, N.Y. 1972.
2.4 Konkluzione mbi Modelin e Pare
#
" r
1

4 |2 |/2
2
2
x
xz z
(x, t) = exp
e
exp 2
2
h
h
h
ku
1
z = z(t) = exp [(i + )t] [ + b1 (t)]
2
27
(2.3.21)
Katrori i modulit te funksionit valor te dhene ne (2.3.21) jep probabilitetin e shperndarjes

si funksion te koordinates x dhe te kohes t.
Grafiket e ketij probabiliteti jepen ne figuren 2.10 ne faqen 28. Ne grafikun e siperm
paraqitet gjendja koherente me = 0. Praktikisht siper kemi rastin e nje gjendje fillestare
baze. Kurse ne grafikun e poshtem gjejme nje gjendje fillestare koherente me parameter
= 0.5 + i 0.8. Ne te dy rastet ka nje interval kohe ku mungon stabilizimi i lekundjeve. Ky
ka te beje me diskutimin qe beme mbi balancimin e energjise. Konkretisht, per kohe te vogla nuk ka ekuiliber mes energjise se humbur dhe asaj qe merret nga termi detyrues. Me
kalimin e kohes lekundjet stabilizohen ne seicilin nga grafiket. Dmth tani vlera mesatare e
energjise ne nje periode ruhet. Kjo dukuri eshte krejt e ngjashme me rastin klasik. Edhe
ne rastin klasik ka nje faze fillestare kalimtare dhe pastaj lekundjet stabilizohen
Ky proces ka edhe nje tjeter vecori interesante. Pjesa e parametrit te gjendjes koherente
ne kohen t qe permban parametrin e gjendjes fillestare zhduket sepse shumezohet nga
faktori et . Lekundjet nuk ruajne informacion nga gjendja koherente fillestare. Forma e
tyre varet vetem nga forma e termit detyrues dhe karakteristikat e oshilatorit.
2.4 Konkluzione mbi Modelin e Par

e
Pjesa e pare e ketij kapitulli kishte te bente me oshilatorin harmonik me shuarje me frekuence komplekse ( i). Sic e pame nga formulat si edhe nga grafiket e ndryshem, modeli
ishte i suksesshem ne shpjegimin e mjaft vetive me rendesi te oshilatorit harmonik klasik
me ferkim.
Cfar
edo qofte konfigurimi fillestar i sistemit, ai gjithmone reduktohet ne gjendjen baze.
Aty vlerat e koordinates, impulsit dhe energjise jane zero.
Ne rastin klasik te nje penduli qe lekundet dhe ka ferkim pozicioni perfundimtar
eshte gjithnje ai me i ulet. Ne kete pozicion vlera e impulsit (shpejtesise) eshte zero.
Edhe vlerat e koordinates dhe energjise jane zero me afersine e nje termi konstant.
Si ne rastin klasik edhe ne rastin e modelit tone, per cfaredo kushtesh fillestare sistemi
rikthehet ne pozicionin (gjendjen) baze.
Ekuacioni i levizjes i nje oshilatori klasik me shuarje eshte
x
+ 21 x + 12 x = 0
(2.4.1)
Masa e reduktuar e sistemit eshte supozuar 1 (por kjo eshte thjesht ceshtje njesish).
eshte frekuenca vetjake e oshilatorit dhe 21 koeficienti i proporcionalitetit mes forces
se ferkimit dhe shpejtesise. Ne rastin e lekundjeve pa shuarje te forta ( > 1 )
x(t) = exp (1 t) [c1 exp (+i2 t) + c2 exp (i2 t)]
28
Evolimi ne kohe i gjendjes koherente | > ne x-paraqitjen per term detyrues

pa oshilatore anihilimi. Ne grafikun e siperm parametri i gjendjes koherente fillestare
eshte = 0, dmth nisemi nga gjendja baze. Ne te dy rastet ka nje faze kalimtare dhe pastaj
lekundjet stabilizohen.
Fig. 2.10.
29
Rasti i veprimit te nje termi detyrues konstant ( = 0) mbi gjendjen fillestare

baze (parametri i gjendjes koherente eshte = 0). Ne dy grafiket termi detyrues ka shenja
te kunderta. Si rezultat, gjendja perfundimtare eshte ne esence e njejta por zhvendosja
ndaj pikes x = 0 ndodh ne ane te kunderta. Kjo ka mjaft ngjashmeri me ate qe ndodh
ne rastin klasik.
Fig. 2.11.
30
Fig. 2.12. Reduktimi
i nje gjendjeje fillestare koherente | > ne gjendjen baze si rezultat i

shuarjes. Termi detyrues mungon krejt (f10 = 0). Kjo i pergjigjet rastit klasik te shuarjeve
te dobeta per nje oshilator linear harmonik me shuarje.
ku 22 = 12 (1 )2 . Ne esence sistemi lekundet me frekuence 2 por amplituda e

lekundjeve bie eksponencialisht drejt zeros. Vlerat e energjise se plote ndryshojne si
katrori i amplitudes. Dmth E = E0 exp (21 t). Kjo formule eshte e njejte me formulen
(2.2.7) ne faqen 7 per vlerat mesatare te energjise ne nje gjendje koherente. Koeficienti
i shuarjes qe kemi zgjedhur ne modelin tone kryen te njejtin funksion si koeficienti i
shuarjes klasik. Nga formula (2.2.6) ne faqen 7 shihet qe parametri i gjendjes koherente lekundet me frekuence . Kjo ndodh edhe ne rastin klasik me shuarje te dobet.
Ne kete rast gjithashtu lekundjet e oshilatorit klasik me shuarje kane (afersisht) frekuencen 1 (1 1 ).
Ne pjesen e dyte te kapitullit i shtuam Hamiltonianit nje term detyrues linear ne operatoret e krijimit dhe zhdukjes se bozoneve. Me sa arritem te zbulojme gjate studimit tone,
rasti me interesant eshte ai kur termi detyrues nuk permban operatore te zhdukjes se bozoneve por vetem operatore te krijimit te tyre. Vetem ne kete rast ne arritem te shohim
karakteristika mjaft te ngjashme me oshilatorin klasik te detyruar dhe me ferkim.
Me lart diskutuam rastin e nje sistemi me friksion qe pershkruhet nga Hamiltoniani
nje oshilatori harmonik me frekuence komplekse. Ky tip Hamiltoniani eshte i tille qe energjia
e sistemit peson shuarje. Prandaj na duhet nje force e jashtme qe ti jape sistemit energji
(dhe njekohesisht probabilitet). Kete ben pikerisht termi jone detyrues. Ai krijon pjeseza
31
(bozone) energjie dhe kompenson humbjet e energjise dhe probabilitetit qe shkaktohen nga
shuarja.
Per termin detyrues te diskutuar me lart ne zbuluam karakteristikat kryesore te meposhtme.
Nqs nisemi nga nje gjendje koherente kuazi-klasike, atehere ka gjithmone stabilizim
te vlerave te probabilitetit.
Per kohe te medha rigjejme nje gjendje koherente.
Parametri i gjendjes se re koherente lekundet ne kohe me frekuence te njejte me
ate te termit detyrues dhe ka nje diference faze me lekundjet e termit detyrues.
Te gjitha keto mund te nxirren nga ekuacioni (2.3.20). Ne ate ekuacion eit ka
nje faktor shumezues qe eshte nje madhesi komplekse e pavarur nga koha.
Edhe vlerat mesatare te energjise, impulsit dhe koordinates lekunden ne kohe.
Nga keto karakteristika dhe nga gjithe grafiket e perdorur ne kete kapitull arrijme ne konkluzionin se ky model jep nje shpjegim te mire te Oshilatorit Harmonik te Detyruar me Shuarje.
3. Oshilatori Harmonik i Detyruar
3.1 Oshilatori Harmonik i Detyruar n

e Paraqitjen e Heisenberg-ut
Ky kapitull mbeshtetet kryesisht ne studimin e oshilatorit harmonik te detyruar ne [8].
Oshilatori harmonik njedimensional ka nje Hamiltonian te formes
H=
1
p2
+ 2 x2
2 2
ku p dhe x jane operatoret e impulsit dhe te koordinates. Keta operatore kenaqin relacionin
e komutimit [x, p] = i
h dhe kane spektra te vazhduar ne gjithe intervalin ( , ). Me
eshte shenuar masa e reduktuar e sistemit. I shkruar me anen e operatoreve te zhdukjes
(anihilimit) dhe krijimit, Hamiltoniani merr formen e njohur H = h
(a+ a + 21 ). Ekuacioni
i levizjes per operatorin a shkruhet
i
h

da(t)
= [a(t), H] = h
a(t)a+ (t)a(t) a+ (t)a(t)a(t)
dt
Duke perdorur relacionin e komutimit [a, a+ ] = 1, marrim

da(t)
= i a(t) .
dt
(3.1.1)
Ekuacionet e levizjes per operatoret jane zakonisht te veshtira per tu zgjidhur ne menyre te drejtperdrejte.
Kjo vjen sepse shpesh operatoret nuk komutojne dhe ekuacionet nuk integrohen dot. Prandaj kerkohet nje paraqitje ku keto ekuacione per operatoret kthehen ne sisteme te zakonshme ekuacionesh lineare diferenciale dhe integrale. Sidoqofte, ne rastin konkret, ne anen
e majte te ekuacionit figuron vetem nje operator (qe komuton me vetvehten) dhe mund te shkruajme menjehere
a(t) = a(0) eit .
(3.1.2)
Ne menyre te ngjashme
a+ (t) = a+ (0) eit
(3.1.3)
Vlerat fillestare, a(0) dhe a+ (0), jane cdo dy operatore qe jane te konjuguar komplekse te njeri
tjetrit dhe qe i binden (3.1.1). Ne shume zbatime eshte e deshirueshme te shqyrtohen efektet dinamike qe rezultojne nga shtimi i nje force te jashtme qe varet nga koha. Prandaj po
supozojme nje Hamiltonian te formes
H=
p2
1
+ 2 x2 x F (t)
2 2
32
(3.1.4)
3.1 Oshilatori Harmonik i Detyruar ne Paraqitjen e Heisenberg-ut
33
ku F (t) eshte nje funksion real (dmth me vlera nga bashkesia e numrave reale) i kohes. Kjo
forme e Hamiltonianit mund te pergjithesohet pa shpenzime te tjera duke shtuar nje term
qe varet nga shpejtesia

H=
1
p2
+ 2 x2 x F (t) p G(t) ,
2 2
(3.1.5)
ku G(t) eshte po ashtu nje funksion kohor real. Duke zevendesuar perseri x dhe p ne funksion
te a dhe a+ , Hamiltoniani mund te sillet ne formen

1
H=h
a+ a +
+ f (t) a + f (t) a+ ,
2
ku kemi perkufizuar
f (t) =
h
F (t) + i
2
h
G(t)
2
(3.1.6)
Sic shihet, f (t) eshte, ne pergjithesi, nje funksion kohor me vlera komplekse. Le te supozojme se para kohes t1 kemi nje oshilator harmonik te paperturbuar dhe se ne kete moment
sistemi perturbohet nga nje ngacmim qe zgjat deri ne momentin t2 . Pastaj kemi perseri
nje oshilator harmonik te lire. Dmth kemi nje ngacmim qe zgjat vetem gjate intervalit
(t1 , t2 ).
Ne do ta studiojme sistemin ne paraqitjen e Heisenberg-ut1 , ne te cilen operatoret i
nenshtrohen transformimesh unitare kur kalojme nga gjendja e lekundjeve te lira para t1
ne ate pas t2 . Duke marre parasysh (3.1.2) dhe (3.1.3), relacioni i komutimit mes a dhe a+
ne cdo cast t eshte

a(t), a+ (t) = 1
kurse ekuacioni diferencial i levizjes per a(t) shkruhet

i
h
da(t)
= [a(t), H(t)] = h
a(t) + f (t)
dt
ose, ne nje forme ekuivalente,

da(t)
i
+ i a(t) = f (t)
dt
h
(3.1.7)
1 N
e pjes
e t
e tjera kemi p
erdorur kryesisht paraqitjen e Schr
odinger-it, ku operator
et merren si t
e fiksuar
n
e koh
e (p
ervec rastit kur ata varen n
e m
enyr
e eksplicite nga koha) kurse vektor
et e gjendjes ndryshojn
e,
duke iu bindur ekuacionit t
e Schr
odinger-it
i
h
d
| (t) >= H(t) | (t) >
dt
Kurse n
e paraqitjen e Heisenberg-ut vektor
et e gjendjes mbahen t
e fiksuar
ndryshojn
e n
e koh
e. K
eto ndryshime kohore i binden ekuacionit diferencial t
e l
evizjes
i
h
dO
O
= [O, H] + i
h
dt
t
dhe observablat
34
Ky eshte nje ekuacion diferencial johomogjen dhe mund te zgjidhet me metoda standarte.
Ketu do te perdorim metoden e funksioneve te Green-it2 . Funksionet e Green-it jane nje metode shume e perdorshme ne fizike. Ato kane nje seri aplikimesh. Nje funksion Green-i i
pershtatshem per ekuacionin (3.1.7) eshte zgjidhja e ekuacionit
dG(t t )
+ i G(t t ) = (t t )
dt
Me kete funksion nje zgjidhje e vecante e (3.1.7) do jete
Z
i +
G(t t ) f (t ) dt
a(t) =
h
(3.1.8)
Prova qe kjo eshte me te vertete nje zgjidhje e (3.1.7) mund te behet me zevendesim direkt.
Sipas (3.1.8) per t 6= t funksioni i Green-it do jete proporcional me ei(tt ) , kurse per
t = t ka nje mosvazhdueshmeri. Le ta integrojme (3.1.8) mbi nje interval qe perfshin t
te formes (t , t + ). Ne kete menyre nxjerrim kushtin
lim [G(+) G()] = 1
Ne rastin tone jane te leverdisshme dy funksionet e Green-it
GR (t t ) = (t t ) ei(tt )
dhe
GA (t t ) = (t t) ei(tt )
ku eshte funksioni shkalle 3. Dy indekset R dhe A jane shkurtim i Retarted (i vonuar)
dhe Advanced (i perparuar) dhe dallojne njerin funksion nga tjetri. Tani le te shenojme me
ain (t) dhe aout (t) zgjidhjet e ekuacionit homogjen

da(t)
+ i a(t) = 0 ,
dt
qe perputhen me zgjidhjet e ekuacionit johomogjen (3.1.8) perkatesisht per t < t1 dhe t > t2 .
Pra ain (t) eshte operatori i zhdukjes se bozoneve te oshilatorit te lire perpara ngacmimit
dhe aout (t) pas tij. Dime qe nje zgjidhje e pergjithshme e ekuacionit diferencial johomogjen
merret duke i shtuar zgjidhjes se pergjithshme te ekuacionit homogjen perkates nje zgjidhje
te vecante te vete ekuacionit johomogjen. Me marreveshjet e bera, zgjidhja e pergjithshme
e (3.1.8) shkruhet
Z
i +
a(t) = ain (t)
GR (t t ) f (t ) dt
h
(3.1.9)
Z
i t i(tt )
e
f (t ) dt
= ain (t)
h
2 Shtojca
3 Lidhja
B
mes -funksionit dhe form
es konkrete t
e funksionit shkall
e jepet nga
(t) =
(t ) dt =
p
er
t<0
p
er
t>0
35
ose, ne nje forme tjeter,

a(t) =
aout (t)
i
h
i
aout (t) +
h
GA (t t ) f (t ) dt
(3.1.10)
i(tt )
f (t ) dt
Per nxjerrjen e ketyre relacioneve kemi perdorur vetite e funksionit shkalle. Meqenese (3.1.9)
dhe (3.1.10) jane te dy zgjidhje te pergjithshme te (3.1.8), atehere duke barazuar anet e
djathta te tyre marrim lidhjen e meposhtme
Z
i + i(tt )
e
f (t ) dt .
aout = ain
h
Kemi
aout = ain
ku
g() =
i
g ()
(3.1.11)
eit f (t ) dt
(3.1.12)
eshte transformimi Fourier i forces f (t).
Tani le te kerkojme nje operator unitar S qe shnderron ain ne aout

aout = S + ain S
(3.1.13)
Ky operator siguron nje lidhje mes pershkrimit te sistemit para t1 dhe atij pas t2 . Kurse
Hamiltoniani ndryshon nga

1
Hin = h
a+
a
+
in in
2
ne

1
Hout = h
a+
a
+
out
out
2
+
Operatoret a+
e vlera vetjake n = 0, 1, 2, . . . . Operatoret perkates
in ain dhe aout aout kan
te ketyre vlerave i shenojme me | n >in dhe | n >out . Nga ekuacioni (3.1.13) nxjerrim qe vektoret vetjake lidhen nepermjet relacionit unitar ne formen
| n >out = S + | n >in
(3.1.14)
Dime qe per cdo numer kompleks eshte i vertete identiteti4

+
ea
+ a
a e+a
=a+
(3.1.15)
Duke krahasuar (3.1.11), (3.1.13) dhe identitetin e mesiperm, shohim qe transformimi unitar
per te cilin po kerkojme eshte
4 Ky identitet mund t
e nxirret nga teoremat mbi operator
et e krijimit dhe zhdukjes s
e bozoneve n
e Shtojc
en A.
S = exp a+ a
ose
Veme re qe
Z +

i
i
g()
a
S = exp g () a+
in
in
h
h
f (t)ain (t) + f
(t)a+
in (t)
dt =
36
(3.1.16)

f (t)eit ain + f (t)eit a+
in dt
= g() ain + g () a+
in
Mund ta shprehim S ne formen

Z

i +
S = exp
f (t) ain (t) + f (t) a+
(t)
dt
in
h
Operatori S percakton te gjithe informacionin fizik mbi sistemin pas kohes t2 po qe se

njohim gjendjen para kohes t1 .
Do te bejme supozimin se fillimisht sistemi ndodhet ne gjendjen baze te Hamiltonianit Hin .
Ne kete menyre energjia e sistemit perpara bashkeveprimit eshte nje minimum. Ne paraqitjen
e Heisenberg-ut (ne te cilen po punojme) vektoret e gjendjes nuk ndryshojne me kohen dhe
sistemi mbetet ne gjendjen fillestare | 0 >in . Rendesi fizike ka amplituda e probabilitetit
per gjetjen e sistemit ne nje nga gjendjet vetjake te Hout . Sipas (3.1.14) kjo amplitude, e
cila tregon gjasat qe forca ngacmuese te shkaktoje kalime te qendrueshme (permanente)
ne nje gjendje te eksituar me numer kuantik n, jepet
out <
n | 0 >in =
out <
n |S| 0 >out =
in <
n |S| 0 >in
(3.1.17)
Qe te vleresojme S| 0 > do te shfrytezojme formulen5

+
S| 0 >= ea
= e
||2
2
| 0 >=
ea e a | 0 >= e
Do te thote
||2
2
ea | 0 >
n
.
(3.1.18)
n!
Ne kalimin e fundit u perdor relacioni i ortonormimit per vektoret vetjake te oshilatorit harmonik. Nqs zbatojme (3.1.18) ne (3.1.17) dhe perdorim formen eksplicite (3.1.16),
atehere marrim probabilitetin e gjetjes se sistemit ne gjendjen | n >out (gjendja e n-te e
Hout ), me kushtin qe per t < t1 ai ishte ne gjendjen | 0 >in (gjendja baze e Hin )

2n

|g()|2
1 g()
2
Pn () = | out < n | 0 >in | = exp
.
(3.1.19)
n! h
h2
< n |S| 0 >= e
||2
2
< n |ea | 0 >= e
||2
2
Kjo eshte nje shperndarje Poisson-i. Vlera e pritjes per numrin kuantik pas bashkeveprimit
eshte
5 Shtojca
|g()|2
.
h2
Po te zbatojme (3.1.13) mbi gjendjen | 0 >in = S| 0 >out shohim qe
in <
0 |a+
out aout | 0 >in =
aout | 0 >in = | 0 >in
0 |a+
out aout | 0 >in =
in <
0 |a+
out | 0 >in
(3.1.20)
Kjo do te thote qe | 0 >in eshte eigenket i aout me vlere vetjake =

in <
37
in <
i
g (). Rrjedhimisht
h
0 |aout | 0 >in
Vetia e mesiperme e faktorizimit deshmon mungesen e korrelimit kuantik mes ketyre gjendjeve te vecanta. Relacionet (3.1.18) dhe (3.1.19) tregojne se keto jane gjendje koherente
kuazi-klasike dhe se operatori S() nuk eshte gje tjeter vecse operatori i zhvendosjes D(),
i cili shnderron gjendjen baze | 0 > ne gjendjen kuazi-klasike | >.
4. Modeli i Dyt
e
4.1 Kuantizimi i nj
e Oshilatori Harmonik Klasik me Shuarje
Ne mekaniken klasike oshilatori harmonik me shuarje ka ne pergjithesi ekuacion diferencial
te levizjes te formes
mx
+ x + x = 0 ,
(4.1.1)
ku me eshte shenuar koeficienti i shuarjes dhe me koeficienti i forces elastike (ne rastin
e elektronit ne atom kjo do ishte nje force elektrostatike). Kurse m eshte masa e trupit ose
pjesezes. Le te bejme kuantizimin e ketij oshilatori klasik.
Ne nje shikim te pare mund te pohohej se ky sistem eshte i izoluar, pra nuk bashkevepron
me sisteme te tjera. Kjo sepse ne ekuacionin e tij te levizjes figuron vetem nje grade lirie.
Ne kete rast do te thonim se, si rezultat i shuarjeve, energjia humbet. Ne realitet ka
nje perhapje te energjise ne mjedisin qe rrethon oshilatorin dhe vete oshilatori bashkevepron
me kete mjedis. Ky bashkeveprim duhet marre parasysh. Prandaj duhen futur ne loje edhe
grade te tjera lirie me qellim qe te marrim nje paraqitje sa me te plote te situates.
Nje perpjekje ne kete drejtim e studiuar intensivisht kohet e fundit ne literaturen shkencore [14, 15, 16, 17] konsiston ne dyfishimin e dimensioneve te hapesires fazore. Edhe
per kuantizimin e sistemit te pershkruar nga (4.1.1) se pari na duhet te dyfishojme dimensionet e hapesires se tij fazore, dmth na duhet te shtojme nje tjeter grade lirie y. Shkruajme atehere Lagranzhianin me dy koordinata
L = m x y +
(xy xy)
xy
2
(4.1.2)
Nga mekanika klasike, ekuacionet e Lagrange-it per nje system me Lagranzhian L = L(qi , qi )
(i eshte indeksi qe numeron koordinatat dhe shpejtesite) jane

L
d L
= 0 ; i = 1, n .
dt qi
qi
Ne rastin tone Lagranzhiani L varet vetem nga dy koordinatat x dhe y dhe rrjedhimisht ka
dy ekuacione perkatese te Lagrange-it. Nqs variojme sipas y marrim ekuacionin (4.1.1)

L
d L
= 0 m x + x + x = 0 ,
(4.1.3)
dt y
y
Ne kete ekuacion figuron vetem x-i. Kurse duke variacioni behet sipas qi = x rezultati
eshte nje ekuacion per koordinaten y
38
4.1 Kuantizimi i nje Oshilatori Harmonik Klasik me Shuarje
d
dt
L
x
L
=0
x
m y y + y = 0
39
(4.1.4)
Ne mekaniken klasike kjo metode e futjes se ekuacioneve shtese ne menyre qe te nxirren

ekuacionet e levizjes nga nje parim variacional eshte provuar qe heret [18] .
E vetmja diference formale mes ketij ekuacioni dhe atij (4.1.1) qendron ne shenjen
perpara . Po qe se bejme kalimin t t ne (4.1.1), atehere i vetmi term qe do te ndryshonte
shenje do ishte x sepse nuk varet nga koha. Derivati i dyte x eshte invariant ndaj
permbysjes se kohes. Kjo do te thote qe ekuacioni (4.1.4) eshte i permbysuri (reversi)
ne kohe i (4.1.1). Koordinata y mund te mendohet se pershkruan shkallen efektive te lirise te rezervuarit termik me te cilin eshte ciftuar oshilatori jone. Energjia qe shuhet nuk
humbet, por i shkon ketij rezervuari termik. Pritet qe sistemi te shfaqe veti karakteristike
per shkak te shenjes negative te ne ekuacionin per y(t).
Momentet kanonike px dhe py gjenden si derivate te pjesshem te Lagranzhianit L ndaj
x dhe y perkatesisht
px
1
L
= m y y
x
2
py
L
1
= m x + x
y
2
(4.1.5)
Menyra me e lehte per te kuantizuar eshte gjetja e korresponduesit kuantum mekanik te Hamiltonianit klasik. Nga mekanika klasike dime qe Hamiltoniani i sistemit tone eshte me
perkufizim1
X
pi qi L = px x + py y L .
H
i
Hamiltoniani eshte funksion i koordinatave dhe impulseve (dhe jo i shpejtesive). Shprehim

x dhe y ne varesi te px dhe py ne (4.1.5) dhe marrim

2
1
xy .
px py +
(ypy xpx ) +
H=
m
2m
4m
Nje ndryshim me rendesi mes rastit klasik dhe atij kuantum mekanik qendron ne faktin
se ne rastin e mekanikes klasike kemi madhesi qe komutojne, kurse ne rastin e mekanikes
kuantike jo gjithmone. Prandaj, ne kete pike kuantizimi kanonik kryhet duke futur relacionet
e komutimit mes operatoreve [x, px ] = ih = [y, py ] dhe [x, y] = 0 = [px , py ].
Ne rastin e oshilatorit harmonik njedimensional perdorim operatoret e krijimit dhe
zhdukjes se bozoneve si nje mjet matematikisht i leverdisshem dhe si nje menyre e pershtatshme per pershkrimin e situates fizike. Ketu i perdorim perseri keta operatore, por do
perkufizojme dy cifte sepse sistemi ka dy dimensione. Cdo
koordinate i veme ne korrespondence nje cift operatoresh krijimi dhe zhdukjeje te perkufizuar njelloj si ne rastin e oshilatorit
njedimensional
1 Herbert
Goldstein, Klassische Mechanik, Wiesbaden 1985.
4.1 Kuantizimi i nje Oshilatori Harmonik Klasik me Shuarje
40

1
px
i m x
m
h
r2

p
1
x
+ i m x
+
2
h
m
r

py
1
i m y
h
r2
m

py
1
+

+ i m y
2
h
m
Keto dy cifte operatoresh komutojne me njeri tjetrin sepse x dhe y komutojne, dmth seicili
cift vepron ne nje hapesire te ndryshme. Nga ana tjeter, relacionet e komutimit brenda
cifteve jane identike me ato per operatoret e krijimit dhe zhdukjes te oshilatorit te lire. Me
eshte shenuar frekuenca e perbashket e dy oshilatoreve klasike te pershkruar nga (4.1.1)
dhe (4.1.4). Ne varesi te shuarjes dhe koeficientit kjo madhesi shprehet

2
2
1
=

.
2
m
4m
m
Me = /2m eshte shenuar konstantja e shuarjes per variablin klasik2 x. Do te supozojme kudo se eshte reale, dmth se 2 /4m. Kjo i pergjigjet rastit klasik kur nuk ka
mbishuarje (shuarje te forta).
Shprehja e Hamiltonianit ne varesi te ketyre operatoreve te lindjes dhe zhdukjes eshte
i

ih h 2
2
2
.
H=h
+ + +
+ 2 +
4m
Ky quhet edhe Hamiltoniani i Feshbach-Tikochinsky-t. Ne vend te dhe fusim dy operatore A dhe B me ane te transformimeve kanonike lineare
1
A = ( + )
2
dhe
1
B = ( )
2
(4.1.6)
E thene ndryshe, bejme njefare rrotullimi te operatoreve te krijimit dhe zhdukjes.
Ne menyre me eksplicite, po qe se flasim me gjuhen e koordinatave dhe impulseve, kjo

do te thote qe kalojme ne koordinatat e rrotulluara
1
X = (x + y) dhe
2
1
Y = (x y) ,
2
(4.1.7)
dhe momentet perkatese PX dhe PY . Duke perdorur transformimet inverse te (4.1.6) dhe
duke zevendesuar Hamiltoniani transformohet ne
H = H 0 + HI
H0 = h
A+ A B + B
dhe
ku
HI = ih A+ B + AB
(4.1.8)
.
A dhe B jane po ashtu operatore te krijimit dhe zhukjes se bozoneve sepse i binden te njejta
relacioneve komutimi si dhe . Keto relacione provohen me llogaritje te drejtperdrejte.
2 N
e pjes
e t
e tjera kemi supozuar p
er oshilatorin harmonik klasik nj
e ekuacion t
e form
es x
+ 2 x + kx = 0.
N
e modelin e tanish
em
esht
e e nj
ejt
e me n
e k
et
e ekuacion.
4.2 Zhvillimi Kohor per Hamiltonianin me Shuarje H0 + H1
41
Kemi kaluar keshtu ne nje tjeter paraqitje te situates ku kemi prape dy oshilatore.
Gjendjet e njerit nga oshilatoret jane ketet vetjake te operatorit A+ A. Kurse ato te tjetrit
jane ketet vetjake te B + B. Dy oshilatoret bashkeveprojne njeri me tjetrin. Hamiltoniani H
qe pershkruan sistemin e dy oshilatoreve perbehet nga dy pjese. Pjesa e pare H0 pershkruan
dy operatoret si te ndare. Kurse pjesa e dyte pershkruan bashkeveprimin (ciftimin) mes
tyre.
Gjendjet e gjeneruara nga operatori i krijimit B + perfaqesojne rezervuarin ku rrjedh
energjia e oshilatorit me shuarje. B-oshilatori perben rezervuarin termik te ciftuar me Aoshilatorin. Duhet theksuar se si Hamiltoniani H0 edhe ai HI jane hermitiane. Prova per
kete merret duke shfrytezuar relacionet kanonike te komutimit per A, A+ dhe B, B + .
4.2 Zhvillimi Kohor p

er Hamiltonianin me Shuarje H0 + H1
4.2.1 Ekuacioni Diferencial p
er Operatorin e Zhvillimit
Duke riperdorur relacionet e komutimit per A, B, A+ dhe B + , gjejme qe
[H0 , HI ] = 0. Nenhapesirat e H0 lihen te pandryshuara nga veprimi i HI dhe anasjelltas.
Ketin vetjak te perbashket te A+ A dhe B + B e shenojme me | nA nB >. Ekuacionet e
eigenvlerave dhe eigenketeve per keto operatore kane formen
A+ A| nA nB > =
B + B| nA nB > =
nA | nA nB >
nB | nA nB >
(4.2.1)
Per thjeshtesi shenimesh do ta shenojme gjendjen baze (vakuumin) me

| 0 > | 0 0 > | nA = 0 nB = 0 >
Per zhvillimin kohor te vakuumit ne cdo moment t perdorim shenimin | 0(t) >. Tani le
te studiojme zhvillimin e vakuumit per Hamiltonianin H te dhene ne (4.1.8). Me qene se
dime qe

H0 + H I
it
|0>
| 0(t) >= exp H | 0 >= exp it
h
h
dhe me qene se H0 e HI komutojne, mund ta shkruajme eksponencialin si prodhim eksponencialesh dhe, pas kesaj, te shkembejme vendet e tyre (sepse edhe eksponencialet komutojne).
Pra

it
| 0(t) >= exp HI | 0 > .
h
it
Kemi perdorur barazimin e h H0 | 0 >=
1| 0 > qe rrjedh nga H0 | 0 >= 0 | 0 >. Nga ky relacion shihet qe ne shprehjen per zhvillimin kohor te vakuumit figuron vetem pjesa HI e
Hamiltonianit dhe jo pjesa H0 . Konkluzionin eshte qe zhvillimi kohor i vakuumit kontrollohet
vetem nga HI .
Shenojme me WI operatorin e zhvillimit kohor respektiv te HI . Ky operator zhvillimi
percaktohet nga ekuacioni

d
i
i
h WI = HI WI or WI = exp HI t
.
dt
h
42
Te perpiqemi te gjejme formen konkrete te WI . Po te marrim H0 nga barazimet (4.1.8)

ekuacioni per WI shnderrohet ne

d
WI = A+ B + AB WI
dt
(4.2.2)
4.2.2 Zgjidhja e Ekuacionit Diferencial p

er Operatorin e Zhvillimit me an
en e
Faktorizimit
Eksponenciali i HI ne (4.2.1) nuk perdoret dot ashtu sic eshte per llogaritjen e elementeve matricore sepse operatoret A+ B + dhe AB nuk komutojne. Prandaj do te perdorim
nje metode alternative qe shpjegohet me poshte.
Se pari, shkruajme WI si prodhim dy operatoresh. Faktori i majte zgjidhet
ne nje menyre te pershtatshme (shih me tej), kurse i dyti nga ana e vet shkruhet si prodhim
dy operatoresh te tjere. Ky faktorizim kryhet ne menyre te tille qe faktoret, kur zbatohen
mbi nje gjendje | kA kB >, ose te jene operatore diagonale ose te jene shume e nje operatori
njesi me nje operator nilpotent
2
WI = W1 W

W1 = exp f (t) A+ B +
Sic u tha me lart, WI u shpreh si prodhim ku operatori i pare W1 eshte percaktuar

ne nje menyre qe do tregohet e leverdisshme (f (t) nuk eshte percaktuar akoma). Ekuacionin
2 e gjejme duke zevendesuar formen e W1 ne (4.2.2). Do te kemi
respektiv per W
i
h

d
W2 = 1 f(t) A+ B + + W 1 (AB) W1
dt
Vleresimi i W 1 (AB) behet me ndihmen e zberthimit ne seri fuqish te eksponencialit

dhe me studimin e relacioneve te komutimit te cdo fuqije me operatorin (AB). Zberthimi
ne fuqi jep
W 1 (AB) = e f (t)A
B+
(AB) =
n
X
n
( f (t))
A+ B + (AB)
n!
n=0
n
Formula e pergjithshme e komutimit mes (A+ B + ) dhe (AB) gjendet me metoden e induksionit matematik. Shqyrtojme ne fillim relacionet per rendet e uleta pastaj bejme pergjithesimin dhe proven. Nga njohja e komutimit mes A e B marrim
A+ B + (AB)
A+ B +
A+ B +
2
n
(AB)
= (AB) A+ B + + A+ A + B + B + 1
= (AB) A+ B +
2
+ 2 A+ A + B + B 1
A+ B +
n

(AB) = (AB) A+ B + + n A+ A + B + B + 1

n1
n1
.
n (n 1) A+ B +
A+ B +
2 tranformohet ne ekuacionin diferencial te njevlefshem

Ekuacionin per W
43
d
2 ,
W2 = F (t) W
ku
dt

F (t) = 1 f(t) 2 f 2 (t) A+ B + AB f (t) A+ A + B + B + 1
Na duhet qe disi ti mbledhim ose vecojme gjithe termat qe permbajne A+ B + ne ope
ratorin e pare W1 . Duhet zgjedhur f (t) e tille qe te zhduken keto terma nga ekuacioni
i mesiperm. Na duhet 1 f(t) 2 f 2 (t) = 0. Ky eshte nje ekuacion diferencial i rendit
te pare qe zgjidhet lehte duke ndare variablat. Nga zgjidhja e tij gjejme f (t) dhe W1 . Ata
jane

1
f (t) = tanh ( t) , W1 = exp tanh ( t) A+ B + .
(4.2.3)
2 . Tani do vazhdojme zevendesimin e

Ne kete menyre nuk ka terma A+ B + ne operatorin W
operatorit te fundit me dy te tjere. Zevendesimi dhe ekuacioni diferencial qe merret jepen
ne formulat e meposhtme.
2 = W2 W3
W

W2 = exp g(t) A+ A + B + B + 1

d
W3 = [g tanh ( t)] A+ A + B + B + 1 + W21 (AB)W2 W3
dt
Gjate llogaritjeve me lart jane shfrytezuar rezultatet e teoremave Teoreme 1

dhe Teoreme 2 te Shtojces A dhe fakti qe A dhe B komutojne (sepse veprojne ne hapesira te ndryshme). Tani termi qe do te lihet jashte eshte
(A+ A + B + B + 1). Ekuacionin per W3 mund te zgjidhet me ne fund pa nevojen e zevendesimeve te metejshme. Forma e operatorit eshte

W2 = exp ln [cosh ( t)] A+ A + B + B + 1
(4.2.4)
W3 = exp [ tanh ( t) AB] .
Si konkluzion te rezultateve te mesiperme themi qe operatori WI shprehet ne formen e
produktit

WI = exp t A+ B + AB = W1 W2 W3 ,
ku W1 jepet ne (4.2.3) kurse W2 dhe W3 ne (4.2.4).
4.2.3 Zhvillimi i Gjendjes Baz

e s
e Sistemit t
e Paperturbuar
Sic pohuam me siper, | 0(t) >= WI | 0 >. Por | 0 > eshte vektor vetjak i A dhe B me vlere vetjake zero, pra ai eshte edhe vektor vetjak i W3 me vlere vetjake e0 = 1. Veprimi i W3 e
le atehere | 0 > te pandryshuar. Meqe | 0 > eshte po ashtu eigenket i A+ A dhe B + B me
vlera respektive nA dhe nB , atehere
| 0(t) >=

1
exp tanh ( t) A+ B + | 0 >
cosh ( t)
(4.2.5)
44
Dime qe HI eshte hermitian. Kjo implikon qe WI = e h HI t eshte unitar. Duke marre parasysh
kete fakt ose duke bere llogaritjet direkte ne (4.2.5) del qe < 0(t) | 0(t) >= 1 . Ky perben
ligjin e ruajtjes se probabilitetit.
Jemi
gjithashtu
te
interesuar
per
probabilitetin
e gjetjes se sistemit ne gjendjen baze | 0 > ne kohen t. Ky probabilitet eshte sa katrori
i ket-prodhimit < 0 | 0(t) >. Prodhimi i fundit llogaritet lehte nga (4.2.5) sepse dime qe
+ +
< 0 |etanh ( t)A B =< 0 |. Probabiliteti perkates del
|< 0 | 0(t) >|2 =
1
cosh 2 ( t)
Per kohe mjaft te medha ky probabilitet eshte proporcional me madhesine exp (2 t) limiti
i se ciles eshte zero. Fakti i mesiperm shpreh mosqendrueshmerine (instabilitetin) e ketit
| 0 > nen veprimin e operatorit WI . Po te zberthejme potencialin ne formulen (4.2.5) ne seri
Taylor-i marrim3
X
1
l
| 0(t) >=
[tanh ( t)] | l l > .

cosh ( t)
l=0
Nga kjo forme e | 0(t) > dallohet qarte qe koeficienti qe qendron para ketit stacionar
| kA kB > eshte
k
[tanh ( t)] A
(4.2.6)
< kA kB | 0(t) >=
kA ,kB .
cosh ( t)
Katrori i ketij koeficienti jep probabilitetin e gjetjes se oshilatorit ne gjendjen me numra
kuantike kA e kB ne castin t. Faktori kA ,kB ne krahun e djathte te (4.2.6) tregon qe koeficientet jane jozero vetem per kA = kB . Keshtu vetem gjendjet diagonale eksitohen.
Duke rikujtuar qe | tanh ( t)|2 1 (per cdo kohe t) dhe duke perdorur formulen per
shumen e serise se pafundme gjeometrike4 mund te llogarisim shumen
X
X
kA =0 kB =0
|< kA kB | 0(t) >|2 = 1 .
(4.2.7)
Kjo eshte nje prove tjeter e ligjit te ruajtjes se probabilitetit. Nga ana tjeter, cdo term
|< kA kB | 0(t) >|2 shkon drejt zeros sepse vete madhesia |< kA kB | 0(t) >| shkon ne zero
per t . Vetia karakteristike e serise (4.2.7) eshte qe cdo term konvergjon ne zero, kurse
shuma mbetet gjithmone 1.
Te gjitha keto karakteristika ilustrohen ne figuren 4.1. Me qene se vetem gjendjet diagonale eksitohen, vetem madhesite | < k k | 0(t) > |2 per k = 0, 1, 2, 3, 4 jane paraqitur.
Probabiliteti i gjendjes baze fillon nga njeshi dhe bie ne zero. Gjithe probabilitetet e tjera
te rasteve k 6= 0 fillojne nga zeroja, kane nje maksimum dhe bien perseri. Maksimumi i probabilitetit per gjendjet jobaze zhvendoset drejt kohesh me te medha per k me te medha.
Transformimet e zhvillimit kohor per operatoret e operatoreve te krijimit dhe zhdukjes
se bozoneve jane
l
3 Shiko edhe formul

en A+ B + | 0 0 >= l! l! | l l >= l! | l l > .
P n
1
4
2
3
Kjo seri ka form
en 1 + x + x + x + . . . =
n=0
x =
1x
p
er
|x| < 1
45
1
Fig. 4.1. Probabilitetet
e ngacmimit per nje gjendje fillestare

baze ne rastin e nje Hamiltoniani me shuarje. Vetem
probabilitetet e gjendjeve diagonale jane jozero, prandaj vetem
ato konsiderohen. Nga lart-poshte jane plotuar | < k k | 0(t) > |2
per k = 0, 1, 2, 3, 4. Per k qe rriten
probabilitetet behen me te vogla,
por maksimumi i tyre zhvendoset
drejt kohesh me te medha. Lart
tregohet shuma e gjithe probabiliteteve per elementet diagonale.
Ajo mbetet gjithmone konstante
dhe e barabarte me nje.
0.8
0.6
0.4
0.2
t
1
(t) = ei h HI ei h HI = cosh ( t) + sinh ( t)

(t) = e
t
i h
HI
t
ih
HI
(4.2.8)
= cosh ( t) + sinh ( t)
Relacionet e komutimit ne kohen t dalin atehere

[(t), + (t)] = 1 = [(t), + (t)]
dhe
[(t), (t)] = 0 .
Barazimet (4.2.8) jane transformime kanonike qe ruajne relacionet e komutimit per , dhe
te konjuguarat hermitiane te tyre. E njejta gje mund te pohohet edhe per A(t) dhe B(t).
4.2.4 Konkluzione
1. Hamiltoniani i sistemit eshte hermitian pra operatori WI eshte unitar dhe (rrjedhimisht) ne cdo moment kohe probabiliteti i pergjithshem eshte 1. Kjo perputhet me
ligjin e ruajtjes se probabilitetit total.
2. Vakuumi sistemit te paperturbuar (dmth gjendja baze | 0 >) eshte i paqendrueshem
ndaj veprimit te operatorit te zhvillimit WI . Paqendrueshmeria do te thote qe kjo
4.3 Shtimi i nje Force te Jashtme Detyruese
46
gjendje zhduket me kalimin e kohes, pra probabiliteti qe sistemi te jete aty shkon drejt
zeros.
2
2
3. I njejti pohim vlen per cdo gjendje tjeter | kA kB > (kA
+ kB
6= 0).
4. Vetem gjendjet diagonale eksitohen. Probabiliteti per gjetjen e sistemit ne nje gjendje
jodiagonale eshte identikisht zero ne cdo kohe t.
5. Me kalimin e kohes probabiliteti shperndahet ne nje numer gjithnje e me te madh
gjendjesh (diagonale). Ne cdo gjendje te vecante ai behet perhere e me i vogel, por
probabiliteti shume mbetet gjithnje konstant (dhe njesi).
Paqendrueshmeria e vakuumit (dhe e cdo gjendjeje tjeter Fock-u | kA kB >) kunder
veprimit te WI eshte nje karakteristike shume e vecante e ketij modeli. Prandaj le te shtrojme pyetjen e meposhtme. A eshte gjendja | 0 0 > gjendja baze e ketij Hamiltoniani? Ose
mund te shkojme me tej. A eshte kjo nje gjendje vetjake e ketij Hamiltoniani? Sic do ta shohim,
pergjigja ndaj te dyja ketyre pyetjeve eshte negative.
Dime qe [H0 , HI ] = 0 dhe se | 0 0 > eshte ket vetjak i H0 . Por H0 = h
(A+ A B + B)
dhe prandaj gjitha vlerat vetjake te saj jane te pafundesisht te degjeneruara. Me konkretisht, ne rastin e vleres vetjake zero vektoret vetjake jane gjithe vektoret e formes | l l >
ku l mund te jete cdo numer natyror. Gjendja jone baze | 0 0 > eshte nje element i kesaj
nenhapesire pafundesisht te degjeneruar korrespondente te vleres zero. Meqe H0 dhe HI kjo
do thote qe nenhapesira lihet e pandryshuar nga veprimi i HI . Por kjo nuk do thote aspak
se keta jane eigenkete te HI . Ky pohim mund te kontrollohet edhe ne nje menyre tjeter. Po
te shqyrtojme veprimin e HI mbi | l l > gjejme
HI | l l >= i
h [(l + 1) | l + 1; l + 1 > l l,0 | l 1; l 1 >]
Qe ketu eshte e qarte qe | l l > nuk eshte vektor vetjak i HI (as edhe ne rastin l = 0).
4.3 Shtimi i nj
e Force t
e Jashtme Detyruese
Ne seksionet paraardhese u morem me rastin e oshilatorit harmonik me shuarje. Ketu do

te studiojme efektet e shtimit ne Hamiltonian te nje termi qe i korrespondon nga ana fizike
nje force te jashtme vepruese mbi sistemin. Termi jone detyrues ka formen
Hdriving = f (t) x + g(t) px
Forca e jashtme e mesiperme varet si nga pozicioni x edhe nga shpejtesia (ose impulsi) px .
Madhesite f (t) dhe g(t) jane funksione te kohes. Ata kane pergjithesisht vlera komplekse
dhe formen e tyre do ta percaktojme me tutje. Per Hamiltonianin qe perdorem deri tani
do fusim shenimin Hold . Kurse per Hamiltonianin qe perfshin edhe termin detyrues Hnew .
Ne forme te permbledhur kjo shkruhet
Hold = H0 + HI
Hnew = Hold + Hdriving
Gjeja e pare qe duhet bere eshte perkthimi i Hamiltonianit Hdriving ne varesi te opera
toreve A,B,A+ dhe B + . Kjo behet me ane te zevendesimesh te anasjellta ne formulat per
perkufizimin e cifteve , dhe A,B. Atehere
4.4 Zhvillimi Kohor i Vakuumit per Hamiltonianin me Term Detyrues Hnew

Hdriving = f (t) A+ + B + A B + g (t) A+ + B + + A + B
g(t) m
if (t)
dhe g (t) =
ku f (t) =
2
2 m
47
Ketu f (t) dhe g (t) nuk varen vetem nga forma qe do zgjedhim per f (t) dhe g(t), por edhe
nga frekuenca vetjake e sistemit te dy oshilatoreve. Funksionet e reja mund te kene vlera
komplekse edhe sikur te vjetrat te mos kene. Operatori i zhvillimit jepet nga ekuacioni
diferencial per operatoret e zhvillimit ne paraqitjen e Heisenberg.

t
d
.
i
h W = Hnew W W = exp i Hnew
dt
h
Per gjetjen e zgjidhjes se ekuacionit diferencial per kete operator zhvillimi perdoret e
njejta metode si ne rastin e ekuacionit (4.2.2) ne faqen 42. Operatori ne fjale shprehet
si prodhim operatoresh te tjere forma e te cileve, me perjashtim te te fundit, perkufizohet
ne menyre te pershtatshme. Operatori i fundit merret si zgjidhje e nje ekuacioni te thjeshte diferencial. Ne rastin tone konkret tranformimet e operatoreve jane bere duke pasur
parasysh dy teoremat e Shtojces A mbi operatoret e krijimit dhe zhdukjes se bozoneve.
Shprehja qe marrim per W eshte
W = W0 WI WII

W0 = eitH0 = exp it A+ A B + B

t
WI = ei h HI = exp t A+ B + AB
+
(4.3.1)
WII = W6 eiA+ A eiA A eiB+ B eiB B

Z t
Z t
B B + dt
A A+ dt
W6 = W6 (t) = exp
Funksionet i = i (t) per i = A, A+ , B, B + percaktohen nga barazimet e meposhtme

A+ = f (t) e t + g (t) e+ t e+it ; B + = A+ e2it

A = f (t) e t + g (t) e+ t eit
jepet si i =
Rt
0
B = A e2it
i (t) dt.
4.4 Zhvillimi Kohor i Vakuumit p

er Hamiltonianin me Term
Detyrues Hnew
Ketu na duhet te gjejme transformimin e gjendjes | 0 0 > nga operatori i zhvillimit W i
dhene ne (4.3.1). Meqe A dhe A+ komutojne me B dhe B + , marrim formulen
+
| 0(t) >= W | 0 0 >= W6 W0 WI eiA+ A eiB+ B | 0 0 >
(4.4.1)
48
Per gjetjen e normes se ketit | 0(t) > konjugojme se pari (4.4.1) dhe pastaj gjejme produktin
me vete (4.4.1). Shihet qe W0 dhe WI jane te dy unitare dhe kjo do thote qe prodhimi i seiciles
me te konjuguarin perkates jep operatorin njesi. Me tej ne shprehjen per < 0(t) | 0(t) >
mbetet eksponenciali qe permban A+ , B + ,B, dhe A. Duke zbatuar dy here formulen e
Glauber do marrim
i
h
2
2
< 0(t) | 0(t) >= |W6 |2 exp |A+ | + |B + |
Me arsyetime dhe transformime te ngjashme

< 0(t) | 0 >=
W6
exp [tanh ( t)A+ B + ]
cosh ( t)
2
P0 (0, 0) = |< 0(t) | 0 >|
(4.4.2)
ku P0 (0, 0) eshte probabiliteti per gjetjen e sistemit ne gjendjen | 0 > ne momentin t.

4.4.1 Rasti i Termit Detyrues Hermitian. Forma Konkrete e Tij
Ne modelin e pare u trajtua rasti i nje oshilatori me nje Hamiltonian johermitian. Atje u
trajtua gjithashtu rasti i nje termi te jashtem johermitian. Ne rastin e tanishem te modelit
te dyte Hamiltoniani vete eshte hermitian. Ne kalkulimet e mesiperme kishim nje term
te jashtem Hdriving = f (t) x + g(t) p . Deri ne kete pike nuk kemi bere asnje supozim mbi
formen e funksioneve f (t) dhe g(t). Te gjitha formulat e gjetura deri tani nuk i nenshtrohen
asnje kufizimi. Termi i jashtem me interesant ne rastin tone eshte ai hermitian dhe ne do
te zgjedhim nje term te tille. Dime qe operatoret x dhe p jane hermitiane (ata i pergjigjen
madhesish fizike te matshme). Po supozuam se f (t) dhe g(t) jane reale atehere termi i
jashtem eshte qartesisht hermitian. Duke futur kete supozim dhe duke kontrolluar formulat
me lart kemi
A = A+ ; B = B +
i
h
|W6 |2 = exp |A+ |2 |B + |2
(4.4.3)
Norma e evolucionit kohor te ketit te gjendjes baze ne kete rast eshte

< 0(t) | 0(t) >= 1. Kjo eshte pikerisht ajo cfare ne presim te ndodhe sepse Hamiltoniani
jone (perfshire edhe termin detyrues) eshte hermitian pra operatori i zhvillimit eshte unitar.
Ne gjitha cfare vijojne do te vazhdojme te supozojme se termi detyrues eshte hermitian,
dmth se vlejne barazimet (4.4.3).
Ne varesi te operatoreve dhe + termin e jashtem e zgjedhim
Hdriving = 2 A0 eit + 2 B0 eit + ,

ku A0 dhe B0 jane konstante reale. Parapelqejme kete forme per termin detyrues sepse keshtu
ai varet nga nje frekuence e vetme . Kjo varesi mund te ndihmoje edhe per gjetjen, me
ndihmen e serive Fourier, te madhesive te duhura per cdo tip funksioni. Per term te jashtem
+
hermitian na duhen A0 dhe B0 te barabarta sepse nga kjo del qe Hdriving
= Hdriving .
Ne kete rast te vecante
A0 = B0
f (t) = 2A0
m sin (t)
2A0
cos (t) .
g(t) =
m
(4.4.4)
49
Dy funksionet f (t) dhe g(t) jane funksione harmonike te kohes seicili me frekuence , por
me koeficiente te ndryshem shumezues.
Pavaresisht nga rruga ne te cilen e percaktojme formen e mesiperme te termit detyrues,
nen supozimin (4.4.4) funksionet i jane

A+ = 2A0 cos (t) e t + i sin (t) e t e+it , B + = A+ e2it

A = 2A0 cos (t) e t i sin (t) e t eit
B = A e2it
Ne interesohemi kryesisht per dy funksionet A+ dhe B + sepse ata qendrojne ne shprehjen e probabiliteteve. Me kushtet (4.4.4) keta dy funksione jane
A+ (, , ) = +A0 {T (, +, ) + T (+, +, )
+T (, +, + ) + T (+, +, + )}
B + (, , ) = +A0 {T (, , ) + T (+, , )
+T (, , + ) + T (+, , + )}
T (, , ) = exp
i( + )t + t
i( + ) +
(4.4.5)
4.4.2 Probabilitetet e Kalimit n

e nj
e Gjendje t
e Cfar
edoshme P
erfundimtare
Per gjetjen e koeficienteve te kalimit dhe te probabiliteteve perkatese ne rastin e gjendjes
fillestare baze do gjejme nje forme me eksplicite te | 0(t) > duke u nisur nga shprehja (4.4.1).
Pas zberthimit ne seri fuqish dhe pas zbatimit te formulave te shtojces mbi algjebren e
operatoreve, ajo qe marrim eshte
kA !kB !
eit(kA kB )
< kA kB | 0(t) > = W6
k +k +1
[cosh ( t)] A B
exp [+A+ B + tanh ( t)]
ku
min (kA ,kB )
X
l=0

l
(iA+ )kA l (iB + )kB l tanh ( t) cosh 2 ( t)
(kA l)!
(kB l)!
l!
Per kA = kB = 0 rimarrim (sic eshte e pritshme) te konjuguarin hermitian te barazimit

te pare ne (4.4.2). Formula e mesiperme eshte formula e pergjithshme per llogaritjen e
koeficienteve te kalimit. Probabilitetet e kalimit llogariten si katroret e moduleve te ketyre
koeficienteve. Forma e tyre eshte
P0 (kA , kB ) = P0 (0, 0)
kA !kB !
2(kA +kB )
[cosh ( t)]
||2
(4.4.6)
Indeksi 0 ne P0 (kA , kB ) vendoset per te treguar faktin qe nisemi nga gjendja baze. P0 (0, 0)
jepet ne (4.4.2).
Nen kushtin e te qenit hermitian per Hamiltonianin, nga (4.4.2),(4.4.3) dhe (4.4.6)
rigjejme ligjin e ruajtjes se probabilitetit te plote
50
Fig. 4.2. Grafiku i

P0 (0, 1) dhe ai i
P0 (0, 2) kundrejt ko-
hes dhe frekuences

s
e termit detyrues. Jane paraqitur vetem vlera
te vogla te frekuences . Seicili
niset nga zero, ka
nje maksimum
dhe bie perseri
drejt zeros.
51
Plotet per
frekuenca te larta
.
Perseri
per
kohe te
medha probabilitetet bien drejt zeros.
Nje tjeter karakteristike interesante
eshte se probabiliteti per frekuenca
te
larta
bie
gjithashtu ne zero.
Fig. 4.3.
X
X
kA =0 kB =0
P0 (kA , kB ) = < 0(t) | 0(t) > = 1
52
Ne figurat 4.2 dhe 4.3 jane plotuar disa nga probabilitetet P0 (kA , kB ). Grafiket
jane bere ne varesi te frekuences se termit detyrues dhe kohes. Ne figuren 4.2 gjejme P0 (0, 1)
dhe P0 (0, 2) vetem per frekuenca te vogla . Kurse grafiket e P0 (0, 2) dhe P0 (0, 3) per
te medha jane paraqitur ne figuren 4.3. Ne te gjithe grafiket (ne te dy figurat) gjejme disa
ngjashmeri. Meqe po konsiderohen vetem gjendje te ndryshme prej asaj baze, te gjitha probabilitetet nisin nga zero ne momentin e pare te kohes. Pastaj me rritjen e kohes rriten
edhe probabilitetet, kane nje maksimum dhe bien perseri. Per kohe shume te medha ata
zhduken te gjithe (behen zero). Ka edhe nje vecori shume interesante ne figuren 4.3. Per
frekuenca te larta probabilitetet i afrohen po ashtu ne zero. Kjo vjen padyshim si shkak i inercise. Dmth sistemi i reziston ndryshimeve shume te shpejta te termit detyrues.
Kete karakteristike e takojme edhe ne rastin klasik.

4.4.3 Studimi i Problemit p
er Koh
e t
e M
edha
Ketu do te merremi me studimin e sjelljes se sistemit ne limitin e koheve
te medha. Ne kete limit, nga (4.4.5) shihet qe A+ = B + = 3t. Duke marre
P0 (0, 0) nga (4.4.2) llogarisim qe
P0 (0, 0) 4 e2 t 0 per t
Me kalkulime te ngjashme gjejme qe per cdo cift numrash kA , kB nga bashkesia 0, 1, 2, 3, . . .
mund te shkruhet
P0 (kA , kB ) 0 per t
Nga shqyrtimi i dy rasteve te mesiperme limite mund te pohojme si me poshte. Edhe ne rastin
kur marrim parasysh nje term detyrues gjendjet stacionare | kA kB > jane te paqendrueshme ndaj
veprimit te operatorit te zhvillimit per kete rast. Kjo karakteristike mund te vrojtohet ne seicilin
nga grafiket e perdorur per modelin e dyte.
4.4.4 Studimi i Holl
esish
em i Probabilitetit p
er t
e Mbetur n
e Gjendjen Baz
e
Ne kete seksion do konsiderohet me me hollesi probabiliteti P0 (0, 0). Ky perben probabilitetin qe, duke u nisur nga nje gjendje fillestare baze, sistemi te mbese ne kete gjendje. Per
kohe te medha ky probabilitet asimptotik ka formen
Pas =
ku
S = S() = 16
exp A20 S
cosh 2 ( t)
2
[( + )2 + 2 ] [( )2 + 2 ]
Funksioni S() ka minimum per frekuencen e termit detyrues

p
0 = 2 + 2
53
Fig. 4.4. Grafiku i probabilitetit p

er te mbetur ne gjendjen baze ne rastin e frekuencave
te vogla. Shihet qarte qe ky probabilitet ka minimum per 0 ne cdo moment kohe t.
Ekziston edhe nje maksimum i probabilitetit per frekuenca prane vleres se koeficientit
te shuarjes = 0.2.
Meqenese Pas eshte funksion monoton i S, atehere edhe ai ka nje minimum per 0 . Per vlera
te vogla te koeficientit te shuarjeve ky minimum gjendet afersisht tek frekuenca vetjake e
oshilatorit . Ne e nxorem qe funksioni ka minimum vetem per rastin e koheve te medha.
Sic do e shohim me poshte, probabiliteti ka minimum ne piken 0 ne cdo moment kohe t.
Karakteristikat e Pas tregohen ne grafiket e figurave 4.4 dhe 4.5. Aty paraqitet Pas per
frekuenca perkatesisht te vogla dhe te medha te termit detyrues. Ne 4.4 konfirmohet fakti
qe probabiliteti per te mbetur ne gjendjen baze ka minimum prane pikes se rezonances,
dmth prane frekuences te oshilatorit. Verejme gjithashtu qe ka nje maksimum te ketij
probabiliteti per frekuenca rreth vleres se koeficientit te shuarjeve . Kurse ne figuren 4.5
shihet qe per frekuenca te larta probabiliteti behet konstant ndaj vete frekuences.
Le te quajme probabilitet eksitimi Pexc probabilitetin qe sistemi ta leje gjendjen baze.
Meqe probabiliteti i plote eshte 1, atehere probabiliteti i eksitimit jepet
Pexc = 1 Pas
Pexc eshte plotesi i Pas prandaj ai ka nje maksimum ne piken 0 . Me fjale te tjera, sistemi
ka nje maksimum probabiliteti qe te ngacmohet prane pikes se rezonances. Kjo karakteristike ndeshet edhe ne rastin klasik.
54
Fig. 4.5. Probabiliteti
per sistemin qe te mbese ne gjendjen baze edhe per frekuenca te larta.

Ky probabilitet bie drejt zeros per kohe te medha dhe eshte konstant ndaj frekuences per
frekuenca te larta. Ne t = 0 probabiliteti nuk varet aspak nga frekuenca. Kurse per t > 0
probabiliteti fillimisht rritet pastaj fiksohet (sipas drejtimit te rritjes se ).
4.4.5 Konkluzione mbi Modelin e Dyt

e
Ne studimin e modelit te dyte jemi mbeshtetur ne studimet mbi sistemet disipative. Ne i shtuam Hamiltonianit te Feshman-Tikochinsky-t nje term detyrues te formes
Hdriving = f (t) x + g(t) p. Me tej, duke perdorur metoden e faktorizimit, gjetem
nje forme te pershtatshme te operatorit te zhvillimit kohor. Nga veprimi i ketij operatori mbi
gjendjet stacionare, morem probabilitetet e kalimit. Konkluzionet ne te cilat kemi arritur
jane renditur me poshte.
1. Edhe zhvillimi kohor per Hamiltonianin me term detyrues te nxjerr nga hapesira e
gjendjeve e Hilbert-it.
55
2. Megjithese gjendja baze eshte e paqendrueshme ndaj evolucionit kohor, duhet theksuar se ajo nuk eshte gjendja baze e krejt Hamiltonianit (qofte edhe pa term detyrues).
Keti | 0 0 > ben pjese ne nenhapesiren pafundesisht te degjeneruar perkatese te vleres
0 te operatorit (Hamiltonianit) H0 = h
(A+ A + B + B). Vektoret vetjake te Hamiltonianit H0 + HI jepen si mbivendosje e nje numri te pafundem ketesh | kA kB >.
3. Kur flasim per A-operatorin dhe B-operatorin ne nuk pershkruajme
ne fakt oshilatoret e dhene nga ekuacionet (4.1.3) dhe (4.1.4). Me saktesisht me keto
operatore pershkruajme oshilatoret e koordinatave X dhe Y te futura me relacionet
(4.1.7). Ekuacionet e levizjes ne keto koordinata shkruhen
+ Y + X = 0
mX
and mY + X + Y = 0
Modeli i trajtuar keshtu ka nje te mete per sa i perket instabilitetit. Por ai ka disa
karakteristika qe i ngjasojne mjaft atyre te rastit klasik te nje oshilatori te detyruar.
Ne mendojme se ia vlen te vazhdohet studimi i ketij modeli nga nje kendveshtrimi
pak me i ndryshem, duke marre parasysh edhe rezultatet e ketij studimi. Mendojme se
pike interesante per studim te metejshem eshte futja e nje termi tjeter detyrues te formes
F (t) X + G(t) PX .
A. Disa Formula t
e R
end
esishme t
e Algjebr
es
s
e Operator
eve
A.1 Formula Baker-Campbell-Hausdorff

Kjo eshte nje formule e pergjithshme mbi produktin e eksponencialeve te dy operatoreve
qe nuk komutojne. Vertetesia e kesaj formule nuk varet nga ndonje supozim mbi komutatorin
e ketyre dy operatoreve, dmth ajo eshte e vertete per cdo cift operatoresh A e B. Forma
me e njohur e kesaj formule eshte
eA eB = e(A,B)
ku
(A, B)
pi ,qi
(A.1.1)
X (1)m1
m1
q1
p1
pi +q
i 1
X
p2
q2
pm
(A.1.2)
qm
z }| { z }| {
z }| { z }| { z }| { z }| {
[A A B B A A B B A A B B]
i
hP
j (pj + qj ) p1 !q1 !p2 !q2 ! pm !qm !
Komutatori i shumefishte i perdorur me siper perkufizohet
[CDE . . . J] [. . . [[C, D], . . . , J] ,
(A.1.3)
ku [C, D] eshte komutatori i njohur CD DC mes operatoreve C

Ne nje forme me eksplicite, termat e pare te shprehjes (A, B) jane
(A, B) = A + B +
1
1
1
[A, B] +
[[A, B], B] +
[[B, A], A] +
2
12
12
dhe
D.
(A.1.4)
Kjo formule eshte mjaft e veshtire per tu provuar. Megjithate, ne nenseksionin e meposhtem,
provohet nje rast i vecante i kesaj formule.
A.1.1 Formula e Glauber-it
Relacioni qe duam te nxjerrim eshte
1
eA eB = eA+B e 2 [A,B]
56
(A.1.5)
A.1 Formula Baker-Campbell-Hausdorff
57
Kjo formule eshte e vertete per dy operatore A dhe B qe komutojne seicili me komutatorin
e tyre te perbashket [A, B] dhe eshte nje rast i vecante i formules se mesiperme BakerCampbell-Hausdorff. Konditat e para qe veme jane
[A, [A, B]] = 0
(A.1.6)
[B, [A, B]] = 0 .
(A.1.7)
dhe
Per A dhe B te cfaredoshme formula e Glauber-it (A.1.5) ne pergjithesi nuk vlen. Sidoqofte,
kushtet (A.1.6) dhe (A.1.7) nuk jane edhe aq kufizuese sa mund te duket. Ne fakt, ne mekaniken kuantike ka mjaft raste operatoresh komutatori i te cileve eshte nje numer konstant
(c-numer), me te cilin komutojne te dy operatoret. Te tille jane psh operatori i koordinates
dhe ai i impulsit perkates, ose operatoret e krijimit dhe zhdukjes se bozoneve, etj.
Per te provuar relacionin (A.1.5) veprojme si vijon. Ne fillim perkufizojme operatorin
F (t) me ane te shprehjes
F (t) = eAt eBt ,
(A.1.8)
pra F (t) eshte funksion i variablit real t. Po qe se derivojme F (t) ndaj t marrim

dF
= A eAt eBt + eAt B eBt = A + eAt BeAt F (t)
dt
(A.1.9)
Me lart u perdor fakti qe eA eA jep operatorin njesi. Le te llogarisim tani eAt B. Per
kete zberthejme eksponencialin eAt sipas fuqive te A
e
At
n
X
t n
A B
B =
n!
n=0
(A.1.10)
Per llogaritjen e An B perdorim metoden e induksionit te plote matematik si vijon. Per

termat e rendeve te uleta duke kryer komutime te thjeshta shohim qe
AB
= B A + [A, B]
= B A2 + [A, B] A
A B
(A.1.11)
A3 B
= B A3 + [A, B] A2
4
4
3
B
=
B
A
+
[A,
B]
...
.
Nqs supozojme qe
An B = B An + [A, B] An1
(A.1.12)
atehere duke perdorur relacionin e pare ne (A.1.11), kemi

An+1 B = B An+1 + [A, B] An
(A.1.13)
Kjo provon qe formula (A.1.12) vlen per cdo n. Duke perdorur (A.1.12) ne (A.1.10) do
marrim
eAt B = B eAt + t[A, B] eAt .
(A.1.14)
Rrjedhimisht, nga (A.1.9)
dF
= (A + B + t[A, B]) F (t)
dt
(A.1.15)
A.2 Teoreme 1
58
Operatoret A + B dhe [A, B] komutojne nga hipoteza. Prandaj mund te integrojme ekuacionin diferencial (A.1.15) si nje ekuacion diferencial normal funksionesh, dhe ti konsiderojme operatoret A + B dhe [A, B] sikur te ishin numra. Kjo jep

1
2
.
(A.1.16)
F (t) = F (0) exp (A + B)t + [A, B]t
2
dhe atehere
Duke marre t = 0 ne (A.1.8) shohim qe konstantja F (0) = 1

1
F (t) = exp (A + B)t + [A, B]t2
.
2
(A.1.17)
Relacioni (A.1.17) eshte i vertete per cdo t. Per t = 1 marrim relacionin (A.1.5) qe donim
1
te provonim. Nqs shumezojme relacionin (A.1.5) ane per ane me e 2 [A,B] nga e majta,
fitojme formen e njevlefshme
1
eA+B = eA eB e 2 [A,B]
(A.1.18)
Po te kembejme formalisht B me A ne (A.1.18) marrim

1
eB+A = eB eA e 2 [B,A] = eB eA e 2 [A,B]
(A.1.19)
Algjebra jone eshte komutative ndaj mbledhjes se operatoreve, dmth mund te shkruajme eB+A = eA+B . Atehere nga (A.1.18) dhe (A.1.19)
eA eB = eB eA e[A,B]
(A.1.20)
Kjo eshte nje tjeter forme e njevlefshme e (A.1.5) dhe (A.1.18). Ajo eshte e vertete per
te njejtat kushte (A.1.6) dhe (A.1.7). Ne rastin e operatoreve te lindjes dhe zhdukjes se bozoneve, ku [a, a+ ] =
1, relacioni (A.1.20) shkruhet
+
ea ea = ea ea e1 = e ea ea
(A.1.21)
(A.1.22)
kurse (A.1.5) dhe (A.1.18)

+
ea+a = e ea ea = e1 ea ea
A.2 Teorem
e1
Nqs A dhe B jane dy operatore qe nuk komutojne dhe eshte nje numer kompleks,
atehere per cdo numer te plote n kemi
n
eA B n eA = eA B eA
(A.2.1)
dhe
eA F (B) eA = F eA B eA
(A.2.2)
Vertetim:
Per n = 1 (A.2.1) eshte nje identitet. Ne dime qe eA eA =
1. Duke nderfutur operatorin
A.3 Teoreme 2
59
njesi
1 mes cdo cifti operatoresh B e shkruajme shprehjen ne anen e majte te (A.2.1) si
nje produkt n faktoresh
eA B n eA
n-faktor
e
}|
{
z
n
= |eA B{z eA} eA B e|A B{z eA} = eA B eA
(A.2.3)
Pra, formula (A.2.1) u provua. Per te provuar (A.2.2) marrim zberthimin ne seri fuqish
te F (B)
X
F (B) =
cn B n .
(A.2.4)
n
Pastaj, duke perdorur (A.2.1), kemi

X
X
n
eA F (B) eA =
cn eA B n eA =
cn eA B eA
n
(A.2.5)

Shprehja e fundit eshte pikerisht zberthimi ne seri fuqish i F eA B eA , nga ku provohet
edhe (A.2.2).
A.3 Teorem
e2
Ne nje menyre te ngjashme me te mesipermen, mund te provohet qe, nqs A dhe B jane dy
operatore qe nuk komutojne dhe A1 ekziston, atehere

.
(A.3.1)
A F (B) A1 = F A B A1
A.4 Lema Hausdorff

Per dy operatore jokomutues A e B dhe nje parameter eshte i vertete relacioni
2
3
[A, [A, B]] +
[A, [A, [A, B]]] + . . .
2!
3!
(A.4.1)
Vertetim:
Le te jete f () = eA B eA , f (0) = B. Zberthimi ne seri Lorain-i i f () jep

2 d2 f
3 d3 f
df
+
+
+ .
f () = f (0) +
d =0 2! d 2 =0 3! d 3 =0
(A.4.2)
eA B eA = B + [A, B] +
Tani mbetet te provojme se derivatet ne formulen e mesiperme jane te barabarte me komutatoret respektive te (A.4.1). Per derivatin e rendit te pare, nga forma e f () kemi

df
df
= [A, f ()]
= [A, f (0)] = [A, B] .
(A.4.3)
d
d =0
Kurse per derivatin e rendit te dyte
A.4 Lema Hausdorff
d
df ()
d2 f
=
[A, f ()] = [A,
]
2
d
d
d

d2 f
= [A, [A, B]] .
d 2 =0
60
(A.4.4)
dn1 f ()
dn f ()
= [A,
]. Kjo vertetohet lehte me metoden
n
d
d n1
e induksionit matematik. Nqs e supozojme pohimin te vertete per n, atehere per n + 1
marrim

dn1 f ()
d
d dn f ()
dn f ()
dn+1 f ()
[A,
=
=
]
=
[A,
] .
(A.4.5)
d n+1
d
d n
d
d n1
d n
Tashme mjafton te vertetojme qe
Vertetesia e kesaj formule rekurente sjell edhe vertetesine e lemes (A.4.1).
B. Teorema p
er Operator
et e Lindjes dhe Zhdukjes
s
e Bozoneve
B.1 Teorem
e3
Per cdo numer kompleks x vlen relacioni
exa f (a, a+ ) exa = f (a, a+ + x)
e
xa+
f (a, a ) e
xa+
(B.1.1)
+
= f (a + x, a ) .
ku a dhe a+ jane operatoret e krijimit dhe zhdukjes (anihilimit), kurse f (a, a+ )

eshte nje funksion i tyre. Nje rast i vecante i formules merret per f (a, a+ ) = a+ ose
f (a, a+ ) = a
exa a+ exa = a+ + x
(B.1.2)
xa+
xa+
e
ae
=a+x
Vertetim:
Vertetimi behet duke zberthyer ne seri, duke marre parasysh qe exa exa =
1 dhe duke
perdorur (A.2.2).
B.2 Teorem
e4
Nje tjeter formule e rendesishme qe lidhet me a dhe a+ eshte
+
exa
f (a, a+ ) exa
= f a ex , a+ ex
Si raste te vecanta kemi

+
exa
e
xa+ a
a exa
+
a e
= a ex
xa+ a
=ae
(B.2.1)
(B.2.2)
.
Vertetim:
Fillimisht le te vertetojme (B.2.2). Per kete perkufizojme funksionin e variablit kompleks
+
+
F (x) = exa a a exa a , F (0) = a. Pastaj derivojme
61
B.2 Teoreme 4
+
+
+
+
dF
= exa a [a+ a, a] exa a = exa a a exa a = F (x)
dx
62
(B.2.3)
Por
dF
= F (x) F (x) = F (0) ex = a ex .
(B.2.4)
dx
Nga relacioni i fundit del edhe relacioni pare i (B.2.2). I dyti provohet njelloj. Per vertetimin
e (B.2.3) shkruajme zberthimin ne seri
X
f (a, a+ ) =
cn,m am (a+ )n ,
(B.2.5)
n,m
nga ku
+
exa
=
n,m
f (a, a+ ) exa
i
i h +
h +
+
+
cn,m exa a am exa a exa a (a+ )n exa a
+
Gjate transformimit perdorem edhe vetine exa

kruajme
+
+
exa a f (a, a+ ) exa a =
=
n,m
exa
(B.2.6)
=
1. Duke perdorur (A.2.1) sh-
in
im h +
h +
+
+
exa a a+ exa a
cn,m exa a a exa a
+
Kjo shprehje eshte zberthimi ne seri i f (exa

misht (B.2.1) u provua.
a exa
, exa
(B.2.7)
.
+
a+ exa
) dhe, rrjedhi-
C. Funksionet e Green-it
Shqyrtojme ne fillim ekuacionin stacionar te Schrodinger-it
2 2
h
+ V = E
2m
(C.0.1)
Ky ekuacion mund te shkruhet ne formen me te permbledhur

(2 + k 2 ) = Q ,
ku me k dhe Q jane shenuar madhesite
2mE
k
h
2m
V
h2
(C.0.2)
(C.0.3)
Shprehja e fundit ka formen e nje ekuacioni Helmoltz-i, por vete madhesia Q varet nga
. Pra ky eshte nje ekuacion johomogjen ku termi johomogjen eshte Q. Tani le te studiojme nje ekuacion Helmoltz-i me nje burim (term johomogjen) ne formen e nje -funksioni,
pra
(2 + k 2 ) G(r) = 3 (r) ,
(C.0.4)
ku G(r) eshte funksioni qe e zgjidh kete ekuacion1 . Supozojme gjithashtu qe mund ta
gjejme kete funksion G(r). Atehere mund te shprehet si integral ne formen
Z
(r) = G(r r0 ) Q(r0 ) d3 r0 .
(C.0.5)
Me zevendesim direkt, tregohet lehte
Schrodinger-it te formes (C.0.1)
Z
(2 + k 2 )(r) =
Z
=
se kjo shprehje per (r) kenaq ekuacionin e

(2 + k 2 )G(r r0 ) Q(r0 ) d3 r0
3 (r r0 )Q(r0 ) d3 r0 = Q(r) .
(C.0.6)
Funksioni G(r) quhet Funksioni i Green-it per ekuacionin e Helmoltz-it.

Me ne pergjithesi, funksionet e Green-it jane funksione qe per nje ekuacion diferencial te caktuar perfaqesojne pergjigjen ndaj nje -burimi (burim ne formen e nje -funksioni). Tani na
1 T
e
gjitha madh
esit
e vektoriale n
e k
et
e shtojc
e jane shkruar me fontin bold.
63
64
duhet te zgjidhim ekuacionin (C.0.4) ne menyre qe te gjejme formen konkrete per funksionin
e Green-it G(r). Menyra me e mire per kete eshte perdorimi i nje transformimi Fourier. Ky
transformim e kthen ekuacionin diferencial ne nje ekuacion algjebrik. Konkretisht kemi
Z
1
eisr g(s) d3 s .
(C.0.7)
G(r) =
(2)3/2
Duke vepruar mbi kete ekuacion me operatorin (2 + k 2 ) marrim
Z
2

1
2
2
2 isr
( + k )G(r) =
(
+
k
)e
g(s) d3 s
(2)3/2
(C.0.8)
Me llogaritje direkte gjejme2
2 eisr = s2 eisr
(C.0.9)
Ketu rikujtojme formulen e Plancherel-it per transformimin e anasjellte Fourier, e cila pohon
qe nqs.
Z +
1
F (k) eikx dk ,
(C.0.10)
f (x) =
2
atehere
1
F (k) =
2
f (x) eikx dx
(C.0.11)
dhe anasjelltas.
Nqs. me (k) shenojme transformimin Fourier te (x), atehere shihet
qe (k) = 1/ 2. Nga zevendesimi i ketij rezultati ne (C.0.10) marrim nje shprehje
shume te perdorshme mbi formen e -funksionit
Z
1
eikx dk .
(C.0.12)
(x) =
2
Ne rastin tre-dimensional kjo shprehje ka formen
Z
1
3
eisr d3 s
(r) =
(2)3
(C.0.13)
Duke zevendesuar (C.0.8), (C.0.9) dhe (C.0.13) ne (C.0.4) marrim

Z
Z
1
1
2
2 isr
3
(s
+
k
)e
g(s)
d
s
=
eisr d3 s .
(2)3/2
(2)3/2
Qe ketu eshte e qarte qe
g(s) =
1
(2)3/2 (k 2 s2 )
Duke zevendesuar kete shprehje per g(s) ne (C.0.7), gjejme

Z
1
1
d3 s
eisr 2
G(r) =
(k s2 )
(2)3/2
2 Kjo
(C.0.14)
(C.0.15)
(C.0.16)
b
ehet m
e leht
e po qe se mendohet formalisht si derivat i pjessh
em ndaj rrezevektorit r
=
65
Per sa i takon integrimit sipas s, r eshte e fiksuar. Prandaj le te zgjedhim koordinatat sferike
(s, , ) me aksin polar sipas r. Do te kemi s r = s r cos . Integrimi sipas jep 2. Kurse
integrimi sipas jep
isr cos
Z
2 sin (sr)
e
=
.
(C.0.17)
exp (isr cos ) sin d =
isr
sr
0
0
Pra mbetemi vetem me integralin sipas r-ve
Z
Z +
1
2
s sin (sr)
s sin (sr)
ds
=
ds
G(r) =
2
2
2
2
(2) r 0 k s
4 r k 2 s2
(C.0.18)
Per te kryer kete integrim perdorim shenimet me eksponenciale, pra

Z +

Z +
i
seisr ds
seisr ds
G(r) =
8 2 r
(s k)(s + k)
(s k)(s + k)
(C.0.19)
i
(I1 I2 )
=
8 2 r
Ne seicilin nga integralet e shprehjes me siper integrandi ka pole ne pikat s = k. Per

vleresimin e ketyre lloj integraleve perdorim formulen integrale te Cauchy-se3
I
f (z)
dz = 2i f (z0 ) ,
(C.0.20)
(z z0 )
ne rastin kur pika z0 ndodhet brenda konturit te mbyllur te integrimit. Ne rast te kundert
(dmth. kur pika z0 ndodhet jashte konturit te mbyllur te integrimit) integrali eshte zero.
Pra fillimisht na duhet te gjejme nje rruge per shmangjen e poleve. Konkretisht, do zgjedhim qe polin ne s = k ta shmangim nga siper kurse ate ne s = k, nga poshte. Ne fakt
rruga per shmangjen e poleve mund te zgjidhet ne nje pafundesi menyrash dhe kjo pasqyrohet ne formen konkrete te funksioneve te Green-it. Pastaj duhet ta mbyllim konturin
ne njefare menyre qe te kemi integral sipas nje konturi te mbyllur dhe te perdorim formulen e lartpermendur. Pjesa qe mbyll konturin duhet te zgjidhet e tille qe kontributi i
saj ne integralin e pergjithshem te jete zero. Ne rastin e integralit te pare I1 zgjedhim
nje gjysemrrethi me rreze te pafundme qe mbyllet nga siper. Keshtu s-ja ka nje pjese imagjinare shume te madhe dhe termi eisr shkon ne zero. Me kete zgjedhje, konturi i formuar
perfshin vetem vecanesine ne s = +k dhe
isr
I isr
1
se
se
= ieikr .
(C.0.21)
ds = 2i
I1 =
s+k
sk
s + k s=k
Bejme tani te njejten gje per I2 , por tani e mbyllim konturin nga poshte dhe, rrjedhimisht,
fitojme nje shenje negative sepse integrimi kryhet ne kahe orare
isr
I isr
se
1
se
I2 =
= ieikr .
(C.0.22)
ds = 2i
sk
s+k
s k s=k
Integrali per G(r) jep pastaj
G(r) =
eikr

i
ieikr ieikr =
2
8 r
4r
(C.0.23)
66
+k
- b
- b
k
+k
- b
- b
k
Im(s)
Re(s)
Menyrat e shmangjes se poleve per llogaritjen e integraleve I1 (majtas) dhe I2

(djathtas). Ne rastin e pare konturi perfshin vetem polin ne +k, kurse ne te dytin vetem
ate ne k.
Fig. C.1.
Kjo eshte nje zgjidhje e vecante e ekuacionit te Helmoltz-it (C.0.4). Prova mund te behet
edhe me zevendesim direkt4 . Zgjidhja e pergjithshme merret duke i shtuar kesaj zgjidhjeje
te vecante te ekuacionit johomogjen te Helmoltz-it zgjidhjen e pergjithshme G0 (r) te ekuacionit homogjen perkates
(2 + k 2 )G0 (r) = 0 .
(C.0.24)
Prandaj zgjidhja e pergjithshm e (C.0.5) ka formen
m
(r) = 0 (r)
2h2
3 J.H.Curtiss,
4 P
er
eik|rr0 |
V (r0 ) (r0 ) d3 r0
|r r0 |
Introduction to the functions of a complex variable. N.Y. 1978

1
k
et
e duhet pasur parasysh q
e 2 ( ) = 43 (r) .
r
(C.0.25)
67
Me 0 kemi shenuar zgjidhjen e pergjithshme te ekuacionit te Schrodinger-it per pjesezen e

lire
(2 + k 2 )0 (r) = 0 .
(C.0.26)
Ekuacioni (C.0.25) eshte nje forme ekuivalente e ekuacionit te Schrodinger-it. Nuk duhet
te genjehemi nga forma dhe te mendojme se kjo perben nje zgjidhje eksplicite e ekuacionit
te Schr
odinger-it. Ne integrandin ne anen e djathte te ekuacionit ka nje . Per kete shkak ky
ekuacion quhet forma integrale e ekuacionit te Schrodinger-it. Megjithate kjo forme integrale
eshte nganjehere shume e vlefshme ne mjaft probleme fizike.
Ne kapitullin mbi oshilatorin harmonik te detyruar kemi perdorur funksione te Green-it
qe jane zgjidhje te nje ekuacioni me derivate ndaj kohes dhe jo ndaj r. Por kjo eshte vetem
nje ceshtje marreveshjeje.
D. Referenca
[1] Milton Abramowitz and Irene Stegun. Handbook of Mathematical Functions. Dover
Publications, Inc., New York. 1970
[2] J.H.Curtiss, Introduction to the functions of a complex variable. New York 1978
[3] George Afken, Mathematical methods for physicists. Academic Press Inc., New York,
San Francisco, London. 1970
[4] A.P. Prudnikov, Yu.A. Brychkov, O.I. Marichev, Integrals & Series. Goldon and Breach
Science Publishers. New York, London, Paris, Tokyo, Melbourne. 1983
[5] C. Cohen Tannoudji, B. Diu, F. Laloe, Quantum Mechanics. Volume 1 and Volume 2,
John Wiley & Sons, Inc., New York, London, Sydney, Toronto. 1977
[6] Eugen Merzbacher, Quantum Mechanics. Second Edition, John Wiley & Sons, New
York, Chichester, Brisbane, Toronto. 1970
[7] N. K. Bajaj, The Physics of Waves and Oscillations. McGraw-Hill, New Delhi, New
York, Tokyo. 1988
[8] A. Galindo P. Pascual, Quantum Mechanics I and II. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, London. 1990
[9] Kastriot Islami, Mekanika Kuantike. Vellimi 1 dhe 2, Tirane
[10] Siegmund Brandt and Hans D. Dahmen, Quantum Mechanics on the Personal Computer. Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, London, Paris, Tokyo. 1989
[11] Siegmund Brandt and Hans D. Dahmen, Picture Book of Quantum Mechanics. SpringerVerlag, New York, Berlin, Heidelberg, London,Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona,
Budapest. 1994
[12] Erion Gjonaj, Wave Packet Motion and Speed of the Signal in the Resonance Frequency
Region of Dispersive Media , Puna e Diplomes 1993
[13] Emiliano Papa, Shape of Refracted Wave Packet on Dispersive Media and two Distribution Functions Related with it, Puna e Diplomes 1994
[14] Giuseppe Vitiello, Quantum Dissipation and Coherence. Invited talk at the workshop
on Quantum-like models and coherent effects, Erice, Sicily, 13-20 June 1994
68
Referenca
69
[15] E. Celeghini, M. Rasetti, G. Vitiello, Quantum Dissipation. Annals of Physics 215,156170(1992)

[16] A. Iorio and G. Vitiello, Quantum Dissipation and Quantum Groups. Annals of Physics
241,496-506(1995)
[17] Y. N. Srivastava, G. Vitiello, A. Widom, Quantum Dissipation and Quantum Noise.
Annals of Physics 238,200-207(1995)
[18] H. Bateman, On Dissipative Systems and Related Variational Principles. Physical Review 38,815(1931)
[19] S. De Filippo and G. Vitiello, Vacuum Structure for Unstable Particles. Lettere al Nuovo
Cimento 19/3,93(1977)
[20] Kaare Christian, The UNIX Operating System. Second edition, John Wiley & Sons,
New York, Chichester, Toronto, Singapore. 1988
[21] Peter P. Silvester, The UNIX System Guidebook. Springer-Verlag, New York, Berlin,
Heidelberg, London, Paris, Tokyo. 1988
[22] Leslie Lamport, LATEX Users Guide & Reference Manual. Addison-Wesley, Massachusetts. 1986
[23] Rames
Abdelhamid,
Wiesbaden. 1993
Das
Vieweg
LATEXBuch.
Vieweg,
Braunschweig/

Dorian Diplom Alb

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dorian Diplom Alb

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Studim i Sistemeve te Thjeshta me Ferkim

2 Oshilatori Harmonik me Shuarje me Hamiltonian Johermitian . . .

3 Oshilatori Harmonik i Detyruar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Shtimi i nje Force te Jashtme Detyruese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zhvillimi Kohor i Vakuumit per Hamiltonianin me Term Detyrues Hnew . . .

Problemi i Oshilatorit Harmonik me shuarje eshte nje problem i ezauruar ne kuadrin e

2. Oshilatori Harmonik me Shuarje me Hamiltonian

2.1 Arsyeja e Zgjedhjes s

Ai lehteson njekohesisht humbjen e energjise dhe ate te probabilitetit.

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuenc

Ky ekuacion diferencial ka zgjidhjen e thjeshte

Tani le te llogarisim veprimin e W mbi gjendjen stacionare | n >. Cdo

W | n > = ei(i)tA A | n >

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse

Nga barazimi i mesiperm marrim

e h Ht | >= e h Ht exp [A+ A]| 0 >

| 0 > eshte eigenket i A+ A me vlere vetjake 0. Kemi atehere

operator njihet me emrin Displacement Operator

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse

Fig. 2.1. Koeficient

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse

si edhe formulen Baker-Campbell-Hausdorff 3

Probabiliteti i gjetjes se sistemit ne kohen t ne nje gjendje te caktuar | n > ka formen

P0 (t) = | < 0 |e h Ht | > |2 = e||

Kemi nje shperndarje probabiliteti mes gjendjeve | n > te ngjashme me shperndarjen e

2.2 Oshilatori Harmonik me Frekuence Komplekse

Fig. 2.2. Var

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

pergjithshme qe do te zgjedhim per Hamiltonianin eshte

ku WS eshte operatori i zhvillimit i Schrodinger-it4. Per zgjidhjen e ketij ekuacioni na duhet

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

W1 nga ana e vet percaktohet prej ekuacionit

Me zevendesimin e (2.3.6) ne (2.3.5) dhe me transformime te ngjashme me rastin e (2.3.3)

Pasi llogarisim W11 A W1 me metoda te zakonshme5 , zgjidhim ekuacionin per W2 duke

ku shprehjet per faktoret jane

f2 (t) = f20 eit

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

|W2 |2 = exp [2 Re(V2 )] ,

Keto formula percaktojne plotesisht formen e operatorit te zhvillimit WS te perkufizuar

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

Kemi veprimin e njepasnjeshem te kater operatoreve W3 , W2 , W1 dhe W0 mbi ketet

(A+ )n | 0 >= n! | n > .

Ne kete pike do te ndajme tre raste limite te kesaj formule.

Nga limiti i formules per formen e V2 (t) del qe

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

te tille. Ndersa ne rreshtin e dyte pasqyrohet gjendja me n = 1. Ketu dallohet qarte se si

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

Probabilitetet e kalimit ne rastin e rezonances jane atehere

per kohe te vogla ky probabilitet eshte

Per kohe te vogla kemi nje shperndarje probabilitetesh si

Pra eshte i vertete mosbarazimi

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

Zhvillimi i vakuumit ne rastin pa operatore zhdukjeje ne termin detyrues.

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

2.3 Hamiltoniani Johermitian me Term Detyrues

inf dhe P inf,res . T

Fig. 2.6. Shp

2.3.3 Veprimi mbi nj

Me veprime algjebrike te aferta me ato me lart perfundimi del

< n |WS | k >= W2 (t) k! n! e(i+)nt T2 (k, n, t)

= | < n |WS | k > |2