214

Prikazi

Autori su rukopis priredili integralno,

bez izmena, osim korektorskih, maksimalno
se trudei da sauvaju njegovu autentinost.
Izvorni tekst obogatili su vrednim napomenama, u kojima prikazuju iri kontekst pojedinih dogaaja i potkrepljuju tekst podacima koji olakavaju praenje zbivanja. Svoje
stavove i vrednosne sudove autori su izneli
u Pogovoru, kao svojevrsnu analizu dogaaja na osnovu izloenih injenica. Iskoristili su to kao priliku da se iznova baci pogled na martovske dogaaje, Aprilski rat i
slom Kraljevine Jugoslavije. Pogovor obiluje izvodima iz dokumenata, koji su uklopljeni u priu tako da ne optereuju osnovni
tekst, ve ine njegov sastavni deo i potkrepljuju ga. Sledstveno delu koji su priredili i
autori su iskoristili svedoenja aktera dogaaja, ali i potonjih tumaa da predstave dogaaje iz razliitih uglova. Posebna panja
posveena je analizi Gregorievog izdavakog rada pod okupacijom, koja omoguava
uvid u njegove poglede pre nastanka ovog
dela, u zatvoru. Komparativno su prikazani
i drugi radovi iz istog vremena ime su znaajno pribliili duh vremena itaocu. Time
je prireeni rad Danila Gregoria dobio novu dimenziju dimenziju preispitivanja slike koja je uglavnom uvreena o ovim zbivanjima, kako u iroj italakoj publici tako
i kod istoriara. Rad je obogaen prilozima
koji predstavljaju seanja na Danila Gregoria Dragomira Stojadinovia, brata Milana Stojadinovia i Hrvoja Magazinovia.
Ova svedoanstva omoguavaju da se bolje
sagledaju Gregorieva linost i okolnosti
pod kojima je nastalo njegovo delo.
Ovako koncipirana monografija predstavlja dobro iskorienu priliku da se temi
koja je i te kako obraivana da novi impuls,
o njoj iznesu novi vrednosni sudovi i time
doe do istorijske istine koja e biti najpriblinija istini o pomenutim dogaajima.
Ivan M. Beci
Ljubomir Petrovi, NEVIDLJIVI
GETO, INVALIDI U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI 19181941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 2007, 342
Knjiga dr Ljubomira Petrovia Nevidljivi geto, Invalidi u Kraljevini Jugoslavi-

Istorija 20. veka 2/2007

ji 19181941. predstavlja novo i faktografski vano suavanje istoriografskih belina u srpskoj nauci. Autor je obuhvatio do
sada nepoznatu istoriju tri vrste invalidnosti u Kraljevini Jugoslaviji: ratnih invalida,
invalida rada i hendikepirane dece. Zasnovano na multidisciplinarnom pristupu, korienjem medicinskih, defektolokih, lingvistikih, sociolokih, pravnih i istorijskih
nauka, delo je ispunilo strateki cilj hvatanja koraka srpske istoriografije sa aktuelnim istoriografskim istraivanjima drutvene istorije. Za razliku od inostranih istoriografskih pregnua, u kojima svaka vrsta
invaliditeta ima sopstvenu istoriju bez pokuaja istraivaa da ih objedine u istoriju
specifine drutvene grupe, to oni i jesu,
Lj. Petrovi je objedinio istorije invalida
rata, invalida rada i dece sa posebnim potrebama u opte istraivanje neuspeha dravne socijalne politike u meuratnoj Jugoslaviji. Drutveni prezir, strah i predrasude prema ljudima koji su se fiziki ili
psihiki razlikovali od slike drutveno prihvatljivog zdravog oveka, vodili su getoizaciji invalida.
U Predgovoru (714) autor je razmatrao promenu koncepta invalidnosti kroz
istoriju; osvrnuo se na dananji jezik invalidnosti u medijima i strunim radovima;
situirao je istoriju osoba sa invaliditetom u
sklopu drutvene istorije, sa tezom da je
re o poetku otvaranja istorije invalida;
kritiki se osvrnuo na izvore i korienu literaturu.
U Uvodu (1532) panja je posveena poecima socijalne politike prema invalidima uopte, teoriji socijalne politike i
istoriji odnosa prema invalidima u svetu.
Definisano je postojanje tri teorijska koncepta invalidnosti u istoriji, uporedo sa
razlozima i metodima marginalizacije invalida. Autor je razmatrao i institucije jugoslovenskog dravnog sistema socijalne i
zdravstvene zatite (ministarstva socijalne
politike, narodnog zdravlja i prosvete).
Prva glava, Socijalno-psiholoka pozadina odnosa prema invalidima u jugoslovenskom drutvu (3382), daje dubinsku perspektivu razloga zbog kojih je jugoslovensko drutvo marginalizovalo invalide. Bavei se poloajem invalida u jugoslovenskim zemljama do 20. veka autor
je konstatovao dve osnovne suprotnosti od-

Prikazi

nosa prema invalidima. On se kretao od

verskog nadzora hrianstva kao diskursa
milosra prema blinjem, do stvarne situacije loeg zdravstvenog poloaja i prosjaenja invalida kao faktora koji su uvrivali predstave o niskom socijalnom poloaju cele drutvene grupe. Iako su postojali elementi pravne zatite invalida, drutvo
ih je odvajalo stvarajui oko bolnica i manastira prve institucije za smetaj osoba
ometenih u razvoju u kojima je odnos prema njima bio lien elementarne humanosti.
Poto su ratni invalidi odluujue uticali
na pravno i medicinsko oblikovanje statusa invalidnosti, deo glave posveen je poloaju ratnih invalida u Srbiji i jugoslovenskim zemljama do Prvog svetskog rata da
bi se tematski krug zatvorio slikama o srpskim ratnim invalidima tokom tog rata, koji su ostajali u blizini vojnikih institucija,
ili su se nali u redovima srpskih izbeglica
u Rusiji. Zdravstvena situacija u jugoslovenskoj dravi nikada nije bila dobra i pogodovala je nastanku raznih oblika invalidnosti. Neadekvatno stanovanje i socijalni stid od poroaja, uz loe higijenske i
zdravstvene navike zaostalog sela regrutovali su niz novih osoba sa invaliditetom.
Bolnice nisu zadovoljavale potrebe stanovnitva, a u dravi je uprkos proklamovanoj
politici suzbijanja zaraznih bolesti vladao
hronian nedostatak lekara. Higijenska situacija nije bila mnogo bolja ni u gradovima, to potvruje veliki broj dana koje su
industrijski radnici provodili na bolovanju.
U medicini su postojale razne predrasude o
uzrocima invalidnosti. Uoavanje povezanosti psiholoke i fizike invalidnosti vodilo je predubeenju da svako dete sa fizikom manom mora postati predmet specijalnog kolstva, iako se priznavalo da
ono moe imati potpuno ouvane mentalne
kapacitete. Predrasude prema invalidima
pokazuje i terminologija invalidnosti u
javnim dokumentima, udbenicima defektologije i u obinom govoru. Ove predrasude su temeljno istraene i u sluaju belih
Rusa izbeglica i ratnih invalida koji su
iveli na tlu Jugoslavije. Oni su bili deo jugoslovenskog udruenja ratnih invalida, a
autor je istraio strukturu njihovog udruenja, inove lanstva i ekonomske nedae
koje su doprinele njihovoj marginalizaciji.
Podizanja domova za smetaj iznemoglih

215

ruskih invalida bio je poseban oblik socijalnog zbrinjavanja, u kome su uestvovali

Dvor i pojedinci sa donacijama.
Druga glava Odnos jugoslovenske
drave prema invalidima (83156) bavi se
sloenim pitanjima ko je po pravnim normama invalid, kako se sticao status ratnog
invalida, kako se reavalo pitanje resora i
centralizacije nadletva za invalide i koji
su invalidi bili u fokusu drutvene brige.
Istraene su razne institucije koje su okupljale jugoslovenske ratne invalide, zbog
ega autor sa pravom zakljuuje da je postojalo raireno humanitarno disidentstvo
meu populacijom ratnih invalida. Na lokalnom nivou zapazio je delatnost okrunih zatita invalida u prvim danima drave, ispitujui naine na koje su se vrili lekarski pregledi buduih invalidskih penzionera i sloene procese administrativne
prirode (na primer, sticanje prava na invalidsku penziju). Prouavajui pravni sistem socijalne zatite ratnih invalida analizirao je ustavne odredbe i reenja vie zakona o invalidima koji su se veoma brzo
menjali. Kampanja ratnih invalida za promenu zakonskih reenja dovela je do stvaranja skuptinskih odbora za izmenu zakona o invalidima, ali sve to nije umanjilo
nedostatke zakonske regulative, niti ubrzalo rad sudova koji su zbog sporosti mnoge
invalide ostavili bez prava na zdravstvenu
i socijalnu zatitu. Nemar drave pokazuje
i injenica da nije uraena precizna statistika osoba sa invaliditetom. Aproksimativna procena drave morala je biti istraivaki dopunjena privatnom statistikom o
invalidima iz ratova 18781920, koja je
bila mnogo preciznija u poreenju sa dravnom. Pokazalo se da je u Jugoslaviji
svaki 136. stanovnik imao neki oblik invalidnosti. U problematici zdravstvene zatite, autor je istraio ideje u unapreivanju
zatite invalida 1919, sa posebnim osvrtom
na radionice za izradu proteza, pravne norme zdravstvene zatite kao i upotrebu
banjskih leilita i sanatorijuma za potrebe
invalida. Zbog rairenog rivalstva raznih
organizacija ratnih invalida u Kraljevini
Jugoslaviji, autor je posebnu panju posvetio odnosu invalida prema politici. Invalidska udruenja su bila pod posebnim nadzorom u vremenu integralnog jugoslovenstva
i imala su veze sa dvorskim strukturama.

216

Prikazi

Ceremonije invalida i dravnih institucija

bile su sredstvo za upotrebu invalida u politike svrhe. Veze sa Dvorom i politika
upotrebljivost Udruenja ratnih invalida
uticali su na intervencionizam monika u
socijalnoj politici da bi se ublaile posledice siromatva i marginalizacije u pojedinim sluajevima. Civilizacijska raznorodnost delova jugoslovenske drave izazivala
je raznovrsne probleme sa kojima su se suoavali oblasni odbori Udruenja ratnih invalida: od nepismenog lanstva u Makedoniji, do politizacije i odvajanja invalida iz
Hrvatske od proklamovane jugoslovenske
politike. Kada drava nije pokazivala interes za zadovoljavanje invalidskih potreba,
ratni invalidi Jugoslavije sluili su se neuspenom strategijom posrednog nametanja
problema preko svetskih organizacija bivih ratnika i vojnih invalida poto su jugoslovenski invalidi esto zauzimali visoke
poloaje u njima. Ideje o meunarodnom
povezivanju ljudi koji su se bavili problemima osoba sa invaliditetom, posle organizacije ratnih invalida na globalnom nivou,
ostvarene su i u jugoslovenskoj defektologiji osnivanjem Sveslovenskog saveza nastavnika hendikepirane dece.
U treoj glavi Ekonomski aspekti invalidnosti (157217), Lj. Petrovi je dao
okvir ekonomskih i demografskih faktora
uticaja na socijalnu politiku, a potom je istraio finansijsku politiku drave i invalidskih organizacija. Drava je proklamovala
ekonomske odredbe u zakonima o invalidima, ali ih ni sama nije potovala. Poto
je budetska politika jugoslovenskih vlada
prema invalidima bila restriktivna, organizacije su se snalazile preko izvora dodatnih prihoda, koje je autor uspeno registrovao. U posebne ekonomske probleme spadala je institucionalizacija prevoza i trajnog smetaja invalida. Zakonsko pravo na
besplatan prevoz invalida postojalo je samo na papiru. Institucije za smetaj osoba
sa invaliditetom imale su kratak vek i bilo
ih je malo. Podizanje Doma ratnih invalida
u Beogradu ublailo je, ali nije otklonilo
probleme privremenog smetaja invalida iz
unutranjosti u prestonici. Drava je uz invalidske penzije predvidela reedukaciju i
zapoljavanje radno sposobnih invalida rata u dravnim firmama, ali je sprovoenje
ove mere bilo neuspeno. Privatno predu-

Istorija 20. veka 2/2007

zetnitvo invalida nije donelo opipljive pozitivne rezultate, a mali broj zaposlenih invalida suoavao se sa otputanjem iz dravnih i optinskih slubi. Humanitarna pomo, da bi se preivelo, postala je deo surove stvarnosti invalida i njihovih porodica. Udruenje ratnih invalida organizovalo
je niz akcija, a postojali su i vidovi male
dravne pomoi za verske praznike socijalno ugroenim pojedincima i porodicama. Oblasni odbori Udruenja ratnih invalida obezbeivali su pomo siromanim
lanovima u naturi, dok su dani invalida u
unutranjosti bili prilika za skupljanje humanitarne pomoi. Dvor Kraljevine Jugoslavije esto je dodeljivao jednokratnu novanu pomo ugroenim invalidima. Zadrugarstvo invalidskih organizacija, kao vrsta
ekonomske podrke integraciji invalida u
drutvo, pretrpelo je globalni neuspeh u
poboljanju ekonomske situacije lanstva.
etvrta glava, Invalidi rada (219
250), posveena je specifinoj, gotovo skrivenoj grupi invalida i njihovom podreenom mestu u sloenom sistemu osiguranja
radnika u Jugoslaviji. Posle kratkog uvoda
o socijalnom zbrinjavanju invalida rada
kroz istoriju, autor je izneo jugoslovenska
iskustva sa ovim oblikom invalidnosti.
Razmatrao je proces reformisanja socijalnog osiguranja u novoj dravi, konstatovao
je postojanje administrativne politike smanjivanja broja invalida rada, objasnio specifinosti jugoslovenskih nesrea na radu i
opisao nedostatke propisa o zatiti radnika
na poslovima. Poto su invalidi rada formalno bili zbrinuti u sistemu socijalnog
osiguranja, dat je detaljan opis sistema socijalnog osiguranja sa naglaskom na organizacionoj mrei Sredinjeg ureda za osiguranje radnika. Istraivanja broja osiguranih, prihoda od osiguranja, zdravstvene zatite osiguranika, uz konstatovanje zakonodavnih problema i pravnih percepcija osiguranja drugih drava, omoguili su precizno registrovanje kriterijuma za pravo na
invalidsku penziju i konstataciju da su bolesti i nesree na radu u Jugoslaviji bili zapostavljeni segmenti osiguranja radnika.
Postojao je trend poveanja broja invalida
rada, posebno u rizinim zanimanjima. Razvijena mrea socijalnog osiguranja imala
je i nalije u vidu malverzacija sa osiguranjima pojedinih zanimanja. Kao korisnici

Prikazi

sistema osiguranja, invalidi rada prolazili

su kroz proces sticanja prava na penziju
pri emu su slubenici Sredinjeg ureda za
osiguranje radnika ispoljavali negativne
percepcije prema ovoj kategoriji invalida.
Uloga lekara u ovom procesu bila je minorna, a steene male penzije podlone
smanjivanjima. Zato i ne udi to su mnogi
invalidi rada ostajali da rade na poslovima
nepovoljnim za njihovo zdravlje. Predstave javnosti o tim oblicima invalidnosti varirale su od straha do predrasuda. Deo poglavlja posveen je profesionalnim grupama koje su bile osigurane preko bratinskih
blagajni, odnosno nalazile su se izvan sistema Sredinjeg ureda za osiguranje radnika. Meu njima bili su saobraajno osoblje, rudari i pomorci. Mornari su kao profesija bili marginalizovani do te mere da u
Jugoslaviji nije postojao nijedan registrovani sluaj radne invalidnosti i invalidskih
penzija meu njima, iako ih invalidnost,
kao posledica rizinog zanimanja, nije zaobilazila.
U saetoj petoj glavi kole i obrazovanje dece ometene u razvoju 19181941
(251284) u uvodnom delu data je skica
poloaja dece kao zatiene kategorije stanovnitva i lokalnih vlasti kao institucija
za reavanje socijalnih problema deije
zatite. Slika je zaokruena optim karakteristikama kolstva u Kraljevini Jugoslaviji i kratkom istorijom specijalnog kolstva do formiranja jugoslovenske drave.
Uslovi rada i brojno stanje uitelja i uenika u institucijama za hendikepirane nisu
odgovarali realnim potrebama invalida i
njihovih porodica. Zato se pristupilo otvaranju odeljenja za defektnu decu pri osnovnim kolama, sa posebnom procedurom
upisa invalida. Rezultat tog prosvetnog
eksperimenta bio je porast sloenosti specijalnog kolstva u Jugoslaviji i reorganizacija kola. U razmatranju nastavnih planova i programa autor je obuhvatio sledea
pitanja: nastavni predmeti, stvaranje jedinstvenog kolskog programa na dravnom
nivou i razlike u kolovanju izmeu neme,
mentalno zaostale i slepe dece. Poslednji
deo tematskog kruga o specijalnom kolstvu posveen je obrazovnom profilu uitelja dece ometene u razvoju. Definisane
su mere drave u oblikovanju jugoslovenske defektologije kroz kurseve kao oblike

217

stvaranja prosvetnog kadra, a praeno je i

kolovanje uitelja specijalnog kolstva iz
Jugoslavije u inostranstvu. Integrisanje pomonih odeljenja u posebne dravne pomone kole za male invalide povealo je
obaveze nastavnika, koji nisu imali jednak
socijalni i materijalni status sa drugim prosvetnim radnicima mada je struktura uiteljskog ispita za specijalno kolstvo bila
sloenija u poreenju sa obinim uiteljskim ispitima. Celinu o specijalnom kolstvu autor je zaokruio prikazom funkcionisanja Udruenja nastavnika za defektnu
decu kao profesionalne organizacije ove
grupe pedagoga i entuzijasta.
Poslednja, esta glava Percepcija i
recepcija invalidnosti (285310) ispituje
negativne stavove prema svim oblicima invalidnosti kroz istoriju, koji su pojaani
kada je doao do izraaja drutveni diskurs
povezivanja invalidnosti i nakaznosti.
Negativna percepcija invalidnosti oseala
se u pravnim i medicinskim definicijama
stanja invaliditeta u Jugoslaviji, koje su se
donekle razlikovale. Razlozi za drutveno
odbacivanje invalida leali su i u tada popularnim idejama o genetskom nasleu i
degeneraciji. Uticaj invalida na javno
mnjenje bio je ogranien tiraom i dometima njihove tampe, koja je stalno bila na
ivici gaenja. Predrasude o njima opstajale
su i u likovnim umetnostima, narodnoj i
umetnikoj knjievnosti, pa i na filmskom
platnu. Invalidnost se, i u svetovima mate, doivljavala preteno kao negativna pojava. Zato su ratni invalidi esto padali u
depresivna stanja, jer su o sebi razmiljali
u terminima pasivnosti i predrasuda.
U Rezimeu (311319) autor je istakao da je negativna slika o invalidima bila
razlog i posledica ekonomske i drutvene
marginalizacije invalida. Stvarna namera
jugoslovenske drave kao da je vie bila
zatita drutva od invalida, a ne zatita invalida od drutvenih nedaa. U svim sferama ivota postojala je otvorena diskriminacija invalida koja se ispoljavala u drutvenim i linim predrasudama prema njima. Svim osobama sa invaliditetom bilo je
zajedniko sloeno iskustvo marginalizacije i odbaenosti u odnosu na druge drutvene grupe.
Budui da su istraivanja istorijskih
iskustava drutvenih slojeva i drutvenih

218

Prikazi

grupa tek nedavno zapoeta u srpskoj istoriografiji, monografija dr Ljubomira Petrovia predstavlja rezultate izvornih naunih
istraivanja. Obuhvatajui teritoriju cele
bive jugoslovenske drave, autor je uspeno izbegao opasnost parcelizacije istorijske nauke i doprineo je sagledavanju
istorije osoba sa invaliditetom na regionalnom nivou. Knjiga doprinosi razvoju srpske istoriografije, jer ne predstavlja samo
istoriju jedne drutvene grupe, pratei procese i tokove njenog socijalnog iskljuivanja, ve direktno uvodi srpsku istoriju u
krug razvijenijih istoriografija sa tradicijom i brojnim radovima o sloenoj temi
istorije marginalnih drutvenih slojeva.
Nikola uti
Predrag J. Markovi, TRAJNOST I
PROMENA, DRUTVENA ISTORIJA
SOCIJALISTIKE I POSTSOCIJALISTIKE SVAKODNEVICE U JUGOSLAVIJI I SRBIJI, JP Slubeni glasnik,
Beograd 2007, 171
Veze izmeu drutvene istorije i sociolokih nauka u Srbiji postale su vre i
temeljnije u trenucima kada srpska istoriografija, sa knjigom dr Predraga Markovia
Trajnost i promena, Drutvena istorija socijalistike i postsocijalistike svakodnevice u Jugoslaviji i Srbiji dokazuje da joj
tendencije i razvojni tokovi svetskih istoriografskih pregnua nisu metodoloki i nauno daleki i nepoznati. Istorija svakodnevice, kao deo pre svega nemake i austrijske, a potom francuske i britanske istorijske naune batine nije privukla adekvatnu
panju srpskih istoriara. Postojali su radovi rasuti po raznim zbornicima i asopisima, jo od sredine 80-ih godina prolog
veka, ali su inostrane monografije na tu temu uglavnom prevoene u Zagrebu i Sarajevu. Srpska sociologija tek je 2004. godine definitivno otvorila istraivaki problem svakodnevnog ivota, tako da je
Markovi nastavio kontinuitet otvaranja
nedovoljno istraenih podruja istoriarske
struke, kao to je ranije postavio osnove istraivanja modernizacije i etnikih stereotipova. Vrlina ove knjige lei u spremnosti
autora da tradicionalnim i modernim izvo-

Istorija 20. veka 2/2007

rima postavi istraivaka pitanja koja nekada nisu bila deo istoriarevog sistema
miljenja.
Iscrpan, informativan i zanimljiv
Predgovor (914) sociologa Ivane Spasi
uvodi itaoca Markovieve studije u sloen svet ispitivanja rutine i onoga to se
samo nazire iza bleskova nametljive dogaajne istorije.
Prvi deo knjige, Specifinosti svakodnevnog ivota i kulture u jugoslovenskom
socijalizmu (1752), autor je oblikovao
kroz mikro narative o politikom i drutvenom razvoju Srbije, potom se bavio seanjima pripadnika raznih drutvenih grupa
na ivot i rad u socijalistikoj Jugoslaviji.
Trei segment odnosi se na pomeranje politiki poeljnih estetskih diskursa od uvezenih sovjetskih postulata do modernistikih predstava sa ispoljenim i uitanim jednostranim slikama o prolosti i politici. Zanimljive su suprotnosti izmeu linog doivljaja istorije malog oveka i slike o
prolosti koju poseduju istoriari, kada je
re o radu. Svest o represivnom vremenu
posle 1945. godine gotovo da i ne postoji.
Pokazalo se da je mentalna hronologija anketiranih osoba drugaija i manje realna od
istoriografske. Period zlatnog doba u seanjima potrajao je od 1950. do 1980. godine, mada doba krize prema istoriarima
postoji od poetka 60-ih godina. Svest o
viem ivotnom standardu, zatienom pravu na radna mesta, utisak o jednakosti svih
ljudi, verovanje u veu disciplinu na radnom mestu u poreenju sa dananjicom i
oseanje drutvene inkluzije okosnice su
miljenja anketiranih o boljoj prolosti.
Negativne osobine iskustva rada u socijalizmu svodile su se na stambenu politiku sistema, korupciju i privilegije politiki angaovanih ljudi.
Druga celina knjige, pod nazivom
Identiteti (5396), moe se viestruko itati: kao istorija procesa stvaranja personalnih identiteta, kao jedan od mnogih naina
preplitanja privatnog i javnog porodinog
prostora, ali i kao sloena slika istorije privatnog ivota u obruu politikih previranja. Autor je, preko istorija linih imena i
meovitih brakova, doao do neobine slike o istorinosti davanja imena deci i donoenja odluke o stupanju u branu zajednicu sa etniki i verski razliitim partneri-