Marks

KARL MARKS-FREDRCH ENGELS
SEME
YAPITLAR
KNC CLT
ER YAYINLARI
Karl Marks-Friedrich Engels

Seme Yaptlar II
BRNC BASKI
SEME YAPITLAR
KNC CLT
KARL MARKS
VE
FREDRCH ENGELS
Karl Marx ve Friedrich Engelsin yaptlarndan derlenen Selected Works (Volume Two,
Progress Publishers, Moscow 1969) adl kitap, Sevim Belli, Alaattin Bilgi, Gne zdural, Ahmet
Kardam ve Kenan Somer tarafndan (her metin ayr ayr olmak zere) dilimize evrilmi ve Sol
Yaynlar tarafndan, Seme Yaptlar, kinci Cilt, ad ile, Temmuz 1977 tarihinde, Ankarada,
lkyaz Basmevinde dizdirilip bastrlmtr. ([ ] iindeki sayfa saylar zgn metne aittir.)
Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. 2003.
erisyay@kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.org
http://www.kurtuluscephesi.net
NDEKLER
ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI, Karl Marks
17
ULUSLARARASI BRL GENEL TZ, Karl Marks
20
AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI ABRAHAM LINCOLNA,

Karl Marks
22
PROUDHON ZERNE (J. B. Schweitzere Mektup), Karl Marks
30
CRET, FYAT VE KR, Karl Marks
30
31
32
39
42
43
45
52
54
55
57
57
60
61
66
71
71
72
73
74
75
76
77
78
78
78
78
[Giri]
I. [retim ve cret]
II. [retim, cret, Kr]
III. [cret ve Para Dolam]
IV. [Arz ve Talep]
V. [cret ve Fiyat]
VI. [Deer ve Emek]
VII. gc
VIII. Art-Deer retimi
IX. Emein Deeri
X. Kr, Bir Meta Deerinden Satmakla Elde Edilir
XI. Art-Deerin Ayrt eitli Blmler
XII. Krlar, cretler ve Fiyatlar Arasndaki Genel liki
XIII. cretleri Ykseltmek ya da Dmelerine Kar Koymak
Yolundaki Bellibal Giriimler
XIV. Sermaye ile Emek Arasndaki Mcadele ve Bunun Sonular

GEC GENEL KONSEY DELEGELERNE TALMATLAR. ETL
SORUNLAR , Karl Marks
1. Uluslararas Birliin rgtlenmesi
2. Emek ile Sermaye Arasndaki Mcadelede, abalarn, Birlik
Ajans Tarafndan Uluslararas Dzeyde Birletirilmesi
3. gnnn Snrlandrlmas
4. Genlerin ve ocuklarn altrlmas (Kadn ve Erkek)
5. Kooperatif alma
6. Sendikalar. Gemileri, Bugnleri ve Gelecekleri
7. Dolayl ve Dolaysz Vergilendirme
8. Uluslararas Kredi
9. Polonya Sorunu
10. Ordular
11. Din Sorunu
80
KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA BRNC BASKIYA NSZ,

Karl Marks
85
KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA KNC BASKISINA

SONSZ, Karl Marks
93
122
131
K A P T A L, Karl Marks
Sekizinci Ksm lkel Birikim
Yirmialtnc Blm lkel Birikimin Srr
Yirmiyedinci Blm Tarmsal Nfusun Toprakszlatrlmas
Yirmisekizinci Blm 15. Yzyln Sonundan Balayarak
Mlkszletirilenlere Kar Kanl Yasalar. cretlerin,
Parlamento Yasalaryla Drlmeye Zorlanmas
Yirmidokuzuncu Blm Kapitalist iftinin Douu
Otuzuncu Blm Tarmsal Devrimin Sanayi zerindeki
Tepkisi. Sanayi Sermayesi in Pazarn Yaratlmas
Otuzbirinci Blm Sanayici Kapitalistin Douu
Otuzikinci Blm Kapitalist Birikim Tarihsel Eilimi
135
MARKSIN KAPTAL, Friedrich Engels
142
KAPTALN KNC CLDNE NSZDEN, Friedrich Engels
145
BRLEK DEVLETLER ULUSAL BRLNE ARI, Karl Marks
147
ALMANYADA KYL SAVAINA NSZ, Friedrich Engels

1870 Tarihli kinci Baskya nsz
1875 Tarihli nc Bask in 1870 Tarihli nsze Ek
159
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNDEN CENEVREDEK

RUS KESMNN KOMTE YELERNE, Karl Marks
161
GZL YAZIMA, Karl Marks
165
FRANSADA SAVA, Karl Marks

Friedrich Engelsin Girii
Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin Fransz-Alman Sava
zerine Birinci ars
Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin Fransz-Alman Sava
zerine kinci ars
F r a n s a d a S a v a
93
93
96
110
117
118
135
138
147
154
165
176
180
187
187
195
201
214
224
224
225
228
I
II
I
II
III
IV
Notlar
I
II
SINIFININ SYASAL EYLEM ZERNE, Friedrich Engels
230
231
233
240
246
256
258
261
264
264
264
265
ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER, Karl Marks ve

Friedrich Engels
I
II
III
IV
V
VI
VII
18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN KUTLAMAK N

YAPILAN MTNGDE ALINAN KARARLAR
[I]
[II]
[III]
266
TOPRAIN ULUSALLATIRILMASI, Karl Marks
269
269
LAHEYDE YAPILAN GENEL KONGRE KARARLARINDAN, Karl Marks

ve Friedrich Engel
Tzk Konusunda Karar
271
LAHEY KONGRES, Karl Marks
274
KONUT SORUNU, Friedrich Engels

kinci Baskya nsz
Konut Sorunu
Birinci Ksm Proudhon Konut Sorununu Nasl zyor?
kinci Ksm Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor?
274
283
283
299
299
310
322
325
325
330
337
340
346
I
II
III
nc Ksm Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek
I
II
III
IV
OTORTE ZERNE, Friedrich Engels
350
BLANKC KOMN MLTECLERNN PROGRAMI, Friedrich Engels
357
RUSYADAK TOPLUMSAL LKLER ZERNE, Friedrich Engels

Rusyadaki Toplumsal likilere Sonsz
378
BAKUNNN DEVLET VE ANAR KTABI ZERNE DNCELERDEN,

Karl Marks
380
MEKTUPLAR
Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna
367
380
384
385
387
388
389
391
396
399
401

Marxtan New Yorktaki F. Boltea
Engelsten Milanodaki T. Cunoya
Engelsten Hubertusburgdaki A. Bebele
Engelsten Hobokendeki F. A. Sorgeye
Aklayc Notlar
KARL MARKS
ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI
LONDRA, LONG ACREDA ST. MARTNS HALLDA YAPILAN
AIK TOPLANTIDA, 28 EYLL 1864TE KURULMUTUR1
iler!
1848den 1864e kadar olan dnem boyunca ii ynlarnn sefaletinin azalmad byk bir gerektir, ama bu dnem snai gelime ve
ticari byme bakmndan gene de esizdir. 1850de ngiliz orta snfnn
en lml ve en iyi haber organlarndan biri, yle bir kehanette bulunuyordu: ngilterenin ihracat ve ithalat %50 artacak olursa, ngilteredeki
sadakaya muhtalk sfra der. Ama heyhat! 7 Nisan 1864te, maliye
bakan* ngilterenin toplam ithalat ve ihracatnn 1863te 443.955.000
sterline, nispeten yakn olan 1843 dnemindeki ticaretin yaklak kat olan bu tutara! ulatn syleyerek parlamentodaki dinleyicilerini
sevince bodu. Btn bunlara karn, yoksulluk konusunda syledikleri
ok dokunaklyd. Sefalet iinde [sayfa 11] yzenleri, artrlmayan ... c* William Gladstone. -Ed.

Seme Yaptlar II
retleri; her on durumdan dokuzu varolma mcadelesinden baka bir

ey olmayan ... insan yaamn dnn! diye haykryordu. Kuzeyde
makineler tarafndan, gneyde de koyun iftlikleri tarafndan yava yava
yerlerinden edilen rlanda halkndan szetmedi; kald ki, bu mutsuz lkede koyunlar bile azalyor ama bu azaln insanlarn azalmas kadar
hzl olmad da dorudur. Ani bir dehet dalgas halinde, en tepedeki
onbinin temsilcileri tarafndan o an aa vurulmu olan eyi yinelemedi.
Garrot panii2 belli bir dzeye ulatnda, Lordlar Kamaras srgn ve
krek cezalar konusunda bir soruturma yaplmasna ve bu konuda
bir raporun yaynlanmasna karar verdi. Bunun sonucu olarak 1863 tarihli o kaln Mavi Kitaptaki3 cinayet kt ortaya ve, bylece de, mahkum
olmu sululardan, ngilterenin ve skoyann krek serflerinden en
ktlerinin bile, ngilterenin ve skoyann tarm emekilerinden ok
daha az ezildikleri ve ok daha iyi durumda bulunduklar, resmi olgularla
ve rakamlarla tantland. Ama hepsi bu deildi. Amerikan Sava4 yznden Lancashire ve Cheshiredaki fabrika iileri kendilerini sokakta
bulduklarnda, ayn Lordlar Kamaras, alktan ileri gelen hastalklar
nlemeye ucu ucuna yetecek ve en ucuz ve en basit biimde verilebilecek en dk karbon ve nitrojen miktarnn ne olabileceini aratrmakla
grevli bir doktoru, sanayi blgelerine gnderdi. Tp temsilcisi Dr. Smith,
28.000 nite karbonun ve 1.330 nite nitrojenin, ortalama bir yetikini
alktan ileri gelen hastalk dzeyinin hemen stnde tutacak haftalk
miktarlar olduunu, ve ayrca bu miktarlarn, ar yorgunluk basksnn
pamuklu dokuma iilerini fiilen iine drm olduu yetersiz beslenmeye pek yakn bir dzeyde olduunu ortaya koydu.* Ama dikkat edin!
Bu ok bilmi doktor, daha sonra, zel Meclisin tp yetkilisi tarafndan,
tekrar, alan snflarn yoksul kesimlerinin beslenme durumunu aratrmakla [sayfa 12] grevlendirildi. Bu aratma-larn sonular, parlamentonun
buyruu ile, bu yl iersinde yaynlanm olan Kamu Sal Konusunda
Altnc Raporda yer almaktadr. Doktorun bulduu neydi? pek dokumaclar, rc kadnlar, eldivenciler, orap dokumaclar ve tekiler, ortalama olarak, pamuklu dokuma iilerinin zorbela elde ettikleri dk geliri bile, alktan ileri gelen hastalklar nlemeye ancak yeterli olan
karbon ve nitrojen miktarn bile almyorlard.
Dahas diye yazyordu raporda, incelenen ailelerden tarm kesimine dahil olanlara gelince, bunlardan bete-birinin, yeterli olaca tahmin edilen karbonlu gdadan daha azn; te-birinin, yeterli olaca
tahmin edilen nitrojenli gdadan daha azn aldklar; ve kontlukta
(Berkshire, Oxfordshire ve Somersetshire) gnlk ortalama yerel besin
* Okura anmsatmamza hi gerek yok ki, su ve belirli inorganik madde eleri dnda,
karbon ve nitrojen, insan gdasnn hammaddelerini olutururlar. Ama insan organizmasn
beslemek iin bu basit kimyasal eler, bitkisel ya da hayvansal gda biiminde salanmaldr.
rnein patates esas olarak karbon ierir, buday ekmeinde ise yeterli miktarlarda karbon ve
nitrojen maddeleri vardr. [Marxn notu.]
10

Seme Yaptlar II
iersinde, nitrojenli gdalarn yetersiz kaldklar grld. uras unutulmamal ki, diye ekliyor resmi rapor, gda yoksunluu hi istenilmeyen
bir durumdur ve, bir kural olarak, byk gnlk besin yetersizlii ancak
teki yoksunluklarn ardndan gelen bir eydir. ... Bu durumda, temizliin
bile, pahal ya da zahmetli olduu grlecektir, ve temizlii koruma
yolunda zsaygl abalar hl varsa, bu ynde harcanan her aba yeni
alk sanclar getirecektir. Bunlar ac veren dncelerdir, zellikle
bu kimselerin iinde bulunduklar yoksulluun aylaklktan ileri gelen
hakl yoksulluk olmad anmsanacak olursa; bu, btn durumlarda,
alan halkn yoksulluudur. Gerekten de, acnacak miktarlarda gda
elde etmek iin yaplan alma, ounlukla, ar lde uzundur.
Bu rapor, garip ve olduka beklenmedik bir olguyu, Birleik
Kralln drt blgesi iinde ngiltere, Galler, skoya ve rlanda-, ngiltere nin tarmsal nfusunun, Birleik Kralln bu en zengin blgesinin,
hemen hemen en kt besleneni olduunu; ama Berkshiren, Oxfordshiren ve Somersetshiren tarm emekilerinin bile, Dou Londrada
kapal yerlerde alan ok saydaki el iisinden daha iyi durumda olduklarn ortaya karmtr.
Serbest ticaret anda, maliye bakannn, Avam Kamarasna,
ngiliz iisinin ortalama durumu, olaanst [sayfa 13] lde ve herhangi
bir lkenin ya da an tarihinde bir benzeri bulunmayan lde iyilemitir dedii sra, parlamentonun buyruu ile 1864te yaynlanm olan
resmi veriler bunlard.
Bu resmi kutlama sesleri arasna, resmi Kamu Sal Raporunun
u tatsz szleri karyor:
Bir lkenin kamu sal demek, o lkedeki ynlarn sal
demektir, ve ynlar, en alt katlarna dek asgari bir refah dzeyinde olmadka nasl salkl olabilirler?
Ulusal lerleme istatistiklerinin gzleri nnde dansetmesinden
ba dnen maliye bakan, vahi bir vecd iinde yle haykryor:
1842den 1852ye kadar lkenin vergilendirilen geliri %6 artt;
1853ten 1861e kadarki sekiz yl iersinde, 1853 yl esas alndnda, bu
art %20dir! Bu olgu neredeyse inanlmayacak kadar artcdr! ... Bu
sarho edici servet ve g birikimi diye, ekliyor Bay Gladstone, tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalmtr!
Tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalan bu sarho edici
servet ve g birikiminin emeki snflar tarafndan hangi kt salk,
ykk moral, zihinsel bozukluk koullar altnda retilmi ve retilmekte
olduunu bilmek isterseniz, matbaaclarn, terzilerin, elbise yapmclarnn iyerlerine ilikin Kamu Sal Raporunda izilen tabloya baknz!
Bunu 1863 tarihli ocuk stihdam Komisyonu Raporu ile kyaslaynz.
Burada, rnein yle deniliyor:
Kadnl-erkekli mlekiler, bir snf olarak, hem fiziksel ve hem
de zihinsel bakmdan, nfusun ok daha bozulmu bir kesimidir; sa-

Seme Yaptlar II
11
lksz ocuk, gelecein salksz yetikinidir; rkn gittike bozulmas

kanlmazdr ve komu blgelerden durmadan yeni gelenler ve daha
salkl rklarla evlenmeler olmasayd, Staffordshire nfusundaki bozulma (degenerescence) daha da byk olurdu.
Bay Tremenheeren Frnc Kalfalarnn Yakndklar Glkler
konusundaki Mavi Kitabna bir gzatn! Lancashire fabrika iilerinin
beslenme durumlar alk dzeyinin hi de stnde deilken, salk
durumlarnn aslnda dzelmekte olduu, nk, pamuk ktl yznden, [sayfa 14] bunlarn pamuklu dokuma fabrikalarndan geici olarak karldklar; ve ocuk lmlerinin azalmakta olduu, nk annelerinin
imdi, nihayet, onlara afyon karm yerine kendi memelerini verebildikleri yolundaki fabrika mfettileri tarafndan sylenmi ve Genel Kayt
Memuru tarafndan hazrlanan tablolarda gsterilen akl almaz szler
kimin tylerini diken diken etmemitir ki?
Gene madalyonun teki yzn evirelim! 20 Temmuz 1864te
Avam Kamarasna sunulan Gelir ve Mlkiyet Vergisi Haslatna gre, yllk gelirleri vergi memurlar tarafndan 50.000 sterlin ve daha fazla olarak
bildirilen kiilerin arasna 5 Nisan 1862den 5 Nisan 1863e kadar on
kiinin daha katlmasyla, bunlarn says, o tek yl ierisinde, 67den
80e kmtr. Bu ayn gelirler listesi, ngilterenin ve Gallerin toplam tarm emekileri ynnn bir ylda paylarna denden daha fazla olan
25.000.000 sterlinlik yllk gelirin 3.000 kii arasnda bllmekte olduu
gereini aa karmaktadr. 1861 saymn anz, ngilterenin ve Gallerin 1851de 16.934 olan erkek toprak sahipleri saysnn 1861de 15.066
ya dtn, bylelikle toprak younlamasnn 10 ylda %11 artm
olduunu greceksiniz. lke topraklarnn birka elde toplanmas bu
hzda srecek olursa, Roma mparatorluunun Afrika eyaletinin yarsnn
alt beyin elinde olduunu rendiinde Neronun keyifle srtmas gibi,
toprak sorunu fevkalade basitleecektir.
Neredeyse inanlmayacak kadar artc olan bu olgular zerinde uzun uzun durduk, nk ticaret ve sanayi Avrupasnn ban ngiltere ekiyor. Bundan birka ay nce Louis-Philippein mlteci oullarndan birinin, Kanaln te yanndaki daha az serpilmi yoldalarndan daha iyi durumda olduu iin ngiliz tarm emekisini resmen kutlad
anmsanacaktr. Gerekten de, yerel renkler deitirilse ve lek olarak
da biraz daraltlsa, ngiltereye zg olgular, Ktann btn sanayilemi
ileri lkelerinde aynen grlrler. Bu lkelerin hepsinde, 1848den beri,
sanayide duyulmam bir gelime, ithalat ve ihracatta da akl almaz bir
genileme olmutur. Tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalan servet
ve g birikimi, bunlarn hepsinde gerekten de sarho edici idi. Bu
lkelerin hepsinde [sayfa 15] ngilterede olduu gibi, alan snflarn kk
bir aznlnn gerek cretleri bir miktar artmt; oysa ou durumda,
rnein byk kentlerdeki yoksullar evinde ya da kimsesizler yurdunda
yaayan bir kimsenin 1852de 7 sterlin 7 ilin 4 peni tutan en ivedi ge-
12

Seme Yaptlar II
reksinmelerinin 1861de 9 sterlin 15 ilin 8 peniye* km olmas ona

ne kadar yarar saladysa, cretlerdeki parasal ykseliin tketim dzeyinde salad gerek art da bundan daha ok deildi. Geni ii snf ynlar, her yerde, kendisinden yukarda olanlar toplumun merdivenlerini hangi hzda kyorlarsa, en az ayn hzda daha da derinlere gmlyorlard. Makinelerdeki hi bir iyiletirmenin, retime uygulanacak
hi bir bilimin, iletiim aralarndaki hi bir iyiletirmenin, hi bir yeni
smrgenin, hi bir gn, alacak hi bir pazarn, hi bir serbest ticaretin, ne de btn bunlarn hepsinin, alan ynlarn sefaletini kaldrmayaca; tersine, bugnk yanl temel zerinde, emein retici glerindeki her yeni gelimenin toplumsal kartlklar derinletirmek ve
toplumsal uzlamaz kartlklar keskinletirmek eilimi gstermesinin
kanlmazl, Avrupann btn lkelerinde artk nyargsz her kafaya
gsterilebilir, ve bu, ancak kendi karlar bakalarnn gerek-d hayallerle oyalanmalarn gerektirenlerce yadsnan bir gerek haline gelmitir.
ktisadi gelimenin bu sarho edici evresinde, alktan ileri gelen lmler,
Britanya mparatorluunun byk kentlerinde neredeyse kurumlamtr. Bu evre, dnya kaytlarnda, ticari ve snai bunalm denen toplumsal
haerenin daha da sklamasyla, daha da yaygnlamasyla, daha da
lmcl olan etkileriyle belirtilmektedir.
1848 devrimlerinin yenilgiye uramalarndan sonra, ii snfnn
btn parti rgtleri ve parti yaynlar, Ktada, zorun demir penesi tarafndan parampara edildi, emein en ileri ocuklar umutsuzluk ierisinde Denizar Cumhuriyete kat, ve ksa sren kurtulu dleri, bir
snai canllk, ahlaki rme ve siyasal gericilik dnemi karsnda yokoldu. Ktadaki alan snflarn, bugnk gibi o sra da St. Petersburg kabinesi ile kardee dayanma iinde olan [sayfa 16] ngiliz hkmetinin
diplomasisinin ksmen bir sonucu olan yenilgisinin bulac etkileri, ok
gemeden Kanaln teki yakasna da srad. Ktadaki kardelerinin yenilgisi, ngiliz ii snfn idi eder, onlarn kendi davlarna olan inanlarn krarken, toprakbeylerinin ve parabeylerinin de bir miktar sarslm
olan gvenlerini geri getirdi. Daha nce vermi olduklar dnleri kstaha geri aldlar. Yeni altn diyarlarnn kefi, ngiliz proletaryasnn saflarnda
doldurulmaz boluklar brakan byk bir ge yolat. Bir zamanlar
etkin olan teki yeleri ise, daha ok i ve cret biimindeki geici rvete kapldlar ve ksa vadeli hesaplarn iine girdiler. artist hareketi
ayakta tutmak ya da yeniden biimlendirmek ynndeki btn abalar
belirgin bir biimde baarszla urad; ii snfnn yayn organlar, ynlarn ilgisizlii yznden pepee kapandlar, ve gerekte, ngiliz ii
snfnn siyasal bir boluk durumuyla bylesine tam bir uzlama iine
girdii hi grlmemiti. ngiliz ii snfyla Ktadaki ii snf arasnda
* imdi artk 100delik sisteme gemi bulunan ngiliz para sisteminde, eskiden, 12 peni 1
ilin, ve 20 ilin de 1 sterlin ediyordu. -.

Seme Yaptlar II
13
hi bir eylem ortakl yok idiyse de, hi deilse, bir yenilgi ortakl vard.
Ama 1848 devrimlerinden bu yana geen dnem, her eye karn,
iyi ynlerden yoksun deildi. Biz burada yalnzca iki byk olguya iaret
edeceiz.
En byk takdire layk bir azimle yrtlen otuz yllk bir mcadeleden sonra, ngiliz ii snf, toprakbeyleri ile parabeyleri arasnda bir
blnme yaratarak, On-Saat Tasarsnn5 yasalatrlmasn baard. Fabrika iilerinin bylelikle elde ettikleri ve her alt ayda bir fabrika mfettilerinin raporlarna kaydedilen ok byk maddi, manevi ve zihinsel
kazanmlar, imdi btn taraflarca tannmaktadr. Kta hkmetlerinin
ou, ngiliz Fabrika Yasasn azok deiik biimlerde kabul etmek
zorunda kaldlar, ve ngiliz parlamentosunun kendisi de etki alann her
yl geniletmek zorunda kalyor. Ama bu pratik nemi yannda, iilerin
yararna olan bu nlemin olaanst baarsn yceltecek bir baka
ey daha vard. Orta snf, Dr. Ure, Profesr Senior ve ayn soydan ve
boydan teki bilgeler gibi en nl bilim organlar araclyla, alma
saatlerine getirilecek herhangi bir yasal snrlamann, vampir [sayfa 17] gibi
kan, hem de ocuk kan emmeden yaayamayan ngiliz sanayiinin
lm anlarnn alnmas demek olacan grm ve bunu kendince
tantlamt. Eski zamanlarda ocuklarn ldrlmesi Moloch* dinine
ait gizemli bir ayindi, ama bu yalnzca baz ok kutsal durumlarda,
belki de ylda bir kez yaplr ve bundan sonra da Molochun yoksullarn
ocuklarna kar zel bir eilimi olmazd. alma saatlerinin yasal olarak snrlandrlmasna ilikin bu mcadele daha da amanszca iddetlendi, nk agzll rktmesi dnda, bu mcadele, aslnda, orta snfn ekonomi politiini oluturan arz ve talep yasalarnn gz kr
egemenlii ile, ii snfnn ekonomi politiini oluturan toplumsal ngrnn denetledii toplumsal retim arasndaki byk ekimeyi etkiliyordu. Bylece, On-Saat Yasas, yalnzca byk bir pratik baar olmakla
kalmyordu; bu bir ilkenin zaferiydi; orta snfn ekonomi politii, ii
snfnn ekonomi politiine ilk kez bylesine apak yenik dyordu.
Ama mlkiyetin** ekonomi politii karsnda, emein ekonomi
politiinin daha da byk bir zaferi yedekte bekliyordu. Kooperatif hareketinden, zellikle bir avu yrekli elin yardm grmeksizin yaratt
kooperatif fabrikalardan szediyoruz. Bu byk toplumsal deneyimlerin
deeri abartlamaz. Bunlar sz yerine fiilen gstermilerdir ki, byk
retim, modern bilimin gerekleriyle uyum iersinde, bir kol snfn altran bir efendiler snf olmakszn da yrtlebilir; rn verebilmesi iin,
i aralarnn alan insann kendisi zerinde bir egemenlik ve zorbalk
* Eski Fenikelilerde ve Kartacallarn dininde gne tanrs, insanlarn kurban edildikleri bir
put; daha sonralar bu ad, her eye kadir yrtc gcn bir simgesi haline gelmitir. -Ed.
** Marxn kendisinin yapt Almanca eviride mlkiyetin yerine sermayenin deniyor.
-.
14

Seme Yaptlar II
arac olarak tekelletirilmesi gerekmez; ve kle emei ve serf emei gibi, cretli emek de, iini istekle, zinde bir ruhla ve cokulu bir yrekle
yapan birleik emek karsnda yokolmaya mahkum, geici ve ast bir
biimdir. Kooperatif sisteminin tohumlar, ngilterede, Robert Owen
tarafndan ekilmitir; Ktada uygulanan ii deneyimleri, aslnda, 1848in
uydurulmu deil, yksek sesle ilan edilmi teorilerinin pratik sonularyd. [sayfa 18]
Ayn zamanda, 1848den 1864e kadar olan dnemin deneyimi
her trl kukunun tesinde tantlamtr ki, kooperatif emek, ilke olarak
ne denli kusursuz, ve pratikte ise ne denli yararl olursa olsun, tek tek
iilerin raslansal abalarnn dar erevesi iinde tutulduunda, tekelin
geometrik byme hzn hi bir zaman yakalayamayacak, ynlar kurtaramayacak, hatta onlarn sefaletlerinin ykn hissedilir bir lde
hafifletemeyecektir. Aklbanda soylularn, insansever orta snf gevezelerinin, hatta zeki ekonomi politikilerin, d grenlerin topyas diye
alaya alarak, ya da sosyalistin kutsal eye kar saygszl diye amur
atarak, daha filiz halindeyken bo yere kesip atmaya altklar kooperatif alma sistemine birdenbire tiksindirici bir biimde vgler dzmeye balamalarnn nedeni belki de budur. alan ynlar kurtarmak
iin, kooperatif alma ulusal boyutlara ulatrlmal ve, bunun sonucu
olarak da, ulusal aralarla gelitirilmelidir. Ama toprakbeyleri ve sermaye
beyleri kendi iktisadi tekellerini savunmak ve devamn salamak iin
kendi siyasal ayrcalklarn her zaman kullanacaklardr. Emein kurtuluunu tevik etmek bir yana, onun yoluna olas her engeli koymay srdreceklerdir. Lord Palmerstonn geen oturumda, rlandal Kirac iftilerin Haklar Tasarsn savunanlarla nasl alay ettiini anmsaynz:
Avam Kamaras toprak sahiplerinin meclisidir!
Siyasal iktidarn ele geirilmesi, bu yzden, alan snflarn en
byk grevi olmutur. Bunu kavram grnyorlar, nk ngilterede,
Almanyada, talyada ve Fransada ezamanl yeni kprdanlar olmutur
ve ii partisini siyasal olarak yeniden rgtlemeye ynelik ezamanl
abalara giriilmektedir.
Bir tek baar esine sahipler: saylan; ama say, ancak gbirlii
ile birletiinde ve bilgi ile ynetildiinde terazinin kefesinde bir arlk
haline gelir. Gemiin deneyimi, deiik lkelerin iileri arasnda bulunmas gereken ve kurtulu iin verdikleri btn mcadelelerinde onlar
sk skya birarada durmaya tevik eden bu kardelik ban grmezden
gelmenin, onlarn uyumsuz abalarnn ortak bozgunu ile nasl cezalandrlacan gstermitir. Bu [sayfa 19] dnce, deiik lkelerin iilerini bu
Uluslararas Birlii kurmak zere 28 Eyll 1864te St. Martin Halldak
ak toplantda biraraya getirmitir.
Bu toplanty bir baka inan daha etkilemitir. alan snflarn
kurtuluu, bunlarn kardee uyum iinde bulunmalarn gerektiriyorsa,
ulusal nyarglar harekete geiren ve halklarn kanlarn ve varlklarn

Seme Yaptlar II
15
korsanca savalarda arur eden, canice amalar gden bir d politika

altnda bu byk grevi nasl yerine getireceklerdir? Bat Avrupay Atlantiin te yakasndaki klelii srdrmek ve yaygnlatrmak zere
rezil bir hal seferine paldr-kldr girmekten koruyan egemen snflarn dirayetleri deil, ngilterenin alan snflarnn bu canice lgnla
kar yiite direnmeleri olmutur. Avrupann st snflarnn, Kafkaslar
daki da kalelerinin Rusyaya yem oluunu, ve yiit Polonyann Rusya
tarafndan katlediliini utanmazca onaylaylar, alayc sempatiyle ya da
aptalca bir kaytszlkla karlamalar; ba St. Petersburgda olan ve Avrupann her kabinesinde parma olan bu barbar gcn muazzam ve
kar konulmayan saldrlar, alan snflara, uluslararas politikann
gizlerini belgeleme, kendi hkmetlerinin diplomatik manevralarna
gzkulak olma, bunlara gerektiinde btn gleriyle kar koyma, nleyemediklerinde ise ayn anda sulamalara girimekte birleme, ve uluslararas ilikilere egemen olan kurallar kadar, tek tek kiiler arasndaki
ilikilere de egemen olmas gereken basit ahlak ve adalet yasalarn savunma grevini retmitir.
Bylesi bir d politika iin savamak, alan snflarn kurtuluu
iin verilen genel mcadelenin bir parasdr.
Btn lkelerin proleterleri, birleiniz! [sayfa 20]
21-27 Ekim 1864 tarihlerinde
Marx tarafndan yazlmtr
Kasm 1864te Londrada baslan
Adress and Provisional Rules of,
the Working Mens International
Association Estab!ished
September 28, 1864 at
a Public Meeting
Held at St. Martins Hall,
Long Acre London adl
kitapkta yaymlanmtr
16

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
ULUSLARARASI BRL GENEL TZ6
snfnn kurtuluunun ii snfnn kendi eseri olmas gerektiini; ii snfnn kurtulu mcadelesinin snfsal ayrcalklar ve tekeller
uruna deil, eit haklar ve grevler ve her trl snf egemenliinin kaldrlmas uruna mcadele demek olduunu;
Btn biimler iersindeki kleliin, her trl toplumsal sefaletin,
zihinsel kn ve siyasal bamlln temelinde, alanlarn, i aralarn, yani yaam kaynaklarn tekelinde bulunduranlarn iktisadi boyunduruu altna girmelerinin yattn;
i snfnn iktisadi kurtuluunun, bu nedenle, her siyasal hareketin, bir ara olarak, tabi olmas gereken ama olduunu;
Bu byk amac hedefleyen btn abalarn, her [sayfa 21] lkedeki
emein farkl blmleri arasnda dayanmann eksik oluu ve deiik
lkelerin ii snflar arasnda kardee bir birlik bann bulunmay

Seme Yaptlar II
17
yznden, bugne dek baarsz kaldn;

Emein kurtuluunun ne yerel ve ne de ulusal bir sorun olmayp,
modern toplumu ieren btn lkeleri kucaklayan ve zm en ileri
lkelerin pratik ve teorik ibirliine dayanan toplumsal bir sorun olduunu;
i snf hareketinin Avrupann en sanayilemi lkelerinde bugnk yeniden canlannn, yeni umutlar dourmakla birlikte, eski hatalara yeniden dlmesine kar ciddi bir uyar olduunu ve birbirlerinden hl kopuk olan hareketlerin derhal birletirilmesini gerektirdiini;
Gznnde bulundurarak, bu nedenlerle kurulmu bulunan Uluslararas i Birlii:
Btn derneklerin ve bunlara dahil olan bireylerin, renk, inan
ya da milliyetlerine bakmakszn, hakikati, adaleti ve ahlak birbirlerine
kar davranlarnn temeli olarak kabul edeceklerini;
Grevin olmad yerde hakkn, hakkn olmad yerde grevin
bulunamayacan kabul ettiini,
lan eder.
Aadaki tzk, ite bu anlayla hazrlanmtr.
1. Bu Birlik, deiik lkelerde bulunan ve ayn amaca, yani ii
snfnn korunmas, ilerlemesi ve tamamyla kurtulmas amacna sahip
ii dernekleri arasnda merkezi bir iletiim arac ve ibirlii salamak
zere kurulmutur.
2. Dernein ad, Uluslararas i Birliidir.
3. Her yl Birliin ubelerinin delegelerinden oluan bir Genel i Kongresi toplanr. Bu Kongre, ii snfnn ortak zlemlerini dile getirir,
Uluslararas Birliin baarl bir biimde almas iin gerekli nlemleri
alr, ve Birliin Genel Konseyini atar.
4. Her Kongre, bir sonraki Kongrenin toplanma zamann ve yerini
saptar. Delegeler, herhangi zel bir ar olmakszn, belirtilen zamanda
ve yerde toplanrlar. Genel Konsey, gerektiinde, toplantnn yerini deitirebilir, ama zamann erteleme yetkisi yoktur. Kongre, her yl, Genel
Konseyin bulunaca yeri saptar ve yelerini seer. Bu biimde [sayfa 22]
seilen Genel Konsey, ye saysna yeni eklemler yapma yetkisine sahiptir.
Genel Kongre, yllk toplantlarnda, Genel Konseyin yllk ilemleri
konusunda resmi bir rapor alr. Genel Konsey, ivedi durumlarda, Genel
Kongreyi olaan yllk sresinden nce toplantya arabilir.
5. Genel Konsey, deiik lkelerin Uluslararas Birlik iinde temsil olunan iilerinden oluur. Kendi yeleri arasndan bir sayman, bir
genel sekreter, her lke iin bir sekreter, vb. gibi, ileri yrtmek zere
gerekli grevlileri seer.
6. Bir lkenin iilerinin, kendi snflarnn teki btn lkelerdeki hareketlerinden srekli haberdar edilmeleri; Avrupann deiik lkelerindeki toplumsal durum aratrmalarnn ayn anda ve ortak bir ynetim
18

Seme Yaptlar II
altnda yaplmas; bir dernekte tartlan ve herkesi ilgilendiren sorunlarn

tekiler tarafndan da ele alnmas; ivedi pratik admlarn atlmas gerektiinde rnein uluslararas. anlamazlklar durumunda olduu gibi
birleik derneklerin eylemlerinin zamanda ve uyumlu olmas iin, Genel
Konsey, Birliin farkl ulusal ve yerel gruplar arasnda bir uluslararas
ajans kurar. Uygun grlen her durumda, Genel Konsey, farkl ulusal ve
yerel derneklere nerilerde bulunur. Haberlemeyi kolaylatrmak iin,
Genel Konsey, dzenli aralklarla raporlar yaynlar.
7. Her lkedeki ii snf hareketinin baars, birlik ve dayanmann gc dnda baka bir eyle salanamayacandan; te yandan
ise, Uluslararas Genel Konseyin yararl olmas, byk apta, ister ii
derneklerinin birka ulusal merkezindeki koullara, ister ok saydaki
kk ve birbirlerinden kopuk yerel derneklerdeki koullara bal bulunmak zorunda olduundan, Uluslararas Birliin yeleri, kendi lkelerindeki birbirlerinden kopuk ii derneklerini merkezi ulusal organlar
tarafndan temsil edilen ulusal rgtler halinde birletirmek iin btn
glerini kullanrlar. Ama aktr ki, bu kuraln uygulanmas, her lkenin
zgl yasalarna baldr, ve Genel Konsey ile dorudan haberleme
olana, yasal engeller dnda, hi bir bamsz yerel dernee kapal
tutulmaz. * [sayfa 23]
8. Her kesim, Genel Konsey ile haberlemek zere, kendi sekreterini atama hakkna sahiptir.
9. Uluslararas i Birliinin ilkelerini kabul eden ve savunan
herkes ye olabilir. Her ube, kabul ettii yelerin salamlndan
sorumludur.
10. Uluslararas Birliin her yesi, yerleim yerini bir lkeden
tekine tadnda, Uluslararas Birliin kardee desteini grr.
11. Uluslararas Birlie katlan ii dernekleri, birbirlerine ebedi
kardee ibirlii balaryla balanm olsalar da, varolan rgtlerini
muhafaza ederler.
12. Hazr bulunan delegelerin te-ikisinin deiiklikten yana olmas kouluyla, her Kongre, bu tz deitirebilir.
13. Bu tzkte belirtilmeyen btn noktalar, her Kongrenin gzden geirmesine ak olan zel ynetmeliklerle tamamlanr. [sayfa 24]
256, High Holborn, W. C.,
Londra, 24 Ekim 1871
Kasm-Ara1k 1871de
ngilizce ve Franszca olarak,
ubat 1872de Almanca olarak
bror biiminde yaymlanmtr
* 1872 tarihli Lahey Kongresi karar ile, Genel Tze, 7. maddeyi izleyen bir de 7a maddesi
eklenmitir. Bkz. bu cildin 347-348. sayfalar. -Ed.

Seme Yaptlar II
19
KARL MARKS
AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI
ABRAHAM LINCOLNA7
Beyefendi,
Byk bir ounlukla tekrar seilmeniz dolaysyla Amerikan halkn kutlarz. lk seiliinizin ihtiyatl parolas Kleci iktidara kar direnme
idiyse, yeniden seiliinizin muzaffer sava l da Klecilie lmdr.
nsanst Amerikan mcadelesinin balamasndan beri, Avrupa
ii snf, yldzlarla donanm bayran kendi snflarnn yazgsn tadn igdsel olarak hissetmitir. O korkun destan balatan toprak
ekimesi, bu usuz-bucaksz bakir topraklarn, gmenlerin emeine
mi adanacan, yoksa klecilerin ayaklar altnda bu topraklarn rzna
m geileceini belirlemek iin deil miydi?
Daha bundan bir yzyl ncesinde, bir byk [sayfa 25] demokratik
20

Seme Yaptlar II
cumhuriyet dncesinin ilk kez ortaya kt, ilk nsan Haklar Bildirgesi nin8 yaynland, ve 18. yzyl Avrupa devrimine ilk itinin verildii
yerde, 300.0lik bir kle-sahipleri oligarisi, dnya tarihinde ilk kez, Silahl
Ayaklanma sanca zerine klecilik diye yazmaya kalknca, bu ayn
yerde, kar-devrim, sistematik bir zenle, eski anayasann yapld
sra gznne alnan dnceleri yoketmekle vnnce ve kleliin
yararl bir kurum, gerekte, sermaye ile emek ilikisi denen byk
sorunun tek zm olduunu iddia edince ve, alayc bir biimde,
insan zerindeki mlkiyetin yeni yapnn ke ta olduunu ilan edince, ite o zaman, st snflarn Gney Devletleri lehindeki fanatik yanllklarnn getirdii o kasvetli uyardan bile nce, Avrupa ii snf, kle
sahiplerinin ayaklanmasnn, mlkiyetin emee kar balataca genel
bir hal seferinin tehlike an olduunu, ve alanlar asndan, gelecee
ilikin umutlarnn, hatta gemi kazanmlarnn Atlantiin te yakasndaki bu byk atma ierisinde tehlikeye girdiini derhal anlad. Bu
yzden, pamuk bunalmnn9 kendisine getirdii glklere sabrla
dayand, klecilik yanls mdahaleye kendisinden daha stn olanlarn
basklarna cokuyla kar kt, ve, Avrupann ou kesimlerinden, bu
gzel dava iin kendi payna den kan aktt.
Kuzeyin gerek siyasal gc olan iiler, kleliin kendi cumhuriyetlerini pisletmesine gzyumduklar srece, kendi rzas olmakszn
egemen olunan ve satlan zencinin karsnda, kendisini satmasnn ve
kendi efendisini semesinin beyaz tenli iinin en yce hakk olmasyla
vndkleri srece, gerek emek zgrln salayamyorlar, ya da
Avrupal kardelerini kurtulu uruna verdikleri mcadelede destekleyemiyorlard; ama ilerlemenin nnde duran bu engel, i savan
kzl deniziyle kaldrlp atlmtr.
Amerikan Bamszlk Sava10 orta snf iin nasl bir ykseli a balattysa, Amerikan Anti-Kleci Savann da ayn eyi ii snf iin
yapacandan Avrupal iiler emindirler. Onlar, zincire vurulmu bir rk kurtarma ve bir toplumsal dnya ina etme uruna verilen esiz mcadelede lkesine nderlik etmenin, ii snfnn temiz yrekli [sayfa 26]
Abraham Lincolna dm olmasn, nmzde duran an bir gvencesi olarak gryorlar. [sayfa 27]
Marx tarafndan
22-29 Kasm 1864te
yazlmtr
7 Kasm 1865 tarihli
The Bee-Hive Newspaper,
n 169da yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
21
KARL MARKS
PROUDHON ZERNE
(J. B. SCHWETZERE MEKTUP)11
Londra, 24 Ocak 1865
Sayn Bay,
Benden Proudhon konusunda ayrntl bir deerlendirme talep
eden mektubunuzu dn aldm. Zaman yokluu, beni bu arzunuzu yerine getirmekten alkoyuyor. stelik, elimde onun yaptlarndan hi birisi
yok. Bununla birlikte, iyi niyetime sizi inandrabilmek iin, alelacele ksa bir taslak iziktiriyorum. Bunu tamamlayabilir, ekler ya da ksaltmalar, ksacas, ne uygun grrseniz onu yapabilirsiniz. *
Proudhonun ilk abalarn artk anmsamyorum. Langue Universelle13 konusundaki okul devi niteliindeki yapt, zm iin gerekli
en temel bilgilerden yoksun bulunduu sorunlara kendisinin nasl teklifsizce saldrdn gstermektedir. [sayfa 28]
lk yapt Quest-ce que la proprit?** kukusuz, yazm olduklarnn en iyisidir. eriinin yeniliinden olmasa bile, hi deilse her eyi
sylemekteki yeni ve cretkar tutumuyla. r ac olmutur. Propri* Bu mektubu deitirmeden basmay daha uygun bulduk: [Social-Demokrat[12] gazetesi
Yazkurulunun notu.]
** Mlkiyet Nedir? -.
22

Seme Yaptlar II
t, tank olduu Fransz sosyalistlerinin ve komnistlerinin yaptlarnda, elbette ki, yalnzca eitli ekillerde eletirilmekle kalmam, ayn
zamanda topyac bir tarzda hesab grlmtr. Bu kitapta, Proudhonun Saint-Simon ve Fourier ile olan ilikisi, Feuerbachn Hegel ile
olan ilikisiyle hemen hemen ayndr. Hegel ile kyaslandnda, Feuerbach ok zayf kalr. Ama bununla birlikte, Hegelden sonra r ac
olmutur, nk hristiyan bilincine ters den ama eletirinin ilerlemesi
bakmndan nem tayan ve Hegelin mistik yar-bulanklk iinde brakt belirli noktalara parmak basmtr.
Eer bu ifadeyi kullanmama izin verilirse, Proudhonun gl,
grbz slubu, bu kitapta da hl egemen. Ve kanmca slubu, bu
kitabn balca erdemi. Yalnzca eski eyleri yinelemekle kald yerlerde
bile, Proudhonun bamsz keiflerde bulunduu; syledii eyin kendisi
iin yeni olduu ve yle saylmas gerektii grlr. Kutsallarn kutsal
ekonomik [kavramlara -.] elatan provokatif meydan okuma, sradan
burjuva zihniyetini alay konusu yapan parlak paradoks, yokedici eletiri,
ac kinaye, ve orada burada ortaya kan ve mevcut dzenin kepazeliklerine kar gsterilen derin ve gerek bir fke, devrimci bir itenlik
btn bunlar, ilk ktnda, Quest-ce que la proprit?nin okurlarn
heyecanlandrm ve byk bir sansasyon yaratmt. Ekonomi politiin
kesin bir bilimsel tarihi iinde, bu kitaptan szetmeye demezdi bile.
Ama bu trden sansasyonel yaptlar, romanlar yaznnda olduu kadar,
bilim alannda da bir rol oynarlar. rnein Malthusun Population* konusundaki kitabn alnz. lk basldnda bir sansasyonel brorden
ve stelik batan sona bakalarnn yaptlarndan yaplm armalardan
baka bir ey deildi. Ama gene de insan soyuna yaplan bu iftira ne
byk bir drt yaratmt!
Eer Proudhonun kitab elimde olsayd, onun eski slubunu
gstermek iin kolayca birka rnek verebilirdim. [sayfa 29] En nemli
sayd pasajlarda bile Kantn atklar ele al biimini taklit etmekte
yaptlarn ancak evirilerden okumu olduu o Kant, o sra Bay Proudhonun tand tek Alman filozoftu ve kii zerinde, Kant gibi kendisinin
de, atklarn zmne insan kavraynn tesinde kalan bir ey
gzyle bakt, yani bu konuda kendi anlaynn karanlklar iinde
bulunduu yolunda gl bir izlenim brakmaktadr.
Ama btn o yerlemi inanlar ykma grntsne karn, Bay
Proudhonun toplumu bir yandan, Fransz kk kylsnn (sonralar
kk-burjuvasnn) asndan ve onun gzleriyle eletirmesindeki ve
te yandan da onu sosyalistlerden miras ald lee vurmasndaki
elikiyle, kii daha Quest-ce que la Proprit?de kar karya geliyor.
Bu kitabn yetersizliini ortaya koyan bizzat kendi addr. Sorun o
denli yanl formle edilmitir ki, doru bir biimde yantlanmas zaten
* Nfus. -.

Seme Yaptlar II
23
mmkn deildi. Antik mlkiyet ilikileri, feodal mlkiyet ilikileri tarafndan, ve bunlar da burjuva mlkiyet ilikileri tarafndan yok edilmilerdir. Demek ki, gemi mlkiyet ilikileri zerindeki eletiriyi bizzat
tarihin kendisi yapmtr. Proudhonun ele ald ey, aslnda bugn
varolduu biimiyle modern burjuva mlkiyetiydi. Bunun ne olduu
sorusu, ancak ekonomi politiin bu mlkiyet ilikilerini iradi ilikiler
olarak yasal ifadeleri iinde deil, gerek biimleri iinde, yani retim
ilikileri olarak bir btn iinde kucaklayan eletirel bir tahliliyle yantlanabilirdi. Ama bu ekonomik ilikilerin tmn mlkiyetin genel yasal kavramlar iinde karmakark ettiinden, Proudhon, 1789dan nce
Brissotun buna benzer bir yaptta14 ayn szcklerle vermi bulunduu
yantn tesine geemiyor: Mlkiyet hrszlktr.
Bundan kartlabilecek tek sonu, hrszlk konusundaki burjuva yasal kavramlarnn, burjuvann kendi namuslu kazanlarna da
ayn biimde uygulanabileceidir. te yandan, hrszlk, mlkiyetin
zorla ihll edilmesi olarak mlkiyeti varsaydndan, Proudhon, gerek
burjuva mlkiyeti konusundaki kendisi iin bile bulank olan her trden
fantaziler iinde karman-orman olmutur.
1844te, Pariste bulunduum sra, Proudhonla kiisel [sayfa 30] iliki
kurdum. Buna burada deiniyorum, nk, ngilizlerin ticari mallara
hile kartrlmas demeleri gibi, Bay Proudhonun sophisticationundan*
bir lye kadar ben de sorumluyum. ou kez btn bir gece sren
uzun tartmalar srasnda, kendisine byk zarar veren ve Almanca
bilmediinden doru drst inceleyemedii hegelcilii ona aladm.
Paristen kartlmamdan sonra benim baladm ii Herr Karl Grn
srdrd. stelik, bir Alman felsefesi retmeni olarak benden stn
olan yan, bu konudan kendisinin de bir ey anlamamasyd.
Bunu, bana ikinci nemli yapt Philosophie de la misre vb. kmadan ksa bir sre nce, ok ayrntl bir mektupta, Proudhonun bizzat kendisi bildirmiti. Bu mektubunda, dier eylerin yansra, yle
diyordu: Jattends votre frule critique.** Bu krbac (yazdm Misre
de la Philosophie,*** vb., Paris 1847de), dostluumuzu ilelebet sona
erdiren bir biimde, ok gemeden yedi.
imdiye dek sylemi olduklarmdan da grebileceiniz gibi,
Proudhonun Quest-ce que la proprit? sorusunu fiilen ilk kez yantlayan
onun Philosophie de la misre ou Systme des contradictions conomiquesi**** oldu. Gerekten de, ekonomik incelemelerine balamas,
ancak bu ilk yaptnn yaynlanmasndan sonra olmutur; ortaya att
sorunun svp saymakla deil, ama ancak modern ekonomi politiin
bir tahliliyle yantlanabileceini kefetmiti. Ayn zamanda, ekonomik
* Bozuk kmasndan. -.
** Eletirici krbacnz bekliyorum. -.
*** Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.
**** Sefaletin Felsefesi ya da Ekonomik elikiler Sistemi. -.
24

Seme Yaptlar II
kategoriler sistemini diyalektik olarak sunmay da denedi. Gelimenin

arac olarak, Kantn zlmez atklar yerine, hegelci eliki konulacakt.
Kitabnn, ki iki kaln cilttir, bir deerlendirmesi olarak size, buna
bir yant olarak yazm bulunduum kendi yaptm gsterebilirim. Orada,
dier eyler yannda, kendisinin bilimsel diyalektiin srlar iine ne
denli az girmi olduunu; te yandan ekonomik kategorileri ele al biiminde speklatif felsefe kuruntularna nasl kendisinin de katldn;
bunlar, maddi retimdeki belirli bir gelime aamasna [sayfa 31] tekabl
eden tarihsel retim ilikilerinin teorik ifadeleri olarak aklayaca yerde,
bo szleriyle nasl nceden varolan lmsz dnceler haline dntrdn ye, bu dolambal yoldan, nasl bir kez daha burjuva ekonomisinin gr asna vardn da gsterdim.*
Bundan baka, eletirmeye kalkt ekonomi politik zerindeki
bilgisinin nasl ok yetersiz olduunu ve hatta, zaman zaman, bir okul
ocuunun bilgi dzeyinde bulunduunu, ve kendisinin ve topyaclarn
kendi bilimlerini, kurtuluun maddi koullarn bizzat reten bir hareketin, tarihsel hareketin, eletirici bilgisinden tretecekleri yerde, toplumsal sorunun zm iin a priori bir forml icat ederek nasl szmona bir bilim peinde koturduklarn da gsterdim. Ama zellikle
btn sorunun temeli olan deiim-deeri konusunda Proudhonun ne
denli akn, yanl ve yzeysel kaldn ve hatta Ricardonun deer
kavramnn topyac yorumunu yeni bir bilimin temeli diye nasl kullanmaya kalktn gsterdim. Proudhonun genel bak as konusunda
da u kapsaml yargya vardm:
Her ekonomik ilikinin bir iyi ve bir de kt yan vardr; bu, Bay
Proudhonun kendi kendisini aldatmad tek noktadr. yi yann iktisatlarca aklandn; kt yann da sosyalistlerce sulandn gryor.
ktisatlardan lmsz ilikilerin zorunluluunu; sosyalistlerden de, sefalet iinde sefaletten baka bir ey grmeme kuruntusunu alyor (bunun
iindeki eski toplumu ykacak devrimci, ykc yn grecei yerde**).
Bilimin otoritesine dayanmay arzulamak konusunda her ikisiyle de
anlayor. Onun gznde bilim, kendisini, bir bilimsel formln yetersiz
boyutlarna indirger; o, formller aray iinde olan bir kimsedir. Bay
Proudhon, hem ekonomi politii ve hem de komnizmi eletirmi [sayfa
32] olmakla ite byle vnyor: oysa durduu yer, her ikisinin de ok
aasndadr. ktisatlarn aasndadr, nk elinin altnda sihirli bir
* ktisatlar bugnk ilikilerin -burjuva retim ilikilerinin- doal olduklarn sylerken,
zenginlii yaratm olan ve retici doann yasalarna uygun olarak gelitirilmi bulunan ilikilerin
bugnk ilikiler olduunu sylemek istiyorlar. Bundan tr bu ilikiler, zamann etkisinden
bamsz doal yasalardr. Bunlar; her zaman toplumu ynetmekle ykml lmsz yasalardr.
te bundan trdr ki, bir zamanlar varolan tarih, bundan byle yoktur. (Yaptmn 113.
sayfas.) [Marxn notu.] [Bkz: Karl Marx, Felsefenin Sefa!eti, Sol Yaynlar, Ankara 1975, s. 127. Ed.]
** Parantez iindeki szleri Marx bu makaleye eklemitir. -Ed.

Seme Yaptlar II
25
forml bulunan bir filozof olarak, saf ekonomik ayrntlara girmekten

saknabileceini sanmtr; sosyalistlerin aasndadr, nk dnce
plannda bile olsa, burjuva gr ufkunun tesine geecek ne cesarete,
ne de kavraya sahiptir. ... Bilim adam olarak, burjuvalarn ve
proleterlerin stnden szlerek umay arzular; oysa, sermaye ile emek,
ekonomi politik ile komnizm arasnda ileri geri frlatlp duran kkburjuvadr yalnzca.*
Bu yarg kulaa ok sert gelmekle birlikte, bunun her szcnn
altna bugn de imzam atarm. Ama ayn zamanda u da hatrda tutulmaldr ki, Proudhonun kitabn sosyalizmin kk-burjuvaca yorumlanmas olarak ilan ettiim ve bunu teorik olarak tantladm sra, o, hem
ekonomi politikiler ve hem de sosyalistler tarafndan hl olaanst
bir ba devrimci olarak nitelendiriliyordu. Daha sonralar, onun, devrime
ihaneti konusunda kopartlan yaygaralara hi bir zaman katlmam
olmamn nedeni budur. Daha bandan beri, kendisi tarafndan olduu
kadar bakalarnca da yanl anlalm bir kii olarak, haksz umutlar
gerekletirmemi olmas, kendi hatas deildir.
Quest-ce que la proprit?e kyasla, Bay Proudhonun sunu
yntemlerindeki kusurlar Philosophie de la misrede ok daha fazladr.
slup, ou kez, Franszlarn da dedii gibi, ampouledir.** Bay
Proudhonun Galli kavray zekas kendisini baarszla uratt her
keresinde, szmona Alman felsefesine ait olmas gereken gsterili
speklatif dil hemen sahnede boy gsteriveriyor. Hi bir zaman iin
yceltici olmayan o kendi kendini reklam edici, kendi kendini yceltici, kasntl ton, ve zellikle bilim konusundaki bo szler ve bunlarn
yapmackl tehiri, insann kulan trmalayp duruyor. lk yaptnda
parldayan o iten scaklk yerine, burada baz pasajlar gzel szlerle
sistematik bir geici scakla brndrlm. Bir de buna, kendi orijinal
dncesinden tr duyduu ilkel gururu oktan krlm bulunan, ve
imdi bilimin bir parvenu su*** [sayfa 33] olarak kendisini aslnda olmad
ve sahip bulunmad eylerle desteklemek gereini duyan, kendi
kendisini eitmi kiinin bereketsiz naho bilgiliini ekleyiniz. Sonra,
bir de, Dunoyer (bir Hkmet Danman, ki yleydi) gibi bir adama
yaltaklanrken, proletaryaya kar taknd gereki tavrndan tr sayg
duyulmas gereken Cabet gibi bir adama ne zekice, ne esaslca ve
hatta ne de hakl olarak edepsizce ve kaba bir biimde saldran kkburjuva zihniyeti. Bu Dunoyerin btn nemi de, o yazm olduu kaln, dayanlmaz lde skc cilt boyunca15, Helvetius tarafndan On
veitt que les malheureux soient parfaits (bahtszlardan kusursuz olmalar beklenir) diye tanmlanan banazl telkin etmekte gstermi
olduu gln gayretten gelmektedir.
* l.c., s. 119-120. [Marx'n notu.] [Bkz: Felsefenin Sefaleti, s. 131-132. -Ed.]
** Abartmaldr. -.
*** Sonradan grme. -.
26

Seme Yaptlar II
ubat Devrimini,16 daha birka hafta nce devrimler ann

ilelebet sona ermi olduunu tartma. gtrmez bir biimde tantlanm
olan Proudhon iin kukusuz ok uygunsuz bir zamanda geldi. Ulusal
Mecliste yapt k, varolan koullar anlamakta pek baarl olmamakla
birlikte, gene de her trl vgye deerdi.17 Haziran ayaklanmasnn18
ardndan byle bir k yapmak byk cesaret isteyen bir iti. Ayrca
bu, Bay Thiersn Proudhonun nerilerine kar kan ve daha sonra
zel bir yayn olarak da baslan konumasyla,19 Fransz burjuvazisinin
dnsel dayanaklarnn ne denli ocuka bir kafa yaps zerine
oturtulmu olduunu btn Avrupaya tantlamas gibi mutlu bir sonu
da vermiti. Gerekten de, Proudhon, Bay Thiers ile kyaslandnda,
tufan-ncesi dev bir heykel boyutuna ulamt.
Proudhonun buluu olan Credit gratuit* ve buna dayandrlm
olan halk bankas (banque du peuple), onun son ekonomik icraatlar
oldu. Proudhonun dncesinin teorik temellerinin burjuva ekonomi
politiin ilk elerinin, yani metalar ile para arasndaki ilikinin yanl
anlalmasnda doduunun, oysa gerek styapnn ok daha eski ve
ok daha gelitirilmi dncelerin bir kopyasndan ibaret bulunduunun
kantn Zur Kritik der Politischen konomie, Heft 1, Berlin 1859 (s. 5964)** adl kitabmda bulmak [sayfa 34] mmkndr. Belirli ekonomik ve
politik koullar altnda, kredi sisteminin, 18. yzyln balarnda ve sonra
gene 19. yzyln balarnda, ngilterede, bir snfn zenginliinin bir
baka snfa aktarlmasna hizmet etmi olmas gibi, ii snfnn kurtuluunun hzlandrlmasna da hizmet edebilecei hi bir kukuya yer
brakmayacak kadar aktr. Ama faiz getiren sermayeyi sermayenin temel biimi olarak grmek; kredi sisteminin faizi ortadan kaldrma iddias
tayan zel bir biimde kullanlmasn, toplumu deitirmenin temeli
yapmay istemek, batan aaya bir kk-burjuva kuruntusudur. Gerekten de, bu kuruntu, biraz daha eklemeler yaplsa, 17. yzyl ngiliz
kk-burjuvazisinin ekonomik szcleri arasnda zaten mevcuttu.
Proudhonun faiz getiren sermaye konusunda Bastiat (1850) ile giritii
polemik,20 Philosophie de la misreden ok daha dk bir dzeydedir.
Bastiatya bile yenilmeyi baaran Proudhon, hasm darbelerini canalc
yerlere yneltince, gln bir biimde yaygaray basyor.
Birka yl nce Proudhon Lausanne hkmetinin tevikiyle
sanrm Vergilendirme stne bir dl makalesi yazd. Bu makaleyle
son deha parlts da snd gitti, geriye petit-bourgeois tout purdan***
baka bir ey kalmad.
Proudhonun politik ve felsefi yazlarna gelince, bunlarn hepsi
de ekonomik yazlarnda bulunan ayn eliik ikili nitelii gsteriyorlar.
Ayrca bunlarn deeri Fransann dna tamamtr. Bununla birlikte,
* Bedava kredi. -.
** Bkz: Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 90-l15. -Ed.
*** Katksz kk-burjuvadan. -.

Seme Yaptlar II
27
Fransz sosyalistlerinin, 18. yzyl burjuva volterciliinden ve 19. yzyl

Alman tanrtanmazclndan ne denli stn olduklarn kendi dincilikleriyle gstermenin arzulanr bir ey olduunu dndkleri bir sra,
Proudhonun, dine, kiliseye vb. ynelttii saldrlar, kendi lkesi iin byk deer tar. Byk Peter, Rus barbarln nasl barbarlkla altettiyse,
Proudhon da Fransz lafazanln lafla altetmek iin elinden geleni yapt.
Louis Bonapartea kur yapt ve gerekte onu Fransz iilere
ho gstermeye urat Coup detat* konusundaki yapt, ve arn daha byk bir ne kavumas iin bir kreten siniklii gstererek Polonyaya kar yazd son [sayfa 35] yapt,21 yalnzca kt deil, baya rnler
olarak da tanmlanmaldrlar; ama kk-burjuva bak asna tekabl
eden bir bayalk.
Proudhon sk sk Rousseau ile kyaslanmtr. Bundan daha hatal
bir ey olamazd. Proudhon daha ok Nic[olas] Linguetye benzer; sras
gelmiken syleyelim, yazm olduu Thoire des loix civiles ok parlak
bir kitaptr.
Proudhonun diyalektie doal bir eilimi vard. Ama bilimsel diyalektii hi bir zaman gerekten kavrayamad iin, hi bir zaman
safsatann tesine geemedi. Aslnda bu, onun kk-burjuva bak
asnn kopmaz bir parasdr. Tarihi Raumer gibi, kk-burjuva da,
bir yandan ve br yandan meydana gelir. Ekonomik karlar ve
bundan tr de politikas, bilim, din ve sanat grleri hep byledir.
Ahlak da byledir, her eyi byledir. O, yaayan bir, elikidir. Buna ek
olarak, eer bir de Proudhon gibi yetenekli bir kimseyse, ok gemeden
kendi elikilerini kullanmay renecek ve iinde bulunulan koullara
gre bunlar gze arpc, gsterili, bazan rezilane ve bazan da parlak
paradokslar biiminde gelitirecektir. Bilimde arlatanlk ve politikada
uzlamaclk byle bir bak asndan ayr dnlemez. Geriye bir tek
egemen drt kalyor, iin cakas, ve btn gsterii insanlarda olduu
gibi onun iin de nemli olan tek ey, o ann baarsdr, gnlk baardr.
rnein bir Rousseauyu, varolan glerle uzlama grnmnden bile
her zaman iin ok, uzaklarda tutmu olan en basit ahlak duygusu, ite
bylece ister istemez yok olup gider.
Gelecek kuaklar, belki de, Fransz geliiminin bu son evresini,
Louis Bonaparte bu evrenin Napoleonu ve Proudhon da RousseauVoltaireiydi diyerek zetleyecektir.
Ve imdi, lmnden bunca ksa bir zaman sonra, bana bu adamn yargc olma roln yklemi olmann sorumluluunu kendi zerinize almalsnz.
Derin sayglarmla. [sayfa 36]
KARL MARX
* Hkmet darbesi. -.
28

Seme Yaptlar II
24 Ocak 1865te yazlmtr

1, 3 ve 5 ubat 1865 tarihli
Social-Demokrat, n 16, 17 ve 18de
yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
29
KARL MARKS
CRET, FYAT VE KR22
[GR]
Yurttalar,
Esas konuya girmezden nce, giri niteliinde birka gzlemde
bulunmama izin veriniz.
u anda, btn Kta zerinde, gerek bir grev salgn hkm
sryor ve her yanda, byk haykrlarla, cretlerin artrlmas isteniyor.
Bu sorun kongremizde ele alnacaktr.23 Uluslararas Birliin banda
olarak sizlerin, bu ok nemli sorun konusunda bir gre sahip olmanz
gerekir. Ben kendi hesabma, sabrnz etin bir snavdan geirmek
pahasna da olsa, konuyu derinlemesine ilemeyi dev sayyorum.
Yurtta Westonla ilgili olarak, giri niteliinde bir baka eye daha deinmeliyim. Kendisi, iiler arasnda hi de tutulmadn bildii,
ama onlarn yararna sayd grleri [sayfa 37] yalnzca nermekle
30

Seme Yaptlar II
kalmad, aka savundu da. Bylesi manevi cesaret rneklerine hepimiz

ancak byk bir sayg duymalyz. Konumamn cilasz slubuna karn,
sonunda, savnda bana temel fikir gibi grnen noktada, kendisiyle
gr birlii iinde olduumu, ama bu fikri, u andaki biimiyle, teorik
bakmdan yanl, pratik bakmdan ise tehlikeli bulduumu greceini
umarm.
Ve imdi konuma geliyorum.
I. [RETM VE CRET]
Yurtta Westonn sav, esas olarak, iki varsayma dayanyor: 1

ulusal retimin miktar deimeyen bir eydir, ya da matematikilerin
dedikleri gibi, sabit bir nicelik ya da byklktr; 2 gerek cret miktar,
yani satn alabilecei meta miktaryla llen cret, deimeyen bir
miktar, sabit bir byklktr.
Oysa, birinci iddia aka yanltr. Greceksiniz ki, retimin deeri
ve nicelii yldan yla byr, ulusal emein retici gleri oalr, ve bu
byyen retimin dolam iin gerekli para tutar da srekli olarak deiir. Yl sonu iin, ve birbirleriyle kyaslanan baka baka yllar iin geerli olan, yln her ortalama gn iin de geerlidir. Ulusal retimin
nicelii ya da bykl srekli olarak deiir. Bu, sabit bir byklk
deildir, deiken bir byklktr, ve nfustaki deimeler bir yana braklrsa, sermaye birikiminin ve emein retici gcnn durmadan deimesi nedeniyle baka trl de olamaz. uras kesinlikle dorudur ki,
eer cretlerin genel orannda ani bir ykselme olsayd, sonraki etkileri
ne olursa olsun, bu ykselme, kendiliinden, retimin miktarn hemen
deitirmeyecekti. Her eyden nce, mevcut durum ve koullardan yola kacakt. Ama eer ulusal retim, cretler ykselmezden nce sabit
olmayp, deiken idiyse, cretlerin ykselmesinden sonra da sabit deil,
deiken olmaya devam edecektir.
Ama varsayalm ki, ulusal retimin miktar deiken deil, deimez olsun. O zaman bile, dostumuz Westonn, mantki bir tmdengelim
olarak bakt ey, dayanksz basit bir iddia olarak kalrd. Elimde belirli
bir say, diyelim [sayfa 38] ki 8 says varsa, bu saynn mutlak snrlar, bu
sayy oluturan paralarn kendi greli snrlarn deitirmelerine engel
deildir. Krlar 6, cretler de 2 ise, cretler 6ya ykselebilir, krlar da
2ye debilir, gene de toplam miktar 8 olarak kalr. Bylece, retim
miktarnn sabit olmas, hi bir biimde, cret miktarnn da sabit olduunu tantlamaz. u halde, dostumuz Weston, bu sabitlii nasl tantlyor?
Sadece iddia ederek.
Ama onun iddiasn doru kabul etseydik bile, bu, ik ayr ynde
ileyecekti, oysa Weston onu yalnzca tek bir ynde iletiyor. Eer cret
miktar deimeyen bir byklkse, bu byklk ne artrlabilir, ne de
azaltlabilir. Bu durumda iilerin geici bir cret art koparmalar

Seme Yaptlar II
31
aptallksa, bu durumda, kapitalistlerin de geici bir cret dn kabul ettirmeye kalkmalar da daha az aptalca deildir. Weston dostumuz
baz durumlarda iilerin cret artlar koparabildiklerini yadsmyor,
ama cret miktar doal olarak sabit olduundan, buna bir kar-tepki
olacaktr. te yandan, o, kapitalistlerin, cretleri drebildiklerini ve
fiilen bu yolda durmadan aba harcadklarn da biliyor. cretlerin deimezlii ilkesi gereince, birinci durumda olduu kadar bu ikinci durumda da, zorunlu olarak; bir kar-tepki olmas gerekirdi. u halde iiler,
cretleri drme giriimine ya da bunun uygulamasna kar tepki
gstermekte hakl olurlard. u halde, cret artlar elde etmeye alrlarken hakldrlar, nk cretlerin indirilmesine kar her tepki, onlarn
artrlmas iin bir etkidir. Bu bakmdan, yurtta Westonn cretlerin
deimezlii ilkesine gre de, iiler, baz durumlarda, cretlerin artrlmas iin birlemeli ve mcadele etmelidirler.
Eer bu vargy reddederse, bu vargnn dayand varsaymdan
da vazgemesi gerekir. O, cretlerin miktar deimez bir byklktr
diyeceine, cretler, her ne kadar ykselemezler ve ykselmemeleri
gerekirse de, sermaye, cretleri indirmek istedii zaman, debilirler
ve dmelidirler, demeliydi. Eer kapitalist, sizden, et yerine patatesle,
buday yerine yulaf ile beslenmenizi isterse, sizin onun iradesine bir
ekonomi politik yasas gibi katlanmanz ve ona boyunemeniz gerekir.
Eer bir lkede, rnein, Birleik [sayfa 39] Devletlerde, cret oranlar
ngilterede olduundan daha yksekse, cret oranlarndaki bu farkll,
yalnz ekonomik olgularn deil, btn teki olgularn da incelenmesini
ok basitletirecek bir yntem ile, Amerikan kapitalistleri ile ngiliz
kapitalistlerinin iradeleri arasndaki farkllkla aklamalsnz.
Ama o zaman da, Amerikan kapitalistlerinin iradesi, ngiliz kapitalistlerininkinden niin farkldr? diye sorabilirdik. Ve bu soruyu yantlamak
iin, irade alannn tesine gitmemiz gerekir. Bir papaz, bana, Tanrnn
Fransadaki iradesinin ngilteredekinden farkl olduunu syleyebilir.
Eer onu bu irade ikiliini aklamas iin sktracak olursam, belki
de, ekinmeden, Fransada baka, ngilterede baka bir iradesi olmasnn Tanrnn kendi iradesi olduu yantn yerecektir. Ama, dostumuz
Weston, elbette ki, her trl uslamlamay bylesine tamamyla yadsmay
savunacak en son kimsedir.
Kapitalistin iradesi, elbette ki, mmkn olann en fazlasn almak
yolundadr. Bizim yapacamz ey, onun iradesi zerinde derin incelemeler yapmak deil, onun gcn, bu gcn, snrlarn ve bu snrlarn
niteliini incelemektir.
II. [RETM, CRET, KR]
Yurtta Westonn bize verdii konferans bir ceviz kabuuna sdrlabilir.
32

Seme Yaptlar II
Onun btn uslamlamas u sonuca varyor: Eer ii snf, kapitalist snfn, parasal cret olarak kendisine 4 ilin yerine 5 ilin vermeye
zorlayacak olursa, buna karlk kapitalist de onlara meta cinsinden 5
ilinlik deer yerine 4 ilinlik deer verecektir. i snf cret artndan
nce 4 ilin ile satn ald eye imdi 5 ilin demek zorunda kalacaktr.
Ama bu neden byledir? Neden kapitalist 5 ilin karlnda ancak 4
ilinlik bir deer verir? nk cretlerin miktar sabittir. Ama cret neden
4 ilinli meta olarak belirlenmitir de, 3, ya da 2, ya da herhangi bir baka miktar olarak belirlenmemitir? Eer cret miktarnn snr, kapitalistlerin iradesinden olduu kadar iilerin iradesinden de bamsz bir
iktisat yasas ile saptanyorsa, [sayfa 40] yurtta Weston, her eyden nce,
bu yasay ortaya koymal ve tantlamalyd. Ayrca, belirli her anda fiilen
denen cret miktarnn, daima, gerekli cret miktarna tamtamna
tekabl ettiini ve ondan hi bir zaman sapmadn tantlamalyd. te
yandan, cret miktarnn veri olan bu snr, sadece kapitalistin iradesine
ya da onun agzllnn snrlarna bal ise, bu keyfi bir snrdr. Bu
snrda zorunlu olan bir ey yoktur. Bu, kapitalistlerin iradesi ile deitirilebilir ve, dolaysyla, onlarn iradesine kar da deitirilebilir.
Yurtta Weston, teorisini rneklendirmek iin unu anlatyor: eer
bir orba tasnda belirli sayda kiilerin iecei belirli miktarda orba
varsa, kaklarn bymesi orbann miktarnda bir art getirmez. Bu
rneini biraz budalaca bulduumu belirtmeme izin versin. Bu, bana,
biraz, Menenuis Agrippann bavurduu benzetmeyi anmsatt. Romal
plebler, patrisyenlere kar mcadeleye giritiklerinde, patrisyen Agrippa,
onlara, siyasal gvdenin plebyen kol ve bacaklarn, patrisyen karnn
beslediini anlatt. Ama, Agrippa, bir adamn karnn doldurmakla baka
bir adamn organlarnn beslendiini tantlamay hi de baaramad.
Yurtta Weston ise, iilerin iinden yedikleri orba tasnn, ulusal emein btn rn ile dolu olduunu, ve onlar bu orbadan daha fazla almaktan alkoyan eyin ne orba tasnn kkl ne de iindeki orbann son derece az oluu olduunu, ama sadece, kendi kaklarnn kkl olduunu unuttu.
Kapitalist hangi hile sayesinde 5 ilin karlnda 4 ilinlik deer
verebilecek durumdadr? Satt metalarn fiyatnn ykselmesi sayesinde.
Peki yleyse, fiyatlarn ykselmesi, ya da daha genel bir ifadeyle, metalarn fiyatlarnn deimesi, metalarn fiyatlar, yalnzca kapitalistlerin
iradesine mi baldr? Yoksa, tersine, bu iradenin iin iine karmas
iin belirli baz koullar gerekli deil) midir? Yok deilse, o zaman pazar
fiyatlarnn ykselmesi ve alalmas, yani boyuna deimesi, zlmez
bir bilmece haline gelir.
Mademki, ne emein retici glerinde, ne sermayenin ve kullanlan emein niceliinde, ne de rnlerin deerinin ifadesi olan parann
deerinde kesin olarak hi bir deime [sayfa 41] meydana gelmediini,
yalnzca cret oranlarnda deime olduunu varsayyoruz, yleyse, c-

Seme Yaptlar II
33
retlerdeki bu ykselme, meta fiyatlarn nasl etkileyebildi? Sadece bu

metalara ilikin arz ve talep arasndaki iliki zerinde etki yaparak.
i snf, bir btn olarak dnldnde, gelirinin tmn
geim aralarna harcar ve harcamak zorundadr. cret oranndaki genel
bir ykseli geim aralar talebinde bir artmaya, ve dolaysyla da geim
aralarnn pazardaki fiyatlarnda bir ykselmeye yolaar. Bunlar reten
kapitalistler, cretlerdeki artn zararn, metalarnn pazar fiyatlarnn
artyla kapatacaklardr. Peki ama, geim aralar retmeyen kapitalistlere ne olur? Ve onlarn saylarnn yle pek az olduunu sanmamalsnz.
Eer ulusal rnn te-ikisinin nfusun bete-biri tarafndan tketildiini dnrseniz bir Avam Kamaras yesi, bu yaknlarda, bunun
nfusun yedide-biri olduunu syledi, ulusal rnn ne kadar byk
bir blmnn lks nesneler olarak retilmesi ya da lks nesneler karl deiilmesi gerektiini, ve geim aralarnn ne kadar byk bir
miktarnn uaklar, atlar, kediler, vb. iin arur deneyimlerimizden
biliyoruz ki, bu arur, geim aralarnn fiyatlarnn artmasyla her zaman
epey kslr edilmesi gerektiini anlarsnz.
Peki, geim aralar retmeyen kapitalistlerin durumu ne olacak?
cretlerdeki genel ykselme sonucu den kr oranlarn, kendi metalarnn fiyatlarnn ykselmesiyle kapatamazlar, nk bu metalara kar
talep artmamtr. Gelirleri azalacak ve bu azalm gelirle, fiyatlar artm
olan geim aralarnn ayn miktar iin daha fazla para demek zorunda
kalacaklardr. Ama i bununla bitmiyor. Kazanlar azald iin lks
nesnelere daha az para harcamak zorunda kalacaklar, ve bylelikle,
kendi metalarna kar olan talepte de bir azalma olacaktr. Talepteki
bu azalma sonucu, kendi metalarnn fiyatlar da decektir. u halde,
sanayiin bu dallarnda kr oran decektir, ama yalnzca cret oranndaki genel artn basit orannda deil, cretlerdeki genel artn, geim
aralarnn fiyatlarndaki artn ve lks nesnelerin fiyatlarndaki dn
bileik orannda.
Sanayiin eitli dallarna yatrlm olan sermayelerin kr oranlar
arasndaki bu fark nasl bir sonu douracaktr? [sayfa 42] Herhangi bir nedenle, retimin eitli alanlarnda ortalama kr orannda beklenmedik
bir ekilde ortaya kveren deiikliklerde her kez ne oluyorsa, gene
ayn ey olacaktr. Sermaye ve emek daha az krl dallardan daha ok
krl dallara aktarlacak ve bu aktarma sreci, sanayiin her dalnda,
arz, artm olan talep orannda artncaya, ve teki sanayi dallarnda,
arz, dm olan talep orannda dnceye kadar srecektir. Bu deiiklik bir kez gerekleti mi, genel kr oran, sanayiin eitli dallarnda
yeniden eitlenecektir. Balangta, btn bu yer deitirme, yalnzca
eitli metalarn arz ve talepleri arasndaki ilikilerdeki bir deiiklikten
ileri geldiinden, neden ortadan kalknca sonu da ortadan kalkacak
ve fiyatlar eski dzeylerine ve dengelerine dneceklerdir. cretlerin
artmas sonucu kr oranndaki d, sanayiin birka dal ile snrl
34

Seme Yaptlar II
kalaca yerde, genellemitir. Varsaymmza uygun olarak, emein

retici glerinde ve retimin toplam miktarnda hi bir deiiklik meydana gelmemi ama retimin bu belli nicelii biim deitirmitir. rnlerin daha byk bir ksm geim aralar biiminde, daha kk bir
ksm lks nesneler biiminde varolmu, ya da ayn ey demek olan,
daha kk bir ksm yabanc lkelerden gelen lks nesneler karlnda
deiilmi ve ilk biimleriyle tketilmi, ya da gene ayn ey demek
olan, yerli rnlerin daha byk bir ksm lks nesneler yerine, dardan
gelen geim aralar karlnda deiilmitir. Dolaysyla cret oranlarndaki genel ykselme, pazar fiyatlarnda bir anlk geici dzensizlikten
sonra, meta fiyatlarnda srekli herhangi bir deiiklik yapmakszn, ancak kr oranlarnda genel bir de yol aacaktr.
Bu kantlamada, btn cret artnn geim aralarna harcandn varsaydm eklinde bir itirazda bulunulacak olursa, yurtta Weston n grne en uygun varsaymda bulunduumu syleyeceim.
Eer cretlerdeki art daha nce iilerin tketimlerinde yer almayan
nesnelere harcansayd, satnalma glerindeki gerek art tantlamak
gerekli olmazd. Ama iilerin satnalma glerindeki bu art, yalnzca
onlarn cretlerinin ykselmesinin sonucu olduundan, bu artn kapitalistlerin satnalma glerindeki azalmaya tamtamna tekabl etmesi
gerekir. Dolaysyla, [sayfa 43] metalara olan toplam talep artmayacak, bu
talebi oluturan eler deiecektir. Bir yandaki talep art, te yandaki
talep azalyla dengelenecektir. Bylece, toplam talep deimez kaldndan, metalarn pazar fiyatlarnda hi bir deiiklik meydana gelemeyecektir.
Buna gre, kendinizi bir ikilemle, kar karya buluyorsunuz:
cret art ya btn tketim nesnelerine eit bir biimde harcanacaktr
ki, bu durumda, ii snf talebindeki art, kapitalist snfn talebindeki
azalmayla dengelenmek zorundadr, ya da cret art, yalnzca pazar
fiyatlar geici olarak ykselen birka nesneye harcanacaktr. O zaman
kr oranlarnn, bunun sonucu olarak, baz sanayi dallarnda dmesi,
tekilerinde ise ykselmesi arz, bir sanayi dalndaki artan talebe, ve
teki sanayi dallarnda ise azalan talebe eit hale gelinceye kadar sermaye ve emek dalmnda bir deiiklie neden olacaktr. Varsaymlardan birinde, meta fiyatlarnda deiiklik olmayacaktr. teki varsaymda
ise, metalarn deiim-deerleri, pazar fiyatlarndaki birka dalgalanmadan sonra, eski dzeylerine dneceklerdir. Her iki varsaymda da, cret
oranndaki genel ykselme, eninde sonunda, kr oranlarnda genel bir
dmeden baka bir sonu vermeyecektir.
Yurtta Weston, hayal gcnz harekete geirmek zere, sizden,
ngiliz tarm iilerinin cretlerinde 9 ilinden 18 iline kan genel bir
ykselmenin douraca. glkleri dnmenizi istedi. Geim aralarna olan talepteki muazzam art ve bunun onlarn fiyatnda yarataca
korkun ykselmeyi dnn bir! diye haykrd. Oysa hepiniz biliyor-

Seme Yaptlar II
35
sunuz ki, her ne kadar Birleik Devletlerde tarm rnlerinin fiyatlar

Birleik Krallkta olduundan daha dk ise de, her ne kadar Birleik
Devletlerde sermaye ile emek arasndaki ilikiler btnyle ngilteredekinin ayn ise de, ve her ne kadar Birleik Devletlerde, yllk retim
miktar, ngiltere ninkinden ok aa ise de, Amerikan tarm iilerinin
ortalama cretleri, ngiliz tarm iilerininkinin iki katndan daha fazladr.
yleyse dostumuz bu tehlike ann neden alyor? Dikkatimizi, nmzde duran gerek sorundan baka taraflara ekmek iin. 9 ilinden
18 iline ani bir cret art, yzde-yzlk ani bir art meydana getirecektir. [sayfa 44] Oysa bizim tarttmz ey, ngilterede genel cret orannn
birdenbire yzde-yz orannda ykselebilip ykselemeyecei deildir.
Her zel durumda o andaki koullara bal olmak ve uymak zorunda
olan bu ykselmenin bykl bizi hi ilgilendirmiyor. Aratrmak zorunda olduumuz tek ey, yzde-bir ile snrl kalsa bile, cret oranndaki
genel bir artn etkisinin ne olacadr.
Dostumuz Westonn uydurduu yzde-yzlk ykselii bir yana
brakp, dikkatinizi, ngilterede 1849dan 1859a kadar yer alan gerek
cret artna ekmek istiyorum.
1848de yrrle giren Onsaat, ya da daha dorusu Onbuuksaat Yasasn5 hepiniz bilirsiniz. Bu, tank olduumuz en byk iktisadi
deiikliklerden biri olmutur. Bu, birka yerel sanayi dalna deil, ngilterenin dnya pazarlarndaki stnln salayan balca sanayi
dallarna kabul ettirilen ani bir cret art olmutur. Bu, zellikle elverisiz
koullarda bir cret ykselmesi olmutur. Doktor Ure, Profesr Senior
ve burjuvazinin btn teki resmi iktisat szcleri, bunun ngiliz sanayii
iin lm an demek olduunu ve sylemek zorundaym ki, dostumuz
Westondan ok daha salam bir biimde tantladlar. Basit bir cret
artnn deil, ama kullanlan emek miktarnda bir azalmann dourduu
ve bu azalmaya dayanan bir cret artnn szkonusu olduunu tantladlar. Kapitalistlerin elinden alnmak istenen onikinci saatin, tam da kapitalistlerin krlarn onunla saladklar saat olduunu iddia ettiler. Sermaye birikiminin azalaca, fiyatlarn artaca, pazarlarn kaybedilecei,
retimin decei, ve bunun kanlmaz sonucu olarak, cretlerin azalaca ve sonunda da ykmn gelecei tehdidini savurdular. Aslnda, Robespierrein Azami Yasalarnn24 bunun yannda ocuk oyunca olduunu
sylyorlard ve bir bakma haklar da vard. Peki, sonu ne oldu? gnnn azalmasna karn, fabrika iilerinin parasal cretlerinde bir
ykselme, fabrikalarda alan iilerin saylarnda nemli bir art, rnlerinin fiyatlarnda kesintisiz bir d, emeklerinin retici gcnde alacak bir gelime, rettikleri metalarn pazarlarnda duyulmadk srekli
bir genileme. Manchesterde, 1860 ylnda, Bilimleri lerletme Derneinde, Bay Newmann kendisinin, Doktor Uren, [sayfa 45] Seniorun ve iktisat
biliminin btn teki resmi szclerinin yanlm olduklarn ve oysa
halkn igdsnn doruluunun aa ktn kabul ettiini bizzat
36

Seme Yaptlar II
duydum. Bay W. Newmandan25 szediyorum Profesr Francis Newmandan deil, nk W. Newman, Bay Thomas Tooken History of
Prices adl yaptnn, fiyatlarn tarihini 1793ten 1856ya kadar adm adm
izleyen bu grkemli yaptn alma orta ve yaymcs olarak ekonomi
biliminde byk bir yer tutmaktadr. Dostumuz Westonn sabit cret
miktar, sabit retim miktar, emein sabit retici g dzeyi, kapitalistlerin sabit ve kalc iradesi yolundaki sabit fikirleri ve btn teki sabitlikleri ve kesinlikleri doru olsayd, Profesr Seniorun uursuz onsezileri doru kar, ignnde genel bir ksaltmay, ii snfnn kurtuluu
yolundaki bu ilk hazrlk admn daha 1815te ilan etmi olan26 ve genel
nyarglar karsnda bunu New Lanarktaki dokuma fabrikasnda kendi
bana fiilen balatan Robert Owen haksz km olurdu.
ngilterede, Onsaat Yasasnn kabul edildii ve bunun sonucu
olarak cretlerde bir art meydana geldii dnemde, burada sralanamayacak olan nedenlerden tr, tarm iilerinin cretlerinde genel bir
ykselme oldu.
Her ne. kadar imdi syleyeceklerim iin ok gerekli deilse de,
yanl anlamamanz iin, burada, giri niteliinde birka uyarda bulunmak istiyorum.
Haftalk creti 2 ilin olan bir adamn creti 4 iline kartlsayd,
cret oran yzde-yz ykselmi olurdu. Haftada 4 ilinlik bu fiili cret
miktar hl ok dk, geindirmeyen bir cret olarak kalyor olsa bile, cret oranndaki ykselme olarak ifade edildiinde ok aheser bir
ey olarak grnecektir. Demek ki, cret oranndaki etkileyici yzdelere
aldanmamalsnz. Her zaman, ilk miktar neydi? diye sormanz gerekir.
Ayrca u da aktr ki, eer 10 iinin herbiri haftada 2er ilin, 5
iinin herbiri 5er ilin ve bir baka 5 iinin herbiri de 11er ilin alyorlarsa, bu 20 kiinin hepsi birden haftada 100 ilin ya da 5 sterlin*
alacaklardr. Haftalk cretlerin toplam tutar diyelim %20 artsa, 5 sterlin
6 sterline [sayfa 46] kar. Ortalama olarak alndnda, genel cret orannn
%20 artt sylenebilir, oysa, aslnda, on kiinin cretleri ayn kalm,
be kiininki yalnzca 5 ilinden 6 iline km, teki be kiininki ise
55 ilinden 70 iline kmtr. ilerin yarsnn durumunda hi bir dzelme olmam, drtte-birinin durumlarnda gzle grlmeyecek bir
iyileme olmu ve ancak drtte-biri bu arttan gerek bir kazan salamlardr. Bununla birlikte, ortalama olarak hesaplandnda, bu yirmi
kiinin cretleri %20 artm olacak, ve onlar altran toplam sermaye
ve bunlarn rettikleri metalarn fiyatlar szkonusu olduu kadaryla,
durum, bunlarn hepsi bu ortalama cret artndan sanki eit bir pay
almlar gibi grnecektir. Tarm iilerinin durumunda ise, ngilterenin
ve skoyann eitli kontluklarndaki standart cretler ok deiik
* imdi artk 100delik sisteme gemi olari ngiliz para sisteminde, eskiden 12 peni 1 ilin,
ve 20 ilin de 1 sterlin ediyordu. -.

Seme Yaptlar II
37
olduundan, art bunlar ok eitsiz bir biimde etkilemektedir.

Son olarak, cretlerde art olan dnemlerde, Rus Savann27 yol
at yeni vergiler gibi, tarm iilerinin konutlarnn nemli bir blmnn yklmas28 vb. gibi, bu art gtrc etkiler de grlebilmitir.
Btn bu ihtiyat kaytlarn koyduktan sonra, imdi, 1849dan
1859a kadar, Byk Britanyada, tarm iilerinin ortalama cret oranlarnda yaklak %40lk bir ykselme olduunu sylyorum. Bu iddiama
dayanak olarak geni ayrntlar verebilirdim, ama buradaki amacm bakmndan mteveffa Bay John C. Mortonn, 1860 ylnda, The Forces
Used in Agriculture konusunda, Londra Sanat Derneine29 sunduu ok
zenli eletirel bildiriye bavurmanz salk vermenin yeterli olacan
dnyorum. Bay Morton, bu almasnda, oniki sko ve otuzbe ngiliz kontluunda yaayan yz kadar iftiden toplanm faturalardan
ve teki belgelerden derledii verileri sunuyor.
Dostumuz Westonn grne gre, ve fabrika iilerinin
cretlerinde ayn anda meydana gelen art gznnde tutulduunda,
1849 ve 1859 yllar arasnda tarm rnleri fiyatlarnda ok byk bir
art olmalyd. Oysa ne oldu? Rus Savana, 1854ten 1856ya kadar birbirini izleyen kt rn yllarna karn, ngilterenin balca tarm rn
budayn ortalama fiyat, 1838-1848deki quarter* bana [sayfa 47] yaklak
3 sterlinden, 1849-1859da quarter bana yaklak 2 sterlin 10 iline
dt. Bu, tarm iilerinin cretlerindeki ortalama %40lk ykselmeyle
ayn anda, buday fiyatnda %16dan fazla bir dme demektir. Ayn
dnem iinde, bu dnemin sonunu balangc ile, yani 1859u 1849 ile
karlatracak olursak, kaytl yoksullarn says 934.419dan 860.470e
dmtr, bu da 73.949 luk bir fark demektir; bunun ok kk ve
sonraki yllarda yeniden ortadan kaybolan bir azalma olduunu kabul
ederim, ama gene de bir azalmadr. Denilebilir ki, Tahl Yasalarnn30
yrrlkten kaldrlmas sonucu, yabanc tahl ithali, 1838-1848 dnemine
oranla, 1849 ve 1859 arasnda iki katna kmtr. Peki ama, bu ne
demektir? Yurtta Westonn grne gre, ister iten, ister dtan geliyor
olsun, talep artnn sonucu hep ayn olacandan, d pazarlar zerindeki bu ani, byk ve durmadan artan talebin tarmsal rn fiyatlarn
orada korkun bir dzeye karmas gerekirdi. Oysa gerekte ne oldu?
Birka kt rn yl bir yana, tahl fiyatlarnn ykc bir biimde d,
btn bu dnem boyunca, Fransadaki srekli yaknmalara konu oldu.
Amerikallar, birok kez, fazla rnlerini yakmak zorunda kaldlar; ve
Rusya Bay Urquarta inanmak gerekirse, Birleik Devletlerdeki i sava
krklemitir, nk, Rusyann Avrupa pazarlarna tarm rnleri ihracat
Amerikan rekabetiyle felce uramtr.
Soyut biimine indirgendiinde, yurtta Westonn savlar u sonuca varacaktr. Btn talep artlar, belli bir rettim miktar temeli ze* ngiliz sv ls; 2,90 hektolitreye karlktr. -.
38

Seme Yaptlar II
rinde yer alr. Bu bakmdan, talep art, hi bir zaman talep edilen mallarn arzn artramaz yalnzca para olarak fiyatlarn ykseltebilir. Oysa
en yaln bir gzlem bile gsterir ki, talep art, baz durumlarda, metalarn
pazar fiyatlarnda hi bir deiiklik meydana getirmedii gibi, baz baka
durumlarda da, pazar fiyatlarnda arzdaki bir art izleyen ve sonra
fiyatlarn nceki dzeylerine, pek ok halde de balangtaki dzeylerinin altna dmesine yolaan geici bir fiyat ykselmesine neden olur.
Talep art, ister cret ykseliinin, ister bambaka bir nedenin [sayfa 48]
ii olsun, bu, sorunun koullarnda hi bir ey deitirmez. Yurtta Westonn bak asna gre, bu genel olguyu aklamak, olaand durumlarda meydana gelen cret art olgusunu aklamak kadar g bir
eydi. u halde onun savnn bizim ele aldmz konuyla hi bir balants
yoktur. Bu yalnzca, onun, bir talep artnn sonu olarak pazar fiyatlarnda bir art yarataca yerde, arz art yaratmas yasalarn hesaba
katmakta iine dt kafa karkln gsteriyor.
III. [CRET VE PARA DOLAIMI]
Tartmalarn ikinci gnnde, dostumuz Weston, eski iddialarn

yeni klklara soktu. Dedi ki: Parasal cretlerdeki genel ykseliin sonucu
olarak, ayn cretleri demek iin daha fazla para gerekecektir. Dolamdaki para miktar sabit olduundan, bu sabit para miktaryla artm
olan parasal cretleri nasl dersiniz? Glk, balangta, iile-rin parasal cretlerinin ykselmi olmasna karn, kendilerine den metalarn
niceliinin sabit oluundan ileri geliyordu; imdi ise, metalarn sabit niceliine karn, parasal cretlerin artm olmasndan ileri geliyor. Elbette
ki, ilk dogmay kaldrp atarsanz, bunun dourduu glkler de ayn
biimde ortadan kalkacaklardr.
Bununla birlikte, bu para dolam sorununun, burada ilediimiz
konu ile kesin olarak hi bir iliiinin olmadn gstereceim.
deme mekanizmas, sizin lkenizde, Avrupann baka herhangi
bir lkesinde olduundan ok daha yetkindir. Banka sisteminizin
genilii ve younluu sayesinde, ayn deerler toplamnn dolamn
salamak iin ve eit ya da daha yksek sayda ilemin yrtlmesi
iin ok daha az bir paraya gerek vardr. rnein, cretler szkonusu
olduu kadaryla, ngiliz fabrika iisi, cretini, bakkala haftalk olarak
der, o da bu paray her hafta bankaya koyar, banka ise, haftadan haftaya bunu fabrikatre geri verir, o da yeniden iilerin cretlerini der
ve bu bylece srp gider. Bu yolla, bir iinin yllk creti, diyelim ki 52
sterlin, her hafta ayn emberi dnp dolaan bir tek sovereign* ile [sayfa
49] denebilir. Bu mekanizma ngilterede bile, skoyadaki kadar kusursuz deildir, ve her yerde ayn yetkinlie ulamamtr. Bunun iindir ki,
* ngiliz altn liras. -.

Seme Yaptlar II
39
rnein, baz tarm blgelerinde, belirgin bir biimde snai zellik gsteren blgelere oranla, ok daha kk bir deerler miktarnn dolamn
salamak iin ok daha fazla paraya gerek vardr.
Kanaln teki yakasnda ise, parasal cretlerin ngilteredeki
cretlerden ok daha dk olduunu, buna karlk, Almanya, talya,
svire ve Fransada cretlerin dolamnn ok daha byk para miktarlar araclyla yapldn greceksiniz. Ayn sovereign, bankalarn eline
bu kadar abuk gemez ve gene kapitaliste bu kadar abuk geri dnmez. Onun iin, 52 sterlinin yllk dolam iin, 1 sovereign yerine 25
sterlin tutarndaki yllk cretlerin dolamn salamak iin, belki de 3
sovereign gereklidir. Kta lkelerini ngiltere ile karlatracak olursanz,
hemen greceksiniz ki, dk parasal cretler, dolamlar iin, bazan,
yksek parasal cretlerden ok daha byk miktarda paraya gereksinme
gsterirler, ve bu, gerekte, konumuzun tamamen dnda teknik bir
sorundur.
Bildiim en iyi hesaplara gre, bu lkenin ii snfnn yllk geliri
250 milyon sterlin olarak tahmin edilebilir. Bu muazzam tutar, yaklak
3 milyon sterlin araclyla dolar. cretlerde %50lik bir ykselme olduunu varsayalm. O zaman, dolamdaki 3 milyon yerine 4 milyon
gerekli olacaktr. iler gnlk harcamalarnn ok byk bir ksmn
gm ve bakr cinsinden, yani altn karsndaki greli deerleri, tahvil
edilmez kat para gibi, yasa ile keyfi olarak saptanan sikkeler cinsinden
dediklerinden, parasal cretlerdeki %50lik art, en kt durumda
bile, diyelim 1 milyon tutarnda ek bir sovereign dolamn gerektirecektir. ngiltere Bankasnn ya da zel bankalarn mahzenlerinde kle ya
da madeni para biiminde u anda hareketsiz duran bir milyon daha
dolama girecektir. Ama bu milyonun fazladan para olarak baslmasnn
ve fazladan ypranmasnn douraca en ufak harcamadan bile kanlabilirdi ve, eer bu ek para gereksinmesinin douraca herhangi bir sknt olsayd, [sayfa 50] gerekten de, kanlrd. Hepiniz biliyorsunuz ki,
bu lkede, dolamda olan para iki byk gruba ayrlr. ok eitli
banknotlardan oluan bir grup, toptanclar arasndaki ilemlerde ve tketicilerle toptanclar arasndaki byk demelerde kullanlr, oysa teki
dolam arac tr, yani madeni para sikkeleri perakende ticarette dolar. Her ne kadar birbirinden bambaka iseler de, bu iki dolam arac
tr, birbirlerine karrlar. Bylece, altn sikke, 5 sterlinin altnda kalan
btn ksrat iin, byk demelerde bile, byk apta dolama girer.
Eer hemen yarn 4 sterlinlik, ya da 2 sterlinlik kat paralar kartlacak
olsa, dolamn bu kanallarn doldurmakta olan altn hemen geri ekilir
ve parasal cretlerdeki artn dourduu gereksinmenin kendisini
hissettirdii kanallara ynelirdi. Bylece, %50lik cret artnn zorunlu
kld ek bir milyon, fazladan tek bir sovereign eklenmeksizin elde
edilmi olurdu. Olduka uzun bir sre Lancashireda yapld gibi, ayn
sonu tek bir banknot ilavesi olmakszn senet dolamnn artrlmasyla
40

Seme Yaptlar II
da elde edilebilirdi.
Yurtta Westonn tarm iilerinin cretleri iin ngrd gibi,
cret oranlarnda rnein %1001k bir genel art geim aralarnn
fiyatlarnda byk bir ykselmeye neden olsayd ve, kendi grne
gre, bu durum karlanamayacak ek bir para gerektirseydi, o zaman,
cretlerde genel bir dmenin de, ayn lekte, ama ters ynde, ayn
sonucu yaratmas gerekirdi. Oysa hepiniz biliyorsunuz ki, pamuklu
sanayii iin en elverili yllar, 1858 ve 1860 yllar olmutur, zelikle 1860
ylnn ticaret tarihinde bir benzeri daha yoktur, ve ayn dnemde teki
sanayi dallar da byk bir refaha erimilerdir. Pamuklu dokuma
iilerinin ve bu sanayie bal btn teki iilerin cretleri, 1860 ylnda,
daha nce grlmedik bir dzeye ykselmitir. Amerikan bunalmnn
kagelmesiyle btn bu cretler, birdenbire eski tutarlarnn yaklak
drtte-birine indiler. Bu, %300lk bir ykselmenin tersi demektir.
cretler, 5ten 20ye ktklarnda %300 ykseldiler diyoruz, 20den 5e
dtklerinde ise %75 azaldlar diyoruz; ama bir durumdaki ykselme
ile teki durumdaki dmenin tutar ayndr, yani 15 ilindir. Demek ki
bu, cret oranlarnda benzeri olmayan ani bir [sayfa 51] deiiklikti ve, ayn zamanda, yalnz pamuklu sanayiinde alan iileri deil, ama bu
sanayie dolayl bir biimde baml olan iileri de sayarsak, tarm iilerinin saysnn yarsndan fazla iiyi kapsyordu. Bu durumda budayn
fiyat dt m? Hayr, 1858-1860 arasndaki yl boyunca yllk ortalama
quarter bana 47 ilin 8 peni olan fiyat, 1861-1863 arasndaki yl iin
ylda ortalama quarter bana 55 ilin 10 peni oldu. deme aralarna
gelince, 1860taki 3.378.102 sterline karlk 1861de 8.673.232 sterlin
vard, yani 1861de 1860takinden 5.295.130 sterlin daha fazla para basld.
Banknot dolamnn 1861 ylnda 1860takinden 1.319.000 sterlin daha
az olduu dorudur. Bunu karalm. Gene de, 1861 yl iin, elverili bir
yl olan 1860a oranla, geriye 3.976.130 sterline varan, yani yuvarlak
hesap 4 milyona varan bir deme aralar fazlal kalyor; ama ngiltere
Bankasnn altn rezervi, ayn zamanda, ayn oranda olmasa bile, hi
deilse hemen hemen eit oranda dmt.
1862 yln 1842 ile karlatrnz. Dolamdaki metalarn deer ve
miktarndaki korkun art bir yana braklrsa, 1862de ngiltere ve
Gallerdeki demiryollar iin yalnzca olaan hisse senedi, tahvil, vb.
ilemlerine denen sermaye tutar 320.000.000 sterlini buluyordu, ki bu
tutar, 1842de, masal gibi gelirdi insana. Ama bununla birlikte, dolamdaki deme aralarnn tm toplam, 1862 ile 1842de aa-yukar ayn
idi. Yalnz metalarda deil, ama btn para ilemlerindeki muazzam
deer artna karlk, deme aralarnn devaml azalmasna doru
genel bir eilim bulunduunu greceksiniz. Dostumuz Westonn grne gre, bu, zm olmayan bir bilmecedir.
Sorunun biraz daha derinine inseydi, cretler bir yana braklrsa,
hatta cretlerin sabit kaldklarn kabul ederek, dolama sokulacak

Seme Yaptlar II
41
metalarn deer ve miktarnn ve, genel olarak, hesap kapatacak para.

ilemleri tutarnn her gn deitiini; dolama srlen kat paralar
tutarnn her gn deitiini; herhangi bir para kullanlmakszn, senetler,
ekler, ak hesaplar, kliring bankalar araclyla gerekletirilen demeler tutarnn her gn deitiini; madeni paraya gereksinme duyulduu
lde, dolamdaki para sikkeleri ile banka mahzenlerindeki sikke ve
altn rezervleri arasndaki [sayfa 52] orann her gn deitiini; ulusal dolamda kullanlan para olarak baslmam kle altn tutar ile uluslararas
dolam iin dar gnderilen altn tutarnn her gn deitiini grrd.
Ve deme aralarnn sabitlii gibi bir dogmann, her gnk olgularla
badamayan korkun bir yanlg olduunu grrd. Para dolamna
ilikin yasalar konusundaki yanl anlayn cretlerin ykseltilmesine
kar bir kant olarak kullanaca yerde, deme aralarnn kendilerini
durmadan deien koullara uyarlamalarn salayan yasalar aratrrd.
IV. [ARZ VE TALEP]
Dostumuz Weston, repetito est mater studiorum, yani yineleme

incelemenin anasdr biimindeki Latin ataszn kabul ediyor; bunun
iindir ki, ilk dogmasn, yani cretlerin ykseltilmesi nedeniyle dolam
aralarnn kstlanmasnn sermayede bir azalmaya yolaaca vb. dogmasn yeni bir biim iersinde yineledi. Onun para dolamna olan
tutkunluunu daha nce ele alm olduumdan, para dolamndaki
hayali olaslklardan ileri geldiini sand hayali sonular zerinde durmay tamamen yersiz buluyorum. Bu bakmdan, o kadar deiik biimler altnda tekrar tekrar ortaya kard, ama gene de hep ayn kalan
dogmasn, derhal en yaln teorik biimine indirgeyeceim.
Bir tek gzlem, onun ele ald konuyu nasl da eletiri zihniyetinden yoksun olarak ilediini btn aklyla gsterir. O, cretlerin
artmasna ya da bundan doan yksek cretlere kar kyor. yleyse
ona soruyorum: Yksek cret nedir, dk cret nedir? Neden, rnein
haftada 5 ilin dk bir cret, haftada 20 ilin ise yksek bir cret saylr? Eer 5, 20ye kyasla dkse, 20, 200e kyasla daha da dktr.
Eer bir kimse termometre zerine bir konferans veriyorsa ve ie dk
dereceler ve yksek dereceler zerine nutuk atmakla balyorsa, hi
bir ey retmeyecektir. Her eyden nce, bana, suyun donma derecesinin ve kaynama derecesinin nasl belirlendiini aklamas, ve bu
standart noktalarn nasl termometre tccarlarnn ya da yapmclarnn
kaprisleri ile deil de, doa yasalaryla saptandn [sayfa 53] tantlamas
gerekir. Oysa, cretler ve krlara ilikin olarak, yurtta Weston, bu standart noktalar ekonomik yasalardan karmay ihmal etmekle kalmam,
bunlar aramak zorunluluunu bile duymamtr. Halk dilindeki dk
ve yksek terimlerini, sabit bir anlama sahiplermi gibi benimsemekle
yetinmitir, oysa cretlerin ancak onlarn byklklerini lmeye yarayan
42

Seme Yaptlar II
bir standarda gre yksek ya da dk olduklarnn sylenebilecei

aktr.
Neden belirli bir nicelikteki emek karlnda belirli bir miktar
para dendiini bana syleyemeyecektir. Eer bana, Bu, arz ve talep
yasasnca dzenlenmitir diye yant verecek olursa, ona, her eyden
nce, bizzat arz ve talebin hangi yasaya gre dzenlendiini sormam
gerekir. Ve byle bir karlk, onu hemen tartma d brakrd. Emek
arz ile talebi arasndaki ilikiler srekli olarak deiir, ve bu deiikliklerle
birlikte emein pazardaki fiyatlar da deiir. Eer talep arz aarsa, cretler ykselir; eer arz talebi aarsa, cretler der; baz durumlarda,
arz ve talebin gerek durumunu, rnein grevle ya da baka bir yntemle
snamak zorunlu olsa bile, bu byledir. Eer arz ve talebi cretleri ayarlayan bir yasa olarak kabul ederseniz, cretlerin ykselmesine kar
atp tutmak ocuka olduu kadar bouna da olurdu, nk, bavurduunuz bu yce yasaya gre, cretlerin dnemsel olarak ykselmesi,
dnemsel olarak dmesi kadar zorunlu ve merudur. Ama eer arz ve
talebi cretleri dzenleyen bir yasa saymazsanz, o zaman size bir kez
daha Neden belirli bir nicelikteki emek karlnda belirli bir miktar
para denir? sorusunu sorarm.
Ama sorunu daha geni bir bak asndan inceleyelim. Eer
emein ya da baka herhangi bir metan deerinin, son tahlilde, arz ve
talep tarafndan belirlendiini varsaydnz, tam bir yanlg iinde olurdunuz. Arz ve talep, pazar fiyatlarndaki geici dalgalanmalardan baka
bir eyi dzenlemez. Arz ve talep, bir metan pazar fiyatnn neden kendi deerinin stne ktn ya da altna dtn aklar, hi br zaman bu deerin kendisini deil. Varsayalm ki, arz ve talep birbirlerini
dengeliyorlar, ya da iktisatlarn dedikleri gibi, deiyorlar. Bu kart
gler eitlendikleri anda birbirlerini felce uratrlar ve u ya da bu ynde etkin [sayfa 54] olmaktan karlar. Arz ve talep eitlendii, dolaysyla etkin olmaktan kt anda, bir metan pazar fiyat kendi gerek deeri
ile, yani pazar fiyatnn onun etrafnda dalgaland standart fiyat ile akr. Bu deerin mahiyetini aratrrken, arz ve talebin pazar fiyatlar
zerindeki geici etkileri ile bir alp veremediimiz olamaz. Bu, cretler
iin olduu kadar, teki btn metalarn fiyatlar iin de geerlidir.
V. [CRET VE FYAT]
Dostumuzun btn savlar, teorik olarak, olabildiince yalnlatrldnda, bir tek dogmaya indirgenir: Metalarn fiyatlar, cretlerle belirlenir ya da dzenlenir.
Bu eskimi ve rtlm yanlgya kar pratik gzlemin tanklna bavurabilirdim. Emeklerine greli olarak yksek fiyat biilen ngiliz
fabrika iilerinin, madencilerin, tersane iilerinin vb., rnlerinin ucuzluu ile btn teki uluslar altettiklerini; oysa rnein greli olarak d-

Seme Yaptlar II
43
k fiyat biilen ngiliz tarm iisinin rettii rnnn pahall yznden, btn teki uluslarca altedildiini syleyebilirdim. Ayn lkedeki
mal eitlerini ve deiik lkelerin metalarn birer birer karlatrarak,
gerek olmaktan ok grnteki baz istisnalar bir yana, ortalama
olarak, yksek fiyat biilen emein dk fiyatl metalar rettiini, dk
fiyat biilen emein ise yksek fiyatl metalar rettiini gsterebilirdim.
Elbette ki bu, bir durumda emein yksek fiyatnn, teki durumda
emein dk fiyatnn, bu birbirine taban tabana kart sonularn,
karlkl nedenleri olduklarn tantlamazd; oysa bu, metalar fiyatlarnn,
emein fiyatlar tarafndan belirlenmediini kesenkes tantlar. Ama bu
ampirik yntemi kullanmamza hi gerek yok.
Yurtta Westonn metalar fiyatlarnn cretler tarafndan belirlendii ya da dzenlendii dogmasn ne srd belki de yadsnabilir.
Gerekten de bunu hi bir zaman byle formle etmemitir. Tersine,
kr ile rantn metalarn fiyatlarn oluturan eler arasnda bulunduklarn, nk, yalnzca iinin cretinin deil, kapitalistin krnn ve toprak
sahibinin rantnn da metalarn fiyatlar ile dendiini sylemitir. Peki
ama, onun fikrince, fiyat nasl oluur? nce [sayfa 55] cretler ile. Sonra,
fiyata kapitalist hesabna bir yzdelik ve toprak sahibi hesabna da bir
baka yzdelik eklenir. Bir metan retiminde kullanlan iilerin cretleri
10 olsun. Eer kr oran %100 ise, kapitalist denmi cretlere 10 eklerdi,
eer rant oran da cretlerin %l00 ise, bir 10 daha eklenirdi. O zaman
metan toplam fiyat 30 olacaktr. Ama, bu cinsten bir fiyat belirlemesi,
fiyatlarn cretlerle, belirlenmesinden baka bir ey olmazd. Yukardaki
rnekte, cretler 20ye ykseldiinde, metan fiyat 60a ykselecektir,
vb.. cretlerin, fiyatlar dzenledii dogmasn savunan btn modas
gemi ekonomi politik yazarlar, kr ve rant, cretlere yaplan basit
yzde ilaveleri olarak ele alarak bu dogmay tantlamaya almlardr.
Besbelli ki, bunlardan hi biri, bu yzdelerin snrlarn herhangi bir
ekonomik yasaya balayamamlardr. Tersine, krn gelenekle, alkanlkla, kapitalistin iradesi ile, ya da gene ayn derecede keyfi ve aklanamaz herhangi baka bir yntemle dzenlendiine inandklar anlalyor.
Krlarn kapitalistler arasnda rekabetle belirlendiini iddia etmelerinin
hi bir anlam yoktur. Bu rekabet, elbette ki, sanayiin eitli dallarndaki
deiik kr oranlarn eitler ya da ortalama bir dzeye indirger, ama
bu, hi bir zaman, bu dzeyin kendisini, yani genel kr orann belirleyemez.
Metalarn fiyatlarnn cretler tarafndan belirlendiini sylediimizde bundan ne anlyoruz? cret, emein fiyatna verilen bir addan
baka bir ey olmadna gre, bu, meta fiyatlarnn emek fiyat ile belirlendii anlamna gelir. Fiyat, deiim-deeri olduundan deerden
szettiim zaman daima deiim-deerini kastediyorum, yani para
olarak ifade edilen deiim-deeri olduundan, bu nerme unu demeye gelir: metalarn deeri, emein deeri ile belirlenir ya da emein
44

Seme Yaptlar II
deeri, deerlerin genel lsdr.

Peki yleyse emein deerinin kendisi nasl belirlenir? te burda
bir l noktaya ulayoruz. Elbette ki, mantkl olarak dnmeye alrsak bir l noktaya ulayoruz. Oysa bu dogmann savunucular, mantki
kayglarla kendilerini skntya sokmuyorlar. rnein, dostumuz Westona
bakn. lknce, bize, cretlerin meta fiyatlarn dzenlediklerini, ve dolaysyla cretler ykseldii zaman fiyatlarn da [sayfa 56] ykselmek zorunda
olduklarn syledi. Sonra bir yarm dn yaparak cret artlarnn bir
ie yaramayacan, nk meta fiyatlarnn da ykselmi olduklarn
ve cretlerin aslnda, karlnda harcandklar metalarn fiyatlar ile
lldklerini gstermeye alt. Bylece, ie, emek deerinin metan
deerini belirlediini sylemekle balanyor, ve metan deerinin emein
deerini belirledii iddia edilerek bitiriliyor. Bylece, ksr bir dng
iinde, hi bir sonuca ulaamadan, bir o yana, bir bu yana dnp duruluyor.
Ksacas, eer herhangi bir metan, rnein emein, budayn ya
da baka bir metan deerini, deerin genel ls ve dzenleyicisi yaparsak, gln yerini deitirmekten baka bir ey yapmadmz
aktr, nk, bir deeri baka bir deerle belirlemi oluruz ki, bu son
deerin kendisinin de belirlenmesine gerek vardr.
En soyut biimiyle ifade edildiinde, cretler metalarn fiyatlarn
belirler dogmas una varr: deer deerle belirlenir, ve aslnda bu
safsata da, deer hakknda hi bir ey bilmediimiz anlamna gelir.
Eer bu ncl kabul edersek, ekonomi politiin btn genel yasalar
salt bo laflar halini alr. Onun iin, Ricardonun en byk erdemi,
1817de yaynlanan The Principles of Political Economyde, herkesin kabul ettii ve yinelene yinelene usan veren cretler fiyatlar belirler
safsatasn tepeden trnaa ykmak oldu; o safsata ki, Adam Smith ve
onun Fransz ncelleri, aratrmalarnn gerekten bilimsel olan blmlerinde onu bolamlar, ama yaptlarnn daha yzeysel ve halka hitabeden blmlerinde yeniden ele almaktan da geri durmamlardr.
VI. [DEER VE EMEK]
Yurttalar, sorunun gerekten gelitirilmesi gereken noktasna

varm bulunuyorum. Bunu pek doyurucu bir biimde yapacama sz
veremem, nk bunu yapabilmem iin btn ekonomi politik alann
batan-baa ele almam gerekir. Ancak, Franszlarn effleurer la question*
dedikleri gibi, yalnzca bellibal noktalarna deinebilirim. [sayfa 57]
Kendi kendimize sormak zorunda olduumuz birinci soru udur:
Bir metan deeri nedir? Nasl belirlenir?
lk bakta insana yle gelebilir ki, bir metan deeri tamamyla
* Soruna yle bir deinmek. -.

Seme Yaptlar II
45
greli bir eydir ve meta baka metalarla olan ilikileri iinde dnlmedike deeri saptanamaz. Gerekte, bir metan deerinden, deiimdeerinden szettiimizde, kafamzda, bu metan, btn teki metalar
karlnda deiildii oransal nicelikler vardr. Ama o zaman yle bir
soru kar ortaya: Metalarn birbirleriyle deiildikleri bu oranlar nasl
dzenlenir?
Deneyimle biliyoruz ki, bu oranlar son derece eitlidir. Bir tek
meta, rnein buday ele alalm, bir quarter budayn, hemen hemen
snrsz derecede deiik orantlar iinde eitli metalar karlnda deiildiini grrz. Gene de, ister ipek, altn, ya da ister herhangi bir baka meta ile ifade ediliyor olsun, metan bu deeri, her zaman ayn kaldna gre, eitli mallar karlnda deiiliindeki bu farkl oranlardan
ayr ve bamsz olmas gerekir. eitli metalar arasndaki bu eitli edeerlikler, bambaka bir biimde ifade edilebilmelidir. Ayrca, bir quarter buday, belli bir orana gre demir ile deiilir, ya da bir quarter budayn deeri demirin belli bir nicelii ile ifade edilir dediim zaman,
budayn deeri ve onun demir olarak edeeri herhangi bir nc
eye eittirler, bu nc ey, ne budaydr, ne de demirdir, nk
bunlar ayn bykl ayr ayr iki biim altnda ifade etmektedirler demi oluyorum. O halde, bunlardan herbiri, buday kadar demir de, birbirlerinden bamsz olarak, onlarn ortak lsn meydana getiren o
nc eye indirgenebilmelidir.
Bu noktay aydnlatmak iin ok basit bir geometri rneine
bavuracam. ok deiik biim ve byklkteki genlerin alanlarn
karlatrdmz zaman, ya da genleri drtgenlerle ya da baka doru
izgili bir ekil ile karlatrdmz zaman ne yapyoruz? Herhangi bir
genin alann, grlebilen biiminin bambaka bir ifadesine eviriyoruz. genlerin alanlarnn, doalar gerei, tabanlar ile yksekliklerinin arpmnn yansna eit olduunu bulduktan sonra, her eit genin
ya da doru [sayfa 58] izgili btn ekillerin farkl olan deerlerini birbirleriyle kyaslayabiliriz, nk bunlarn hepsi belli sayda genlere blnebilirler.
Metalarn deerleri iin de ayn yola bavurmak gerekir. Bunlarn
hepsini, yalnzca o ortak ly hangi oranda ierdiklerine gre birbirlerinden ayrdederek, hepsi iin geerli olan ortak bir ifadeye indirgeyebilmemiz gerekir.
Metalarn deiim-deerleri, bu nesnelerin toplumsal ilevlerinden
baka bir ey olmadndan ve deiim-deerlerinin metalarn doal
nitelikleri ile ortak hi bir yan bulunmadndan, ilkin unu sormalyz:
Btn metalarn ortak toplumsal tz nedir? Emektir. Bu meta retmek
iin, ona belli bir nicelikte emek uygulamak, ya da katmak gerekir.
Ama yalnz emek demiyorum, toplumsal emek diyorum. Kendi kiisel
dolaysz kullanm iin, kendisi tketmek zere bir nesne reten bir
adam, bir rn yaratr, ama bir meta yaratmaz. Kendi kendine yeten
46

Seme Yaptlar II
bir retici olarak toplumla ortak hi bir eyi yoktur. Ama bir meta retmek iin, bu adamn yalnz herhangi bir toplumsal gereksinmeyi karlayacak bir ey retmesi deil, kendi emeinin de toplum tarafndan harcanan toplam emein bir esi ya da bir paras olmas gerekir. Emeinin, toplum iindeki iblmne baml olmas gerekir. teki iblmleri olmakszn bu emek hi bir eydir, ve kendisi de teki iblmlerini
btnlemek iin gereklidir. Metalar deer olarak ele aldmzda, onlara
yalnzca gereklemi, belirlenmi, ya da isterseniz, billurlam toplumsal
emek gz ile bakarz. Bu adan metalar, birbirlerinden, ancak, daha
ok ya da daha az emek miktarn temsil etmeleri bakmndan ayrdedilirler; rnein, bir ipek mendil iin, bir kiremit iin olduundan daha
byk miktarda emek kullanlmtr. Peki ama emein miktar nasl llr? Emein srd zamana gre, emei saatle, gnle vb., lerek.
Bu ly kullanmak iin, elbette ki, btn emek cinsleri, birim olarak,
ortalama ya da basit emee indirgenir.
Demek ki, u sonuca varyoruz: bir metan, toplumsal emein
billurlamas olduu iin bir deeri vardr. Onun deerinin, greli deerinin bykl, iinde tad bu [sayfa 59] toplumsal tzn az ya da
ok oluuna, yani retimi iin zorunlu olan emein greli miktarna
baldr. Metalarn greli deerleri, demek ki, herbirinde kullanlm,
gereklemi, belirlenmi emek nicelikleri ya da toplamlar ile belirlenir.
Ayn emek zaman iinde retilebilen metalarn karlkl miktarlar eittir.
Ya da, bir metan iinde temsil edilen emek miktar, baka bir metan
iinde temsil edilen emek miktarna gre neyse, o metan deeri de
tekinin deerine gre odur.
Ama sanyorum ki, ounuz bana unu soracaksnz: metalarn
deerlerinin cretler tarafndan belirlenmesi ile, retimleri iin zorunlu
greli emek miktar ile belirlenmesi arasnda gerekten de bu kadar
byk bir fark, ya da herhangi bir fark var mdr? Bununla birlikte, bilmeniz gerekir ki, emein dl ile emein miktar birbirinden tamamyla
ayr iki eydir. rnein, bir quarter buday ile bir ons altnn iinde eit
miktarlarda emek bulunduunu varsayalm. Bu rnei alyorum, nk, deerin gerek niteliine parmak basan ilk kiilerden biri olarak
Benjanin Franklin, 1729da yaynlanan A Modest Inquiry into the Nature
and Necessity ot a Paper Curreny adn tayan ilk denemesinde bu rnekten yararlanyor. Evet, demek ki, bir quarter buday ile bir ons altnn eit deerlerde olduklarn, yani edeer olduklarn, nk ortalama
emein eit miktarlarnn billurlamas olduklarn ve bu metalarn herbirinin iinde u kadar gnlk ya da u kadar haftalk emek bulunduunu varsayyoruz. Altnn ve tahln greli deerlerini byle belirlerken,
her ne biimde olursa olsun, tarm iilerinin ve madencilerin cretleri
ile ilgileniyor muyuz? Hi de deil. Onlarn gndelik ya da haftalk emeklerinin deni tarzn ya da hatta cretli emek kullanlp kullanlmad
sorusunu tamamen belirsiz brakyoruz. cretli emek kullanlm olsayd

Seme Yaptlar II
47
bile, cretler birbirlerinden ok farkl olabilirdi. Emei bir quarter

budayn iine katlm olan ii bunun iin ancak iki bushel* buday
alrken, madende alan ii altn onsunun yarsn alyor olabilir. Ya da
cretlerin eit olduunu varsayarsak, bu cretler, onlar [sayfa 60] tarafndan
retilen metalarn deerlerinden akla gelebilecek her oranda sapma
gsterebilirler. cretler, bir quarter budayn ya da bir ons altnn yars,
te-biri, drtte-biri ya da bete-biri tutarnda olabilir. Bu cretler, elbette
ki, retilen metalarn deerlerini aamazlar, onlardan daha yksek
olamazlar, ama akla gelebilecek her oranda daha az olabilirler. cretler
rnlerin deerleri ile snrldr, ama rnlerin deerleri cretlerle snrl
deildir. Ve, her eyden nce, deerler, yani rnein altn ve budayn
greli deerleri, kullanlan emein deeri, yani cretler, hi hesaba katlmadan saptanmtr. Demek ki, metalarn deerlerinin ierlerinde bulunan emein greli miktarlar ile belirlenmesi, metalarn deerlerinin
emein deeri ile, ya da cretlerle belirlenmesi biimindeki totolojik
yntemden bambaka bir eydir. Bu nokta, incelememiz boyunca daha
da aydnlanacaktr.
Bir metan deiim-deerini hesaplarken, en son kullanlan emek
miktarna, metan hammaddesi iine daha nce katlm emek miktarn
da, onun gibi, bu emee yardmc olan aletlere, avadanlklara, makinelere ve binalara katlm emek miktarn da eklemek gerekir. rnein,
belli bir miktardaki pamuk ipliinin deeri, eirme srasnda pamukta
billurlam ve ona katlm emek miktar, daha nceden pamuun
kendisinde gereklemi olan emek miktar, kullanlan kmre, yaa
ve teki yardmc maddelere katlm emek miktar, buharl makinelerde,
masuralarda, fabrika binalarnda vb. bulunan emek miktardr. Aletler,
makineler, binalar gibi gerek anlamda i aralar denen eyler, yinelenen retim sreci boyunca, uzun ya da ksa bir sre tekrar tekrar kullanlrlar. Eer onlar da hammaddeler gibi bir anda tketilselerdi, tm
deerleri, bir anda, retimine yardmc olduklar metaya aktarlm olurdu. Ama, rnein bir masura ancak azar azar yprandndan, ortalama
mrne ve belirli bir sredeki, diyelim bir gn iindeki ortalama ypranmasna dayandrlan ortalama bir hesap yaplr; bu yolla, masuradan
bir gnde dokunan iplie ne kadar deer getii, ve dolaysyla, rnein,
bir kilo iplikte cisimlemi toplam deer miktarnn ne kadar ksmnn
masura iinde nceden gerekletirilmi emek [sayfa 61] miktarndan
geldii hesaplanr. imdiki konumuz bakmndan bu nokta zerinde
daha fazla durmamzn gerei yok.
Eer bir metan deeri, o metan retimine verilen emek miktar
tarafndan belirleniyorsa, bir ii ne kadar tembel ve beceriksiz olursa,
onun yapt metan da o kadar fazla deer tayaca, nk, o metan
yapm iin gerekli-emein daha uzun zaman alaca sanlabilir. Ama
* Yaklak 13 litre, yani 1 quartern 1/22si kadar. -.
48

Seme Yaptlar II
bu talihsiz bir hata olurdu. Anmsayacaksnz, ben, toplumsal emek

deyimini kullandm, ve bu toplumsal nitelemesi pek ok eyi ierir.
Bir metan deeri, o metan iinde tad cisimlemi ya da billurlam
emek miktar tarafndan belirlenir dediimiz zaman, belli toplumsal bir
durumda, retimin belirli ortalama toplumsal koullar iinde ve
kullanlan emekte ortalama bir yeinlik ve beceri olmak zere, o metan
retimi iin gereken emek miktarn anlyoruz. ngilterede, buharla ileyen dokuma tezgah, kolla ileyen dokuma tezgah ile rekabete giritii
zaman, belirli bir iplik miktarn bir kar pamukluya ya da beze dndrmek iin eskisinin ancak yans kadar bir emek-zaman gerekli oldu.
Zavall el tezgah dokumacs, o zaman, daha nceleri alt 9-10 saat
yerine, imdi gnde 17-18 saat alyordu. Ama bu 20 saatlik emein
rn, 10 saatlik toplumsal emek-zamanndan fazlasn, yani belirli bir
iplik miktarn dokunmu kuma haline dndrmek iin gerekli 10 saatlik
toplumsal emekten fazlasn temsil etmiyordu. Demek ki, 20 saatlik
rnnn deeri, eskiden 10 saatlik rnnn deerinden hi de daha
fazla deildi.
u halde, eer bir meta iinde cisimlemi toplumsal olarak gerekli-emek miktar o metan deiim-deerini belirliyorsa, bir metan
retimi iin gerekli olan emek miktarndaki her artma, onun deerini
artracak, ve her azalma da azaltacaktr.
Eer, szn ettiimiz metalarn retimleri iin gerekli-emek
miktarlar deimeden kalsayd, onlarn greli deerleri de deimeden
kalrd. Ama durum hi de yle deildir. Bir metan retimi iin gerekliemek miktar, kullanlan emein retici gcndeki deiikliklerle birlikte
durmadan deiir. Emein retici gc ne kadar byk olursa, belirli
bir emek-zaman ierisinde o kadar ok retim [sayfa 62] yaplr; retici
gcn bykl ne kadar azsa, ayn zaman iinde o kadar daha az
retilir. rnein, nfusun artmas sonucu daha dk verimlilikteki
topraklar ilemek zorunda kalnsa, ayn miktarda retim, ancak, daha
byk miktarda bir emek kullanm ile elde edilebilirdi ve sonu olarak
da tarm rnlerinin deeri ykselirdi. te yandan, eer modern retim
aralar ile, bir tek ipliki; bir ign iinde, eskiden ayn zaman iinde
krkla yapabildiinden binlerce kez daha fazla pamuu iplik haline
getirebiliyorsa, besbelli ki, her bir kilo pamuk eskisinden binlerce kez
daha az emek emecektir ve bundan dolay da iplik eirilmesi srasnda
her kilo pamua katlan deer eskisinden bin kez az olacaktr. pliin
deeri de bir o kadar decektir.
eitli halklarda, almada kazanlan ustalk, becerideki ve doal
enerjideki ayrlklar bir yana braklacak olursa, emein retici gleri
esas olarak unlara bal olacaktr:
1. Topran, madenlerin vb. verimlilii gibi emein doal koullarna;
2. Byk retimden, sermaye younlamasndan ve emein bir-

Seme Yaptlar II
49
lemesinden, ilerleyen iblmnden, makinelerden, gelimi yntemlerden, kimyasal ve baka doal glerin kullanlmasndan, haberleme
ve tama sayesinde zamann ve uzakln ksalmasndan, ve bilimin
doal glere egemen olmasndan ve onlar emein hizmetine koymasna yardmc olan ve emein toplumsal ya da kooperatif niteliini gelitiren btn teki icatlardan elde edilen emein toplumsal glerinin
durmadan iyilemesine. Emein retici gc ne kadar bykse, belirli
bir miktar rn iin kullanlan emek de o kadar azdr; bylece rnn
deeri de daha azdr. Emein retici gc ne kadar azsa, ayn miktar
rn iin kullanlan emek miktar da o kadar fazladr; bylece deeri
de o kadar daha byktr. Bylece, genel bir yasa olarak, unu koyabiliriz:
Metalarn deerleri, retimlerinde kullanlan emek-zaman ile
doru orantldr ve kullanlan emein retici gc ile ters orantldr.
Buraya kadar yalnz deerden szettiimizden, deerin ald zgl bir biim olan fiyat hakknda da birka sz ekleyeceim. [sayfa 63]
Kendi bana, fiyat, deerin parasal ifadesinden baka bir ey
deildir. rnein, bu lkenin btn metalarnn deerleri altn-fiyat olarak
ifade edilirler. Kta zerinde ise, esas olarak, gm-fiyat olarak ifade
edilirler. Altnn ya da gmn deeri, btn teki metalarn deerleri
gibi, elde edilmeleri iin gerekli emek miktar ile belirlenir. Ulusal retiminizin, iinde ulusal emeinizin belirli bir miktarnn billurlam bulunduu belli bir tutarn, altn ve gm satcs lkelerin iinde kendi
emeklerinin belli bir miktarnn billurlam bulunduu retimleri karlnda deiiyorsunuz. te bylece, gerekte bir trampa ile, btn metalarn deerlerini, herbirinin kendi yapmlarnda kullanlm emek
nicelikleri demek olan deerlerini altn ve gm olarak ifade etmesini
reniyorsunuz. Deerin parasal ifadesine, ya da ayn ey demek olan,
deerin fiyata evrilmesine daha yakndan bakldnda, bunun, btn
metalarn deerlerine bamsz ve trde bir biim verme ya da bu deerleri eit toplumsal emek miktarlar olarak ifade etme sreci olduunu
grrsnz. Deerin parasal bir ifadesinden baka bir ey olmad kadaryla, fiyata, Adam Smith doal fiyat, Fransz fizyokratlar ise prix
necessaire* adn verdiler.
u halde deer ile pazar fiyat arasndaki, ya da doal fiyat ile
pazar fiyat arasndaki iliki nedir? Hepiniz biliyorsunuz ki, tek tek ele
alndklarnda reticilerin retim koullar ne kadar ayr olursa olsun,
ayn trden btn metalar iin pazar fiyat ayndr. Pazar fiyat, ancak,
pazara belirli bir maldan belirli bir miktarda srmek iin ortalama retim
koullar altnda ortalama olarak gerekli toplumsal emek miktarn ifade
eder. Bu, belirli bir trden bir metan toplam miktar zerinden
hesaplanr.
* Gerekli fiyat, zorunlu fiyat. -.
50

Seme Yaptlar II
Buraya kadar, bir metan pazar fiyat, onun deeri ile akr. te
yandan, kimi kez deerin ya da doal fiyatn stne kan, kimi kez de
altna den pazar fiyatlarndaki dalgalanmalar, arz ve talebin dalgalanmalarna baldr. Pazar fiyatnn deerden gsterdii sapmalar sreklidir,
ama Adam Smithin dedii gibi: [sayfa 64]
Doal fiyat, btn metalarn fiyatlarnn durmadan oraya doru
ekildikleri merkez fiyattr. eitli durumlar, fiyatlar bazan bu noktann
ok yukarsnda tutabilirler, bazan da biraz altna drrler. Ama bu
durgunluk ve deimezlik noktasna ulamalarn nleyen engeller ne
olursa olsun, durmadan oraya doru ynelirler.31
u anda, bu noktay daha ayrntl olarak ele alamyorum. unu
sylemek yeterlidir: eer arz ve talep birbirlerini dengelerlerse, metalarn
pazar fiyatlar, onlarn doal fiyatlarna, yani herbirinin kendi retimi
iin gerekli olan emek miktarlarnca belirlenen deerlerine tekabl eder.
Ama arz ve talep srekli olarak birbirlerini dengeleme eilimi gstermek
zorundadrlar, her ne kadar bunu, bir dalgalanmann baka bir dalgalanmayla, bir artmann bir azalmayla ve bir azalmann bir artmayla giderilmesi yoluyla yaparlarsa da. Ama gndelik dalgalanmalar dikkate almak
yerine, rnein Tookeun yapt gibi, pazar fiyatlarnn hareketini daha
uzun bir dnem iinde tahlil ederseniz, greceksiniz ki, pazar fiyatlarndaki dalgalanmalar, deerden gsterdikleri sapmalar, ini ve klar
birbirlerini etkisizletirirler ve dengelerler; yle ki, imdi zerinde, durmadan gemem gereken tekellerin etkisi ve baz teki tadil edici etmenler
bir yana braklrsa, her trden metalar, ortalama olarak, kendi deerinden, yani doal fiyatlarndan satlrlar. Pazar fiyatlarndaki dalgalanmalarn
birbirlerini ne kadar bir zaman paras iinde dengeledikleri, deiik
meta trleri iin baka bakadr, nk arz talebe uyarlamak, bir tr
meta iin, tekisi iin olduundan daha kolaydr.
Demek ki, genellikle ve daha uzun dnemlerde, her trden metalar kendi deerinden satlyorlarsa, bireysel krlarn deil, eitli sanayilerin sregiden ve olaan krlarnn meta fiyatlarnn ykseltilmesinden
ya da metalarn kendi deerlerinden daha yksek bir fiyattan satlmasndan ileri geldiini varsaymak samadr. Bu gr tarznn samal,
genelletirildiinde aka ortaya kar. Bu durumda, kiinin satc olarak
durmadan kazandn, satn alc olarak durmadan yitirmesi gerekir.
Satc olmadan alc olan, ya da retici olmadan tketici olan kiiler de
vardr demek, bir eyi halletmez. Bu insanlarn reticiye dediklerini,
ilkin [sayfa 65] hi bir karl olmakszn, reticiden alm olmalar gerekir.
Eer biri sizden ilkin paranz alsa, ve sonra sizin metalarnz sizden
satn alarak paranz size geri verse, metalarnz ok pahal da satsanz,
hi bir zaman zenginlemezsiniz. Bu trden bir ilem zarar azaltabilir,
ama hi bir zaman kr etmeye yaramaz.
Demek ki, krn genel mahiyetini aklamak iin, metalarn,
ortalama olarak, gerek deerlerinden satldklar ve krlarn, metalarn

Seme Yaptlar II
51
deerlerinden, yani onlarda cisimlemi emek miktaryla orantl olarak

satlmalar olgusundan kaynakland ilkesinden yola kmak gerekir.
Eer kr bu temel zerinde aklayamazsanz, hi bir trl aklayamazsnz. Bu, ters, gnlk gzlemlerinizle elien bir eymi gibi grnr.
Yeryznn gnein evresinde dnmesi ve suyun ok yanc iki gazdan
olumas da ayn derecede ters bir eydir. eylerin yalnzca aldatc grnmlerini yakalayan gnlk deneyime dayanlarak yarglandnda,
bilimsel gerek her zaman terstir.
VII. GC
Bylesine bir rpda yaplabildii kadaryla, deerin, her trden

metan deerinin mahiyetini tahlil ettikten sonra, imdi dikkatimizi emein zel deeri zerine evirmemiz gerekiyor. Burada da, grnrdeki
bir terslikle sizi tekrar artmak zorunda kalacam. Hepiniz kesin olarak
u kandasnzdr ki, her gn sattnz ey emeinizdir, o halde emein
de bir fiyat vardr ve, bir metan fiyat onun deerinin parasal ifadesinden
baka bir ey olmadna gre, kesin olarak, emek deeri diye bir eyin
de olmas gerekir. Ama, szcn bilinegelen olaan anlamnda emek
deeri diye bir ey yoktur. Deeri oluturan eyin, bir meta iinde billurlam gerekli-emek miktar olduunu grdk. Bu deer anlayn uyguladmzda, diyelim on saatlik bir ignnn deerini nasl tanmlayabiliriz? Bu ign ierisinde ne kadar emek vardr? On saatlik On saatlik
bir ignnn deeri, on saatlik emee, ya da ierdii emek miktarna
eittir demek, bir totoloji, stelik bir samalk olurdu. Elbette ki, emek
deeri deyiminin gerek, ama gizli [sayfa 66] anlamn bir kez bulunca,
deerin bu akla-aykr ve grne gre olanaksz uygulamasn aklayabilecek durumda olacaz, tpk gkcisimlerinin gerek hareketlerinin
ne olduundan bir kez emin olduk mu, onlarn grnrdeki ya da salt
grngsel hareketlerini aklayabilecek durumda olmamz gibi.
inin satt ey, dorudan doruya emei deil, onu kullanma
hakkn geici olarak kapitaliste devrettii igcdr. Bu o kadar dorudur ki, ngilterede de yle midir bilmem ama, Ktann baz lkelerindeki yasalara gre, bir kimsenin kendi igcn satabilecei azami
sre belirlenmitir. Eer kiinin igcn sonsuz bir sre iin satmasna
izin verilseydi, klelik hemen o anda yeniden kurulurdu. Byle bir sat,
iinin tm yaam boyunca geerli olmak zere yaplsayd, bu sat
iiyi, o anda. patronunun mrboyu klesi haline getirirdi.
ngilterenin en eski iktisatlarndan ve en zgn filozoflarndan
olan Thomas Hobbes, daha o zaman, Leviathannda, btn ardllarnn
gzlerinden kaan bu noktaya igdsel olarak parmak basmt. Bir
adamn deeri, btn dier eyler iin olduu gibi, onun fiyatdr: yani,
gcnn kullanlmas karlnda kendisine verilen eydir32 demiti.
Eer bu temelden yola karsak, btn teki metalarn deeri
52

Seme Yaptlar II
gibi, emein deerini de belirleyebilecek durumda oluruz.

Ama bunu yapmadan nce, pazarda, bir yanda topra, makineleri, hammaddeleri ve geim aralarm, yani ilenmemi ilkel durumdaki
toprak dnda hepsi emein rnleri olan her eyi elinde bulunduran
bir alclar grubunun bulunmas, te yanda ise kendi iglerinden,
kollarndan ve beyinlerinden baka satacak hi bir eyleri olmayan bir
alclar grubunun bulunmas durumunu; gruplardan biri yaamn
kazanmak iin durmadan satarken, tekinin kr etmek ve zenginlemek
iin boyuna satn almas durumunu yaratan bu garip durumun nasl
ortaya ktn sorabiliriz. Bu sorunun incelenmesi, bizi, iktisatlarn
n ya da ilkel birikim dedikleri, ama ilkel mlkszletirme denilmesi
gereken eyin aratrlmasna gtrr. Bu ilkel birikim [sayfa 67] denen
eyin,, emeki ile onun i aralar arasnda varolan ilkel birliin dalmas
sonucuna gtren bir dizi tarihsel sreten baka bir anlama gelmediini buluruz. Bununla birlikte, byle bir aratrma, burada ele aldm
konunun dna kar. Emeki ile onun i aralar arasnda bir kere
ayrlma oldu mu, bu durum, retim biiminde yeni ve kkl bir devrim
onu altst edinceye ve ilk birlii yeni bir tarihsel biim ierisinde yeniden
kuruncaya dek varln srdrecek ve her gn daha ok artarak srp
gidecektir.
Peki, igcnn deeri nedir?
Btn teki metalarda olduu gibi, emein deeri de, onu retmek iin gerekli-emek miktar ile belirlenir. Bir kimsenin igc, ancak
onun yaayan kiiliinde varolur. Bu kimsenin kendini yetitirmek ve
yaamn srdrmek iin belli miktarda geim aralar tketmesi gerekir.
Ama insan da, makine gibi ypranr ve onun yerini bakasnn almas
gerekir. Emek pazarnda onun yerini alabilsin ve emekiler soyunu
srdrp gitsin diye, kendi z geimi iin muhta olduu, geim aralar
kitlesi dnda, ona, belli sayda ocuk yetitirmesi iin de belli miktarda
geim aralar gereklidir. Ayrca igcn gelitirmek, belli bir beceri
kazanmak iin, bunun dnda kalan miktarda deerler de harcanmaldr.
Amacmz bakmndan, eitim ve gelime maliyetleri nemsiz olan ortalama emei dikkate almamz yeterli olacaktr. Ama, gene de, bu frsattan
yararlanarak, farkl nitelikteki iglerinin retim mahiyetleri nasl
deiiyorsa, farkl sanayi dallarnda kullanlan iglerinin deerlerinin
de farkl olmak zorunda olduklarn belirteyim. u halde, cretlerde
eitlik istemi, bir yanlgya, hi bir zaman yerine getirilemeyecek aklaaykr bir istee dayanmaktadr. Bu istemin kayna, nclleri kabul
edip, varglardan kaan hatal ve yzeysel radikalizmdedir. cret sisteminde, igcnn deeri, btn teki metalarn deerleri gibi belirlenir.
Ve deiik trden igleri nasl ki farkl deerlere sahiplerse, ya da
retimleri iin farkl emek miktarlar gerektiriyorlarsa, emek pazarnda
da farkl fiyatlara sahip olmak zorundadrlar. cret sistemi altnda, eit
ya da hatta adil cret isteminde bulunmak, klelik sistemi temeli ze-

Seme Yaptlar II
53
rinde zgrlk istemekle ayn eydir. Sorun, sizin neyi [sayfa 68] hakl ya
da adil bulduunuz deildir. Sorun udur: Belirli bir retim sisteminde,
zorunlu ve kanlmaz olan nedir?
Bu sylediklerimizden sonra, grlyor ki, igcnn deeri,
igcnn retimi, gelitirilmesi, bakm ve srdrlmesi iin gerekli
geim aralarnn deeri tarafndan belirlenir.
VIII. ARTI-DEER RETM
Bir iinin yaam iin gnlk olarak gerekli ortalama geim

aralar miktarnn retilmesi iin alt saatlik ortalama emek gerektiini
varsayalm Ayrca bu alt saatlik ortalama emein, 3 iline eit bir altn
miktarn temsil ettiini varsayalm. O zaman bu 3 ilin, bu adamn igcnn gnlk deerinin fiyat ya da parasal ifadesi olur. Bu adam
gnde alt saat alacak olsa, her gn kendi gnlk gereksinmelerinin
ortalama miktarn satn almasna, yani bir ii olarak varln srdrmesine yetecek kadar bir deer retmi olur.
Ama bu adam bir cretli emekidir. Dolaysyla, igcn bir
kapitaliste satmas gerekir. gcn gnde 3 iline, ya da haftada 18
iline satyorsa, onu deerine satm olur. Bu adamn bir ipliki olduunu
varsayalm. Eer gnde alt saat alrsa, her gn pamua 3 ilinlik bir
deer katacaktr. Her gn pamua katt bu deer, cretinin, yani
gndelik olarak kendi igc karlnda ald fiyatn tamtamna
edeeri olur. Ama bu durumda kapitalistin eline hi bir art-deer, ya
da art-rn gemez. te prz bu noktada kyor.
inin igcn satn alarak, ve igcnn deerini deyerek,
kapitalist, btn teki alclar gibi, satn alm olduu meta tketme ya
da ondan yararlanma hakkn elde etmitir. Bir insann igcnn tketilmesi ya da kullanlmas, o insan altrarak olur, tpk bir makinenin
de iletilerek tketilmesi ya da kullanlmas gibi. Kapitalist, iinin gnlk
ya da haftalk igcnn deerini demekle, demek ki, bu gten
yararlanmak, onu btn gn ya da btn hafta boyunca altrmak
hakkn elde etmitir. gnnn ya da ihaftasnn, elbette ki, snrlar
vardr, ama [sayfa 69] bunu ilerde daha yakndan inceleyeceiz. imdilik
dikkatinizi belirleyici bir noktaya ekmek istiyorum.
gcnn deeri, bu igcnn devam ettirilmesi ya da yeniden
retilmesi iin gerekli-emek miktaryla belirlenir, ama bu igcnn
kullanm, yalnzca iinin etkin enerjisi ve fizik kuvvetiyle snrldr. gcnn gndelik ya da haftalk deeri, bu gcn gndelik ya da haftalk
olarak ie koulmasndan ok baka bir eydir; tpk, bir atn gereksindii
besin ile, o atn binicisini tayabilecei zamann birbirinden tamamyla
ayr iki ey olular gibi. inin igcnn deerini snrlandran emek
miktar, hi bir ekilde, onun igcnn gerekletirecei emek miktarnn snrn meydana getirmez. Bizim ipliki rneini aln. Grdk ki,
54

Seme Yaptlar II
iinin, igcn her gn yenilemesi iin, gnde 3 ilinlik bir deer yaratmas gerekmektedir, bu da, onun alt saatlik gnlk alma ile gerekletirdii deerdir. Ama bu, onu, gnde on-oniki saat ya da daha fazla
alma yeteneinden yoksun brakmaz. Kapitalist, iplikiye igcnn
gndelik ya da haftalk deerini demekle, bu igcn btn bir gn
ya da btn bir hafta boyunca kullanma hakkn elde etmiti. u halde
onu, diyelim ki, gnde on-iki saat altracaktr. pliki kendisine cretinin, yani kendi igcnn deerinin edeerini retmek iin gerekli
olan alt saatin zerinde, art-emek saatleri diye adlandracam bir alt
saat daha almak zorunda olacaktr, ki bu art-emek, bir art-deer ve
bir art-rn olarak gerekleecektir. Eer iplikimiz rnein alt saatlik
gndelik almas ile, pamua, kendi cretinin tam edeerini oluturan
3 ilinlik bir deer katyorsa, oniki saatte pamua 6 ilinlik bir deer katacak ve bu deere orantl bir iplik fazlas retecektir. gcn kapitaliste satm olduundan, yaratt tm deer ya da rn, kapitaliste,
belirli bir zaman iin onun igcnn sahibi olan kapitaliste aittir. Demek
ki, kapitalist 3 ilin demekle, 6 ilinlik bir deer gerekletirecektir,
nk ierisinde alt saatlik emek bulunan bir deer demekle, bunun
karlnda ierisinde oniki saatlik emek bulunan bir deer elde
edecektir. Bu sreci her gn yineleyerek, kapitalist, her gn cepten 3
ilin karacak [sayfa 70] ve alt ilin de cebe indirecektir, ki bu 6 ilinin yars, yeniden cretleri demek iin kullanlacak, teki yars ise,
kapitalistin karlnda hi bir edeer demedii art-deeri oluturacaktr. Ve ite kapitalist retim, yani cret sistemi, sermaye ile emek
arasndaki bu tarz bir deiim zerine kuruludur, ve durmadan, iiyi
ii olarak, kapitalisti de kapitalist olarak yeniden retmek zorundadr.
Art-deer oran, teki btn koullar ayn kalmak kouluyla,
ignnn, igcnn deerini yeniden retmek iin gerekli blm
ile, kapitalist iin harcanan art-zaman ya da art-emek arasndaki orana
bal olacaktr. O halde art-deer oran, ignnn, iinin alarak
ancak kendi igcnn deerini yeniden rettii, yani cretinin edeerini salad zamann tesine ne oranda uzadna bal olacaktr.
IX. EMEN DEER
imdi yeniden emein deeri ya da fiyat deyimine dnmemiz

gerekiyor.
Grdk ki, gerekte, bu deer, igcnn bakm iin gerekli
metalarn deeri ile llen igc deerinden baka bir ey deildir.
Ama ii, cretini, altktan sonra aldndan ve ayrca, gerekte kapitaliste verdii eyin kendi emei olduunu bildiinden, igcnn deeri
ya da fiyat, ona, zorunlu olarak, bizzat emeinin fiyat ya da deeri gibi
grnr. Eer igcnn fiyat, iinde alt i saatinin gereklemi olduu

Seme Yaptlar II
55
3 ilin ise, ve o oniki saat alyorsa, her ne kadar bu oniki saatlik

emek 6 ilinlik bir deeri temsil ederse de, ii, zorunlu olarak, bu 3
ilini oniki saatlik emein deeri ya da fiyat olarak kabul eder. Buradan
ifte bir sonu kar:
Birincisi: her ne kadar kesin olarak konuulduunda, emein
deeri ya da fiyat teriminin hi bir anlam olmasa da, igcnn deeri
ya da fiyat, sanki emein kendi fiyat ya da deeri imi gibi grnr.
kincisi: ner ne kadar iinin gndelik almasnn bir blm denmeyip, yalnzca bir blm deniyorsa da, ve her ne kadar art-deerin
ya da krn kaynan meydana [sayfa 71] getiren ey, kesinlikle, bu denmemi blm ya da art-emek olsa da, emein tamam denmi emek
gibi grnr.
te bu yanl grnmdr ki, cretli emei emein teki tarihsel
biimlerinden ayrdeder. cretlilik sistemi temeli zerinde, denmemi
emek bile, denmi emek gibi grnr. Klelikte ise durum tam tersinedir: emeinin denmi blm bile denmemi emek gibi grnr.
alabilmesi iin klenin elbette ki yaamas ve ignnn bir blmnn kendi varln srdrmesinin deerini karlamaya gitmesi gerekir.
Ama, kle ile efendisi arasnda sonuca balanm bir pazarlk olmadndan, her iki yan arasnda al ve sat ilemi bulunmadndan, kle,
kendi emeinin tamamn, hi bir karlk almadan veriyormu gibi grnr.
te yandan, daha dne kadar Dou Avrupann her yannda bulunduunu syleyebileceimiz kyl serfi ele alalm. Bu kyl, rnein,
gn kendi tarlasnda ya da kendisine verilmi tarlada kendi hesabna
alr, teki gn ise, senyrnn malikanesinde zorunlu ve bedava
i grrd. u halde burada, denmi emekle denmemi emek, zaman
bakmndan da, yer bakmndan da gzle grlr biimde birbirinden
ayrlm idi. Ve bizim liberaller, bir adam bir hi karlnda altrmak
gibi bu aklalmaz anlaya kar byk fkelere kapldlar.
Bununla birlikte, aslnda, bir adam ister haftann gn kendi
hesabna kendi tarlasnda, gn ise hi bir karlk almadan senyrnn malikanesinde alsn, ya da isterse,, fabrikada ya da atelyede
alt saat kendisi iin alt saat de patronu iin alsn, ikisi de ayn kapya kar; her ne kadar, bu son durumda, emein denmemi blmleri
ile denmi blmleri birbirinden ayrlmazcasna iie girmise de, ve
iin iinde bir szlemenin giriyor olmasyla ve cretin hafta sonunda
alnyor olmasyla bu ilemin tm mahiyeti gzlerden gizleniyor olsa
da, sonu deimez. Bir durumda, denmemi emek gnl rzas ile,
tekinde ise zorla veriliyormu gibi grnr. te btn fark bundan
ibarettir.
Bundan byle, emein deeri deyimini kullandm zaman,
sadece igcnn deeri deyimini halk diliyle ifade etmi olacam.
[sayfa 72]
56

Seme Yaptlar II
X. KR, BR METAI DEERNDEN SATMAKLA

ELDE EDLR
Bir saatlik ortalama emein alt peniye eit ya da oniki saatlik ortalama emein alt iline eit bir deeri temsil ettiini varsayalm. Ayrca,
emein deerinin ilin, ya da alt saatlik emek rn olduunu varsayalm. Bu durumda, bir metada kullanlan hammadde, makine vb.
yirmi-drt saatlik ortalama emek ieriyorsa, bu metan deeri oniki ilin
olacaktr. Dahas, kapitalistin altrd ii bu retim aralarna oniki
saatlik emek katyorsa, bu oniki saat, alt ilinlik ek bir deer ierecektir.
Bylece, rnn toplam deeri otuzalt saatlik gereklemi emee,
yani onsekiz iline eit olacaktr Ama emein deeri, ya da iiye denen
cret sadece ilin olduuna gre, kapitalist, ii tarafndan harcanm
olan ve metan deeri iinde gereklemi olan alt saatlik art-emek
karlnda hi bir edeer dememi olacaktr. Demek ki, kapitalist,
bu meta, deeri olan onsekiz iline satmakla, karlnda hi bir edeer
dememi bulunduu ilinlik bir deeri gerekletirmi olur. Bu
ilin, cebine att art-deeri, yani kr oluturur. Kapitalist, bu durumda,
meta, deerinin stnde bir fiyata satarak deil, onu gerek deerine
satarak ilinlik bir kr salam olacaktr.
Bir metan deerini, ierdii emein toplam miktar belirler. Ama
bu emek miktarnn bir blm karlnda cret biiminde bir edeerin dendii bir deer olarak gerekleirken, bir blm de karlnda hi bir edeerin denmedii bir deer olarak gereklemektedir.
Metan ierdii emein bir blm denmi emektir, teki blm ise
denmemi emektir. Bu bakmdan kapitalist, meta deerine satarken,
yani onun retiminde kullanlan toplam emek miktarnn billurlamas
olarak deerine satarken, o, bu meta zorunlu olarak bir krla satm
olur. Kapitalist yalnzca kendisine, bir edeere malolmu eyi deil,
iisi iin bir emee malolmu olsa da kendisi iin hi bir eye malolmam eyi de satar. Metan kapitaliste olan maliyeti ile, gerek maliyeti
farkl eylerdir. O halde, normal ve ortalama krlarn, metalar gerek
deerlerinin stnde deil, gerek deerlerine [sayfa 73] satldnda salandn bir kez daha belirtiyorum.
XI. ARTI-DEERN AYRITII
ETL BLMLER
Art-deere, yani metalarn toplam deerinin iinde art-emein,

yani iinin denmemi emeinin cisimlemi bulunduu blmne
kr adn veriyorum. Bu krn tamam sanayici kapitalist tarafndan cebe
indirilmez. Toprak, ister tarm, binalar ya da demiryollar, ister bambaka
bir retim amac iin kullanlm olsun, toprak tekeli, toprak sahibine,
art-deerin bir blmne rant ad altnda sahip kabilme olanan

Seme Yaptlar II
57
verir. te yandan, i aletlerine sahip bulunma olgusu sanayici kapitaliste

nasl bir art-deer retmek, ya da ayn anlama gelen denmemi emein
bir blmne sahip kmak olanan veriyorsa, bu ayn olgu, i aralarn
sanayici kapitaliste btnyle ya da ksmen dn veren i aralar
sahibine, yani tek szckle, dn veren kapitaliste de, faiz ad altnda
bu art-deerin baka bir blm zerinde hak iddia etme olanan verir, yle ki, sanayici kapitaliste, bu sfatyla, ancak snai ya da ticari kr
denen ey kalr.
Toplam art-deer miktarnn bu kategoride bireyler arasnda
letirilmesinin hangi yasalara bal bulunduu sorunu konumuzun
tamamyla dndadr. Bununla birlikte, aklam olduklarmzdan kan
sonu udur:
Rant, faiz ve snai kr, metan art-deerinin, yani metan ierdii
denmemi emein eitli blmlerine verilen farkl adlardan baka bir
ey deildir ve bunlarn hepsi de bu kaynaktan, yalnzca bu kaynaktan
elde edilirler. Bunlar ne toprak olarak topraktan, ne de sermaye olarak
sermayeden gelirler, ama toprak ve sermaye, kendi sahiplerine, sanayici
kapitalistin iiden ekip ald art-deerden kendi paylarn almalar
olanan salarlar. inin kendisi iin, bu art-deerin, yani denmemi
emeinin sonucu olan bu art-deerin tmyle sanayici kapitalist tarafndan cebe indirilmi olmas, ya da bu sanayici kapitalistin art-deerin
baz blmlerini rant ve faiz ad altnda baka kiilere brakmak zorunda
olmas ikincil bir nem tar. Sanayici kapitalistin yalnzca kendi sermayesini kullandn ve bizzat [sayfa 74] kendisinin toprak sahibi olduunu
dnn, bu durumda art-deerin tamam kendi cebine gidecektir:
Sonunda kendine saklayabildii pay ne olursa olsun, iiden bu
art-deeri dorudan ekip alan sanayici kapitalisttir. Bundan dolay,
btn cretlilik sistemi, bugnk btn retim sistemi, sanayici kapitalist
ile ii arasndaki bu ilikiye baldr. Demek ki, tartmamza katlm
olan kimi yurttalar, belli koullar altnda fiyatlardaki bir ykselmenin
sanayici kapitalisti, toprakbeyini ve bor para veren kapitalisti, ve dilerseniz, vergi tahsildarn ok deiik biimlerde etkileyebileceini sylerken hakl olsalar bile, sorunlar rtbas etmeye kalkmakla ve sanayici
kapitalist ile ii arasndaki bu temel ilikiyi ikincil bir sorun gibi ele almakla yanlgya dyorlard.
Sylenenlerden bir baka sonu daha kyor.
Metan deerinin yalnzca hammaddelerin, makinelerin, tek
szckle, tketilen retim aralarnn deerini temsil eden blm hi
bir gelir meydana getirmeyip, yalnzca sermayeyi yerine kor. Ama bunun
dnda, metan deerinin geliri oluturan ya da cret, kr, rant, faiz biiminde harcanabilen teki blmnn, cretlerin deeri, rantn deeri,
krn deeri vb. tarafndan meydana getirildii yanltr. lknce cretleri
bir yana brakacaz ve yalnzca snai kr, faizi ve rant ele alacaz. Az
nce grdk ki, metan ierdii art-deer, yani denmemi emein
58

Seme Yaptlar II
iinde cisimletii deer blm deiik ad alan eitli elere ayrr.

Ama, onun deerinin, bu art-deeri oluturan blmn bamsz
deerlerinin toplamndan meydana geldiini ya da olutuunu iddia
etmek gerein tam tersidir.
Eer bir saatlik emek alt penilik bir deer iinde gerekleiyorsa,
eer iinin ign oniki saati kapsyorsa, ve eer bu zamann yars
denmemi emekse, bu art-emek, metaya, ilinlik bir art-deer,
yani karlnda hi bir edeer denmemi bir deer katacaktr. Bu
ilinlik art-deer, sanayici kapitalistin, herhangi bir orana gre, toprak
sahibi ve bor para veren ile paylaabilecei fonun tamamdr. Bu
ilinin deeri, bunlarn aralarnda paylaacaklar deerin snrn oluturur.
Ama, metan deerine kendi kr iin keyfi bir deer ekleyen, bunun
zerinde toprakbeyi, [sayfa 75] vb. iin bir deer daha ekleyen, ve bylelikle
keyfi olarak saptanm bu deerler toplamnn toplam deeri oluturmasna yolaan sanayici kapitalist deildir. u halde, belli bir deerin
blme ayrmas ile, bu deerin birbirinden bamsz deerin
toplamndan olumasn birbirine kartran ve toprak rantnn, krn ve
faizin kkeni olan toplam deeri bylece keyfi bir byklk haline dntren yaygn grn ne kadar yanl olduunu gryorsunuz.
Eer kapitalist tarafndan gerekletirilen toplam kr 100 sterline
eitse, bu tutara, mutlak bir byklk olarak, kr miktar deriz. Ama bu
100 sterlinin ortaya konan sermayeye olan orann hesaplayacak olursak,
bu greli bykle, kr oran deriz. Aktr ki, bu kr oran iki biimde
ifade edilebilir.
cret olarak ortaya konan sermaye 100 sterlin olsun. Eer retilmi olan art-deer de 100 sterlin ise ve bu, iinin ignnn yarsnn
denmemi emekten meydana geldiini gsterir ve eer bu kr cret
olarak ortaya konan sermaye ile lecek olursak, kr orannn %100
olduunu syleriz, nk ortaya konan deer yz, gerekleen deer
ise ikiyzdr.
te yandan, yalnzca cret olarak ortaya konan sermayeyi deil,
ortaya konan toplam sermayeyi, rnein 400 sterlini hammaddelerin,
makinelerin vb. deerini temsil eden 500 sterlini dikkate alacak olursak,
kr orannn ancak %20 olduunu syleriz, nk 100lk bir kr, ortaya
konan toplam sermayenin ancak bete-biridir.
Kr orann birinci biimde ifade etmek, denmi emek ile denmemi emek arasndaki gerek oran, emek exploitationunu* (bu
Franszca szc kullanmama izin veriniz) gerek derecesini gstermenin tek biimidir. teki ifade biimi daha ok kullanlr ve, gerekten
de, baz amalar iin yararldr. Her halde, kapitalistin iiden karlksz
olarak elde ettii emein derecesini gizlemekte pek yararldr.
Bundan sonra yapacam aklamalarda, kr szcn art-de* Smrsnn. -.

Seme Yaptlar II
59
erin eitli gruplar arasnda leilmesini dikkate almakszn, kapitalistin

ekip ald art-deerin toplam [sayfa 76] tutarn anlatmak iin kullanacam, ve kr oran szn kullandmda, kr, daima, kapitalistin cret
biiminde ortaya koyduu deer ile leceim.
XII. KRLAR, CRETLER VE FYATLAR
ARASINDAK GENEL LK
Bir metan deerinden, o meta iin harcanm olan hammaddelerin ve teki retim aralarnn deerini yerine koyan deeri karnz,
yani bir metan iindeki gemi emei temsil eden deeri karnz, geri
kalan deer, altrlan en son iinin katt emek miktarna indirgenmi
olur. Eer bu ii gnde oniki saat alyorsa, ve eer oniki saatlik
ortalama emek alt ilinlik bir altn miktarnda cisimleiyorsa, bu alt ilinlik ek deer, iinin emeinin yarataca tek deerdir. inin emekzaman ile belirlenen bu belli deer, iinin ve kapitalistin herbirinin
kendi paylarn ya da paylarna deni alacaklar tek fondur, cret kr
biiminde bllecek tek deerdir. Bu deerin iki taraf arasnda deiik
oranlarda blnmesinin bizzat bu deeri deitirmeyecei aktr. Bir
iinin yerine btn alan nfusu, rnein on iki milyon ignn
koysak da, bu deerde hi bir deiiklik olmayacaktr.
Kapitalist ile, iinin paylaacaklar deer, yalnzca bu snrl deer,
yani iinin toplam emei ile llen deer olduundan, bunlardan biri
fazla ald zaman teki eksik alacaktr, biri eksik ald zaman da, teki fazla alacaktr. Bir nicelik snrl ise, bunun bir paras, tekinin azalmasna ters orantl olarak artacaktr. Eer cretler deiirse, krlar da
ters dorultuda deiecektir. cretler dnce krlar ykselecektir,
cretler ykselince de krlar decektir. Daha nce varsaydmz gibi,
eer ii ilin, yani yaratt deerin yarsn alyorsa ya da eer onun
btn ignnn yars denmi emekten ve yars da denmemi
emekten meydana geliyorsa, kr oran %100 olacaktr, nk kapitalist
de ii gibi ilin alacaktr. Eer ii ancak iki ilin alyorsa, yani ignnn ancak te-birinde kendisi iin alyorsa, kapitalist drt ilin
alacaktr ve kr oran da %200 olacaktr. Eer ii drt ilin alyorsa, kapitalist ancak iki [sayfa 77] ilin alacaktr ve kr oran %50ye decektir.
Ama btn bu deiiklikler, metan deerini etkilemeyecektir. cretlerde
genel bir ykselme, u halde, genel kr orannda bir dmeye yolaacak
ama deerleri etkilemeyecektir.
Ama, eninde sonunda metalarn pazar fiyatlarn dzenlemek
zorunda olan meta deerleri, her ne kadar bu metalarn iinde sabitlemi olan emek miktarlaryla belirlenip, bu miktarn denmi ve denmemi emek olarak blnmesiyle belirlenmiyorsa da, bundan, hi de,
rnein oniki saatte retilmi tek bir metan ya da metalar ynnn deerlerinin deimez kalaca sonucu karlamaz. Belli bir emek-zaman
60

Seme Yaptlar II
iinde, ya da belli bir emek miktar kullanlarak imal edilen metalarn

says ya da kitlesi, bu metalarn retiminde kullanlan emein retici
gcne baldr, yoksa emein geniliine ya da sresine deil. rnein,
iplik eirme, emein belirli bir retici g derecesinde, oniki saatlik
ignnde oniki libre iplik retilirken, emein retici gcnn daha
dk bir dzeyinde sadece iki libre retilir. Bu durumda, oniki saatlik
ortalama emek alt ilinlik bir deer iinde gerekleiyorsa, bir durumda
oniki libre ipliin maliyeti alt ilin olacak, teki durumda ise, iki libre
ipliin maliyeti de gene alt ilin olacaktr. O halde, birinci durumda,
eirilmi ipliin libresi alt peniye, ikinci durumda ise iline malolacaktr. Fiyattaki bu fark, kullanlan emein retici gcndeki farktan
ileri gelmektedir. Yksek bir retici g ile bir libre iplikte bir saat emek
gerekleecek, te yandan dk bir retici g ile bir libre iplikte alt
saat emek gerekleecektir. cretlerin greli olarak daha yksek ve
kr orannn greli olarak daha dk olmasna karn, bir durumda bir
libre ipliin fiyat ancak alt peni olacaktr. te yandan cretler dk
ve kr oran yksek olduu halde, teki durumda fiyat ilin olacaktr.
nk ipliin libresinin fiyatn belirleyen, toplam emek miktarnn
denmi emek ile denmemi emek arasndaki oransal blnmesi
deil, bu bir libre ipliin ierdii toplam emek miktardr. Yksek fiyatl
emein ucuz meta retebilecei ve dk fiyatl emein ise pahal
meta retebilecei yolundaki yukarda deindiimiz olgu, bylece,
paradoksal grnmn yitirmi oluyor. Bu, u genel yasann ifadesinden baka bir ey deildir: bir [sayfa 78] metan deerini, onun iinde cisimlemi olan emek miktar belirler, ve bu emek miktar, tmyle,
kullanlan emein retici gcne baldr ve dolaysyla emein retkenliinde meydana gelen her deimede o da deiecektir.
XIII. CRETLER YKSELTMEK YA DA DMELERNE
KARI KOYMAK YOLUNDAK
BELLBALI GRMLER
imdi de cretleri ykseltmek ya da dmelerine kar koymak

yolundaki bellibal giriimleri ciddi bir biimde ele alalm:
1. Grdk ki, igcnn deeri, ya da gnlk konumadaki emein deeri, geim aralarnn deeri ile, yani bunlar retmek iin gerekliemek miktaryla belirlenir. u halde, eer, belirli bir lkede, iinin gnlk ortalama geim aralarnn deeri, ilinle ifade edilen alt saatlik
emek ise, ii kendi gnlk geiminin edeerini retmek iin gnde
alt saat almak zorundadr. Eer ignnn tamam oniki saat ise,
kapitalist, iiye ilin vermekle ona emeinin deerini demi olur.
gnnn yars denmemi emek olur ve kr oran da %100dr. Ama
imdi varsayalm ki, retkenliin azalmas sonucu, diyelim ayn miktarda
tarm rnlerini elde etmek iin daha fazla emek gerekmektedir, yle

Seme Yaptlar II
61
ki, gnlk ortalama geim aralarnn fiyat ilinden drt iline ksn.
Bu durumda, emein deeri te-bir, ya da %331/3 orannda ykselecektir. O zaman, iinin gnlk geimini daha nceki dzeyine uygun bir
biimde srdrmenin edeerini retmek iin, ignnn sekiz saati
gerekecektir. Bunun sonucu olarak art-emek alt saatten drt saate,
kr oran ise %100 den %50ye decektir. Ve nasl ki herhangi baka
bir metan satcs, bu metan maliyetleri ykseldiinde bu artan deerin
kendisine denmesini salamaya alrsa, tpk onun gibi, ii de, bir
cret art isteminde bulunmakla yalnz kendi emeinin artan deerini
istemi olur. Eer cretler geim aralarnn artm olan deerini
karlamak zere ykselmeseydi ya da yeterince ykselmeseydi, emein
fiyat, emein deerinin altna decek ve iinin yaam koullar ktleecekti.
Ama kart dorultuda bir deiiklik de meydana [sayfa 79] gelebilir.
Emein retkenliinin artmas sayesinde, gnlk ortalama geim aralarnn ayn miktar ilinden iki iline debilir, yani bu gnlk geim
aralarnn deerinin edeerini retmek iin ignnn alt saati yerine
drt saati gerekli olabilir. i, o zaman, iki ilinle daha nce iline
satn alabildii kadar geim aralar alabilecektir. Gerekten de, emein
deeri dm olacak, ama bu azalm deer, eskiden olduu gibi ayn
miktarda metaya kumanda edecektir. Bu durumda, kr, ilinden
drt iline, ve kr oran da %l00den %200e ykselecektir. inin mutlak
yaam standard her ne kadar ayn kalm olsa da, greli creti ve bylelikle kapitalistinkine oranla greli toplumsal konumu dm olacaktr.
i bu greli cret dne kar koyacak olsa, kendi emeinin artan
retkenliinden bir pay elde etmeye ve greli toplumsal konumunu
eskisi gibi tutmaya almaktan baka bir ey yapm olmaz. Bylelikle,
Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan sonra, ngiliz fabrikatrleri bu yasalara kar ajitasyon srasnda verdikleri en ciddi vaatleri aka ineyerek,
cretleri genellikle %10 drdler. ilerin direnii balangta bastrld,
ama daha sonra, burada zerinde duramayacam durumlar sonucunda,
yitirilen bu %10 yeniden kazanld.
2. Geim aralarnn deerleri, ve buna bal olarak da emein
deeri ayn kalabilir, ama parann deerinde daha nce meydana gelen
bir deiiklik sonucu, bunlarn parasal fiyatlar bir deiiklie urayabilir.
Daha verimli madenlerin bulunuu vb. sayesinde, rnein, iki
ons altnn retimi, nceleri bir onsun retiminin gerektirdiinden daha
fazla emek gerektirmeyebilir. O zaman altnn deeri yaryarya, yani
%50 decektir, Bu durumda btn teki metalarn deerleri, eski parasal fiyatlarnn iki katyla ifade edileceinden, emek deeri iin de ayn
ey olacaktr. Eskiden alt ilinle ifade edilen oniki saatlik emek, imdi
oniki ilinle ifade edilecektir. Eer iinin creti alt iline kacana
ilinde kalsayd, emeinin parasal fiyat, emeinin deerinin ancak yarsna eit olur ve yaam standard korkun bir biimde ktleirdi.
62

Seme Yaptlar II
cretlerin artt, ama bu artn altn deerindeki dmeye orantl olmad durumda da azok ayn ey olacaktr. Byle bir [sayfa 80] durumda,
ne emein retici gcnde, ne arz ve talepte, ve ne de deerlerde bir
ey deimi olacaktr.
Bu deerlerin parasal adlarndan baka hi bir ey deimeyecektir. Byle bir durumda, iinin orantl bir cret art isteminde srar
etmemesi gerektiini iddia etmek, ona eyler yerine szlerle yetinmesi
gerektiini sylemekle ayn kapya kar. Btn gemi tarih gstermektedir ki, para deerinde ne zaman byle bir dme olsa, kapitalistler
hemen iileri aldatmak iin bu frsattan yararlanmaya bakarlar. ok
byk bir siyasal iktisatlar okulu, yeni altn yataklarnn bulunuu, gm madenlerinin daha iyi bir biimde iletilmesi ve civann daha ucuz
fiyata arz sonucunda deerli madenlerin deerinde yeni bir d
olduunu iddia etmektedirler. Bu, Kta zerindeki daha yksek cretler
elde etmek uruna giriilen genel ve zamanda mcadeleyi aklayacaktr.
3. Buraya kadar ignnn belirli snrlar olduunu varsaydk.
Oysa ignnn, kendi bana, deimez snrlar yoktur. Sermaye, durmadan, bu ignn, olanakl en ar fiziksel snra kadar uzatmaya
abalar, nk bu ignn uzatt oranda art-emek, dolaysyla da
bundan kan kr artacaktr. Sermaye ignn uzatmay ne lde
baarrsa, bakasnn emeine elkoyaca miktar da o lde byk
olacaktr; 17. yzylda, hatta 18. yzyln ilk te-birinde, btn ngilterede
normal ign on saatti. Gerekte ngiliz aristokrasisinin ngiliz emeki
ynlara kar girimi olduu bir sava olan anti-jakoben sava33 srasnda zafer bayramlarn kutlayan sermaye, ignn on saatten oniki,
ondrt, onsekiz saate kard. Gz yal duygusallndan kukulanlamayacak olan Malthus, 1815 lerde yaynlanan bir brorde, eer byle
giderse, ulusun yaamnn temellerinin tehlikeye gireceini ilan etti.34
Yeni icat olunan makinelerin kullanlmaya balanmasndan birka yl
nce, 1765lerde, ngilterede, An Essay on Trade bal altnda bir bror yaynland. i snfnn yeminli dman, bu ad bilinmeyen yazar,
brorde, ignnn snrlarn geniletme zorunluluu zerinde direniyor. Bu amala, baka neriler yannda, ievlerinin35 kurulmasn neriyor ve bunlarn dehet evleri olmalar gerektiini sylyor. Peki bu
[sayfa 81] dehet evleri iin nerdii ign uzunluu nedir? Oniki saat;
kapitalistlerin, iktisatlarn ve bakanlarn, 1832de, oniki yan altnda
bir ocuk iin yalnz uygulanan deil, ama ayn zamanda zorunlu olduunu ilan ettikleri srenin ta kendisi.36
Kendi igcn satarak ki ii, bu dzende bunu yapmak
zorundadr baz makul snrlar ierisinde, bu igcnn kullanmn
kapitaliste brakr. Doal ypranmas bir yana braklrsa, ii, igcn,
yoketmek iin deil, srdrmek iin satar. inin, igcn, gndelik
ya da haftalk deerine satmas olgusu bile, bu igcnn, bir gnde ya

Seme Yaptlar II
63
da bir haftada, iki gnlk ya da iki haftalk bir ypranmaya uramayaca anlamna gelir. 1.000 sterlin eden bir makineyi ele alalm. Eer bu
makine on ylda ypranp eskiyorsa, retilmelerine yardmc olduu metalarn deerlerine ylda 100 sterlin ekleyecektir. Eer be ylda eskiyorsa,
ylda 200 sterlin katacaktr, yani onun yllk ypranmasnn deeri, bu
ypranmann sresi ile ters orantldr. Ama iiyi makineden ayran ey
udur: makine kullanld oranda ypranmaz; insan ise, tersine, iin salt
saysal toplamnn gsterdiinden daha byk bir oranda ypranr.
iler, ignn eski makul snrlarna indirmeye altklarnda,
ya da normal ignnn yasal olarak saptanmasn salayamadklarnda
ise, yalnz szdrlan art-emee gre hesaplanmam, ama daha yksek
bir orana kartlm bir cret ykselmesi ile fazla almaya gem vurmaya uratklarnda, kendi kendilerine ve kendi soylarna kar bir
devi yerine getirmekten baka bir ey yapm olmazlar. Sermayenin
zorbaca gaspna yalnzca snr ekmi olurlar. Zaman, insan geliiminin
mekandr. Kullanacak bo zaman olmayan, uyku, yemek vb. gibi salt
fiziksel kesintiler dnda tm yaam kapitalist hesabna almaya giden
bir adam, bir yk hayvanndan daha beterdir. O, fizik olarak ezilmi,
kafaca alklam, bakas iin servet reten basit bir makinedir. Ama
bununla birlikte, btn, modern sanayi tarihi gsterir ki, sermaye, eer
nne set ekilmezse, btn ii snfn, umursamadan, acmaszca
bu en aa dzeye drmek iin alr.
gnn uzatmakla, kapitalist daha yksek cret deyebilir [sayfa
82] ve, eer cretlerin artmas, szdrlan daha byk emek miktarna ve
bunun sonucu olarak igcnn daha byk hzla yokolmasna tekabl
etmiyorsa, emein deerini buna karn drebilir. Bu, baka bir biimde de yaplabilir. rnein, burjuva istatistikiler, size, Lancashire fabrikalarnda alan ii ailelerinin ortalama cretlerinin artm olduklarn
syleyeceklerdir. Ama unutuyorlar ki, bir tek erkein yerine, bugn, aile
reisi, kars ve belki de -drt ocuu, kendilerini, sermayenin Juggernaut tekerleklerinin37 altna atmaktadr ve toplam cretlerdeki art aileden szdrlan art-emei karlamamaktadr.
Fabrika yasalarnn kapsamna giren btn sanayi dallarnda imdi
olduu gibi, ignnn belirli snrlar iinde bile, emein deerini eski
dzeyinde tutmak iin olsa bile, cretlerde bir ykselme zorunlu olabilir.
in yeinlii artrldnda, bir adam, eskiden iki saatte harcad gc,
imdi bir saatte harcayabilir. te, fabrika yasalarnn kapsamna giren
sanayilerde, makinelerin hzlandrlmasyla ve imdi bir tek kiinin gzettii makinelerin saysnn artmasyla bir dereceye kadar meydana gelen
budur. Eer iin yeinliinin artrlmas ya da eer bir saatte harcanan
emek toplamnn oalmas ignnn azaltlmas ile birlikte giderse,
kazanl kacak olan gene ii olacaktr. Eer bu snr alrsa, ii bir
yandan kazandn, te yandan yitirir, ve on saatlik emek, nceki oniki
saatlik emek kadar ykc olur. i, emein gittike artan yeinliine uy-
64

Seme Yaptlar II
gun den cret artlar uruna mcadeleyle sermayenin bu eilimine

kar koyarken, emein deerinin drlmesine ve soyunun aalanmasna kar kmaktan baka bir ey yapm olmaz.
4. Hepiniz biliyorsunuz ki, imdi burada aklayacak durumda
olmadm nedenlerle, kapitalist retim, belirli dnemsel evrimlerden
geer. Birbiri ardndan dinginlik, artan canllk, refah, ar-retim, bunalm ve durgunluk durumlarndan geer. Metalarn pazar fiyatlar ve yrrlkteki kr oranlar, bazan kendi ortalamalarnn altna inerek, ve bazan
da bu ortalamalar aarak, bu evreleri izler. evrimin tamam ele alndnda, pazar fiyatndaki her sapmann bir baka sapma ile dengelendiini ve evrimin ortalamas alndnda metalarn pazar fiyatlarnn
deerleri tarafndan [sayfa 83] dzenlendiini grrsnz. Evet, pazar fiyatlarnn dmesi dneminde, bunalm ve durgunluk dneminde, ii,
eer iini tamamen yitirmezse, kesin olarak bir cret dmesi beklemelidir. Aldatlmamak iin, pazar fiyatlarnda byle bir dme halinde bile,
cretlerde ne oranda bir dmenin zorunlu hale geldiini kapitalist ile
tartmaldr. Eer ar krlarn kazanld bolluk dneminde cretlerin
artmas iin mcadele etmiyorsa, bir sanayi evriminin ortalamas alndnda kendi ortalama cretini, yani emeinin deerini bile elde edemeyecektir. cretinin, evrimin ters evrelerinden zorunlu olarak etkilenmesi
karsnda, evrimin bolluk evresinde iinin bunu telafi etmekten
kanmasn istemek budalaln doruk noktasdr. Btn metalarn
deerleri, genellikle, ancak, arz ve talepteki srekli dalgalanmalarn sonucu olarak durmadan deien pazar fiyatlarnn birbirlerini dengelemeleri
ile gerekleir. Bugnk sistemin temeli zerinde, emek, btn teki
metalar gibi bir metadr ancak. Bundan dolay onun da kendi deerine
uygun den bir ortalama fiyata ulamas iin ayn dalgalanmalardan
gemesi gerekir. Bir yandan onu bir meta gibi grmek, te yandan da
onu metalarn fiyatlarn belirleyen yasalarn dnda tutmay istemek
samadr. Kle, kendi geimi iin kesin ve deimez bir miktar alr,
ama cretli emeki yle deildir. Salt bir durumda, cretinde meydana
gelen dmeyi telafi etmek iin olsa bile, bir baka durumda cretini
ykseltmeye almaldr. Eer kapitalistin iradesini, diktasn, deimez
bir iktisat yasas olarak kabul etmekle yetinirse, klenin sahip olduu
gvencesi olmakszn onun btn sefaletini paylaacaktr.
5. Ele aldm ve her yz durumdan doksandokuzunu oluturan
btn durumlarda, grdnz ki, cretlerin artmas uruna yaplan bir
mcadele, daha nceki deiiklikleri izlemekten baka bir ey deildir
ve retimin niceliinde, emein retici gcnde, emein deerinde,
parann deerinde, ekip alnan emein genilii ve yeinliinde daha
nce meydana gelmi olan deiikliklerin, arz ve talepteki dalgalanmalara bal olan ve snai evrimin eitli evrelerine uygun olarak meydana gelen pazar fiyatlarndaki dalgalanmalarn, zorunlu sonucudur; ksacas bunlar, sermayenin [sayfa 84] daha nceki etkilerine kar iilerin

Seme Yaptlar II
65
tepkileridir. Eer, cretlerin artrlmas uruna mcadeleyi btn bu

koullardan bamsz olarak ele alp, yalnz cretlerdeki deiirlikleri
dikkate alrsanz, ve mcadelenin kaynakland btn teki deiirlikleri
hesaba katmazsanz, yanl varglara varmak zere, yanl ncllerden
yola kyorsunuz demektir.
XIV. SERMAYE LE EMEK ARASINDAK
MCADELE VE BUNUN SONULARI
1. cretlerdeki dmeye kar iilerin gsterdikleri dnemsel

direnmenin ve bunlarn cretleri artrma yolundaki dnemsel giriimlerinin cretlilik sistemine ayrlmazcasna bal olduunu ve bu durumu
emein metalar tarafndan emilmesi olgusunun dayattn ve bu yzden
de bunun, fiyatlarn genel hareketini dzenleyen yasalara baml
olduunu gsterdikten; ayrca, cretlerdeki genel bir ykselmenin genel
kr orannda bir dme sonucunu vereceini, ama bu ykselmenin
metalarn ortalama fiyatlarn ya da deerlerini etkilemeyeceini gsterdikten sonra, artk soru, sermaye ile emek arasndaki bu ard arkas
gelmez mcadelede sermayenin ne lde baarl olabileceidir.
Bunu bir genellemeyle yantlayacam, ve diyeceim ki, emein
pazar fiyat, btn teki metalarn pazar fiyat gibi, uzun vadede kendi
deerine uyacaktr; ve bundan dolay, btn ini ve klara karn, ve
ii ne yaparsa yapsn, ortalama olarak ancak kendi emeinin deerini
alacaktr, ki bu deer, bakm ve yeniden retilmesi iin gerekli olan
geim aralarnn ki bu geim aralarnn deerini de, sonuta,
retilmeleri iin gerekli olan emek miktar dzenler deeri ile belirlenen
kendi igcnn deeridir.
Ama baz belirli zellikler vardr ki, igcnn deerini, yani emein deerini btn teki metalarn deerlerinden ayrdederler. gcnn
deeri, biri salt fiziksel, tekisi ise tarihsel ya da toplumsal olan iki eden oluur. gc deerinin en u snrn fiziksel e belirler, yani bu
demektir ki, ii snfnn, geinmesi, ve yeniden remesi, fiziksel varln
srdrmesi iin, yaamak ve oalmak iin vazgeilmez [sayfa 85] olan
geim aralarn almas gerekir. Bu vazgeilmez geim aralarnn deeri,
buna gre, emek deerinin en u snrn meydana getirir. te yandan,
ignnn uzunluu da, ok esnek olsa bile, bir u snra sahiptir. Bu
u snrlar belirleyen ey, iinin fiziksel kuvvetidir. inin yaamsal
kuvvetinin gnlk harcanmas belli bir ly aarsa, gnbegn yeniden
harcanamaz. Bununla birlikte, dediimiz gibi, bu snr ok esnektir.
Hzl bir biimde pepee gelen salkl ve ksa mrl nesiller, emek
pazarn, bir dizi gl ve uzun mrl nesiller kadar iyi bir biimde
besleyebilir.
Salt fizyolojik olan bu e yannda, her lkede, emein deeri,
geleneksel yaam dzeyi ile de belirlenir. Bu yaam dzeyi, yalnz fiziksel
66

Seme Yaptlar II
yaamdan ibaret olmayp, insanlarn iinde yaadklar ve iinde

yetitirilmi olduklar toplumsal koullardan doan baz gereksinmelerin
doyurulmasdr. ngiliz yaam dzeyi, rlandann yaam dzeyine, bir
Alman kylsnn yaam dzeyi ise Litvanya kylsnn yaam
dzeyine indirgenebilirdi. Tarihsel gelenein ve toplumsal alkanlklarn
bu bakmdan oynadklar roln nemini Bay Thorntonun Over-population adl yaptnda grebilirsiniz. Bay Thornton bu yaptnda, ngilterenin
eitli tarm blgelerindeki ortalama cretlerin bugn bile bu blgelerin
serflikten azok elverili koullarda km olup olmamalarna gre azok
deiiklikler gsterdiini ortaya koyuyor.
Emein deerine giren bu tarihsel ya da toplumsal e artabilir
ya da azalabilir, bsbtn ortadan kalkabilir, yle ki, geriye fiziksel
snrdan baka bir ey kalmaz. Devlet hazinesinden otlanan, hazr yiyici
gnahkr Georges Roseun dedii gibi, bizim aziz dinimizin avunlarn,
bu imansz Franszlarn aknlarndan korumak iin giriilmi olan antijakoben sava srasnda, nceki blmlerden birinde o kadar sevecenlikle davrandmz namuslu ngiliz iftileri, tarm iilerinin cretlerini, salt fiziksel asgarinin de altna drdler ve soyun fizik varln
Yoksullar Yasas38 tarafndan yaplan ilavelerle srdrmesini zorunlu hale
getirdiler. Bu, cretli emekiyi bir kleye, ve Shakespearein gururlu,
zgr kylsn yardma muhta bir yoksul durumuna getirmenin parlak bir yoluydu.
Deiik lkelerdeki standart cretleri ya da emek [sayfa 86] deerlerini, birbirleriyle ve ayn lkenin deiik tarihsel evrelerindekilerle kyasladmzda, teki btn metalarn deerlerinin deimez kaldn varsaydmzda bile, emek deerinin kendisinin sabit olmayp, deiken bir
byklk olduunu grrz.
Benzer bir kyaslama, krn yalnzca yrrlkteki oranlarnn deil,
ortalama oranlarnn da deitiini gsterecektir.
Ama krlara gelince, bunlarn asgarisini belirleyecek bir yasa
yoktur. Onlarn dlerindeki son snrn ne olduunu syleyemeyiz.
Peki bu snr neden saptayamyoruz? nk, cretlerin asgarisini saptayabildiimiz halde, azamisini saptayamyoruz. Yalnz unu syleyebiliriz
ki, igcnn snrlar belli olduunda, krlarn azamisi, cretlerin fiziksel
asgarisine tekabl eder; ve cretler belli olduunda, krlarn azamisi,
ignnn iinin fiziksel gcnn dayanabilecei snra kadar uzatlmasna tekabl eder. Demek ki, krn azamisi, cretin fiziksel asgarisi
ve ignnn fiziksel azamisi ile snrldr. Aktr ki; azami kr orannn
bu iki snr arasnda, deiebilen snrsz bir skala yer alr. Kr orannn
fiili ls, sermaye ile emek arasndaki kesintisiz mcadele tarafndan
belirlenir; kapitalist durmadan cretleri fiziksel asgariye drmeye ve
ignn fiziksel azamiye karmaya abalar, oysa ii srekli olarak
kart ynde bir bask yapar. Bylece sorun, mcadele eden taraflarn
karlkl gler dengesine indirgenir.

Seme Yaptlar II
67
2. gnnn snrlandrlmasna gelince, bu, btn teki lkelerde olduu gibi, ngilterede de hi bir zaman yasal mdahaleden baka
bir yolla dzenlenmemitir. ilerin dardan gelen srekli basklar olmasayd, bu mdahale hi bir zaman yaplmazd. Herhalde, sonuca,
hi bir zaman, iilerle kapitalistler arasndaki kiisel anlamalarla varlamazd. Bir. qenel siyasal eylemin gerekli oluu, salt ekonomik etkinliinde bile, gl olan yann sermaye olduunu tantlamaya yeterlidir.
Emein deerinin snrlarna gelince, bunun belirlenmesi, her
zaman arz ve talebe baldr, bununla kapitalistler ynnden gelen emek
talebini ve iiler tarafndan yaplan [sayfa 87] emek arzn kastediyorum.
Smrge lkelerde, arz ve talep yasas iinin lehine iler. Amerika Birleik Devletlerinde cretlerin greli olarak yksek dzeyde oluu bundandr. Oralarda sermaye istedii kadar abalasn, emek pazarnn, cretli emekilerin srekli olarak kendi kendilerine yeterli bamsz kyller
haline gelmesiyle durmadan boalmasn nleyemez. Amerikallarn
byk bir blm iin, cretli emeki olma durumu, azok yakn bir
sre sonunda ayrlacaklarn bildikleri geici bir durumdan baka bir
ey deildir.39 Smrgelerdeki bu duruma are bulmak zere, baba ngiliz hkmeti, bir sre iin, cretli emekilerin arabuk bamsz
kyller haline gelmelerini nlemek zere, smrge topraklarnn fiyatn
yapay olarak ykseltmeyi ngren modern smrgeletirme teorisini
kabul etti. imdi, sermayenin retim srecine tamamyla egemen olduu
eski uygar lkelere geelim. rnein ngilterede, 1849-1859 arasnda,
tarm iilerinin cretlerindeki ykselmeyi ele alalm. Bunun sonucu ne
oldu? iftiler, dostumuz Westonn kendilerine salk verecei gibi, budayn deerini, hatta pazar fiyatn bile ykseltemediler. Tersine, dmesine boyunemek zorunda kaldlar. Ama bu onbir yl boyunca, her
eit makineler getirdiler, daha bilimsel yntemler uyguladlar, ekilebilir
topraklarn bir blmn otlak haline getirdiler, iftlikleri genilettiler
ve bylelikle retim hacmini artrdlar; bu yollarla ve daha bakalar ile,
emein retici gcn artrarak emek talebini azalttklarndan, tarmsal
nfusta gene greli bir fazlalk yarattlar. Salam temellere dayanan eski lkelerde, sermayenin cret artlarna kar azok hzl bir biimde
gsterdii tepkinin genel yntemi budur. Ricardo, ok hakl olarak,
makinenin emekle srekli rekabet halinde olduuna, makinenin, ok
kez, ancak emein fiyatnn belli bir dzeye ulat zaman retime sokulabildiine;40 ama makine kullanmnn emein retici gcn artrmann saysz yntemlerinden ancak bir tanesi olduuna iaret etmitir.
Sradan emekte greli bir bolluk yaratan bu gelimenin kendisi, beri
yandan vasfl emei basitletirir ve bylece de onun deerini drr.
Ayn yasa, kendisini baka bir biimde de ortaya kor. Emein
retici gcnn gelimesi ile, sermaye birikimi, [sayfa 88] hatta greli olarak
yksek cret oranna karn, hzlanr. Dolaysyla insan, Adam Smith
gibi ki onun zamannda modern sanayi henz emekleme andayd
68

Seme Yaptlar II
sermayenin hzlanan birikiminin, emee byyen bir talep salayarak,

terazinin kefesini ii lehine edirecei sonucunu karabilir. ada
yazarlarn pek ou, bu grten hareketle, u son yirmi yl iinde,
ngiliz sermayesi ngiliz halkndan ok daha byk bir hzla artt halde,
cretlerin neden daha fazla artmam olduuna amlardr. Ama sermaye birikiminin durmadan artmasyla zamanda olarak, sermayenin
bileiminde gittike. byyen bir deiiklik meydana gelir. Toplam sermayenin, sabit sermayeden, makinelerden, hammaddelerden, her trden retim aralarndan meydana gelen blm, cretlere, yani emein
satn alnmas iin yatrlan blmne oranla ok daha hzl bir biimde
byr. Bu yasa, Bay Barton, Ricardo, Sismondi, Profesr Richard Jones,
Profesr Ramsay, Cherbuliez ve daha biroklar tarafndan azok doru
bir biimde ortaya konulmutur.
Eer sermayenin bu iki esi arasndaki oran, balangta birebir idiyse, sanayiin ilerlemesi srasnda bee-bir, vb. haline gelecektir.
Eer, toplam 600lk bir sermaye zerinden 300 aletlere, hammaddelere, vb., 300 ise cretlere yatrlmsa, 300 yerine 600lk bir ii
talebi yaratmak iin toplam sermayeyi iki katna karmaktan baka bir
ey gerekmeyecektir. Ama, eer 600lk bir sermaye zerinden, 500
makine ve malzemeye vb., yalnz 100 cretlere yatrlmsa, bu durumda 300 yerine 600 lk bir ii talebi iin ayn sermayenin 600den
3.600e kmas gerekir. Sanayiin gelimesinde, emek talebi, demek ki,
sermaye birikimi ile atba gitmez. Kukusuz emek talebi de byr,
ama sermayenin artna gre durmadan azalan bir oran iinde byr.
Bu birka deinme, modern sanayiin gelimesinin, dengeyi her
gn biraz daha iinin aleyhine, kapitalistin lehine deitirmek zorunda
olduunu, ve bundan dolay kapitalist retimin genel eiliminin, cretlerin ortalama dzeyini ykseltmek deil, drmek, ya da emek deerini
az ok en alt snrna indirmek olduunu gstermeye yetecektir. Ama,
bu dzende eylerin eilimi byledir diye, ii snf, sermayenin gasplarna kar direniten, durumlarn geici olarak [sayfa 89] iyiletirmek iin
ortaya kan frsatlar en iyi biimde deerlendirme giriimlerinden vaz
m gemelidirler? Eer ii snf byle yapsayd, ezilmi, artk hi bir
umudu kalmam, mrboyu alk eken yaratklar ynndan baka
bir ey olmamak durumuna derdi. ilerin cret dzeyini korumak
iin giritikleri mcadelenin tm cretlilik sistemine ayrlmazcasna bal
olduunu, her 100 durumdan 99unda cretleri ykseltme yolundaki
abalarnn belirli emek deerini koruma yolundaki abalardan ibaret
olduunu, ve kendi fiyatlar konusunda kapitalistle tartmak zorunluluunun kendilerini meta olarak satmak zorunda olularnn doasnda
bulunduunu gsterdiimi sanrm. Eer ii snf, sermaye ile olan
gnlk atmasnda gerileyecek olsayd, daha byk apta u ya da
bu harekete girime olanandan kendi kendini yoksun brakm olurdu
elbette.

Seme Yaptlar II
69
Ayn zamanda ve cretlilik sisteminin getirdii genel klelemenin

tamamyla dnda olarak, iiler, bu gndelik mcadelenin kesin sonucunu fazla abartmamaldrlar. Unutmamalar gerekir ki, sonula!a kar
mcadele etmektedirler, bu sonularn nedenlerine kar deil;
unutmamalar gerekir ki, aa doru inen hareketi yalnzca geciktirmekte, ama ynn deitirmemektedirler; ancak geici areler bulmakta,
ama hastal iyi etmemektedirler. Demek ki, iiler, sermayenin ara
vermeden srp giden gasplarnn ya da piyasa deiikliklerinin dourduu bu kanlmaz gerilla savalarna kendilerini tamamyla kaptrmamaldrlar. Anlamalar gerekir ki, bellerini bken, btn yoksulluu ile birlikte,
mevcut dzen, ayn zamanda, toplumun ekonomik dnm iin
gerekli maddi koullar ve toplumsal biimleri de yaratr. Adil bir ign
karlnda adil bir cret! biimindeki tutucu slogan yerine, bayraklar
zerine u devrimci slogan yazmaldrlar: cretlilik sisteminin kaldrlmas!
Bu ok uzun ve, korkarm ki, ok yorucu, ama konumu doyurucu
bir biimde ilemek iin yapmam gereken aklamadan sonra, u aadaki kararlar nererek szlerime son vereceim:
Birincisi. cret orannda genel bir ykselme, genel kr orannda
bir de yolaar, ama geni anlamnda, meta [sayfa 90] fiyatlarn etkilemez.
kincisi. Kapitalist retimin genel eilimi, cretlerin ortalama
standardn ykseltmek deil, drmek yolundadr.
ncs. Sendikalar, sermayenin saldrlarna kar direni merkezleri olarak yararl i grrler. Glerini pek yerinde olmayan bir biimde kullandlar m, ksmen hedeflerini gzden karrlar. Ayn zamanda
mevcut dzeni deitirmeye alacaklar ve rgtl glerini, ii snfnn kesin kurtuluu, yani cretlilik sisteminin kesin olarak kaldrlmas
iin bir ara olarak kullanmaya alacaklar yerde, dzenin sonularna
kar gerilla savalar ile yetindikleri anda da, hedeflerini bsbtn yitirirler. [sayfa 91]
Mays sonu ve 27 Haziran
1865 tarihleri arasnda
Marks tarafndan
yazlmtr.
Ayr bir bror olarak ilk kez
1898de Londrada yaynlanmtr.
70

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
GEC GENEL KONSEY DELEGELERNE
TALMATLAR. ETL SORUNLAR41
1. ULUSLARARASI BRLN RGTLENMES
Geici Merkez Konseyi, bir btn olarak, Geici Tzkte gsterilen

rgtlenme plann salk verir. Bu plann tutarll, ve eylem birlii
konusunda nyarglar olmakszn, farkl lkelere uygulanmasndaki
kolaylklar, iki yllk deneyim ile tantlanmtr. Ktadaki durum herhangi
bir deiiklik iin elverisiz grndnden, Merkez Konseyin gelecek
ylki yerleim merkezinin Londra olmasn salk veriyoruz.
Merkez Konseyin yeleri, elbette ki, saylarn artrma yetkisine
sahip olarak, Kongre tarafndan seilecektir (Geici Tzk, 5).
Genel Sekreter, bir yl iin, Kongre tarafndan seilecek ve Birliin
tek cretli grevlisi olacaktr. Haftalk cretinin 2 sterlin olmasn
neriyoruz. [sayfa 92]
Tek tek her Birlik yesinin deyecei dzenli yllk aidat bir-buuk
peni (belki bir peni) olacak. yelik kartlarnn masraf ayrca alnacak.

Seme Yaptlar II
71
Birlik yelerinden yardmlama dernekleri kurmalarn ve bunlar

uluslararas bir ba ile birbirlerine balamalarn istiyorsak da, bu sorunu
(tablissement des socits de secours mutuels. Appui moral et maeriel
accord aux orphelins de lassociation)* ele almay, geen eylldeki
konferansta42 bunu ilk nermi olan svirelilere brakyoruz.
2. EMEK LE SERMAYE ARASINDAK MCADELEDE,
ABALARIN, BRLK AJANSI TARAFINDAN
ULUSLARARASI DZEYDE BRLETRLMES
(a) Genel olarak bakldnda, bu sorun, deiik lkelerdeki ii

snflarnn bugne dek kurtulu uruna harcadklar birbirinden kopuk
abalar birletirmeyi ve genelletirmeyi amalayan Uluslararas Birliin
btn eylemini kucaklamaktadr.
(b) Grev ve lokavt durumlarnda, yerli iilere kar bir ara olarak
yabanc iileri kullanmaya her zaman hazr olan kapitalistlerin entrikalarn etkisiz brakmak, Birliimizin imdiye dek yerine getirmekte baarl
olduu belirli ilevlerden biridir. Deiik lkelerin iilerinin, kurtulu
ordusu iinde kendilerini karde ve yolda olarak hissetmekle kalmayp,
byle hareket etmelerini de salamak, Birliin bata gelen amalarndan
biridir.
(c) abalarn uluslararas dzeyde birletirilmesi yolundaki
nerimizin balcalarndan biri, ii snflarnn kendileri tarafndan
yrtlecek olan btn lkelerin ii snflarnn durumuna ilikin istatistiksel aratrmadr. Baarl olabilmek iin, zerinde allacak malzeme bilinmelidir. Bylesine byk bir ii balatmakla, iiler, kendi yazglarn kendi ellerine alabileceklerini tantlayacaklardr. Dolaysyla unu
neriyoruz: Birlik ubelerimizin bulunduu her yrede bu i hemen
balatlr ve iliikteki aratrma plannda belirtilmi olan [sayfa 93] eitli
noktalara ilikin veriler toplanr. Kongre, Avrupann ve Amerika Birleik
Devletlerinin btn iilerini, ii snfna ilikin istatistiklerin toplanmasnda ibirlii yapmaya arr; raporlar ve veriler Merkez Konseye gnderilir. Merkez Konsey bunlar bir genel rapor haline getirir ve verileri de
ek olarak ilitirir.
Bu rapor, ekiyle birlikte, bir sonraki yllk Kongreye sunulur ve
onun onay alndktan sonra, giderleri Birlik tarafndan karlanmak zere
baslr.
HER YRENN ZERNDE ELBETTE DEKLK
YAPABLECE GENEL ARATIRMA PLANI
1. Ura alan, ad.

* Karlkl yardmlama derneklerinin kurulmas. Birlik yelerinin yetimlerine manevi ve
maddi destek. -.
72

Seme Yaptlar II
2. alann ya ve cinsiyeti,
3. alanlarn says.
4. Maa ve cretler: (a) raklar; (b) gnlk ve para ba cret;
aracnn dedii cret. Haftalk, yllk ortalama.
5. (a) Fabrikalardaki alma saatleri. (b) Eer i kk iverenlerle ve evde yaplyorsa, buralardaki alma saatleri. (c) Gece ii ve
gndz ii.
6. Yemek zamanlar ve muamele.
7. yerinin ve iin tr: ar kalabalk, eksik havalandrma, yetersiz gn , gaz lambas kullanma. Temizlik, vb..
8. Meslein nitelii.
9. in fiziksel durum zerindeki etkisi.
10. Moral durumu. Eitim.
11. Sanayiin durumu: mevsimlik mi, yoksa yla azok dzenli bir
biimde dalm m, byk dalgalanmalar gsteriyor mu, yabanc maruz mu, esas olarak i pazara m, yoksa d rekabete mi ynelik,
vb.?
3. GNNN SINIRLANDIRILMASI
gnnn snrlandrlmas, iyiletirme ve kurtulu dorultusundaki btn teki giriimleri kendisi olmakszn yetersiz brakacak bir
nkouldur. [sayfa 94]
Bu snrlandrma,. ii snfnn, yani her ulusun byk bir kitlesinin
saln ve fiziksel enerjisini yenilemek ve ayn zamanda onlara zihinsel
gelime, toplumsal iliki, toplumsal ve siyasal eylem olanan salamak
iin gereklidir.
gnnn yasal snr olarak 8 saatlik alma neriyoruz. Bu
snrlandrma genel olarak Amerika Birleik Devletlerinin iileri tarafndan isteniyor,43 Kongrenin oylar, bu istemi, dnyann her yerinde,
ii snflarnn ortak platformu dzeyine kartacaktr.
Fabrika yasasna ilikin deneyimleri nispeten yeni olan Ktadaki
yelerimizi bilgilendirmek iin unu da ekleyelim: 8 saatlik alma olarak alnmas gereken gn sresi sabitletirilmeyecek olursa, btn yasal
snrlamalar baarsz klacak ve sermaye tarafndan ihll edilecektir.
Bu srenin uzunluu, 8 saatlik alma ve bunun dnda kalan yemek
aralar ile birlikte belirlenmelidir. rnein, yemek iin verilen eitli
aralar bir saati buluyorsa, yasal gn sresi 9 saati kapsamaldr, diyelim
sabah 7den akam 4e, ya da sabah 8den akam 5e kadar, vb.. Gece
almasna, yasa ile belirlenen sanayilerde ya da sanayi kollarnda istisnai olarak izin verilmelidir. Eilim her trl gece almasna son verme
ynnde olmaldr.
Bu paragraf, ister erkek ister kadn olsun, yalnzca yetikinlerle
ilgilidir, ama kadnlar, ne trden olursa olsun her trl gece almasnn

Seme Yaptlar II
73
ve bu cinsin kaldramayaca ya da onlarn bedenlerini zehirli ve sala

zararl teki etmenlere maruz brakan her trl almann kesinlikle
dnda braklmaldrlar. Yetikin kimse dediimizde, 18 yana ulam
ya da gemi olanlar kastediyoruz.
4. GENLERN VE OCUKLARIN ALITIRILMASI
(KADIN VE ERKEK).
Modern sanayiin her iki cinsiyetten ocuklar ve genleri toplumsal retim denen o byk ie katma yolundaki eilimini, sermayenin
egemenlii altnda, bu, tiksindirici bir biimde arptlm olsa da, ilerici,
salkl ve meru bir eilim olarak gryoruz. Aklc bir toplum dzeninde,
alabilir durumdaki hi bir yetikin nasl ki genel doa yasasnn, [sayfa
95] yani yiyebilmek iin almann, ve yalnzca kafas ile deil, elleriyle
de almann dnda tutulmamalysa, her ocuk da, 9 yandan itibaren,
ayn ekilde retken bir ii haline gelmelidir.
Ne var ki, u anda biz, [alanlara dahil olan] her iki cinsiyetten
yalnzca ocuk ve genleri ele almak durumundayz. [Bunlar] farkl bir
biimde ele alnmas gereken gruba [blnmelidir];* birinci grup 912 ya, ikincisi, 13-15 ya arasn, ncs de 16 ve 17 yalarn kapsar.
Birinci grubun herhangi bir atlyedeki ya da evdeki almasnn yasal
olarak iki, ikinci grubunkinin drt, ve nc grubunkinin de alt saatle
snrlandrlmasn neriyoruz. nc grup iin, yemek ve dinlenme
iin, en az bir saatlik bir ara olmaldr. lkokul eitiminin 9 yandan
nce balamas istenilen bir eydir; ama biz burada, yalnzca, toplum
dzeninin iiyi sermaye birikiminin salt bir arac durumuna indirgeyen,
ve ana-babalar zorunluluk yznden kle-sahipleri, kendi ocuklarnn
satclar haline getiren eilimlerine kar en vazgeilmez areleri ele
alyoruz. ocuklarn ve genlerin haklar korunmaldr. Bunlar kendi
balarnn aresine bakabilecek durumda deillerdir. u halde, onlarla
ilgilenmek toplumun grevidir.
Orta ve st snflar kendi ocuklarna kar olan grevlerini savsaklyorlarsa, bu onlarn kendi hatasdr. Bu snflarn ayrcalklarn paylaan
ocuk, bunlarn nyarglarndan zarar grmeye mahkumdur.
i snfna gelince, durum ok farkldr. i, hareketlerinde zgr
deildir. ou durumda ocuunun gerek karlarn, ya da insan gelimesinin normal koullarn anlayamayacak kadar bilisizdir. Ama ii
snfnn daha aydn olan kesimi, kendi snfnn ve dolaysyla, insanln
geleceinin, tmyle yetimekte olan alan kuan biimleniine bal
olduunu ok iyi kavryor. ocuk ve gen iilerin, her eyden nce,
mevcut sistemin ezici etkilerinden kurtarlmalar gerektiini biliyor. Bu,
* Bu tmcede [ ] ierisine alnm olan szckler, gazetede kan metin de atlanm ve
daha sonraki bir baskya gre yerine konmutur. -Ed.
74

Seme Yaptlar II
ancak, toplumsal saduyuyu toplumsal zor haline dntrmekle gerekletirilebilir, [sayfa 96] ve, veri olan koullar altnda, bunu, devlet gcyle
dayatlan genel yasalar ile yapmann dnda baka bir yntem yoktur.
Bu tr yasalar koymakla, ii snf, hkmet gcn glendirmi
olmaz. Tersine, u anda kendisine kar kullanlan bu gc kendi hizmetkar haline dntrm olur. Birbirinden yaltlm bir sr bireysel
aba ile bo yere gerekletirmeye abalayacaklar eyi, bir genel yasa
ile salam olurlar.
Bu noktadan hareketle, hi bir ana-babann ve iverenin gen
emek kullanmasna, eitimle birletirilmi olmas dnda, izin verilmemesi gerektiini sylyoruz.
Eitim denince ey anlyoruz. Birincisi: Zihinsel eitim.
kincisi: Bedensel eitim, beden eitimi okullarnda ve askeri talimlerle verilenler gibi.
ncs: Btn retim srelerinin genel ilkelerini veren ve,
ayn anda, ocua ve gence btn alma dallarndaki basit aletleri
pratik olarak kullanmay gsteren politeknik renim.
Adm adm ilerleyen zihinsel, bedensel ve politeknik renim
kurslar, gen iilerin snflandrlmasna tekabl etmelidir. Politeknik
okullarn giderlerinin bir ksm, bu okullarn kendi retimlerinin satndan karlanmaldr.
cretli retken emein, zihinsel eitimin, bedensel eitimin ve
politeknik renimin birletirilmesi, ii snfn st ve orta snflarn dzeyinin ok yukarlarna karacaktr.
[9]-17 (dahil) yalar arasndaki herkesin, gece ilerinde ve sala
zararl ilerde altrlmalarnn yasa ile kesinlikle yasaklanmas gerektii
aktr.
5. KOOPERATF ALIMA
Uluslararas i Birliinin, ii, ii snflarnn kendiliinden hareketlerini birletirmek ve genelletirmek olup, ne olursa olsun herhangi
bir doktriner sistemi dikte etmek ya da dayatmak deildir. Bu yzden,
Kongre, zel bir kooperatif sistemi ilan etmeyip, birka genel ilkeyi
aklamakla yetinmelidir.
(a) Kooperatif hareketini, uzlamaz snf kartlklarna [sayfa 97]
dayanan bugnk toplumu deitirici glerden biri olarak kabul,
ediyoruz. Bunun en byk meziyeti, emei sermayenin boyunduruu
altna sokan, bugnk yoksullatrc ve despotik sistemin yerini, zgr
ve eit reticilerin birlii biimindeki cumhuriyeti ve kazan getirici
sistemin alabileceini pratik olarak gsteriyor olmasdr.
(b) Ama, tek tek cretli klelerin kendi zel abalaryla kurabilecekleri cce biimlerle snrl kaldka, kooperatif sistem, kapitalist toplumu hi bir zaman deitirmeyecektir. Toplumsal retimi, tek bir byk

Seme Yaptlar II
75
ve uyumlu, zgr ve kooperatif alma sistemine dntrmek iin,

genel toplumsal deiiklikler, toplumun genel koullarnda, toplumun
rgtl gcnn, yani devlet gcnn kapitalistlerden ve toprakbeylerinden reticilerin kendilerine aktarlmas dnda hi bir zaman gerekleemeyecek olan deiiklikler gereklidir.
(c) ilere, kooperatif maazalardan ok, kooperatif retime
girimelerini salk veririz. Birincisi mevcut iktisadi sistemin yalnzca yzeyine dokunur, beriki ise temellerine.
(d) Btn kooperatif derneklere, ortak gelirlerinin bir ksmn,
ilkelerini szle olduu kadar rneklerle de, bir baka deyile, retme
ve vaazetme yoluyla olduu kadar, yeni kooperatif fabrikalarn kurulmalarn tevik ederek de yaygnlatrmay amalayan bir fona aktarmalarn
salk veririz.
(e) Kooperatif derneklerin sradan burjuva ortaklklar (societes
par actions) halinde yozlamalarn nlemek zere, btn alan iiler,
ister hissedar olsunlar ister olmasnlar, eit pay almaldrlar. Salt geici
bir nlem olarak, hissedarlara daha dk bir temett oran tannmasn
arzuluyoruz.
6. SENDKALAR. GEMLER, BUGNLER
VE GELECEKLER
(a) Gemileri.
Sermaye, younlam toplumsal gtr; oysa ii, satmak iin
yalnzca kendi igcne sahiptir. Sermaye ile emek arasndaki szleme,
bu yzden, hi bir zaman, eit, maddi geim aralarnn sahipliini ve
emei bir yana, ve yaamsal [sayfa 98] retici gleri de te yana koyan
bir toplum anlamnda bile, eit koullar altnda yaplmaz. ilerin tek
toplumsal gc, saylardr. Ama bu saysal g, blnmlkle krlr.
ilerin blnml, kendi aralarndaki kanlmaz rekabetten doar
ve srer.
Sendikalar, balangta, iilerin, kendilerini hi deilse salt kle
olma durumunun stne karacak szleme koullar elde etmek zere,
bu rekabeti kaldrma, ya da hi deilse denetim altna alma yolundaki
kendiliinden giriimlerinden domutur. Sendikalarn ivedi amac, u
halde, gnlk gereklerle, sermayenin ard arkas gelmez saldrlarn
nleme areleriyle, ksacas, cret ve alma sresine ilikin sorunlarla
snrlyd. Sendikalarn bu faaliyeti yalnzca meru deil, zorunludur da.
Bugnk retim sistemi varolduka bundan vazgeilemez. Tersine, bu,
btn lkelerde sendikalarn kurulmasyla ve bunlarn birletirilmesiyle
genelletirilmelidir. te yandan, sendikalar, bilinsiz olarak, ortaa belediyelerinin ve topluluklarnn orta snf iin yapt gibi, ii snfnn rgtlenme merkezlerini oluturuyorlard. Sendikalar sermaye ile emek
arasndaki gerilla savalar iin nasl gerekliyseler, cretli emek ve ser-
76

Seme Yaptlar II
maye egemenlii sisteminin yerini alacak rgtl organlar olarak, bunlarn nemi daha da byktr.
(b) Bugnleri.
Sermaye ile olan yerel ve gnlk mcadeleye ok fazla eilmi
olduklarndan, sendikalar, cretli klelik sisteminin kendisine kar harekete gemekte sahip olduklar gc henz tam olarak kavram deillerdir. Bu yzden, genel toplumsal ve siyasal hareketlerden ok uzak
kalmlardr. Ama, son zamanlarda, rnein ngilterede son siyasal hareketlere katlmalarndan,44 Birleik Devletlerde ilevlerine ilikin genilemi grlerinden,45 ve Sheffielddeki son byk sendika delegeleri konferansnda46 alnm olan aadaki karardan da grld gibi, byk
tarihsel misyonlarn farkna bir miktar vardklar anlalyor.
Bu konferans, Uluslararas Birliin btn lkelerin iilerini tek
bir ortak kardelik ba ile birletirme yolundaki abalarna yksek deer
bierek, burada temsil olunan eitli derneklere, bunun tm alanlar
topluluunun [sayfa 99] ilerlemesi ve baars iin gerekli olduu inancyla,
bu rgte katlmalarnn yararlln itenlikle salk verir.
(c) Gelecekleri.
Balangtaki amalarndan ayr olarak, ii snfnn kesin kurtuluunun geni karlar uyarnca, onun rgtlenme merkezleri olma
bilinciyle hareket etmesini artk renmelidirler. Bu dorultudaki her
toplumsal ve siyasal harekete yardmc olmaldrlar. Kendilerini tm
ii snfnn savunucular ve temsilcileri olarak grdklerinde ve yle
davrandklarnda, ye olmayanlar kendi saflarna almamazlk edemezler. zgl koullar yznden gsz durumda olan ve ok dk cret
alan uralarn, rnein tarm iilerinin karlarn dikkatle gzetmelidirler. abalarnn, dar ve bencil olmann ok tesinde, mazlum milyonlarn kurtuluunu amaladna dnyay byk apta inandrmaldrlar.
7. DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGLENDRME
(a) Vergilendirme tarznda yaplacak hi bir deiiklik, emek ile

sermaye arasndaki ilikilerde herhangi nemli bir deiiklik yaratamaz.
(b ) Bununla birlikte, iki vergilendirme sisteminden birini semek
gerekirse dolayl vergilerin tmyle kaldrlmasn, ve onun yerine gene1
dolaysz vergilerin konulmasn salk veririz.
nk, tccarlar meta fiyatlarna yalnzca dolaysz vergi miktarn
deil, yaptklar demelere yatrdklar sermaye zerindeki faiz ve kr
da eklediklerinden, dolaysz vergiler metalarn fiyatlarn artrrlar;
nk, dolayl vergiler devlete ne dediini kiiden saklar, oysa
dolaysz bir vergi ortadadr, karmak deildir, ve en bilisizler tarafndan
bile yanl anlalamaz. u halde, dolaysz vergilendirme her bireyi ynetici gleri denetlemeye zendirir, oysa dolayl vergilendirme her trl
zynetim eilimini yokeder.

Seme Yaptlar II
77
8. ULUSLARARASI KRED
nisiyatif Franszlara braklacak. [sayfa 100]

9. POLONYA SORUNU
(a) Avrupa1 iiler bu sorunla niye ilgileniyorlar? Birincisi, nk

orta snf yazarlar ve ajitatrleri, Kta zerindeki her trden milliyetleri,
rlanday bile himaye ederlerken, bu sorunu rtbas etmede gizlice
ibirlii yapyorlar.
Bu suskunluk neden? nk, hem aristokratlar, ve hem de burjuvalar, geri plandaki karanlk Asyatik gce, ii snfnn artan stnl
karsnda bavurulacak son kaynak gzyle bakyorlar. Bu g, ancak,
Polonyann demokratik bir temel zerinde yeniden kurulmas ile etkin
bir biimde altedilebilir.
(b) Merkezi Avrupada, ve zellikle Almanyada deimi olan
bugnk durumda, demokratik bir Polonya her zamankinden daha
gereklidir. Demokratik bir Polonya olmakszn, Almanya, Kutsal ttifakn47
kalesi olacaktr, demokratik bir Polonya ile ise, cumhuriyeti Fransann
mttefiki. Bu byk Avrupa sorunu bir zme balanncaya kadar,
ii snf hareketi durmadan kesintiye urayacak, duraksayacak ve
gerileyecektir.
(c) Bu konuda inisiyatifi ele almak zellikle Alman ii snfnn
grevidir, nk Almanya, Polonyadan pay alanlardan birisidir.
10. ORDULAR
(a) Byk dzenli ordularn retim zerindeki kt etkisi, her

trden orta snf kongrelerinde, bar kongrelerinde, iktisat kongrelerinde,
istatistik kongrelerinde, hayrsever kongrelerde, toplumbilim kongrelerinde yeterince ortaya konmutur. Bu yzden, bu nokta zerinde uzun
uzadya durmay ok gereksiz buluyoruz.
(b) Halkn yaygn bir biimde silahlandrlmasn ve silahlarn nasl kullanlaca konusunda genel bir eitimden geirilmesini neriyoruz.
(c) Geici bir zorunluluk olarak, milis subaylar iin bir okul olarak
kk dzenli ordular; her erkek yurttan ok ksa bir sre iin bu
ordularda hizmet grmesini kabul ediyoruz. [sayfa 101]
11. DN SORUNU
Franszlarn inisiyatifine braklacak. [sayfa 102]

Austos 1866 sonunda
78

Seme Yaptlar II
The International Courrierin

20 ubat tarihli 6-7. saylarnda;
13 Mart 1867 tarihli 8-10. saylarnda;
Le Courrier Internationatn
9 ve 16 Mart 1867 tarihli 10. ve l1.
saylarnda; ve Der Verbotenin
Ekim ve Kasm 1866 tarihli 10. ve l1.
saylarnda yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
79
KARL MARKS
KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA
BRNC BASKIYA NSZ
MD birinci cildini kamuoyuna sunduum yapt, 1859da

yaymlanan Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl yaptmn devamn
oluturur. Birinci ksm ile onun devam arasndaki uzun aralk, almam tekrar tekrar kesen, uzun yllar sren bir hastalktan trdr.
Daha nce yaptn ierii, bu cildin ilk blmnde zetlenmitir. Bu, yalnzca, aradaki iliki ve btnlk ynnden yaplmamtr.
Konunun sunuluu da. gelitirilmitir. Daha nceki kitapta yalnzca
dokunulup geilen birok nokta, koullarn elverdii lde, burada,
daha tam olarak ilenmiken; te yandan, orada ayrntl olarak ele
alnan noktalara bu ciltte yalnzca deinilmitir. Nitekim, deer ve para
teorileri tarihi zerine olan blmler, tamamen darda braklmtr.
Bununla birlikte, daha nceki yaptn [sayfa 103] okuru, birinci blmn
80

Seme Yaptlar II
dipnotlarnda, bu teorilerin tarihi ile ilgili ek bavurma kaynaklar

bulacaktr.
Her balangcn gl, btn bilimler iin geerlidir. Bu yzden,
birinci blmn, zellikle de metan tahlilini kapsayan kesimin
anlalmas, daha zor olacaktr. zellikle deerin z ve deerin byklnn tahlili ile ilgili yerleri, elden geldiince herkesin anlayabilecei
gibi yazdm.* Tam gelimi hali para-biimi olan deer-biimi, son
derece kolay ve yalndr. Bununla birlikte, insan akl, iki bin yldan fazla
zamandan beri bo yere bunun srrn kavramaya alrken, te yandan,
ok daha kark ve karmak biimlerin baarl tahliline, hi deilse bir
yaklam salanmtr. Niin? nk, organik bir btn olarak bir cisim,
bu cismin hcrelerinden daha kolay incelenir de ondan. Ayrca, ekonomi
biimlerinin tahlilinde ne mikroskoptan yararlanlabilir, ne de kimyasal
ayralardan. Her ikisinin de yerini, soyutlama gc almaldr. Ancak,
burjuva toplumda emek rnnn meta-biimi ya da metan deerbiimi ekonomik hcre-biimidir. Bu biimlerin tahlili, s bir gzlemciye, kk ayrntlar gibi gelebilir. Aslnda da, kk ayrntlar zerinde
durulmaktadr, ama tpk mikroskobik anatomide yapld gibi.
Bu nedenle, deer-biimi zerine olan kesim dnda bu cilt, zor
anlalyor diye sulanamaz. Ben, burada, elbette, yeni bir ey renmek
isteyen, dolaysyla da kendi bana dnme abasnda olan okuru
kastediyorum.
Fiziki, fiziksel olgular, ya en, tipik biimde olduklar, bozucu etkilerden en uzak bulunduklar yerlerde gzlemler, ya da olanaklysa,
olayn en normal biimde gemesini salayacak koullar altnda deneyler
yapar. Ben, bu yaptta, kapitalist retim tarzn ve bu tarza tekabl eden
[sayfa 104] retim ve deiim koullarn inceleyeceim. Bugne kadar,
ngiltere, bunlarn klasik yurdu olmutur. Teorik dncelerimin
gelimesi iinde, ngilterenin balca rnek olarak gsterilmesinin nedeni
ite budur. Ancak eer Alman okur, ngiliz sanayi ve tarm iilerinin
durumuna omuz silker, ya da iyimser bir biimde Almanyada ilerin
bu kadar kt olmad dncesiyle kendini avutursa, ona aka unu
sylemeliyim: De te fabula narratur!**
Aslna baklrsa, konu, kapitalist retimin doal yasalarnn sonucu
olan toplumsal uzlamaz kartlklarn u ya da bu derecede gelimi
olmalar deildir. Burada szkonusu olan, bu yasalarn kendileridir,
* Ferdinand Lassallen Schulze-Delitzshe kar yazd yaptn benim bu konular zerindeki
aklamalarmn entelektel zn verdiini iddia ettii ksmnda bile nemli yanllar olduuna
baklrsa, bu, daha da gerekli oluyor. Ferdinand Lassallen iktisat zerine olan yaptlarndaki
btn genel teorik nermelerinde, rnein sermayenin tarihsel karakteri, retim koullar ile
retim biimi arasndaki iliki vb. zerine olan nermeleri, benim koyduum terminolojiye
varncaya kadar, kaynak belirtmeksizin, hemen hemen szc szcne benim yazlarmdan
almas herhalde propaganda amac iin yaplm olabilir. Benimle hi bir ilgisi olmad iin,
onun bu nermeleri ayrntlar ile nasl iledii ve uygulad konusunda elbette hi bir ey sylemiyorum.
** Bu ykde senin szn ediliyor. (Horace) -.

Seme Yaptlar II
81
kanlmaz sonulara doru kat bir zorunlulukla ileyen bu eilimlerdir.

Sanayi ynnden daha ok gelimi bir lke, daha az gelimi olan
lkeye ancak kendi geleceinin imgesini gsterir.
Ama bunu bir yana brakalm. Kapitalist retimin Almanlar
arasnda iyice yerletii yerlerde (rnein fabrikalarda) iinde bulunulan
koullar, Fabrika Yasalarna benzer yasalarn bizde bulunmamalar
nedeniyle, ngiltereden daha da ktdr. teki btn alanlarda, biz,
Bat Kta Avrupasnn tm geriye kalan yerlerinde olduu gibi, yalnzca
kapitalist retimin gelimesinin deil, bu gelimenin tamamlanmam
olmasnn da acsn ekiyoruz. Modern ktlklerin yansra, dnn
miras olan bir sr ktlklerin; ok eski retim biimlerinin alttan
alta hl srp gitmelerinden doan ve bunlarn kanlmaz olarak beraberinde getirdikleri ad toplumsal ve siyasal ilikilerin altnda eziliyoruz. Yalnzca yaayanlardan deil, llerden de ac ekiyoruz. Le mort
saisit le vif! *
Almanyann ve geriye kalan Bat Kta Avrupasnn toplumsal
istatistikleri, ngilteredekilere oranla acnacak durumdadr. Ama gene
de, arkasndaki meduza ban yle bir grmemize yetecek kadar perdeyi aralyorlar. Hkmetlerimiz ve parlamentolarmz, ngilteredeki gibi,
zaman zaman, ekonomik koullar inceleyecek komisyonlar kursa; [sayfa
105] bu komisyonlara gerei aratrmak iin ayn biimde tam yetkiler
verilse; bu grevler iin ngilterenin fabrika denetmenleri, halk sal
konusundaki salk raportrleri, kadnlar ile ocuklarn smrlmesi,
konut ve beslenme konularn inceleyen komiserler gibi yetenekli, tarafsz ve saygn insanlar bulunabilse; bizdeki durumu grp dehete derdik. Perseus, avlad devler kendisini grmesin diye sihirli bir balk giyerdi. Biz ise, devlerin varln grmemek iin, sihirli bal gzlerimize
ve kulaklarmza kadar indiriyoruz.
Bu konuda kendimizi aldatmayalm. Amerikan bamszlk sava,
18. yzylda, Avrupa orta snf iin uyar ann nasl aldysa, Amerikan
i sava da, 19. yzylda, Avrupa ii snf iin ayn eyi yapt. ngilterede
toplumsal kargaann gidii gzle grlr haldedir. Bu durum, belli bir
noktaya ulatnda, Kta Avrupasn da ister istemez etkileyecektir. Orada, bu, ii snfnn kendisinin gelime derecesine gre, ya daha yabanl
ya da daha insancl bir biim alacaktr. Bunun iin, yksek insancl dncelerden ayr olarak, bugn egemen olan snflarn en nemli karlar, onlara, ii snfnn serbeste gelimesini engelleyen, yasal olarak
kaldrlabilir btn engellerin kaldrlmasn buyuruyor. Bu nedenle de,
bu ciltte, teki eyler yannda, ngiliz fabrika mevzuatnn tarihine, ayrntlarna ve sonularna geni yer verdim. Bir ulus, teki uluslardan birok
eyler renebilir ve renmelidir de. Bir toplum, kendi hareketinin doal yasalarn ortaya karmak iin doru yola girmi olsa bile bu yaptn
* lm, yaayan yakalar. -.
82

Seme Yaptlar II
son amac da, zaten modern toplumun ekonomik hareket yasasn ortaya karmaktr bu toplum, normal gelimesinin birbirini izleyen aamalarnn ortaya koyduu engelleri, ne gzpek sraylarla temizleyebilir, ne de meru yasalarla ortadan kaldrabilir. Ancak doum sanclarn ksaltabilir ve azaltabilir.
Olas bir yanl anlamay nlemek iin bir noktay belirtmek isterim. Kapitalisti ve toprakbeyini, hi bir ekilde pembeye boyamadm.
Ama burada kiiler, ekonomik kategorilerin temsilcileri olduklar, belirli
snf ilikileri ile snf karlarn kiiliklerinde topladklar lde ele alnp
incelenirler. Toplumun, iktisadi biimleniinin evrimini [sayfa 106] doal
tarihin bir sreci olarak gren benim grm, bireyi, o kendini znel
olarak bu ilikilerin zerine ne denli ok karrsa karsn, toplumsal
olarak yarat kald bu ilikilerden, herhangi bir baka grten daha
az sorumlu tutar.
Ekonomi politik alannda zgr bilimsel aratrma, yalnzca teki
btn alanlarda karlalan dmanlarla yzyze gelmekle kalmaz. Ele
alnan malzemenin kendine zg nitelii, insan yreinin en azgn, en
baya ve en uursuz tutkularn, zel kar lgnlklarn, dman olarak
sava alanna aktarr. Resmi ngiliz Kilisesi, 39 kuraln 38ine kar yaplan
saldry, gelirinin 1/39una yaplan saldrdan daha kolay balar. Bugn
bizzat tanrtanmazlk, mevcut mlkiyet ilikilerinin eletirisi ile karlatrlrsa, culpa levistir.* Bununla birlikte, gene de kabul edilmesi gerekli
bir gelime var. rnein son haftalarda yaynlanan Mavi kitab gsterebilirim: Correspondance with Her Majestys Missions Abroad, regarding
Industrial Questions and Trades Unions.** ngiliz tahtnn d lkelerdeki
temsilcileri, Almanyada, Fransada, ksacas Kta Avrupasnn btn uygar devletlerinde, sermaye ile emek arasndaki mevcut ilikilerde kkl
bir deiikliin ngilteredeki kadar apak ve kanlmaz olduunu uzun
uzun anlatmaktadrlar. Ayn zamanda, Atlantik Okyanusunun teki kysnda, Amerika Birleik Devletleri Bakan Yardmcs Bay Wade, halk
topluluu nnde yapt konumada, kleliin kaldrlmasndan sonra,
sermaye ile toprak mlkiyeti ilikilerinde kkl bir deiiklik yaplmasnn
gnn balca sorunu olduunu iln etmitir. Bunlar, an, mor allar
ya da kara brklerle gizlenemeyecek belirtileridir. Bu szler, yarn bir
mucize olaca anlamna gelmez. Bu szler, bizzat egemen snflar iinde, bugnk toplumun kaskat bir kristal olmayp, deiebilen ve srekli
olarak deien bir organizma olduu konusunda bir sezginin doduunu
gstermektedir.
Bu yaptn ikinci cildi sermayenin dolam srecini (II. Kitap), ve
sermayenin gelime seyri iinde ald eitli [sayfa 107] biimleri (III. Kitap),
nc ve son cilt (IV. Kitap) ise teorinin tarihini ele alacaktr.
* Kk gnah. -.
** Sanay Sorunlar ile Sendikalar Konusunda Majestelerinin D lkelerdeki Temsilcileri
ile Yazmalar. -.

Seme Yaptlar II
83
Bilimsel eletiriye dayanan her gr memnunlukla karlarm.

Kamuoyu denilen eyin hi bir zaman dn vermediim nyarglarna
gelince, nceden olduu gibi, imdi de byk Floransalnn zdeyiini
benimsiyorum:
Segui il tuo corso, e lascia dir le genti* [sayfa 108]
Londra, 25 Temmuz 1867
KARL MARX
lk kez, K. Marx, Das

Kapital, Kritik der
Politischen konomie,
Erster Band, Hamburg 1867
adl kitapta yaynlanmtr
84
* Sen yolunda yr ve brak ne derlerse desinler! Dante, lhi Komedya, Araf, 5. ark. -

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA
KNC BASKISINA SONSZ
SZLERME, birinci basknn okurlarna, ikinci baskda yaplan

deiiklikler konusunda bilgi vermekle balamalym. Kitabn dzenlenmesinde daha bir akla varld hemen dikkati ekecektir. Ek notlar,
her yerde, ikinci baskya not diye gsterilmitir. Metinle ilgili en nemli
noktalar ise unlardr:
Birinci Blm Birinci Kesimde her deiim-deerinin ifade edildii
eitliklerin tahlilinden elde edilen deer tretimi, daha byk bir bilimsel
titizlikle ele alnm ve ilenmitir; ayn biimde, birinci baskda, yle
bir deinilen, deerin z ile deer byklnn toplumsal olarak gerekli emek-zamanna gre belirlenii arasndaki bant zerinde [sayfa
109] imdi daha geni lde durulmutur. Birinci Blm nc Kesim
(Deerin Biimi), baka bir neden olmasa bile, birinci baskda iki kez

Seme Yaptlar II
85
yer ald iin, tmyle gzden geirilmitir. Geerken belirteyim ki,

bu yinelemeyi Hanoverdeki dostum Dr. L. Kugelmanna borluyum.
Hamburgdan ilk provalar geldii srada, 1867 yl ilkyaznda kendisini
ziyaret ediyordum. Beni, okurlarn ounun, deer-biimi konusunda
tamamlayc, daha retici bir aklamaya gereksinme duyacaklarna
ikna etmiti. Birinci Blmn son kesimi, Metalarn Feti Karakteri,
vb. geni lde deitirildi. nc Blm Birinci Kesim (Deerin
ls) zenle gzden geirildi, nk okura, Zur Kritik der Politischen
konomie, Berlin 1859da verilmi bulunan aklamalara bavurmas
belirtilerek bu kesim yeteri kadar titizlikle ele alnmamt. Yedinci Blm, zellikle kinci Ksm geni lde yeniden yazld.
Metinde yer yer ve ou zaman yalnzca slup ile ilgili btn deiiklikler zerinde durmak iin zaman yitirmenin gerei yoktur. Btn
kitap boyunca byle deiiklikler olmutur. Gene de, Pariste kacak
Franszca eviriyi gzden geirdiim u sra, Almanca esas metnin baz
yerlerinin slup bakmndan byk lde dzeltilmesine, baz yerlerde
ise gzden kam hatalarn ayklanmasna gerek olduunu grdm.
Ancak bunun iin zaman yoktu. nk, bana, ancak 1871 gznde ok
acil bir alma iinde bulunduum srada, kitabn tkendiini ve ikinci
basksna 1872 Ocanda balanacan haber vermilerdi.
Alman ii snfnn geni evrelerinde Das Kapitalin bylesine
hzla beeni kazanmas, emeklerimin en iyi dl olmutur. Ekonomik
konularda burjuva gr asn yanstan Viyanal bir fabrikatr olan
Bay Mayer, Fransz-Alman sava srasnda yaynlanan bir brorde, Almanlarn geleneksel bir tutkusu diye kabul edilen gl teorik dnme
yeteneklerinin, Almanyada kltrl denilen snflar arasnda tamamyla
kaybolduu, oysa tersine ii snf arasnda bu yetenein yeni bir canllk
gsterdii dncesini, ok yerinde olarak ortaya koymutu. [sayfa 110]
Almanyada, ekonomi politik, u ana kadar, yabanc bir bilim
olarak kald. Gustav von Glich, Geschichtliche Darstellung des Handels,
der Gewerbe usw* adl yaptnn zellikle 1830da yaynlanan ilk iki cildinde, Almanyada kapitalist retim tarznn gelimesini ve dolaysyla,
bu lkede modern burjuva toplumunun olumasn nleyen tarihsel
koullar uzun uzun incelemitir. Demek ki, ekonomi politiin yeerecei
toprak yoktu. Bu bilim, ngiltere ve Fransadan hazr mal olarak ithal
edilmek zorundayd; ve Alman [ekonomi politik -.] profesrleri renci
olarak kaldlar Yabanc bir gerein teorik ifadesi, bunlarn elinde, bir
dogmalar demeti haline geldi ve evrelerindeki kk ticaret leminin
terimleriyle yorumland ve bunun iin de yanl yorumland. Bilimse
iktidarszlk duygusunu, tmyle bastramadklar bu duyguyu, gerekten
yabancs olduklar bir konuya dokunmu olmann bilinalt rahatszln,
* Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe und des Ackerbaus, etc., von
Gustav von Glich. 5 cilt, Jena 1830-45. Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe
und des Ackerbaus, etc., von Gustav von Glich. 5 cilt, Jena 1830-45.
86

Seme Yaptlar II
ya tarih ve yazn alanlarnda allamelik taslayarak, ya da Kameral

bilimler denilen ve Alman brokrasisinin araf gemek zorunda olan
umutsuz adaylarnn laf kalabalndan alnm yabanc malzeme karm ile beceriksizce rtmeye altlar.
Almanyada, 1848den bu yana kapitalist retim, hzla gelimektedir ve bugn speklasyon ve dolandrclk iersinde alp salmtr.
Ama ne var ki, profesyonel iktisatlarmza kader gene glmyor. Ekonomi politii drst bir biimde ele alabilecekleri srada, modern ekonomik
koullar Almanyada fiilen yoktu. Ve bu koullar ortaya kar kmaz da,
onlar yle bir ortam iindeydiler ki, artk burjuva ufkunun snrlar iersinde, bunlar gerekten ve tarafszca incelemek olana yoktu. Ekonomi
politik bu snrlar iinde kald srece, yani kapitalist ynetim, evriminin
gei halinde tarihsel bir evresi olmas yerine, toplumsal retimin mutlak
son biimi olarak grld srece, snf savam su yzne kmad
ya da kendisini ancak dank ve tek tek olaylarla ortaya koyduu srece,
ekonomi politik, bir bilim olarak kalabilir.
ngiltereyi alalm. Orada ekonomi politik, snf [sayfa 111] savamnn
henz az gelitii dnemde domutur. Onun son byk temsilcisi Ricardo, sonunda, bilinli olarak, snf karlarnn, cret ve krn, kr ve
rantn kartln, bu kartl, safa, doann toplumsal bir yasas kabul
ederek, aratrmalarnn hareket noktas yapar. Ancak, buradan hareketle, burjuva ekonomi bilimi, aamayaca snrlara gelip dayanmtr. Bu
bilim, Ricardo daha hayattayken ve ona kar olarak Sismondinin kiiliinde eletiri ile kar karya geldi.*
Bunu izleyen 1820-1830 dnemi, ngilterede ekonomi politik alannda bilimsel faaliyetlerle dikkati eker. Ricardonun teorisinin vulgarize
edildii, ve yayld kadar, bu teorinin eski okula kar savam verdii
bir dnemdi. Parlak karlamalar yapld. O sralarda olup bitenleri
Avrupa pek az bilir, nk polemiklerin ou, yazlarda, incelemelerde,
arasra kan kitap ve brorlerde dank olarak kalmtr. Bu polemiin
tarafsz nitelikte oluu her ne kadar Ricardonun teorisi, baz istisnai
durumlarda burjuva ekonomisine kar bir saldr silah olarak kullanlm
ise de zamann koullaryla aklanabilir. Bu yandan, byk sanayi,
1825 bunalm ile modern yaamnn devresel evrimini ilk kez aarak
kendini gsterdii gibi, ocukluk andan kurtulmak zereydi. te
yandan, sermaye ile emek arasndaki snf savam, siyasal bakmdan,
bir yanda Kutsal ttifak evresinde toplanan hkmetler ve feodal aristokrasi, te yanda burjuvazinin nclk ettii halk kitleleri arasndaki
uyumazlk; ekonomik bakmdan, sanayi sermayesi ile aristokrat toprak
mlkiyeti arasndaki atma bu atma, Fransada kk ve byk
toprak mlkiyeti arasndaki kartln gerisinde sakl kalyor, ngilterede
* Yaptna bkz: Zur Kritik.... s. 39 [Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara
1976, s. 85 vd.]

Seme Yaptlar II
87
Tahl Yasalarndan sonra aa kyordu sonucu arka plana itilmi

bulunuyordu. Bu srada, ngilterede, ekonomi politik yazn Fransada,
Dr. Quesnaynin lmn izleyen frtnal ileri atl hareketini anmsatr,
ama tpk kocakar frtnasnn ilkyaz anmsatmas gibi. Ve 1830 ylyla
birlikte tam bir bunalm patlak verdi.
Fransa ile ngilterede, burjuvazi, siyasal iktidar ele [sayfa 112] geirmiti. Bundan sonra snf savam, pratik olduu kadar teorik olarak da
gitgide daha ak ve tehdit edici biimler ald. Bilimsel burjuva ekonomisinin lm ann alyordu. Artk bundan sonra bu ya da u teoremin
doru olup olmamas deil, ama sermayeye yararl m yoksa zararl m,
gerekli mi yoksa gereksiz mi, siyasal bakmdan tehlikeli mi tehlikesiz
mi olduu szkonusuydu. Tarafsz incelemelerin yerini cretli yarmalar,
gerek bilimsel aratrmalarn yerini kara vicdanl ve eytanca mazur
gsterme eilimleri almt. Bununla birlikte Cobden ve Bright gibi
imaltlarn baektii Tahl Yasalarna Kar Birliin yaynlad dnyay
kaplayan yerliyersiz brorlerin, bilimsel olmasa bile, toprak aristokrasisine kar giritikleri polemik ynnden tarihsel bir deeri vard. Ne var
ki, ondan sonra, Sir Robert Peelin yrrle koyduu serbest ticaret
mevzuat, vlger ekonomiyi bu son dikenden de yoksun brakt.
Kta Avrupasndaki 1848-1849 devrimi, ngilterede de etkisini
gstermiti. Bilimsel bir deeri olduunu hl ne sren ve egemen snflarn lafebeleri ve dalkavuklar olmaktan tede bir ey olduklarn
ne srenler, sermayenin emrindeki ekonomi politik ile, proletaryann
artk daha fazla grmemezlikten gelinemeyen istekleri arasnda uyum
salama abasna dtler. te bylece, John Stuart Millin en iyi temsilciliini yapt s uzlatrma [dodu -.]. Bu, burjuva ekonomisinin
iflasnn ilanyd ve, byk Rus bilgini ve eletiricisi N. ernievskinin
Mille Gre Ekonomi Politiin Anaizgileri adl yaptnda ustaca aydnla
kartt bir olguydu.
Bylece, Almanyada, kapitalist retim tarz, daha nce, Fransada
ve ngilterede, iddetli snf atmalar ile uzlamaz niteliini gsterdikten sonra olgunlua ulat. Ve stelik, bu arada, Alman proletaryas,
Alman burjuvazisinden ok daha ak bir snf bilincine ulamt. Bylelikle, bir burjuva ekonomi politik bilimin, ensonu Almanyada tam olas
grnd anda, gerekte yeniden olanaksz duruma gelmiti.
Bu koullar altnda, onun szcleri, iki gruba ayrldlar. Becerikli,
ibilir kimselerden oluan bir blm, en yavan ve bunun iin de vlger
ekonominin mazur gsterici en [sayfa 113] uygun temsilcisi olan Bastiatnn
bayra altna toplandlar; tekiler, bilimlerinin profesrlk yceliinin
gururuyla uzlamazlar uzlatrma abasnda olan John Stuart Milli izlediler. Tpk burjuva ekonomisinin klasik dneminde olduu gibi onun
k srasnda da Almanlar ancak renci, takliti ve izleyici kaldlar,
yabanc byk toptanclarn hizmetinde alan kk perakendeci ve
seyyar satc olmaktan kurtulamadlar.
88

Seme Yaptlar II
Bunun iin, Alman toplumunun kendine zg tarihsel gelimesi,

bu lkede, burjuva ekonomisi konusunda her trl zgn yapt nlyor,
ama bu ekonominin eletirisine ak bulunuyordu. Byle bir eletiri bir
snf adna yaplacaksa, bu, ancak, tarihsel grevi kapitalist retim tarzn
ykmak ve btn snflar bsbtn ortadan kaldrmak olan snf, yani
proletarya adna yaplabilir
Alman burjuvazisinin bilirbilmez szcleri, nce Das Kapitali,
daha nceki yazlarma yaptklar gibi, sessizlikle ldrmeyi denediler.
Bu taktiin, zamann koullar ile artk uyumadn grr grmez, kitabm eletirme bahanesi altnda, burjuvazinin kafasn huzura kavuturmak iin reeteler yazdlar. Ne var ki, ii basnnda rnein, Joseph
Dietzgenin Volksstaattaki makalelerine baknz kendilerinden daha
gl hasmlar karlarnda buldular, ki onlara borlu olduklar yant
(bugne kadar hl) verememilerdir. *
1872 ilkyaznda Das Kapitalin mkemmel bir Rusa evirisi kt.
3.000 tane baslan kitap nerdeyse tkenmek zere. Daha 1871 ylnda
Kiev niversitesinde ekonomi politik profesr N. Ziber, Teoriya tsennosti
i kapitala D. Ricardo (D. Ricardonun Deer ve Sermaye [sayfa 114] Teorisi
vb.) adl yaptnda, benim, deer, para ve sermaye teorimden, temelleri
bakmndan, Smith ve Ricardonun retilerinin zorunlu bir devam
olarak szediyordu. Bu mkemmel yapt okurken Bat Avrupaly artan
ey, yazarn yaln teorik tutumundaki tutarllk ve salamlktr.
Das Kapitalde kullanlan yntem, birbiriyle elien eitli anlaylarn ortaya koyduu gibi pek az anlalmtr. yle ki, Pariste yaynlanan
Revue Positiviste, beni, bir yandan, ekonomi politii metafizik adan
ele aldm iin, te yandan da dnnz! gelecein a dkkanlar
iin (komtu vari?) tarifeler dzecek yerde, salt gncel gereklerin eletirel tahlillerini yaptm iin suluyor. Metafiziklik sulamasna kar
Profesr Ziber yle diyor: Gerek teori szkonusu olduu srece,
Marxn yntemi, kusur ve erdemleri ortak olan en iyi teorik iktisatlarn
bir okulunun, btn ngiliz okulunun tmdengelim yntemidir.** M.
Block Les Thoriciens du Socialisme en Allemagne, extrait du
Journal des Economistes, Juillet et Aot 1872 yntemimin analitik olduu konusunda bir keifte bulunuyor ve yle diyor: Par cet ouvrage M.
* Alman vlger ekonomisinin zevzek lafazanlar, kitabmn slubunu yermilerdir. Das
Kapitaldeki yaznsal kusurlar kimse benden daha fazla hissedemez. Bununla birlikte, bu baylarla
okurlarnn yararlanmas ve zevklenmesi iin, biri ngilizce biri Rusa iki yazy kaydedeceim.
Grlerime her zaman kar olan Saturday Review, birinci bask ile ilgili yazsnda yle diyordu:
Konunun sunulu biimi, en kuru ekonomik sorunlara bile kendine zg bir sevimlilik veriyor.
S.-P. Vyedomosti (St. Petersburg Postas) 20 Nisan 1872 tarihli saysnda diyor ki: Konunun
sunuluu, bir ya da iki byk zellii olan blm dnda, herkese anlalabilir olmas, akl,
ve konunun bilimsel karmaklna karn olaanst canll ile dikkati ekiyor. Bu bakmdan
yazar, ... son derece kuru ve karanlk bir dille yazdklar kitaplar, sradan lmllerin kafalarn
atlatan ... Alman bilginlerinin ounluuna hi benzemiyor.
** N. Ziber, Teoriya tsennosti i kapitala D. Ricardo v svyazi s poztneyimi dopolneniyami i
razyasneniyami, Kiev 1871, s. 170. -Ed.

Seme Yaptlar II
89
Marx se classe parmit les esprits analytiques les plus minents.* Alman eletiriciler, elbette, hegelci sofistik diye feryat ediyorlar. St. Petersburgda yaynlanan Vyestnik Yevropi (Avrupa Postas) yalnzca Das
Kapitalin yntemine ayrd bir makalede (Mays 1872 says, s. 427436) benim aratrma yntemimi kat gereki, ama sunu yntemimi,
yazk ki, Almanvari diyalektik buluyor. yle diyor: lk bakta, eer
konunun sunuluunun d biimine dayanarak bir yargya varlrsa, Marx,
szcn Almanca anlamnda, yani kt anlamnda, ideal filozoflarn
en idealidir. Oysa aslnda, ekonomik eletiri konusunda kendisinden
nce gelenlerin hepsinden son derece fazla gerekidir. Hi bir bakmdan kendisine idealist denilemez. Ben, yazara, en iyi yant, Rusa zgn metni salayamayacak baz okurlarmn da ilgisini ekebileceini
umduum kendi eletirisinden alacam baz pasajlarla verebilirim.
Yntemimin materyalist temelini tarttm Ekonomi Politiin
Eletirisine Katknn nsznden [sayfa 115] (Berlin 1859, s. IV-VII)** aktarma yaptktan sonra yazar yle devam ediyor: Marx iin nemli
olan tek ey, inceledii olgularn yasasn bulmaktr; bu olgular, belli bir
tarihsel dnemde belirli bir biim ve karlkl ilikiler iersinde olduklar
srece, onun iin nemli olan, yalnzca onlara egemen olan yasa deildir.
Onun iin daha da nemli olan, bunlarn deimelerinin ve gelimelerinin, yani bir biimden baka bir biime, bir ilikiler dzeninden, farkl
bir ilikiler dzenine geilerinin yasasdr. Bu yasa, bir kez bulunduktan
sonra, bunun toplumsal yaamda ortaya kan etkilerini ayrntlaryla
inceler. Bunun sonucu olarak, Marx, ancak bir tek eyi dert edinir: Kat
bilimsel incelemelerle toplumsal koullarn birbirini izleyen sralarnn
zorunluluunu gstermek, ve kendisine temel k noktalar grevini
yapacak gerekleri elden geldiince tarafsz saptamak. Bunun iin, ayn
zamanda, hem eylerin bugnk dzeninin zorunluluunu ve hem de
insanlar inansnlar ya da inanmasnlar, onun bilincinde olsunlar ya da
olmasnlar, hepsi ayn eydir, kanlmaz olarak iinden geecei bir
baka dzenin zorunluluunu tantlamas yeter. Marx, toplumsal hareketi, yalnzca insan iradesinden, bilincinden ve dncesinden bamsz olmakla kalmayan, tersine, onlarn iradesini, bilincini ve dncesini
belirleyen yasalarn ynettii bir doal tarihsel sre olarak ele alr. ...
Eer uygarlk tarihinde bilinli e ikincil olabilecek bir rol oynuyorsa, o
zaman aktr ki, konusu uygarlk olan eletirel bir inceleme, bilincin
herhangi bir biimini ya da sonucunu, herhangi baka bir eyden daha
az temel alabilir. Yani fikir deil, ancak tek bana maddi olgu, onun
k noktas olabilir. Byle bir inceleme, bir olguyu, fikir ile deil, olguyla,
baka bir olguyla kar karya getirerek ve karlatrarak kendisini
snrlandrr. Bu incelemede nemli olan, incelenecek her iki olgunun
* Bu yaptla Bay Marx, en nemli analitik dnrler arasna giriyor. -.
** Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 23-28. -Ed.
90

Seme Yaptlar II
olabildiince kusursuz olmas, ve gerekten herbiri bir tekine gre, bir

evrimin farkl anlarn oluturmalardr; ama hepsinden de nemlisi, ardarda dizilerin, sralarn ve byle bir evrimin farkl aamalarnn iersinde
kendilerini gsterdikleri sonularn sralanmasnn kesin olarak tahlil
edilmesidir. Ama [sayfa 116] denecektir ki, ekonomik yaamn genel yasalar, birdir ve ayndr, ister bugne, ister dne uygulansnlar bir ey deimez. Marx, bunu aka reddeder. Ona gre byle soyut yasalar yoktur. Tersine, onun dncesine gre, her tarihsel dnemin kendi yasalar
vardr. ... Toplum belirli bir gelime dnemini tamamlar tamamlamaz,
belirli bir aamadan bir tekine geerken, baka yasalarn da etkisi altna girmeye balar. Ksacas ekonomik yaam, karmza, biyolojinin
teki kollarndaki evrim tarihine benzer bir olgu sunar. Eski iktisatlar,
ekonomi yasalar ile fizik ve kimya yasalar arasnda iliki kurduklar
iin, bu yasalarn niteliklerini yanl anlamlardr. Olgularn daha derinlemesine bir tahlili, toplumsal organizmalarn kendi aralarnda, bitkiler
ya da hayvanlar kadar, temelden farkl olduunu gsterir. Dahas var,
bir tm olarak bu organizmalarn yaplarnn farkl olmas, tek tek organlarnn gsterdii deiiklikler, bu organlarn iinde iledikleri koullarn
farkl olmas sonucu, bir ve ayn olgu, tamamyla farkl yasalarn egemenlii altna girer. Marx, rnein, nfus yasasnn, her zaman ve her yerde
ayn olmasn reddeder. Tersine, her gelime aamasnn, kendine zg
nfus yasas olduunu ne srer. ... retici glerin deiik derecelerde gelimeleri ile, toplumsal koullar ve bunlara yn veren yasalar da
deiir. Marx, bu gr asndan, sermayenin arl ile kurulan ekonomik dzeni, aratrma ve aklamay amalarken, o, yalnzca, son derece
bilimsel bir biimde ekonomik yaamn iinde her salkl incelemenin
amacn formle etmi oluyor. Byle bir incelemenin bilimsel deeri,
belirli bir toplumsal organizmann, kkeni, varoluu, gelimesi ve lm
ile onun yerini bir baka ve daha yksek bir organizmann aln dzenleyen zel yasalarn aklanmasndadr. te aslnda da, Marxn kitabnn deeri buradan gelir.
Yazar, benim yntemim olarak kabul ettii eyi, bu derece arpc
ve, benim uygulamam ynnden, cmerte ortaya koyarken, diyalektik
yntemden baka neyi anlatm oluyor?
Kukusuz, sunu ynteminin, biim ynnden, aratrma ynteminden farkl olmas gerekir. Aratrma yntemi, ilenecek malzemeyi
ayrntlaryla ele almal, onun gelimesinin [sayfa 117] farkl biimlerini tahlil
etmeli, i bantlarn esasn bulmaldr. Ancak bu yapldktan sonra,
gerek hareket yeterince anlatlabilir. Eer bu baaryla yaplrsa, eer
ele alnan konunun yaam tpk bir aynada olduu gibi ideal bir biimde
yanstlrsa, karmzda salt a priori * bir yap varm gibi gelebilir.
Benim diyalektik yntemim, hegelci yntemden yalnzca farkl
* nsel. -.

Seme Yaptlar II
91
deil, onun tam kartdr da. Hegel iin insan beyninin yaam-sreci,
yani dnme sreci Hegel bunu Fikir (Idea) ad altnda bamsz
bir zneye dntrr gerek dnyann yaratcs ve mimar olup, gerek dnya, yalnzca Fikirin dsal ve grngsel (Phenomenal) biimidir. Benim iin ise tersine, fikir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir.
Hegel diyalektiinin mistik ynn, otuz yl kadar nce, henz
daha moda olduu bir srada eletirmitim. Ama tam da Das Kapitalin
birinci cildi zerinde altm srada, kltrl Almanyada gevezelik
eden hrn, kstah ve baya Epigouoi,* Lessing zamannda Spinoza
ya lm kpek diyen kahraman Moses Mendelssohnun yapt gibi,
Hegele saldrmann tadn kartyorlard. Bu yzden ben, aka bu
gl dnrn rencisi olduumu itiraf ettim ve hatta, deer teorisi
blmnde yer yer ona zg ifade biimlerine de kur yaptm oldu.
Hegelin elinde diyalektiin mistisizmle bozulmas, ayrntl ve bilinli
bir biimde diyalektiin genel ileyi biimini, ilk kez onun sunmu olduu gereini rtemez. Hegelde diyalektik baaa duruyor. Mistik
kabuk iersindeki aklauygun z bulmak istiyorsanz, onun yeniden
ayaklar zerine oturtulmas gerekir.
Mistikletirilmi biimi ile diyalektik, Almanyada moda olmutu,
nk eylerin mevcut durumunu yceltiyor ve ululuyor gibi grnyordu. Oysa aklauygun biimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner
szcleri iin bir rezalet ve irenliktir, nk eylerin mevcut bugnk
durumunu olumlu yanlaryla kavrar, ayn zamanda da, bu durumun
yadsnmasn, onun kanlmaz knn [sayfa 118] anlalmasn ierir;
nk diyalektik, tarihsel olarak gelimi olan her toplumsal biimi akan bir hareket iinde grr ve bu yzden, onun geici niteliini, onun
anlk varlndan daha az olmamak zere hesaba katar; hi bir eyin
zorla kabul ettirilmesine izin vermez, znde eletirici ve devrimcidir.
Kapitalist topluma zg elikiler, iinde byk sanayiin yaad
ve doruk noktas genel bunalmlar olan dnemsel evrim deiiklikleri
iersinde, en arpc biimde, deneyimli burjuvay etkiler. Henz
balang aamasnda olsa da, byle bir bunalm bir kez daha yaklayor;
alannn evrensellii ve hareketinin younluu, diyalektii, yeni, kutsal
Prusya-Alman imparatorluunun bandaki tredi asalaklarnn kafalarna
bile sokacaktr. [sayfa 119]
KARL MARX
lk kez, K. Marx, Das Kapital,

Kritik der Politischen konomie,
Erster Band, Zweite Verbesserte Auflage, Hamburg 1872
adl kitapta yaynlanmtr
** Epigonentum, mukallitler. -.
92

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
KAPTAL
SEKZNC KISIM
LKEL BRKM
YRMALTINCI BLM
LKEL BRKMN SIRRI

PARANIN sermayeye nasl dntn, sermaye aracl ile
nasl art-deer retildiini, ve art-deerden nasl daha fazla sermaye
meydana getirildiini grm bulunuyoruz. Ama, sermaye birikimi, artdeerin varln; art-deer, kapitalist retimi; kapitalist retim ise, meta
reticilerinin ellerinde daha nceden olduka byk bir sermaye ve
emek-gc kitlesinin bulunmasn ngrr. Buradaki hareketin btn,
bu yzden bir ksr dng gibi grnr ve bundan ancak kapitalist birikimden nce, bu retim tarznn sonucu deil, k noktasn oluturan
bir ilkel birikimin (Adam Smithin deyimiyle, daha nceki birikimin)
bulunduunu kabul etmekle kurtulmak mmkndr. [sayfa 120]

Seme Yaptlar II
93
Ekonomi politikte, bu ilkel birikim, aa yukar teolojide ilk gnahn oynad rol oynar. Adem baba elmay srmtr ve insanolu
gnaha bulanmtr. Gnahn balangc gya bylece, gemie ait bir
masal gibi anlatlarak aklanm oluyor. Evvel zaman iinde, iki eit
insan vard; birisi alkan, akll ve daha nemlisi tutumlu bir sekinler
topluluu; dieri, ellerine geeni ve hatta daha fazlasn harvurup harman
savuran tembel serseriler topluluu. Teolojinin ilk gnah efsanesi, bize,
kukusuz, insann ekmeini alnnn teriyle yemee nasl mahkm edildiini anlatyor, ama ekonomik ilk gnahn tarihi ise, bize, yeryznde,
buna hi de gerek duymayan insanlarn bulunduunu aklyor. Ne
zarar var! Bylece ilk tr insanlar servet biriktirmi oldular, ikinci trdekilerin ise, ellerinde kendi postlarndan baka satacak bir eyleri kalmad.
Ve ite, btn alp didinmelerine karn, kendilerinden baka satacak
hi bir eyleri olmayan biiyk ounluun sefaleti ve uzun sredir almay braktklar halde, kk bir aznln durmadan artan zenginlii,
bu, ilk gnahla balar. Bu ocuka yavanlklar, mlkiyetin savunulmasnda, biz her allahn gn yinelenir durur. rnein, M. Thiers, bir devlet
adamnn btn ciddiliiyle, bir zamanlar her tr incelie sahip Fransz
halkn buna inandrmaya alr. Ama proprite* sorunu ortaya kar
kmaz, bir ocuun zihinsel gdasnn, her yaa ve ve gelimenin her
aamasna uygun deceini ne srmek, kutsal bir dev halini alr.
Oysa tarihte, ele geirmenin, kleletirmenin, soymann, ldrmenin,
ksacas zorun byk rol oynadn herkes bilir. Ekonomi politiin efkatli
sayfalarnda sevimli bir saflk ok eskiden beri srer gider. Hak ile
emek her zaman iin zenginliin, tek arac idiler, ama, iinde bulunulan yl, her nedense hep bu kuraln dnda tutulur. Oysa, aslnda, ilkel
birikim yntemleri saf ve sevimli olmaktan ok uzaktr.
retim ve geim aralar kendiliklerinden nasl sermaye deilse,
para ve metalar da kendiliklerinden sermaye deildir. Bunlarn sermayeye dnmeleri gerekir. Ama bu dnmn kendisi, ancak belli koullar altnda olabilir, yani birbirinden ok farkli trden iki meta sahibinin,
yzyze ve temas haline gelmesi gerekir; bir yanda, bakalarna ait
emek-gcn satnalarak, ellerindeki deerler [sayfa 121] toplamn artrmak
isteinde bulunan, para, retim arac ve geim arac sahipleri: te yanda,
kendi emek-glerini ve dolaysyla emeklerini satan zgr emekiler.
ki anlamda zgr emekiler: nk bunlar, ne kleler, serfler vb. gibi
retim aralarnn ayrlmaz bir parasdrlar, ne de mlk sahibi kyller
gibi retim aralarna sahiptirler; demek ki, bunlar, kendi retim aralar
bulunmayan, byle bir engel ve ykten kurtulmu kimseler olmaldrlar.
Meta pazarndaki bu kutuplama ile kapitalist retimin temel koullar
salanm olur. Kapitalist sistem, emekilerin, emeklerini gerekletirebilecekleri aralar zerinde her trl mlkiyet hakkndan tamamen ay* Mlkiyet. -.
94

Seme Yaptlar II
rlm ve kopmu olmalarn ngrr. Kapitalist retim, ayaklar zerinde

dorulur dorulmaz, yalnz bu ayrl srdrmekle kalmaz, bunu gitgide
artan boyutta yeniden-retir de. Bu nedenle, kapitalist sistemin yolunu
aan sre, emekinin elinden retim aralarnn sahipliini alan sreten bakas olamaz; bu sre, bir yandan toplumsal geim aralarn
sermayeye dntrr, te yandan, dorudan reticileri cretli emekilere dntrr. lkel birikim denilen ey, bu nedenle, reticiyi retim
aralarndan ayran tarihsel sreten baka bir ey deildir. lkel olarak
grnr, nk, sermaye ve buna uygun den retim tarznn tarihncesi aamasn oluturur.
Kapitalist toplumun ekonomik yaps, feodal toplumun ekonomik
yapsndan doup gelimitir. Bu ikinci toplumun da zlmesiyle birincinin eleri serbest kalmtr.
Dorudan retici, emeki, ancak, topraa bal bulunmaktan,
bir bakasna kle, serf ya da baml olmaktan ktktan sonra, kendisi
zerinde tasarrufta bulunabilir. Metan, satabilecei bir pazarn bulunduu her yere gtrebilen zgr bir emek-gc satcs halini alabilmesi
iin, ayrca, lonca dzeninden, bunlarn raklar ve kalfalar iin koyduu
kurallardan, alma ynetmeliklerinin kstlamalarndan da kurtulmas
gerekiyordu. Demek oluyor ki, reticiyi cretli-ii haline getiren tarihsel
hareket, bir yandan bunlarn klelikten ve loncalarn koyduklar balardan kurtulmalar olarak grnyor; ve ite, burjuva tarihilerimiz iin,
iin yalnz bu yan szkonusudur. Ama te yandan, [sayfa 122] bu yeni zgrlemi kimseler, sahip olduklar btn retim aralar ile, eski feodal
dzenlemelerin salad her trl gvenceler ellerinden alndktan sonra, ancak kendi kendilerinin satcs haline geliyorlar. Ve onlarn mlkszletirilmesini anlatan bu yk, insanlk tarihine, kandan ve ateten harflerle yazlmtr.
Sanayi kapitalistleri, bu yeni kudret sahipleri, yalnz elzanaatnn
lonca ustalarn deil, servet kaynaklarn ellerinde bulunduran feodal
beyleri de yerlerinden etmek zorundaydlar. Bu bakmdan, toplumsal
gc ele geirmeleri, hem feodal beylerin egemenliklerine ve isyan ettirici ayrcalklarna ve hem de, retimin serbeste gelimesi ve insann
insan tarafndan serbeste smrlmesi konusunda loncalarn getirdii
kaytlamalara kar verilmi baarl bir savan meyveleri gibi gzkr.
Bununla birlikte, chevaliers dindustrie,* ancak, kendilerinin de hi bir
ekilde haberdar olmadklar olaylardan yararlanarak, kl valyelerinin
ayaklarn kaydrarak baarya ulaabilmilerdir. Bunlar, bir zamanlar,
Romada zgrlne kavuan klelerin, kendi patronuslarnn efendileri olmak iin kullandklar trden aalk yntemleri kullanarak bu
yerlere ykseldiler.
Hem cretli-emekiyi, hem kapitalisti douran gelimenin k
* Sanayi valyeleri. -.

Seme Yaptlar II
95
noktas, emekinin klelemesiydi. Bu ilerleme, klelik biiminde bir

deimedir, feodal smrnn kapitalist smrye dnmesidir. Bu
gidii anlamak iin, ok gerilere dnmemiz gerekmez. Kapitalist retimin
ilk balangcna, daha 14. ya da 15. yzylda, dank olarak baz Akdeniz
kentlerinde raslamamza karn, kapitalist dnemin balangc, 16. yzyldr. Bu retim tarznn belirdii yerlerde, serflik oktan ortadan kaldrld
gibi, ortaan en yksek ilerlemesi olan bamsz kentlerin varl da,
oktan yokolma yoluna girmiti.
lkel birikimin tarihinde, btn devrimler, kapitalist snfn olumas yolunda kaldra grevi gren a ac devrimlerdir; ama her
eyden ok, byk insan ynlarnn birdenbire ve zorla geim aralarndan kopartlarak, zgr ve balantsz proleterler olarak emek pazarna
frlatlp [sayfa 123] atld anlar nem tar. Tarmsal reticilerin, kyllerin
mlkszletirilmeleri, topraktan ayrlmalar, btn bu srecin temelidir.
Bu mlkszletirmenin tarihi, farkl lkelerde, farkl ynler alr ve farkl
evrelerini farkl sralar izleyerek farkl dnemlerde tamamlarlar. Yalnz
rnek aldmz ngilterede klasik biimde grlr.*
YRMYEDNC BLM
TARIMSAL NFUSUN TOPRAKSIZLATIRILMASI

NGLTEREDE serflik, 14. yzyln sonuna doru hemen tamamen
ortadan kalkmt. Nfusun byk bir ounluu** o zaman, ve daha
byk lde olmak zere, 15. yzylda, mlkiyet haklar hangi feodal
ad altnda gizlenirse gizlensin, kendi topraklarn ileyen zgr
kyllerden oluuyordu. Byk malikanelerde, kendisi de serf olan iftlik
kahyalarnn yerini, serbest iftiler almt. cretli tarm emekileri ksmen bo zamanlarda byk malikanelerde alan kyllerden, ksmen
de meydana gelen nispi ve mutlak olarak az saydaki, zel bamsz
cretli-emekiler snfndan oluuyordu. Bu snf, ayn zamanda, cret* Kapitalist retimin en erken gelitii talyada, serfliin ortadan kalk da baka yerlerden
daha nce oldu. Bu lkede serfler, toprak zerinde herhangi bir hak elde etmeden nce
zgrlklerine kavutular. Kurtuluu, onu bir anda serbest bir proletere dntrd ve stelik,
ounlukla Romallar zamanndan miras olarak kalan kentlerde onu bekleyen efendisini hazr
buldu. 15. yzyln sonuna doru dnya pazarlarnda meydana gelen devrim, Kuzey talyann
ticari stnlne son verdii zaman, ters ynde bir hareket balad. Kentlerdeki emekiler, en
masse [kitleler halinde -.] krsal blgelere srldler ve bahecilik eklinde srdrlen petite
culture [kk tarma -.] o zamana kadar grlmeyen bir drt kazandrdlar.
** Kendi tarlalarn kendi elleriyle ekip-bien ve geinip giden kk mlk sahipleri ... o
zamanlar, imdikine gre ulusun daha nemli bir ksmn oluturuyordu. O an en iyi istatistik
yazarlarna gvenmemiz gerekirse, aileleri ile birlikte 160 binden fazla kk mlk sahibi,
btn nfusun yedide-birini oluturuyor ve geimlerini kendilerine ait kk serbest topraklardan
salyorlard. Bu kk toprak sahiplerinin yllk ortalama geliri, 60 ile 70 sterlin arasnda tahmin
ediliyor. Kendi topraklarn srp eken kimselerin saylarnn, bakalarnn topraklar zerinde
iftilik yapanlardan daha fazla olduu hesap ediliyor. Macaulay, History of England, 10. ed.,
1854, 1. s. 333, 334. 17. yzyln son te-birinde bile, ngiliz halknn 4/5 tarmla urayordu.
(l.c., s. 413.) Macaulayden alnt yapmamn nedeni, sistemli bir tarihd tarih tahrifisi olarak,
bu tr gerekleri elden geldiince krparak verdii iindir.
96

Seme Yaptlar II
lerinin yansra, kendilerine, kulbeleri ile birlikte 4 ya da daha fazla

acre ekilebilir toprak tahsis edilmi kyl iftilerdi. Bunlar bir de, dier
kyller ile [sayfa 124] birlikte, hayvanlarn otlattklar, kereste, odun, turba
vb. saladklar ortak topraktan da yararlanrlard.* Btn Avrupa lkelerinde feodal retimin zellii, topran mmkn olduu kadar ok
sayda alt-feodaller** arasnda blnmesiydi. Feodal beyin kudreti, dier
btn hkmdarlar gibi, mlklerinin okluuna deil, uyruklarnn saysna ve bu da kendi topraklar zerinde alan kyllerin saysna dayanyordu.*** Bu nedenle, ngiltere topraklar, Norman istilsndan sonra,
herbiri ou zaman 900 kadar eski Anglo-Sakson beyliini iine alan
byk baronluklara blnm olmakla birlikte, lke, kk kyl topraklar ile kapl bulunuyor, byk senyr malikneleri, ancak urada
burada dank halde grlyordu. Bu koullar, kentlerdeki 15. yzyla
zg gnenIe birlikte, halkn, anslye Fortescuenun Laudes Legum
Angli adl yaptnda pek gzel bir ekilde anlatt bir zenginlie ulamasn salamt; ama bu durum, kapitalist nitelikte servet olanan da
dtalamt.
Kapitalist retim tarznn temelini atan devrimin ilk perdesi, 15.
yzyln son otuz yl ile 16. yzyln ilk on ylnda oynand. Senyrlerin,
Sir James Steuartn pek gzel syledii gibi, evi ve atoyu bo yere
dolduran hizmetliler ile uaklar takmna yol vermesiyle, emek-pazarna
serbest bir proletarya yn srlm oldu. Kendisi de burjuva gelimesinin bir rn olan krallk iktidar, mutlak egemenlik peindeki abasyla.
bu hizmetliler takmnn dalmasn zorlayarak hzlandrmakla birlikte,
bunun tek nedeni de deildi. Kral ve parlamento ile etin bir atmaya
giren byk feodal beyler, klleri, tpk kendileri gibi feodal haklara
[sayfa 125] sahip bulunduklar topraklardan zorla skp atarak ve ortak
topraklara elkoyarak, ok daha fazla proletarya yarattlar. Flaman ynl
manfakt-rnn hzla gelimesi ve bu yzden ngilterede yn fiyatlarnn ykselmesi, bu akn daha da hzlandrd. Eski soylular, byk feodal
savalarda tkenmilerdi. Yenileri, paray her trl iktidarn kayna olarak gren zamane ocuklaryd. Bunun iin, ekilebilir topraklarn koyun
* urasn da unutmamamz gerekir ki, serf bile, hara veren bir mlk sahibi olmakla birlikte, yalnz evine ait bulunan toprak parasnn deil, ortak topraklarn da ortak sahibiydi. le
paysan [kyl] (Frederick II zamannda Silezyada) est serf [serftir]. Bununla birlikte, bu serflerd
serfler, ortak topraklara sahiptirler. On na pas pu encore engager les Silsiens au partage
des communes, tandis que dans la nouvelle Marche, il ny a gure de village ou ce partage ne
soit excut avec le plus grand succes. [Ortak topraklar blp paylamak, Silezyallar iin
henz mmkn olmad; oysa Nouvelle Marcheda bu paylamann byk baaryla gereklemedii ky kalmam gibidir.] (Mirabeau, De la Monarchie Prussienne, Londres 1788, t. II, s.
125, 126.)
** Almanca metinde: Untersassen, ngilizce metinde sub-feudatories; Franszca metinde
dhommesliges. -.
*** Katksz feodal toprak mlkiyeti dzeni ve gelimi petite culture [kk tarm -.]
ile Japonyada, bize, Avrupa ortaann, ou burjuva nyarglar ile dolu tm tarih kitaplarmzdan
ok daha doru bir grnn verir. Ortaan srtndan liberal olmak ok rahat bir itir.

Seme Yaptlar II
97
otla haline getirilmesi bunlarn sloganyd. Harrison, Description of

England, prefixed to Holinsheds Chronicles adl yaptnda, kk kyllerin topraklarnn ellerinden alnmasnn lkeyi, nasl harabettiini
anlatr. Bizim azl mtecavizlerin ne umurunda? Kyllerin evleri ve
emekilerin kulbeleri yerlebir edildi ya da yklmaya brakld. Eer
diyor Harrison, byk senyr konaklarnn eski kaytlar kartrlrsa...
baz blgelerde, onyedi, onsekiz ya da yirmi evin ykld grlr. ... ngilterenin nfus bakmndan hi bir zaman imdiki kadar ksr olmad
ortaya kar. ... Bsbtn gp gitmi, ya yars ya da drtte-biri yokolmu kentler ve kasabalar var; ancak urada burada biraz byyen bir
kasaba grlebilir; koyun otla olsun diye harap olmu kasabalar ve
iinde yalnz atolar kalm yerler zerine ... ok ey sylenebilir. Bu
eski anlardaki yaknmalar daima abartlm olabilir, ama retim ilikilerindeki devrimin ada insanlar zerindeki izlenimleri bunlarda sadakatle yanstlmtr. anslye Fortescue ile Thomas Moreun yazlar arasnda yaplacak bir karlatrma, 15. yzyl ile 16. yzyl arasndaki uurumu ortaya koyar. Thorntonun hakl olarak belirttii gibi, ngiliz ii snf,
bir gei dnemi olmakszn, altn andan demir ana yuvarland.
Bu devrim, yasakoyucuyu akna evirdi. Yasakoyucu, henz
ulusal zenginliin (wealth of the nation), (yani sermayenin oluumunun ve halk kitlelerinin alabildiine smrlmesi ve yoksullatrlmalarnn) devlet ynetme sanatnn ultima Thule* sayld bu yce uygarlk
dzeyine ulamamt. Bacon, Henry VII tarihinde yle diyor: O sralarda (1489) evresi itli topraklar daha sk grlmeye baland; ancak
aileleriyle birlikte zerinde oturan kimselerin ileyebilecei ekilebilir
toprak, birka obann kolayca dolaabilecei otlaklar [sayfa 126] haline
geldi; kk iftilerin yllardan beri oturduklar iftlik evleri, malikne
haline getirildi. Bu yzden, halkta bir knt ve dolaysyla, kasabalarda,
aar gelirlerinde ve benzeri eylerde bir gerileme oldu. ... Bu kt duruma
are bulmak iin o sralarda kraln ve parlamentonun gsterdii dirayet
hayranlk vericiydi ... nfusu seyrekletirilen topraklar ile meralarn yaylmasna kar nlemler alnd. Henry VII Yasas, 1489, blm 19, ile en
az 20 acre arazisi olan ky evlerinin yklmas yasakland, bu yasa, 25
Henry VIII yasasyla yenilenmitir. Bu yasada dier eyler yannda, birok
iftliklerin ve bata koyun olmak zere byk hayvan srlerinin birka
kiinin elinde topland, toprak kiralar ykseldii halde, ilenen
topraklarn azald, kiliselerin, evlerin ykld, imdiye kadar kendileriyle
ailelerini geindirmek iin kullandklar aralarn bu insanlarn ellerinden
alndklar szkonusu edilmektedir. Yasa, bu nedenle, eski iftlik evlerinin
onarlmasn ngrmekte ve ekim alanlar ile otlaklar arasnda bir oran
saptamaktadr. 1533 tarihli bir yasa, baz kimselerin ellerinde 24.000
koyun bulunduunu ne srerek, bu sayy 2.000 olarak snrlandr* Azami snr. -.
98

Seme Yaptlar II
maktadr.* Halkn ikayetleri ve Henry VIIIden sonra, 150 yl boyunca,

kk iftiler ile kyllerin mlkszIetirilmesine kar kartlan yasalar
bir sonu vermedi. Bacon, bunlarn etkisizliinin ve yetersizliinin srrn,
bize pek de farknda olmadan aklamaktadr. Kral Henry VIInin kartt yasa, diyor Bacon, Essays, Civil and Moral adl yaptnn 29. denemesinde, iftlikler ile iftlik evlerini belirli bir lde tutmakla, derin ve
hayranlk vericidir; bylece, bunlara verilen belirli miktardaki toprak,
uak durumunda deil bolluk iinde yaayan bir uyruk yetimesini salayacak ve saban, yanamalar elinde deil de, toprak sahibinin elinde
bulunacaktr.** [sayfa 127] Oysa kapitalist sistemin istedii ey, halk kitlesinin, aalanp neredeyse kle durumuna dmesi ve bunlarn cretli
iiye, retim aralarnn sermayeye dntrlmesiydi. Bu dnm
dneminde, yasakoyucu, tarm cretli emekisinin kulbesinin evresinde 4 acre byklnde bir toprak parasnn bulunmasn ngrm
ve kulbesine kirac almasn yasaklamtr. James Iin saltanat srasnda,
1627 tarihinde, Front Millde, Roger Crocker, Front Mill malikanesi
zerinde 4 acre topra olmayan bir kulbe yapt iin mahkm edilmiti. Charles I zamannda, 1638 tarihine kadar, eski yasalarn ve zellikle
4 acrelik toprak bulunmasna ilikin hkmlerin uygulanmas iin zel
bir komisyon kurulmutu. Hatta Cromwell zamannda bile, Londrada 4
mil iersinde 4 acre topra olmayan ev yaplmas yasaklanmt. 18.
yzyln ilk yarsna kadar, bir-iki acre topra bulunmayan tarm emekisi
kulbesi ile ilgili ikayetler grlmektedir. Bugnlerde ise, ufack bir
bahesi bulunsa ya da kulbesinden uzaklarda biraz toprak kiralayabilse,
ansl saylr. Toprak sahipleri ile iftiler diyor Dr. Hunter, burada
elele alyorlar. Kulbeye eklenecek birka acre, emekiyi, olduka
bamsz yapar.***
* Thomas More, Utopia adl yaptnda, Baka yerlerde o kadar tatl, o kadar tok gzl olan
bu hayvanlar [koyunlar], sizin memleketinizde [ngilterede] yle agzl, yle doymak bilmez
olmular ki, insanlar bile yiyorlar, krlar, kyleri, evleri silip spryorlar. diyor. Utopia, transl.
by Robinson, ed. Arber, London 1869, s. 41, [topia, an Yaynlar, stanbul 1964 s. 63]
** Bacon, zgr ve gnen iindeki kyllk ile iyi bir piyade eri arasndaki ilikiyi gsteriyor.
Salam bir yoksullua drmemek ve kralln topraklarnn byk bir ksmn bey ile kirac
ve kyl arasnda bir yer tutan kk iftilerin ya da ortasnf halkn mlkiyetine ve tasarrufuna
vermek iin yeteri kadar byk iftliklere sahip olmak, kraln gc ve gelenekleri ynnden
byk nem tar. ... Sava konusunda yarglarna ok gvenilir kimselerin kans odur ki, bir
ordunun anagc piyade ya da yaya askerdir. Ve iyi bir piyade gc kurmak iin, uak ya da
yoksul durumda deil, zgr ve bolluk iinde yetitirilmi insanlara gerek vardr. Bu nedenle,
bir devlette soylular ile beyler ounlukta olup, iftiler ve topra ekip bienler bunlarn uaklar,
emekileri ya da kulbe sakinleri (yani evli dilenciler) ise, elinizde iyi svari gc bulunabilir,
ama asla salam ve gvenilir piyade kuvvetiniz olamaz. ... Ve bu durum, btn nfusu, ya
soylulardan ya da yoksul kyllerden oluan Fransa, talya ve, dier baz lkelerde grlr. ... O
kadar ki, bu lkeler, piyade birlikleri iin svireli ve benzeri lkelerden cretli askerler kullanmak
zorunda kalrlar; ite bunun iin bu uluslarda nfus kalabalktr, ama askerleri azdr. (The
Reign of Henry VII, Verbatim reprint from Kennets England, ed. 1719, Lond. 1870, s. 308.)
*** Dr. Hunter, l.c., s. 134. Eski yasalarda tahsis edilen toprak miktar, tarm emekilerini
kk iftiler haline getirebilecek miktardan ok daha fazla kabul edilebilir. (George Roberts,
The Social History of the People of the Southern Counties of England in Past Centuries, Lond.
1856, s. 184-185.)

Seme Yaptlar II
99
Halkn zorla mlkszletirilmesi sreci, 16. yzylda, Reformasyon

ve kilise mallarnn yamalanmas ile yeni ve korkun bir hz kazand.
Katolik kilisesi, Reformasyon hareketi srasnda, ngiliz topraklarnn
byk bir ksmnn feodal sahibiydi. Manastrlar ile benzeri kurulularn
kapatlmas, buralarda barnanlar, proletarya haline getirdi. Kilise topraklar, byk lde, [sayfa 128] agzl saray gzdelerine baland ya
da speklatr iftliklerle yurttalara yok pahasna satld; bunlar da, kuaklar boyu burada oturan kk kiraclar, en masse* srp kartarak,
topraklar birletirdiler. Yoksul halkn kilise arnn bir ksm zerinde
yasa ile salanm mlkiyet haklarna, sessiz sedasz elkondu.** Kralie
Elizabeth lkede yapt bir geziden sonra, pauper ubique jacet***
diye barmt. Saltanatnn 43. ylnda, ulus, yoksul vergisini yrrle
koyarak dilencilii resmen kabul etmek zorunda kald. Bu yasay
kaleme alanlarn buna bir neden gstermekten utandklar anlalyor;
nk (geleneksel uygulamann tersine) herhangi bir gereke gsterilmemi.**** Charles Iin 16. ylnda bu yasann (bl. 4) devaml olduu
iln edildi ve 1834 ylnda yasaya yeni ve daha sert bir biim verildi.*****
* Yn halinde. -.
** Yoksullarn ondalklarndan pay alma hakk, eski yasalarn hkmleriyle kurulmutur.
(Titckett, l.c., vol. II, a. 804-805.)
*** Her yer dilenciyle dolu. -.
**** William Cobbett, A History of the Protestant Reformation, 471.
***** Protestanlik ruhu dier eyler yannda u olaylardan da anlalabilir, Gney
ngilterede baz byk toprak sahipleri ile hali-vakti yerinde iftiler kafa kafaya verip, Elizabeth
zamannda kan yoksullar yasasnn doru yorumu konusunda on tane soru hazrlarlar. Ve
hazrladklar bu sorular, grn almak zere zamann nl hukukusu (daha sonra James I
devrinde yarglk yapan) Sergeant Sniggeye sunarlar. Soru 9: Blgenin baz zengin iftileri, bu
yasann (Elizabethin 43. yasasnn) yrtlmesindeki btn glklerden kanmay salayabilecek akllca bir plan hazrladlar. Bunlarn nerisine gre blgede bir hapisane yaplacak ve
civara bir duyuruda bulunarak, bu blgedeki yoksullardan yararlanmak isteyen iftilerin, belli
bir gnde kapal zarfla bir teklif vererek, bunlar bizden almak iin en dk fiyat bildirecekler;
bu hapisaneye kapatlmak istemeyenlerin yardmdan yararlandrlmamas yetkisi bu kurula ait
olacak. Bu plan nerenler, evredeki kontluklarda, almaya niyeti olmayan, bir iftlik ya da
gemi almaya maddi olanaklar elvermeyen ve bylece almadan yaamak isteyen kimselerin,
blgemize ok avantajl nerilerde bulunacaklar kansndadrlar. Eer yoksullardan herhangi
birisi kar tarafn himayesi altnda iken bu dnyadan gerse, gnah-vebali o tarafn boynuna
olacaktr. nk, blgemiz, bu yoksullara kar grevini yerine getirmi bulunacaktr. Bununla
birlikte, yasann bize bu tr basiretli bir nlem alma yetkisi vermeyecei kaygs iindeyiz,
ancak, bu kontluk ile snrdamz B kontluunun freeholders [mlk sahibi -.] kilise yardm kurullarna, yoksullar hapsetmek ve altrmak ve bunu reddeden bir kimseye kilise yardmn
kesmek hakkn veren bir yasa nerisinde bulunmalar iin temsilcilerine talimat vermek konusunda bize seve seve katlacaklardr. Bu nlemlerin, sknt iinde bulunan kimseleri yardm
istemekten ve kiliseye yk olmaktan kurtaracan umuyoruz. (R. Blakey, The History of Political
Literature from the Earliest Times, Lond. 1855, vol. II, s. 84. 85.) skoyada kleliin kaldrlmas,
ngiltereden birka yzyl sonra oldu. 1698de Saltoun kontu Fleteher, sko parlamentosunda
yle baryordu: skoyadaki dilenci saysnn 200.000den az olmad hesaplanyor. lke
olarak bir cumhuriyeti olan ben, tek are olarak eski serflik statsnn yeniden getirilmesini,
kendi geimlerini salamaktan aciz olan herkesin kle haline sokulmasn neriyorum. Eden,
l.c., Book I, ch. I, s. 60-61de diyor ki: Baml kyllerin azalmas, zorunlu olarak, yoksulluun
balad a olmutur. Manfaktr ve ticaret, bizim ulusal yoksullarmzn ana ve babalardr.
Eden de, ilke olarak cumhuriyeti olan skoyalmz gibi urada yanlyor: serfliin ortadan
kaldrlmas deil, tarm emekisinin toprak mlkiyetinin kaldrlmas, onu, proleter ve sonunda
100

Seme Yaptlar II
Reformasyon hareketinin bu yakn [sayfa 129] sonular, ok uzun sreli

olanlar deildi. Kilisenin mlk sahibi oluu, toprak mlkiyetinin geleneksel dzenine bir nevi kutsal dayanak salyordu. Bunun yklmasyla, bu
dzenin savunulmas ve ayakta tutulmas da artk olanaksz hale
geliyordu.*
17. yzyln son on ylnda bile, kk toprak sahibi bamsz
kyller snf, iftiler snfndan daha kalabalkt. Cromwellin kuvvetinin
belkemiini bunlar oluturuyordu ve hatta Macaulayn itiraflarna gre,
bunlar, sarho tara beyleri ile bunlarn uaklarna ve efendilerinin balarndan savdklar metreslerle evlenmek durumunda olan ky papazlarna
oranla, ok daha drst bir tutum iindeydiler. 1750 yllarnda bu kk
toprak sahibi kyller, ortadan kalktlar** ve gene 18. yzyln son on ylnda, tarm emekilerinin ortak topraklarla olan ilikileri de sona erdi.
Tarmsal devrimin salt ekonomik nedenlerini burada bir yana brakyoruz. Biz, yalnzca kullanlan zor ve iddet yntemlerini ele alyoruz.
Stuartlarn restorasyonundan sonra, toprak sahipleri, Kta Avrupasnn her yerinde, herhangi yasal bir formalite olmakszn, bir gasp hareketini kitabna uydurarak gerekletirdiler. Feodal toprak ayrcaln
kaldrdlar, yani devlete olan btn ykmllklerinden kurtuldular;
devlet [sayfa 130] zararn, kyllerle dier halk kitlelerine yklenen vergilerle telfi ettiler; yalnzca feodal bir hakka sahip bulunduklar mlkler
zerinde modern zel mlkiyet haklarn korudular ve ensonu, ngiliz
tarm emekileri zerinde tpk Tatar Boris Godunovun fermanlarnn
Rus kyls zerinde yapt etkiye e bir etki yaratan u mutatis mutandis*** yerleme yasalarn karttlar.
Glorious Revolution (anl devrim), Orange Prensi William
ile birlikte, iktidara, art-deere elkoyan toprakbeyleri ile kapitalistleri
getirmi oldu.**** Yeni devri, devlet topraklar zerinde imdiye kadar
da dilenci haline getirmitir. Mlkszletirmenin baka ekilde uyguland Fransada, 1566
tarihli Moulins yasas ve 1656 buyruu, ngilteredeki yoksullar yasasna tekabl eder.
* Protestan ortodoksluun merkezi olan Oxford niversitesi eski ekonomi politik profesr
Rogers bile, History of Agriculture adl yaptnn nsznde, Reformasyonun halk kitlelerinin
yoksullamasna yolat olgusu zerinde durur.
** A Letter to Sir T. C. Bunbury, Bart., on the High Price of Provisions, By a Suffolk Gentleman, Ipswich 1795, s. 4. Byk iftlikler sisteminin fanatik savunucusu ve Inquiry into the
Connexion between the Present Price of Provisions, London 1773, s. 139, adl yaptn yazar bile
yle diyor: En fazla bizim kk toprak sahiplerimizin, bu ulusun bamszln gerekten
ayakta tutan bu insanlarn kaybolup gitmelerine acnrm; bunlarn topraklarnn, imdi, kk
ifilere kiraya veren tekelci lordlarn ellerinde toplanmasn grmekten znt duyuyorum; bu
kk iftiler yle koullar altnda kiraclk ederler ki, yaplan en ufak bir ktln hesabn
vermekle ykml emir kullar gibidirler.
*** Gerekli deiiklikler yaplm olarak. -.
**** Bu burjuva kahramann zel ahlki nitelii konusunda, dier eyler yannda, bir fikir
verebilir: rlandada 1691 ylnda Leydi Orkneye yaplan byk toprak balar, kraln sevgisinin
ve leydinin etkisinin ak bir belirtisidir. ... Leydi Orkneyin deerli hizmetleri, herhalde, foeda
labiorum ministeria [dudaklarn iren hizmeti -.] olmaldr. (British Museumda Sloane
Manuscript Collection, n 4224. , Elyazmasnn bal: The character and behaviour of King
William, Sunderland, etc., as represented in Original Letters to the Dvke of Shrewsbury from
Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon, etc.. Bu belgeler ilgin eylerle doludur.)

Seme Yaptlar II
101
daha alakgnll bir ekilde uygulanan hrszl, byk yamalar

biimine sokarak, resmen am oldular. Bu mlkler, ona buna datld,
gln fiyatlarla satld ya da dpedz gaspedilerek zel mlklere katld.* Btn bunlar en ufak bir yasal formalite gzetilmeksizin yapld.
Byle bir hile ile ele geirilen devlet krallk topraklar, kiliseye ait topraklarn yama edilmesiyle birlikte, cumhuriyeti devrim srasnda tekrar
kaybedilmedii lde, ngiliz oligarisinin bugnk grkemli maliknelerinin esasn oluturur.** Burjuva kapitalistler, btn bu yaplanlar,
serbest ticaretin getirilmesi, modern tarmn, egemenlik alann byk
iftlik sistemleri zerinde geniletmesi ve kendilerine daima elaltnda
bulunan serbest tarm proletaryas salamas asndan honutlukla
seyrediyor ve destekliyorlard. Ayrca bu yeni toprak sahibi aristokrasi,
yeni bankocracynin, yumurtadan yeni km haute finance*** evrelerinin [sayfa 131] ve o srada koruyucu gmrklere dayanan byk manfaktr sahiplerinin doal mttefiiydi. ngiliz burjuvazisi, tpk sve burjuvazisinin, bunun tam tersi bir ilemle ekonomik mttefikleri olan kyllerle
elele vererek, krallk topraklarnn oligarinin elinden zorla kurtarlmasnda krallara yardmc olmas gibi, kendi karna tam bir aklllkla hareket
etmiti. Btn bunlar, 1604ten beri Charles X ve Charles XI zamannda
olmutu.
Komnal mlkiyet yukarda ele aldmz devlet mlkiyetinden
daima farkl olarak feodalizm rts altnda da yaam bulunan eski
bir Cermen kuruluu idi. Genellikle ekilebilir topraklarn otlak haline
getirilmesiyle birlikte ortaya kan bu komnal mlkiyetin gasp olay,
15. yzyln sonunda balayp 16. yzyla doru uzanmaktadr. Ama o
zamanlar, bu sre, yasakoyucunun yzelli yl boyunca umutsuzca savam verdii bireysel iddet hareketleriyle srdrld. 18. yzyln bu
konuda getirdii ilerleme urada kendini gsteriyordu ki, imdi, byk
iftiler kendilerine zg baz yntemleri kullanmakla birlikte,****
yasann kendisi, halka ait topraklarn yamalanmasnda bir ara halini
almt. Yamann, Parlamento aracl ile yaplan ekli, ortak topraklarn
evrilmesi konusunda yasalar, bir baka deyile, toprakbeylerinin, halka
ait topraklar zel mlkiyetlerine geirmelerini, yani halk mlkszletir* Kraliyet emlaknn, ksmen satla, ksmen hediye olarak, yasaya uymayacak biimde
elden karlmas, ngiltere tarihinde rezaletlerle dolu bir sayfa ... ulusa kar ilenmi byk bir
sahtekarlktr. (F. W. Newman, Lectures on Political Economy, London 1851, s. 129, 130.)
[ngilterenin bugnk byk toprak sahiplerinin buralar nasl ele geirdiklerinin ayrntlar iin
baknz: [N. H. Evans,] Our Old Nobility. By Noblesse Oblige, London 1879. - F.E.]
** rnein, son kolu Lord John Russell olan Bedford dkl konusunda E. Burkenin
yazd Tomtit of Liberalism [Liberalizmin alkuu -.] balkl talamay okuyunuz.
*** Yksek finans. -.
**** iftiler, kulbelerde oturanlara, iftlik ya da kmes hayvan beslerlerse, bunlara
bakmak iin ambardan yern alarlar bahanesiyle, kendileriyle ocuklar dnda canl hayvan
bulundurmaya izin vermezler; bunlar, ayrca, kulbede oturanlar ne kadar yoksul olurlarsa o
kadar alkan olur derler, ama bence, asl gerek, iftiilerin kamuya ait topraklar zerinde
btn haklar ellerinde bulundurmak istemeleridir. (A Political Inquiry into the Consequence of
Enclosing Waste Lands, London 1785, s. 75.)
102

Seme Yaptlar II
melerini salayan kararnamelerdir. Sir F. M. Eden, bir yandan komnal

mlkiyeti, feodal beylerin yerlerine geen byk toprakbeylerinin zel
mlkleri olarak gstermeye alrken, te yandan da, bu ortak topraklarn evrilmesi iin Parlamentonun genel bir yasa karmasn (bylece,
buralarn zel mlkiyete dntrlmesi iin bir parlamento coup detat
sna* gerek grm oluyor) ve ayrca yasakoyucudan mlkszIetirilen
yoksullara tazminat verilmesini isteyerek, kendi kurnazca iddiasn
rtm oluyordu.** [sayfa 132]
Bamsz kk iftilerin yerini, yllk szlemelere dayanan kirac iftilerin, yani toprak sahibinin keyfine bal hizmetkrlar topluluunun almas, devlet emlknn yama edilmesinin yansra, komnal topraklarn sistemli olarak yamalanmas, 18. yzyln sermaye iftlikleri***
ya da tccar iftlikleri**** ad verilen byk iftliklerin artmasna ve krsal nfusun sanayi proletaryas haline gelmek zere serbest kalmasna
zellikle yardmc oldu.
Ne var ki, 18. yzyl, ulusal zenginlik ile halkn yoksulluu arasndaki zdelii, henz 19. yzylda olduu kadar btnyle kavrayamamt. Bunun iin, o zamann iktisat yaznnda en ateli tartma, ortak
topraklarn evrilmesi konusunda yaplyordu. nmde bulunan bir
yn malzeme arasndan, o zamann durumunu ok iyi aydnlatacak
birka rnek vereceim. rnein, fkeye kaplan birisi yle yazyor:
Hertford-shiren baz blgelerinde, ortalama 50-150 acre byklnde
24 iftlik, iftlik iersinde eriyip gitmitir.***** Northamptonshire
ve Leicestershire da ortak topraklarn evrilmesi ok geni lde yer
alm, bylece ortaya kan, yeni lordluklarn ou, eskiden 1.500 acre
srlen topraklarn imdi ancak 50 acre srlebildii iin, otlak halini
almtr. Eski evlerle, ahrlar ve tavlalarn ykntlar, buralarda oturanlardan kalan tek izlerdir. Baz ak kylerdeki yzlerce ev ve aile, imdi
sekize, ona indi. ... Yalnzca 15-20 yl nce etraf evrilen blgelerde
toprak sahipleri, buralar ak tarlalar halindeyken bulunan iftliklere
gre pek az kalmtr. Daha nce, 20-30 ifti ile bir o kadar kirac ve
mlk sahibinin elinde bulunan, etrafi evrilmi byk bir toprak parasn, 4-5 zengin hayvan yetitiricisinin gasbetmesi olaan eylerdendir.
Bylece burada yaayan ailelerin hepsi, gene geimini buralarda salayan pek ok aile, yerlerinden yurtlarndan atlmlardr.****** [sayfa 133]
* Hkmet darbesi. -.
** Eden, l.c., nsz.
*** Capital farms. (Two letters on the Flour Trade and the Dearness of Corn. By a person
in business, London 1767, s. 19, 20.)
**** Merchant-farms. (An Enquiry into the Causes of the Present High Price of Privi-sions,
London 1767, s. 111, not.) Adsz yaynlanan bu mkemmel yaptn yazar Rev. Nathaniel
Forsterdir.
***** Thomas Wright, A Short Address to the Public on the Monopoly of Large Farms,
1779, s. 2, 3.
****** Rev. Addington, Inquiry into the Reasons for or against Enclosing Open Fields,
London 1772, s. 37, 43 passim.

Seme Yaptlar II
103
evredeki toprakbeyleri tarafndan, evrilme bahanesiyle, topraklarna

katlan yalnz ekilmeyen topraklar deildi, ortaklaa ya da topluma belli
bir kira denerek ilenen topraklara da. elkonuyordu. Burada szkonusu
ettiim, ak tarlalar ile zaten slah edilmi topraklarn evrilmesidir. Bu
evirmeleri savunan yazarlar bile, klen bu kylerin, iftliklerin tekelini
artrdn, tketim maddelerinin fiyatlarn ykselttiini, nfusun seyreklemesine yolatn ... ve hatta ilenmeyen topraklarn bile (imdi yapld gibi) etraflarnn evrilmesinin yoksullar geim aralarndan yoksun braktn ve yalnzca zaten byk olan iftliklerin genilemesine
yaradn kabul etmektedirler.* Dr. Price da yle diyor: Bu topraklarn
birka byk ifti eline gemesi sonucu kk iftiler (yazar, daha
nce, bunlar, ailelerinin geimini, topraktan elde ettikleri rn, ortaklaa besledikleri koyunlar, tavuk, domuz vb. gibi ev hayvanlar yetitirerek
salayan ve bu nedenle, hemen hemen dardan hi bir geim arac
satnalmayan, kk mlk sahipleri ve kiracilar olarak tanmlamt)
yaamlarn bakalar iin alarak kazanan ve gereksinmeleri olan
her eyi ancak pazardan satnalabilecek kimseler haline getirilecektir.
... ok daha fazla zorunluluk olduundan dolay, belki de ok daha
fazla allacaktr. ... Kentler ve sanayi, daha fazla insan, i ve barnak
aramaya srlecei iin, genileyecektir. ... iftliklerin azmanlamasnn
doal sonular bunlardr. Yllardr bu lkede zaten ilerin gidi yn
budur.** Dr. Price, bu evirme iinin etkilerini yle zetliyor: Btnyle alndnda, alt tabakalardaki insann durumu, her bakmdan daha
kt duruma gelmitir. Kk topraklar zerinde iftilik yaparken, imdi
gndeliki ve hizmeti durumuna dmlerdir; ayn zamanda, bu
durumda varlklarn srdrmeleri de glemitir.*** Gerekten de,
[sayfa 134] ortak topraklarn gasp ve bununla birlikte, tarmsal devrimin tarm emekileri zerindeki etkisi, o kadar iddetli olmutur ki, Edene
gre de, 1765-1780 yllar arasnda, bunlarn cretleri asgarinin altna
* Dr. R. Price, l.c., v. II, s. 155. Forster, Addington, Kent, Price ve James Andersonun
yaptlar okunmal ve dalkavuk MacCullochun The Literature of Political Economy, London
1845, balkl katoloundaki zavall gevezelikler ile karlatrlmaldr.
** Price, l.c., s. 147.
*** Price, l.c., s. 159. Aklmza eski Roma geldi. Zenginler blnmemi topraklarn byk
bir ksmn ele geirdiler. Bu topraklarn tekrar ellerinden alnmayaca konusunda zamann
koullarna gvenerek, kendi topraklarna yakn yoksullara ait topraklarn bazlarn sahiplerinin
rzasyla satnaldlar, bazlarn da zorla ele geirdiier ve bylece imdi birbirinden ayr topraklar
yerine geni malikneler zerinde iftilik yapyorlar. Sonra, tarm ve hayvanclk ilerinde kleleri
altryorlard, nk, zgr iiler askerlik yapmak zere her an iten alnabilirdi. Klelere
sahip olmak kendilerine byk kazan salad; bunlar askerlikten muaf tutulduklar iin rahata
oalabiliyor ve pek ok ocuk sahibi oluyorlard. Bylece, gl kiiler, btn serveti ele
geirdiler ve topraklar zerinde kleler, karnca gibi kaynatlar. Buna karlk, talyanlar,
yoksulluk, vergiler ve askerlik yk altnda ezildikleri iin srekli azalyorlard. Hatta bar geldii
zaman bile bunlar isizlie mahkum oldular, nk, topraklar zenginler ele geirmilerdi ve
topra srp ekmek iin zgr insan yerine kle kullanyorlard. (Appian, Civil Wars, I, 7.) Bu
pasajda, Licinian yasalarndan nceki zamana deiniliyor. Romal pleblerin mahvn byk
lde hzlandran askerlik hizmeti, arlmann, zgr Alman kyllerini serf ve kle haline
getirmede yararland bellibal bir ara olmutur.
104

Seme Yaptlar II
dm ve kendilerine yoksulluk yasasndan resmen yardm yaplmas

durumu ortaya kmtr. Eden, bu konuda yle diyor: Aldklar cret,
yaamn mutlak gereklerini karlamaya bile yetmiyordu.
imdi de, bu toprak evirmelerinin savunucusu ve Dr. Pricein
karsnda bulunanlardan birisine kulak verelim: Eer insanlar ak
tarlalarda emeklerini boubouna harcarken grlmyorsa, bundan,
nfusun azald sonucu kartlmamaldr. ... Eer, kk iftilerin,
bakalar iin alr hale dnmesiyle daha fazla i yaplyorsa, bu,
ulusun (bu ulusa, doal olarak dnenler dahil deildir) yararna
bir ey olmaldr. ... Bunlarn ortak emekleri tek bir iftlik zerinde birletirildii zaman retim artacak, manfaktr iin daha fazla rn bulunacak ve ulusun gelir kaynaklarndan birisi olan bu ikollarnda, retilen
hububat miktaryla orantl bir art grlecektir.*
Kapitalist retim tarznn temellerinin atlmas yolunda bir zorunluluk doar domaz, ekonomi politikilerin, kutsal mlkiyet hakknn
en utanmaz bir ekilde inenmesini ve insanlara kar giriilen en
byk iddet hareketlerini, nasl stoik bir gnl ferahl ile karladklarn, hem insansever ve hem de tori olan Sir F. M. Eden gstermitir.
15. yzyln son te-birinden balayp, 18. yzyln sonuna kadar [sayfa
135] srp giden ve halkn zorla mlkszletirilmesi olgusuyla ortaya
kan bir dizi yama, gasp ve sefalet, onu, yalnzca u rahatlk verici sonuca ulatrmtr: Ekilebilir topraklar ile otlaklar arasndaki orann saptanmas gerekliydi. Btn 14. yzyl boyunca ve 15. yzyln byk bir
ksmnda, 2, 3 ve hatta 4 acre ekilebilir topraa kar 1 acre otlak vard.
16. yzyln ortalarnda bu oran 2ye kar 2 ve sonralar, 2 acre otlaa 1
acre ekilebilir toprak olarak deiti ve ensonu, 3 acre otlak 1 acre ekilebilir toprak olmak zere tam orant kurulmu oldu.
19. yzylda, tarm emekisi ve komnal mlkiyet** arasndaki
ilikinin ans bile yokolup gitti. Daha yakn zamanlar iin bir ey demeyelim, ama 1801 ile 1831 yllar arasnda kendilerinden alnan ve Parlamento aracl ile toprakbeylerinin toprakbeylerine baladklar 3.511. 770
acrelk ortak toprak iin krsal nfusa acaba bir kuru denmi midir?
Tarmsal nfusu topraktan tmyle yoksun brakan en son sre,
clearing of estates (mlklerin temizlenmesi), yani zerlerindeki insanlarn silinip sprlmesi hareketi olmutur. ngilizlerin uygulad ve buraya
kadar incelenen btn yntemler, ensonu, bu temizlikte doruuna
ulamtr. Daha nceki blmde anlatlan modern koullarn yaratt
tabloda da grld gibi, ortada kendisinden kurtulunulacak bamsz
kyl kalmaynca, kulbelerin temizlenmesi balyordu; bylece tarm
* [J. Arbuthnot,] An Inquiry into the Cannexion between the Present Price of Provisions
etc., s. 124, 129. Ayn konuda ama kart eilimde bir ifade: iler kulbelerinden atlyor ve i
aramak iin kentlere gitmeye zorlanyorlar: ama o zaman daha byk bir rn elde ediliyor ve
bylece sermaye artm oluyor. ([R. B. Seeley,] The Perils of the Nation, 2. ed.. London 1843, s.
xiv.)
** Franszca metinde: sol cammunal (komnal toprak). -.

Seme Yaptlar II
105
emekileri, elleriyle ekip bitikleri topraklar zerinde balarn sokacak

bir yer bulamaz hale geliyorlard. Ama biz, clearing of estates szlerinin
gerek ve tam anlamn, ancak modern romanclarn vaadedilmi lkesi
sko yaylalarnda renebiliriz. Orada, bu olay, sistematik bir zellik
tamakta, ok geni boyutlarda ve tek bir darbeyle yrtlmekte (rlandal beyler, bir defada birka ky sprecek kadar ileri gitmiler; skoyada, Alman prenslikleri byklnde blgeler uygulama konusu
olmutur) ve ensonu gaspedilen topraklarn mlkiyet ekli ayr bir zellik
tamaktadr.
sko yaylalarnda oturan Keltler, herbiri yerletikleri topran
sahibi olan klanlar halinde rgtlenmilerdi. Klann temsilcisi, efi ya,
da byk adam tpk ngiliz kraliesinin, [sayfa 136] btn ulusal topraklarn yalnzca unvanndan gelen sahibi olmas gibi, bu mlkiyetin szde
sahibiydi. ngiliz hkmeti, bu byk adamlarn lkardklar i savalar
bastrp, ovalara yaptklar devaml saldrlar nleyince, bu klan efleri,
babadan kalma ekiyalk mesleklerini gene de elden brakmadlar, yalnzca eklini deitirdiler. Kendi yetkelerine dayanarak bu itibari haklarn, zel mlkiyet haklarna dntrdler ve bu durum, klan halk ile
aralarnda bir atmaya yolanca, kaba kuvvet kullanarak bunlar yerlerinden atmaya kalktlar. Profesr Newman, bu konuda, Byle olunca,
ngiltere kral da pekl uyruklarn denize dkmeye kalkabilirdi,*
diyor. Pretnderin adamlarnn son ayaklanmasndan sonra, skoyada
balayan bu hareketin ilk evreleri, Sir James Steuart** ile James Andersonun*** yazlarndan izlenebilir. 18. yzylda peleri braklmayan Keltlerin lkeden g etmeleri yasaklanmt; ama, bunlarn zorla Glasgowa
ya da dier manfaktr kentlerine itilmesiydi.**** Sutherland desinin
19. yzylda temizlik yapmak iin uygulad bir yntemi***** rnek
* A king of England might as well claim to drive his subjects into the sea (F. W. Newman,
l.c., s. 132.)
** Steuart diyor ki: Eer bu topraklarn rantn (bu ekonomik kategoriye, kabile reisine
verilen harac dahil ederek hataya dyor), byklkleri ile kyaslarsanz, ok kk olduu
grlr. Yok eer, buralar, besledii insan ynnden ele alrsanz, yaylalardaki bir maliknenin,
ayn deerde iyi ve verimli baka bir yere gre belki on kat insan beslediini grrsnz. (l.c.,
v. I, ch. XVI, s. 104.)
*** James Anderson, Observations on the Means pf Exciting a Spirit of National Industry
etc., Edinburgh 1777.
**** 1860ta mlkzletirilen insanlar, yalan yanl bahanelerle zorla Kanadaya .gnderildiler.
Bazlar dalara ve evre adalara katIar. Pelerine polis takld, bunlarla attlar ve katlar.
* Adam Smithin yorumcularndan Buchanan, sko yaylalarnda, diyor, eski toprak mlkiyeti
dzeni her gn zorla deitiriliyor. ... Toprakbeyi, miras yoluyla topra ileyen kiraclara (bu
kategori burada yanl kullanlyor) aldrmakszn topran en yksek kiray verene kiralyor ve
o da eer islahat bir kimse ise derhal yeni bir tarm sistemini benimsiyor. Eskiden kk
kiraclar ya da tarm emekileri ile kapl bulunan topran zerinde imdi verdii rnle orantl
sayda insan yayor, ama yeni ve gelitirilmi tarm sistemi ve artm bulunan rant nedeniyle,
en az giderle en fazla rn kaldrlyor: ve bu anlay iersinde, ie yaramayan iilere yol
verildii iin nfus, topran besleyecei deil altrlabilecei miktara indirgenmi oluyor. ...
Mal ve mlkten yoksun hale gelen iftiler, geimlerini evre kentlerde ararlar vb.. (David
Buchanan, Observations on etc., A. Smiths Wealth of Nations, Edinburgh 1814. vol. IV. s. 144.)
sko soylular, ailelerin ellerinden mallarn ve mlklerini, yabanl otlarn kkn kazrm gibi
106

Seme Yaptlar II
olarak vermek yetecektir. Ekonomi [sayfa 137] konusunda epeyce bir eyler
bilen bu des, ynetimin bana geer gemez, kkl bir areye bavurmaya ve daha nceki benzer srelerle nfusu zaten 15.000e inen bu
lkeyi btnyle bir koyun otla haline getirmeye karar verdi. 1814ten
1820 ylna kadar bu 15.000 kii, aa yukar 3.000 aile, sistemli olarak
izlendi ve yerlerinden atld. Btn kyleri ykld, yakld, tarlalar otlaa
evrildi. ngiliz askerleri, bu srgn hareketini desteklediler ve bunlarla
atmaya giritiler. Kulbesinden kmak istemeyen bir ihtiyar kadn,
klbenin alevleri arasnda yanarak ld. Bylece bu gzel hanfendi,
ta eski zamanlardan beri klana ait bulunan 794.000 acre topraa elkoymu oldu. Aile bana 2 acre olmak zere deniz kysnda 6.000 acre kadar topra, srgn ettii bu kimselere tahsis etti. imdiye kadar bu
6.000 acre toprak bombo duruyor ve sahiplerine hi bir gelir getirmiyordu. Asl kalpli des, aslnda bu topraklar acre bana ortalama 2,5
iline, yzyllardr kendi ailesi iin kanlarn dken klan halkna kiralayacak kadar ileri gitmiti. alnan klan topraklarnn tm, 29 byk koyun
iftliine blnd ve ou ngiltereden getirilmi iftlik uaklar olan
birer ailenin ynetimine verildi. 1835 ylnda, 15.000 skoyal Keltin yerini
131.000 koyun almt. Yerlilerin artklar kyya srldler ve balk avlayarak yaamaya altlar. Ve bir ngiliz yazarnn dedii gibi, yar-karada yar-suda yaayan, ama bununla birlikte, ancak yaryarya yaayan
amfibiler olup ktlar.*
Ama kahraman Keltler, klann byk adamlar iin, ok sevdikleri romantik ve dalk lkelerinin kefaretini daha da ac bir ekilde
demek zorunda kaldlar. Kzarttklar [sayfa 138] balklarn kokusu byk
adamlarn burunlarna kadar geldi. Ve bunlar bir kr kokusunu da birlikte
alm olacaklar ki, deniz kysn Londrann byk balk tccarlarna
kiraladlar. Keltler ikinci kez yerlerinden srlp atldlar.**
Ama ensonu, koyun otlaklarnn bir ksm geyik parklar haline
getirildi. ngilterede gerek anlamyla orman bulunmadn herkes bilir.
aldlar, kylere ve kyllere, vahi hayvanlarn sktrd Kzlderililerin, intikam almak iin
kaplanlarla dolu ormanlara satdrmas gibi saldrdlar. nsan, bir koyun postu ya da etiyle trampa
edildi ve bazan daha da ucuza gitti. ... inin kuzey eyaletlerine saldran Moollarn, buradaki
yerli halk yoketmek ve topra otlak haline getirmek iin danma kurulu toplamalar, bundan
daha m ktyd? Bu tasary birok skoyal yce toprak sahibi kendi lkelerinde kendi
yurttalarna kar uygulamtr. (George Ensor, An Inquiry Concerning the Population of Nations,
Lond. 1818, s. 215, 216.)
* imdiki Sutherland Desi, Tom Amcann Kulbesi yazar Mrs. Beecher Stoneu, Amerika
Cumhuriyetindeki zenci klelere kar sevgisini gstermek iin her soylu ngiliz kalbinin kle
sahipleri iin arpt i sava srasnda, kendisi gibi btn aristokratlar ile birlikte bu sevgiyi
byk bir titizlikle unutmutu Londrada byk bir debdebe ile arlarken, ben, New York
Tribunede Sutherlandl kleler zerine baz gerekleri dile getirmitim. (Carey, The Slav Trade,
Philadelphia 1853, s. 203, adl yaptnda bu yazdan paralar almtr.) Yazm bir sko gazetesi
de yaynlad ve gazete ile Sutherlandl dalkavuklar arasnda ho bir polemie yolat.
** Bu balk ticaretinin ilgin ayrntlar Mr. David Urquhartn Portfolio, New Series adl
yazsnda bulunabilir. Nassau W. Seniorn lmnden sonra yaynlanan ve yukarda alntlar
yaptmz yaptnda, Sutherlandshireda olup bitenlerin, insanlarn tank olduklar en yararl
temizlik olduunu sylyor. (l.c., [s. 282].)

Seme Yaptlar II
107
Byklerin parklarndaki geyikler, Londra belediye meclisi yesi gibi

iko, arbal, evcil hayvanlardr. skoya, bunun iin, bu soylu tutkunun son snadr. 1848 ylnda Somers, skoya yaylalarnda diyordu,
yeni ormanlar, mantar gibi kyor. Burada, Gaickin bu yannda ite
yeni Glanfeshire orman ve orada, te yannda yeni Ardverikie orman.
Ayn izgi zerinde Black Mountu grrsnz, yeni yaratlan usuz bucaksz bir kr. Doudan batya, Aberdeen yrelerinden Oban kayalklarna kadar yanyana dizilmi bir ormanlar dizisi; yaylalarn br tarafnda ise, yeni, Loch Arcahaig, Glengarry, Glenmoriston vb. ormanlar.
Kk ifti topluluklarnn oturduklar vadilerde koyun yetitirilmeye
baland ve bunlar da, daha talk ve verimsiz topraklarda geimlerini
salamak zere bu vadilerden srldler. imdi koyunlarn yerini
geyikler almakta ve kk kiraclar ellerindeki bir avu varlklarn da
yitirerek, daha da verimsiz topraklara srlmekte ve kapkara bir sefalete
dmektedirler. Geyik ormanlar* ile insanlar yanyana yaayamazlar.
kisinden birisinin ekip gitmesi gerekir. Geen, yirmibe ylda olduu
gibi, nmzdeki yirmibe ylda da ormanlarn says ve genilii artarsa,
Keltler, doduklar topraklar zerinde yokolup gideceklerdir. ... Buradaki
mlk sahiplerinin bazlar iin bu hareket bir tutku ve spor sevgisi sonucu
iken, ... daha pratik grl dierleri iin bu geyik yetitirme ii yalnzca
kr amacyla yaplmakta. uras bir gerektir ki, ormanlarla kapl bir sradalar dizisi, [sayfa 139] sahibi iin, otlaktan ok daha krldr. ... Geyik
orman arayan bir avc, bu iin o denli heveslisidir ki, kesesini boaltmaya
daima hazrdr. ... Bu yksek yaylalar halknn ektii strap, Norman
krallarnn izledii politikann verdii acdan daha az acl deildir. Geyik
srleri gitgide daha byk blgelere yaylrken, insanlar gnden gne
daha daralan bir ember iersine sktrldlar. ... Halkn zgrl birer
birer yokedildi, bask her gn biraz daha artt. ... Byk mlk sahiplerinin
kesin bir ilke ve tarmsal bir zorunluluk olarak izledikleri, halkn temizlenmesi ve datlmas hareketi, tpk Amerikan ya da Avustralya bozkrlarnda aa ve allarn temizlenmesine benzer; ve bu ilem sessiz sedasz ve tam bir gerek i uygulamas gibi srp gitmekte...** [sayfa 140]
* skoyadaki deer foreststa (geyik ormanlar) tek bir aa yoktur. plak yamalardan
nce koyunlar srlp kartlm sonra yerlerine geyikler getirilmi ve buralara deer forest
denilmitir. Buralarda, ne aalandrma, ne de gerek orman yetitirilmesi diye bir ey vardr.
** Robert Somers, Letters from the Highlands: or the Famine of 1847, London 1848, s. 12-28
passim, Bu mektuplar ilk kez The Timesta yaynland, ngiliz iktisatlar, Keltler arasnda 1847
ylndaki al, doal olarak, bunlarn ar nfusa sahip olmalar ile akladlar. Bunlar, daima,
yiyecek stoklar zerinde bir bask yaratyorlard Maliknelerin temizlenmesi ya da, Almanca
adyla Bauernlegen denilen i, zellikle Otuz Yl Savandan sonra Almanyada grld ve
daha 1790 ylnda Kursachsende kyl ayaklanmalarna yolat. zellikle Almanyann dousunda
yaygnd. Prusya eyaletlerinin ounda Frederick II, ilk kez kyllere mlkiyet hakk salad.
Silezyann ele geirilmesinden sonra, byk toprakbeylerine kulbeleri, samanlklar vb. yeniden
yapma, kyllere hayvan ve ara salama ykmlln ykledi. Ordusu iin askere, hazinesi
iin vergi ykmlsne gereksinmesi vard. Kald ki, Frederickin maliye sistemi ve despotluk,
brokrasi ve feodalizm karmas ynetiminde kyllerin srdrdkleri tatl yaam, Frederickin
kaynaklarndan Mirabeaudan alnan u satrlardan anlalabilir: Le lin fait done une des grandes
108

Seme Yaptlar II
Kilise mallarnn yamalanmas, devlet mlknn hileli yollardan

ele geirilmesi, ortak topraklarn alnmas, feodal ve klan emlknn
gaspedilerek, babo bir terr havas iinde modern zel mlkiyet haline
getirilmesi, ilkel birikimin birok sevimli yntemlerinden bazlaryd.
Kapitalist tarm iin gerekli alan ele geirilmi; toprak, sermayenin bir
richesses du cultivateur dans le Nord de LAllemagne. Malheureusement pour lespce humaine,
ce nest quune ressource contre la misre, et non un moyen de bine-tre. Les impts directs,
les corves, les servittides de tout genre, crasent le cultivateur allemand, qui paie encore des
impts indirects dans tout ce quil achte ... et pour comble de ruine, il nose pas vendre ses
productions o et comme il le veut; il nose pas acheter ce dont il a besoin aux marchands qui
pourraient le lui livrer au meilleur prix. Toutes ces causes le ruinent insensiblement, et il se
trouverait hors dtat de payer les impts directs lchance sans la filerie; elle lui offre une
ressource, en occupant utilement sa femme, ses enfants, ses servants, ses valets, et lui-mme;
mais quelle pnible vie, mme aide de ce secours! En t, il travaille comme un forat au
labourage et la rcolte; il couche 9 heures et se lve deux, pour suffire aux travaux; en
hiver il devrait rparer ses forces par un plus grand repos; mais il manquera de grains pour le
pain et les semailles, sil se defait des denres quil faudrait vendre pour payer les impts. Il
faut donc filer pour suppler ce vide ... il faut y apporter la plus grande assiduit. Aussi le
paysan se couche-t-il en hiver rninuit, une heure et se lve cinq ou six; ou bien il se couche
neuf, et se lve deux, et cela tous les jours de sa vie, si ce nest le dimanche. Ces excs de
veille et de travail usent la nature humaine, et de l vien quhom-mes et femmes vieillissent
beaucoup plutt dans les campagnes que dans les villes. (Keten, yleyse Almanyann
kuzeyindeki ekicinin byk zenginliklerinden birini oluturur. nsan dini iin, ne yazk ki, bu bir
gnen arac deil, yalnzca sefalete kar bir dayanaktr. Dolaysz vergiler, angaryalar, her trl
bamllklar, satnald her ey iin bir de dolayl vergi deyen Alman ekicisinin ezip suyunu
karr ... ve, ykm tamamlamak iin, rnlerini istedii yerde ve istedii gibi satmaya cesaret
edemez; gereksinme duyduu eyi, kendisine en iyi fiyatla verebilecek satclardan almaya
cesaret edemez. Btn bu nedenler, onu, yava yava kemirir, ve urganclk olmasayd, demesi
gerektiinde, dolaysz vergileri bile deyemezdi; bu i, karsn, ocuklarn, hizmetilerini,
uaklarn ve kendini yararl bir biimde kullanarak, ona bir dayanak salar: ama, bu dayanaklarla
desteklense de ne g bir yaam! Yazn, iftlik ve hasatta, bir krek mahkmu gibi alr;
ilerle baedebilmek iin, dokuzda yatar, ikide kalkar: kn, daha byk bir dinlenme ile glerini
toplayacaktr; ama eer vergileri demek iin satmas gerekecek zahireyi elden karrsa, ekmek
ve ekim iin buday sknts ekecektir. yleyse bu boluu doldurmak iin urgan rmek
gerek; ve eyann doas, bu ii kazansz kldndan, ie hi ara vermeden devam etmek
gerek. Bundan tr kyl, kn gece yars, saat birde yatar, ve bete ya da altda kalkar; ya da
dokuzda yatp ikide kalkar, ve eer pazarlar saylmazsa, bu, mr boyu byle gider. Bu aruykusuzluk ve ar-alma, insan doasn ypratr, ve bunun sonucu erkekler ve kadnlar,
krlarda, kentlerde olduundan ok daha abuk yalanrlar. (Mirabeau, l.c., t. III, s. 212, sqq.)
kinci baskya not. Robert Somersin yukarya bir pasajo aktarlan yaptnn
yaynlanmasndan 18 yl sonra, 18 Nisan 1866 ylnda, Profesr Leone Levi, koyun otlaklarnn
geyik ormanlarna evrilmesi konusunda Society of Artsta bir konuma yapt ve sko
yaylalarndaki llemeyi anlatt. Dier eyler yannda yle diyordu: Nfusun boaltlmas ve
lkenin otlak haline getirilmesi, harcama yapmadan gelir elde etmenin en uygun yoluydu. ... Bir
otlak yerine bir geyik orman, yaylalarda grlen en yaygn deiiklikti. Toprak sahipleri, bir
zamanlar maliknelerinden insanlar srp kardklar gibi, imdi de koyunlar atyorlar ve yeni
kiraclarna kucak ayorlard: vahi hayvanlar ile tyl kulara. ... nsan, Dalhousie kontunun
maliknesinden kp, Forfarshireda John oGreatsun maliknelerine kadar devaml ormanlk
araziden geip gidebilir. ... Bu korulutlarn ounda, tilki, vahi kedi, zerdeva, kokarca, sansar,
gelincik ve Alp tavan ok grlr; buna karlk, tavan, sincap ve tarla faresi son zamanlarda
krlara gmlerdir. skoya istatistiklerinde stn nitelikte ve ok geni mera olarak kaytl
bulunan muazzam arazilerden ou imdi her trl ekim ve islaha kapatlm ve yln ok ksa
bir sresinde birka kiinin spor zevkine tahsis edilmitir. London Economist, 2 Haziran 1866
tarihli saysnda yle diyor: Geen hafta kan bir sko dergisinin haberleri arasnda unu
okuyoruz: Bu ylki kira szlemesinin bitmesi zerine, geenlerde, 1.200 sterlin yllk kira teklif
edilen, Sutherlandshiredaki en gzel koyun iftliklerinden birisi deer forest haline getirilecek.

Seme Yaptlar II
109
paras haline getirilmi ve kent sanayileri iin gerekli, zgr ve

yasad* proletarya salanmt. [sayfa 141]
YRMSEKZNC BLM
15. YZYILIN SONUNDAN BALAYARAK MLKSZLETRLENLERE

KARI KANLI YASALAR. CRETLERN, PARLAMENTO
YASALARIYLA DRLMEYE ZORLANMASI
FEODAL bamllarn balarnn zlmesiyle ve halkn topraktan
zorla uzaklatrlmasyla yaratlm olan proletarya, bu zgr proletarya,
domakta olan manfaktrler tarafndan ayn hzla emilemiyordu. te
yandan, alageldikleri yaam tarzndan birdenbire kopartlan bu insanlar,
yeni durumlarnn gerektirdii disipline ayn hzla kendilerini uyduramazlard. Bunlar, bazan eilimlerine uyarak, ama ou zaman da koullarn
basksyla, en masse,** dilenci, hrsz, serseri haline geldiler. Bylece,
15. yzyln sonuyla 16. yzyl boyunca btn Bat Avrupada serserilie
kar kanl yasalar kartld. Bunk ii snfnn atalar, zorla serseri
ve dilenci haline dntrldklerinden tr, cezalandrlm oluyorlard. Yasakoyucu, bunlar, gnll sulular olarak ele alm ve artk
mevcut olmayan eski koullar altndaki gibi almaya devam etmelerini,
bunlarn iyi niyetlerine bal bir eymi gibi grmt.
ngilterede bu yasa, Henry VII zamannda balad.
Henry VIII, 1530. Yal ve alamayacak durumdaki dilencilere
birer dilencilik belgesi verilir. Buna karlk, sapasalam serserilere dayak
ve hapis cezas. Bir arabann arkasna balanp, bedenlerinden kan
akana kadar kamlanyorlar ve sonra, doduklar yere ya da son yldr durduklar yere dnmeye ve almaya balamaya yemin ettiriliyorlar. Ne ac bir alay! 27 Henry VIIIde eski yasa uygulanmakla birlikte
yeni maddelerle pekitirildi. Serserilik [sayfa 142] nedeniyle ikinci kez tutuklamada kamlanma yineleniyor ve bir kulan yars kesiliyordu; nc
tutuklamada ise, azl bir cani ve kamu dman olarak idam edilecekti.
Edward Vl. 1547de, hkmdarlnn ilk ylnda kartlan bir
yasaya gre, almak istemeyen herhangi bir kimse, kendisini tembel
Burada, modern feodalizm igdlerinin ... tpk Norman fatihlerinin ... Yeni Orman yaratmak
iin 36 ky yerlebir etmeleri kadar iyi ilediini gryoruz. ... Tam iki milyon acre arazi. ...
skoyann en verimli topraklarndan bazlar da iersine alarak ... bombo yatyor. Glen Tiltin
doal ayrlar, Perth lkesinin en besleyici otlaklar arasndayd. Ben Aulder geyik ormanlar,
usuz bucaksz Badenach blgesinin en gzel otlayd; Karada ormannn bir kesimi sko
karakoyunu iin en mkemmel merayd. skocyada yalnz spor amac iin bo braklan topraklar
konusunda bir fikir vermek iin, burann, tm Perth kontluundan daha geni bir alan kapsadn
sylemek yeterlidir. Ben Aulder ormannn kaynaklar, bu zoraki ykmla uranlan kayplar
konusunda bir fikir verebilir. skoyann eski orman blgesinin onte-birinden fazla olmad
halde, bu arazi 15.000den fazla koyunu besleyebilir ... ve gene vb. ... Btn bu ormanlk arazi
imdi bombo yatyor. ... Alman Okyanusunun sular altnda kalsayd bundan beter olmazd. ...
Bu insan eliyle yaratlan llere, yasakoyucunun kesin mdahalesi ile bir son verilmelidir.
* Franszca metinde: sans feu ni lien - yersiz yurtsuz. -.
** Yn halinde. -.
110

Seme Yaptlar II
ve aylak bir kimse olarak ihbar edene klelik etmeye mahkm edilecekti. Efendisi, bu kleyi, ekmek, su, bulama ve uygun grecei et artklar ile besleyecekti. ne kadar pis ve iren olursa olsun, kam ve
zincir zoruyla onu altrmak hakkna sahipti. Eer kle 15 gn sreyle
ortalktan kaybolursa, yaam boyu klelie mahkm edilecek ve alnna
ya da srtna S* damgas vurulacakt; kez kaarsa bu sutan idam
edilecekti. Efendi onu herhangi bir kiisel mal ya da hayvan gibi satabilir,
balayabilir ya da kiralayabilirdi. Eer kle, efendisine kar bir harekete
kalkrsa, gene idam edilirdi. Sulh yarglar ihbar zerine bu haydutlar
izletmek ve yakalatmak zorundayd. Eer bir serseri gn sreyle
aylaklk edecek olursa doum yerine gtrlr, gsne kzgn demirle
V** harfi damgalanr, zincire vurularak sokaklarda ya da baka ilerde
altrlrd. Eer bu serseri, doum yerini yanl verirse, yaam boyunca, o yerin, orada oturanlarn ya da oradaki kurumlarn klesi haline
getirilir ve S harfi ile damgalanrd. Herkes, serserilerin ocuklarn rak
olarak kullanma hakkna sahipti; bu, erkek ocuklar iin 24, kz ocuklar
iin 20 yana kadar devam ederdi. Bunlar eer kaacak olurlarsa, bu
yalar doldurana kadar efendilerinin kleleri haline getirilirler ve
efendileri bunlar diledikleri gibi zincire vurabilirler, kamlarlar vb.. Efendiler, klelerini kolayca tanyabilmek ve iyice seip emin olabilmek
iin, bunlarn boyunlarna, kollarna ya da bacaklarna demir bir bilezik
takabilirler.*** Bu yasann son ksm, baz yoksul kimselerin, bunlara
yiyecek-iecek ve i salayabilecek bir kurum ya da kimse tarafndan
altrlabileceini ngrmektedir. Bu trden [sayfa 143] kilise kleleri, ngilterede, 19. yzyln ortalarna kadar, devriye ad altnda devam etmi gitmitir.
Elizabeth, 1572. 14 yandan byk belgesiz dilencileri, herhangi
bir kimse iki yl sreyle hizmetlerine almad takdirde, bunlar adamakll
dvlr ve sol kulaklar damgalanr; suun yinelenmesi halinde eer 18
yandan bykseler ve herhangi bir kimse bunlar en az iki yl hizmetlerine almazsa, idam edilirler; ama nc kez su ilenmesi halinde
bunlar, acmaszca idam edilirler. Buna benzer yasalar: 18 Elizabeth,
bl. 13 ve bir dieri 1597. ****
* Slave (kle) szcnn ilk harfi. -.
** Vagabond (serseri) szcnn ilk harfi. -.
*** Essay on Trade etc., 1770, yazar yle diyor, Edward VInin hkmdarl srasnda
ngilizlerin byk bir ciddiyetle, manfaktrlerin kurulmasn ve yoksullarn altrlmalarn
isteklendirdikleri grlyor. Bunu, u dikkat ekici yasadan da anlyoruz: Btn serseriler
damgalanacaktr. vb.. l. c., s. 5.
**** Thomas More, Utopiasnda [topia, stanbul 1964, s. 64] yle diyor: Byle doymak
bilmez cimrinin biri, binlerce dnmlk yeri kuatveriyor. indeki namuslu iftileri evlerinden
karyor: Kimini yalan-dolanla, kimini zorla, kimini de trl yollardan tedirgin edip yerlerini
satmak zorunda brakarak. Doyuracak karnlar paralarndan ok fazla olan bu kyller (tarm,
fazla kol ii isteyen bir itir nk) oluk-ocuklar, dullar, yetimleri, ana-babalar ve torunlaryla
yollara derler. Doduklar evden, karnlarn doyuran topraktan alayarak uzaklar zavalllar
ve barnacak yer bulamazlar. O zaman kapkacaklarn, pllarn-prtlarn yok pahasna satarlar.
Onlar da bitince ne kalr yaplacak: almak ve Tanr buyruuyla aslmak. Yoksulluklarn dilen-

Seme Yaptlar II
111
James I. Ortalkta babo dolaan ve dilenen herkes, hrsz ve

serseri ilan edilir. Sulh yarglar, bunlar, ilk sularnda meydanda krbalatmaya ve 6 aya, ikincisinde 2 yla kadar hapsetmeye yetkilidir. Hapisteyken de yargcn uygun grecei srede ve sayda krbalanacaklardr. ...
Islah olmayan ve tehlikeli hrszlarn sol omuzlar zerine R* harfi damgalanacak ve ar alma cezas ile cezalandrlacaklardr; tekrar dilenirken yakalananlar derhal idam edileceklerdir. Bu hkmler, 18. yzyl
bana kadar yrrlkte kalm ve ancak 12 Anne, bl. 23le yrrlkten
kaldrlmlardr. [sayfa 144]
17. yzyln ortasnda Pariste bir serseriler krallnn kurulduu
Fransada da, benzer yasalara raslanr. Louis XVInn krallnn
balangcnda bile (13 Temmuz 1777 tarihli buyrukla), 16-60 ya arasnda
sal yerinde olup da geimini salayamayan ve bir i tutmayan
kimseler, krek cezasna mahkm edilirdi. Charles Vin Hollanda iin
buyruu (Ekim 1537), Hollanda eyalet ve kentlerinin ilk yasas (10 Mart
1614) ve Birleik Eyaletler Plakaat (26 Haziran 1649) hep ayn nitelikte
yasalard.
nce zorla topraklar ellerinden alnan, evlerinden atlan ve isizgsz serseriler haline getirilen tarmsal nfus, ite byle krbalanarak,
damgalanarak, mthi yasalar yoluyla ikence edilerek, cret sisteminin
gerektirdii disipline sokuluyordu.
Toplumun bir kutbunda emek koullarnn sermaye eklinde
ktleleip yokunlamas, teki kutbunda ise emek-glerinden baka
satacak eyleri olmayan insanlarn toplanm olmas yetmiyordu. Hatta
bunlarn emek-glerini isteyerek satma durumunda braklmalar da
yetmiyordu. Kapitalist retimin ilerlemesi, eitim, gelenek ve edinilen
alkanlklarla, bu retim tarznn koullarn doa yasalar gibi apak
grmeye yatkn bir ii snfn da oluturuyordu. Kapitalist retim sreci,
bir kez rgtlenmesini tamamlad m, btn direnmeleri krar. Devamli
bir nispi art-nfus yaratlmas, emek-gcne olan arz ve talebi ve dolaysyla cretleri daima sermayenin gereksinmelerine uygun bir dzeyde
tutar. Ekonomik ilikilerin sessiz basks, emekinin, kapitalistin boyunduruu altna girmesini tamamlar. Ekonomik koularn dnda dorudan
cilikle srdrmek isteyenler de kabilir: Onlar da serseri diye yakalayp zindana atverirler. Oysa nedir sular bu insanlarn? almaya canattklar halde kendilerine i verecek kimseyi bulamamak. Thomas Moreun, hrszlk yapmak zorunda brakldn syledii bu zavall kaaklardan, Henry VIII saltanat srasnda, 72.000 byk ve kk hrsz idam edilmiti. (Holinshed,
Description of England, vol. I, s. 186.) Elizabeth zamannda, serseriler, sralar halinde balanrd
ve yl gemezdi ki bunlardan -drtyz daraacnda can vermesin. (Strypes Annals of the
Reformation and Establishment of Religion, and other Various Occurrences in the Church of
England during Queen Elizabeths Happy Reign, 2. ed., 1725, vol. 2.) Gene bu ayn Strypee gre
Somersetshireda tek bir ylda, 40 kii idam edilmi, 35 hrszn eli dalanm, 37 kii krbalanm
ve 183 kii slah olmaz serseri diye kent dna srlmtr. Bununla birlikte, o, yarglarn
ihmali ve halkn budalaca merhameti yznden bu byk mahkm saysnn, gerek sulu ve
cani saysnn bete-birini bile bulmadn, ngilterenin dier kontluklarnn bu ynden Somersetshiredan daha iyi olmad gibi bazlarnn daha da beter durumda olduklar kansndadr.
* Rouge (hrsz) szcnn ilk harfi. -.
112

Seme Yaptlar II
doruya kuvvet, kukusuz hl kullanlr, ama ancak ayrksn durumlarda. lerin olaan gittii sralarda, emeki, retimin doal yasalarna
terkedilebilir; yani retimin kendi koullarnn yaratt, gvence altna
ald ve srdrd bir bamlla, sermayeye olan bamllna brakabilir. Oysa kapitalist retimin tarihsel oluumu srasnda, durum, baka
trldr. Ykseli halindeki burjuvazi, cretleri dzenlemek, yani bunu
art-deer yapmna uygun snrlar iinde tutmak, ignn uzatmak ve
emekinin kendisini normal bir bamllk durumuna sokmak iin, devletin gcn daima kullanr. Bu, ilkel birikim denilen eyin [sayfa 145] esas
elerinden biridir.
14. yzyln son yarsnda ortaya kan cretli emekiler snf, o
srada ve onu izleyen yzylda, nfusun ancak ok kk bir ksmn
oluturuyordu ve tarada bamsz kk kyl mlk sahipleri, kentlerde
lonca dzeni ile gl bir ekilde korunuyordu. Krda da kentte de,
patron (usta, Meister) ile ii, toplumsal bakmdan yanyana idi. Emein
sermayeye bamll yalnz ekil ynndendi yani retim tarz henz
zgl kapitalist niteliini kazanmamt. Deien sermaye, deimeyen
sermayeye geni lde egemendi. Bu nedenle, cretli-emee duyulan
gereksinme, her sermaye birikimi ile hzla ilerliyor, oysa cretli-emek
arz daha ar gidiyordu. Sonradan, kapitalist birikim fonuna dnen
ulusal rnn byk bir ksm, o srada hl emekinin tketim fonuna
giriyordu.
cretli-emek ile ilgili yasal kurallar (daha batan beri emekinin
smrlmesini amalam ve gelitike de hep ona kar dmanca
bir tutum iinde olmutu),* ngilterede 1349 ylnda Edward III zamannda Statute of Labourers** ile balamtr. Fransada 1350 tarihinde
Kral John adna yaymlanan buyruk da bunun benzeridir. ngiliz ve
Fransz ynetmelikleri parallel giderler ve amalar da zdetir. Emeki
yasalarnn, ignnn zorunlu olarak uzatlmasn amalayan ynleri
zerinde, bu konu daha nce ele alnd iin (Onuncu Blm, Beinci
Kesim) durmayacam.
Statute of Labourers, Avam Kamarasnn srarl istekleri zerine
karlmtr. Bir tori, saflkla yle diyor: Eskiden yoksullar, sanayi ile
serveti tehdit edecek derecede yksek cretler istiyorlard. imdi ise,
cretleri, sanayi ile serveti ayn derecede ve belki de bir baka biimde
daha fazla tehdit edecek derecede dk.*** Bir yasayla, kentler ile
krsal blgeler iin, paraba ve gnlk cretlerin tarifesi saptand. Tarm emekileri, yllna kiralanacak, kentlerdekiler ise serbest piyasa
* Yasakoyucu ne zaman patronlar ile iileri arasndaki anlamazlklar zmlemeye
alsa, danmanlar daima patronlar oluyor. diyor A. Smith, Lesprit des lois, cest la proprit.
[Yasalarn ruhu, mlkiyettir. -.] diyor Linguet.
** Emekiler Yasas. -.
*** Sophisms of Free Trade. By a Barrister, Lond. 1850, s. 206. Sonra alayc bir ekilde
ekliyor: verenler hesabna mdahale etmeye daima hazrdk, imdi alanlar iin de bir
eyler yapamaz myz?

Seme Yaptlar II
113
koullarna gre altrlacakt. Yasada belirlenenin zerinde cret denmesi hapis cezasyla yasaklanmt, ama, yksek cret alanlar, deyenlerden daha iddetli ekilde cezalandrlyordu. rnein, Elizabethin
raklarla ilgili yasasnn 18. ve 19. blmlerinde, yksek cret deyenlere
on gnlk hapis cezas ngrld halde bu creti alan, yirmibir gn
hapis cezasna arptrlyordu. 1360 tarihli bir yasa, cezalar daha da artrm ve patronlara yasal cretler zerinden dayak yoluyla zorla ii altrmak yetkisini vermiti. Duvarc ustasyla dlgerleri karlkl olarak
balayan her trl birlemeler, szlemeler ve yeminler, geersiz ilan
edilmiti. Emekiler arasndaki birlemeler, 14. yzyldan balayarak,
sendikalara kar kartlm bulunan yasalarn yrrlkten kaldrld
1825 ylna kadar ar bir su saylmtr. 1349 tarihli emekiler stats
ile bunu izleyen yasalarn asl niteliini ortaya koyan gerek, btn bunlarda, devlet tarafndan cretler iin bir st snr izildii halde, bir alt
snr konulmam olmasdr.
16. yzylda emekilerin durumu, bildiimiz gibi ok daha beter
olmutu. cretler para olarak ykselmiti, ama bu ykseli parann deerinin dmesi ve meta fiyatlarndaki art orannda olmamt. cretler
bu nedenle aslnda dmt. Byle olduu halde, cretlerin dk tutulmas konusundaki yasalarla yrrlkte kald gibi kimsenin hizmete
almak istemedii, insanlarn kulaklarnn kesilmesine ve damgalanmasna devam edilmiti. 5 Elizabeth, bl. 3, raklk Yasas ile, sulh yarglarna baz cretleri saptamak ve bunlar mevsimlere ve meta fiyatlarna gre ayarlamak yetkisi verilmiti. James I, bu alma ynetmeliklerini,
dokumaclar, iplik eiricilerini ve her trl iileri kapsayacak ekilde
geniletti.* George II ise, emekilerin [sayfa 147] manfaktrlere kar birlemelerini engelleyen yasalar geniletti. Manfaktr dneminde, par excellence,** kapitalist retim tarz, cretlerle ilgili ynetmelii hem ilemez
ve hem de gereksiz hale getirecek derecede kuvvetlenmiti: ama egemen snflar, ne olur ne olmaz dncesiyle bu eski silahlar bir yana
brakmak istemiyordu. 8 George II bile, Londra ve yresindeki terzi
kalfalarnn, genel yas zamanlar dnda 2 ilin 7,5 peniden fazla gndelik
* James Iin, bl. 6, 2 numaral yasasnn bir maddesinden, baz kuma yapmclarnn, sulh
yargc sfatyla, kendi iyerlerindeki resmi cret tarifelerini, gene kendileri saptamak yetkisine
sahip bulunuyorlard, Almanyada, zellikle Otuz Yl Savandan sonra, cretleri dk tutmay
amalayan yasalar yaygnd. Hizmeti ve emeki ktl, nfusu seyrek blgelerde mlk sahipleri
iin ok sknt vericiydi. Btn kyllere, bekar erkek ve kadnlara oda kiralamalar yasaklanmt;
bekar olan ve hizmetkarlk yapmak istemeyen herkes, gnlk cretle kyller iin tohum
ekmek ya da hububat alm ve satm gibi ilerle urasalar bile, yetkili makamlara ihbar edilecek
ve hapse atlacaktr. (Imperial privileges and sanctions for Sitesia, I, 25.) Btn bir yzyl boyunca
kk Alman prenslerinin buyruklar, kendi ar yazglarna raz olmayan ve yasal cretler ile
yetinmeyen ahlaksz ve kstah ayaktakmndan yaplan ac ikayetlerle doludur; bireysel toprak
sahiplerinin, devletin saptad cretten fazlasn vermeleri yasaklanmt. Gene de hizmet
koullar, o srada, yzyl sonrasna gre daha iyiydi; Silezyada iftlik hizmetkarlar 1652 ylnda
haftada iki kez et yiyorlard, oysa yzylmzda bile, hizmetkarlarn ylda ancak kez et yedikleri
blgeler vardr. Ayrca, sava sonras cretler, bunu izleyen yzyldan daha yksekti. (G. Freytag.)
** stn derecede. -.
114

Seme Yaptlar II
almalarn yasaklam, 13 George III, bl. 68, sulh yarglarna, ipek dokumaclarnn cretlerini saptama yetkisi vermiti; gene 1796 ylnda,
sulh yargnn cretler konusundaki kararlarnn tarm-d emekiler
iin de geerli olup olmadnn belirlenmesi iin daha yksek derecedeki iki yargcn kararlar gerekli grlmt; gene 1799 ylnda, Parlamentodan kan bir yasa ile, skoyal madencilerin cretlerinin, Elizabeth
zamannda kan yasa ve 1661 ve 1671 tarihli iki sko yasas ile dzenlenmeye devam edilmesi emredilmiti. Bu geen zaman iinde koullarn
ne denli deitiini, ngiliz Avam Kamarasnda daha nce raslanamayan
bir olay ortaya koymaktadr. 400 yl aan bir sre, cretlerin kesinlikle
aamayacaklar bir st snrla ilgili yasalarn karld bu yerde, 1796
ylnda, Whitbread, tarm emekileri iin yasal en dk bir cret nerisinde bulundu. Pitt buna kar kmakla birlikte, yoksullarn durumunun
feci olduunu itiraf ediyordu. Ensonu 1813 ylnda, cretlerin dzenlenmesi ile ilgili yasalar yrrlkten kaldrld. Kapitalistin, fabrikasn, kendi
zel yasalar ile ynetmesi ve tarm emekilerinin cretlerinin, yoksulluk
vergisi ile karlanabilir en alt dzeyde tutulmas karsnda zaten bunlar
sama ve gereksiz duruma gelmilerdi. Patron ile ii arasndaki szlemeler, bu szlemelerin feshi gibi konularda, i yasalarnda bulunan
hkmler, szlemeyi bazan patrona kar yalnzca hukuk davas almasn, oysa ayn durumdaki iilerin ceza kovuturmas yaplmasn [sayfa
148] ngrmekte ve bu hkmler bugn (1873) bile yrrlkte bulunmaktadr. i Sendikalarna (Trade-Unions) kar barbarca yasalar, proletaryann tehdit edici tutumu karsnda 1825te kaldrld. Bunlar, gene de
btnyle temizlenemedi. Eski yasann baz gzel paralar 1859a kadar
srd. En sonun da, 29 Haziran 1871 tarihli bir yasa ile, ii sendikalarnn
resmen tannmas yoluyla, bu tr ynetmeliin son izlerinin de silindii
eklinde bir adm atld. Ama, ayn tarihte gene parlamentonun kartt
bir yasa ile (An act to amend the criminal law relating to violence, threats and molestation *) eski durum, yeni bir biim iersinde, tekrar kurulmu oldu. Bu parlamento elabuklu-u ile, emekilerin grev ya da
lokavt srasnda yararlanabilecekleri hkmler, genel hukuk alanndan
kartlarak, yorumlanmalar, sulh yarglar olmalar sfatyla bizzat fabrikatrlere braklan zel ceza ynetmelii iine sokuldu. Oysa daha iki
yl nce, ayn Avam Kamaras ve ayn Mr. Gladstone, herkese bilinen
drst bir tutumla, ii snfna kar btn zel ceza ynetmeliinin
kaldrlmas iin bir tasar getirmilerdi. Ama bu tasar, ikinci mzakere
aamasndan teye gidemedi ve ensonu toriler ile ittifak kuran byk
liberal partinin, kendisini iktidara getiren proletaryaya kar kma cesaretini bulmas zerine, bu konu da, rafa kaldrlm oldu. Bu ihanet
ile de yetinmeyen byk liberal parti, egemen snflarn hizmetkrlna
daima hazr ngiliz yarglarna devletin gvenliine kar giriilecek
* iddet, tehdit ve tecavz ile ilgili ceza yasasn deitiren yasa. -.

Seme Yaptlar II
115
hareketler iin daha nce karlm yasalar bulup kartma ve bunlar,

emekilerin kuracaklar birliklere uygulama yolunu at. Grld gibi,
ngiliz Parlamentosu, emekilere kar, kapitalistlerin srekli bir sendikas
davrann utanmazca bir bencillik iersinde tam 500 yl srdrdkten
sonra, kitlelerin basks altnda ve istemedii halde, grevlere ve
sendikalara kar olan yasalar yrrlkten kaldrmtr.
Devrimin ilk frtnal dneminde Fransz burjuvazisi, iilerin elinden daha yeni kavutuklar dernek kurma hakkn geri alma cesaretini
bulmutur. 14 Haziran 1791 tarihli bir kararname ile, iiler arasnda kurulabilecek her trl dernein, zgrle ve insan haklar bildirisine
kar giriilmi bir fiil olduu, 500 livre para cezas ve bir yl sreyle [sayfa
149] yurttalk haklanndan yoksun brakma ile cezalandrlaca ilan edilmitir.* Sermaye ile emek arasndaki savam, devlet zoruyla, sermayeyi
rahatsz etmeyecek snrlar iinde tutmay ama edinen bu yasa, pek
ok devrim ve hanedan deiikliinden daha mrl olmutur. Terr
dnemi bile buna el srmedi. Daha yaknlarda ceza yasasndan kartld.
Bu burjuva coup dtats iin gsterilen bahaneden daha karakteristii
dorusu bulunamaz. Bu yasayla ilgili komisyonun raportr Chapelier
yle diyor: cretlerin imdikinden biraz daha yksek olmas ... iilerin
gerekli yaam maddelerini salayamamaktan ileri gelen ve neredeyse
klelii andran mutlak bamllk durumuna dmelerini nleyecek
bir dzeyde bulunmas, her ne kadar kabul edilebilir ise de, iilere,
kendi karlar konusunda bir anlaya ulama ve neredeyse klelii
andran mutlak bamll hafifletebilecek ortak hareket etme olana
verilmemelidir; nk buna gzyumulursa cidevant maitresinin** ve
imdiki giriimcilerinin zgrlklerini ihll ederler ve eski lonca ustalarnn despotluuna kar bir birlik kurulmas arkasndan ne gelecek
dersiniz! Fransz anayasasnn kaldrd loncalarn yeniden kurulmas
demek olur.*** [sayfa 150]
* Bu yasann I. Maddesi yle diyor: Lanantissemet de toutes espces de corporations

du mme tat et profession tant lune des bases fondamentales de la constitution franaise, il
est dfendu de les rtablir de fait sous quelque prtexte et sous quelque forme que ce soit.
[Ayn i ve meslekten yurttalarn Fransz Anayasasnn ana temellerinden biri olduundan,
hangi biim ve hangi bahane altnda olursa olsun, bunlar gerekte yeniden kurmak yasaktr.]
IV. Maddede yle der: si ... des citoyens attachs aux mmes professions, arts et mtiers
prenaient des dlibrations, faisaient entre eux des conventions tendantes refuser de concert
ou naccorder qu un prix dtermin le secours de leur industrie ou de leurs travaux, les
dites dlibrations et conventions ... seront dclardes inconstitutionnelles, attentatoires la
libert la dclaration des droits de lhomme, etc.; [Eer ... ayn meslek, sanat ve ilere bal
yurttalar, karar alr, aralarnda beceri ya da almalarnn yardmna belirli bir fiyat verilmesini
birlikte reddetmeye ya da yalnzca byle bir fiyat verilmesine ynelen szlemeler yaparlarsa,
sz geen karar ve szlemeler ... anayasaya kar, zgrlk ve insan haklar szlemesine
aykr. vb.) olarak, yani eski tzklerdeki gibi, hainlik olarak ilan edilir (Revolutions de Paris,
1791, t. III, s. 523.)
** Eski ustalar. -.
*** Buchez et Roux, Histoire Parlementaire, t. X, s. 195, passim.
116

Seme Yaptlar II
YRMDOKUZUNCU BLM
KAPTALST FTNN DOUU

BURAYA kadar, yasad bir proletarya snfnn zorla yaratlmasn,
onlar cretli-emekilere dntren kanl disiplini; emein smrlme
derecesini artrmak suretiyle sermaye birikimini hzlandrmak iin polisi
harekete geiren devletin utan verici eylemini grdk, geriye u soru
kalyor: peki kapitalistler nerden kaynaklandlar? nk, tarmsal nfusun
mlkszletirilmesi, dorudan doruya yalnz byk toprak sahiplerini
yaratmaktadr. Bununla birlikte, iftilerin meydana gelii szkonusu
olduunda, yzyllarca sren bu yava oluumu, biz, ancak, deyim yerindeyse, el yordamyla izleyebiliriz. Serflerin yansra serbest kk toprak
sahipleri, ok farkl koullar altnda topraa sahip bulunuyorlard ve bu
nedenle, bunlarn kurtulular, ok farkl ekonomik koullar altnda olmutu. ngilterede ilk ifti rnei, kendisi de serf olan iftlik kahyasyd.
Durumu, eski Roma villicusuna benziyordu, ama hareket alan daha
dard. 14. yzyln ikinci yarsnda, bunun yerini, tohumu, hayvanlar ve
tarm aralarn toprakbeyinin salad bir ifti ald. Bunun durumu
kyllerden pek farkl deildi. Yalnz daha fazla cretli-emek smryordu. ok gemeden bir mtayer, bir yarc ifti halini ald. Tarm iin
gerekli olan yatrmn yarsn o, teki yarsn toprakbeyi salyordu.
Elde edilen rn szleme gereince paylayorlard. Bu ekil ngilterede hzla ortadan kalkm ve yerini, sermayeyi kendisi yatran ve
bunu cretli-emeki altrarak oaltan, art-rnn bir ksmn para
ya da ayn olarak toprakbeyine kira olarak deyen gerek ifti almtr.
15. yzyl boyunca, bamsz kyl ile iftlik emekisi, hem kendisi iin
ve hem de cret karl alarak kendi emekleriyle zenginletikleri
srece, iftinin durumu da, retim alan da, ayn derecede orta halli
idi. 15. yzyln son otuz ylnda balayp neredeyse (son on yl dnda)
btn 16. yzyl boyunca devam eden tarmsal devrim, krsal nfusun
yoksullamas lsnde onu da zenginletirdi. * [sayfa 151]
Ortak topraklarn gasp, elindeki hayvan srlerini byk lde
oaltmasn salad gibi, topran ilenmesi iin neredeyse hi masraf
etmeksizin gbre elde etmesini de kolaylatrd. Buna, 16. yzylda ok
nemli bir e daha eklendi. O srada iftlikler iin kira szlemeleri
ok uzun sreli, ou 99 yllk oluyordu. Deerli madenlerin, dolaysyla
parann deerinde gitgide artan llerde d, iftilere altn meyveler
salyordu. Yukarda tartlan teki durumlar dnda, bu, cretlerin dmesi sonucunu veriyordu. Bu cretlerin bir ksm, imdi iftliin krlarna ekleniyordu. Hububat, yn, et, ksacas tarmsal rn fiyatlarndaki
srekli art, fazladan hi bir aba harcamakszn iftinin para-sermaye* Harrison, Description of England adl yaptnda yle diyor: Belki de drt sterlinlik eski
kira, szlemenin sonuna doru krk sterline ykseldii halde, eer alt-yedi yllk kira alaca,
elli ya da yz sterlin olmazsa, ifti kazancnn ok az olduunu dnrd.

Seme Yaptlar II
117
sini oaltyor, oysa dedii kira (parann eski deeri zerinden hesapland iin) aslnda klm bulunuyordu.*
Bylece bu iftiler, hem emekilerin ve hem de toprakbeylerinin
srtndan zenginletiler. te bu yzden, ngilterede, 16. Yzyln sonunda,
gnn koullarna gre zengin bir kapitalist iftiler snfnn bulunmasna
amamak gerekir.** [sayfa 152]
OTUZUNCU BLM
TARIMSAL DEVRMN SANAY ZERNDEK TEPKS.

SANAY SERMAYES N PAZARIN YARATILMASI
TARIMSAL nfusun srekli ve ardarda gelen mlkszletirilmeleri
* 16. yzylda parann deerinden kaybetmesinin, toplumun farkl snflar zerindeki etkisi
konusunda bkz: A Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of
Divers of our Countrymen in these our Days, By W. S., Gentleman, (London 1581). Bu yaptn
diyolog biiminde oluu, uzun sre, onun, Shakespearee ait olduu kansn yaratt ve hatta
1751 ylnda onun adyla yaynland. Bu yaptn yazar William Stafforddur. Bir yerinde valye
yle hkm yrtr: gece yars, saat birde yatar, ve bete ya da altda kalkar; ya da dokuzda
yatp ikide kalkar, ve eer pazarlar saylmazsa, bu, mr boyu byle gider. Bu ar-uykusuzluk
ve ar-alma, insan doasn ypratr, ve bunun sonucu erkekler ve kadnlar, krlarda, kentlerde
olduundan ok daha abuk yalanrlar. (Mirabeau, l.c., t. III, s. 212, sqq.)
vaIye: Siz benim komularm, ifti, siz Bay Tuhafiyeci, siz iyi kalpli Fc, dier
zanaatlarla birlikte kendinizi ok iyi geindirebilirsiniz. nk her beyin fiyat eskisine gre ne
kadar pahalanmsa, siz de sattnz mallarn ve iinizin fiyatn o kadar ykseltiyorsunuz. Ama
bizim satacak bir eyimiz yok ki fiyatn ykseltelim ve satnalacamz eylerin fiyatlarn bylece
karlayabilelim. Bir baka yerde valye, doktora sorar: Rica ederim, siz kimleri kastettiniz;
ve zellikle bundan kayb olmayacak kimlerdir sizce? Doktor: Benim kastettiklerim alm-satmla
geimini salayanlar, nk onlar pahal aldklarn zaten gene pahal satarlar. valye: Size
gre bundan sonra kazanl kacaklar kimlerdir? Doktor: Eski fiyatla iftlik tutan herkes, nk
bunlar kiraya gre para derler, yeni fiyat zerinden satarlar; yani ektikleri topraa az para
dedikleri halde, yetitirdikleri her eyi pahal satarlar. valye: Peki yleyse, bu adamlarn
kazanlarndan daha fazla kayba urayanlar kimlerdir?. Doktor: Btn soylular, beyzadeler, az
bir kirayla ya da yardmla geinenler, iftilik yapmayanlar, alm-satmla uramayan herkes.
** Fransada, ortaa balarnda feodal bey yerine vergi ve kira toplayan kahyalar ve bu ii
yneten rgisseurler ok gemeden bask, hile ve aldatmacayla, homme daffaires [iadamlar
-.] oldular ve kendilerini kapitalist diye satmaya baladlar. Bu yneticiler (rgisseurs) bazan
kendileri de soylulardand. rnein: Cest li compte que messire Jacques de Thoraisse, chevalier chastelain sor Besanon rent s-seigneur tenant les comptes Dijon pour monseigneur
le duc et comte de Bourgoigne, des rentes appartenant la dite chastellenie, depuis le XXVeme
jour de dcembre MCCCLIX jusquau XXVIIIeme jour de dcembre MCCCLX. (Alexis Monteil,
Trait de Matdriaux Manuscrits etc., s. 234, 245.) Burada da grld gibi, top-lumsal yaamn
btn alanlarnda aslan pay daima aracya dmektedir. Ekonomik alanda, rnein, bankerler,
borsa speklatrleri, tccarlar, satclar iin kayman alrlar; hukuk alannda avukat, mterileri
yolar; politikada temsilci, oy verenden daha nemli, bakan da hkmdardan, dinde ise Tanry,
Resul geri plana ittii gibi, onu da, iyi bir oban ile koyunlar arasnda araclk etmesi kanlmaz olan rahipler bir keye atmlardr. ngilterede olduu gibi, Fransada da, byk feodal
malikneler, saysz kk iletmelere blnm ve bu i, halkn ok daha zararna olarak gerekletirilmitir. 14. yzyl boyunca iflikler ya da terriersler ortaya kmtr. Bunlarn says
srekli artmtr. 100.000i ok amtr. Bunlar, rnn 1/12si ile 1/5i arasnda deien miktarn
nakdi ya da ayn rant olarak dyorlard. Bu iftlikler, maliknenin deerine ve byklne
gre fief, sub-fief, [=zeamet, tmar -.] idiler ve ou ancak birka acrelk topra kapsyordu.
Ama bu iftilerin, toprak zerinde oturan kimseler zerinde bir dereceye kadar yarg hakk
vard; bu da drt dereceliydi. Tarm kesimindeki nfusun btn bu kk despotlar altnda
nasl ezildii anlalabilir. Monteil, bir zamanlar, Fransada 160.000 yarg bulunduunu sylyor,
oysa bugn, sulh mahkemeleri dahil 4.000 mahkeme yetmektedir.
118

Seme Yaptlar II
ve bulunduklar yerlerden srlmeleri olay, grdmz gibi, kentlerdeki sanayie, lonca kurulularndan tamamen bamsz ve loncalarn
koyduu engellerin bulunmad bir proletarya kitlesi salamt; ve bu
mutlu durum, ihtiyar A. Andersonu (James Anderson ile kartrlmasn),
History of Commerce adl yaptnda ortaya koyduu zere, Tanrnn bu
ite dorudan eli bulunduuna inandrmt. lkel birikimin bu esi
zerinde bir an iin tekrar durmamz gerekiyor. Bamsz ve kendine
yeterli kyllerin seyreklemesi, Geoffroy Saint Hilairein, gksel maddelerin bir yerde younlamasn bir baka yerdeki seyrekleme ile
aklamas gibi, yalnz sanayi proletaryasnn bir yerde toplanmas sonucunu dourmakla kalmamt.* zerinde alanlarn saysnda bir azalma olduu halde, toprak, eskisi kadar ve hatta daha fazla rn veriyordu;
nk toprak mlkiyeti koullarndaki devrimle birlikte, ileme yntemleri [sayfa 153] gelimi, elbirlii ve retim aralarnn younlama derecesi
artm, tarm cretli emekileri daha sk** bir biimde altrld gibi,
kendileri iin iledikleri tarlalarn alan gitgide daralmt. Bu nedenle,
tarmsal nfusun bir ksmnn serbest hale getirilmesiyle bunlarn daha
nceki beslenme aralar da serbest ha-le gelmiti. imdi bunlar, deien
sermayenin maddi elerine dntrlmt. Mlkszletirilen ve
yerlerinden atlan kyl, deeri, yeni efendisinden, sanayi kapitalistinden,
cret biiminde satnalmak zorundayd. Geim aralar iin sylenenler,
yerli tarma dayal sanayi hammaddeleri iin de geerlidir. Bunlar,
deien sermayenin bir esine dntrldler. rnein, diyelim Frederick II zamannda hepsi de keten eiren Westphalial kyllerden
bir ksm zorla mlkszletirildi ve topraklarndan atld, kalan teki ksm byk iftliklerde gndeliki haline geldi. Ayn zamanda da bu serbest braklan insanlarn imdi almakta olduklar byk keten iplii
eirme ve dokuma yerleri ykseliyordu. Ketenin grn tpk eskisi
gibidir. Tek bir dokusu bile deimemitir, ama iine imdi yeni bir toplumsal ruh szmtr. Artk o, manfaktr sahibine ait deimeyen sermayenin bir ksmdr. Eskiden onu eliyle yetitiren ve ailesi iersinde
eiren ok sayda kk retici arasnda blnm bulunan keten,
imdi, kendi hesabna onu bakalarna eirten ve dokutan tek bir kapitalistin elinde toplanmtr. Eskiden keten iplii eirmede harcanan fazladan emek, bir yn kyl ailesinin fazladan geliri halinde gerekleir,
ya da, diyelim Frederick II zamannda, pour le roi de Prusse*** vergi
halini alrd. imdi ise bu emek, birka kapitalistin, kr olur. Eskiden
btn lke yzeyine dalm bulunan iler ile krklar, imdi, emekiler
ve hammadde ile birlikte, bir ka byk i barakasnda toplanmtr. Ve
iler, krklar, hammadde, imdi, iplikiler ile dokumaclar iin bamsz
birer varlk olan aralar olmaktan kp, bunlar zerinde egemenlik
* Nations de Philosophie Naturelle, Paris 1838, adl yaptnda.
** Sir James Steuartn zerinde nemle durduu bir nokta.
*** Prusya kral iin. -.

Seme Yaptlar II
119
kurmaya ve onlardan karl denmemi emei emmeye yarayan

aralar halini alrlar.* [sayfa 154] Byk manfaktrler ve byk iftliklere
bir gzatan insan, bunlarn, birok kk retim merkezlerinin biraraya getirilmesiyle oluturulduunu ve saysz kk bamsz reticilerin
mlkszletirilmesi ile vcuda getirildiini farkedemez. Gene de halkn
sezgisi yanlmamt. Devrimin aslan Mirabeau zamannda, byk
manfaktrlere, hl, tpk bizim tek bir tarla haline getilimi birok
tarla iin dediimiz gibi, biraraya getirilmi ilikler, birleik manfaktrler,
manufactures ru-nies deniyordu. Mirabeau yle diyor: Biz yalnzca,
iinde yzlerce insann bir mdrn emrinde alt ve genellikle
manufactures runies denilen byk manfaktrlere nem veriyoruz.
ok sayda iinin ayr ayr ve kendi hesabna altklar yerler neredeyse
hi dikkate alnmyor ve dierlerinden ok ayr tutuluyor. Bu, byk bir
hatadr, nk yalnz bu ikinci tr yerler ulusal gnencin gerekten
nemli kaynaklardr. ... Geni ilikler (manufactures runie) bir-iki giriimciyi byk zenginlie kavuturacak, ama iiler kendilerine az ya da
ok cret denen gndelikiler olarak kalacaklar ve giriimin baarsndan herhangi bir pay alamayacaklardr. Buna karlk, ayrlm iliklerde
(manufacture spare) kimse zengin olmayacak, ama pek ok ii
rahatlkla geinecektir; tutumlular ile alkanlar kk bir sermaye biriktirebilecekler, doum, hastalk, kendileri ya da yaknlar iin kk
bir miktar ayrabileceklerdir. Tutumlu ve alkan iilerin saylar artacaktr, nk bunlar, iyi hareket etmeyi ve almay, gelecek iin herhangi
bir nem tamayan ve yalnz insan gnden gne biraz daha iyi yaayabilecek hale getiren kk cret artlarn deil, durumlarn esasl bir
ekilde dzeltecek bir yol olarak greceklerdir. ... Geni ilikleri, iilere
kendi kazanlar iin gn gnne cret deyen birka kiinin giriimleri,
bu zel kiilere gnen salayabilir, ama bunlar, hi bir zaman
hkmetlerin dikkatine layk birer hedef olmayacaklardr. ou kez
kk tarm faaliyetlerini de birlikte yrten ayrlm ilikler, tek [sayfa 155]
serbest alma yerleridir.** Tarmsal nfusun bir ksmnn mlkszletirilmesi ve yerlerinden atlmalar, sanayi sermayesi iin, yalnz, emekilerle, bunlarn geim aralarn ve emek maddesini serbest hale getirmekle kalmaz, bir i pazar da yaratm olur.
Gerekten de, kk kylleri cretli emekiye, bunlarn geim
ve emek aralarn, sermayenin maddi elerine dntren olaylar,
* Kapitalist diyor ki: Je permettrai, que vous ayez lhonneur de me servir, condition que
vous me dennez le peu qui vous reste pour la peine que je prends de vous commander.
[Sizce emretmek iin ektiim zahmete karlk, elinizde kalan az eyi de vermeniz kouluyla,
bana hizmet etmek erefine ulamaya izin veririm.] (J. J. Rousseau, Discour sur LEconomie
Politique, [Genve 1756, s. 70].)
** Mirabeau, l.c., t. III, s. 20-109 passim. Mirabeaunun, ayr iyerlerini, birleik olanlara
gre daha ekonomik ve verimli saymasnn ve bu ikincileri, hkmetin zeni ile yetitirilen
yapay yabanc bitkilere benzetmesinin nedeni, o srada Kta manfaktrnn byk ksmnn
durumlar ile aklanabilir.
120

Seme Yaptlar II
ayn zamanda, bu sermaye iin bir i pazar da yaratr. Eskiden kyl

ailesi, geim aralarn ve hammaddeleri kendisi retir ve bunlarn ounu gene kendisi tketirdi. Oysa imdi bu hammaddeler ve geim aralar, meta halini almtr; byk ifti bunlar satar, pazarn manfaktrlerde bulur. plik, keten bezi, kaba ynl eyalar her kyl ailesinin,
hammaddesini kolayca bulabilecei ve kendi kullanm iin eirip dokuyabilecei bu gibi eyler imdi artk manfaktr malna dnm ve
krsal blgeler de, srm pazarlar olmutur. Dank zanaatlarn imdiye kadar kendi hesabna alan kk reticiler iersinde bulduklar
ok dank mteriler, imdi, sanayi sermayesinin salad tek bir byk pazar iersinde younlamtr.* Bylece, kendi kendilerine yeterli
kyllerin mlkszletirilmesi ve retim aralarndan ayrlmas ile, krsal
ev sanayilerinin yok edilmesi, manfaktrle tarmn birbirinden ayrlmas
sreci elele gitmi oluyor. Ve ancak, krsal ev sanayilerinin yokedilmesi,
bir lkenin i pazarna kapitalist retim tarznn gerektirdii genilii ve
sreklilii kazandrabilirdi. Gene de gerek manfaktr dnemi, bu dnm, kkten ve b-tnyle gerekletirmeyi baaramamtr. Gerek
anlamda, manfakt-rn, ulusal retim alannn ancak bir ksmn ele
geirebildii ve sonal temel olarak, daima, kentlerdeki elzanaat [sayfa 156]
ile krsal blgelerdeki ev sanayiine dayand anmsanacaktr. Eer manfaktr, bunlar, bir biimde, belli bir kolda ve noktada yoketmise, hammaddenin belli bir yere kadar ilenmesine olan gereksinmesi nedeniyle,
bunlar bir baka yerde ortaya kartmtr. Bu nedenle manfaktr,
yardmc bir alma olarak topran ilemekle birlikte, snai faaliyeti
asl i edinen ve bu rettii eyleri ya dorudan ya da tccarlar aracl
ile manfaktrlere satan yeni bir kk kyller snf oluturmutur.
te bu, ngiliz tarihini inceleyenleri balangta artan bir olgunun,
balca olmamakla birlikte, nedenlerinden bir tanesidir. 15. yzyln son
te-birinden sonra krsal blgelerde kapitalist iftliin yaygn hale
gelmesi ve kyllerin gitgide yokolmalar konusunda, belirli aralklarla
devaml ikayetler grlr. te yandan, saylar azalm ve daima daha
kt durumda olmakla birlikte, bu kyl tarmna yeniden raslanr.**
Bunun balca nedeni udur: ngiltere birbirini izleyen dnemlerde bir
zaman balca tahl reticisi, bir baka zaman hayvan yetitiricisi durumundadr ve buna bal olarak kyl tarm iletmelerinin geniliinde
dalgalanmalar olmutur. Ancak byk sanayi, ve sonunda, makine ile,
kapitalist tarmn srekli temelini atar, tarmsal nfusun pek byk o* Yirmi libre ynn, dier iler arasnda, kendi el emekleriyle, bir emeki ailesinin yllk
giyecek eyas haline getirildiini dnelim, bu, hi bir sorun yaratmaz; ama bunu pazara
getirin, fabrikaya gnderin, oradan aracya ve satcya aktarn, nnze da gibi ticari ilemler
ve maln deerinin yirmi katna ulaan nominal bir sermaye kar. ... Bylece, ii snf, sefil bir
fabrika ahalisini, asalak bir esnaf takmn ve hayali bir ticaret, para ve maliye sistemini yaatmak
zorundadr. (David Urquhart, l.c., s. 120.)
** Cromwellin zaman bir istisnadr. Cumhuriyetin devamnca, her snftan ngiliz halk
kitleleri, Tudorlarn zamannda dm olduklar perian durumdan kurtulmulardr.

Seme Yaptlar II
121
unluunu kkl bir ekilde mlkszletirir ve krsal ev sanayiinin kklerini iplikilik ve dokumaclk kazr, tarm ile krsal ev sanayiinin ayrlmasn tamamlar.* [sayfa 157] Bylece de, ilkin, sanayi sermayesi iin,
btn i pazar ele geirir.**
OTUZBRNC BLM
SANAYC KAPTALSTN DOUU

SANAYC*** kapitalistin douu, iftinin douu gibi yava yava
yryen bir sreIe olmamtr. Kukusuz, pek ok kk lonca ustas,
daha da fazla bamsz kk zanaat ve hatta cretli-emeki, kk
kapitalist haline gelmi ve (cretli-emei, gitgide artan lde smrerek
ve dolaysyla birikim salayarak) tam kapitalist olup kmlardr. Kapitalist retimin ocukluk dneminde, iler, ou kez ortaa kentlerinin
ocukluk dnemindekileri andrr, ki buralarda, kaan serflerden hangisinin usta, hangisinin uak olaca sorunu ou zaman ka tarihlerine
gre zmlenirdi. Ne var ki, bu yntemin kaplumbaa admlar, 15.
yzyln sonundaki byk keiflerin yaratt yeni dnya pazarlarnn
gereklerine hi de uygun dmyordu. Ama ortaalardan ok farkl
ekonomik, toplumsal biimlerde olgunlaan ve kapitalist retim tarz
dneminden nce quand mme**** sermaye saylan birbirinden tamamen farkl iki sermaye ekli devralnm tefeci sermaye ve tccar sermayesi.
Bugn, toplumun tm serveti nce kapitalistin eline geer ...
toprak sahibine rant der, emekilere cretlerini, vergisini ve ondaln
verir ve yllk emek rnnn byk, aslnda en byk ve durmadan
* Tuckett, modern ynl dokuma sanayiinin, makinenin kullanlmaya balamas zerine,
asl manfaktrden ve krsal yerlerde yrtlen ev sanayilerinden doup gelitiini biliyor.
(Tuckett, l.c., v. I, s. 139-144.) Saban, boyunduruk, tanrlarn icad ve kahramanlarn meslekleriydi:
dokuma tezgah, i, krk, daha az soylu ana-babadan m gelir? kr sabandan, ii
boyunduruktan ayryorsunuz ve fabrikalar, yoksul yurtlarn, kredileri, bunalmlar yaratyor, iki
dman ulus elde ediyorsunuz: biri ifti, dieri tccar. (David Urquhart, l.c., s. 122.) Ama
imdi de bir Carey kyor ve ngiltereyi, dier btn lkeleri yalnz birer tarm ulusu ve kendisini
de onlarn fabrikatr haline getirmek istedii iin hakl olarak suluyor. Trkiyenin bu ekilde
mahvedildiini ne sryor, nk bu lkede, topran sahibi ve onu ileyerilere, ngiltere,
saban ile dokuma tezghnn, eki ile sngnn doal ittifakn kurarak kendilerini
glendirmeye izin vermemitir. (The Slave Trade, s. 125.) Ona gre, ngiliz karlarnn serbest
ticaret propagandasn bu lkede yapmakla, Trkiyenin iflasnda barol oynayanlardan birisi
de Urquhartn ta kendisidir. in en ho yan da, byk bir Rus hayran olan Careyin, bu
ayrlma srecine engel olmak iin bu ayrlmay hzlandran himaye sistemini savunmasdr.
** Mill, Rogers, Geldwin Smith, Fawcett, vb. gibi insansever ngiliz iktisatlar, John Birght
ve Ortaklar gibi liberal fabrikatrler, Tanrnn, Habili ne yaptn Kabile sormas gibi, ngiliz
toprak aristokrasisine soruyorlar: Bizim binlerce freeholderlerimiz [mlk sahipleri -.] nereye
gitti? yleyse siz kendiniz nereden kp geldiniz? Bu freeholderlerin yokolup gitmesinden.
Sorularnza niin yle devam etmiyorsunuz: Bamsz dokumaclar, iplikiler, zanaatlar nereye
gittiler?
*** Burada, sanayici, tarmcya kart olarak kullanlmtr. Kategorik anlamda ifti, bir
fabrikatr kadar sanayici kapitalisttir.
**** Gene de. -.
122

Seme Yaptlar II
oalan ksmn kendisine alkoyar. Kapitalistin, bugn, ona bu mlkiyet

zerinde hak tanyan herhangi bir yasa olmad halde, toplumun btn
servetinin ilk elden sahibi olduu sylenebilir ... bu deimeye, sermaye
zerinden faiz alnmas neden olmutur ... ve btn Avrupadaki yasakoyucularn, bunu, rnein tefecilie [sayfa 158] kar kartlan yasalar gibi
yasalarla nlemeye almalar epeyce merak edilmeye deer bir eydir.
... Kapitalistin btn lkenin serveti zerindeki kudreti, mlkiyet
hakknda tam bir deiikliktir ve bu hangi yasayla ya da yasalar dizisi ile
salanmtr?* Yazarmzn, devrimlerin yasalarla yaplmadn anmsamas gerekirdi.
Tefecilik ve ticaret yoluyla meydana gelen para-sermayenin,
sanayi sermayesine dnmesi, krsal yerlerde feodal hukuk dzeni,
kentlerde lonca rgtleri ile nlenmiti. ** Bu engeller, feodal toplumun
zlmesi, krsal nfusun mlkszIetirilmesi ve ksmen topraklarndan
atlmas ile ortadan kalkmtr. Yeni manfaktrler, ky limanlarnda ya
da ierlerde eski belediyeler ile bunlarn lonca dzeninin denetiminden
uzak yerlerde kurulmutu. Bu nedenle, ngilterede eski ayrcalkl kentler
(corporate towns), bu yeni sanayi fidanlklarna kar iddetli bir savama girimilerdir.
Amerikada altn ve gmn bulunmas, yerli halkn kknn
kaznmas, kleletirilmesi ve madenlere gmlmesi, Dou Hint Adalarnn ele geirilmeye ve yamalanmaya balanmas, Afrikann, karaderi
ticaretinin av alan haline getirilmesi, kapitalist retim ann pembe
renkli afak iaretleriydi. Bu pastoral gelimeler, ilkel birikimin bellibal
admlaryd. Bunu, sava alan btn yeryuvarla olan, Avrupal uluslarn
ticaret sava izler. Bu sava, Hollandann spanyaya kar bakaldrmasyla balar, ngilterede jakobenlere kar savata dev boyutlara ular
ve ine kar afyon sava ile hl srer gider.
lkel birikimin farkl nemli anlar, imdi, azok bir tarih srasyla,
zellikle, spanya, Portekiz, Hollanda, Fransa ve ngiltere zerinde dalm bulunuyor. Bunlar 17. yzyln sonunda, ngilterede, smrgelerin,
kamu borlarn, modern vergi ve himaye sistemlerini kapsayan sistematik bir btn meydana getirirler. Bu yntemler, bazan, rnein [sayfa 159]
smrge sisteminde olduu gibi kaba kuvvete dayanrlar. Ama hepsi
de, feodal retim tarznn, kapitalist tarza dnm srecini yapay bir
biimde hzlandrmak ve bu geii ksaltmak iin, devlet gcn, toplumun bu rgtlenmi kuvvetini kullanrlar. Zor, yeni bir topluma gebe
her eski toplumun ebesidir. Zor, kendisi, bir ekonomik gtr.
Hristiyanlk konusunda uzman W. Howitt, hristiyan smrgecilik
* The Natural and Artificial Rights of Property Contrasted, Lond. 1832, s. 98-99. Bu yazar
belirtilmeyen yaptn sahibi: Th. Hodgskin.
** Daha 1794 ylnda, Leedsin kk kuma yapmclar, her tccarn bir fabrikatr olmasn
yasaklayan bir yasa kartlmas iin bir dileke vermek zere Parlamentoya bir heyet
gndermilerdi. (Dr. Aikin, l.c..)

Seme Yaptlar II
123
sistemi hakknda yle diyor: Hristiyan denilen bu soyun, dnyann

drtbir yannda boyunduruklar altna alabildikleri halklara kar gsterdikleri vahet ve zulmn bir benzerine, hi bir ada, ne kadar yabanl,
ne kadar kaba ve ne kadar merhametsiz ve utanmaz olursa olsun,
baka hi bir soyda raslanamaz.* Hollanda smrge ynetiminin tarihi
Hollanda 17. yzyln bata gelen kapitalist ulusuydu en grlmemi
trden ihanetlerin, rvetlerin, krmlarn ve bayalklarn tarihidir.**
Bunlarn, Cavada kle olarak kullanmak zere giritikleri insan
hrszlndan daha karakteristik bir ey olamaz. Bu amala insan hrszlar
yetitiriliyordu. Hrsz, tercman ve satc, bu ticaretin balca ajanlar,
yerli prensler de, balca satclaryd. Karlan gen insanlar, kle vapurlarna gnderilecek duruma gelinceye kadar, Celebesdeki gizli zindanlara atlyordu. Resmi bir raporda unlar yazl: rnein Macassarn bu
kenti, gz doymaz bir hrsn ve zalimliin kurban olan ve ailelerinden
zorla koparlan, zincire vurulmu talihsiz insanlarn doldurduu birbirinden korkun, gizli zindanlarla doludur. Malakay ele geirmek iin
Hollandallar Portekizli valiyi satnalmlard. Vali, bunlar, 1641 ylnda
kente soktu. hanetinin fiyat olan 21.875 sterlini demekten kurtulmak
iin Hollandallar hemen vali konana gidip adam ldrdler. Admlarn
attklar bu yeri kurutup, [sayfa 160] insandan yoksun hale getirdiler. Cavann
bir eyaleti Bancuvangide 1750 ylnda nfus 80.000in zerinde iken,
1811de 8.000e indi. Tatl ticaret!
ngiliz Dou Hindistan irketi, herkesin bildii gibi, Hindistann
politik ynetiminin yansra, ay ticaretinin btn tekelini, genellikle
inle olan ticareti ve Avrupa ile yaplan mal tama tekelini de ele geirmiti. Ama, Hindistan ile adalar arasndaki ky ticareti ve Hindistann
i ticareti, irketin yksek memurlarnn tekelinde idi. Tuz, afyon, hint
biberi ve dier ticaret mallarnn tekeli, bitmez tkenmez servet
kaynayd. Fiyatlar bu memurlarn kendileri saptyor ve zavall Hintlileri
diledikleri gibi soyuyorlard. Genel vali bile bu zel ticarete katlyordu.
Koruduu kimseler, yle koullarla szlemeler yapyorlard ki, simyacdan daha kurnazcasna hi yoktan altn elde ediyorlard. Byk servetler bir gn iinde mantar gibi yerden bitiyor, ilkel birikim tek kuru
yatrmakszn srp gidiyordu. Warren Hastingsin yarglanmas byle
rneklerle doludur. te bir tanesi. Hindistann afyon blgelerinden ok
uzak bir yere resmi bir grevle gitmek zere olan Sullivan adinda birisine
afyon zerine bir szleme salanmt. Sullivan, szlemesini, Binn
* William Howitt, Colonization and Christianity: A Popular History of the Treatment of the
Natives by the Europeans in all their Colonies, London 1838, s. 9. Klelere kar davran
konusunda iyi bir deneme olan u yapt vardr: Charles Comte, Trait de la Lgislation, 3. d.,
Bruxelles 1837. Burjuvazinin kendi tasavvuruna gre dnyaya diledii gibi ekil verebildii
yerlerde, kendisini ve emekiyi ne duruma soktuunu grmek iin bu konunun ayrntlar ile
incelenmesi gerekir.
** Bu adamn mteveffa vali yardmcs Thomes Stamford Raffles, The History of Jawa,
Lond. 1817. [v. II, s. cxc, cxci].
124

Seme Yaptlar II
adnda birisine 40.000 sterline satt; Binn de ayn gn 60.000e satt ve

szlemeyi yerine getiren en son alc, btn bunlardan sonra byk
bir kazan saladn syledi. Parlamentoya sunulan listelerden birisine
gre, 17571766 yllar arasnda irket ve memurlar, Hintlilerden hediye
olarak 6.000.000 sterlin almlardr. 1769-1770 arasnda ngilizler btn
pirinleri satnaldlar ve ok yksek fiyatlarn altnda satmaya yanamayarak yapay bir ktlk yaratmay baardlar.*
Yerlilere kar en korkun davranlan yerler, doal olarak, Bat
Hint Adalar gibi yalnz ihracata ynelmi plantasyon smrgeleri ile,
Meksika ve Hindistan gibi yama alan haline getirilen zengin ve nfusu
kalabalk lkelerdi. Ama gerek anlamyla smrge olan lkelerde bile,
ilkel [sayfa 161] birikimin hristiyanca nitelii kendini ortaya koymaktan
geri kalmyordu. Protestanln o ask yzl virtozlar, New Englandl
Puritenler, 1703 ylnda meclislerinin bir karar ile, her kzlderili ba ve
tutsak edilen her kzlderili iin 40 sterlin dl koydu: 1720de kelle
bana dl 100 sterline ykseldi; 1744te Massachusetts-Bay, belli bir
kabileyi isyanc iln edince, u fiyatlar uyguland: 12 ya ve daha yukars
erkek kafas iin 100 sterlin (yeni para), erkek tutsak 105 sterlin, kadn
ve ocuk tutsak 50 sterlin, kadn ve ocuk kafas 50 sterlin. Birka on yl
sonra smrge sistemi, bu geen srede isyankrca alkanlklar edinmi
dindar hacbabalarn oullarndan cn ald. ngiliz kkrtmas ve parasyla, bunlar, kzlderili baltalar altnda can verdiler. Britanya Parlamentosu, vahi av tazlarn ve kelle kesilmesini Tanr ile doann kendilerine
ihsan ettii kolaylklar olarak iln etti.
Smrge sistemi, ticaret ile deniz ulamn bir limonluk gibi
besleyip olgunlatrd. Lutherin tekelci irketleri, sermaye birikimi iin
gl aralard. Smrgeler, tomurcuklanan manfaktrler iin pazar
zerindeki tekel aracl ile artan bir birikim salad. Avrupa dnda
dpedz talan, kleletirme ve katillik yoluyla ele geirilen servet, anayurda tanarak sermayeye evrildi. Smrge sistemini ilk kez tam olarak
gelitiren Hollanda, daha 1648 ylnda ticari kudretinin tepe noktasnda
bulunuyordu. Gney-dou ve kuzey-bat Avrupa arasndaki ticaret ile
Dou Hindistan ticaretinin hemen tamamn elinde bulunduruyordu.
Balkl, deniz ticaret filosu, manfaktrleri, dier lkelerden ok daha
ilerdeydi. Cumhuriyetin toplam sermayesi belki de geriye kalan Avrupa
lkelerinin toplamndan daha nemliydi. Gliche yalnz unu eklemeyi
unutuyor: 1648 ylnda Hollanda halk, geriye kalan Avrupa lkelerinin
hepsinden daha yoksul, daha ar-alma iinde ve daha zalim bir
bask altndayd.
Bugn sanayi stnl ticari stnlk anlamn tayor. Oysa
gerek manfaktr dneminde, sanayi stnl salayan, ticari stn* 1866 ylnda yalnz Orissa eyaletinde bir milyondan fazla Hintli alktan ld. Buna karn,
gerekli yaam maddelerini, Hint hazinelerini zenginletirecek fiyatlarla alktan kvranan halka
satmak iin giriimlerde bulunulmutu.

Seme Yaptlar II
125
lktr. Smrge sisteminin o srada oynad stn roln nedeni ite

budur. Avrupann ihtiyar tanrlar ile dirsek dirsee krsde vazederken,
bir sabah aniden [sayfa 162] sille-tokat onlar aa yuvarlayan acayip tanr,
ite bu sistemdi. Art-deer yapmn insanln tek ve biricik amac iln
etmiti.
Kklerini daha ortaalarda Cenova ve Venedikte bulduumuz
kamu kredisi, yani devlet borlar sistemi, manfaktr dnemi srasnda,
genellikle btn Avrupay sard. Deniz ticareti ve ticaret savalar ile
birlikte smrge sistemi, bunun iin itici bir g hizmetini grd. Bylece
de ilk kez Hollandada kk sald. Kamu borlar, yani devletin
yabanclamas bu devlet ister mutlakiyet, ister merutiyet ya da cumhuriyet olsun kapitalist aa damgasn vurdu. Ulusal zenginlik denilen
eyden, modern halklarn ortak mlkiyetine gerekten giren ksm, bunlarn devlet borlaryd. * Bunun zorunlu sonucu olarak, bir ulus ne
kadar borlu olursa o kadar zengin olur eklindeki modern reti ortaya
kt. Kamu kredisi, sermayenin credos** halini ald. Ve devlet borlanmasnn douu ile birlikte, devlet borlarna olan inanszlk, kutsal
ruha kar ilenmi, balanmayan gnahn yerini alr.
Kamusal borlanma, ilkel birikimin en gl kaldralarndan
birisi halini alr. Bir byc deneinin dokunmas gibi, ksr paraya
reme gcn kazandrr ve onu sermayeye evirir; ve bunu, sanayide
ve hatta tefecilikte kullanldnda bile kanlmaz olan zahmet ve
tehlikelerle kar karya brakmakszn yapar. Devlet alacakllar, aslnda
hi bir ey vermemilerdir, nk bor verilen mebla, ellerinde tpk
nakit para gibi i grmeye devam eder, kolayca devredilebilir devlet
tahvillerine evrilmitir. Bylece yaratlan ve yllk geliriyle geinen bir
aylaklar snf ile, hkmet ve halk arasnda araclk eden bankerlerin
aniden biriken servetlerini ve gene, her devlet istikraznn byk bir
parasnn kendilerine gkyznden inen bir sermaye hizmeti salayan,
vergi mltezimlerinin, tacirlerin ve zel manfaktrclerin zenginliklerini bir yana brakalm, devlet borlanmas, bir de, anonim irketlerin,
her trl menkul hizmetler zerinde yaplan ilemlerin, borsa oyunlarnn, ksacas borsa kumar [sayfa 163] ile bankokrasinin domasna yolamtr.
Ulusal adlarla ssl byk bankalar, balangta, hkmetler yannda yeralan ve elde ettikleri ayrcalklar sayesinde, devlete bor verecek
duruma gelen zel speklatrlerin kurduklar irketlerdi. Bu nedenle,
devlet borlarndaki birikmeyi lmenin en amaz yolu, gelimeleri,
tam anlamyla, 1694 ylnda ngiltere Bankasnn kurulmasndan sonra
olan bankalarn hisse senetlerindeki birbirini izleyen artlardr. ngiltere
* William Cobbett, ngilterede btn kamu kurulularnn adlarnn bana royal (krallk)
sfatnn konulduuna iaret ediyor; buna karlk olmak zere, bir de national (ulusal)
terimi vardr.
** Ament. -.
126

Seme Yaptlar II
Bankas, hkmete, parasn %8den ikraz etmekle balad; ayn zamanda, Parlamento, kendisine, banknot eklinde halka tekrar ikrazda bulunmak suretiyle ayn sermayeden para basma yetkisini verdi. Bu banknotlar, ticari senetleri iskonto etmekte, mal zerinden avans vermekte,
deerli maden satnalmakta kullanabiliyordu. ok gemeden bankann
kendi bast bu kredi-para, ngiltere Bankasnn devlete yapt istikrazn
ve devlet adna kamu borlarnn faizlerinin dendii para haline geldi.
Bankann bir eliyle verdiini teki eliyle fazlasyla almas da yetmiyordu;
geriye alrken bile, yatrlan son iline kadar gene ulusun ebedi alacakls
olarak kalyordu. Yava yava, lkenin btn biriktirilmi madeni servetlerini kanlmaz olarak kendisine eken bir yer ve btn ticari kredinin ekim merkezi halini ald. Bu bankokratlar, bankerler, rantiyeler,
borsa simsarlar, borsa kurtlar vb. srsnn byle birdenbire ortaya
knn, adalar uzerinde ne gibi bir etki yaratt, o zamann yazlarnda, rnein Bolingbrokun yazlarnda grlebilir.*
Devlet borlar ile birlikte, ou kez, u ya da bu halktaki ilkel birikim kaynaklarndan birini gizliyen uluslararas bir kredi sistemi dodu.
Bylece, Venedik soygun sisteminin ktlkleri, Venedikin k srasnda byk paralar ihra ettii Hollandann sermaye servetinin gizli
temellerinden birini oluturmutur. Hollanda ile ngiltere arasnda byle
olmutur. 18. yzyln banda Hollanda manfaktrleri ok geride
braklmt. Hollanda, ticarette ve sanayide arl olan bir lke olmaktan
kmt. Bu nedenle, 1701-1776 yllar arasnda, zellikle [sayfa 164] byk
rakibi ngiltere bata olmak zere darya byk miktarlarda sermaye
ikraz etmek, yapt balca ilerden biri olmutu. Bugn de, ngiltere ile
Amerika arasnda ayn ey olmaktadr. Bugn, Birleik Devletlerde doum belgesi olmakszn ortaya kan sermayenin ou, daha dn ngilterede sermayeletirilmi ocuk kan idi.
Devlet borlarnn, desteini, yllk faiz vb. demelerini karlamak
zorunda olan kamu gelirlerinde bulmas gibi, modern vergilendirme
sistemi de, ulusal istikraz sisteminin zorunlu tamamlaycs idi. Bu istikrazlar, devlete, vergi ykmlleri, hemen hissetmeksizin olaanst
harcamalar karlamak olanan salamakla birlikte, eninde sonunda
vergilerin ykselmesini zorunlu klar. te yandan, birbiri ardna yaplan
istikrazlarn birikmesi sonucu vergilerde meydana gelen ykselme,
hkmeti, daima, yeni olaanst harcamalar iin yeni istikrazlara zorlar.
En gerekli geim aralarn vergilendirme (yani bylece fiyatlarn ykseltme) ekseni evresinde dnen modern maliyecilik, bylece, otomatik
cret artlarnn tohumunu kendi iersinde tar. Ar vergilendime, bir
raslant olmaktan ok, bir ilkedir. te bunun iin, Hollandada bu sistem
ilk kez uygulanmaya baland zaman, byk yurtsever De Witt, z* Tatarlar eer Avrupay bugn istil etselerdi, onlara bizdeki bankerlerin ne olduunu
anlatmak epey g bir ey olurdu. Montesquieu, Esprit des lois. t. IV, s. 33, d. Londres 1769.

Seme Yaptlar II
127
deyilerinde, bunu, cretli-emekiyi, uysal, tutumlu, alkan ve ar

ile ykl hale getirmenin en iyi yolu diye gklere karmt. Bunun,
cretli-emekinin koullar zerinde yapt ykc etkiler, burada, bizi,
bunun sonucu olarak, kyllerin, zanaatlarn ve tek szckle btn
alt orta-snf unsurlarn zorla mlkszletirilmelerinden daha az ilgilendirmektedir. Bu konuda burjuva iktisatlar arasnda bile gr ayrl
yoktur. Sistemin mlkszletirme ynndeki. etkinlii, onun ayrlmaz
paralarndan birisi olan himaye sistemi ile daha da artrlmtr.
Kamusal borlar ile buna uygun den mali sistemin, servetin
sermayelemesi ve halk kitlelerinin mlkszletirilmesinde oynad
byk rol, Cobbett, Doubleday ve bakalar gibi ou yazarlar, modern
halklarn sefaletinin temel nedenlerini yanl olarak burada aramaya
yneltti.
Himaye sistemi, fabrikatr imal etmeye, bamsz emekileri
mlkszletirmeye, ulusal retim ve geim aralarn [sayfa 165] sermayeletirmeye, ortaaa zg retim tarzndan modern retim tarzna gei
dnemini zorla ksaltmaya yarayan yapay bir arat. Avrupa devletleri,
bu buluun patenti iin birbirlerine girdiler ve bir kez art-deer avclarnn
hizmetine girince, dolayl yoldan koruyucu gmrkler, dolaysz yoldan
ihra primleri ile yalnz kendi halklarn bu amaca kurban etmekle
kalmadlar. Ayn zamanda, kendilerine baml lkelerde de, btn sanayiin zorla kkn kazdlar; rnein, ngilizlerin, rlanda ynl manfaktrne yapt buydu. Kta Avrupasnda Colbert rneinden sonra bu sre
ok daha basitletirildi. Burada ilkel sanayi sermayesi, ksmen dorudan
devlet hazinesinden geliyordu. Niin diye baryordu Mirabeau, Saksonyann savatan nceki sanayi zaferinin nedeni uzaklarda aranyor?
180 milyonluk devlet borcu var!*
Smrge sistemi, kamu borlar, ar vergiler, himaye, ticari savalar vb., gerek manfaktr dneminin bu ocuklar, byk sanayiin ocukluk a boyunca dev gibi bydler. Masum insanlann uradklar
byk katliam, bu sanayiin douunun habercisiydi. Krallk donanmas
gibi, fabrikalar da, gerekli insanlar, zor ve bask yoluyla salyordu. 15.
yzyln son te-birinden kendi zamanna kadar, tarmsal nfusun topraklarndan yoksun braklmasnn deheti karsnda blas** olan; bu
sreci, kapitalist tarmn yerlemesi ve ekilebilir topraklar ile otlaklar
arasndaki gerekli orann kurulmas iin zorunlu grdnden, sevinle karlayan Sir F. M. Eden, manfaktr tipi smrnn fabrika smrsne dnmesi, sermaye ile emek-gc arasnda gerek ilikinin
kurulmas iin, ocuk hrszl ve ocuk kleliinin zorunluluu konusunda ayn ekonomik gr keskinliini gsteremiyor. yle diyor: Herhangi bir manfaktrn baaryla yrtlebilmesi iin yoksul ocuklara
* Mirabeau, l.c., t. VI, s. 101.
** Umursamaz, bkkn -.
128

Seme Yaptlar II
elkoymak zere kulbeler ile ievlerinin yamalanmasnn; gecenin

byk bir ksmnda srayla altrlarak herkes iin gerekli, ama gen
insanlar iin daha da gerekli dinlenmeden yoksun braklmalarnn; her
iki cinsiyetten farkl yata ve durumda bir yn insann birbirlerini batan
karmaya ve [sayfa 166] hayaszlama rnei olacak ekilde ayn yerde
toplanmalarna zorunluluk bulunup bulunmadnn; ve byle bir
manfaktrn, ulusun ve bireylerin mutluluuna katks olup olmayacann incelenmesi herhalde kamunun dikkatine deer bir konudur.*
Derbyshire, Nottinghamshire ve zellikle Lancashire kontluklarnda diyor Fielden, su arklarn evirebilecek akarsularn kylarnda
yaplan byk fabrikalarda yeni icadedilen makineler kullanlyor.
Kentlerden uzak bu yerlerde aniden binlerce iiye gerek duyulmutur;
o zamana kadar nispeten seyrek nfuslu ve kra toprakl Lancashireda,
zellikle imdi, byle bir nfusa gereksinme var. En ok istenen de
kk ocuklarn ufak ve ince parmaklar olduu iin, birdenbire ortaya,
Londra, Birmingham, ve baka yerlerdeki eitli kilise ievlerinden rak
salanmas deti kt. 7 ile 13-14 yalar arasnda onbinlerce kk ve
aresiz yaratk kuzeye gnderildi. dete gre ran giydirmek, beslemek ve bir rak yurdunda barndrmak ustaya dyordu, almalar
izlemek iin bir gzc konuyordu: ocuklar elden geldiince ok altrmak bunun karnayd, nk alaca para, bunlardan salanan ile
orantlyd. Bunun sonucu, kukusuz, zulm ve iddetti. ... Manfaktr
blgelerinin ounda ve, zellikle korkarm benim memleketim olan
yerde [Lancashire] fabrika patronlarna terkedilmi bu masum ve kimsesiz yaratklara yrek paralayc zulmler yaplyordu; ar altrma
yznden lecek hale geliyorlar ... dayak yiyorlar, zincire vuruluyorlar
ve son derece gelitirilmi en dehet veriei yntemlerle ikenceye tbi
oluyorlard; ... ou zaman dayak sresince bir deri bir kemik a braklyorlar ... hatta bazan ... intihara bile srkleniyorlard. ... Derbyshiren,
Nottingnamshiren ve Lancashiren herkesin gznden uzak, gzel ve
romantik vadileri, korkun ikence ve ou zaman cinayet yuvalar
haline gelmiti. Fabrikatrlerin krlar pek bykt, ama bu, yalnzca,
onlarn doymak bilmez itahlarn kamlamaktan baka bir eye yaramyordu; ve bu yzden fabrikatrlerin hi bir snr tanmayan krlarn
gvenceye almak iin tutmak zorunda olduklar en uygun bir yoldu;
[sayfa 167] gece almas denilen bir yntem uygulanmaya balanmt;
btn gn alan bir grup iinin yerine gene btn gece alacak
baka bir grup hazr tutuluyor; gececilerin daha yeni kalktklar yataklara
gndzcler giriyor, gndzclerin kalktklar yataklara ise gececiler.
Lancashirede yataklar hi soutmamak geleneksel bir uygulama oluyordu.**
* Eden, l.c., vol. I, book II, ch. I, s. 421.
** John Fielden, l.c , s. 5, 6. Fabrika sisteminin daha nceki rezaletleri konusunda bkz: Dr.

Seme Yaptlar II
129
Kapitalist retimin manfaktr dnemi boyunca gelimesiyle

birlikte, Avrupa kamuoyu, utan ve vicdan denen eyin son kalntlarn
da yitirmiti. Uluslar, kapitalist birikim arac olarak kendilerine hizmet
eden her trl utanc, sinsi bir tebessmle vyorlard. rnein,
saygdeer A. Andersonun, u bnce Annals of Commercen okuyunuz.
Burada, Utrecht barnda ngilizlerin spanyollardan, Asiento szlemesi
ile, o zamana kadar yalnzca Afrika ile ngiliz Bat Hint adalar arasnda
yaplan zenci ticaretinin bundan byle Afrika ile spanyol Amerikas
arasnda yaplmas ayrcalnn koparlmas, ngiliz devlet ynetiminin
bir zaferi olarak iln ediliyordu. Bylece, ngiltere, 1743 ylna kadar spanyol Amerikasna, ylda 4.800 zenci gnderme hakkn elde etmi
oluyordu. Bu, ayn zaman da, ngiliz kaakl iin bir rt de oluyordu.
Liverpool, kle ticareti ile gbek balamt. Bu, onun, ilkel birikim
yntemiydi. Ve hatta bugne kadar Liverpool, kle ticaretinin cenneti
olarak saygnln devam ettirmitir ve Aikinin (1795) sz edilen
yaptna gre bu durum, Liverpool ticaretinin zellii olan ve onu
bugnk [sayfa 168] gnence hzla kavuturan,cesur serven ruhu ile ayn
zamana raslam; deniz ticaret gemileri ile denizcilere byk i alanlar
salam, lkenin snai rnlerine olan talep geni lde artmtr (s.
339). Liverpool kle ticaretinde, 1730 ylnda 15 gemi, 1751de 53 gemi,
1760ta 74 gemi, 1770te 96 gemi ve 1792de 132 gemi altrmtr.
Pamuklu sanayii ngiltereye ocuk kleliini getirdii gibi, Birleik
Devletler iin de, daha nce azok ataerkil bir nitelik tayan klelik dzenini, ticari bir smr sistemi haline getirmesi iin bir drt olmutur.
Gerekten de, Avrupada cretli iilerin rtl klelii, yeni dnyada
kendisine taban olarak, katksz ve dpedz bir klelik dzeninin bulunmasn gerektiriyordu.***
Kapitalist retim tarznin ebedi doal yasalarnn yerlemesi,
Aikin (1795), l.c., s. 219 ve Gisborne, Enquary into the Daties of Men, 1795, v. II. Buharl makineler,
fabrikalar, krlardaki alayanlardan alp kentlerin ortasna yerletirince, perhizkr art-deer
yapmclar, ievlerinden kleler aramak zorunluluundan kurtularak, ellerinin altnda hazr bir
malzemeyi, ocuu buldular. 181 ylnda, Sir R. Peel (olaslk bakannn babas), ocuklarn
korunmas iin hazrlad tasary parlamentoya sunduu zaman, Bullion Committesi-nin
Lmeni* ve Ricardonun yakn dostu Francis Horner, Avam Kamarasnda yle diyordu: Bir
ifls olaynda bu ocuklardan eer bu deyimi kullanmaya hakkmz varsa bir srs sata
kartlm ve sanki malm gibi bu i iin gazetelere iln vermiti. ki yl nce, Kings Berich**
Mahkemesine ok iren bir dava getirildi; blge yardm kurulu, bir grup ocuu, Londrada bir
fabrikatrn yanna rak olarak vermiti; fabrikatr, bu ocuklar bir bakasna devretmiti ve
ensonu baz hayrsever kimseler bunlar alktan perian bir durumda bulmulardr. [Parlamento]
Soruturma Komitesinde daha mthi bir olay renmi bulunuyorum ... daha birka yl nce
Londrada bir yardm kurulu ile Lancashiredaki bir fabrikatr arasnda bir anlama yaplmt;
buna gre, 20 tane salam ocukla birlikte bir tane de geri zekl ocuun kabul edilmesi
hkme balanm bulunuyordu.
* Lmen, k l birimi. -.
** ngilterede, eskiden kraln bakanlk ettii yksek mahkeme heyeti. -.
*** 1790 ylnda, ngiliz Antillerinde, bir zgr insana kar on kle, Fransz Antillerinde bire
kar ondrt, Hollanda Antillerinde bire kar yirmi kle vard. (Henry Brougham, An Inquiry
into the Colonial Policy of the European Powers, Edin. 1803, II, s. 74.)
130

Seme Yaptlar II
emekiler ile emek koullar arasndaki ayrlma srecinin tamamlanmas, bir kutupta, toplumsal retim ve geim aralarnn sermayeye,
kart kutupta, halk kitlelerinin cretli-emekiler, zgr emeki yoksullar* modern toplumun yapay rnleri haline dntrlmesi tant
molis erat.** Eer para, Augierin*** dedii gibi, dnyaya, bir yananda
[sayfa 169] doutan kan lekesiyle geliyorsa, sermaye tepeden trnaa her
gzeneinden kan ve pislik damlayarak geliyor.****
OTUZKNC BLM
KAPTALST BRKM TARHSEL ELM

SERMAYENN ilkel birikimi, yani tarihsel douu nasl olmutur?
lkel birikim, kleler ile serflerin dorudan cretli-emekiye dnmeleri
ve bylece dpedz bir biim deiikliine uramalar ile olmadka,
ancak, dorudan reticilerin mlkszletirilmeleri, yani sahibinin emeine dayanan zel mlkiyetin zlp yokolmas anlamna gelir. zel
mlkiyet, ancak, toplumsal, kolektif mlkiyetin antitezi olarak, emek
aralar ile emein d koullarnn zel kiilere ait olduu yerlerde varolur: Ama bu zel kiilerin emeki olup olmamalarna gre, zel mlkiyetin nitelii farkl olur. Bunun ilk bakta kendilerini gsteren saysz
eitleri, bu iki u arasnda yer alan ara aamalara tekabl eder. Emek* Labouring poor [yoksul emeki -.] deyimi, cretli emekiler snf farkedilecek hale
geldii andan itibaren ngiliz ynetmeliinde grlmektedir. Bu deyim, bir yandan idle poora
[aylak yoksul -.] dilencilere vb. kart anlamda, te yandan henz ty yolunmu tavua
evrilmemi ve hl elinde kendi emek arac bulunan emekiler iin kullanlmaktadr. Deyim,
yasalardan, ekonomi politie gemi ve Culpeper, J. Child vb. tarafndan Adam Smithe ve
Edene devredilmitir. Btn bunlardan sonra, insan, execrable political cantmonger [iren
politik esnaf -.] Edmund Burke labouring poor deyimine execrable political cant [iren
politik ikiyzllk -.] dedii zaman onun bonne foisi [iyi niyeti -.] konusunda bir fikir edinebilir.
Tpk, Amerikada karklklar balad zaman, Kuzey Amerika smrgelerinin hizmetinde,
ngiliz oligarisine kar liberal roln oynad gibi, ngiliz oligarisinin hizmetinde de bu dalkavuk,
Fransz devrimine kar romantik vgler dzm tam bir vlger burjuva idi. Ticaretin yasalar,
doann yasalardr ve bu nedenle, Tanrnn yasalardr. (E. Burke, l.c., s. 31, 32.) Bu adamn,
Tanr ile doann yasalarna sadk kalarak kendisini daima en iyi pazarda satmasna hi amamak
gerekir. Bu Edmund Burkenin liberal olduu zamanlardaki gzel bir portresi Rev. Mr. Tuckerin
yazlarnda bulunabilir. Tucker, bir papaz ve tori idi, ama gene de onurlu bir kii ve uzman bir
iktisatyd. Bugn egemen olan ve ticaretin yasalarna byk bir sadakatle bal bulunan
rezilce karakter yoksunluu karsnda, kendisinden sonra gelenlerden tek bir eyde,
yeteneklilikte farkl bulunan bu Burkeleri tekrar tekrar tehir etmek bizim bata gelen
grevimizdir.
** O kadar gt. -.
*** Marie Augier, Du Crdit Public, Paris 1842, s. 265.
**** Quarterly Reviewer, sermayenin, kargaalktan, kavgadan katn ve rkek olduunu
sylyor ki, bu, ok dorudur, ama sorunu pek eksik olarak ortaya koymaktadr. Sermaye, kr
olmad zaman ya da az kr edildii zaman hi honut olmaz, tpk eskiden doann boluktan
holanmadnn sylenmesi gibi. Yeterli kr olunca sermayeye bir cesaret gelir. Gvenli bir
yzde 10 kr ile her yerde almaya razdr; kesin yzde 20, itahn kabartr: yzde 50,
kstahlatrr; yzde 100, btn insanal yasalar ayaklar altna aldrr; yzde 300 kr ile, sahibini
astrma olasl bile olsa, ilemeyecei cinayet, atlmayaca tehlike yoktur. Eer kargaalk ile
kavga kr getirecek olsa, bunlar rahata drtkler. Kaaklk ile kle ticareti btn burada
sylenenleri dorular. (T. J. Dunning, l.c., s. 35, 36.)

Seme Yaptlar II
131
inin retim aralar zerindeki zel mlkiyeti, ister tarmsal, ister manfaktrel, ister her ikisi olsun, kk iletmenin temelidir; kk iletme,
gene, toplumsal retim ile emekinin kendisinin zgr kiiliinin gelimesinin temel kouludur. Kukusuz bu kk retim tarz, klelik, serflik
ve dier bamllk ilikileri altnda da vardr. Ama bunun geliip serpilmesi, tm canllna kavumas, uygun klasik eklini almas, ancak emekinin kendi kulland retim araIarnn zel mlkiyeti ile olur: yani iledii
topran kyls, ve bir hner sahibi olarak kulland aletlerin zanaas
olmas gerekir. Bu retim tarz, topran paralara blnmesini, dier
retim aralarnn dalm olmasn ngrr. Bu retim aralarnn toplanmasn [sayfa 170] dtalad gibi, her ayr retim sreci iindeki elbirliini, iblmn, toplum tarafndan doa kuvvetlerinin denetimi altna
alnmasn ve retken biimde kullanlmasn ve toplumsal retken glerin serbeste gelimesini dtalar. Bu retim tarz, ancak, dar ve azok
ilkel snrlar iersinde hareket eden bir retim sistemi ve toplum ile
badaabilir. Bunu srgit hale getirmek, Pecqueurn hakl olarak dedii
gibi, aleldeliin evrenselliini iln etmek olur. Zaten gelimesinin
belli bir aamasnda, zlp dalmasna yolaacak maddi eleri de
yaratm olur. O andan balayarak, toplumun gsnden yepyeni gler
ve tutkular filiz verir, ama eski toplum dzeni bunlar engeller ve bask
altna alr. Bu dzenin yokedilmesi gerekir ve yokedilir. Bunun yokedilmesi, yani bireylerin mal olan dank retim aralarnn toplumsal ve
younlam birimler haline, pek ok insanin cce mlkiyetinin birka
kiinin dev mlkiyeti haline dntrlmesi, byk halk ynlarnn,
topraktan, geim aralarndan ve emek aralarndan yoksun hale getirilmesi; halk ynlarnn bu korkun ve strapl mlkszIetirilmesi ilemi,
sermayenin tarihinin balangcn oluturur. Bu, bir dizi, zor yntemlerini
ierir ve biz, bunlardan, yalnzca, ilkel sermaye birikimi yntemi olarak
a ac olan bazlarn gzden geirmi bulunuyoruz. Dorudan reticilerin mlkszletirilmeleri, acmasz bir vahetle ve en baya, en rezil, en kltc, en irkin tutkularn drts altnda gerekletirilmitir.
Tecrit edilmi, bamsz emeki bireyin, deyim yerindeyse, kendi emek
koullaryla kaynamasnn sonucu olan zel mlkiyetin yerini, brlerinin itibari olarak zgr emeinin, yani cretli-emein smrlmesine
dayanan.kapitalist zel mlkiyet alr.*
Bu dnm sureci, eski toplumu, tepeden trnaa yeter derecede zp ayrr ayrmaz, emekiler proletaryaya ve onlara ait emek
aralar sermayeye evrilir evrilmez, kapitalist retim tarz, kendi ayaklar zerinde duracak hale gelir gelmez, emein daha geni lde toplumsallamas, toprak [sayfa 171] ile dier retim aralarnn toplumsal ola* Nous sommes dans une condition tout--fait nouvelle de la socit... nous tendens
sparer toute espce de proprit davec toute espce de travail. [Toplum iin tamamyla
yeni bir durumda bulunuyoruz... her trl mlkiyeti, her trl emekten ayrmaya alyoruz.]
(Sismondi, Nouveaux Principes dEcon. Polit., t. II, s. 434.)
132

Seme Yaptlar II
rak daha fazla smrlen ve dolaysyla ortak retim aralar olarak geni lde kullanlan retim aralar haline dntrlmesi ve zel
mlk sahiplerinin daha fazla mlkszletirilmeleri yeni bir biim alr.
imdi mlkszletirilecek olan kimse, artk, kendi hesabna alan
emeki deil, birok emekiyi smren kapitalisttir. Bu mlkszIetirme,
kapitalist retimin kendi iinde tad yasalarn ilemesiyle, sermayenin
merkezilemesi ile gerekleir. Bir kapitalist, daima biroklarnn ban
yer. Emek-srecinin, gitgide boyutlar byyen kooperatif ekli, bilimin
bilinIi teknik uygulamas, topran yntemli bir biimde ilenmesi,
emek aralarnn ancak ortaklaa kullanlabilir emek aralarna dntrlmesi, btn emek aralarnn bileik toplumsal emein retim
aralar olarak kullanlmasyla salanan tasarruf, btn insanlarn dnya
pazarlar ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir
nitelik kazanmas, bu merkezileme ya da birok kapitalistin birka kapitalist tarafndan mlkszletirilmesi ile elele gider. Bu dnm srecinin btn avantajlarn smren ve tekellerine alan byk sermaye
sahiplerinin saylarndaki srekli azalmayla birlikte, sefalet, bask, klelik,
soysuzlama, smr de alabildiine artar; ama gene bununla birlikte,
saylar srekli artan, kapitalist retim srecinin kendi mekanizmas ile
eitilen, birletirilen ve rgtlenen ii snfnn bakaldrmalar da geniler, yaygnlar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi egemenlii
altnda fkrp boy atan retim tarznn ayakba olur. retim aralarnn
merkezilemesi ve emein toplumsallamas, en sonunda, bunlarn kapitalist kabuklaryla badaamadklar bir noktaya ular. Bylece kabuk
paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin an almtr. Mlkszletirenler
mlkszletirilirler.
Kapitalist retim tarznn rn olan kapitalist mlk edinme tarz,
kapitalist zel mlkiyeti yaratr. Bu, mlk sahibinin emeine dayanan
kiisel zel mlkiyetin ilk yadsmasdr. Ama kapitalist retim bir doa
yasasnn kanlmaz zorunluluu ile kendi yadsnmasn dourur. Bu,
yadsmann yadsnmasdr. Bu, retici iin zel mlkiyetin yeniden kurulmas deildir, ama ona, kapitalist dnemde [sayfa 172] edinilen elbirlii ve
toprak ile retim aralarnn ortak sahiplii temeline dayanan bireysel
mlkiyeti salar.
Kiisel emekten doan dank zel mlkiyetin kapitalist zel
mlkiyete dnmesi, halen toplumsallam retime fiilen dayanan
kapitalist zel mlkiyetin toplumsal mlkiyete dnmesinden kukusuz
kyaslanamayacak kadar daha uzun sreli, daha iddetli ve etin bir sretir. Birinci durumda, halk ynlarnn birka gaspedici tarafndan
mlkszletirilmesi szkonusuydu; ikincisinde ise, birka gaspedicinin,
halk ynlar tarafndan mlkszletirilmeleri szkonusudur. * [sayfa 173]
* Sanayiin, burjuvazinin elde olmayarak tevik ettii ilerleyii, emekilerin rekabetten ileri
gelen yaltlmlklarnn yerine, birlikteliklerinden ileri gelen devrimci dayanmalarn kor. Demek

Seme Yaptlar II
133
ki, byk sanayiin gelimesi, burjuvazinin ayaklarnn altndan bizzat rnleri ona dayanarak
rettii ve mlk edindii temeli eker alr. u halde, burjuvazinin rettii, her eyden nce,
kendi mezar kazclardr. Kendisinin devrilmesi ve proletaryann zaferi, ayn lde
kanlmazdr. Bugn burjuvazi ile kar karya gelen btn snflar iersinde yalnzca proletarya,
gerekten devrimci bir snftr. teki snflar byk sanayi karsnda erirler ve ensonu yokolurlar;
proletarya ise onun zel ve temel rndr. Alt orta-snf, kk imalt, dkknc, zanaat,
kyl, btn bunlar, orta-snfn paralar olarak varlklarn yokolmaktan kurtarmak iin,
burjuvaziye kar savarlar. Bunlar, u halde, devrimci deil, tutucudurlar. Hatta gericidirler,
nk tarihin tekerleini gerisin geriye dndrmeye alrlar. (Karl Marx und Friedrich Engels,
Manifest der Kommunistischen Partei, London 1848, s. 11, 9.
134

Seme Yaptlar II
FREDRCH ENGELS
MARKSIN KAPTAL88
I
Yeryznde kapitalistler ve iiler bulunduundan beri, iiler
iin bu kitap kadar nemli bir kitap kmad. Bugnk btn toplumsal
sistemimizin zerinde dnd eksen olan sermaye ve emek arasndaki
iliki, ancak bir Almann yapabilecei bir kavray ve kesinlikle, ilk kez
bu kitapta bilimsel olarak gelitirilmitir. Bir Owenn, bir Saint-Simonun
ya da bir Fouriernin yazlarnn deeri ne olursa ve ne olmakta devam
ederse etsin, dorukta duran bir gzlemcinin daha aada kalan dalk
manzaray grmesi gibi, tm modern toplumsal ilikiler alannn akseik ve btnyle grlebilecei bir ykseklie trmanmak ilk kez bir
Almana nasip olmutur. [sayfa 174]

Seme Yaptlar II
135
Bugne dek, ekonomi politik, bize, emein btn zenginliklerin

kayna ve btn deerlerin ls olduunu, yle ki, retilmeleri ayn
emek-zamanna malolan iki nesnenin ayn deere sahip bulunduunu,
ve ortalama olarak sadece eit deerler birbirleriyle deiebilir olduklarna gre, bunlarn da birbirleriyle deiilmeleri gerektiini retmitir.
Ama ayn zamanda, sermaye adn verdii biriktirilmi bir emek trnn
varolduunu, bu sermayenin, ierdii yardmc kaynaklar sayesinde,
canl emek retkenliini yz kat, bin kat artrdn, ve bunun iin de
kr ya da kazan denilen belirli bir karlk talep ettiini de retir. Hepimizin bildii gibi, iler gerekte yle geliir: biriktirilmi l emein
krlar durmadan irileir, kapitalistlerin sermayeleri durmadan byrken,
canl emein creti durmadan azalr ve yalnzca cretle yaayan iiler
yn durmadan kalabalklar ve yoksullar. Bu elikiyi nasl zmeli?
Eer ii, rnne katt emein tam deerini alyorsa, geriye kapitalist
iin kr nasl kalabilir? Ama yalnzca eit deerler deiildiklerine gre,
durum budur. te yandan, birok iktisatnn kabul ettii gibi, eer bu
rn ii ile kapitalist arasnda paylalyorsa, nasl olur da eit deerler
deiilebilir, nasl olur da ii rnnn tam deerini alabilir? ktisat,
bugne kadar, bu eliki karsnda aresiz kalm ve bu konuda hi
bir ey sylemeyen utanga szler yazm ya da gevelemitir. Bundan
nceki sosyalist iktisat eletirmenleri bile, bu elikiyi vurgulamaktan
baka bir ey yapamamlardr; sonunda Marx, bu krn asl kaynanda
ortaya k srecini belirleyip, ve bylece her eyi akla kavuturana
dek kimse bu elikiyi zemedi.
Marx, sermayenin gelimesini incelerken, kapitalistlerin, sermayelerinin deerini deiim yolu ile artrdklar yolundaki basit ve herkese
bilinen bir olgudan hareket eder: kapitalistler paralar ile meta satn alrlar, ve sonra, bu meta, kendilerine mal olduundan daha fazla para
karlnda satarlar. rnein, bir kapitalist 1.000 talere ald pamuu
1.100- talere satar, bylece 100 taler kazanm olur. lk sermaye zerinde bu yz talerlik fazlalk, Marx tarafndan, art-deer olarak adlandrlr. Bu art-deer nereden gelir? ktisatlarn varsaymlarna gre, sadece
eit [sayfa 175] deerler birbirleriyle deiilirler, ve bu, soyut teori alannda,
kukusuz dorudur. yz gm groene kar bir gm taler verilmesi ve bu bozukluklarn tekrar bir gm taler ile deitirilmesi nasl
kimseyi ne daha zengin, ne de daha yoksul yaparsa, pamuun satnalnmas ve tekrar satlmas da hi bir art-deer getirmez. Ayrca art-deer,
satclarn metalarn, deerlerinin stnde satmalar, ya da alclarn bu
metalar deerlerinin altnda satn almalarndan da domaz, nk herkes srasyla bazan alc, bazan satcdr, ve bylece, satc olarak kazandn alc olarak kaybeder. Ayn biimde, art-deer, alclarn ve satclarn birbirlerini aldatmalarndan da gelemez, nk bu yeni bir deer, ya
da art-deer deil, yalnzca mevcut sermayenin kapitalistler arasnda
farkl bir blmn meydana getirir. Gene de, kapitalist, metalar de-
136

Seme Yaptlar II
erine alp deerine satt halde, bu iten verdiinden daha fazla deer
elde eder. Bu nasl olur?
Kapitalist, mevcut toplumsal koullar altnda, meta piyasasnda,
tketimi yeni bir deerin kayna olan, yeni bir deerin yaratlmas olan
zel nitelikte bir meta bulur, ve bu meta igcdr.
Nedir igcnn deeri? Her metan deeri, retimi iin gerekliemek ile llr. gc, kendisinin olduu kadar, lmnden sonra
da igcnn sreklilii salayan ailesinin varln srdrmesi iin, belirli
miktarda geim aralarna gereksinme duyan canl ii biiminde bulunur. Bu geim aralarn retmek iin gerekli-emek zaman, u halde,
igcnn deerini temsil eder. Kapitalist, bu deeri haftalk olarak
der ve bunun karlnda iinin bir haftalk emeinin kullanmn satn alr. Buraya kadar, iktisat baylar, igcnn deeri konusunda,
bizimle aa-yukar ayn dncede olacaklardr.
imdi, kapitalist iisini ie koar. Belirli bir zaman iinde, ii,
haftalk cretinin temsil ettii kadar emek harcayacaktr. Kabul edelim
ki, bir iinin haftalk creti, ignn temsil etsin. Buna gre, ie
pazartesi gn balayan ii, aramba akam, denen cretin tam
deerini kapitaliste geri vermi olacaktr. Ama o zaman almay durduracak m? Hi de deil. Kapitalist onun haftalk emeini satn [sayfa 176] almtr ve ii, haftann son gnnde de, almasn srdrmek zorundadr. cretinin karln geri vermek iin gerekli olan sreyi aan zaman boyunca ii tarafndan salanan bu art-emek, krn, durmadan
byyen sermaye artnn, art-deerin kaynadr.
inin, gn sonunda ald creti dediini, ve br gn
kapitalist iin altn ileri srmenin keyfi bir varsaym olduu sylenmesin. Burada, iinin, cretinin karlnda geri vermek iin tastamam
ka gne, gne mi, yoksa drt gne mi gereksinmesi olduunu
bilmenin hi bir nemi yoktur, zaten bu, koullara gre deiir; ama
asl nemli olan udur ki, kapitalist, karln dedii emein yansra,
karln demedii bir emek de elde eder, ve bu hi de keyfi bir varsaym deildir, nk kapitalist, uzun vadede, iinin srtndan yalnzca
ona dedii cret kadar emek elde ettii gn atlyesini kapayacaktr,
nk o zaman kr gerekten de bir hi olacaktr.
Ve ite tm elikilerin zm. Art-deerin (ki kapitalistin kr
bunun nemli bir ksmn oluturur) kayna imdi iyiden iyiye ak ve
doal bir durum alm bulunuyor. gcnn deeri denir, ama bu
deer, kapitalistin igcnden szdrmak istedii deerden ok dktr,
ve aradaki fark, denmemi emek, kapitalistin ya da, daha doru sylemek gerekirse, kapitalist snfn payn oluturur. Hatta yukarda verilmi
bulunan rnekte, pamuk satcsnn pamuundan elde ettii krn bile,
eer pamuk fiyatlar ykselmemise, denmemi emee dayanmas
gerekir. Tccar, pamuu, rnnden o yz taler dnda kendisi iin bir
kr szdrabilen, ve bunun sonucu, cebine indirdii denmemi emei

Seme Yaptlar II
137
onunla paylaan bir pamuklu imalatsna satm olmaldr. Zaten toplumun btn almayan yelerini ite bu denmemi emek besler.
Kapitalist snfa den devlet ve belediye vergileri, toprak sahiplerinin
toprak rant, vb., ite buradan denir. Mevcut toplumsal dzenin tm
bunun zerine dayanr.
te yandan, denmemi emein, yalnzca bir yandan kapitalistlerin, te yandan cretli iilerin yrttkleri retimin bugnk koullarnda ortaya ktn varsaymak da sama olur. Tersine. Ezilen snflar her
zaman denmemi [sayfa 177] emek salama durumunda kalmlardr.
Emein egemen rgtlenme biiminin klelik olduu uzun dnemin
tamam boyunca, kleler, kendilerine geim aralar biiminde verilenden ok daha fazla emek harcamak zorunda kalmlardr. Serflik rejiminde ve kyl angaryasnn ortadan kaldrlmasna kadar da, durum
ayn olmutur; hatta burada, kylnn geimini salamak iin harcad
zaman ile, senyr iin harcad art-emek arasndaki fark gzle grlecek kadar aktr, nk, gerekte, ikincisi, birincisinin tamamen dnda
yaplr. Biim imdi deimitir, ama z ayndr, nk, toplumun bir
kesimi retim aralar zerinde tekele sahip olduu srece, ii, zgr
olsun olmasn; kendi varln srdrmek iin gerekli izamanna, retim
aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim maddelerini
retmek iin de fazladan bir izaman eklemek zorundadr (Marx, s.
202). *
II
Bir nceki makalede, bir kapitalist tarafndan altrlan her iinin
iki eit emek harcadn grdk: alma zamannn bir ksmnda, kapitalistin kendisine dedii cretin karln verir, ve Marx, emein ite
bu ksmna gerekli-emek der. Ama bunun ardndan almasn srdrmek zorundadr, ve bu zaman ierisinde, kapitalist iin art- deer retir,
ki bunun nemli bir ksm kr oluturur. Emein bu ksmna da artemek ad verilir.
inin, cretini karlamak iin gn, ve kapitalist iin art-deer retmek iin de gn altn varsayalm. Bir baka deyile, bu,
ign oniki saat olduunda, iinin, her gn, creti iin alt, ve art-deer retmek iin de gene alt saat almas demektir. Bir kimsenin haftada ancak alt gn, ya da eer pazar da katlrsa, yedi gn vardr.
Ama bir kimse, tek tek her gnden, alt, sekiz, on, oniki, onbe, hatta
daha fazla alma saati kartabilir. i bir gnlk creti iin, kapitaliste,
bir ignn satmtr. [sayfa 178] Ama bir ign nedir? Sekiz saat mi, yoksa onsekiz saat mi?
gnnn elden geldiince uzun olmasnda kapitalistin kar
* Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 258-259. -Ed.
138

Seme Yaptlar II
vardr. gn ne kadar uzun olursa, o kadar ok art-deer retir. i,

cretinin karlanmasndan fazla harcad her i saatinin kendisinden
haksz olarak alnd yolunda hakl bir duygu besler; ar uzun saatler
almann ne demek olduunu kendi ac deneyiminden renir.
Kapitalist, kr iin savar; ii ise, sal iin, yalnzca almak, uyumak
ye yemek emek iin deil, ama teki insani faaliyetlerde bulunabilmek
iin de, gnde birka saatlik dinlenme iin de savar. Geerken
belirtilebilir ki, bu mcadeleye girmeyi isteyip istememeleri, hi de kapitalistlerin iyi niyetine bal deildir, nk rekabet, bunlar arasndaki
en insanseverleri bile arkadalarna katlmaya ve izamann onlarnki
kadar uzatmay bir kural haline getirmeye zorlar.
gnnn saptanmas iin mcadele, zgr iilerin tarih
sahnesine ilk giriiyle birlikte balam ve gnmze dek sregelmitir.
Farkl ilerde farkl geleneksel ignleri hkm srer; ama gerekte,
bunlara pek uyulmaz. Bir kimsenin gerekten normal bir ignnn
varlndan szedebilmesi, ancak ignnn yasayla saptanmas ve
bunun ileyip ilemediinin denetlenmesiyle mmkndr. Ve bu da
imdiye kadar sadece ngilterenin snai blgelerinde mmkn olmutur.
Bu lkede, btn kadnlar ve on yandan onsekiz yana kadar olan
erkek ocuklar iin on saatlik ign (be gn boyunca onbuuk ve
cumartesi yedibuuk saat) saptanmtr, ve erkekler de, onlar olmakszn
alamayacaklarndan, on saatlik ignnden yararlanrlar. Bu yasay,
ngiliz fabrika iileri, egemen snf iindeki blnmelerden ustaca yararlanma yoluyla olduu kadar, uzun yllar direnerek, fabrika sahiplerine
kar inat, usanmaz bir mcadele yrterek, basn zgrl,
rgtlenme ve toplanma hakk yoluyla elde etmilerdir. Bu yasa, ngiliz
iilerinin gvencesi durumuna gelmi ve yava yava sanayiin btn
nemli kollarn, ve geen yl, hemen hemen btn iletmeleri, hi deilse kadn ve ocuk altran btn iletmeleri kapsamna almtr. Bu
yapt, ngilterede ignnn [sayfa 179] bu yasal dzenlenmesinin tarihi
konusunda en ayrntl malzemeyi iermektedir. Gelecek Kuzey Almanya Reichtag da, bir sanayi yasasn, dolaysyla, fabrika almasn
dzenleme konusunu tartma greviyle karlaacaktr. Alman iileri
tarafndan seilen hi bir temsilcinin, Marxn kitabyla adamakll ilidl olmadka, bu tasarnn tartmasna girmeyeceini umarz. Bu konuda yaplacak ok ey var. Egemen snflar iindeki blnmeler, iiler
iin, ngilterede olduundan ok daha elverilidir, nk genel oy hakk,
egemen snflar, iilerin gzne girmeye zorlamaktadr. Bu koullar
iinde, eer durumlarndan yararlanmasn, ve her eyden nce de, tartlan konunun ne olduunu bilirlerse, proletaryann drt-be temsilcisi
bir gtr; oysa burjuvalarn durumu byle deil. Ve bu amala, Marxn
kitab, onlara, btn malzemeyi hazr bir biimde vermektedir.
Daha teorik nitelikte bir dizi ok gzel baka incelemeleri bir yana brakacaz, ve sadece sermaye birikimini ele alan son ksm zerinde

Seme Yaptlar II
139
duracaz. Burada, ilkin, kapitalist retim biiminin, yani bir yandan kapitalistler, te yandan cretli iiler tarafndan yrtlen retim biiminin,
sadece kapitalist iin durmadan onun sermayesini deil, onunla birlikte
durmadan iilerin yoksulluunu da yeni batan rettii gsterilmektedir;
bylelikle, bir yanda btn geim aralarnn, btn hammaddelerin
ve btn i aletlerinin sahibi kapitalistlerin, te yanda ise, kendilerini
altrabilecek durumda tutmalarna ve alabilecek durumda yeni
bir proleterler kua yetitirmelerine ancak yeterli miktarda geim aralar karlnda iglerini bu kapitalistlere satmak zorunda kalan byk
ii ynlarnn her zaman varolmalar salanm olur. Ama sermaye,
sadece kendini yeniden retmekle kalmaz: durmadan artar ve oalr,
ve bylece mlksz iiler snf zerindeki gcn de artrr. Ve tpk
sermayenin kendini durmadan daha byk bir lekte yeniden retmesi
gibi, modern kapitalist retim biimi de, durmadan daha byk bir
lekte ve durmadan artan saylarla, mlksz iiler snfn yeniden
retir. Sermaye birikimi, bir kutupta daha ok kapitalist ya da daha
byk kapitalistler, tekinde daha ok cretli iiler [sayfa 180] olmak zere
sermaye ilikisini durmadan yeniden retir Bu yzden sermaye birikimi,
proletaryann oalmas demektir. (s. 600.)* Ama makinelerdeki ilerlemeler ve tarmn yetkinlemesi vb. sayesinde, ayn miktar rn elde
etmek iin durmadan daha az iiye gereksinme olduuna gre, bu
yetkinleme, yani bir ii fazlal meydana getirme olgusu, hzla artan
sermayeden bile daha hzl gelitiine gre, bu says durmadan artan
iiler ne olur? Bu iiler, ilerin kt gittii ya da yle-byle olduu zamanlarda, ya emek deerlerinin altnda cret alrlar ve dzensiz bir biimde altrlrlar, ya da geimleri kamu yardmyla salanr, ama ilerin
zellikle canl olduu zamanlarda, ngilterede aka grld gibi,
kapitalistler snf iin gerekli olan, ne var ki, koullar ne olursa olsun,
dzenli olarak altrlan iilerin direnme gcn krmaya ve cretlerini
dk tutmaya yarayan yedek bir sanayi ordusu olutururlar. Toplumsal
servet ... ne kadar byk olursa, nispi art-nfus, ya da yedek sanayi ordusu da o kadar byk olur. Ama, bu yedek ordunun faal orduya (dzenli olarak altrlanlara) gre oran ne kadar bykse, sefaleti alma srasnda katland strapla ters orantl olan toplam (srekli) artnfusun, ya da iiler kesiminin kitlesi de o kadar byk olur. Nihayet,
ii snfnn dknler tabakas ile yedek sanayi ordusu ne kadar youn
olursa, resmi yoksulluk da o kadar yaygn olur. Bu, kapitalist birikimin
mutlak genel yasasdr. (s. 631.)**
te bunlar, modern, kapitalist, toplumsal sistemin kesinlikle bilimsel bir biimde tantlanm ve resmi iktisatlarn bir rtme giriiminde
bile bulunmaktan zenle kandklar balca yasalarndan birkadr.
* Ayn yapt, s. 652. -Ed.
** Ayn yapt, s. 681. -Ed.
140

Seme Yaptlar II
Ama bununla her ey sylenmi oluyor mu? Hi bir zaman. Marx, kapitalist retimin kt yanlarn nasl gzler nne seriyorsa, ayn lde,
toplumun retici glerinin toplumun tm yeleri iin insanolunun
hakk olan eit gelimeyi mmkn klacak dzeyde gelimesi iin, bu
toplumsal biimin zorunlu olduunu da aka tantlyor. Daha nceki
btn toplumsal biimler bunun iin ok yetersizdiler. [sayfa 181] Kapitalist
retim, ilk kez, bunun iin gerekli olan zenginlii ve retici gleri yaratyor; ama ayn zamanda, kalabalk ve ezilen iilerle, bu zenginliin ve
retici glerin bugn olduu gibi tekelletirici bir snf yararna deil,
tm toplum yararna kullanlmasn gittike daha ok istemek zorunda
kalan toplumsal snf da yaratyor. [sayfa 182]
2 ve 13 Mart 1868 arasnda
Engels tarafndan yazlmtr
21 ve 28 Mart 1868 tarihli
Demokratisches Wochenblatt,
n 12 ve 13te yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
141
FREDRCH ENGELS
KAPTALN KNC CLDNE
NSZDEN
yi ama, Marxn, art-deer zerine sylediklerinde yeni olan nedir? Rodbertus da dahil kendinden nce gelen btn sosyalist iktisatlarn teorileri herhangi bir etki yaratmakszn yokolup gittii halde, nasl
oluyor da, Marxn art-deer teorisi, btn uygar lkelerde gkten den
bir yldrm gibi bir etki yaratyordu?
Kimya tarihi bunu aklayan bir rnek veriyor:
Geen yzyln sonuna kadar phlogistic* teorinin hl egemen
olduunu biliyoruz. Bu teoriye gre, yanmann aslnda undan ibaret
olduu varsaylyordu: varolduu kabul edilen bir tz, phlogiston adnda
mutlak yanc bir madde, yanan cisimden ayrlyordu. Baz olaylarda
epeyce zorlanmas [sayfa 183] gerekmekle birlikte bu teori, kimyasal olaylarn ounu aklamaya yetiyordu. Ne var ki, 1774te Priestleyin elde
ettii bir tr hava ylesine saf ya da phlogistondan arnmt ki, normal
hava buna kyasla ok kark grnyordu. O, buna, phlogistic ol* Simyaclarn yanma olaynn esas kabul ettikleri uucu madde inan -.
142

Seme Yaptlar II
maktan karlm hava adn verdi. Ondan ksa bir sre sonra Scheele,
svete ayn trden bir hava elde etti ve bunun atmosferde varln
gsterdi. Ayrca o, bu tr havann, kendi iersinde ya da normal hava
iersinde bir cisim yand zaman yokolduunu grd ve bu yzden
ona, ate-hava adn verdi. Bu olgulardan u sonuca ulat ki, phlogiston ile atmosferin elerinden birisinin birlemesinden (yani, yanmadan) doan bileim, tpten kaan ate ya da scaklktan baka bir
ey deildi. *
Priestley ile Scheele, ellerinin altndaki eyin ne olduunu bilmeksizin oksijen retmi oluyorlard. Bunlar, kendilerine ulat biimiyle
phlogistic kategorilerin tutsa olarak kalyorlard. Btn phlogistic
grleri altst edecek ve kimyada devrim yaratacak bir e, onlarn
elinde ksr ve meyvesiz kalyordu. Ama Priestley hemen bu buluunu
Paristeki Lavoisierye bildirdi ve o da bu bulu aracl ile btn phlogistic kimyay tahlil ederek, bu yeni tr havann yeni bir kimyasal e
olduu ve yanmann, phlogistonun yanmakta olan cisimden ayrlmasndan deil, bu yeni enin o cisimle bilemesinden ileri geldii sonucuna
ulat. Bylece, phlogistic biim iersinde baaa duran btn kimyay
ilk kez ayaklar zerine yerletiren o oldu. Ve o, daha sonra iddia ettii
gibi, oksijeni, dier ikisi ile ayn zamanda ve onlardan bamsz olarak
retmi olmamakla birlikte, onu yalnzca ne rettiklerini bilmeksizin
retmi bulunan tekiler karsnda oksijenin gerek bulucusudur.
Marxn art-deer teorisi konusunda kendisinden ncekiler karsndaki durumu, Lavoisiernin, Priestley ve Scheele karsndaki durumu ile ayndr. rnlerin deerinin imdi bizim art-deer diye adlandrdmz ksmnn varl, Marxtan ok nce saptanmt. Ayrca, azok
bir kesinlikle bunun neden ibaret bulunduu, yani bu art-deere elkoyan
tarafndan karlnda hi bir edeer denmeyen emein [sayfa 184]
rnnden ibaret olduu da ortaya konmutu. Ama, kimse daha tesine
gitmemiti. Bazlar klasik burjuva iktisatlar olsa olsa, emek, rnnn ii ile retim aralarnn sahibi arasnda neye gre blndn
aratrmlard. tekiler sosyalistler ise, bu blmeyi adaletsiz bulmular ve bu adaletsizlii ortadan kaldrmann topik yollarn aratrmlard. Bunlarn hepsi de, kendilerine devredildii biimiyle iktisadi kategorilerin tutsa olarak kalmlard.
Marx, burada sahnede grnyor. Ve btn kendisinden nce
gelenlere tamamen kart bir gr benimsedi. Onlarn zm diye
baktklar eye, o, sadece bir sorun diye bakt. O, ele almak zorunda olduu eyin, ne phlogistic olmaktan karlm hava, ne de ate-hava olmadn, yalnzca oksijen olduunu grmt yani sorun, yalnzca
bir ekonomik olguyu ortaya koymak ya da bu olgu ile sonsuz adalet ve
gerek ahlak arasndaki atmaya iaret etmek deil, btn iktisad
18.
* Roscre-Schorlemmer, Ausfhriches Lehrbuch der Chemie, Braunschweig l874, I, s. 13 ve

Seme Yaptlar II
143
kknden deitirecek olan ve kullanmasn bilen iin btn kapitalist

retimi anlamada bir anahtar salayan bir olguyu aklamakt. k
noktas olarak bu olgu ile, tpk Lavoisiernin oksijenden balayarak,
hazr bulduu phlogistic kimyann kategorilerini incelemesi gibi, o da
hazr bulduu btn iktisat kategorilerini inceledi. Art-deerin ne
olduunu anlamak iin, Marxn, deerin ne olduunu ortaya karmas
gerekiyordu. Her eyden nce rikardocu deer teorisini eletirmesi
gerekiyordu. Bylece, emein deer reten zelliini tahlil etti ve deeri
reten emein ne olduunu, ve bunu niin ve nasl yaptn ilk o saptad.
Deerin, bu tr donmu emekten baka bir ey olmadn buldu ve
bu, Rodbertusun son nefesini verene kadar hi kavramad bir noktayd.
Ardndan Marx, metalarn para ile bantsn inceledi ve metalarn
znde bulunan deer sayesinde, metalarn ve meta-deiiminin nasl
ve niin meta ve para kartln yaratmak zorunda bulunduunu sergiledi. Onun bu temele dayanan para teorisi ilk tam kapsaml teoridir ve
her yerde, zmnen kabul edilmitir. Parann sermayeye dnmesini
tahlil etti ve bu dnmenin, igcnn almna ve satmna dayandn
gsterdi. gcn, deer-retme zelliini emein yerine koymak
suretiyle, rikardocu okulun yklmasna yolaan glklerden birisini,
yani sermaye ile [sayfa 185] emein karlkl deiimini deerin emek tarafndan belirlendii yolundaki rikardocu yasa ile uyumlu hale getirilmesi
olanakszln bir darbeyle zmlemi oldu. Deimeyen ve deien
sermaye arasndaki ayrm ortaya koyarak, art-deerin oluum srecinde
izledii gerek yolu en ufak ayrntlarna kadar izleyebildi ve bylece
onu aklayabildi ve kendisinden nceki iktisatlarn hi birisinin ulaamad bir eyi baarm oldu. Bunlarn sonucu, sermayenin kendi iersinde, ne Rodbertusun ve ne de burjuva iktisatlarnn ne ie yarayaca
konusunda en ufak bir fikre sahip bulunmadklar, ama ikinci ciltte arpc biimde yeniden tantland, nc ciltte daha da tantlanaca
gibi en karmak iktisadi sorunlarn zmne anahtar salayan bir ayrm koydu. Art-deer tahlilini daha da teye gtrd ve onun iki biimini, mutlak ve nispi art-deeri buldu. Ve bunlarn kapitalist retimin
tarihsel gelimesinde, farkl, ve her seferinde belirleyici bir rol oynadklarn gsterdi. Bu art-deer temeli zerinde elimizdeki ilk rasyonel cret
teorisini gelitirdi ve ilk kez, kapitalist birikimin tarihinin anahatlarn ve
tarihsel eiliminin bir serimini dzenledi. [sayfa 186]
5 Mays 1885te
lk kez, K. Marx, Das Kapital,
Kritik der politischen konomie,
Zweiter Band, Herausgegeben
von Friedrich Engels, Hamburg
1885te yaymlanmtr
144

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
BRLEK DEVLETLER ULUSAL BRLNE ARI89
i kardeler,
Birliimizin kurulu programnda yle diyorduk: Bat Avrupay,
Atlantiin te yakasndaki klelii srdrmek ve yaygnlatrmak zere
rezil bir hal seferine paldr-kldr girmekten koruyan egemen snflarn
dirayetleri deil, ngilterenin alan snflarnn bu canice lgnla kar
yiite direnmeleri olmutur. Atlantiin her iki yakasnda ykselen ii
snf hareketini belirsiz bir sre iin geri pskrtmek sonucunu verecek
bir sava durdurmak sras imdi size gelmitir.
Birleik Devletleri apar-topar ngiltere ile bir savaa sokmak tela
iinde olan Avrupal glerin varolduklarn [sayfa 187] sylememize gerek
yok. Ticaret istatistiklerine yle bir gzatmak bile, i savan terazinin
kefesini aniden te yana emesiyle, Rusyann hammadde ihracatnn
ve Rusyann bundan baka ihra edecek bir eyi yoktur Amerikan
rekabeti karsnda geri ekilmekte olduunu grmek iin yeterlidir.
Amerikal yarclar birer kl haline getirmek, cumhuriyeti devlet
adamlarnzn, bilgelikleriyle, zel danman olarak setikleri bu despotik

Seme Yaptlar II
145
gc, yaklamakta olan iflastan tam da zamannda kurtarmak olurdu.

Ama, u ya da bu hkmetin belirli karlar bir yana, hzla byyen
uluslararas ibirliimizi bir yoketme savana dntrmek, bizi ezenlerin genel karlar gerei deil midir?
Yeniden bakanla seilii dolaysyla Bay Lincolna yaptmz
bir kutlama arsnda, Amerikan bamszlk sava orta snfn ilerlemesi
iin nasl nemli olduysa, Amerikan i savann da ii snfnn ilerlemesi
iin o kadar nemli olacana inandmz ifade ettik. Ve, gerekten
de, anti-kleci savan zaferle sonulanmas ii snfnn tarihinde yeni
bir r amtr. Bizzat Birleik Devletlerde, eski partilerinizin ve bunlarn
profesyonel siyasetilerinin kt gzle baktklar bamsz bir ii snf
hareketi, gzlerini yaama o tarihten itibaren amtr. rn verebilmesi iin yllarca sren bir bar gereklidir. Ezilmesi iin ise, Birleik Devletler
ile ngiltere arasnda bir sava gerekir.
savan bunun ardndan gelen elle dokunulur sonucu, elbet,
Amerikan iisinin durumunun ktlemesi oldu. Birleik Devletlerde,
Avrupada olduu gibi, korkun bir ulusal bor kabusu ii snfnn
omuzlarna binmek zere elden ele dolat. Devlet adamlarnzdan birisi,
zorunlu geim aralarnn fiyatlarnn 1860tan bu yana %78 arttn,
oysa hnersiz ii cretinin yalnzca %50, hnerli ii cretinin de %60
arttn sylyor. Dilencilik, Amerikada, artk, nfustan daha hzl byyor diye yaknyor.
Dahas, alan snflarn sefaleti ile, finans aristokratlarnn,
Shoddy-aristokratlarnn90 ve savan dourduu benzer mikroplarn yenimoda lks birbirlerine hi yakmyorlard. Ama btn bunlara karn,
i sava, kleleri serbest [sayfa 188] brakmasyla ve bunun sonucu sizin
kendi snf hareketinize verdii manevi hzla bunu telafi etti. Yce bir
amala kutsanmam byk bir toplumsal zorunluluk olmayan Eski
Dnya trnden bir ikinci sava, klenin zincirlerini paralayaca yerde,
zgr emekiyi zincire vuracaktr. Ardnda brakt birikmi sefalet,
kapitalistlerinize, ii snfnn yrekli ve hakl zlemlerini dzenli bir ordunun ruhsuz klcyla derhal kesip atma gdsn ve aralarn salayacaktr.
u halde, ii snfnn nihayet tarih sahnesine artk baml
hizmetkarlar olarak deil de, kendi sorumluluunun bilincinde ve szdeefendileri sava diye barrken, bar diye dayatabilen bamsz bir g
olarak ktn btn dnyaya tantlamak, bu anl grev, size dyor.
[sayfa 189]
Londra, 12 Mays 1869

Address to the National Labour
Union of the United States
bal ile bildiri olarak
1869da Londrada yaymlanmtr
146

Seme Yaptlar II
FREDRCH ENGELS
ALMANYADA KYL SAVAINA
NSZ91
1870 TARHL KNC BASKIYA NSZ
BU YAPIT, daha yeni tamamlanm bulunan kar-devrimin dolaysz etkisi altnda, 1850 yaznda Londrada yazlmt; 1850de, Hamburgda, Karl Marks tarafndan ynetilen iktisadi ve siyasal bir dergi
olan Neue Rheinische Zeitungun92 [Yeni Ren Gazetesi] 5. ve 6. saylarnda yaymland. Almanyadaki siyasal dostlarm bu yaptn yeniden baslmasn istiyorlar ve ben de onlarn bu isteine uyuyorum, nk bu
yapt, ne yazk ki, hl gncel bir deer tayor.
Bu alma, yeni bir kiisel belge verme iddiasnda deil; tersine,
kyl ayaklanmalar ve Thomas Mnzer ile ilgili tm gereler, Zimmermanndan93 alnmtr. Zimmermannn kitab, urada burada baz
eksiklikler olsa da, hl olgularn en iyi derlemesi olarak kalr. Zaten
Zimmermann da, konusunu ok sever. Kitabn her yannda ezilen snf
yararna [sayfa 190] kendini gsteren o devrimci igd, onu ar-solun
Frankfurttaki en iyi temsilcilerinden biri durumuna getirmiti. O gnden
beri, kukusuz biraz yalanm olmal.
Buna karlk, Zimmermannn kitabnda i balantnn bulunmad, onun, zamannda tartlan dinsel ve siyasal sorunlar, ada snf
savamlarnn yanss olarak sunma baarsn gsteremedii, bu sava-

Seme Yaptlar II
147
mlarda, ezenler ve ezilenlerden, ktler ve iyilerden, ve en sonunda

da ktlerin zaferinden baka bir ey grmedii, savamn patlak vermesini olduu gibi sonucunu da belirleyen toplumsal ilikileri kavraynn son derece eksik olduu her ne kadar doruysa da, bunun kusuru,
bu kitabn yaymland dnemdedir. Hatta bu kitabn, zaman iin,
henz ok gereki olduu, ve idealist Alman tarihilerinin yaptlar
arasnda, vlmeye deer bir istisna oluturduu bile sylenebilir.
Benim aklamam, savamn tarihsel akn ancak kaln izgileri
iinde yle bir izerek, Kyller Savann kkenini, bu savaa katlan
eitli partiler tarafndan alnan konumlar, bu partilerin davranlarn
aklamak iin bavurduklar siyasal ve dinsel teorileri, ve son olarak
savamn sonucunu, snflarn toplumsal yaamnn tarihsel koullarnn
zorunlu sonular olarak gstermeye alr. Baka bir deyile, ben, Almanyann siyasal dzeninin, bu dzene kar ayaklanmalarn, an
siyasal ve dinsel teorilerinin, tarm, sanayi, ulatrma yollar, emtia ve
para ticaretinin bu lkede erimi bulunduklar gelime derecesinin
nedenleri deil, ama sonular olduklarn gstermeye altm. Tarihin
tek materyalist gr olan bu gr, benden deil, Markstan gelir; bu
gr, onun 1848-49 Fransz devrimi zerine, yukarda ad geen dergide
yaymlanan almalarnda, ve Louis Bonaparten 18 Brumairei adl
yaptnda bulunur.
1525 Alman devrimi ile 1848-49 Alman devrimi arasndaki benzerlik, benim bu yapt yazdm sralarda, gzden kamayacak kadar
akt. Bununla birlikte, olaylarn genel aknn, orada [1525te, -.] olduu gibi burada da [1848-49da da, -.], [sayfa 191] eitli yerel ayaklanmalarn,
birbiri ardna, bir tek ve ayn prensler ordusu tarafndan ezilmesi sonucunu veren benzemesi yannda, her iki durumda da, kent burjuvazisinin
davranndaki, bazan glnle kadar varan benzeyi yannda, son
derece ak ve seik farkllklar da var:
1525 devriminden kim yararland? Prensler. 1848 devriminden
kim yararland? Byk Hkmdarlar, Avusturya ve Prusya. 1525in kk
prenslerinin arkasnda, onlara vergi demekle baml kk-burjuvalar
vard; 1850nin byk prenslerinin ardnda, Avusturya ve Prusyann
ardnda ise, devlet borcu aracyla bunlar arabuk kendilerine baml
klan modern byk burjuvalar var. Ve byk burjuvalarn arkasnda
da, proleterler.
Bu tmcede, Alman byk burjuvazisinin gereinden ok vldn sylemek zorunda kalmaktan zgnm. Alman byk burjuvazisi, Prusyada olduu gibi, Avusturyada da, devlet borcu aracyla
krall arabuk kendine baml klma frsatn buldu; ama bu frsattan
hibir zaman, hibir yerde yararlanamad.
1866 savandan sonra, Avusturya, gksel bir ba gibi, burjuvazinin eline dmtr; ama bu burjuvazi egemen olmasn bilmez, hangi
konuda olursa olsun gsz ve yeteneksizdir. O sadece bir ey bilir.
148

Seme Yaptlar II
Emekilere kar, bunlar kmldar kmldamaz, sert davranmak. Sadece

Macarlarn buna gereksinmeleri olduu iindir ki, dmeni elinde tutar.
Ya Prusyada? Geri devlet borcu lsz bir biimde artmtr,
bte srekli olarak ak verir, kamu harcamalar her yl byr, burjuvalar
Mecliste ounlua sahiptir, onlar olmadan ne vergiler artrlabilir, ne
de yeni borlanmalara gidilebilir ama nerde burjuvalarn devlet
zerindeki iktidarlar? Daha birka ay nce, bte yeniden ak verdii
zaman, son derece uygun bir konumlar vard. Sadece azck bir direngenlikle, birok dn kopartabilirlerdi. Ama ne yapyorlar? Hkmetin,
ayaklarnn dibine, ve sadece bu yl deil, ama gelecekteki her yl iin
de, 9 milyon koymalarna izin verme tenezzlnde bulunmasn, yeterli
bir dn sayyorlar. [sayfa 192]
Meclisin bu zavall ulusal-liberallerini, hak ettiklerinden ok
knamak istemem. Bunlarn, arkalarnda bulunan kimseler tarafndan,
burjuvazi yn tarafndan yzst brakldklarn biliyorum; burjuvazi
yn egemen olmak istemiyor: 1848in ans henz onda ok canl.
Alman burjuvazisinin neden bu kadar byk bir korkaklk gsterdiini daha ilerde gstereceiz.
Kald ki, yukarda aktarlan tmce, dipten dorua dorulanm
bulunuyor. 1850den bu yana, artk Prusya ya da Avusturyann evirdii
dolaplara alet olmaktan baka bir ie yaramayan kk devletlerin,
gitgide daha belirgin bir biimde arka plana getiklerini; Avusturya ile
Prusya arasnda, sonunda, Avusturyann kendi eyaletlerini elde tuttuu,
Prusyann, dolaysz ya da dolayl olarak, tm kuzeyi kendine baml
kld, oysa Gney-Dou devletinin imdilik ortadan kalkm bulunduu 1866 metazori zmne balanan, durmadan daha anl savamlarn birbirlerini izlediklerini gryoruz.
Btn bu byk devlet olaylarnn, Alman ii snf bakmndan
sadece u nemi var.
Birinci olarak, genel oy hakk sayesinde, iiler, yasama Meclisinde, kendilerini dorudan doruya temsil ettirme olanan elde etmilerdir.
kinci olarak, Prusya, tanrsal hukukun br tacn elabukluu
ile yokederek ilk iyi rnei vermitir. Artk ulusal-liberaller bile, bu iten
sonra, lkelerinin, bir zamanlar inandklar gibi, tanrsal hukukun ayn
lekesiz tacna hl sahip bulunduuna inanmyorlar.
nc olarak, artk Almanyada, devrimin ancak bir tek ciddi
dman var: Prusya hkmeti.
Ve drdnc olarak da, Avusturyal-Almanlar, son bir kez olarak,
kendilerine, ne olmak istediklerini: Alman m, Avusturyal m olmak istediklerini; daha ok neye balandklarn: Almanyaya m, yoksa Leithatesi eklentilerine mi balandklarn sormaldrlar. Bir seim yapmaya
karar verme zorunda olduklar uzun sreden beri akt, ama kkburjuva demokrasisi bunu hep gizledi. [sayfa 193]

Seme Yaptlar II
149
1866 ylnn, o zamandan beri bir yandan ulusal-liberaller ile

te yandan halklar arasnda bkknlk getirinceye kadar tartlan
br nemli anlamazlklarna gelince, daha sonraki yllarn tarihi, bu
iki grn, aslnda ayn snrl anlayn kart kutuplar olduklar iin,
birbirleri ile o kadar zorlu bir biimde savatklarn tantlayacaktr.
1866 yl, Almanyadaki toplumsal ilikilerde hemen hibir deiiklik yapmad. Hepsi de brokratik snrlara uyarlanm, arlk ve
uzunluk llerinin tekletirilmesi, gidip-gelme zgrl, meslek zgrl vb. gibi birka burjuva reformu, br bat Avrupa lkeleri burjuvalar
tarafndan, uzun zamandan beri elde edilen eylerin dzeyine bile erimez, ve balca afeti, yani brokratik yetkiler sistemini olduu gibi brakr.
Kald ki, proletarya iin, gidip-gelme zgrl zerindeki, yurttalk
haklar zerindeki, pasaportlarn kaldrlmas vb. zerindeki btn bu
yasalar, gnlk polis uygulamalar yznden tamamen dsel bir duruma getirilmilerdir.
1866 devlet olaylarndan ok daha nemli olan ey, Almanyada,
sanayi ve ticaretin, denizyollar, telgraf ve buharl transatlantik denizciliinin, 1848den sonraki gelimesidir. Bu ilerlemeler, ayn zaman paras
iinde ngilterede ve hatta Fransada gerekletirilen ilerlemeler yannda
ne kadar kk kalrlarsa kalsnlar, gene de Almanya iin grlmemi
ilerlemelerdir, ve ona, bu yirmi yl boyunca, baka bir dnemdeki yzyln
verdiinden ok daha fazlasn vermilerdir. Almanya, dnya ticareti
iine, gerekten ve geri dnlmez bir biimde, ancak imdi srklenmi
bulunuyor. Sanayicilerin sermayeleri hzla birikmi, ve bunun sonucu,
burju-vazinin toplumsal nemi artmtr. Snai gnencin (refahn) en
salam belirtisi, speklasyon, bol bol iek amakta, ve kontlar ve dkler,
onun zafer arabasna zincirlenmi bulunmaktadrlar. Alman sermayesi
yolu ak olsun! imdi Rus ve Rumen demiryollarn yapyor, oysa daha bundan ancak 15 yl nce, Alman demiryollar, ngiliz giriimcilerinin
desteini dileniyordu. Peki ama burjuvazi nasl oldu da siyasal egemenlii de eline geirmedi, nasl oldu da hkmet karsnda bu kadar
korkaka davrand?
Alman burjuvazisinin, gzde Cermen davran iinde [sayfa 194]
bulunan, ok ge kalmak gibi bir bahtszl var. Gnenci, brBat Avrupa lkeleri burjuvazisinin siyasal bakmdan kmee yz tuttuu bir
dnem ile dmde. ngilterede, burjuvazi, kendi z temsilcisi olan
Bright, sonular bakmndan tm burjuva egemenliine zorunlu olarak
son verecek bir olay pahasna, seim hakknda bir genileme pahasna,
hkmete sokabildi. Snf olarak, cumhuriyet dneminde, 1849 ve 1850
de, sadece iki yl egemen olabildii Fransada, burjuvazi, toplumsal varln, ancak siyasal egemenliini Louis Bonaparte ile ordunun ellerine
vererek uzatabildi. Ve, Avrupann en ileri lkesi arasndaki karlkl
etki son derece artm bulunduu iin, bugn, burjuvazinin, siyasal
iktidarn, bu iktidar ngiltere ve Fransada daha imdiden yitirilmi bir
150

Seme Yaptlar II
duruma gelmiken, Almanyada rahat rahat kurabilmesi, artk olanakl

deildir.
Burjuvaziyi, daha nce egemen olmu tm snflardan ayrdeden
zellik udur ki, bu snfn gelimesinde, tm, egemenlik aralarnn,
yleyse, en bata, sermayelerinin tm artnn, onu siyasal egemenlie
gitgide daha elverisiz bir duruma getirmekten baka bir sonu vermeyen bir dnm noktas vardr. Byk burjuvalarn arkasnda da,
proleterler var. Burjuvazi, sanayiini, ticaretini, ve ulatrma aralarn
gelitirdii lde, proletaryay dourur. Ve, her yerde mutlaka ayn
olamayan ve mutlaka ayn gelime derecesine erimesi gerekmeyen
belli bir anda, astarnn, proletaryann, kendisini hzla atn farketmeye
balar. Bu andan itibaren, siyasal egemenliini tek bana srdrme
gcn yitirir; koullara gre, iktidarn paylat ya da tamamen kendilerine brakt balaklar arar.
Almanyada, bu dnm noktasna, burjuvazi tarafndan, daha
1848de eriilmiti. Ve ite o anda, Alman burjuvazisi, Alman proletaryasndan ok, Fransz proletaryasndan korkuya kapld. Paristeki 1848
Haziran arpmalar, kendisini neyin beklediini ona gsterdiler. Alman
proletaryas, ayn rn iin tohumun Almanyada da ekildiini, ona tantlayacak bir kaynama iindeydi; ve o gnden sonra da, burjuvazinin
siyasal eylemindeki sivrilik kreldi. Balaklar arad, kendini onlara
yok pahasna satt ve, bugn, tek adm ilerlemi deil. [sayfa 195]
Bu balaklarn hepsi de gerici niteliktedir: ordusu ve brokrasisi
ile birlikte krallk, byk feodal soyluluk, nemsiz kk toprak aalar,
ve hatta papaz srs. Burjuvazi, salt o deerli postunu kurtarmak iin,
artk kendine madrabazlk edecek hi bir ey kalmayana dek, btn
bu kalabalk ile uyutu ve birleti. Ve proletarya ne kadar geliiyor, ne
kadar kendi snf niteliini sezmeye, kendi snf bilinci ile davranmaya
balyorsa, burjuvazi de o kadar korkak bir duruma geliyordu. Prusyallarn son derece kt stratejisi, Sadovada, Avusturyallarn daha da
kt stratejisini yendii zaman, aslnda Sadovada kendisi de yenilmi
bulunan Prusya burjuvasnn m, yoksa Avusturya burjuvasnn m daha
rahat ve daha sevinli bir soluk aldn sylemek, ok gt.
Bizim byk burjuvalarmz, 1870te, tastamam orta burjuvalarn
1525te davrandklar gibi davranyorlar. Kk-burjuvalara, zanaatlara
ve dkkanclara gelince, onlar da hep ayn kalacaklardr. Onlar byk
bur-juvazi katna ykselmeyi umar, proletarya iine dmekten korkarlar.
Korku ile umut arasnda, savam srasnda postlarn kurtaracak, ve
sonra da kazananla birleeceklerdir; onlarn zellii budur.
Proletaryann siyasal ve toplumsal eylemi, 1848den bu yana, sanayideki gelime dzeyini izlemitir. Alman iilerinin, bugn, sendikalar, kooperatifleri, siyasal rgt ve birlikleri iinde, seimlerde ve
szmona Reichstagda oynadklar rol, Almanyann, u son yirmi ylda,
farkna varmadan, nasl bir dnme uradn gsterir. Henz ne

Seme Yaptlar II
151
Franszlar, ne de ngilizler bu ii baaramamken, Parlamentoya iileri

ve ii temsilcilerini gndermeyi baarmak, Alman iilerinin, sadece
onlarn, en byk vncesidir.
Ama, 1525 yl ile olan benzerlikten, henz proletarya da kurtulmaz. Sadece ve tm yaam boyunca crete indirgenmi snf, henz
Alman halknn ounluunu oluturmaktan ok uzaktr. yleyse o da
balaklar arama zorundadr. Ve bu balaklar da, ancak kk-burjuvalar, kentler lumpen-proletaryas, kk kyller ve tarm gndelikileri
arasnda bulunabilirler.
Kk-burjuvalardan daha nce szettik. Onlara ancak [sayfa 196]
zaferden sonra gvenilebilir, ve o zaman da, meyhanede, kulaklar
patlatan zafer lklar atarlar. Gene de, onlar arasnda, iilere kendiliklerinden katlan ok iyi eler vardr.
Lumpen-proletarya, bu karargahn byk kentlerde kurmu, btn snflardan gelen en bozulmu bireyler tortusu, olanakl tm balaklar iinde, en kt olandr. Bu ayaktakm, tamamen satlk ve kstahtr. Fransz iileri, devrimler srasnda, evlerin duvarna: Hrszlara lm!
yaftasn yaptrdklar, ve hatta bunlardan birounu kuruna dizdikleri
zaman, bu ii, kuskusuz, mlkiyet aklarndan tr deil, ama her
eyden nce, bu gruhtan kurtulmann gerektii bilinci ile yaptlar. Bu
serserileri savunucu olarak kullanan, ya da bunlara dayanan her ii
nderi, sadece harekete ihanet ettiini kantlar.
Kk kyller nk bykleri burjuvaziye katlr eitli trlere
ayrlrlar.
Bunlar ya soylu efendileri iin hl angarya iler gren feodal
kyllerdir. Burjuvazi bu insanlar serflikten kurtarma grevini yerine
getire-medikten sonra, bunlar, kurtulularn artk sadece ii snfndan
bekleyebileceklerine inandrmak g olmayacaktr.
Ya da ortak-kiraclar (mtayers). Bu durumda, genel olarak
rlandadaki ilikilerin tpks yrrlktedir. Toprak kiras o kadar yksektir
ki, rn yle byle olduu zaman, kyl ve ailesi ancak geinebilirler,
ve kt olduu zaman, alktan lecek hale gelirler, kirac kiray deyebilecek bir durumda deildir ve tamamen toprak sahibinin bamll
altna der ve onun insafna kalr. Bu trl insanlar iin, burjuvazi ancak buna zorunlu kald zaman bir ey yapar. yleyse bunlar kurtulularn iilerden baka kimden bekleyebilirler?
Geriye, kendi toprak paralarn ileyen kyller kalr. Bunlar,
ou kez, ipoteklerden ylesine bunalmlardr ki, ortak-kirac, toprak
sahibine ne lde baml ise, bunlar da tefeciye o lde bamldrlar.
Bunlara da o sefil, ve iyi ya da kt hasada bal olduu iin, kararsz
cretlerinden baka bir ey kalmaz. Bunlar, burjuvaziden, her ne olursa
olsun, btn br kategorilerden daha da az bir ey [sayfa 197] bekleyebilirler, nk burjuvann, tefeci kapitalistin en ok ezdii bunlarn ta kendisidir. Bununla birlikte, topraklar aslnda kendilerine deil, ama tefeciye
152

Seme Yaptlar II
ait olsa da, bunlar, ou kez topraklarna ok baldr. Gene de bunlar,

ancak halka bal bir hkmet, tm ipotek borlarn bir tek devlet borcuna dntrecei, ve bylece faiz orann drecei zaman, tefeciden
kurtarlabileceklerine inandrlabilirler. Ve bu ii de, sadece ii snf
gerekletirebilir.
Byk ve orta toprak mlkiyetinin egemen olduu her yerde,
cretli tarm iileri, krlardaki en kalabalk snf olutururlar. Tm Kuzey
ve Dou Almanyada bu byledir, ve kent sanayi iileri, en kalabalk
doal balaklarn, ite bu snfta bulurlar. Byk toprak sahibi ya da
byk iftlik kiracs ile tarm iisi arasndaki ilikiler, kapitalist ile sanayi
iisi arasndaki ilikilerin tpksdr. Birine yardmc olan nlemler,
brne de yardmc olacaktr. Sanayi iileri, ancak ve ancak, burjuvalarn sermayesini, yani retim iin zorunlu hammaddeleri, makine ve
aletleri, yiyecekleri, toplumun mlk, yani kendileri tarafndan ortaklaa
kullanlan kendi mlkleri durumuna dntrerek, kurtulabilirler. Bunun
gibi, tarm iileri de, korkun sefaletlerinden, ancak ve ancak, her eyden nce, eer balca alma nesneleri olan toprak, byk kyller
ile daha da byk feodal beylerin zel mlkiyetinden alnp, toplumsal
mlk durumuna dntrlr ve tarm iileri kooperatifleri tarafndan
kendi ortak hesaplarna ilenirse, kurtulabileceklerdir. Ve burada, uluslararas Ble ii kongresinin,100 toprak mlkiyetini kolektif, ulusal mlkiyet durumuna dntrmekte toplumun kar olduunu iln eden
nl karar ile karlayoruz. Bu karar, zellikle, byk toprak mlkiyetinin, ve geni alanlarn bir tek efendi ve birok cretli ile iletilmesinin
varolduu lkeleri gzetiyordu. Oysa, bu durum, genel olarak, her zaman
Almanyada egemendir, ve bu nedenle, szkonusu karar, ngiltereden
sonra zellikle bu lke iin uygun idi. Kr proletaryas, tarmsal cretliler,
hkmdarlar ordularnn, byk blmleri bakmndan, kendisinden
kurulduklar snf olutururlar. Bu snf, genel oy hakk gereince, imdi
parlamentoya, o feodaller ve toprak aalar srsn yollayan snftr;
ama ayn zamanda, kent sanayi iilerine en yakn [sayfa 198] olan, onlarla
ayn yaam koullarn paylaan, onlarnkinden bile derin bir sefalet
iinde bulunan snftr da. Ufalanm ve dank olduu iin, bu snf
gszdr; ama hkmet ve aristokrasi onun gizli gcn o kadar iyi
bilirler ki, bu snfn bilgisiz kalmas iin, okullar kasten durgunluk iinde
brakrlar. Alman ii hareketinin en ivedi grevi, bu snf canlandrmak,
ve onu kendi izinde srklemektir. Tarm iileri ynnn kendi z karlarn kavrayaca gn, Almanyada gerici, feodal, brokratik ya da
burjuva bir hkmet olanaksz olacaktr.
11 ubat 1870 dolaylarnda
Almanyada Kyl Savann ikinci
basksnda (Leibzig, Ekim 1870) yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
153
1875 TARHL NC BASKI N

1870 TARHL NSZE EK
Yukardaki satrlar, bundan drt yldan ok bir zaman nce yazld;

ama bugn de tm deerlerini koruyorlar. Sadova ve Almanyann
bllmesinden sonra doru olan ey, Sedan ve Kutsal Alman Prusya
imparatorluunun102 kurulmasndan sonra da dorulanm bulunuyor.
Szmona byk siyasetin dnyay sarsan olaylarnn, tarihsel hareketin yn zerinde yapabildikleri deiiklikler o kadar kk ki!
Buna karlk, bu dramatik olaylarn yapabildikleri ey, bu hareketin hzn artrmak olmutur. Ve, bu bakmdan, yukardaki dnyay
sarsan olaylarn yaratclar, istemeyerek, herhalde hi de dilemedikleri,
ama, ister istemez katlanmak zorunda kaldklar baarlar kazanmlardr.
1866 sava, eski Prusyay, daha o zamandan, en derin temellerine kadar sarsmt. 1848den sonra, bat eyaletlerinin bakaldrm
burjuva olduu kadar proleter sanayi elerini eski disiplin altna almak
iin ok glk ekildi; ama baarld, ve, dou eyaletleri toprak aalarnn karlar ile ordunun karlar, devlet iinde, yeni batan egemen
oldu. [sayfa 199]
1866da, hemen tm Kuzey-Bat Almanya, Prusyal oldu. Tanrsal
hukuka dayanan Prusya tacnn, gene tanrsal hukuka dayanan br
tac oburca yutarak kendi kendine verdii onarlmaz tinsel zarar bir
yana braklrsa, kralln arlk merkezi o zaman nemli lde Batya
kayd. Be milyon Renanyal ve Vestefalyal, Kuzey Almanya Konfederasyonunun ilhak ettii Almanlarn nce drt milyonu tarafndan
dorudan doruya, sonra da alt milyonu tarafndan dolayl bir biimde,
glendirildi. Ve, 1870te, bunlara sekiz milyon Gney-Batl Alman daha
eklendi, yle ki, bundan byle, yeni imparatorluk iinde, (aralarnda,
ayrca, 2 milyon da Polonyal bulunan Elbenin dousundaki alt eyaletin)
14,5 milyon eski Prusyals ile, toprak aalarnn Prusya tr katlam
feodalizminden uzun zamandan beri kurtulmu 25 milyon, kar karya
gelmi bulunuyorlard. Bylece, Prusya devlet yapsnn tm temellerini
sarsan ey, Prusya ordusunun zaferlerinin ta kendisidir; toprak aalarnn
egemenlii, hkmet iin bile gitgide ekilmez bir duruma geldi. Ama,
ayn zamanda, son derece hzl snai gelime, toprak aalar ile burjuvalar
arasndaki savamn yerine, burjuvalar ile iiler arasndaki savam
geirmiti, yle ki, eski devletin toplumsal temelleri ierde de tam bir
altst olua urad. 1840tan sonra yava yava dalan kralln temel
varlk koulu, soyluluk ile burjuvazi arasndaki savamd, krallk bu
savam iinde dengeyi salyordu; artk soyluluu burjuvazinin basksna
deil, ama tm varlkl snflar ii snfnn basksna kar korumann
nem kazand andan itibaren, eski salt krallk, zel olarak bu erekle
hazrlanm devlet biimi olan bonapart kralla dnme zorunda
kald. Prusyann bu bonapartla geiini bir baka yerde (Konut Soru-
154

Seme Yaptlar II
nu, 2. fasikl, s. 26 vd.) zmledim. Orada belirtmediim, ama burada

son derece nemli olan ey udur ki, bu gei, Prusyann, 1848den
sonra ileriye doru att en byk adm olmutur Prusya, modern
gelimenin bu derecede gerisinde kalmt. Prusya henz yar-feodal
bir devletti; oysa bonapartlk, ne olursa olsun, feodalizmin ortadan
kaldrlmasna dayanan modern bir devlet [sayfa 200] biimidir. yleyse,
Prusya, bir ok feodalite kalntsnn iini bitirmeye, toprak aalarn,
toprak aalar olarak gzden karmaya karar vermelidir. Elbette, bu i,
en hafifletilmi biimler altnda, ve: Immer langsam voran* ataszne
gre olur. rnein, o nl blgeler rgtlenmesinde byle oldu. Toprak
aasnn, kendi topra zerindeki feodal ayrcalklar kaldrlr, ama bu
i, bu ayrcalklar, byk toprak sahiplerinin tmnn, tm blge zerindeki ayrcalklar olarak yeniden yrrle koymak iin yaplr. Ayrcalk, ayrcalk olarak kalr, sadece feodal leheden burjuva azna geirilir. Katlam Prusyal tipi toprak aas, zorla, ngiliz Squirena benzer
bir ey durumuna dntrlr: ve yle kar gelmeye de pek bir gereksinme duyulmad, nk biri ne kadar budala ise, br de o kadar
budaladr.
Demek ki, Prusyann tuhaf yazgs, onun 1808-1813te balam,
ve 1848de de az biraz srdrm bulunduu burjuva devrimini, bu
yzyln sonuna doru, gnl ac bonapartlk biimi altnda tamamlamasn istedi. Ve her ey iyi gider, eer dnya uslu uslu olduu yerde
kalr, ve eer hepimiz uzun yllar yaarsak, belki de, 1900de, Prusya hkmetinin tm feodal kurumlar gerekten kaldrdn, ve en sonunda.
Prusyann, Fransann, 1792de bulunduu noktaya vardn grebiliriz.
Feodalizmin kaldrl, eer dncemizi olumlu bir biimde sylemek istersek, burjuva dzeninin kuruluu anlamna gelir. Aristokratik
ayrcalklar yrrlkten kalktka, mevzuat burjuva bir nitelik kazanr.
Ve burada, Alman burjuvazisi ile hkmet arasndaki ilikilerin tam da
stne basyoruz. Hkmetin bu araksak ve ufak tefek reformlar
yapma zorunda kaldn grdk. Ama o, burjuvaziye, bu kk dnlerden herbirini, burjuvalara yaplm bir zveri olarak, tatan byk glklerle kopartlm, buna kar burjuvalarn da hkmete bir ey vermesi
gereken bir dn olarak gsterdi. Ve burjuvalar da, bu iin iyzn
ok iyi bildikleri halde, yutturmacay kabul ettiler. Berlinde, Reichstag
ve meclisteki tm tartmalarn temelinde yatan o sessiz uzlamann
nedeni budur: Bir yandan, hkmet, [sayfa 201] salyangoz gidii ile, yasalar
burjuvazinin karlar ynnde deitirir; sanayiin gelimesi karsna,
feodalite ve kk devletlerin partiklarizmi tarafndan karlan engelleri
yok eder; para, arlk ve uzunluk llerinin birliini salar; meslek ve
dolam zgrln gerekletirerek, Almanyann igcn, tam ve
snrsz bir biimde sermayenin emrine verir; ticaret ve speklasyonu
* Eriir menzili maksuduna aheste giden. -.

Seme Yaptlar II
155
kayrr, te yandan, burjuvazi tm gerek siyasal iktidar hkmete brakr; vergileri ve devlet borlarn onaylar; ona asker verir, ve yeni reformlara yasal bir biim vermek iin ona yardm eder, yle ki, eski polis
iktidar, gvenilmez kimselere kar tm gcn korur. Burjuvazi, kerteli
toplumsal kurtuluunu, kendi z siyasi iktidarndan hemen vazgeme
pahasna satn alr. Elbette, bylesine bir uzlamay burjuvazi iin kabul
edilebilir bir duruma getiren ba neden, hkmet korkusu deil, proletarya korkusudur.
Bizim burjuvazinin siyasal alandaki grnleri ne kadar iler
acs olursa olsun, snai ve tecimsel bakmdan, devini yerine getirdii
yadsnamaz. Sanayi ve ticaretin, bu yaptn ikinci basksnn giriinde
belirtmi bulunduumuz ykselii, o zamandan beri, daha da byk
bir gle geliti. Bu bakmdan, 1869dan bu yana, Ren-Vestefalya sanayi
blgesinde olup bitenler, Almanya iin gerekten grlmemi eylerdir,
ve bu yzyln banda ngiltere fabrika blgelerinde grlen hzl gelimeyi anmsatr. Ve Saksonya ve Yukar-Silezyada, Berlinde, Hanover
ve liman kentlerinde de ayn ey olacaktr. En sonunda bir dnya ticaretimiz, gerekten byk bir sanayiimiz, gerekten modern bir burjuvazimiz var; buna karlk gerek bir batkya (krach) uradk,105 ve gerek,
gl bir proletaryaya da sahip bulunuyoruz.
Gelecein tarihisi iin, Spickeren, Mars-la-Tour ve Sedan toplarnn grlemesi ve bunlarn tm sonucu, 1869-1874 Almanyasnn tarihinde, Alman proletaryasnn iddiasz, dingin, ama kesintisiz gelimesinden
ok daha az nem tayacaktr. Daha 1870te, Alman iileri etin bir
snamadan getiler: bonapart sava kkrtcl ve bunun doal sonucu: Almanyadaki genel ulusal coku. Sosyalist Alman [sayfa 202] iileri bir
an bile aknla kaplmadlar. En kk bir ulusal ovenlik gstermediler. En lgn zafer sarholuklar ortasnda, ll kaldlar, Fransz
Cumhuriyeti ile denksever ve ilhaksz bir bar istediler; ve skynetim
bile onlar susturamad. Ne savalarn vncnden, ne de Alman imparatorluunun gzkamatrcl zerindeki gevezeliklerden etkilendiler;
tek erekleri, tm Avrupa proletaryasnn kurtuluu olarak kald. Baka
hi bir lke iilerinin, imdiye kadar, bu kadar ar, bu kadar parlak bir
snamadan gememi olduklar sylenebilir.
Sava zamannn skynetimini, bar zamannn yurt ihaneti,
grevlilere kar ar su ve saldr davalar, sonra da durmadan artan
polis skclklar izledi. Volksstaatn54 drt yazar, genel kural olarak,
ayn zamanda hapiste bulunuyordu, br gazetelerde de, orantl olarak,
durum bunun tpksyd. Partinin biraz tannm her szeni (hatip), ylda
en az bir kez, hemen her zaman sululuk karar ald mahkemeler
karsna kyordu. Srgnler, zoralmlar, toplantlarn datlmas, dolu
gibi yayordu; ama hepsi bouna. Tutuklanan ya da srlen her militann yeri, bir bakas tarafndan dolduruluyordu; bozulan her toplant
yerine, iki baka toplant isteniyordu; polisin keyfe bal ynetimi, dayan-
156

Seme Yaptlar II
ma ve yasalara sk skya uyma aracyla hafifletilerek, altedildi. Tm

kyclklar, gzetilen eree kart bir sonu verdiler; ii partisini ykmak
ya da sadece boyun edirmek yle dursun, bu kyclklar, tersine, ona
durmadan yeni yeler kazandrp parti rgtn glendirdiler. Bireysel
olarak burjuvalara kar olduu gibi, yetkelere (otoritelere) kar savamlarnda da, iiler, her yerde, kafaca ve ahlka onlardan stn grndler ve, zellikle iverenleri ile olan atmalarnda, imdi onlarn, yani
iilerin kltrl insanlar, oysa kapitalistlerin ise kabasaba kimseler olduklarn tantladlar. Ve, bununla birlikte, savamlarn, davalarndan
ne kadar emin ve stnlklerinin ne kadar bilincinde olduklarn gsteren bir mizah duygusu ile yrtyorlard. Tarihsel olarak hazrlanm bir
alan zerinde, bylesine yrtlen bir savam, byk sonular vermeli.
Ocak seimlerinde107 salanan baarlar, modern ii hareketi tarihinde, bugne kadar eine raslanmayan baarlardr ve tm Avrupada
uyandrdklar [sayfa 203] aknlk tamamen yerinde idi.
Alman iilerinin, br Avrupa iilerine gre, balca iki stnl
var. Birincisi, Alman iileri, Avrupann en teorisyen halkna mensupturlar; stelik, szmona kltrl Almanyada iyiden iyiye yitip gitmi
olan teorik anlay korumulardr. Eer daha nce Alman felsefesi, hele Hegel felsefesi olmasayd, Alman bilimsel sosyalizmi olmu olacak
tek bilimsel sosyalizm hi bir zaman kurulamazd. ilerin teorik anlay olmasayd, onlar bu bilimsel sosyalizmi hi bir zaman zmlemi
olduklar derecede zmleyemezlerdi. Ve bu stnln ne kadar byk
bir stnlk olduunu, bir yandan, her trl teoriye kar, eitli sendikalarn kusursuz rgtleniine karn, ngiliz ii hareketinin pek bir ilerleme
gstermemesinin balca nedenlerinden biri olan kaytszlk, ve, te
yandan da, prudonculuk tarafndan, ilk biimi iinde Franszlar ve Belikallarda, sonradan, Bakunin eliyle karikatrletirilmi biimi iinde,
spanyol ve talyanlarda yaratlan anlamazlk ve karklk tantlar.
kinci stnlk, Almanlarn, ii hareketine, zaman bakmndan
aa yukar en son gelmi olmalardr. Tpk teorik Alman sosyalizminin,
doktrinlerinin tm fantezi ve topyalarna karn, btn zamanlarn en
byk kafalar arasnda saylan ve bugn doruluklarn bilimsel olarak
tantladmz birok dnleri ncelemi bulunan adamn, Saint-Simon, Fourier ve Owenn omuzlar zerinde ykseldiini hi bir zaman
unutmayacai gibi, pratik Alman ii hareketi de, ngiliz ve Fransz [ii
-.] hareketinin omuzlar zerinde gelitiini, onlarn pahalya edinilmi
deneylerinden sadece yararlanp, imdi o zaman ou kanlmaz olan
yanlglarndan kanlabildiini hi bir zaman unutmamaldr. ngiliz
trade-unionlar ile Fransz siyasal ii savamlarnn gemii olmasayd,
hele Paris Komn tarafndan verilen devsel atlm olmasayd, bugn
hareketin neresinde olurduk?
Alman iilerinin, durumlarnn stnlklerinden, az grlr bir
zeyreklikle yararlanmasn bildiklerini kabul etmek gerek. Bir ii hareketi

Seme Yaptlar II
157
varolal beri, savam, ilk kez olarak, teorik, siyasal ve pratik iktisadi (kapitalistlere kar diren) [sayfa 204] yn iinde, uyum, balant, ve yntem ile yrtlmtr. Alman [ii -.] hareketinin yenilmez gc, ite,
deyim yerindeyse, bu tekmerkezli (concentrique) saldrdadr.
Bir yandan, elverili konumlar nedeniyle, te yandan ngiliz [ii
-.] hareketinin adasal zellikleri ve Fransz [ii -.] hareketinin zorla
bastrlmas sonucu, Alman iileri, imdilik proleter savamn n safnda
yer alm bulunuyorlar. Olaylarn, bu eref yerini ne kadar zaman onlara
brakaca nceden sylenemez. Ama, bu yeri tuttuklar srece, grevlerini, gerektii gibi yerine getireceklerdir, bunu ummak gerek... Bunun
iin, tm savam ve ajitasyon alanlarndaki abalarn bir kat daha
artrmaldrlar. nderlerin devi, zellikle, btn teorik sorunlar zerinde
gitgide daha ok bilgi edinmek, gn gemi dnya grlerinin geleneksel lakrdlarnn etkisinden kendilerini gitgide daha ok kurtarmak,
ve sosyalizmin bir bilim durumuna geldiinden bu yana, bir bilim olarak
yrtlmek, yani irdelenmek istediini hi mi hi unutmamak olacaktr.
Buna gre, bylece kazanlan gitgide daha ak grleri, ii ynlar
arasnda, artan bir abayla yaymak, ve parti ve sendikalar rgtn gitgide daha gl bir biimde salamlatrmak nem kazanacaktr. Ocak
aynda verilen sosyalist oylar, her ne kadar daha imdiden olduka gzel bir orduyu temsil ediyorlarsa da, henz Alman ii snfnn ounluunu oluturmaktan ok uzaktrlar; ve, kr nfusu arasndaki propagandann baarlar ne kadar yreklendirici olursa olsun, zellikle bu alanda
yaplacak daha ok ey kalyor. Yani savamay gevetmek szkonusu
deil; tersine, bir kent arkasndan bir baka kenti, bir seim evresi arkasndan bir baka seim evresini dmann elinden skp almak gerek; ama, her eyden nce, hi bir yurtsever ovenlik kabul etmeyen,
ve hangi ulustan gelirse gelsin, proleter hareketin her yeni ilerleyiini
sevinle selamlayan gerek enternasyonal anlay korumak szkonusu.
Eer Alman iileri byle davranmakta devam ederlerse, hareketin banda yryeceklerdir demiyorum, sadece herhangi bir ulus iilerinin
hareketin banda yrmeleri, hareketin yararna deildir ama sava
izgisi zerinde erefli bir yer tutacaklar ve, hesapta olmayan ar snavlar
ya da byk olaylar, onlardan daha [sayfa 205] ok cesaret, daha ok karar
ve daha ok erke istedii zaman, pusatlanm ve hazr olacaklardr.
[sayfa 206]
Londra. 1 Temmuz 1874

Friedrich Engels, Der
Deutsche Bauernkrieg,
Leipzig 1875de
yaymlanmtr
158

Seme Yaptlar II
FREDRCH ENGELS
KARL MARKS
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNDEN
CENEVREDEK RUS KESMNN KOMTE
YELERNE108
Yurttalar,
Genel Konsey, 22 Mart tarihli toplantsnda programnzn ve
tznzn Uluslararas i Birliinin genel tzne uygun olduunu
oybirlii ile ilan etti. Sizin kesimin Enternasyonale katlmasn derhal
kabul etti. Genel Konseyde sizin temsilciniz olma erefli grevini almam
yolundaki nerinizi sevinle kabul ediyorum.
Programnzda yle diyorsunuz: Polonyay ezen imparatorluk
boyunduruunun, her iki ulusun da Polonyann olduu kadar Rusyann
da siyasal ve toplumsal kurtuluunu eit bir biimde kstekleyen bir
engel olduu...
Rusyann Polonyay gaspetmesinin, Almanyada ve, dolaysyla,
tm Ktada askeri bir rejimin varolmasna tehlikeli bir destek ve gerek
bir neden saladn da ekleyebilirdiniz. [sayfa 207] Demek ki, Polonyann

Seme Yaptlar II
159
zincirlerini paralamaya almakla, Rus sosyalistleri, askeri rejimi

yoketme gibi ar bir grevi stlenmektedirler; Avrupa proletaryasnn
btnyle kurtuluunun bir nkoulu olarak bu gereklidir.
Birka ay nce St. Petersburgdan gnderilen Flerovskinin
Rusyada i Snfnn Durumu adl yaptn aldm. Bu, Avrupa iin gerekten aydnlatc. Szde-devrimciler tarafndan bile Ktaya yaylan Rus
iyimserlii, bu yaptta acmaszca tehir edilmi. Bir-iki yerinde, salt teorik
adan yaplacak eletirileri tamamyla karlamadn sylesem bile
bu ona deerinden bir ey yitirtmez. Bu, ciddi bir gzlemcinin, yorulmak
bilmez bir kiinin, nyargsz bir eletirmenin, byk bir artistin ve, her
eyden nce, basknn btn biimleri ve btn ulusal ilahileri karsnda
hogrsz ve retici snflarn btn ilelerini ve btn zlemlerini hararetle paylaan bir kimsenin kitab.
Flerovski ve retmeniniz ernievski gibilerinin bu yaptlar Rusyaya gerekten saygnlk kazandrmakta ve sizin lkenizin de amzn
hareketine katlmaya baladn tantlamaktadr. [sayfa 208]
Kardee selamlar
KARL MARX
Narodnoye Dyeto, n 1,
Cenevre, 15 Nisan 1870te
yaymlanmtr
160

Seme Yaptlar II
Londra, 24 Mart 1870
KARL MARKS
GZL YAZIMA109
(PARA)
4) Genel Konseyi ngiltere Federal Konseyinden ayrma sorunu.

Bu neri, LEgalite110 kurulmazdan ok nce, Genel Konseyde
bir ya da iki ngiliz ye tarafndan zaman zaman yapla gelmitir. Hemen
her zaman oybirlii ile reddedilmitir.
Devrimci inisiyatif herhalde, Fransadan gelecekse de, ngiltere
tek bana ciddi bir iktisadi devrimin manivelas olabilir. Artk kyllerin
bulunmad ve toprak mlkiyetinin birka elde toplanm olduu tek
lke budur. Kapitalist biimin, yani byk lekli birleik emein kapitalist efendilerin ellerinde bulunmas durumunun, retimin fiilen tmn
kucaklad tek lke budur. Nfusun byk bir ounluunun cretli
emekilerden olutuu tek lke budur. [sayfa 209] Snf mcadelesinin ve

Seme Yaptlar II
161
ii snfnn Trade-Unions tarafndan rgtlenmesinin belirli bir olgunluk ve evrensellik kazanm olduu tek lke budur. Dnya pazar zerindeki egemenlii yznden, iktisadi konulardaki her devrimin derhal
tm dnyay etkilemek zorunda olduu tek lke budur. Toprakbeylii
ve kapitalizm nasl ngilteredeki klasik rneklerse, te yandan bunlarn
yklmalarnn maddi koullar da en ok burada olgunlamtr. imdi
artk proleter devriminin bu byk manivelasn dorudan elinde bulundurma gibi sevindirici bir durumda bulunan Genel Konseyin bu manivelay yalnzca ngilizlerin ellerine brakmas ne byk budalalk, hatta
diyebiliriz ki, ne byk su!
ngilizler, toplumsal devrim iin gerekli her trl malzemeye sahipler. Sahip olmadklar ey, genelletirme anlay ve devrimci cokudur.
Bunu onlara yalnzca Genel Konsey salayabilir, ve bylelikle buradaki
ve, dolaysyla, her yerdeki gerek devrimci hareketi hzlandrabilir. Zaten
sahip bulunduumuz etki, bundan ksa bir sre ncesine kadar ngiliz
iileri zerinde hl byk bir etkiye sahip bulunan Avamdaki [Avam
Kamaras. -.] ve Lordlardaki [Lordlar Kamaras. -.] radikal diye adlandrlanlar dnda, Pall Mall Gazette, Saturday Review, Spectator ve
Fortnightly Review111 gibi egemen snflarn en akll ve etkili gazeteleri
tarafndan da dorulanmtr. Bunlar bizi aka ii snfn zehirlemekle
ve ondaki ngiliz ruhunu hemen hemen yoketmekle ve devrimci sosyalizme itmi olmakla suluyorlar.
Bu deiiklii gerekletirmenin tek yolu, Uluslararas Birliin
Genel Konseyi gibi ajitasyonda bulunmaktadr. Genel Konsey olarak,
uygulanmalar sonucunda sonradan kamuoyuna ngiliz ii snfnn
kendiliinden hareketleriymi gibi gzkecek nlemler alabiliriz (rnein
Toprak ve Emek Birliini112 kurmak).
Genel Konsey dnda bir Blgesel Konsey kurulursa bunun ilk
sonulan ne olur?
Genel Konsey ile Sendikalar Genel Konseyi arasnda kalan Blgesel Konseyin hi bir otoritesi olmaz. te yandan, [sayfa 210] Enternasyonalin Genel Konseyi bu byk manivelay yitirir. Perde arkasndan ciddi
eylem yerine gsterii gevezelii yeleseydik, LEgalitenin, Genel
Konsey bylesi klfetli bir ilev bileimine neden izin veriyor, yolundaki
sorusunu aka yantlamak hatasn belki de ilerdik.
ngiltere, tekilerle birlikte sradan bir lke olarak ele alnamaz.
Sermayenin metropol olarak ele alnmas gerekir.
5) Genel Konseyin rlanda Affna likin Karar Sorunu.
ngiltere, toprakbeyliinin ve Avrupa kapitalizminin kalesiyse, resmi ngiltereye gerekten ar bir darbe indirilecek tek nokta rlandadr.
Birincisi, rlanda ngiliz toprakbeyliinin kalesidir. Eer rlandada
yenilgiye urayacak olursa, ngilterede de yenilir. Bu, rlandada yz
kez daha kolaydr, nk oradaki iktisadi mcadele tamamyla toprak
mlkiyeti zerinde younlamtr, nk bu mcadele ayn zamanda
162

Seme Yaptlar II
ulusaldr, ve nk oradaki halk ngilterede olduundan daha devrimci

ve fkelidir. rlandadaki toprakbeylii salt ngiliz ordusuyla srdrlmektedir. ki lke arasndaki zoraki birlik113 sona erdii anda, rlandada,
derhal, modas gemi biimler iersinde olsa bile, bir toplumsal devrim
patlak verecektir. ngiliz toprakbeylii yalnzca byk bir servet kaynan
yitirmekle kalmayacak, en byk manevi gcn, yani ngilterenin
rlanda zerindeki egemenliini temsil etmeyi de yitirecektir. te yandan,
ngiliz proletaryasnn kendi toprakbeylerinin rlandadaki gcne dokunmamas, bu toprakbeylerini ngilterede de yenilmez yapmaktadr.
kincisi, ngiliz burjuvazisi yoksul rlandallar ge zorlayarak
ngilteredeki ii snfn bask altnda tutmak zere rlandann yoksulluunu smrmekle kalmam, proletaryay iki dman kampa da blmtr. Keltli iinin devrimci atei ile, salam ama yava olan Anglo-Sakson iinin karakteri birbirini tutmaz. Tersine, ngilteredeki btn
byk sanayi merkezlerinde rlanda proletaryas ile ngiliz proletaryas
arasnda derin kartlklar vardr. Ortalama bir ngiliz iisi, cretleri ve
yaam dzeyini dren rlandal iiden, rakip olarak, nefret eder.
Ona kar ulusal ve dinsel [sayfa 211] antipati besler. Ona, Kuzey Amerikann
Gney devletlerindeki yoksul beyazlarn zenci klelerine baktklarna
benzer bir gzle bakar. ngilterenin proleterleri arasndaki bu kartlk,
burjuvazi tarafndan yapay olarak beslenmekte ve desteklenmektedir.
Burjuvazi, kendi iktidarn srdrmesinin gerek srrnn bu blnme
olduunu biliyor.
Bu kartlk Atlantiin te yakasnda da yineleniyor. Kendi topraklarndan kzler ve koyunlar tarafndan srlp kartlan rlandallar,
nfusun ok byk, durmadan byyen bir kesimini oluturduklar Kuzey Amerikaya toplayorlar. Tek dnceleri, tek tutkular, ngiltereye
besledikleri kindir. ngiliz ve Amerikan hkmetleri (ya da bunlarn
temsil ettikleri snflar), Birleik Devletler ile ngiltere arasndaki st rtl mcadeleyi srdrmek iin bu duygular istismar ediyorlar. Bylelikle, Atlantiin her iki yakasndaki iiler arasnda iten ve kalc bir
ittifak, ve dolaysyla onlarn kurtulularn engelliyorlar.
Dahas, rlanda, ngiliz hkmetinin byk bir dzenli ordu beslemesi iin tek bahanedir; ki bu ordu, gerektiinde, daha nce de olduu
gibi, askeri eitimini rlandada tamamladktan sonra ngiliz iilere kar
kullanlabilir.
Son olarak, ngiltere, bugn, eski Romada devasa boyutlarda olmu olan eyin bir yinelenmesini gryor. Bir baka ulusu ezen her
ulus, kendisini zincire vurur.
Demek ki, Uluslararas Birliin rlanda sorunu karsndaki tavr
ok aktr. Gereksindii ilk ey, ngilteredeki toplumsal devrimi tevik
etmektir. Bunun iin de, rlandada ar bir darbe indirmek gerekir.
Genel Konseyin rlanda affna ilikin kararlar, mevcut zoraki birlii
(yani rlandann kleletirilmesini), olana varsa, eit ve zgr kon-

Seme Yaptlar II
163
federasyona, gerekiyorsa, kesin ayrlmaya dntrmenin, uluslararas

adaletten tamamen ayr olarak, ngiliz ii snfnn kurtuluu iin bir
nkoul olduunu pekitirecek olan teki kararlara bir giritir ancak.
[sayfa 212]
28 Mart 1870 dolaylarnda

lk kez Die Neue Zeit, Bd. 2,
n 15, 1902de yaymlanmtr
164

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
FRANSADA SAVA114
FREDRCH ENGELSN GR115
Enternasyonal Genel Konseyinin Fransada Sava zerindeki

arsnn yeni bir basksn hazrlamaya ve buna bir giri eklemeye anszn arldm. Bundan tr, burada, en zsel noktalara deinmekten
baka bir ey yapamam.
Daha byk olan bu almadan nce, Genel Konseyin FranszAlman sava zerindeki daha ksa olan iki arsn veriyorum. lkin,
Savata, birincisi olmakszn kendi bana iyice anlalabilir olmayan
ikinci arya iletmede bulunulduu iin. Sonra, gene Marks tarafndan
yazlm bulunan bu iki arda, tpk Sava derecesinde, yazarn
kantn ilk kez olarak Louis Bonaparten 18 Brumaireinde [sayfa 213] ver-

Seme Yaptlar II
165
dii, ve byk tarihsel olaylarn nitelik, anlam ve zorunlu sonularn,

daha bu olaylar gzmzn nnde olup bittii ya da daha yeni tamamland anda aka kavranmasn salayan alas yetenein stn rnekleri olduklar iin. Ve son olarak da, Almanyada bugn bile, bu
olaylarn, Marks tarafndan nceden bildirilmi bulunan sonularna
katlanma zorunda olduumuz iin.
Birinci arnn nceden haber verdii eyin, yani eer Almanya
nn Louis Bonapartea kar savunma sava, Fransz halkna kar bir
fetih sava biiminde yozlarsa, bamszlk sava116 denilen savalardan sonra Almanya zerine km bulunan tm aclarn yeni bir younlukla yeniden canlanacaklar kehanetinin gerekletii grlmedi mi?
Demagoglara117 kar kovuturmalarn yerini almak zere, ayn keyfe
bal polis ynetimi ile, yasann tpatp ayn korkun yorumlama biimi
ile, olaanst yasa118 ve sosyalist avnn getii Bismarck egemenlii
altnda bir baka yirmi yl daha yaamadk m?
Alsas-Lorenin ilhaknn Fransay Rusyann kollarna ataca, ve
bu ilhaktan sonra, Almanyann, ya Rusyann haraca balanm ua
durumuna gelecei, ya da ksa bir soluk alma zamanndan sonra, yeni
bir savaa, ve dorusunu sylemek gerekirse, bu rklar savana, birlemi Latin ve Slav rklarna kar bir savaa hazrlanma zorunda kalaca
yolundaki kehanet harfi harfine gereklemedi mi? Fransz illerinin ilhak,
Fransay Rusyann kollarna itmedi mi? Kk Prusyann, Avrupann
birinci gc olmadan nce, Kutsal-Rusyann ayaklarna serme alkanlnda bulunduu hizmetlerden daha da aalk hizmetler sunacak kadar
alalan Bismarck, tam yirmi yl boyunca, arn gzne girmek iin bouna abalamad m? Ve daha birinci gn, prenslerin btn ittifak antlamalarnn toz olup gidecekleri bir sava tehdidinin, Demoklesin klc
gibi, her gn kafamzn zerinde sallanp durduu grlmyor mu?
Sonucunun mutlak belirsizliinden baka hi bir eyi kesin olmayan bir
sava, tm Avrupay onbe-yirmi milyon silahl adamn krp geirmesine
teslim edecek [sayfa 214] bir rklar sava; ve eer bu sava henz patlak
vermiyorsa, bunun tek nedeni byk askeri devletlerden en glsnn
onun sonal sonucunu nceden grme mutlak olanakszl karsnda
korkuya kaplm bulunmasdr.
1870 uluslararas ii siyasetinin bu parlak ve yar unutulmu ngr kantlarn yeniden Alman iilerinin gz nne sermek, imdi
her zamandan daha zorunludur.
Bu iki ar iin doru olan ey, Fransada Sava zerindeki
ar iin de dorudur. 28 Mays gn, Komnn son savalar, Belleville119 yamalar zerinde, stn dman glerine yenik dyor, ve
iki gn sonra, 30 Mays gn, Marks, Genel Konsey nnde, Paris Komnnn tarihsel anlamnn birka keskin, ama ylesine kavrayl, ve
zellikle bu konuda yazlm son derece zengin yaznn tmnde ei
bouna aranacak derecede doru izgi iinde belirlenmi bulunduu
166

Seme Yaptlar II
bu almay okuyordu.
Fransann 1789dan sonraki iktisadi ve siyasal gelimesi sonucu,
elli yldan bu yana, Pariste hi bir devrim proleter bir nitelie brnmeksizin patlak verememitir; yle ki, zaferden sonra, onu kan pahasna
satnalm bulunan proletarya, kendi z istemleri ile sahneye giriyordu.
Bu istemler, Paris iileri tarafndan eriilmi bulunan olgunluk derecesine gre, azok bulank, hatta kark idiler; ama, ksacas, hepsi de
kapitalistler ile iiler arasndaki kartln ortadan kaldrlmasn gzetiyorlard. Bu iin nasl yaplaca ise, dorusunu sylemek gerekirse, bilinmiyordu. Ama, henz biimi iinde ne kadar belirsiz olursa olsun, istein kendisi, tek bana, kurulu toplumsal dzen iin bir tehlike ieriyordu; bu istemi ileri sren iiler henz silahl idiler; yleyse iktidarda bulunan burjuvalar iin, iilerin silahszlandrlmas birinci grevdi. Bundan
tr, iilerin kan pahasna kazanlm her devrimden sonra, iilerin
yenilgisi ile sonulanan yeni bir mcadele patlak verir.
Bu, ilk kez olarak 1848de byle oldu. Parlamenter muhalefetin
liberal burjuvalar, kendi partilerinin egemenliini salama balayacak
seim reformunun gereklemesini istedikleri lenler dzenlediler. Hkmete kar mcadelelerinde, gitgide halka daha ok bavurma zorunda [sayfa 215] kaldklarndan, giderek burjuvazinin radikal ve cumhuriyeti
katmanlarna stnlk tanmalar gerekiyordu, Ama, onlarn arkasnda
da devrimci iiler duruyordu, ve bu iiler, 1830dan120 bu yana, burjuvalarn ve hatta cumhuriyetilerin dndklerinden ok daha byk
bir siyasal bamszlk kazanm bulunuyorlard. Hkmet ile muhalefet
arasndaki bunalm patlak verince, iiler sokak savalarna giritiler.
Louis-Philippe toz oldu, ve onunla birlikte seim reformu da; onun yerine, zafer kazanm iilerin kendilerinin niteledikleri gibi, toplumsal
cumhuriyet kuruldu. Toplumsal cumhuriyetten ne anlalmas gerektiini
ise, kimse, hatta iiler bile pek bilmiyordu. Ama imdi iilerin silahlar
vard ve devlet iinde bir g idiler. Bundan tr, iktidarda bulunan
cumhuriyeti burjuvalar ayaklar altndaki topran daha salam bir
duruma geldiini sezer sezmez, ilk amalar iileri silahszlandrmak
oldu. Bu i yle yapld: verilen sz, bile bile inenerek, proleterler
aka horgrlerek, isizleri uzak bir ile srmeye girierek, iiler 1848
Haziran ayaklanmasna gtrldler. Hkmet sayca stn gler toplamaya dikkat etmiti. Be gnlk kahramanca bir mcadeleden sonra,
iiler ezildiler. O zaman savunmasz tutsaklar arasnda, Roma Cumhuriyetinin yklmasn hazrlayan i savalar gnlerinden bu yana bir benzeri
grlmemi bulunan bir insan krmna giriildi. Proletarya kendi z karlar ve kendi z istemleri ile ayr bir snf olarak onun karsna kma
cretinde bulunur bulunmaz, burjuvazi calmada hangi lgnca yrtcla kadar ykselebileceini ilk kez gsteriyordu. Ve gene de 1848,
1871 burjuvazisinin kudurganl karsnda henz bir ocuk oyunundan
baka bir ey olmad.

Seme Yaptlar II
167
Ceza, kendini bekletmedi. Eer proletarya henz Fransay ynetemiyor idiyse, burjuvazi de artk ynetemiyordu. Hi deilse burjuvazinin
henz ounlukla kralc eilimde olduu, ve hanedanc parti121 ile
bir drdnc cumhuriyeti parti biiminde blnd bu dnemde
demek istiyorum. Servenci Louis Bonaparten, btn kilit noktalarn
ordu, polis, ynetim mekanizmas elegeirmesini ve 2 Aralk 1851 gn122 burjuvazinin son kalesi olan Ulusal Meclisi havaya uurmasn
salayan eyler de, burjuvazinin bu [sayfa 216] i ekimeleridir. kinci mparatorluk, ve onunla birlikte de Fransann bir siyaset ve maliye servencileri etesi tarafndan smrlmesi balad; ama ayn zamanda, sanayi
de, Louis-Philippein, byk burjuvazinin sadece kk bir blmnn
bakalarn dtalayc egemenlii ile birlikte soysuz ve psrk sisteminin
ona hi bir zaman veremeyecei bir atlm kazand. Louis Bonaparte,
burjuvalar iilere kar, ve sras gelince iileri de burjuvalara kar
koruma bahanesi ile, kapitalistlerin elinden siyasal iktidarlarn ald; ama,
buna karlk, egemenlii, speklasyon ve snai etkinlii, uzun szn
ksas, tm burjuvazinin ykselme ve zenginlemesini, grlmemi derecede kolaylatrd. Bununla birlikte, imparator saray evresinde toplanan byk apl rvet ve soygun da ok daha yksek bir derecede
geliip, bu zenginleme zerinden byk yzdeler vurdular.
Ama kinci mparatorluk demek, Fransz ovenizmine bir ar,
Birinci mparatorluun 1814te yitirilen snrlarnn, ya da en azndan Birinci Cumhuriyet 123 snrlarnn yeniden kurulmasnn istenmesi demekti.
Eski krallk snrlar iinde, ve aslnda, 1815in daha da budanm snrlar
iinde bir Fransz mparatorluu bu durum uzun zaman sremezdi.
Devirli savalar ve toprak geniletmeleri zorunluluu, ite buradan geliyordu. Ama Fransz ovenlerinin imgeleme gcn, Renin sol Alman kysnn fethi kadar byleyen bir baka fetih yoktu. Ren zerinde bir fersah
karelik yer, Alplerde ya da baka herhangi bir yerdeki on fersah karelik
bir yerden ok daha ekici geliyordu onlara. kinci mparatorluk varln
srdrdke, Renin sol kysna bir kerede ya da para para yeniden
dn istemi, bir zaman sorunundan baka bir ey deildi. 1866 Avusturya-Prusya sava124 ile bunun zaman geldi; Bismarcktan ve kendi arkurnaz kararszlk siyasetinden umduu toprak dnmelerinden d
krklna uradktan sonra, Bonapartea artk 1870te patlak veren ve
onu Sedanda ve dolaysyla Wilhelmshoehede apa oturtan savatan101
baka bir yol kalmyordu.
Bunun zorunlu sonucu 4 Eyll 1870 Paris devrimi oldu. mparatorluk iskambilden bir ato gibi ykld, cumhuriyet yeniden iln edildi.
Ama dman kapdayd: [sayfa 217] mparatorluk ordular, ya Metzde iyice
kuatlm, ya da Almanyada tutsak idiler. Bu umutsuz durum iinde,
halk, eski yasama meclisinin Paris milletvekillerine, ulusal savunma
hkmeti olarak, rgtlenme yetkisini verdi. Savunmay salamak iin
eli silah tutan btn Parisliler o srada Ulusal Muhafza girmi ve iiler
168

Seme Yaptlar II
imdi byk ounluu oluturacak biimde silahlanm olduklar iin,

halk bu yetkiyi seve seve vermiti. Ama hemen salt burjuvadan bileen
hkmet ile silahl proletarya arasndaki kartlk, patlak vermekte
gecikmedi, 31 Ekim gn, ii taburlar Belediye Dalresine (Hotel de
ville) saldrdlar ve hkmet yelerinin bir blmn tutsak ettiler; ihanet, hkmet tarafndan gerek bir andn bozma, ve baz kk-burjuva
taburlarn ie karmas, onlara zgrlklerini kazandrd ve, yabanc bir
ordu tarafndan kuatlm bir kent iinde i savaa yolamamak iin,
ayn hkmet i banda brakld.
Ensonu, 28 Ocak 1871 gn, a kalm Paris boyuneiyordu.
Ama sava tarihinde o gne dein grlmemi bir onurla. Tabyalar brakld, tahkimatlar silahszlandrld. Sava tutsaklar saylan cephe ve
gezici muhafz birliklerinin silahlar teslim edildi. Ama Ulusal Muhafz,
silahlarn ve toplarn korudu ve yenenler ile sadece bir brakma durumuna geti. Ve yenenlerin kendileri de Parise bir zafer girii yapmay
gze alamadlar. Ancak Parisin kk bir kesini, onu da sadece birka gnlne igali gze alabildiler! Ve bu zaman boyunca, Parisi 131
gndr kuatm bulunan onlar, hi bir Prusyalnn yabanc saldrgana
braklm kenin dar snrlarn amamasn dikkatle gzeten silahl
Paris iileri tarafndan kuatldlar. Parisli iilerin, btn imparatorluk
birliklerinin silahlarn kendisine teslim ettikleri ordu zerinde uyandrd
sayg ylesine bykt; ve devrim ocandan calmak iin gelmi bulunan Prusyal junkerler (toprak aalar), bu ayn silahl devrim karsnda
sayg ile durmak ve onu selamlamak zorunda kaldlar!
Sava srasnda, Parisli iiler, savan gzpeklikle srdrlmesini
istemekle yetinmilerdi. Ama Parisin tesliminden sonra barn125 yaplaca u srada, yeni hkmet bakan Thiers unu anlamak zorundayd:
Parisli iiler silahl kalacaklar srece, varlkl snflarn byk toprak
sahipleri [sayfa 218] ve kapitalistlerin egemenlii srekli olarak tehlike
karsnda bulunacakt. lk ii onlar silahszlandrmaya girimek oldu.
18 Mart gn, Paris kuatmas srasnda halktan toplanan paralarla yaplm bulunan Ulusal Muhafza ait toplara elkoyma buyruu ile, cephe
birliklerini gnderdi. Giriim baarszla urad. Paris kendini savunmak
iin tek bir adam gibi ayakland, ve Paris ile Versaillesda bulunan Fransz
hkmeti arasnda sava iln edildi; 26 Mart gn, Komn seilmiti;
28 Mart gn iln edildi; o gne kadar iktidar kullanan Ulusal Muhafz
Merkez Komitesi, utan verici Paris ahlk polisini bir buyrultu (kararname) ile kaldrdktan sonra, Komn yararna iktidar brakt. 30 Mart
gn, Komn, askerlik yoklamasn ve dzenli orduyu kaldrd, ve tm
salam yurttalarn katlacaklar Ulusal Muhafz tek silahl g olarak
iln etti; Ekim 1870ten Nisana kadar olan konut kiralarna ilikin demeleri iptal etti, halen denmi bulunan miktarlar da gelecek kira demelerine sayd, ve belediye emniyet sandnda hacizli her trl eyann
satn durdurdu. Ayn gn, Komne seilmi bulunan yabanclarn

Seme Yaptlar II
169
grevleri de onayland, nk Komn bayra dnya cumhuriyetinin

bayradr. 1 Nisan gn, bir Komn grevlisinin, yleyse Komn
yelerinin de, en yksek maann, [ylda -.] 6.000 frang (4.800 mark)
geemeyecei kararlatrld. Ertesi gn, kilise ile devletin ayrlmas ve
din ileri btesinin kaldrlmas, btn kilise mallarnn ulusal mlkiyete
dntrlmesi kararlatrld; sonu olarak, btn dinsel simge, dua
ve dogmalarn, ksacas herkesin bireysel vicdan ile ilgili her eyin
okullardan uzaklatrlmas buyruldu ve bu buyruk yava yava gerekletirildi. 5 Nisan gn, Versailles birliklerinin tutsak Komn savalarn
her gn idam etmesi karsnda, rehinelerin tutuklanmasn ngren
bir buyrultu yaymland, ama bu buyrultu hi bir zaman uygulanmad.
6 Nisan gn, Ulusal Muhafzn 137. taburu gidip giyotini ald ve halkn
sevin gsterileri iinde herkesin nnde yakt. 12 Nisan gn, Komn,
Napolon tarafndan, 1809 savandan sonra dmandan alnm toplar
ile dktrlm bulunan Vendme stununu, ovenizm ve halklar anlamazla kkrtma simgesi olduu gerekesiyle, ykmay [sayfa 219] kararlatrd. Karar 16 Maysta yerine getirildi. 16 Nisan gn, Komn, sahipleri tarafndan iletilmesi durdurulmu fabrikalarn bir saymnn yaplmasn ve bu iletmelerin ynetimini o gne dein bu iletmelerde alan
ve kooperatif birlikler iinde biraraya gelecek olan iilere vermek ve
bu kooperatif birlikleri de bir tek byk federasyon biiminde rgtlemek iin planlar hazrlanmasn buyurdu. 20 Nisan gn, frnclarn
gece iini ve kinci mparatorluktan bu yana polis tarafndan seilen ve
birinci snf ii smrcs olan bireyler elinde tekelletirilmi bulunan
ibulma brolarn kaldrd; bu brolar yirmi Paris ilesi (arrondissement)
belediyelerine balandlar. 30 Nisan gn, Komn, iilerin zel bir
smrsn oluturan ve onlarn alma aletleri ve kredi hakk ile eliki durumunda bulunan emniyet sandklarnn ortadan kaldrlmasn
buyurdu. 5 Mays gn, Louis XVInin idamnn telfisi iin yaplm
bulunan kefaret kilisesinin yktrlmasn kararlatrd.
Bylece, 18 Marttan sonra, Paris hareketinin, o gne dein yabanc istilya kar mcadelenin geri-planna itilmi bulunan snf nitelii,
keskin ve ar bir biimde ortaya kt. Komnde hemen hemen iilerden
ve iilerin nl temsilcilerinden baka kimse bulunmuyordu; bundan
tr Komn kararlar aka proleter bir nitelik tayorlard. Komn, ya
dinin devlet karsnda zel bir sorundan baka bir ey olmad yolundaki ilkenin gerekletirilmesi gibi, cumhuriyeti burjuvazinin salt korkaklktan savsaklad, ama ii snfnn zgr eylemi iin zorunlu bir
temel oluturan reformlar buyuruyor; ya da dorudan doruya ii snf
yararna alnm, ve bir lde eski toplumsal dzende de derin atlaklar
aan kararlar iln ediyordu. Ama tm bunlar, kuatlm bir kentte, en
ok bir gerekletirme balangcndan baka bir ey olamazd. Ve, daha
maysn ilk gnlerinden balamak zere, Versailles hkmetinin durmadan daha kalabalk birliklerine kar mcadele, tm gleri kendisi
170

Seme Yaptlar II
ile uratrd.
7 Nisan gn, Versayllar, Neuillyde, Parisin bat cephesi zerinde, Seine geidini ele geirmilerdi; buna karlk, 11 Nisan gn, gney
cephesinde, general Eudesin bir saldrs zerine, kanl yitiklerle pskrtldler. Paris, hem [sayfa 220] de bu kentin Prusyallar tarafndan bombalanmasn kutsal eylere kar saygszlk olarak damgalayan ayn kiiler
tarafndan, durup dinlenmeksizin bombalanmt. Bu ayn kiiler, Sedan
ve Metz126 tutsa Fransz askerlerinin, onlara Parisi yeniden fethettirmek
iin, bir an nce yurda gnderilmelerini, Prusya hkmetinden dilenircesine istiyorlard. Bu birliklerin kerteli gelii, mays balarndan sonra,
Versayllara kesin bir stnlk kazandrd. Bu durum, daha 23 Nisanda,
Thiers, Komnn nerisi zerine balayan ve tutsak olarak alkonan
Paris bapiskoposu * ve baka bir sr papazn, Komne iki kez seilen,
ama Clairvauxda tutsak bulunan bir tek Blanqui ile deitirilmesini gzeten grmeleri kestii zaman ortaya kt. Ve Thiersnin dilindeki
ton deiikliinde kendini daha da ok duyurdu; o gne kadar savsaklayc ve ikircil olan Thiers, birdenbire saygsz, tehdit edici, kaba kesildi.
Gney cephesinde Versayllar, 3 Mays gn, Moulin-Saquet tabyasn, 9
Mays gn top ateiyle batanbaa yklm lssy kalesini, 14 Maysta da
Vanves kalesini aldlar. Bat cephesinde, birok ky ve istihkmlara
bitiik yaplar ele geirerek, yava yava surun kendisine doru ilerlediler.
Ayn 12sinde, ihanet ve Ulusal Muhafz gzc postasnn savsaklamas
sonucu kente girmeyi baardlar. Kuzey ve doudaki kaleleri igal eden
Prusyallar, Versayllarn, brakma ile kendilerine yasaklanm bulunan
kentin kuzeyindeki topraklardan ilerlemelerine gzyumdular, ve bylece,
Parislilerin szleme araclyla korunduklarn sandklar ve bu yzden
pek asker bulundurmadklar geni bir cephe zerinden saldrmalarn
saladlar. Bundan tr, Parisin bat yarsnda, asl lks kentinde ancak
az bir direni oldu. stil birlikleri dou yarya, asl ii mahallelerine
yaklatklar lde, diren daha zorlu ve direngen oldu. Komnn son
savunucular ancak sekiz gnlk bir savatan sonradr ki Belleville ve
Mnilmontant tepeleri zerinde yenik dtler, ve savunmasz erkek,
kadn ve ocuklarn, btn hafta sren ve durmadan artan ynsal toplu krmlar, ite o zaman doruuna vard. Tfek artk yeterince abuk
ldrmyordu, yeniklerin yzlercesi [sayfa 221] birarada makineli tfekle
ldrldler. Son ynsal insan krmnn yapld Pre-Lachaise mezarlndaki Federeler Duvar, proletarya kendi hakk iin ayaklanmaya cret
eder etmez ynetici snfn yetenekli olduu takn fkenin ayn zamanda
hem dilsiz hem de uzdilli tan olarak, bugn hl ayaktadr. Sonra,
btn komnclerin ldrlmesinin olanakszl grlnce, sra, ynsal
tutuklamalara, tutsaklar sralarndan geliigzel seilmi kurbanlarn ldrlmesine, tekilerin de sava divanlarnn nne karlmay bekle* Georges Darboy. -Ed.

Seme Yaptlar II
171
mek zere, byk kamplara srgn cezasna geldi. Parisin kuzey yars
evresinde ordugh kurmu bulunan Prusya birliklerine, hi bir kaa
geirmeme buyruu verilmiti; ama erler kendilerine verilen buyruktan
ok insanln sesini dinledikleri zaman, subaylar ou kez gzlerini
yumdular; ve ok insanca davranan ve Komn savas olduklar besbelli birok insann gemesine gzyuman Saksonya kolordusunu zellikle vmek gerekir.
*
Eer, bugn, yirmi yl sonra, geriye doru, 1871 Paris Komnnn
etkinlik ve tarihsel anlam zerine bir gzatarsak, Fransada Savan
bu konuda vermi bulunduu betimlemeye yaplacak baz katmalar
olduu ortaya kar.
Komn yeleri, Ulusal Muhafz Merkez Komitesinde egemenlik
kurmu bulunan bir blankiciler ounluu ile, ou prudoncu sosyalistlerden bileen Uluslararas i Birlii yelerinin oluturduu bir aznlk
biiminde blnyorlard. Genel olarak, blankiciler o sralarda sadece
devrimci igd ile, proleter igd ile sosyalist idiler; aralarndan sadece
kk bir blm, Alman bilimsel sosyalizmini bilen Vaillant sayesinde
daha byk bir ilke aklna erimi bulunuyordu. ktisadi dzeyde,
bugnk anlaymza gre Komnn yapm olmas gereken birok
eyin savsaklanm bulunmas da, byle aklanr. Kavranmas en g
olan ey, kukusuz Fransz Bankasnn kaplar nnde durduran o kutsal
saygdr. Bu, ayrca ar bir siyasal yanllk da oldu. Komnn elindeki
banka, onbin rehineden daha deerliydi. Bu, Komn ile bar yapmas
iin, Versailles hkmeti [sayfa 222] zerinde bask yapan tm Fransz burjuvazisi demekti. Ama asl alacak ey, blankici ve prudonculardan
bilemi Komn tarafndan gene de yaplm bulunan birok doru
eydir. Komnn iktisadi buyrultularnn sorumluluunun, anl ve daha
az anl ynleri ile, en bata prudonculara dt kendiliinden anlalr
tpk siyasal eylem ve eksikliklerin sorumluluunun blakicilere dmesi
gibi. Ve her iki durumda da, tarihin ironisi doktrinerlerin iktidara getikleri her zaman olduu gibi, her iki akm yandalarnn, kendi okul retilerinin onlara buyurduu eyin tam tersini yapmalarn istedi.
Kk kyllk ve zanaatnn sosyalisti olan Proudhon, ortaklktan (association) kesin olarak holanmyordu. Ortaklk konusunda,
onun yarardan ok saknca ierdiini, doas gerei ksr, hatta iinin
zgrln engelleyebildii iin zararl olduunu; verimsiz ve engelleyici, basz koulsuz bir dogma olarak, iinin zgrl ile olduu kadar, emek tasarrufu ile de elitiinden, zararlarnn yararlarndan daha
hzl arttn; onun karsnda, rekabet, iblm ve zel mlkiyetin,
iktisadi gler olarak kalacaklarn sylyordu. ilerin ortakl, rnein
demiryollar gibi, ancak byk sanayi ve byk iletmelerin oluturduu
172

Seme Yaptlar II
istisnai durumlar Proudhon bunlar byle adlandrr iin yersiz

olmayacaktr (bkz: Ide gnrale de la rvolution, 3. tude).
1871 ylnda, hatta zanaatln merkezi olan Pariste bile, byk
sanayi bir istisna olmaktan ylesine kmt ki, Komnn en nemli
buyrultusu, sadece, iilerin ortaklna dayanmakla kalmayacak, ama
btn bu ortaklklar byk bir federasyon iinde toplayacak bir byk
sanayi ve hatta manfaktr rgt kuruyordu; uzun szn ksas, Marks
n Savata ok hakl olarak syledii gibi, sonunda komnizme, yani
Proudhon retisinin tam tersine varacak olan bir rgt. Ve Komnn
prudoncu sosyalizm okulunun mezar olmasnn nedeni de budur. Bu
okul, bugn, Fransz ii evrelerinde yokoldu; imdi bu evrelerde,
marksistler arasnda olduundan daha az olmamak zere, olanaklar127 arasnda da, Marksn teorisi szgtrmez bir biimde egemendir. Prudoncular, hl ancak radikal burjuvazi iinde [sayfa 223] bulunurlar.
ler blankiciler iin de daha iyi gitmedi. Komploculuk okulunda
yetimi, kendine zg sk bir disiplin ile birbirlerine balanm bulunan
blankiciler, grece kk bir saydaki kararl ve iyi rgtlenmi adamn,
zaman geldiinde, sadece iktidar elegeirmeye deil, ama byk bir
ylmazlk ve gzpeklik gstererek, halk ynn devrim iine ekmeyi
ve onu kk ynetici birlik yresinde toplamay baarmak iin yeterince
uzun bir zaman iktidarda kalmaya da yetenekli olduu fikrinden yola
kyorlard. Bunun iin, her eyden nce, tm iktidarn yeni devrimci
hkmetin elleri arasnda en sk diktatrce merkezlemesi gerekiyordu.
Ve, ounlukla bu blankicilerden bileen Komn ne yapt? Taradaki
Franszlar iin yaynlad btn bildirgelerinde, Komn, onlar, tm
Fransz komnlerinin Paris ile zgr bir federasyonuna, ilk kez olarak
gerekten ulusun kendisi tarafndan kurulacak ulusal bir rgtlenmeye
aryordu. nceki merkezi hkmetin bastrc gcne, Napolon
tarafndan 1798 de kurulmu, ondan sonra da, gnl borcu ile, her
yeni hkmet tarafndan yeniden ele alnp kartlarna kar kullanlm
bulunan ordu, siyasal polis ve brokrasiye gelince, Pariste alaa edilmi
bulunduu gibi, her yerde alaa edilmesi gereken ey, ite bu gcn
ta kendisi idi.
Komn, ii snfnn, bir kez iktidara getikten sonra, eski devlet
makinesi ile ynetmeye devam edemeyeceini hemen kabul etme zorunda kald; daha yeni elde etmi bulunduu kendi z egemenliini yeniden yitirmemek iin, bu ii snf, bir yandan o zamana dein kendisine kar kullanlm bulunan eski bask makinesini ortadan kaldrmal,
ama, te yandan, kendi z vekil ve. memurlarn her zaman ve istisnasz
grevden alnabilir iln ederek, onlara kar da gvenlik nlemleri almalyd. O gne dein, devletin ayrc zellii neye dayanyordu? Toplum,
balangta basit iblm aracyla, kendi ortak karlarn gzetmek
iin kendi z rgenliklerini kurmutu. Ama, zamanla, doruunu devlet
iktidarnn oluturduu bu rgenlikler, kendi z zel karlarna hizmet

Seme Yaptlar II
173
ederek, toplumun hizmetkrlar olmaktan kp onun efendileri durumuna dnmlerdi. Bu, rnein, sadece soydan geme krallkta deil,
ama demokratik [sayfa 224] cumhuriyette de grlebilir. Politikaclar hi
bir yerde Kuzey Amerikada olduklarndan daha yaltk ve daha gl
bir klan oluturmazlar. Orada, iktidarda nbet deitiren iki byk partiden herbiri, siyaseti kendine i edinen, eyaletlerin yasama meclislerinde
olduu gibi Birlik yasama meclislerindeki koltuklar zerinde de speklasyon yapan, ya da partileri yararna ajitasyon aracyla geinen ve partisinin
zaferi zerine eitli grevlerle dllendirilen kiiler tarafndan ynetilir.
Amerikallarn otuz yldan beri tanmaz duruma gelmi bulunan bu
boyunduruktan kurtulmak iin ne kadar aba gsterdikleri, ve her eye
karn, bu rme bataklna durmadan daha derin bir biimde nasl
battklar yeterince bilinir. Devlet gcnn, balangta basit bir aletinden
baka bir ey olmayaca toplum karsnda nasl bamszlatn en
iyi Amerikada grebiliriz. Bu lkede ne hanedan vardr, ne soyluluk,
(Kzlderililerin gzetimine atanm bir avu asker bir yana braklrsa)
ne srekli ordu, ne de deimez grevler ve emeklilik hakk ile birlikte
brokrasi. Ve gene de, orada, devlet iktidarn ele geirmek ve onu
hem de en utanmaz erekler iin en bozulmu aralarla smrmek
zere nbetleen iki byk speklatr politikaclar etesi vardr; ve
ulus, szmona onun hizmetinde olduklarn syleyen, ama gereklikte
ona egemen olup onu soyan bu iki byk politikaclar karteli karsnda,
gszdr.
Balangta toplumun hizmetkrlar olan devlet ve devlet organlarnn, toplumun efendileri durumuna, nceki tm rejimlerde kanlmaz
olan bu dnmn nlemek iin, Komn, iki amaz ara kulland.
lkin, ynetim, adalet ve retim ilerindeki btn grevlileri, ilgililerin
genel oya dayanan seim aracyla istediini semesi, ve elbette, bu ayn ilgililer tarafndan her an grevden alnabilmesi ilkesine balad. Ve,
ikinci olarak, en aasndan en ykseine, btn hizmetlere, br iilerin aldklar cretten baka bir karlk demedi. Genel olarak dedii
en yksek grevli maa 6.000 frank idi. Bylece, temsil organlarna
gnderilen delegelerin snrl yetkileri dnda, mevki ve ikbal avclna
kar etkin bir engel konmu oluyordu.
imdiye deinki biimi ile devlet gcnn bu paralanmas ve
gerekten demokratik yeni bir iktidar ile deitirilmesi, [sayfa 225] Savan
nc blmnde ayrntl bir biimde betimlenmitir. Ama, bu
konunun baz ynleri zerinde burada ksaca durmak zorunlu idi, nk,
zellikle Almanyada, devlet boinan, felsefeden, burjuvazinin ve hatta
birok iinin ortak bilincine gemi bulunuyor. Filozoflarn kafasnda
devlet, Fikirin gereklemesi ya da Tanrnn dnya zerindeki felsefi
dile evrilmi saltanat, sonsuz doruluk ve adaletin gerekletii ya da
gerekleecei alandr. Devlete ve devlete ilikin her eye kar duyulan,
ve beikten beri, tm toplumun btn ileri ve btn ortak karlarnn,
174

Seme Yaptlar II
imdiye dein olduundan, yani devlet ve onun gereince yerlemi

otoriteleri tarafndan ekilip evrildiklerinden baka trl ekilip evrilemeyeceklerini dnmeye alld lde kolay yerleen o boinana
dayal sayg da ite buradan gelir. Ve soydan geme kralla kar duyulan
gvenden kurtulup da, demokratik cumhuriyet iin gven beslemeye
baland zaman, son derece gzpek bir adm atlm olduu sanlr.
Ama, gereklikte, devlet bir snfn bir bakas tarafndan ezilmesi iin
bir makineden baka bir ey deildir, ve bu, krallkta ne kadar byle
ise, demokratik cumhuriyette de o kadar byledir; bu konuda sylenebilecek en hafif ey, devletin, muzaffer proletaryann snf egemenlii
iin mcadelede kalt olarak ald, ve tpk Komn gibi, en zararl ynlerini hemen budamaktan kendini alamayaca bir ktlk olduudur;
yeni ve zgr toplumsal koullar iinde yetimi bir kuak, btn bu
devlet hurdasn bandan savacak bir duruma gelinceye dein.
Sosyal-demokrat hamkafa (philistin),128 son zamanlarda proletarya
diktatrl sznn sylendiini duymakla yararl bir terre kaplmtr.
Eh peki, baylar, bu diktatrln neye benzediini bilmek ister misiniz?
Paris Komnne baknz, Paris Komn, proletarya diktatrl idi.
[sayfa 226]
Londra, Paris Komnnn 20. yldnm iin,

18 Mart 1891.
F. ENGELS
Neue Zeit, Bd. 2, n 28,

1890-1891 iinde, ve Marksn
Der Brgerkrieg in Frankreich, Berlin 1891,
yapt iinde yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
175
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN

FRANSIZ-ALMAN SAVAI
ZERNE BRNC ARISI129
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK ULUSLARARASI

BRL YELERNE
Uluslararas i Birliinin kurulu arsnda, Kasm 1864te, yle

diyorduk:
alan snflarn kurtuluu, bunlarn kardee uyum iinde bulunmalarn gerektiriyorsa, ulusal nyarglar harekete geiren ve halklarn
kanlarn ve varlklarn korsanca savalarda arur eden, canice amalar
gden bir d politika altnda bu byk grevi nasl yerine getireceklerdir?
Enternasyonalin benimsedii d siyaseti de u terimlerle tanmlyorduk:
Uluslararas ilikilere egemen olan kurallar kadar, tek tek kiiler
arasndaki ilikilere de egemen olmas gereken basit ahlk ve adalet
yasalarn savunma.
ktidarn Fransadaki snflar mcadelesini smrerek kapm
ve onu dardaki sreli savalar aracyla srdrm bulunan Louis Bonaparten, daha batan beri Enternasyonale tehlikeli bir dman olarak
davranmasnda alacak hi bir ey yok. Plebisitin130 ngnnde, Enternasyonalin kendisine kar bir ldrme komplosuna karan gizli bir
demek olduu yolundaki, drtba bayndr samal ksa zamanda
kendi z yarglar tarafndan ortaya karlm bulunan bahane ile,
Uluslararas i Birlii ynetim komitelerinin Paris, Lyon, Rouen, Marsilya, Brest, vb., tm Fransadaki yelerine kar bir baskn dzenledi.
Enternasyonalin Fransz kesimlerinin gerek suu ne idi? Onlar plebisiti
oylamann, ite despotizm ve dta da sava iin oy verme demek olduunu sylemilerdi. Eer Fransann btn byk kentlerinde, btn
sanayi merkezlerinde, ii snf, plebisiti yoksamak iin tek bir adam
gibi ayaa kalkmsa, bu gerekten onlarn baars olmutur. Ne yazk
ki, krsal blgelerin hantal bilisizlii dengede ar bast. Borsalar, hkmetler, egemen snflar ve Avrupa basn, plebisiti Fransz imparatorunun
[sayfa 227] Fransz ii snf zerindeki byk bir zaferi olarak kutladlar;
gereklikte bu bir bireyin deil, ama koca uluslarn ldrlme iareti
oldu.
1870 Temmuz sava komplosu,131 1851 Aralk hkmet darbesi-
176

Seme Yaptlar II
nin122 dzeltilmi bir basksndan baka bir ey deildir. lk bakta, i

ylesine sama grnd ki, Fransa onu gerekten ciddiye almak istemiyordu. O daha ok, bakanlarn sava zerindeki szlerini basit bir
borsa speklasyonu manevras olarak eletiren milletvekiline* inanyordu. Sava, 15 Temmuzda, yasama topluluuna ensonu resmen buyurulduu zaman, tm muhalefet geici sava deneklerine kar oy verdi;
hatta Thiers bile sava iren olarak knad; Parisin tm bamsz
gazeteleri savaa kar ktlar, ve, alacak ey, tara basn hemen hemen oybirlii ile onlara katld.
Bununla birlikte, Enternasyonalin Parisli yeleri yeniden ie
koyulmulard. 12 Temmuz gnl Rveilde132, aadaki paralan aldmz Btn Uluslarn ilerine balkl bildirgelerini yaymladlar:
Bir kez daha diyorlard, Avrupa dengesi ve ulusal onur bahanesi
ile, siyasal niyetler dnya barn tehdit ediyor. Fransz, Alman, spanyol
iileri, seslerimiz savaa kar bir knama l iinde birlesin! ... Bir
stnlk ya da hanedan sorunu iin sava, iilerin gznde, canice bir
samalktan baka bir ey olamaz. Kendilerini kan vergisinden bak
tutan ya da halklarn bana gelen felaketlerde yeni bir speklasyon
kayna bulan kimselerin sava lklarn, bar, i ve zgrlk isteyen
bizler protesto ederiz! ... Almanyadaki kardeler! Blnmemiz, Renin
her iki kysnda da, despotizmin drtba bayndr bir zaferinden baka
bir ey getirmez. Btn lkelerin iileri! Ortak abalarmzn sonucu
ne olursa olsun, biz, Uluslararas i Birliinin lke snrlar tanmaz
yeleri, biz size, bozulmaz bir dayanma gvencesi olarak, Fransa
iilerinin iyi dilek ve selamlarn gnderiyoruz!
Paris kesiminizin bu bildirgesi, birok benzer Fransz arlar ile
izlendi. Biz burada bu arlardan sadece 22 Temmuz [sayfa 228] gnk
Marseillaisede133 yaymlanm bulunan Neuillysur-Seine bildirisinden
bir para alabiliyoruz:
Sava dil midir? Sava ulusal mdr? Hayr! Sava, bir hanedan
savadr. nsanlk, demokrasi ve Fransann gerek karlar adna, Enternasyonalin savaa kar protestosuna tamamen ve var gcmzle katlyoruz!
Bu protestolar, ok gemeden belirtici (karakteristik) bir olayn
da gsterdii gibi, Fransa iilerinin gerek duygularn dile getiriyorlard.
lkin Louis Bonaparten bakanl altnda rgtlenmi bulunan On Aralk
etesi,134 sava atei rpnmalarn gstermek zere, i gmlekleri
giydirilerek Paris sokaklarna salverildii zaman, d mahallelerin gerek
iileri bartan yana ylesine ezici gsterilerle yant verdiler ki, polis
mdr Pitri, sadk Paris halknn uzun zaman bastrlm yurtseverlii
ile sava iin takn cokusunu yeterince gsterdiini ne srerek, btn
bu sokak siyasetine hemen son vermenin iyi olacan dnd.
* Jules Favre. -Ed.

Seme Yaptlar II
177
Louis Bonaparten Prusyaya kar savann gidii ne olursa olsun,

kinci mparatorluun lm an, Pariste daha imdiden alm bulunuyor. mparatorluk, balam olduu gibi, bir parodi ile bitecektir. Ama
Louis Bonapartea onsekiz yl boyunca kandkc onarlm imparatorluk kaba-gldrsn oynama iznini verenlerin Avrupa hkmetleri
ile egemen snflar olduunu da unutmayalm.
Alman yanndan sava, bir savunma savadr. Ama Almanyay
kendini savunma zorunluluu iine kim koydu? Louis Bonaparten
onunla savamasn kim salad? Prusya! Bu ayn Louis Bonaparte ile,
ierde halk muhalefetini ezmek ve Almanyay Hohenzollern hanedanna
balamak iin gizlice elbirlii eden, Bismarcktr. Eer Sadowa sava99
kazanlacak yerde yitirilmi olayd, Fransz taburlar Prusyann mttefikleri olarak Almanyay doldururlard. Zaferinden sonra, Prusya, bir an
iin bile olsa, kleletirilmi bir Fransa karsna zgr bir Almanya karmay dnd m? Tam tersine. Bir yandan kendi z sisteminin
tm doutan gzelliklerini zenle korurken, onlara bir de kinci mparatorluun tm pf noktalarn, gerek despotizmi ile dzmece demokratizmini, siyasal aldatmacalar ile mali dalaverelerini, tumturakl lafazanl
ile aalk [sayfa 229] hokkabazlklarn ekledi. O zamana dein Renin sadece bir kysnda iek aan bonapartclk, imdi br kysnda da
benzerini buluyordu. Bylesine bir durumdan, savatan baka ne kabilirdi?
Eer Alman ii snf bugnk savan sk skya savunucu niteliini yitirip, Fransz halkna kar bir sava biiminde yozlamasna izin
verirse, ister yengi ister yenilgi, her ikisi de bir ykm olacaktr. Bamszlk
sava denilen savalardan sonra Almanya zerine km bulunan
tm aclar, yeni bir younlukla yeniden canlanacaklardr.
Bununla birlikte, Enternasyonal ilkeleri, Alman ii snf iinde
bylesine yrek karartc bir sonutan korkmamz gerektirmeyecek
kadar yaylm ve kklemitir. Fransz isilerin sesleri Almanyada bir
yank bulmutur. Brunswickte, 16 Temmuzda yaplm bir ii yn
mitingi, Paris bildirgesi ile tam bir birlik iinde bulunduunu aklam,
Fransaya kar her trl ulusal uyumazlk fikrini yadsm, ve u szcklerle biten kararlar oylamtr:
Biz btn savalarn, ama her eyin stnde hanedan savalarnn dmanyz. ... Derin bir sknt ve derin bir ac ile, bir savunma savana kanlmaz bir ktlk olarak katlanma zorunda kaldk; ama biz
ayn zamanda, tm Alman ii snfn, sava ya da bara karar verme
yetkisini halklarn kendileri iin isteyerek, ve bylece onlar kendi z
yazglarnn efendileri durumuna getirerek, bu engin toplumsal mutsuzluun geri dnmesini olanaksz klmak, iin almaya aryoruz.
Chemnitzde, 50.000 Saksonya iisini temsil eden bir delegeler
mitingi, u karar oybirlii ile kabul etti:
Alman demokrasisi, ve zellikle sosyal-demokrat parti iileri
178

Seme Yaptlar II
adna, bu savan salt hanedan sava olduunu iln ederiz... Fransa iilerinin bize uzattklar kardee eli skmakla mutluyuz. Uluslararas i Birliinin Btn lkelerin proleterleri, birleiniz! sloganna saygl, btn
lkelerin iilerinin dostlarmz ve btn lkelerin despotlarnn da dmanlarmz olduklarn hi bir zaman unutmayacaz!
Enternasyonalin Berlin kesimi de Paris bildirgesini yantlamtr:
[sayfa 230]
Protestonuza byk bir ciddilikle katlyoruz... Ne borazan sesinin,

ne top grlemesinin, ne yengi ne de yenilginin, bizi btn lkeler iilerinin birlii iin ortak almadan dndremeyeceklerine, byk bir ciddilikle sz veriyoruz.
Dileriz ki yle olsun!
Bu intihar savann arka plannda, Rusyann korkun yz frsat
kollamaktadr. Gncel sava iaretinin, tam da Rus hkmetinin kendi
stratejik demiryollarn bitirip, birliklerini Prut ynnde toplam bulunduu bir anda verilmesi, kt bir iarettir. Almanlarn bonapart saldrya
kar bir savunma savanda hakl olarak kazandklar sevgi ne kadar
byk olursa olsun, eer Alman hkmetinin Kazaa bavurmasna ya
da Kazak yardm kabul etmesine izin verirlerse, bu sevgiyi hemen yitireceklerdir. Almanyann, Napolon Ie kar verdii savunma savandan
sonra, onlarca yl boyunca arn ayaklarna kapanp kaldn unutmasnlar.
ngiliz ii snf, Fransa ve Almanya emekilerine kardee bir el
uzatyor. ngiliz ii snf, kendini duyuran korkun sava nasl bir gidi
alrsa alsn, btn lkeler iilerinin mttefikliine, sonunda sava yokedeceine derinden derine inanyor. Resmi Fransa ile resmi Almanya
kendilerini bir karde ldrme savann iine atarlarken, Fransa ve Almanya iileri birbirlerine bar ve dostluk mesajlar gnderiyorlar. Gemi tarihte ei grlmeyen bu benzersiz olgu, yolu, daha aydnlk bir
gelecee ayor. Bu olgu, iktisadi sefaleti ve siyasal taknl ile birlikte
eski topluma kart olarak, her ulus iinde ayn ilke: Emek ilkesi egemen
olaca iin, uluslararas kuralnn Bar olaca yeni bir toplumun domakta olduunu da tantlyor! Bu yeni toplumun ncs ise, Uluslararas
iler Birliidir. [sayfa 231]
256, High Holborn, Londra, Western Central,
23 Temmuz 1870
Marks tarafndan 19-23 Temmuz
1870te yazlmtr
Temmuz 1870te bror biiminde
ngilizce olarak, ve Austos- Eyll 1870te de
Almanca, Franszca ve Rusa
dillerinde bildiriler halinde
ve ayrca basnda yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
179
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN

FRANSIZ-ALMAN SAVAI ZERNE
KNC ARISI 129
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK

ULUSLARARASI BRL YELERNE
23 Temmuz gnl birinci armzda yle diyorduk:

kinci mparatorluun lm an, Pariste daha imdiden alm
bulunuyor. mparatorluk, balam olduu gibi, bir parodi ile bitecektir.
Ama Louis Bonapartea onsekiz yl boyunca kandkc onarlm imparatorluk kaba-gldrsn oynama iznini verenlerin Avrupa hkmetleri ile egemen snflar olduunu da unutmayalm.
Bylece, hatta sava harekt gerekten balamadan nce bile,
biz bonapart kuruntuyu gemie karm bir ey olarak ele alyorduk.
kinci mparatorluun yaayabilirlii zerinde yanlmadmz gibi,
Alman savann sk skya savunucu niteliini yitirip, Fransz halkna
kar bir sava biiminde yozlamasndan korkmakta da haksz deildik.
Savunma sava, gerekte, Louis Bonaparten teslim olmas, Sedan
teslim artlamas101 ve Pariste cumhuriyet iln ile tamamlanmtr.
Ama bu oylardan ok nce, daha imparatorluk ordularnn derin kokumuluu ortaya kt srada, Prusya askeri kamarillas fetih yolunu
semi bulunuyordu. Geri yolu zerinde kt bir engel vard: Kral
Wilheimin savan bandaki bildirgeleri. Kuzey Almanya Diyetindeki
hkmdarlk sylevinde, kral, Fransz halk ile deil, Franszlarn imparatoru ile savaacan byk bir ciddilik iinde aklamt. 11 Austos
gn Fransz halk iin yaynlad bir bildirgede yle diyordu:
mparator Napolon, Fransz halk ile bar iinde yaamak isteyen ve her zaman istemekte olan Alman ulusuna kar, karadan ve denizden saldrya geti: bu saldry pskrtmek iin Alman ordularnn
komutasn elime alm, ve askeri zorunluluklardan tr Fransa snrlarn ama [sayfa 232] zorunda kalm bulunuyorum.
Alman ordularnn komutasn ancak saldry pskrtmek iin
eline aldn aklayarak, savan salt savunucu niteliini olumlamakla
yetinmiyor, sadece askeri zorunluluklardan tr Fransa snrlarn
ama zorunda kalm bulunduunu da ekliyordu kral. Savunucu bir sava, askeri zorunluluklar tarafndan gerektirilen saldrc harekt, elbet-
180

Seme Yaptlar II
te dtalayamaz.
Bylece, bu ok dindar kral, Fransa ve dnya nnde sk skya
savunucu bir sava yapacana sz vermi bulunuyordu. Onu bu cafcafl
szden nasl kurtarmalyd? Sahneye koyucular, onu Alman ulusunun
kesin buyruuna istemeye istemeye boyuneen bir kral olarak gstermeliydiler. Profesrleri, kapitalistleri, belediye meclisi yeleri, ve yazarizerleri ile birlikte, Almanya liberal burjuvazisine hemen ynergeyi verdiler. Siyasal zgrlk iin mcadelelerinde, 1846dan 1870e dein, grlmemi bir kararszlk, yeteneksizlik ve dleklik rnei gstermi bulunan bu burjuvazi, Avrupa sahnesinde Alman yurtseverliinin, kkreyen
aslan grn altnda kmaktan elbette byk bir sevin duydu.
Kendine siyasal bamszlk grn verdi ve Prusya hkmetine...
bilin bakalm neyi zorla kabul ettirmeye alt? Gene bu hkmetin
gizli planlarn! Bara ara Fransz Cumhuriyetinin paralanmasn
isteyerek, Louis Bonaparten yanlmazlna olan direngen ve yar-dindar
inancndan tr hakszln kabul etti. Biraz bu gzpek yurtseverlerin
ileri srdklerini dinleyelim!
Alsas-Loren halknn, kendini Almanyann kollarna atmak iin
yanp tututuunu ileri srme cretinde bulunmazlar; tam tersine, Fransz
yurtseverliinden tr cezalandrlmak iin, kentten bamsz bir kale
tarafndan korunan Strasbourg, kenti yakp ykan ve savunmasz kent
halknn byk bir blmn ldren patlayc Alman obsleri ile, alt
gn boyunca kesin olarak nedensiz ve barbarca bir biimde bombaland!
Gene de bu iller toprann eski Alman mparatorluunun bir parasn
oluturduu bir zaman olmutu.135 Bu nedenle, grne gre, toprak
ve bu toprakta yetimi bulunan insanal varlklarn, zamanamna bal
olmayan Alman milliyeti olarak zoralmna [sayfa 233] arptrlmalar gerekiyor. Eer Avrupa haritas bu antikac kafasna gre yeniden izilecekse,
Brandebourg Seici prensinin, Prusyadaki yurtluklar dolaysyla, Polonya
Cumhuriyetinin bamls (Vassal) olduunu aman unutmayalm.136
Bununla birlikte, en kt niyetli yurtseverler, Fransz saldrsna
kar maddi bir gvence olarak Almanca konuan Alsas ve Loreni isterler. Bu aalk kant birok kendi halinde kiiyi arttndan, zerinde
daha uzunca durma zorundayz.
Kuku yok ki, Renin br kysnn d grnne oranla, Alsasn
genel d grn ve Ble ile Germersheim arasnda hemen hemen
yar yolda Strasbourg gibi byk bir mstahkem mevkiin varl, Gney
Almanyaya kar bir Fransz saldrsn ok kolaylatrr, oysa Fransaya
Gney Almanyadan gelen bir saldr karsna zel glkler kartrlar.
stelik, Almanca konuan Alsas ve Lorenin ilhaknn, btn uzants
boyunca Vosges dalar doruunun ve onun kuzey geitlerini koruyan
kalelerin egemeni olaca iin, Gney Almanyaya ok daha gl bir
snr vereceinden de hi bir kuku yok. Eer Metz de ilhak edilseydi,
Fransa bir anda Almanyaya kar bellibal iki harekt ssnden yoksun

Seme Yaptlar II
181
kalrd; ama bu, onu Nancy ya da Verdunde yeni sler kurmaktan

alkoyamazd. Almanya, Coblence, Mayence, Germersheim, Rastadt ve
Ulm gibi, Fransaya kar her trl, ve bu savata adamakll kullanlm
bulunan harekt ssne sahip olduu srece, Strasbourg ile Metzi, o
kyda bulunan azbuuk nemli topu topu bu iki kaleyi Fransaya hangi
yzle ok grebilir?
stelik, Strasbourg, Gney Almanyay, ancak o Kuzey Almanya
dan ayr bir g olduu srece tehdit eder. Gney Almanya, 1792den
1795e dein, bu ynden hi bir zaman saldrya uramad, nk Fransz
Devrimine kar Prusya onun orta idi; ama Prusya 1795te ayr bir
bar yapar,137 ve Gneyi kendi bana brakr brakmaz, Strasbourgun
s olarak kullanlmas ile, Gney Almanyaya kar saldrlar balad ve
1809a dein srd. Gerekte, birlemi Almanya, bugnk savata
olduu gibi, btn askerlerini Sarrelouis ve Landau arasnda toplayarak,
ve Mayence-Metz hatt zerinde ilerleyerek ya da savamay kabul ederek, Strasbourgu [sayfa 234] ve Alsastaki herhangi bir Fransz ordusunu
her zaman zararsz bir duruma getirebilir. Alman birliklerinin byk bir
blm orada bekledii srece, Strasbourgdan Almanyaya doru ilerleyen her Fransz ordusu geriden evrilecek ve balantlarnn tehlikeye
girdiini grecektir. Eer bugnk kampanyann tantlad bir ey varsa,
o da Almanyadan Fransaya saldrmann ne kadar kolay olduudur.
Ama, iyi niyetle sylemek gerekirse, askeri dnceleri, uluslarn
snrlarnn kendisine gre saptanmalar gereken ilke durumuna getirmek
bir samalk ve bir adlk deil midir? Eer bu kurala uymak gerekseydi, Avusturya, Venedik ve Mincio hatt zerinde, ve Fransa da, kuzeydoudan gelecek bir saldrya, Berlinin gney-batdan gelecek bir saldrya olduundan kesenkes daha ak bulunan Parisi korumak iin,
Ren hatt zerinde hl hak sahibi olurdu. Eer snrlarn askeri karlara
gre saptanmalar gerekseydi, toprak isteklerinin sonu gelmezdi, nk
her askeri hat zorunlu olarak kusurludur, ve biraz daha toprak ilhak
edilerek dzeltilebilir; ve stelik, bu hat hi bir zaman kesin ve denksever
bir biimde saptanamaz, nk her zaman yenilene, yenen tarafndan
zorla kabul ettirilmitir, ve bunun sonucu daha o zamandan yeni savalarn tohumunu kendinde tar.
Tm tarihin verdii ders budur. Bu ders bireyler iin olduu gibi,
uluslar iin de geerlidir. Saldr olanaklarn ellerinden almak iin, onlar
tm savunma aralarndan yoksun brakmak gerekir. Onlarn sadece
boazna sarlmakla kalmamak, ama ldrmek gerekir. Eer dnyada
bir yenen, bir ulusun glerini krmak iin maddi gvenceler aldysa,
bu, Tilsit Antlamas,138 ve bu antlamay Prusyaya ve Almanyann geri
kalan blmne uygulama biimi ile, Napolon I olmutur. Gene de,
birka yl sonra, devsel gc, Alman halk karsnda rk bir kam
gibi krld. Napolon Iin kendisinden koparm bulunduu maddi gvenceler karsnda, Prusyann, en lgnca dlerinde Fransaya dayata-
182

Seme Yaptlar II
bilecei ya da dayatma cretinde bulunaca maddi gvenceler nedir

ki? Ama sonu bu kez gene de daha az ykc olmayacaktr. Tarih, verecei cezalar, Fransadan koparlm bulunan kilometre karelerin says
ile deil, ama fetih siyasetinin, 19. yzyln ikinci yarsnda, hortlatmaya
cesaret [sayfa 235] ettii suun bykl ile lecektir.
Ama, diyorlar tton yurtseverlii szcleri,139 Almanlar ile Franszlar kartrmamak gerekir. Bizim istediimiz ey, an eref deil, ama
gvenliktir. Almanlar zsel olarak barl bir halktr. Onlarn bilgece koruyuculuu altnda, fetih bile gelecek bir sava nedeni olmaktan karak,
bir sonsuz bar gvencesi durumuna dnr. Kukusuz, 18. yzyl
devrimini sng ile ykma yce amacyla 1792 ylnda Fransaya saldranlar Almanlar deildir. talyay boyunduruk altnda tutarak, Macaristan
ezerek, Polonyay paralayarak ellerini lekelemi olan Almanya mdr?
Btn salam erkek nfusu, her ikisi de tanrsal yetkilere sahip eflere
edilgin bir ballk iinde tutulan biri i banda bir srekli ordu, ve
br de izinde bir srekli ordu oluturan iki paraya blen Almanyann
gncel askeri sistemi, bylesine bir askeri sistem, bar srdrmek iin
maddi bir gvence ve stne stlk uygarln son ereidir kukusuz!
Baka her yerde olduu gibi Almanyada da, gnn gllerinin yaclar,
yalanc vgler ttss ile halkn kafasn zehirlemektedirler.
Metz ve Strasbourgdaki Fransz kalelerini grnce fkelenmi
olduklarn ileri sren bu Alman yurtseverleri, Varova, Modlin ve vangorod daki geni Moskof tahkimat sisteminde hi bir ktlk grmyorlar. mparatorluk saldrsnn korkunluu karsnda fkeden tir tir titrerken, arlk vesayetinin alakl karsnda gzlerini yumuyorlar.
Tpk 1865te Louis Bonaparte ile Bismarck arasnda szler alnp
szler verildii gibi, 1870te de Gorakov ile Bismarck arasnda szler
alnp szler verildi.140 Tpk Louis Bonaparten, Avusturya ile Prusyann
karlkl ypranmalar sonucu, 1866 savann kendisini Almanyann
tek buyurucusu durumuna getireceini syleyerek bbrlendii gibi,
Aleksandr da, Almanya ile Fransann karlkl ypranmas sonucu, 1870
savann kendisini Bat Avrupann tek buyurucusu durumuna getireceini syleyerek bbrleniyordu. Tpk kinci mparatorluun Kuzey
Alman Konfederasyonunu103 kendi varl ile badamaz sayd gibi,
otokratik Rusya da, Prusya ynetimi altndaki bir Alman mparatorluu
yznden kendini tehlikede grse gerekir. Eski siyasal [sayfa 236] sistemin
yasas budur. Bu sistemin alan iinde, birinin kazanc, brnn yitiidir.
arn Avrupa zerindeki ar basan etkisi, kkn Almanya zerindeki
geleneksel otoritesinden alr. Rusyann iinde volkanik toplumsal glerin, otokrasinin en derin temellerini gten drmekle tehdit ettikleri
bir srada, ar, Rusyann dnda byle bir saygnlk yitimine katlanabilir
mi? Daha imdiden Moskova gazeteleri, bonapart gazetelerin 1866 savandan sonraki dilini kullanyorlar. Tton yurtseverleri, Fransay Rusyann kollarna atarak, Almanyada bar ve zgrln* gvence altna

Seme Yaptlar II
183
alnacana gerekten inanyorlar m? Eer silah stnl, baar

byklenmesi ve hanedan entrikalar, Almanyay Fransz topraklarnn
bir soygununa gtrrlerse, o zaman onun iin alnabilecek iki karar
kalacaktr. Ya, btn tehlikeyi gze alarak, Rus yaylmasnn dolaysz
aleti olacak,** ya da, ksa bir soluklanmadan sonra, kendini yeniden
bir baka savunucu savaa, o yeni icat yerelletirilmi savalardan
birine deil, ama bir rklar savana, birlemi Latin ve Slav rklarna
kar bir savaa hazrlama zorunda kalacaktr.***
Alman ii snf, engelleyemeyecei sava, Alman bamszl
ve Almanya ile Avrupann, kinci mparatorluun ezici karabasanndan
kurtuluu iin bir sava olarak, candan gnlden destekledi. Alktan
yar-lm ailelerini arkalarnda brakarak, kahraman ordularn balca
gcn salam olanlar, krsal emekilerle birlemi Alman iileridir.
Darda savalarla krlan bu iiler, lkelerinde sefalet yznden bir
kez daha krlacaklardr.**** Sralar gelince, imdi ileri atlyor ve gvenceler istiyorlar: engin zverilerinin bo yere yaplmadklar gvencesi,
zgrl elde [sayfa 237] ettiklerinin gvencesi, bonapart ordular zerinde
kazanlan zaferin, 1815te olduu gibi, Alman halknn yenilgisi durumuna
dnmeyeceinin141 gvencesi; ve bu gvencelerin ilki olarak da, Fransa iin onurlu bir bar, ve Fransz Cumhuriyetinin tannmasn istiyorlar.
Alman Sosyal-Demokrat i Partisi Merkez Komitesi, 5 Eyll gn,
bu gvenceler zerinde direngenlikle duran bir bildirge yaynlad:
Biz, diyor bildirge, Alsas ve Lorenin ilhakn protesto ediyoruz.
Ve biz Alman ii snf adna konumann bilincine sahibiz. Fransa ve
Almanyann ortak yararna, bar ve zgrlk yararna, Dou barbarlna kar Bat uygarl adna, Alman iileri Alsas ve Lorenin ilhakn
ses karmadan hogrmeyeceklerdir... Biz, proletaryann uluslararas
ortak davas iin, btn lkelerdeki ii arkadalarmza bal kalacaz!
Ne yazk ki, hemen bir baar kazanmalarna bel balayamayz.
Fransz iileri bar iinde saldrgan durduramamlarken, Alman iileri
silah krts ortasnda yeneni durdurabilirler mi? Alman iilerinin
bildirgesi, Louis Bonapartein kamu hukuku sulusu olarak Fransz Cumhuriyetine teslim edilmesini istiyor. Yneticileri ise, tersine, Fransay
ykmaya en uygun adam olarak onu Tuileries sarayna yeniden oturtmak
iin daha imdiden ellerinden geleni yapyorlar. Ne olursa olsun, tarih,
* 1870 Almanca baskda, bar ve zgrlk szcklerinden nce, bamszlk szc
de vard. -Ed.
** 1870 Almanca baskda u ekleme var: ki bu da zaten Hohenzollernlerin gelenei
iindedir. -Ed.
*** 1870 Almanca baskda u ek tmce de var: Saduyularn yitirmi bulunan burjuva
yurtseverlerin, Almanyaya garanti ettikleri bar perspektifi ite budur. -Ed.
**** 1870 Almanca baskda bu tmceyi u tmceler izler: Bununla birlikte bizim yurtsever
yaygaraclarmz onlara teselli makamnda sermayenin yurdu olmadn ve creti de uluslararas
yurtsevmez arz ve talep yasasnn belirlediini syleyeceklerdir. Bu koullarda, ii snfnn kendi szn syleme ve burjuva baylar kendi adna konuturmama zaman gelmemi midir? Ed.
184

Seme Yaptlar II
Alman ii snfnn, Alman burjuvazisi kadar uysal bir maddeden yaplmadn gsterecektir. Alman ii snf, grevini yerine getirecektir.
Onlar gibi, Fransada cumhuriyetin kurulmasn biz de selamlyoruz; ama, temelsiz kmalarn dilediimiz kayglar da duymuyor deiliz.
Bu cumhuriyet, taht devirmemi, ama sadece onun bo braklan yerini
almtr.* Bir toplumsal fetih olarak deil, ama bir ulusal savunma nlemi
olarak iln edilmitir. Ksmen nl orleanclar,131 ksmen de, 1848 Haziran
ayaklanmasnn bazlar zerinde silinmez bir yzkaras brakt burjuva
cumhuriyetilerden bileik bir geici hkmetin ellerindedir. Bu hkmet yeleri arasndaki iblm hi de iyiye yorumlanacak gibi deil.
Orleanclar ordu [sayfa 238] ve polisin gl konumlarn ele geirmiler,
oysa cumhuriyeti bilinenlere gevezelikten baka bir ey yaplmayan
bakanlklar dmtr. lk davranlarndan bazlar, onlara imparatorluktan kalt olarak sadece ykntlarn deil, ama ii snf korkusunun da
kaldn yeterince ak bir biimde gsteriyor. Eer cumhuriyet adna
imdi ar szlerle olanaksz eyler vaadediliyorsa, bu, sakn sonunda
olanakl bir hkmet istemek iin olmasn? Hkmette grev alan
baz burjuvalar gznde, cumhuriyet sakn orleanc bir onarma gei
hizmeti grecek bir ey olmasn?
yleyse Fransz ii snf, son derece g koullar iine konmu
bulunuyor. Yeni hkmeti her ykma giriimi, dman hemen hemen
Paris kaplarna dayand bir srada, umutsuz bir lgnlk olacaktr.
Fransz iileri yurttalk grevlerini yerine getirmelidirler;** ama ayn
zamanda da, Fransz kyllerinin kendilerini Birinci mparatorluun
ulusal anlar ile aldattklar gibi, 1792nin ulusal anlar tarafndan srklenmemelidirler. Onlarn grevi gemii yeniden balatmak deil,
ama gelecei kurmaktr. Kendi z snf rgtlerini kurmaya yntemli
bir biimde girimek iin, cumhuriyeti zgrlkten serinkanllkla ve
korkusuzca yararlanmaldrlar. Fransann canlanmas ve ortaklaa
grevimiz olan emein kurtuluu iin, bu onlar yeni bir g ile, byk
bir g ile donatacaktr. Cumhuriyetin gelecei onlarn ylmazlk ve bilgeliine baldr.
ngiliz iileri, kendi hkmetlerinin Fransz Cumhuriyetini tanmakta gsterdii isteksizlii yenmek iin gerekli nlemleri, dtan gelen
kurtarc bir bask aracyla, daha imdiden alm bulunuyorlar.142 Britanya
hkmetinin gncel savsaklamasnn erei, byk bir olaslkla, Jakobenlere kar 1792 savann, ve hkmet darbesini onaylamakta vaktiyle
gsterdii uygunsuz ivediliin gnahlarn balatmaktr.143 ngiliz iileri,
kendi hkmetlerinden, ngiliz basnnn bir blmnn lk la
isteme kstahln gsterdii Fransann paralanmasna btn gc
* 1870 Almanca baskda, bu tmcenin sonu: ama sadece onun Alman sngleri sayesinde
bo braklan yerini almtr biimindedir. -Ed.
** 1870 Almanca baskda, yurttalk grevlerini szckleri, yapmaktan geri kalmayacaklar
yurttalk grevlerini biimindedir. -Ed.

Seme Yaptlar II
185
ile kar kmasn da istiyorlar.* Yirmi yl boyunca Louis Bonaparte

[sayfa 239] Avrupann koruyucusu olarak gklere karm, ve Amerikal
kle sahiplerinin ayaklanmasn lgnca yreklendirmi olan da ite bu
basndr.144 O zaman olduu gibi imdi de, bu basn kle sahipleri iin
alyor.
Uluslararas i Birliinin btn lkelerdeki kesimleri, ii snfn
eyleme arsn... Eer iiler grevlerini unutur, eer hareketsiz kalrlarsa, bugnk korkun sava daha da korkun uluslararas atmalarn
hazrlaycsndan baka bir ey olmayacak ve her ulusta kl, toprak ve
sermaye beylerinin iiler zerindeki yenilenmi bir zaferine yolaacaktr.
[sayfa 240]
Vive la Rpublique!10* **
256, High Holborn, Londra, Western Central,
9 Eyll 1870
Marks tarafndan 6-9 Eyll
1870te yazlmtr
11, 12, 13 Eyll 1870te
ngiliz dilinde bror biiminde,
ve Eyll-Aralk 1870te
Almanca bror biiminde
ve devirli basnda
Almanca ve Franszca olarak
yaymlanmtr.
* 1870 Almanca baskda, tmcenin ngiliz basn ile ilgili paras yle: ... ngiliz basnnn
bir blmnn o Alman yurtseverlerinden daha az grlt ile istemedii... -Ed.
** Yaasn Cumhuriyet! -Ed.
186

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
FRANSADA SAVA
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN ARISI114
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK

TM BRLK YELERNE
I
4 Eyll 1870 gn, Paris iileri, hemen hemen bir anda Fransann
bir ucundan br ucuna, bir tek uyumsuz ses kmakszn alklanan
cumhuriyeti iln ettikleri zaman, devlet adam olarak Thiers ve general
olarak Trochu ile birlikte, mevki peinde koan bir entrikac avukatlar
topluluu, Belediye Dairesini (Hotel de ville) ellerine geirdi. Bu adamlar,
o srada btn tarihsel bunalm dnemlerinde Fransay temsil
bakmndan Parise den greve ylesine banaz bir inanla dolu idiler
ki, Fransa hkmetinden dzenle kaptklar grev sanlarn hakl gstermek iin, gn gemi Paris temsilcisi vekletlerinin kopyasn karmay
yeterli grdler. Son sava zerindeki ikinci armzda, bu adamlarn
baa geilerinden be gn sonra, onlarn kim olduklarn size sylyorduk. Bununla birlikte, ii snfnn gerek [sayfa 241] temsilcileri henz bo-

Seme Yaptlar II
187
napart zindanlarda olduklar ve Prusyallar da kent zerine yrmekte

bulunduklar iin, hazrlksz yakalanan Paris, salt ulusal savunma erekleri
bakmndan kullanlmas kesin kouluna bal olarak, bu iktidar alnna
gzyumdu. Oysa, Paris ii snfn, silahlandrmadan, onu gerek bir
g olarak rgtleyip saflarn savan ta kendisi ile yetitirmeden, Paris
nasl savunulabilirdi? Ama silahlandrlm Paris demek, silahl devrim
demekti. Parisin Prusyal saldrgan zerindeki bir zaferi, Fransz iisinin
Fransz kapitalisti ve onun devlet asalaklar zerindeki bir zaferi olurdu.
Ulusal grev ile snf kar arasndaki bu atmada, ulusal savunma
hkmeti bir an bile duraksamad: bir ulusal ihanet hkmeti durumuna
dnt.
Ald ilk nlem, cumhuriyetin bir kral ile trampa edilmesi karlnda, araclk dilemek zere, Thiersyi tm Avrupa saraylarn dolamaya
gndermek oldu. Kuatmann balamasndan drt ay sonra, teslim szcn ilk kez olarak sylemek iin uygun zamann geldiine inandklarnda, Trochu, Jules Favre ve meslektalarndan birkann da huzurunda,
toplanm bulunan Paris belediye bakanlarna yle bir sylev ekti:
Daha 4 Eyll akam meslektalarmn bana ynelttikleri ilk soru
u oldu: Paris, herhangi bir baar ans ile, bir kuatmaya dayanabilir
ve Prusya ordusuna direnebilir mi? Olumsuz yantlamada duraksamadm. Beni dinleyen meslektalarmdan bazlar, doru sylediime ve
kanm deitirmediime tanklk edebilirler. Onlara, bu ayn terimlerle,
ilerin gncel durumunda, Prusya ordusuna kar bir kuatmaya dayanmaya kalkmann bir lgnlk olacan syledim. Kukusuz, diye ekledim, bu kahramanca bir lgnlk olurdu, ama ite hepsi o kadar... Olaylar
(onun kendisinin ynettii olaylar) ngrlerimi yalanlamad.
Trochunn bu gnl alc kk sylevi, sonradan orada bulunan
belediye bakanlarndan biri olan Bay Corbon tarafndan yaymland.
Bylece, daha cumhuriyetin iln edildii akam Trochunn plan,
meslektalarnn bildii gibi, Parisin teslimi idi. Eer ulusal savunma,
Thiers, Favre ve hempalarnn kiisel hkmetleri iin bir bahaneden
daha ok bir ey olmu [sayfa 242] olayd, 4 Eyll tredileri, 5 Eyllde hkmetten eleker, Paris halkn Trochu planndan haberdar ederlerdi;
onu ya hemen teslim olmas, ya da kendi yazgsn kendi eline almas
iin zorlarlard. Ama bunun yerine, alak sahtekrlar Parislilerin kahramanca lgnln iyiletirmeyi kararlatrdlar: bir alk rejiminden geirilecek, kafalar iirilecek ve bu arada grltl gsterilerle aldatlacaklard: Trochu, Paris valisi, hi bir zaman teslim olmayacak; Jules
Favre, dileri bakan, topraklarmzdan bir santim, kalelerimizden tek
ta vermeyecek! Gambettaya yazd bir mektupta, bu ayn Jules Favre,
kendilerini kendisine kar savunduklar eyin Prusya askerleri deil,
ama Paris iileri olduunu itiraf eder. Tm kuatma sresince, Trochunn Paris ordusunun komutasn bilgece kendilerine verdii bonapart haydutlar, kendi aralarndaki yazmalarnda, bu savunma gldrs
188

Seme Yaptlar II
zerine karlkl grgr getiler. (rnein, Paris Savunma Ordusu topu

bakomutan ve Lgion dhonneur byk-ha nianna sahip Alphonse
Simon Guiodnun, topu tmgenerali Suzane ile, Komn Journal Officiell145 tarafndan yaymlanm bulunan yazmasna baknz.) Sahtekrlk maskesi ensonu 28 Ocak 1871 gn drld.146 Sonuna kadar
alalmakta gerek bir kahramanlk gsteren ulusal savunma hkmeti, Parisin tesliminde, Louis Bonaparten bile Sedanda101 tiksinti iinde
kabule yanamad kadar aalk bir rolde, Bismarckn ruhsat ile
Fransa hkmeti olarak grnd. 18 Mart olaylarndan sonra, Versaillesa
lgn kalarnda, capitulards147 ihanetlerinin yazl kantlarn Parisin
ellerinde braktlar, ve, bu kantlar yoketmek iin, Komnn illere arsnda dedii gibi, bu adamlar Parisi bir kan denizi iinde bir ykntlar
yn durumuna getirmekte duraksamazlard.
Ama bu eree erime bakmndan bylesine bir istekle saldrmak
iin, savunma hkmeti ynetici yelerinden bazlarnn ayrca kendilerine zg nedenleri de vard.
Brakmann imzalanmasndan az sonra, imdi Jules Favren
verdii kesin buyruk zerine kuruna dizilmi bulunan, Ulusal Meclisteki
Paris temsilcilerinden biri olan Bay Millire, Cezayirde oturan bir ayyan
kars ile nikhsz yaayan Jules Favren, birok yllar kapsayan en gzpek [sayfa 243] sahte belgelerin hazrlanmas sayesinde, nikhsz karsndan olan ocuklar adna, onu zengin bir adam durumuna getiren nemli
bir miras elde etmeyi baardn ve, yasal miraslar tarafndan alan
bir davada, ancak bonapart yarg kurullarnn su ortakl sayesinde
bir skandaldan kurtulabildiini tantlayan bir gerek hukuksal belgeler
dizisi yaymlyordu. Bu kuruluk dolu hukuksal belgelerden, byk bir
sz sanat yardm ile de kurtulamayacandan, o zaman Paris halkn,
aileye, dine, dzen ve mlkiyete kar bakaldrma iinde bulunan bir
krek kaknlar etesi olarak fkeli bir biimde sulamak iin i savan
patlamasn sessiz sedasz bekleyen Jules Favre, yaamnda ilk kez olarak, dilini tuttu. Bu ayn dzmeci, 4 Eyllden sonra, iktidara daha yeni
gemiti ki, Etendard148 kepazelii iinde imparatorluk dneminde bile
dzmecilikten ieri atlm bulunan Pic ve Tailleferi, duygudalk sonucu
zgr brakyordu. Bu adamlardan biri, Taillefer, Komn dneminde
Parise dnmeye cret ettiinden, hemen ieri atld; ve bunun zerine,
Jules Favre, Ulusal Meclis krssnden, Parisin tm kendi ipten kazktan
kurtulmularn zgrle kavuturduunu haykrmaya koyuldu.
mparatorluk iileri bakan olmak iin bo yere alp abaladktan sonra, kendi kendini cumhuriyetin iileri bakan atayan Ernest
Picard, ulusal savunma hkmetinin bu Falstaff, * Paris borsasndan
dolandrc olarak kovulmu (13 Temmuz 1867 tarihli polis mdrl
raporuna baknz), ve 5, rue Palestro adresindeki Socit gnrale149 u* Almanca baskda: Karl Vogt, ngilizce baskda: Joe Miller. -Ed.

Seme Yaptlar II
189
belerinden birinin mdr olduu srada, 300.000 franklk bir hrszlk

yapt, kendi itiraf zerine ortaya km bulunan (11 Aralk 1868 tarihli
polis mdrl raporuna baknz) Arthur Picard adl birinin kardeidir.
Bu Arthur Picard, Ernest Picard tarafndan, kendi Electeur librel150 gazetesinin mdr yapld. Borsa simsarlarnn ou, bakann gazetesinin
resmi yalanlar ile artlrken, Arthur, Fransz ordularnn ykmndan
kar salamak zere iileri ile borsa arasnda mekik dokuyordu. Bu
iki saygdeer kardein tm mali yazmalar Komnn eline geti. [sayfa
244]
4 Eyllden nce meteliksiz bir avukat olan Jules Ferry, kuatma

srasnda Paris belediye bakan olarak dolandrclk yolu ile ktlktan
bir servet karmay baard. Kt ynetiminin hesabn verecei gn,
ayn zamanda mahkm edildii gn de olacaktr.
yleyse bu adamlar, tickets-of-leavelerini* ancak Parisin ykntlar iinde bulabilirlerdi, Bismarcka gerekli olan adamlarn ta kendileri
idiler. Birka dzenbazlk, ve o gne dein hkmetin gizli danman
olan Thiers, bakan olarak kendi tickets-of-leave menleri ile birlikte,
hop hkmetin banda grnd.
Thiers, bu biimsiz bcr, yarm yzyla yakn bir sreden beri
Fransz burjuvazisini byledi, nk Fransz burjuvazisinin kendi z
snf bozulmuluunun en gelimi entelektel davurumudur o. Devlet
adam olmadan nce, tarihi olarak, yalandaki ustalnn kantn vermi
bulunuyordu. Onun devlet yaamnn gnlk olgular defteri, Fransann
mutsuzluklarnn tarihidir. 1830dan nce cumhuriyetilerin mttefii
olmasna karn, koruyucusu Laffittee ihanet ederek, Louis-Philippe
dneminde ustaca hkmete sokulur. Din adamlarna kar, Saint-Germain-lAuxerrois kilisesi ile bapiskoposluun yama edildikleri karklklar kkrtarak, ve des de Berrynin, nce espiyon-bakan, sonra
da ebe-gardiyan olarak, kraln gzne girer.151 Cumhuriyetilerin Transnonain sokandaki ldrlmeleri ve ondan sonra da basn ve dernek
kurma hakkna kar iren eyll yasalar, onun yapt oldu.152 Mart 1840ta
hkmet bakan olarak suyun stne yeniden kt zaman, Paris
istihkmlar plan ile Fransay artt.153 Bu plan, Parisin zgrlne
kar kallee bir plan olarak eletiren cumhuriyetileri, Milletvekilleri
Meclisi krssnde yle yantlad:
Ne! stihkmlarn, zgrl tehlikeye drebileceini dnmek, ha! Ve ilkin, hangisi olursa olsun, hkmetin bir gn bakenti
bombalayarak kendini ayakta tutmaya [sayfa 245] giriebilecei varsayld
zaman, bir hkmete karaalnm olunur. ... Ama byle bir hkmet,
* Cezalarnn byk bir blmn ekmi olduklarndan, mahkmlara ngilterede bazan
verilen ve onlara zgr olarak, ama polis gzetimi altnda yaama hakki kazandran oturma
iznini belirleyen deyim. Bu oturma izinleri tickets-of-leave (koullu sallverilme belgeleri) adn
tar; ve bunlardan yararlananlara da tickets-of-leave men (ierden salverilmiler) denir. [1871
Almanca baskya Engelsin notu.]
190

Seme Yaptlar II
zaferinden sonra yz kez daha gsz olacaktr.

Kukusuz, bu kaleleri nceden Prusyallara teslim etmi bulunan
bu hkmetten baka hi bir hkmet, kendi kalelerinin ateini Parise
kar evirmeyi hi bir zaman gze alamazd.
Kral Bomba* 1848 Ocanda Palermoyu bombalad zaman,154
o srada uzun sredir hkmet d bulunan Thiers, Milletvekilleri Meclisinde yeniden ortaya karak yle demiti:
Baylar, Palermoda olup bitenleri biliyorsunuz; krksekiz saat
boyunca byk bir kentin bombalandn renince hepiniz (parlamenter olarak konumak gerekirse) dehetten titrediniz. Kim tarafndan?
Sava haklarn kullanan yabanc bir dman tarafndan mi? Hayr baylar,
kendi z hkmetiniz tarafndan. Peki neden? nk bu bahtsz kent
kendi haklarn istiyordu. Evet, kendi haklarn istemi olduu iin,
Palermo krksekiz saat bombaland! Bundan tr Avrupa kamuoyuna
bavurmama izin verin. Avrupann belki de en byk krssnden, bu
trl davranlara kar tiksinti szleri (gerekten sadece szler) yanklatmak, insanla bir hizmette bulunmaktr. ... lkesine hizmetlerde bulunmu olan (Bay Thiersnin hi yapmad ey) naip Espartero, Barselonay,
ayaklanmay bastrmak iin bombaladn ileri srd zaman dnyann
her yanndan bir fke l ykselmiti.
Onsekiz ay sonra, Bay Thiers, Romann bir Fransz ordusu tarafndan bombalanmasnn en yaman savunucular arasnda idi.155 Gerekte,
kral Bombann, bombalamasn krksekiz saatle snrlamaktan baka
bir suu olmasa gerek.
ubat devriminden birka gn nce, Guizotnun onu mahkm
etmi bulunduu iktidardan ve onun nimetlerinden uzaktaki uzun srgnden tr fkelenmi bulunan ve havada yakn bir halk ayaklanmasnn kokusunu alan Thiers, ona Mirabeau-mouche** takma adn kazandran o szde kahramanca slup ile, Milletvekilleri Meclisinde yle
dedi: [sayfa 246]
Ben sadece Fransada deil, ama Avrupada da devrim partisindenim. Dilerim ki devrim hkmeti lmllarn ellerinde kalsn; ama
eer hkmet ateli kimselerin, hatta radikallerin bile eline gese, ben
gene de davam brakmayacam. Her zaman devrim partisinden olacam.
ubat devrimi geldi att. Devrim, kk adamn dledii gibi,
Guizot kabinesini bir Thiers kabinesi ile deitirecek yerde, Louis-Philippei cumhuriyet ile deitirdi. Halk zaferinin birinci gn, emekilerin
nemsememesinin kendisini onlarn nefretinden koruduunu unutan
Thiers, zene bezene sakland. Gene de, dillere destan cesareti ile, haziran insan krmlar kamu alann onun etkinlik tr iin temizleyinceye
* Ferdinand Il. -Ed.
** Sinek-Mirabeau. -Ed.

Seme Yaptlar II
191
dein, bu alandan kamakta devam etti. O zaman, dzen partisinin156

ve ynetici snfn tm dman fesat komitelerinin, halk ezmek iin
birlikte, ve krall herbiri kendi gnlne gre yeniden kurmak iin de
birbirlerine kar komplolar dzenledikleri o anonim saltanat faslas
olan parlamenter cumhuriyetin ynetici beyni durumuna geldi. Bugn
olduu gibi o zaman da, Thiers, cumhuriyetileri, cumhuriyetin glenmesine kar tek engel olarak eletiriyordu; bugn olduu gibi o zaman
da, cumhuriyet ile, celldn Don Carlos ile konutuu gibi konuuyordu:
Seni ldreceim, ama senin kendi iyiliin iin. O zaman olduu gibi
bugn de, zaferinin ertesi gn yle haykrabilecektir: LEmpire est
fait!* Zorunlu zgrlkler zerindeki ikiyzl tlerine ve onu aldatm
ve parlamentarizm dna frlatp atm bulunan Louis Bonapartea kar
kiisel hncna karn ve parlamentarizmin yapay havas dnda, kk
adam, onun ok iyi bildii gibi, prsr ve hilie dner, Romann
Fransz birliklerince igalinden, Alman birliine kar, bu birlik Prusya
despotizmine aldatc bir grn hizmeti grecei iin deil, ama Almanyann blnml zerindeki Fransann geleneksel hakkna bir
saldr olaca iin sert svp-saymalar ile kkrtt Prusya savana
dein, kinci mparatorluun btn alaklklarna batmt. Cce kollar
ile, tarihsel izme boyacs olduu Napolon Iin klcn Avrupann karsnda sallamasn sevdiinden, d [sayfa 247] siyaseti, 1840taki Londra
Antlamasndan157 1871deki Parisin teslimine ve Parise kar, Bismarckn yksek izni ile Sedan ve Metz158 tutsaklarn ileri srd bugnk i savaa dein, her zaman Fransann btnsel alalmas ile taland.
Yeteneinin bklgenliine ve izledii ereklerin deikenliine karn,
bu adam tm yaam boyunca en geri kafal grenee bal kalmt.
Modern toplumdaki derin akmlarn ona her zaman sal kalacaklar
aktr; ama hatta onun yzeyindeki en gzle grlr deiiklikler bile,
tm dirilii dile snm bulunan bir kafay tiksindiriyorlard. Bundan
tr, gn gemi Fransz koruyuculuk sisteminden her sapmay bir
saygszlk olarak gstermekten hi yorulmad. Louis-Philippein bakan
iken, demiryollarn lgnca bir kuruntu olarak yerdi; ve, daha sonra,
Louis Bonaparte dneminde muhalefette iken, rm Fransz ordu
sistemini her dzeltme giriimini, kutsal eylere kar bir saygszlk olarak knad. Uzun siyasal yaamnda, ne kadar nemsiz olursa olsun,
kendini herhangi bir pratik yarar tayan bir tek nlemden bile sulu
klmamtr. Thiers sadece zenginlik doymazlnda ve zenginlik reten
insanlara kar besledii dmanlkta tutarl olmutur. Louis-Philippe
dnemindeki ilk bakanlna Eyp peygamber kadar yoksul girmi,
oradan milyoner olarak kmtr. Ayn kral dnemindeki son bakanl
(1 Mart 1840 gnl olan), onu Milletvekilleri Meclisinde zimmetine para
geirme sulamalar ile kar karya brakt ve o, bu sulamalara, Jules
* mparatorluk kurulmutur! -.
192

Seme Yaptlar II
Favre ya da herhangi bir baka timsah kadar byk bir kolaylkla sap
savurduu bir ey olan gzyalar ile yant vermekle yetindi. Bordeaux
da,* Fransay yakn bir mali ykmdan kurtarmak iin ald ilk nlem,
1869 ylnda Paristeki semenleri kendine ekmek iin szn etmi
bulunduu tutumlu cumhuriyetin ilk ve son sz olarak, kendi kendine
ylda milyon gelir salamak oldu. 1830 Milletvekilleri Meclisindeki
eski meslektalarndan biri, kapitalist olmasna karn gene de Komnn
canla bala bal bir yesi olan Bay Beslay, son gnlerde Thiersye bir
afite yle kyordu:
Emein sermayeye kle edilmesi, her zaman siyasetinizin [sayfa
248] temeli olmutur, ve emek cumhuriyetinin Belediye Dairesine yerletiini grdnz gnden bu yana, Fransaya: Bunlar kyaclardr! diye
haykrmaktan hi bir zaman geri kalmadnz.
Kk siyasal itliklerde usta, yalan yere yemin ve ihanette virtz,
her trl baya kurnazlklara, sinsi yollara ve partilerin parlamentodaki
aalk savam kalleliklerine eli yatkn, bir kez bakanlktan kovulduktan
sonra, dnce yerine snf nyarglar, gzpeklik yerine kendini gsterme merak ile, yeniden bakan olunca onu kan iinde bomak zere,
bir devrim atelemeye her zaman hazr, kamusal yaamnn irenlii
lsnde, aalk bir zel yaam sren bu adam, bir Fransz Sullas
roln oynad u anda bile, davranlarnn tiksinliini, farfaralklarnn
glnl ile daha da belirginletirmekten kendini alamyor.
Parisin teslim artlamas, Prusyaya yalnz Parisi deil, ama
tm Fransay teslim ederek, 4 Eyll kapkalarnn, Trochunn sylemi bulunduu gibi, daha o akam balattklar, dman ile uzun bir
entrikalar ve ihanetler dizisini bir sonuca balad. te yandan, bu artlama, onlarn imdi Prusyann yardm ile cumhuriyete ve Parise kar
giriecekleri i sava da balatyordu. Tuzak, teslim koullarnn ta iinde
kurulmu bulunuyordu. O srada, topraklarn te-birinden ou dmann elindeydi, bakentin iller ile balants kesilmi, btn ilikiler
koparlmt. Bu koullar iinde Fransann gerek bir temsilini (reprsentation) semek, hazrlklar iin gerekli zaman verilmedike, olanaksz
idi. Teslim artlamasnda ulusal bir meclisin sekiz gn iinde seilmesi
ite bu nedenle yer ald; yle ki, Fransann birok blgelerinde, yaplacak
seimlerin haberi ancak oylamann ngn geldi. Ayrca bu meclis,
teslim artlamasnn ak bir maddesine gre, ancak sava ya da bar
kararlatrmak, ve gerektiinde bir bar antlamas imzalamak erei ile
seilecekti. Halk, brakma koullarnn savan devamn olanaksz
kldn, ve Bismarck tarafndan dayatlan bar onaylamak iin, Fransann en kt insanlarnn en iyi insanlar olduklarn sezmemezlik edemezdi. Ama btn bu nlemlerle yetinmeyen Thiers, hatta brakmann
gizemi Pariste aa vurulmadan nce, bundan byle [sayfa 249] orlean* 1891 Almanca bask, tarihi de ekler: 1871de. -Ed.

Seme Yaptlar II
193
clarn yannda, artk hogr ile karlanmayacak bonapartlarn yerini

alacak olan lejitimist partiyi glendirip canlandrmak iin illerde bir seim turuna km bulunuyordu. Thiers onlardan korkmuyordu. Gericilik
aleti olarak, modern Fransay ynetmeleri olanaksz, ve dolaysyla
kmsenecek rakipler olan, Thiersnin kendi szlerine gre (Milletvekilleri Meclisi, 5 Ocak 1833), eylemi her zaman yabanc istils, i sava
ve anari ile snrl kalm bulunan bir partiden daha iyisi olabilir miydi?
Bu lejitimistler, onca zamandr bekledikleri o gemie ynelik
bin yln geldiine gerekten inanyorlard. Yabanc istils izmeleri altnda bir Fransa vard; bir imparatorluun ykl ve bir Bonaparten tutsakl vard; ensonu, kendileri vard. Tarihin tekerlei, 1816nn Chambre introuvableda159 durmak zere, gzle grlrcesine tersine dnmt. Cumhuriyet meclislerinde, 1848den 1851e dein, bu lejitimistler
kendi bilgili ve yetimi parlamenter szcleri tarafndan temsil edilmilerdi; imdi partinin basit askerleri: Fransann btn Pourceaugnaclar*
meclise yorlard.
Bu Tarmclar Meclisi160 Bordeauxda toplanr toplanmaz, Thiers
ona bar hazrlklarnn, bir parlamenter tartmadan bile geirilmeksizin,
hemen kabul edilmesi gerektiini aka bildirdi; Prusya onlarn cumhuriyete ve onun kalesi olan Parise kar sava amalarna ancak bu
koulla izin veriyordu. Kar-devrimin, gerekte, yitirilecek zaman yoktu.
kinci mparatorluk, ulusal borcu iki katndan ouna karm ve btn
byk kentleri ar bir biimde borlandrmt. Sava, vergileri korkun
bir biimde iirmi ve ulusal kaynaklar acmakszn krp geirmiti.
Ykm tamamlamak zere, Fransz topra zerindeki askerlerinden bir
yarm milyonun bakmn, be milyarlk dencesini125 ve geciken taksitlerin %5 faizini isteyen Prusyal Shylock da orada idi. Hesap pusulasn
kim deyecekti? Zenginlii kendilerine maledenler, kendi balattklar
bir savan giderlerini bu zenginlik reticilerinin srtna yklemeyi, ancak
cumhuriyeti zorla devirerek umut edebilirlerdi. te toprak [sayfa 250] mlkiyeti ve sermayenin bu yurtsever temsilcilerini, saldrgann gzleri ve
yksek koruyuculuu altnda, d savaa bir i sava, bir kle sahipleri
ayaklanmas eklemeye gtren ey, bylece Fransann engin ykmnn
ta kendisi idi.
Komplonun yolunu kapamak zere, byk bir engel vard: Paris.
Parisi silahszlandrmak, baarnn ilk koulu idi. Bunun sonucu Paris,
Thiers tarafndan, silahlarn teslim etmesi iin uyarld. Sonra Paris,
Tarmclar Meclisinin lgnca kar-cumhuriyeti gsterileri ve
Thiersnin cumhuriyetin yasal stats zerindeki ikircil aklamalar;
Parisin ban kesme ve bakentsizletirme (dcapiter et de dcapitaliser) tehdidi; orleanc elilerin atanmas; Paris sanayi ve ticaretini ykmla
* Pourceaugnac. - Molirein komedilerinden birinde, ahmak, darkafal kk toprak
soylusunu temsil eden bir karakter. -Ed.
194

Seme Yaptlar II
tehdit eden, vadesi gemi ticari senetler ve kiralar zerindeki Dufaure

yasalar,161 Pouyer-Quertier vergisi, ne olursa olsun her trl yaynn her
nshas zerinden alnan iki santim; Blanqui ve Flourensa kar lm
kararlar; cumhuriyeti gazetelerin kapatlmas; Ulusal Meclisin Versaillesa tanmas; Palikao tarafndan iln edilmi ve 4 Eyll gn kaldrlm bulunan skynetimin yenilenmesi; Decembriseur162 Vinoynn Paris
valisi, imparatorluk jandarmas Valentinin polis mdr, ensonu cizvit
general dAurelle de Paladinesin Ulusal Muhafz bakomutan olarak
atanmas gibi olaylarla usandrld.
Ve imdi, Bay Thiersye ve onun buyruu altnda alan ulusal
savunma grevlilerine sorulacak bir sorumuz var. Bilindii gibi, kendi
maliye bakan Bay Pouyer-Quertier aracl ile, Thiers, hemen denmesi
gereken iki milyarlk bir borlanma imzalamt. Peki,
l Bu iin Thiers, Jules Favre, Ernest Picard, Pouyer-Quertier ve
Jules Simonun ceplerine yzlerce milyonluk bir rvet girecek biimde
dzenlendii ve,
2 Parisin yattrlmasna dein hi bir demenin yaplmayaca,163 doru mudur, deil midir?
Her durumda, iin ok ivedi olmas gerekir, nk Thiers ile Jules Favre, Bordeaux Meclisi ounluu adna, utanmadan Parisin Prusya
birlikleri tarafndan igal edilmesini istediler. Ama, Almanyaya dnnde kendisine hayran hayran bakan Frankfurt hamkafalarna aka
bir byk altndan glerek syledii gibi, Bismarckn oyununa bu girmiyordu. [sayfa 251]
II
Kar-devrimci komplonun yolu zerindeki tek ciddi engel, silahlanm Paris idi. yleyse Parisi silahszlandrmak gerekiyordu! Bu nokta
zerinde, Bordeaux Meclisi itenliin ta kendisi idi. Eer bu meclis kyllerinin barp armalar bunu anlatmak iin yeterli olmasayd, Parisin
Thiers tarafndan triumvirann aralk Vinoy, bonapart jandarma Valentin, ve cizvit general dAurelle de Paladines sevecen zeniine braklmas bir kuku glgesi bile brakmazd. Parisin silahszlandrlmasnn
gerek ereini saygszca iln etmelerine karn, komplocular yalanlarn
en apa, en yzsz olan bir bahane ile ondan silahlarn teslim etmesini istediler. Ulusal Muhafzn toplar, diyordu Thiers, devlete aittir
ve devlete geri verilmelidir. Gerek ise, u; daha Bismarckn tutsaklarnn
ona Fransay teslim ettikleri, ama bakente boyunedirme kesin niyeti
ile kendilerine kalabalk bir muhafz birlii ayrdklar teslim artlamas
gn, Paris tetikte idi. Ulusal Muhafz yeniden rgtlendi ve bakomutanl, eski bonapart kuruluun baz dkntleri dnda, birliin tm
tarafndan seilmi bir Merkez Komiteye verdi. Prusyallarn Parise girilerinin ngn, Merkez Komite, korkaklar tarafndan Prusyallarn igal

Seme Yaptlar II
195
edecekleri mahalleler ve dolaylarnda kahpece yzst braklm bulunan top ve makineli tfeklerin Montmartre, Belleville ve La Villettee
tanmasn salad. Bu toplar, Ulusal Muhafzn toplad paralar ile
alnmt. 28 Ocak teslim szlemesinde resmen Ulusal Muhafzn zel
mlkiyeti olarak tannm, ve bu nitelikle, hkmete ait silahlarn yenenin
ellerine genel tesliminden ayrk tutulmutu. Ve Thiers, Parise kar sava amak iin, ne denli hafif olursa olsun, her trl bahaneden ylesine
yoksun bulunuyordu ki apak bir yalana bavurma zorunda kald: Ulusal Muhafzn toplar devletin mal imi.
Toplarn alnmas elbette Parisin ve dolaysyla 4 Eyll devriminin
genel silahszlandrlmasna bir balangtan baka bir ey olmayacakt.
Ama bu devrim Fransann yasal rejimi durumuna gelmiti. Bu devrimin
yapt olan cumhuriyet, yenenler tarafndan teslim artlamasnda bile
[sayfa 252] tannmt. Teslim artlamasndan sonra, cumhuriyet btn yabanc devletler tarafndan tannm ve Ulusal Meclis onun adna toplantya arlmt. Bordeauxda toplanan Ulusal Meclisin, ve onun yrtme
gcnn tek yasal grev san, Paris emekilerinin 4 Eyll devrimi idi. 4
Eyll olmasayd, Ulusal Meclis yerini hemen, 1869da bir Prusya rejimi
altnda deil, bir Fransz rejimi altnda genel oy aracyla seilmi, ve
devrim tarafndan zorla datlm bulunan yasama meclisine brakma
zorunda kalrd. Thiers ve salverilmi adamlar, Louis Bonapartetan
onlar bir Cayenne164 yolculuundan kurtaran izin belgeleri koparmak
iin, onun karsnda boyuneme zorunda kalrlard. Ulusal Meclisin
yetkileri, Prusya ile bar koullarn kararlatrmakla ykml bir noterin
yetkilerinden baka bir ey deildi. O, gerek brnm her zaman
silahlanm Paris, bu devrimi yapm bulunan Paris, onun iin dayanlmaz alk aclar ile be aylk bir kuatmaya katlanm, ve Trochu
planna karn, direnmesini uzatarak, bu direnmeyi tarada zorlu bir
savunma savann temeli durumuna getirmi bulunan Paris olan bu
devrimde, bir ara-olaydan baka bir ey deildi. Ve imdi Paris ya Bordeauxnun bakaldrm kle sahiplerinin onur krc kesin buyruu
zerine silahlarn teslim edecek ve kendi 4 Eyll Devriminin, Louis Bonaparten iktidarnn onun kralc rakiplerine basit bir aktarlmasndan
baka hi bir anlama gelmediini kabul edecek; ya da kendini, kinci
mparatorluu dourmu, ve onun koruyucu vesayeti altnda tam bir
rmeye dein olgunlam bulunan siyasal ve toplumsal koullar devrimci bir biimde altst edilmeksizin, kurtarmak ve canlandrmak olana
bulunmayan Fransann, ona canla bala bal savunucusu olarak gsterecekti. Be aylk bir alk sonucu daha da gszlenmi bulunan Paris,
bir an bile duraksamad. Kendi kalelerinde, kendi zerine evrilmi
Prusya toplarnn tehdidine dein her eye meydan okuyan Paris, kahramanca, Fransz komplocularna kar bir direncin tm tehlikelerini
gze alma kararna vard. Gene de, Parisin srklenecei bir i sava
korkusu iinde, Merkez Komite, meclisin kkrtmalarna, yrtme
196

Seme Yaptlar II
gcnn zorbalklarna ve birliklerin Paris ile dolaylarnda tehdit edici

bir toplanmasna karn, [sayfa 253] ayn salt savunucu tutumunu korudu.
Demek ki, Vinoyyi bir polis memurlar srs ve birka ordu
alaynn banda, Ulusal Muhafzn toplarn basknla ele geirmek zere,
Montmartrea kar bir gece seferine gndererek, i sava Thiers balatt.
Ulusal Muhafzn direnmesi ve ordunun halk ile kardelemesi karsnda
bu giriimin nasl baarszla urad bilinir. DAurelle de Paladines,
kendi zafer bltenini nceden bastrm ve Thiers kendi hkmet darbesinin nlemlerini aklayan afileri hazrlam bulunuyorlard. Btn bunlarn yerini, Thiersnin Ulusal Muhafz silahlarnn sahibi olarak brakma
yolundaki soylu kararn aklayan arlarnn almas gerekti; Thiers,
Ulusal Muhafzn bu silahlar, bakaldrclara kar hkmet ile birlemek
iin kullanacana kesin gzyle baktn sylyordu. Kendilerine kar
kk Thiers evresinde bu birleme arsna, 300.000 Ulusal Muhafzndan, sadece 300 yant verdi. anl 18 Mart ii devrimi, Paris zerindeki
sz-gtrmez egemenliini kurdu. Merkez Komite, onun geici hkmeti
oldu. Avrupa bir an iin, siyaset ve savataki yeni ve heyecan uyandrc
baarlarnn bir gereklik glgesine sahip bir ey mi, yoksa hanidir geip gitmi bir gemiin dleri mi olduklarn kendi kendine sorar gibi
grnd.
18 Marttan, Versailles birliklerinin Parise giriine dein, proleter
devrim, devrimlerde ve hele yksek snflarn kar-devrimlerinde bol
bol grlen zor eylemlerinden ylesine bak kald ki, dmanlar fkelerini kusmak iin, general Lecomte ve general Clment Thomasnn
ldrlmeleri ile Vendme alan olayndan baka bir konu bulamadlar.
Montmartrea kar gece saldrsna katlan bonapart subaylardan
biri olan general Lecomte, Pigalle alannda, 81. ordu alayna silahsz siviller zerine drt kez ate etmesi buyruunu vermi, ve erlerinin buyruklara uymamas zerine, onlara svp-saymt. Kadnlar ve ocuklar
kurunlayacak yerde, kendi erleri onu kurunladlar. Erler tarafndan
ii snf dmanlarnn okulunda kazanlm bulunulan kklemi
alkanlklar, bu erler ii snfndan yana geer gemez elbette deimeyeceklerdir. Ayn erler Clment [sayfa 254] Thomasy da ldrdler.
Eski bir krgn assubay olan general C1ment Thomas, LouisPhilippe dneminin son zamanlarnda, bakalarnn suunu zerine
alan kimse (grant responsable)* ve bu ok kavgac gazetenin grevli
dellocusu ikili nitelii ile almak zere, cumhuriyeti le National165
gazetesi yazkuruluna girmiti. ubat devriminden166 sonra, iktidara geen
Nationalciler bu eski astsubay generale dntrdler. Bu i, onun da
Jules Favre gibi korkun kkrtclarndan ve en alak cellatlarndan biri
olduu haziran kymnn ngnnde oldu. Sonra, general san da, ken* Sorumlu ynetici. Bu para, 1871 ve 1891 Almanca basklarnda, u aklama ile izlenir:
Bakas yerine hapis cezalarn ekmek iin tutulmu adam. -Ed.

Seme Yaptlar II
197
disi de, 1 Kasm 1870 gn yeniden su yzne kmak zere, uzun bir
sre boyunca ortadan yokoldular. Bir gn nce, Belediye Dairesinde
tutsak edilen savunma hkmeti, Blanqui, Flourens ve ii snfnn
br temsilcilerine, zorla ele geirmi bulunduu iktidar Pariste zgrce
seilecek bir Komnn elinde brakacana trenle sz vermiti.167
Sznde duracak yerde, bu hkmet Paris zerine Trochunn, imdi
Bonaparten Korsikallarnn yerini tutan Bretonlarn salverdi.168 Sadece,
bylesine bir andn bozma ile adn kirletmek istemeyen general
Tamisier, Ulusal Muhafz bakomutanlndan istifa etti ve, onun yerine,
Clment Thomas yeniden general oldu. Btn komutanl boyunca
Prusyallar ile deil, ama Paris Ulusal Muhafz ile savat. Parisin genel
silahlanmasn engelledi, burjuva taburlarn ii taburlarna kar kkrtt,
Trochu planna kart subaylar uzaklatrd ve, lekeleyici korkaklk
sulamas altnda, kahramanl imdi en amansz dmanlarnn bile
hayranln eken proleter taburlar terhis etti. Clment Thomas, 1848
Hazirannda Paris ii snfnn kiisel dman olarak kazand rtbe
eritlerini yeniden kazanm bulunmaktan byk bir vn duyuyordu.
18 Marttan birka gn nce, Paris ayaktakm sekin tabakasnn iini
bitirmek iin, sava bakan Le Flya kendi kafasndan bir plan sunuyordu. Vinoynn bozguna uramasndan sonra, mcadeleye espiyon nitelii
ile girimekten kendini alamad. Galles [sayfa 255] prensesi, Londraya girdii
gn kalabalkta ezilen insanlarn yazgsndan ne kadar sorumlu ise,
Merkez Komite ve Paris emekileri de Clment Thomas ile Lecomteun
ldrlmesinden tastamam o kadar sorumlu oldular.
Silahsz yurttalarn Vendme alanndaki szde ldrlmeleri,
bu yalan yaymak iin salt Avrupa gazetecilii uak takmna gvenerek,
Bay Thiers ile kyllerin mecliste hi szn etmedikleri bir mittir. Dzenciler, Paris gericileri, 18 Mart zaferinden tir tir titrediler. Bu onlar
iin en sonu gelen halk cezasnn iareti idi. 1848 Haziran gnlerinden
22 Ocak 1871169 gnne dein, buyruklar zerine ldrlm bulunan
kurbanlarn hayaletleri, karlarnda dikiliyorlard. Terrleri, tek cezalar
oldu. Hatta polisler bile (sergents de ville), yaplmas gerektii gibi silahszlandrlacak ve kilit altna konacaklar yerde, Versaillesda gvenlie
kavumak zere Paris kaplarn ardna kadar ak buldular. Dzenciler
sadece itilip kaklmamakla kalmadlar, ama biraraya gelme ve Parisin
gbeinde bile birok gl konum igal etme yetkisine de sahip oldular.
Merkez Komitenin bu hogrrl, silahl iilerin dzen partisinin
alkanlklar ile ylesine badamaz bir durumda bulunan bu yce
gnlll, dzen partisi tarafndan haksz yere bir gszlk duyusunun belirtisi olarak yorumland. Vinoynn toplar ve mitrailleuses* ile
baaramad eyi, onun silahsz bir gsteri rts altnda yapmaya girime yolundaki budalaca plannn nedeni budur. 22 Mart gn, saf* Makineli tfekleri. -.
198

Seme Yaptlar II
larnda btn petit crevs* ve banda da imparatorluun allm

nlleri, Haeckerenler Coetlogonlar, Henry de Pneler vb. bulunan
kkrtc bir kibar tabaka baylar alay, kibar mahallelerden yola kt.
Barl bir gsteri dlek bahanesi altnda, ama gizlice ldrc silahlar
tayan bir ete, yry kolu biiminde dzenlendi, yolu zerinde
raslad Ulusal Muhafz nbeti ve devriyelerini hrpalayp silahszlandrd, ve: Kahrolsun Merkez Komite! Kahrolsun katiller! Yaasn Ulusal
Meclis! lklar ile rue de la Paixden (Bar soka) place Vendmea
(Vendme alan) kan ete, nbet bekleyen muhafz kollarn [sayfa 256]
zorlamaya ve onlarn koruduklar Ulusal Muhafz kararghn basknla
almaya kalkt. Tabanca atlarna karlk olarak, gerekli uyarmalarda
bulunuldu,170 ve bu uyarmalarn etkisiz kalmas zerine Ulusal Muhafz
generali** ate komutu verdi. Bir tek salvo, saygdeer topluluklarnn
yle bir gsteriliinin, Paris devrimi zerinde, Yeu nun borularnn
Eriha kenti surlar zerinde gsterdikleri etkinin tpksn gstereceini
uman alk delikanllar, lgnca bir ka iinde darma duman etti. Kaaklar arkalarnda iki l, dokuz ar yaral (aralarnda bir de Merkez
Komite yesi***) Ulusal Muhafz ile, silahsz gsterilerinin barl
niteliini iyice tantlayan, marifetlerinin saa sola salm tabancalar,
baklar ve kll bastonlarla dolu tm sahnesini brakyorlard. Paris
Ulusal Muhafz, 13 Haziran 1849 gn, Fransz birlikleri tarafndan Romaya yaplan saldrnn hainliine kar protestoda bulunmak iin
gerekten barl bir gsteri dzenledii zaman, o srada dzen partisi
generali olan Changarnier, birliklerini her yandan, onlar vurmak ve
kltan geirmek, ve atlarnn ayaklar altnda inemek buyruu ile,
bu silahsz insanlar zerine srd iin, Ulusal Meclis ve zellikle Bay
Thiers tarafndan, toplumun kurtarcs olarak alklanmt. O zaman
Paris skynetim altna alnm, Dufaure yeni bask yasalarn ivedilikle
meclisten geirmiti. Yeni tutuklamalar olmu, yeni yasaklamalar konmu, yeni bir terr uygulanmt. Ama aa snflar bu ilerde baka
trl davranrlar. 1871 Merkez Komitesi, barl gsteri kahramanlarn
dpedz bilmezlikten geldi, yle ki, sadece iki gn sonra, bunlar Versaillesa doru nl kaan kaanann talandrd o silahz gsteri iin,
amiral Saissetin buyruu altnda toplanacak duruma geldiler. Thiers tarafndan Montmartrea gece hrszl giriimi ile balatlm bulunan i
sava kabul etmekte gsterdii tiksinti yznden, Merkez Komite bu
kez, o sralarda adamakll savunmasz bir durumda bulunan Versailles
zerine hemen yrmemek, ve bylece Thiers ile kyllerinin komplolarna bir son vermemekle kesin bir yanllk yapt. Bunun zerine,
Komnn [sayfa 257] seim gn olan 26 Martta, dzen partisinin gcn
* Kibarla zenen isiz-gsz delikanllar. -.
** Bergeret. -Ed.
*** Maljournal. -Ed.

Seme Yaptlar II
199
bir de seim sandklarnda denemesine izin verildi. O gn, Paris mairielerinde* dzen partisi yeleri, ilerinden onlar uygun bir zaman ve
uygun bir yerde temizleme andn homurdanarak, ok yce gnll
yenginleri ile tatl barma szleri teati ettiler.
imdi madalyann br yzne bakin. Thiers nisan balarnda
Parise kar ikinci kampanyasn at. Versaillesa getirilen ilk Parisli
tutsaklar kafilesi, Ernest Picard, elleri ceplerinde, alay ederek onlarn
evresinde aylak aylak dolar, ve Bayan Thiers ile Bayan Favre, nedimelerinin ortasnda, balkonlarndan Versayl gruhun alaklklarn alklarlarken, insan ileden karc canavarlklarn konusu oldu. Ele geirilmi bulunan savalar umursamazlkla ldrldler; yiit dostumuz,
demir dkm iisi general Duval, sorgusuz sualsiz kuruna dizildi,
kinci mparatorluun iki lemlerindeki utanmazca davranlar ile ylesine nl karsnn pezevengi Galliffet, bir bildirgede, kendi avclar tarafndan bastrlp silahszlandrlan kk bir Ulusal Muhafz birliinin,
yzba ve temenleri ile birlikte ldrlmesini buyurmu olduu iin
bbrlendi. Kaak Vinoy, federeler saflarnda yakalanan her erin ldrlmesini buyuran gnlk buyruu iin, Thiers tarafndan Lgion dhonneurn byk-ha nian ile dllendirildi. Jandarma Desmarets, 31
Ekim 1870 gn savunma hkmetinin balarn kurtarm bulunan
valye ruhlu ve yce gnll Flourensi, bir kasap gibi, haince paralam olduu iin madalya ald.171 Bu cinayetin glendirici ayrntlar,
Thiers tarafndan Ulusal Mecliste honutlukla andrld. Bir Timurlenk
rol oynamas kabul edilmi parlamenter bir Tom Pouce un** kendini
beenmi bbrlenmesi ile, kklne kar ayaklananlara, ve hasta
arabalar iin yanszlk hakkna dein, uygarlar aras hi bir sava
gvencesi tanmay kabul etmedi. Voltaire tarafndan daha nce sezilmi
bulunan,*** o kaplanca igdlerini babo brakmasna bir an iin
izin verilmi maymundan daha korkun bir ey yoktur. (Bkz: Notlar, s.
35.****) [sayfa 258]
Komnn, misillemeyi buyuran ve grevinin Parisi Versailles
haydutlarnn yamyamca davranlarna kar korumak ve gze gz,
die di istemek olduunu aklayan 7 Nisan gnl buyrultusundan
sonra,172 Thiers tutsaklara barbarca davranlmasn gene de durdurmad.
stelik, onlara bltenlerinde svd de: Hi bir zaman, namuslu insanlarn baklarn alalm bir demokrasinin bundan daha bozulmu ehreleri aclara salmamtr Thiersnin kendisi ve salverilmi bakanlar
gibi namuslu. Gene de, bir zaman sresince, tutsaklarn ldrlmesi
ertelendi. Ama Thiers ve aralk generalleri, Pariste Ulusal Muhafz klnda yakalanan kendi jandarma espiyonlarnn bile, zerlerinde yangn
* Belediye bakanlklar. -.
** Parmak Tom, Parmak ocuk -.
*** Voltaire, Candide, blm 22. -Ed.
**** Bkz: bu cildin 290. sayfas. -Ed.
200

Seme Yaptlar II
bombalan ile yakalanan Sergents de villelerin* bile balandklarn

renir renmez, Komnn misilleme zerindeki buyrultusunun bo
bir tehdit olduunu anlar anlamaz, tutsaklarn ynsal ldrlmeleri
yeniden balad ve sonuna dein ard aras kesilmeden srdrld.
Ulusal muhafzlarn sndklar evler jandarmalarca evrildi, zerlerine
(ilk kez olarak burada grnen) petrol dkld ve yakld; yar-kmrlemi cesetler, daha sonra Ternesde kurulmu bulunan gezgin Basn
hastanesi tarafndan kaldrldlar. 25 Nisan gn Belle-Epinede atl bir
avclar birliine teslim olan drt Ulusal Muhafz, daha sonra Galliffetnin
yarar dengi bir yzba tarafndan birbiri ardna vuruldu. Yzbann
drt kurbanndan, l diye braklm bulunan biri, Scheffer, yerde srne
srne Paris ileri karakollarna dnd ve bu olay zerine bir Komn
komisyonu karsnda tanklk etti. Tolain bu komisyonun raporu zerine
sava bakanndan aklama istedii zaman, kyller onun sesini lklar
ile bastrdlar ve Le Flnun yant vermesini engellediler. Kahramanlklarndan szetmek, anl ordularnn onuruna bir saldr olurdu. Thiersnin
bltenlerinin, Moulin-Saquetde uyurken baslan federelerin snglendiklerini, ve Clamarttaki ynsal ldrlmeleri haber verirken kulland
saygsz ton, Londradaki gerekten ar-duyarl olmayan Timesin173
bile sinirlerine dokundu. Ama bugn Parisi bombalam ve yabanc
[sayfa 259] fatihin korumas altnda bir zenci kle satclar ayaklanmas
kkrtm bulunan kimseler tarafndan ilenen salt balang niteliindeki
canavarlklar saymaya girimek gln olur. Btn bu tyler rpertici
eyler ortasnda, cce omuzlar zerine ken korkun sorumluluk zerine bitmez tkenmez parlamenter yaknmalarn unutan Thiers, meclisin
rahata altn syleyerek bbrleniyor, ve bazan aralk generaller,
bazan da Alman prensleri ile yapt aralksz iki lemleri aracyla, sindiriminin, hatta Lecomte ve Clment Thomasnn hayaletleri ile bile, en
kk bir bozuklua uramadn tantlyor.
III
18 Mart sabah, Paris u gkgrlts ile uyand: Vive la Comune!** Peki ama Komn, burjuva saduyusunu bylesine tedirgin eden
bu sfenks nedir?
Bakent proleterleri, diyordu 18 Mart gnl bildirgesinde Merkez
Komitesi, ynetici snflarn gszlk ve dneklikleri ortasnda, onlar
iin kamu ilerinin ynetimini ele alarak durumu kurtarma zamannn
gelmi bulunduunu anlamlardr.
Ama ii snf mevcut devlet makinesini olduu gibi almak ve
onu kendi amalar iin kullanmakla yetinemez.
* Polislerin. -.
** Yaasn Komn! -.

Seme Yaptlar II
201
Srekli ordu, polis, brokrasi, din adamlar ve yarglar gibi, sistemli ve aamal bir iblm planna gre biimlendirilmi, her yerde
varolan organlar ile merkezilemi devlet iktidar, domakta olan burjuva
topluma, feodalizme kar mcadelelerinde gl bir silah hizmeti
grd mutlak krallk ana dein kar. Bununla birlikte, her trl
ortaasal molozlar, senyrlerin ve soylularn stnlk haklar, yerel ayrcalklar, belediyesel ve loncasal tekeller, tarasal anayasalar yznden,
gelimesi engellenmi bulunuyordu. 18. yzyl Fransz Devriminin dev
sprgesi btn bu gemi zaman kalntlarn silip sprd ve bylece
toplumsal dayana (substrat), modern devlet kuruluu styaps karsna kan son engellerden de kurtarm [sayfa 260] oldu. Modern devlet,
kendisi de yar-feodal bir nitelik tayan eski Avrupann modern Fransaya kar birleme savalarnn rn olan Birinci mparatorluk dneminde kuruldu. Daha sonraki rejimler srasnda parlamenter denetim
altna, yani varlkl snflarn dorudan denetimi altna konmu bulunan
hkmet, sadece engin ulusal borlarn ve ezici vergilerin fidelii olmakla
kalmad; otorite, kar, mevki gibi dayanlmaz ekicilikleri ile, bir yandan
ynetici snflarn rahip fesat komiteleri ve servencileri arasnda uyumazlk nedeni oldu, ve te yandan toplumun iktisadi deiiklikleri ile
birlikte siyasal nitelii de deiti. Modern sanayiin ilerlemesi gelitike,
sermaye ile emek arasndaki snf kartl da geniliyor, younlayor,
devlet iktidar gitgide sermayenin emek zerindeki ulusal bir iktidar,
toplumsal klelik ereklerine gre rgtlenmi toplumsal bir g, bir snf egemenlii aygt niteliini kazanyordu.* Snflar mcadelesinde bir
ilerleme gsteren her devrimden sonra, devlet iktidarnn salt bastrc
nitelii gitgide daha ak bir biimde ortaya kyordu. 1830 Devrimi,
hkmeti toprak sahiplerinden kapitalistlere, iilerin en uzak dmanlarndan en dolaysz dmanlarna geirdi. Devlet iktidarn, ubat
Devrimi adna ele geiren cumhuriyeti burjuvalar, ii snfn toplumsal cumhuriyetin, onlarn toplumsal bamszln gvence altna alan
cumhuriyetten baka bir ey olmadna inandrmak, ve burjuvalar ile
toprak sahiplerinin kralc ynna da, hkmetin mali kayg ve stnlklerini tam bir gvenlik iinde cumhuriyeti burjuvalara brakabileceklerini tantlamak ereiyle, bu iktidar haziran kymlarn kkrtmak iin
kullandlar. Bununla birlikte, biricik kahramanca haziran baarlarndan
sonra, artk cumhuriyeti burjuvalara, kapkalar snfnn btn rakip
fraction et factionlar** tarafndan, retici snflar ile imdi aka ortaya
km bulunan kartlklar iinde kurulmu bir koalisyon olan dzen
partisinin ilk saflarndan art birliine gemekten baka bir [sayfa 261]
ey kalmyordu. Hisse senetli [anonim -.] irket biimindeki hkmetle* 1871 Almanca bask, bu tmcenin sonunu, braz farkl bir yazl iinde verir: Devlet
iktidar gitgide emei ezmeye ynelik bir kamu iktidar, bir snf egemenlii aygt nitelii
kazanyordu. -Ed.
** Blnt ve fesat komiteleri. -.
202

Seme Yaptlar II
rinin upuygun biimi, bakan olarak Louis Bonaparte ile birlikte, vile
multitudee* kabul edilmi snf terrizmi ve zgr hakszlk rejimi olan
Rpublique parlementaire** oldu. Her ne kadar parlamenter cumhuriyet,
Bay Thiersnin dedii gibi, onlar (ynetici snfn eitli blntlerini)
en az blen cumhuriyet idiyse de, buna karlk bu snf ile onun seyrek saflar dnda yaayan tm toplum arasnda bir uurum yaratyordu.
Birlikleri, daha nceki hkmetler dneminde, kendi z uyumazlklarnn devlet iktidar iin henz koymu bulunduklar engelleri ortadan
kaldryordu. Proletaryann ayaklanma tehlikesi karsnda, birleik varlkl
snf, o zaman devlet iktidarn, kimsenin gznn yana bakmakszn
ve almla, sermayenin emee kar ulusal sava silah olarak kulland.
reticiler ynna kar srekli savanda, varlkl snf, sadece yrtme
gcn durmadan artan bask gleri ile donatma zorunda deil, ama
kendi z parlamenter kalesini, Ulusal Meclisi, yrtme gcne kar
tm savunma aralarndan yava yava yoksun brakma zorunda da
kald. Yrtme gc, Louis Bonaparten kiiliinde, varlkl snfn temsilcilerini kovdu. Dzen partisi cumhuriyetinin doal rn, kinci mparatorluk oldu.
mparatorluk, doum belgesi yerine hkmet darbesi, vize yerine
genel oy hakk krallk sas yerine de kl ile, kylle, sermaye ve
emek savamna dorudan doruya katlmam bulunan o geni reticiler ynna dayandn ileri sryordu. Parlamentarizme, ve bylece
hkmetin varlkl snflara peelenmemi bamszlna da son vererek,
ii snfn kurtaracan ileri sryordu. i snf zerindeki iktisadi
stnlklerini koruyarak, varlkl snflar kurtaracan ileri sryordu;
ve son olarak, ulusal byklk yalanc dn herkes iin yeniden canlandrarak, btn snflarn birliini kurmu olmakla bbrleniyordu.
Gereklikte, burjuvazinin ulusu ynetme yeteneini oktan yitirmi ve
ii snfnn henz elde etmemi bulunduu bir dnemde, tek olanakl
hkmet biimi de buydu. Bu [sayfa 262] hkmet, btn dnyada, toplumun kurtarcs olarak alkland. Onun egemenlii altnda, tm siyasal
kayglardan kurtulmu bulunan burjuva toplum kendisinin hi bir zaman
dnmedii bir gelimeye eriti. Sanayi ve ticareti, devsel oranlara
eritiler, mali dolandrclk, kozmopolit iki lemlerini gklere kard,
ynlarn sefaleti tantanal, yapmack, rezilce bir lksn utanmaz sergilenmesi ile ak bir kartlk oluturuyordu. Toplumun ok stnde
durur gibi grnen devlet iktidar, gene de bu toplumun en byk rezaleti ve ayn zamanda onun tm bozulmuluklarnn yuvas idi. Devletin
kendisinin ve kurtarm bulunduu toplumun rml, bu rejimin
arlk merkezini Paristen Berline tamaya susam bulunan Prusyann
sngleri tarafndan aa karld. Emperyalizm, domakta olan burjuva
* Aalk yn. -.
** Parlamenter cumhurlyet. .

Seme Yaptlar II
203
toplumun, feodalizmden kendi z kurtulu aleti olarak dnyaya getirdii,

ve iyiden iyiye gelimi burjuva toplumun, sonunda emei, sermayeye
bir kleletirme arac durumuna dntrm bulunduu bu devlet
iktidarnn, ayn zamanda hem en deerden dm, hem de en son
biimidir.
mparatorluun dorudan antitezi, Komn oldu. ubat Devriminin,
Paris proletaryas tarafndan kendisi ile iln edilmi bulunduu
toplumsal cumhuriyet l, sadece snf egemenliinin kralc biimini
deil, ama snf egemenliinin kendisini kaldracak bir cumhuriyet iin
duyulan belirsiz bir zlemden baka bir eyi dile getirmiyordu. Komn,
bu cumhuriyetin olumlu biimi oldu.
Eski hkmet iktidarnn merkezi, ve ayn zamanda Fransz ii
snfnn da toplumsal kalesi olan Paris, Thiers ve kylleri tarafndan,
imparatorluun onlara brakt o eski hkmet iktidarn onarmak ve
srdrmek iin kalktklar giriime kar silaha sarlmt. Paris, sadece,
kuatma sonucu ordudan kurtulmu, ve onun yerine ounluu iiler
tarafndan oluturulan bir Ulusal Muhafz geirmi bulunduu iin direnebiliyordu. imdi srekli bir kurum durumuna dntrlmesi szkonusu olan ey, ite bu durumdu. Bu yzden, Komnn ilk buyrultusu (kararnamesi) srekli ordunun kaldrlmas, ve silahlanm halk ile deitirilmesi oldu.
Komn, kentin eitli ilelerinden genel oy hakk ile [sayfa 263] seilmi belediye meclisi yelerinden kurulmutu. Bu yeler sorumlu ve
her an grevden geri alnabilir idiler. Komn yelerinin ou doal olarak iilerden ya da ii snfnn nl temsilcilerinden oluuyordu. Komn parlamenter bir rgenlik deil, ama ayn zamanda hem yrtmeci
hem de yasamac, hareketli bir gvde olacakt. Merkezi hkmetin
aleti olmaya devam edecek yerde, polis siyasal zniteliklerinden hemen
yoksunlatrld ve Komnn sorumlu ve her an grevden geri alnabilir
bir aleti durumuna dntrld. Ynetimin tm br dallarndaki grevliler (memurlar) iin de ayn ey oldu. Komn yelerinden aama srasnn en altdzeyine dein, kamu grevi ii cretleri karl grlecekti. Yksek devlet grevlilerinin kullanma haklar ve temsil denekleri,
bu yksek grevlilerin kendileri ile birlikte ortadan kalktlar. Kamu hizmetlileri, merkezi hkmet tarafndan korunan kimselerin zel mlkiyeti
olmaktan kt. Sadece belediye ynetimi deil, ama o gne dein devlet tarafndan yrtlm bulunan tm girikenlik, Komnn ellerine
verildi.
Eski hkmetin maddi iktidar aletleri olan srekli ordu ile polis
bir kez kaldrldktan sonra, Komn manevi bask aletini, rahiplerin iktidarn krma iine giriti; varlkl kurumlar olduklar lde, tm kiliselerin datlmas ve kamulatrlmas buyrultusunu kard. Rahipler,
ncelleri olan havariler gibi, mminlerin sadakalar ile yaamak zere,
zel yaamn dnya ilerinden dingin elekmiliine gnderildiler. -
204

Seme Yaptlar II
retim kurumlarnn tm parasz olarak halka ald, ve ayn zamanda

kilise ile devletin her trl karmasndan da kurtarld. Bylece, sadece
retimin herkes iin eriilebilir klnmas ile kalnmam, ama bilimin
kendisi de, snf nyarglar ve hkmet iktidarnn onu vurmu bulunduklar zincirlerden kurtarlmt.
Adalet grevlileri, daha sonra bozmak zere, srayla ballk yemini etmi bulunduklar ardarda gelen btn hkmetlere aalk bamllklarn gizlemekten baka bir ie yaramayan o yapmack bamszlktan yoksunlatrldlar. br kamu grevlileri gibi, yksek adalet
grevlileri ve yarglar da seilir, sorumlu ve geri alnabilir olacaklard.
Paris Komn, elbette, Fransann btn byk sanayi [sayfa 264]
merkezlerine rnek hizmeti grecekti. Komn rejimi, Paris ve ikincil
merkezlerde bir kez kurulduktan sonra, eski merkezi hkmet, tara
illerinde de, yerini reticilerin kendi kendileri tarafndan hkmetine
brakma zorunda kalacakt. Komnn gelitirme zaman bulamad
ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezlerinin bile siyasal biimi olaca ve krsal blgelerde, srekli
ordunun, hizmet zaman son derece ksa bir halk milisi ile deitirilecei,
aka sylenmitir. Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim
merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek, ve bu il meclisleri
de Paristeki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi;
delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu
yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan,
az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii
gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu
grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama
tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti; bu birlik, onun
cisimlemesi olduunu ileri sren, ama, ulusun asalak bir uru olduu
halde, ulusun kendisinden bamsz ve onun zerinde olmak isteyen
devlet iktidarnn yklmas ile bir gereklik durumuna gelecekti. Eski
hkmet iktidarnn salt bastrc organlarnn kesilip atlmas nemli olduu halde, bunlarn hakl grevleri, toplumun zerinde bir stnlk
savnda bulunan bir otoriteden ekilip alnacak, ve toplumun sorumlu
hizmetkrlarna verileceklerdi. Genel oy hakk, her ya da alt ylda
bir halk parlamentoda ynetici snfn hangi yesinin temsil edecei ve
ayaklar altna alacan kararlatracak yerde, tpk kendi ii iin ii ve
ynetim personeli arayan herhangi bir iverene hizmet eden bireysel
seim hakk gibi, komnler biiminde rgtlenmi halka hizmet edecekti. Ve bireyler gibi, topluluklarn da, gerek iler konusunda, genel olarak
herkesi kendi yerine koymasn, ve eer bir kez bir yanllk yaparlarsa,
onu da hemen dzeltmesini bildikleri, iyi bilinen bir olgudur. te yandan,
Komn anlayna hi bir ey, genel oy hakk yerine hiyerarik bir grevlendirme geirmekten daha yabanc olamaz.
Haksz yere, toplumsal yaamn, kendileri ile belirli bir [sayfa 265]

Seme Yaptlar II
205
benzerlik gsterdikleri daha eski, ve hatta snm biimlerinin yinelenmesi olarak grlmek, genel olarak, yepyeni tarihsel biimlerin yazgsdr.
Bylece, modern devlet iktidarn ykan bu yeni Komnde, nce bu
devlet iktidarna ngelen, sonra da onun temeli olan ortaa komnlerinin yaama bir arlmas grlmek istendi. Komnsel kurulu,
haksz yere, balangta zor aracyla kurulmu bulunmasna karn, imdi
gl bir toplumsal retim etkeni durumuna gelmi olan o byk uluslar
birliini, Montesquieu ve Jirondenlerin174 dne uygun olarak, bir kk
devletler federasyonu biiminde bir bozma giriimi olarak grld. Komn ve devlet iktidar kartl, haksz yere, ar merkezilemeye kar
eski mcadelenin ar bir biimi olarak grld. zel tarihsel koullar,
br lkelerde, burjuva hkmet biiminin, Fransada olduu biimdeki
klasik gelimesini engelleyebilir, ve ngilterede olduu gibi, byk merkezi devlet rgenliklerinin, bozulmu kilise ynetim kurullar (vestries),
karc belediye meclis yeleri ve kentlerde ve kylerde yrtc yardm
brosu yneticileri ile, gerekten soydan geme sulh yarglar ile tamamlanmasna izin verebilirler. Komnsel kurtulu, o gne dein toplumun srtndan geinen ve onun zgr hareketini ktrmletiren
asalak devlet tarafndan emilmi bulunan tm gleri topluma geri verecektir. Sadece bununla bile, Fransann canlanmasnn k noktas
olacaktr. Fransz tara kentleri burjuvazisi, Komnde, bu snfn LouisPhilippe dneminde kr zerinde uygulam bulunduu, ve Louis Napolon dneminde de yerini krn kentler zerindeki szde egemenliine
brakan egemenliin bir onarlma giriimini grd. Gereklikte, komnsel kurulu, krsal reticileri il ynetim merkezlerinin entelektel ynetimi
altna koyacak ve onlara, kent iilerinin kiiliinde, karlarnn doal
mutemetlerini salayacaktr. Komnn sadece varl bile, apak bir
ey olarak, belediyesel zgrl ieriyordu; ama bu zgrlk bundan
byle, artk kaldrlm bulunan devlet iktidar iin bir engel deildi. Paris Komnne, kentlerin ynetimini Prusya devleti polis makinesindeki
basit ikincil arklardan baka bir ey olmama derecesine dren, o
1791 eski Fransz belediye rgtnn karikatr Prusya belediye rejimi
zlemleri ykleme [sayfa 266] dncesi, ancak ve ancak, eer kendi kan
ve demir entrikalarna gmlm bulunmasayd, kafasal apna ylesine
uyarl olan eski Kladderadatsch175 (Berlin Punchu176) yazarl mesleine
seve seve dnecek olan bir Bismarckn usuna, ancak ve ancak bylesine bir kafaya gelebilirdi.
Komn, u iki byk gider kaynan: srekli ordu* ile devlet
memurculuunu kaldrarak, tm burjuva devrimlerin o ucuz hkmet
slogann gerekletirdi. Komnn varl bile, snf egemenliinin, hi
deilse Avrupada, olaan yk ve vazgeilmez maskesi olan kralln
yokluunu ngerektiriyordu. O, cumhuriyete gerekten demokratik ku* Bu srekli ordu szc, 1871 ve 1891 Almanca basklarda yoktur. -Ed.
206

Seme Yaptlar II
rumlar temelini salyordu. Ama ne ucuz hkmet, ne de gerek

cumhuriyet onun son erei idiler; bunlar onun gerekli sonularndan
baka bir ey deildiler.
Komnn konusu olduu yorumlarn, ve ona dayanan karlarn
eitlilii, daha nceki btn hkmet biimlerinin zsel olarak bastrc
bir nitelik tamalarna karn, onun gelimeye son derece yetenekli bir
siyasal biim olduunu gsterir. Komnn gerek gizemi udur: o zsel
olarak bir ii snf hkmeti,* reticiler snfnn temellkler snfna
kar mcadelesinin rn, emein iktisadi kurtuluunun gereklemesini salayan ensonu bulunmu siyasal biim idi.
Bu son koul olmasayd, komnsel kurulu bir olanakszlk ve
bir aldatmaca olurdu. reticinin siyasal egemenlii, onun toplumsal
kleliinin sonsuzlatrlmas ile birlikte varolamaz. Demek ki, Komn,
snflarn varoluunun, yleyse snf egemenliinin stne dayand iktisadi temellerin kkn kazmak iin bir kaldra hizmeti grmeliydi.
Emek bir kez kurtulduktan sonra, her insan bir emeki durumuna gelir
ve retken alma bir snfn znitelii olmaktan kar.
Tuhaf eydir. Emekilerin kurtuluu zerindeki son altm yln
btn cafcafl sylevlerine ve tm engin yaznna karn, iiler, nerede
olursa olsun, kendi z davalarn ele almaya grsnler; sanki kapitalist
toplum, daha tm elikileri [sayfa 267] gelimemi, daha btn yalanlar
ortaya kmam, daha pis gereklii gzler nne serilmemi de, henz
bakir susuzluunun en ar durumu iinde bulunuyormu gibi, sermaye
ve cretli klelik gibi iki kutbu (toprak sahibi artk kapitalistin komandit
ortandan baka bir ey deildir) ile birlikteki gncel toplum szclerinin
tm savunumlu lafazanlklarnn grledii hemen duyulur. Komn, diye
haykrrlar, tm uygarln temeli olan mlkiyeti kaldrmak istiyor. Evet
baylar, Komn, byk bir ynn emeini birka kiinin zenginlii durumuna getiren bu snf mlkiyetini kaldrmak istiyordu. Mlkszletiricilerin mlkszletirilmesini amalyordu. retim aralarn, bugn zsel
olarak emein kleletirme ve smr aralar olan topra ve sermayeyi,
zgr ve ortaklaa bir almann aletleri durumuna dntrerek, bireysel mlkiyeti bir gereklik yapmak istiyordu. Ama komnizmdir bu, o
olanaksz komnizm! Ne yani, egemen snflarn gncel sistemi sonsuza dein srdrmenin olanakszln anlayacak kadar kavrayl olan
yeleri ve bunlarn says kabarktr, kooperatif retimin usandrc ve
grltc havarileri oldular. Ama eer kooperatif retim bir aldatmaca
ve bir tuzak olarak kalmayacaksa; eer o kapitalist sistemin yerini alacaksa; eer kooperatif topluluklarn tm, ulusal retimi, onu kendi zdenetimleri altna alan, ve kapitalist retimin kanlmaz yazgs olan
srekli anari ve devirli sarsntlara son veren ortaklaa bir plana gre
dzenleyecekse, baylar, eer bu komnizm deilse, o ok olanakl
* 1871 ve 1891 Almanca basklarda ii snf hkmeti szckleri italik dizilmitir. -Ed.

Seme Yaptlar II
207
komnizm deilse, nedir peki?

i snf Komnden mucizeler beklemiyordu. Onun par dcret
du peuple* uygulanacak hazrlop topyalar yoktur. Kendi z kurtuluunu
ve bu kurtulula birlikte, gncel toplumun kendi z iktisadi gelimesi
ile kar konmaz bir biimde yneldii yaamn o daha yksek biimini
gerekletirmek iin, uzun mcadelelerden, koullar ve insanlar batan
baa dntrecek tm bir tarihsel sreler dizisinden geme zorunda
olduunu bilir o. O, bir lky gerekletirme zorunda deil, ama sadece
yklmakta olan eski burjuva toplumun barnda tad yeni toplumun
eleri [sayfa 268] nndeki engelleri kaldrma zorundadr. Tarihsel grevinin tam bilinci iinde ve davrannda ona yarar olma kahramanca
karar iinde, ii snf basn uaklarnn kaba svgleri ile, bilisiz yavanlklar ve sekterce fikirlerini bilimsel yanlmazln kesinlii zerinden
dktren kurulu dzen tutkunu burjuva doktrinerlerin kasntl kayrmas
karsnda glmsemekle yetinebilir.
Paris Komn devrimin ynetimini kendi ellerine ald zaman;
basit iiler olarak, doal stlerinin** hkmet ayrcalklarna dokunma
cretini gsterip, ei grlmemi bir glk koullar iinde, yapacaklarn gsterisizce, bilinlice ve etkilice yaptklar zaman (ve bunu, en
yksei, byk bir bilimsel otoriteye*** inanmak gerekirse, Londrann
herhangi bir okul sekreteri iin gereken en dk cretin ancak betebirine erien cretler karl yaplan), eski dnya, Belediye Dairesi
zerinde dalgalanan, emek cumhuriyetinin simgesi kzl bayrak karsnda fke sarsntlar iinde iki bklm oldu.
Ve, bununla birlikte, bu devrim, ii snfnn, sadece zengin kapitalistler ayrk olmak zere, hatta Paris orta snfnn byk blm
dkknclar, satclar, tccarlar tarafndan bile, toplumsal girikenlie
hl yetenekli tek snf olarak aka tannm bulunduu ilk devrim idi.
Komn, orta snfn kendi iinde srekli anlamazlklar nedeni olan
bor ve alacak sorununu bilgece zerek, onu kurtarmt.177 Orta snfn
bu ayn blm, 1848 Haziranndaki ii ayaklanmasnn ezilmesine
katlm, ve Kurucu Meclis tarafndan alacakllarna hemen saygszca
kurban edilmiti.178 Ama onun bugn ii snf yannda yer almak iin
tek nedeni bu deildi. Artk Komn, ya da, yeniden hangi ad altnda
belirirse belirsin, imparatorluk dnda bir seenek olmadn seziyordu.
mparatorluk, kamu zenginliini sap savurmas ile, zendirmi bulunduu byk mali dolandrclk ile, sermayenin yapay olarak hzlandrlm merkezilemesine, ve bu snfn byk bir blmnn balak
mlkszletirilmesine [sayfa 269] salam olduu destek ile onu [orta snf
-.] iktisadi bakmdan ykmt. mparatorluk, bu snf, siyasal bakmdan
* Halk buyrultusu ile. -.
** 1871 ve 1891 Almanca basklarda, burada, varlkl snflar biiminde bir ekleme var.Ed.
*** Almanca basklar bu byk bilimsel otoritenin kim olduunu yle belirtir: (Profesr
Huxley). -Ed.
208

Seme Yaptlar II
incitmi, ocuklarnn eitimini frres ignorantinlere179 vererek volterciliine meydan okumu, neden olduu ykmlara karlk imparatorluun yokolmasndan baka bir dnleme brakmayan bir savaa ba
eik sokarak, onun Fransz ulusal duygusunu ayaklandrmt. Gerekte,
tm bonapart ve kapitalist yksek bohmein Paris dna gnden
sonra, orta snfn gerek dzen partisi, kendini Komn bayra altna
giren ve Thiersnin eceden tasarlanm deitirmelerine kar onu
savunan Cumhuriyeti Birlik180 biimi altnda gsterdi. Bu byk orta
snf ynnn iyilik bilmesi, bugnk sert snanmaya dayanacak m?
Bunu ancak zaman gsterecek.
Komn, kyllere: Bizim zaferimiz sizin tek umarnzdr derken,
yerden ge kadar hakl idi. Versaillesda yumurtlanp metelik etmez
vngen Avrupa gazetecileri tarafndan yinelenen tm yalanlarn en
alacaklarndan biri, Ulusal Meclis kyllerinin Fransz kylln
temsil ettikleri yalan oldu. Fransz kylsnn, 1815ten sonra, bir milyon
zarar dentisi deme zorunda kald adamlara kar duyduu sevgi
biraz dnlsn.181 Onun gznde, byk bir toprak sahibinin varl
bile, daha kendiliinden onun 1789 kazanmlar zerine bir el uzatmadr.
Burjuvazi, 1848de, frank bana 45 santimlik ek vergi ile onun toprak
parasn ar ykmler altna sokmutu; ama o bunu devrim adna
yapmt; oysa ki imdi, Prusyallara denecek be milyarlk zarar dentisini kylnn omuzlarna yklemek iin, devrime kar bir i sava
kkrtyordu. Komn, buna karlk, ilk bildirgelerinden birinde, savan
gerek yaratclarnn onun giderlerini de deme zorunda olduklarn
bildiriyordu. Komn, kyly kan vergisinden kurtaracak, ona ucuz bir
hkmet verecek, bugnk slklerini, noteri, avukat, mbairi, ve
br adli vampirleri, onun tarafndan seilmi ve ona kar sorumlu, cretli Komn grevlileri durumuna dntrecekti. Onu garde-champpetrein*, jandarma ve valinin zorbalndan kurtaracak, rahip tarafndan
alklatrlmann [sayfa 270] yerine, retmen tarafndan retimi geirecekti.
Ve Fransz kyls, her eyin stnde, hesap adamdr. Rahip aylnn,
tahsildar tarafndan zorla alnmas yerine, kiliseye bal olanlarn dinsel
igdlerinin kendiliinden ortaya kmasna bal olmasn son derece
usa yatkn bulacakt. Komn hkmetinin ve sadece onun Fransz
kylsne umudunu getirdii byk dolaysz iyilikler ite bunlard.
yleyse burada, kylnn toprak paras zerine bir karabasan gibi
ken ipotekli bor, her gn byyen proltariat foncier**, ve onun bu
toprak parasndan, modern tarmn gelimesi ve kapitalist ileme biiminin rekabeti sonucu gitgide daha hzl bir gidile gerekleen mlkszletirilmesi gibi, sadece Komnn kyl yararna zmeye yetenekli ve
ayn zamanda da zorunlu olduu daha karmak, ama dirimsel somut
* Kr bekisi. -.
** Krsal proletarya. -.

Seme Yaptlar II
209
sorunlar zerinde uzun uzadya durmak bsbtn gereksizdir.

Fransz kyls, Louis Bonaparte cumhurbakan seti, ama
dzen partisi kinci mparatorluu kurdu. Gereklikte Fransz kyls
neye gereksinme duyduunu, kendi maireini* hkmetin valisine, kendi
retmenini hkmetin rahibine, ve kendi z kiiliini de hkmetin
jandarmasna kart kararak, 1849 ve 1850de gstermeye balad.
Dzen partisi tarafndan Ocak ve ubat 1850de yaplm bulunan tm
yasalar, kyllere kar ak bask nlemleri oldular. Kyl bonapart
idi; nk byk Devrim, ondan salam bulunduu btn karlar ile
birlikte, onun gzlerinde Napolonda kiileiyordu. kinci mparatorluk
dneminde hzla dalan bu yanlsama (ve bu yanlsama doas gerei
kyllere dmand), gemiin bu nyargs, Komnn kylln
canl karlarna ve ivedi gereksinmelerine ynelttii arya nasl direnebilirdi?
Kyller, Komn Parisi ile tara illeri arasndaki aylk zgr
bir balant sresinin, kyllerin genel bir ayaklanmasna yolaacan
biliyorlard (onlarn balca kayglar, gerekte buydu); Paris evresinde,
sanki sr vebasnn yaylmasn nlemek iinmi gibi, bir polis ablukas
kurmakta gsterdikleri kaygl abukluun nedeni de budur. [sayfa 271]
yleyse Komn, Fransz toplumunun tm salkl elerinin gerek temsilcisi, ve dolaysyla gerek ulusal hkmet olduu kadar, ayn
zamanda bir ii hkmeti, ve bylece, kurtuluunun gzpek bir savunucusu nitelii ile, szcn gerek anlamnda uluslararas bir hkmet
idi de. ki Fransz eyaletini Almanyaya ilhak eden Prusya ordusunun
gzleri nnde, Komn, tm dnya emekilerini Fransaya ilhak ediyordu.
kinci mparatorluk, kozmopolit dolandrcln byk panayr
olmutu; tm lkelerin dolandrclar, iki lemlerine ve Fransz halkn
soyup soana evirmesine katlmak iin, onun arsna kouup gelmilerdi. Tam da o anda, Thiersnin sa kolu Romanyal rezilce elence
dkn Ganesco, sol kolu da Rus at Markovskidir. Komn tm yabanclara lmsz bir dava iin lme onurunu verdi. Dneklii yznden
yitirilen d sava ve yabanc saldrganla komplosu aracyla kkrtlan i
sava arasnda, burjuvazi, Fransada oturan Almanlara kar polis avlar
dzenleyerek, yurtseverliini gsterme zaman bulmutu. Komn bir
Alman iisini** kendi alma bakan yapt. Thiers, burjuvazi, kinci
mparatorluk, grltl yaknlk gsterileri ile Polonyay durmadan
aldatmlard; oysa gereklikte, onu edepsizce hizmet ettikleri Rusyaya
teslim ediyorlard. Komn Polonyann kahraman oullarna,*** onlar
Paris savunucularnn bana geirme onurunu verdi. Ve atnn bilincinde olduu yeni tarih an aka belirlemek iin, bir yandan yenen
* Belediye bakan. -.
** Lo Frankel. -Ed.
*** J. Dombrowski ve W. Wroblewski. -Ed.
210

Seme Yaptlar II
Prusyallarn, te yandan da bonapart generaller tarafndan ynetilen

Bonaparte ordusunun gzleri nnde, sava vncesinin o devsel simgesini, Vendme stununu ykt.182
Komnn byk toplumsal nlemi, onun z varoluu ve eylemi
oldu. zel nlemleri, halk tarafndan bir halk hkmeti eiliminden
baka bir ey gsteremezlerdi. rnein, frn iileri iin gece almasnn kaldrlmas gibi; iverenler arasnda yrrlkte olan, eitli bahanelerle iilerinden cezalar keserek, cretleri drmeye dayanan, ve
bylece iverenin yasamac, yarg ve yrtme gc rollerini kendine
[sayfa 272] toplad, stelik paray da cebine indirdii uygulamann, ceza
tehdidi altnda yasaklanmas gibi. Bu nitelikte bir baka nlem de,
kapitalistleri ister svp gitmi, ister ii durdurmay yelemi olsunlar,
kapatlm bulunan btn atlye ve fabrikalarn, karl denmesi
koulu ile, ii birliklerine verilmesi oldu.
Komnn, ngr ve lmllklar ile dikkati eken mali nlemleri,
kuatlm bir kentin durumu ile badar nlemlerden bakas olamazlard. Haussmann* rejimi altnda, byk mali ortaklklar ve bayndrlk ileri giriimcileri tarafndan, Paris kenti zararna yaplan olaanst
hrszlklar bakmndan, Komn onlarn mallarn zoralmna uratmakta,
Orlans hanedannn mallarn zoralmna uratan Louis Napolondan
ok daha hakl olurdu. Her ikisi de mallarnn byk bir blmn kilisenin yamalanmasndan salam bulunan Hohenzollernler ile ngiliz
oligarklar, kilisenin laikletirilmesinden sadece 8.000 frank salayan
Komn tarafndan elbette ok alndlar.
Versailles hkmeti, biraz cesaret ve g toplar toplamaz, Komne kar en zorlu aralar kullanrken; tm Fransa iin, byk kentler
delegelerinin toplantlarnn yasaklanmasna dein giden, dncenin
zgrce sylenmesini yokederken; Versailles ve Fransann geri kalan
blmn, kinci mparatorluunkini ok geen bir atlk a altna
sokarken; Pariste baslm tm gazeteleri engizisyoncuya dntrlm
jandarmalar tarafndan yaktrr ve Paristen gelen ve Parise giden btn
mektuplar atrrken; Ulusal Mecliste Paristen yana bir sz etme yolunda
en ekingen denemeler, hatta 1816 Chambre introuvableda bile grlmemi bir biimde, lklar altnda boulurken; Versayllar tarafndan
Paris dnda yrtlen kanl sava, ve Paris iinde de satnalma ve
komplo giriimleri srdrlrken, Komn, sanki bar iindeymi gibi,
liberalizmin btn gerek ve grlerine uymaya almakla, grevine
utanlacak bir biimde ihanet etmi olmaz myd? Komn hkmeti
Bay Thiers [sayfa 273] hkmeti ile ayn nitelikte olmu olsayd, Pariste
dzen partisi gazetelerini yasaklamak iin, Versaillesda Komn gazetelerini yasaklamaktan daha ok frsat bulamazd.
* Baron Haussmann, kinci mparatorluk dneminde Seine ilinin, yani Paris kentinin valisi.
i ayaklanmalarna kar mcadeleyi kolaylatrmak iin, bir dizi kentilik almas yaptrd.
[Lenin tarafndan hazrlanan 1905 Rusa bask iin not.] -Ed.

Seme Yaptlar II
211
Tam da Fransay kurtarmann tek yolu olarak kiliseye dnmeyi

ileri srdkleri srada, dinsiz imansz Komnn Picpus manastr ile
Saint-Laurent kilisesinin olduka zgl gizemlerini ortaya karmas,
kyller iin kukusuz fkelendirici bir eydi.183 Ve Bay Thiersye kar
ne yergi: O, savalar yitirme, teslim artlamalar imzalama ve Wilhelmshoehede sigara sarmadaki184 becerikliliklerine tanklk olarak, bonapart generaller zerine byk-halar yadrrken, Komn, grevlerini
savsadklar kukusunu dourduklar anda, generallerini grevden alyor
ve tutukluyordu. Komne takma bir ad altnda girmi ve Lyonda yaln
[yani hileli olmayan -.] iflstan alt gnlk bir hapis cezasna arptrlm
bulunan bir yesinin,* Komnn buyruu zerine Komnden kartlp
tutuklanmas, hl Fransa dileri bakan olan, hl Fransay Bismarcka
satmakta bulunan ve hl o hkmet rnei Belikaya buyruklarn
dayatan kalpazan Jules Favren yzne kar, bile isteye savrulmu bir
svg deil miydi? Ama kukusuz, Komn, eski tipte btn hkmetlerin
ayrklamasz yaptklar gibi, yanlmazlk savnda bulunmuyordu. Tm
davran ve szlerini yaymlyor, halk btn eksikliklerinden bilgili klyordu.
Her devrimde, onun geek temsilcilerinin yanna, bambaka bir
nitelikte adamlar da karr; bunlardan bazlar, byk bir sayg ile bal
bulunduklar gemi devrimlerin kalntsdrlar; gncel hareketi anlamayan bu adamlar, bilinen drstlk ve cesaretleri, ya da salt gelenek gc ile, halk zerinde hl byk bir etkiye sahiptirler; bazlar da, gnn
hkmetine kar yllardan beri ayn basmakalp tumturakl tespih
dualarn yineleye yineleye, kendilerini ei bulunmaz devrimciler olarak
gstermi bulunan basit yaygaraclardr. Hatta 18 Marttan sonra bile, bu
trl baz adamlarn ortaya kt grld ve, baz durumlarda, bunlar
birinci planda roller oynamasn da baardlar. Gleri lsnde, bu
adamlar ii snfnn gerek eylemini engellediler; tpk [sayfa 274] nceki
her devrimin tam gelimesini engellemi bulunduklar gibi. Bunlar kanlmaz bir ktlktrler; zamanla bunlardan kurtulunur; ama ite Komne bunun iin zaman braklmad.
Pariste Komn tarafndan yaplm bulunan deiiklik, gerekte
ne olaanst bir deiiklik idi! kinci mparatorluun bozulmu
Parisinin en kk izi bile kalmamt. Paris artk Britanyal byk toprak
sahiplerinin, rlandal absenteesin185 Amerikal eski kle sahipleri ve
harvurup harman savuranlarn, eski Rus toprak klesi sahipleri ve Romanya boyarlarnn buluma yeri deildi. Artk cesetler morga tanmyor,
gece saldrlar, hrszlklar olmuyordu; gerekte, 1848 ubat gnlerinden
bu yana ilk kez olarak, Paris sokaklar, hem de hi bir tr polis olmakszn, gvenli idiler.
Artk adam ldrme, hrszlk, saldr gibi eylerden szedildiini
* Blanchet. -Ed.
212

Seme Yaptlar II
duymuyoruz diyordu bir Komn yesi, sanki polis tm tutucu mterilerinin topunu, kendisi ile birlikte Versaillesa srklemi!
Aifteler, koruyucularnn ailenin, dinin, ve her eyin stnde
de mlkiyetin koruyucular olan kirikranlarn (francs-fileurs) ardndan
gitmilerdi. Onlarn yerine, ortaya, ilka kadnlar gibi, kahraman soylu
ve zverili gerek Paris kadnlar kt. alan, dnen, savaan, kanayan, yeni bir toplum yaratmakla megul, kaplarna dayanm yamyamlar
neredeyse unutan, tarihsel girikenliinin cokusu iinde ldayan bir
Paris!
Paristeki bu yeni dnyann karsnda, bir de Versaillesdaki eski
dnyaya, meclisteki varlklar ile kle sahiplerinin ayaklanmasn onaylayan, parlamenter cumhuriyeti ayakta tutmak iin hkmet bana yerlemi bulunan yal arlatann kendini beenmiliine gvenen, ve gemiin hayaletleri gibi, Jeu de Paumeda* toplanarak, 1789u karikatrletiren bir tufan-ncesi cumhuriyetileri kuyruu ile, ulusun kanna susam, lejitimist ve orleanc, tm lm rejimlerin u vampirler meclisine
bakn. Demek ki, Fransada lm olan her eyin temsilcisi, sadece Louis Bonaparte generallerinin kllarnn desteinin bir yaam grnne
[sayfa 275] ynelttii bu meclis idi! Paris, tm gerek, Versailles, tm yalan;
ve Thiersnin azndan yaylm bulunan yalan!
Thiers, bir Seine-et-Oise belectiyeleri temsilciler kuruluna yle
diyor:
Szme gvenebilirsiniz, onu hi bir zaman tutmazlk etmedim.
Meclisin kendisine, Fransann o gne dein grd en zgrce
seilmi ve en liberal meclis olduunu sylyor; onun babozuk asker
takmna dnyann hayran olduu ve Fransann o gne dein grd
en gzel ordu olduunu sylyor; tara illerine, Parisi bombalamadn,
bunun bir masal olduunu sylyor.
Eer birka top atldysa, bu Versailles ordusu tarafndan deil,
ama kendilerini gstermeye bile cesaret edemedikleri zaman, dvtklerine inandrmak iin, baz bakaldrclar tarafndan atlmtr.
Tara illerine, Versailles topusu Parisi bombalamyor, yalnzca
topa tutuyor da diyor.
Paris bapiskoposuna, Versailles birliklerine maledilen szmona
idamlar ve misillemelerin (!) sama szlerden baka bir ey olmadklarn
sylyor. Parise, sadece onu ezen iren zorbalardan kurtulmak istediini, gerekte Paris Komnnn bir avu ip kaknndan baka bir
ey olmadn sylyor.
Bay Thiersnin Parisi, aalk ynn gerek Parisi deil, ama
dsel bir Paris, francs-fileurs187 Parisi, bulvarlarda gezmeyi seven erkek
ve kadnlarn Parisi, uaklar, dolandrclar, yaznsal bohemi ve aifteleri
* Jeu de Paume: 1789 Ulusal Meclisinin nl kararlar ald salon.[186] [1871 Almanca
baskya Engelsin notu.]

Seme Yaptlar II
213
ile imdi Versailles, Saint-Denis, Rueil ve Saint-Germaini dolduran, i

sava ho bir perde aras oyunundan baka bir ey olarak grmeyen,
yaplmakta olan savaa cep drbn ile bakan, top seslerini sayan, ve
gsterinin Porte-Saint-Martin tiyatrosunda hi grmedii kadar iyi
sahnelendiine kendi z onuru ve fahielerinin onuru zerine yemin
eden, zengin, kapitalist, yaldzl, aylak Paris idi. Den adamlar gerekten
l idiler; yarallarn lklar gerek lklar idi; ve, gryor musunuz,
btn bunlar ne kadar da youn bir tarihsel nitelik tayordu!
Bay Thiersnin Parisi, ite bu; tpk Coblenz gmenlerinin, Bay
de Calonneun Fransas olmas gibi.188 [sayfa 276]
IV
Zenci kle satclarnn Parisi ykmak iin ilk komplo giriimleri,

onu Prusyallara igal ettirme giriimleri oldu; ama Bismarckn kabul
etmemesi zerine bu giriim baarszla urad. kincisi, 18 Marttaki
komplo giriimi, ordunun bozguna uramasna ve tm ynetimi kendisini izlemeye zorlayan hkmetin Versaillesa kamasna yolamt.
Paris ile grmeler yapyormu gibi grnerek, Thiers, o zaman, Parise
kar savaa hazrlanmak iin zaman kazand. Ama bir orduyu nerde
bulmalyd? Ordu alaylarnn kalntlar sayca gsz ve pek de gvenilir
gibi deildiler. Thiersnin tara illerine yapt, ve onlar ulusal muhafzlar
ve gnllleri ile Versaillesn yardmna komaya aran ivedi arlar,
dpedz bir iteleme ile karland. Sadece Bretagne, ak bir bayrak altnda
savaan, herbiri gsnde ak kumatan bir sa yrei tayan, ve sava
lklar da Vive le roi!* olan bir avu chouan189 gnderdi. Bunun
zerine Thiers arabuk, gemicilerden, smrge piyadelerinden, papaza
bal zuhaflardan, Pitrinin sergents de ville ve mouchardlarndan**
bileik, alaca bulaca bir ete toplama zorunda kald. Gene de, Bismarck
n tastamam i savan srdrlmesi ve Versailles hkmetinin Prusyaya
klece bal tutulmas iin ktktna yetecek sayda salverdii imparatorluk sava tutsaklarnn yurtlarna geri gnderilmesi olmasayd, bu ordu
gln bir biimde yetersiz kalrd. Sava srasnda, jandarmalarn btn
en tehlikeli grevlere kendileri atlarak bu orduyu srklemeye almalar gerekirken bile, Versailles polisi Versailles ordusunu gzetme zorunda
kald. Den kaleler zaptedilmediler, ama satn alndlar. Federelerin yiitlii, Parisin direniinin kendi z stratejik dehas ve buyruu altnda
bulunan sngler ile krlamayacana Thiersyi inandrd.
Bu arada, tara illeri ile ilikileri gitgide gleiyordu. Thiers ve
kyllerinin tasasn datacak bir tek onama bildirisi bile gelmiyordu.
Tam tersine... Her yandan, hi de saygl olmayan bir ton zerinden,
* Yaasn kral! -.
** Polis ve hafyelerinden. -.
214

Seme Yaptlar II
cumhuriyetin aka [sayfa 277] tannmas, komnsel zgrlklerin dorulanmas ve grev sresi bitmi bulunan Ulusal Meclisin datlmas
temeli zerinde, Paris ile barma isteyen elilik kurullar ve arlar
yamur gibi yayordu. Bunlar o kadar byk bir sayda geliyorlard ki,
Thiersnin adalet bakan Dufaure, savclara yaynlad 23 Nisan gnl
genelgesinde, barma slogann bir su olarak izlemelerini buyuruyordu! Bununla birlikte, kampanyasnn baarsndan umutsuzlua dmeye
balayan Thiers, taktik deitirmeye karar verdi; btn lkede, Ulusal
Meclise kendi kabul ettirdii yeni belediye yasas temeli zerinde, 30
Nisan gn belediye seimlerinin yaplmas buyruunu verdi. Valilerinin
entrikalarna olduu kadar polis basksna da gvenen Thiers, tara illerinin yargsnn Ulusal Meclise o gne dein hi bir zaman sahip olmad
o tinsel gc vermesini, ve bu illerin de, Parisin fethi iin gereksinme
duyduu maddi gc ensonu kendisine gndermelerini bekliyordu.
Parise kar, kendi z bltenlerinde gklere kard kendi ekyalk savan, ve bakanlarnn tm Fransada bir terr egemenlii
kurma giriimlerini, Thiers, daha bandan beri, birden ok amaca hizmet edecek kk bir barma komedisinin eliinde yrtmeye alyordu. Bu komedi tara illerini aldatacak, Parisin burjuva elerini
kendine ekecek ve, her eyin stnde, Ulusal Meclisin dzmece cumhuriyetilerine, Paris karsndaki ihanetlerini, Thiersye olan inanlar
arkasnda gizleme frsatn verecekti. 21 Mart gn, daha hi bir ordusu
yokken, Thiers Ulusal Meclise yle demiti:
Ne olursa olsun, Parise kar ordu gndermeyeceim.
27 Mart gn gene krsye kyordu:
Ben cumhuriyeti bir oldu-bitti olarak buldum, ve onu koruyup
srdrmekte adamakll kararlym.
Gereklikte, kyllerinin brmeleri Versaillesda cumhuriyet
adnn bile anlmasn bastrrken, o, Lyon ve Marsilyadaki devrimi,190
cumhuriyet adna bastryordu. Bu baardan sonra, artk varsayl bir
olgudan baka bir ey olmayan oldu-bittinin gcn krd. Saknrlk
gerei Bordeauxdan kirii krdrtm bulunduu Orlans prensleri, imdi,
yasann aka inenmesi ile, Dreuxde her trl entrika [sayfa 278] evirme
iznine sahip bulunuyorlard. Paris ve tara illeri delegeleri ile bitmez
tkenmez grmelerinde Thiers tarafndan verilen dnler, durmadan
ton ve renk deitirmelerine karn, eninde sonunda her zaman una
varyordu: c, byk bir olaslkla, Lecomte ve Clment Thomasnn
ldrlmesine karm bulunan bir avu cani ile snrlanacakt elbette
Paris ve Fransann, Bay Thiersnin kiiliini, hi bir saknt ileri srmeksizin, cumhuriyetlerin en iyisi olarak tanmalar kouluyla; tpk onun
1830da Louis-Philippe iin yapm bulunduu gibi. Bu dnlere gelince,
mecliste bakanlar tarafndan bu dnler konusunda yaplan resmi yorumlar aracyla onlar yadstma zahmetine katlanmakla yetinmiyordu.
Onun i grmek iin kendi Dufaureu vard. Dufaure, bu yal orleanc

Seme Yaptlar II
215
avukat, imdi 1871de, Thiers dneminde olduu gibi, 1830da LouisPhilippe dneminde, ve 1848de Louis Bonaparten bakanl dneminde de, her zaman skynetim adalet bakan olmutu. Bakan olmad sralarda, Paris kapitalistlerini savunarak bir servet yapm, kendi
yapt yasalara kar dava aarak siyasal bir sermaye durumuna gelmiti.
imdi, Parisin dnden sonra cumhuriyeti zgrln son
kalntlarnn da kkn kazyacak temsil edici bir yasalar dizisini Ulusal
Meclisten abucak kartmakla yetinmeyip, skynetim mahkemelerinin
kendi gnlnce ok yava olan yarglama yntemini ksaltarak191 ve
ok sert yeni bir srgn yasas nererek, Parisin yazgsn nceden
sezdiriyordu. Siyasal alanda lm cezasn kaldran 1848 Devrimi, onun
yerine srgn cezasn geirmiti. Louis Bonaparte, hi deilse teoride,
giyotin rejimini yeniden kurmaya cret edememiti. Henz Parislilerin
bakaldrclar deil, ama katiller olduklarn yava yava alama cesaretine sahip olmayan kyller Meclisi, Parise kar ncelenmi cn Dufaureun srgn yasas ile snrlandrma zorunda kald. Eer bu
komedi, Thiersnin de yolamasn istedii gibi, gevi getiren hayvan
beyinleri ile, ne onun oyununu, ne de ikiyzllk, kararszlk ve oyalama
zorunluluunu anlayan kyllerin fke lklarna yolamasayd, btn
bu koullar karsnda, Thiers bile kendi barma komedisini srdremezdi.
Yaknda yaplacak olan 30 Nisan belediye seimleri [sayfa 279] ereiyle, Thiers, 27 Nisan gn, byk barma sahnelerinden birini oynad.
Duygusal bir sz sanat tufan ortasnda, meclis krssnden yle
haykrd:
Parisin, bizi Fransz kan dkmeye zorlayan komplosundan baka, cumhuriyete kar hi bir komplo yoktur. Syledim ve gene sylyorum ki, bu dinsiz silahlar onlar tutan ellerden der dmez, ceza,
sadece kk bir saydaki kamu hukuku sulusunun dtalanaca bir
balama karar ile, hemen durdurulacaktr.
Ve kyllerin zorla szn kesmesi zerine yle dedi:
Baylar, syleyin bana, yalvarrm size, haksz mym? Sulularn
ancak bir avu olduklar gereini sylememden, gerekten pimanlk
m duyuyorsunuz? Mutsuzluklarmz ortasnda, Clment Thomas ve
general Lecomteun kann dkmeye yetenekli kiilerin ender ayrklamalardan baka bir ey olmamalar, mutlu bir ey deil mi?
Gene de Fransa, Thiersnin parlamenter bir siren arks olmas
ile sevine sevine vnd bu konumay duymamazlktan geldi. Hl
Fransaya kalan, 35.000 Komn tarafndan seilmi bulunan, 700.000
belediye meclisi yesi iinde, lejitimistler, orleanclar ve bonapartlar
birarada 8.000i bile bulmuyorlard. Bunu izleyen ek seimler daha da
dmanca sonular verdi. Bylece, tara illerinden ylesine gereksinme
duyduu maddi gc salayacak yerde, Ulusal Meclis, son tinsel g
iddiasn, lke genel oyunun davurumu olma iddiasn da yitirdi.
216

Seme Yaptlar II
Bozgunu tamamlamak zere, Fransann tm kentlerinde yeni seilmi

bulunan belediye meclisleri de, bir Bordeaux kar-meclisi ile, kapka
Versailles Meclisine aka gzda verdiler.
Bismarck tarafndan uzun zamandr beklenmi bulunan kesin
eylem sras, ensonu gelmiti. Thiersyi, barn kesinlikle dzenlenmesi
bakmndan, Frankfurta tam yetkili temsilciler gndermesi iin uyard.
Efendisinin ars karsnda alakgnll bir sayg ile, Thiers, PouyerQuertier ile desteklenmi bulunan kendine bal Jules Favren gndermekte ivecenlik etti. Rouenli nl iplik fabrikatr, kinci mparatorluun ateli ve hatta klece bal yanda olan Pouyer-Quertier, kinci mparatorlukta, ngiltere ile, kendi [sayfa 280] z dkkn karlar bakmndan
zararl ticaret antlamasndan192 baka hi bir kusur grmyordu. Thiers
nin maliye bakan olarak Bordeauxya yerleir yerlemez, bu dinsiz
antlamay knyor, yaknda kaldrlacan sezdiriyor, ve hatta, daha nceki hi bir uluslararas antlamann bu ie kar kmadn syledii
Alsasa kar, eski koruyucu gmrk tarifelerini hemen yrrle sokmaya kalkma saygszln bile, ama bo yere (Bismarck hesaba
katmakszn), gsteriyordu. Kar-devrimi Rouende cretleri drme
arac, ve Fransz tara illerinin braklmasn da Fransada kendi mallarnn
fiyatn ykseltme arac olarak gren bu adam, Jules Favre iin, tm
mesleinin doruu olan son ihanetinde, yarar dalavere arkada olarak
tam da biilmi kaftan deil miydi?
Bu yetkin tam yetkili temsilciler ifti Frankfurta varr varmaz, kaba Bismarck onlar hemen u buyurucu seenek ile karlad: Ya imparatorluun yeniden kurulmas, ya da benim bar koullarmn koulsuz
kabul! Bu koullar, sava zarar dentilerinin denmesi vadelerinin
bir ksaltlmasn, ve Bismarck kendini Fransada ilerin gidiinden honut
sayncaya dein, Paris istihkmlarnn Prusya birlikleri tarafndan srekli
igalini ieriyorlard; bylece Prusya, Fransann i ilerinde yce hakem
olarak tannm bulunuyordu! Buna karlk, Parisin yokedilmesi iin,
tutsak bonapart orduyu zgr brakmay ve imparator Wilhelmin ordularnn dorudan yardmn neriyordu. Zarar dentisinin ilk taksidinin
denmesini Parisin yattrlmasna balayarak, iyi niyetinin gvencesini de veriyordu. Thiers ve tam yetkili temsilcileri, byle bir yemi
elbette agzllk ile yuttular. Bar antlamasn 10 Mays gn imzaladlar, ve 18 Mays gn antlamay Versailles Meclisine onaylattlar.
Barn imzalanmas ile bonapart tutsaklarn gelmesi arasndaki
srede, cumhuriyeti yardaklar Parisin kannn dklmesi hazrlklarna gzlerini yummak iin bir bahane bulma ackl gereksinmesini
duyduklarndan, Thiers kendini, kendi barma komedisine yeniden
balama zorunda grd. Daha 8 Mays gn bile, bir orta snf uzlatrclar
kurulunu yle yantlyordu: [sayfa 281]
Bakaldrclar boyunemeye karar verdikleri zaman, Paris kaplar, general Clment Thomas ile general Lecomteun katilleri dnda

Seme Yaptlar II
217
herkese, bir hafta boyunca ak kalacaktr.

Birka gn sonra, kyller tarafndan bu szler konusunda
sert bir biimde sorguya ekilince, aklamalarda bulunmay kabul etmedi, ama onlara u anlatml bilgiyi vermekten de geri kalmad:
Aramzda sabrszlar, ok ivecen adamlar var diyorum. Sekiz
gn daha beklemeleri gerek; bu sekiz gn sonunda artk tehlike kalmayacak ve o zaman grev onlarn cesaret ve yetenekleri dzeyinde olacaktr.
Mac-Mahon ona az zaman sonra Parise girebileceini syleyecek
duruma gelir gelmez, Thiers meclise Parise elde yasa gireceini ve
askerlerimizin canna kyan ve kamusal antlarmz ykan ip kaknlarndan tam bir kefaret isteyeceini aklad.
Karar zaman yaklanca, meclise: Acmasz olacam dedi,
Parise, yarglanm olduunu, ve kendi bonapart haydutlarna da, Paristen istedikleri kadar calmak iin ak karta sahip bulunduklarn
syledi. Ensonu, ihanet 21 Mays gn general Douayye Paris kaplarn
anca, Thiers, 22 Mays gn, kyllere, kendi barma komedisinin,
anlamamakta ylesine ayak diredikleri erekini aklad.
Birka gn nce, size ereimize yaklatmz sylemitim,
bugn size unu sylemeye geldim: Eree eritik. Dzen, adalet, uygarlk,
en sonunda zaferi kazandlar!
Gerekten yleydi. Burjuva dzeninin uygarlk ve adaleti, bu dzenin kleleri ne zaman efendilerine kar bakaldrsalar, kendilerini
kendi korkun klar altnda gsterirler. O zaman, bu uygarlk ve bu
adalet, maskesiz yabanllk ve yasasz calma olarak ereklerini aa
vururlar. Temellk ve retici arasndaki snf mcadelesindeki her
yeni bunalm, bu gerei daha ak bir biimde ortaya karr. 1871in
szle anlatlmaz alakl karsnda, burjuvalarn 1848 Haziran canavarlklar bile hi kalr. Asker bozuntularnn iblise sava baarlar, paral
askerleri ve savunucular olduklar bu uygarln doutan ruhunu ne
kadar yanstrlarsa, Paris halknn erkek, kadn ve ocuk Versayllarn
[sayfa 282] giriinden sonra sekiz gn boyunca dvrken gsterdii kahramanca esirgemezlik ruhu da, onun davasnn bykln o kadar
yanstr. En byk sorunu, sava bir kez bittikten sonra, kendi dourduu
ceset ynlarndan nasl kurtulacan bilmek olan, gerekten vnl
uygarlk!
Thiers ile kpeklerinin davrannn bir benzerini bulmak iin,
Sylla ile iki Roma triumvirasnn zamanlarna kmamz gerekir.193 Soukkanllkla uygulanm ayn ynsal insan krm; toplu ldrmede ayn
ya ve cinsiyet kaygszl; tutsaklara ayn ikence sistemi; ayn sert
davranlar, ama bu kez btn bir snfa kar; bir tekinin kaabilecei
korkusuyla, saklanan nderlerin ayn yabanl av, siyasal ve zel dmanlarn ayn ihbar; mcadeleye adamakll yabanc kiilerin ldrlmesi
karsnda ayn kaytszlk. Sadece u fark var: Romallarn srgnleri
218

Seme Yaptlar II
toptan halletmek iin henz makineli tfekleri yoktu, ve onlarn ne

elde yasalar, ne de azlarnda uygarlk slogan vard.
Ve, bu korkun eylerden sonra, kendi z basn tarafndan betimlemi bulunduu biimiyle, bu burjuva uygarln daha da iren olan
teki yzne bakn!
Dank ate sesleri, diye yazyor bir Londra tory gazetesinin
Paris muhabiri, uzakta hl yank uyandrr, yzst braklm zavall
yarallar Pre-Lachaisein mezar talar arasnda lr, panie kaplm
6.000 bakaldrc umutsuzluk canekimesi iinde yeralt mezarl labirentlerinde dolar, makineli tfekle yirmier yirmier ldrlmek zere
zavalllar sokaklardan itile kakla geirilirken, caflerin absent, bilardo
ve domino tutkunlar ile dolup tatn grmek, yitik kzlarn bulvarlarda gezindiklerini grmek ve sefihlerin gzde lokantalarn cabinet particulierlerinden* gelen grltlerinin, gecenin sessizliini bozduunu
iitmek, isyan ettirici bir ey.
Bay Edouard Herv, Komn tarafndan yasaklanm Versayc bir
gazete olan Journal de Parisde 194 yle yazyor:
Paris halknn (!) honutluunu dnk gsterme biimi, hafifmerep olmaktan da te bir eydi, ve bunun zamanla daha da ktleeceinden korkarz. imdi Pariste [sayfa 283] iyiden iyiye yersiz bir bayram
havas var, ve bize Parisiens de la dcandence** denmesini istemiyorsak,
bu duruma bir son vermek gerekir.
Sonra Tacitein u parasn aktaryor:
Bununla birlikte, bu korkun mcadelenin ertesi gn, hatta
mcadele bsbtn bitmeden nce, alalm ve bozulmu Roma,
vcudunu tketmi ve ruhunu kirletmi bulunduu ehvet bataklnda
yeniden yzmeye balad: alibi proelia et vulnera, alibi balnea popinoeque (burada savalar ve yaralar, orada hamamlar ve meyhaneler).
Yalnz Bay Herv, szn ettii Paris halknn Bay Thiersnin
Paris halkndan, Versailles, Sanit-Denis, Rueil ve Saint-Germainden yn
yn geri dnen francs-fileursdan, k Parisinden baka bir ey
olmadn sylemeyi unutuyor.
Yeni ve daha iyi bir toplumun esirgemezlik dolu savunucular
zerindeki btn kanl zaferlerinde, emein kleletirilmesi zerine
kurulu bu kyc toplum, kurbanlarnn iniltilerini, yanks btn dnyada
yansyan bir karaalma yuhalamas altnda boar. Komnn dingin ii
Parisi dzen kpekleri tarafndan hemen bir rezalethane durumuna
dntrld. Ve bu korkun dnm btn lkeler burjuva anlayna
neyi tantlar? Elbette, Komnn, uygarla kar komplo kurduunu!
Paris halk, Komn uruna kendini coku iinde ldrtyor. llerinin
says, tarihte bilinen btn br savalardaki llerin saysn geiyor.
* zel odalarndan. -.
** k dnemi Parislileri. -.

Seme Yaptlar II
219
Bu neyi tantlar? Elbette, Komnn, halkn hkmeti deil, ama bir

avu caninin zorbalkla ele geirdikleri bir ey olduunu! Paris kadnlar
barikatlar zerinde ve idam mangalar karsnda canlarn seve seve
veriyorlar. Bu neyi tantlar? Elbette, Komn iblisinin onlar Meyaeralar
ve Hecatelar* durumuna dntrdn! Komnn iki aylk szgtrmez bir egemenlik boyunca gsterdii llln ei, ancak savunmasnn kahramanlnda grlebilir. Bu neyi tantlar? Elbette,
Komnn, ancak canekime srasnda koyverecei eytanca igdlerinin kana susamln, bir lllk ve insanlk maskesi altnda,
aylar boyunca zenle [sayfa 284] sakladn!
i Paris, kendi kendini kahramanca yakarken, yaplar ve antlar
atelerle sarmalad. Proletaryann canl gvdesini parampara ederken,
efendileri artk konutlarnn eldememi mimarlna tantanayla geri
dneceklerini dnmemeliydiler. Versailles hkmeti: Kundaklar!
diye haykryor ve en uzak kylere dein tm ajanlarna, profesyonel
kundak olma kukusu altnda, dmanlarn her yerde kovalama ynergesini veriyor. Savatan sonraki ynsal insan krmna gnl holuu
ile bakan tm dnya burjuvazisi, tula ve harcn deerinin bilinmemesi
karsnda tiksinti ile irkilmi bulunuyor!
Hkmetler donanmalarna ldrme, yakma ve ykma yetkisini
verdikleri zaman, bu bir kundaklk yetkisi midir? Britanya birlikleri
Washingtondaki Capitole ve in mparatorluunun yazlk sarayn
bile bile atee verdikleri zaman,195 bu bir kundaklk eylemi mi idi?
Prusyallar, askeri nedenlerden tr deil, ama salt calma hrs ile,
Chteaudun gibi kentleri ve saysz kyleri petrol dkerek yaktklar
zaman, bu bir kundaklk davran m idi? Thiers, alt hafta boyunca,
sadece iinde insan bulunan evleri atee verme bahanesi ile Parisi
bombalad zaman, bu bir kundak ii miydi? Savata, ate, herhangi
bir baka silah kadar trel bir silahtr. Dman tarafndan tutulmu
bulunan yaplar, atee verilmek iin bombalanrlar. Eer bu yaplarn
savunucular geri ekilme zorunda kalrlarsa, saldrganlarn kullanmasn
engellemek iin bu yaplar kendileri atee verirler. Yaklmak, dnyann
btn dzenli ordularnn sava cephesi zerinde bulunan btn yaplarn her zaman kanlmaz yazgs olmutur. Ama tarihteki tek hakl
sava olan, klelerin baskclarna kar mcadelesinde, bu hi de byle
deildir! Komn, atei sadece bir savunma arac olarak kulland. O,
onu, Haussmannn kesin olarak topu atei iin am bulunduu dosdoru uzun caddeleri, Versailles birliklerine kapatmak iin kulland; o,
onu, tam da Versayllarn, ilerlemelerinde, en az Komn atei kadar yap ykan br toplarn kullandklar biimde, geri ekilmesini rtmek
iin kulland. Hangi yaplarn savunma ve hangi yaplarn saldr nedeni
ile ykld, bugn bile tartlyor. [sayfa 285] Ve savunma, Versayl birlikler
* Meyaem ve Hecate. Yunan mitologyasnda iki ktlk tanras. -Ed.
220

Seme Yaptlar II
tutsaklarn ynsal ldrsne balamadan nce atee bavurmad.

te yandan Komn, eer umarsz bir duruma derse, kendi kendini
Parisin ykntlar altna gmeceini ve Parisi, ulusal savunma hkmetinin, ama sadece ihanetini gizlemek iin sz vermi olduu gibi, ikinci
bir Moskova196 durumuna getireceini ok zaman nce aka bildirmi
bulunuyordu. Trochu, gerekli petrol ite bu amala getirtmiti. Komn,
dmanlarnn Paris halknn yaam iin hi bir kayg duymadklarn,
ama kendi yaplar iin ok byk bir kayg duyduklarn biliyordu. Ve
Thiers, kendi payna cnde yatmaz olacan onlara bildirmiti. Bir
yanda kendi hazrlanm ordusu, ve te yanda da k yollarn kapatan
Prusyallar elinin altnda olur olmaz, u aklamay yapt: Acmasz
olacam! Kefaret tam, ve adalet ta yrekli olacak. Eer Paris iilerinin
yaptklar vandalizm idiyse, bu, hristiyanlarn hristiyan olmayan ilkan
gerekten paha biilmez bayaptlar zerinde yaptklar gibi zafer vandalizmi deil, umutsuz savunma vandalizmi idi; ve hatta bu vandalizm,
ykselen bir yeni toplum ile yklan bir eskisi arasndaki devsel savan
kanlmaz ve grece nemsiz sonucu olarak da, tarih tarafndan dorulanm bulunmaktadr. Ayrca bu vandalizm, turist Parisine yer amak
iin tarihsel Parisi yerlebir eden Haussmann vandalizminden ok daha
az bir vandalizm idi.
Ama, bata Paris bapiskoposu, altmdrt rehinenin Paris Komn tarafndan ldrlmesi! Burjuvazi ve ordusu, 1848 Hazirannda,
sava uygulamasnda uzun sreden bu yana ortadan kalkm bulunan
bir alk, silahsz sava tutsaklarnn ldrlmesi alksn kurmulard.
Bu kaba alk, o gnden bu yana, Avrupa ve Hindistandaki btn halk
ayaklanmalarnn bastrlmas srasnda izlenmiti; bu da onun gerek
bir uygarlk ilerlemesi oluturduunu tantlar! te yandan, Prusyallar,
Fransada, bakalarnn davranlarnn hesabn yaamlar pahasna
verecek susuz insanlar olan rehine alma alksn yeniden canlandrmlard. Thiers, grm bulunduumuz gibi, daha atmann balarnda,
tutsak komncleri ldrme insanal uygulamasn yeniden canlandrd
zaman, Komn de, onlarn yaamn [sayfa 286] korumak iin, Prusyallarn
rehine alma uygulamasna bavurma zorunluluu iinde kalmt.
Rehineler, Versailles tarafndan uygulanan tutsaklarn srekli ldrlmesi
yznden, lm bin kez hak etmi bulunuyorlard. Mac-Mahon
pretorienlerinin197 Parise girilerini kutlamak iin yaptklar insan krmndan sonra, bunlarn yaamlar daha uzun sre nasl esirgenebilirdi?
Burjuva hkmetlerin amansz kandkclne kar son gvence
de rehine alnmas bo bir akaya m evrilmeliydi? Bapiskopos Darboynin gerek ldrcs, Thiersnin ta kendisidir. Komn, bapiskopos
ile stelik bir sr papaz, o sralarda Thiersnin elinde bulunan bir tek
Blanquiye kar, birok kez deitirme nerisinde bulunmutu. Thiers
bu nerileri dikkafallkla geri evirdi. O, Blanqui ile, Komne bir ba
vereceini, oysa bapiskoposun, ceset biimi altnda, amalarna ok

Seme Yaptlar II
221
daha iyi yarayacan biliyordu. Thiers, Cavaignac rneini izliyordu.

Cavaignac ile onun dzen adamlar, bakaldranlar bapiskopos Affren
ldrcleri olarak lekelemek iin, 1848 Hazirannda az dehet lklar
atmamlard! Ve gene de, bapiskoposun dzen156 askerleri tarafndan
ldrldn ok iyi biliyorlard. Olay yerinde bulunan bapiskopos
naibi Jacquemet, onlara olup biteni hemen anlatmt.
Dzen partisinin, kendi kan lemlerinde, kurbanlarna almaktan
hi bir zaman geri kalmad btn bu karaalma konseri, sadece gnmz burjuvasnn, kendini, plebe kar kendi elindeki her trl silah
hakl gren, oysa plebin elindeki en kk silahn bile, kendiliinden
bir su oluturduunu dnen eski zamanlar baronunun trel kalts
olarak grdn tantlar.
Egemen snfn, devrimci, yabanc saldrgann korumas altnda
yrtlen bir i sava aracyla ykmak iin dzenledii, ve bizim ta 4 Eyllden Mac-Mahon pretorienlerinin Saint-Claud kapsndan giriine dein
izlemi bulunduumuz komplo, doruk noktasna Paris insan krm ile
eriti. Bismarck, henz 1849 Prusya Chambre introuvableinda198 basit
bir kyl iken diledii o byk kentlerin genel yklnn belki de ilk
taksidini grd Paris ykntlarn honutluk iinde seyrediyor. Paris
proletaryasnn cesetlerini [sayfa 287] honutluk iinde seyrediyor. Onun
iin bu, sadece devrimin kknn kaznmas deil, ama imdi kafas,
hem de Fransz hkmetinin ta kendisi tarafndan kesilmi bulunan
Fransann, yava yava snmesidir de. Tm mutlu devlet adamlarna
zg o kavray ktl ile, Bismarck, bu olaanst tarihsel olayn yzeyinden bakasn grmyor. Zaferini, kendini sadece yenilen hkmetin
jandarmas deil, ama aylkl haydudu durumuna da getirerek talandran bir yeniciyi, tarih bundan nce ne zaman gstermitir? Prusya ile
Paris Komn arasnda bir sava yoktu. Tersine, Komn bar hazrlklarn kabul etmi, ve Prusya da yanszln aklamt. Demek ki, Prusya
savaan bir yan deildi. O bir haydut gibi davrand; kendi stne hi bir
risk almad iin, korkak bir haydut gibi; kan bedelinin, kendi 500
milyonunun denmesini, nceden Parisin dne balam bulunduu iin, aylkl bir haydut gibi. Ve bylece, tanrtanmaz ve sefih Fransa
nn, dindar ve ahlkl Almanyann eli ile cezalandrlmas olarak Tanr
tarafndan buyrulmu bulunan bu savan gerek nitelii de ortaya kyordu! Hatta ilka hukukularnn anladklar anlamda bile, uluslararas
hukukun bu ei grlmemi inenii, uygar Avrupa hkmetlerini,
Saint-Petersburg hkmetinin basit bir aleti olan hain Prusya hkmetini
uluslarn gznden drmeye yneltecek yerde, sadece Paris evresinde kurulmu ifte kordondan kaan baz kurbanlarn da Versailles
celltlarna teslim edilip edilmemesi gerektiini dnmeye gtryor!
Modern zamanlarn en korkun savandan sonra, yenilen ve
yenenin proletaryay ortaklaa ldrmeleri iin kardelemeleri, bu grlmemi olay, Bismarckn dnd gibi, ykselen bir yeni toplumun
222

Seme Yaptlar II
kesin ezilmesini deil, ama eski burjuva toplumunun tam bir daln
tantlar. Eski toplumun hl yetenekli olduu en yksek kahramanlk
abas, ulusal bir savatr; ve imdi ulusal savan, hkmetlerin, snf
mcadelesini geciktirmeye ynelik, ve bu snf mcadelesi i sava
biiminde patlak verir vermez bir yana atlan, katksz bir aldatmaca
olduu da tantlanmtr. Snf egemenlii, kendini artk ulusal bir niforma altnda gizleyemez; ulusal hkmetler, proletaryaya kar ancak bir
btn [sayfa 288] olutururlar!
1871 Yortusundan sonra, artk Fransz iileri ile onlarn emek
rnlerini temellk eden kimseler arasnda ne bar, ne de kabul edilebilir bir brakma olabilir. Paral bir asker bozuntusunun demir eli, her
iki snf da bir zaman ortak bir bask altnda tutabilir. Ama savam,
durmadan byyen bir genilik ile, hep yeniden balayacaktr; ve sonal
yeniciye gelince, bu konuda hi bir kuku yoktur: ya kapkalar aznl,
ya da byk emeki ounluk. Ve Fransz ii snf, modern proletaryann ncsnden baka bir ey deildir.
Avrupa hkmetleri, bylece Paris karsnda snf egemenliinin
uluslararas niteliine tanklk ederlerken, onlara gre btn bu mutsuzluklarn kayna olan, emein, sermayenin kozmopolit komplosuna
kart uluslararas kar-rgt, Uluslararas i Birliini yuhalyorlar.
Thiers bu birlii, Emein, kendini onun kurtarcs gibi gsteren zorbas
olarak ktlyordu. Picard, Fransz enternasyonalcileri ile yabanc lkelerdeki enternasyonalciler arasndaki balantlarn kesilmesi buyruunu
veriyordu; kont Jaubert, Thiersnin daha 1835te su orta olan o yal
mumya, tm uygar hkmetler iin en byk sorunun Enternasyonalin
kkn kazmak olduunu iln ediyor. Ulusal Meclisin kylleri, Enternasyonale kar bryorlar ve tm, Avrupa basn da koroya katlyor.
Birliimize adamakll yabanc, saygdeer bir Fransz yazar,* dncesini u szlerle dile getiriyor:
Komn yelerinin ok byk bir blmnn olduu kadar,
Ulusal Muhafz Merkez Komitesi yeleri de, Uluslararas i Birliinin
en etkin, en akll ve en gzpek kiileri ... ar derecede drst, iten,
akll, canla bala bal, temiz ve szcn iyi anlamnda banaz insanlardr.
Polis kafas iliklerine ilemi burjuva anlay, Uluslararas i
Birliini doal olarak, merkez otoritesinin zaman zaman eitli lkelerde
patlamalar buyurduu bir tr gizli fesat komitesi olarak tasarlyor. Gerekte bizim Birliimiz, uygar dnyann eitli lkelerinin en ileri iilerini
birletiren [sayfa 289] uluslararas badan baka bir ey deildir. Nerede
olursa olsun, snf mcadelesi hangi biim altnda ve hangi koullar
iinde gereklik kazanrsa kazansn, Birliimiz yelerinin ilk safta bulunmalar ok doaldr. Onun zerinde bittii toprak, modern toplumun ta
* Byk bir olaslkla Robinet. -Ed.

Seme Yaptlar II
223
kendisidir. Byk kanlar dklmesi pahasna da olsa, o oradan sklp

atlamaz. Onu oradan skp atmak iin, hkmetlerin, kendi z asalak
varolularnn balca koulu olan, Sermayenin Emek zerindeki despotluunun kkn kazmalar gerekir.
i Paris, Komn ile birlikte, yeni bir toplumun anl ncs
olarak her zaman yceltilecektir. ehitlerinin ans, ii snfnn byk
yreinde sevgi ve sayg ile korunmutur. Kyclarna gelince, tarih onlar
daha imdiden sonsuz bir tehir direine ivilemitir, ve rahiplerinin
tm dualar onlarn gnahlarn balatamayacaktr.
256, High Holborn, Londra,
Western Central, 30 Mays 1871
NOTLAR
I
Tutsaklar kafilesi Ulrich caddesinde durdu ve kaldrm zerinde,

yola kar, drt-be sra biiminde dizildi. General Marki de Galliffet ve
kurmay atlarndan indiler ve srann solundan bir yoklamaya baladlar.
Sralarn nnden yava yava yryen ve gzucuyla bakan general,
urada burada duruyor, bir adamn omuzuna vuruyor ve onu sradan
karttryordu. ou durumda, daha geni bir konuma olmakszn, bu
biimde seilen kii, bylece az zamanda kk bir ek kafilenin olumu
bulunduu yolun ortasna itiliyordu. ... Yanllk iin bolca yer vard. Atl
bir subay, general Galliffetye, zel bir saldr nedeniyle bir erkek ile bir
kadn gsterdi. Sralardan frlayan kadn, diz kt, ve kollarn aarak,
ateli szlerle susuz olduunu syledi. Ve o zaman, acya aldrmaz bir
ehre ve heyecansz bir durula, general ona yle dedi: Bayan, ben
Parisin btn tiyatrolarnda bulundum, oyununuzun benim zerimde
hi bir etkisi olmayacak. Komedi oynama zahmetine demez ... O
gn, [sayfa 290] yannda bulunanlardan gze grnecek derecede daha
uzun boylu, daha pis, daha irkin olmak, iyi bir durum deildi. zellikle
bir kii dikkatimi ekti, nk o bu dnyann aclarndan tez kurtuluunu
krk burnuna borluydu... Bylece yz kadar kiinin seilmesinden
sonra, bir idam mangas onlar teslim ald ve lm mahkumlarn arkada
brakan kafile, yryne yeniden balad. Birka dakika sonra,
ardmzda bir yaylm ate balad ve bir eyrek saatten ok srd. Bu,
bylesine hzl bir biimde lme yarglanan bu mutsuzlarn idam idi.
(Daily Newsun199 Paris muhabiri, 8 Haziran.)
kinci mparatorluun iki lemlerindeki utanmazca davranlar
ile ylesine nl karsnn pezevengi olan bu Galliffet, bir Fransz Temen Pitov [Enseigne Pistolet] hretine hak kazand.
224

Seme Yaptlar II
htiyatl bir gazete olan ve heyecan uyandrma dkn olmayan

Le Temps,200 iyice ldrlmemi ve adamakll lmeden nce gmlm
bulunan insanlarn tyler rpertici yksn anlatyor. ldrlen insanlardan ou, aralarndan bazlar yarm yamalak olmak zere, SaintJacquesla-Boucherie arkasndaki alana gmld. Gndz, ilek sokaklarn grlts herhangi bir eyin farkedilmesini engelliyordu, ama
gecenin sessizlii iinde, evredeki evlerde oturanlar, uzaktan gelen
iniltiler tarafndan uyandrldlar, ve sabah bzlm bir elin topraktan
kt grld. Sonu olarak, cesetlerin karlmasna girime buyruu
verildi... Birok yaralnn canl canl gmldnden en kk bir kuku
yok. Brunel, geen 24 Mays gn, metresi ile birlikte, Vendme alanndaki bir evin avlusunda ldrld zaman, cesetler 27 Mays leden
sonraya dein orada kald. Mezarclar cesetleri almaya geldikleri zaman,
kadn henz yaar buldular ve onu ambulansa tadlar; drt kurun
yemi olmasna karn, kadn imdi tehlike dndadr. (Evening Standardn201 Paris muhabiri, 8 Haziran.)
II
Aadaki mektup, Londrada kan Times gazetesinin 13 Haziran

gnl saysnda yaynlanmt;202 [sayfa 291]
Times Yaymclarna:
Baym,
6 Haziran 1871 gn, Bay Jules Favre, btn Avrupa devletlerine bir bildirge gndererek, Uluslararas i Birliine kar bir lm av
amak iin onlara bavurdu. Birka gzlem bu belgeyi karakterize etmeye yetecek.
Tzmzn giriinde, Enternasyonalin 28 Eyll 1864 gn,
Londra, Longrace, St. Martins Hallde dzenlenen ak bir toplantda
kurulmu bulunduu aklanmtr. Kiisel nedenlerinden tr, Jules
Favre kurulu tarihini 1862den nceye atyor.
lkelerimizi aklama ereiyle, Enternasyonalin 25 Mart 1869
gnl gazetesini aktardn bildiriyor. Ve neyi aktaryor? Enternasyonal
olmayan bir dernein gazetesini. O bu trl bir manevraya, henz grece
gen bir avukat iken, Cabet tarafndan alaltc yaz yaynlama nedeni
ile dava edilen le National gazetesini savunma zorunda kald zaman
da bavurmutu. O zaman da, kendi kafasndan kattklarn okuyarak,
Cabetnin yergi yazlarndan paralar okuduunu ileri srm, mahkemenin ayn oturumunda meydana kan ve, Cabetnin hogrs olmasayd, Jules Favren Paris barosundan atlmasna yolaacak olan bu
manevray evirmiti. Onun tarafndan Enternasyonal belgeleri olarak
aktarlan belgelerden hi biri Enternasyonale ilikin deildir. rnein,
yle diyor:
ttifak tanrtanmaz olduunu iln eder, der 1869 Temmuzunda

Seme Yaptlar II
225
Londrada kurulmu bulunan Genel Konsey.

Genel Konsey hi bir zaman byle bir belge yaymlamamtr.
Tersine, o, ittifakn, Jules Favre tarafndan anlan Cenevre Sosyalist Demokrasi ttifaknn (Alliance de la dmocratie socialiste) kurulu tzn aalayan bir belge yaymlamtr.
Jules Favre, ksmen imparatorlua kar yneltilmi olduunu
da ileri srd, genelgesinin bir ucundan brne, imparatorluk savclarnn Enternasyonal zerine uydurduklar, ve hatta bu imparatorluk
mahkemeleri karsnda bile sefilce yklm bulunan polis uydurmalarn
yinelemekten baka bir ey yapmyor.
Son sava zerindeki (geen temmuz ve eylldeki) her [sayfa 292]
iki arsnda da, Enternasyonal Genel Konseyinin Fransaya kar Prusya
fetih plann knam olduu bilinir. Sava baladktan az sonra, Jules
Favren zel sekreteri olan Bay Reitlingen, Konsey aracl ile, ulusal
savunma hkmeti yararna, Bismarcka kar bir gsteri dzenlenmesi
iin baz Genel Konsey yelerine, elbette bo yere, bavurmutur; bu
yelerden cumhuriyet adnn anlmamas zellikle istenmiti. Genel
Konseyin, 9 Eyll gnl arsnda, Paris iileri Jules Favre ve meslektalarna kar kesin olarak uyarlm bulunmalarna karn, Jules Favren
Londraya beklenen gelii onuruna, kukusuz en iyi niyetlerle, gsteri
hazrlklar yaplmt.
Eer Enternasyonal de, Jules Favre konusunda, btn Avrupa
hkmetlerine, onlarn mteveffa Bay Millibre tarafndan Pariste yaynlanm bulunan belgeler zerine zel dikkatini eken bir genelge gnderseydi, Jules Favre ne derdi?
Saygl hizmetkrnzm, baym.
256, High Holborn, Londra,
Western Central, 12 Haziran
JOHN HALES
Uluslararas i Birlii
Genel Konsey sekreteri
Uluslararas Dernek ve erekleri zerindeki bir makalede, Londrada yaymlanan (24 Haziran gnl) Spectator,111 sofu haberci olarak,
benzer baka marifetler arasnda, ve Jules Favren yapm bulunduundan daha da eksiksiz bir biimde, ittifakn yukarda sz geen belgesini, Enternasyonalin yapt olarak aktaryor, ve bu i yukardaki yantn
Timesda yaymlanmasndan onbir gn sonra yaplm bulunuyor. Bu
bizi artmad. ok zaman nce, Byk Frdric, tm cizvitler iinde,
protestan cizvitlerin en ktleri olduklarn sylemekten holanyordu.
[sayfa 293]
Marks tarafndan Nisan-Mays
226

Seme Yaptlar II
1871de yazlmtr
1871 Haziran ortasnda,
Londrada ve, 1871-1872 yllar iinde de,
eitli Avrupa lkeleri ve Birleik Devletlerde
ayr bir bror biiminde yaymlanmtr.

Seme Yaptlar II
227
FREDRCH ENGELS
SINIFININ SYASAL EYLEM ZERNE203
ULUSLARARASI BRLNN LONDRA KONFERANSINDA
YAPILAN KONUMANIN TUTANAI
21 EYLL 1871
SYASAL sorunlar karsnda mutlak bir tarafszlk iinde bulunmak olanaksz; tarafsz basn da her gn siyaset yapyor. Buradaki sorun,
bunun nasl yapld ve bunun ne trden bir siyaset olduudur. Bunun
dnda, tarafszlk bize gre olanakszdr. i snf partisi, siyasal bir
parti olarak, u anda lkelerin ounda faaliyet gstermektedir, ve biz
tarafszlk vaazederek onu mahvedecek kiiler deiliz. Pratik yaamn
deneyimi, mevcut hkmetlerin siyasal basklar, sevsinler sevmesinler, ve bu ister siyasal ister toplumsal amalarla olsun, iileri siyasetle
uramaya zorlamaktadr. Onlara tarafszlk vaazetmek, onlan burjuva
siyasetinin kucana atmak demektir. Proleter siyasal eylemi gndeme
getirmi olan Paris Komnnn hemen ardndan, tarafszlk diye bir
ey hele hi szkonusu deildir. [sayfa 294]
228

Seme Yaptlar II
Biz, snflarn ortadan kaldrlmasn istiyoruz. Bunu gerekletirmenin yolu nedir? Proletaryann siyasal egemenliidir. Bunun herkese
teslim ediliyor olmasna karn, gene de, siyasete karmamamz
syleniyor! Tarafszlklar, kendilerinin devrimci olduklarn sylyorlar,
hem de devrimci par excellence. Ama devrim en yce siyasal eylemdir,
ve devrim isteyen kii onu gerekletirme aracn da, yani devrimi hazrlayan ve iilerin devrimci bir eitimden gemelerini salayan ki bu
olmakszn, iilerin, savan hemen ertesi gn Favrelarn ve Pyatlarn
ana decekleri kesindir siyasal eylemi de istemek zorundadr. Ama
bizim siyasetimiz ii snf siyaseti olmaldr. i partisi hi bir zaman
herhangi bir burjuva partisinin kuyruu olmamal; kendi hedefine, kendi
siyasetine sahip bamsz bir parti oluturmaldr.
Siyasal zgrlkler, toplanma ve rgtlenme hakk, basn
zgrl bizim silahlarmz ite bunlardr. Bunlar bizim elimizden
alnmaya kalklrken kollarmz kavuturup tarafsz rn kalacaz?
Siyasete karmann mevcut durumu kabullenmek anlamna geldii
syleniyor. Tersine, mevcut durum bize ona kar kma olana verdii
srece, bu olana kullanmamz hi de mevcut durumu kabuIlenmek
demek deildir. [sayfa 295]
Tam metin olarak ilk kez
1934te lnternationale Communiste,
n 29da yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
229
KARL MARKS VE FREDRCH ENGELS

ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN ZEL TAMM204
MDYE dek, Genel Konsey, Enternasyonalin i ekimelerine

herhangi bir biimde mdahale etmekten tamamyla kanm ve Birliin baz yeleri tarafndan iki yldan fazla bir zamandr kendisine kar
giriilen ak saldrlara hi bir zaman aka yant vermemitir.
Ama, Enternasyonal ile, kurulduundan beri ona kar dmanlk
etmi bir dernek * arasndaki kafa karkln baz dzenbazlarn kastl
olarak srdrmek yolundaki inat abalar karsnda, Genel Konsey,
bu suskunluunu srdrebildiyse bile, kurulduundan bu yana Enternasyonalin en ciddi snavn verdii bir sra, bu dernein yaratt
skandallar sayesinde Avrupa gericiliinin salad destek, Genel [sayfa
* Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak. -Ed.
230

Seme Yaptlar II
Konseyi, btn bu entrikalara ilikin tarihsel gerekleri ortaya koymakla ykml klmaktadr.
296]
Genel Konseyin Paris Komnnn dmesinden sonraki ilk

eylemi, Fransada Sava konusundaki arsn yaynlamak oldu ve,
burada, Komnn o anda burjuvazinin, basnn ve Avrupa hkmetlerinin, yenik dm Parislilere en aalk iftiralar yadrmalarna bahane
yaratan btn eylemlerine arka kt. Bizzat ii snfndan olan bazlar
bile davalarnn yitirilmi olduunu hl anlamyorlard. Konsey, bu
gerei, teki eyler yannda, iki yesinin, arda yeralan arka kmann
tmn reddeden Yurtta Odger ve Lucraftn, istifalaryla anlad. Paris
olaylarna ilikin olarak ii snf saflarndaki gr birliinin, bu arnn
btn uygar lkelerde yaynlanmasyla saland sylenebilir.
te yandan, Enternasyonal, burjuva basnnda ve zellikle nde
gelen ngiliz gazetelerinde ok gl bir propaganda olana bulmutur;
ar, bunlar, Genel Konseyin yantlaryla srdrlen polemie katlmaya
zorlamtr.
ok sayda Komn mltecisinin Londraya gelmesi, Genel Konseyin bir Yardm Komitesi halini almasn ve sekiz ay akn bir sre, olaan grevlerini yrtmenin yansra, bu ilevi de yerine getirmesini
gerektirdi. Sylemeye gerek yok ki, Komnn yenik dm ve srlm
kiilerinin burjuvaziden bekledikleri hi bir ey yoktu. i snfna gelince,
yardm arlar zor bir ana rastlad. svire ve Belika, desteklemek ya
da Londraya gndermek durumunda kaldklar mltecilerden kendilerine den pay zaten alm bulunuyorlard. Almanyada, Avusturyada
ve spanyada toplanan fonlar, svireye gnderilmiti. Sonuncu
hesaplamas Newcastleda yer alm olan ngilteredeki dokuz saatlik
ign iin verilen byk sava,205 hem iilerin bireysel katklarn ve
hem de, aslnda, tzk gereince, ancak i uyumazlklar iin kullanlabilecek olan Trade-Unionlarn kurduklar fonlar tketmiti. Bu arada
Konsey, her hafta datt [sayfa 297] paray, titiz bir almayla ve yazmayla
kdm kdm bir araya getirebildi. Amerikal iiler bu arya istenilenden
daha cmerte karlk verdiler. Konsey, dehete kaplm burjuvazinin
Enternasyonalin kasalarnda istiflenmi olduuna inand milyonlar ne
yazk ki kullanamamtr!
Mays 1871den sonra, Komn mltecilerinin bazlarndan, sava
yznden iersinde Fransz tarafnn artk temsil edilmedii Konseye
katlmalar istendi. Yeni yeler arasnda, baz eski enternasyonalciler ve
devrimci enerjileriyle tannan ve seilmeleri Paris Komnne ballk
belirtisi olan kimselerden oluan kk bir aznlk vard.
Btn bu skntlar arasnda Konsey, bir de, o sra toplantya arm olduu Delegeler Konferans iin hazrlanmak zorundayd.206

Seme Yaptlar II
231
Bonapart hkmet tarafndan Enternasyonale kar alnm olan

sert nlemler, Basle Kongresinin bir karar uyarnca Pariste toplanmas
gereken Kongrenin yaplmasn engellemiti. Genel Konsey, Tzn 4.
maddesinin kendisine verdii yetkiyi kullanarak, 12 Temmuz 1870 tarihli
tamimi ile Kongreyi Mainzde toplad. Ayn srada, eitli federasyonlara
gnderdii mektuplarda, Genel Konseyin yerinin ngiltereden bir baka
lkeye aktarlmasn nerdi ve delegelere bu konuda kesin yetki
verilmesini istedi. Federasyonlar, oybirlii ile, Genel Konseyin Londrada
kalmasnda srar ettiler. Bundan birka gn sonra balayan FransaPrusya sava, Kongreyi toplama konusundaki her trl plann bir yana
braklmasn gerektirdi. Dantmz federasyonlarn, bize, gelecek Kongrenin tarihini siyasal duruma gre saptama yetkisini vermeleri bundan
sonradr.
Siyasal durum izin verir vermez, Genel Konsey, 1865 Konferansn
ve her Kongrenin kapal ynetsel oturumlarn rnek alan kapal bir
konferans toplad. Jules Favren btn hkmetlerden, ngilizlerden
bile, mltecilerin adi sulular olarak iadelerini istedii; Dufaureun Tarm
Meclisine Enternasyonali yasaklayan bir yasa ki sonradan bunun iki
yzl bir kopyasn Malon Belikallara sunmutur nerdii;207 svirede,
bir Komn mltecisinin, federal hkmetin kendisi hakknda geri iade
edilme karar almasn beklerken gzaltna alnd; Enternasyonal yelerinin [sayfa 298] avlanmasnn Beust ile Bismarck arasndaki ittifakn ak
temeli olduu ve Victor-Emmanuelin bu ittifakn anti-Enternasyonal
hkmn derhal benimsedii; kendisini tamamyla Versailles kasaplarnn emrine veren spanyol hkmetinin Madrid Federal Konseyini
Portekize iltica etmeye zorlad;208 son olarak, Enternasyonalin ilk grevinin kendi rgtn glendirmek ve hkmetlerin yapt dello
arsn kabul etmek olduu bir srada, ak bir Kongre yapmak olanakszd ve bu olsa olsa kta delegelerinin ihbar edilmeleri sonucunu verirdi.
Genel Konsey ile dzenli iliki iersinde olan btn kesimlerin,
ak bir toplant olmasa bile, ciddi glklerle kar karya olan bir
Konferansa arlmalar uygun bir zamanda oldu. Fransa, iinde bulunduu durum yznden, elbette, delegelerini seemedi. talyada o sra
rgtl tek kesim Napoli kesimiydi; ama tam bir delege nerecei
srada ordu tarafndan datld. Avusturya ve Macaristanda en faal yeler
hapse atlmlard. Almanyada en ok tannan yelerden bazlar vatana
ihanet suundan mahkum olmular, tekiler ise ieri atlmlar ve partinin fonlar bunlarn ailelerine yardm iin harcanmt. Amerikallar, Konferansa Enternasyonalin oradaki durumuna ilikin ayrntl bir muhtra
gnderdiyseler de, delegasyona ait paray mlteciler iin kullanmlard.
Btn federasyonlar, aslnda, ak bir kongrenin yerine kapal bir konferansn yaplmas gerekliliini kabul etmilerdi.
17-23 Eyll 1871 tarihleri arasnda Londrada yaplan toplantdan
sonra, Konferans, Genel Konseye, ald kararlar yaynlama, ynet-
232

Seme Yaptlar II
melikleri birletirme ve bunlar gzden geirilmi ve dzeltilmi Genel

Tzk ile birlikte dilden yaynlama, yelik kartlarnn yerini mhrl
belgelerin almas yolundaki karar uygulama, ngilteredeki Enternasyonali yeniden rgtleme,209 ve, son olarak, bu eitli iler iin gerekli paray salama yetkisini verdi.
Konferans belgelerinin yaynlanmasnn ardndan gerici basn,
Paristen Moskovaya, Londradan New-Yorka kadar, ii snf politikas
konusundaki kararn Enternasyonalin [sayfa 299] derhal yasad braklmasn gerektirecek kadar tehlikeli tertipler ierdiini Times bu karar
soukkanllkla hesaplanm bir kstahlk diye sulad ilan etti. te
yandan, sahtekar sekter kesimlere ar bir darbe indiren karar,210 uluslararas polise Genel Konseyin ve Konferansn alaka despotluuna kar
szmona koruduu iilerin snrsz zgrlkleri konusunda grltl
bir kampanya balatmak zere uzun zamandr bekledii frsat verdi.
i snf kendisini o denli ar bir bask altnda hissetti ki, Genel Konseye, Avrupadan, Amerikadan, Avustralyadan hatta Hindistan ve GneyDou Asyadan yeni yelerin alnmas ve yeni kesimlerin kurulmas
yolunda raporlar geldi.
II
Uluslararas polisin yaknmalarna benzer ihbarlarn burjuva

basnnda yeralmas bizim Birliin iinde bile yanklar uyandrd. Grnte Genel Konseye, ama aslnda Birlie yneltilmi baz entrikalara
giriildi. Bu entrikalarn ardnda Rus Mihayl Bakuninin babalk ettii
kanlmas olanaksz Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak vard.
Bakunin, Sibiryadan dnnde, Herzenin Kolokolunda211 yazmaya
ve uzun deneyimlerinin sonucu olan Pan-slavizm ve rk sava dncelerini yaymaya balad.212 Daha sonra, svirede bulunduu sra, kendisine Enternasyonale kar kurulmu olan Bar ve zgrlk Ligasnn213
yrtme Komitesinde grev verildi. Bu burjuva dernein ileri gittike
kt gitmeye balaynca, bakan Bay G. Vogt, Bakuninin tavsiyesine
uyarak, Enternasyonalin Eyll 1868de Brkselde toplanan Kongresine214
Liga ile ittifak kurmasn nerdi. Kongre, oybirlii ile, iki seenek nerdi:
Liga ya Enternasyonal ile ayn amac tayordur, ki bu durumda varolmas
iin bir neden yoktur; ya da amac farkldr, ki bu durumda bir ittifak
olanakszdr. Bakunin, birka gn sonra, Ligann Bernde toplanan Kongresinde, tersyz etti. Derme-atma bir program nerdi, bu programn
bilimsel deeri u tek tmcecikten anlalabilir: snflarn iktisad ve
toplumsal eitlii.215 nemsiz bir [sayfa 300] aznlk tarafndan desteklenince, Enternasyonalin Genel Tznn yerine Ligann reddetmi olduu bu derme-atma program geirmeyi ve Genel Konseyin yerine kendi
kiisel diktatrln geirmeyi kafasna koyup, Enternasyonale
katlmak zere, Birlikten ayrld. Ve bu amala Enternasyonal iinde

Seme Yaptlar II
233
Enternasyonal olmay amalayan zel bir ara yaratt Uluslararas

Sosyalist Demokrasi ttifak.
Bakunin bu dernein kurulmas iin gerekli unsurlar, talyada
bulunduu sra kurmu olduu ilikilerde ve kendisine zel grevliler
olarak ve svirede, Fransada ve spanyada Enternasyonalin yeleri
arasndan adam bulmada hizmet eden kk bir Rus mlteci grubunda
buldu. Ama ancak Belika ve Paris Federal Konseylerinin ttifak tanmay
pepee reddetmelerinden sonradr ki, yanl anlalm Bern programnn sadk bir kopyasndan baka bir ey olmayan yeni dernein
tzn Genel Konseyin onayna sunmaya karar verdi. Konsey buna
22 Aralk 1868 tarihli u tamimle karlk verdi:
GENEL KONSEYDEN ULUSLARARASI SOSYALST
DEMOKRAS TTFAKINA
Bir ay kadar nce, baz yurttalar , siyasal ve felsefi sorunlar yce eitlik, vb. ilkesi temeli zerinde incelemenin kendi zel grevleri
olduunu belirterek, Cenevrede, Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak
adn tayan yeni bir uluslararas dernein Giriimci Merkez Komitesini
kurdular.
Bu Giriimci Komite tarafndan yaynlanan program ve tzk,
Uluslararas i Birliinin Genel Konseyine ancak 15 Aralk 1868de
iletilmitir. Bu belgelere gre, ad geen ttifak, Enternasyonalin iinde
tamamen erimitir ve ayn zamanda da, Birliin tamamen dnda kurulmutur. Srasyla Cenevre,216 Lozan217 ve Brksel kongrelerinde seilmi olan Genel Konseyin yansra, Giriimci Komitenin hazrlad tzk
gereince, Cenevrede kendi kendini atayan bir baka Genel Konsey
olacaktr. Enternasyonalin yerel gruplarnn yansra, ttifakn, Enternasyonalin ulusal brolarndan bamsz alan kendi ulusal brolar
aracl ile ttifakn [sayfa 301] Merkez Brosundan Enternasyonale kabul
edilmelerini isteyecek yerel gruplar olacaktr; ttifak merkez komitesi,
Enternasyonale bylece katlma hakkn kendinde grmektedir. Son
olarak, Uluslararas i Birlii Genel Kongresinin tayda, ttifakn Genel
Kongresinde de yer alacaktr, nk, Giriimci Komitenin tznde
belirtildii gibi, Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak delegasyonu,
yllk ii kongresinde Uluslararas i Birliinin bir ubesi olarak, kendi
toplantsn ayr bir binada yapacaktr.
Uluslararas i Birliinin hem iinde ve hem de dnda faaliyet
gsteren ikinci bir uluslararas organn varlnn bu Birlii datmann
en emin yolu olacan; birka kiinin oluturduu her grubun, herhangi
bir yerde, Cenevre giriimci grubunu taklit etme ve, azok hakl gerekelerle, Uluslararas i Birliinin iersinde baka zel grevlere sahip
baka uluslararas birlikleri sokma hakkna sahip olacan;
Uluslararas i Birliinin, bylelikle, ok gemeden, her mil-
234

Seme Yaptlar II
liyetten ve partiden entrikaclarn oyunca haline geleceini;

dahas, Uluslararas i Birlii Tznn, yelie, ancak yerel
ve ulusal ubeleri kabul ettiini (bkz: Tzn 1. ve VI. maddeleri);
Uluslararas i Birlii kesimlerinin Uluslararas Birliin Tzne
ve ynetmeliklerine ters den tzk ve ynetmelikler kabul edemeyeceklerini (bkz: ynetmeliklerin XII. maddesi);
Uluslararas i Birliinin Tznn ve Ynetmeliklerinin ancak
Genel Kongre tarafndan deitirilebileceini, bunun iin de, hazr bulunan delegelerin te-ikisinin byle bir deiiklik lehinde oy kullanmalar
gerektiini (bkz: ynetmeliklerin XIII. maddesi);
Brkseldeki Genel Kongrenin Bar Ligasna kar oybirlii ile
ald kararlarnda bu sorunun zaten karara balanm bulunduunu;
bu kararlarda, Kongrenin, Bar Ligasnn var olmas iin hi bir
gerekenin bulunmadn, nk, son aklamalarna gre, amacnn
ve ilkelerinin Uluslararas i Birliininkilerle ayn olduunu ilan ettiini;
[sayfa 302]
ttifakn Cenevre giriimci grubunun baz yelerinin, Brksel Kongresi delegeleri olarak, bu kararlar lehinde oy kullanm olduklarn gznne alan Uluslararas i Birlii Genel Konseyi, 22 Aralk 1868 tarihli
toplantsnda, oybirlii ile u karara vard:
1) Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifaknn tznn, Uluslararas i Birlii ile olan ilikileri belirleyen btn maddelerinin geersiz
ve anlamsz olduklarn ilan eder.
2) Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak, Uluslararas i Birliinin ubeliine kabul edilemez.
Londra, 22 Aralk 1868
G. Odger Toplant bakan

R. Shaw Genel Sekreter
Bundan birka ay sonra, ttifak, Genel Konseye tekrar bavurarak,

ilkelerinin kabul edilip edilmediini sordu; evet mi, hayr m? Eer evet
ise, ttifak kendisini Enternasyonalin kesimleri iersinde eritmeye hazrd.
Buna yant olarak 9 Mart 1869 tarihli u tamimi ald:
GENEL KONSEYDEN ULUSLARARASI SOSYALST
DEMOKRAS TTFAKI MERKEZ KOMTESNE
Tzmzn 1. maddesine gre, Birlik, ayn amaca, yani ii

snfnn karlkl dayanmasna, ilerlemesine ve kesin kurtuluuna ynelik btn ii derneklerini kabul eder.
i snfnn eitli lkelerdeki kesimleri kendilerini, farkl gelime
koullar iersinde bulduklarndan, bunlarn gerek hareketi yanstan
teorik grleri de, bunun zorunlu sonucu olarak farkl olmaktadr.
Ama Uluslararas i Birlii tarafndan kurulan eylem birlii, de-

Seme Yaptlar II
235
iik ulusal kesimlerin yayn organlarnn kolaylatrd dnce alverii

ve, son olarak, Genel Kongrelerdeki dolaysz tartmalar, kukusuz, yava
yava ortak bir teorik program yaratacaktr.
Bundan dolay, ttifakn programn eletirel bir incelemeden
geirmek Genel Konseyin ii deildir. Bunun proleter hareketin yeterli
bir ifadesi olup olmadn aratrmak zorunda deiliz. Saptamak zorunda
olduumuz tek ey, bunun Birliimizin genel eilimine, yani ii snfnn
kesin kurtuluuna ters den bir ey ierip iermediidir. Programnzda
[sayfa 303] bu koulu yerine getirmeyen bir tmce vardr. 2 maddede yle
deniyor:
(ttifak) her eyden nce snflarn siyasal, iktisadi ve toplumsal
eitliini amalar.
Snflarn eitlii, szlk karl olarak, burjuva sosyalistlerinin
inanla vaazettikleri sermaye ve emek arasnda uyum demektir. Uluslararas i Birliinin yce amacn oluturan ey, mantken olanaksz
olan snflarn eitlii deil, tersine, snflarn ortadan kaldrlmasdr,
proleter hareketin bu gerek gizemidir.
Ama, snflarn eitlii tmceciinin iinde yer ald metin, bir
btn olarak ele alndnda, bu, salt bir kalem srmesi gibi grnmektedir. Genel Konseyin, bylesi tehlikeli yanl anlamalara yolaabilecek
bu tmcecii programnzdan karacanzdan kukusu yoktur. Birliimizin ilkesi, Birliimizin genel politikasna ters dmedike, her kesimin kendi teorik programn zgrce oluturmasna olanak tanmaktadr.
Dolaysyla ttifak kesimlerinin Uluslararas i Birliinin kesimleri
haline gelmelerini engelleyen hi bir ey yoktur.
ttifakn datlmas ve kesimlerinin Enternasyonale katlmas bir
kez saland m, ynetmeliklerimiz uyarnca btn yeni kesimlerin
bulunduklar yer ve saysal gleri konusunda Konseyi bilgilendirmek
gerekecektir.
9 Mart 1869 tarihli
Genel Konsey Toplants
Bakuninin programnn altnda yer alan baz imzalar yznden
ve ttifakn Cenevredeki Latin Federal Komite tarafndan tanndn
sanmakla ki, tersine, onunla herhangi bir ilikiye girmeyi hep reddetmiti aldanan Genel Konsey, bu koullar kabul eden ttifak Enternasyonale kabul etti, Bylece ttifak, ilk hedefine varm oldu. Basle Kongresinde temsil edilmek, Yandalarnn bu Uluslararas Kongrede bavurduklar namussuzca yollara, yalnzca ve yalnzca bu vesileyle bavurulan
bu yollara karn, Bakunin, Kongrenin Genel Konseyi Cenevreye aktaracan ve eski Saint-Simon zrvalarn, yani kendisinin sosyalizm iin
pratik [sayfa 304] hareket noktas yapm olduu miras haklarnn derhal
kaldrlmas istemini resmen onaylayacan ummakla aldanmt. Bu,
ttifakn yalnzca Genel Konseye kar deil, bu sekter kliin programn
236

Seme Yaptlar II
ve zellikle mutlak siyasal tarafszlk doktrinini benimsemeyi reddeden

Enternasyonalin btn kesimlerine kar da giritii ak ve kesintisiz
savan iaretiydi.
Basle Kongresinden bile nce, Neayev Cenevreye geldiinde,
Bakunin, onunla biraraya gelip Rusyada renciler arasnda gizli bir
dernek kurdu. Gerek kimliini hep eitli devrimci komite adlar ardnda gizleyerek, Cagliostro zamanndan kalma hilelere ve aldatmacalara
dayanan otokratik bir g elde etmeye alt. Bu dernein bavurduu
balca propaganda yolu, masum insanlara, Cenevreden, stnde Rusa
olarak gizli devrimci komite yazl sar zarflar iersinde mektuplar
gndererek onlar Rus polisinin karsnda zor durumda brakmaktan
ibaretti. Neayev durumasnn218 yaynlanm tutanaklar, Enternasyonalin adnn rezilce istismar edilmi olduunun kantdr. *
Bu srada ttifak, ilkin Loclede kan Progrste219 ardndan ttifak
yelerinden bazlarnn Bakuninin peine taklm olduklar Latin
Federasyonunun Cenevrede kan resmi gazetesi Egalitde Genel Konseye kar yneltilmi ak bir polemik balatt. Bakuninin kiisel organ
Progrste yaynlanan saldrlara kulak asmam olan Genel Konsey,
Latin Federal Komitesince onaylandna inanmak zorunda olduu
Egalitden gelenleri grmezlikten gelemezdi. Bylece 1 Ocak 1870 tarihli
tamimi** yaynlad; burada yle deniliyordu:
11 Aralk 1869 tarihli Egalitde unlar okuyoruz:
Genel Konseyin ok nemli sorunlar ihmal ettii kesindir.
Kendisine ynetmeliklerin 1. maddesindeki ykmllklerini anmsatyoruz: Genel Konsey, Kongre kararlarn uygulamakla ykmldr, vb..
Genel Konseye yantlanmas ok uzun bir raporu gerektirecek kadar
ok soru [sayfa 305] yneltebilirdik. Bunlar daha sonra sorulacaktr. ... Bu
arada, vb... .
Genel Konsey , ne Tzkte, ne de ynetmeliklerde, kendisini
Egalit ile yazma ya da polemie girme, ya da gazetelerden gelen sorulara yant verme ykmll altna sokan herhangi bir maddenin
varlndan habersizdir. Fransz sviresinn ubelerini Genel Konsey
karsnda temsil eden yalnzca Cenevredeki Federal Komitedir. Federal
Komite bizden yasal olan tek yolla, yani sekreteri araclyla isteklerde
bulunur ya da bizi knarsa, Genel Konsey bunu yantlamaya her zaman
hazrdr. Ama Federal Komitenin ne kendi ilevlerini Egalitye ve Progrse brakmaya, ne de bu gazetelerin kendisine ait olan ilevlere elkoymalarna izin vermeye hakk vardr. Genel olarak sylemek gerekirse,
Genel Konseyin ulusal ve yerel komitelerle olan ynetsel yazmalarn,
* Neayev durumasnn bir zeti ksa bir sre sonra yaynlanacaktr. Okur orada, Bakuninin
dostlarnn Enternasyonale atfettikleri aptalca ve rezilce ve, vecizelerden rnekler bulacaktr.
[Yazarlarn notu.]
** Karl Marx tarafndan kaleme alnm olan. Genel Konseyden Latin sviresi Federal
Konseyine balkl tamim. -Ed.

Seme Yaptlar II
237
Birliin genel karlarn byk apta zedelemeksizin yaynlamak olanakszdr. Dolaysyla, Enternasyonalin teki organlar da Progrsi ve
Egalityi taklit edecek olsalar, Genel Konsey, ya sessiz kalarak kendisini
kamuoyu nnde kk drmek, ya da bunlara aka yant vererek
ykmllklerini inemek seenekleriyle kar karya kalrd. Travaili220 Genel Konseyi knamaya armada, Egalit de Progrse katlmtr. Bu onu Kamu Gnenci Birliinin221 bir benzeri yapmaktadr.
Latin Federal Komitesi, bu arada, bu tamimi okumazdan nce,
ttifak yandalarn Egalitnin yazkurulundan zaten atm bulunuyordu.
1 Ocak 1870 tamimi, 22 Aralk 1868 ve 9 Mart 1869 tamimleri
gibi, Enternasyonalin btn kesimleri tarafndan onayland.
Belirtmeye gerek yok ki, ttifakn kabullenmi olduu koullardan
hi birisi, hi bir zaman, yerine getirilmedi. Uydurma kesimleri, Genel
Konsey iin bir sr olarak kald. Bakunin, Enternasyonalden koparm
olduu ve spanyann, talyann ve Napolinin urasna burasna dalm
birka grubu kendi kiisel ynetimi altnda tutmaya alt. talyann
teki kentlerinde, iilerden deil, avukatlardan, gazetecilerden ve teki
burjuva doktrinerlerden oluan kk kliklerle yazt. Barselonada,
dostlarndan bazlar onun etkisini srdrdler. Fransann gneyindeki
baz kentlerde, [sayfa 306] ttifak, ilerde tekrar deineceimiz Lyondaki Albert Richard ve Gaspard Blancn ynetimi altnda, ayrlk kesimler
kurma yolunda bir giriimde bulundu. Ksacas, Enternasyonal iindeki
enternasyonal, dernek faaliyetlerini srdrd.
Byk darbe Fransz sviresinin nderliini ele geirme giriimi, ttifak tarafndan 4 Nisan 1870te alan Chaux -de-Fonds Kongresinde indirilecekti.
Sava, Cenevre Federasyonu ve Chaux-de-Fonds kesimleri delegelerinin kar ktklar ttifak delegelerinin Kongreye katlma hakk konusunda patlak verdi.
ttifak yandalarnn, kendi hesaplarna gre, Federasyon yelerinin bete-birinden fazlasn temsil etmiyor olularna karn, Basle manevralarnn yinelenmesi sayesinde, bunlar, bir ya da iki oyluk sahte bir
ounluk elde etmeyi baardlar; yle bir ounluk ki, kendi organlarnn
azyla (bkz: 7 Mays 1870 tarihli Solidarit222) onbe kesimden daha
fazlasn temsil etmiyordu, oysa yalnz Cenevrede otuz kesim vard! Bu
oylama zerine, Fransz-svire Kongresi, toplantlarn bamsz olarak
srdren iki gruba blnd. ttifak yandalar, kendilerini tm Federasyonun yasal temsilcileri kabul ederek, Federal Komitenin yerini Chauxde-Fondsa tadlar ve Neuchatelde Yurtta Guillaumeun ynetiminde
kendi resmi organlar Solidarityi kurdular. Bu gen yazarn zel grevi,
Cenevre fabrika iilerini,223 bu iren burjuvalar, Federasyonun
gazetesi Egalit ye kar sava amakla sulamak ve mutlak siyasal
tarafszlk vaaz etmekti. Bu temay ileyen en nemli makalelerin yazarlar, Marsilyadan Bastelica ve ttifakn iki byk temel direi olan Lyons
238

Seme Yaptlar II
dan Albert Richard ve Gaspard Blanct.

Cenevre delegeleri, dnlerinde, kendi kesimleri ile genel bir
toplant yaptlar ve bu toplant, Bakuninin ve dostlarnn muhalefetine
karn, delegelerin Chaux-de-Fonds Kongresindeki davranlarn
onaylad. Bundan ksa bir sre sonra, Bakunin ve onun etkin olan su
ortaklar, eski Latin Federasyonundan atldlar.
Kongre neredeyse bitmek zereyken, yeni Chaux-de-Fonds Komitesi, iki ay sonra Komitenin organ Solidaritnin 9 Temmuz tarihli
saysnda hrsz olmakla sulanan sekreter F. Robertin ve bakan Henri
Chavalleyin imzalarn tayan [sayfa 307] bir mektuba Genel Konseyin
mdahale etmesini istedi. Genel Konsey her iki tarafn da savlarn inceledikten sonra, 28 Temmuz 1870te, Cenevre Federal Komitesinin
olduu gibi kalmasna ve yeni Chaux-de-Fonds Federal Komitesinin de
yerel bir ad almaya arlmasna karar verdi. Chaux-de-Fonds Komitesi,
foyasn meydana karan bu karar karsnda, Genel Konseyin mdahale
etmesini ilk isteyenin kendisi olduunu unutarak, onu otoritercilik ile
sulad. Chaux- de-Fonds Komitesinin Latin Federal Komitesi adn ele
geirmek iin giritii inat giriimlerin svire Federasyonunda yaratt
kargaalk, Genel Konseyi bu Komite ile olan btn resmi ilikilerini
askya almak zorunda brakt.
Louis Bonaparten ordusu Sedanda daha henz teslim olmutu.
Savan srdrlmesine kar her tarafta Enternasyonal yelerinden
protestolar ykseliyordu. Genel Konsey, 9 Eyll tarihli arsnda Prusyann istila planlarn aa kartarak, zafere ulamasnn proletaryann
davas iin yaratt tehlikeye iaret etti ve Alman iilerini ilk kurbann
kendileri olacaklar konusunda uyard. Genel Konsey , ngilterede, sarayn Prusya yanls eilimlerini sulayan toplantlar rgtledi. Almanyada, Enternasyonale bal iiler, cumhuriyetin tannmas ve Fransa
iin onurlu bir bar... istemiyle gsteriler rgtlediler.
Bu arada, ateli Guillaumeun (Neuchatelli) kavgac tabiat, kendisine, resmi Solidarit gazetesinin bir eki olarak ve bu gazetenin kisvesi
altnda, Prusyallara kar savamak zere bir svireli gnll birlii
kurma arsnda bulunan besbelli ki sahip olduu tarafszlk inancnn
kendisini bunu yapmaktan hep alkoymu olduu bir ey imzasz bir
manifesto224 yaynlamak gibi parlak bir fikir verdi.
Derken Lyons ayaklanmas patlak verdi.225 Bakunin derhal oraya
kotu ve Albert Richardn, Gaspard Blancn ve Baste1icann destei
ile 28 Eyllde Belediye Sarayna yerleti, ama siyasal bir hareket olarak
yorumlanr diye kapsna muhafz dikmekten kand. Devletin kaldrlmasna ilikin kararname, zor bir doumdan sonra tam gn yz grecei bir srada, Bakunin, ulusal muhafzlarn birka tarafndan [sayfa
308] ok ackl bir biimde kolundan tutulup atld.
Ekim 1870te, Genel Konsey, Fransz yelerinin yokluunda, Brestli
bir mlteci olan Yurtta Paul Robini Genel Konsey yeliine ald. Robin,

Seme Yaptlar II
239
ttifakn en ok ad duyulmu yandalarndan biri ve, dahas, iersinde

o andan itibaren srekli olarak Chaux-de-Fonds Komitesinin resmi muhabiri olarak davrand Genel Konseye kar Egalitde yer alm olan
eitli saldrlarn kkrtcsyd. 14 Mart 1871de, svire sorununu zmlemek zere Enternasyonalin kapal bir Konferans toplamasn nerdi.
Konsey, Parisin nemli olaylara gebe olduunu grerek bunu derhal
reddetti. Robin eitli vesilelerle bu sorunu tekrar ele ald ve Konseyin
anlamazlk konusunda kesin bir karar almasn bile nerdi. 25 Temmuzda, Genel Konsey, bunun Eyll 1871de203 toplanacak olan Konferansn
ele alaca sorunlardan biri olmasna karar verdi.
Kendi iilerinin bir Konferans tarafndan ele alnmasn hi de
arzulamayan ttifak, 10 Austos tarihinde, kendisinin 6 Austostan balamak zere dalm olduunu ilan etti. Ama 15 Eyllde tekrar ortaya
kt ve Tanrtanmaz Sosyalist Kesim ad altnda Konseye kabul edilmesini istedi. Basle Kongrenin V sayl ynetsel kararna gre, Konsey,
sekter kesimlere kar iki yllk mcadeleden sonra tkenmi olan Cenevre Federal Komitesinin grn almadan bu kesimi kabul edemezdi. Dahas, Konsey, Young Mens Christian Associationa, Enternasyonalin
dinsel nitelikte kesimleri tanmadn zaten bildirmi bulunuyordu.
ttifakn dalma tarihi olan 6 Austosta, Chaux-de-Fonds Federal
Komitesi Konsey ile resmi iliki iine girme isteini yeniledi ve 28 Haziran
tarihli karar tanmamaya ve Cenevreye ilikin olarak kendisini Latin
Federal Komitesi olarak grmeye devam edeceini, ve bunun Genel
Kongrenin karara balayaca bir i olduunu syledi. 4 Eyllde, ayn
Komite, toplanmasn ilk isteyen kendisi olduu halde, Konferansn
geerliliine kar kt. Konferans buna, svire anlamazl konusunun
zerinde durulmas iin Chaux-de-Fonds Komitesinin Paris kuatmas
ncesinde istemi [sayfa 309] olduu gibi, Paris Federal Komitesinin yetkili
olup olmadn sorarak karlk verebilirdi.226 Ama 28 Haziran 1870 tarihli
Genel Konsey karar ile yetindi (bkz: Cenevrede kan Egalitnin 21
Ekim 1871 tarihli saysnda aklanan nedenler).
III
svireye snan baz Fransz srgnlerinin orada bulunmalar,

ttifaka bir miktar taze kan kazandrd.
Enternasyonalin Cenevre yeleri, mlteciler iin ellerinden geleni
yaptlar. Ta batan itibaren onlarn yardmna kotular, geni bir kampanya balatarak svire yetkililerinin, Versailles hkmetinin isteine
uyarak, mlteciler konusunda geri iade edilme karar almalarn engellediler. Bazlar, mltecilerin snra ulamalarna yardmc olmak zere,
Fransaya giderek kendilerini byk bir tehlikeye attlar. B. Malon* gibi
* Son aydan beri, B. Malonun Enternasyonalin kurucusu diye ok klielemi bir biimde
240

Seme Yaptlar II
elebalarndan birkann ttifakn adamlaryla derhal bir anlamaya varp

ttifakn eski sekreteri N. Jukovskinin yardmyla, Cenevrede, Latin Federasyonun dnda yeni Sosyalist Devrimci Propaganda ve Eylem
Kesimini228 kurmaya kalktklarn grdklerinde Cenevre iilerinin
uradklar aknl dnn bir. Bu kesim, tznn birinci
maddesinde, Uluslararas i Birliinin Genel Tzne bal kalmakla
birlikte, Tzn ve Birlik kongrelerinin tand zerklik ve federasyon
ilkesinin mantki bir sonucu olarak, hakk olan eksiksiz eylem ve giriim
zgrln sakl tuttuunu aklyordu. Bir baka deyile, ttifak iin
almay srdrme zgrln sakl tutuyor. [sayfa 310]
Malondan gelen 20 Ekim 1871 tarihli bir mektupta, bu yeni kesim,
Genel Konseyden Enternasyonale alnmasn nc kez istedi. Konsey,
Basle Kongresinin V numaral kararna uyarak, Konseyin bu yeni entrika
ve ihtilaf yuvasn tanmasna iddetle kar kan Cenevre Federal Komitesine dant. Konsey, koskoca Federasyonu, Bay Malonun ve ttifakn
eski sekreteri N. Jukovskinin iradesine balamamakla, aslnda, olduka
otoriter bir davran gsterdi.
Solidaritnin kapanmasndan sonra ttifakn yeni yandalar, daha
Lozan Bar Kongresinde Raoul Rigault ve Ferrein, o ana kadar (tutsaklarn idam edilmelerine kadar) Komnn kanl nlemler almasn,
bo yere de olsa istemeyi elden brakmam olan iki musibet kiileri olduklarn sylemi olan Madam Andre Leonun yksek ynetimi altnda
Revolution Socialei229 kurdular.
Bu gazete, daha ilk saysndan itibaren kendisini, alelacele, Genel
Konseye amur atp duran Figaro, Gaulois, Paris-Journal230 ve teki
rezil gazetelerle ayn dzeye koydu. Enternasyonalin iinde bile ulusal
nefret alevlerini krklemenin tam zaman olduunu dnd. Genel
Konseyi, bismark bir beynin ynetimindeki bir Alman Komitesi olarak
adlandrd.* Baz Genel Konsey yelerinin herkesten daha fazla Galli
olmakla vnemeyeceklerini kesenkes ortaya koyduktan sonra, Revolution Sociale, Avrupa polisi tarafndan piyasaya srlm ikinci slogan
ele alp Konseyi otoritercilikle sulamaktan baka yapacak daha iyi bir
reklamn yapm ve yazd kitab[227] Komn konusundaki tek bamsz yapt diye adlandrm
olan dostlar, bu Batignolles Belediye Bakan yardmcsnn ubat seimleri arifesinde taknm
olduu tavr biliyorlar m? Komnn gelmekte olduunu henz grmemi olan ve meclise
seilmeyi baarmaktan baka gz hi bir ey grmeyen B. Malon, o sra, drt komitenin
listesinde Enternasyonal yesi olarak yeralmak iin tertiplere girimitir. Bu amaca ulamak iin
Paris Federal Konseyinin varln kstaha yadsm ve kendisinin Batignolleste kurmu olduu
bir kesimin listesini tm Birliin listesiymi gibi komitelere sunmutur. -Daha sonra, 19 Martta,
ak bir belgede, arife gn baarlan byk Devrimin nderlerine hakaret etti. Bu tepeden
trnaa anarist kii, bugn, bir yl nce drt komiteye syledii eyi yaynlyor ya da yaynlamtr:
Enternasyonal benim! B. Malon, hem Louis XIV ve hem de ikolata imalts Perronu ayn
anda gln bir biimde taklit etmenin yolunu bulmutur. Perron kendi ikolatasnn yenebilecek
tek ikolata olduunu ilan etmiti! [Yazarlarn notu.]
* Konseyin ulusal bileimi yleydi: 20 ngiliz, 15 Fransz, 7 Alman (ki bunlardan bei
Enternasyonalin kurucu yeleridir), 2 svireli, 2 Macar, 1 Polonyal. 1 Belikal, 1 rlandal, 1
Danimarkal ve 1 talyan. [Yazarlarn notu.]

Seme Yaptlar II
241
ey bulamazd. O halde, bu ocuka samalklara temel olan olgular

nelerdi? Genel Konsey, ttifak doal lmne terketmi ve, Cenevre
Federal Komitesi ile anlama iersinde, yeniden dirilmesini engellemiti.
Ayrca, Chaux-de-Fonds Komitesine, Fransz sviresindeki Enternasyonal yelerinin ounluu ile bar iersinde yaamasn salayacak bir
ad almasn nermiti.
Bu otoriter davranlarn dnda, Genel Konsey, Basle Kongresinin kendisine vermi olduu geni yetkileri Ekim 1869dan Ekim 1871e
kadar nasl kullanmtr? [sayfa 311]
1) 8 ubat 1870te, Paristeki Pozitivist Proleterler Dernei, kabul
edilmeleri iin Genel Konseye bavurdu. Konsey buna, pozitivistlerin
ilkelerinin, zel tzklerinin sermayeye ilikin blmnn Genel Tzn giriiyle aka elitiini; dolaysyla kendi teorik grlerini Birliin
genel ilkeleriyle uyumlu hale getirmekte zgr kalmakla birlikte, dernein bu ilkeleri brakp Enternasyonale pozitivistler olarak deil, proleterler olarak girmesini bildirerek karlk verdi. Bu kesim, bu kararn
haklln kabul ederek Enternasyonale katld.
2) Lyonsda, 1865 kesimi ile, drst iiler yannda iersinde
ttifakn da Albert Richard ve Gaspard Blanc tarafndan temsil olunduu
yeni kurulmu bir kesim arasnda bir blnme oldu. Daha nce buna
benzer durumlarda olduu gibi, svirede kurulan hakem mahkemesinin karar kabul edilmedi. 15 ubat 1870te yeni kurulmu bulunan
kesim, Genel Konseyden anlamazl Basle Kongresinin VII sayl kararna uygun olarak gidermesini istemenin yansra, 1865 kesiminin yelerini dtalayan ve sulayan ve imzalanp iadeli postayla geri gnderilecek hazr bir karar gnderdi. Konsey, bu grlmemi yntemi mahkum etti ve gerekli belgelerin hazrlanmasn istedi. Bu istee verdii
yantta, 1865 kesimi, hakem mahkemesine sunulmu olan Albert Richard
aleyhindeki belgelerin Bakuninin elinde olduunu ve kendisinin bunlar
vermeyi reddettiini, dolaysyla Genel Konseyin isteini tam olarak yerine
getiremeyeceini belirtti. Konseyin bu konuya ilikin 8 Mart tarihli karar
hi bir tarafn itirazyla karlamad.
3) Birok pheli kimseyi kabul etmi olan Londradaki Fransz
kesimi, yava yava fiilen Bay Felix Pyatn denetledii bir irket haline
gelmiti. Pyat, bu kesimi, Louis Bonaparten katledilmesini vb. isteyen
zararl gsteriler rgtlemek ve Enternasyonal kisvesi altnda kendi
sama manifestolarn Fransada yaymak iin kullanyordu. Genel Konsey, Bay Pyat n Enternasyonal yesi olmadn ve onun hareketlerinden
kendisinin sorumlu tutulamayacan Birlik organlarnda aklamakla
yetindi. Bunun zerine, Fransz kesimi, [sayfa 312] artk ne Genel Konseyi
ve ne de Kongreyi tandn ilan etti; Londra duvarlarna kendisi dnda
Enternasyonalin anti-devrimci bir dernek olduunu ilan eden duyurular
yaptrd. Enternasyonalin Fransz yelerinin, aslnda bir polis tertibi
olan ve Pyatn manifestolarnn da byle bir ey varm izlenimini
242

Seme Yaptlar II
yaratt bir komplo gerekesiyle plebisit arifesinde tutuklanmalar, Genel

Konseyi, Fransz kesiminin iki yl akn bir sredir artk Enternasyonale
dahil bulunmadn ve bu kesimin ajitasyonunun polis ajanlarnn ii
olduunu ilan eden 10 Mays 1870 tarihli kararn Marseillaisede ve
Reveilde yaynlamak zorunda brakt. Bu kn gereklilii, ayn gazetelerde yaynlanan Paris Federal Komitesinin ve yarglanmalar srasnda
Enternasyonalin Paris yelerinin yaptklar aklamalarla tantland; her
iki aklamada da Konsey kararna atfta bulunuluyordu. Fransz kesimi,
sviredeki ttifak gibi, yeni balantlar iinde ve deiik adlar altnda
Londrada tekrar ortaya kmak zere, savan patlak vermesiyle yokoldu.
Konferansn son gnlerinde, Londrada, komn mltecileri
arasnda, 35 yeli bir Section Franaise de 1871 kuruldu. Genel Konseyin ilk otoriter davran, bu kesimin sekreteri Gustave Durandn Fransz polis casusu olduunu aklayarak maskesini indirmek oldu. Elimizdeki belgeler, polisin, Duranda ilkin Konferansa katlma, ardndan Genel
Konseyde bir yelik elde etme konusunda yardmc olma niyetinde olduunu tantlamaktadr. Yeni kesimin tz, yelerine kendi kesimleri
dnda Genel Konseye hi bir delege alnmamas talimat verdiinden,
yurtta Theisz ve Bastelica Konseyden ekildiler.
Bu kesim, 17 Ekimde, kesin yetki belgelerine sahip iki yesini
Konseye delege gsterdi; bunlardan biri topu komitesi eski yesi Bay
Chautarddan bakas deildi. Konsey, 1871 kesiminin tzn incelemeden bunlar kabul etmeyi reddetti.* Burada, bu tzn yolam
olduu tartmalarn bellibal noktalarn anmsamak yeterlidir. [sayfa 313]
2. maddede yle deniliyor:
Kesime ye olabilmesi iin, kiinin, geim olanaklar konusunda
bilgi vermesi, ahlakllk gvenceleri gstermesi vb. gerekir.
17 Ekim 1871 tarihli kararnda, Konsey, geim olanaklar konusunda bilgi vermesi szlerinin kartlmasn nerdi. pheli durumlarda diyordu Konsey, bir kesim, geim olanaklar konusundaki bilgiyi
ahlakllk gvencesi olarak alabilir, ama mlteciler, grevdeki iiler,
vb. gibi teki durumlarda geim olanaklarnn bulunmay pekala bir
ahlakllk gvencesi olabilir. Adaylarn geim olanaklar konusunda bilgi
vermelerini Enternasyonale kabul edilmenin genel bir koulu yapmak,
Genel Tzn zne ve szne ters den bir burjuva icad olur.
Kesim bunu yle yantlad:
Genel Tzk, kesimleri, yelerinin ahlakllndan sorumlu tutmakta, ve dolaysyla, onlara gerekli grecekleri bu gibi gvenceler isteme
hakkn tanmaktadr.
Genel Konsey buna 7 Ekim tarihli u karl verdi: Bu adan
* Bundan ksa bir sre sonra, Genel Konseye sokmay istedikleri bu Chautard, Thiersnin
polisi olduu gerekesiyle kesimden atld. Onu sulayanlar ile, kendilerini Genel Konseyde
temsil etmekte onu herkesten daha deerli bulmu olanlar ayn kimselerdi. [Yazarlarn notu.]

Seme Yaptlar II
243
bakldnda, teetotallers* tarafndan kurulan bir Enternasyonal kesimi,

kendi tzne u trden bir madde koyabilir: Kesime ye olabilmek
iin, kiinin her trl alkoll ikilerden uzak duracana yemin etmesi
gerekir. Bir baka deyile, kesimler, hep, bylelikle, yelerinin ahlakllndan emin olma bahanesi ile, Enternasyonale kabul edilmek iin, en
sama ve yersiz koullan tzklerine koyabilirler. Grevcilerin geim
olanaklar diye ekliyor Section Franaise de 1871, grev fonlarndan
oluur. Birincisi, buna, bu fonun ou kez szde kald biiminde yant verilebilir. ... Dahas, resmi ngiliz soruturmalar, ngiliz iilerinin
ounluunun grevler ya da isizlik, yetersiz cret ya da deme koullar
ve daha birok nedenlerle durmadan tefecilere bavurmaya ya da
bor para bulmaya zorlandklarn tantlamtr. Bunlar, kiinin zel yaamna uygunsuz bir biimde girmeksizin bilgi istenemeyecek geim olanaklardr. u halde iki seenek var: kesim, ahlakllk gvencelerini yalnzca geim olanaklarnda arayacaktr, ki bu durumda Genel Konseyin
nerisi bu amaca hizmet etmektedir. ... Ya da [sayfa 314] kesim, tznn
2. maddesinde, yelie kabul edilme koulu olarak yelerinin geim
olanaklar konusunda, bile bile, ahlakllk gvencelerinin tesinde bilgi
vermeleri gerektiini syler ki, bu durumda da Konsey, bunu, bunun
Genel Tzn zne ve szne ters den bir burjuva icad olduunun
dorulanmas olarak kabul eder.
Tzklerinin 11. maddesinde yle deniliyor: Genel Konseye
bir ya da daha ok delege gnderilir.
Konsey bu maddenin kartlmasn istedi, nk Enternasyonal
Genel Tz, kesimlere, Genel Konseye delege gnderme hakk
tanmamaktadr. Genel Tzk diye ekliyordu Konsey, Genel Konsey
yeleri iin yalnzca iki seilme yolu tanyor: ya Kongre tarafndan seilmek, ya da Genel Konsey kararyla alnmak. ... Londrada bulunan deiik kesimlerden, Genel Konseye delege gnderilmesinin istendii
dorudur, ama Genel Konsey, Genel Tz inememek iin, hep u
biimde hareket etmitir: kendilerine verilecek ilevi yerine getirmeye
uygun olup olmadklarna gre kabul ya da reddetme hakkn sakl tutarak, ilkin her kesimin gnderecei delege saysn belirlemitir. Bu
delegeler kendi kesimleri tarafndan aday gsterildikleri iin deil, Tzk
Genel Konseye yeni yeler alma hakkn verdii iin Genel Konsey yesi olmulardr. Londra Konseyi, hem Uluslararas Birliin Genel Konseyi
olarak ve hem de ngiltere Merkez Konseyi olarak, son Konferansn
alm olduu karara gre hareket ederek, dolaysz olarak ald yelerin
yansra, kendi kesimleri tarafndan ta batan aday gsterilmi olanlar
da kabul etmeyi uygun bulmutur. Genel Konseyin seim yntemi ile,
rnein Brksel ya da Madrit Federal Konseyleri gibi bir ulusal Kongre
tarafndan grevlendirilmi bir ulusal konsey bile olmayan Paris Federal
* ki imemeye yeminli kimseler. -.
244

Seme Yaptlar II
Konseyinin seim yntemini bir tutmak byk bir yanlg olur. Paris Federal Konseyi yalnzca Paris kesimlerinin bir delegasyonu idi. ... Genel
Konseyin seim yntemi Genel Tzkte belirlenmitir ... ve yeleri de
Tzn ve Genel Ynetmeliklerin dnda herhangi bir baka kesin
yetki kabul edemezlerdi. ... Bundan nce gelen maddeyi gznnde
bulundurursak, [sayfa 315] 11. madde, Genel Konseyin yapsn tamamyla
deitirmekten, Genel Tzn 3. maddesine aykr olarak, Konseyi,
koskoca Uluslararas i Birliinin etkisinin yerini yerel gruplarn etkisinin
alaca Londra kesimlerinin bir delegasyonu haline getirmekten baka
bir anlam tamamaktadr. Son olarak, ilk grevi Kongre kararlarn uygulamak olan (bkz: Cenevre Kongresi Ynetmeliklerinin 1. maddesi)
Genel Konsey, Section Franaise de 1871in, Genel Tzn Genel
Konseyin oluumuna ilikin maddelerinde kkl bir deiiklik yaplmas
yolundaki dncesinin bu sorunla bir ilikisinin bulunmad grnde
olduunu sylemitir.
Ayrca, Konsey, teki Londra kesimleri iin yapt gibi, ayn koullara sahip kesimden iki delege alacan aklad.
Bu yant yeterli bulmayan 1871 kesimi 14 Aralkta ksa bir sre
sonra hain diye mlteci topluluundan atlan yeni sekreter de dahil,
btn yelerinin imzasn tayan bir duyuru yaynlad. Bu duyuruya
gre, Genel Konsey, yasama ilevlerine elkoymay reddettii iin, toplumsal dnceyi kabaca tahrif etmek ile sulanyordu.
te, bu belgenin hazrlanmasnda gsterilen iyi niyetten baz rnekler.
Londra Konferans, Alman iilerinin sava srasndaki davranlarn onaylamt.231 svireli bir delege tarafndan nerilen, Belikal bir
delege tarafndan da desteklenen ve oybirlii ile alnan bu karar, yalnzca,
sava srasndaki anti-oven tutumlarnn bedelini esaretle demi ve
hl da demekte olan Enternasyonalin Alman yelerine deiniyordu.
Ayrca, herhangi bir yanl anlamaya yolamamak iin, Fransa Genel
Konsey Sekreteri, Qui Vive!, Constitution, Radical, Emancipation, Europe,
vb. gazetelerinde yaynlanan bir mektubunda, bu kararn gerek anlamn daha yeni aklam bulunuyordu. Bununla birlikte, sekiz gn sonra,
20 Kasm 1871de, Section Franaise de 1871in onbe yesi, Qui
Vive!de, Alman iilere hakaret dolu ve Konferans kararn Genel Konseyin pan-cermen zihniyetinin su gtrmez kant olarak sulayan bir
protesto yaynladlar. te yandan Almanyann tm feodal, liberal ve
polis basn, uluslararas [sayfa 316] dlerinin nasl bo ktn Alman
iilere gstermek iin, hrsla bu olaya sarld. Btn bunlarn ardndan,
20 Kasm protestosu, 14 Aralk duyurusuyla 1871 kesiminin tm tarafndan onayland.
Genel Konseyin, zerinde kaymakta olduu tehlikeli otoritercilik
eik dzlemini gstermek zere, bu duyuru, Genel Tzn kendisi
tarafndan gzden geirilmi bir resmi basmnn bu ayn Genel Konsey

Seme Yaptlar II
245
tarafndan yaynlanna iaret ediyordu.

Her yeni madde konusunda, ekler blmnde, ilk metne ball
tantlayan zgn kaynaklara atfta bulunulduunu grmek iin, Tzn
yeni basmna yle bir gzatmak yeterlidir! Resmi basm szcklerine
gelince, Enternasyonalin birinci Kongresi, Tzn ve ynetmeliklerin
resmi ve balayc metninin Genel Konsey tarafndan yaynlanmasna
karar vermiti (bkz: Congrs ouvrier de lAssociation Internationale
des Travailleurs, tenu Genve du 3 au 8 septembre 1866, s. 27, not).
Aktr ki, 1871 kesimi, Cenevre ve Neuchatel muhalifleri ile srekli
iliki ierisindeydi. Genel Konseye saldrmakta Komn savunmakta
harcadndan daha byk bir enerji harcam olan yelerinden biri,
Chalain, daha nce bir Konsey yesine yazd mektupta ona kar ok
ar sulamalar yneltilmi olan B. Malon tarafndan, beklenmedik bir
biimde, tekrar onurlandrld. Ama Section Franaise de 1871 duyurusunu daha henz tezgahlamt ki, kendi saflarnda bir i sava patlak
verdi. lkin Theisz, Avrial ve Camelient ayrld. Ardndan kesim birka
kk gruba blnd; bunlardan birinin banda Varlin ve tekilere
kar iftiralarndan tr Genel Konseyden kartlm ve sonra da 1866
Brksel Kongresinin atad Belika Komisyonu tarafndan Enternasyonalden atlm olan Bay Pierre Vesinier bulunuyordu. Bu gruplardan bir
bakas, polis efi Pietrinin 4 Eyllde birdenbire yok olmas sayesinde
titizlikle yerine getirdii siyasetle ve Fransadaki Enternasyonalle bir
daha uramama ykmllnden (bkz: Troisime procs de lAssociation Internationale des Travailleurs Paris, 1870, s. 4) kurtulmu
olan B. Landeck tarafndan kurulmutu. [sayfa 317]
te yandan, Londradaki Fransz mlteci yn, Genel Konsey ile
tam uyum iinde olan bir kesim kurmulard.
IV
Neuchatel Federal Komitesinin arkasna gizlenmi olan ve Enternasyonali datmak zere daha geni apta bir giriimde daha bulunmaya kararl ttifaklar, 12 Kasm 1871de, Sonvillierde kendi kesimlerinin bir kongresini topladlar. Daha temmuzda, Guillaume usta, dostu
Robine yazd iki mektupta, Genel Konseyi, Cenevreli haydutlar karsnda kendi haklarn tanmaya yanamayacak olursa, buna benzer
bir kampanya ile tehdit etmiti.
Sonvillier Kongresi, Cenevredeki yeni Sosyal-Devrimci Propaganda ve Eylem Kesimi de dahil, dokuz kesimi temsil etme iddiasnda
olan onalt delegeden oluuyordu.
Onaltlar ilk klarn Latin Federasyonu datldn aklayan
anarist kararnameyi yaynlayarak yaptlar ve Latin Federasyonu da,
ttifak yelerini btn kesimlerden atp onlara zerkliklerini geri vererek
misillemede bulundu. Ama Konsey, bunlarn, bir anlk bir saduyu gs-
246

Seme Yaptlar II
tererek, Londra Konferansnn kendilerine vermi olduu Jura Federasyonu adn heba ettiklerini teslim etmelidir.
Bunun ardndan, Onaltlar Kongresi, kard Uluslararas i
Birliinin Btn Federasyonlarna Tamim ile, Konferansa ve Genel
Konseye saldrarak Enternasyonali yeniden rgtleme yolunu tuttu.
Bu tamimi karanlar, Genel Konseyi, esas olarak, 1871de bir
Kongre yerine bir Konferans toplam olmakla suluyorlard. Buraya
kadarki aklamalar, bu saldrlarn, ttifakn da yurtta Robin ve Bastelica
tarafndan usulnce temsil olunduu bir Konferans toplamay oybirlii
ile kararlatrm olan Enternasyonalin tamamna yneltilmi olduunu
gstermektedir.
Genel Konsey her Kongrede delege bulundurmutur; rnein
Basle Kongresinde alt delegesi vard. Onaltlar ise, oy hakkna sahip
alt Genel Konsey yesinin katlaca yolunda Konferans ounluuna
nceden sahtekarca teminat verildiini iddia ediyorlar. [sayfa 318]
Konferanstaki Genel Konsey delegeleri arasnda bulunan Fransz
mlteciler, aslnda, Paris Komn temsilcilerinden bakas deillerdi;
ve bir sonraki Kongreye sunulacak olan tutanaklarn tantlad gibi,
ngiliz ve svireli yeleri de oturumlara ancak ender durumlarda
katlabilirlerdi. Konsey yelerinden biri, yetkisini, ulusal bir federasyondan
almt. Konferansa gnderilen bir mektuba gre, bir bakasnn yetkisi
de, gazetelerde ld yolunda bir haber kt iin geri alnmt. Geriye
bir delege kalyor. Bylece tek bana Belikallar bile, Konsey karsnda
6ya 1 gibi bir ounlua sahiptiler.
Gustave Durandn kiiliinde safd braklan uluslararas polis,
gizli bir konferansn toplanmasyla Genel Tzn inenmi olduundan ac ac yaknyordu. Bunlar genel ynetmeliklerimizden, Kongrenin
ynetsel oturumlarnn kapal olmas gerektiini bilecek kadar haberdar
deillerdi.
Bununla birlikte, bunlarn yaknmalar, Sonvillierli Onaltlar arasnda yank buldu; Onaltlar yle haykryorlard:
stne stlk, bu Konferansn bir kararnda, gelecek Kongrenin
ya da onun yerini tutacak Konferansn zamann ve yerini bizzat Genel
Konseyin saptayaca ilan olunuyor; bylece Genel Kongrelerin, Enternasyonalin bu byk ak toplantlarnn, yaplmamasyla tehdit ediliyoruz.
Onaltlar, bu kararn, salt, eitli hkmetler karsnda, btn
bask nlemlerine karn, Enternasyonalin genel toplantlarn u ya da
bu biimde yapmaya kesinlikle kararl olduunu gstermek iin alnm
olduunu grmeye yanamadlar.
2 Aralk 1871de toplanan ve yurtta Malon ile Lefranaisyi kt
bir biimde karlayan Cenevre kesimlerinin genel toplantsnda, Lefranais, Sonvillierli Onaltlarn karttklar kararnameleri onaylayan, Genel Konseyi sansr eden ve Konferans da tanmayan bir nerge verdi.

Seme Yaptlar II
247
Konferans, yaynlanmayacak olan Konferans kararlarnn, eitli

lkelerin Federal Konseylerine bunlarn Genel Konseydeki sekreterleri
tarafndan iletilmesini kararlatrmt. [sayfa 319]
Genel Tzk ve ynetmeliklerle tam bir uyum iinde olan bu
karar, B. Malon ve dostlar tarafndan u biimde arptlmt:
Baz Konferans kararlar, yalnzca, Federal Konseylere ve bunlarn sekreterlerine iletilecektir.
Ayrca bunlar, tek hedefi Enternasyonalin yasaklanm olduu
lkelerde onu yeniden rgtlemek olan kararlar aklk yoluyla polise
vermeyi reddettii iin Genel Konseyi itenlik ilkesini inemek ile
suluyorlard.
Yurtta Malon ve Lefranais, ayrca undan yaknyorlard: Konferans, ... Genel Konseye, Birliin zerine dayand ilkeleri, ya da kesimlerin ve federasyonlarn sahip olduklar karlar, ya da, son olarak, bir
btn olarak Birliin genel karlarn tartma konusu yapan kesimlere
ve federasyonlara ait her trl yayn organlar hakknda soruturma ama ve bunlar tanmama hakkn vermekle ... dnce ve ifade zgrlne bir darbe vurmay amalamtr (bkz: 21 Ekim tarihli Egalit).
Peki, 21 Ekim tarihli Egalitde olan neydi? Genel Konseyin,
bundan byle, kendilerini Enternasyonalin organlar olarak adlandrp
da, Progrs ve Solidarit rneklerini izleyerek, stunlarnda, tamamyla
yerel ya da Federal Komiteleri ve Genel Konseyi, ya da Federal veya
Genel Kongrelerin kapal ve ynetsel oturumlarn ilgilendiren sorunlar
burjuva kamuoyu nnde tartan btn gazeteler hakknda aka
soruturma amak ve bunlar tanmamak zorunda olaca yolunda uyarda bulunan Konferans karar.
B. Malonun kt niyetli yaknmalarn doru bir biimde deerlendirmek iin, bu kararn, Enternasyonalin sorumlu komitelerinin yerini
almay ve orada Bohem gazetecilerin burjuva dnyasnda oynadklar
rol oynamay arzulayan kimi gazetecilerin giriimlerine kesinlikle son
verdii aklda tutulmaldr. Byle bir giriimin sonucu olarak, Cenevre
Federal Komitesi, ttifak yelerinden bazlarnn Latin Federasyonunun
resmi organ Egalityi bu Federasyona tamamyla dmanca bir biimde
karttklarn gzlemlemitir.
Kald ki, basnn ktye kullanlmas karsnda aka soruturma amak ve bunlar tanmamak iin Genel Konseyin [sayfa 320] Londra
konferansna gereksinmesi yoktu, nk Basle Kongresi, Birlie saldrda bulunan btn gazetelerin kesimler tarafndan derhal Genel Konseye gnderilmesi gerektiini kararlatrmt (Karar II).
Latin Federal Komitesi 20 Aralk 1871 tarihli aklamasnda yle
diyor (Egalit, 24 Aralk): Bu maddenin, Genel Konsey, Birlie saldran
gazeteleri dosyalarnda tutabilsin diye deil, bunlar yantlayabilsin ve
gerektiinde iftira ve art niyetli haince amur atmalarn ykc etkisini
boa karabilsin diye kabul edildii aktr. Bu maddenin genel olarak
248

Seme Yaptlar II
btn gazetelere atfta bulunduu ve, eer burjuva gazetelerinin saldrlarn misillemesiz brakmay istemiyorsak, bize kar saldrlarn Birliimizin adnn ardna gizlenerek yapan gazeteleri ana temsili organmz
Genel Konsey araclyla tanmamann daha da zorunlu olduu aktr.
Bu arada unu da belirtelim ki, kapitalist basnn Leviathan
Times, liberal burjuvazinin gazetesi Progrs (Lyons), ar gerici bir gazete
olan Journal de Genve232, Konferansa kar ayn sulamalarda bulunmular ve yurtta Malon ve Lefranais ile fiilen ayn ifadeleri kullanmlardr.
Onaltlarn tamimi, Konferansn toplanmasn, ardndan bileimini
ve szmona gizli niteliini suladktan sonra, Konferans kararlarn
suluyordu.
lkin, Basle Kongresinin Enternasyonalin kesimlerini kabul etme
ya da reddetme, ya da askya alma yetkisini Genel Konseye vermekle
kendi haklarn Konseye devrettiini belirttikten sonra, daha ileride, Konferans u gnah ilemekle sulamaktadr: Bu Konferans, ... zerk kesimlerin zgr bir federasyonu olan Enternasyonali, kesimleri gnlnn
istedii gibi kabul edebilen ya da faaliyetlerini askya alabilen bir Genel
Konseyin denetimi altnda disipline sokulmu kesimlerden oluan hiyerarik ve otoriter bir rgt haline dntrme eilimi gsteren ... kararlar
almtr!!
Tamim, daha ileride, Genel Konseyin ilevlerinin niteliini
szmona arptm olan Basle Kongresi sorununu bir kez daha ele
almaktadr. [sayfa 321]
Onaltlarn tamiminde yeralan elikiler ylece zetlenebilir: 1869
Basle Kongresi kararlarndan 1871 Konferans sorumludur; ve Genel
Konsey de, kendisini Kongre kararlarn uygulamakla ykml klan
Tze uymaktan suludur.
Ama aslnda Konferansa kar yneltilen btn bu saldrlarn
gerek nedeni daha derinlerdedir. Birincisi, Konferans, ald kararlarla,
sviredeki ttifaklarn entrikalarna engel olmutur. kincisi, ttifakn
balar, talyada, spanyada ve svire ile Belikann bir ksmnda Uluslararas i Birliinin program ile Bakuninin derme atma program
arasnda artc bir inatla nceden hesaplanm bir kafa karkl
yaratmlar ve srdrmlerdir.
Konferans, proleter politikaya ve sekter kesimlere ilikin ald
iki kararnda, dikkatleri bu kastl yanl anlamaya ekmitir. Bakuninin
siyasal tarafszlk vaazeden programnn hesabn grveren birinci kararn hakll, Genel Tze, Lozan Kongresi kararna ve teki rneklere
dayandrlm olan savlarnda eksiksiz bir biimde ortaya konmaktadr. *
* Konferansn i Snfnn Siyasal Eylemi zerine karar yledir:
Tzn nszndeki u pasaj: ii snfnn iktisadi kurtuluunun her siyasal hareketin,
bir ara olarak, tabi olmas gereken byk ama olduu;
Uluslararas i Birliinin Kurulu arsnn (1864) u szlerini: Toprakbeyleri ve sermye

Seme Yaptlar II
249
imdi de sekter kesimlere geiyoruz:

Proletaryann burjuvaziye kar mcadelesinin ilk [sayfa 322] evresi
sekter bir hareket olarak belirir. Proletaryann henz bir snf olarak
davranacak kadar gelimedii bir srada, bu, akla-uygundur. Baz dnrler toplumsal kartlklar eletiriyorlar ve ii ynlarna, kabul etmekten, yaymaktan ve uygulamaya koymaktan baka bir ey brakmayan
hayali zmler neriyorlar. Bu giriimcilerin kurduklar tekkeler, doalar
gerei, tarafszlkdrlar, yani her trl gerek harekete, siyasete, grevlere, birlemelere, ya da tek szckle, her trl birleik eyleme yabancdrlar. Proletarya ynlar bunlarn propagandalar karsnda her zaman
kaytsz, hatta dmanca bir tutum taknr. artistler233 ve ngiliz tradeunioncular ovencileri ne kadar istemedilerse, Paris ve Lyons iileri de
sen-simoncular o kadar istememilerdir. Bu tekkeler balangta, hareket iin bir manivela grevi grrler, ama hareket bunlar aar amaz
da bir engel haline gelirler, ki bundan sonra da gerici olurlar. Proletaryann rgtlenmesini birka yl engelledikten sonra, sonuta basit birer
polis aleti haline gelen Fransadaki ve ngilteredeki tekkelere, ve son
zamanlarda da Almanyadaki lasalclara bakn. zetlersek, astroloji ve
simya nasl bilimin bebeklii iseler, bunlar da proleter hareketin bebekliidirler. Enternasyonalin kurulabilmesi iin proletaryann bu evreden
gemesi zorunluydu. Sapk ve birbirlerine kart sekter rgtlerin tersine,
Enternasyonal, btn lkelerdeki proleter snfn, kapitalistlere ve
beyleri kendi iktisadi tekellerini savunmak ve devamn salamak iin kendi siyasal ayrcalklarn
her zaman kullanacaklardr. Emein kurtuluunu tevik etmek bir yana, onun yoluna olas her
engeli koymay srdreceklerdir. ... Siyasal iktidarn ele geirilmesi, bu yzden, alan snflarn
en byk grevi olmutur;
Lozan Kongresinin (1867) ald u karar: ilerin toplumsal kurtuluu onlarn siyasal
kurtuluundan ayrlamaz;
Fransz Enternasyonallerinin plebisit arifesindeki (1870) szde komplosuna ilikin Genel
Konsey aklamasndaki u szleri: Elbette ki, Tzmzn metni uyarnca, ngilteredeki,
Kta zerindeki ve Amerikadaki btn ubelerimiz, yalnzca ii snfnn militan rgtlenme
merkezleri olma deil, ayrca kendi lkelerinde nihai amacmzn -ii snfnn iktisadi
kurtuluunun gereklemesine ynelik her siyasal hareketi de destekleme zel grevine
sahiptirler;
lk Tzn hatal evirilerinin Uluslararas i Birliinin gelimesine ve eylemine zarar
veren eitli yorumlara yolam olduunu;
Enternasyonalin, iilerin kurtulua ynelik her abasn amanszca ezen ve snf ayrmn
ve mlk sahibi snflarn buradan kaynaklanan siyasal egemenliini kaba kuvvet yoluyla
srdrmeye alan azgn bir gericilik karsnda bulunduunu;
Mlk sahibi snflarn bu kolektif gc karsnda, ii snfnn, mlk sahibi snflarca
kurulmu btn eski partilerden ayr ve onlara kar bir siyasal parti haline gelmedike bir snf
olarak davranamayacan;
i snfnn byle bir parti haline geliinin Toplumsal Devrimin ve onun nihai amacnn snflarn kaldrlmasnn zaferinin gvence altna alnmas bakmndan vazgeilmez olduunu;
i snfnn imdiye kadarki iktisadi mcadeleleriyle yaratm bulunduu birleik gcn,
ayn zamanda, toprak beylerinin ve kapitalistlerin siyasal gcne kar mcadeleler iin de bir
ara olarak kullanlmas gerektiini;
Gznnde bulunduran Konferans, btn Enternasyonal yelerine unu anmsatr:
i snfnn savakan konumunda, onun iktisadi hareketi ile siyasal eylemi birbirlerine
ayrlmazcasna baldr. [Yazarlarn notu.]
250

Seme Yaptlar II
toprakbeylerine kar, bunlarn devlet iinde rgtlenmi snf iktidarna

kar artk mcadelede biraraya gelmi gerek ve militan rgtdr. Bu
nedenle Enternasyonalin Tz, yalnzca hepsi de ayn amac gden
ve proleter hareketin genel hatlarn ortaya koyup [sayfa 323] bunun teorik
olarak gelitirilmesini pratik mcadelenin gereklerine ve sosyalist inancn
btn tonlarn organlarna ve Kongrelerine hi bir kstlama olmakszn
kabul eden kimseler ierisindeki gr alveriiyle ynlendirilmesine
terkeden tek bir program kabul eden basit ii derneklerinden szetmektedir.
Her yeni tarihsel evrede, eski hatalar, derhal yokolmak zere nasl geici olarak tekrar ortaya karlarsa, Enternasyonal iersinde de
sekter kesimlerin, daha az belirgin bir biimde de olsa, tekrar boy gsterdikleri grld.
Bu tekkelerin zamannn artk gemi olduunun kesin kant,
tekkelerin tekrar boy gstermelerini ileriye doru atlm byk bir adm
olarak gren ttifakn bizzat kendisidir; nk balangta, bunlar, ilerinde ilerleme eleri tam olsalar bile, Kuran olmayan bir Muhammedin* peinden tp tp giden ttifakn program, tantanal szler
ardna gizlenmi ve ancak budala burjuvalar korkutabilen ya da bonapartlar ya da teki savclarn elinde Enternasyonal yelerine kar delil
olmaya yarayan** oktan lm dnceler tortusundan baka bir ey
deildir.
Sosyalizmin btn tonlarnn temsil edildii Konferans, bunun
Enternasyonalin gerek niteliini bir kez daha vurgulayarak onun gelimesinde yeni bir aama olaca kesin inancyla, sekter kesimlere kar
kararn oybirlii ile ilan etti. Bu kararn ldrc bir darbe indirmi olduu ttifak yandalar, bunu, salt Genel Konseyin Enternasyonal zerindeki zaferi, tamimlerinde de iaret ettikleri gibi, Genel Konseyin baz
yelerinin zel programlarnn, kendi kiisel doktrinlerinin, ortodoks
doktrininin, Birlik iersinde izin verilen tek resmi teorinin egemenliini salayan bir zaferi olarak yorumladlar. Kald ki, bu, birka yenin
suu deil, bunlarn Genel Konseyin bir paras olularnn zorunlu sonucu, yozlatrc etkisi idi, nk [sayfa 324] eitleri zerinde iktidar sahibi olan (!) bir kimsenin, ahlakl bir kimse olarak kalmas kesinlikle
olanakszdr. Genel Konsey bir entrika yuvas halini almaktadr.
Onaltlarn grne gre, Enternasyonalin Genel Tz, Genel
Konseye yeni yeler kabul etme yetkisini verme gibi ar bir hatadan
tr eletirilmelidir. Bunlarn iddiasna gre, byle bir yetkiye sahip
* Sz edilen kii Bakunindir. -Ed.
** Jules Favrenin yabanc glere gndermi olduu genelge ve Tarm Meclisi yesi
Sacasenin Dufaure projesi konusundaki raporu da dahil, son zamanlardaki polis yaynlar,
ttifakn tantanal manifestolarndan yaplm alntlarla doludur.[234] Radikallikleri tmyle szde
kalan bu sekterlerin lafazanlklar, gericilerin emellerine ok iyi hizmet etmektedir. [Yazarlarn
notu.]

Seme Yaptlar II
251
olan Genel Konsey, uygun grd anda, ounluunun ve eiliminin

niteliini tamamyla deitirmeye yeterli sayda bir grubu ye kabul
edebilirdi.
Bunlarn, Genel Konseyde bulunmann, bir kiinin yalnzca ahlakn deil, saduyusunu da yoketmeye yeterli olduunu dndkleri
grlmektedir. Baka nasl olur da, bir ounluun, kendi istei ile yapt ye almalarla, kendisini bir aznlk haline getirdii dnlebilir?
Bununla birlikte, Onaltlarn kendileri de bundan pek emin grnmyorlar, nk daha ilerde, Genel Konseyin be yl boyunca srekli
olarak yeniden seilen ayn kiilerden olumu bulunmasndan yaknyorlar; ve bunun hemen ardndan da unu yineliyorlar: bunlarn ou,
bir Kongre tarafndan seilmemi olduklarndan, kurallara uygun yetkililer deillerdir.
Gerek udur ki, Belikadaki, Fransz sviresindeki, vb. Federal
Konseylerde olduu gibi, kurucu yelerden bazlar kalmakla birlikte,
Genel Konseyin bileimi durmadan deimektedir.
Genel Konsey , eer kendisine verilen grevin gereini yapacaksa,
zorunlu koulu yerine getirmelidir. Birincisi, ok eitli ilevlerini yrtmek iin sayca yeterli yeye sahip bulunmaldr; ikincisi, deiik
uluslara mensup iiler Uluslararas Birlik iinde temsil ediliyor olmaldr;
ve sonuncusu, proleter e ar basmaldr. Genel Konseyin yelii, iilerin sahip olduklar mesleklerin zorunlu sonucu olarak, durmadan
deiiklie uradna gre, Genel Konsey , ye alma hakk olmakszn,
btn bu vazgeilmez koullar nasl yerine getirebilir? Bununla birlikte
Konsey, son Konferansta da ortaya koyduu gibi, bu hakkn daha kesin
bir tanmn zorunlu grmektedir.
ngilterenin kesinlikle eksik temsil olunduu birbirini [sayfa 325]
izleyen Kongrelerde Genel Konseyin ilk yelerinin tekrar seilmeleri,
Genel Konseyin, elinde bulunan olanaklar evresinde, zerine den
grevi yapm olduunun kant saylmaldr. Ama Onaltlar, tersine, bunu,
olsa olsa, Basleda Genel Konsey lehine bir tr gnll feragat noktasna kadar varan Kongrenin gz kapal gveni olarak grmektedirler.
Bunlarn grne gre, Konseyin normal rol, basit bir haberleme ve istatistik brosunun rol olmaldr. Bu tanm, tzn
yanl bir evirisinden kardklar baz maddeleri delil gstererek hakl
karyorlar.
Btn burjuva derneklerin tzklerinin tersine, Enternasyonalin
Genel Tz, onun ynetsel rgtlenmesine pek az deinmektedir.
Tzk, bunun gelitirilmesini uygulamaya, ve kurallatrlmasn gelecekteki Kongrelere brakmaktadr. Bununla birlikte, Tzk, Konsey zerinde,
rgtn teki organlar zerinde olduundan daha fazla durmaktadr,
nk ancak eitli lkelerdeki kesimlerin birliinin ve ortak eyleminin
tze gerek bir uluslararas nitelik kazandrabilecei gznnde
bulundurulmutur.
252

Seme Yaptlar II
lk Tzn 5. maddesi,235 Genel Konsey, ... farkl ulusal ve yerel gruplar arasnda bir uluslararas ajans kurar diyor, ve ardndan bunun
ileyi biimine ilikin baz rnekler veriyor. Bu rnekler arasnda Konseyden, ivedi pratik admlarn atlmas gerektiinde rnein uluslararas
anlamazlklar durumunda olduu gibi birleik derneklerin eylemlerinin
zamanda ve uyumlu olmas isteniyor.
Madde yle devam ediyor:
Uygun grlen her durumda, Genel Konsey, farkl ulusal ve
yerel derneklere nerilerde bulunur.
Buna ek olarak Tzk, Konseyin roln, Kongreleri toplamak ve
dzenlemek olarak tanmlyor ve oraya sunulacak belirli raporlar hazrlama grevini veriyor. lk Tzkte, eitli gruplarn bamsz eylemi ile,
Birliin bir btn olarak eylem birlii arasnda o denli az ayrm yaplmaktadr ki, 6. maddede yle deniyor:
Her lkedeki ii snf hareketinin baars, birlik ve dayanmann gc dnda baka bir eyle salanamayacandan; te yandan
ise, Genel Konseyin faaliyeti daha [sayfa 326] etkin olacandan ... Uluslararas Birliin yeleri, kendi lkelerindeki birbirlerinden kopuk ii derneklerini merkezi ulusal organlar tarafndan temsil edilen ulusal rgtler
halinde birletirmek iin btn glerini kullanrlar.
Cenevre Kongresinin ilk ynetsel kararnda (Madde l) yle
deniliyor:
Genel Konsey, Kongre kararlarn uygulamakla grevlidir.
Bu karar Genel Konseyin ta batan beri tutageldii konumu, Birliin yrtme organ olma konumunu yasallatrd. Herhangi bir baka
zgrce tannm yetkinin yokluunda, manevi yetkiye sahip olmakszn verilen grevleri yerine getirmek g olurdu. Cenevre Kongresi,
ayn zamanda, Genel Konseyi, Tzn resmi ve balayc metnini
yaynlamakla ykmlendirdi.
Ayn Kongre unu kararlatrd (Cenevre Ynetsel Karar, Madde
14):
Her kesim, yerel koullara ve kendi lkesinin yasalarna uyarlanm kendi tzn ve ynetmeliklerini hazrlama hakkna sahiptir,
ama bunlar Genel Tze ve ynetmeliklere ters den hi bir ey iermemelidir.
lkin unu belirtelim ki, u ya da bu kesimin kendisini Enternasyonalin btn gruplar tarafndan gdlen ortak amacn dnda tutaca
herhangi bir zel ilkeler deklerasyonuna ya da herhangi zel grevlere
en ufak bir atf yoktur. Sorun, kesimlerin Genel Tz ve ynetmelikleri
yerel koullara ve kendi lkelerinin yasalarna uyarlamalarndan
ibarettir.
kincisi, belirli bir tzn Genel Tze uygun olup olmadn
kim saptayacaktr? Aktr ki, bu ilevle grevlendirilmi hi bir otorite
yoksa, bu karar geersiz olacaktr. Bu durumda, yalnzca polis ya da

Seme Yaptlar II
253
dman kesimleri kurulabilmekle kalmayacak, snf-d (declasse) sekterlerin ve burjuva iyilikseverlerin Birliin iine szmalar da onun niteliini
arptabilecek ve bunlarn Kongrelerdeki say gc iileri ezebilecektir.
Ulusal ve yerel federasyonlar, kurulduklarndan beri, kendi
lkelerinde, bunlarn tzklerinin Genel Tze uygun olup olmadna
bakarak, yeni kesimleri kabul ya da [sayfa 327] reddetme hakkn kullanmlardr. Ayn iin Genel Konsey tarafndan yaplmas, Genel Tzn
yerel bamsz derneklere, yani sz edilen lkedeki federal bnyenin
dnda kurulmu olan derneklere, Genel Konseyle dorudan balant
kurma hakk veren 6. maddesinde yer almaktadr. ttifak, delegelerin
Basle Kongresine kabul iin konulmu olan koullar yerine getirmek
zere, bu hakk kullanmakta duraksama gstermemitir.
Tzn 6. maddesi, ayrca, Genel Konseyin bir Federal Konsey
ilevi grmesi istenilmi olan belirli lkelerde, buna gre, ulusal federasyonlarn kurulmalarna getirilen yasal engelleri ele almaktadr (bkz: Procesverbaux du Congres, etc., de Lausanne, 1867 , s. 13).236
Bu yasal engeller, Komnn dnden beri, eitli lkelerde
oalagelmi ve Genel Konseyin oralarda kukulu eleri Birliin dnda
tutmaya ynelik eylemlerini her zamankinden daha da zorunlu hale
getirmitir. Fransz komitelerinin, son zamanlarda, jurnalclardan kurtulmak iin Genel Konseyin mdahalesini istemi olmalarnn ve bir baka
byk lkede Enternasyonal yelerinin Enternasyonalden kendi verdii
dorudan yetki ile, ya da kendileri tarafndan kurulmam hi bir kesimi
tanmamasn istemelerinin nedeni budur. Bu isteklerini, ateli cokunluklarn alelacele ei grlmemi radikallikte kesimler kurmakla ortaya
koyan ajan provokatrlerden kendilerini kurtarma zorunluluuna dayandryorlard. te yandan, anti-otoriterci denilen kesimler, kendi ilerinde
bir anlamazlk kar kmaz Konseye bavurmakta, hatta Lyons anlamazlnda olduu gibi, hasmlarna kar amanszca davranlmasn
istemekte duraksama gstermiyorlar. Daha yakn bir gemite, Konferansn ardndan, Turin i Federasyonu, kendisini, Enternasyonalin bir
kesimi ilan etmeye karar verdi. Bunu izleyen blnmenin sonucunda,
aznlk, Proletaryann Kurtuluu Derneini237 kurdu. Enternasyonale katld
ve ie Juraclar lehine bir karar almakla balad. Gazetesi Il Proletario238
her trl otoritercilie kar ate pskren szlerle doludur. Dernein
dentilerini gnderirken, sekreter, eski federasyonun da [sayfa 328] kendi
dentilerini gnderebilecei konusunda Genel Konseyi uyaryordu.
Ardndan, Proletarioda okumu olacanz gibi, Proletaryann Kurtuluu
Dernei, ii kisvesi altnda i Federasyonunu rgtleyen burjuvazi ile
her trl dayanmay reddettiini ilan etmitir diyor ve Konseyden
bu karar btn kesimlere iletmesini ve gnderilmesi halinde 10 santimlik dentiyi geri evirmesini rica ediyordu.*
* Bakuninin bir dostu olan sekreterleri tarafndan temsil olunan Proletaryann Kurtuluu
254

Seme Yaptlar II
Genel Konsey, Enternasyonalin btn gruplar gibi, propaganda

yapmakla ykmldr. Genel Konsey bunu manifestolar ve Enternasyonalin Kuzey Amerikadaki, Almanyadaki ve birok Fransz kentindeki
ilk rgtlerinin temellerini atm olan grevlileri araclyla gerekletirmitir.
Genel Konseyin bir baka ilevi, grevlere yardm etmek ve bunlarn tm Enternasyonal tarafndan desteklenmelerini salamaktr (bkz:
Genel Konseyin eitli Kongre raporlar). teki eyler arasnda u olgu
da, Genel Konseyin grev hareketine mdahalesinin nemini gsterir.
ngiliz Dkmcleri Direnme Dernei, teki lkelerdeki, zellikle Birleik
Devletler deki ubeleriyle, kendi bana uluslararas bir Trade-Uniondur.
Bununla birlikte, Amerikal dkmclerin bir grevi srasnda, bunlar, ngiliz dkmclerin Amerikaya getirilmelerini nlemek iin Genel Konseyin aracln istemeyi gerekli bulmutur.
Enternasyonalin bymesi, Genel Konseyi ve btn Federal Konseyleri hakem rol oynamak zorunda brakmtr.
Brksel Kongresi u karar almtr: Federal Konseyler her
ayda bir kendi idari ve mali durumlar konusunda Genel Konseye rapor
gndermekle ykmldrler (Ynetsel Karar, N 3)
Son olarak, Onaltlar kederli bir fkeyle boan Basle Kongresi,
yalnzca, Birliin srekli gelimesinin ortaya kard ynetsel ilikileri
dzenlemekle uramtr. Eer Genel Konseyin yetkilerini ar lde
genilettiyse, bu, bunu gerekletirmeye o denli hevesli Bakuninin,
Schwitzgubelin, [sayfa 329] F. Robertin, Guillaumen ve ttifakn teki delegelerinin suu deil de kimin suudur. Yoksa bunlar da kendi kendilerini,
Londra Genel Konseyine gz kapal gvenmekle mi sulayacaklardr?
te Basle Kongresinin iki karar:
N IV. Kurulan ve Enternasyonalin bir paras olmay arzulayan
her yeni kesim ya da dernek, Genel Konseye balln derhal ilan etmelidir, ve
N V. Bir sonraki Kongreye bavurma hakk sakl kalmak zere,
Genel Konsey, her yeni dernei ya da grubu kabul etme ya da reddetme
hakkna sahiptir.
Federal bnyenin dnda kurulan yerel bamsz derneklere
gelince, bu maddeler, Enternasyonalin kurulduundan beri bal kald
ve korunmas Birlik iin bir lm-kalm sorunu olan uygulamay salama
balamaktadr. Ama bu uygulamay geniletmek ve bunu ayrm gzetmeksizin kurulu halinde olan her kesime ya da dernee uygulamak
ok ileri gitmek olur. Bu maddelerin, Genel Konseye, federasyonlarn
iilerine mdahale etme yetkisi verdii dorudur; ama bunlar Genel
Derneinin grnrdeki dnceleri o sra bunlard. Ama bu kesimin eilimleri aslnda ok
farklyd. Dernek, ikili oynayan bu haini zimmetine para geirmekten ve Turin polis efiyle
dostluk ilikisi kurmaktan tr ihra ettikten sonra, kendisiyle Genel Konsey arasndaki btn
yanl anlamalar ortadan kaldran aklamalarda bulundu. [Yazarlarnn notu.]

Seme Yaptlar II
255
Konsey tarafndan hi bir zaman bu anlamda uygulanmamlardr. Genel

Konsey, On-altlar, mevcut gruplara ya da federasyonlara balanmay
arzulayan yeni kesimlerin ilerine mdahale ettii tek bir olay gstermeye aryor.
Yukarda verilen kararlar kurulu halindeki kesimlere ilikindir,
oysa aada verilen zaten tannm olan kesimlere deinmektedir:
VI. Genel Konsey, ayn ekilde, Enternasyonalin herhangi bir
kesimini bir sonraki Kongreye kadar askya alma hakkna sahiptir.
VII. Ulusal bir grubun dernekleri ya da ubeleri arasnda, ya da
farkl milliyetlerden gruplar arasnda anlamazlklar ktnda, kesin
karar verecek olan bir sonraki Kongreye bavurma hakk sakl kalmak
zere, Genel Konsey, anlamazlk konusunda karar verme hakkna sahip
olacaktr.
Bugne kadar Genel Konsey bunlara hi bavurmam olmakla
birlikte, bu iki madde olaanst durumlar iin zorunludur. Yukarda
verilmi olan zet, Konseyin hi bir [sayfa 330] zaman hi bir kesimi askya
almadn, ve anlamazlk durumunda, iki tarafn istei zerine, yalnzca
hakem olarak davrandn gstermektedir.
Nihayet, mcadelenin gerekleri tarafndan Genel Konseye yklenmi bir ileve geliyoruz. ttifak yandalar iin ne denli ac olursa
olsun, Genel Konseyi Uluslararas i Birliini savunanlarn ncs yapan, proleter hareketin btn dmanlar tarafndan kendisine yneltilen
saldrlarn srp gitmesi olmutur.
V
Onaltlar, Enternasyonalin fiili durumunu ele aldktan sonra, nasl

olmas gerektiini de sylyorlar.
Birincisi, Genel Konsey szde kalan basit bir haberleme ve istatistik brosu olmaldr. Ynetsel ilevlerinden bir kez arndrld m, haberlemesi, Birliin gazetelerinde daha nce yaynlanm bilgileri yinelemekten ibaret olacaktr. Haberleme brosu bylece gereksiz olacaktr.
statistie gelince, bu ilev ancak eer gl bir rgt, ve zellikle, ilk
Tzn aka belirttii gibi, ortak bir ynlendirme varsa olanakldr.
Ama btn bunlar ok fazla otoritercilik tad verdiinden, belki bir
bro olabilir, ama istatistik asla. Tek szckle, Genel Konsey yok olacaktr. Federal Konseyler, yerel komiteler ve teki otoriter merkezler
iin de ayn ey geerlidir. Yalnzca zerk kesimler kalacaktr.
zgrce federe olmu ve her trl st organlardan, iilerin
setikleri ve oluturduklar st organlardan bile, kurtulma mutluluuna
ermi bu zerk kesimlerin amalarnn ne olaca sorulabilir.
Burada, tamimi, Jura Federal Komitesinin Onaltlarn Kongresine
sunduu raporla tamamlamak gerekiyor.
i snfn insanln yeni karlarnn gerek temsilcisi yapmak
256

Seme Yaptlar II
iin bunlarn rgtleri, muzaffer olacak dnce tarafndan ynlendirilmelidir. Bu dnceyi, toplumsal yaam olgusunun srekli incelenmesiyle amzn gereklerinden, insanln dirimsel zlemlerinden karsamak, sonra da bu dnceyi ii rgtlerimize tamak amacmz
bu olmaldr vb.. Son olarak, alan halkmzn iinde [sayfa 331] gerek
bir devrimci sosyalist okul kurulmaldr. Bylece, zerk ii kesimleri,
bir rpda, ttifakn sayn baylarnn retmenlik edecekleri okullara
dntrlmektedir. Bunlar, dnceyi, ardnda hi bir iz brakmayan
srekli incelemelerle karsyorlar. Sonra da bu dnceyi ii rgtlerimize tayorlar. Bunlara gre ii snf ylesine bir hammadde, bir
kemeketir ki, bir biime kavumas iin bunlarn kendi Kutsal Ruhlarn
ona aktarmalar gerekir.
Btn bunlar u aadaki szlerle balayan eski ttifak programnn bir kopyasndan baka bir ey deildir:
Bar ve zgrlk Ligasnn sosyalist aznl, Birlikten ayrlarak,
siyasal ve felsefi sorunlar inceleme zel grevine sahip ... yeni bir Sosyalist Demokrasi ttifaknn kurulmasn nerdi.
Oradan karsanan dnce budur ite;
Byle bir giriim ... Avrupann ve Amerikann drst sosyalist
demokratlarna anlalmalarn ve dncelerini kantlandrmalarn
salayacak arac kazandracaktr. *
Bir burjuva dernei iindeki aznln, kendilerinin de kabul ettii
gibi, ii ynlarnn karsna drt szckle aklanabilen ve doruk noktas snflarn iktisadi ve toplumsal eitlii olan bir gizli bilimin ba papazlar olarak kmak iin Enternasyonali bir ara olarak kullanma amacyla, Basle Kongresinden ksa bir sre nce, Enternasyonalin iine
szmalar ite byle olmutur.
Enternasyonal iin nerilen yeni rgtn, bu teorik grevi dnda, pratik yn de vard.
Bu mstakbel dernek diyordu Onaltlarn tamimi, Enternasyonalin kendisi iin kuraca rgtn genelletirilmesinden baka bir ey
olmamaldr. Dolaysyla, bu rgt kendi lkmze olabildiince yaknlatrmaya zen gstermeliyiz. [sayfa 332]
Eitliki ve zgr bir dernein, otoriter bir rgtn iinden domas nasl beklenebilir? Bu olanakszdr. Gelecein insan toplumunun
tohumu olan Enternasyonal, u andan itibaren, bizim zgrlk ve federasyon ilkelerimizin sadk bir yanss olmaldr.
Bir baka deyile, ortaa manastrlar nasl cennet yaamnn
* Bir Kongre toplamann ihanetin ya da aptalln doruu olaca bir sra Genel Konseyi
kapal bir konferans toplam olmakla sulamay srdren ittifakn sayn balar, kaytsz artsz
amatadan ve aklktan yana olan bu kimseler, Enternasyonal ierisinde, Tzmz ineyerek, Enternasyonalin kesimlerini, onlardan habersizce, Bakuninin tekkesine sokma amacyla
bizzat Enternasyonale kar ynelmi gerek bir gizli dernek rgtlediler.
Genel Konsey, nmzdeki Kongrede, bu gizli rgt ve onun baz lkelerdeki, rnein spanyadaki elebalar hakknda bir soruturma almasn isteme niyetindedir. [Yazarlarn notu.]

Seme Yaptlar II
257
bir yanss idiyse, Enternasyonal de, ttifakn tohumunu kendi rahminde

tayan Yeni Kudsn bir yanss olmaldr. Paris komncleri, Komnn, gelecein insan toplumunun tohumu olduunu anlam olsalar
ve her trl disiplini ve silahlar, yani artk sava diye bir ey kalmaynca
yokolmas gereken eyleri, bir yana frlatp atm olsalard yenik dmezlerdi.
Ama Bakunin, Enternasyonalin varolmak iin savat bir sra
onu datma ve silahszlandrma yolundaki bu gzel projeyi, Onaltlarn
bir anda ortaya karmadklarn iyice ortaya koymak iin, bu projenin
zgn metnini, tam da o srada, Enternasyonalin rgtlenmesi konulu
raporunda yaynlamt (bkz Almanach du Peuple pour 1872, Genve) .
VI
imdi de Onaltlar Kongresine Jura Komitesi tarafndan sunulan

raporu okuyunuz.
Bu rapor dikkatle okunduunda diyor bunlarn resmi organ
Revolution Sociale (16 Kasm), Jura Federasyonu yelerinden bekleyebileceimiz balln ve pratik zekann kesin lsn verecektir.
Rapor, bu dehet verici olaylara Fransz-Prusya savana ve
Fransadaki Savaa Enternasyonalin kesimleri iindeki durum
zerinde ... moral bozucu bir etki olarak deiniyor.
Fransz-Prusya sava, aslnda, ok sayda iileri iki ordu iinde
toplayarak, kesimlerin dalmalar sonucundan baka bir ey veremeyecek idiyse de, imparatorluun dmesinin ve Bismarckn ak ak bir
istila sava ilan etmesinin, Almanya ve ngilterede, Prusyallardan yana
saf tutan burjuvazi ile, enternasyonal duygularn imdiye kadar olduundan ok daha fazla gstermi olan proletarya [sayfa 333] arasnda amansz
bir mcadeleye yolat da bir o kadar dorudur. Tek bana bu bile,
Enternasyonalin her iki lkede de bir zemin bulmas iin yeterliydi.
Amerikada, bu ayn olgu, geni Alman proleter gmen grubunda bir
blnme yaratt; enternasyonalist taraf kendisini ovenist taraftan kesenkes ayrd.
te yandan, Paris Komnnn kurulmas Enternasyonalin genilemesine grlmemi bir dayanak ve, Jura kesimleri dnda, btn kesimlerin onun ilkelerine gl bir biimde destek olmalarn salamtr;
Jura kesimlerinin raporu ise yle devam ediyordu: Bu devasa savan
balamas ... bazlarna kap giderek zayflklarn gizlemeyi dndrd.
... Biroklar iin (kendi saflar iindeki) bu durum, bir tkenmilik
belirtisidir, ama tersine ... bu, Enternasyonali kendi tarzlarna uygun
olarak, batanbaa deitirebilecek bir durumdur. Bylesine elverili
bir durumun daha derin bir biimde incelenmesi ile, bu alakgnll
arzunun ne olduu anlalacaktr.
Dalm ve o zamandan beri yerini Malon kesimine brakm
258

Seme Yaptlar II
olan ttifak bir yana brakacak olursak, Komitenin, yirmi kesimin durumu
konusunda rapor vermesi gerekiyordu. Bunlardan yedisi ttifaka aka
srt evirmilerdi; bu konuda raporda yle deniliyor:
Bienneli kutucularn ve oymac ve modelcilerin kesimleri, onlara
gnderdiimiz yazmalar hi bir zaman yantlamadlar.
Neuchtel zanaatlarnn, yani marangozlarn, kutucularn,
oymac ve modelcilerin kesimleri, Federal Komiteden gelen mektuplara
hi bir yant vermediler.
Val-de-Ruz kesimi konusunda hi bir haber alamadk.
Locleli oymaclar ve modelcilerin kesimleri, Federal Komiteden
gelen mektuplara hi bir yant vermediler.
zerk kesimlerle onlarn Federal Komitesi arasndaki zgr iliki
diye adlandrdklar ey ite budur.
Bir baka kesim, Courtelary blgesi oymaclar ve modelcilerinin
kesimi, yllk inat bir direnmeden sonra ... u anda, bunlarn Onaltlar Kongresine iki delege gndermelerine hi bir biimde engel olmayan Enternasyonalden bamsz olarak, ... bir direnme demei kurmaktadrlar. [sayfa 334]
Bunun ardndan tamamyla l drt kesim geliyor
Biennenin merkez kesimi u anda dalmtr; ama kendisini
bu kesime adam yelerden biri, ksa bir sure nce, bize, Enternasyonalin Biennede tekrar doduunu grme umudunun btn btn yokolmadn yazd.
Saint-Blaise kesimi dalmtr.
Catbat kesimi, parlak bir yaamdan sonra, bu yiit (!) kesimi
datmak zere o blgenin efendileri (!) tarafndan evrilen dolaplara
boyun emek zorunda kald.
Son olarak, Corgmont kesimi de iverenlerin evirdikleri dolaplarn kurban olmutur.
Bunun ardndan, faaliyetlerini askya alma gibi akll bir nlem
alm olan ama Onaltlar Kongresine iki delege gndermekten de geri
durmayan Courtelary blgesinin merkez kesimi gelmektedir.
imdi de varlklar byk bir sorun olan drt kesime geliyoruz
Grange kesimi, kk bir sosyalist iiler nvesi durumuna indirgenmitir. Bunlarn yerel faaliyetleri, yelerinin sayca ok az olular
yznden felce uramaktadr.
Neuchtel merkez kesimi, olaylardan olduka zarar grmtr,
ve eer baz yelerinin ballklar ve eylemleri olmasayd dalmas kanlmaz olurdu.
Locle merkez kesimi, birka ay lmle kalm arasnda gidip
geldikten sonra, sonunda dald. Ama ok ksa bir sre nce tekrar kuruldu, besbelli ki srf Onaltlar Kongresine iki delege gnderebilmek
iin.
Chaux-de-Fonds Sosyalist propaganda kesimi, kritik bir durumda

Seme Yaptlar II
259
bulunuyor. ... Durumu, iyilemek bir yana, daha da ktye gidiyor.

Bunun ardndan, ancak yle bir deinilen ve durumlarn konusunda tek sz sylenmeyen iki kesim, Saint-mer ve Sonviller inceleme
evreleri geliyor.
Geriye, Merkez kesim adn tadna baklrsa teki l kesimlerin kalntsndan baka bir ey olmayan rnek kesim kalyor.
Moutrer merkez kesimi, kesinlikle, en az zarar gren olmutur.
... Komitesi, Federal Komiteyle srekli balant [sayfa 335] halinde olmutur
... henz hi bir kesim kurulmamtr...
Bu da kolayca aklanyor:
Moutier kesiminin faaliyetleri, ulusal geleneklerine bal ... bir
emeki halkn mkemmel tutumundan zel bir destek grmtr; bu
blgenin ii snfnn, siyasal unsurlardan daha da uzak durduunu
grmeyi ok isterdik.
Gerekten de, bu raporun Jura Federasyonu yelerinden bekleyebileceimiz balln ve pratik zekann kesin lsn verdii
grlyor.
Bunu, komitelerin ilk yerleim yeri olan Chaux-de-Fonds iilerinin
kendileriyle iliki kurmay hep reddetmi olduklarn ekleyerek tamamlayabilirlerdi. Bunlar, Onaltlarn tamimini, daha 18 Ocak 1872 Genel
toplantsnda, Londra Konferans kararlarn ve ayrca Mays 1871 tarihli
Fransz sviresi Kongre kararn oybirlii ile destekleyerek yantlamlardr: Bakunini, Guillaume ve bunlarn yandalarn ilelebet Enternasyonalin dnda brakmak.
Kendi ifadesiyle Enternasyonal ierisinde sava, ak sava
balatm olan bu szde Sonvillier Kongresinin yreklilii konusunda
daha fazla ey sylemeye gerek var m?
Olduklarndan ok daha fazla ses kartan bu adamlar, elbette
ki, altedilmez bir baar kazanmlard. Liberal ve polis basnnn tamam
aka bunlardan yana oldu; Genel Konseye kar giritikleri kiisel iftiralarda ve Enternasyonali hedefleyen gsz saldrlarnda, birok lkedeki
szde reformcular tarafndan desteklendiler: ngilterede, evirdikleri
entrikalar Genel Konsey tarafndan aa kartlan burjuva cumhuriyetiler tarafndan; talyada, Stefanoninin sanca altnda, Genel Usular
Derneini, genel karargah Romada bulunan ve tz onbin frank
bata bulunan her burjuvann Kongre binasnda mermer bir bstnn
dikilmesine olanak tanyan tanrtanmaz rahiplerin ve rahibelerin manastr olan Genel Usular Derneini, bu otoriter ve hiyerarik rgt239 henz kurmu bulunan dogmatik zgr-dnceciler tarafndan;
ve son olarak da, Almanyada, polis gazetesi Neuer Social-Demokrattan240 ayr olarak, Prusya-Alman mparatorluu iin beyaz gmlekliler241 roln oynayan Bismarck sosyalistleri tarafndan.
Sonvillier kardinaller meclisi, yapt ackl bir aryla [sayfa 336]
Enternasyonalin btn kesimlerinden, yurtta Malon ve Lefranaisye
260

Seme Yaptlar II
gre Londra Konseyinin ard arkas gelmez yetki tecavzlerine bir son
vermek iin, ama aslnda Enternasyonalin yerine ttifak geirmek iin
derhal toplanacak bir kongrenin ivedilii konusunda diretmelerini istiyor.
Bu ar ylesine yreklendirici bir tepki grd ki, bunlar, derhal, son
Belika Kongresinde onaylanan bir karar tahrif etme iine giritiler.
Resmi organlarnda (Revolution Sociale, 4 Ocak 1872) yle deniliyor:
Son olarak, daha da nemlisi, Belika kesimleri, 24 ve 25 Aralkta
Brksel Kongresinde biraraya geldiler ve bir Genel Kongrenin toplanmasnn ivedilii konusunda Sonvillier Kongresinde alnm olanla zde
bir karar oybirlii ile kabul ettiler.
Belika Kongresinin bunun tam tersini kabul ettiini belirtmek
nemlidir. Bu karar, gelecek hazirana kadar toplanmayacak olan Belika
Kongresine, Enternasyonalin bir sonraki Kongresine sunulmak zere
yeni bir Genel Tzk hazrlama grevini veriyordu.
Enternasyonal yelerinin byk bir ounluunun arzusu
uyarnca, Genel Konsey, yllk Kongreyi ancak Eyll 1872de toplayacaktr.
VII
Konferanstan birka hafta sonra, ttifakn en etkin ve en ateli

yeleri Albert Richard ve Gaspard Blanc Londraya geldiler. Amalar
Fransz mlteciler arasndan, kendilerince Thiersten kurtulmann ve
ortaklkta kalmamann tek yolu olan imparatorluun yeniden kurulmas
iin almaya gnll yandalar bulmakt. Genel Konsey, Brksel Federal Konseyi de dahil, btn ilgilileri bunlarn bonapart tertipleri konusunda uyard.
Bunlar, Ocak 1872de, Albert Richard ve Gaspard Blanc imzasyla,
LEmpire et la France nouvelle, Appel du peuple et de la jeunesse la
conscience Franaise, Brksel 1872 balkl bir kitapk yaynlayarak
maskelerini kartp attlar.
ttifak arlatanlarna zg bir alakgnlllkle u [sayfa 337] martavallar atyorlard:
Fransz proletaryasnn o byk ordusunu kurmu olan bizler, ...
Enternasyonalin Fransadaki en etkin nderleri olan bizler,*... ne mutlu
* Tehir Kazna! bal altnda, 15 ubat 1872 tarihli LEgalitde (Cenevre) yle
deniyordu:
Komn hareketinin Gney Fransadaki yanlgsnn yksn anlatmann gn daha
gelmedi; ama bizim, ou 30 Nisan Lyons ayaklanmasnn ackl yenilgisine tank olan bizlerin,
bugn iin aklayabileceimiz ey, ayaklanmann baarszla uramasnn nedenlerinden
birinin, her yere girip kan ve perde arkasnda duran A. Richardn emirlerini yerine getiren G.
Blancn korkakl, ihaneti ve hrszl olduudur.
Dikkatle hazrlanm manevralaryla bu sefiller, ayaklanma Komitelerinin hazrlk almalarna katlm olanlarn birounu bile bile tehlikeye attlar.
Dahas, bu hainler, Enternasyonali Lyonsda gzden drmeyi o denli baarmlard ki,
Paris Devrimi olduunda, Lyons iilerinin Enternasyonale hi bir gvenleri kalmamt. Hi bir
rgtlenmenin olmaynn nedeni budur, ayaklanmann baarszlnn nedeni budur, yle bir

Seme Yaptlar II
261
ki, vurulmadk ve altnda savamakta olduumuz sanca onlarn (yani:

muhteris parlamenterlerin, kendini beenmi cumhuriyetilerin, her
trden szde-demokratlarn) suratlarna arpmak ve bizi bekleyen iftiralara, tehditlere ve her trden saldrlara karn, vicdanmzn ta derinliklerinden gelen ve ok gemeden btn Franszlarn yreklerinde yanksn bulacak olan haykr akn Avrupann suratna haykrmak iin
buradayz: Yaasn mparator!
Gzden drlm ve aalanm olan Napoleon IIIn itibar,
parlak bir biimde iade edilmelidir; ve Invasion IIIn gizli fonlarndan
para alan Albert Richard ve Gaspard Blanc, zellikle bu itibar iadesiyle
grevlendirilmilerdir.
Kald ki, unu da itiraf ediyorlar: Bizleri imparator yanls yapan,
dncelerimizin geirdii olaan evrimdir.
te ttifak dindalarn sevindirmesi gereken bir itiraf. Solidarit
nin gzel gnlerinde olduu gibi, A. Richard ve G. Blanc, gene, kendi
olaan evrim ilkelerine gre, tpk mahkumun gne altnda yrmekten uzak durmas gibi, olsa olsa iilerin her trl siyasete karmaktan
uzak durduklar en mutlak despotizm altnda gerekleebilecek olan
siyasetten uzak durmaya ilikin eski klieleri geveliyorlar. [sayfa 338]
Devrimcilerin zaman gemitir diyorlar. ... komnizm Almanyaya ve ngiltereye, zellikle Almanyaya hapsolunmutur. Dahas, sonradan batanbaa tm Enternasyonale yaylmak zere, uzun bir sre
ciddi olarak gelitirildii yer de burasdr, ve Alman etkisinin Birlik iersindeki bu kayg verici yaylnn, Birliin gelimesini duraksatmaya, ya da
daha dorusu, hi bir Almandan bir kez olsun bir slogan edinmemi
olan merkezci ve gney Fransa kesimlerinde ona yeni bir yn vermeye
olan katks hi de az olmamtr.
Bu, ttifakn kuruluundan beri, bir Rus olarak, Latin rklarn
temsil etme zel grevini stlenmi olan byk kahinin sesi olmasn
sakn? Yoksa bunlar Alman ya da bismark zihniyeti Enternasyonale
yutturmaya alan geriye gidii sulayan Revolution Socialein (2 Kasm
1871) hakiki misyonerleri midirler?
Ama ok kr ki, gerek gelenek kaybolmam ve Albert Richard
ve Gaspard Blanc baylar vurulmamlardr! Bylece, bunlarn kendi
katklar, esas olarak zerk bonapart kesimler kurmaya alarak,
Enternasyonal iin merkezi ve Gney Fransadaki kesimlerde izlenecek
yeni bir yn saptamaktan ibarettir.
Londra Konferansnca tavsiye edildii gibi, proletaryann siyasal
bir parti oluturmasna gelince, bizler Richard ve Blanc-:
mparatorluun tekrar kurulmasndan sonra, derhal, yalnzca
baarszlk ki, kendi yaltlm glerine dayanmak zorunda braklm olan Komnn dmesi
sonucunu vermeye mahkumdu! Ancak bu kanl dersten sonradr ki, bizim programmz Lyonslu
iileri Enternasyonalin bayra etrafnda toplayabilmitir.
Albert Richard, Peygamber Bakuninin ve avanesinin gzdesiydi.
262

Seme Yaptlar II
sosyalist teorileri ele almakla kalmayacak, bunlan ynlarn devrimci

rgtlenmesi yoluyla uygulamaya koyma yolundaki her trl abaya
da girieceiz.
Ksacas, bu baylar Enternasyonalin ... zellikle Latin lkelerdeki
gerek gcn oluturan o byk kesimlerin zerklii ilkesinden
yararlanarak, btn umutlarn Enternasyonal iersindeki anariye
balyorlar.
Anari: sosyalist sistemlerden bir dizi slogan dnda hi bir ey
almam olan ustalar Bakuninin byk sava at ite budur. Btn sosyalistler, anariden unu anlarlar: Proleter hareketin hedefi, yani snflarn
kaldrlmas, bir [sayfa 339] kez gerekleti mi, reticilerin byk bir ounluunu ok kk bir smrc aznln boyunduruu altnda tutmaya
yarayan devlet gc yokolur, ve hkmetin ilevi basit ynetsel ilevlerden ibaret hale gelir. ttifak ise tamamen farkl bir tablo iziyor. Proleter
saflar iersindeki anarinin, smrclerin ellerindeki byk toplumsal
ve siyasal g younlamasn krmann en amaz arac olduunu ilan
ediyor. Bu bahaneyle, eski dnyann Enternasyonali ezmenin bir yolunu
bulmaya alt bir srada, Enternasyonalden, rgtnn yerine anariyi
geirmesini istiyor. Uluslararas polis de, Thiers cumhuriyetini kraliyet
pelerinine sararak srdrmek iin bundan baka bir ey istemiyor.*
[sayfa 340]
Londra, 5 Mart 1871

33, Rathbone place, W.
Ocak ortas-5 Mart 1872
arasnda Marx ve Engels tarafndan
yazlmtr.
1872de, Cenevrede, bror olarak
yaymlanmtr: Les Preten du esscissions
dans lInternationale, Genevre 1872
* Tarmclar Meclisi yesi Sacase, Dufaure yasas zerine raporda, her eyden ok
Enternasyonalin rgtne saldryor. Bu rgtten kesinlikle nefret ediyor. Bu korkun Birliin
ykselen hareketini ortaya koyduktan sonra, yle devam ediyor: Bu Birlik ... kendisinden
nceki tekkelerin karanlk uygulamalarn ... reddediyor. rgt ok ak bir biimde kurulmu
ve deitirilmitir. Bu rgn gc sayesinde ... eylem ve etki alann durmadan geniletmitir.
Dnyann her yerinde genilemektedir. Bunun ardndan rg tn ksa bir betimlemesini
veriyor ve yle bitiriyor: Ustalkl birlii ile ... bu snrsz rgtn plan ite budur. Gc, bu anlayndan gelmektedir. Ayrca ortak eylemleriyle birbirlerine bal olan saysz yandalarna ve,
son olarak da, onlar harekete geiren altedilmez drtye dayanmaktadr. [Yazarlarn notu.]

Seme Yaptlar II
263
KARL MARKS
18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN
KUTLAMAK N YAPILAN MTNGDE
ALINAN KARARLAR242
18 Mart 1871in yldnmn kutlamak iin yaplan miting,

aadaki kararlar almtr:
[I]
Miting, 18 Mart gn balayan anl hareketi, insanl snflar

rejiminden her zaman iin kurtaracak olan byk toplumsal devrimin
afa olarak grr.
[II]
Miting, tm Avrupada, emekilere kar duyduklar nefret iinde

birlemi bulunan burjuva snflarn ahmaklk [sayfa 341] ve cinayetlerinin,
264

Seme Yaptlar II
kralc ya da cumhuriyeti, hkmet biimleri ne olursa olsun, eski

toplumu lme mahkum ettiklerini ilan eder.
[III]
Miting, btn hkmetlerin Enternasyonale kar atklar hallar

seferi ve Versailles katillerinin yldrlarnn, Prusyal yenicilerinin yldrlar
gibi, baarlarnn boluuna tanklk ettiklerini ve Thiers ile Guillaumeun
birlemi gleri tarafndan ezilmi kahraman ncsnn arkasnda
evrensel proletaryann tehdit edici ordusunun varln olumladklarn
bildirir. [sayfa 342]
13-18 Mart 1872 gnlerinde

Marks tarafndan yazlmtr
24 Mart 1972 gn La Libert, n 12,

ve 20 Mart 1872 gnl
The nternational Herold, n 3,
gazetelerinde yaynlanmtr

Seme Yaptlar II
265
KARL MARKS
TOPRAIN ULUSALLATIRILMASI243
TOPRAK mlkiyeti, her trl servetin ilk kayna ve ii snfnn

geleceinin onun zmne bal olduu byk sorundur.
Burada, toprak zerinde zel mlkiyeti savunanlarn, hukukularn, filozoflarn ve ekonomi politikilerin ortaya attklar btn savlar
ele almak niyetinde olmayp, ilkin, bunlarn istila olgusunu, bu ilk olguyu,
Doal Hak kisvesi altnda gizlemek iin ok abaladklarn belirtmekle
yetineceim. stila, aznln doal bir hakk idiyse, ounluun da kendisinden alnm olan eyi tekrar istila etme doal hakkn elde etmesi
iin gerekli gc toplamas yeterli olacaktr.
Tarihin ak iersinde, istilaclar, kaba kuvvetten kaynaklanan
ilk tasarruf haklarna, kendileri tarafndan konan [sayfa 343] yasalar araclyla, bir tr toplumsal paye vermeyi elverili bulmulardr.
En sonunda filozof gelir ve bu yasalarn insanln genel rzasn
ifade ettiini aklar. Toprak zerindeki zel mlkiyet gerekten byle
bir genel rzaya dayandrlmsa, bir toplumun ounluu bu rzay
gstermeyi kabul etmedii anda, bunun hkmsz kalaca aktr.
Ama, mlkiyet hakk denen eyi bir kenara brakyorum ve
266

Seme Yaptlar II
toplumun iktisadi gelimesinin, nfus artnn ve younlamasnn, kapitalist iftiyi tarmda kolektif ve rgtl emek kullanmak zorunda
brakan koullarn, ve makine ve benzeri bululardan yararlanlmasnn,
mlkiyet hakkna ilikin ne kadar sz sylenirse sylensin, topran
ulusallatrlmasn, hi bir aresi olmayan ve gittike artan bir Toplumsal Zorunluluk haline getireceini iddia ediyorum. Toplumun zorunlu
gereksinmeleri karlanacaktr ve karlanmaldr, toplumsal zorunluluun dayatt deiiklikler yollarn kendileri bulacaklar ve er ya da ge
hukuk yasalarn kendilerine uyduracaklardr.
Bizim gereksindiimiz ey, her gn artan bir retimdir ve bunun
gerekleri, birka kiinin bunu kendi kaprislerine ve kiisel karlarna
gre dzenlemelerine, ya da topran gcn bilisizce tketmelerine
izin verilerek karlanamaz. Sulama, drenaj, buharl pulluk, kimyasal
ilemler, vb. gibi tm modern yntemler byk apta tarma girmelidir.
Ama sahip olduumuz bilimsel bilgiler ve makine, vb. gibi elimizin altndaki teknik tarm aralar, topra byk leklerle ilemedike, baarl bir biimde uygulamaya konulamazlar.
Byk leklerle ileme (bizzat reticiyi salt bir yk hayvanna
indirgeyen mevcut kapitalist biim altnda bile) iktisadi adan kk
ve parablk tarm karsnda madem bu kadar stndr, ulusal boyutlarda uygulanacak olsa, retime daha da byk bir drt kazandrmaz
m?
Bir yanda halkn durmadan byyen gereksinmeleri, te yanda
ise durmadan artan tarmsal rn fiyatlar, topran ulusallatrlmasnn
bir toplumsal zorunluluk haline geldiinin su gtrmez bir kantdr.
Tarmsal retimde bireysel kt kullanmdan ileri gelen [sayfa 344]
azalma, tarmsal faaliyet, ulusal denetim altnda ve ulus yararna yrtldnde, elbette olanakszlaacaktr.
Bugn burada, tartma boyunca dinlediim btn yurttalar, bu
konuda topran ulusallatrlmasn savundular, ama ok farkl grler
ortaya koydular.
Sk sk Fransaya atfta bulunuldu, ama Fransa, kyl mlkiyeti
ilikileri ile, topran ulusallatrlmas bakmndan, toprakbeyliinin egemen olduu ngiltereden ok daha uzaklardadr. Fransada topran
onu satn alabilecek olan herkes iin edinilebilir olduu dorudur, ama
ite bu olanaktr ki, topran, onu yetersiz aralarla ve kendisinin ve
ailesinin abalaryla esas olarak topraa dayanan insanlarca ilenen kk paralara blnmesine yolamtr. Toprak mlkiyetinin bu biimi
ve bunun zorunlu kld paral iletme, yalnzca her trl modern tarmsal iyiletirmelerin uygulanmalarn dtalamakla kalmaz, ekicinin
kendisini de toplumsal ilerlemenin ve, her eyden ok da, topran ulusallatrlmasnn en amansz dman haline getirir. Greli olarak kk
bir gelir elde etmek iin btn dirimsel enerjisini ona harcamak zorunda
olduu topran esiridir, rnn byk bir ksmn vergi biiminde dev-

Seme Yaptlar II
267
lete, adli giderler olarak hukukular takmna, ve faiz olarak da tefeciye

vermek zorundadr, kendi kk ura alan dndaki toplumsal hareketlerden tamamyla habersizdir; ama gene de o kck toprana ve
yalnzca szde kalan mlkiyet hakkna akl almaz bir tutkuyla sarlr.
Fransz kyls, bylelikle, snai ii snfyla en amansz bir kartlk
iersine itilmitir.
Kyl mlkiyeti, u halde, topran ulusallatrlmas iin en byk
engel olduundan, bugnk durumuyla Fransa, elbette ki, bu byk
sorunun zmn arayacamz yer deildir.
Topran ulusallatrlmas ve kk paralar halinde bireylere
ya da ii topluluklarna kiralanmas, bir burjuva hkmetinin ynetimi
altnda, olsa olsa, bunlar arasnda bir rekabet, amansz bir rekabet yaratr
ve, bylelikle de, Kiralarda gittike byyen bir artmaya yolaar, ki
bu da reticilerin srtndan geinmede mlk sahiplerine yeni olanaklar
salar.
1868deki Uluslararas Brksel Kongresinde [sayfa 345] dostlarmzdan
biri * yle diyordu:
Toprakta kk zel mlkiyet bilim tarafndan mahkum edilmitir, byk toprak mlkiyeti de adalet tarafndan. Geriye bir tek seenek kalyor. Toprak, krsal topluluklarn mlk ya da tm ulusun mlk
haline gelmelidir. Bu sorunu karara balayacak olan gelecektir.
Ben ise tersini sylyorum; toplumsal hareketin verecei karar,
toprak ancak ulusun kendisinin mlk edinebilecei, olacaktr. Topra
krsal emeki topluluklarnn ellerine brakmak, toplumu, tekileri tamamyla dtalayan tek bir reticiler snfna teslim etmek olur.
Topran ulusallatrlmas, emek ile sermaye arasndaki ilikileri
tamamyla deitirecek ve sonuta, isten snai olsun ister krsal, retimin
kapitalist biimine son verecektir. Bunun ardndan snfsal ayrmlar ve
ayrcalklar, bunlarn zerine dayandklar iktisadi temelle birlikte yok
olacaklardr. Bakalarnn srtndan geinmek tarihe karacaktr. Artk
toplumun kendisinden ayr herhangi bir hkmet ya da devlet gc olmayacaktr! Tarm, madencilik, imalat, ksacas retimin btn dallar,
yava yava en elverili biimde rgtlenecektir. retim aralarnn ulusal
merkeziletirilmesi, zgr ve eit retici topluluklarndan oluan ve toplumsal ii ortak ve rasyonel bir plan uyarnca yrten toplumun ulusal
temeli olacaktr. 19. yzyln byk iktisadi hareketinin yneldii insancl
hedef ite budur. [sayfa 346]
Mart-Nisan 1872de
The International Heraldn 15Haziran 1872 tarihli

11. saysnda yaymlanmtr
* Csar de Daepe. -Ed.
268

Seme Yaptlar II

LAHEYDE YAPILAN GENEL KONGRE KARARLARINDAN
2-7 EYLL 1872244
I
TZK KONUSUNDA KARAR
Londra Konferansnn (Eyll 1871)203 IX. Kararnn ieriini zetleyen aadaki madde, 7 . Maddeden sonra gelmek zere, Tze dahil edilecektir.
Madde 7 a. Proletarya, mlk sahibi snflarn kolektif gcne kar mcadelesinde, ancak mlk sahibi snflar tarafndan kurulmu eski
partiler karsnda ayr bir siyasal parti haline gelirse, bir snf olarak
davranabilir.
Proletaryann siyasal bir parti haline gelmesi, toplumsal devrimin
ve onun nihai hedefinin, snflarn kaldrlmasnn, zaferinin gvence
altna alnmas iin vazgeilmezdir.
i snfnn, iktisadi mcadele ile zaten salanm olan gbirlii,
bu snfn elinde, kendisini smrenlerin siyasal [sayfa 347] iktidarna kar

Seme Yaptlar II
269
mcadelesinde de bir manivela olmaldr.

Toprak ve sermaye beyleri, iktisadi tekellerini savunmak ve srdrmek ve emei kleletirmek iin, hep siyasal ayrcalklarndan
yararlandklarna gre, proletaryann byk grevi siyasal iktidar ele
geirmek olmaktadr.
5 Aleyhte, 8 ekimsere kar 29 oyla kabul edilmitir... [sayfa 348]
Marx ve Engels tarafndan hazrlanmtr
Bir bror olarak Resolutions du congrs

gnral tenu la Haye du
2 au 7 semptembre 1872,
Londres 1872de, ve Le Emancipationun
2 Kasm 1872 tarihli 72. saysnda
ve The International Heraldn
14 Aralk 1872 tarihli
37. saysnda yaynlanmtr
270

Seme Yaptlar II
KARL MARKS
LAHEY KONGRES
8 EYLL 1872 GN AMSTERDAMDA YAPILAN TOPLANTIDAK

KONUMANIN TUTANAI245
18. YZYILDA krallar ve hkmdarlar hanedanlklarnn karlarn

grmek zere Laheyde biraraya gelirlerdi.
Kimilerinin iimize salmaya alt korkulara karn, ii toplantlar ite burada yapmak istedik. Byk Birliimizin varln, yayln
ve gelecee dnk umutlarn en gerici insanlarn ortasnda ortaya koymak istedik.
Kararmzn duyulmas zerine, ortam hazrlamak zere grevliler
gnderdiimiz sylendi. Her yerde grevlilerimiz olduunu yadsmyoruz;
ama biz bunlarn ounu tanmayz. Laheydeki grevlilerimiz, ileri
Amsterdamdakiler kadar ar olan, gnde onalt saat alan iilerdir.
Grevlilerimiz ite bunlardr, baka grevlilerimiz de yoktur. Ve boy
gsterdiimiz btn lkelerde bunlarn bize itenlikle kucak atn
gryoruz, nk bizim istediimiz eyin onlarn yazglarn iyiletirmek
olduunu ok gemeden anlyorlar. [sayfa 349]

Seme Yaptlar II
271
Lahey Kongresi bellibal ey yapmtr:

i snfnn, toplumsal alanda olduu kadar siyasal alanda da,
eski topluma, kmekte olan bir topluma kar savamasnn zorunluluunu ilan etmitir; ve Londra Konferans203 kararnn u andan itibaren
Tzmze alnm olduunu grmekten mutluyuz.
imizde iilerin siyasetten uzak durmasn savunan bir grup
olumutu.
Bu ilkeleri davamz iin ne kadar tehlikeli ve zararl bulduumuzu
belirtmenin grevimiz olduunu dndk.
i, emei yeni bir biimde rgtlemek iin gnn birinde siyasal
iktidar elegeirmek zorunda kalacaktr; eer, onu ihmal eder ve alaya
alan eski hristiyanlarn durumunda olduu gibi, yeryz cennetinin
yok olup gittiini grmek istemiyorsa, eski kurumlar destekleyen eski
politikay altetmek zorunda kalacaktr.
Ama bu hedefe varma yollarnn her yerde ayn olduunu hi bir
zaman iddia etmedik.
eitli lkelerin kurumlarnn, alkanlklarnn ve geleneklerinin
dikkate alnmas gerektiini biliyoruz; ve ii snfnn hedefine barl
yollarla varabilecei Amerika, ngiltere ve eer kurumlarnz daha iyi
bilseydim Hollanday da bunlara eklerdim gibi lkeler olduunu yadsmyoruz. Eer bu doruysa, Kta lkelerinin ounda devrimlerimizin
manivelasnn zor olmas gerektiini de kabul etmeliyiz; emein egemenliini kurmak iin gnn birinde bavurmak zorunda kalacamz
ey, zordur.
Lahey Kongresi, Genel Konseye, yeni ve daha geni yetkiler vermitir. Gerekten de, krallarn Berlinde biraraya geldikleri,246 feodal sistemin ve gemi zamanlarn gl temsilcilerinin bu toplantsnn sonucu
olarak bize kar yeni ve daha sert bask nlemlerinin alnaca, ve
kovuturmalarn hazrland bir sra, Lahey Kongresi, Genel Konseyinin
yetkilerini artrmay ve balamak zere olan ve mcadeleye ynelik ve
yaltlmann gsz brakaca btn eylemleri merkeziletirmeyi uygun
ve zorunlu bulmutur. Ayrca, Genel Konseyin yetkisi, dmanlarmzdan
baka kimi kukulandrabilir ki? Kendi iradesini dayatmak iin bir [sayfa
350] brokrasiye ve silahl polis gcne sahip midir ki? Yetkisi tamamyla
manevi deil midir, ve btn kararlarn bunlar uygulamakla yetkili
federasyonlara sunmuyor mu? Bu koullar altnda, ordusu, polisi ve
adliyesi olmayan krallar, iktidarlarn manevi etki ve yetkiyle srdrmek
durumunda braklsaydlar, devrimin ilerlemesinin karsnda ok dayanksz engeller olurlard.
Son olarak, Lahey Kongresi, Genel Konseyin yerini New Yorka
aktarmtr. Dostlarmz dahil biroklar, bu karar karsnda arm
grnyorlar. Bunlar Amerikann mkemmel bir ii diyar haline gelmekte olduunu, her yl yarm milyon insann alan insann bu ktaya gmekte olduunu ve Enternasyonalin iilerin egemen olduklar
272

Seme Yaptlar II
topraklarda gl bir biimde kk salmak zorunda olduunu unutuyorlar

m? Kongre karar, bunun yannda, Genel Konseye, ortak davann karlar asndan yararl ve zorunlu grd kimseleri ye alma yetkisini
veriyor. Grevlerine uyan ve Birliimizin bayran Avrupada gl bir
biimde dalgalandracak kimseleri seecek kadar ustalkl olacan umalm.
Yurttalar, Enternasyonalin temel ilkesini dnelim: dayanma!
Yaam dolu bu ilkeyi btn lkelerin tm iileri arasnda salam bir
temel zerine oturtmakladr ki, amaladmz byk hedefe ulamay
baaracaz. Devrim dayanma gerektirir; Paris proletaryasnn yce
ayaklanmasna tekabl eden byk devrimci hareket, btn merkezlerde, Berlinde, Madridde ve teki yerlerde de grlmedii iin den
Paris Komn, bunu bize reten byk bir rnektir. Bana gelince, abalarm srdreceim; ve gelecekte bunca verimli olan bu dayanmay
btn iiler arasnda yerletirmek iin durmadan alacam. Hayr,
Enternasyonalden ekilmiyorum, ve yaammn geri kalan blm,
gemi abalarm gibi, bir gn bundan emin olabilirsiniz proletaryay
dnya apnda muzaffer klacak toplumsal dncelerin zaferine adanacaktr. [sayfa 351]
15 Eyll 1872 tarihli

La Liberte n 37de
ve 2 Ekim 1872 tarihli
Volksstaat n 19da
yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
273
FREDRCH ENGELS
KONUT SORUNU247
KNC BASKIYA NSZ
AAIDAK alma, 1872de Leipzig Volksstaat54 iin yazm olduum makalenin yeni bir basksdr. Tam o dnemde Fransz milyarlar
Almanyaya akyordu:125 kamu borlar deniyor, kaleler ve klalar ina ediliyor, silah ve sava malzemesi stoklar yenileniyordu: tedavldeki
para miktarndan daha az olmayan mevcut sermaye birdenbire
muazzam lde artrlmt, ve btn bunlar, Almanyann dnya arenasna yalnzca bir birleik imparatorluk olarak deil, ama ayrca byk
bir snai lke olarak katld zaman oluyordu. Bu milyarlar, onun gen
byk sanayiine gl bir drt kazandrmtr, ve her eyden nce bu
milyarlardr ki, Almanyann dnya pazarnda kendi yerini koruyabilecek
bir sanayi lkesi olduunu tantlad, sava izleyen aldatc grnyle
ok zengin ksa bir gnen [sayfa 352] dnemi ve hemen bunun ardndan,
274

Seme Yaptlar II
1873-74te byk kntnn kayna olmutur.

Eski kltre sahip bir lkenin manfaktr ve kk retimden
byk sanayie, stelik elverili koullarla abuklatrlm bylesine hzla
getii bir dnem, ayn zamanda ileri dzeyde bir konut darl dnemidir. Bir yandan, krsal ii ynlarn, birdenbire, snai merkezlere dnen byk kentler kendine ekmekte; te yandan da, bu eski kentlerin
yap dzenlemeleri yeni byk sanayi koullarna ve buna tekabl eden
trafie uymamakta; sokaklar geniletilmekte, yenileri almakta, ve kentlerin ortasndan demiryollar geirilmektedir. Tam iilerin ynlar halinde kentlere akt srada, ii meskenleri byk lde yktrlmaktadr.
iler ve kk tccarlar ve mterileri iiden oluan zanaatlar iin
aniden ortaya kan konut darl burdan gelmitir. En bandan beri
sanayi merkezleri olarak gelien kentlerde bu konut darl yok gibidir;
rnein, Manchester, Leeds, Bradford, Barmen-Elberfeld. te yandan,
darlk, o sralarda, Londra, Paris, Berlin, Viyanada had safhaya varm,
ve ounlukla sregen bir biimde varln srdrmtr.
Dolaysyla, o gnn basnn konut sorunu zerine brorlerle
dolduran ve her trden toplumsal arlatanla yolaan ite bu konut
darl, Almanyada ortaya kan sanayi devriminin bu belirtisidir. Bu tr
bir dizi makale, Volksstaata da szmay baarmtr. Daha sonra kendisini
Wrttembergden tp doktoru A. Mlberger olarak tantan imzasz yazar,
Alman iilerini, bu sorun aracl ile, Proudhonun toplumsal her derde
deva ilacnn mucizevi etkileri konusunda aydnlatmak iin bunu elverili
bir frsat saymtr.248 Yazkuruluna, bu makalelerin kabul edilmesi konusundaki aknlm belirttiim zaman, bunlar yantlamaya davet edildim ve bunu da yaptm. (Bkz: Birinci Ksm: Proudhon Konut Sorununu
Nasl zyor) Bu makale dizisini, ksa bir sre sonra, Dr. Emil Saxn
almalarna dayanarak,249 sorun zerine yardmsever burjuva grn
incelediim bir ikinci dizi izledi. (Bkz: kinci Ksm: Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor) Olduka uzun bir bekleyiten sonra, Dr. Mlberger, bana, makalelerimi yantlama [sayfa 353] onurunu verdi,250 ve bu,
beni, bir yant vermeye zorlad (Bkz: nc Ksm: Proudhon ve Konut
Sorunu zerine Ek); bylelikle, hem bu polemik, hem de benim bu
sorun ile zel ilgim son buldu. Bror biiminde bir ayr basm olarak
da km olan bu dizi makalenin kaynann tarihi byledir. imdi
yeni bir basknn gerekli oluunu kukusuz ki yapt yasaklayarak, satn,
her zamanki gibi olaanst artran Alman hkmetinin himmetine
borluyum, ve burada bu olanaktan yararlanarak ona saygyla teekkrlerimi bildiririm.
Bu yeni bask iin metni gzden geirdim, birka ek ve not ekledim, ve birinci ksmda, hasmm Dr. Mlbergerin ne yazk ki kefedemedii kk bir ekonomik hatay dzelttim. Bu gzden geirme srasnda
uluslararas ii snf hareketinin son ondrt yl iinde nasl dev bir
ilerleme kaydettiini farkettim. O sralarda, hl yirmi yldr Latin dilleri

Seme Yaptlar II
275
konuan iilerin, Proudhonun yaptlarndan ve icabnda, Proudhonu

hepimizin hocas, notre matre nous tous, olarak gren, anarizmin
babas Bakunin tarafndan sunulan prudonculuun daha da tekyanl
bir basksndan baka zihinsel gdalarnn olmay bir gerekti. Her
ne kadar Fransada prudoncular iiler arasnda kk bir mezhep
topluluu idilerse de, kesinlikle formle edilmi bir program olan ve
Komnde ekonomik alanda liderlii ele geirmeyi baaranlar da onlard.
Belikada prudonculuk Walloon iileri arasnda rakipsiz saltanat
sryordu, ve spanya ve talyada, birka tecrit edilmi istisna dnda,
ii snf hareketi iinde anarist olmayan her ey prudoncu idi. Ve
bugn? Fransada Proudhon, iiler arasndan tamamyla atlmtr ve
prudoncular olarak kendilerini sosyalistler diye de adlandran, ama sosyalist iilerin, kendilerine kar en iddetli sava verdii bu kimseler,
yalnzca radikal burjuvazi ve kk-burjuvazi arasnda taraftar bulmaktadrlar. Belikada Flemenkler, Walloonlar hareketin liderliinden
atm, prudonculuu devirmi ve hareketin dzeyini byk lde ykseltmilerdir. spanyada, talyada olduu gibi, yetmilerin byk anarist
dalgas geri ekilmi, ve kendisiyle birlikte prudonculuun kalntlarn
da sprp atmtr. talyada yeni parti hl durulama ve oluma sreci
iindeyken, [sayfa 354] spanyada Nueva Federacin Madrilena251 gibi Enternasyonalin Genel Konseyine sadk kalan kk bir ekirdek, burjuva
cumhuriyetilerin iiler zerindeki nfuzunu grltc anarist haleflerinin yapabildiinden bizzat cumhuriyeti basndan grlebilecei gibi
ok daha etkin biimde yokeden gl bir parti durumuna gelmitir.
Latin iiler arasnda Proudhonun unutulan yaptlarnn yerini Kapital,
Komnist Manifesto, ve marksist okulun dier baz yaptlar alm, ve
Marxn esas istemi btn retim aralarna toplum adna tek siyasal
g haline gelen proletarya tarafndan elkonmas imdi Latin lkelerindeki tm devrimci alan snfn da istemi [haline gelmitir. -.]
Dolaysyla, eer prudonculuk en sonunda Latin lkelerin iileri
arasndan da sklp atlmsa, gerek hedefine uygun olarak yalnzca
Fransz, spanyol, talyan ve Belikal burjuva radikallerine burjuva ve
kk-burjuva emellerinin bir ifadesi olarak hizmet ediyorsa, bugn
ona neden geri dnelim? Bu makaleleri yeniden basarak l bir hasmla
neden yeniden mcadele edelim?
lk olarak, bu makaleler, Proudhona ve onun Alman temsilcisine
kar yalnzca bir polemikle kstl olmad iin. Marx ve benim aramdaki
iblmnn bir sonucu olarak, sreli basnda, ve dolaysyla zellikle
kart grlere kar mcadelede grlerimizi aklamak, Marxn byk temel yaptn hazrlayabilecek zaman bulabilmesi iin, bana dmt. Bu, grlerimizi, dier grlere kar ounlukla bir polemik
biiminde sunmam gerektirdi. Burada da ayns. Birinci ve nc Ksm, yalnzca soruna prudoncu yaklamn bir eletirisini deil, ama ayrca bizim kendi yaklammzn bir sunuunu da iermektedir.
276

Seme Yaptlar II
kinci olarak, Proudhon, Avrupa ii snf hareketinin tarihinde,

sessiz sedasz unutulamayacak kadar nemli bir rol oynamtr. Teorik
olarak rtlm, uygulamada bir kenara itilmi olmasna karn, hl
tarihsel nemini korumaktadr. Modern sosyalizmle herhangi bir
ayrntda ilgilenen herkesin, hareketin defteri drlm gr alarn
da renmesi gerekir. Marxn Felsefenin Sefaleti, Proudhon toplumsal
reform iin pratik nerilerini ortaya atmadan birka yl nce yaynland.
Marx, burada, Proudhonun [sayfa 355] deiim bankasn ancak ekirdek
halinde kefedip eletirebiliyordu. Dolaysyla, bu adan, benim bu almam Marxn almasn, ne yazk ki eksik olarak tamamlamaktadr.
Marx btn bunlar ok daha iyi ve daha inandrc bir biimde baarabilirdi.
Ve son olarak, burjuva ve kk-burjuva sosyalizmi u ana kadar
Almanyada gl bir biimde temsil edilmektedir. Bir yandan iileri
kendi meskenlerinin sahipleri haline dntrme isteinin onlar iin
byk rol oynad ve bu nedenle de benim almam onlara kar hl
geerliliini koruduu Katheder-Sosyalistler252 ve her trden yardmseverler tarafndan. te yandan, belli bir kk-burjuva sosyalizmi, bizzat
Sosyal-Demokrat Parti, ve hatta Reichstag grubu saflarnda bile temsil
edilmektedir. Bu yle yaplmaktadr: modern sosyalizmin temel grleri ve btn retim aralarnn toplumsal mlk haline dntrlmesi
istemi hakl olarak kabul edilirken, bunun gereklemesinin ancak uzak
gelecekte, btn pratik amalar iin grnmeyecek kadar uzak bir gelecekte mmkn olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla, gnmz iin,
ancak toplumsal yamamaya bavurulabilir, ve koullar uyarnca, szde
emeki snflarn kalkndrlmasi gibi en gerici abalara dahi sempati
gsterilebilir. Bylesine bir eilimin varl, zellikle sanayi devriminin
iddetle ve geni apta bu eski ve kkl banazl skp att bir srada, banazln par excellence* aamasna ulat bir lkede, Almanyada, olduka kanlmazd. Bu eilim, Sosyalistlere-Kar Yasaya118,
polise ve mahkemelere kar, tam da son sekiz yl iersinde verilen
mcadelede bylesine hayranlk verici biimde sergilenmi olan iilerimizin, o muhteem saduyusu karsnda harekete pek zararl olmamaktadr. Ancak, byle bir eilimin varlnn ak-seik kavranlmas
gerekir. Ve, daha ilerde bu eilim gerektii ve hatta istenildii gibi, daha kesin ve daha aka tanmlanm bir biim alrsa, programnn formlasyonu iin ardllarna geri dnmek zorunda kalacaktr, ve bunu
yaparken de Proudhondan pek kanamayacaktr.
Konut sorununun hem byk burjuva, hem de [sayfa 356] kkburjuva zmlerinin esas, iinin kendi meskenine sahip olmasdr.
Ancak bu, Almanyann son yirmi yldaki sanayi gelimesiyle olduka
kendine zg bir grnm altnda, ortaya konmu bir noktadr. Baka
* En yksek. -.

Seme Yaptlar II
277
hi bir lkede yalnzca kendi meskenine deil, ayn zamanda bir bahe
ya da tarlaya sahip olan bylesine ok cretli ii yoktur. Bu iilerin
yansra, gerekte olduka gvenli zilyetlik hakk ile ev ve bahe ya da
tarlay kirac olarak elinde tutan daha pek oklar vardr. Ev gereksinmeleri iin bahecilik ya da kk tarmn yansra yrtlen krsal ev
sanayii, Almanyann yeni byk sanayiinin geni tabann oluturmaktadr. Batda iiler ounlukla meskenlerinin sahibi, Douda ise esas
olarak kiracdrlar. Ev sanayiinin ev gereksinmeleri iin bahecilik ve
tarmla, ve dolaysyla gvenli bir meskenle bu bileimini, yalnzca hl
el dokumaclnn mekanik tezgaha kar mcadele ettii yerlerde yani
Aa Rhinelandda ve Vestefalyada Saxon Erzgebirgede ve Silezyada
deil, ama ayrca, rnein Thringen Orman ve Rhn blgesi gibi, herhangi bir trden ev sanayiinin krsal bir ura haline geldii her yerde
bulabiliriz. Ttn tekelinin tartld srada, puro yapmnn ne kadar
yaygn biimde zaten bir krsal ev sanayii halinde yrtlmekte olduu
ortaya kmt. Kk iftiler arasnda, rnein birka yl nce Eifel
blgesinde253 olduu gibi, skntlarn yaygnlat her yerde, burjuva
basn hemen tek are olarak uygun bir ev sanayiinin balatlmas iin
yaygara koparmaktadr. Ve gerekten de hem kk toprak sahibi Alman kyllerinin, giderek artan gereksinmeleri, hem de Alman sanayiinin genel durumu, krsal ev sanayiini srekli olarak genilemeye
zorlamaktadr. Bu, Almanyaya zg bir durumdur. Buna benzer herhangi bir eyi Fransada ok ender buluyoruz; rnein ipek bcekilii blgelerinde. Kk iftilerin bulunmad ngilterede krsal ev sanayii
gnlk tarm iilerinin karlarnn ve ocuklarnn almalarna dayanmaktadr. Ancak rlandada, krsal giyim eyas yapm ev sanayiinin, Almanyadaki gibi gerek kyl aileleri tarafndan yrtldn
grebiliriz. Doal olarak, burada, dnya sanayi piyasasnda temsil edilmeyen Rusya ve dier lkelerden szetmiyoruz. [sayfa 357]
Dolaysyla, sanayi asndan, Almanyann geni bir ksmnda, ilk
bakta genellikle makinenin girmesinden nce varolan andran bir
durum vardr. Ancak bu, yalnzca ilk bakta byledir. lk zamanlarn
krsal ev sanayii, ev gereksinmeleri iin bahecilik ve tarmla birlikte,
en azndan sanayinin gelimekte olduu lkelerde, ii snf iin tahamml edilebilir, ve hatta yer yer, rahat bir maddi ortamn temeli oldu,
ama ayn zamanda da onun entelektel ve siyasal kreltilmesine de
temel oldu. Elle yaplan rn ve onun maliyeti, piyasa fiyatn belirliyordu,
ve gnmze gre ok dk olan emek verimi nedeniyle pazar, kural
olarak arzdan daha hzl geniliyordu. Bu, geen yzyln ortalarnda
ngiltere ve ksmen Fransa iin zellikle dokuma sanayiinde geerliydi.
Oysa o sralarda Otuz Yl Savann70 ykmndan ancak kurtulmakta
olan ve en elverisiz koullar altnda ykselmeye alan Almanyada
durum hi kukusuz olduka farklyd. Almanyada, dnya pazar iin
retim yapan tek ev sanayii, keten dokumacl, vergiler ve feodal
278

Seme Yaptlar II
haralarla ylesine yklyd ki bu sanayi, kyl dokumaclar, geri kalan

kyllerin ok dk dzeyinin zerine karamyordu. Gene de o sralarda krsal sanayi iisi, belli bir yaama gvencesinden yararlanmaktayd.
Makinenin geliiyle btn bunlar deiti. Fiyatlar imdi makine
yaps rn tarafndan belirleniyordu, ve ev sanayi iisinin creti, bu
fiyatla birlikte dyordu. Oysa, ii ya bunu kabul etmek, ya da baka
i aramak zorundayd, ve bir proleter haline gelmeden, yani, kendi mal
ya da kiralam olduu kk evi, bahesi ve tarlasndan vazgemeden
bunu yapamazd. Ancak en ender durumlarda bunu yapmaya hazrd.
Ve bylece eski krsal el dokumacsnn ev gereksinmeleri iin bahecilii ve tarm, el tezgahnn makine tezgahna kar mcadelesinin her
yerde bylesine uzun srmesine ve Almanyada henz bir sonuca
varmam olmasna yolaan bir neden haline gelmitir. Bu mcadelede,
ilk kez olarak, zellikle ngilterede, nceleri iiler iin greli bir gnen
temeli olan ayn koulun kendi retim ararlarna sahip olmas olgusu
imdi onun iin bir engel ve bir ansszlk haline geldii ortaya kmtr.
Sanayide mekanik tezgah, el tezgahn yenmi, ve tarmda byk iletmecilik [sayfa 358] kk iletmecilii mcadele alanndan srp atmtr.
Ancak, her iki retim alannda da pek ounun birleik emei ve makine
ve bilim uygulamas toplumsal kural haline gelmiken, ii, kk evi,
bahesi, tarlas ve el tezgahyla eskimi bireysel retim yntemine ve el
emeine zincirlenmiti. imdi ev ve bahe sahibi olmak mutlak hareket
zgrlne (vogelfreie Beweglichkeit) sahip olmaktan ok daha az
avantajlyd. Hi bir fabrika iisi yava, ama emin bir ekilde alktan
len krsal el dokumacsyla yer deitirmezdi.
Almanya, dnya pazarnda ge grnd. Byk sanayimiz krklarda balam; ilk hzn 1848 Devriminden alm, ve ancak 1866 ve
1870 devrimleri, en azndan, yolundaki en kt siyasal engelleri temizledikten sonra tam olarak geliebilmitir. Ancak dnya pazarn geni
lde daha nceden igal edilmi olarak bulmutur. Kitle tketim
mallar ngiltere, zarif lks eya ise Fransa tarafndan salanmaktayd.
Almanya ilkini fiyat, ikincisini de kalite bakmndan altedemezdi. O an
iin, dolaysyla, Alman retiminin o zamana kadar izledii yenik dm
yolunu izleyerek, ngilizler iin ok kk, Franszlar iinse ok adi olan
mallarla dnya pazarna szmaktan baka are yoktu. Kukusuz, nce
iyi rnekler, ardndan dk kaliteli mal yollama eklindeki Almanlarn
nl aldatma gelenei ksa sre sonra dnya pazarnda yeterince ciddi
ekilde cezalandrlm, ve ounlukla terkedilmitir. te yandan, fazlaretimin rekabeti giderek saygdeer ngilizleri dahi kalite bozulmas
yoluna itmi, ve bylece, bu alanda yenilmez olan Almanlara bir stnlk
salamtr. Ve bylece sonunda byk bir sanayie sahip olduk ve dnya
pazarnda bir rol oynar hale geldik. Ama byk sanayimiz (yurt-ii talep
snrlarnn ok tesinde retim yapan demir sanayii dnda) hemen

Seme Yaptlar II
279
tamamyla yurt-ii pazar iin almakta, ve kitle halindeki ihracatmz,

byk sanayiin, olsa olsa, gerekli yar-mamul rnleri salad, bizzat
kk mallarn ise esas itibariyle krsal ev sanayii tarafndan arzedildii,
ok byk sayda kk mallardan olumaktadr.
Ve burada, modern ii iin ev ve toprak mlkiyetinin nimetleri,
btn ihtiamyla grnmektedir. Hi bir yerde, rlandann ev sanayilerinde dahi Alman ev sanayilerinde [sayfa 359] olduu kadar rezilane dk
cret denmemektedir. Rekabet sayesinde kapitalist igc fiyatndan
ailenin kendi kk bahesi ya da tarlasndan kazand kadarn indirebilmektedir. iler kendilerine teklif edilen herhangi bir para-creti
kabul etmek zorundadrlar, nk aksi takdirde hi bir ey alamazlar
ve yalnzca kendi tarm rnleriyle de geinemezler, ve te yandan da,
zaten onlar olduklar yere zincirleyen bu tarm ve toprak mlkiyeti baka yerde i aramalarn engellemektedir. Almanyann dnya pazarnda
btn bir seri kk malda rekabet gcn koruyan temel budur. Btn
kr normal cretlerden yaplan bir indirimden salanmakta ve btn
art-deer alcya sunulabilmektedir. Alman ihra mallarnn ounun
olaanst ucuzluunun srr budur.
teki sanayi kollarnda da Alman iilerinin cretlerini ve yaam
koullarn Bat Avrupa lkelerinin altnda tutan, her eyden ok bu durumdur. Geleneksel olarak igc deerinin ok altnda tutulan bu emek
fiyatlarnn l arl, kent iilerinin, ve hatta byk kentlerdeki iilerin
cretlerini igc deerinin altna indirmektedir; dk cret denen
ev sanayii kentlerde de eski el sanatlarnn yerini ald, ve burada da
genel cret dzeyini drd iin, bu daha da belirgindir.
Burada aka gryoruz ki, daha nceki bir tarihsel aamada,
iilerin greli gnencinin temeli olan ey, yani tarm ve sanayi bileimi,
ev, bahe ve tarla, ve mesken mlkiyeti gvencesi, gnmzde, byk
sanayi egemenliinde, yalnzca iiler iin en kt engel deil, ama btn ii snf iin en byk ansszlk, yalnzca ayr blgelerde ve i kollarnda deil, ama btn lkede cretlerin, rnei grlmemi dklnn temeli haline gelmektedir. cretlerden yaplan bu anormal
indirimle geinen ve zenginleen byk burjuvazinin ve kk-burjuvazinin, krsal sanayii ve iilerin kendi evlerinin sahibi olmalarn heyecanla savunmalarna, ve krsal skntlara tek are olarak yeni ev sanayilerinin balatlmasn grmelerine amamak gerekir!
Bu sorunun bir yzdr, ama bunun bir de teki yz vardr. Ev
sanayii, Alman ihracat ticaretinin ve dolaysyla [sayfa 360] btn byk
sanayiin geni taban haline gelmitir. Bu nedenle Almanyann geni
blgelerine yaylmtr ve her gn daha da yaylmaktadr. Kk kylnn, kendi kullanm iin ev sanayi retiminin, ucuz konfeksiyon ve
makine rnleri tarafndan yklmasyla, hayvanclnn ve dolaysyla
gbre retiminin, mark sisteminin dalmas, ortak markn ve zorunlu
nbetlee ekimin ortadan kaldrlmas sonucu yokedilmesinden beri
280

Seme Yaptlar II
kanlmaz olan k bu k, tefeciye kurban den kk kyly zorla modern ev sanayiinin kollarna srklemektedir. rlandada
toprak sahibinin toprak kiras gibi, Almanyada ipotek tefecisinin faizi
topran rnnden deil, ancak snai kylnn cretinden denebilir.
Ancak, ev sanayiinin gelimesiyle birbiri ardndan kylk blgeler gnmz sanayi hareketinin iine srklenmektedir. Almanyada sanayi
devrimini ngiltere ve Fransadakinden ok daha geni blgelere yayan,
krsal blgelerin ev sanayii tarafndan bu ekilde kkl bir biimde deiiklie uratlmasdr. Sanayimizin greli olarak bu dk dzeyidir
ki, onun alan olarak yaylmasn daha da zorunlu klmaktadr. Bu, ngiltere ve Fransann tersine, Almanyada devrimci ii snf hareketinin
yalnzca kentsel merkezlerde kstlanacak yerde, lkenin byk bir ksmnda neden byle ok byk lde yayldn aklamaktadr. Ve
gene bu, hareketin sessiz, emin ve kar konmaz ilerlemesini de aklamaktadr. Besbelli ki, Almanyada, bakentte ve teki byk kentlerde
baarl bir ayaklanmann, ancak daha kk kentlerin ounluu ve
krsal blgelerin byk bir blm devrimci deiiklik iin olgun hale
geldii zaman mmkn olabilecektir. Normale benzer herhangi bir
gelimeyle hi bir zaman Parislilerin 1848 ve 1871dekilerine benzer ii
snf zaferleri kazanacak durumda olmayacaz, ama ayn nedenle de
Parisin her iki durumda da bana geldii gibi devrimci bakentin gerici
eyaletler tarafndan uratld yenilgiye de dmeyeceiz. Fransada
hareket her zaman bakentte balamtr; Almanyada byk sanayi,
imalat ve ev sanayi blgelerinden balamtr; bakent ancak daha sonra
ele geirilmitir. Dolaysyla, muhtemelen gelecekte de, inisiyatif Fransann elinde olacak, ancak sonu Almanyada kazanlacaktr. [sayfa 361]
imdi gelimesi nedeniyle Alman retiminin belirleyici dal haline
gelen ve Alman kyllerini giderek daha fazla kkl deiikliklere uratan bu krsal ev sanayii ve imalatnn kendisi de daha ileri bir devrimci
deiikliin ancak hazrlk aamasdr. Marxn da tantlam olduu gibi
(Kapital, Birinci Cilt, 3. bask, s. 484-95) belirli bir evrim aamasnda
makine ve fabrika retimi nedeniyle onun da ykl saati gelecektir. Ve
bu saat de yakn gibi grnmektedir. Ama Almanyada krsal ev sanayiinin ve imalatnn, makine ve fabrika retimiyle yokedilmesi, milyonlarca krsal reticinin, geim aracnn yokedilmesi, kk Alman kyllerinin hemen hemen yarsnn mlkszletirilmesi demektir; yalnzca ev
sanayiinin, fabrika retimine deil, kyl iftiliinin de byk kapitalist
tarma, ve kk toprak mlkiyetinin byk toprak mlkiyetine
dnmesi kyller aleyhine, sermaye ve byk toprak mlkiyeti lehine bir sanayi ve tarm devrimidir. Bu dnm de hl eski toplumsal koullar altnda iken geirmek Almanyann yazgsnda varsa, bu,
kukusuz dnm noktas olacaktr. O zamana kadar inisiyatifi baka
hi bir lkenin ii snf almamsa, Almanya, kesinlikle ilk vuruu yapacak, ve anl ordunun kyl evlatlar da kahramanca yardm edecektir.

Seme Yaptlar II
281
Ve bununla, her iiye kendi kk evinin mlkiyetini verecek

ve bylece onu, zel kapitalistine yar-feodal biimde zincirleyecek olan
burjuva ve kk-burjuva topyas ok deiik bir grnm almaktadr.
Onun gereklemesi yerine btn kk krsal ev sahiplerinin ev sanayii
iileri haline dnmesi; toplumsal girdaba srklenen kk
kylnn eski tecridinin yokedilmesi ve onunla birlikte siyasal hiliinin
yokedilmesi; sanayi devriminin krsal blgelere yaylmas ve bylece
nfusun en kararl ve tutucu snfnn bir devrim yuvas haline dntrlmesi; ve btn bunlarn sonucu olarak ev sanayii ile uraan iilerin,
onlar zorla ayaklanmaya iten makine tarafndan mlkszletirilmesi
olacaktr.
Burjuva-sosyalist hayrseverlerin, kapitalistler olarak kamu grevlerini, bu arptlm biimde, toplumsal devrimin [sayfa 362] yararna ve
ilerletilmesi uruna srdrdkleri srece, ideallerinin zel zevkine
varmalarna seve seve izin verebiliriz. [sayfa 363]
15 ve 22 Ocak 1887 tarihli

Der Sozialdemokrat,
n 3 ve 4te, ve F. Engels,
Zur Wohnungs fragen,
Hotingen-Zrich, 1887de
yaymlanmtr.
282

Seme Yaptlar II
FREDRCH ENGELS
KONUT SORUNU
BRNC KISIM
PROUDHON KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?

VOLKSSTAATIN54 n 10 ve daha sonraki saylarnda konut sorunu
zerine alt makalelik bir dizi yeralmaktadr.248 Bu makaleler krklarn
baz oktan unutulmu szmona yaznsal yazlar dnda, yalnzca
prudoncu okulu Almanyaya yerletirme ynndeki ilk aba olduu
iin dikkate deerdir. Tam bu prudoncu dncelere daha yirmibe yl
nce kararl bir darbe indirmi olan * Alman sosyalizminin tm evrim
srecine kyasla, bu, ylesine byk bir geriye dn temsil etmektedir
ki, bu abay hemen yantlamak yerinde olacaktr.
Bugnlerde basnda ylesine byk bir rol oynayan szde konut
darl, ii snfnn genellikle kt, ar kalabalk [sayfa 364] ve sala ay* Marxn Misre le la philosophiesi, Bruxelles et Paris 1847. [Engelsin notu.] [Bkz: Karl
Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.]

Seme Yaptlar II
283
kr konutlarda yaamalarn iermemektedir. Bu darlk gnmze zg

bir ey deildir; hatta, bu, daha nceki btn ezilen snflar karsnda
farkl bir yere sahip olan modern proletaryaya zg bir sknt da deildir.
Tam tersine, btn ezilen snflar btn dnemlerde olduka ayn biimde bu sknty ekmilerdir. Bu konut darlna son vermek iin bir
tek ara vardr: ii snfnn egemen snflarca smrsne ve ezilmesine
tmyle son vermek. Bu gn konut darl ile kastedilen, nfusun ani
bir ekilde kentin kendine zg bir ekilde younlamasdr; kiralardaki
ok byk art, tek evlerdeki daha da byk younlama, ve hatta
bazlar iin, yaamak iin bir yer bulma olanakszldr. Ve bu konut
darlndan bu kadar ok szedilmesi, yalnzca ii snfyla snrl kalmayp ayn zamanda kk-burjuvaziyi de etkiledii iindir.
Byk modern kentlerimizde iilerin ve kk-burjuvazinin bir
ksmnn skntsn ektii konut darl, gnmzdeki kapitalist retim
biimi sonucu ortaya kan saysz daha kk, ikincil ktlklerden
biridir. Bu, kesinlikle, iinin ii olarak kapitalist tarafndan smrlmesinin dorudan bir sonucu deildir. Bu smr, toplumsal devrimin,
kapitalist retim biimini ortadan kaldrarak yoketmek istedii temel
ktlktr. Ancak kapitalist retim biiminin temel direi, iinde bulunduumuz toplumsal dzenin, kapitalistin iinin igcn, deeri karl
satn alp, iiyi igc iin denen fiyat yeniden yaratmas iin gerekli
olandan daha uzun altrarak, ondan deerinden ok fazlasn almasn
mmkn klmas olgusudur. Bylece retilen art-deer, btn kapitalistler ve toprak sahipleri snf ile birlikte onlarn paral hizmetkrlar olan
Papa ve Kaiserden gece bekileri ve daha alttakiler arasnda paylalmaktadr. Burada bu dalmn nasl olduu ile ilgilenmiyoruz, ama u
kadar kesindir: btn o almayanlar, bu art-deerden bir ya da dier
ekilde kendilerine ulaan artklarla geinmektedirler. (Bunun ilk kez
ortaya konduu Marxn Kapitali ile kyaslayn.)
i snf tarafndan retilen ve ondan karlksz alnan bu artdeerin, almayan snflar arasnda dalm, son derece iddetli ibret
verici kavgalar ve karlkl dalavereler [sayfa 365] arasnda yrtlmektedir.
Bu dalm, alm ve satm yoluyla yapld srece, balca yntemlerinden biri, alcnn satc tarafndan aldatlmasdr; ve perakende ticarette,
zellikle byk kentlerde, bu satc iin bir mutlak varolu koulu haline
gelmitir. Ancak, ii, bakkal ya da frncs tarafndan maln fiyat ya da
kalitesi ynnden aldatld zaman, bu, ona, ii olma zellii nedeniyle
yaplmamaktadr. Tam tersine, herhangi bir yerde belirli bir ortalama
aldatma ls, toplumsal kural haline gelir gelmez, bunun uzun dnemde cretlerde buna uygun decek bir artla ayarlanmas gerekir.
Aslnda ii, dkkan sahibinin nne hi bir ekilde bir ii, yani bir
igc satcs olarak deil, bir alc, yani para ve kredi sahibi olarak kmaktadr. Bu aldatma, onu, ve btn olarak daha yoksul snf, daha
zengin toplumsal snflardan daha fazla etkilemektedir, ancak, bu, yal-
284

Seme Yaptlar II
nzca onu etkileyen, snfna zg bir ktlk deildir.

Konut darl iin de durum ayndr. Byk modern kentlerin
genilemesi, bu kentlerin belirli kesimlerine, zellikle merkezi konumlu
blgelere yapay ve ou kez ok byk lde artan bir deer vermitir;
bu blgelerde ykselen binalar, bu deeri artracak yerde drmektedirler, nk artk deien koullar karlayamamaktadrlar. Bunlar
yklmakta ve yerlerini bakalar almaktadr. Bu, hepsinden ok, en
byk skklk ile dahi, kiralarn hi bir zaman, ya da ancak ok yava,
belli bir azaminin stne ykselebilen merkezi konumlu ii evleri iin
geerlidir. Bunlar yklmakta, ve yerlerine dkkanlar, depolar ve resmi
binalar dikilmektedir. Bonapartlk, bu eilimi, Haussmann kanalyla,
Pariste, dalavere ve bireysel zenginleme uruna byk lde smrmtr. Ancak, Haussmann ruhu yurtdna tam, Londra, Manchester
ve Liverpoolda da bulunmutur ve kendisini Berlin ve Viyanada da
evinde hissetmi gibidir. Sonu olarak, iiler, kentlerin merkezinden
d mahallelere srlmekte; ii meskenleri ve genel olarak kk meskenler nadir, pahal ve ou kez btnyle elde edilemez bir hale gelmekte, nk bu koullar altnda daha pahal konutlar ile ok daha iyi
bir speklasyon alanna kavuan yap sanayii, ancak istisnai olarak ii
konutu yapmaktadr.
Dolaysyla, bu konut darl pek doaldr ki iiyi, daha [sayfa 366]
bayndr herhangi bir snf etkilediinden, daha fazla etkilemektedir;
ancak bu, dkkan sahibinin aldatmas kadar sadece ii snfnn srtna
binen kk bir ktlktr ve ii snf asndan bu ktlk belli bir
dzeye ve belli bir sreklilie eritii zaman ayn ekilde belli bir ekonomik ayarlama bulmak zorundadr.
te Proudhonun dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuvazi ile ortaklaa
katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir.
Ve dolaysyla, bizim Alman prudoncularmzn* esas olarak, grdmz gibi, hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut
sorununa eilmesi; ve tam tersine, onun gerek ve yalnzca ii snfna
zg bir sorun olduunu ileri srmesi, hi de raslant deildir.
Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste
gre durumununun ayndr.
Bu, btnyle yanltr.
Konut sorununda kar karya olan iki yan vardr: Kirac ve mal
sahibi, ya da ev sahibi. lki ikincisinden bir meskenin geici kullanmn
satnalmak istemektedir; para ya da bu krediyi bizzat ev sahibinden
ok yksek bir bedelle kiraya bir ek eklinde satnalmak zorunda kalsa
dahi para ya da kredi sahibidir. Bu, basit bir meta satdr; proleter ile
burjuva, ii ile kapitalist arasndaki bir alveri deildir. Kirac bir ii
* A. Mlberger. -Ed.

Seme Yaptlar II
285
dahi olsa para sahibi bir insan olarak grnmektedir; bir meskenin,
kullanmn alcs olarak kazanc ile ortaya kabilmek iin, kendi maln,
yalnzca kendine zg bir mal, kendi igcn daha nceden satm
olmal, ya da igcnn ilerdeki satna dair bir gvence verebilecek
durumda olmaldr. gcnn kapitaliste satnn kendine zg
sonular burada hi bir ekilde yoktur. Kapitalist satnalnm igcnn
ilk olarak kendi deerini, ancak ikinci olarak da, kapitalist snf iinde
datlmak zere imdilik kendi elinde kalan bir art-deeri yaratmasna
neden olmaktadr. Dolaysyla bu durumda bir fazla deer yaratlmakta,
mevcut deerin toplam artrlmaktadr. [sayfa 367] Bir kiralama ileminde
durum olduka farkldr. Ev sahibi kiracy ne kadar dolandrrsa dolandrsn, bu zaten varolan, nceden retilmi bir deerin aktarlmasdr,
ve ev sahibi ile kiracnn birlikte sahip olduklar deerlerin toplam, nceki gibi ayn kalmaktadr. i emeinin rnnn bir ksmnda, bu
emein karl kapitalist tarafndan deerinin altnda, stnde ya da
tam karlnda denmi olsun, bir miktar aldatlmaktadr; kirac ise,
ancak, konuta deerinden fazla vermek zorunda brakld zaman
aldatlr. Dolaysyla, ev sahibi ile kirac arasndaki ilikinin ii ile kapitalist
arasndaki ilikiye e tutulmas, bunun tamamyla yanl konulmasdr.
Tam tersine, burada iki yurtta arasnda oluka sradan bir meta alveriiyle ilgiliyiz ve bu alveri genel olarak metalarn satn ve zel
olarak tanmaz metan satn yneten ekonomi yasalar uyarnca
yrtlmektedir. lk olarak evin ya da szkonusu evin bir blmnn
yapm ve bakm masraflar hesaplanmakta; evin konumunun elverililik
lsnn belirledii arsa deeri bunu izlemekte; sonucu ise o anki arz
ve talep durumu belirlemektedir. Bu basit ekonomik iliki prudoncumuzun kafasnda yle ifade edilmektedir:
Bir kez yapldktan sonra ev, gerek deeri sahibine ok nceden
kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal emein
belirli bir blm iin kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem iersinde
kira kazancyla ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr.
te gerek Proudhon btnyle karmzda. lk olarak, kirann
yalnzca bina maliyetleri zerindeki faizi demeyecei, ayn zamanda,
onarmlar ile pheli alacaklar ve denmemi kiralar yansra evin bo
kald zamanlarnda ortalama miktarn ve son olarak da yokolacak
olan ve zamanla iinde oturulamaz ve deersiz hale gelen bir eve yatrlan yapm sermayesini yllk taksitler halinde karlamak zorunda olduu
unutulmaktadr. kinci olarak, kirann binann zerinde yapld arsann
artan deerinin faizini de demek zorunda olduu ve dolaysyla bir ksmnn arsa kirasndan oluturduu unutulmaktadr. Prudoncumuz, hemen bu farkn [sayfa 368] toprak sahibinin herhangi bir katks olmakszn
yaratld iin adil olarak ona deil, btnyle topluma ait olduunu
286

Seme Yaptlar II
ileri srmektedir. Ancak bylelikle gerekte toprak mlkiyetinin kaldrlmasn talep ettiini grmezlikten gelmektedir ki, bu konu, burada girmeye kalktmz takdirde bizi ok uzaklara gtrecektir. Ve son olarak
btn alveriin hi bir ekilde evin sahibinden satnalnmas deil,
yalnzca belirli bir zaman iin kullanmnn satnalnmasndan ibaret
olduu olgusunu unutmaktadr. Herhangi bir ekonomik olayn iinde
cereyan ettii gerek, fiili koullarla hi bir zaman ilgilenmek zahmetine
katlanamam olan Proudhon, doal olarak belirli koullar altnda, bir
evin ilk maliyet fiyatnn elli yl boyunca kira eklinde nasl elli katndan
fazla dendiini de aklayamamaktadr. Bu hi de g olmayan sorunu
ekonomik adan inceleyip gerekten ekonomi yasalaryla eliip elimediini, eliiyorsa nasl elitiini saptamak yerine, Proudhon, ekonomiden hukuk bilimine cretli bir atlamaya bavurmaktadr: Bir kez
yapldktan sonra ev belli bir yllk demeye kalc bir yasal tasarruf
hakk hizmeti grmektedir. Bunun nasl olduu, evin nasl bir yasal
tasarruf hakk haline geldii konusunda Proudhon susmaktadr. Ve oysa
bu onun tam aklamas gereken eydir. Bu sorunu, incelemi olsayd,
ne kadar kalc olursa olsun, dnyadaki tm yasal haklarn bile bir eve
50 yl iinde maliyet bedelinin on katn kira eklinde geri almasn salayacak gc veremeyeceini, oysa ancak (yasal hak olarak toplumsal
olarak kabul edilmi olan) ekonomik koullarn bunu gerekletirebileceini bulacakt. Ve bununla yeniden balang noktasna dnm olacakt.
Tm prudoncu reti ekonomik gereklikten, hukuksal lafazanla, bu kurtarc atlaya dayanmaktadr. Proudhonumuz, ekonomik
balantlarn yitirdii her zaman ve bu her ciddi sorunda onun bana
gelmektedir yasalar alanna snmakta ve ebedi adalete bavurmaktadr.
Proudhon, kafasndaki adalet idealini, Justice ternelle [ebedi
adaleti] meta retimine uygun den hukuk ilikilerinden kartmakla
ie balar: bylece de, hemen belirtelim, meta retimi biiminin adalet
kadar ebedi olduunu btn iyi vatandalara huzur verecek ekilde
tantlam olur. [sayfa 369] Ardndan, geriye dner ve yrrlkteki meta
retim biimini ve buna tekabl eden hukuk sistemini bu ideale uygun
olarak yeniden dzenlemenin yollarn aratrr. Maddenin bileimindeki
ve ayrmndaki molekl deimelerinin yrrlkteki yasalarn
inceleyerek bu temel zerinde belirli sorunlar zecei yerde, bir kimyac tutarak, maddenin bileimi ve ayrmn, ebedi ideler, tbi hal,
ve yaknlk aracl ile dzenlemek iddiasnda bulunsa bu adam hakknda ne dnrdk? Tefecilik, Justice ternelle [ebedi, adalete] quite
ternelle [ebedi hakkaniyete], mutualit ternelle [ebedi dayanmaya] ve teki vrits ternells [ebedi gereklere] aykrdr dediimiz
zaman, kilise bababalarnn, tefeciliin, grce ternelle [ebedi inayetle],
foi ternelle [ebedi inanla] ve la volont ternelle de Dieu [Tanrnn
sonsuz iradesiyle] badaamayacan sylemelerinden aslnda fazla

Seme Yaptlar II
287
bir ey bilmi olur muyuz? (Marx, Capital, Vol. I, s. 45.)

Bizim prudoncumuz* efendisi ve ustasndan daha iyi deildir:
Kira anlamas, modern toplum yaantsnda, hayvan vcutlarnda kandolam kadar gerekli olan binlerce deiimden biridir. Doal
olarak bu deiimlerin hak kavramnn etkisinde olmas, bir baka deyile, her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yaplmas bu toplumun
karna olacaktr. Bir baka deyile, toplumun ekonomik yaantsnn,
Proudhonun deyiiyle kendisini ekonomik hak dzeyine ykseltmesi
gereklidir. Gerekte, bildiimiz gibi bunun tam tersi olmaktadr.
Marxn prudonculuu tam bu adan bylesine ksa ve inandrc
bir ekilde tanmlamasndan be yl sonra, birisinin Alman dilinde bylesine bo laf ynn hl yaynlyor olmas inanlr gibi mi? Bu samalar
ne anlama geliyor? Yalnzca gnmz toplumunu yneten ekonomik
yasalarn uygulama sonularnn yazarn adalet duygusuna ters dt,
ve sorunun, bu durumu dzeltecek ekilde dzenlenmesi gibi bir dinsel
istei savunduu anlamna geliyor. Evet kurbaalarn kuyruu olsayd
artk kurbaa olmazlard. Ve, [sayfa 370] kapitalist retim biimi de bir
hak kavramna, yani iileri smrme hakkna sahip deil midir? Ve
yazar bunun kendi hak kavram olmadn sylerse, bir adl ilerlemi
olur muyuz?
Ama konut sorununa geri dneli. Prudoncumuz imdi hak
kavramn babo brakmakta ve bize aadaki dokunakl hitab
sunmaktadr:
O pek yceltilen yzylmzn btn kltr iinde, byk kentlerde nfusun %90ndan fazlas benim diyebilecei bir yere sahip olmay
gereinden daha korkun bir samalk olamadn ileri srebiliriz.
Manevi ve ailevi varln gerek dm noktas, aile oca ve yuva, toplumsal girdapla silinip sprlmektedir. ... Bu adan, vahilerden ok
gerideyiz. Maara adamnn maaras, Avustralyalnn kilden kulbesi,
Hintlinin kendi oca varken, modern proletarya pratikte havada asl
durmaktadr. vb..
Bu ac yaknmada prudonculuu tm gerici biimiyle buluyoruz.
Modern devrimci proleter snfn yaratlmas iin, gemiin iisini topraa
balayan ban kesilmesi kesinlikle zorunluydu. Dokuma tezgahnn
yansra kk evi, bahesi ve tarlasna sahip olan el dokumacs, btn
aclara ve siyasal basklara karn, sessiz, halinden memnun dindar ve
onurlu bir insand; zenginlere, rahiplere ve devlet yetkililerine apkasn
karrd ve aslnda tam bir kleydi. nceleri topraa zincirlenmi olan
iiyi tmyle mlksz bir proleter, btn geleneksel ayakbalarndan
kurtarlm, bir ku kadar zgr hale dntren tam da bu modern
byk sanayidir; ii snf smrsnn sonal biimi iinde, kapitalist
retim iinde alaa edebilecek biricik koullar yaratan ite tam da bu
* A. Mlberger. -Ed.
288

Seme Yaptlar II
ekonomik devrimdir. Ve bu gzyal prudoncu, gelerek, iilerin aile

oca ve yuvalarndan uzaklatrl iin, bu sanki onlarn entelektel
kurtuluunun en birinci koulu deil de byk bir gerilemeymi gibi
yaknmaktadr.
27 yl nce, ngilterede i Snfnn Durumunda, 18. yzylda
ngilterede gerekletii ekliyle, iilerin tam bu aile oca ve yuvalarndan uzaklatrl srecini ana izgileriyle aklamtm. Byle yapmakla
toprak ve fabrika [sayfa 371] sahiplerinin sorumlu olduklar ktlkler ve
bu kovulmann ilk olarak, ilgili iiler zerindeki kanlmaz, maddi ve
manevi, ykc etkileri de orada gerektii gibi aklanmtr. Ancak, o
koullarda kesin olarak zorunlu bir tarihsel evrim sreci olan bunu
vahilerin de altnda bir gerileme olarak dnmek aklma gelir miydi?
Olanaksz. 1872nin ngiliz proleteri 1772nin aile oca ve yuvasyla
krsal dokumacsndan llmeyecek kadar yksek bir dzeydedir. Ve
maarasyla maara adam, kilden kulbesiyle Avustralyal, ya da kendi
ocayla Hintli, hi bir ekilde bir Haziran Ayaklanmasn ya da bir Paris
Komnn gerekletirebilir miydi?
ilerin durumunun kapitalist retimin geni apta uygulanmasndan beri btnyle maddi olarak ktletiini yalnzca burjuvazi
kukuyla karlamaktadr. Yalnzca bu nedenle geriye dnerek (ayn
ekilde ok yetersiz olan) Msrn zenginliklerine,254 yalnzca kle ruhlar
yaratm olan krsal kk sanayie, ya da vahilere zlemle bakmamz
gerekli mi? Tam tersine yalnzca modern byk sanayi tarafndan yaratlan, onu topraa zincirleyenler de dahil olmak zere miras kalan tm
kstlamalardan kurtarlm ve byk kentlerde kmelenmi olan proletarya, btn snf smrsne ve snf egemenliine son verecek olan
byk toplumsal dnm gerekletirebilir. Eski krsal el dokumaclar,
aile ocaklar ve yuvalaryla bunu hi bir ekilde yapamaz; onu yapma
isteklerinden szetmek yle dursun, byle bir fikri hi bir ekilde
kavrayamazlard bile.
te yandan, Proudhon iin, son yzyln tm sanayi devrimini, el
emei yerile makineyi koyan ve emein retkenliini bin kat artran
buhar gcnn ve byk-lekli fabrika retiminin sokulmas, gerekte
hi bir zaman olmamas gereken ok knanacak bir olaydr. Kkburjuva Proudhon, herkesin annda tketilebilen ve pazarda deiilebilen
ayr ve bamsz bir rn rettii bir dnya zlemektedir. Bylece, herkes
emeinin tam karln, bir baka rn cinsinden ald iin ebedi
adalet yerine gelmekte, ve olabilecek en iyi dnya yaratlmaktadr.
Ama, Proudhonun olabilecek bu en iyi dnyas, ok nceden, btn
byk sanayi dallarnda bireysel emei yoketmi olan, daha kk ve
hatta [sayfa 372] en kk dallarn her gn giderek daha ok ortadan
kaldran, bunun yerine makineyle desteklenen toplumsal emei ve ilenmeye hazr doa glerini koyan, ve annda deiilebilen ya da tketilebilen sonal rn ellerinden gemek zorunda olduu pek ok bireyin

Seme Yaptlar II
289
ortak almas olan, snai gelimenin ilerlemesiyle daha tomurcuk iken

koparlm ve ayaklar altnda ezilmitir. Ve ite tam da bu sanayi devrimi
sayesinde insan emeinin retici gc insanlk tarihinde ilk kez olarak
ylesine yksek bir dzeye ykselmitir ki, tm iinde rasyonel bir
iblm varsaymyla, yalnzca toplumun her yesi iin bol tketim ve
byk yedek fonu iin deil, ayrca her bireye yeterli bo zaman brakarak, tarihsel olarak miras kalan kltrn bilim, sanat, iliki biimleri
gerekten korunmaya deer [elerinin] yalnzca korunmas deil, egemen snflarn tekeli olmaktan karlp btn toplumun ortak mal haline
dntrlmesi ve daha da gelitirilmesi iin yeterli retim yaplmas
olana vardr. Ve belirleyici nokta buradadr: insan emeinin retici
gc bu dzeye ykseldikten sonra, bir egemen snfn varl iin tm
mazeretler ortadan kalkmaktadr. Ensonu, snf farklarnn savunulmasnda sonal dayanak her zaman iin [u olmutur]: toplumun entelektel
almalar ile ilgilenecek zamana sahip olmas iin gnlk gereksinmenin retimi ile kendini yormayacak bir snf gereklidir. imdiye kadar
byk tarihsel gerekeye sahip olan bu iddia, son yzyln sanayi devrimi
ile bir darbede ve tmyle kknden kesilip atlmtr. Bir egemen snfn varl, her gn snai retim glerinin, ve ayn ekilde, bilim, sanat
ve zellikle kltrel iliki biimlerinin gelimesine daha byk engel
tekil etmektedir. Bizim modern burjuvamzdan daha kabasna raslanmamtr.
Btn bunlar dostumuz Proudhon iin hi bir ey ifade etmiyor.
O ebedi adaletten baka bir ey istemiyor. Herkes kendi rn karlnda emeinin tam karln, emeinin tam deerini alacaktr. Ancak bunu bir modern sanayi rnnde hesaplamak karmak bir itir.
nk modern sanayi, eski bireysel el zanaatlarnda sonal rnde aka
grnen bireyin toplam rn iindeki zel payn gizlemektedir. Ayrca
modern sanayi, Proudhonun btn sisteminin [sayfa 373] zerine kurulu
olduu bireysel deiimi, yani bir tekinden rnn tketmek amacyla
alan iki retici arasndaki dolaysz deiimi giderek ortadan kaldrmaktadr. Dolaysyla, prudonculuun tmnde gerici bir izgi izlenmektedir;
sanayi devrimine kar bir nefret ve basan ak, bazan kapal bir ekilde
dile getirilen, btn modern sanayii bunlar makineleri, mekanik tezgahlar ve dier ileri aforoz ederek eski, saygdeer el emeine geri
dnlmesi istei. Bu durumda, retici gcmzn binde 999unu kaybedecekmiiz, btn insanlk mmkn olan en kt emek esaretine
mahkum olacakm, alk genel bir kural haline gelecekmi deiimi,
herkesin emeinin tam karln alacak ekilde dzenledikten ve
ebedi adalet gerekletikten sonra btn bunlarn ne nemi var?
Fiat Justitia, pereat mundus!
Btn dnya yokolsa da adalet yerine gelsin!
Ve, uygulanmas herhangi bir ekilde mmkn olsayd, bu prudoncu kar-devrimde dnya yokolacakt.
290

Seme Yaptlar II
Ancak, besbelli ki modern byk sanayi ile belirlenen toplumsal

retimle bile, bu deyimin herhangi bir anlam varsa, herkese emeinin
tam karlnn garantilenmesi mmkndr. Her ayr iinin kendi
emeinin tam karlnn sahibi olmas deil de tmyle iilerden
oluan toplumun btnnn, yeleri arasnda ksmen tketim iin datt, ksmen retim aralarn yenileme ve oaltmak iin kulland, ve
ksmen retim ve tketim iin bir yedek fon olarak biriktirdii emeklerinin toplam rnne sahip olmas eklinde geniletilmesi halinde ancak
bu deyimin bir anlam olacaktr.
*
Yukarda sylenenlerden sonra, prudoncumuzun byk konut
sorununu nasl zeceini zaten nceden biliyoruz. Bir yandan, karmzda artk vahilerden de geri olmamamz iin her iinin kendi mal olan
bir eve sahip olmas istemi var. te yandan gerekte olduu gibi, bir
evin ilk maliyet bedelinin kira eklinde iki, , be ya da on kat geri
denmesinin bir yasal hakka dayand ve yasal tasarruf hakknn [sayfa
374] ebedi adaletle elitii gvencesine sahibiz. zm basit: yasal
tasarruf hakkn ortadan kaldrr, ve ebedi adalet sayesinde denen kirann meskenin kendi maliyeti hesabna dayanan bir demenin yaplmasn iln ederiz. Eer kii ncllerini, sonucu nceden ierecek ekilde
dzenlemise o zaman hi kukusuz nceden hazrlanm sonucu,
kndan karp, bbrlenerek bunun sonucu olduu sarslmaz manta
iaret etmek, herhangi bir arlatann sahip olduundan fazla bir beceri
gerektirmez.
Ve burada da yle olmaktadr. Kiralanm meskenlerin ortadan
kaldrlmas bir zorunluluk olarak ileri srlmekte ve her kiracnn kendi
meskeninin sahibi haline dntrlmesi bir istem eklinde ifade
edilmektedir. Bunu nasl yapacaz? ok basit:
Kiralanm meskenler geri satnalnacaktr. ... nceki ev sahibine
evinin deeri son kuruuna kadar denecektir. Kira, nceden olduu
gibi, kiracnn kalc sermaye hakk iin (dedii) harac temsil ederken,
kiralanm meskenin geri satnalnaca akland gnden itibaren kirac tarafndan denen ayn sabit miktar kendi mlkiyetine gemi olan
mesken iin denen yllk taksit olacaktr. ... Toplum ... bu yolla kendini
zgr ve bamsz mesken sahipleri topluluuna dntrmektedir.
Prudoncu, ev sahibinin almadan toprak kiras ve eve yatrd
sermayeden faiz almasn ebedi adalete kar ilenmi bir su saymaktadr. Bunun sona ermesi gerektiini, artk eve yatrlan sermayenin faiz,
satnalnm tanmaz mal mlkiyetini temsil ettii iin de toprak rant
getirmemesi gerektiini ne srmektedir. imdi gnmz toplumunun
temeli, kapitalist retim biiminin, bundan hi bir ekilde etkilenmediini
gryoruz. i smrsnn dnd eksen igcnn kapitaliste

Seme Yaptlar II
291
satlmas ve kapitalistin bu alverii kullan, yani iiyi denmi igcnn karl olandan ok fazla retmeye zorlamas gereidir. Daha
sonra toprak kiras, ticari kr, sermaye faizi, vergi, vb., biimlerinde kapitalist ve hizmetkrlarnn eitli trleri arasnda bltrlen art-deeri
yaratan ite kapitalist ve ii arasndaki bu alveritir. Ve imdi prudoncumuz gelerek, bir tek tr kapitalistin, o da, dolaysz olarak igc satnalmayan ve [sayfa 375] dolaysyla art-deer yaratlmasna da neden olmayan bir kapitalist (trnn) kr yapmasn ya da faiz almasn engelleyebilirsek, bunun bir adm ilerleme olacana inanmaktadr. Ev sahipleri,
toprak kiras ve faiz alma olaslklarndan, yarn yoksun braklsalar dahi,
ii snfndan alnan denmemi emek miktar kesinlikle ayn kalacaktr.
Ancak, bu prudoncumuzun unu ileri srmesini engellememektedir:
Dolaysyla kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmas devrimci
fikrin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biridir ve sosyaldemokrasinin birincil istemlerinden biri haline gelmelidir.
Bu, tmyle, gdaklamalar her zaman yumurtlad yumurtalarn
byklyle ters orantda olan Proudhon ustann pazar yeri rtkanlnn tpatp ayndr.
Ve imdi her ii, kk-burjuva ve burjuva, yllk taksitler deyerek, meskenin nce ksmen, sonra tamamen sahibi olmaya zorlansayd,
iler ne kadar gzel olurdu, dnn bir! Byk sanayi, ama kk ii
evlerinin bulunduu ve her evli iinin kendisine ait kk bir evi igal
ettii ngilterenin sanayi blgelerinde bunun belki de bir anlam olabilirdi. Ancak Paris ve Ktadaki byk kentlerin oundaki kk sanayi,
herbirinde on, yirmi ya da otuz ailenin birarada yaad byk evlerle
tamamlanmaktadr. Kiralanm meskenlerin satnalnacann akland
dnyay zgrletiren karar gnnde Peterin Berlinde bir mhendislik
iinde altn varsayalm. Bir yl sonra, isterseniz Hamburger Tor
dolaynda bir yerde bir evin beinci katnda kk bir odadan oluan
dairesinin onbete-birine sahip olsun. Ardndan iini kaybeder, ve ksa
bir sre sonra kendini Hannoverde Pothofta avluya bakan nefis
manzarasyla bir evin nc katnda benzer bir dairede bulur. Orada
be ay kaldktan sonra bu maln ancak 1/36sn ele geirmitir ki, bir
grev onu Mnihe yollayarak 11 aylk bir ikmet [sonunda] OberAngergasse arkasnda sokak seviyesinde olduka skc bir meskenin
mlkiyetinin tam olarak 11/180ine sahip olmaya zorlar. imdi iiler
arasnda ok sk grnen trden daha sonraki i deitirmeler onu St.
Gallende daha az cazip olmayan bir evin 7/360, Leedsdeki bir dierinin
23
/180i, ve Seraingde bir nc dairenin, ebedi adaletin yaknacak
347
[sayfa 376] hi bir eyi olmamas iin tam olarak hesaplanm olan,
/
ile
donatmtr.
Ve
imdi,
bu
dairelerdeki
hisselerin
bizim
Petere
56.223
ne yarar var? Ona bu hisselerin gerek deerini kim verecek? Bir zamanlar onun olan eitli dairelerdeki dier hisselerin sahip ya da sahiplerini nerede bulacak? Ve, katlarnda diyelim ki, yirmi daire bulunan, ve
292

Seme Yaptlar II
satnalma dnemi sona erip kiralanm daireler ortadan kaldrldktan

sonra btn dnyaya dalm olan belki de yz ksmi sahibe ait
olan herhangi bir byk eve ilikin mlkiyet ilikileri tam olarak nedir?
Prudoncumuz, o zaman geldiinde, herhangi birine, herhangi bir zaman,
herhangi bir emek rnnn tam emek karln verecek olan prudoncu deiim bankasnn varolacan, ve dolaysyla, bir dairedeki bir
hissenin de tam deerini deyeceini syleyecektir. Ancak, ilk olarak,
konut sorunu zerindeki makalelerde hi deinilmedii iin burada
prudoncu deiim bankasyla hi bir ekilde ilgili deiliz, ve ikinci olarak,
bu, birisi bir meta satmak istediinde her zaman zorunlu olarak tam
deeri karlnda bir alc bulaca gibi garip bir yanla dayanmaktadr,
ve nc olarak, Proudhon onu icat etmeden nce ngilterede Labour
Exchange Bazaar255 ad altnda bir kezden fazla iflas etmitir
inin konutunu satnalmas gerektii kavramnn tm, bir kez
daha prudonculuun zaten belirtilmi olan temel gerici grne dayanmaktadr ki, buna gre modern byk sanayi tarafndan yaratlan koullar salksz bir bymedir, ve toplumun zorla yani, yzyldan beri
izlemekte olduu eilimin tersine, eski kararl bireysel el zanaatlarnn
genel kural olduu ve genel olarak yokolan ve genel olarak sylemek
gerekirse halen yokolmaya devam eden kk sanayiin idealletirilmi
bir restorasyonundan baka bir ey olmayan bir duruma getirilmesi gerekir. Bir kez iiler bu istikrarl koullar iine itildikten ve toplumsal
girdap mutlu bir ekilde ortadan kaldrldktan sonra, ii, yeniden doal olarak aile oca ve yuva mlkiyetinden yararlanabilir, ve yukardaki
satnalma teorisi daha az sama grnr. Ancak Proudhon, btn
bunlar gerekletirmek iin ilk olarak dnya tarihinin saatini yzyl geri
almas gerektiini, ve bunu yapt takdirde gnmz iisini bykbyk-byk-babalarnn [sayfa 377] olduu gibi ylesine dargrl,
srnen, gizlenen kle ruhlar haline dntreceini unutmaktadr.
Ancak, konut sorununun bu prudoncu zm herhangi bir aklc
ve pratikte uygulanabilir kapsam ierdii kadaryla, bugn zaten
uygulanmaktadr, ama bu gerekleme devrimci fikrin rahminden
deil, byk burjuvalarn kendilerinden kmaktadr. Yetkin bir spanyol
gazetesini, Madridde kan 16 Mart 1872 tarihli La Emmancipacinu256
dinleyelim:
Konut sorununu zmede, Proudhon tarafndan nerildii ekliyle ilk bakta gzkamatran, ancak daha yakndan incelendiinde
son derece yetersizlii ortaya kan, bir dier yol daha vardr. Proudhon,
kiraclarn taksit planyla alclara dntrlmesini, ylda denen kirann
belirli bir meskenin satn-alma demesinin bir taksidi olarak kaydedilmesini, ve bylelikle belirli bir zaman sonra kiracnn ev sahibi haline
gelmesini nermektedir. Proudhonun ok devrimci olarak kabul ettii
bu yntem, btn lkelerde, kiray artrarak evlerin deerinin iki ve
katn salayan speklatrlerin irketlerince uygulanmaktadr. Kuzey-

Seme Yaptlar II
293
Dou Fransada M. Dollfus ve dier byk imalatlar bu sistemi yalnzca para kazanmak iin deil, ayrca kafalarnn gerisindeki bir siyasal
nedenle uygulamlardr.
Egemen snfn en akll liderleri, kendileri iin proletaryaya kar
bir ordu kurmak amacyla, her zaman iin abalarn kk mlk sahiplerinin saysn artrmaya yneltmilerdir. Son asrn burjuva devrimleri,
asiller ile kilisenin byk topraklarn, spanyol cumhuriyetilerinin hl
varolan byk topraklara yapmay nerdikleri gibi kk paralara
blm, ve bylece o gnden beri toplumdaki en gerici unsur ve kentsel
proletaryann devrimci hareketine kalc bir engel olan bir kk toprak
sahipleri snf yaratmtr. Napolon III mstakil kamu bor tahvillerinin
birim deerini azaltarak kentlerde benzer bir snf yaratmay amalam
ve M. Dollfus ve meslektalar da, iilerine yllk taksitlerle denecek
kk meskenler satarak onlardaki btn devrimci ruhu bomaya, ve
ayn zamanda bu mlk sayesinde onlar iinde bir kez altklar fabrikaya balamaya almlardr. Dolaysyla, Proudhon plan ii snfna
herhangi bir refah [sayfa 378] getirmekten uzak olduu gibi, hatta dorudan
doruya onun aleyhine dnmtr.*
O halde konut sorunu nasl zmlenecek? Gnmz toplumunda her hangi bir dier toplumsal sorunun zld gibi: arz ve talebin
tedrici ekonomik ayarlanmas ile, sorunu her zaman yeniden yaratan
ve dolaysyla zm olmayan bir zm ile. Bir toplumsal devrimin,
bu sorunu nasl zecei, yalnzca her durumdaki zel koullara dayanmamaktadr, ama ayn zamanda, en nemlilerinden biri, kent ve kr
arasndaki elikinin ortadan kaldrlmas olan, ok daha geni kapsaml
sorunlarla da ilgilidir. Gelecekteki toplumun dzenlenmesi iin topik
sistemler yaratlmas bizim grevimiz deildir, sorunu burada ele almak
son derece bo olacaktr. Ancak bir ey kesindir; rasyonel kullanm
varsaymyla, byk kentlerde, herhangi bir gerek konut darln
annda giderecek mesken iin yeterli bina zaten vardr. Bu doal olarak,
ancak, mevcut sahiplerin mlkszletirilmesiyle, yani onlarn evlerine
evsiz iileri ya da bugnk evlerinde ar derecede kalabalk olan iileri yerletirerek olabilir. Proletarya, siyasal g kazanr kazanmaz kamu
karlar uruna alnacak byle bir nlemin uygulanmas, mevcut devlete yaplan dier kamulatrmalar ve yerletirmeler kadar kolay olacaktr.
* Konut sorununun iiyi kendi evine balayarak zme yolunun nasl kendiliinden
byk ya da hzla byyen Amerikan kentlerinin yaknlarnda doduu Eleanor Marx-Avalingin
Indianapolisten, 28 Kasm 1886 tarihli bir mektubundaki aadaki pasajlarda grlmektedir:
Kansas Cityde, ya da yaknnda, herbiri yaklak olarak oda ieren, hl lde bulunan baz
sefil, kk tahta kulbeler grdk; arsa bedeli 600 dolard ve ancak o kk evin byklndeydi; kulbenin bedeli de bir ikinci 600 dolard, yani birlikte, kentten bir saat uzaklkta,
amurlu bir l iindeki o kk sefil ey iin 4.800 mark. Bu yolla iilerin bu meskenleri
almak iin dahi ar ipotek borlar altna girmeleri gerekmekte ve bylece iverenlerin aka
klesi haline gelmektedirler. Evlerine baldrlar, uzaklaamazlar, ve kendilerine sunulan alma
koullar ne olursa olsun tahamml etmek zorundadrlar. [1887 basksna Engelsin notu.]
294

Seme Yaptlar II
*
Ancak, prudoncumuz konut sorunundaki nceki baarlar ile
tatmin olmamtr. Sorunu yer dzeyinden, daha yksek sosyalizm
alanna ykseltip, bunun, orada da [sayfa 379] toplumsal sorunun yaamsal
bir kk paras olduunu tantlamak zorundadr:
imdi sermaye veriminin, rnein btn sermayeler zerindeki
faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini
giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge
olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle ki, sonu
olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi bir ey
denmeyecektir. Btn teki rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak
bu yasann uygulama alanna dahil edilmitir. ... Bizzat evin sahibi bir
sat kabul edecek ilk kii olacaktr, nk aksi takdirde, evi kullanlmayacak ve ona yatrlan sermaye tamamyla yararsz olacaktr.
Bu pasaj, prudoncu elkitabnn temel maddelerinden birini
iermekte ve onun iin de etkin olan karkln arpc bir rneini
sunmaktadr.
Sermayenin retkenlii, Proudhonun eletirmeksizin burjuva
iktisatlarndan ald bir samalktr. Gerekten, burjuva iktisatlar
da, emein btn zenginliin kayna ve btn metalarn deer ls
olduu nerisi ile balamaktadrlar; ama ayn ekilde, bir snai ya da el
zanaatlar iine sermaye yatran kapitalistin nasl olup da bunun sonunda
yalnzca yatrd sermayeyi deil, ama ayrca onun stnde bir kr
geri aldn aklamak zorundadrlar. Sonu olarak, her tr elikiye
bulamak ve sermayeye de belli bir retkenlik atfetmek zorunda kalrlar.
Proudhonun burjuva ideolojisi ile nasl tmyle sarma dola
olduunu, sermayenin retkenliine ilikin bu szleri devralmas gereinden daha aka hi bir ey tantlayamaz. Szde sermayenin
retkenlii (gnmz toplumsal ilikileri altnda, onlarsz sermaye dahi
olmayaca), cretli iinin denmemi emeini alabilmesi iin ona
atfedilen nitelikten baka bir ey olmadn daha en banda grmtk.
Ancak, Proudhonun burjuva iktisatlarndan ayrld nokta,
sermayenin retkenliini onaylamamas, ama tam tersine, onda ebedi
adaletin bir ihlalini grmesidir. inin emeinin tam karln almasn
engelleyen ite bu retkenliktir. Dolaysyla ortadan kaldrlmas gerekir.
Ama nasl? [sayfa 380] Zorunlu bir ynetmelik ile faiz orann drerek ve
sonunda sfra indirerek. Ardndan, prudoncumuza gre sermaye artk
retken olmayacaktr.
Bor verilmi para-sermayenin faizi, krn ancak bir ksmdr; ticari ya da snai sermayenin krn, kapitalist snf tarafndan ii snfndan
denmemi emek eklinde alnan art-deerin ancak bir ksmdr. Faiz
orann yneten ekonomik yasalar, art-deer orann yneten yasalardan,
ayn tr bir toplumun yasalarnda olabilecei kadar bamszdr. Ancak

Seme Yaptlar II
295
bu art-deerin tek tek kapitalistler arasndaki dalmna gelince, ilerinde dier kapitalistler tarafndan verilmi byk miktarda sermaye bulunan sanayiciler ve tccarlar iin dier btn eyler ayn kalmak kouluyla krn, faiz orannn dt lde ykselmesi gerekir. Dolaysyla
faizin azaltlmas ve sonunda ortadan kaldrlmas, gerekte hi bir ekilde, szde sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalayamayacaktr. i snfndan alnan denmemi art-deerin tek tek kapitalistler
arasndaki dalmn yeniden dzenlemekten baka bir ey yapmayacaktr. Snai kapitaliste kar iiye deil, rantiyeye kar snai kapitaliste
bir stnlk verecektir.
Yasal hareket noktasndan, Proudhon, btn ekonomik gerekleri
olduu gibi, faiz orann toplumsal retim koullar ile deil, bu koullarn
genel ifadesini bulduu devlet yasalar ile aklamaktadr. Devlet yasalar
ile toplumdaki retim koullar arasndaki ilikiye dair herhangi bir seziten yoksun olan bu gr asndan, bu devlet yasalar, zorunlu olarak,
herhangi bir anda tam kartlar ile ayn ekilde ikame edilebilecek
tamamyla keyfi emirler olarak grlmektedir. Dolaysyla, Proudhon
iin bunu yapacak gce sahip olur olmaz faiz orann yzde-bire indirecek bir kararname karmaktan kolay bir ey yoktur. Ve dier tm
toplumsal koullar ayn kald takdirde, bu prudoncu kararname sadece
kt zerinde var olacaktr. Faiz oran, btn kararnamelere karn,
bugn bal olduu ekonomi yasalar ile ynetilmeye devam edecektir.
Kredi itibar olan kiiler, eskiden olduu gibi, koullar uyarnca
yzde-iki, , drt ve daha ykseine kredi almaya devam edecek ve
tek fark, rantiyelerin, yalnzca davac [sayfa 381] olmas beklenmeyen kiilere
para verme konusunda ok dikkatli davranmalar olacaktr. Ayrca bu
byk sermayeyi retkenliinden yoksun klma plan dalar kadar
eskidir; faiz orann snrlamaktan baka bir amac olmayan, ve o zamandan buyana, uygulamada srekli olarak ihlal edildii ya da boluklarndan yararlanld iin her yerde yrrlkten kaldrlan tefecilik
yasalar kadar eskidir, ve devlet toplumsal retim yasalar karsnda
aresizliini itiraf etmek zorunda kalmtr. Ve bu ortaaa ait ve ilemeyen yasalarn yeniden uygulanmas sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalamaktr? Ne kadar yakndan incelenirse prudonculuun o
kadar gerici olduu grlmektedir.
Ve bu yolla faiz oran bylelikle sfra indirilince, ve dolaysyla
sermaye faizi ortadan kaldrlnca, sermayenin devri iin gereken emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Bu, szde, faizin ortadan kaldrlmasnn krn ve hatta art-deerin ortadan kaldrlmasna eit olduu
anlamna gelmektedir. Ancak, faizin kararname ile ortadan kaldrlmas
gerekten mmkn olsayd, sonu ne olurdu? Rantiye snfnn sermayelerini, avans olarak bor vermeleri iin artk hi bir neden kalmaz, ama
bunu kendi hesaplarna kendi snai iletmelerine ya da anonim irketlere
yatrrlard. i snfndan kapitalist snf tarafndan szdrlan art-deer
296

Seme Yaptlar II
miktar ayn kalr; yalnzca dalm, o da ok deil, deiirdi.

Gerekte prudoncumuz daha imdiden, burjuva toplumunda mal
almnda, ortalama olarak sermaye devri iin gerekli-emekten (szkonusu maln retimi iin gerekli olan, eklinde okunmaldr) fazla hi bir
eyin denmediini grememektedir. Emek btn metalarn deer
lsdr, ve gnmz toplumunda piyasa dalgalanmalar dnda
toplam olarak metalar iin onlarn retiminde gerekli-emekten fazla
ortalama bir deme yaplmas kesinlikle olanakszdr. Hayr, hayr, sevgili
prudoncum, glk baka yerde yatyor. Bu, (sizin karmak terminolojinizi kullanarak) sermayenin devri iin gerekli emekin tmyle
denmemi olmas gereinde yatyor! Bunun nasl olduu (konusunda)
Marxa bakabilirsiniz. (Capital, Vol. I, s. 128-60).
Ancak bu yeterli deil. Sermaye faizi [Kapitalzins] [sayfa 382] ortadan
kaldrlrsa, ev kiras [Mietzins]* onunla birlikte ortadan kalkar; nk
btn rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak bu yasann uygulama
alan iindedir. Bu, tam, bir yllk gnll askerini aran yal binbann
u szlerini andrmaktadr:
Doktor olduunuzu duydum; evime zaman zaman gelebilirsiniz;
insann bir kars, yedi ocuu olursa, her zaman onaracak bir ey bulunur.
Asker: zr dilerim, binba, ama ben bir felsefe doktoruyum.
Binba: Benim iin farketmez; doktor doktordur.
Prudoncumuz ayn ekilde davranmaktadr; ev kiralar [Mietzins]
ya da sermaye faizi [Kapitalzins], onun iin hepsi ayn. Faiz faizdir;
doktor doktordur. Yukarda grdk ki, genellikle ev kiras [Mietzins]
denilen, kira fiyat [Mietpreis] aadakilerden olumaktadr: 1 toprak
kiras olan bir ksm, 2 yap yapann kr da dahil, yap sermayesinin
faizi olan bir ksm, 3 onarm ve sigortaya giden bir ksm, 4 kr ieren
yap sermayesinin, evin giderek yprand orana gre yllk taksitler
halinde amorti edecek bir ksm.
Ve imdi bizzat evin sahibinin bir sat kabul edecek ilk kii
olacan, nk aksi takdirde evin kullanlmayaca ve ona yatrlan
sermayenin tamamyla yararsz olacan en kr olan bile aka grecektir. Hi kuku yok. Bor verilmi sermaye zerindeki faiz kaldrlrsa,
ev kirasndan [Miete] kira faizi [Mietzins] olarak szedilebilecei ve bu
tr kira faizinin gerekte sermaye faizi olan bir ksm ierdii iin,
bundan byle hi bir ev sahibi evi iin bir kuruluk kira alamayacaktr.
Doktor doktordur. Alelade sermaye faizine ilikin tefecilik yasalar ancak
boluklarndan yararlanlarak etkisiz hale getirilebilirken, uzaktan dahi
olsa ev kiras oranna deinmemilerdir. i uzatmadan yeni tefecilik
yasasnn, yalnzca basit sermaye faizini deil ayn zamanda meskenlerin
karmak ev kirasn [Mietzins] da dzenleyecei ve giderek ortadan
* Mietzins: (szck anlam) kira faizi. -.

Seme Yaptlar II
297
kaldracan hayal etmek ise Proudhona zgdr. O halde neden bu

tamamyla yararsz ev iyi bir para karlnda ev sahibinden [sayfa 383]
satnalnyor ve nasl oluyor da byle koullarda ev sahibi, onarm masraflarndan kurtulmak amacyla bu tamamyla yararsz evi bandan atmak iin kendisi para vermiyor bu konuda karanlkta braklyoruz.
Yksek sosyalizm (Proudhon usta buna suprasosyalizm demitir)
alanndaki bu byk baardan sonra prudoncumuz daha da ykseklerde umakta, kendini hakl grmektedir:
imdi artk yaplmas gereken, bylesine nemli konumuza her
cepheden k tutmak iin baz sonular karlmasdr.
Peki bu sonular nedir? Faizin kaldrlmasyla konut evlerin yararszl kadar nceden sylenenlerle ilgisi olmayan eyler. Yazarmzn
grkemli ve ciddi slubundan arndrlnca, bunlarn, yalnzca kiralanm
konutlarn satnalnmas ileminin kolaylatrlmas iin aadakilerin
arzuland anlamna gelmektedir: 1 konu zerinde doru istatistikler;
2 iyi bir evre sal denetleme gc; ve 3 yeni evlerin yapmn yklenecek yap iileri kooperatifleri. Btn bunlar pek doaldr ki ok iyi
ve hotur, ancak bunlar, iine gizlendii gzkamatrc terimlere karn,
hi bir ekilde prudoncu kafa karklnn mulaklna tmyle k
saamamaktadr.
Bylesine byk iler baaran kii, Alman iilerine ciddi bir
tte bulunma hakkna sahiptir:
Bize yle geliyor ki, bu ve benzer sorunlar, sosyal-demokrasinin
ilgisine fazlasyla layktr. ... Burada konut sorununda olduu gibi, kredi,
devlet borlar, zel borlar, vergiler gibi dier ve eit nemde konularda
da grlerine aklk getirmeye alsn, vb..
Dolaysyla, prudoncumuz burada bizi benzer sorunlar zerine
tam bir dizi makale bekleyii ile kar karya brakmaktadr, ve eer
bunlarn hepsini mevcut ok nemli sorun kadar derinlemesine incelerse, Volksstaat bir yl iin yeterli sayya sahip olacaktr, ancak biz bekleme
durumundayz hepsi imdiye kadar sylenenlerle ayn kapya kmaktadr: sermaye faizi kaldrlacak ve onunla kamu ve zel borlar zerindeki faiz yokolacak, kredi bedelsiz olacak vb.. Ayn sihirli forml btn
konulara uygulanmakta ve her zel [sayfa 384] durumda, deimez mantkla, sermaye faizi kaldrld zaman dn paraya artk faiz denmeyecei gibi ayn artc sonuca ulalmaktadr.
Bu arada, prudoncumuzun bizi tehdit ettii sorunlar iyi sorunlardr:
Kredi! inin, haftadan haftaya olandan, ya da rehinciden ald krediden
baka ne kredisine gereksinmesi olabilir? Bu krediyi bedelsiz ya da
faizli, hatta rehincinin tahsil ettii fahi bir faizle alm olsun, bu onun
iin ne kadar fark eder? Ve, genel olarak, ondan bir yarar salanmsa,
yani igcnn retim maliyeti azalmsa, igcnn fiyat dmeye
mahkum olmayacak m? Ancak burjuva ve zellikle kk-burjuva iin
kredi, nemli bir konudur, ve kredi herhangi bir zaman ve ayrca faiz
298

Seme Yaptlar II
demeksizin alnabilse, bu zellikle kk-burjuva iin ok ho bir ey

olurdu. Devlet borlar! i snf onlar kendisinin yapmadn, ve iktidara geldii zaman onlarn denmesini onlar aktedenlere brakacan
bilmektedir. zel borlar! krediye bak. Vergiler! burjuvaziyi ok
fazla, ama iiyi ancak ok az ilgilendiren bir konu. inin vergi olarak
dedii, uzun dnemde igcnn retim maliyetine girmekte ve dolaysyla kapitalist tarafndan telafi edilmesi gerekmektedir. Bize, burada,
ii snf iin ok nemli sorunlar olarak gsterilen btn bunlar gerekte
yalnzca, burjuva, ve daha da fazla kk-burjuva iin hayati nemdedir;
ve Proudhona karn, bir ii snfnn, bu snflarn karlarn korumaya
arlmadn savunuyoruz.
Prudoncumuzun, iileri gerekten ilgilendiren byk sorun, kapitalist ve cretli ii arasndaki iliki, kapitalistin nasl olup da iilerinin
emei ile kendisini zenginletirebildii sorunu zerine syleyecek tek
bir sz yoktur. Efendisi ve ustasnn bu konuyla ilgilendii dorudur,
ancak konuya kesinlikle hi bir aklk getirmemitir. En son yazlarnda
dahi, Marxn 1847de ylesine arpc bir biimde hilie indirgedii
Sefaletin Felsefesine gre, esas olarak, hi bir ilerleme kaydetmemitir.
25 yl boyunca Latin lkeleri iilerinin bu kinci mparatorluk
Sosyalistinin yazlarndan baka hemen hemen, hi bir sosyalist zihni
gdaya sahip olmaylar yeterince ktdr, ve prudoncu teorinin imdi
Almanyay da istila [sayfa 385] etmesi iki kat bir ansszlk olacaktr. Ancak
bundan korkmaya gerek yok. Alman iilerinin teorik gr noktas
prudoncumuzunkinden 50 yl ileridir, ve bu tek sorunu, konut sorununu,
bu konuda baka dertlerden kurtulmak iin rnek olarak almak yeterli
olacaktr.
KNC KISIM
BURJUVAZ KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?

I
Konut sorununun prudoncu zmyle ilgili kesimde, kkburjuvazinin bu sorunla nasl dolaysz bir biimde ok ilgili olduu gsterilmiti. Ancak, byk burjuvazi de, onunla, dolayl olsa dahi, ok ilgilidir.
Modern doa bilimi, iilerin skk bir ekilde yaad szde yoksul
semtlerin, zaman zaman kentlerimizi etkileyen btn salgnlarn reme
yeri olduunu tantlamtr. Kolera, tifs, tifo, iek ve dier harap eden
hastalklar, bu ii snf evrelerindeki pis havaya ve zehirli sulara
mikroplarn samaktadrlar. Burada mikroplar hi bir zaman tam olarak
lmemekte, ve koullar izin verir vermez salgnlar haline dnmekte
ve ardndan reme yerlerinin tesine, kentin, kapitalistlerin yaad
daha havadar ve salkl ksmlarna yaylmaktadr. Kapitalist ynetim,

Seme Yaptlar II
299
cezasn ekmeyecei, ii snf arasnda salgn hastalk yaratma zevkini

tadamaz; sonular onu da etkilemekte, ve lm melei onun saflarnda
da ii snf saflarnda olduu kadar acmasz hkmn srdrmektedir.
Bu gerek, bilimsel olarak saptanr saptanmaz, yardmsever burjuva, ii sal iin kayglarnda soylu bir rekabet ruhuyla yanp tutumaya balamtr. Srekli yinelenen salgnlarn kaynaklarn kurutmak iin
dernekler kurulmu, kitaplar yazlm, neriler hazrlanm, yasalar tartlm ve kabul edilmitir. ilerin konut koullar incelenmi ve en arpc ktlklerin iyiletirilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. zellikle,
en ok sayda byk kentin var olduu ve dolaysyla burjuvazinin en
byk risk altnda bulunduu [sayfa 386] ngilterede youn almalar balamtr. i snfnn salk koullarn aratrmak zere hkmet komisyonlar kurulmutur. Kta kaynaklarndan, doruluu, btnl ve tarafszlklar ile onurlu bir ekilde ayrlan bu raporlar yeni ve azok tm
kapsaml yasalara temel tekil etmitir. Mkemmel olmamakla birlikte,
bu yasalar, gene de gnmze kadar Ktada bu ynde yaplan her eyden sonsuz derecede stndr. Gene de, kapitalist toplum dzeni dzeltilecek ktlkleri yeniden ve yeniden yaratmaktadr, ve bunu da ylesine kanlmaz bir zorunlulukla yapmaktadr ki, ngilterede dahi onlarn
dzeltilmesinde bir adm dahi ilerlenmemitir.
Her zamanki gibi Almanyada zaten varolan kronik enfeksiyon
kaynaklarnn, uyuuk byk burjuvaziyi uyaracak had safhaya varabilmesi iin ok daha uzun bir zamana gereksinme vard. Ancak yava giden emin gider, ve bylece bizim aramzda da nihayet halk sal ve
konut sorunu zerine, yabanc ve zellikle ngiliz ardllarnn ho sesli
ve yumuak terimleri araclyla yapay olarak yksek bir kavramn grnts verilmeye allan sulandrlm alntlara dayanan bir burjuva yazn
dodu. Dr. Emile Saxn i Snflarnn Konut Koullar ve Reformu,
Vienna 1869249 bu yazna dahildir.
Konut sorununa burjuva yaklamnn tantlmasnda, bu kitab,
yalnzca konu zerindeki burjuva yaznn elden geldiince zetleme
abasnda bulunduu iin setim. Ve yazarmza kaynak olarak hizmet
eden ne ho bir yazn! Esas gerek kaynaklar olan ngiliz parlamento
raporlarndan yalnzca , en eskileri, ad olarak anlyor; btn kitap,
yazarnn onlarn bir tekine dahi hi bir zaman gzatmadn tantlamaktadr. te yandan, btn bir dizi yavan burjuvaca, iyi niyetli darkafal
ve sahte insan sevgisiyle dolu yazlar yaynlanmtr: Dueptiaux Roberts, Hole, Huber, ngiliz kongrelerinin toplumsal bilimlerle (daha dorusu toplumsal samalklarla) ilgili kararlar, Prusya alan Snflarn
Refah Derneinin dergisi, Paristeki Dnya Sergisiyle ilgili resmi Avusturya raporu, ayn konu zerindeki resmi bonapar raporlar, Illustrated
London News,257 ber Land und Meer258 ve son olarak kabul edilmi
bir [sayfa 387] otorite, kesin pratik anlay, ikna edici ve etkileyici konuma adam Julius Faucher! Bu kaynaklar listesine girmeyen sadece
300

Seme Yaptlar II
Gartenlaube,259 Kladderadatsch175 ve Fusilier Kutschke260 olmutur.

Herr Sax, gr as konusunda hi bir yanl anlam domamas
iin, 22. sayfada unlar beyan etmektedir:
Toplumsal ekonomi ile biz, toplumsal sorunlara uygulamasnda ulusal ekonomi retisini; ya da daha ak bir deyile, bu bilimin,
halen geerli olan toplum dzeni erevesi iinde tun yasalar uyarnca
szde mlksz snf mlk sahibi snf dzeyine ykseltmek iin bize
sunduu yol ve aralarn toplamn kastediyoruz.
Genel olarak ulusal ekonomi retisi ya da ekonomi politiin
toplumsal sorunlaryla bakalarnn urat yolundaki anlalmaz fikrin
tartmasna girmeyeceiz. Hemen iin zne gireceiz. Dr. Sax, burjuva
ekonomisinin tun yasalarnn, halen geerli toplum dzeni erevesinin, bir baka deyile, kapitalist retim biiminin deimeden varolmaya devam etmesini, ancak gene de szde mlksz snfn mlk sahibi dzeyine ykseltilmesini talep etmektedir. imdi, igcnden baka
satacak hi bir eyi olmayan, ve dolaysyla igcn snai kapitaliste
satmak zorunda olan szde deil gerek bir mlksz snfn varolmas,
kapitalist retim biiminin kanlmaz bir nkouludur. Herr Sax tarafndan icat edilen yeni toplumsal ekonomi biliminin grevi, dolaysyla
bir yanda btn hammaddelerin, retim aralarnn ve geim aralarnn sahibi kapitalistler ile, te yanda, kendi iglerinden baka hi
bir eye benim diyemeyen mlksz cretli iiler arasndaki uzlamaz
kartlk zerine kurulu bir toplum durumunda bu toplumsal dzen
iinde, btn cretli iilerin, cretli ii olmaktan kmadan, kapitalistlere dnebilecei yol ve aralar bulmaktr. Herr Sax, bu sorunu zdn sanmaktadr. Belki, bize, herbiri eski Napolon gnlerinden
beri srt antasnda bir mareal asas tayan btn Fransz ordusu askerlerinin, ayn zamanda er olmaya devam ederek nasl marealler haline
dntrlebileceini gstermek ltfunda bulunur. Ya da, Alman mparatorluunun krk milyon tebasnn hepsinin nasl Alman kayzerleri [sayfa
388] yaplabileceini gsterir.
Gnmzn toplumundaki btn ktlklerin temelini koruyup,
ayn zamanda, bizzat ktlkleri yoketmeyi istemek, burjuva sosyalizminin esasdr. Komnist Manifestoda zaten belirtildii gibi, burjuva sosyalistleri burjuva toplumunun srekli varln salamak iin toplumsal
dmanlklarn klk deitirmesini arzulamaktadrlar; proletaryasz bir
burjuvazi istemektedirler. Herr Saxn da, sorunu, tamamyla ayn ekilde formle ettiini grdk. O, bunun zmn, konut sorununun zmnde bulmaktadr.
Emeki snflarn konutlarn dzelterek, tanmlanm olan maddi
ve manevi aclarn baaryla giderilmesinin, ve bylelikle yalnzca konut
koullarnn kkl bir biimde dzeltilmesiyle bu snflarn byk ksmnn ounlukla hi de insanca olmayan varlk koullar bataklndan,
soyut maddi ve manevi refah dzeyine ykseltilmesinin mmkn ola-

Seme Yaptlar II
301
ca kansndadr. (s. 14.)

Bu arada, burjuva retim ilikilerince yaratlm olan ve bu ilikilerin srekli varln belirleyen bir proletaryann varl olgusunu geitirmek burjuvazinin karnadr. Dolaysyla Herr Sax (s. 21) de, bize, emeki
snflar deyiminin, gerek iilerin yansra, btn yoksul toplumsal snflar, ve genel olarak zanaatlar, dullar, emekliler (!), alt derecedeki
memurlar gibi dargelirlileri kapsayacak ekilde anlalmas gerektiini
sylemektedir. Burjuva sosyalizmi, elini, kk-burjuva trlerine uzatmaktadr.
O halde konut darl nereden geliyor? Nasl dodu? yi bir burjuva
olarak Herr Saxn, bunun burjuva toplumsal dzeninin zorunlu bir rn
olduunu, byk emeki kitlelerin yalnzca crete, yani varlklar iin
ve kendi trlerinin korunmas iin gerekli geim aralarnn miktarna
baml olduklar; makinelerin iyiletirilmesinin vb. srekli olarak ii
kitlelerini iten att; iddetli ve dzenli olarak yinelenen snai dalgalanmalarn bir yandan, byk bir isiz iiler yedek ordusunun varln
belirledii ve te yandan da zaman zaman ii kitlelerini isiz olarak sokaklara srd; iilerin kitleler halinde byk kentlerde, mevcut koullarda onlar iin doan meskenlerden daha hzl bir oranda yldklar;
dolaysyla her zaman iin, en kt [sayfa 389] domuz ahrlar iin bile kiraclarn mutlaka bulunaca; ve ensonu, ev sahibinin malndan ev kiras
eklinde salayabileceinin en fazlasn salamasnn, yalnzca hakk
deil kapitalist olarak rekabet nedeniyle bir dereceye kadar da grevi
olduu bir toplumda zorunlu olarak varolacan bilmesi dnlemez.
Byle bir toplumda konut darl bir raslant deildir; gerekli bir kurumdur, ve ancak onun kaynakland btn toplumsal dzen temelden
yeniden ekillendirildii zaman salk vb. zerindeki btn etkileriyle
birlikte ortadan kaldrlabilir. Ancak, burjuva sosyalizmi, bunu bilmek
cesaretini gsteremez. Konut darlnn mevcut koullardan doduunu
aklamaya cesaret edemez. Ve dolaysyla, konut darln, insanolunun
ktlnn, deyim yerindeyse ilk gnahn bir sonucu olarak ahlkiletirmekten baka aklama yolu yoktur.
Ve burada, suun ... ksmen bizzat mesken isteyen iilerde, ve
ksmen, daha byk ksm, gerekten de gereksinmeyi karlamay yklenenlerde ya da emirlerinde yeterli ara olduu halde gereksinmeyi
karlamak iin hi bir aba gstermeyenlerde, yani varlkl daha yksek
toplumsal snflarda olduunu tanmazlktan gelemez ve sonu olarak
yadsyamayz. (Cretli bir sonu!). Bu sonuncusu suludur ... nk
yeterli bir iyi mesken arz salamay i edinmemilerdir.
Nasl Proudhon bizi ekonomi alanndan yasal terimler alanna
gtryorsa, ayn ekilde burjuva sosyalistimiz de bizi burada ekonomi
alanndan ahlk alanna gtrmektedir. Ve hi bir ey bundan daha doal olamaz. Her kim kapitalist retim biiminin gnmz burjuva toplumunun tun yasalarnn bozulamaz olduunu ne srer, ve buna
302

Seme Yaptlar II
karlk ayn zamanda onlarn ho olmayan ama zorunlu sonularn

ortadan kaldrmay isterse, kapitalistlere ahlki vaazlar, duygusal etkileri,
zel karlarn ve gerekirse rekabetin etkisi altnda, annda buharlaan
ahlki vaazlar vermekten baka aresi yoktur. Bu ahlki vaazlar, aslnda,
havuz kylarnda kendi yumurtalarndan kan, rdek yavrularnn neeyle yzdklerini gren tavuunkilerin aynsdr. rdek yavrular, herhangi bir ekicilii olmad halde suya gitmekte, ve kapitalistler, vicdansz olmasna karn [sayfa 390] kra saldrmaktadrlar. Bu konuda Herr Sax
tan daha fazla ey bilen yal Hansemann daha nce para konularnda
duygusalla yer yoktur demiti.
yi meskenler ylesine pahaldr ki iilerin byk ounluu
iin bunlardan yararlanmak tamamen olanakszdr. Byk sermaye ...
ii snflarnn evleri iin yatrm yapmaktan dolay utan duymaktadr
... ve sonu olarak bu snflar ve onlarn konut gereksinmeleri ou kez
speklatrler iin bir av olmaktadr.
ren speklasyon doal olarak byk sermaye hi bir zaman
speklasyona girimez! Ama, byk sermayenin, ii evleri [konusunda]
speklasyona girimesini engelleyen ey, kt niyet deil yalnzca bilisizliktir:
Ev sahipleri konut gereksinmelerinin normal bir ekilde karlanmasnn ... ne kadar byk ve nemli bir rol oynadn hi bilmiyorlar;
genel kural olarak, bylesine sorumsuzca kt ve zararl meskenler
sunmakla, insanlara neler yaptklarn bilmiyorlar, ve son olarak, bylelikle kendi kendilerine nasl zarar verdiklerini bilmiyorlar. (s. 27.)
Ancak, bir konut darl yaratlmas iin kapitalistlerin bilisizliinin
iilerin bilisizliiyle tamamlanmas gerekir. Herr Sax, iilerin en dk
kesimlerinin tamamen barnaksz kalmamak iin nerede ve nasl olursa
olsun bir gecelik yatacak yer bulmaya mecbur olmakta (!) ve bu arada
tamamen savunmasz ve aresiz kalmaktadr diye itiraf etmekte ve
yle demektedir:
nk iyi bilinen bir gerektir ki, onlarn (iilerin) arasnda
pekou dikkatsizlikten, ama esas olarak bilisizlikten tr, bedenlerini,
ve hatta denebilir ki ustalkla, doal gelime ve salkl yaama koullarndan yoksun brakmaktadrlar, yle ki, rasyonel salk koullar ve; zellikle, bu salk koullar iinde meskenin tad byk nem konusunda hi bir fikirleri yoktur. (s. 27.)
Ancak burada burjuvann eek kulaklar ortaya kmaktadr. Kapitalistler szkonusu olunca, sulama bilisizlike dnmekte, ama iiler szkonusu olduunda bilisizlik suun nedeni yaplmaktadr. Dinleyin:
Dolaysyla, (esas olarak bilisizlik nedeniyle) kiradan bir miktar
tasarruf edebilecekleri durumda, ksaca btn [sayfa 391] salk gerekleriyle alay eder biimde, karanlk, nemli ve yetersiz konutlara tanacak ...
sk sk birka aile birarada tek bir konut, ve hatta tek bir oda kiralaya-

Seme Yaptlar II
303
caktr btn bunlar kira iin mmkn olan en az harcamay yapmak

uruna, oysa te yardan gelirlerini gerekten gnahkr biimde iki ve
her eit bo zevklere samaktadrlar.
ilerin alkol ve ttn iin israf ettii (s. 28) para iileri l
bir arlk gibi tekrar ve tekrar batakla srkleyen btn piman olunacak sonular ile meyhanelerdeki yaant gerekten de Herr Saxn midesinde l bir arlk gibi yatmaktadr. Mevcut koullar altnda iiler
arasnda sarholuun, yaam koullarnn, tifo, su, haarat, icra memuru
ve dier toplumsal ktlkler kadar zorunlu bir rn olduu gerekten
ylesine zorunlu ki sarholua boyun eeceklerin ortalama saysnn
nceden hesaplanabilecei gerei gene Herr Saxn bilmezlikten gelemeyecei bir eydir. Ayrca, benim eski ilkokul retmenim, alelade
insanlar meyhaneye ve kaliteli insanlar kulplere giderler derdi. Ve
her ikisinde de bulunduum iin bunu dorulayacak durumdaym.
Her iki tarafn da bilisizlii zerindeki btn szler, emek ve
sermaye karlarnn uyumu konusundaki eski szlerden baka bir ey
deildir. Eer kapitalistler gerek karlarn bilmi olsalard, iilere iyi
evler verir ve durumlarn genel, olarak dzeltirlerdi; ve. eer iiler gerek karlarn anlasalard, grev yapmaz, sosyal-demokrasiyi desteklemez, politika ile ilgilenmez, ama iyi insan olur ve kendilerinden stnleri,
kapitalistleri izlerlerdi. Ne yazk ki, her iki taraf da karlarn Herr Sax ve
saysz ardlnn vaazlarndan tamamyla baka yerlerde bulmaktadr.
Sermaye ve emek arasndaki uyumla ilgili kutsal szler hemen hemen
50 yldan beri telkin edilmektedir, ve burjuva yardmseverlii bu uyumu
tantlamak iin rnek kurumlar kurarak byk miktarlarda para harcamlardr; ne var ki, ilerde greceimiz gibi, bugn biz, tam elli yl nce olduumuz yerdeyiz.
Yazarmz imdi sorunun pratik zmne gemektedir. Proudhonun, iileri meskenlerinin sahipleri yapma nerisinin ne kadar az
devrimci olduu, burjuva sosyalizminin [sayfa 392] ondan nce dahi bunu
uygulamada yrtmeye alt ve hl bunu yapmaya abalad gereinden anlalabilir. Herr Sax ayrca, konut sorununun, tmyle ancak
mesken mlkiyetinin iilere devriyle zlebileceini ileri srmektedir.
(s. 58 ve 59) Bunun da tesinde, bu kavram, iirsel bir vecd iinde ele
almakta, duygularn aadaki gibi heyecan patlamalar ile dile getirmektedir:
nsanlarn iindeki toprak sahibi olmak zleminde garip bir ey
var; bu, gnmzde lgnca arpan i hayatnn bile azaltamad bir
drtdr. Bu toprak mlkiyeti ile temsil edilen ekonomik baarnn
neminin bilinsizce takdir edilmesidir. Bununla birey salam bir dayanak salamaktadr; sanki topraa skca kk salmtr ve her i1etmenin
(!) en kalc temeli onun iindedir. Ancak toprak mlkiyetinin nimetleri
bu maddi avantajlarn ok tesine uzanmaktadr. Bir toprak parasna,
benim diyecek kadar ansl olan her kimse o ekonomik bamszln
304

Seme Yaptlar II
kavranabilecek en yksek aamasna ulamtr; zerinde egemenlik

gcn kullanabilecei bir topraa sahiptir; kendi kendinin efendisidir;
gereksinme duyulduu zaman belli bir gce ve gvenilir bir destee sahiptir; kendine gveni gelimekte, ve bununla morali glenmektedir.
Bylece, nmzdeki sorunda mlkiyetin byk nemi vardr. ... Gnmzde ekonomik yaantnn tm deimelerine aresiz bir ekilde ak
olan ve srekli olarak iverenine baml bulunan ii, bylelikle bu belirsiz durumdan belli bir lde kurtulacaktr; bir kapitalist haline gelecek
ve emlaknn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama
tehlikelerine kar korunacaktr. O, bylece, mlkszler saflarndan, mlk
sahibi snf saflarna ykseltilecektir. (s. 63.)
Herr Sax, insann esasen kyl olduunu varsayar grnmektedir,
aksi takdirde, byk kentlerimizin iilerine toprak sahibi olma zlemini,
onlarda hi kimsenin kefedemedii bir zlemi, hatal olarak atfetmezdi.
Byk kentlerdeki iilerimiz iin hareket zgrl birincil varlk kouludur, ve toprak mlkiyeti onlar iin ancak bir ayakba olabilir. Onlara
kendi evlerini verin, bir kez daha topraa zincirleyin ve fabrika sahiplerinin cret azaltmalarna [sayfa 393] direnme glerini krn. Tek tek ii
kendi evini gerekirse satabilir. Ancak byk bir grev ya da genel bir snai bunalm srasnda bundan etkilenen btn iilere ait evler sata
karlmak zorunda kalnacak ve dolaysyla hi alc bulamayacak ya
da maliyet bedellerinin ok altnda satlacaktr. Ve hepsi alc bulsa dahi Herr Saxn muazzam konut reformu tmyle sfra inecek ve yeniden
batan balamak zorunda kalacaktr. Ancak, ozanlar bir hayal dnyasnda yaarlar, ve bir toprak sahibinin ekonomik bamszln en yksek
aamasna ulatn, emin bir destei olduunu, bir kapitalist haline
geleceini ve emlakn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama tehlikelerine kar korunacan, vb. hayal eden Herr Sax da
orada yaamaktadr. Herr Saxn Fransz ve bizim Renli kk kyllerimize bir gzatmas gerekir. Evleri ve tarlalar btn ile ipotek altndadr.
Hasatlar toplanmadan alacakllarna aittir, ve arazileri zerinde egemenlik gcyle hkm sren kendileri deil, tefeci, avukat ve icra memurudur. Bu, gerekten de ekonomik bamszln kavranabilir en
yksek aamasn temsil etmektedir tefeci iin! Ve iilerin de kk
evlerini tefecinin ayn egemenlii altna mmkn olan en hzl ekilde
sokmalar iin iyi niyetli Herr Saxmz, emlaklarnn fukara vergisi zerinde bir yk haline gelmesi yerine, isizlik ya da alamama durumlarnda
salayaca krediye dikkatle iaret etmektedir.
Her durum ve koulda, Herr Sax, bata ortaya atlan sorunu zmtr: ii, kendi kk evini satnalarak kapitalist olmaktadr.
Sermaye, bakalarnn denmemi emekleri zerindeki egemenliktir. Dolaysyla iinin kk evi ancak onu nc bir ahsa kiralad
ve bu nc ahsn emek rnnn bir ksmn kira biiminde kendine
malettii takdirde sermaye olabilecektir. Nasl ki palto terziden alp giy-

Seme Yaptlar II
305
diin anda sermaye olmaktan karsa, iinin kendi evinde yaamas

ile o evin sermaye olmas kesinlikle nlenmi olur. Bin taler deerinde
kk bir ev sahibi olan ii, gerekten de artk bir proleter deildir, ancak bu Herr Saxn ona kapitalist demesine neden olmaktadr.
Ancak, iilerimizdeki bu kapitalist izginin bir dier [sayfa 394] yn
vardr. Belli bir snai blgede her iinin kendi kk evine sahip olmasnn genel kural olduunu varsayalm. Bu durumda, o blgenin ii snf kirasz yaamaktadr; konut harcamalar, artk onun igc deerine
girmemektedir. gcnn retim maliyetindeki her azalma, yani iinin
geim aralarndaki her kalc fiyat d, ulusal ekonomi retisinin
tun yasalar uyarnca igcnn deerinde bir gerilemeye edeerdir
ve dolaysyla sonunda cretlerde bunu karlayan bir dme ile sonulanacaktr. Bylece cretler ortalama olarak kiradan tasarruf edilen ortalama miktar kadar decek, yani iiler kendi evlerine eskiden olduu
gibi ev sahibine para ile deil, ama kendisi iin alt fabrika sahibine
denmemi emekle kira deyeceklerdir. Bu yolla iinin kk evine
yatrlm olan tasarruflar bir anlamda sermaye olacak, ancak kendisi
iin deil, kendisini istihdam eden kapitalist iin sermaye haline gelecektir.
Dolaysyla Herr Sax iisini kt zerinde dahi kapitaliste dntrme yeteneinden yoksundur.
Bu arada, yukarda sylenen her ey, tasarruf planlarna ya da iinin geim aralarn ucuzlatmaya indirgenebilecek btn szde toplumsal reformlar iin geerlidir. Bunlar, ya genellemekte ve o zaman
cretlerde bunu karlayan bir gerileme ile izlenmekte ya da olduka
tecrit edilmi deneyimler olarak kalmakta ve o zaman tecrit edilmi
istisnalar olarak varolmalar dahi byk boyutlarda gereklemelerinin
mevcut kapitalist retim biimiyle badamadn tantlamaktadr. Belli
bir blgede genel bir tketici kooperatifleri uygulamasnn iiler iin
geim aralar maliyetini %20 drmeyi baardn varsayalm.
Dolaysyla, uzun vadede cretler bu blgede yaklak olarak %20, yani
szkonusu geim aralarnn aynen iilerin btesine girdii oranda
decektir. rnein, eer ii haftalk cretinin eyreini bu geim
aralarna harcarsa, cretler sonunda 3/4 x 20 = %15 orannda decektir. Ksacas, byle bir tasarruf reformu genel hale gelir gelmez, ii
cretleri, tasarruflarnn onun daha ucuz yaamasna elverdii lde
azalr. Her iiye 52 talerlik tasarrufla salanm bir bamsz gelir verin
ve haftalk cret! zorunlu olarak 1 taler decektir. Bylelikle, daha ok
tasarruf ettike, cret olarak daha az alacaktr. [sayfa 395] Dolaysyla, kendi
karna deil kapitalistin karna tasarruf etmektedir. Onda ... birincil
ekonomik erdemi, tasarrufu ... en gl biimde, ... zendirmek iin
(s. 64) baka ne gerekebilir?
Ayrca, Herr Sax, hemen ardndan, iilerin kendi karlarndan
ok, kapitalistlerin kar uruna ev sahipleri olmalar gerektiini syle-
306

Seme Yaptlar II
mektedir:
Ancak, yalnzca ii snfnn deil, tm olarak toplumun, mmkn olan en fazla sayda yesini topraa balanm (!) olarak grmede
en byk kar vardr (bizzat Herr Sax bir kez dahi olsa bu durumda
grmek isterdim) ... ayaklarmzn altnda yanan toplumsal sorun adl
bu volkan, proletaryann krgnln, nefretini ... fikirlerdeki tehlikeli
karmakl ateleyen btn gizli glerin ... iiler bizzat bu ekilde
mlk sahibi snf saflarna katld ... zaman sabah gnei nndeki sis
gibi tmyle yokolmas gerekir. (s. 65.)
Bir baka deyile, Herr Sax, bir ev edinmekle, proleter durumunda
meydana gelebilecek trden bir deiiklikle, iilerin proleter niteliklerini
kaybedeceini ve bir kez daha, onlarn da ev sahibi olan bykbabalar
gibi itaatkr dalkavuklar haline geleceklerini ummaktadr. Prudoncular
bunu hi unutmamaldrlar.
Herr, Sax, bylelikle toplumsal sorunu zdne inanmaktadr:
Mallarn daha adil bir dalm, pekounun bo yere zmeye
abalad sfenksin bulmacas, imdi nmzde somut bir gerek olarak
yatmyor mu, bylelikle hayal aleminden alnp gerekler alemine getirilmemi midir? Ve uyguland takdirde, en ar eilimlerdeki sosyalistlerin teorilerinin zirve noktas olarak sunduklar en yksek amalardan
birinin baarya ulamas anlamna gelmeyecek mi? (s. 66.)
Buraya dek gelebildiimiz iin anslyz. nk bu zafer l
Saxn kitabnn zirvesidir. Bundan sonra hayaller aleminden yaln
gereklere bir kez daha yavaa inecek ve aa geldiimizde, yokluumuzda hi bir eyin, ama hi bir eyin deimediini greceiz.
Klavuzumuz isi meskenlerinde iki sistem bulunduunu [sayfa 396]
bildirerek bizi ilk basamaktan aa indirmektedir: Her ii snf ailesinin,
ngilterede olduu gibi, kendi kk evine mmknse ayn zamanda
kk bir baheye sahip olduu kulbe sistemi; ve Pariste, Viyanada,
vb. olduu gibi, pek ok ii meskeni ieren byk kiralk konutlardan
oluan baraka sistemi. Kuzey Almanyadaki sistem bu ikisi arasnda bulunmaktadr. Aslnda bize kulbe sisteminin tek doru sistem olduunu, ve iinin kendi evinin mlkiyetine sahip olabilecei tek sistem olduunu sylemektedir; ayrca, baraka sisteminin salk, ahlk ve i bar asndan ok byk dezavantajlar olduunu savunmaktadr. Ancak,
ah ne yazk!, kulbe sisteminin konut darl merkezlerinde, byk
kentlerde yksek arsa maliyeti nedeniyle gereklemesi mmkn
deildir. Ve dolaysyla byk barakalar yerine drt ile alt daire ieren
evler yaplr ya da baraka sisteminin balca dezavantajlar eitli dahice
yapm hileleriyle hafifletilirse, kiinin memnun olmas gerekir
demektedir. (s. 71-92.)
Daha imdiden olduka aalara indik deil mi? ilerin kapitalistlere dntrlmesi, toplumsal sorunun zm, her iiye sahip
olaca bir ev btn bunlar geride, ok ykseklerdeki hayaller dnya-

Seme Yaptlar II
307
snda kald. Bizim yapacamz tek ey ise krlarda kulbe sistemini

balatmak ve kentlerdeki ii barakalarn mmkn olan lde dayanlr
hale getirmektir.
Dolaysyla kendi itirafyla, konut sorununun burjuva zm iflas
etmektedir kr ve kent arasndaki kartlk nedeniyle iflas etmektedir.
Ve bununla sorunun zne inmi bulunuyoruz. Konut sorunu, ancak,
toplum, en ar noktasna gnmz kapitalist toplumu tarafndan getirilmi olan kent ve kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmasna doru
bir balang iin yeterince deitirilebildii zaman zmlenebilir. Bu
anti-tezi ortadan kaldrmak bir yana, kapitalist toplum tam tersine, onu
gnbegn younlatrmak zorundadr. te yandan, ilk modern topik
sosyalistler, Owen ve Fourier, daha nceden bunu doru olarak tehis
etmilerdir. Onlarn rnek yaplarnda kent ve kr arasndaki kartlk artk mevcut deildir. Bunun sonucu olarak, orada Herr Saxn iddia ettiklerinin tam tersi olmaktadr: Konut sorununun zm ile ayn zamanda
[sayfa 397] toplumsal sorunun zm deil, ama toplumsal sorunun zm ile, yani kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak
konut sorununun zm mmkn olmaktadr. Konut sorununu
zmlemeyi isterken, ayn zamanda, modern byk kentleri korumay
arzulamak bir samalktr. Oysa modern byk kentler kapitalist retim
biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak ortadan kaldrlabilir. Ve bir
kez bu balatldktan sonra her iiye kendi kk evini salamaktan
olduka baka dier konular olacaktr.
Ancak balangta her toplumsal devrim her eyi olduu gibi almak ve emrindeki aralarla en belirgin ktlklerden kurtulmak iin
elinden geleni yapmak zorunda kalacaktr. Ve zaten konut darln varlkl snflara ait lks meskenlerin bir ksmn istimlk ederek geri kalan
ksmna zorunlu yerletirme yaparak annda dzeltilebileceini grmtk.
Eer imdi Herr Sax, devamla, bir kez daha byk kentleri brakr
ve kasabalarn yaknlarnda kurulacak ii snf kolonileri zerine bo
szlerle dolu bir nutuk verir, bu kolonilerin ortak su, gaz, klandrma,
hava ya da scak su, amarhane, kurutma odalar, banyolar vb. ile
herbirinin btn saygnl ile yuvas, okulu, ibadethanesi (!), okuma
odas, ktphanesi ... arap ve bira salonu, dans ve konser salonu olan
retimin bir dereceye kadar fabrikadan evdeki atlyelere kadar geri
devredilebilmesi her eve balanan buhar gcyle btn gzelliklerini
tanmlarsa bu, durumu hi bir zaman deitirmez. Tanmlad koloni
Mr. Huber tarafndan dolaysz olarak sosyalistler Owen ve Fourierden
dn alnm ve sadece sosyalist olan her ey atlarak tamamyla burjuvalatrlmtr. Ancak bylelikle gerekten topik hale gelmitir. Hi bir
kapitalistin byle koloniler kurmakta kar yoktur. Ve gerekten de
Fransada Guisedekinin dnda dnyann hi bir yerinde byle bir ey
yoktur ve o da Fouriernin bir izleyicisi tarafndan, krl speklasyon
308

Seme Yaptlar II
olarak deil, ama sosyalist bir deneyim olarak kurulmutu.* Herr Sax
pekl dolambal burjuva projelerini desteklemek zere, Owen tarafndan Hampshireda [sayfa 398] krklarn banda kurulan ve oktan feshedilmi Harmony Hall262 adl komnist kolonisi rneini aktarabilirdi.
Her durum ve koulda, koloniler kurulmas konusundaki btn
bu konumalar, yeniden hayaller dnyasna ykselmek iin yetersiz
bir abadan baka bir ey deildir. Ve hemen ardndan yeniden terkedilmektedir. Yeniden hzla iniyoruz. imdi en basit zm iverenlerin,
fabrika sahiplerinin, iilere, uygun meskenler edinmeleri iin ya bunlar
kendileri yapacak ya da iilerin kendi yaplarn kendilerinin yapmalarn,
arsa salayarak yapm sermayesi dn vererek vb. yollarla zendirerek
ve destekleyerek yardm etmeleridir. (s. 106)
Bylece bir kez daha buna benzer hi bir eyin szkonusu olmayaca byk kentlerin dnda ve krdayz. Herr Sax, imdi, iilerine
tahamml edilebilir konutlar edinmelerine yardmn, bir yandan iyi bir
yatrm olduu, te yandan da sonu olarak iilerde manevi bir ykselme ... onlarn zihinsel ve fiziksel alma kapasitelerinde bir art gerektirecei, ki bu doal olarak iveren iin ... hi de azmsanacak bir
avantaj olmad iin fabrika sahiplerinin kendi karna olduunu
sylemektedir. Ancak bununla iverenin konut sorununun zmne
katlmasn gerektirecek doru gr as verilmektedir. Bu bir gizli birliin sonucu, iverenlerin, iilerinin fiziksel ve ekonomik, zihinsel ve
manevi iyilikleri iin gsterdii zenin bir sonucu gibi grnmektedir,
ki bu ounlukla insancl abalar maskesi altnda gizlenmekte ve baarl
sonular alkan, becerikli, istekli, durumundan memnun ve bal
bir ii snfnn yaratlmas ve kurulmas yznden kendisinin parasal
dl olmaktadr. (s. 108.)
Gizli Birlik263 terimini kullanarak Huberin bu burjuva hayrsever
samalna ok yksek bir nem atfetme abalar, durumu hi bir
ekilde deitirmemektedir. Bu terim olmadan dahi byk krsal fabrika
sahipleri, zellikle ngilterede, ii konutlar yapmann yalnzca bir zorunluluk, bizzat fabrika gerelerinin bir blm olmadn, ama ayn
zamanda ok krl olduunu da ok nceden farketmilerdir. ngilterede
bu yolla tm olarak kyler gelimi ve bazlar sonradan kasabalar haline
gelmitir. Ancak iiler [sayfa 399] hayrsever kapitalistlere teekkr edecek
yerde, bu kulbe sistemine her zaman nemli itirazlar ileri srmlerdir. Fabrika sahibinin rakibi olmadndan, bu evlere, yalnzca tekelci
fiyatlar demek zorunda braklmyorlar, ayn zamanda bir grev balar
balamaz evsiz kalyorlar, nk fabrika sahibi onlar hemen evlerinden
atmakta ve dolaysyla herhangi bir direnii ok gletirmektedir.
Ayrntlar benim Conditions of the Working Class in Englandn 224 ve
* Ve bu bile, sonunda sadece bir ii snf smr mahalli olmutur. (Bkz: Socialiste, Paris
1886.[261]) [1887 basksna Engelsin notu.]

Seme Yaptlar II
309
228. sayfalarnda incelenebilir. Ancak, Herr Sax, bu itirazlarn yalanlanmasna pek gerek olmadn (s. 111) dnmektedir. Ama o iiyi
kendi kk evinin sahibi yapmak istemiyor mu? Kukusuz, ama iverenin bir iiyi iten att zaman onun yerini alan ii iin yer sahibi
olabilmesi amac ile her zaman meskeni elden karabilecek durumda
olmas gereklidir. O halde mlkiyetin geri alnabilmesini art koarak
byle durumlar iin tedbirli olmaktan (s. 113) baka yapacak bir ey
yoktur.*
Bu kez beklenmeyen bir hzla d gsterdik. lk bata iinin
kendi kk evine sahip olmas gerektii sylenmiti. Daha sonra bunun
kasabalarda olanaksz olduunu, ancak krlarda geerli olabileceini
endik. imdi ise krlardaki mlkiyetin bile anlamayla geri alnabilir
olduu syleniyor! Herr Saxn iiler iin kefettii bu yeni mlkiyet tryle, iilerin anlamayla geri alnabilir kapitalistler ekline dnmeleriyle, ayaklarmz tekrar emin bir ekilde yere basm olduk ve bu
arada kapitalistler ile dier yardmseverlerin konut sorununu zmek
iin gerekte ne yaptklarn inceleyeceiz. [sayfa 400]
II
Dr. Saxmza inanacak olursak, bu beyler, yani kapitalistler tarafndan konut darln dzeltmek iin pek ok ey daha imdiden yaplm ve konut sorununun kapitalist retim biimi temelinde zlebileceine kant salanmtr.
lk olarak, Herr Sax, bize, bonapart Fransa rneini gstermektedir. Bilindii gibi Louis Bonaparte, Paris Dnya Sergisi srasnda, gya
Fransada ii snfnn durumunu bildirmek, ama gerekte imparatorluun byk baarsna uygun olarak durumlarn olabilecei kadar canl
gstermek zere bir komisyon atamt. Herr Saxn zellikle almasnn
sonular yetkili komitenin kendi beyanna gre, Fransa iin olduka
tamam olmas nedeniyle atf yapt, ite bonaparln en yozlam
yelerinden oluan bu komisyonun raporudur. Ve bu sonular nedir?
Bilgi veren 89 byk sanayici ya da anonim irketin 31i hi ii konutu
yapmamtr. Saxn kendi tahminlerine gre yaplm olan meskenler
en fazla 50.000 ila 60.000 kiiyi barndrmakta ve hemen tamamyla her
* Bu bakmdan da ngiliz kapitalistleri ok nceden Herr Saxn en stn amalarnn tmn yalnzca gerekletirmemi, ama ok amlardr da. 14 Ekim 1872 Pazartesi gn Morpeth
de parlamenter semen listelerini saptayacak mahkeme, adlarn parlamenter semenler listesine
kaydettirmek iin 2.000 madenci adna verilen bir dilekeyi hkme balamak zorunda kalmt.
Bu maden iilerinin byk ounluu, altklar madende yrrlkte olan kurallara gre,
yaadklar konutlarn geici sahipleri deil, bu konutlarda izinli olarak oturan kiiler olduklar
ve uyarda bulunmakszn her an evlerinden atlabilecekleri aklanmtr. (Maden sahibi ve ev
sahibi, doal olarak, tek ve ayn kiiydi.) Yarg bu insanlarn geici sahip deil, uak olduklarna,
ve bylece semen ktne kaydedilemeyeceklerine karar verdi. (Daily News,[199] 15 Ekim
1872.) [Engelsin notu.]
310

Seme Yaptlar II
aile iin 2 odadan fazlasn kapsamamaktadr.

Aktr ki, kendi sanayiinin koullar su gc, kmr madenleri,
demir cevheri stoklar ve teki madenleri yerlerini vb. ile belirli bir krsal yreye balanan her kapitalist, iileri iin, ayet yoksa, konutlar
yapmak zorundadr. Bunda bir gizli birliin bir tantn, sorunun ve
byk neminin giderek daha fazla anlalmasnn gl bir tann
ok mit verici bir balang (s. 115) grmek, ok gelimi bir kendini
aldatma alkanl gerektirmektedir. Geri kalan iin eitli lkelerin
sanayicileri bu adan da ulusal niteliklerine gre birbirlerinden ayrlmaktadrlar. rnein, Herr Sax, bize unlar bildirmektedir (s. 117):
ngilterede iverenler asndan, bu ynde artan faaliyet ancak
olduka yaknlarda gzlenir duruma gelmitir. Bu, zel olarak krsal
blgelerdeki kk cra kyler iin dorudur. ... Aksi takdirde, iilerin
ounlukla en yakn kyden fabrikaya uzun bir yol yrmek zorunda
kalmalar ve oraya yeterince i karamayacak kadar bitkin varmalar
durumu iverenlerin iileri iin ev yapmalarnn [sayfa 401] balca nedenidir. Ancak, koullar daha derinliine anlayanlarn ve konut reformu
davas ile gizli birliin en ok tm dier elerini birletirenlerin says
da artmaktadr, ve gelien bu kolonilerin kurulmasn salayanlarda ite
bu kiilerdir. ... Hydede Ashton, Turtonda Ashworth, Buryde Grant,
Bolingtonda Greg, Leedde Marshall, Belperde Strutt, Caltairede Salt,
Copleyde Ackroyd ve dier adlar bu konuda btn Birleik Krallkta
tannmaktadr.
Kutsanm basitlik ve daha da kutsanm bilisizlik! ngiliz krsal
fabrika sahipleri ancak son zamanlarda ii konutlar yapmaya balamlardr! Hayr, hayr, azizim Herr Sax, ngiliz kapitalistleri gerekten
sadece keseleri bakmndan deil, ayn zamanda beyinleri bakmndan
da byk sanayicilerdir. Almanya gerekten byk sanayie sahip
olmadan ok nce, onlar krsal blgelerdeki fabrika retimi iin, ii
konutlarna yaplan harcamalar, sermayenin toplam yatrmnn gerekli
bir blm, ve dolayl ve dolaysz, ok krl bir blm olduunu kavram bulunuyorlard. Bismarck ile Alman burjuvazisi arasndaki mcadelenin Alman iilerine rgtsel zgrlk salamasndan ok nce, ngiliz
fabrika, maden ve dkmhane sahipleri ayn zamanda iilerin ev
sahipleri olduklar takdirde, grevci iiler zerinde kurabilecekleri bask
konusunda pratik deneyim sahibi olmulard. Bir Gregin, bir Ashtonun
ve bir Ashworthun gelien kolonileri ylesine yenidir ki, 28 yl nce
benim yazdm zere (ngilterede i Snfnn Durumu, s. 228-30daki
not), daha krk yl nce burjuvazi tarafndan model olarak karlanyordu.
Marshall ve Akroydun (adam adn byle yazmaktadr) kolonileri de o
kadar eskidir, hatta balangc geen yzyla kadar uzanan Struttun kolonisi daha da eskidir. ngilterede bir ii konutunun ortalama dayanma
sresi krk yl olarak hesaplandna gre, Herr Sax, bu gelien kolonilerin, bugnk harap durumlarn parmaklar ile bile sayarak anlayabilir.

Seme Yaptlar II
311
Ayrca bu kolonilerin byk ounluu artk krsal blgelerde deildir.

Sanayiin dev gelimesi ile bu koloniler, fabrika ve evlerle ylesine sarlmtr ki, bugn artk 20.000-30.000 [sayfa 402] ya da daha fazla nfuslu pis,
dumanl kasabalarn ortasnda bulunmaktadr. Ama btn bunlar Herr
Sax tarafndan temsil edilen Alman burjuva bilimini artk uygulama olana olmayan 1840taki eski ngiliz kran ilahilerini bugn sadakatle
yinelemekten alkoymuyor.
Ve bize yal Akroydu rnek gstermek! Bu deerli kii, gerekten
en lsndan bir hayrseverdi. ilerini ve zellikle kadn iilerini severdi.
ylesine severdi ki, Yorkshiredaki daha az hayrsever rakipleri onun
hakknda fabrikalarn sadece kendi ocuklaryla altrdn sylyorlard. Doru, Herr Sax bu gelien kolonilerde gayrmeru ocuklarn
gittike daha azaldn (s. 118) iddia etmektedir. Evet, evlilikten doan
gayr-meru ocuklar, nk ngiliz sanayi blgesinde gzel kzlar ok
gen evlenirler.
ngilterede her byk krsal fabrikann yaknna ve fabrika ile ayn zamanda ii meskenlerinin kurulmas 60 yl akn bir sreden beri
gelenek olmutur. Daha nce de deinildii gibi, bu fabrika kylerinin
pek ou daha sonralar evresinde, beraberinde getirdii btn ktlklerle birlikte btn bir fabrika kasabasnn gelitii bir ekirdek haline
gelmitir. Dolaysyla, bu koloniler konut sorununu zmlememi, tam
tersine kendi yrelerinde ilk kez gerekten yaratmlardr.
te yandan, byk sanayi alannda ngilterenin ardndan ancak
aksayarak gelen ve byk sanayiin ne olduunu ancak 1848den sonra
gerekten renen lkelerde, Fransada ve zellikle Almanyada durum
olduka farkldr. Burada ancak dev dkmhane ve fabrikalar pek ok
duraksamalardan sonra belirli bir sayda ii meskeni kurmaya karar
vermilerdir rnein, Creusotdaki Schneider tesisleri, Essendeki Krupp
tesisleri. Krsal sanayicilerin byk ounluu iilerinin her sabah scak,
kar ve yamurdan millerce mesafeleri yorgun-argn yrmelerine ve
her akam da evlerine yeniden geri dnmelerine izin veriyorlard. Bu,
zellikle dalk blgeler, Fransz ve Alsas Vosges blgelerinde, Wupper,
Sieg, Agger, Lenne, ve dier Rhineland-Westphalian nehirlerinin vadileri
iin dorudur. Erzgebirgede durum belki de daha iyi deildir. Ayn
kk cimrilik Fransz ve Almanlarda da ortaya kmaktadr. [sayfa 403]
Herr Sax, ok umut verici balangcn yansra, hzla gelien kolonilerin hi bir ey ifade etmediini ok iyi bilir. Dolaysyla imdi kapitalistlere ii konutlar yaparak pek byk kiralar alabileceklerini tantlamaya
almaktadr. Bir baka deyile, onlara iileri aldatabilecekleri yeni bir
yol gstermeye almaktadr.
lk olarak onlara yzde-drt ve alt arasnda ve daha fazla net kr
salanm olan ksmen hayrsever ve ksmen speklatif Londra yapm
irketleri rneini gstermektedir. Herr Saxn bize ii konutlarna yatrlan sermayenin iyi bir kr saladn tantlamasna hi bir ekilde gerek
312

Seme Yaptlar II
yoktur. Kapitalistlerin ii konutlarna yaptklarndan daha da fazla yatrm

yapmamalarnn nedeni, daha pahal konutlarn sahiplerine ok daha
fazla kr getirmesidir. Dolaysyla, Herr Saxn kapitalistlere tleri, bir
kez daha ahlki bir vaazdan ileri gidememektedir.
imdi Herr Saxn parlak baarlarn ylesine grlt ile iln ettii
bu Londra yap irketine gelince, kendi rakamlarna gre ve bunlara
her trl bina speklasyonu dahildir 2.132 aileye ve 706 bekra, yani
15.000 kiiden azna. konut salamlardr! Ve yalnzca Londrann dou
yakasnda bir milyon ii en sefil konut koullar altnda yaarken, Almanyada bu tr ocukluun byk bir baar olarak sunulmas ciddi olarak
dnlmekte midir? Bu hayrsever abalarn tm ylesine acnacak
derecede botur ki, ngiliz parlamentosunun iilerin koullar ile ilgili
raporlar bunlara hi deinmemektedir bile.
Burada Londrann btn bu blm boyunca tehir edilen gln bilisizliinden szetmeyeceiz. Ancak, yalnzca bir noktaya deinelim. Herr Sax, Sohodaki Bekr Erkekler Pansiyonunun, bu evrede,
geni bir mteri salama umudu olmad iin ie son verdii kansndadr. Herr Sax, Londrann btn bat yakasnn byk bir lks kent
olduunu hayal etmekte, ve en kibar sokaklarn hemen gerisinde en
pis ii mahallelerinin, rnein Sohonun bulunduunu bilmemektedir.
Onun deindii, ve benim daha yirmi yl nce bildiim, Sohodaki
model pansiyon, balangta ok ziyaret edilmekteydi, ancak en iyilerinden biri olmasna karn, hi kimse dayanamad iin kapatld. [sayfa 404]
Ama Alsastaki ii kasabas Mlhausen o kesinlikle bir baardr,
deil mi?
Nasl ki, bir zamanlarn gelien kolonileri Ashton, Ashworth, Greg
ve Ortaklar, ngiliz burjuvasnn gstermelii ise, Mlhausendeki i
Kenti de Kta burjuvasnn byk gstermeliidir. Ne yazk ki, Mlhausen
rnei gizli birliin rn deil, kinci Fransz mparatorluu ve Alsas
kapitalistleri arasndaki ak birliin rndr. Bu, Louis Bonaparten,
te-bir sermayesini devletin verdii, sosyalist deneyimlerden biridir.
On-drt yl iinde, 1867ye kadar bu ilerin daha iyi anlald ngilterede
olanaksz olan yanl bir sistem uyarnca, 800 kk ev yapld, ve on
ile onbe yl artan bir aylk kira demesi ardndan kendi mlkleri olmak
zere iilere devredildi. Alsas bonapalarnn bu mlk edinme yolunu
icat etmeleri gerekli deildi; greceimiz zere, ok nceden ngiliz yapm irketleri bunu ortaya atmlard. ngilteredekilerle karlatrldnda, bu evlerin satnalnmas iin denen fazla kira olduka yksektir.
rnein onbe yl boyunca taksitler eklinde 4.500 frank dedikten
sonra, ii onbe yl nce 3.300 frank deerindeki bir eve sahip olmaktadr. Eer ii kp gitmek isterse ya da sadece bir tek aylk taksit
borcu kalmsa (ki bu durumda evinden kartlabilir) evin ilk deerinin
%6,67si yllk kira olarak dlr (rnein, 3.000 frank deerindeki bir
ev iin ayda 17 frank) ve arta kalan ona, bir kuruluk faiz vermeksizin

Seme Yaptlar II
313
geri denir. Bylesine koullar altnda, irketlerin devlet yardm

olmakszn da semirebilecei aktr. Bu koullar altnda salanan evlerin,
yalnzca kent dnda yar-krsal bir evrede yaplm olmalar nedeniyle
dahi, kentin iindeki kiralk apartmanlardan daha iyi olduu da ayn
ekilde aktr.
Almanyada yaplan birka acnacak deneyimden szetmemize
gerek yok; Herr Sax bile, 157. sayfada, bunlarn sefaletini itiraf etmektedir.
O halde btn bu rnekler neyi tantlyor? Btn salk kurallar
ayaklar altnda inenmedii zaman dahi, ii konutlar yapmnn kapitalistler asndan krl olduunu. Ama bu, hi bir zaman yadsnlmamtr;
bunu ok nceden hepimiz biliyorduk. Rasyonel ynetilirse, mevcut bir
[sayfa 405] gereksinmeyi karlayan her sermaye yatrm krldr. Ancak
sorun, tam olarak konut darlnn neden ayn ekilde devam ettii, kapitalistlerin ayn ekilde neden iilere yeterince salkl konutlar salamadklardr. Ve burada Herr Saxn yeniden sermayeye verecek tten baka bir eyi yoktur, ve bize bir yant getirememektedir. Bu soruya
gerek yant biz yukarda vermitik. Sermaye, elinden gelse bile, konut
darln ortadan kaldrmak istemez; bu artk kesin olarak belirlenmitir.
Dolaysyla, geriye, yalnzca iki yol kalyor: iiler asndan kendine yardm, ve devlet yardm.
Kendine yardmn heyecanl bir savunucusu olan Herr Sax, bu
konuda, konut sorununa ilikin olarak da mucizevi eyler syleyebilmektedir. Ne yazk ki, daha en banda, kendine yardmn, ancak kulbe
sisteminin ya zaten varolduu, ya da mmkn olduu, yani bir kez daha yalnzca krsal blgelerde herhangi bir ekilde etkin olabileceini
itiraf etmek zorunda kalmaktadr. Byk kentlerde, ngilterede bile,
ancak ok kstl bir lde etkin olabilir. Herr Sax, ardndan i geiriyor:
Bu yolla (kendine yardm ile) reform ancak dolambal bir yoldan ve
dolaysyla ancak her zaman kusurlu olarak, yani ancak zel mlkiyet
ilkesi, meskenin kalitesine tepki gsterecek kadar glendii lde
gerekletirilebilir. Bu da kukuludur; her halkarda, zel mlkiyet
ilkesi yazarn slubunun nitelii zerinde hi bir reformcu etki yapamamtr. Btn bunlara karn, kendine yardm ngilterede ylesine
harikalar yaratmtr ki, bylece konut sorununun zmlenmesi iin
dier yollardan yaplan her ey ok almtr. Herr Sax, ngiliz yapm
irketlerine atf yapmakta ve onlarla zel olarak uzun uzadya uramaktadr, nk, genel olarak onlarn nitelii ve faaliyetleri konusunda ok
yetersiz ya da hatal grler geerlidir. ngiliz yapm irketleri hi bir
ekilde ... ev yapm iin birlikler ya da yapm kooperatifleri deildir;
Almancada daha ok Hauserwerbvereine [konut edinme kurumlar]
... olarak tanmlanabilir. Amac, yelerinin devirli katklarndan fon biriktirerek, bu fonlardan ve byklklerine gre yelerine ev satnalmalar
iin kredi vermek olan kurumlardr. ... Dolaysyla yapm irketi yelerinin
bir ksm iin bir tasarruf bankas, dier ksm [sayfa 406] iinse bir kredi
314

Seme Yaptlar II
bankasdr. Dolaysyla, yapm irketleri, esas olarak ... yatrman (mudi)

ile ayn toplumsal statdeki insanlara bir e satnalmalar ya da yapmalarna yardm etmek iin ... iilerin tasarruflarn kullanan, iilerin gereksinmelerini karlamak zere hazrlanm ipotek karl kredi kurumlardr. Tahmin edilecei gibi, byle krediler, szkonusu tanmaz
mal ipotek edilerek, ve faiz ve amortisman da kapsayan ksa sreli taksitlerle geri denmesi kaydyla verilmektedir. ... Faiz, yatrmanlara denmemekte, ama her zaman onlara alacak kaydedilmekte ve birletirilmektedir. ... yeler, dedikleri miktar, art faizin geri denmesini ... bir
aylk bir ihbarla her zaman ... talep edebilirler. (s. 170-172.) ngilterede
byle 2.000i akn irket var;... biriktirdikleri toplam sermaye tutar
15.000.000 dolaylarndadr. Bu yolla yaklak olarak ii snfndan
100.000 aile imdiden kendi aile oca ve yuvalarnn zilyetliine sahip
oldular kesinlikle kyaslanmas g bir toplumsal baar. (s. 174.)
Ne yazk ki, burada da, hemen ardndan aksayarak ama gelmektedir:
Ama sorun iin en mkemmel zme bu yolla hi bir ekilde
ulalamaz, nk, dier nedenler yansra, bir eve sahip olmak daha
iyi durumdaki iilerin ... karlayabilecekleri bir eydir. ... zellikle, salk koullar ounlukla yeterince ele alnmamtr. (s. 176.)
Ktada byle irketler ... gelime iin ok dar bir alan bulmaktadrlar. Burada yalnzca krlarda bulunan kulbe sisteminin varln
ngrmektedirler; ve krlarda iiler, kendine-yardm iin henz yeterince gelimemilerdir. te yandan, gerek yap kooperatiflerinin kurulabilecei kasabalarda her trden ok nemli ve ciddi zorluklarla (s.
179) kar karyadrlar. Yalnzca kulbeler yapabilirler ve oysa bu, byk
kentlerde geerli deildir. Ksaca, Bu trden kendine-yardm kooperatifinin, mevcut koullar iinde ve yakn gelecekte bile nmzdeki
sorunun zmnde balca rol oynamas mmkn deildir. Bu yapm
irketleri grdnz gibi, hl balangtaki, gelimemi durumlarnda
bulunmaktadrlar. Bu ngiltere iin bile dorudur. (s. 181.) [sayfa 407]
Dolaysyla, kapitalistler yapmayacaklar, iiler ise yapamayacaklardr. Ve eer Shulze-Delitzsch tr burjuvazinin daima iilerimize rnek olarak verdikleri ngiliz yapm irketleri hakknda kk bir bilgi
vermek mutlak gerekli olmasa idi, bu blm burada bitirebilirdik.
Bu yap irketleri ii irketleri olmad gibi, esas amalar da iilere kendi evlerini salamak da deildir. Tam tersine, bunun sadece
ok istisnai durumlarda byle olduunu greceiz. Yapm irketleri,
esas olarak, speklatif bir nitelik tarlar, ilk kurulan irketler olan kkleri de byk taklitilerinden fazla farkl deildir. Daha sonraki haftalk
toplantlarn yer alaca bir meyhanede ou zaman mal sahibinin nayak olmasyla birka devaml mteri ve onlarn arkadalar, dkknclar, memurlar, gezgin tccarlar, zanaat erbab ve dier kk-burjuvalar
belki bazan, snfnn aristokrasisine mensup bir makine ustas ya da

Seme Yaptlar II
315
baka bir ii biraraya gelir ve bir yapm irketi kurarlar. Genellikle hemen ardndan mal sahibi o mahallede ya da baka bir yerde olduka
ucuz bir arsa kefeder. yelerin birou meslekleri dolaysyla belirli bir
yere bal deillerdir. Dkknclarn ve zanaatlarn bile ounun evleri
deil, iyerleri kasabada bulunmaktadr. Yapabilecek durumda olan
herkes dumanl bir kasabann ortasnda yaamaktansa, varolarda yaamay yeler. Arsa satnalnr ve zerine mmkn olduu kadar ok kulbe yaplr. Daha zengin yelerin kredileri satnalmay mmkn klar
ve haftalk aidatlarla birlikte birka ufak bor, inaatn haftalk masraflarn karlar. Kendi mstakil evlerine sahip olmay amalayan yeler,
yapm bittike kura ekerek kulbelerini alrlar, ve alm masraflarnn
amortisman uygun bir fazla kira ile karlanr. Kulbelerin geri kalan
ksm da daha sonra, ya kiraya verilir ya da satlr. Oysa eer iyi i yapmsa yapm irketi olduka ykl bir mebla toplar. yeler aidatlarn
dzenli olarak demilerse bu mebla onlarn olur ve zaman zaman,
ya da irket dald zaman aralarnda paylatrlr. ngiliz yapm irketlerinin onda-dokuzunun yaam yks byledir. Dierleri bazan siyasal
ya da hayrseverce bahanelerle kurulan byk irketlerdir. Ama sonunda
bunlarn esas amac, her zaman kk-burjuvazinin tasarruflarna, iyi
bir [sayfa 408] faiz haddi ve tanmaz mallardaki speklasyondan pay bekleyileriyle daha krl bir ipotek yatrm salamaktr.
Bu irketlerin hangi tr mteriler zerine speklasyon yapt
en by deilse bile, en byklerinden birinin brornden anlalabilir. Kuruluundan bu yana toplam gayri-safi hasla 10.500.000
(70.000.000 taler) zerinde olan bankada ya da devlet tahvillerindeki
yatrm 416.000 i am bulunan ve u anda 21.441 yesi ve yatrman
olan 29 ve 30 Southampton Buildings, Chancery Lane, Londra adresindeki Birkbeck Yapm irketi kendisini halka u ekilde tantmaktadr:
yl boyunca bir piyano kiralayan bir kiinin bu sresinin
bitiminde piyanonun sahibi olmasn ngren ve piyano imalatlarnn
-yl denilen sistemini pek ok kii bilir. Bu sistemin kndan nce,
dargelirlilerin bir piyano edinmesi en az kendi evine sahip olmas kadar
gt. Bu kiiler yllar yl piyanonun kirasn dediler ve piyanonun deerinin iki kat ya da kat para harcadlar. Bir piyano iin geerli olan,
bir ev iin de geerlidir. ... Oysa, bir ev bir piyanodan daha pahal olduu iin, ... sat deerini kira olarak demek daha uzun zaman alr. Sonu olarak, yneticiler, Londrann ve varolarnn eitli yerlerindeki ev
sahipleriyle bir anlamaya girdiler ve bylece Birbeck Yapm irketi
yeleri ve dier kiiler iin kentin ok eitli semtlerinde geni ev seenekleri sunma olanan elde ettiler. Ynetim Kurulunun yrrle
koymay dnd sistem u ekildedir: irket bu evleri oniki-buuk
yl sreyle kiraya verecek ve bu srenin sonunda, kira dzenli olarak
dendii takdirde, kirac, hi bir ekilde daha fazla bir deme yapmakszn, evin mutlak sahibi olacaktr. ... Kirac ayrca daha ksa bir sre
316

Seme Yaptlar II
iin daha yksek bir kira denmesini ya da daha uzun bir sre iin daha dk bir kira denmesini ngren bir mukavele yaplabilir. ... Dargelirliler, ktipler, tezgahtarlar ve dier kiiler derhal Birbeck Yapm irketine ye olarak, kendilerini, mlk sahiplerinden bamsz hale getirebilirler.
Bu, yeterince aktr. ilere hi deinilmezken dargelirlilerden,
ktiplerden tezgahtarlardan vb. szedilmektedir ve ayrca bir kural olarak
adaylarn nceden bir piyanoya [sayfa 409] sahip olduklar varsaylmaktadr.
Aslnda burada iilerle deil, kk-burjuvayla, ve onlar gibi olmak
isteyen ve olabilecek kiilerle ilgiliyiz; ktipler, vb. ilerde alanlar gibi
belirli snrlar iinde kalsa bile, kural olarak gelirleri zamanla artan kiiler.
Buna karlk, iinin geliri ise, en iyi durumda ayn miktarda kalr, gerekte ailesinin genilemesi ve artan gereksinmeleriyle orantl olarak
azalr. Aslnda, sadece birka ii, o da istisna olarak, bu irketlere katlabilir. Bir yandan gelirleri ok dktr, te yandan da, oniki-buuk yl
nceden sorumluluk altna girebilmeleri iin bu ok belirsiz bir niteliktir.
Bunun geerli olmad birka istisna ise, ya yksek cretli iiler ya da
ustabalardr.*
Geri kalanna gelince, Mlhausen ii kenti, bonapartlarn bu
kk-burjuva ngiliz Yapm irketlerinin sefil kopyalarndan baka bir
ey olmadklar herkese anlalmtr. Aralarndaki tek fark, salanan
devlet yardmlarna karn, birincilerin mterilerini yapm irketlerinden
ok daha fazla dolandrmalardr. Btn olarak, bonapatlarn koullar,
ngilteredeki mevcut ortalama koullardan daha az liberaldir, ve ngilterede faiz ve birleik faiz her mevduat iin hesaplanp ve bir aylk ihbarla ekilebilirken, Mlhausenin fabrika sahipleri, faiz ve birleik faizi
kendi ceplerine atmlar ve iilerin nakit olarak beer franklk paralar
halinde dedikleri miktardan bir kuru fazlasn geri dememilerdir.
Ve [sayfa 410] bu farka herkesten ok aran da, btn bunlar bilmeden
kitabna alan Herr Sax olacaktr.
* Bu yapm irketleri ve zellikle Londra Yapm irketlerinin nasl ynetildii konusunda
burada kk bir katkda bulunalm. Bilindii zere Londrann zerinde kurulduu arazinin
hemen hemen tm, en nde gelenleri Westminster Dk, Bedford Dk, Portland Dk vb.
gibi, bir dzine aristokrata aittir. Bunlar ilk bata ayr ayr yapm alanlarn doksandokuz yl sre
ile kiraladlar ve bu srenin sonunda da, zerlerindeki her ey ile birlikte bu arazilerin zilyetliini
ele geirdiler. Daha sonra evleri, daha ksa srelerle, rnein otuzdokuz yl gibi kiracy evi iyi
bir ekilde onarmak ve bu ekliyle korumak zorunda brakan szde onarm szlemeleriyle
kiraya verildiler. Szleme bu ekliyle ilemeye balar balamaz da, ev sahibi evi incelemek ve
gerekli onarmlar saptamak zere mimarn ve blge kadastro memurunu gndermektedir.
ou zaman bu onarmlar ok byk-lekli olabilir ve btn n cephenin ve atnn vb.
yenilenmesini kapsayabilir. Bu durumda kirac szlemesini pey akesi olarak bir yapm irketine
yatrr ve bu irketten masraf kendisine ait onarmlar iin gerekli paray 130-150 sterlin aras
yllk kiralar iin 1.000 sterlin ya da daha fazlasna kadar yiikselebilir bor alrlar. Bu yapm
irketleri bylece, toprak sahibi aristokratlara ait olan Londra evlerinin devaml yenilenmesini
ve iinde yaanr durumda korunmasn, aristokratlara hi sknt vermeden ve halkn srtndan
gvence altna almay amalayan bu sistem iinde nemli bir ara halka clmulardr. Ve bu da
gya konut sorununun iiler iin zmlenmesidir. [1877 basksna Engelsin notu.]

Seme Yaptlar II
317
Bylece, iilerin kendilerine yardmnn da yarar yoktur. Geriye

devlet yardm kalmaktadr. Bu konuda Herr Sax bize ne sunabilir?
ey:
lk olarak, devlet yasal ve ynetsel olarak herhangi bir ekilde
alan snflar arasndaki konut darln vurgulamaya yolaacak btn
her eyi ortadan kaldrmaya ya da uygun areler bulmaya dikkat etmelidir. (s. 187.)
Sonu olarak yapm yasalarnn gzden geirilmesi ve yaplarn
ucuzlamas iin yapm ticaretine zgrlk. Ama ngilterede yapm yasalar asgariye indirilmitir, yap ticareti havada uan kular kadar zgrdr,
buna karn konut darl vardr. Ayrca ngilterede yapm, imdi ylesine
ucuza kmaktadr ki, bir araba getii zaman evler sallanr ve her gn
bir ksm ker. Daha dn (25 Ekim 1872) Manchesterde alts birarada
ykld ve alt ii ar yaraland. Dolaysyla, bu da bir are deildir.
kinci olarak devlet gc bireylerin dar grl bireycilikleri ile
ktl yaymalarn ya da yeniden balatmalarn nlemelidir.
Sonu olarak, ii konutlarnn salk ve yapm-zabtas denetimi;
ngilterede 1857den beri olduu gibi yetkililere harap ve sala aykr
evlerin iskannn yasaklanmas iin otorite devri. Ama, bu orada nasl
gerekleti? 1855teki ilk yasa, (huzur bozucular uzaklatrma yasas)
Herr Saxn da itiraf ettii zere ikinci yasa 1858 yasas (yerel idareleryasas) gibi hkmsz bir yasayd. (s. 197.) te yandan, Herr Sax,
10.000in zerinde nfuslu kasabalarda geerli olan nc yasann
esnaf meskenleri yasasnn pek doaldr ki ngiliz Parlamentosunun
toplumsal konulardaki byk anlaynn olumlu kantn sunmakta (s.
199) olduuna inanmaktadr. Ancak, gerekte bu iddia Herr Saxn
ngilizlerin sorunlarna olan had safhadaki bilisizliinin olumlu kantn
sunmaktan baka bir ey deildir. ngilterenin genel olarak ktadan
Toplumsal Konularda ok ileri olmas doaldr. ngiltere modern byk
sanayinin ana vatandr; kapitalist retim biimi en zgr ve yaygn biimde orada gelimi, sonular en belirgin olarak orada kendini gstermi [sayfa 411] ve dolaysyla yasal alanda ilk tepkiyi de orada yaratmtr,
bunun en iyi kant fabrika yasasdr. Ancak, eer Herr Sax, bir parlamento
kararnn hemen yrrle konmas iin yalnzca yasal geerlilie
gereksinmesi olduunu dnyorsa, feci ekilde yanlyor. Ve bu, her
karardan ok (pek doaldr ki atlyeler yasas hari) Local Gouvemment
Act iin dorudur. Bu yasann ynetimi ngilterede hemen her yerde
her tr yozlamann, akraba kayrmann ve dalavereciliin bilinen merkezleri olan yerel idarelere verilmiti.* Bu yerel idarelerin mevkilerini
* Dalaverecilik, kamu yetkilerinin, yetkilinin kiisel ya da kendi ailesinin karna kullanmasdr. Eer, rnein, bir lkenin devlet-telgraf idaresinin mdr bir kt fabrikasnn sessiz
bir orta olursa, kendi ormanlarndan bu fabrikaya kereste salar, ve ardndan bu fabrikaya
telgraf idaresine kt ikmal siparii verirse dalaverecilik ilkesinin tam bir anlayn gsterdii
kadar ile, bu gerekten kk, ama olduka sevimli bir itir nasl olsa bunlar Bismarck gnlerinde olaand ve beklenirdi. [Engelsin notu.]
318

Seme Yaptlar II
her eit ailevi hesaplara borlu olan temsilcileri byle toplumsal reformlar gerekletirmekten ya aciz ya da bunu yapmaya isteksizdirler. te
yandan, zellikle de ngilterede, toplumsal yasalarn hazrlanmas ve
yrtlmesiyle grevli kamu yetkilileri genellikle her ne kadar yirmi ya
da otuz yl ncesine gre bu gn daha az derecede olsa da kesin bir
grev anlayyla ayrdedilirler. Belediye meclislerinde rk ve harap
mesken sahipleri, ya dolaysz, ya da dolayl olarak hemen her yerde
gl bir ekilde temsil edilmektedir. Bu belediye meclislerini kk
semtlere gre seme sistemi, seilen yeleri en kk yerel kar ve etkilere baml klmaktadr; yeniden seilmek isteyen hi bir belediye
meclisi yesi, kendi seim blgesinde bu yasann uygulanmas iin oy
kullanmaya cesaret edemez. Dolaysyla, bu yasann hemen her yerde
yerel idarelerce nasl bir nefretle karlandn ve gnmze kadar ancak en rezilane durumlarda bu durumda dahi, genel bir kural olarak,
ancak geen yl Manchester ve Salfordtaki iek salgn durumlarnda
olduu gibi ancak bar salgn hastalk kt zaman uygulandn anlamak mmkndr. ileri Bakanlna gnmze kadar yaplan bavurular ancak byle durumlarda etkili olmutur, nk ancak zorunlu olduu zaman toplumsal reform yasalar nermek eer mmknse, zaten
varolanlar yrrle koymaktan kanmak [sayfa 412] ngilterede her liberal
hkmetin ilkesidir. Szkonusu yasa, ngilteredeki pekou gibi yalnzca
iilerin egemenlii ya da basks altndaki bir hkmetin sonunda,
onu gerekten uygulayacak bir hkmetin elinde mevcut toplumsal
durumda bir deiiklik yapma yolunda gl bir silah olaca iin nemlidir.
nc olarak devlet gc, Herr Saxa gre mevcut konut
darln gidermek iin emrindeki btn olumlu aralar mmkn olan
en yaygn biimde kullanmaldr.
Yani, emrindeki memur ve hizmetkrlar iin (ancak bu durumda bunlar ii deildir!) barakalar, gerekten rnek yaplar yapmal
ngilterede kamu ileri kredi yasas uyarnca, ve Louis Bonaparten
Paris ve Mlhausende yapt gibi. i snfnn konut koullarn dzeltmek amacyla belediyelere, derneklere, ve ayrca zel kiilere ... kredi
vermelidir. (s. 203.) Ancak kamu ileri kredi yasas da, yalnzca kt
zerinde bulunmaktadr. Hkmet, komisyon yelerinin emrine azami
50.000 , yani en fazla 400 kulbe, ya da krk ylda toplam olarak en
fazla seksenbin kiiye onaltbin kulbe ya da konut yapabilecek bir
miktar vermektedir kovada bir damla! Yirmi yl sonunda komisyonun
emrindeki fonlarn geri demeler nedeniyle iki katna ktn, dolaysyla, son yirmi yl iinde ek krkbin kiiye daha konut yapldn varsaysak bile, bu, yine kovada bir damladr. Ve kulbeler ortalama olarak
krk yl dayandna gre, krk yl sonra en harap durumdakilerinin, en
eski kulbelerin yenilenmesi iin her yl 50.000 ya da 100.000 likit
aktifin kullanlmas gerekir. Bu Herr Sax, 203. sayfada iddia etmektedir

Seme Yaptlar II
319
ki, ilkeyi doru olarak ve snrsz bir boyutta uygulamaya koymaktadr!

Ve Herr Sax, ngilterede bile, devletin snrsz bir boyutta hi bir ey
gerekletiremedii itirafyla kitabn bitirmekte ancak ilknce tm ilgililere bir vaaz vermekten kendini alamamaktadr.* [sayfa 413]
Bugn varolan ekliyle devletin, konut felaketini dzeltmek iin
bir ey yapmaya ne muktedir ne de istekli olduu kesinlikle aktr.
Devlet, mlk sahibi snflarn, yani toprak sahipleri ve kapitalistlerin, smrlen snflara, yani kyllere ve iilere kar rgtl birleik gcnden baka bir ey deildir. Tek tek kapitalistlerin (ve burada sorun yalnzca onlar ilgilendirmektedir, nk bu konuda, ilgili olan toprak sahibi
esas olarak bir kapitalist olarak davranmaktadr) istemediini, onlarn
devleti de istemez. Dolaysyla eer bireysel kapitalistler konut darlna
zlyor, ancak onun en feci sonularn yzeysel olarak dahi hafifletmek iin kprdatlamyorlarsa, birleik kapitalist, yani devlet, bundan
pek fazlasn yapmayacaktr. En fazla yapaca geleneksel hale gelmi
olan yzeysel hafifletme lsnn her yerde ayn ekilde uygulanmasn
salamaktr. Ve durumun byle olduunu da grdk.
Ancak, denebilir ki, Almanyada henz burjuvazi egemen deildir;
Almanyada devlet bir dereceye kadar hl toplumun zerinde bamszca dolanan bir gtr ki, tam bu nedenle toplumun birleik karn
temsil etmektedir. Ve tek bir snfnkini deil. Bylesine bir devlet kukusuz, bir burjuva devletinin yapamayaca pek ok eyi yapabilir, toplumsal alanda da ondan olduka farkl eyler beklenmesi gerekir.
Bu gericilerin dilidir. Gerekte ise Almanyada varolduu ekliyle
devlet ayn ekilde iinden gelitii toplumsal tabann zorunlu bir rndr. Prusyada ve Prusya imdi belirleyicidir hl gl bir toprak sahibi aristokrasisi ile, bugne kadar ne Fransadaki gibi dolaysz siyasal
egemenlik kazanm, ne de ngilteredeki gibi azok dolayl bir egemenlik kazanm olan olduka gen ve son derece korkak bir burjuvazi birarada bulunmaktadr. Ancak entelektel ynden ok gelimi, ve gnbegn giderek daha fazla rgtl hale gelen, hzla oalan bir proletarya
bu iki snfla birarada bulunmaktadr. Biz, dolaysyla, burada, eski mutlakyeti temel koulunun yansra toprak sahibi [sayfa 414] aristokrasi ve
burjuvazi arasnda bir denge yansra modern bonapartln temel
koulunu da burjuvazi ve proletarya arasnda bir denge buluyoruz.
Ama gerek eski mutlakyeti, gerek modern bonapart monaride ger* Londra yapm yetkililerine, yeni sokak yapm amac ile istimlak hakk veren son ngiliz
parlamentosu kararnda bylece evlerinden karlan iiler bir lde dikkate alnmaktadr.
Yaplacak yeni binalarn nfusun nceden orada yaayan snflarn barndrmaya elverili olmas
hkm getirilmitir. Dolaysyla en az deerli yerlerde iiler iin 5 ya da 6 katl kiralk apartmanlar
dikilmi ve bu yolla yasalara uyum salanmtr. Bu dzenlemenin nasl ileyeceini bekleyip
grmek gerekir. nk iiler buna olduka yabancdrlar. Ve Londrada eski koullarn ortasnda
bu binalar, tamamyla yabanc bir gelimeyi temsil etmektedir. Oysa, en iyi olaslkla yapm
faaliyetleri ile gerekte evlerinden karlan icilerin ancak bir eyreine yeni konut
salayacaklardr. [1887 basksna Engelsin notu.]
320

Seme Yaptlar II
ek hkmet yetkisi, zel bir ordu subaylar ve devlet memurlar kastnn

elindedir. Prusyada bu kast ksmen kendi saflarndan ksmen daha az
kkenli aristokrasiden daha ender olarak yksek aristokrasiden ve en
az da burjuvaziden beslenmektedir. Toplumun dnda, ve szde stnde bir konum igal eder grnen bu kastn bamszl, devlete, toplumun karsnda bir bamszlk grnm vermektedir.
Bu eliik toplumsal koullardan zorunlu bir tutarllkla Prusyada
(ve Prusya rneini izleyerek Almanyann yeni Reich anayasasnda)
gelien devlet biimi, ayn zamanda, hem eski mutlakyetiliin gnmzdeki yok olma biimi ve hem de bunapart monarinin varolma
biimi olan sahte-anayasaclktr. Prusyada sahte-anayasaclk 1848den
1866ya kadar mutlakyeti monarinin ar ar yryn yalnzca
gizlemi ve kolaylatrmtr. Ancak, 1866dan, ve daha da belirgin olarak
1870den beri toplumsal koullardaki karklk, ve bununla eski devletin
zl herkesin gz nnde ve muazzam bir ekilde genileyen bir
boyutta ilerlemitir. Hzl snai gelimesi ve zellikle borsa dolandrcl,
btn egemen snflar speklasyon girdabna srklemitir. 1870 ylnda
Fransadan ithal edilen topyekn yozlama grlmemi bir hzla gelimektedir. Strousberg ve Pereire birbirlerine apkalarn kartmaktadrlar.
Bakanlar, generaller, prensler ve kontlar, en kurnaz borsa kurtlaryla rekabet halinde tahvillerle kumar oynamakta, ve devlet bu borsa kurtlarna
topyekn baronluk payesi bahederek eitliklerini tanmaktadr. ekerpancar reticisi ve konyak imalats olarak uzun sreden beri sanayici
olan krsal soylular ok nceden eski onurlu gnleri geride brakmlardr
ve imdi adlar her eit gvenilir olan ya da olmayan anonim irketin
ynetici listelerini iirmektedir. Brokrasi tek gelirini artrma yolu olarak
zimmete geirmeyi gittike daha fazla hakir grmeye balamtr; devlete
srtn dnmekte ve snai irketlerin idaresindeki ok daha krl mevkiler
peinde komaya balamaktadr. Grevde [sayfa 415] kalanlar ise stlerinin
rneini izlemekte ve tahvil speklasyonu yapmakta, ya da demiryollar
ve benzerinde hisse satnalmaktadr. Temenlerin de baz speklasyonlara el attn varsaymak bile hakl grlebilir. Ksacas eski devletin
tm unsurlarnn zlmesi ve mutlakyeti monariden bonapart monariye gei en canl dnemindedir. Bir sonraki byk ticari ve snai
bunalmla yalnzca mevcut karklk deil, ama eski Prusya devleti de
kecektir.*
Ve burjuva olmayan unsurlarn her geen gn daha burjuva hale
geldii bu devlet, toplumsal sorunu ya da en azndan konut sorununu
zebilecek mi? Tam tersine. Tm ekonomik sorunlarda Prusya devleti
giderek daha fazla burjuvazinin eline gemektedir. Ve eer 1866dan
* Gnmzde bile, 1866da eski Prusya devletini ve onun temelini, yani koruyucu gmrk
vergileriyle mhrlenen byk toprak mlkiyeti ve snai sermaye ittifakn, birarada tutan,
1872den bu yana sayca ve snf bilinci asndan muazzam bir gelime gsteren, proletarya
korkusudur. [1887 basksna Engelsin notu.]

Seme Yaptlar II
321
beri ekonomik alandaki yasalar gerek durumda olduundan daha da

fazla burjuvazinin karna uydurulmadysa bu kimin hatasdr? Esas
olarak bizzat burjuvazi sorumludur, nk, ilk olarak kendi istemlerini
enerjik olarak bastrmak iin ok korkaktr, ve ikinci olarak ayn zamanda
tehditkr proletaryaya yeni silahlar salayan her dne kar kmaktadr.
Ve eer siyasal g, yani Bismarck, burjuvazinin siyasal faaliyetlerini
denetim altnda tutmak amac ile kendi koruyucusu proletaryay rgtlemeye abalyorsa, bu, iiler asndan, devleti, birka yardmsever
terime, ve en ok la Louis Bonaparte yapm irketlerine en asgari dzeyde bir devlet yardmna indirgeyen zorunlu ve olduka tandk bir
bonapart reeteden baka nedir?
ilerin Prusya devletinden ne beklemesi gerektiinin en iyi kant, Prusya devleti mekanizmasnn topluma gre Fransz milyarlarnn
kullanmnda yatmaktadr. Bu milyarlarn tek bir taleri dahi sokaa atlm
o Berlin ii snf ailelerine barnak salamak iin kullanlm mdr?
Tam tersine gz yaklatka devlet, yaz boyunca balar zerinde geici
bir tavan salayan o sefil kulbeciklerin bile yklmasna neden oldu.
Be milyar, yeterince hzl bir ekilde, insanlk uruna harcanmaktadr:
kaleler, toplar ve askerler iin, [sayfa 416] ve Wagnerin eekliklerine264 ve
Stieberin Avusturya ile grmelerine265 karn, bu milyarlardan, Louis
Bonaparten Fransadan ald milyonlardan Fransz iilerine ayrlandan daha az, Alman iisine ayrlacaktr.
III
Gerekte, burjuvazinin, konut sorununu kendi modeliyle zmek

yani sorunu srekli olarak yeniden ortaya karacak bir ekilde zmek
iin yalnzca bir yntemi vardr. Bu ynteme Haussmann denmektedir.
Haussmann deyimiyle yalnzca Parisli Haussmannn zellikle
bonapart slubunu kastetmiyorum stste ina edilmi ii mahallelerinin tam ortasnda, uzun, dz ve geni yollar amaktaki ve onlarn
her iki yanna byk lks binalar sralamaktaki ama, barikat savan
stratejik olarak gletirme amacnn yansra hkmete baml, zellikle bonapart bir inaat kesimi proletaryas yaratmak ve kenti tam anlam
ile bir lks kenti haline dntrmektir. Haussmann derken ben, byk kentlerimizden, ve zellikle merkezi konumlu olanlarda, bu uygulama, ister kamu sal ve gzelletirme kayglar, ister byk merkezi
konumlu i yeri istemi, ya da ister demiryollar, sokaklar vb. yapm gibi
trafik gereksinmeleri nedeniyle ortaya km olmasndan bamsz olarak, imdi genellemi olan ii snf mahallelerinde gedikler almas
uygulanmasn kastediyorum. Nedenler ne kadar farkl olursa olsun,
sonu her yerde ayndr: Bu pek byk baarsndan dolay burjuvazinin
her frsatta kendini yceltmesine refakat eder biimde en rezilane ara
sokaklar ve dar yollar ortadan kalkar, ama hemen baka bir yerde, ve
322

Seme Yaptlar II
ounlukla en yakn mahallede tekrar ortaya karlar.

ngilterede i Snfnn Durumunda Manchesterin 1843 ve 1844
teki durumuyla bir grnmn vermitim. O zamandan bu yana kentin
merkezinden geen demiryolunun yapm, yeni yollar yapm ve byk
kamu ve zel binalarn dikilmesi orada tanmlanm olan en kt mahallelerden bazlarn ortasndan blm, ortaya karm, ve dzeltmi, ve
dierlerini tmyle ortadan kaldrmtr; her ne kadar [sayfa 417] dar salkinzibat denetimi o zamandan bu yana daha sertlemise de, onlarn
pek ou hl ayn durumda, ya da o srada olduklarndan daha da
beter harap olmu bir durumdadr. te yandan, nfusunda o zamandan
bu yana yardan fazla bir art grlen kentin muazzam gelimesi sayesinde, o zamanlar hl havadar ve temiz olan mahalleler, imdi, kentin en
kt tannan mahallelerinin eski durumlar kadar skk, kirli ve imi
bir durumdadr. te size yalnzca bir rnek: kitabmn 80. sayfas ve devamnda, * yllardr Kk rlanda ad altnda Manchesterin yzkaras
olan Medlick Nehri vadisinin dibinde yerlemi bir grup evi anlatmtm.
Kk rlanda oktan yokolmu ve imdi yerinde yksek bir temel zerine kurulu bir tren istasyonu bulunmaktadr. Burjuvazi, Kk rlanda
nn mutlu ve sonal bir ekilde ortadan kalkn byk bir zafermicesine
bbrlenerek gstermektedir. Byk kentlerimizde setler iine alnan
byk nehirlerin, genellikle her geen yl kolayca aklanabilecek nedenlerle daha yaygn sellere yolatklar gibi, geen yaz da byk bir sel
baskn oldu. Ve o zaman, Kk rlandann hi bir ekilde ortadan
kalkmad, ama yalnzca Oxford Caddesinin Gney yakasndan Kuzey
yakasna kayd ve gelimeye devam ettii ortaya kmt. Manchesterdeki radikal burjuvazinin organ olan Manchester Weekly Timesn
20 Temmuz 1872 saysnda neler yazdn grelim:
Medlockun aa vadisi sakinlerinin geen cumartesi bana
gelen felaketin, iyi bir sonucu olaca, yani halkn dikkatinin belediye
yetkililerimizin ve belediye salk komitemizin burnunun dibinde oktan
beri msamaha edilen tm salk yasalarnn bu aka inenmesine
ynelecei umulmaktadr. Dn sabah baskmzda kan iddetli bir
makale, selin eritii Charles Street ve Brook Street yaknlarndaki baz
bodrum konutlarnn rezilane durumlarn, yeterince gl olmamakla
birlikte aa karmtr. Bu makalede deinilen bir avlunun ayrntl
incelemesi onlar hakknda yaplan btn beyanlar dorulamamz, ve
bu avludaki bodrum kat konutlarnn ok nceden kapatlm olmas
ya [sayfa 418] da insan barna olarak hi bir zaman msamaha edilmemi
olmas gerektiini ileri srmemizi mmkn klmtr. Squires Court,
Charles Street ve Brook Streetin kesinde yedi ya da sekiz evden
olumaktadr. Bir yaya Brook Streetin en aa ksmndan demiryolu
geitinin altndan her gn dahi geebilir ve hi bir zaman ok aalarda,
* Bkz: K. Marx and F. Engels, On Britain, s. 94. -Ed.

Seme Yaptlar II
323
ayaklarnn altnda, maaralarda insanolunun yaadn hayal edemez.

Avlunun kendisi halkn gznden saklanmtr ve ancak yoksulluklar
nedeniyle bu mezar sszlnda barnak aramak zorunda olanlar iin
eriilebilir niteliktedir. Medlockun havuzlar arasna kapatlm olan genellikle durgun sular normal dzeyini amasa bile bu konutlarn zeminleri nehir yzeyinin ancak birka santim zerindedir. Byk bir sanak
ya, pis, iren sular drenajlardan yukar karp, odalar, her selin
gerisinde armaan olarak brakt ekilde ldrc gazlarla doldurabilir.
... Squires Court, Brook Streetteki evlerin oturulmayan bodrumlarndan
da daha dk bir dzeydedir ... ve sokak dzeyinin 20 fit altndadr, ve
cumartesi gn drenajlardan ykselen zararl sular atlara erimitir.
Bunu biliyorduk ve dolaysyla oray ya bo ya da yalnzca pis duvarlar
ykayan ve evi dezenfekte eden salk yetkililerinin igalinde bulacamz
umuyorduk. Bunun tersine, bir berberin bodrum evinde ... bir kede
yatan bir yn ryen pislii bir tekerlekli elarabasna kreklemeye
uraan bir adam grdk. Bodrumu azok temizlenmi olan berber
bizi daha da aada elinden gelse basna haber vereceini, ve kapatlmalarn talep edeceini ileri srd baz meskenlere gnderdi. Ve
bylece sonunda amar teknesinde uraan gl ve salkl grnl
bir rlandal kadn bulduumuz Squires Courta geldik. O ve bir gece
bekisi olan kocas, bu avluda alt yl yaamlard ve kalabalk bir aileleri
vard. ... Yeni terkettikleri evde su hemen hemen tavana kadar ykselmiti. Pencereler krlm ve mobilyalar tamamyla harap olmutu. Adam,
evde yaayann, her iki ayda bir kire badana yaparak, kokunun dayanlmaz hale gelmesini nlediini syledi. ... Daha sonra gittii i avluda,
muhabirimiz, arka duvarlar, imdi tanmlanan evlerin arka duvarlarna
bitiik ev buldu. Bu evden ikisinde oturuluyordu. Oradaki pis koku ylesine korkutucuydu [sayfa 419] ki, en salkl insan bile ok ksa bir
zamanda midesinden rahatszlanabilirdi. ... Bu iren delikte, perembe
gecesi (suyun ykseldii ilk gn) burada uyumu olan yedi kiilik bir
aile yayordu. Ya da, kadnn hemen dzelttii gibi, uyumamlard,
nk o ve kocas berbat koku nedeniyle gecenin byk ksmnda srekli olarak kusmulard. Cumartesi gn ocuklarn dar tamak
iin gs hizasndaki su iinde yrmek zorunda kalmlard. Ayrca
kadn, orann, domuzlarn yaamasna dahi elverili olmad kansndadr, ancak dk kira nedeniyle haftada bir sterlin alt peni ve kocas
son zamanlarda hastalk yznden ok isiz kald iin onu tutmutur.
Bu avlunun ve vakitsiz bir mezardaymcasna iine dolumu olan sakinlerinin gzlemci zerindeki grnm mutlak bir aresizlikti. Bu
arada, belirtmek zorundayz ki, gzlemlerimize gre, Squires Court
muhtemelen ar bir rnek olmakla birlikte o mahalde, sregelen
varlklarn salk komitemizin izin vermekte kendini hakl gsteremeyecei dier pek ok yerin tipik rneinden baka bir ey deildir. Bu yerler ileride kiralanrsa, komite bir sorumluluk yklenmekte ve btn
324

Seme Yaptlar II
evre, ciddiyetini artk tartmayacamz bir salgn hastalk tehlikesine

maruz braklacaktr.
Bu, burjuvazinin konut sorununu uygulamada nasl zmlediinin arpc bir rneidir. Kapitalist retim biiminin iilerimizi her gece
iine kapatt hastalklarn reme yeri, rezilane delik ve bodrumlar ortadan kaldrlmamtr; yalnzca baka yere kaydrlmtr! Onlar ilk yerinde yaratm olan ayn ekonomik zorunluluk daha sonraki yerinde de
yaratmaktadr. Kapitalist retim biimi varolmaya devam ettii srece,
konut sorununun, ya da iilerin yazgsn etkileyen herhangi bir baka
toplumsal sorunun tek bana zmleneceini ummak budalalktr.
zm, kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmasnda ve btn
geim aralarna ve i aralarna bizzat ii snfnn elkoymasnda yatmaktadr. [sayfa 420]
NC KISIM
PROUDHON VE KONUT SORUNU

ZERNE EK
I
Volkstaatin 86. saysnda A. Mlberger, benim tarafmdan gazetenin 51. saysnda ve daha sonraki saylarnda eletirilen makalelerin yazar olduunu aklamaktadr.* Yantnda250 beni ylesine bir seri sulamaya bomakta ve ayn zamanda btn sorunlar ylesine birbirine
kartrmaktadr ki, isteristemez onu yantlamak zorunda kalyorum. Ne
yazk ki, byk lde bizzat Mlbergerin beni zorla soktuu kiisel
polemik alannda verilecek olan yantma genel bir ilgi salamak zere,
Mlbergerin bir kez daha btn bunlarn ne kendisi, ne de Volkstaatn
teki okurlar iin esas olarak yeni bir ey iermediini sylemesi tehlikesini de gze alarak, esas noktalar bir kez daha ve mmknse ncekinden daha ak bir ekilde sunacam.
Mlberger eletirimin biim ve kapsamndan yaknmaktadr.
Biim asndan o srada szkonusu makaleyi kimin yazdn dahi bilmediimi syleyerek yantlamak yeterlidir. Dolaysyla, yazarlarna kar
herhangi bir kiisel nyarg szkonusu olamaz; makalelerde ortaya
konan konut sorunu zmne kar ise, uzun sre nce onu Proudhondan tandm, ve o konudaki kanm kesinlikle belirlenmi olduu
iin kukusuz nyarglydm.
Dostum Mlberger ile eletirimin tonu zerine tartacak deilim. Benim kadar uzun sre hareket iinde olunca, saldrlara kar olduka kaln bir deri gelitirilir, ve dolaysyla kolaylkla dierlerinde de
* Bkz: Bu cildin 364-386. sayfalar. -Ed.

Seme Yaptlar II
325
aynsnn varolduu varsaylr. Mlbergerin zararn telafi edebilmek iin

bu kez tonumu derisinin duyarlna uygun biimde ayarlamaya alacam.
Mlberger, onun bir prudoncu olduunu sylediim iin zel bir
aclkta yaknmakta ve prudoncu olmadn ileri srmektedir. Doal
olarak ona inanmam gerekir, ama szkonusu makalelerin yalnzca
onlarla yetinmek zorundaydm [sayfa 421] katksz prudonculuktan baka
bir ey iermediini tantlayacam.
Ama Mlbergere gre, Proudhonu da hafiflikle eletirmi ve
ona ciddi bir hakszlk yapmm.
Kk-burjuva Proudhonun retisi, Almanyada, ondan bir satr
dahi okumam, pek oklar tarafndan dahi benimsenen, genel kabul
grm bir dogma haline gelmitir.
Yirmi yldan beri Latince kkenli dilleri konuan iilerin Proudhonun eserlerinden baka zihinsel gdalar olmamasndan zntlerimi
dile getirdiim zaman, Mlberger, bunu, Latin iileri asndan, Proudhon tarafndan formle edilen ilkeler hemen her yerde hareketin itici
ruhudur, diye yantlamaktadr. Bunu reddetmek zorundaym. lk olarak,
ii snf hareketinin itici ruhu hi bir yerde ilkelerde deil, her yerde byk sanayiin gelimesinde, ve onun etkilerinde, yani bir yandan
sermaye, te yandan da proletarya birikimi ve younlamasnda yatmaktadr. kinci olarak, Latin lkelerinde Proudhonun szde ilkelerinin
Mlbergerin onlara atfettii belirleyici rol oynadn; anarizm, forces
conomiques * rgtlenmesi, liquidation sociale ** vb. lkelerinin orada
... devrimci hareketin gerek tayclar haline geldiini sylemek doru
olmaz. Her derde deva prudoncu ilacn, Bakunin tarafndan sunulan
daha acemice bir biiminde ancak bir miktar etkinlik kazand spanya
ve talya hari, uluslararas ii snf hareketini bilen, herhangi bir kimsenin Fransada prudoncular sayca olduka nemsiz bir mezhep olutururken ii snfnn ounluu Proudhon tarafndan Liquidation sociale
ve Organisation des forces conomiques*** balklar altnda hazrlanan
toplumsal reform plan ile herhangi bir ilikiyi reddettikleri pek nl bir
olgudur. Bu, teki eyler yansra, Komnde gsterilmitir. Her ne kadar
prudoncular Komnde gl bir ekilde temsil edilmilerse de, eski
toplumun tasfiye edilmesi ya da ekonomik glerin Proudhonun nerileri uyarnca rgtlenmesi yolunda en ufak bir aba gsterilmemitir.
Tam tersine, btn ekonomik nlemlerinde itice [sayfa 422] ruhun herhangi bir ilkeler grubu deil, ama basit, pratik gereksinmeler olmas
Komne byk onur verir. Ve dolaysyla bu nlemler frnlarda gece
almasnn kaldrlmas, fabrikalarda para cezalarnn yasaklanmas,
* Ekonomik gler. -.
** Toplumsal tasfiye. -.
*** Ekonomik glerin rgtlenmesi. -.
326

Seme Yaptlar II
kapatlm fabrikalar ve atlyelere elkonmas ve ii birliklerine devredilmesi hi bir ekilde prudonculuk ruhuna deil, ama kesinlikle Alman
Bilimsel Sosyalizminin ruhuna uygundur. Prudoncularn uygulayabildii
tek toplumsal nlem, Fransz Bankasna elkonmamas kararyd, ve bu
da Komnn ykl nedenlerinden biridir. Ayn ekilde blankici olarak
adlandrlanlar da yalnzca siyasal devrimciler olmaktan kp blankici
gmenlerin Londrada bildirileri* Internationale et Rvolutionda
yaptklar gibi belirli bir programla sosyalist ii gurubu haline dnmek
iin bir abada bulunduklar zaman toplumun kurtuluu iin prudoncu
plann ilkelerini ileri srmemiler, ama, Alman bilimsel sosyalizminin
proletaryann siyasal eyleminin ve snflarn ve onlarla birlikte devletin
ortadan kaldrlmasna gei olarak [proletarya] diktatrlnn gereklilii zerine gr1erini Komnist Manifestoda** ve o zamandan bu
yana saysz vesileyle zaten dile getirilmi olanlar gibi grleri hemen
hemen aynen benimsemilerdir. Ve eer Mlberger Almanlarn Proudhonu kmsemelerinden hareketin Latin lkelerinde Paris Komnne kadar bir kavray eksiklii iinde olduu sonucunu karrsa, bu
eksikliin kant olarak bize Latin tarafndan hangi yaptn, Komn,
Alman Marx tarafndan yazlm olan Address of the General Council of
the International on the Civil War in France *** kadar yaklak olarak
dahi olsun doru anlayp tanmlandn sylesin.
i snf hareketinin dolaysz olarak prudoncu ilkelerin etkisi
altnda olduu tek lke Belikadr ve tam bunun sonucu olarak Belika
hareketi, Hegelin diyecei gibi, hi bir eyden, hi bir ey yoluyla hi
bir eye266 varmaktadr. [sayfa 423]
Yirmi yl boyunca Latin lkeleri iilerinin dolayl ya da dolaysz
olarak kafaca, yalnzca Proudhon ile beslenmelerini bir ansszlk saydm zaman, Proudhonun Mlbergerin ilkeler olarak adlandrd
reform reetesinin tmyle mitsel egemenliini deil, ama onlarn mevcut topluma ynelik ekonomik eletirilerinin tmyle yanl prudoncu
deyimler ile bozulduunu ve siyasal eylemlerinin prudoncu etkilerle
acemiletirildiini kastetmitim.
Bylece prudonlatrlm Latin lkeleri iilerinin, her durum
ve koulda, Alman bilimsel sosyalizminin kesinlikle Latinlerin Proudhonu anladndan daha iyi anlayan Alman iilerinden daha fazla
devrim yolunda olup olmadklarn ancak devrim yolunda olmann
gerekte ne anlama geldiini rendikten sonra yantlayabileceiz. Hristiyanlk, gerek inan, Tanrnn merhameti yolunda olan kiilerden szedildiini duyduk. Ama btn hareketlerin en iddetlisi olan devrimin
* Engels, bu bildiriyi Programm der blanquistischen Komunne Flchtlinse (Blankici
Komn Gmenleri Program), Internationels aus dem, Volksstaat, s. 40-46, Berlin 1894 adl
makalesinde incelemitir. -Ed.
** Bkz: Seme Yaptlar, 1, s. 142-145, 153-155. -Ed.
*** Bkz: Bu cildin 260-276. sayfalar. -Ed.

Seme Yaptlar II
327
yolunda olmak? O halde, devrim bir dogmatik din midir ki, kii ona
inansn?
Ardndan, Mlberger, beni, makalesinin ak ifadesine karn,
konut sorununun yalnzca ii snfna zg bir sorun olduunu iddia
etmekle suluyor.
Bu kez Mlberger gerekten hakl. Szkonusu pasaj gzden kardm. Onu gzden karmak benim sorumsuzluumdu, nk bu, tezimin esas eiliminin en belirgin bir zellii idi. Mlberger ak szcklerle gerekte unu yazmaktadr:
ok sk ve yaygn bir biimde snf politikas izlemek, snf egemenlii iin aba gstermek ve benzeri gibi gln samalamalarla
kar karya kaldmz iin, ilk olarak ve aka konut sorununun hi
bir ekilde yalnz proletaryay etkileyen bir sorun olmadn, ama, tam
tersine, olduka nemli lde asl orta snflar, kk tccar, kkburjuvaziyi, tm brokrasiyi ilgilendirdiini nemle belirtmek isteriz. ...
Konut sorunu toplumsal reformun, bir yandan proletaryann karlar,
te yandan da toplumun asl orta snflarnn karlarnn mutlak i zdeliini aa karan bir husustur, orta snflar da kiralanm meskenin
ezici balar altnda en az proletarya kadar, ve muhtemelen daha fazla
sknt ekmektedirler. ... Bugn toplumun asl [sayfa 424] orta snflar,
gen, canl ve enerjik ii partisi ile ittifak halinde, toplumun deitirilmesi
srecine, nimetlerinden en bata onlarn yararlanaca bir deiime,
katlmak iin ... yeterli g toplayabilme sorunu ile kar karyadrlar.
Dolaysyla dostumuz Mlberger burada aadaki hususlar belirtmektedir:
1. Biz herhangi bir snf politikas izlemiyoruz ve snf egemenlii iin abalamyoruz. Ama Alman Sosyal-Demokrat i Partisi, yalnzca bir ii partisi olduu iin, zorunlu olarak. bir snf politikas, ii
snfnn politikasn, izlemektedir. Herbir siyasal parti de, devlette kendi
ynetimini kurmaya yneldii iin, ayn nedenle Alman Sosyal-Demokrat
i Partisi de zorunlu olarak kendi ynetimini, ii snfnn ynetimini,
dolaysyla snf egemenliini, kurmaya abalamaktadr. Ayrca, ngiliz
artistlerden bu yana, her gerek proletarya partisi, bir snf politikasn,
proletaryann bamsz bir siyasal parti olarak rgtlenmesini mcadelesinin birincil koulu, ve proletarya diktatrln, mcadelenin en
yakn amac olarak ne srmtr. Bunu sama olarak niteleyerek
Mlberger, kendisini, proletarya hareketinin dna ve kk-burjuva
sosyalizmi kamp iine sokmaktadr.
2. Konut sorunu, yalnzca bir ii snf sorunu deil, ama asl orta snflar, ondan en az proletarya kadar ve muhtemelen daha fazla sknt ektii iin kk-burjuvaziyi de olduka nemli lde ilgilendirmektedir. Herhangi bir kimse, eer kk-burjuvazinin bir adan
dahi olsa, proletaryadan belki de daha fazla sknt ektiini iddia
ederse, kk-burjuva sosyalistleri arasnda sayldndan tr yakn-
328

Seme Yaptlar II
maya hakk yoktur. Dolaysyla, unlar dediim zaman Mlbergerin yaknmaya hakk var m:
Proudhonun da dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ite
ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuvazi ile
birlikle katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir. Ve dolaysyla, Alman, prudoncularmzn esas olarak grdmz gibi hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut
sorununa eilmesi hi de raslant deildir. *
3. Toplumun asl orta snflarnn karlar ile [sayfa 425] proletaryann karlar arasnda bir mutlak i zdelik vardr, ve toplumun gelecekteki deitirilmesi srecinin nimetlerinden her eyden nce yararlanacak olan proletarya deil, asl bu orta snflardr.
Dolaysyla iiler gelecekteki toplumsal devrimi her eyden
nce kk-burjuvazinin karlar iin yapacaklardr, ve, ayrca, kkburjuvazinin karlar ile proletaryannkiler arasnda mutlak bir i zdelik
vardr. Eer kk-burjuvazinin karlar iilerinkiyle bir i zdelie
sahipse, o halde iilerinki de kk-burjuvazininkilerle bir i zdelie
sahiptir. Kk-burjuva gr as dolaysyla, hareket iinde, proletarya,
gr as kadar varolma hakkna sahiptir ve ite kk-burjuva
sosyalizmi olarak adlandrlan da bu hak eitlii iddiasdr.
Dolaysyla, ayr basmn 25. Sayfasnda248 Mlbergerin bizzat
kendi nitelii uyarnca bnyesinde etmeni: emek-edinme-mlk
[etmenini] biletirdii iin, ve bu etmenin bileiminde, bireyin gelime
kapasitesine hi bir engel koymad iin kk sanayii toplumun
gerek dayana olarak vmesi; ve modern sanayii, zellikle normal
insanolunun yetitirildii bu bakm yurdunu ykmak ve srekli olarak
kendini yenileyen mert bir snftan, kaygl baklarn nereye evireceini
bilemeyen bilinsiz bir insan srs yaratmakla sulamas pekl
tutarldr. Kk-burjuvazi, dolaysyla Mlberger iin rnek insanolu,
ve kk sanayi, Mlbergerin rnek retim biimidir. O halde onu kk-burjuva sosyalistleri arasna soktuum zaman ona iftira m etmi
oldum?
Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettiinden, burada Proudhonun reform plannn nasl toplumun btn yelerini kkburjuva ve kk kyllere dntrmeyi amaladn daha fazla tartma anlamsz olacaktr. Kk-burjuvazi ve iilerin karlar arasndaki
iddia edilen zdelikle uramak da ayn ekilde gereksiz olacaktr. Gerekli olan ise zaten Komnist Manifestoda bulunabilir. (Leipzig basks,
1872, s. 12 ve 21.)
ncelememizin sonucu, dolaysyla, kk-burjuva [sayfa 426] Proudhon miti ile kk-burjuva Mlberger gereinin yanyana grnmesidir.
* Bkz: Bu cildin 366-367. sayfalan. -Ed.

Seme Yaptlar II
329
II
imdi esas noktalardan birine geliyoruz. Mlbergerin makalelerini

ekonomik ilikileri Proudhon tarznda yasal terminolojiye evirerek tahrif
etmekle sulamtm. Bunun bir rnei olarak, Mlbergerin aadaki
szlerini almtm:
Bir kez yapldktan sonra, ev, gerek deeri, sahibine, ok nceden kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal
emein belirli bir blm iin bir kalc yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem
iersinde, kira kazancyla, ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha
ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr.
Mlberger imdi yle yaknyor:
Bu basit, ciddi olgunun dile getirilii, Engelsin beni evin nasl
yasal tasarruf hakk haline geldiini anlatmam gerektii ki bu benim
grev kapsammn olduka dnda kalyordu konusunda uyarmasna
neden oluyor. ... Tanmlama bir eydir, aklama baka bir ey. Proudhon ile birlikte toplumun ekono-mik yaamndan bir adalet kavramnn
etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz toplumunu,
btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik
olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi
de itiraf edecektir.
imdilik yaplm olan evden ayrlmayalm. Ev, bir kez kiraya verildikten sonra onun zerinden yaplan kr da dahil olmak zere, arsa
kiras, onarm masraflar, ve yatrlan yapm sermayesinin faizini, kira
eklinde karlamaktadr; ve koullara bal olarak tedricen denen kira ilk maliyet bedelinin iki, , be kat ya da on katna varmaktadr.
Bu, dostum Ml-berger, basit, ciddi olgunun, bir ekonomik olgunun
dile getirilmesidir; ve eer biz, onun nasl olup da varolduunu renmek istersek, aratrmamz ekonomik alanda yapmalyz. Dolaysyla,
bu olguya biraz daha yakndan bakalm ki, artk bir ocuk dahi onu
yanl [sayfa 427] anlamasn. Bilindii gibi, meta sat, sahibinin kullanmdeerinden vazgemesi ve deiim-deerini cebine atmas gereinden
olumaktadr. Metalarn kullanm-deeri, dier eyler yansra, tketimleri
iin gerekli deiik dnemler bakmndan da birbirinden farkl olmaktadr. Bir somun ekmek bir gnde tketilmekte, bir pantolon bir ylda,
ve bir ev yz ylda eskimektedir. Bu nedenle, dayankl metalar asndan,
bunlarn kullanm-deerini para para ve her seferinde belirli bir dnem
iin satma, yani kiralama olana dourmaktadr. Dolaysyla para para
sat, deiim-deerini ancak tedricen gerekletirmektedir. Yatrlan
sermayenin geri denmesi ve ona tahakkuk etmi faizden vazgemenin
bir tazminat olarak satc, hi bir ekilde keyfi biimde deil, ekonomi
politik yasalar uyarnca belirlenen, daha yksek bir fiyat, faiz almaktadr.
Yz yln sonunda ev tkenmi, eskimi, ve artk oturulamaz haldedir.
330

Seme Yaptlar II
imdi, ev iin denen toplam kiradan aadakileri karalm: 1) szkonusu dnemde kaydetmi olabilecei herhangi bir artla birlikte arsa
kiras, ve 2) cari onarmlar iin harcanan miktar karrsak, bakiyenin
ortalama olarak aadakilerden olutuunu grrz: 1 ilk olarak eve
yatrlm olan yapm sermayesi, 2 bunun kr, ve 3 tedricen vadesi gelen sermaye ve kr faizi. imdi, bu dnemin sonunda kiracnn evi olmad dorudur, ama ev sahibinin de yoktur.
Ev sahibi yalnzca (ona ait olmas kouluyla) arsaya ve onun
zerindeki, artk bir ev olmayan yapm malzemesine sahiptir. Ve her ne
kadar bu arada ev ilk maliyetini be ya da on kat karlayan bir miktar yaratmsa da, bunun yalnzca arsa kirasndaki arttan ileri geldiini
greceiz. Bu, Londra gibi ev sahibi ile arsa sahibinin ounlukla ayr
kiiler olduu byk kentler iin dorudur. Bylesine muazzam kira artlar, yapm mahallerindeki arsa kiralarnn hemen hemen ayn kald
iftilikle uraan bir kyde deil, hzla byyen kentlerde ortaya kmaktadr. Gerekten de ok bilinen bir olgudur ki, arsa kirasndaki artlar
dnda, ev kiralar ortalama olarak ev sahibine ylda yatrlm sermayenin (kr dahil) yzde-yedisinden fazlasn salamamaktadr, ve bu miktardan onarm giderlerinin, vb. denmesi gerekir. Ksaca, uygulamada
iiler kira anlamas ile, ayr basmn 4. sayfasnda ele aldn, [sayfa 428]
burjuva aldatmacasnn bin-lerce biiminden biri olarak yzyze gelirken,
bir kira anlamas, teorik olarak ii asndan emek-gcnn alm ve
satmn ilgilendirenler istisna edilirse herhangi bir dier meta alveriinden daha az ya da fazla nemli olmayan alelade bir meta alveriidir.
Ama orada tantlad gibi bu biimde ekonomik dzenlemeye tbidir.
te yandan Mlberger kira anlamasn (ayr basmn 19. sayfasnda) yaln keyfilikten baka bir ey deilmi gibi dnmekte, ve ona
tersini tantladm zaman ne yazk ki yalnzca zaten bildii eyleri
sylediimden yaknmaktadr.
Ancak ev kiras zerine yaplan btn ekonomik aratrmalar kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmasn devrimci dncenin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biri haline dntrmemizi
mmkn klmaz. Bunu gerekletirmek iin ciddi ekonominin bu basit
olgusunu gerekten ok daha ideolojik olan hukuk bilimi alanna
aktarmalyz. Ev, ev kirasna kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti
grmekte, ve dolaysyla bunun sonucu olarak bir evin deeri kira ile
iki, , be ya da on misli geri denebilmektedir. Yasal tasarruf hakk
bunun gerekten nasl olduunu kefetmemize zerre kadar yardmc
olmamaktadr, ve dolaysyla ben de demitim ki, Mlberger, bunun
gerekten nasl olduunu ancak evin nasl bir yasal tasarruf hakk haline geldiini aratrarak bulabilir. Bunu, ancak, egemen snfn onu
onaylad yasal ifade erevesinde tartacak yerde, benim yaptm
gibi, ev kirasnn ekonomik niteliini inceledikten sonra ancak kefediyor.
Kirann kaldrlmas iin ekonomik nlemlerin alnmasn neren

Seme Yaptlar II
331
herkesin ilknce ev kiras hakknda, onun, kiracnn sermayesi kalc

tasarruf hakk iin dedii harac temsil ettiinden biraz daha fazla bir
eyler bilmesi gerekir. Bunu Mlberger Tanmlama bir eydir, aklama
baka bir eydir diye yantlamaktadr.
Bylece evi, hi bir ekilde sonsuz olmamakla birlikte, ev kirasna,
kalc ve yasal tasarruf hakk ekline dntrdk. [sayfa 429] Nasl oluursa olusun, bu yasal tasarruf hakk sayesinde evin ilk deerinin birka katn kira biiminde saladn grdk. Yasal terminolojiye gei
sayesinde ekonomiden mutlu bir ekilde ylesine uzaklatk ki, bir evin
gayrisafi kira ile deerinin tedricen birka katnn denmesi olgusundan
baka bir ey gremiyoruz. Yasal terimler iinde dnp konutuumuzda, bu olguya, hak, adalet l birimi uyguluyor ve onun haksz
olduunu, o her ne ise devrimin hak kavram ile badamadn ve
dolaysyla yasal tasarruf hakknn bir ie yaramadn kefediyoruz.
Ayrca ayn eyin faiz getiren sermaye ve kiralanm tarmsal toprak iin
de geerli olduunu kefediyoruz, ve artk bu mlk sahibi snflar, tekilerden ayrmak ve ayrcalkl muameleye tbi tutmak iin mazerete
sahibiz. Bu, u istemleri iermektedir: 1 sahibinin vazgeme ihbar verme hakkndan, malnn geri verilmesini isteme hakkndan yoksun braklmas; 2 kiralayana, yani borlu ya da kiracya, kendisine ait olmayan,
ancak ona devredilen nesnenin bedelsiz kullanmnn verilmesi, 3
sahibine uygun bir dnem iinde faizsiz deme yaplmas. Ve bununla
prudoncu ilkeleri bu adan tamamlam oluyoruz. Bu Proudhonun
toplumsal tasfiyesidir.
Bu arada, btn bu reform plannn, onlarn kk-burjuva ve
kk kyl durumlarn pekitirdii iin, hemen hemen yalnzca kkburjuva ve kk kyllere yarayaca aktr. Dolaysyla, Mlbergere
gre efsanevi bir kiilik olan kk-burjuva Proudhon, burada birdenbire ok somut bir tarihsel varlk haline gelmektedir.
Mlberger devam ediyor:
Proudhon ile birlikte toplumun ekonomik yaamnn bir adalet
kavramnn etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz
toplumunu, btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi de itiraf edecektir.
Ne yazk ki Mlbergere bu iyilii yapacak durumda deilim.
Mlberger toplumun bir adalet kavramnn etkisi altna girmesi gerektiini
talep etmekte ve buna tanmlama demektedir. Bir mahkeme bana bir
borcun denmesini talep eden bir ihbarname ile bir icra memuru yollarsa, Mlbergere [sayfa 430] gre, beni borcunu demeyen bir adam olarak
tanmlamaktan baka bir ey yapm olmuyor! Tanmlama bir eydir,
kstaha bir istem baka bir ey. Ve bilimsel sosyalizmi ile Proudhon
arasndaki temel fark, ite tam da burada yatmaktadr. Biz ekonomik
ilikileri olduklar gibi ve gelitikleri gibi tanmlyoruz ve Mlbergerin
332

Seme Yaptlar II
tersine, bir eyin her gerek tanm, ayn zamanda onun bir aklamasdr, ve kesinlikle ekonomik olarak, onlarn gelimelerinin ayn zamanda bir toplumsal devrimin unsurlarnn gelimesi olduunu tantladk:
bir yandan yaam koullarn zorunlu olarak toplumsal devrime ynelten
bir snfn, proletaryann ve te yandan da kapitalist toplum erevesi
tesinde bym olduu iin bu ereveyi zorunlu olarak atlatacak
olan, ve ayn zamanda bizzat toplumsal ilerlemenin kar uyarnca
snf farklarn ilk ve son kez ortadan kaldracak aralar sunan retim
glerinin gelimesi. Proudhon, tam tersine, gnmz toplumundan
kendi ekonomik gelime yasalar uyarnca deil, ama adalet hkmleri
uyarnca kendini deitirmesini istemektedir (hak kavram ona deil
Mlbergere aittir). Proudhon ve onunla birlikte Mlbergerin vaaz verdiini ve yas tuttuunu bylece tantlyoruz.
Devrimin adalet kavramnn nasl bir ey olduunu kesinlikle
tahmin edecek durumda deilim. Dorudur, Proudhon, kendi adaletinin taycs ve uygulaycs olan devrimden bir eit tanra yapyor,
ve bylelikle de 1789-94 burjuva devrimi ile gelecekteki proletarya devrimini birbirine kartrmak gibi garip bir yanla dyor. zellikle 1848
den beri bunu hemen her almasnda yapyor; yalnzca birini, yani
Devrimin Genel Fikrini 1868 basksnn 39 ve 40. sayfalarn aktaracam.* Ancak Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettii iin,
devrimin hak kavramn Proudhondan aklamama izin verilmiyor,
ve dolaysyla Msr karanlnda kalyoruz.
Mlberger devamla yle diyor:
Ama ne Proudhon, ne de ben, mevcut haksz koullar bylelikle
aklamak iin sonsuz adalete bavurmuyor ve hatta, Engelsin bana
atfettii gibi bu koullarn bu adalete [sayfa 431] bavurularak dzeltilmesini
dahi beklemiyoruz.
Mulberger, Proucthonun Almanyada genellikle pek iyi bilinmedii fikrine gvenmi olmal. Btn almalarnda, Proudhon, tm
toplumsal, yasal, siyasal ve dinsel nermeleri, adalet lsyle lmekte ve adalet adn verdii eye uyup uymamasna bakarak reddetmekte ya da kabul etmektedir. Ekonomik elikilerinde** bu adalet
hl sonsuz adalet, justice ternele olarak adlandrlmaktadr. Daha
sonra, sonsuzluk hakknda hi bir ey sylememekte, ama bu anlam,
sorunun zn oluturmaktadr. rnein, Devrimde ve Kilisede
Adalet*** 1858 basksndaki aadaki pasaj btn ciltlik vaazn metnidir. (c. I, s. 42):
Esas ilke, toplumlarn organik, dzenleyen, egemen ilkesi, btn
dierlerini kendine tbi klan, koruyan, zapteden, cezalandran, ve hatta
* P. J. Proudhon, Ide gnrale de la rvolution du XIX sicle, Paris 1868. -Ed.
** Proudhonun Systme des contradictions conomiques ou philosophie de misreine atf
yaplmaktadr. -Ed.
*** P. J. Proudhon, De Ja Justice dans la rvolution et dans lglise, t. 1-3, Paris 1858, -Ed.

Seme Yaptlar II
333
gereksinme annda btn isyankr unsurlar bastran ilke nedir? Bu,

din mi, ideal mi, yoksa kar m? ... Benim fikrime gre bu ilke adalettir.
Adalet nedir? nsanln esas zdr. Dnyann balangcndan beri ne
olmutur? Hi bir ey. Ne olmaldr? Her ey.
nsanln z olan, adalet, sonsuz adalet deilse nedir? imdiye
kadar gene de bir ey olmayan, ama her ey olmas gereken, toplumlarn
organik, dzenleyici, egemen temel ilkesi, bu btn insanlk ilerinin
llecei l birimi, btn anlamazlklarda bavurulacak hakem
deilse nedir? Ve ben, Proudhonun ekonomik bilisizlii ve aresizliini,
btn ekonomik ilikileri, ekonomik yasalar uyarnca deil, ama bu
sonsuz adalet kavramna uyup uymamasyla deerlendirerek gizlediinden baka bir ey ileri srdm m? Ve eer Mlberger modern toplumun yaantsndaki btn bu deiikliin bir hak kavramnn etkisi
altnda olmasn, yani her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yrtlmesini talep ederse, Mlberger ile Proudhon arasndaki fark nedir?
Ben mi okuyamyorum, Mlberger mi yazamyor?
Mlberger yle devam ediyor: Proudhon, insan toplumundaki
itici esas ruhun, yasal [sayfa 432] deil, ekonomik ilikiler olduunu Marx
ve Engels kadar bilmektedir; ayrca, bir halk arasndaki belirli hak kavramlarnn ekonomik ilikilerin ve zellikle retim ilikilerinin ancak
ifadesi, grnts ve rn olduunu da bilmektedir. ... Bir deyile,
Proudhon iin hak, tarihsel olarak gelien bir ekonomik rndr.
Proudhon btn bunlar biliyorsa (Mlberger tarafndan kullanlan
ak olmayan ifadeleri grmezden gelmeye ve iyi niyetini kabul etmeye
hazrm), Proudhon hepsini Marx ve Engels kadar biliyorsa zerinde
tartacak ne kalr? Sorun odur ki, Proudhonun bilgisine ilikin durum
biraz deiik. Belli bir toplumun ekonomik ilikileri ilk olarak kendilerini
karlar olarak gstermektedir. imdi, yaptnda biraz nce aktarlm
olan blmde Proudhon o kadar szck ile toplumlarn dzenleyici,
organik, egemen temel ilkesinin, dier hepsini kendine baml klan ilkenin kar deil, adalet olduunu sylyor. Ve ayn eyi btn almalarnn btn nemli blmlerinde yineliyorsa da bu Mlbergerin
yle devam etmesini engellemiyor:
... Proudhon tarafndan ok derinlemesine Sava ve Barta*
gelitirilmi olan ekonomik hak kavram, Lassallen Kazanlm Haklar
Sisteminin nsznde ylesine yetkin bir biimde dile getirilmi olan o
temel fikriyle tamamyla akmaktadr.
Sava ve Bar, Proudhonun pek ok ocuka yaptnn hepsinin
belki de en ocukasdr, ama bunun, Proudhonun, tm tarihsel olay
ve fikirleri, tm politikay, felsefe ve dini, szkonusu tarihsel dnemin
maddi, ekonomik yaam koullaryla aklayan Alman materyalist tarih
kavramn szde anlaynn bir kant olarak ileri srlmesini beklemez* P. J. Proudhon, La guerre et la paix, t. 1-2, Paris 1869. -Ed.
334

Seme Yaptlar II
dim. Kitap ylesine az materyalisttir ki, sava kavramn bile, yaratcnn

yardmna bavurmadan kuramyor:
Ancak, bizim iin bu yaam biimini seen yaratcnn, kendi
amalar vard. (c. II, s. 100, 1869 basks.)
Kitabn hangi tarihsel bilgi zerine dayand, Altn an tarihsel
olarak varolduuna inanmas gereinden anlalmaktadr: [sayfa 433]
nsan soyunun dnya yzeyine seyrek dald ilk balarda, doa onun gereksinmelerini glk ekmeden karlyordu. O Altn ayd,
bar ve bolluk a. (Ibid., s. 102.)
Ekonomik gr as en koyu bir maltusuluktur:
retim iki misline kt zaman nfus da ksa zamanda iki misline kacaktr. (s. 105.)
O halde bu kitabn materyalizmi nerede? Sava nedeninin imdiye
kadar ve bundan byle de yoksulluk olduunu ileri srmesindedir.
(rnein, s. 143). Brsig Amca,* 1848 konumasnda, skunetle u pek
byk szleri syledii zaman en az onun kadar yetkin bir materyalistti:
byk yoksulluun nedeni byk pauvretdir.**
Lassallen Kazanlm Haklar Sistemi, yalnzca hukuk bilimcisinin
deil, ayn zamanda eski-hegelcilerin hayallerinin damgasn tamaktadr. Sayfa VIIde, Lassalle, aka ekonomide kazanlm hak kavramnn btn gelimenin itici gc olduunu ileri srmekte, ve hakkn
kendi iinden [ve, dolaysyla, ekonomik nkoullardan deil] gelien
bir rasyonel organizma olduunu tantlamaya almaktadr. (s. IX.)
Lassalle iin bu, hakk, ekonomik ilikilerden deil, hukuk felsefesinin
yalnzca gelimesi ve ifadesi olduu, irade kavramnn kendisinden
karma sorunudur. (s. X.) O halde, bu kitabn yeri neresidir? Proudhon
ile Lassalle arasndaki tek fark, Lassallen gerek bir hukuku ve hegelci
iken, Proudhonun btn teki konularda olduu gibi hukuk ve felsefede
de, yalnzca bir amatr olmasndadr.
Srekli olarak kendisiyle elime iersine dmekle n yapan
bu adamn, Proudhonun, arada bir fikirleri gereklere dayanarak
aklad grnm veren beyanlarda bulunduunu ok iyi biliyorum.
Ancak, bu tr beyanlar, dncesinin temel eilimi ile karlatrld
zaman nemli olmaktan uzaktr ve, ayrca gerekletikleri zaman had
safhada kark ve doutan tutarszdrlar.
Toplumun gelimesinin ok ilkel, belirli bir aamasnda herkesin
ortak retim ve deiim koullarna bal klnmasn salamak ve rnlerin, her gn yinelenen retim, [sayfa 434] datm ve deiim ilemlerini
ortak bir kural altnda toplamak gerei duyulmutur Balangta det
olan bu kural ksa zamanda yasa haline gelmektedir. Yasa ile birlikte,
onun korunmasyla ykml organlar kamu yetkesi, devlet zorunlu
* Brsig Amca, Alman burjuva mizahcs ve romancs Fritz Reuterin yaptlarnda yer alan
bir komik karakter. -Ed.
** Yoksulluk. -.

Seme Yaptlar II
335
olarak doar. Daha ileri toplumsal gelime ile, bu yasalar olduka geni
kapsaml bir yasal sistem haline dnmektedir. Bu yasal sistem daha
kark hale geldike ifade biimi toplumun olaan ekonomik yaam
koullarnn dile getirildii ifade biiminden uzaklamaktadr. O, varlk
nedenini ve daha ileri evriminin gereklemesini ekonomik ilikilerden
deil, ama kendi i dayanaklarndan, ya da isterseniz irade kavramndan alan bamsz bir unsur gibi grnmektedir. nsanlar kendilerinin
hayvanlar dnyasndan geldiklerini unuttuklar gibi, haklarnn kendi
ekonomik yaam koullarndan geldiini de unutmaktadrlar. Yasal sistemin kark, geni kapsaml bir btn haline gelimesiyle, yeni bir toplumsal iblm zorunlu hale gelir; bir profesyonel hukukular rgt
gelimekte ve bunlarla hukuk bilimi domaktadr. Daha ileri gelimesinde bu bilim eitli halklarn ve eitli zamanlarn yasal sistemlerini belli
ekonomik ilikilerin bir yansmas olarak deil, ama kendi gereklemelerini, kendi ilerinde bulan sistemler olarak kyaslamaktadr. Kyaslama,
ortak noktalar varsaymakta, ve bunlar btn bu yasal sistemlerde aayukar ortak olan eyleri toplayan ve bunu doal hak olarak adlandran
hukukular tarafndan bulunmaktadr. Ve neyin doal hak olup, neyin
olmadn lmek iin kullanlan birim, bizzat hakkn en soyut ifadesi
olan, adalettir. Dolaysyla, bundan byle, hakkn gelimesi, hukukular
iin ve her konuda onlarn szne gvenenler iin insan koullarn yasal terimlerle ifade edildii srece, adalet, sonsuz adalet idealine daha
da yaklatrma abasndan baka bir ey deildir. Ve her zaman iin bu
adalet, bazan tutucu, bazan devrimci adan, mevcut ekonomik ilikilerin
ideolojiletirilmi, yceltilmi ifadesinden baka bir ey olmamtr.
Yunan ve Romallarn adaleti, klelii hakl sayyordu; 1789 burjuvasnn
adaleti feodalizmin haksz olduu gerekesiyle ortadan kaldrlmasn
talep ediyordu. Prusyal yunker iin acnacak blgelerin rgtlenmesi
bile (District Ordinance) sonsuz adaletin bir inenmesidir.267 Dolaysyla,
[sayfa 435] sonsuz adalet kavram, yalnzca zaman ve yere gre deil, ilgili
kiiye gre de deimekte, ve Mlbergerin doru olarak herkes farkl
bir ey anlyor dedii eyler arasna girmektedir. Gnlk yaantda tartlan ilikilerin basitlii gznne alndnda, doru, yanl, adalet ve
hak duygusu gibi kavramlar toplumsal konulara ilikin olarak bile yanl
anlama olmakszn kabul edilirken, grdmz gibi, ekonomik ilikilerin herhangi bir bilimsel incelemesinde rnein modern kimyada filojiston teorisinin terminolojisi korunmu olsayd doacak olan aresiz karkln aynsn yaratmaktadrlar. Proudhon gibi biri, bu toplumsal filojistona, adalete, inand ya da Mlberger gibi biri, filojiston teorisinin
oksijen teorisi* kadar doru olduunu iddia ettii zaman, bu karklk
daha da kt bir hale gelmektedir.
* Oksijen kefedilmeden nce kimyaclar maddenin hava iinde yanmasn, yanma srasnda
uan bir zel yanc maddenin, filojistonun, varln varsayarak aklyorlard. Yanc basit
maddelerin yandktan sonra ncekine kyasla daha arlatn kefettikleri iin, filojistonun
336

Seme Yaptlar II
III
Mlberger, ayrca, onun u nemli szlerini, alklanan yzylmzn tm kltr iin byk kentlerde yaayan nfusun %90 ya da fazlasnn benim diyebilecekleri bir yere sahip olmamalarndan daha korkun bir olay olamaz. szlerini, gerici bir feryat olarak nitelememden
dolay yaknyor.
Gerekten de. Eer Mlberger, iddia ettii zere, zamanmzn
korkularn tanmlamakla yetinseydi, o ve onun mtevaz szleri
hakknda kukusuz bir tek kt sz sylemezdim. Oysa, aslnda, olduka
farkl bir ey yapmtr. Bu korkular, iilerin benim diyebilecekleri
bir yere sahip olmamalar gereinin bir sonucu olarak tanmlamaktadr. Bir insan, ister iiler evlerinin mlkiyetini kaybettikleri iin zamanmzn korkular diye kederlensin, ya da ister, [sayfa 436] yunkerlerin
yapt gibi feodalizm ve loncalar ortadan kalktklar iin kederlensin,
her iki durumda da, bundan, gerici bir feryattan baka bir ey, tarihsel
gerekliliin kanlmaz geliine yaplan bir attan baka bir ey kmaz.
Bu feryadn gerici nitelii tamamen Mlbergerin iilerin mstakil ev
mlkiyetini yeniden tesis etme arzusuna tarih bu konuda ok nceden
son szn sylemitir; iilerin kurtuluu iin herkesi tekrar kendi evinin sahibi yapmaktan baka yol olmadna inanabilmesine dayanmaktadr.
En ok zerinde durarak aklyorum ki, gerek mcadele kapitalist retim tarzna kar verilmelidir, ancak onun deitirilmesiyle konut
koullarnda bir dzelme umulabilir. Engels, btn bunlar grmemektedir. ... Kiralanm konutun ortadan kaldrlmas aamasna varabilmek
iin toplumsal sorunun tmyle zmn ngrmekteyim.
Ne yazk ki, imdi bile btn bunlar gremiyorum. Adn hi
duymadm birisinin beyninin gizli girintilerinde neleri ngrdn
bilmeme kukusuz olanak yoktur. Yapabileceim tek ey, Mlbergerin
yaynlanm makalelerine bal kalmakt. Ve bunlardan bugn bile (yeni
basmn 15. ve 16. Sayfalar248) Mlbergerin kiralanm konutun ortadan
kalkmas aamasna varabilmek iin ngrd tek eyin kiralanm
konut olduunu anlamaktaym. Sadece 17. sayfada sermayenin retkenliini boynuzlarndan yakalyor ki, bu konuya daha sonra deineceiz. Verdii yantta bile yle diyerek bunu dorulamaktadr:
Bu daha ok, mevcut koullardan, konut sorununda tam bir
dnmn nasl salanabileceini gstermek sorunudur.
Mevcut koullardan ya da kapitalist retim tarznn deitirilmenegatif bir arl olduunu, yle ki, filojiston olmayan bir maddenin, olan bir maddeden daha
ar olduunu akladlar. Bu yolla oksijenin btn ana zellikleri giderek filojistona, ama btnyle tersyz edilmi bir biimde, atfedilmektedir. Bu varsaym, yanmay, yanc bir maddeyle
baka bir maddenin, oksijenin, birleiminin oluturduunun kefedilmesi ve oksijenin kefedilmesi ile, ama ancak yal kimyaclarn uzun direnilerinden sonra, ortadan kaldrlmtr. [Engelsin
notu.]

Seme Yaptlar II
337
sinden (siz, bunu, ortadan kaldrma diye okuyunuz) birbirlerinden 180

derece farkl eylerdir.
Herr Dollfus ve dier imalatlarn, iilerin kendi evlerine sahip
olmalarna yardm etmek iin gsterdikleri hayrsever abalar, onun
prudoncu tasarlarnn mmkn olan tek pratik uygulamas olarak grmemden dolay Mlbergerin yaknmasna amamak gerek. Proudhonun toplumun kurtuluu plannn, tmyle burjuva toplumunu temel
alan bir fantazi olduunun farkna varsayd, doal olarak, buna [sayfa 437]
inanmazd. Hi bir zaman onun iyi niyetini kukuyla karlamadm.
Ama yleyse neden Viyana Belediye Meclisine Dollfusun tasarlarn
yknmeyi neren Dr. Reschaueri vmektedir?
Mlberger ardndan unlar ileri srmektedir:
zellikle kent ile kr arasndaki kartlk szkonusu olduunda,
onu ortadan kaldrmak topiktir. Bu kartlk doaldr ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr. ... Sorun bu kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz hatta gerekten verimli hale gelebilecei politik
ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla ayarlamay, karlarn kerteli
bir dengelenmesini ummak mmkn olacaktr.
Bu yzden, kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas
topiktir, nk bu doal bir kartlktr, ya da daha dorusu, tarihsel
olarak ortaya kan bir kartlktr. Ayn mant modern toplumun dier
kartlklarna uygulayalm ve nereye vardmz grelim. rnein:
zellikle kapitalistler ile cretli iiler arasndaki kartlk szkonusu olduunda onu ortadan kaldrmak istemek topiktir. Bu kartlk,
doaldr, ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr. Sorun, bu
kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz, hatta gerekten verimli
hale gelebilecei siyasal ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla bar
bir ayarlamay, karlarn kerteli bir dengelenmesini ummak mmkn
olacaktr.
Ve bununla bir kez daha Schulze-Delitzsche ulam olduk.
Kent ile kr arasnda kartln ortadan kaldrlmas, kapitalistler
ile cretli iiler arasndaki kartln ortadan kaldrlmasndan ne daha
fazla, ne de daha az topiktir. Bu, gnden gne, hem snai hem de
tarmsal retimin gittike artan bir pratik istemi haline gelmektedir. Hi
kimse, bunu, insann topraktan aldn geri vereceini her zaman ilk
talep olarak ne srd, ve sadece kentlerin ve zellikle byk kentlerin varlnn bunun nleyeceini tantlad tarm kimyas konusundaki
yazlarnda, Liebig kadar evkle talep etmemitir. nsan sadece Londrada
btn Saksonya kralnn rettii gbre miktarndan daha fazlasnn her
gn ne byk harcamalarla denize dkldn ve bu gbrenin tm
Londray zehirlemesini nlemek iin ne muazzam yaplarn [sayfa 438] gerekli olduunu gzlediinde, kent ile kr arasndaki ayrmn ortadan kaldrlmas yolundaki topik neri nemli bir pratik gereke kazanm
olur. Ve Londraya oranla daha az nemli olan Berlin bile, en az 30
338

Seme Yaptlar II
yldr kendi pisliinin kt kokular iinde boulmaktadr. te yandan

Proudhon gibi, gnmzdeki burjuva toplumu yceltirken kylleri
bulunduu durumda tutmak istemek tamamen topiktir. Ancak btn
lkedeki nfusun mmkn olduu kadar eit dalm, ancak snai ve
tarmsal retim arasndaki yakn bir bant ile birlikte, bylelikle gerekli
hale gelmi, iletiim aralarnn genilemesi kapitalist retim tarznn
ortadan kaldrlmas kaydyla krsal nfusu, binlerce yldr hemen hemen
deimeden, iinde bir bitki gibi yaad yalnzlk ve uyuukluktan kurtarabilecektir. topik olmak, insanln tarihsel gemiinin ekillendirdii
zincirlerden kurtuluunun ancak kent ve kr arasndaki kartlk ortadan
kaldrldktan sonra tamamlanacan savunmak deildir; topya, ancak,
kii, mevcut koullardan, gnmz toplumunun bu ya da herhangi
bir dier kartlnn zmleni biimini belirlemeye cret ettii zaman
balar. Ve, konut sorununun zm iin prudoncu forml benimseyerek Mlbergerin yapt da budur.
Mlberger, ardndan onu Proudhonun sermaye ve faiz ile ilgili
korkun fikirlerinden bir dereceye kadar ortak sorumlusu addettiimden dolay yaknmakta ve unu ileri srmektedir:
retim ilikilerinin deimesini gereklemi bir olgu olarak varsayyorum ve faiz haddini dzenleyen gei yasas, retim ilikileri ile
deil, toplumsal devredilile dolam ilikileri ile uramaktadr. ... retim
ilikilerinin deitirilmesi, ya da Alman ekolnn daha aka syledii
gibi, kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmas kukusuz Engelsin
bana syletmeye alt gibi, faizi ortadan kaldran bir gei yasasnn
deil, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak
ii snf tarafndan elkonmasnn sonucudur. O durumda ii snfnn
annda kamulatrmadan daha nce geri satnalmaya hrmet edip etmemesi (!) Engelsin ya da benim kararma kalm bir ey deildir. [sayfa
439]
aknlkla gzlerimi outuruyorum. Kiralanm konutlarn satnalnmasnn btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn
olarak emeki halk tarafndan elkonmasn gerekletirilmi bir olgu
olarak varsaydn syledii pasaj bulmak iin Mlbergerin yazsn
batan sona bir kez daha okuyorum, ama byle bir pasaj bulamyorum.
Byle bir yer yok. Hi bir yerde gerekten elkonmasndan vb. bahis
yok, ama sayfa 17de u szler yer alyor:
imdi sermayenin retkenliinin, rnein btn sermayeler zerindeki faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle
ki, sonu olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi
bir ey denmeyecektir.
Dolaysyla burada, ak szcklerle, Mlbergerin en son fikir
deiikliine olduka kart bir ekilde sermayenin retkenliinin, ki bu

Seme Yaptlar II
339
karmak deyimle kapitalist retim tarzn kastettiini itiraf etmektedir,

faizi ortadan kaldran bir yasa ile gerekten boynuzlarndan yakaland,
ve tam olarak byle bir yasa sonucu kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn genel olarak sermayenin retkenliinin ortadan kaldrlmasnn
zorunlu bir sonucu olduu sylenmektedir. imdi Mlberger, hi de
deil demektedir. O gei yasas retim ilikileri ile deil, dolam ilikileri ile ilgilidir. Gthenin diyecei gibi aptallar kadar aklllar iin
de ayn lde esrarengiz* olan bu kaba eliki karsnda, benim yapabileceim tek ey, birinin baslmasna neden olduu eyi dierinin
hakl olarak ona syletmi olmamdan yaknd birbirinden farkl ve
birbirinden ayr iki Mlberger ile uratm varsaymaktr.
Gerek elkoyma durumunda alan insanlarn annda kamulatrmadan nce geri satnalmaya hrmet edip etmeyeceklerini ne
bana, ne de Mlbergere sormayacaklar kesinlikle dorudur. En byk
olaslkla hrmet etmemeyi yeleyeceklerdir. Ancak sorun emeki
halk tarafndan btn i aralarna gerekten elkonmasnda deil, yalnzca [sayfa 440] Mlbergerin (s. 17deki) konut sorununun zmnn tm
kapsam geri satnalma szcnde zetlenmitir yolundaki iddiasndadr. Eer imdi bu geri satnalmann son derece kukulu olduunu
ileri sryorsa, hem ikimize, hem de okurlarmza btn bu gereksiz
zahmeti vermenin ne gerei vard?
Ayrca, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn
olarak emeki halk tarafndan elkonmasnn prudoncu geri satnalmann tam kart olduunu da belirtmek gerekir. kincisine gre, her ii,
konutun, iftliin, i aralarnn sahibi olur; birincisine gre, emeki
halk evlerin, fabrikalarn ve i aralarnn ortaklaa sahipleri olarak kalrlar, ve onlarn maliyeti tazmin edilmeksizin en azndan gei dneminde bireyler ya da birlikler tarafndan kullanlmalarna pek izin vermezler.
Tpk, toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmas toprak rantnn ortadan
kaldrlmas deil, ama daha deiik bir biimde olmakla birlikte, topluma devredilmesi gibi. Btn i aralarna emeki halk tarafndan elkonmas, dolaysyla, hi bir ekilde kira ilikisinin alkonmasn dtalamaz.
Genel olarak sorun, iktidara geldii zaman proletaryann i
aralarna, hammaddelere ve geim aralarna zor kullanarak elkoyup
koymamas, ya da tazminat deyip dememesi, ya da szkonusu mlk
kk taksit demeleriyle geri satnalp almamas sorunu deildir. Bylesine bir sorunu nceden ve btn durumlar iin yantlamaya abalamak topyaclk olacaktr; ve ben bunu bakalarna brakyorum.
IV
Mlbergerin eitli dolamba ve dnemelerinden geip, soru* Goethe, Faust, Ksm I,. sahne 6 (Hexenkche) (ksaltlm). -Ed.
340

Seme Yaptlar II
nun, Mlbergerin yantnda dikkatle deinmekten kand esasna

varacak bir yol aabilmek iin pek ok mrekkep ve kt tketmek
zorunda kald.
Bu makalede Mlbergerin olumlu nerileri nelerdi?
Birincisi: Evin yapm alannn ve benzerinin ilk maliyet bedeliyle
mevcut deeri arasndaki farkn hak olarak topluma ait olduudur.
Ekonomi terimleri iinde, bu fark, toprak rant olarak adlandrlmaktadr.
Proudhon da, [sayfa 441] Devrimin Genel Fikri adl yaptnn 1868 basksnn
219. sayfasnda grlecei gibi bunu topluma maletmeyi istemektedir.
kincisi: Konut sorununun zm, herkesin kendi konutunun
kiracs deil, sahibi olmasndan ibarettir.
ncs: Bu zmn, kira demelerini, konutun alm fiyat
zerinden taksit demelerine dntren bir yasann kabulyle uygulamaya konmasdr. 203. sayfasnda szkonusu yasaya ait bir tasarnn
zaten hazrlanm olduu, Devrimin Genel Fikri adl yaptn sayfa 199 ve
devamnda herkesin grebilecei gibi, iki ve nc maddeler Proudhondan alnmtr.
Drdncs: Sermayenin retkenliinin, faiz orann, ileride yeni
indirimlere tbi olmak kaydyla, geici olarak yzde-bire indiren bir
gei yasas ile boynuzlarndan yakalanmasdr. Bu madde de, ayrntl
biimde Genel Fikirin 182. ve 186. sayfalarnda okunabilecei gibi, Proudhondan alnmtr.
Her madde iin Proudhonda Mlberger kopyasnn aslnn bulunabilecei bir pasaj gsterdim, ve imdi btnyle prudoncu grleri,
sadece prudoncu grleri ieren bir makalenin yazarn prudoncu olarak nitelemekte hakl olup olmadm soruyorum. Buna karn, Mlberger, en ok Proudhona zg birka deyime rasladm iin, onu
prudoncu olarak nitelememden yaknmaktadr. Tam tersine. Deyimler
tmyle Mlbergere, ierii ise Proudhona aittir. Ve ardndan, ben, bu
prudoncu yazy Proudhon ile tamamladm zaman, Mlberger, kendisine Proudhonun korkun grlerini yaktrmamdan yaknmaktadr!
Bu prudoncu plan ben nasl yantladm?
Birincisi: Toprak rantnn devlete devredilmesi, zel toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmasyla eanlaml olduudur.
kincisi: Kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn ve o konutlardaki mlkiyet hakknn o zamana kadar kirac olan tarafa devredilmesinin kapitalist retim tarzn hi bir ekilde etkileyemeyeceidir.
ncs: Byk sanayi ve kentlerin gnmzdeki gelimesi
karsnda bu nerinin gerici olduu kadar sama da olduu, ve her
birey tarafndan konutu zerinde bireysel [sayfa 442] mlkiyetin yeniden
getirilmesinin, geriye doru bir adm olacadr.
Drdncs: Sermaye zerindeki faiz orannn zorunlu olarak indirilmesinin hi bir ekilde kapitalist retim biimine bir saldr olmaya-

Seme Yaptlar II
341
ca; ve tam tersine, tefecilik yasalarnn tantlad gibi olanaksz olduu

kadar eski de olduudur.
Beincisi: Sermaye faizinin ortadan kaldrlmasnn hi bir ekilde
evler iin kira denmesini ortadan kaldrmayacadr.
Mlberger, imdi, 2. ve 4. maddeleri kabul etmitir. teki maddelere ise herhangi bir yant vermemektedir. Oysa bunlar tm tartmann
evresinde olutuu maddelerdir. Ancak Mlbergerin yantlar bir tekzip
deildir: Belirleyici nitelikte olan tm ekonomik konularla uramaktan
titizlikle kanmaktadr. Bu yalnzca bir kiisel yaknmadr. Baka bir
ey deildir. rnein, devlet borlar, zel borlar ve kredi gibi aklanm
zm yollarn tahmin ettiim ve zmnn konut sorununda olduu
gibi faizin ortadan kaldrlmas, faiz demelerinin, sermaye toplamnn
zerinden yaplan taksit demeleri haline dnmesi, ve bedelsiz kredide olduu gibi her yerde ayn olduunu sylediim zaman yaknmaktadr. Gene de, Mlbergerin bu makalelerinin gn na karld
zaman, esas ieriinin Proudhonun Genel Fikri ile akacana bahse
girmeye hl hazrm; konut sorunu zerine olan makaleleri ayn kitaptan
aldm pasajlarla nasl akyorsa, kredi de sayfa 182, devlet borlar
da sayfa 186, zel borlar da 196 ile yle akmaktadr.
Mlberger, bu frsattan yararlanarak, imdi aralarna bir de idari
zerklik sorununun katld vergilendirme, devlet borlar, zel borlar
ve kredi gibi sorunlarn kyl iin ve krsal blgede propaganda asndan
ok byk nem tad konusunda beni aydnlatmaktadr. Buna byk
lde katlyorum, ancak 1) imdiye kadar kylye ait hi bar tartma
olmad, ve 2) btn bu sorunlarn prudoncu zmleri, konut sorununa getirdii zmde olduu gibi, ekonomik adan sama olduu
kadar esas olarak da burjuva niteliktedir. Mlbergerin kylleri harekete
ekmek gereini deerlendiremediim ynndeki imasna kar [sayfa
443] kendimi savunma gereini duymuyorum. Ancak, onlara bu amala
prudoncu arlatanlklar tlemeyi de aptallk sayarm. Almanyada
hl ok byk toprak mlkiyeti vardr. Proudhonun teorisi uyarnca,
btn bunlarn, mevcut tarmsal teknoloji ile ve Fransa ve Bat Almanyann kk toprak mlkiyeti ile olan deneyleri karsnda, kesinlikle
gerici olacak olan kk kyl iftliklerine blnmesi gerekir. Mevcut
olan byk iftlikler, daha ok bize, btn modern kolaylklardan,
makineden vb. yararlanabilen tek tarm sistemi olan tarmn birlemi
iiler tarafndan byk lekte uygulanmas, ve bylece kk kylye
birleme yolu ile byk lekli faaliyette bulunmann yararlarnn gsterilmesi iin elverili bir temel oluturacaktr. Bu adan btn tekilerden ilerde olan Danimarkal sosyalistler, bunu ok uzun zaman nce
grmlerdi.
ilerin mevcut rezilce konut koullarn nemsiz bir ayrnt
saydm eklindeki imay da yantlamay ayn lde gereksiz gryorum. Bildiim kadaryla, Almanyada ilk kez bu koullar ngilterede
342

Seme Yaptlar II
varolan klasik biimiyle tanmlayan bendim; ve bunu Mlbergerin sand gibi adalet duygularm zedeledii iin adalet duygusunu zedeleyen her olgu zerine kitap yazmakta srar edenlerin yapacak pek ok
ii olur deil, ama kitabmn* nsznde de okunabilecei gibi, modern
byk sanayi tarafndan yaratlan toplumsal koullar tanmlayarak, o
sralarda bo terimlerle gelimekte ve yaylmakta olan Alman sosyalizmi
iin gereki bir temel salamak zere yapmtm. Ancak, hi bir zaman
ok daha nemli gda sorununun ayrntlar ile megul olmadm gibi,
szde konut sorununu da zmlemeye almak aklma gelmemiti.
Modern toplumumuz retiminin btn yelerine yetecek yiyecek salamaya yeterli olduunu, ve alan kitlelere, imdilik geni ve havadar
yaama yeri salamaya yetecek ev bulunduunu tantlayabilirsem bu
bana yeter. Gelecekteki bir toplumun gda ve mesken datmn nasl
rgtleyebilecei zerine speklasyonda bulunmak dorudan doruya
topyaya gtrr. En ok, imdiye kadarki btn retim biimlerinin
temel koullarna ilikin [sayfa 444] kavraymzdan kapitalist retim biiminn yklmasyla imdiye kadar toplumda varolmu olan belirli maledinme biimlerinin olanaksz hale geleceini syleyebiliriz. Gei
nlemleri bile, her yerde o an varolan ilikilerle uyum halinde olmak
zorundadr. Kk toprak mlkiyeti olan lkelerde, bunlar, byk toprak
mlkiyetinin yrrlkte olduu lkelerden ok farkl olacaktr, vb.. Konut
sorunu gibi szde pratik sorunlara ayr zmler bulmaya abalad
takdirde kiinin nereye varacan, bizzat Mlberger herkesten iyi gstermektedir. lknce 28. sayfada konut sorununa zmn tm kapsamnn geri satnalma szcnde zetlendiini aklamakta, ve ardndan, bask altnda kalnca, utan iinde kekeleyerek evlerin gerekten
zilyetliini ele geirdikleri zaman alan insanlarn geri satnalmay
dier herhangi bir mlkszletirme biimine yeleyip yelemeyeceklerinin kukulu olduunu sylemektedir.
Mlberger pratik olmamz, gerek pratik ilikilerle karlanca
yalnzca l ve soyut formllerle ortaya kmamamz, soyut sosyalizmin tesine geerek toplumun belirli somut ilikilerine yaklamamz
talep etmektedir. Eer Mlberger bunu yapm olsayd, belki de harekete
byk bir hizmette bulunmu olacakt. Toplumun belirli somut ilikilerine yaklamada ilk adm kesinlikle onlarn ne olduunun renilmesi,
onlarn mevcut karlkl balantlar uyarnca incelenmesidir. Oysa Mlbergerin makalelerinde ne buluyoruz? Btn iki tmce, yani:
1. Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste
gre durumunun ayndr.
Yeni basknn 6. Sayfasnda* bunun tamamyla yanl olduunu
tantladm, ve Mlberger yant olarak tek szck bile syleyemedi.
* Friedrich Engels, The Condition of the Working Class in England. -Ed.
* Bkz: Bu cildin 366-367. sayfalar. -Ed.

Seme Yaptlar II
343
2. Ancak (toplumsal reformda) boynuzlarndan yakalanmas

gereken boa, gerekte varolmayan, ancak grnteki varlyla gnmz toplumuna yk olan tm eitsizlikler iin bir rt grevi gren, liberal ekonomi politik okulunun deyiiyle, sermayenin retkenliidir.
Bylece, boynuzlarndan yakalanmas gereken boa [sayfa 445]
gerekte mevcut deildir ve bu yzden de boynuzlar yoktur. Kt
olan, boann kendisi deil, ama uyduruk varldr. Buna karn, varl
grnten baka bir ey olmayan szde (sermayenin) retkenlii,
byyle evler ve kasabalar meydana getirmeye muktedirdir (s. 12).
Ve, sermaye ile emek ilikisi konusunda bu mitsizce kark tarzn
iinde samalayan bir adam, Marxn Kapitali onun iin yabanc deil
ise de, Alman iilerine yeni ve daha iyi bir yol gstermeye giriir, ve
kendisini gelecekteki toplumun mimari yaps konusunda en azndan
genel izgileriyle ak bir gre sahip olan usta yapc olarak sunar!
Toplumun belirli ve somut ilikilerine hi kimse Marxn Kapital
de yaklat kadar yaklaamamtr. Bunlar her adan incelemek iin
yirmibe yl harcam, ve eletirilerinin sonular, bugn iin mmkn
olduu kadaryla, zmler denen tohumlar iermitir. Ama bu, dostum
Mlberger iin yeterli deildir. Btn hepsi, soyut sosyalizm, l ve soyut formllerdir. Toplumun belirli somut ilikilerini inceleyecek yerde,
dostum Mlberger, kendisine toplumun belirli somut ilikileri konusunda
hemen hi bir ey sunmayan, tam tersine, btn toplumsal ktlkler
iin somut mucizevi areler sunan, Proudhonun birka cildini okumakla
yetinmitir. Daha sonra, sistemlere elveda demek istediini syleyerek,
bu prudoncu sistemi, toplumsal kurtulu iin bu hazr plan, Alman
iilerine takdim etmektedir! Ben ise aksi yolu seiyorum. Bunu anlamak iin benim kr, Mlbergerin de sar olduunu varsaymam gerekir,
yle ki, ikimiz arasnda bir anlama kesinlikle olanakszdr.
Ama yeter. Bu polemik baka hi bir ie yaramasa bile, her ne
olursa olsun, kendilerine zg pratik sosyalistlerin uygulamalarnn
ne olduunu tantlad iin deer tar. Btn toplumsal ktlklerin
ortadan kaldrlmas iin bu pratik neriler, bu evrensel toplumsal her
derde deva ilalar, her zaman ve her yerde proletarya hareketinin hl
ocukluk dneminde olduu bir zamanda ortaya kan mezheplerin
kurucularnn uralar olmutur. Proudhon da bunlarn arasna girmektedir. Proletaryann gelimesi ksa bir sre sonra bu kundak bezlerini
bir yana atar ve, nceden icat edilmi ve her yere uygulanabilir bu pratik zmlerden [sayfa 446] daha az pratik hi bir eyin olmayacan ve
pratik sosyalizmin kapitalist retim biimini eitli ynlerden olduka
doru bir ekilde bilmeyi ierdiini bizzat ii snf iinde anlalr
duruma getirir. Bu konuda neyin ne olduunu bilen bir ii snf, her
durumda, esas saldrlarn yneltecei toplumsal kurumlarn neler olduu ve bu saldrlarn hangi yolla yaplaca konusunda hi bir zaman
kuku iinde olmayacaktr. [sayfa 447]
344

Seme Yaptlar II
F. Engels tarafndan
Haziran 1872-ubat 1873 arasnda yazlmtr
Der Volksstaatn 26 Haziran, 3 Temmuz,
25 ve 28 Aralk 1872 tarihli
51., 52., 53., 103., ve 104. saylarnda;
4 ve 8 Ocak, 8, 12, 19 ve 22 ubat 1873 tarihli
2., 3., 12., 13., 15. ve 16. saylarnda;
ve 1872/1873te de Leipzigde ayr blm
halinde yaynlanmtr.
mza: Friedrich Engels

Seme Yaptlar II
345
FREDRCH ENGELS
OTORTE ZERNE 268
BAZI sosyalistler, son zamanlarda, otorite ilkesi diye adlandrdklar

eye kar dzenli bir hal seferine girimilerdir. u ya da bu eylemin
otoriter olduunu sylemek onu mahkum etmeye yetmektedir. Bu zet
davran biimi o denli ktye kullanlmtr ki, soruna biraz daha
yakndan bakmak bir zorunluluk olmutur. Szcn burada kullanld
anlamda otorite, u demektir: bir bakasnn iradesinin bizimkine dayatlmas; te yandan otorite, boyunemeyi ngrr. Bu iki szck kulaa
ho gelmediinden ve bunlarn temsil ettikleri iliki boyunedirilen taraf
iin kabul edilebilir olmadndan, sorun, bundan kurtulmann bir yolu
olup olmad, mevcut toplam koullar veri olarak alndnda bu otoritenin artk bir anlam tamayaca ve bunun sonucu olarak da, yok olmak zorunda kalaca bir baka [sayfa 448] toplumsal sistemin yaratp
yaratamayacamzdr. Bugnk burjuva toplumun temellerini oluturan
346

Seme Yaptlar II
iktisadi snai ve tarmsal koullar incelediimizde, bunlarn, yaltlm

eylemlerin yerine, gittike bireylerin birleik eylemlerini koyma eilimi
tadklarn grrz. Yzlerce iinin buharla ileyen karmak makinelerin banda durduklar byk fabrikalar ve atelyeleriyle birlikte modern
sanayi, ayr ayr reticilerin kk atelyelerinin yerini almtr; kk
kayklarn ve yelkenlerin yerini nasl buharl gemiler almsa, karayollarndaki binek ve yk arabalarnn yerini de, demiryolu vagonlar almtr.
Tarm bile, gittike, kk mlk sahibinin yerine yava yava, ama acmaszca, cretli emekilerin yardmyla geni toprak paralarn ileyen
byk kapitalisti geiren makinenin ve buharn egemenlii altna girmektedir. Birleik eylem, birbirine bal olan srelerin karmaklamas,
her yerde, bireylerin bamsz eylemlerinin yerini almaktadr. Ama birleik eylemden szeden, rgtlenmeden szetmektedir; otoritesiz rgtlenme diye bir ey olabilir mi?
Bir toplumsal devrimin, servet retimi ve dolam zerinde u
anda otoriie sahibi olan kapitalistleri devirdiini dnelim. Anti-otoritercilerin bak asn tamamyla benimseyerek, topran ve i aletlerinin,
bunlar kullanan iilerin kolektif mlkiyetine getiini dnelim. Bu
durumda otorite kalkm m, yoksa yalnzca biim mi deitirmi olacaktr? Grelim bakalm.
rnek olarak bir pamuklu iplik atelyesini alalm. Pamuk, iplik
haline gelmezden nce, birbirini izleyen en az alt ilemden gemek
zorundadr, ve bu ilemlerin byk bir ksm ayr ayr odalarda yaplr.
Dahas, makineleri iler durumda tutmak iin, buhar makinesinin banda duran bir makiniste, gnlk onarmlar yapacak bir teknisyene ve
btn ileri rnleri bir odadan tekine aktarmak olan daha birok
iiye vb. gerek vardr. Btn bu iiler, erkekler, kadnlar ve ocuklar,
ilerini bireysel zerklie hi aldrmayan buharn otoritesi tarafndan
saptanan zamanlarda balatmak ve bitirmek zorundadrlar. u halde,
iiler, ilkin bu i saatlerini kabul etmelidirler; bu saatlere, bir kez saptandktan sonra, ayrcalksz herkes uymaldr. Bunun ardndan, [sayfa 449]
datmna vb. ilikin belirli sorunlar ortaya kar ki, eer tm retimin
bir anda durmas isteinilmiyorsa, bu sorunlarn annda zlmeleri
gerekir; bunlar ister her i dalnn bana yerletirilmi olan bir delegenin
kararyla zmlensin, ya da ister, eer olana varsa, ounluk oyuyla
zmlensin, tek bireyin iradesi buna her zaman boyunemek durumunda olacaktr, ki bu da sorunlarn otoriter bir biimde zlmesi demektir. Bir byk fabrikanin otomatik mekanizmas, ii altran kk
kapitalistinkinden ok daha despotiktir. nsan, i saatleri konusunda bu
fabrikalarnn zerine hi deilse unlar yazabilir: Lasciate ogni autonomia, voi che entrate!* nsan, bilgisinin ve yaratc dehasnn yardmyla
* Ey buradan ieri giren, her trl zerklii ardnda brak! (Dante, lahi Komedi, Cehennem,
III. ark, 3. msra -ksaltlm.)

Seme Yaptlar II
347
doa glerine nasl boyunedirdiyse, beriki de insan, kendisini kullanmas lsnde, her trl toplumsal rgtlenmeden bamsz gerek
bir despotizm altna sokarak ondan intikam almaktadr. Byk sanayideki otoriteyi ortadan kaldrmay istemek, sanayiin kendisini ortadan
kaldrmay, gerisin geriye kra dnmek zere buharl kr yoketmeyi
istemekle ayn eydir.
Bir baka rnek olarak demiryolunu alalm. Burada da saysz
bireylerin ibirlii yapmalar mutlaka zorunludur, ve bu ibirlii kesenkes
saptanm olan saatler iinde yaplmaldr ki hi bir kaza olmasn. Burada
da, iin ilk koulu, btn ikincil sorunlar zmleyen bir egemen
iradenin bu irade ister tek bir delege tarafndan, ya da ister ilgili kimselerin ounluunun kararlarn uygulamakla ykml bir komite tarafndan temsil ediliyor olsun bulunmasdr. Her iki durumda da, ok belirgin
bir otorite vardr. Dahas, demiryolu sorumlularnn sayn yolcular zerindeki otoritesi kaldrlacak olsa, harekat ettirilen ilk trenin bana neler
gelmez ki?
Ama, otorite, hem de mstebit bir otorite zorunluluu, ak denizdeki bir gemideki kadar baka hi bir yerde bu denli ak deildir. Burada, bir tehlike annda, herkesin yaam, herkesin tek bir kiinin iradesine annda ve kaytsz artsz uymalarna baldr. [sayfa 450]
Bu gibi savlar anti-otoritercilerin en azgnlarnn karlarna koyduumda, verebildikleri tek yant u oldu: Evet, bu doru, ama bu durumda bizim delegelerimize verdiimiz ey otorite deil, yetki devridir!
Bu baylar eylerin adlarn deitirdiklerinde eylerin kendilerini deitirdiklerini sanyorlar. Bu derin dnrler tm dnyay ite byle alaya
alyorlar.
Bylelikle grdk ki, bir yanda, nasl devredilmi olursa olsun,
belirli bir otorite, ve te yanda da, belirli bir boyuneme bunlar her
trl toplumsal rgtlenmeden bamsz olarak, iinde retim yaptmz
ve rnleri dolama soktuumuz maddi koullarla birlikte bize dayatlan
eylerdir.
te yandan grdk ki, retimin ve dolamn maddi koullar,
byk sanayi ve byk tarm ile kaznlmaz olarak gelimektedir ve
bunlar bu otoritenin alann gittike geniletme eilimindedirler. Demek
ki, otorite ilkesinden mutlak olarak kt, ve zerklik ilkesinden de mutlak
olarak iyi bir ey diye szetmek samadr. Otorite ve zerklik, kapsamlar
toplum gelimesinin eitli evreleriyle birlikte deien greli eylerdir.
Eger zerklikiler, gelecekteki toplumsal rgtlenmenin, otoriteyi, olsa
olsa retim koullarnn onu kanlmaz klaca snrlar iersine hapsedeceini sylemekle yetinselerdi, birbirimizi anlayabilirdik; ama onlar
otoriteyi zorunlu klan btn olgulara gzlerini kapamlar, hrsla szcn kendisine saldryorlar.
Anti-otoriterciler niin siyasal otoriteye, devlete kar kmakla
yetinmiyorlar? Siyasal devletin, ve onunla birlikte siyasal otoritenin de
348

Seme Yaptlar II
nmzdeki toplumsal devrimin sonucu olarak yokolaca, yani kamu

ilevlerinin siyasal riiteliklerini yitirecekleri ve toplumun gerek karlarn
gzetmek olan basit ynetsel ilevler haline gelecekleri dncesini
btn sosyalistler paylamaktadrlar. Ama anti-otoriterciler, otoriter siyasal devletin, bir rpda, hatta onu yaratm bulunan toplumsal koullar
yok olmazdan nce, ortadan kaldrlmasn istiyorlar. Bunlar, toplumsal
devrimin ilk iinin otoritenin ortadan kaldrlmas olmasn istiyorlar. Bu
baylar hi bir devrim grmler midir? Devrim, elbette ki, en otoriter
olan eydir; bu, nfusun bir blmnn kendi iradesini, nfusun teki
blmne tfeklerle, snglerle [sayfa 451] ve toplarla akla gelebilecek
btn otoriter aralarla dayatt bir eylemdir; ve eer muzaffer olan
taraf yok yere yenik dmek istemiyorsa, bu egemenliini, silahlarnn
gericiler zerinde yaratt terr ile srdrmelidir. Paris Komn, silahl
halkn otoritesini burjuvaziye kar kullanmam olsayd, bir gn olsun
dayanabilir miydi? Tersine, Paris Komnn bundan yeterince serbest
bir biimde yararlanmam olmakla sulamamz gerekmiyor mu?
O halde, u iki eyden birisi: anti-otoriterciler ya neden sz ettiklerini bilmiyorlar, ki bu durumda kafa karklndan baka bir ey
yaratm olmuyorlar; ya da bunu biliyorlar, ki bu durumda da proletaryann hareketine ihanet ediyorlar. Her iki durumda da gericilie hizmet
etmi oluyorlar.[sayfa 452]
Ekim 1872-Mart 1873te
Aralk 1873te, 1874 yl
iin hazrlanan Almanca
Repubblicano derlemesinde
yaymlanmtr
mza: Federico Engels

Seme Yaptlar II
349
FREDRCH ENGELS
BLANKC KOMN MLTECLERNN PROGRAMI
(FLCHTLNGSLTERATURUN II. MAKALES)269
HER baarsz devrimden ya da kar-devrimden sonra, yurtdna

kaan mlteciler arasnda ateli bir faaliyettir geliir. Birbirlerini arabay
amura saplam olmakla, ihanetle ve teki lmcl gnahlarla sulayan
eitli tonlarda parti gruplar kurarlar. Bunlar anavatanla etkin ilikileri
srdrrler, rgtlenirler, tertiplere giriirler, bildirirler ve gazeteler basarlar, yirmidrt saat ierisinde her eyin yeniden balayacana, zaferin
kesin olduuna yemin ederler, ve bu umutlara kaplarak hkmet koltuklarn paylarlar. Anlamak istemedikleri kanlmaz tarihsel koullara
deil de, bireylerin raslansal hatalarna baladklar hayal krklklar doal
olarak birbirini izler, karlkl yaknmalar stste ylr ve genel ekimelere yolaar. 1712nin kralc mltecilerinden bugnklere kadar btn
mlteci [sayfa 453] derneklerinin tarihi budur; ve mlteciler arasnda sadu-
350

Seme Yaptlar II
yu sahibi ve, aklbanda olanlar, frsat bulur bulmaz, bu verimsiz hrgr brakrlar ve daha yararl eylere ynelirler.
Komn izleyen Fransz mltecileri de bu kanlmaz yazgdan
kanamamlardr. Herkese eit bir biimde saldran Avrupadaki iftira
kampanyas yznden ve zellikle Fransz mltecilerinin ortak merkezinin Entemasyonalin Genel Konseyinin iinde olduu Londrada, kendi
i ekimelerini, hi deilse d dnyadan, bir sre iin saklamak zorunda kaldlar. Ama son iki yldr, saflarnda hzla gelimekte olan dalma
srecini daha fazla saklayamamlar ve her yerde ak bir sava patlak
vermitir. svirede, mltecilerin bir ksm, zellikle gizli ittifakn kurucularndan Malonun etkisi altnda, bakunincilere katldlar. Derken Londra
da blankici denilenler Enternasyonalden ayrldlar ve kendisine Devrimci
Komn adn veren bir grup kurdular. Daha sonra, durmadan birleen
ve yeniden rgtlenen ve yaynladiklar manifestolar bakmndan bile
die dokunur bir ey retmeyen birka grubun daha ortaya kt srada,
blankiciler de, dnyann gzlerini kendi programlarna evirmesini
isteyen ve Cominuneuxa* seslenen duyurularn yaynladlar.
Bunlara, Blanqui tarafndan kurulmu bir grup olduklarndan deil
program imzalam olan otuz kiiden olsa olsa yalnzca birka
Blanqui ile bizzat konumutur, onun anlay dorultusunda ve kurduu gelenee uygun olarak hareket etmek istediklerinden tr blankiciler denmitir. Blanqui, znde bir siyasal devrimcidir, yalnzca duygularndan tr, halkn ektii ilelere kar sempati duyduundan
tr sosyalisttir, ama ne sosyalist teoriye, ne de toplumsal reformlar
iin kesin pratik nerilere sahiptir. Siyasal eylemlerinde, Blanqui, znde,
iyi rgtlenmi bir kk aznln doru bir anda bir devrimci ayaklanmay balatma giriiminde bulunmas halinde, bunun balangta birka
baar elde etmesiyle, halk ynlarn peinden srkleyeceine ve
bylece muzaffer bir devrimi baarabileceine [sayfa 454] inanan bir eylem
adam idi. Louis-Philippe ynetimi altnda, bu ekirdei, doal olarak,
ancak gizli bir dernek biiminde rgtleyebildi ve genellikle komplocularn bana gelen ey bunun da bana geldi: ok yaknda balayaca
yolundaki ardarkas gelmez bo vaatlerden bkan insanlarn sabrlar
sonunda tat ve isyankr oldular, ve geriye yalnzca komplodan vazgeme ya da hi bir dsal neden olmakszn vurmak seenei kald. Vurdular (12 Mays 1839), ama ayaklanma derhal bastrld. Kald ki, Blanqui
komplosu polisin ierisine hi bir zaman girmeyi baaramad tek
komploydu; dolaysyla, polis iin ayaklanma, bulutsuz havada den
yldrm oldu. Blanqui, her devrimi, kk bir devrimci aznln ani
bir darbesi olarak grdnden, bundan kan doal sonu, byle bir
eyin baarsnn kanlmaz sonucunun bir diktatrln kurulmas
olduudur: urasi iyice anlalmal ki, tm devrimci snfn, proletaryann
* Komnclere. -.

Seme Yaptlar II
351
deil, ayaklanmay gerekletiren ve ilkin bizzat kendileri bir-iki kiinin

diktatrl altnda rgtlenmi az sayda kiinin diktatrl.
Blanquinin bir eski kuak devrimcisi olduu grlyor. Bu gler
devrimci olaylarn ak ierisinde, hi deilse Alman ii partisi bakmndan, oktan eskimilerdir ve Fransada da, ancak daha az olgunlam
ya da daha sabrsz iiler arasnda yank uyandrabilir. Szkonusu programda bu grlere belirli snrlamalar getirilmi olduunu da greceiz.
Ne var ki, devrimlerin kendiliinden ortaya kmayp, yapldklar; devrimlerin grece kk bir aznlk tarafndan ve nceden hazrlanm bir
plan uyarnca yapldklar; ve, son olarak, her an hemen imdi balayabilecei ilkesi, bizim Londra blankicileri iin de geerlidir. Bu gibi ilkelerle
insanlar doal olarak mltecilerin kendi kendilerini aldatmalarnn telfi
edilmez kurbanlar oluyorlar ve bir delilikten tekine saplanmak zorunda
kalyorlar. Her eyden ok da, Blanqui roln eylem adam roln
oynamak istiyorlar. Ama, burada, salt iyi niyet pek az ey halleder; ama
ne yazk ki, Blanquinin devrimci igds, acele kararlar alma yetenei,
herkese nasip olmuyor, ve Hamlet eylemden ne kadar szederse etsin,
gene de bir Hamlet olarak kalyor. Dahas, bizim otuz eylem [sayfa 455]
adam kendilerinin eylem alan diye adlandrdklar alanda yapacak hi
bir ey olmadn grnce, bizim otuz Brts, kendi kendileriyle,
trajedi olmaktan ok komedi olan bir elikiye dyorlar, sanki katksz
zuladaki haner Mrosmularcasna* takndklar ask suratllklarnn
bu trajediyi artrmad bir eliki, ve, yeri gelmiken syleyelim, bunu
da bir trl anlamazlar. Ne yapabilirler? Komne katlanlarn saflarn
artmak (pur) iin gelecee dnk reeteler izitirerek bir sonraki
patlama iin hazrlanyorlar; teki mltecilerin onlar katkszlar (les
purs) diye adlandrmalar bundandr. Bu ad benimseyip benimsemediklerini bilmiyorum, ama bu ad aralarndan bazlarna uymuyor. Toplantlar
kapaldr, aldklar kararlar gizli tutulur, ama bu, bu kararlarn ertesi sabah btn Fransz mahallesinde yanklanmasna engel deildir. Yapacak
bir eyleri olmayan bu gibi ciddi eylem adamlarnn hep balarna geldii
gibi, bunlar, Komn srasnda Hbertin 1793te kard gazetenin zavall
bir karikatr olan Pre Duchnei270 yaynlayan ve kk Paris basnnn
en nl mensuplarndan olan Vermersch adnda saygdeer bir hasmla
ilkin kiisel, ardndan yaznsal bir ekimeye girdiler. Bu sayn bay,
bunlarn ahlki fkelerine yant olarak, onlar dolandrclar ya da dolandrclarn su ortaklar diye adlandrd ve ar kfrlerle dolu olan bir
brcr yaynlad:
Her szck bir oturak
stelik bo da deil.271
Ve bizim otuz Brts, ite byle bir hasmla ak kavgaya
girmeyi zahmete deer buluyorlar!
* Mros Schillerin bir iirinde ad geen bir kii. -Ed.
352

Seme Yaptlar II
Eer bir ey kesinse, o da, derman brakmayan savatan sonra,

Paristeki alktan ve zellikle 1871deki o feci kandkc mays gnlerinden sonra, Paris proletaryasnn toparlanmak iin uzun bir dinlenmeye
gerek duyduu ve zamansz her ayaklanma giriiminin ancak yeni ve
belki de daha korkun bir yenilgiyle sonulanabileceidir. Bizim blankiciler ise farkl grteler. Versaillesdaki monarist ounluun dalmas, bunlarn grne gre, Versaillesn dmesine, Komnn intikamnn alnmasna [sayfa 456] yolamaktadr. Bunun nedeni, byk bir
tarihsel ana, sefalet iinde srrndkleri ve lme mahkum olduklar
apaik ortada olan halkn yenilenmi bir gle devrimci atlmn tekrar
balataca byk bunalmlardan birine yaklayor olmamzdr.
Bir baka deyile, tekrar balyor, hem de derhal. Komnn
intikamnn derhal alnmas umudu salt bir mlteci kuruntusu deildir,
bu, onlarn anladklar anlamda, yani alelacele bir devrim yapmak anlamnda yapacak hi bir eyin bulunmad bir sra, kafalarna eylem
adamlar olmay koymu olanlar iin zorunlu bir dogmadr. Ama hepsi
ayn kapya kar. Nasl olsa balayacana gre, yaam belirtilerine
hl sahip btn mltecilerin durumlarn akla kavuturmalarnn
zamannn geldiini dnyorlar. Ve bylece, otuzler, kendilerinin
1) tanrtanmaz, 2) komnist, 3) devrimci olduklarn sylyorlar.
Bizim blankiciler bakunincilerle ortak bir temel zellie sahipler,
o da, en u, en ar eilimi temsil etmeyi istemeleridir. Yeri gelmiken,
ite bu nedenledir ki, blankiciler, amalar bakmndan bakunincilere
kar karken, aralar bakmndan ou kez onlarla birliktirler. Dolaysyla sorun, tanrtanmazclkta btn tekilerden daha radikal olmaktr.
kr ki, bugnlerde tanrtanmaz olmak ok kolay. Avrupadaki ii
partilerinde tanrtanmazclk azok kendiliinden anlalmaktadr; baz
Avrupa lkelerinde tanrtanmazlk, Tanrya inanmak her trl sosyalizme
kardr, ama Meryem Anaya inanmak ok bakadr ve her doru-drst
sosyalist doal olarak ona inanmaldr, diyen spanyol bakunincilerinkine
benzese de, bu byledir. Alman sosyal-demokrat iilere gelince, tanrtanmazln bunlar iin artk yararl olmaktan kt sylenebilir; bu katksz yadsnma onlar iin geerli deildir, nk bunlar Tanrya olan her
trl inanca artk teorik olarak deil, pratik olarak kar duruyorlar: Tanryla olan ilerini tamamyla bitirmilerdir, gerek dnyada yayorlar ve
dnyorlar ve, dolaysyla, materyalisttirler. Ayn ey herhalde Fransa
iin de geerlidir. Eer deilse, geen yzyln enfes Fransz materyalist
yaznnn, Fransz anlaynn hem biim ve hem de ierik olarak en
heybetli ifadesini bulduu, ve bilimin o [sayfa 457] sradaki dzeyi gznne
alndnda, ierik olarak bugn bile ei bulunmaz olan, ve biim olarak
da hl alamam olan yaznn iiler arasnda geni bir biimde datlmasn rgtlemekten daha basit bir ey olamaz. Ama bu bizim blankicilere uymaz. Herkesten daha radikal olduklarn gstermek iin, Tanrnn,
1793teki gibi, varolmad buyuruldu:

Seme Yaptlar II
353
Komn, insanl, gemi sefaletin bu hayaletinden (Tanrdan),

bu davadan (varolmayan Tanr dava oluyor!) mevcut sefaletlerinden
ilelebet kurtaracaktr. Komnde papazlara yer yoktur; her trl dinsel
gsteri, her trl dinsel rgtlenme yasaklanmaldr.
nsanlar par ordre du mufti * tanrtanmazlar haline getirmek yolundaki bu istem, Komnn iki yesi tarafndan imzalanmtr; bunlarn
iki eyi kefetmek iin yeterli olanaa kesinlikle sahip bulunmalar
gerekirdi: birincisi, kt zerinde her ey buyurulabilir, ama bu onun
uygulanaca anlamna gelmez; ikincisi, arzulanmayan inanlar glendirmenin en emin yolu baskdr; u kadar kesin: Tanrya bugn hl
yapilabilecek en byk hizmet, tanrtanmazl zorunlu bir dogma yapmak ve dini genel olarak yasaklayarak Bismarckn anti-klerikal Kulturkampfini,272 da gemektir.
Programn ikinci maddesi komnizmdir. Burada kendimizi,
ierisinde yolculuk yaptmz gemi iin, ubat 1848de yaynlanan Komnist Parti Manifestosu iin, daha tandk bir zemin zerinde buluyoruz. Enternasyonalden ayrlm olan be blankici, daha 1872 sonbaharnda, belli bal btn noktalaryla bugnk Alman komnizminin
program olan bir sosyalist program kabul ettiler ve bu ayrllarn, devrim
oyununa Enternasyonalin bu be kii tarznda katlmay reddetmi olmasna dayandrdlar. Blankici Franszcaya yaplan evirisi, rnein aadaki
tmcede olduu gibi, Manifestonun slubuna szc szcne
bal kalnmayan yerlerde keke yle olsayd dedirtebilecek ok ey
ieriyor olsa bile, bu otuzler konseyi, imdi, bu program, tarih konusundaki btn materyalist grleriyle [sayfa 458] birlikte, kabul etmilerdir.
Burjuvazi, kleliin btn biimlerinin en son ifadesi olan emek
smrsn gizlemekte olan mistik peeyi kaldrmtr: hkmetlerin,
dinlerin, ailenin, yasalarn, gemiin ve bugnn kurumlarnn,
burjuvazinin egemenliini onlarn yardmyla srdrd ve proletaryay
ezdii bask aralar olduklan, kapitalistler ile cretli emekilerin yaln
kartl temeline dayanan bu toplumda nihayet aa kmtr.
Bunu Komnist Manifesto, Birinci Kesim ile kyaslayalm: Tek
szckle, dinsel ve siyasal yanlsamalarla perdelenmi smrnn yerine, ak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu. Burjuvazi, imdiye
dek sayg duyulan ve saygl bir korkuyla baklan btn mesleklerin halelerini skp att. Doktoru, avukat, rahibi, airi, bilim adamn kendi
cretli emekisi durumuna getirdi. Burjuvazi, aile ilikisindeki duygusal
peeyi yrtp att ve bunu salt bir para ilikisine indirgedi, vb..
Ama teoriyi bir yana brakp da pratie indik mi, otuzlerin zgl konumlar ortaya kyor:
Biz komnistiz, nk hedefimize, olsa olsa zaferi erteleyen ve
klelii uzatan ara istasyonlarda aktarmalar yapmakszn, uzlamalara
* Mft buyruu ile. -.
354

Seme Yaptlar II
girmeksizin ulamak istiyoruz.

Alman komnistleri komnisttirler, nk kendilerinin deil,
tarihsel elikinin yaratt btn ara istasyonlarn ve uzlamalarn arasndan nihai hedefi aka semektedirler: snflarn kaldrlmas, toprak
ve retim aralar zerinde zel mlkiyetin bulunmayaca bir toplumun
kurulmas. Otuzler komnisttirler, nk bunlar kendilerinin ara istasyonlar ve uzlamalar atlama konusunda bir kez iyiniyete sahip olur
olmaz her eyin hallolacan, ve, iyice inandklar gibi, bir-iki gn iinde
balayacak olursa ve kendileri de baa geecek olurlarsa, komnizmin ertesi gn getirileceini sanyorlar. Ve eer bu derhal yaplamazsa,
kendileri de komnist deildir. Sabrszl inandrc teorik bir sav olarak
ortaya srmek ne kadar da ocuka bir saflk! [sayfa 459]
Son olarak, bizim otuzler devrimcidirler. Bu adan, bakuninciler, byk szler savurmak bakmndan, bir insann yapabilecei her
eyi yapmlardr; ama bizim blankiciler onlar gemek zorunluluunu
duyuyorlar. Ama nasl? Lizbondan ve New Yorktan Budapeteye ve
Belgrada kadar tm sosyalist proletaryann, Paris Komnnn eylemlerinin en bloc* sorumluluunu derhal stlendii anmsanacaktr. Ama
bizim blankiciler iin bu yeterli deildir:
Bize gelincel, (Komn srasnda) halk dmanlarnn idam
edilmelerinin sorumluluundan zerimize deni stleniyoruz (idam
edilenlerin bir listesi veriliyor), monarik ya da burjuva bask aralarn
yokeden ya da savaanlar koruyan kundaklklarn sorumluluundan
zerimize deni stleniyoruz.
Baka zamanlarda olduu gibi, her devrimde de kanlmaz olarak
birok hata yaplr, ve nihayet, insanlar olaylar eletirel bir biimde yeniden gzden geirebilecek kadar yatnca, kanlmaz olarak u sonuca
varrlar: yaplmadan kalmas ok daha iyi olacak birok ey yaptk, ve
yaplsa ok daha iyi olacak birok eyi yapamadk, ve ite ilerin sarpa
sarmas bundandr. Ama Komn kusursuz ve yanlmaz ilan etmek ve
her ev yakldnda ya da bir tutsak kuruna dizildiinde bunun, hakedilen bir ceza, tam da yerinde bir i olduunu iddia etmek ne byk bir
eletirel tutum yoksunluudur. Bu, mays ayndaki hafta boyunca kuruna dizilen insanlarn, ne eksik ne fazla, kesenkes kuruna dizilmesi
gereken kimseler olduunu, atee verilen evlerin, ne eksik ne fazla, kesenkes atee verilmesi gereken evler olduunu iddia etmekle ayn ey
deil midir? Bu, birinci Fransz Devrimi konusunda unu sylemekle
ayn ey deil midir: her boynu vurulan hakettiini buldu, ilkin Robespierrein boyunlarn vurdurduklar, ardndan da Robespierrein kendisi?
znde ok iyi huylu kimselerin acmaszca gaddar grnme hevesine
kaplmalar ite byle ocukluklara neden olur.
Yeter. Mltecilerin giritikleri btn aptalca eylemlere ve ocuk
* Bir btn olarak, toptan. -.

Seme Yaptlar II
355
Karl (ya da Eduard?)* dehet verici gsterme [sayfa 460] yolundaki maskaralklara karn, bu programda belirli bir ilerleme de grlmektedir. Bu,
Fransz iilerinin bugnk Alman komnizminin davasn kabullendikleri ilk manifestodur. stelik bu iiler, Franszlar, devrinin sekin kimseleri ve Parisi de devrimci Kuds olarak gren bir akmdan gelmektedirler. Onlarn bu noktaya ulamalar, kukusuz, imza sahiplerinden biri
olan ve, bilindii gibi, Almancay ve Alman sosyalist yaznn ok iyi
bilen Vaillantn eseridir. Her trl ulusal ovenizmin kendilerine yabanc
olduunu 1870te tantlam olan Alman sosyalist iiler, Fransz iilerin,
bunlar Almanyadan geliyor olsa bile, doru teorik ilkeleri benimsiyor
olularn iyi bir belirti olarak grebilirler. [sayfa 461]
Haziran 1874te Engels
tarafndan yazlmtr
26 Haziran 1874 tarihli
Der Volksstaat, n 73te ve
F. Engels, Internationales aus
dem Volksstaat (1871-1875),
Berlin, 1894te yaynlanmtr
mza: F. Engels
* Edouard Vaillant. -Ed.
356

Seme Yaptlar II
FREDRCH ENGELS
RUSYADAK TOPLUMSAL LKLER ZERNE 273
(FLCHTLNGSLTERATURUN V. MAKALES)
BU konuda bay Tkaov, Alman iilere, benim Rusyaya ilikin

olarak en ufak bir bilgiye bile sahip olmadm, bilisizlikten baka
bir eye sahip olmadm sylyor; bu yzden de kendisini, iin gerek
ynn, ve zellikle de, Rusyada u anda bir toplumsal devrimin niin
ok kolaylkla, Bat Avrupada olduundan ok daha, kolaylkla, yaplabileceini onlara aklamak zorunda hissediyor.
Kentsel proletaryaya sahip deiliz, bu kukusuz doru; ama
burjuvaziye de sahip deiliz; ... iilerimiz yalnzca siyasal iktidara kar
savamak zorunda olacaklar sermayenin gc, bizde, hl yalnzca
reym halindedir. Ve siz baym, pekala farkndasnz ki, birincisine
kar savamak ikincisine kar savamaktan ok daha kolaydr.274
Modern sosyalizmin baarmaya urat devrim, ksaca, [sayfa 462]

Seme Yaptlar II
357
proletaryann burjuvazi zerindeki zaferi ve her trl snf ayrmlarnn

yokedilmesiyle yeni bir toplum rgtlenmesinin kurulmasdr. Bu, yalnzca bu devrimi yapacak bir proletaryay deil, toplumun retici glerini
kendi ellerinde snf ayrmlarnn kesin olarak yokedilmelerine olanak
verecek kadar gelitirmi olan bir burjuvaziyi de gerektirir. Vahiler ve
yar-vahiler arasnda da ou kez snf ayrmlar bulunmaz, ve her halk
byle bir durumdan gemitir. Bu durumu geri getirmek aklmzdan
geemez, nk toplumun retici gleri gelitike, snf ayrmlar zorunlu olarak bu durumun barndan ortaya karlar. Ancak toplumun
retici glerinin belirli bir gelikinlik dzeyinde, bizim modern koullarmz iin bile ok yksek olan bir dzeyindedir ki, retimi, snf ayrmlarnn kaldrlmasnn gerek bir ilerleme olaca, toplumsal retim tarznda duraanlk, hatta dme yaratmakszn kalc olaca bir dzeye
karmak olanakl hale gelir. Ama retici gler bu gelikinlik dzeyine
ancak burjuvazinin ellerinde ulamtr. Dolaysyla burjuvazi, bu bakmdan da, sosyalist devrimin proletaryann kendisi kadar zorunlu bir nkouludur. u halde, proletaryas olmasa bile, burjuvazi de olmad iin,
byle bir lkede bu devrimin daha kolay yaplabileceini syleyen kimse,
olsa olsa, sosyalizmin alfabesini hl renmesi gerektiini tantlar.
Rus iilerinin ve bu iiler, bay Tkaovun kendisinin de syledii gibi, toprak emekileridirler ve bu durumlaryla proleter deil,
mlk sahibidirler bu yzden ileri daha kolaydr, nk bunlar sermayenin gcne kar deil, yalnzca siyasal iktidara kar, Rus devletine
kar savamak zorundadrlar, ve bu devlet, ancak uzaktan baknca bir
g olarak grnr; ... halkn iktisadi yaamnda hi bir kke sahip
deildir; herhangi bir zmrenin karlarn temsil etmez. ... Sizin lkenizde
devlet hayali bir g deildir. Her iki aya ile de sermayeye dayanr;
belirli iktisadi karlar kendi iinde (!!) temsil eder. ... Bizim lkemizde
ise, durum bunun tam tersidir bizim toplum biimimiz, varln, devlete, deyim yerindeyse, havada asl duran bir devlete, mevcut toplum
dzeniyle ortak hi bir eyi bulunmayan ve kkleri bugnde deil, gemite olan bir [sayfa 463] devlete borludur.
ktisadi karlarn, bir organ edinmek iin, kendi yarattklar devleti
gereksindikleri yolundaki kafa kartran kavramlar zerinde, ya da Rus
toplum biiminin (ki, elbette, kyllerin ortak mlkiyetini de iermek
zorundadr) varln devlete borlu olduu yolundaki cretkar iddia
zerinde, ya da bu ayn devletin, bizzat kendi yaratm olmas gereken
mevcut toplum dzeniyle ortak hi bir eyi olmad biimindeki eliki
zerinde zaman yitirmeyelim. Daha ok, tek bir zmrenin bile karlarn
temsil etmeyen bu havada asl duran devleti incelemeye geelim
hemen.
Avrupa Rusyasnda kyller 105 milyon desiyatin, soyluluk ise
(burada byk toprak sahiplerini ksaca byle adlandracam) 100
milyon desiyatin topraa sahiptir, ki bunun da yaklak yars, herbiri
358

Seme Yaptlar II
ortalama 3.300 desiyatine sahip 15.000 soyluya aittir. Dolaysyla,

kyllerin topraklar, soylularnkinden pek az bir farkla daha byktr.
Gryorsunuz ya, lkenin yarsna sahip olmalarn salayan devletin
varolmasnda soylularn en ufak bir kar yoktur! Devam edelim. Kyller, kendi sahip olduklar yardan, ylda 195 milyon ruble toprak vergisi
dyorlar, soylular ise 13 milyon! Soylularn topraklar kyllerinkinden
ortalama iki kat daha verimlidir, nk angarya ykmllklerinin
taksitlere balanarak tasfiyesi srasnda, devlet, kyllerden topraklarn
yalnzca ounu deil, en iyi ksmn da alp soylulara verdi, ve kyller
bu en kt topraklar iin soylulara en iyi topran fiyatn demek zorunda kaldlar.* Ve Rus soyluluunun, Rus devletinin varolmasnda hi bir
kar yoktur!
Kyller ynlar halinde taksitlerle ok perian ve tmyle dayanlmaz bir duruma drlmlerdi. Yalnzca topraklarnn en byk
ve en iyi ksmlar ellerinden alnmakla kalnmamtr; yle ki lkenin
btn verimli kesimlerinde kyl topra Rusyadaki tarmsal koullar
altnda, ondan bir geim salayabileceklerinden ok daha [sayfa 464] kktr. Bu toprak iin kendilerinden, devlet tarafndan dn verilen
ve imdi devlete bunun faizlerini ve taksitlerini demek zorunda olduklar
ok yksek bir fiyat alnmakla kalnmamtr. Toprak vergisinin hemen
tm yk, soylular bundan neredeyse tamamen kanrlarken, onlarn
srtna yklenmekle kalnmamtr yle ki, toprak vergisi, tek bana,
kyl topraklarnn toprak rant deerinin tamamn ve daha fazlasn
kapsamaktadr ve kylnn yapmak zorunda olduu ve imdi szn
edeceimiz btn teki demeler, gelirinin creti temsil eden blmnden yaplan dolaysz kesintiler olmaktadr. Hayr, toprak vergisinin, devlet
tarafndan dn verilmi olan parann faiz ve taksit demelerinin zerine, son zamanlarda yerel ynetimler kurulduundan beri, bir de eyalet
ve ile vergileri binmektedir. Bu reformun en bellibal sonucu, kyl
iin getirilen yeni vergi ykleri olmutur. Devlet, gelirlerinin tmn alkoymu, ama harcamalarnn byk bir ksmn eyaletlere ve ilelere
aktarm, ve bunun karlanmas iin yeni vergiler getirilmitir; ve Rusyada st zmreler hemen tmyle vergi d tutulurken, kylnn neredeyse her eyi demesi kuraldr.
Bu durum tefeci iin sanki zellikle yaratlmtr, ve Ruslarn dk
dzeyde ticaret yapmakta neredeyse ei bulunmaz yetenekleriyle birlikte, i yapmak iin elverili koullardan ve bundan ayrlmayan vurgunculuktan eksiksiz yararlanmak iin Peter I bundan ok nceleri, bir
Rusun Yahudiye bedel olduunu sylemitir tefeci her yerde boy
gstermektedir. Vergilerin vadesi yaklanca, tefeci, kulak ou kez
ayn ky topluluunun zengin kyls ortaya kar ve nakit para teklif
* Hkmetin kendisine dman olan soyluluu yoketmek ve kylleri kendi yanna ekmek
istedii Polonya bu bakmdan bir istisnadr. [Der Volksstaatta yayn!anan metne konan not;
1815 ve 1894 bask!arnda yer almamtr.]

Seme Yaptlar II
359
eder. Kyl bu paraya ne pahasna olursa olsun sahip olmak zorundadr

ve tefecinin koullarn itirazsz kabul etmek zorundadr. Ama bu onu
olsa olsa daha da g bir durumda braktndan, gittike daha ok
nakit para gerekir. Hasat zaman tahl tccar gelir; para gereksinmesi,
kyly, kendisinin ve ailesinin geimi iin gerekli olan tahln bir ksmn
satmak zorunda brakr. Tahl tccar, fiyatlar dren aslsz sylentiler
yayar, dk bir fiyat der ve bu demenin bir ksmn da ou kez her
trden pahal mallarla yapar; nk Rusyada ayni deme [sayfa 465] sistemi
de olduka gelikindir. Rusyann byk tahl ihracatnn dorudan doruya kyl nfusun alna dayand ok aktr. Kyly smrmenin
bir baka yntemi de udur: bir speklatr hkmetten uzun bir sre
iin devlet arazisi kiralar ve gbre gerektirmeden iyi rn verdii srece
onu kendisi iler; sonra kk paralara bler ve bu yorgun topra,
kendi topraklarndan elde ettikleri gelirle geinemeyen civar kyllere
yksek kiralarla kiralar. Tpk yukardaki ngiliz ayni deme sistemi gibi,
burada da, tp tpna rlandal aracy gryoruz. Ksacas, burjuva toplumunun bozulmam vahiliine karn, kapitalist asalakln bu kadar
gelitii, alarn Rusyadaki kadar tm lkenin, tm halkn zerine gerdii ve rd bir lke yoktur. Ve btn bu kyl kan emicilerinin, yasalar ve mahkemeleri bunlarn temiz ve krl ilerini koruyan Rus devletinin varoluunda hi bir karlar olmuyor! Son on ylda esas olarak
demiryollar sayesinde duyulmam bir abuklukla gelimi olan ve son
badndrc yllarda tekilerle birlikte gle oynaya gmbrdeyen
Petersburgun, Moskovann, Odessann byk burjuvazisi, yaptklar
iin tamam kyllerin sefaleti zerine kurulmu olan tahl, kenevir,
keten ve donya ihracatlar, salt devletin kendilerine salad
koruyucu gmrk vergileri sayesinde varolabilen tm Rus byk sanayii
nfusun nemli ve hzla byyen btn bu unsurlarnn Rus devletinin
varoluunda hi bir karlar yok mu? Hadi, Rusyay kasp kavuran ve
yamalayan ve burada gerek bir toplumsal zmre oluturan saysz
memur ordusunu saymayalm. Ama bay Tkaov Rus devletinin halkn
iktisadi yaamnda hi bir kke sahip olmad, herhangi bir zmrenin
karlarn temsil etmedii, havada asl durduu yolunda bize gvence
verirken, sanrm havada asl duran Rus devleti deil, daha ok Bay
Tkaovun kendisidir.
Rus kyllerinin iinde bulunduklar durumun serflikten kurtulduklarndan beri dayanlmaz bir hal ald ve bunun daha uzun bir sre
devam ettirilemeyecei, ve eer bir baka nedenle deilse bile, salt bu
nedenle, Rusyada bir devrimin yakn olduu aktr. Sorun yalnzca
udur: bu devrimin sonucu ne olabilir, ne olacaktr? Bay Tkaov bunun
bir toplumsal devrim olacan sylyor. Bu katksz bir [sayfa 466] totolojidir.
ktidara yeni bir snf getirmesiyle ve ona toplumu kendisine gre yeniden biimlendirme olana vermesiyle, her gerek devrim toplumsaldr.
Ama o, bunun, sosyalist bir devrim olacan, bunun Bat Avrupa
360

Seme Yaptlar II
sosyalizminin hedefledii toplum biimini Rusyaya getireceini sylyor,

hem de Batda bunu bizler yapmazdan nce o da, hem proletaryann
ve hem de burjuvazinin ancak urada burada grld ve aa bir
gelikinlik aamasnda bulunan bir toplum koullarnda. Ve bu olanaklym, nk Ruslar, deyim yerindeyse, sosyalizm iin yaratlmlardr
ve artellere ve toprak zerinde ortak mlkiyete sahiptirler.
Bay Tkaovun yle bir deindii, ama Herzenin zamanndan
beri birok Rus iin gizemli bir rol oynam olduundan tr buraya
aldmz artel, Rusyada, avc kabilelerde avlanma annda grdmz
yaygn bir ortaklk biimi, zgr ibirliinin en basit biimidir. Bu szck
ve ierii, Slav deil, Tatar kkenlidir. Her ikisine de, bir yanda Krgzlar,
Yakutlar vb. arasnda, te yanda da Lapplar, Samoyedler ve teki Fin
halklar arasnda raslanr;* Artelin Gney-Batda deil de, Finlilerle ve
Tatarlarla temas sonucu ilkin Kuzey ve Douda gelimesinin nedeni
budur. Sert iklim, eitli trden snai faaliyeti zorunlu klmakta ve bylece
kentsel gelimenin ve sermayenin yokluunun yerini, elden geldiince,
ibirliinin bu biimi almaktadr. Artelin en tipik zelliklerinden biri
olan nc kiilere kar yelerin kolektif sorumluluu, balangta,
eski Cermenlerdeki zilyetlik [Gewere] gibi, kan balarna, kan davasna,
vb. dayanyordu. Ayrca Rusyada, artel szc, yalnzca her trden
kolektif faaliyet iin deil, kolektif kurum iin de kullanlr. Borsa da bir
arteldir. Emeki artellerinde, her zaman, saymanlk, defter tutma vb. ve
gerektii kadaryla iletmecilik ilevlerini yerine getiren bir amir (Starosta,
kdemli) seilir ve zel bir cret alr. Bu gibi arteller unlar iin kurulur:
1. i bittikten sonra datlan geici giriimler iin;
2. tek ve ayn ii yapan yeler iin, rnein hamallar, vb.; [sayfa 467]
3. szcn tam anlamyla snai olan srekli giriimler iin.
Bunlar btn yeler tarafndan imzalanan bir szlemeyle kurulur.
Bu yeler, rnein peynircilikte ve balklkta (alar, kayklar vb. iin)
sk sk olduu gibi, gerekli sermayeyi biraraya getiremeyecek olurlarsa,
artel, eksik olan miktar yksek faizle dn veren ve sonra da bu iten
gelen krn byk bir ksmn cebe atan tefeciye yem olur. Ama kendilerini cretli emekiler olarak toptan bir iverene kiralayan arteller daha
da utanmazca smrlrler. Kendi snai uralarn kendileri ynetirler
ve bylelikle kapitalisti nezaret etme masraflarndan kurtarrlar. veren,
yelere, iinde oturacaklar kulbeleri kiralar ve dn olarak geim
aralar verir, bu da en rezil ayni deme sistemine yolaar. Arangel guberniyasndaki ormanclarn ve katranclarn ve Sibiryadaki birok uralarn vb. durumu budur (bkz: Flerovski, Polozenie robocago klassa v
Rossiji [Rusyada i Snfnn Durumu], St. Petersburg 1869). Dolaysyla artel, burada, cretli emekinin kapitalist tarafndan smrlmesini
* Artel konusunda, teki eyler yannda, bkz: Sbornik materialav ob Arteljach v Rossiji
[Rusyadaki Arteller zerine Materyal Derlemesi], St. Petersburg 1873, Ksm 1. [Engelsin
notu.]

Seme Yaptlar II
361
olduka kolaylatrmaya yaramaktadr. te yandan, bizzat kendileri

ortakla ye olmayan cretli emekiler altran arteller de vardr.
Artelin, kendiliinden ortaya km ve, bu yzden de, hl ok
azgelimi, ve bu haliyle de, ne yalnzca Rusyaya, hatta ne de yalnzca
Slavlara zg bir kooperatif dernek olduu grlyor. Bu gibi dernekler,
onlara gerek duyulan her yerde kurulurlar. rnein daha da eitli biimler aldklar svirede stler arasnda, ngilterede balklar arasnda. Krklarda onca Alman demiryollarn demi olan Silezyal demiryolu
iileri, eksiksiz arteller iinde rgtlenmilerdir. Bu biimin Rusyada
egemen oluunun, Rus halk arasnda gl bir birliktelik gdsnn
varln tantlad dorudur, ama bu, onlarn, bu gdnn yardmyla,
artelden dorudan doruya sosyalist toplum dzenine atlayabileceklerini
tantlamaktan ok uzaktr. Bunun iin, her eyden nce, artelin kendisinin geliebilecek durumda olmas, grdmz gibi iiden ok sermayeye hizmet eden ilkel biiminden syrlmas, ve hi deilse Bat Avrupann kooperatif derneklerinin dzeyine ulamas gerekir. Ama [sayfa 468]
Bay Tkaova bir kez olsun inanacak olursak (ki btn bu yukardakilerden sonra bu, elbette tehlikeli olmaktan da te bir eydir) durum hi
de byle deildir. Tersine, kendi bak asn iyice ortaya koyan bir bbrlenmeyle yle gvence veriyor:
Son zamanlarda Rusyaya yapay bir biimde aktarlm olan
Alman (!) modeline dayanan kooperatif ve kredi derneklerine gelince,
bunlar iilerimizin ounluu tarafndan tam bir kaytszlkla karlanm
ve hemen her yerde baarszlkla sonulanmlardr.
Modern kooperatif dernek, hi deilse, byk sanayii kendi hesabna krl bir biimde iletebileceini tantlamtr (Lancashiredaki
iplikilik ve dokumaclk). Artel ise, imdiye dek yalnzca bunu yapamamakla kalmam, eer daha fazla gelimeyecek olursa, byk sanayi
tarafndan da zorunlu olarak yok edilecektir.
Rus kyllerinin ortak mlkiyeti, Prusya hkmeti danman
Haxthausen tarafndan 1845te kefedildi ve sanki olaanst bir eymi
gibi btn dnyaya duyuruldu, oysa Haxthausen kendi memleketi
Westphaliada bugn bile bunun kalntlarn yeterince bulabilirdi ve,
hatta bir hkmet grevlisi olarak, bunlar yeterince bilmek onun grevinin bir parasyd.275 Kendisi de bir Rus toprak sahibi olan Herzen
de, kendi kyllerinin topraa ortaklaa sahip olduklarn ilk kez Haxthausenden rendi, ve bu olguyu Rus kyllerini, sosyalizmin gerek tayclar diye, sosyalizmi ilkin yapay olarak edinme cenderesinden gemek
zorunda olan yalanm, rm Bat Avrupa iilerinin tersine, doutan komnistler diye tanmlamak iin kulland. Bu bilgi Herzenden
Bakunine ulat, ve Bakuninden de Bay Tkaova. Bu sonuncusuna
kulak verelim:
Bizim halkmz ... byk bir ounlukla ... ortak mlkiyet ilkeleriyle doludur; deyim yerindeyse, igdsel olarak, geleneksel olarak,
362

Seme Yaptlar II
komnisttir. Kolektif mlkiyet dncesi, bugn, Rus halknn tm dnya

gr ile (Rus kylsnn dnyasnn nereye kadar uzandn imdi
greceiz) ylesine iie gemitir ki, hkmet, bu dncenin iyi
dzenlenmi bir toplum ilkeleriyle badamaz olduunu anlamaya
balar ve, bu ilkeler adna, bireysel mlkiyet [sayfa 469] dncesini halkn
bilincine ve yaamna zorla sokmak isterse, bunu ancak sng ve
krbala baarabilir. Buradan da aka grlyor ki, bilisizliine karn,
halkmz, sosyalizme, daha eitilmi olduklar halde Bat Avrupa halklarndan ok daha yakndr.
Aslnda ortak toprak mlkiyeti, Hindistandan rlandaya kadar
dk bir gelikinlik dzeyindeki btn ndo-Cermen halklarda, hatta
Hint etkisi altnda gelimekte olan rnein Javadaki Malayallarda raslanan bir kurumdur. Daha 1608de, henz istila edilmi olan Kuzey rlandada, yasal olarak yerlemi bulunan ortak toprak mlkiyeti, ngilizlere
topra sahipsiz ilan etmeleri ve dolaysyla Saray tarafndan zoralm
iin bahane yaratmtr. Hindistanda gnmze kadar uzanan ok eitli
ortak mlkiyet biimleri varolagelmitir. Almanyada bu geneldi; orada
burada ortak toprak kalntlarna hl raslanmaktadr; ve bunun uzak
gemiteki izlerine, ortak topraklarn geici olarak blnmelerine, vb.
de hl raslanmaktadr, zellikle dalk yrelerde. Eski Alman ortak
mlkiyetine ilikin olarak daha kesin ve ayrntl kaynaklar iin, bu sorun
konusunda birer klasik olan Maurerin yazlarna bavurabilir. Polonya
ve Kk Rusya da dahil, Bat Avrupada, toplumsal gelimenin belli bir
aamasnda, bu ortak mlkiyet tarmsal retim iin bir ayakba, bir
engel haline geldi ve gittike daha ok tasfiye edildi. Byk Rusyada
(yani asl Rusyada) ise, bugne kadar yaamtr, ve bu da, her eyden
nce, tarmsal retimin ve krsal blgelerde buna tekabl eden toplumsal
koullarn burada hl ok az gelimi olduunu tantlar, ki durum
gerekten de budur. Rus kyls yalnzca kendi ky topluluunda yaar
ve varl oradadr; bunun dnda kalan dnya, kendisi iin, ancak
onun bu kendi ky topluluuna mdahalesi orannda vardr. Durum
ylesine byledir ki, Rusyadaki mir szc bir yandan dnya, te
yandan da kyl topluluu anlamna gelir. Ves mir, btn dnya,
kyl iin, topluluk yelerinin toplants anlamna gelir. u halde, Bay
Tkaov, Rus kylsnn dnya grnden szederken, besbelli ki,
Rusa mir szcn yanl evirmektedir. Tek tek topluluklarn btn
lkede benzer, ama ortak olmann tamamen tersi karlar yaratarak
bylesine tamamen [sayfa 470] yaltlm olular, Dou despotizminin doal
temelidir, ve Hindistandan Rusyaya kadar, bu toplum biimi, egemen
olduu her yerde, her zaman bunu yaratm ve kendisini hep onunla
tamamlamtr. Yalnzca genel olarak Rus devleti deil, onun zgl biimi
olan arlk despotizmi bile, havada asl duraca yerde, Bay Tkaova
gre onunla ortak hi bir eyi olmayan Rus toplumsal koullarnn zorunlu ve mantksal rndr! Rusyann burjuva dorultuda daha da

Seme Yaptlar II
363
gelimesi, burada da, Rus hkmetinin snglerle ve krbala mdahalesini gerektirmeksizin, ortak mlkiyeti azar azar yokedecektir. Ve bu,
burada, daha da geerlidir, nk ortak mlkiyette bulunan toprak,
Rusyada, rnn bllmesine olanak tanyan ve, Hindistann baz
yrelerinde hl olduu gibi, kyller tarafndan ortaklaa ekilmemektedir; tersine, toprak, zaman zaman, eitli aile balar arasnda paylalmakta ve bunlardan herbiri kendisine den topra kendi bana ekmektedir. Bunun sonucu olarak, topluluk yeleri arasnda, gnen dzeyi
bakmndan, byk farkllklarn belirmesi olanakldr, ve bu durum fiilen
vardr. Bunlar arasnda, hemen her yerde, tefecilik yapan ve kyl ynlarnn kann emen birka zengin kyl urada burada milyonerler
vardr. Bunu kimse Bay Tkaovdan daha iyi bilmez. Alman iilerini,
kolektif mlkiyet dncesinin Rus kyllerinden, bu igdsel, geleneksel komnistlerden, ancak sng ve krbala sklp atlabileceine
inandrmay isterken, Rusa brornn 15. sayfasnda ise yle yazyor:
Kyller arasnda, bir tefeciler (kulakov) snf, kyllerin ve soylularn topraklarn satnalanlar ve kiralayanlar snf boy gsteriyor bir
kyl aristokrasisi.
Bunlar, yukarda daha ayrntl bir biimde anlattklarmzla ayn
trden kan emicilerdir.
Ortak mlkiyete en ar darbeyi indiren, gene feodal ykmllklerin tasfiyesi olmutur. Topran en byk ve en iyi ksm soylulua
verilmi, kylye ise geimine zarzor yeten, ou kez yetmeyen, bir
miktar kalmtr. Buna ek olarak, ormanlar da soylulara verilmitir; kyl,
yakt, aletler ve inaat iin eskiden hi bir ey demeksizin edinebildii
odunu, imdi, satnalmak zorundadr. Bylece kylnn, kendi evinden,
ve onu ileyecek aralara ve ortalama [sayfa 471] olarak bir hasattan teki
hasata kadar kendisini ve ailesini geindirebilecei yeterli miktarna
sahip olmad kupkuru toprandan baka bir eyi yoktur. Bu koullar
altnda ve vergilerin ve tefecilerin basks altnda, toprak zerindeki ortak mlkiyet artk bir nimet deil, bir ayakba olur. Kyller, geimlerini
gezgin emekiler olarak kazanmak zere, aileleriyle birlikte ya da onlar
olmakszn, topraklarn geride brakarak ondan kamaktadrlar.*
Grlyor ki, ortak mlkiyet, Rusyada, serpilme dnemini oktan
gemitir ve her bakmdan dalmaya doru gitmektedir. Bununla birlikte, eer bunun iin koullar olgunlancaya kadar yaayacak olursa,
ve eer kyllerin topra artk tek tek deil, kolektif olarak ileyebilecekleri bir biimde geliebilme yeteneinde olduunu gsterecek olursa**,
* Kyllerin durumu konusunda, tekiler arasnda, tarmsal retim konusundaki hkmet
komisyonunun resmi raporuna (1873), ve ayrca, Skaldin, W. zachusti i w Stolice [Issz Tarada ve Bakentte], St. Petersburg 1870e baknz; ikincisi liberal bir tutucu tarafndan yazlmtr.
[Engelsin notu.]
** 1863 ayaklanmasyla soyluluun byk lde ykma urad Polonyada, zellikle
Grodno guberniyasnda, kyller, imdi, sk sk soylularn malikanelerini satnalmakta ya da
364

Seme Yaptlar II
bu toplum biimini daha st bir biime ulatrma, Rus kylsnn

burjuva kk mlkiyeti ara aamasndan gemesine gerek kalmakszn
onu bu daha st biime ulatrma olasl kukusuz vardr. Ama bu,
ancak, ortak mlkiyet tamamyla paralanmazdan nce, Bat Avrupada,
Rus kylsne byle bir gei iin gerekli nkoullar, zellikle tm
tarmsal sistemine zorunlu olarak bal bulunan devrimi yapmas iin
gerekli olan maddi koullar yaratacak bir proleter devrimi baaryla
yaplrsa olanakldr. Dolaysyla Bay Tkaovun Rus kylsnn, mlk
sahibi olsa bile, sosyalizme Bat Avrupann mlksz iilerinden
daha yakn olduunu sylemesi, koskoca bir palavradr. Tam tersine,
Rus ortak mlkiyetini hl kurtarabilecek ve ona yeni, gerekten geerli
bir biim alma olanan tanyacak bir ey varsa, o da Bat Avrupadaki
bir proleter devrimidir.
Bay Tkaov, siyasal devrimi, iktisadi devrimi ald kadar hafife
alyor. Rus halk, diyor, klelie kar imdi [sayfa 472] dinsel tekkeler ...
vergi demeyi reddetme ... haydut eteleri (Alman iileri, buna gre,
Schinderhannesin* Alman sosyal-demokrasisinin babas olduunu
renmekten memnun olacaklardr) ... kundaklk ... isyanlar biiminde durmakszn protestoda bulunuyor ... ve dolaysyla Rus halkna
igdsel devrimci denebilir. Ve bylece, Bay Tkaov, gerekli olan
tek eyin, halkmzn barnda kaynap duran btn birikmi aclar ve
honutsuzluu birka yerde ayn anda harekete geirmek olduundan
emindir. O zaman devrimci glerin birlii kendiliinden salanacak,
ve sava ... halkn davasnn lehine sonulanmak zorunda kalacaktr.
Pratik zorunluluk, nefsini koruma gds o zaman, tamamyla kendiliinden, protestoda bulunan ky topluluklar arasnda salam ve zlmez bir ittifak salayacaktr.
Bir devrimi bundan daha kolay ve daha ho bir biimde kavramak
olanaksz. kp ya da drt yerde ayn anda ate etmeye balyorsun
ve igdsel devrimci, pratik zorunluluk ve nefsini koruma gds,
iin gerisini, kendiliklerinden getiriyorlar. Madem bu kadar kolayd
da, niin devrim ok nceleri yaplmad, halk kurtarlmad ve Rusya rnek sosyalist lke haline dntrlmedi, akl alr ey deil.
Aslnda sorun bambaka. Rus halk, bu igdsel devrimci,
soylulua kar ve tek tek hkmet grevlilerine kar gerekten de birbirinden kopuk saysz kyl ayaklanmalarna girimitir, ama sahte bir
arn baa gemesi ve taht zerinde hak iddia etmesi dnda, ara
kar asla. Katerina II zamanndaki son byk kyl ayaklanmas, ancak
Yemelyan Pugaovun, aslnda kars tarafndan ldrlmeyip tahtndan
indirilerek zindana atlan ve oradan kam bulunan Peter IIIn yerine
kiralamakta ve bunlar paralamakszn kendi ortak hesaplarna ilemektedirler. Ve bu kyller
yzyllardr ortak mlkiyete sahip olmamlardr ve Byk Ruslardan olmayp, Polonyal, Letonyal
ve Beyaz Rusturlar. [Engelsin notu.]
* nl bir Alman haydudu olan Jhann Bcklerin takma ad. -Ed.

Seme Yaptlar II
365
onun kocas olduunu iddia etmesi zerine mmkn olmutur. Tersine

ar, Rus kylsnn yeryzndeki tanrsdr: Bog vysok, Car daljok
Tanr yksekte, ar da uzaktadr dara dtnde syledii budur.
Kyl halk ynlarnn, zellikle feodal ykmllklerin tasfiyesinden
beri, onlar hkmete ve ara kar da savamaya gittike daha ok
zorlayan bir duruma drldkleri [sayfa 473] dorudur; ama Bay Tkaov
igdsel devrimci masaln gidip baka yerde okutsun.
Ve Rus kyl ynlar bu kadar igdsel devrimci olsalar bile,
devrimlerin tpk iekli bir basma ya da bir aydanlk smarlar gibi smarlanabileceini dnsek bile o zaman bile, sorarm, oniki yan
akn bir kimse, devrimin buradaki kadar ocuka bir yol izleyeceini
dnebilir mi? Ve ayrca anmsaynz ki, bu, Bakuninin modeline dayanlarak yaplan ilk devrimin 1870 spanyol devriminin onca parlak
bir biimde baarszla uramasndan sonra yazlmtr. Orada da, birka yerde ayn zamanda balattlar. Orada da, pratik zorunluluun ve
nefsini koruma gdsnn protestoda bulunan topluluklar arasnda
kendiliinden salam ve zlmez bir ittifak salayaca hesaplanmt.
Ama ne oldu? Her ky topluluu, her kent, yalnzca kendisini savundu;
karlkl yardmlama diye bir ey yoktu, ve Pavia, topu topu bin insanla, onbe gn iinde, kentleri pepee altetti ve bu anarist gsterinin
tmne son verdi. (Bkz: bunun ayrntlaryla anlatld Bakuninciler
Banda adl yazm.)
Rusya, kukusuz ki, bir devrimin arifesindedir. Mali durumu ar
bir karklk iindedir. Vergiler daha fazla artrlamyor, eski devlet
borlarnn faizleri yeni borlarla deniyor, ve her yeni bor daha byk
glklerle karlayor; para artk ancak demiryollar yapma bahanesiyle
bulunabiliyor! Yllarn yntemi tepeden trnaa yozlam, memurlar
maalarndan ok hrszlkla, rvetle ve zorbalkla geiniyorlar. Tm
tarmsal retim Rusya iin en gerekli olan ey 1861 tarihli tasfiye ile
tamamyla kargaalk iine sokulmu; byk toprak sahipleri yeterli
igcne sahip deiller, vergilerin altnda ezilen ve tefeciler tarafndan
iliklerine kadar smrlen kyllerin topra yok, tarmsal retim yldan
yla dyor. Bu, tamamen, keyfiliini biz Batllarn aklmza dahi
getiremeyeceimiz bir Dou despotizmi tarafndan byk glkle ve
ancak grnte birarada tutuluyor; aydnlanm snflarn ve zellikle
hzla gelien bakent burjuvazisinin dnceleriyle her gn biraz daha
gzle grlr bir elikiye dmekle kalmayan, bir gn liberalizme dn
veren, ve ertesi gn, korkarak, bunlar tekrar geri alan [sayfa 474] ve bylece
kendisini gittike daha ok iflasa srkleyen bugnk taycsnn ahsnda yolunu arm bir despotizm. Btn bunlarla birlikte, bakentte
younlam olan ulusun aydnlanm tabakalar arasnda, bu durumun
srdrlemeyeceinin ve bir devrimin yaklamakta olduunun gittike
farkedilmesi ve bu devrimin engebesiz anayasal bir kanala aktarlabilecei yanlgs. Burada bir devrimin btn koullar biraraya gelmitir;
366

Seme Yaptlar II
bakentin st snflar tarafndan, hatta belki de hkmetin kendisi tarafndan balatlan, kyller tarafndan derhal daha ileriye, ilk anayasal
evrenin tesine gtrlmesi gereken bir devrim; tm Avrupa gericiliinin
en son ve bugne dek salam kalm son snan bir darbede ykacandan tm Avrupa iin ok byk nem tayan bir devrim. Bu devrim
kesinlikle yaklamaktadr. Ancak iki olay onu geciktirebilir: Trkiyeye
ya da Avusturyaya kar, para ve salam ittifaklar gerektiren baarl bir
sava, ya da mlk sahibi snflar gerisin geriye hkmetin kollarna
atacak zamansz bir ayaklanma giriimi.
Nisan 1875te Engels tarafndan yazlmtr
16, 18, ve 21 Nisan 1875 tarihli
Der Volksstaat, n 43, 44 ve 45te,
ve ayr bir bror olarak da,
F. Engels, Soziales aus Russland,
Leipzig 1875te; ve ayrca
F. Engels, Internationaes aus dem Volksstaat.
(1871-1875), Berlin 1894 balkl kitapta
yaymlanmtr
mza: F. Engels
RUSYADAK TOPLUMSAL LKLERE SONSZ273
Sze, Bay Pyotr Tkaovun, szcn tam anlamyla bir bakuninci,

yani bir anarist olmayp, bir blankici olma iddias tadn belirten
bir dzeltme ile balamalym. Bu hata ok doald, nk ad geen
bay, zamann Rus mlteci adetleri uyarnca, Bat Avrupaya, Rus mltecilerinin tmyle dayanma iinde olduunu duyurmu ve kendisine
ait bir brorde,274 benim eletirime kar, Bakunin ve ortaklarn sanki
bu eletiri kii olarak kendisine yneltilmiesine savunmutu. [sayfa 475]
Benimle giritii polemikte savunduu Rus komnist ky topluluuna ilikin grler, aslnda Herzenin grleriydi. Bir devrimci olarak
abartlan pan-slavist bir yazar olan Herzen, Haxthausenin Rusya ncelemelerinden, kendi malikanesindeki serflerin zel mlkiyete sahip
olmayp ekili topraklan ve meralar zaman zaman aralarnda tekrar
paylatrdklarn renmiti. Kurgu yazar olarak, ok gemeden herkesin rendii eyi, toprak zerindeki ortak mlkiyetin ilkel zamanlarda
Cermenler, Keltler ve Hintliler, ksacas btn Indo-Avrupal halklar arasnda egemen olan, Hindistanda hl varolan, rlanda ve skoyada
daha yakn gemite zorla yokedilmi olan ve Almanyada bugn bile
urada burada hl grlen ve aslnda gelimenin belli bir aamasnda,
btn halklar iin ortak bir olgu olan ve lmekte olan bir tasarruf biimi

Seme Yaptlar II
367
olduunu renmesine gerek yoktu. Ama olsa olsa szde-sosyalist bir

pan-slavist olarak, ky topluluunu, tamamyla yozlam ve eskimi
Baty gerektiinde silah zoruyla genletirmekle ve yeniden hayata getirmekle grevli kendi kutsal Rusyasn ve onun bu grevini, rm
Batya daha da parlak bir biimde gstermenin bir bahanesi olarak grd. Bir ie yaramaz hale gelmi Franszlarn ve ngilizlerin btn abalamalarna karn yapamadklar ey, Ruslarn kendi lkesinde hazr duruyordu.
Ky topluluunu muhafaza etmek ve kiiye zgrlk vermek,
ulusal birlii koruyarak kyn zynetimini kentlere ve tm devlete kadar geniletmek Rusyann geleceini ilgilendiren sorun, yani zm
Batllarn zihinlerini megul eden ve kurcalayan toplumsal atk sorunu
ite budur. (Herzen, Lintona Mektuplar.)276
Dolaysyla, Rusya hl siyasal bir sorunla kar karya olabilir,
ama toplumsal sorun zlmtr.
Herzenin kr krne yanda olan Tkaov, ayn basit gr
benimsedi. 1875te Rusyadaki toplumsal sorunun zlm bulunduunu artk iddia edememekle birlikte, hepsi de doutan komnist
olan Rus kyllerinin sosyalizme ok yakn olduklarn, ve stelik, Bat
Avrupann zavall, tanrnn terkettii proleterlerinden ok daha iyi bir
yaama sahip olduklarn sylyordu. Yzyllk devrimci eyleme [sayfa 476]
sahip Fransz cumhuriyetileri, kendi halkn siyasal anlamda sekin
insanlar olarak grrken, zamann birok Rus sosyalisti de, Rusyann
toplumsal anlamda sekin halk olduunu ilan ediyordu; eski iktisat
dnyasnn yenilenmesi, Bat Avrupa proletaryasnn mcadelesinden
deil, Rus kylsnn barndan doacakt. Benim eletirim bu ocuka
gre kar yneltilmiti.
Ama Rus ky topluluu, Herzenlerden ve Tkaovlardan kat kat
stn kimselerin de dikkatini ekmi ve takdirini kazanmt. Rusyann
kendisine ok ey borlu olduu ve Sibiryada Yakutlar arasndaki uzun
srgn yllar ile yava yava ldrl Kurtarc Aleksandr IInin
ans zerinde kara bir leke olarak kalacak olan byk dnr Nikolay
ernievski de bunlar arasndayd.
Rusyay Bat Avrupadan ayran entelektel snr yznden, ernievski, Marxn yaptlarndan hi birisini okumamt ve Kapital ktnda da oktan Siedne-Vilyuiskte, Yakutlar arasnda bulunuyordu. Zihinsel gelimesi tamamyla bu entelektel snrn yaratt koullar iinde
kalmak zorundayd. arlk sansrnn gemesine izin vermedii ey,
Rusya iin ksmen ya da tmyle mevcut deildi, yle ki, yazlarnn urasnda burasnda zayf bir noktaya, ya da gr darlna raslandnda,
artc olan ey, bunun neden bu kadarla kalddr.
ernievski de, Rus ky topluluunu, mevcut toplumsal biimden,
bir yandan Rus ky topluluundan daha yksek ve te yandan da snf
kartlklarna sahip Bat Avrupann kapitalist toplumundan daha yksek
368

Seme Yaptlar II
yeni bir gelime aamasna geiin arac olarak grmtr. ernievskiye gre, Rusyann stnl, Bat byle bir eye sahip deilken,
Rusyann byle bir araca sahip oluundan gelmekteydi.
Daha iyi bir toplum dzeninin getirilmesi, Bat Avrupada kii
haklarnn snrszca geni olmas yznden byk lde engellenmektedir ... kiinin yararlanageldii eyin ufack bir parasn dahi terketmesi
kolay deildir, ve Batda kii, snrsz kiisel haklara almtr. Karlkl
dn vermenin yararlar ve zorunluluu ancak ac deneyimlerle ve bu
konuda uzun sre kafa yormakla renilebilir. Batda daha iyi bir iktisadi
ilikiler sistemi zverilere baldr, ve [sayfa 477] bunu kurmann gl
de buradan gelmektedir. Bu, ngiliz ve Fransz kyllerinin alkanlklarna ters dmektedir. Ama bir lkede bir topya olarak grlen ey,
bir bakasnda fiilen vardr. ... ngilizlerin ve Franszlarn ulusal yaamlarna sokmay bunca g bulduklar alkanlklar, Ruslarn ulusal yaamnda fiilen mevcuttur. ... Batnn o kadar g ve uzun yoldan ulamaya
abalad dzen, bizde ky yaammzn gl ulusal adetlerinde mevcuttur. ... Batda ortak toprak mlkiyetinin yitirilmesinin nasl acnacak
sonular verdiini ve yitirdikleri eyi Batl halklara geri vermenin ne kadar g olduunu gryoruz. Bat rnei bizim iin boa gitmemelidir.
(ernievski, Yaptlar, Cenevre basks, c. 5, s. 16-19; aktaran Plehanov,
Nai raznoglasia,277 Cenevre 1885.)
Topra hl ortaklaa ileyen ve bunun sonucu rn tek tek
aileler arasnda pay eden Ural Kazaklarna ilikin olarak unlar sylyor:
Ural halk, makinenin tahl yetitiriciliine sokulduu gne kadar
bugnk sistemleri iinde kalacak olurlarsa, yzlerce desiyatinlik byk
iftlikleri gerektiren makinelerin kullanlmasna olanak veren bir sistemi
muhafaza etmi olmaktan ok memnun kalacaklardr. (Ibidem, s. 131.
278
)
Bununla birlikte, unutulmamaldr ki, bu Ural Kazaklar, askeri
dncelerle muhafaza edilen (kla komnizmi bizde de vardr) topra
ortaklaa iliyor olularyla, neredeyse tpk bizim zaman zaman yeniden
blm yapan Mosel zerindeki aile topluluklar [Gehferschaften]
gibi, Rusyadan ok kopukturlar. Ve eer mevcut dzen makinenin girmesine kadar bozulmadan kalacak olursa, bunun meyvelerini toplayacak olanlar kendileri deil, hizmetkarlk ettikleri Rus askeri hazinesi
olacaktr.
Her ne hal ise, gerek udur: Bat Avrupann kapitalist toplumu
dalrken ve kendi gelimesinin kanlmaz elikileri tarafndan yok
edilmek tehdidi altnda bulunurken, Rusyada ekili topran neredeyse
yars ortak mlk olarak ky topluluklarnn ellerinde bulunmaktadr.
Eer Batda, kartlklarn toplumun yeniden rgtlenmesiyle zlmesi,
zorunlu bir koul olarak, btn retim aralarnn, ve dolaysyla topran
da, bir btn olarak toplum [sayfa 478] mlkiyetine dntrlmesini gerektirecek olursa, Batda hl kurulacak olan bu ortak mlkiyet ile, Rusyada

Seme Yaptlar II
369
zaten, ya da daha ok hl varolan ortak mlkiyet arasndaki iliki ne

olur. Bu, koskoca kapitalist dnemi atlayarak Rus kyl komnizmini,
bir anda, kapitalist an btn teknik baarlaryla zenginletirerek,
btn retim aralar zerinde modern sosyalist ortak mlkiyet haline
dntrecek bir halk hareketinin balang noktas olabilir mi? Yoksa,
Marxn aaya aktarlan mektubunda ernievskinin dncelerinden
birini formle ederken dedii gibi: Rusya kapitalist sisteme gemek
iin, liberal iktisatlarnn arzuladklar gibi, ie ky topluluklarn ykmakla m balamaldr, yoksa kendi tarihsel yeteneklerini gelitirirken, bu
sistemin skntlarna katlanmakszn, onun btn meyvelerini elde edebilir mi?
Sorunun bu biimde konuluu, yantn nerede olduunu gsteriyor. Rus topluluu kendisini daha st bir ortak mlkiyet biimine geirmek iin bir kez olsun kendi iinden bir drt yaratmakszn, yzyllardr varolagelmitir, tpk ilkel komnist dzenlere sahip Cermen
mark, Kelt klan ve Hint topluluklar ve tekiler gibi. Zaman ierisinde,
ve, onlar kuatan ve ilerinde gelien ve yava yava nfuz eden meta
retiminin ve aileler ve bireyler arasndaki deiimin etkisi altnda, komnist niteliklerini gittike daha ok yitirmiler, birbirlerinden bamsz
toprak sahipleri topluluklarna blnmlerdir. Bunun sonucu olarak,
Rus topluluunu farkl ya da daha iyi bir gelecein bekleyip beklemedii
sorulabiliyorsa, bunun suu onda deil, Bat Avrupada yalnzca genel
olarak meta retiminin deil, onun en st ve nihai biiminin kapitalist
retimin bile kendi yaratm olduu retici glerle elikiye dt,
bu gleri idare etme yeteneinden yoksun olduunu gsterdii, ve bu
i elikiler ve buna tekabl eden snf atmalar tarafndan yokedilmekte olduu ana kadar, Avrupa lkelerinden birinde, greli canlln
korumu olmasndadr. Tek bana bu bile, Rus topluluunun eninde
sonunda geirecei byle bir dnm iin, giriimin, hi bir zaman
kendisinden deil, ancak Batnn [sayfa 479] sanayi proletaryasndan
gelebileceini gstermektedir. Bat Avrupa proletaryasnn burjuvazi
karsndaki zaferi ve bunun sonucu olarak kapitalist retimin yerine
toplumsal olarak ynetilen bir ekonominin konmas Rus topluluunun
ayn gelikinlik aamasna ykselmesinin zorunlu nkoulu ite budur.
Tarmsal komnizm aslnda, hi bir yerde, kendi ykl dnda
hi bir zaman hi bir ey getirmemi olan kabile topluluundan gelmemitir. 1861e gelindiinde, Rus ky topluluunun kendisi, bu trden
komnizmin grece zayflam bir biimiydi; Hindistann baz kesimlerinde ve Gney Slav aile topluluunda (zadruga) hl uygulanan ve
muhtemelen Rus topluluunun atas olan topran ortaklaa ilenmesi,
yerini bireysel aile iletmelerine brakmak zorunda kalmt; ortak mlkiyetin varl ancak eitli yerlerde ve eitli zaman aralklaryla yinelenen topran yeniden paylalmasnda grlyordu. Bu yeniden paylamalar kendiliklerinden ya da bir kararla ortadan kalkt m, kk
370

Seme Yaptlar II
toprakl kyllerden oluan ky kar ortaya.

Ama, Bat Avrupadaki kapitalist retimin, Rus ky topluluu ile
yan yana yaad halde, yokolma noktasna yaklayor oluu ve
toplumsal mlkiyet halinde bulunan retim aralarnn bir plana gre
ynetildii yeni bir retim biimini gerektiriyor oluu Rus topluluuna,
bu yeni toplum biimini kendi bana gelitirmesi iin gerekli gc, tek
bana bu olgu, salayamaz. Kapitalist toplumun kendisi bu devrimi
yapmadka, kapitalist toplumun geni retici glerini ortak mlkiyet
ve toplumsal ara olarak nasl devralabilir? Rus topluluu, kendi topran
bile ortaklaa ilenmesini unutmuken, byk sanayiin toplumsal olarak
ynetileceini dnyaya nasl gsterebilir?
Rusyada, btn uzlamaz elikileri ve atmalaryla birlikte
Batnn kapitalist toplumunu gayet iyi bilen ve bu grnrdeki kmazdan
nasl klaca konusunda ak-seik dncelere sahip birok insann
bulunduu dorudur. Ama, birincisi, bunu anlayan birka bin kii ky
topluluklarnda yaamyorlar, oysa Byk Rusyada hl ortak toprak
mlkiyeti altnda yaayan yaklak 50 milyon insan bu konuda en ufak
bir fikre sahip deiller. 1800-1840n ngiliz [sayfa 480] proleterleri Robert
Owenn kendi selametleri iin yapt planlar ne kadar yabanc ve anlalmaz buldularsa, bunlar da bu birka bin kiinin grlerini yle
buluyorlar. Owenn New Lanarcktaki fabrikasnda altrd iilerin
ounluu, skoyadaki Kelt klanlarnda dalmakta olan komnist
kabile topluluklarnn dzeni altnda ve alkanlklar iinde yetimi insanlard, ama Owen, bunlardan byk bir anlay grdnden szetmiyor. kincisi, iktisadi gelimenin dk bir aamasnda bulunan bir
toplumun, ancak ok daha yksek bir gelime aamasnda bulunan bir
toplumda ortaya kan ve kabilecek olan sorunlar ve atmalar zmesi, tarihsel olarak olanakszdr. Meta retiminden ve zel deiimden
nce ortaya kan btn kabile topluluklarnn aldklar biimlerle, gelecein sosyalist toplumu arasnda ortak olan tek ey vardr, o da belirli
eylerin, retim aralarnn, ortak mlk olular ve belirli gruplar tarafndan ortaklaa kullanlmalardr. Ama tek bana bu ortak zellik, alt dzeydeki biimin, kapitalist toplumun bizzat kendi yaratt en son rn
olan gelecein sosyalist toplumu haline gelmesine henz yetmez. Her
belirli iktisadi biimleni, kendi barndan doan kendi sorunlarn halletmelidir; tamamyla yabanc bir baka biimleniin karsnda duran sorunlar halletmeye almak sama olur. Bu, Gney Slav zadrugas,
Hint kabile topluluu ya da retim aralarnn ortak mlkiyette bulunuu
ile belirlenen yabanllk ya da barbarlk dneminin herhangi bir baka
toplumsal biimi iin geerli olduu kadar, Rus topluluu iin de geerlidir.
Ama proletarya bir kez zafere ulat m, ve Bat Avrupa uluslarnda
retim aralar ortak mlkiyete geti mi, kapitalist retime gemeyi
henz baarm olan ve kabile kurumlarnn ya da bunlarn kalntlarnn

Seme Yaptlar II
371
hl kendilerini koruduklar lkelerin, bu ortak mlkiyet kalntlarn ve

buna tekabl eden halk alkanlklarn, sosyalist topluma ilerleyii olduka ksaltmann gl aralar olarak kullanabilmeleri ve bizim Bat Avrupada iinden gemek zorunda olduumuz ilelerden ve mcadelelerden kendilerini byk apta kurtarmalar yalnzca olanakl deil, kanlmazdr da. Ama bugnk kapitalist Bat rnei ve onun etkin destei,
[sayfa 481] bunun kanlmaz kouludur. Ancak kapitalizmin kendi yurdunda
ve egemen olduu lkelerde altedilmesiyle, ancak geri kalm lkelerin
onlarn deneyiminden bunun nasl yapldn, modern sanayiin retici
glerinin btn toplum yararna toplumsal mlk olarak nasl iletildiini
grmeleriyledir ki ancak o zamandr ki, geri kalm lkeler bu ksaltlm gelime srecine girebileceklerdir. Ama o zaman da baarmalar
kesinleecektir. Ve bu yalnzca Rusya iin deil, kapitalizm-ncesi gelime aamasnda olan btn lkeler iin de geerlidir. Ne var ki, yerli
halkn, devrim dneminde toplumsal dnmlerin Bat ile hemen hemen ayn anda yaplabilmesini salayacak olan kapitalist gelimenin
entelektel rnlerini benimsemi bulunduu Rusyada bu, grece daha
kolay olacaktr.
Marx ve ben, bunu, Komnist Parti Manifestosunun Plehanovun
evirdii Rusa basksnn nsznde, 21 Ocak 1882de, sylemi bulunuyorduk. yle yazmtk:
Ama Rusyada, hzla gelien kapitalist vurguna ve henz gelimekte olan burjuva toprak mlkiyetine karlk, topran yarsndan fazlasna kyllerin ortaklaa sahip olduklarn gryoruz. imdi sorun
udur: Byk apta zayflam olsa bile, gene de, ilkel bir ortak toprak
sahiplii biimi olan Rus obinas, dorudan doruya komnist ortak
mlkiyetin st biimine geebilir mi? Ya da, tersine, ilknce, Batnn
tarihsel evrimini oluturan ayn zlme srecinden mi gemelidir?
Buna bugn verilebilecek tek yant udur: Eer Rus Devrimi,
Batdaki bir proleter devriminin habercisi olur, ve bunlar, bylelikle, birbirlerini tamamlarlarsa, Rusyadaki mevcut ortak toprak sahiplii, komnist bir gelimenin balang noktas olabilir.
Ama unutulmamal ki, Rus ortak mlkiyetinin sz edilen gl
zl, o zamandan beri olduka ilerlemitir. Krm Savandaki yenilgiler Rusyann hzl gelimeye olan gereksinmesini aka gstermitir.
Temel gereksinme demiryollarnayd, ve bunlar byk bir yerli sanayi
olmakszn byk lekte edinilemezdi. Byk sanayi iin ilk [sayfa 482]
nkoul, kyllerin kurtuluu denen eydi; bu Rusyay kapitalist aa,
ve dolaysyla ortak toprak mlkiyetinin hzla erimesi ana soktu. Taksit
demelerinin ve ykseltilmi vergilerin yk altnda, ama daha kt ve
daha kk toprak paralaryla, kyller, kanlmaz olarak, kendilerini,
ou ky topluluunun zenginlemi yeleri olan tefecilerin avular
iinde buldular. Demiryollar, bir zamanlarn birok uzak kelerinin tahllar iin pazarlar at, ama ayn demiryollar byk sanayiin ucuz
372

Seme Yaptlar II
rnlerini de getirdi ve bunlar, kyllerin o zamana kadar ksmen tketim iin ve ksmen de pazar iin benzer nesneler reten ev sanayilerinin
yerini aldlar. Eski iktisadi ilikiler bozuldular, doal ekonomiden para
ekonomisine geie her zaman elik eden dzensizlik balad, topluluk
yeleri arasnda byk mlkiyet farkllklar dodu yoksullar zenginlerin
bor kleleri haline geldiler. Ksacas, para ekonomisinin yerlemesiyle
Solon zamanndan ksa bir sre nce Atinada genslerin dalmasna
yolaan ayn sre,* Rus topluluunu da kaplamaya balad. Solon, henz gelimemi olan zel mlkiyet hakkna devrimci bir mdahaleyle,
borlarn iptal edivererek, bor klelerini kurtarmay baarmt. Ama
eski Atina gensini diriltememiti, ve zl belirli bir doruk noktasna
vard m, Rus topluluunu da tekrar kurabilecek hi bir g yeryznde
yoktur. Ayrca Rus hkmeti, kylnn topra tekrar blme alkanln krmak ve kendisini kendi paynn zel sahibi olarak hissetmesini
salamak iin, topran topluluk yeleri arasnda yeniden paylatrlmasnn 12 ylda bir kezden daha sk yaplmasn yasaklamtr.
Marx, daha 1877 ylnda Rusyaya gnderdii bir mektupta, ayn
anlama gelen eyler sylemitir.** imdi Devlet Bankas Haznedar olarak Rus banknotlarnn zerine imzasn koyan Bay Jukovski adnda
biri, Avrupa Kuryesinde (Vestnik Yevropi) Marx hakknda bir ey yaynlam ve bir baka yazar da*** buna Anayurt Notlarnda (Oteestvenniye
Zapiski) karlk vermiti.279 Bu sonuncusuna bir dzeltme [sayfa 483] olarak,
Marx, Anayurt Notlar editrne, zgn Franszcas elyazmas kopyalar
halinde Rusyada uzun sre elden ele dolatktan sonra 1886da Cenevrede, Halk radesinin Kuryesinde (Vestnik Norodnog Voli), ardndan
da Rusyada yaynlanan280 bir mektup yazd. Marxn yazm olduu btn teki eyler gibi, bu mektup da, Rus evrelerinde byk ilgi grd
ve ok eitli biimlerde yorumland, burada bunun ieriinin zn
veriimin nedeni budur.
Marx Anayurt Notlar tarafndan kendisine atfedilen ve Rus liberalleri gibi, kendisinin de, Rusyann en ivedi grevinin kyllerin ortak
mlkiyetini datmak ve kapitalizme atlmak olduuna inandn iddia
eden gr reddetmekle balyor. Kapitalin birinci basksndaki ksa
bir notta Herzene deiniyor oluu, hi bir ey tantlamazd. Syledii
uydu: nsan rkn kemiren ... kapitalist retimin etkisi, imdiye kadar
olduu gibi, ulusal asker gruhunun, ulusal borlarn, vergilerin, sava
sanatndaki inceliklerin, vb. bykl ile rekabet ede ede Avrupa ktas
zerinde gelimeye devam edecek olursa, yar-Rus ama safkan Moskoval Herzenin byk bir cokuyla kehanette bulunduu gibi (yeri gelmi* Bkz: F. Engels, Der Ursprung der Familie etc., 5. Aufl., Stuttgart 1892, s. l09-l13. [Bkz:
Friedrich Engels, Ailenin, ze! M!kiyetin ve Dev!etin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 156163. -Ed.]
** Bkz: Karl Marx, Oteestvenniye Zapiski Yazkuruluna Mektup. -Ed.
*** N. K. Mihaylovski. -Ed.

Seme Yaptlar II
373
ken belirtelim ki, bu romanc Rus komnizmi konusundaki keiflerini

Rusyada deil, Prusya hkmet danman Haxthausenin yaptlarna
dayanarak yapmtr), Avrupann krbala ve zorunlu Kalmuk kan asyla genletirilmesi, sonuta kanlmaz hale gelebilir. (Kapital, I. erste
Ausgabe, s. 763.)281 Marx yle devam ediyor: bu pasaj, Rus halknn,
kendi lkeleri iin, Bat Avrupann izlemekte olduundan farkl bir
gelime yolu bulmak (buraya kadarki alnt, zgn metinde Rusadr)
yolundaki abalarna ilikin grlerimin hi bir biimde anahtar olarak
kabul edilemez, vb. Kapitalin kinci Almanca Basksnn Sonsznde,
byk Rus bilgini ve eletiricisinden (ernievski) hakettii byk
saygyla sz ettim. Dikkate deer makalelerinde, bu bilgin, u soruyu
ele almtr: Rusya kapitalist sisteme gemek iin, liberal iktisatlarn
arzuladklar gibi, ie ky topluluklarn ykmakla m balamaldr, yoksa
kendi tarihsel yeteneklerini gelitirirken, bu [sayfa 484] sistemin skntlarna
katlanmakszn, onun btn meyvelerini elde edebilir mi? Kendisi bu
ikincisinden yana olduunu sylemektedir.
Ksacas, hi bir eyi tahmine brakmak istemediimden sz
dolandrmayacam. Rusyann iktisadi gelimesi konusunda bilgilere
dayanan yarglarda bulunabilmek iin, Rusa rendim ve yllarca
konuya ilikin resmi ve teki yaynlar inceledim. Vardm sonu u
oldu: Rusya 1861den beri izlemekte olduu yolda ilerlemeyi srdrecek
olursa, tarihin bir halka sunduu en byk ans karacak ve kapitalist
sistemin btn kt sonularn tatmak zorunda kalacaktr.
Bunun ardndan, Marx, eletirmenin birka hatasn daha akla
kavuturuyor; ele almakta olduumuz konuya ilikin olan tek pasaj
yle:
Eletirmenim bu tarihsel tasla Rusyaya nasl uygulayabilir?
(Kapitaldeki ilkel birikimi kastediyor.) Ancak yle: Eer Rusya, Bat
Avrupa uluslar gibi, kapitalist bir ulus haline gelmeye alacak olursa
ve son birka ylda bu dorultuda byk glklere katlanmtr daha
nceden kyllerin byk bir ksmn proleterler haline getirmedike,
bunu baaramayacaktr; bunu bir kez yapp kendisini kapitalist sistemin
barnda buldu mu, btn teki dinsiz halklar gibi, onun amansz yasalarna maruz kalacaktr. Hepsi bu.
Marxn 1877de yazdklar buydu. O sra Rusyada iki hkmet
vard: ar hkmeti ve terrist komplocularn gizli yrtme komitesinin
(ispolnitelnyj komitet)282 hkmeti. Bu gizli ikinci hkmetin gc
gnden gne artyordu. arln yklmas ok yakn grnyordu; Rusyadaki bir devrim, tm Avrupa gericiliini en salam desteinden, en
byk yedek ordusundan yoksun brakacak ve, bylelikle, Batdaki siyasal hareket iin ok daha elverili mcadele koullar yaratrken, ona
bir baka gl iti daha kazandracakt. Dolaysyla Marxn, mektubunda,
Ruslara, kapitalizme atlamakta ok acele etmemelerini salk vermesinde
aacak bir ey yoktur. [sayfa 485]
374

Seme Yaptlar II
Rusyada devrim olmamtr. arlk, btn dzen a mlk

sahibi snflar geici olarak arln kucana atan terrizme kar zafer
kazanmtr. Marxn bu mektubunu yazmasndan bu yana geen 17 yl
ierisinde, Rusyada kapitalizmin gelimesi ve ky topluluunun dalmas, ileriye doru byk admlar atmtr. yleyse bugnk, 1894teki,
durum nedir?
Krm Savandaki yenilgilerden ve imparator Nikola Iin intihar
etmesinden sonra eski arlk despotizminin deimeden kalmas
gznnde bulundurulduunda, bir tek k yolu vard: kapitalist sanayie
olabildiince abuk gemek. Ordu, imparatorluun ald muazzam
boyutlar ve sava alanlarna varmak iin yaplan uzun yryler yznden perian olmutu; bu uzaklklar bir stratejik demiryolu a ile birbirlerine balanmalydlar. Ama demiryollar demek, kapitalist bir sanayi ve
ilkel tarmn devrimciletirilmesi demekti. Bir yandan, lkenin en uzak
yerlerinden gelen tarmsal rnler bile dnya pazaryla dorudan temas
haline geliyor, te yandan da ray, lokomotif, vagon vb. salayan bir yerli
sanayi olmakszn geni bir demiryolu a kurulamyor ve iletilemiyordu.
Ama, ayn zamanda btn sistemi de getirmeksizin byk sanayiin yalnzca bir daln kurmak olanakszdr; Moskova ve Vladimir guberniyalarnda ve Baltk blgesinde eskiden beri kk salm olan grece modern
tekstil sanayiine yeni bir iti kazandrld. Demiryollarnn ve fabrikalarn
kurulmasn, mevcut bankalarn geniletilmesi ve yenilerinin kurulmas
izledi; kyllerin serflikten kurtulmalar seyahat zgrl yaratt, ve
bunun, doal olarak, bu kyllerin nemli bir ksmnn toprak sahipliinden de kurtulmalar sonucunu vermesinden baka bir ey beklenemezdi. Bylelikle, kapitalist retim tarznn btn temelleri Rusyada ksa
bir zamanda atld. Ama bu durumda balta, Rus ky topluluunun kklerine de indirilmi oluyordu.
imdi bundan yaknmann bir yarar yok. arlk despotizminin
yerine dorudan parlamenter ynetim, Krm Savann ardndan soyluluk
ve brokrasi tarafndan getirilmi olsayd, bu sre bir miktar yavalayabilirdi, ama eer iktidara u vermekte olan burjuvazi gelseydi, mutlaka
hzlanrd. O koullar altnda bir baka seenek yoktu. Fransada [sayfa
486] kinci mparatorluk varken ve ngilterede kapitalist sanayi serpilmekteyken, Rusyann, sahip olduu ky topluluu temeli zerinde, paldrkldr devlet-sosyalizmi deneylerine girmesi pek beklenemezdi. Bir
ey olmalyd. Meta reten lkelerde her zaman ve her yerde olduu
gibi, insanlarn ounlukla ancak yar-bilinli ya da tamamyla mekanik
olarak davrandklar, ne yaptklarn bilmedikleri o koullar altnda olanakl olan ne idiyse o oldu.
Ama derken Almanyann balatt yukardan devrimler dnemi
geldi, ve onunla birlikte de, btn Avrupa lkelerindeki hzl sosyalist
byme dnemi. Rusya bu genel harekete katld. Beklendii gibi, onun
bu hareketi, arlk despotizmine kar saldr ve ulus iin entelektel ve

Seme Yaptlar II
375
siyasal gelime zgrl kazanma biimini ald. Toplumsal yeniden

douu barndan kartabilecek olan ve kartmas gereken ky topluluunun sihirli gcne olan inan grdmz gibi ernievskinin de
kendisini tmyle kurtaramad bir inan, n safta arpan yiit
Ruslara coku ve gayret vermekle zerine deni yapt. Birka yz kiiden fazla olmayan, cesaretleri ve adanmlklar, arlk mutlakyetini,
teslim olma olasln ve koullarn dnme noktasna getirmi olan
bu kimselerle, Rus halknn toplumsal devrim iin seilmi insanlar olduklarna inanyorlar diye, kavga edecek deiliz. Ama elbette onlarn
bu yanlglarn paylamak zorunda da deiliz. Sekin insanlarn zaman
kesinlikle gerilerde kalmtr.
Bu mcadele srerken, Rusyada kapitalizm hzla ilerliyor ve terristlerin ulamay baaramadklar hedefe doru gittike daha ak yaklayordu: arl teslim olma zorunda brakmak.
arlk para gereksinmesi iindeydi. Yalnzca sarayn lks, brokrasisi, ve her eyden ok da ordusu ve rvete dayanan d politikas
iin deil, zellikle perian mali sistemi ve buna tekabl eden sama
demiryolu politikas iin de. D kaynaklar, arln aklarn artk kapamay ya istemiyorlar ya da kapayamyorlard; yardm ieriden gelmeliydi.
Demiryolu hisselerinin ve istikrazlarn da bir ksm lkeye getirilmeliydi.
Rus burjuvazisinin ilk zaferi demiryolu imtiyazlar oldu; buna gre, doacak btn krlar hisse sahiplerine, [sayfa 487] zararlar da devlete ait olacakt.
Ardndan, snai giriimlerin kurulmas iin tevikler ve vergi iadeleri,
yerli sanayi iin de, birok eyann ithalini hemen hemen olanaksz klan koruyucu gmrkler geldi. Byk bir bor altnda olduundan ve
yurtdnda da kredisi hemen hi kalmadndan, Rus devletinin, yerli
sanayiin korunarak gelitirilmesinde dorudan mali kar vard. D
borlarnn faizlerini demek iin durmadan altn gereksinmesi iindedir.
Ama Rusyada altn yoktur, yalnzca kat para dolam vardr. Altnn
bir ksm, gmrklerin altnla denmesi talimat verilerek salanmaktadr;
ki, bu arada belirtelim, bu, gmrk tarifelerinin %50 ykselmesine neden
olmaktadr. Ama altnn byk ksm, Rusyann hammadde ihracatnn
yabanc snai rn ithalatn amasyla elde edilmek zorundadr; Rus
hkmeti, altn, aradaki bu fark tutarnda kartlan yabanc polieleri
kat para karl satnalarak elde etmektedir. Dolaysyla hkmet,
d borlarnn faizini karlamak iin yeni d borlanmalara girmek
istemiyorsa, Rus sanayiinin btn i talebi karlayabilecek kadar hzla
glenerek bymesini salamak zorundadr. Rusyann yabanc kaynaklardan bamsz, kendi kendine yeterli bir sanayi lkesi haline gelmesi istemi, buradan ileri gelmektedir; hkmetin, Rusyann kapitalist
pekimesini birka yl iinde doruk noktasna vardrmak yolundaki
lgnca abalar buradan ileri gelmektedir. Bu olmazsa, geriye, Devlet
Bankasnda ve Devlet Hazinesinde birikmi olan metal sava fonuna
elatmaktan, ya da devletin iflas etmesinden baka bir ey kalmyor. Her
376

Seme Yaptlar II
iki durumda da, bu, Rus d politikasnn sonu demektir.

Bir ey aktr: bu koullar altnda, gen Rus burjuvazisi, devlet
zerinde salam bir yere sahiptir. Btn nemli iktisadi sorunlarda devlet
onun arzusunu yerine getirmek zorundadr. arn ve onun memurlarnn
despotik otokrasisine hl katlanyor olabilir, ama bunun nedeni, salt,
brokrasinin yozlamasyla yumuam olmas dnda, otokrasinin, burjuva liberal anlamda da olsa, Rusyann bugnk durumunda sonularn
kimsenin nceden gremeyecei deiikliklerden daha byk gvenceler salyor oluudur. Bylece Rusyann bir snai kapitalist devlet haline gelii, kylsnn byk bir ksmnn proleterlemesi ve eski komnist [sayfa 488] topluluun yokoluu, artan bir hzla srp gitmektedir.
Bu topluluun, frsat doduunda ve, Marxn ve benim 1882de
hl umduumuz gibi, Bat Avrupadaki bir devrimle uyum iersinde,
komnist gelimenin balang noktas olup olmayaca konusunda bir
ey diyemeyeceim. Ama u kadar kesindir: bu topluluktan geriye bir
ey kalmas isteniyorsa, bunun ilk koulu, arlk despotizminin yklmasdr, Rusyada bir devrimdir. Rus Devrimi, yalnzca, ulusun byk blmn, kylleri, mirlerini, dnyalarn oluturan kydeki yaltlmlklarndan kurtarmakla kalmayacak; kylleri d dnyay ve onunla birlikte
kendilerini, kendi durumlarn grecekleri ve mevcut sefaletlerinden
kurtuluun yollarn renecekleri geni alana karmakla kalmayacaktr
Rus devrimi, ayn zamanda, Batdaki ii hareketine de taze bir iti kazandracak ve mcadele iin yeni ve daha iyi koullar yaratacak ve
bylelikle modern sanayi proletaryasnn zaferini abuklatracaktr; o
zafer ki, bugnk Rusya, ister toplulua, ister kapitalizme dayanarak
olsun, o olmakszn sosyalist bir dnm salayamaz. [sayfa 489]
1894n ilk yarsnda yazlmtr
F. Engels, Internationalesaus dem
Volksstaat (1871-1875), Berlin
1894te yaymlanmtr

Seme Yaptlar II
377
KARL MARKS
BAKUNNN DEVLET VE ANAR KTABI
ZERNE DNCELERDEN 283
RNEN, herkesin bildii gibi, marksistlerin iten davran[madklar] ve en dk kltr dzeyinde bulunduklar iin, muhtemelen
kent ve fabrika proletaryas tarafndan ynetilecek olan kristiyanskaya
ern apulcu kyller, kyl takm.
Bu demektir ki, kylnn toplu olarak bulunduu her yerde,
Bat Avrupa ktasnn btn lkelerinde olduu gibi azok bir ounluk
oluturduu yerlerde bile, ngilteredeki gibi yok olmad ve yerini tarm
gndelikilerine brakmad yerlerde, unlar olabilir: ya bugne kadar
Fransada olduu gibi her ii devrimini engeller ve ykar, ya da ynetimi
elinde tutan proletarya (nk kyl mlk sahibi proletaryaya dahil
deildir, ve konumunun onu proletaryaya dahil ettii yerde bile, o dahil
olmadn sanr), onun durumunu [sayfa 490] dorudan iyiletirecek ve,
bunup sonucunda, onu devrim saflarna kazanacak nlemler almaldr.
Bu nlemler, zel toprak sahipliinden kolektif toprak sahipliine geii
378

Seme Yaptlar II
daha batan kolaylatrmaldr, yle ki iktisadi aralarla kylnn kendisi

ona yaklasn; ama rnein miras hakknn ya da mlkiyetinin kaldrlacan ilan ederek onu rktmemeye zen gsterilmelidir. Bu, ancak,
kylnn yerini kapitalist kiracnn ald ve topra fiilen ileyenin, krsal
ii kadar bir proleter, bir cretli emeki olduu ve, dolaysyla, onunla
dolayl deil, dorudan zde karlara sahip bulunduu yerlerde yaplabilir; Bakuninin devrimci programnda olduu gibi, byk mlkleri basite kyllere aktararak parsellerin bytlmesiyle toprak sahipliini
glendirme yoluna ok az gidilmelidir.
Ya da, sorunu ulusal bir bak asndan ele alacak olursak, o
zaman, Alman proletaryasn kendi burjuvazisine klece bir bamllk
iine sokan ayn nedenlerle, Slavlarn da, Almanlar bakmndan, Alman
proletaryasna klece bir bamllk iinde olacan dnebiliriz. (s.
278.)
Okul ocuklarna yarar bir samalk! Kkl bir toplumsal devrim,
iktisadi gelimenin belirli tarihsel koullarna baldr; bu koullar onun
ngerekleridir. Dolaysyla bu, ancak, kapitalist retimle birlikte sanayi
proletaryasnn halkn hi deilse nemli bir blmn oluturduu
yerlerde olanakldr. Herhangi bir baar ansna sahip olmas iin, sanayi
proletaryasnn, kyller iin, mutatis mutandis*, en azndan Fransz
burjuvazisinin kendi devrimi srasnda o gnk Fransz kylleri iin
yaptklarn yapabilmelidir. i ynetiminin tarm emekilerinin bask
altna alnmasn gerektirmesi, gzel bir dnce! Ama Bay Bakuninin
ta derinlerde yatan dncesi de burada aa kyor. Toplumsal devrim
konusunda hi bir fikre sahip deil, yalnzca bu devrimin siyasal szcklerini biliyor; bu devrimin iktisadi koullarnn onun iin hi bir anlam
yok. Bundan nceki btn iktisadi biimler, ister gelimi olsunlar ister
olmasnlar, emekinin (bu ister cretli emeki, ister kyl vb. olsun)
kleletirilmesini getirdiinden, bir kkl devrimin, btn bu biimler
[sayfa 491] altnda ayn derecede olanakl olduuna inanyor. Hatta daha
da ileri gidiyor. ktisadi temeli kapitalist retim olan Avrupadaki toplumsal devrimin tarm ve hayvanclk yapan Rus ya da Slav halklarn sahip
olduklar dzeyin zerine temellendirilmesini ve bu dzeyi amamasn
istiyor; denizciliin kardeler arasnda farkllklar yarattn anlad halde
bunu istiyor, ama yalnzca denizciliin, nk bu btn politikaclarn
bildikleri bir farkllktr! Bakuninin toplumsal devriminin temeli, iktisadi
koullar deil, iradedir. [sayfa 492]
1874te ve 1875 balarnda
lk kez Letopisi Marksizma,
n 11, 1926da yaymlanmtr
* Gerekli deiiklikleri yaparak -.

Seme Yaptlar II
379

MEKTUPLAR
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA

[Londra], 23 ubat 1865
Sevgili dost,
Bana ok ilgin gelen mektubunu dn aldm ve ortaya attn
ayr ayr noktalar imdi yantlayacam.
lkin Lassallea kar olan tavrm ksaca anlataym. Ajitasyonda
bulunduu sralar: 1) zerine bir de benim yazlarmdan ve bakalarnnkinden yapt en utanmazca alntlar ekledii kendi kendini ven
palavracl yznden; 2) siyasal taktiklerini mahkum ettiim iin; 3)
kendisine, ajitasyonuna balamazdan nce bile, burada, Londrada, bir
Prusya devletinin yapaca dorudan sosyalist mdahalenin sama
olduunu aka aklam ve tantlam olmam yznden, aramzdaki
ilikiler kesildi. Yzyze geldiimizde olduu kadar, bana yazm olduu mektuplarda da (1848den 1863e kadar), hep, kendisinin benim
temsil ettiim partinin [sayfa 493] bir yanda olduunu aklamtr. Lond-
380

Seme Yaptlar II
rada (1862nin sonunda) beni kandramayacandan emin olur olmaz,

benim ve eski partinin karsna ii diktatr olarak kmaya karar
verdi. Btn bunlara karn, ksa sren kariyerinin sonlarna doru, yapt
ajitasyon bana gittike daha ok belirsiz bir nitelik alyor gibi geldiyse
de, bir ajitatr olarak yapt hizmeti teslim etmiimdir. Ani lm, eski
dostluumuz, Kontes Hatzfeldtin ackl mektuplar, burjuva basnnn
sal srasnda o denli korktuklar bu kii karsndaki alaka
kstahlna duyulan fke btn bunlar beni, sefil kre kar ksa,
ama Lassallen yapt eylerin zne dokunmayan bir aklama yaynlamaya itti* (Hatzfeldt bu aklamay Nordsterne284 gnderdi.) Ayn
nedenlerle ve bana tehlikeli grnen unsurlar temizleyebilmek umuduyla, Engels ve ben, Soc[ial]-Demok[rat]a12 yaz yazmaya sz verdik
(bu gazete arnn evirisini yaynlad, ve gazeteden gelen istek zerine,
Proudhonun lm dolaysyla kendisi hakknda bir makale yazdm)
ve Schweitzerin bize kendi yazkurulunun tatminkar bir programn
gndermesinden sonra, adlarmzn yazarlar arasnda gsterilmesine
izin verdik. Yazkurulunun resmi olmayan bir yesi bulunan W. Liebknechtin varl bizim iin bir baka gvenceydi. Ne var ki, Lassallen
aslnda partiye ihanet ettii ok gemeden aa kt bunun kantlar
elimize geti. Bismarck ile dzenli bir iliki kurmutu (elbette ki elinde
hi bir gvence olmakszn). 1864 Eyllnn sonunda Hamburga giderek
ve orada (deli Schramm ve Prusya polis ajan Marr ile birlikte) Bismarck
Schleswig-Holsteini ilhak etmeye, yani burann iiler adna ilhak
olunduunu ilan etmeye, vb. zorlayacakt, bunun karlnda da Bismarck genel oy hakk ve birka sosyalist arlatanlk iin sz vermiti.
Yazk ki, Lassalle bu komediyi sonuna kadar oynayamad! Bu onu ok
komik ve aptalca bir duruma sokacakt! Ve btn bu trden giriimlere
kesin bir son verecekti! Lassalle, ite byle yoldan kt, nk kendisi
Herr Miquel tipi, ama ondan daha bol biilmi ve daha byk amalara
[sayfa 494] sahip bir Realpolitikerdi. (By the by,** Miqueli bir zamanlar
ylesine her ynyle tandm ki, ortalkta boy gstermesi olgusunu,
Ulusal Birliin285 Hanoverli kk bir avukat iin sesini kendi drt duvarnn tesinde, Almanyada duyurabilmesi iin, ve bylelikle Prusyann
himayesi altnda Hanoverli Mirabeau roln oynayarak kendi iirilmi
gerekliini memleketi Hanoverde, gemii de kapsar bir biimde
geerli klmak iin mkemmel bir ara salyor oluuyla aklayabilirim.) Miquel ve onun bugnk dostlar Prusya Prensi Regentin Ulusal
Birlii birletirmek ve Prusyann tepesine perinlenmek zere balatt
yeni aa286 nasl sarldlarsa, kendi burjuva onurlarn genel olarak
nasl Prusyann himayesi altnda gelitirdilerse, Lassalle da, Uckermarkl
Philip II ile birlikte proletaryann Marquis Posas287 roln oynamak
* Karl Marx, Stuttgarttaki Beobachter Gazetesi Editrne Mektup. -Ed.
** Kald ki. -.

Seme Yaptlar II
381
istedi; Bismarck da onunla Prusya Krall arasnda araclk yapacakt.

Lassalle yalnzca Ulusal Birlikteki baylar taklit etti. Ama bunlarn, orta
snflarn karlar gerei; Prusya gericiliine bavurmalarna karlk,
Lassalle, proletaryann karlar gerei, Bismarckla el skyordu.
Burjuvazinin ancak burnunun dibindeki karlar gerek diye kabul
etmeye alm olmas ve aslnda bu snfn her yerde, feodalizmle bile,
bir uzlamaya varm olmas bakmndan, bu baylar, Lassalledan daha
salam dayanaklara sahiptiler, oysa eyann doas gerei, ii snf,
itenlikle devrimci olmak zorundadr.
Lassalle gibi sahnedeymiesine gsterii (ama makam, belediye bakanl vb. gibi be para etmez deersiz eylerle satnalnamayan) bir tip iin, bu ok ekici bir dnceydi: Ferdinand Lassallen
dorudan doruya proletarya adna giriecei bir eylem! Lassalle, aslnda,
byle bir eylemin kendi kendisini eletirici olmas iin gerekli gerek
iktisadi koullar konusunda ok bilisizdi. te yandan, Alman iiler,
1849-59 gericiliine gz yummasna ve halkn uyuturulmasna seyirci
kalmasna yolam bulunan alaka pratik siyasetten, kendilerini,
bir srayta, vaadedilmi lkeye gtrmekten szeden byle arlatan
bir kurtarcy, Alman burjuvazisini, selamlamayacak kadar perian
durumdaydlar. [sayfa 495]
Yukarda ucunu kardmz ipi gene tutalm. Hatzfeldtin Lassallen vasiyetini nihayet yerine getirmeyi arzulad aa ktnda,
Social-Demokrat henz kurulmutu. Kendisi Bismarckla, (Kreuz-Zeitung
an288) Wagner araclyla iliki kuruyordu. i Derneini (Genel Alman
i Dernei289), Social-Demokrat, vb. ele geirdi. Schleswig-Holsteinn
ilhak Social-Demokratta ilan edilecekti, Bismarckn genel planda hami
olduu kabul edilecekti, vb.. Bu gzel plann tamam bozuldu, nk
Berlinde ve Soc[ial]-Demok[rat]n yazkurulunda Liebknecht vard.
Lassallen putu karsnda yaltaklanmas, zaman zaman Bismarckla
flrt etmesi, vb. yznden, Engels ve ben gazetenin yazkurulundan
honut deildiysek de, Hatzfeldtin evirdii entrikalar bozmak ve ii
partisinin btn btn bir uzlama iine girmesine engel olmak iin,
kamuoyu nnde bu gazeteden yana tavr alnmas elbette daha nemliydi, Bylece, kii olarak, Social- Demokrata, lericilere290 olduu kadar
Bismarcka kar da kmas gerektiini durmadan yazyor olmamza
karn, bonne mine a mauvais jeu yaptk.* Lassallen vasiyeti ile kendisine miras kalan nemli kii olmay ok ciddiye alan o yapmackl zppe
Bernhard Beckerin nternational Workingmens Associationa kar
evirdii entrikalara bile katlandk.
Bu arada Herr Schweitzerin Soc[iol]-Demok[rot]taki makaleleri
gittike bismarklamaya balad. lericilerin dayanma sorununda291
sindirilebileceklerini, ama Dayanma Yasalarnn btn btn kaldrl* Kt eyleri grmezlikten geldik. -.
382

Seme Yaptlar II
masna Prusya hkmetinin hi bir zaman, hi bir koul altnda, rza

gstermeyeceini, nk bunun brokraside bir gedik almas anlamna
geleceini, iileri yasal olarak reit klacan, hizmetiler nizamnamesini292 parampara edeceini, soylularn krsal blgelerde uyguladklar
dayak cezalarn kaldracan, vb, vb. ve buna da Bismarckn hi bir
zaman izin veremeyeceini, bunun brokratik Prusya devletine tmyle
ters deceini kendisine daha nce yazmtm. Meclisin Dayanma
Yasalarn reddetmesi halinde, hkmetin bu yasalar muhafaza etmek
iin safsataya (rnein toplumsal [sayfa 496] sorunun daha kkl nlemler
gerektirdii, vb. yollu safsatalara) bavuracan da ekledim. Btn bunlar
doru kt. Ama Herr von Schweitzer ne yapt? Gidip Bismarck iin bir
makale yazd ve btn kahramanln Schulze, Faucer, vb. gibi son
derece kk insanlara saklad.
Schweitzerin ve tekilerin iyi niyet sahibi olduklarna inanyorum,
ama bunlar pratik politikaclardr. Bunlar mevcut koullar gznne
almay istiyorlar ve pratik politikann bu ayrcaln yalnzca Miquel et
Comp. baylar terketmeye yanamyorlar. (Bunlardan ikincisi, Prusya
Hkmetiyle intermixture* hakkn kendileri iin sakl tutmak ister grnyor.) Bunlar, Prusyadaki (ve dolaysyla Almanyann geri kalan yerlerindeki) ii basnnn ve ii hareketinin salt par la grace de la police**
varolduunu biliyorlar. Bundan tr de, tpk bir Hohenzollern kayzeri
de beraberlerinde gtrmek isteyen bizim cumhuriyeti pratik
politikaclarmz gibi her eyi olduu gibi kabullenmeyi ve hkmeti
kkrtmamay vb. istiyorlar. Ama ben pratik politikac olmadmdan,
Engels ile birlikte, (herhalde u yaknlarda gazetelerden birinde grecein) ak bir duyuruyla, Social-Demokrata, ayrlmak niyetinde olduumuzu bildirmeyi gerekli buldum.
Ayn zamanda, benim u anda Prusyada neden hi bir ey yapamayacam da anlamsndr. Oradaki hkmet beni tekrar yurttala
kabul etmeyi apak reddetti.293 Orada ancak Herr V. Bismarckn kabul
edebilecei bir biimde ajitasyon yapmama izin verilir.
Burada nternational Association yoluyla yaptm ajitasyonu yz
kat yelerim. Bunun ngiliz proletaryas zerindeki etkisi dorudan oluyor
ve nemi de pek byk. Burada general suffrage question*** konusunda harekete getik,44 ki bunun buradaki anlam, elbette, Prusyadakinden bambaka.
Bir btn olarak bu Birliin burada, Pariste, Belikada, svirede ve talyada gsterdii ilerleme, beklenenin ok stnde. Lassallen
izleyicileri, buna doal olarak [sayfa 497] yalnzca Almanyada kar duruyorlar, bunlar: 1) sahip olduklar nemi yitirmekten delicesine korkuyorlar; 2) Almanlarn pratik politika dedikleri eye benim kesinlikle
* Birleme. -.
** Polisin izniyle. -.
*** Genel oy hakk sorunu. -.

Seme Yaptlar II
383
kar olduumun farkndalar. (Almanyay btn uygar lkelerin gerisinde

braktran ey ite bu pratikliktir.)
yelik kart iin bir ilin deyen herkes member of the Association
olabildiinden; yasa onlarn bir dernek olarak bize balanmalarn
nledii iin Franszlarn bu individual membership * yolunu setiklerinden (ditto Belikallar);** durum Almanya iin de buna benzer olduundan buradaki ve Almanyadaki dostlarmdan kk Societes***
kurmalarn kurulduklar yerlerdeki ye saylar nemli deil ve her
yenin an English card of membership**** almasn istemeye karar
ver-dim. ngilteredeki dernek ak olduundan, byle bir yntemin Fransada bile izlenmesine engel olacak hi bir ey yoktur. Sen ve sana yakn olanlar, Londra ile bu ekilde balant kurarsanz sevinirim...
lk kez 1918de,
Sozialistische Auslandpolitik,
n 18de yaymlanmtr

Londra, 9 Ekim 1866
... Cenevredeki ilk Kongre216 konusunda ciddi endielerim vard.

Ama, bir btn olarak, beklediimden daha iyi sonuland. Fransa,
ngiltere ve Amerikadaki etkisi beklenmedik oldu. Oraya gidemezdim
ve gitmek de istemedim, ama Londra delegeleri iin o program yazdm.
Bu program, kastl olarak, iilerin ivedi bir anlamaya varmalarna ve
eylem birlii yapmalarna olanak veren ve snf mcadelesinin ve iilerin
bir snf olarak rgtlenmelerinin gereklerini dorudan besleyen ve iti
veren noktalarla snrl tuttum. Parisli baylar kafalarn en bo prudoncu
safsatalarla [sayfa 498] doldurmulard. Bilim konusunda gevezelik ediyorlar
ama bir ey bildikleri yok. Her trl devrimci eylemi, yani bizzat snf
mcadelesinden kan eylemleri, her trl youn, toplumsal hareketleri,
ve dolaysyla siyasal aralarla (rnein ignnn yasal olarak ksaltlmas) gerekletirilebilecek olanlar da hor gryorlar. zgrlk ve
anti-hkmetilik ya da anti-otoriter bireycilik bahanesi altnda en sefil
despotizme onalt yl boyunca bu denli sessizce katlanm ve hl da
katlanmakta olan! bu baylar, fiilen, salt Proudhonvari bir biimde idealletirilmi sradan burjuva iktisad vaazediyorlar! Proudhonun verdii
zarar ok byk olmutur. topyaclara ynelttii sahte eletiri ve sahte
* Tek tek ye olma. -.
** Ayn ey Belikallar iin de geerli. -.
*** Dernekler. -.
**** Bir ngiliz yelik kart. -.
384

Seme Yaptlar II
muhalefet (bizzat kendisi bir kk-burjuva topyacsndan baka bir

ey deildir, oysa bir Fouriernin, bir Owenin, vb. topyalarnda yeni bir
dnyann sezgisi ve yaratc ifadesi vardr), ilkin jeunesse brilliante,*
rencileri, ardndan iileri, zellikle lks nesneler retiminde alan
iiler olarak eski dkntlere bilmeden pek bal olan Paris iilerini
kendine ekti ve yozlatrd. Bilisiz, bo yere, haddini bilmezlikle, gevezelikle, yaygarac bir kendini beenmilikle her eyi berbat etme noktasna
vardlar, nk kendi ye saylaryla hi bir ilikisi olmayan saylarla
Kongreye koutular. Raporda, yeri geldiinde, bunlar bir gzel benzeteceim.
Ayn srada yaplan Baltimoredaki. Amerikan ileri Kongresi43
beni ok sevindirdi. Oradaki slogan, sermayeye kar mcadele iin rgtlenmekti, ve benim Cenevre iin ortaya koymu olduum istemlerin
ounun, iilerin yerinde igdleriyle, orada da ortaya atlm olmalar
kayda deerdir.
Bizim Merkez Konseyin ortaya koyduu (quorum magna pars
fui **) buradaki reform hareketi, artk muazzam boyutlara erimi ve
kar konulmaz olmutur.44 Kendim hep sahne gerisinde durdum ve
bu ile daha fazla uramyorum, nk artk yryor... [sayfa 499]
lk kez Die Neue Zeit,
Bd. 2,n 2, 1901-02de
yaymlanmtr

Londra, 11 Temmuz 1868
... Centralblatta294 gelince, adam, eer deer denilince bununla

bir ey kastedecekse benim varglarmn kabullenilmesi gerektiini teslim
etmekle, verebilecei en byk dn veriyor. Bu talihsiz kii, gerek
ilikiler konusunda yaptm tahlilin, kitabmda sermaye konulu blm
olmasayd bile, gerek deer ilikisinin kantn ve tantn gene de ierdiini grmyor. Deer kavramnn tantlanmas gerektii yolundaki btn gevezelikler, hem ele alnan konunun ve hem de bilimsel yntemin
hi bilinmemesinden ileri geliyor. Deil bir yl, birka hafta iin bile olsa
almay brakmas halinde, bir ulusun yokolacan her ocuk bilir.
Farkl gereksinmelere tekabl eden rn miktarlarnn farkl ve nicelik
olarak belirli toplam toplumsal emek miktarlar gerektirdiini de gene
* Parlak genlik. -.
** Benim byk paym olan, (Virgil, Aencid, Kitap II). -Ed.

Seme Yaptlar II
385
her ocuk bilir. Toplumsal emein belirli oranlarda dalmas yolundaki

bu zorunluluun toplumsal retimin belirli bir biimiyle yokedilemeyecei, olsa olsa bunun grn biimini deitirebilecei selt-evidenttir.[Ortadadr. -.] Hi bir doa yasas yokedilemez. Farkl tarihsel
durumlar iinde deiebilen ey, yalnzca, bu yasalarn kendilerini onun
iinde ortaya koyduklar biimdir. Ve toplumsal emein i bantsnn
bireysel emek rnlerinin zel deiimi ierisinde ortaya kt toplum
dzeninde, emein bu oransal dalmnn kendisini ortaya koyduu
biim, bu rnlerin deiim-deeridir.
Bilim, deer yasasnn kendisini nasl ortaya koyduunu gstermekten ibarettir. yle ki, bu yasayla grnrde elien btn olgular
daha batan aklanmak istendiinde, bilim bilimden nce sunulmak
zorundadr. Ricardonun hatas, deer konusundaki birinci blmnde
btn olanakl ve daha gelitirilmesi gereken kategorileri, bunlarn deer
yasasyla uyum iinde olduklarn tantlamak zere, veri olarak almasdr.
Oysa, senin de doru olarak varsaydn gibi, teorinin tarihi, deer
ilikisi kavramnn, azok ak, azok kuruntularla kuatlm ya da
bilimsel olarak azok belirli bir [sayfa 500] biimde, her zaman ayn kalm
olduunu gsterir. Dnce srecinin kendisi koullardan doduundan,
bizzat kendisi bir doal sre olduundan, gerekten kavrayc olan
dnme hep ayn olmak zorundadr ve, dnmeyi gerekletiren organn gelimesi de dahil, gelimenin olgunlamasna bal olarak, ancak
yava yava deiebilir. Bunun dnda kalan her ey samalamak demektir.
Vlger iktisatlar, gnlk fiili deiim ilikilerinin deerin bykl ile dorudan doruya zde olamayaca konusunda en ufak bir
dnceye sahip deillerdir. Burjuva toplumunun z, retimin a priori
bilinli bir toplumsal dzenleniinin bulunmayndadr. Ussal ve doal
olarak zorunlu olan, kendisini, ancak gzleri grmeden ileyen bir ortalama olarak ortaya koyar. Bylece de, vlger iktisat, i bantnn ortaya koyduunun tersine, grnm olarak eylerin farkl olduklarm
vnerek ilan ettiinde byk bir keifte bulunduunu sanr. Aslnda,
grnme sk skya sarlmakla ve bunu nihai kabul etmekle vnmektedir. yleyse bilim diye bir eye ne gerek var?
Ama sorunun bir baka perde gerisi daha var. bant bir kez
kavrand m, mevcut koullarn kalc zorunluluuna olan teorik inan,
bunlarn pratikte yklmalarndan nce yklr. u halde, burada, bu sama
kafa karklm srdrmek tamamyla egemen snflarn karnadr.
Ekonomi politik bir yana, oynayacak baka hi bir bilimsel kozu olmayan
dalkavuk gevezelere baka ne diye para densin ki?
Ama satis superque.* Bu, her halde, bu burjuva papazlarn nerelere kadar dtklerini gsteriyor, iiler, hatta fabrikatrler ve tccarlar
* Bu kadar yeter de artar bile. -.
386

Seme Yaptlar II
bile benim kitabm anlar ve stesinden gelirlerken, bu ok bilmi kalem efendileri (!) onlarn kavraylarn ok fazla zorlamamdan yaknyorlar. ... [sayfa 501]
lk kez, ksaltlm olarak
Die Neue Zeit, Bd. 2, n 7,
1901-02de; ve tam metin ve
Rusa olarak 1928de,
Marxn Kugelmanna Mektuplar
adl kitapta yaymlanmtr

Londra, 12 Nisan 1871
... Dn Lafarguen (Laurann deil) u anda Pariste olduu yolundaki hi de yattrc olmayan haberi aldk. 18 Brumaireimin son blmnde, eer yeniden okursan grecein gibi, Fransadaki gelecek devrim giriiminin, imdiye dein olduu gibi, artk brokratik ve askeri
makineyi baka ellere geirtmeye deil, ama onu ykmaya dayanacan
belirtiyorum. Kta zerindeki gerekten halk her devrimin ilk kouludur
bu. Kahraman Parisli arkadalarmzn girimi bulunduklar ey de,
ite budur. Ne esneklik, ne tarihsel girikenlik, ne zveri yetenei ile
bezenik u Parisliler! Dmandan daha ok i ihanet tarafndan alt ay
boyunca a kalp ykma uradktan sonra, sanki Fransa ile Almanya
arasnda hi sava olmam, sanki yabanc hep Paris kaplarnda deilmi
gibi, Prusya sngleri altnda bakaldryorlar! Tarih daha bylesine
byk bir rnek grmedi! Eer yenilirlerse, bunun nedeni yalnzca ruh
iyilikleri olacak. lkin Vinoy, ve sonra da Ulusal Muhafzn gerici eleri
alan bo braktktan sonra, hemen Versailles zerine yrmek gerekirdi. Vicdan titizlii yznden uygun zaman karld. Sanki u kt Thiers
ucubesi, Parisi silahszlandrmaya kalkarak, daha nce balatmam
gibi, i sava balatmak istemedi. kinci yanl: Merkez Komite, yerini
Komne brakmak zere, grevlerini ok abuk brakt. Gene ok byk
bir onur titizlii yznden! Ne olursa olsun, Paris ayaklanmas, hatta
eski toplumun kurtlar, domuzlar ve kpekleri tarafndan boyunedirilecek olsa bile, partimizin Paris haziran ayaklanmasndan sonraki en
anl sava baarsdr. Cennetin fethine kan Paris titanlar karsnda,
lm enlikleri ve kla ve kilise, feodalite ve hele hamkafallar, kokular
ile, Prusya-Almanya Kutsal Roma mparatorluu kleleri nedir ki.
Bu arada, L. Bonaparten hazinesinden dorudan para yardm
grenlerin listesini ieren resmi yaynda, Vogtun [sayfa 502] Austos 1859da
40.000 frank aldna ilikin bir not var! Bu olguyu daha ilerde kullanlmak

Seme Yaptlar II
387
zere Liebknechte ilettim.

Son zamanlarda yalnzca Almanyadan deil, Petersburgdan bile
eitli kitapklar vb. zedelenmeden elime getiine gre, bana Haxthauseni295 gnderebilirsin.
Bana gndermi olduun eitli gazeteler iin teekkrler. (Ltfen
daha gnder, nk Almanya, Reichstag, vb. konusunda bir eyler yazmak istiyorum.)
lk kez ksaltlm olarak,
Stuttgart 1901-02de, ve
tam metin olarak da 1928de,
Marxn Kugelmanna Mektuplar

[Londra], 17 Nisan 1871
Mektubun tam zamannda geldi. u anda elimde ok i var.

Onun iin yalnzca birka sz. 13 Haziran 1849296 vb. kk-burjuva
gsterilerini Paristeki gncel mcadeleyle karlatrman hi anlayamyorum.
Eer mcadeleye ancak son derece elverili anslarla girilmesi
gerekseydi, tarihi yapmak elbette ok kolay olurdu. te yandan, eer
raslantlar tarihte hi bir rol oynamasalard, tarih ok gizemsel bir
nitelik tard. Bu beklenmedik olaylar, evrimin genel gidii iine elbette
girer ve, baka beklenmedik olaylar tarafndan denkletirilmi bulunurlar.
Ama hareketin hzlanma ya da yavalamas, aralarnda hareketi ynetmeye ilk arlan nderlerin niteliinin de bulunduu bu trl raslantlara ok baldr.
Bu kez iin, mutsuz ve kararlatrc raslanty Fransz toplumunun genel koullarnda deil, ama Prusyallarn Fransadaki varlklar
ve Parisin burnu dibindeki konumlarnda aramak gerekir. Parisliler
bunu ok iyi biliyorlard. Versailles burjuva itleri de bunu iyi biliyorlard.
te tastamam bu nedenle Parislileri ya vurumay kabul etme, ya. da
savamadan yenik dme seenei karsnda braktlar. Son [sayfa 503]
durumda, ii snfnn moral bozukluu, belli bir saydaki nderlerin
yitiminden ok daha byk bir mutsuzluk olurdu. Paris tarafndan verilen
kavga sayesinde, ii snfnn kapitalist snf ve kapitalist devlete kar
mcadelesi yeni bir evreye girmitir. Bu kavgann sonucu ne olursa
olsun, evrensel bir tarihsel nem tayan yeni bir k noktas elde etmi bulunuyoruz.
388

Seme Yaptlar II

Stuttgart 1901-02de, ve
tam metin olarak da 1928de
Marxn Kugelmanna Mektup!ar
MARXTAN NEW YORKTAK F. BOLTEA

[Londra], 23 Kasm 1871
... Enternasyonal, sosyalist ya da yar-sosyalist tekkelerin yerini

ii snfnn gerek bir mcadele rgt alsn diye kurulmutu. lk Tzk
ve Kurulu ars bunu daha ilk bakta ortaya koymaktadr. te yandan,
eer tarihin ak sekterlii ykmam olsayd Enternasyonal varln
koruyamazd. Sosyalist sekterliin gelimesi ile gerek ii snf hareketinin gelimesi her zaman birbirlerine ters orantldrlar. Tekkeler (tarihsel
olarak) ancak ii snf bamsz bir tarihsel hareket iin henz olgun
deilse hakl grlebilirler. Bu olgunlua eriir erimez, btn tekkeler
znde gericidirler. Bununla birlikte, tarihin her yerde ortaya koyduu
ey Enternasyonalin tarihinde de yinelendi. Eskiyen ey, yeni edindii
biim ierisinde, kendisini onarmaya ve varln srdrmeye alr.
Ve Enternasyonalin tarihi, Genel Konseyin, ii snfnn gerek
hareketine kar Enternasyonal ierisinde tutunmaya alan tekkelere
ve amatrce deneylere kar srekli mcadelesiydi. Bu mcadele kongrelerde, ama bundan da ok Genel Konsey ile tek tek kesimler arasndaki
zel [sayfa 504] grmelerde yrtlmtr.
Pariste, prudoncular (karlklar297) Birliin kurucular arasnda
bulunduklarndan, orada dizginleri ilk birka yl doal olarak ellerinde
tuttular. Daha sonralar ise, bunlara kar, doal olarak, kolektivist,
pozitivist vb. gruplar kuruldu.
Almanyada Lassalle klii. nl Schweitzer ile birka yl bizzat
kendim yaztm ve ona Lassallen rgtnn salt sekter bir rgt olduunu ve bu haliyle Enternasyonalin urunda didindii gerek ii hareketinin rgtne dman olduunu tartma gtrmez bir biimde tantladm. Bunu anlamamakta kendine gre gerekeleri vard.
1868in sonunda, Rus Bakunin, Enternasyonalin iinde Alliance
de la Democratie Socialiste298 ad altnda ve kendi nderliinde bir
ikinci Enternasyonal oluturmak amacyla Enternasyonale katld. Kendisi
her trl teorik bilgiden yoksun olan bu adam bu ayr organ ierisinde
Enternasyonalin bilimsel propagandasn temsil etme havalarna girdi,
ve bu propaganday, Enternasyonal iindeki bu ikinci Enternasyonalin
zel ilevi haline getirmek istedi.
Kendi program Sadan ve Soldan stnkr derlenmi bir

Seme Yaptlar II
389
bulamat snflarn eitlii (!), toplumsal hareketin balang noktas

olarak miras hakknn kaldrlmas (sensimoncu samalk), yelere bir
dogma olarak dayatlan tanrtanmazlk vb., ve bir dogma olarak da
siyasal hareket karsnda prudoncu tarafszlk.
Bu ocuk masal, ii snf hareketinin gerek koullarnn henz
pek az gelimi bulunduu talya ve spanyada ve Latin sviresinde ve
Belikadaki birka kendini beenmi, muhteris ve bo doktriner
arasnda rabet grd (ve hl da belli bir oranda tutuluyor).
Bay Bakunine gre, reti (Proudhondan, St. Simondan ve
tekilerden blk-prk dilenerek derledii samalk), ikincil bir sorun
kiisel olarak kendini gerekli klmann salt bir arac idi ve yledir.
Teorisyen olarak bir hi ise de, entrikaclkta zerine yoktur.
Genel Konsey yllarca onun (belli bir lde zellikle Gney
Fransadaki Fransz prudoncular tarafndan desteklenen) komplolarna
kar savamak zorunda kalmtr. [sayfa 505] Genel Konsey, en sonunda,
1., 2. ve 3., IX., XVI., XVII. Konferans kararlaryla uzun zamandan beri
hazrlanan darbesini indirdi.299
Sylemeye gerek yok ki, Genel Konsey, Avrupada savamakta
olduu eyi Amerikada desteklemez. 1., 2., 3. ve IX. Kararlar, imdi,
New York Komitesine her trl sekterlie ve amatr gruplara bir son
vermenin ve gerekirse bunlar ihra etmenin yasal silahlarn salamaktadr.
... i snfnn political movementnn* nihai amac, elbette ki,
bu snfn political power** ele geirmesidir, ve bu da, doal olarak,
Working classn*** belirli bir noktaya kadar gelitirilmi ve onun iktisadi
mcadelesinden doan bir previous organisationn**** gerektirir. Ama,
te yandan, ierisinde ii snfnn egemen snflara kar bir snf olarak
ortaya kt ve onlara pressure from without***** ile boyunedirmeye
alt her hareket, bir siyasal harekettir. rnein belli bir fabrikada,
hatta belli bir ikolunda grevler, vb. yoluyla tek tek kapitalistleri daha
ksa bir ignne zorlama giriimi, salt bir iktisadi harekettir. te yandan bir sekiz saat, vb. yasasn zorlama hareketi bir siyasal harekettir.
Ve bu ekilde, iilerin tek tek iktisadi hareketlerinden her yerde bir
siyasal hareket, yani kendi karlarn genel bir biim ierisinde, genel,
toplumsal olarak zorlayc kuvvete sahip bir biim ierisinde dayatmay
amalayan bir snf hareketi doar. Bu hareketler belli lde bir previous****** rgtlenmeyi ngrrlerse de, bunlar, bir yandan da, ayn
lde, bu rgtlenmeyi gelitirmenin bir aracdrlar.
* Hareketinin. -.
** Siyasal iktidar -.
*** i snfnn. -.
**** n rgtlenmesini. -.
***** Dardan bask. -.
****** n. -.
390

Seme Yaptlar II
i snf rgtlenme bakmndan henz kolektif iktidara, yani

egemen snflarn siyasal iktidarna kar nihai bir sefere kalkacak kadar ilerlemise, gene de, egemen snflarn politikasna kar srekli ajitasyonla (ve dmanca bir tutumla) bunun iin eitilmelidir. Yoksa,
Fransadaki Eyll devriminin300 gsterdii gibi ve belli bir lde Bay
Gladstone [sayfa 506] ve ortaklarnn ngilterede gnmze dek baaryla
srdrdkleri oyunun da tantlad gibi onlarn elinde oyuncak olur.
Briefe und Auszge aus Briefen
von Joh. Phil. Becker,
Jos. Dietzgen, Friedrich Engels,
Kar Marx U. A. an F. A. Sorge
und Andere, Stuttgart 1906,
adl kitapta; ve Rusa tam metin
olarak da 1935te K. Marx ve
F. Engels, Yaptlar, birinci bask,
c. XXVlda yaymlanmtr
ENGELSTEN MLANODAK T. CUNOYA

... 1868e kadar Enternasyonale kar entrikalar evirmi olan

Bakunin, Bern Bar Kongresinde byk bir yenilgiye uradktan sonra
Enternasyonale katld ve onun iinde derhal Genel Konseye kar
tertiplere giriti. Bakuninin prudonculukla komnizm karm, kendine
zg bir teorisi vardr. Birincisine ilikin bellibal nokta, kaldrlmas
gereken ana ktlk olarak sermayeyi, yani toplumsal gelimeden
domu olan kapitalistlerle cretli emekiler arasndaki snf kartln
deil, devleti grmesidir. Sosyal-demokrat iilerin byk ounluu,
devlet gcnn egemen snflarn toprak sahiplerinin ve kapitalistlerin
kendi toplumsal ayrcalklarn korumak iin kendilerine saladklar
rgtten baka bir ey olmad konusunda bizimle gr birlii iinde
olduklar halde, Bakunin, sermayeyi yaratann devlet olduunu, kapitalistin kendi sermayesine ancak devletin bir ltfu olarak sahip olduunu
iddia ediyor. Dolaysyla ba ktlk devlettir, ortadan kaldrlmas gereken ey, her eyden ok devlettir ve o zaman kapitalizm kendiliinden
cehennem olup gidecektir. Biz ise, tersine, unu diyoruz: sermayeye,
her trl retim aralarnn birka elde toplanmasna son verin, o zaman
devlet kendiliinden yokolacaktr. Aradaki fark zdedir: nce bir toplumsal devrim olmadan devletin kaldrlmas [sayfa 507] samadr; sermayenin kaldrlmas ite bu toplumsal devrimdir ve tm retim tarznda
bir deiiklii gerektirir. Mademki Bakunin iin ana ktlk devlettir, o

Seme Yaptlar II
391
zaman devleti bu devlet ister bir cumhuriyet, ister bir monari ya da

herhangi bir baka ey olsun canl tutacak hi bir ey yaplmamaldr.
Dolaysyla her trl politikadan tamamen uzak durulmaldr. Siyasal
bir eylemde bulunmak, zellikle seimlere katlmak, bu ilkenin inenmesi olur. Yaplacak ey propaganda yapmak, devlete hakaretler yadrmak, rgtlenmek, ve btn iiler, dolaysyla ounluk kazanlnca
da, btn otoriteleri defetmek, devleti kaldrmak ve onun yerine Enternasyonalin rgtn koymaktr. Kyametten nceki bin yllk dnemi
balatacak olan bu byk eylemin ad da toplumsal tasfiyedir.
Btn bunlar kulaa son derece radikal geliyor ve o kadar basit
ki, be dakikada ezberlenebilir; Bakuninin teorisinin talya ve spanyada
da gen avukatlar, doktorlar ve teki doktrinerler arasnda bu kadar abuk yanda bulmasnn nedeni budur. Ama ii ynlar kendi lkelerinde halk ilgilendiren eylerin kendilerini de ilgilendirmediine hi bir
zaman inandrlamayacaklardr; onlar doal olarak siyasidirler ve her
kim ki onlar siyaseti bir yana brakmalar gerektiine inandrmaya alr,
sonunda kendisi bir yana atlr. ilere her trl koul altnda siyasetten
uzak durmalar gerektiini vaazetmek, onlar papazlarn ya da burjuva
cumhuriyetilerin kucana atmak demektir.
Bakunine gre, Enternasyonal, siyasal mcadele iin deil de,
toplumsal tasfiye gerekleir gereklemez eski devlet rgtnn yerini
almak iin kurulduundan, bundan kan sonu, Enternasyonalin bakuninci mstakbel toplum idealine olabildiince yaklamas gerekmektedir. Bu toplumda, her eyden nce, hi bir otorite olmayacaktr, nk
otorite devlet mutlak ktlktr. (Bu insanlar, son kertede karar veren
bir irade olmakszn, en ufak bir ynetim olmakszn, bir fabrikann, bir
demiryolunun nasl iletilecei, bir geminin nasl yzdrlecei konusunda ne dnyorlar, bunu elbet sylemiyorlar.) ounluun aznlk
zerindeki otoritesi de kalkmaktadr. Her birey ve her topluluk zerk
olmaktadr; herkes kendi zerkliinden bir [sayfa 508] miktar zveride bulunmadka, yalnzca iki kiiden oluan bir toplum bile nasl olanakl olacaktr, Bakunin bu konuda da susuyor.
Ve dolaysyla Enternasyonal de bu biimde dzenlenmelidir.
Her kesim, ve her kesimdeki her birey zerk olacaktr. Genel Konseye
tehlikeli ve kendisi iin bile yldrc bir otorite veren Basle kararlarnn301
cehenneme kadar yolu var! Bu otorite zgr iradeyle verilmi olsa bile,
mademki otoritedir, yleyse kalkmaldr!
Bu dolandrcln ksaca bellibal noktalar bunlardr ite. Peki
ama Basle kararlarnn yaratclar kimlerdir? Bay Bakuninin kendisi ve
ortaklar!
Bu baylar Basle Kongresinde Genel Konseyi Cenevreye tama,
yani kendi ellerine geirme planlarn uygulayamayacaklarn anlaynca,
deiik bir yol izlediler. Bakuninci talyan basnnda, rnein bugn de
Proletarioda237 ve Gazzettino Rosada302 bulacanz bir bahaneyle,
392

Seme Yaptlar II
byk Enternasyonalin iinde bir enternasyonal dernek olan Alliance

de la Democratieyi kurdular: scakkanl Latin rklarna souk, ar hareket eden Kuzeyliler iin olandan daha ateli bir programn gerekli olduu
iddia ediliyordu. Bu tasar, Enternasyonal iinde ayr bir uluslararas
rgte elbette gzyumacak durumda olmayan Genel Konseyin direnmesi yznden boa kt. Bu tasar, o gnden beri, Bakuninin ve avanesinin Enternasyonalin programnn yerine elaltndan Bakuninin
programn geirme abalaryla balantl olarak, eitli biimler altnda
tekrar tekrar ortaya kmtr. te yandan, Jules Favre ve Bismarcktan
Mazziniye kadar btn gericiler, Enternasyonale saldrmak szkonusu
olunca, hep bakunincilerin sama-sapan palavralarna sarlmlardr.
Mazzini ve Bakunine kar yaptm ve Gazzettino Rosada da yaynlanan
5 Aralk tarihli aklamam zorunlu klan da budur.
Bakunin gruhunun ekirdei, Jura iinde pelerinden srkledikleri ii says ancak 200 bulan birka dzine insandan olumaktadr.
ncleri, talyan iilerinin szcleri pozlarnda u anda her yerde
dolaan talyadaki gen avukatlardan, doktorlardan ve gazetecilerden
meydana gelmektedir; bunlarn soyundan birka kii de Barselona ve
[sayfa 509] Madridde var, ve Lyons ya da Brkselde de zaman zaman hi
bir zaman ii olmayan bir-ikisi grlyor; burada* bunlardan yalnzca
bir tane var, Robin.
Olanaksz hale gelen kongrenin yerine, koullarn zorlamasyla
toplanan konferans,** bunlar iin bir bahane yaratt; ve sviredeki
Fransz mltecilerin ou, (prudoncular olarak) orada yakn akrabalar
bulduklar iin ve kiisel nedenlerle onlarn safna getiklerinden,
kampanyalarna hz verdiler. Honutsuz aznlklar ve farkedilmemi
dehalar, doal olarak, Enternasyonal iinde her yerde bulunabilirler, ve
onlar da bunlara gveniyorlard ve haksz da deillerdi.
u anda bunlarn sava gc yledir: 1) Bakuninin kendisi bu
kampanyann Napoleonu.
2) 200 jurac ve Fransz kesiminin 40-50 yesi (Cenevredeki
mlteciler).
3) Brkselde Libertenin303 editr ama aka onlardan yana
kmayan Hins.
4) Hi bir zaman tanmadmz ve zaten birbirine dman
paraya blnm olan Section Franaise de 1871in304 kalntlar. Sonra,
(kitle halinde Enternasyonalden ekilme nerileri yznden) hepsi de
Alman kesiminden atlm olan ve ar merkeziyetilik ve kat rgtlk
savunucular olarak anaristler ve zerkiler Birliine pek gzel yaraan
20 kadar Herr von Schweitzer tr lasalc var.
5) spanyada, Bakuninin, iileri zellikle Barselonada, hi de* Londrada. -Ed.
** Engels, Enternasyonalin 187ide Londrada yaplan Konferansna deiniyor. -Ed.

Seme Yaptlar II
393
ilse teorik olarak, gl bir biimde etkilemi olan birka kiisel dostu
ve yanda. Ama spanyollar rgtlenme konusunda ok titizdirler ve
bunun bakalarnda eksik oluunu derhal farkederler. Bakuninin buradaki baar ansnn ne olduu nisan ayndaki spanyol Kongresine kadar
anlalamaz, ve orada da iiler arlkta olacaklarndan endielenmem
iin bir neden yok.
6) Son olarak, talyada, Jurin, Bologna ve Girgenti kesimleri,
bildiim kadaryla, kongrenin zamanndan nce toplanmasndan yana
olduklarn aklamlardr. Bakuninci [sayfa 510] basn buna 20 talyan
kesiminin katldn iddia ediyor; bunlar tanmyorum. Her ne hal ise,
hemen her yerde nderlik Bakuninin dostlarnn ve yandalarnn ellerindedir ve bunlar korkun bir patrt kopartyorlar. Ama daha yakndan
yaplacak bir inceleme, byk bir olaslkla, bunlarn peinden gidenlerin
kalabalk olmadn aa kartacaktr, nk uzun vadede talyan
iilerinin ounluu hl mazzinicidirler ve Enternasyonal orada siyasetten uzak durmakla zde tutulduu srece de yle kalacaklardr.
Her ne ise, u an iin talyada Enternasyonal iinde sz sahibi
olanlar bakuninci gruhtur. Genel Konseyin bundan yaknmaya niyeti
yoktur; talyanlarn istedikleri her trl samal yapma haklar vardr,
ve Genel Konsey onlar salt barl tartmalarla etkisiz brakacaktr.
Daha henz katlm olan ve hi bir ey bilebilecek durumda olmayan
kesimlerin, zellikle anlamazlk konusunda, her iki taraf da dinlemezden nce, byle bir konuda derhal yan tutmalar her ne kadar son derece garipse de, bunlar jurac anlamda bir kongreden yana olduklarn
aklama hakkna da sahiptirler! Turinlilere bu konudaki plak gerei
syledim ve buna benzer aklamalarda bulunmu olan teki kesimler
iin de ayn eyi yapacam. nk bu gibi her ballk aklamas, Tamimde305 Genel Konseye kar yaplm olan aslsz sulamalar ve yalanlar dolayl olarak onaylamak demektir. Kald ki, ksa bir sre ierisinde bu konuya ilikin olarak Genel Konsey de kendi tamimini yaynlayacaktr. Bu tamim kana kadar Milanllarn buna benzer bir aklama
yapmalarn nleyebilirsen, istediimiz her eyi yapm olursun.
En komii de, juraclardan yana olduklarn ilan eden ve dolaysyla burada bizi otoritercilikle sulayan bu ayn Turinlilerin, imdi birdenbire
Genel Konseyin Turindeki rakip Federazione Operaiaya kar imdiye
dek almad kadar otoriter nlemler almasn, Enternasyonalin yesi
bile olmayan Ficcanasodan306 Beghelliyi aforoz etmesini, vb. istemeleridir. Ve hem de Federazione Operaiann bu konuda ne dediini dinlemeden. [sayfa 511]
Geen pazartesi sana Jura tamimi ile birlikte Revolution Socialeyi,
Cenevrede kan Egalitenin110 bir saysn (juraclarn temsil ettikleri
ii saysnn yirmi katn temsil eden Cenevre Comite Federalin yantn307 ieren saydan ne yazk ki elimde kalmad) ve bu konuya ilikin
olarak Almanyadakilerin ne dndklerini gsterecek olan bir
394

Seme Yaptlar II
Volksstaat gnderdim. Sakson Blgesel Toplants 20 yreden 120

delege oybirlii ile Genel Konseyden yana olduklarn akladlar.308
Belika Kongresi (25-26 Aralk) Tzk deiiklii istiyor, ama
olaan kongrede (Eyllde).309 Fransadan her gn bu konuda onay ifade
eden aklamalar alyoruz. Burada, ngilterede, bu entrikalardan hi
biri elbette hi bir destek bulmuyor. Ve Genel Konsey bir-iki kendini
beenmi entrikacy honut etmek iin elbette olaanst bir kongre
toplamayacaktr. Bu baylar yasal snrlar ierisinde kaldklar srece,
Genel Konsey onlar seve seve kendi hallerine brakacaktr. ok farkl
unsurlardan oluan bu koalisyon ok gemeden dalacaktr; ama bunlar
tze ya da kongre kararlarna kar herhangi bir ey balatacak
olurlarsa, Genel Konsey de zerine deni yapar.
Bu kimselerin tertiplerine, tam da Enternasyonale kar genel bir
kyametin koparld sra girimi olduklarn hesaba katacak olursan,
uluslararas polis kpeklerinin bu oyunda parmaklar bulunduunu
dnmemezlik edemezsin. Ve yledir de. Cenevreli bakuninciler Bezeierste merkez polis grevlisini kendi muhabirleri olarak setiler! nde
gelen iki bakuninci, Lyonsdan Albert Richard ve Leblanc, buradaydlar
ve bunlar, gene Lyonsdan olan ve ilemeye baladklar Scholl adndaki
bir iiye Thiersyi devirmenin tek yolunun Bonaparte tahta geirmek
olduunu sylemiler; ve bunlar mlteciler arasnda Bonaparten tekrar
tahta gemesi iin propaganda yapmak zere Bonaparten parasyla
dolayorlard! Bu baylarn siyasetten uzak durmak dedikleri ey budur
ite! Berlinde, Bismarckn paraca destekledii Neuer Social-Demokrat
da ayn havadan alyor. Btn bunlarn iine Rus polisi nereye [sayfa 512]
kadar karmtr, u anda buru su gtrr bir soru olarak brakacam,
ama Bakunin, Neayev sorununa boazna kadar bulamtr (bunu
elbette yadsyor, ama elimizde zgn Rusa raporlar var ve Marx ve
ben Rusay anladmzdan, bize kl yutturamaz). Neayev ya bir Rus
ajan-provokatrdr ya da yleymiesine davranmtr. Dahas, Bakuninin Rus dostlar arasnda her trden pheli kimseler vardr.
Yerini yitirmi olmana ok zldm. Senin Milanda bulunmann
Enternasyonal iin kamuoyuna yaplan aklamalarn yarataca kk
etkilerden ok daha nemli olduunu ve gizliden gizliye pek ok eyin
de baarlabileceini belirterek, buna yolaabilecek bir ey yapmana
engel olmak iin sana zellikle yazmtm. Sana eviriler bularak vb.
yardmc olabilirsem, bunu seve seve yaparm. Sadece bana hangi dillerden hangi dillere eviri yapabileceini ve senin iin nasl yararl olabileceimi bildir, yeter.
Demek o polis domuzlar benim fotorafma da elkoydular. Senin
iin bir tane daha gnderiyorum ve senin de iki fotorafn gndermeni
istiyorum, bunlardan biri Miss Marx babasnn bir fotorafn sana
gndermeye raz etmeye yarayacak (birka iyi fotorafa hl sahip olan
tek kii o).

Seme Yaptlar II
395
Bakuninle balants olan btn insanlar konusunda olduka

tedbirli olman da isteyeceim. Birbirine destek olup entrika evirmek
btn tekkelerde vardr. Onlara verecein her bilginin o anda Bakunine
iletileceinden emin olabilirsin. Szn tutmann ve benzeri eylerin
burjuva nyarglardan ibaret olmas onun temel ilkelerinden birisidir,
oysa gerek bir devrimci, davaya hizmet edecek diye byle bir eye tenezzl etmez. Bunu Rusyada aka sylyor, Bat Avrupada ise bu
gizli bir bilim.
Bana gerekten hemen yaz. Milan kesiminin teki talyan kesimleri arasnda yer almasn engellemeyi baarrsak ok iyi olur. ... [sayfa 513]
lk kez ksaltlm olarak
F. Engels, Politisches Vermlichtnis.
Aus uncerffentlichten Briefen,
Berlin 1920de, ve tam metin
olarak da 1925 ylnda Berlinde
Die Geselschaft, n 11de
yaymlanmtr
ENGELSTEN HUBERTUSBURGDAK A. BEBELE

Londra, 20 Haziran 1873
lkin senin mektubunu yantlyorum, nk Liebknechtinki hl

Marxta ve o da mektubu u anda bulamyor.
Bizim burada, senin cezaevinde bulunmann, ne yazk ki,
tamamyla lasalc olan parti yetkilileri tarafndan Volksstaat iten bir
Neuer Social-Demakrat haline getirmek iin kullanlacandan korkmamza yolaan Hepnerin mektubu deil, komitenin imzasn tayan
Yorkun mektubu oldu. York, byle bir niyetin bulunduunu aka
itiraf ediyordu ve Komite de yazkurulunu atama ya da grevden alma
hakkna sahip olduunu iddia ettiinden, tehlike gerekten bykt.
Hepnerin beklenen snrd edilmesi bu tasarlar daha da glendiriyordu. Bu koullar altnda durumun ne olduunu renmemiz kesinlikle
gerekliydi; bu mektubun nedeni de bu.
Partinin lasalclk karsndaki tavrna ilikin olarak, hangi taktiklerin uygulanmas gerektiini sen elbette bizden daha iyi takdir edersin, zellikle zel durumlarda. Ama dikkate alnmas gereken bir de u
var. Senin durumunda olduu gibi insan Alman ileri Genel Birliinin
sahibi durumunda oldu mu, hasmn ok fazla gzetmeye balamas
kolaylar ve onu her eyden nce dnme alkanl edinir. Ama
Alman ileri Genel Birlii ile Sosyal-Demokrat i Partisi, ikisi birlikte,
Alman ii snfnn hl ok kk bir aznln oluturuyorlar. Uzun
deneyimlerle dorulandn grdmz bizim dncemize gre,
396

Seme Yaptlar II
propaganda srasndaki doru taktik, kiinin urada burada hasmndan

birka adam ve ye koparmas deil, henz harekete katlmam olan
geni yn zerinde almasdr. Kiinin hamlktan ekip kard tek
bir bireyin ham gc, partinin iine o hatal eilimlerinin mikrobunu
hep kendileriyle birlikte getiren on lasalc dnekten daha deerlidir. Ve
eer ynlar ancak yerel nderleri olmakszn kazanlabiliyorsa, o da
olur. Ama kii, her zaman, daha nceki grleriyle olmasa bile, daha
nceki aklamalar ile kendilerini balam olan bu nderlerin tmn
birden pazarla ekmeli ve [sayfa 514] her eyden nce de bunlarn
ilkelerini bir yana brakmadklarn, tersine Sosyal-Demokrat i Partisinin
gerek lasalclk vaazettiini gstermelidir. Eisenachta310 olan ve o sra
belki de kanlmaz olan talihsizlik de buydu, ama bu unsurlarn partiye
zarar verdiklerinden hi kuku yoktur ve ben o katlma olmasayd partinin bugn en azndan gene o kadar gl olmayacandan emin deilim. Her ne ise, eer bu unsurlar takviye alsaydlar, bunu bir talihsizlik
olarak grrdm.
Birlik lklar insan yanltmamal. Bu szc dillerinden
drmeyenler, tpk bugn svirede btn blnmeleri yaratm olan
Jura bakunincilerin birlik iin olduu kadar baka hi bir ey iin bu
kadar grlt koparmamalar gibi, ou kez ayrlk tohumlarn en ok
ekenlerdir. Bu birlik fanatikleri, ya her eyi belirsiz bir bulama haline
getirmeye alan kaz kafallardr ki bunun gereklemesine bir kez
izin verildi mi, ayrlklar ok daha kat ztlklar halinde tekrar ortaya
atarlar, nk o zaman hepsi ayn kefeye gireceklerdir (Almanyada
iilerle kk-burjuvazinin uzlamasn vaazedenler bunun gzel bir
rneidirler) ya da bunlar bilmeden (rnein Mlberger gibi) ya da
bilerek hareketi arptmak isteyenlerdir. te bundan tr en byk
sekterler ve en byk kavgaclar ve sahtekarlar, belirli anlarda, birlik
iin en fazla barp aranlardr. Yaammz boyunca kimse bize birlik
rtkanlar kadar yk olmam ve oyun oynamamtr.
Her parti nderlii doal olarak baarl olmak ister, ve bu ok iyi
bir eydir. Ama yle durumlar vardr ki, kii o anlk baary daha nemli
eyler iin feda edebilme yrekliliine sahip olmaldr. zellikle nihai
baars kadar kesin olan ve bizim yaammz srasnda ve gzlerimizin
nnde bunca byk bir gelime gstermi olan bizimki gibi bir parti
iin, anlk baar hi de her zaman ve mutlaka gerekli deildir. rnein
Enternasyonali al. Komnden sonra muazzam bir baar elde etti. Hep
bir azdan kyameti koparan burjuvazi ona mutlak kudret atfetti. yelerin byk bir yn, durumun sonsuza dek byle gideceini sand. Biz
bu balonun patlamak zorunda olduunu biliyorduk. Her trden
ayaktakm ona elatt. indeki sekterler kstahlatlar ve en [sayfa 515] aalk ve en aptalca eyleri yapmalarna izin verilecei umuduyla Enternasyonali istismar ettiler. Buna izin vermedik. Balonun bir gn patlayacan
bildiimizden, bizim iin sorun, ykm geciktirmek deil, Enternasyo-

Seme Yaptlar II
397
nalin bundan bozulmadan ve arptlmadan kmasn salamakt. Balon

Laheyde patlad ve Kongre yelerinin ounluunun lkelerine hayal
krkl ile dndklerini biliyorsun. Bununla birlikte, evrensel kardelik
ve uzlama idealini Enternasyonal iinde bulacaklarn sanm olan btn
bu hayal krkl iindeki insanlar, kendi lkelerinde Laheyde km
olanlardan ok daha sert kavgalara girdiler. Sekter kavgaclar imdi
uzlama vaazediyorlar ve bizi geimsiz ve diktatr olmakla suluyorlar.
Ama eer Laheyde uzlamac bir tavr taknm olsaydk, blnmenin
ortaya kmasn engellemi olsaydk bu nasl bir sonu verirdi? Sekterler, zellikle bakuninciler, Enternasyonal adna daha da byk aptallklar
ve rezillikler yapmak iin bir yl daha elde etmi olacaklar; en gelikin
lkelerin iileri tiksinti iinde yzevirecekler; balon patlamayacak ama
ufak ine delikleri yznden yava yava snecek ve bunalm nasl
olsa ortaya karacak olan bir sonraki Kongre, ilkeler Laheyde zaten
feda edilmi olduklarndan, en bayasndan kiisel elimelere indirgenecekti. O zaman gerekten parampara olacakt birlik yznden
parampara olacakt! Bunun yerine artk rm unsurlardan kurtulmu olma onurunu tayoruz. Son ve belirleyici oturumda hazr bulunan
Komn yeleri, hi bir Komn toplantsnn, kendileri zerinde Avrupa
proletaryasna ihanet edenleri yarglayan bu mahkeme oturumu kadar
korkun bir etki brakmadn sylyorlar. On ay boyunca btn enerjilerini yalan, iftira ve entrikaya harcamalarna izin verdik ve imdi neredeler? Bunlar, szmona Enternasyonalin byk ounluunun temsilcileri,
gelecek Kongreye gelemeyeceklerini kendileri aklyorlar. (Ayrntlar
bu mektupla birlikte Volksstaata gnderilen makalede.)* Ve eer bunu
tekrar yapmak zorunda kalsaydk, bir btn olarak alndnda, bundan
farkl davranmazdk taktik hatalar elbet her zaman yaplr. [sayfa 516]
Her ne ise, lasalclar arasndaki etkin unsurlarn zaman iersinde
kendiliklerinden size geleceklerini sanrm ve bu yzden, birlik gruhunun yapmak istedii gibi, meyveyi olgunlamadan koparmak akllca
olmayacaktr.
Dahas, Hegel, bundan ok nceleri yle demiti: Bir parti blnmekle ve bu blnmeyi gsleyebilmekle muzaffer olduunu tantlar.311
Proletaryann hareketi zorunlu olarak deiik gelime aamalarndan
geer; her aamada baz insanlar tkenirler ve daha sonraki ilerlemede
yer almazlar; tek bana bu bile, Roma mparatorluundaki hristiyan
tarikatlarnn en kt basklar altnda yaptklar gibi, birbirleriyle lmkalm kavgalar srdren eitli parti gruplarnda, proleter dayanma
nn her yerde niin fiilen gerekletirildiini aklar.
unu da unutmamalsn ki, eer rnein Neuer Social-Demokratn aboneleri Volksstaatnkinden daha oksa, bu her tekkenin zorunlu
* F. Engels, Aus der Internationalen (bkz: Karl Marx/Friedrich Engels, Werke, Bd. 18, s.
472-75, Dietz Verlag, Berlin, 1962). -Ed.
398

Seme Yaptlar II
olarak fanatik olmasndan ve bu fanatiklik sayesinde, zellikle yeni olduu yrelerde (rnein Schleswig-Hoisteindaki Alman ileri Genel
Birlii gibi), hi bir sekter sapklk olmakszn gerek hareketi temsil
eden partiden ok daha byk, anlk baarlar elde edebilmesindendir.
Bu yzden de bu fanatiklik fazla srmez.
Posta kapanacandan, ben de mektubuma son vermeliyim. Yalnz hemen unu ekleyeyim: Franszca. eviri tamamlanana kadar (yaklak temmuz sonu) ki kendisini ok yorduundan bundan sonra kesinlikle dinlenmesi gerekir Marx, Lassallela uraamaz. ...312 [sayfa 517]
F. Engels, Politisches Vermchtnis.
Aus unverffentlichten Briefen,
Berlin 1920de, ve Rusa
tam metin olarak da
Bolevik, n 10, 1932de
yaymlanmtr
ENGELSTEN HOBOKENDEK F. A. SORGEYE

Londra, 12-[17] Eyll 1874
Senin gidiin ile313 eski Enternasyonal varolmaktan bsbtn kt.

Ve bu da iyi bir ey. O, tm Avrupada egemen olan basknn, daha yeni yeni uyanan ii hareketine birlik ve her trl i polemikten ekinme
buyurduu kinci mparatorluk dnemine ilikindi. Proletaryann ortak
kozmopolit karlarnn birinci plana gelebildikleri zamand bu; Almanya,
spanya, talya, Danimarka, harekete ya daha yeni girmi, ya da o srada
girmekte bulunuyorlard. 1864te, hareketin teorik nitelii, gereklikte
tm Avrupada, yani ynlar iinde demek istiyorum, henz ok belirsiz
idi. Alman komnizmi henz ii partisi biimi altnda yoktu, prudonculuk kendi zel saplantlarna gsteri yaptrabilmek iin ok gszd.
Bakuninin yeni arl henz kendi kafasnda var olmamt; hatta
ngiliz trade-unionlar bakanlar bile, harekete tzk gerekelerinde
formle edilmi bulunan program temeli zerinde girebileceklerini sanyorlard.
lk byk baar, tm blntlerin bu doal birliini bozacakt.
Baar, her ne kadar Enternasyonal onu oluturmak iin parman bile
kmldatmadysa da, sz gtrmez bir biimde onun ocuu olan, ve
Enternasyonalin de, bu lde itiraza yer kalmayacak bir biimde, ondan
sorumlu tutulduu, Komn oldu. Enternasyonal, Komnden tr,
Avrupada manevi bir g durumuna gelince, uyumazlk hemen balad.
Her eilim, baary kendi karna smrmek istiyordu. Sonunda, kanlmaz olan dalma, geldi att. Yalnzca eski kapsaml program do-

Seme Yaptlar II
399
rultusunda almay srdrmeye gerekten hazr olanlarn Alman

komnistlerinin artan glerine kar duyulan kskanlk, Belikal prudoncular servenci bakunincilerin kucana att. Lahey Kongresi her
iki taraf iin de fiilen bir son oldu. Enternasyonal adna hl bir eylerin
yaplabilecei tek lke Amerika idi, ve mutlu bir igd ile yrtme
oraya aktarlmt. Ama saygnl imdi orada da tkenmitir ve onu
tekrar hayata getirmek iin giriilecek her aba delilik ve enerji kayb
olacaktr. Enternasyonal, on yl boyunca [sayfa 518] Avrupa tarihinin bir
ynne eilmitir gelecei temsil eden yn zerinde ve bu almasndan dolay gurur duyabilir. Ama bu, eski biimiyle yararlln tketmitir. Eskisine benzer bir yeni Enternasyonal yaratlmas iin, btn
lkelerin proleterlerinin ittifak, 1849-64 arasnda olduu gibi ii hareketi zerinde genel bir bask gerekecektir. Proleter dnyas byle bir
ey iin artk ok byk, ok genitir. Bundan sonraki Enternasyonalin
Marxn yazlarnn etkilerini birka yl gstermelerinden sonra dorudan doruya komnist olacana ve bizim ilkelerimizi ilan edeceine
inanyorum. [sayfa 519]
Briefe und Auszge aus Briefen
von Joh. Phil. Becker, Jos. Pietzgen,
Friedricl Engels, Karl Marx u. A.
an F. A. Sorge und Andere,
Stuttgart 1906da. ve Rusa
tam metin olarak da
K. Marx ve F. Engels, Yaptlar,
birinci bask. c. XXVI, 1935te
yaymlanmtr
400

Seme Yaptlar II
AIKLAYICI NOTLAR
1
28 Eyll 1864de Londrada, St. Martins Hallda byk bir uluslararas ii
toplants yapld. Bu toplant, (sonradan Birinci Enternasyonal olarak bilinen)
Uluslararas i Birliini kurdu ve bu birliin Geici Komitesini seti. Karl Marks bu
komitenin yeleri arasnda yer ald ve bu komitenin 5 Ekimdeki toplantda Birliin
program belgelerini hazrlamak zere atad komisyona ye seildi. Bu komisyon,
29 Ekimde Marksn hastal srasnda hazrlanan bir belgeyi, gzden geirmek zere,
kendisine verdi. Mazzininin ve Owenin grleri dorultusunda yazlm olan bu
gelgeye Marks kar kt ve onun yerine iki yeni belge yazd: Uluslararas i Birliinin
Kurulu ars ve Birliin Geici Tz, 27 Ekim tarihli toplantsnda onayland. 1
Kasm 1864te bu ar ve Tzk, kendisini Uluslararas Birliin ynetici organ haline
getiren Geici Komite tarafndan oybirlii ile kabul edildi. Geici Komiteye, 1866nn
sonunda Enternasyonal Genel Konseyi adn alana dek, genel olarak, Merkez Konsey
deniliyordu. Marks bu organn fiili rgtleyicisi ve nderiydi. Bu organn saysz
arlarn, bildirilerini, kararlarn ve teki belgelerini kaleme almtr.
lk program belgesi olan Kurulu arsnda Marks, ii snf ynlarnn
siyasal iktidar ele geirmeleri, bamsz bir poreleter partisi kurmalar ve teki
lkelerin iileriyle kardee bir ittifak oluturmalar dncesini vermeye
almaktadr. Bu ar, ilk kez 1864de yaynland ve varl 1876da son bulan Birinci
Enternasyonal dnemi boyunca birka kez yeniden basks yapld. -11.
2
Garrot Panii. 1860larda kurbanlarn boarak ldrenlere garrot deniliyordu. O tarihlerde ngilterede ve zellikle Londrada, bu tr cinayetler bir panik
yaratm ve parlamentoda zerinde uzun sre tartlan bir konu olmutur. -12.
3
Report of the Commissioners Appointed to Inquire into the Operation of
The Acts Relating to Transportation and Penal Servitude, vol. I, London 1863. -12.
4
Amerikan Sava (1861-1865), Kuzeyin sanayilemi devletleri ile Gneyin

Seme Yaptlar II
401
asi kleci devletleri arasnda patlak vermiti. ngilterenin ii snf, klecileri destekleyen kendi burjuvazisinin politikasna kar km ve ngilterenin i savaa mdahale
etmesini nlemitir. -12.
5
Mcadelesi birka yl sren On-Saat Tasars, 1864 ylnda Tahl Yasalarnn
kaldrlmas srasnda toprak aristokrasisi ile sanayi burjuvazisi arasnda yaratlm
olan gergin bir ortam iersinde, 1847 ylnda yasalat. Tahl Yasalarnn kaldrlmasnn
cn almak iin Torylerden bazlar On-Saat Tasarsn desteklemilerdi. -17.
6
Genel Tzk, Uluslararas i Birliinin Eyll 1871deki Londra Konferansnda kabul edildi. Tzk, Birinci Enternasyonal kurulduunda, Marksn 1864te
hazrlad Geici Tzke dayandrlmt. Eyll 1872de, Lahey Kongresi, ii snfnn
siyasal eylemi konusunda Londra Konferansnn IX numaral kararn zetleyen ve
tze 7. maddeyi izleyen 7a maddesinin eklenmesi konusunda Marks ve Engels
tarafndan kaleme alnan karar kabul etti. Tze 7a maddesinin eklenmesi yolundaki
Lahey Kongerisi iin Bkz. bu cildin 347-348. sayfalar. -21.
7
Bakan olarak seilmesi dolaysyla Amerika Birleik Devletleri Bakan
Abraham Lincolna Uluslararas i Birliinin gnderdii bu yaz, Genel Konsey karar
ile, Marks tarafndan yazlmtr. -25.
8
Burada sz edilen bildirge, Kuzey Amerikadaki on ngiliz smrgesinden gelen delegelerin 4 Temmuz 1776 tarihinde Philadelphiada yaptklar kongre
tarafndan kabul edilen Bamszlk Bildirgesidir. Bildirge, bu smrgelerin Byk
Britanyadan ayrldklarn ve Amerika Birleik Devletleri adyla bamsz bir cumhuriyet kurduklarn ilan ediyordu. Bildirge, ayrca, kiisel zgrl, yasa karsnda
yurttalarn eitliini ve teki burjuva-demokratik ilkeleri benimsiyordu. Ama Amerikan burjuvazisi ve byk toprak sahipleri, Bildirgede ilan olunan demokratik haklar
daha batan inediler ve cumhuriyetin nfusunun olduka byk bir ksmn
oluturan zencileri temel insan haklarndan yoksun brakarak klecilii srdrdler.26.
9
Pamuk binalm, Sava srasnda Kzeyli donanmalarn Gneyli kleci
devletleri abluka altna almalar yznden Amerikadan salanan pamuk ikmalnn
kesintiye uramas yznden ortaya kmt. Avrupann pamuklu fabrikalarnn ou
bylece felce uram ve bu da iilerin durumunu byk apta sarsmt. Ama
bunun getirdii btn glklere karn, Avrupal iiler kuzeyli devletleri etkin bir
biimde desteklediler. -26.
10
Amerikan Bamszlk Sava (1775-1783). Domakta olan Amerikan
burjuva ulusunun bamszlk elde etmek ve kapitalist gelimenin nnde duran
engelleri kaldrmak istemesi zerine, Kuzey Amerika smrgeleri ile ngiliz ynetimi
arasnda kan sava. Kuzey Amerika smrgelerinin zafere ulamas ile bamsz
bir burjuva devleti kurulmutur - Amerika Birleik Devletleri. -26.
11
Proudhon zerine adl makale, Proudhonun lmne ilikin olarak Social-Demokrat gazetesi editr Schweitzerin istei zerine Marks tarafndan
yazlmtr. Felsefenin Sefaletinde ortaya koyduu Proudhonun felsefi, ekonomik ve
siyasal grlerinin eletirisini zetleyerek, Marks, prudonculuun temelsizliini
sergilemektedir. -28.
12
Social-Demokrat. Lasalc Alman ileri Genel Derneginin 15 Aralk
1864den 1871e kadar Berlinde yaynlanan organ; 1864-67 tarihlerinde Schweitzer
tarafndan ynetilmitir. -28, 494.
13
Burada Proudhonun Bergier, Les elements primitifs des langues, Besanon 1837de yaynlanan Essai de grammaire gnrale adl yaptna deiniliyor. -28.
14
Jean-Pierre Brissot de Warville, Recherches philosophiques Sur le droit
de proprit et sur le vol, considrs dans la nature et dahs la socit. -30.
15
Ch. Dunoyer, De la libert du travail, ou Simple expos des conditions
dans lesquelles les forces humaines sexercehts avec le plus de puissanc, t. I-III,
Paris 1845. -34.
402

Seme Yaptlar II
Fransada ubat 1848 Devrimi kastediliyor. -34.

Burada Proudhonun Fransz Ulusal Meclisinin 31 Temmuz 1848deki oturumunda yapt konumaya deiniliyor. Bu konumasnda Proudhon kk-burjuva
topyac retiler dorultusunda baz neriler getirmi (faizin kaldrlmas vb.) ve 2326 Haziran 1848de Paris proleter ayaklanmasna katlanlara kar alnan sert nlemleri
vahet ve zorbalk belirtileri olarak nitelemitir. -34.
18
Haziran ayaklanmas. Paris iilerinin 23-26 Haziran 1848de giritikleri
ve Fransz burjuvazisi tarafndan acmaszca bastrlan yiit ayaklanmas. Bu, proletarya ile burjuvazi arasndaki tarihteki ilk byk i savat. -34, 216, 238, 247.
19
Thiersnin Proudhonun Fransz ULusal Meclisi mali komisyonuna sunduu
nerilere kar yapt 26 Temmuz 1848 tarihli konumas. -34.
20
Gratuit du credit. Discussion entre M. Fr. Bastiat et M. Proudhon, Paris
1850. -35.
21
P. J. Proudhon, Si les traits de 1815 ont cess dexister? Actes du futur
congrs, Paris 1863. Bu yaptnda yazar Viyana Kongresinin (1815) Polonya konusundaki kararlarnn deitirilmesine ve Avrupa demokrasisinin Polonya ulusal kurtulu
hareketine destek olmasna kar km ve bylelikle Rus arlnn bask politikasn
onaylamtr. -36.
22
Bu yapt, Marxn Birinci Enternasyonalin Haziran 1865 tarihindeki Genel
Konsey toplantsna sunduu rapordur. Marx, bu rapor ile, kendi art-deer teorisinin
temellerini ilk kez kamuoyuna aklam oluyordu. Bu rapor, cret ykselmelerinin
iilerin durumunu iyiletiremeyeceini ve sendikal eylemlerin ii karlarna taban
tabana kart olduunu iddia eden Enternasyonal yesi John Westonun bu hatal
grlerine kar yneltilmise de, iilerin ekonomik mcadelesine ve sendikalara
kar olumsuz bir tavr alan prudonculara ve lasalclara da ar bir darbe indiriyordu.
Proleterlerin kapitalist smrcler karsnda pasif teslimiyeti olmalar gerektii
grne kesinlikle kar kmaktadr; bu yaptlaryla iilerin ekonomik
mcadelesinin oynad rol ve bunun nemi konusunda teorik dayanaklar salam
ve bu mcadelenin proletaryann nihai hedefine, cretli klelie son verilmesi hedefine baml klnmas gerektiini vurgulamtr. Bu raporun elyazmas metni muhafaza
edilmitir. Rapor ilk kez 1898de, Londrada, Marxn kz Eleanor tarafndan, Deer,
Fiyat ve Kr bal altnda yaynlanm ve ei Eduard Aveling de bu yayna bir nsz
yazmtr. Aveling, bu nsz iin, ve bal bulunmayan ilk alt blm iin balklar
koymutur. Bu baskda, ana balk dnda, btn bu balklar alkonmutur. -37.
23
Geici Tzn 1865te Brkselde yaplmasn ngrd kongre yerine
Londrada bir n kongre toplanmt. -37.
24
Fransz burjuva devrimi srasnda, 1793 ve 1794te, Jakoben kongre, baz
metalarn azami fiyatlarn ve azami cretleri sabitletirmiti. -45.
25
ngiliz Bilimleri lerletme Dernei 1831de kurulmutur. Marx, burada, bu
dernein iktisat ubesinin Eyll 1861de yaplan bir toplantsnda W. Newmarchn
(Marx, bu kiinin adn yanl yazmtr) yapt konumaya deiniyor. -46.
26
Bkz: Robert Owen, Observations on The Effect of The Manufacturing System,
London 1817 , s. 76. -46.
27
Burada 1853-56 Krm Savana deiniliyor .-47
28
19. yzyln ortalarnda, krsal blgelerdeki konutlarn geni apta yktrlmas, bir lde, toprak sahiplerinin yoksullar yararna dedikleri vergi miktarnn
kendi topraklar zerinde oturan yoksullarn saysna bal oluuyla aklanabilir.
Toprak sahipleri, kendileri iin hi bir yarar olmayan ama, tarmsal fazla nfus iin
gene de bir barnak olabilecek bu konutlar kastl olarak yktrmlardr. -47.
29
The Roya Society of Arts. 1754te Londrada kurulmu olan bir burjuva
eitim ve hayr dernei. Ad geen bildiri, John Mortonun olu John Chalmers Morton
tarafndan okunmutur. -47.
30
Tahl Yasalar. Dardan yaplan tahl ithalatn kstlamay ya da yasakla16
17

Seme Yaptlar II
403
may amalayan Tahl Yasalar, byk toprakbeylerinin karlarn korumak zere

konulmutu. 1838de Manchesterli fabrikatrler Cobden ve Bright, Tahl Yasalarna
Kar Birlik adl bir rgt kurdular. Bu Birlik, snrsz serbest ticaret istemini ne
srerek, ii cretlerini drmek ve toprak aristokrasisinin ekonomik ve siyasal
gcn zayflatmak amacyla Tahl Yasalarnn kaldrlmas iin savat. Bu mcadele
sonucunda Tahl Yasalar 1846da kaldrld. -48.
31
Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations, Vol. I, Edinburg 1814, s. 93. -65.
32
Thomas Hobbes, Leviathan: or the Matter, Form, and Pover of a Common
wealth, Ecclesiastical and Civil, The English Works, London 1839, c. III, s. 76. -67.
33
Burada ngilterenin, 18. yzyl sonundaki Fransz burjuva devrimi srasnda
Fransaya kar balatt savalara deiniliyor. O sralar ngilterede hkmet tarafndan, halk sindirmek iin balatlm bir terr hkm sryordu. rnein, baz
ayaklanmalar bastrlm ve iilerin rgtlenmelerini yasaklayan yasalar kartlmt.
-81.
34
Marx burada Malthusun yazd bir brore deiniyor: An Inquiry into the
Nature and Progress of Rent, and the Principles by Which It is Regulated, London1815.
-81.
35
evleri, ngilterede, 17. yzylda kurulmutu. 1834te Yoksullar Yasasnn
kartlmasndan sonra, ievleri yoksullara yaplan tek yardm oldu; bunlar hapisane
disiplinini anmsatan kat disiplinleriyle n salmlard ve halk tarafndan yoksul
bastilleri diye anlyorlard. -81.
36
Burada, 1831 ylnda kabul edilmi bulunan On-Saat Yasas zerine ngiliz
parlamentosunda ocuklarn ve genlerin altrlmalar konusunda ubat ve Mart
1832de km bulunan tartmalara deiniliyor .-82.
37
Juggernaut (Jagannath). Hindu tanrs Krina ya da Vinunun adlarndan
biri. Juggernaut Tapna rahipleri ynsal haclardan byk krlar elde ediyorlar ve
bayaderelerin, tapnakta yaayan kadnlarn fuhunu tevik ediyorlard. Juggernauta
tapnma, inanmlarn kendi nefslerine eziyet etmelerinde kendilerini ldrmelerinde
ifadesini bulan tantanal dinsel ayinlerle ve ar fanatisizmle belirginlemekteydi.
Juggernautun ansna yaplan yllk byk festivalde haclardan bazlar, kendilerini,
putu tayan byk arabann tekerlekleri altma atyorlard. -83.
38
16. yzyldan beri ngilterede yrrlkte olan Yoksullar Yasasna gre, her
cemaat, yoksullar iin zel bir vergi demek zorundayd. Kendilerine bakamayacak
durumda olan cemaat yeleri, yoksullara yardm dernekleri aracl ile karlksz
yardm gryorlard. -86.
39
Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1975, s. 806,
dipnot 70: Biz burada, gerek smrgeleri, serbest gmenlerin yerletikleri bakir
topraklar ele alyoruz. Birleik Devletler, ekonomik anlamda, bugn bile ancak
Avrupann bir smrgesidir. Ayrca, bu kategoriye, kleliin kaldrlmas ile daha
nceki koullarn tamamyla deimi olduu eski plantasyonlar da girer.
Smrge lkelerde toprak, her yerde, zorla zel mlkiyet haline getirildiinden, cretli iiler bamsz reticiler haline gelme olanaklarndan yoksun kalmlard.
-88.
40
David Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, London
1821, s. 476. -88.
41
Bu talimatlar, Geici Merkez Konsey (sonradan Genel Konsey adn almtr)
delegeleri iin Marx tarafndan hazrlanm ve Uluslararas i Birliinin 3-8 Eyll
1866da Cenevrede toplanan Birinci Kongresine gnderilmitir. Talimatlar Kongrede
tartlacak sorunlara yantlar getiriyordu. Bu talimatlarda, ii snf ynlarn
birletirmeye, onlarn bilinlerini ykseltmeye ve ii snf tarafndan yrtlen genel
mcadelenin iine ekmeye ynelik baz nerilerde bulunuluyordu. Marxn formle
ettii dokuz noktadan alts kongre karar olarak kabul edildi: uluslararas eylem
404

Seme Yaptlar II
birlii, ignnn ksaltlmas, genlerin ve ocuklarn altrlmas (kadn ve erkek),

kooperatif alma, sendikalar ve srekli ordular. -92, 298.
42
Szkonusu edilen konferans, 25-29 Eyll 1865te toplanan ve Genel Konsey
yelerinin ve Enternasyonalin ayr ayr kesimlerinin nderlerinin katld Londra
Konferansdr. Bu konferansta Genel Konseyin raporu dinlenmi, sunulan mali rapor
onaylanm ve bir sonraki kongrenin gndemi saptanmtr. Enternasyonalin kuruluu
ve rgtlenii srasnda nemli bir rol oynam bulunan Londra Konferansnn
hazrlklarn ve almalarn Marx ynetmitir. -93.
43
Sekiz saatlik ignnn yasa ile salanmas sorunu 20-25 Austos 1866da
Baltimoreda toplanan Amerikan emek kongresinde ele alnmt. Bunun yannda,
Baltimore Kongresi, u sorunlar da grmt: iilerin siyasal eylemi, kooperatif
dernekler, btn iilerin sendikalar iinde rgtlendirilmesi, grevler, vb.. -95, 499.
44
Burada ngiliz sendikalarnn 1865-67deki genel demokratik reform hareketine geni bir biimde katlmalarna deiniliyor.
Enternasyonalin Genel Konseyinin giriimi ve etkin katlmyla, 23 ubat 1865
gn yaplan seim reformlar toplants, bir Reform Birlii kurulmasn kararlatrd.
Bu Reform Birlii, ngiliz iilerinin ynsal reform hareketinin ynetilecei siyasal
merkez olacakt. Marxn srar zerine, Reform Birlii, btn lke apnda genel oy
hakk istemini ne srd. Ama, nderleri arasnda bulunan burjuva radikallerinin
yn hareketinden korkarak yalpalamalar ve oportnist sendika yneticilerinin
izledikleri uzlac politika yznden, Birlik, Genel Konseyin ortaya koyduu dorultuyu
izleyemedi. ngiliz burjuvazisi hareketi blmeyi baard ve 1867de, eskiden olduu
gibi nfusun byk bir ounluunu oy hakkndan yoksun brakan ve yalnzca kkburjuvaziye ve ii snfnn st kesimlerine oy hakk tanyan snrl bir reform yapld.
-99, 497, 499.
45
Amerikan Sava srasnda, Amerikan sendikalar kle sahiplerine kar
giriilen mcadelede kuzeyli devletleri etkin bir biimde desteklemilerdi. -99.
46
Sheffield Konferans, 17-21 Temmuz 1866da toplanm ve lokavtlara kar
nasl mcadele edileceini tartmt. -99.
47
Kutsal ttifak. Ayr ayr lkelerdeki devrimci hareketleri bastrmak ve
oralardaki feodal monarileri korumak amacyla 1815te arlk Rusyasnn,
Avusturyann ve Prusyann kurmu olduklar gerici bir Avrupal Monarklar birlii. 101.
54
Der Volksstaat. Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin (ayzenahlar) merkez organ; 2 Ekim 1869dan 27 Eyll 1876ya kadar Leipzigde yaynlanmtr. Wilhelm
Liebknecht gazeteye genel dorultusunu veriyor, August Bebel de, gazeteyi
ynetiyordu. Marx ve Engels bu gazeteye yaz yazmlar ve kartlmasna yardmc
olmulardr. 1869a kadar bu gazete Demokratisches Wochenblatt ad altnda kmtr.
70
Otuz Yl Savalar. Protestanlar ile katolikler arasndaki mcadelenin
yolat genel bir Avrupa sava. Sava esas olarak Almanya topraklar zerinde
yeralm ve savaa katlm olan lkelerin askeri yamalarnn ve genileme isteklerinin
hedefi olmutur. -358.
88
Bu makale Engelsin Demokratisches Wochenblatt iin Kapitalin birinci
cildindeki temel ilkeleri herkesin anlayabilecei bir biimde ortaya koyma amacyla
yazd ve ii ve demokrat basnn stunlarnda yaynlanan tantma yazlarndan
biridir. Engels, burada, ii snf hareketinin tarihsel roln gstermekte ve Leninin
Marksn iktisat teorisinin ke ta diye adlandrd art-deer retisini ortaya
koymaktadr. iler iin yazlm olanlar dnda, Engels, resmi iktisatlarn ve burjuva
basnn Marksn bu yapt konusunda iine gmldkleri suskunluk kumkumasn
krmak iin burjuva basnna da birka imzasz tantmayazs yazmtr. Engels bu
makalelerinde, kitab burjuva bak asndan ele almakta ve bu silah, Marksn
dedii gibi, burjuva iktisatlarn bu yapt ele almalarn salamak iin kullanmaktadr.
Demokratisches Wochenblatt. Wilhelm Liebknechtin ynetimi altnda, Ocak

Seme Yaptlar II
405
1868den Eyll 1869a kadar Leipzigde yaynlanm olan bir Alman ii gazetesi. Bu
gazetenin Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin kurulmasna katks byk olmutur.
1869daki Eisench Kongresinde, bu gazetenin, Sosyal-Demokrat i Partisinin Merkez
Organ olmas kararlatrlm ve Volksstaat adn almtr. Marks ve Engels bu gazeteye
yaz yazmlardr. -174.
89
Bu ar, Marks tarafndan kaleme alnm ve Genel Konseyin 11 Mays
tarihli toplantsnda, ngiltere ile ABD arasnda 1869 ilkyaznda kma olasl bulunan savaa ilikin olarak, gene kendisi tarafndan okunmutur. Marks, ABD Cumhuriyeti Partisinin nderleri tarafndan ngiltereye kar balatlan sava hazrlklarn
aklamakta ve iileri bar korumak iin mcadeleye armaktadr. i snfnn
ulusal ve uluslararas planda bamsz bir siyasal g olarak hareket etmesini istemektedir. Genel Konseyde oybirlii ile kabul edilen ar, bildiri biiminde ve birka
gazete ve dergide yaynlanmtr.
Ulusal i Birlii, Austos 1866da, Baltimoreda yaplan kongrede, Amerikan
ii hareketinin nde gelen kiilerinden William Sylvisin etkin yardmlaryla kuruldu.
Kurulduu ilk gnden itibaren Uluslararas i Brliini destekledi ve 1870te de ona
katlma karar ald. Ama bu karar yaama geirilemedi. Ulusal i Birliinin nderleri,
ok gemeden, banka sistemini kaldrmay ve devletin ucuz kredi salamasn
amalayan topik para reformu projelerine kapldlar. 1870-71de, ii sendikalar
i Birliinden ayrldlar ve 1872de de Birliin varl fiilen son buldu. Eksikliklerine
karn, bu Birlik, ii rgtlerininbamsz bir politika gtmeleri konusunda, zenci
iilerle beyaz iiler arasnda dayanmann salanmas konusunda ve sekiz saatlik
ign ve alan kadnlarn haklar konusunda nemli bir rol oynamtr. -187.
90
Shoddy-aristokratlar. sava sayesinde ksa zamanda zenginleen kimseler iin kullanlan bir Amerikan deyimi. -188.
91
Engels, Almanyada Kyl Savann ikinci basksna ubat 1870de yazd nszde, 1848den beri lkenin iktisadi ve siyasal yaamnda meydana gelmi
olan deiiklikleri ve Almanya tarihinin bu dnemi ierisinde farkl snflarn ve
partilerin oynadklar rol tahlil etmektedir. Kendisinin ve Marksn 1848-49 Devrimlerinin deneyimlerine dayanarak baz yaptlarnda frmle etmi olduklar poreletarya ile kyllk arasndaki ittifaklarn zorunluluu konusuna ilikin nemli teorik ve
siyasal sonulara ulamaktadr. Engels kyll bir btn olarak ele almamak
gerektiini ortaya koymakta ve kylln hangi kesimlerinin ve hangi nedenlerden
tr devrimci mcadelede proletaryann mttefiki durumuna gelebileceini tahlil
ediyor. Almanyada Kyl Savann 1874teki nc basksn hazrlarken, En-gels,
1870 basksnn nszne sosyalist ve ii snf hareketinde teorinin nemine ilikin
nemli notlar eklemitir. Lenin bu notlar konusunda hem pratik ynden hem de
siyasal ynden gl hale gelmi bulunan Alman ii snf hareketine tler diye
szetmektedir. (V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s.35.) Bu ek
notlarda, Engels, proleter partinin tarihsel grevini ancak kendisini devrimci bir teori
ile donatma halinde yerine getirebilecei dncesini ortaya koymaktadr. Teoriyi
durmadan incelemeyi parti nderlerinin grevi olarak gryor. Ayrca, ynlara
proleter enternasyonalizm ruhunun alanmas gereini vurguluyor.
nsze yaplan ek, ii snfnn ve partisinin mcadelesinin nitelii, grevleri
ve biimleri konusunda belli bal teorik talimatlar ieriyor. Engels bu mcadelenin
verilmesi gereken birbirleriyle ilikili cephe belirliyor: teorik, siyasal ve pratik
iktisadi alanlar. Marks ve Engels, alan ynlarn kendilerinden yana kazanlmasn
Alman i Partisinin balca grevi saymlardr. -190, 199.
92
Neue Rheinische Zeitung, Politisch-konomische Revue Marks ve Engels
tarafndan Aralk 1849da kurulmu ve yaynna Kasm 1850ye kadar devam etmi
olan bir dergi. Komnist Birliin teorik ve siyasal organyd, Hamburgda baslyordu.
Alt say kmtr. Yaynna polis basks ve mali sknt yznden son verilmitir. -190.
93
W. Zimmermann, Allgemeine Geschichte des grossen Bauern-krieges,
406

Seme Yaptlar II
Stuttgart (1841-1843).
99
Sadova arpmas (Kniggrtz arpmas olarak da bilinir), 3 Temmuz
1866da olmutur. 1866 Avusturya-Prusya savanda bir dnm noktas olmu ve
sava sona erdirmitir. - 229.
101
Sedan arpmasnda, Napolon III ynetimindeki Fransz ordusu, Prusya
birlikleri karsnda yenik dm ve 2 Eyll 1870de teslim olmutu. mparator ve
komutanlar 5 Eyll 1870ten 19 Mart 1871e kadar Cassel yaknlarndaki Wilhelmskhede esir olarak alkonulmutur. Sedan yenilgisi kinci Cumhuriyetin kn
hzlandrm ve 4 Eyll 1870te Fransada cumhuriyetin iln edilmesine yolamtr.
Ulusal savunma hkmeti diye anlan yeni bir hkmet kurulmutur. -199, 217, 232,
243.
103
Prusyann ban ektii Kuzey Alman Birlii ya da Konfederasyonu, 19
devletten ve Kuzey ve Merkezi Almanyann kentinden oluuyordu; Bismarckn
tavsiyesi zerine 1867de kurulmutur. Bu Konfederasyonun kuruluu Almanyann,
Prusyann egemenlii altnda birletirilmesinde en belirleyici adm olmutur. Alman
mparatorluunun kurulmas sonucu, bu Konfederasyonun varl 1871de son buldu.
-200, 236.
105
1873-74 iktisadi bunalm. -202.
108
Birinci Enternasyonalin Rus Kesimi, bir grup Rus mltecisi tarafndan byk devrimci demokratlardan ernievski ve Dobrolyubovun dnceleriyle
gelimi gen demokratlar, niversite rencileri tarafndan- 1870 ilkyaznda svirede
kuruldu. Enternasyonalin yesi olan A. A. Serno-Solovyovi bu kesimin
rgtlenmesinde nemli bir rol oynamtr. 12 Mart 1870te, Rus Kesiminin Komitesi,
programn ve tzn Genel Konseye gnderdi ve Marxa da bir mektup yazarak
kendisinden Uluslararas i Birliinin Genel Konseyinde onlar temsil etmesini istedi.
Rus Kesimi, programnda grevlerini yle saptyordu: 1 Rusyada, btn aklc
yollarla ... Uluslararas Birliin dncelerini ve ilkelerini yaymak. 2 Rus ii snf
ynlar arasnda uluslararas kesimlerin olumasn tevik etmek. 3 Rusyann alan
snflaryla Bat Avrupannkiler arasnda salam dayanma balarnn kurulmasna
yardmc olmak ve karlkl yardmlamayla, ortak kurtulu hedeflerine daha baarl
bir biimde ulalmasn kolaylatrmak. (Narodnoye Dyelo, n 1, 15 Nisan 1870.)
22 Mart 1870te yaplan Genel Konsey toplantsnda, Rus kesimi Enternasyonale kabul edildi ve Marx bu kesimin Genel Konseydeki temsilcisi olmay kabul etti.
Rus kesiminin yeleri N. Utin, A. Trusov, Y. Barteneva, G. Bartenev, Y. Dmitri-yeva, A.
Korvin-Krukovskaya, svire ve uluslararas ii snf hareketine etkin bir biimde
katldlar. Rus kesimi Rusyadaki devrimci hareketle balar kurmaya alt. 1872de
varl son buldu. -207.
109
Gizli Yazma, bakunincilerin Enternasyonal ierisinde Genel Konseye,
Marxa ve yandalarna kar mcadelelerini younlatrdklar sralarda, 28 Mart 1870
dolaylarnda, Marx tarafndan yazlmtr. Daha 1 Ocak 1870te, Genel Konsey,
olaanst toplantsnda, bu konuya ilikin olarak bakunincilerin ok etkin olduklar
svirenin Franszca konuan kesiminin Federal Konseyine hitaben (gene Marx
tarafndan kaleme alnm) zel bir tamim yaynlamt. Bu tamimin metni Belikaya
ve Fransaya da iletilmiti. Bunun tam metni, Marxn, Almanya sekreteri olarak,
Alman Sosyal-Demokrat Partisi Komitesine gnderdii Gizli Yazmann ierisinde
yeralyordu.
Bu ciltte Gizli Yazmann 4. ve 5. maddeleri yeralyor. Bu maddeler, Genel
Konseyin, ngiliz ii snfna ve rlanda ulusal kurtulu hareketine kar tavrn
gstermektedir. Bakunincilerin zellikle saldrdklar maddeler bunlard.
ngiliz ii snf hareketinin uluslararas proletaryann genel mcadelesinde
o sra oynad rol, ve Genel Konseyin ngiliz ii snf hareketine nderlik etme
gereini gznnde bulunduran Marx, 4. maddede, teki lkelerde olduu gibi
ngilterede de, Enternasyonalin bir Federal Konseyini kurmann neden uygun olma-

Seme Yaptlar II
407
dn aklamaktadr.
5. maddede, rlanda ve ngiltere rneklerini kullanarak, kle halklarn kurtulu
mcadelesiyle proleter devrimi arasndaki ba, ezilen uluslarn proletaryann doal
mttefikleri olarak oynadklar rol gstermektedir. -209.
110
LEgalite. Enternasyonalin Latin Federasyonunun svirede kan haftalk organ; Aralk 1868den Aralk 1872ye kadar Franszca olarak Cenevrede
yaynlanmtr. Bir sre Bakuninin etkisi altnda kald. Ocak 1870te, Latin Federal
Konseyi, bakunincileri yazkurulundan uzaklatrmay baard ve, bundan sonra da,
gazete, Enternasyonalin Genel Konseyinin izledii politikay desteklemeye balad. 209, 305, 512.
111
The Pall Mall Gazette. 1865ten 1920ye kadar kan gnlk bir Londra
gazetesi; 1860larda ve 1870lerde eilimi tutucuydu; Marx ve Engels Temmuz 1870ten
Haziran 1871e kadar bu gazeteye yazlar yazmlardr.
The Saturday Review of Politics, Literature, Science, and Art. 1855ten 1938e
kadar Londrada yaynlanm olan tutucu bir haftalk ngiliz gazetesi.
The Spectator. Liberal eilimli bir haftalk ngiliz gazetesi, 1821den itibaren
Londrada kmaya balamtr.
The Fortnightly Review. Tarih, felsefe ve yazn konularnda yayn yapan bir
burjuva-liberal ngiliz dergisi; 1865ten 1934e kadar bu ad altnda yaynlanmtr. 210, 293.
112
Toprak ve Emek Birlii. Genel Konseyin de katlmasyla Ekim 1869da
Londrada kuruldu. Programnda u istemler yer alyordu: topran ulusallatrlmas,
ignnn ksaltlmas, genel oy hakk ve tarm kolonilerinin kurulmas. Ama 1870
gznde, burjuva unsurlar Birlik iinde egemen duruma geldiler ve 1872de Birliin
Enternasyonal ile olan btn balar koptu. -210.
113
Burada 1 Ocak 1870te yrrle girmi olan Britanya-rlanda Birliine
deiniliyor. Bu Birlik, rlandann egemenliinin son krntlarn da yoketmi, rlanda
parlamentosunu datm ve rlandann Britanya tarafndan kesinlikle
kleletirilmesine yolamtr. -211.
114
Fransada Sava. Bilimsel komnizmin en nemli yaptlarndan biridir. Bu yaptta marksist retinin snf mcadelesi, devlet, devrim ve proletarya
diktatrlne ilikin savlar, Paris Komn deneyimi temel alnarak daha da
gelitirilmitir. Btn lkelerin iilerini komnclerin yiit mcadelelerinin nitelii
ve dnya apndaki nemi konusunda aydnlatmak ve komnclerin bu tarihsel
deneyimlerinin tm proletaryaya yaylmas amacyla Enternasyonalin Genel Konseyi
tarafndan Birliin Avrupadaki ve Birleik Devletlerdeki tm yelerine bir ar olarak
kaleme alnmt.
Marx, bu yaptnda, Louis Bonaparten 18 Brumaireinde ortaya koymu
olduu proletaryann burjuva devlet makinesini, mekanizmasn paralamas gerektii yolundaki dncesi (bkz: Marx, Engels, Seme Yaptlar, 1, Sol Yaynlar, Ankara
1976, s. 472-588) daha da gelitirmitir. Marx u sonuca varmaktadr: i snf
mevcut devlet makinesini olduu gibi almak ve onu kendi amalar iin kullanmakla
yetinemez (bkz: bu cildin 260. sayfas). Proletarya, onu paralamak ve onun yerine
Paris Komn trnde bir devlet koymak zorundadr. Marxn proletarya
diktatrlnn devlet biimi olarak Paris Komn trnden bir devlet gr,
kendisinin devrimci teoriye yapt yeni katknn zn oluturur.
Marxn Fransada Sava ok byk saylarda baslm ve okunmutur.
1871de ve 1872de birka dile evrilmi ve eitli Avrupa lkelerinde ve ABDnde
yaynlanmtr. - 213, 241.
115
Bu giri, Marxn yaptnn, 1891de, Almanya Sosyal-Demokrat Partisi
tarafndan, Paris Komnnn 20. yldnm nedeniyle yaymlanm bulunan Almanca nc basks iin Engels tarafndan yazlmtr. Engels, Paris Komn deneyi
ile onun Fransada Savata Marx tarafndan yazlan teorik genelletirilmesinin
408

Seme Yaptlar II
tarihsel anlam ve nemini belirttikten sonra, zellikle Komn yesi blankiciler ve

prudoncularn etkinlii zerinde durarak, Paris Komn tarihi ile ilgili baz eklemelerde
bulunmaktadr. Engels bu baskya Marxn yazd Uluslararas i Birlii Genel
Konseyinin Fransz-Prusya Savana ilikin birinci ve ikinci arlar da dahil etmitir.
Bu iki ar deiik dillerde yaplan daha sonraki basmlarda da yer almlardr. - 213.
116
Szkonusu olan, Alman halknn, Napolon egemenliine kar ulusal
kurtulu savadr (1813-1814). - 214.
117
Alman gerici evreleri, napolyoncu Fransaya kar savalar izleyen
dnemde, Alman devletlerindeki gerici rejime kar kan ve Almanyann
birletirilmesini isteyerek siyasal gsteriler dzenleyen muhalefet hareketi yelerine
demagog adn veriyorlard. Bu hareket esas olarak aydnlardan ve rencilerden
oluuyordu ve bunlar devlet yetkilileri tarafndan amanszca cezalara arptrlyorlard.
- 214, 356.
118
Sosyalistlere kar olaanst yasa, Almanyada 21 Ekim 1878de kabul
edildi. Tm sosyal-demokrat rgtler, ii yn rgtleri, ii basn yasakland, sosyalist
yaynlara elkondu, sosyal-demokratlar bask altna alnd. i hareketinin basks
altnda, 1 Ekim 1890 gn bu yasa kaldrld. - 214.
119
Belleville. Ayn ad tayan bir tepe zerinde kurulmu bulunan ve Komnn son savunma yeri olan Paris ii mahallesi. - 215.
120
Szkonusu edilen Fransadaki Temmuz 1830 burjuva devrimidir. - 216.
121
Szkonusu edilenler lejitimistler (meruiyetiler), orleanclar ve bonapartlardr.
Lejitimistler, 1792de devrilen Bourbonlarn yandalar, byk toprak soyluluu ile yksek din adamlar katmannn karlarn temsil ediyorlard; parti, 1830da,
bu hanedann ikinci diriliinden sonra olutu. kinci mparatorluk boyunca (18521870), halk desteinden yararlanmayan lejitimistler, siyasal yergiler yaymlamakla
yetindiler; yeniden etkinlie 1871de, kar-devrimci glerin Paris Komnne kar
genel seferberlii srasnda getiler.
Orleanclar, Temmuz 1830 devriminden sonra iktidara gelen ve 1848de
devrilen, Bourbonlar hanedannn kk kolu olan Orlans ailesi yandalar; bunlar
mali aristokrasi ile byk burjuvazinin karlarn temsil ediyorlard.
Bonapartlar, Birinci (1804-1814) ve kinci mparatorluun yklmasndan
sonra, Fransada Bonapartelar hanedannn yeniden kurulmas yandalar. - 216,
238.
122
Burada szkonusu olan, bonapart kinci mparatorluun balangcn
belirleyen ve Louis Bonaparten gerekletirdii 2 Aralk 1851 hkmet darbesidir. 216.
123
Birinci Cumhuriyet, Byk Fransz Burjuva Devrimi srasnda, 1792de iln
edilmi, ve sonradan bunun yerini Napolon Bonaparten Birinci mparatorluu (180414) almtr. - 217.
124
1866 Avusturya-Prusya Sava, Prusyann zaferi ile, bu iki lke arasndaki
uzun bir yarmaya son verdi ve Prusyann destei altnda Almanyann birlemesini
nceden belirledi. Prusya, talya ile ittifak kurduundan, birok Alman devleti
Avusturyann yanndayd. Prag Bar Antlamas uyarnca, Avusturya SchleswigHolstein dkal zerindeki haklarn Prusyaya devrediyor, ona nemsiz bir denti
dyor ve Venediki de talyaya brakyordu. Viyana kongresi tarafndan 1815te
kurulan ve otuzdan ok Alman devletini biraraya getiren Cermen Konfederasyonu
dalyor, ve onun yerine, Avusturya olmakszn, ve Prusyann destei altnda, KuzeyAlmanya Konfederasyonu kurulmu bulunuyordu. Prusya, Hanover kralln, HessenKassel seici prensliini, Nassau Byk-Dkaln ve Frankfurt-an-Main zgr kentini
kendine katyordu. - 217.
125
Burada szkonusu olan ey, Versaillesda 26 ubat 1871 gn bir yanda
Thiers ve Jules Favre, ve te yanda da Bismarck olmak zere imzalanm bulunan

Seme Yaptlar II
409
Fransa ve Almanya arasndaki barn hazrlklardr. Fransa, Almanyaya Alsas ile

Lorenin dousunu brakyordu ve 5 milyar franklk bir sava dentisi deyecekti;
para denene dein, lkenin bir blm Alman igali altnda kalacakt. Kesin bar
antlamas 10 Mays 1871 gn Frankfurt-an-Mainde imzaland. - 218, 250, 352.
126
Mareal Bazaine birlikleri, Ekim 1870te, kenti kuatan Alman birlikleri
karsnda, Metzde teslim oldular. Daha sonra, Metzde (ve Sedanda) tutsak olan
Fransz askerleri, Paris Komnnn kanlar iinde bastrlmas iin kullanldlar. - 221.
127
Olanaklar. Fransz sosyalist hareketi iinde, 1882de Fransa Sosyalist
Partisinin blnmesine yolaan Brousse ve Malon tarafndan ynetilen oportnist
akm. Bu akmn liderleri, sadece elde edilmesi olanakl olan eyi elde etme yolundaki reformist ilkeyi benimsemilerdi; takma adlar da burdan gelir. - 223.
128
Engelsin Giriinin, Alman sosyal-demokrasisinin teorik dergisi olan Neue
Zeitdaki ilk yaymlan srasnda, yazkurulu, metinde bir deiiklik yapmakta saknca
grmedi: elyazmasnn son paragrafnda kullanlan sosyal-demokrat hamkafa deyimi
yerine Alman hamkafa deyimi kondu. Engels bu keyfi deiiklii onaylamadn
bildirdi, ama byk bir olaslkla bu yaptn ayni zamandaki yaymlarnda ayrlk
grmek istemediinden, ayr basmda deitirilen szcklere dokunmad. Bu baskda
asl metne uyulmutur. - 226.
129
Fransz-Alman savann patlak vermesinden hemen sonra Genel Konseyin
talimat zerine Marx tarafndan yazlan ve Enternasyonalin bu sava karsndaki
tavrn ortaya koyan Birinci ar ve gene Marxn Eyll 1870te kaleme ald kinci
ar, ii snfnn militarizm karsndaki tavrn ve Marx ve Engelsin haksz savalara
kar ve proleter enternasyonalizmi ilkelerinin uygulanmas iin yrttkleri
mcadeleyi yanstr. Marx, bu arlarda, egemen snflarn kendi karlar iin
giritikleri istil savalarnn toplumsal nedenlerine ilikin kendi retisinin en nemli
nermelerine inandrc kantlar getirmi ve bu savalarn ayn zamanda devrimci
ii snf hareketini de bastrmay amaladna iaret etmitir. zellikle Alman ve
Fransz iilerinin karlarnn birliini vurgulam ve onlar her iki lkenin egemen
snflarnn saldrgan politikasna kar birlemeye armtr.
Birinci arda Marx, ii egemenliinin kurulmasnn btn savalara son
vereceine ve uluslar arasnda barn salanmasnn, gelecein komnist toplumunun
byk enternasyonalist ilkesi olacana iaret etmitir. - 227, 232.
130
Plebisit, ynlarn imparatorluk karsndaki tutumlarn szmona belirlemek amacyla, Mays 1870te Napolon III tarafndan yaptrld. Sorular yle
dzenlenmiti ki, kiinin btn demokratik reformlara kar kmakszn kinci mparatorluun politikasna kar olduunu ifade etmesi olanakszd. Enternasyonalin
Fransadaki kesimleri bu demagojik manevray tehir ettiler ve yelerine oylamaya
katlmama talimat verdiler. Plebisitin arifesinde, Paris Federasyonunun yeleri Napolon IIIe kar komplo hazrladklar gerekesiyle tutuklandlar. Bu gereke, hkmet tarafndan Fransann eitli kentlerindeki Enternasyonal yeleri hakknda
soruturmalar amak ve onlar tedirgin etmek iin kullanld. Paris Federasyonu
yelerinin 22 Haziran 1870ten 1 Temmuza kadar sren yarglanmalar srasnda,
komplo hazrlama iddiasnn temelsizlii btnyle aa kt; buna karn, Enternasyonal yelerinden bazlar salt Uluslararas i Birliinin yeleri olduklar iin hapis
cezalarna arptrldlar. Fransa ii snf, verilen bu cezalar ynsal bir biimde
protesto etti. - 227.
131
Fransz-Alman sava 19 Temmuz 1870te balad. - 228.
132
Le Rveil. Sol cumhuriyetilerin organ (ilkin haftalk, sonra 1869 Maysndan balayarak gnlk). Pariste 1868 Temmuzundan 1870 Ocana kadar yaymland. Ekim 1870te, ulusal savunma hkmetine kar konum ald. - 228.
133
Le Marseillaise. Sol cumhuriyetilerin organ; Ekim 1869dan Eyll 1870e
dein Pariste gnlk olarak kt. Enternasyonalin almalar ve ii hareketi zerine
bilgiler yaymlad. - 229.
410

Seme Yaptlar II
134
On Aralk Dernei (koruyucusu Louis Bonaparten, 10 Aralk 1848 gn
cumhurbakanlna seilmesini anmsatmak iin byle adlandrlmtr), 1849 ylnda kurulan ve her eyden nce toplumdaki yerini yitirmi siyasal servenci militarist
evrelerin temsilcileri, vb. gibi elerden bileik gizli bonapart dernek szkonusu
ediliyor. Kasm 1850de biimsel olarak datldktan sonra da, dernek, etkinliini
srdrd: yelerinden bazlar bonapart bir propaganda yrtt ve 2 Aralk 1851
hkmet darbesine katld. Marx, Louis Bonaparten 18 Brumairei adl yaptnda On
Aralk Dernei zerine ayrntl bir betimleme yapar.
Louis Napolon Bonaparten servenci planlarn desteklemek zere, polisin
elbirlii ile, 15 Temmuz 1870 gn ovence bir gsteri dzenlemiti. - 229.
135
Almanya, 1806 Austosuna dein, 10. yzylda kurulmu ve imparatorun
yce iktidarn tanyan feodal prenslikler ile zgr kentlerden oluan Kutsal RomaCermen mparatorluunun bir paras idi. - 233.
136
Brandebourg Seici Prenslii, 1618 ylnda, 16. yzylda ttonik ve Polonya
krallna baml topraklar ile kurulmu bulunan Prusya dkal (Dou Prusya) ile
birleti. Prusya dkas olan Brandebourg Seici Prensi, 1657ye dein Polonya bamls
kald; o tarihte, Prusya yurtluklar zerindeki egemenlik haklarnn tannmasn
salamak iin, Polonyann svee kar savataki glklerinden yararland. - 234.
137
Burada, Avrupa devletlerinin Fransaya kar kurduklar ilk koalisyonun bir
yesi olan Prusyann 5 Nisan 1795 gn Fransz Cumhuriyeti ile ayr olarak imzalad
Basle Antlamasna deiniliyor. - 234.
138
Tilsit Antlamas, napolyoncu Fransa ile, sava yitiren Fransz dman
drdnc koalisyon yeleri olan Rusya ve Prusya arasnda, 7-9 Temmuz 1807de
imzaland. Bar koullar, topraklarnn byk bir blmnn budandn gren
Prusya iin son derece ard. Rusya hi bir toprak yitimine uramyor, ama Fransann
Avrupadaki konumlarnn glenmesini kabul etme ve ngilterenin kta ablukasna
katlma zorunda kalyordu. Napolon I tarafndan dayatlan yama bar Alman halk
arasnda byk bir honutsuzlua yolat ve napolyoncu egemenlie kar 1813te
balayan kurtulu hareketi iin ortam hazrlad. - 235.
139
Ttonlar, cermanik kkenli eski halklar; adlar bazan genel olarak Almanlar adlandrmak iin kullanlr. Marx burada bu szcn Alman milliyetileri tarafndan kullanlmasna alayl bir antrmada bulunuyor. - 236.
140
Ekim 1865te, Biarritzdeki bir grme srasnda, Bismarck, Napolon
IIIten, Prusya ile talya arasnda bir ittifak ve Prusya ile Avusturya arasnda da bir
sava iin Fransann onayn salad. Napolon III, Prusyann bir bozguna uramas
durumunda, atmaya kendi yararna katlabilmeyi hesaplyordu.
Fransa ile Prusya arasndaki 1870-1871 savann banda, Rusya Dileri
Bakan Gorakov, Berlinde Bismarck ile kendisi arasnda yaplan grmeler srasnda, lkesinin, sava durumunda, Prusya karsnda iyi dilekli bir yanszlk izleyeceini, ve Avusturya zerinde diplomatik bir bask uygulayacan aklad; Prusya
hkmeti de, kendi payna, Rusyann Dou siyasetini engellemeyeceine sz verdi.
- 236.
141
Marx, Napolon egemenliinin yklmasndan sonra, Almanyada gericiliin
kazand zafere antrmada bulunuyor. Napolon Ie kar, birok Avrupa lkesi
halklar ile birlikte Alman halknn geni katmanlarnn katldklar kurtulu sava
sonularndan yararlananlar, Avrupann, gerici soyluluka desteklenen mutlaki-yeti
devlet bakanlar oldular. Avrupa lkelerinin yazglar, banda Avusturya, Prusya ve
Rusya bulunan Kutsal-ttifak yesi hkmdarlarn ellerine verildi. Almanyada feodal
paralanma varln srdrd, feodal mutlakiyeti rejim g kazand, soyluluun
tm ayrcalklar korundu, kyllerin smr ve bamll daha da pekiti. - 238.
142
Marx, ngiliz iilerinin, Fransz Cumhuriyetinin tannmas iin 4 Eyll 1870te
iln edilen hareketini gznnde tutuyor. 5 Eyllden balayarak, Londra, Birmingham,
Newcastle ve baka baz kentlerde, katlanlarn Fransz halkna kar sempatilerini

Seme Yaptlar II
411
davurduklar, nergeler ve dilekeler aracyla ngiliz hkmetinin Fransz

Cumhuriyetini hemen tanmasn istedikleri miting ve gsteriler dzenlendi.
Enternasyonal Genel Konseyi, Fransada cumhuriyetin tannmas hareketinin
rgtlenmesine dorudan doruya katld. - 239.
143
Marx, burada, devrimci Fransaya kar 1792de sava am olan feodal
monariler koalisyonunun kurulmasnda ngilterenin oynad etkin role ve Louis
Bonaparten 2 Aralk hkmet darbesi ile kurulmu olan Fransadaki bonapart
rejimi ilk tanyann ngiliz oligarisi olmas durumuna deiniyor. - 239.
144
Sanayici Kuzey ile kleci Gney arasndaki Amerikan Sava srasnda
(1861-65) ngiliz burjuva basn Gneyden yana olmu, yani kle sahiplii sistemini
savunmutur. - 240.
145
Journal Officiel de la Republique Franaise. Paris Komnnn 20 Mart21 Mays 1871 tarihleri arasnda kan resmi organ; bu gazete Fransz Cumhuriyetinin Pariste 5 Eyll 1870ten itibaren yaynlanmaya balayan resmi organnn adn
deitirmemitir (Paris Komn srasnda Versaillesdaki Thiers hkmeti de ayn
balk altnda bir gazete karmtr). 30 Mart tarihli says Journal Officiel de la
Commune de Paris ad ile kmtr. Simon Guiodun mektubu gazetenin 25 Nisan
1871 tarihli saysnda yaynlanmtr. - 243.
146
28 Ocak 1871de, Favre, ulusal savunma hkmeti adna, Parisin
atekesmesi ve teslimi konusunda Bismarckla bir antlama imzalad. Bu, Fransann
ulusal karlarna ihanet demekti. Bu antlamayla Favre, Prusyallarn dayattklar
aalayc koullar kabul ediyordu: 200 milyon franklk sava tazminatnn iki hafta
iinde denmesi, Paris istihkmlarnn byk bir ksmnn teslimi ve Paris ordusunun
sahra toplarnn ve cephanesinin Prusyallara braklmas. - 243.
147
Capitulards. 1870-71 kuatmas srasnda Parisin teslim edilmesinden
yana olanlara verilen horgrc bir takma ad. Sonralar teslimiyetilii savunan
herkese bu ad verilmitir. - 243.
148
LEtentard. Bonapart eilimli gazete; 1866-1868 arasnda Pariste yaymland. Gazetenin finansmanna kaynak hizmeti gren hileli ilemlerin aa kmas
zerine, kapand. - 244.
149
Fransada 1852 ylnda anonim irket olarak kurulmu bulunan byk
banka, Socit gnrale du Crdit Mobilier. Bu bankann gelirlerinin balca kaynan
senetler zerine speklasyon oluturuyordu. Crdit Mobilier, kinci mparatorluk
ynetici evreleri ile sk bir ballk iinde idi. irket, 1867de ifls etti ve 1871de
kesin olarak tasfiye edildi. Marx New York Daily Tribune gazetesinde yaymlanan
birok makalede Crdit Mobiliernin iyzn ortaya koydu. - 244.
150
LElecteur Libre. Pariste 1868-1871 arasnda yaymlanan sa cumhuriyetilerin organ haftalk (sonra, Fransz-Alman savann balamas zerine gnlk)
gazete; 1870-1871de, ulusal savunma hkmeti maliye bakanlna baland. - 244.
151
14 ve 15 ubat 1831 gnleri, Pariste, dk de Berrynin ansna yaplan
dinsel bir trenin yolat lejitimist gsteriye kar protesto olarak, kalabalk bir yn
Saint-Germain-lAuxerrois kilisesi ile bapiskopos , Monsenyr Qulenin sarayn
yama etti. Kilise ve Bapiskoposluun yama edilmesinde hazr bulunan Thiers,
Ulusal Muhafzn yna engel olmamasn tledi.
1832de, o zaman iileri bakan olan Thiersnin buyruu zerine, Fransa
tahtnda hak ileri sren lejitimist dk de Chambordun annesi des de Berry
tutukland ve gizli evliliini kulaktan kulaa yaymak ve siyasal bakmdan onu bylece
lekelemek erei ile, alaltc bir tbbi muayeneden geirildi. - 245.
152
Marx, (o zaman iileri bakan olan) Thiersnin, Paris halknn, 13-14 Nisan
1834 gnleri, Temmuz monarisine kar, (gizli insan Haklar Dernei tarafndan
ynetilen) ayaklanmasnn bastrlmasndaki aalk rolne antrmada bulunuyor.
Bu bastrmaya, Transnonain sokandaki bir evde oturanlar ldren ordu tarafndan
gsterilen kandkclk de elik etti.
412

Seme Yaptlar II
Eyll yasalar. Fransz hkmeti tarafndan Eyll 1835te yaymlanan gerici

yasalar. Bu yasalar sendika ve baka topluluklarn kurulma haklarn kstlyor ve
basna kar sert nlemler getiriyorlard. Bu arada basn iin mali teminat akalarnn
artrlmasn, ve zel mlkiyet ile yrrlkteki rejime kar her trl kark iin de
hapis ve ar para cezalarn ngryorlard. - 245.
153
1841 Ocanda, Thiers, milletvekilleri meclisine, Paris yresinde bir
pekitirme kuann kurulmas yolunda bir tasar sundu. Devrimci demokratik
evreler, bu tasary halk hareketlerini ezmeye ynelik bir hazrlk nlemi olarak
grdler. Thiers tasarsnn, ii mahalleleri yaknnda son derece gl istihkmlar
kurulmasn ngrd belirtiliyordu. - 245.
154
1848 Ocanda, Napoli kral Ferdinand IInin (sonradan ayn yln gznde
Messinann bombalanmas nedeniyle kral Bomba ad taklan Ferdinand IInin)
birlikleri, talyan devletlerinde 1848-1849 burjuva devriminin balama iareti hizmetini grecek olan halk ayaklanmasn bastrmak iin Palermoya kar topu atei
amlard. - 246.
155
Nisan 1849da, Avusturya ve Napolinin mttefii olan Fransa, Roma
Cumhuriyetini ezmek ve orada papann cismani iktidarn yeniden kurmak iin, Roma
Cumhuriyetine kar bir mdahale rgtledi. Roma kuatld ve Fransz topusunun
zorlu bir bombalanmasna urad; kahramanca bir dirence karn, Roma Cumhuriyeti
ykld ve lmsz kent Fransz birlikleri tarafndan igal edildi. - 246.
156
Dzen Partisi. Tutucu byk burjuvazinin 1818de kurulmu bir partisi.
Bu parti Fransz monaristlerinin iki hizbinin koalisyonu halindeydi meruiyetilerin
ve orleanclarn; 1849dan 2 Aralk 1851 hkmet darbesine kadar, bu parti, kinci
Cumhuriyetin yasama meclisinde nde gelen bir konuma sahip olmutur. - 247, 287.
157
15 Temmuz 1840 gn, ngiltere, Rusya, Prusya, Avusturya ve Osmanl
imparatorluu, Londrada, Fransann katlmas olmakszn, Fransa tarafndan desteklenen Msr hidivi Mehmet Aliye kar Osmanl sultanna yardm yaplmas konusunda
bir anlama imzaladlar. Fransa ile Avrupa devletleri arasnda nerede ise bir sava
patlayacakt, ama kral Louis-Philippe bir atmaya girmemeyi ye tuttu ve Mehmet
Aliyi desteklemekten vazgeti. - 248.
158
Thiers, Paris Komnn ezmek iin, Bismarcka bavurarak, Sedan ve
Metzde teslim olan Fransz sava tutsaklarnn, Versailles ordularn glendirmek
iin kullanlmasna izin vermesini istedi. - 248.
159
La Chambre introuvable 1815-1816da, Fransann, ar-gericilerden
bilemi milletvekilleri meclisi. - 250.
160
Tarmclar Meclisi. Krsal seim blgelerinden seilmi taral toprak
sahipleri, memurlar, rantiye ve tccarlar gibi, ounlukla gerici kralclardan olumu
1871 Ulusal Meclisine verilen aalayc takma ad. - 250, 298.
161
10 Mart 1871 gn, Ulusal Meclis, 13 Austos ile 12 Kasm 1870 arasnda
imzalanm alacaklarn denmesinin ertelenmesi zerine bir yasa kabul etti (yedi
aylk bir sre), 12 Kasmdan sonra imzalanan alacaklar iin erteleme yoktu. Buna
gre yasa, iileri ve nfusun varlkl olmayan katmanlarn sert bir biimde cezalandryordu ve byk bir saydaki kk sanayici ve tccarn ifls etmesine de yolat. 251.
162
Dcembriseurs. 2 Aralk 1851 hkmet darbesi ile bu darbe ynnde
giden eylemlerin yandalar. Vinoy, hkmet darbesine dorudan doruya katld ve
illerden birinden cumhuriyeti ayaklanma giriimlerini bastrmak iin asker gnderdi. - 251.
163
Gazetelere gre, Thiers ve br bakanlar, karmaya karar verdikleri i
borlanma (istikraz) zerinden komisyon olarak 300 milyon franktan ok para
alacaklard. Thiers sonradan kendileri ile grmelere giriilen mali evrelerin
Paristeki devrimin hzla bastrlmasn istediklerini kabul edecektir. Borlanma yasas, 20 Haziran 1871 gn, Paris Komnnn yklmasndan sonra kabul edildi. -

Seme Yaptlar II
413
251.
Cayenne. Siyasal ve kamu hukuku srgnlerinin gnderildikleri Fransz

Guyanasnda (Gney Amerika) bir kent. - 253.
165
Le National. Pariste 1830-1851 arasnda yaymlanan, lml burjuva
cumhuriyetilerinin organ gnlk gazete. - 255.
166
Pariste Louis-Philippei deviren ve kinci Cumhuriyeti balatan 22-24 ubat
1848 gnlerindeki ayaklanma. - 255.
167
31 Ekim 1870 gn, Metz teslim artlamas, Bourges bozgunu ve Prusyallar ile Thiers tarafndan giriilmi bulunan grmeler haber alnnca, ulusal savunma hkmetinin istei zerine, Paris iileri ile Ulusal Muhafzn devrimci eleri
ayaklandlar, Belediye Dairesini ele geirdiler ve Blanqui tarafndan ynetilen devrimci bir iktidar organ Halk Kurtulu Komitesi kurdular. ilerin basks altnda,
ulusal savunma hkmeti ibandan ekilme ve Komn seimlerini 1 Kasmda
yapma yolunda sz verme zorunda kald. Bununla birlikte, Paris glerinin rgtlenme eksikliinden ve ayaklanmay yneten blankiciler ve kk-burjuva jakoben demokratlar arasndaki ayrlklardan yararlanan hkmet, Ulusal Muhafzn kendisine
bal kalm taburlarn eyleme soktu, Belediye Dairesini ele geirdi ve iktidarn
yeniden kurdu. - 255.
168
Bretonlar. Bretagnedan toplanan ve Trochunn Paristeki devrimci
hareketi bastrmak iin jandarma gc olarak kulland gezici muhafz.
Korsikallar. kinci mparatorluk dneminde, jandarmalarn ou
Korsikadan toplanmt. - 255.
169
22 Ocak 1871 gn, Blanquinin giriimi zerine, Paris proletaryas ile
Ulusal Muhafzn, ulusal savunma hkmetinin ekilmesini ve Komnn kurulmasn
isteyen devrimci bir gsterisi oldu; bu gsteri, Belediye Dairesi nnde nbet tutan
Bretonlarn atei altnda datld. Hkmet, birok gstericiyi tutuklatt, Paristeki
tm kulplerin kapatlmasn buyurdu, halk topluluklarn yasaklad ve birok gazetenin yaynlanmasn durdurdu. Devrimci hareketi terr aracyla bastran hkmet,
Parisin teslimi hazrlklarna giriti. - 256.
170
Fransadaki 1831 tarihli gsteri ve toplanma yasas, gstericilerin dalmalarn salamak zere kez uyarda bulunulmasn, bunun bir sonu vermemesi
halinde yetkililerin zor kullanmalarn ngryordu. - 257.
171
31 Ekim olaylar (not 159a baknz) srasnda ulusal savunma hkmeti
yeleri, Belediye Dairesinde tutuklu kaldlar. Flourens, onlarn, ayaklananlardan birinin nermi bulunduu gibi, kuruna dizilmelerini engelledi. - 258.
172
Rehineler zerine buyrultu, Komn tarafndan 5 Nisan 1871 gn kabul
edildi. (Marx, buyrultu tarihi olarak, buyrultunun ngiliz basnnda yaymland gn
veriyor.) Bu buyrultu uyarnca, Versailles ile gizli anlama durumunda olmakla
sulanan herkes, sular tantland takdirde, rehine saylacakt. Bu nlem aracyla,
Komn, Komnclerin Versayllar tarafndan idam edilmesini nlemek istiyordu. 259.
173
The Times. Londrada 1785ten beri yaymlanan tutucu gnlk gazete. 259.
174
Jirondenler. 1789 Devrimi srasnda oluan byk sanayi, ticaret ve toprak
burjuvazisinin partisi; adn, bu partinin birok yneticisinin Yasama Meclisi ve
Konvansiyonda temsil ettikleri Gironde ilinden almtr, Jirondenler, illerin zerklik
ve federasyon haklarnn savunulmas rts altnda, jakobenlere ve onlar
destekleyen devrimci ynlara kar kyorlard. - 266.
175
Kladderadatsch. Berlinde 1848den sonra yaymlanan, haftalk resimli
gldr dergisi. - 267.
176
Punch. 1841den sonra Londrada yaymlanan liberal burjuva eilimli
ngiliz haftalk gldr dergisi. - 267.
177
Burda, Paris Komnnn, btn alacaklarn denmesinin yl ertelen-
414
164

Seme Yaptlar II
mesi ve bu alacaklardan doan faizlerin kaldrlmas konusundaki 16 Nisan 1871

gnl buyrultusu szkonusu ediliyor. - 269.
178
Marx, devrim yznden ilerdeki durgunluk sonucu ifls etmi bulunduunu tantlayan borlular iin demelerin ertelenmesini ngren dosta konkordatolar zerindeki bir yasa tasarsnn 22 Austos 1848 gn, Kurucu Meclis tarafndan
geri evrilmesini antryor. - 269.
179
Frres ignorantins. Kendini yoksullarn eitimine adamak zere 1680de
Reimsde kurulmu bulunan dinsel bir tarikatn keileri tarafndan alnan ad. Tarikat
okullarnda renciler her eyden nce dinsel bir eitim ve ok belirsiz genel bilgiler
alyorlard. Marx burda burjuva Fransada saklanan ilkretimin dk dzeyi ve
papazca niteliine antrmada bulunuyor. - 270.
180
Union rpublicaine des dpartements. Fransann eitli blgelerinden
kan, ama Pariste oturan kk-burjuva katmanlar temsilcilerinden bileik siyasal
rgt; bu rgt Komne yandat, Versailles hkmetine ve kralc ulusal meclise
kar mcadeleye, Paris Komnn btn illerde desteklemeye aryordu. - 270.
181
Marx, Charles X hkmeti tarafndan topraklar devrim srasnda zoralmna
uram bulunan eski gmenlerin zararlarnn denmesi zerine, 27 Nisan 1825
gn kabul edilmi olan gerici bir yasay antryor. - 270.
182
Napolon Iin zaferlerini anmak iin Paristeki Vendme alan zerine
1806-1810 yllar arasnda dikilen stun. 16 Mays 1871 gn, Vendme stunu, Paris
Komnnn buyrultusu zerine yerlebir edildi. - 272.
183
Picpus manastrnda yaplan aramalar sonucu, uzun yllar boyunca hcrelerinde hapsedilmi kadnlar bulundu. Ayn zamanda ikence aletleri de bulundu.
Saint-Laurent kilisesi yannda bulunan gizli bir mezarlk, cinayetler ilendiinin kant
oldu. Bu olgular, 5 Mays 1871 gnl Mot dordre gazetesinde ve Dinsel Topluluklarn
Cinayetleri brornde aklandlar. - 274.
184
Wilhelmshhedeki sava tutsaklarnn balca uralar, imek zere sigara
yapmakt. - 274.
185
Absentees. Toprak kahyalarnn ynetimine braklm, ya da, ezici
koullarla kk iftlik kiraclarna para para yeniden kiralayan speklatr araclara kiralanm bulunan topraklarndan uzakta yaama alkanln edinmi byk
toprak sahipleri. - 275.
186
20 Haziran 1789 gn, Louis XVI hkmetinin, kendini Ulusal Meclis iln
etmi bulunan Etats gnrauxyu datma yolundaki bir giriimine yant olarak,
Versaillesdaki Jeu de Paume salonunda toplanm olan Tiers tat (burjuvazi) milletvekilleri, Fransaya bir anayasa vermeden dalmama andn itiler. Jeu de Paume
salonu and, 1789 devrimine balang hizmeti gren olaylardan biri oldu. - 275.
187
Francs-fileurs. Kuatma srasinda kentten kam bulunan Paris burjuvalarna taklan alayl ad. Francs-tireurs (babozuk sava) ile szck oyunu. - 276.
188
Coblenz. 1789 devrimi srasnda, kralc soyluluun bir g merkezi olan,
ve devrimci Fransaya kar mdahalenin hazrland Almanya kenti; kent, feodal
mutlakiyeti devletler tarafndan desteklenen ve banda Louis XVInn eski bakan,
ar gerici dk de Calonneun bulunduu bir gmenler hkmetinin merkezi oldu.
- 276.
189
Chouan. Komncler tarafndan, Versailles ordusuna Bretagnedan katlan bir birlie, 1789 devrimi srasnda bu blgenin bakaldran kar-devrimcileri ile
andrma yolu ile verilmi bulunan takma ad. - 277.
190
Pariste, Paris Komnnn kurulmasna yolaan 18 Mart proleter devriminin etkisi altnda, Lyon, Marsilya ve Fransann baz baka kentlerinde, devrimci
eylemler oldu. 22 Mart gn Lyon ulusal muhafzlar ve emekileri, Belediye Dairesini ele geirdiler. 26 Mart gn, Paristen bir delegasyonun gelmesinden sonra, Lyonda
Komn iln edildi ve Komn seimlerini hazrlamak iin geici bir komisyon kuruldu;
elinde halk ynlarndan ve Ulusal Muhafzdan kopmu, kk askeri glerden

Seme Yaptlar II
415
baka bir ey bulunmayan Komn, yetkilerinden vazgeti. Lyonda 30 Nisan gn

emekiler tarafndan giriilen yeni bir eylem, askerler ve polis tarafndan bastrld.
Marsilyada, ayaklanan halk Belediye Sarayn ele geirdi ve valiyi tutuklad.
Bir il komisyonu kuruldu ve 5 Nisan gn, Komn seimlerinin yaplmas kararlatrld,
ama 4 Nisan gn kenti bombalayan hkmet birlikleri tarafndan ayaklanma bastrld. - 278.
191
Dufaure tarafndan Ulusal Meclise sunulan bir yasa, askeri mahkemelerin
yarglama yntemini, 1867 askeri yasaya gre daha da ksaltyordu. Yasa, ordu
komutanl ve sava bakannn, daha nce soruturma yaplmakszn, zorunlu grdkleri alma hakkn doruluyordu; duruma (yargtay yarglamas dahil) kapal olacak, karar krksekiz saat iinde verilip uygulanacakt. - 279.
192
ngiltere ile Fransa arasnda 23 Ocak 1860 gn imzalanm bulunan
ticaret antlamas. Fransa gmrk alannda koruyuculuktan vazgeiyor ve gmrk
vergileri yerine emtia fiyatlarnn %30unu gemeyecek olan vergiler koyuyordu. Bu
antlama, ngiliz mallarnn mesi sonucu, i pazar zerindeki rekabeti
younlatrd, ve bu da Fransz sanayicilerinin houna gitmedi. - 281.
193
Eski Romann, M 1. yzylda Roma Cumhuriyeti bunalmnn eitli
aamalarnda yaad kanl terr ve basklar szkonusu ediliyor.
Sylla diktatrl (M 82-79).
Sras ile Pompe, Sezar ve Crassus, sonra da Octave, Antoine ve Lpide
tarafndan kurulmu bulunan birinci ve ikinci Triumviralar (M 60-53 ve 43-36). 283.
194
Journal de Paris. 1867den sonra yaymlanan, orleanc eilimde haftalk
bir gazete. - 283.
195
1814 Austosunda, ngiltere ile Birleik Devletler arasndaki sava, srasnda, ngiliz birlikleri, Washingtonu igal ettikten sonra, Capitol (Kongre), Beyaz
Saray ve bakentin teki kamu yaplarn atee verdiler.
1860 Ekiminde, ngiltere ile Fransann ine kar smrgeci fetih sava
srasnda, ngiliz-Fransz birlikleri, in sanatnn ok zengin bayapt koleksiyonu olan
Pekin yaknlarndaki Yazlk Saray atee verdiler. - 285.
196
1812 gznde, Moskova halk, dman askerlerinin rahat klk mahalleleri
almasn ve yiyecek stoklarna el koymasn engellemek iin, Napolon ordusu
tarafndan igal edilmi bulunan kentin byk bir blmn yakmt. - 286.
197
Romada pretorienler (ya da muhafz erleri), bir ordu bakomutan ya da
imparatorun kiiliini korumakla grevli kimseler idiler; Roma imparatorluunda
pretorienler yasa-d hkmet deiikliklerine srekli olarak katlm ve ou kez
kendi adamlarn tahta karmlardr. Bundan tr, pretorien szc, paral asker
anlayn, askercil kliklerin zulm ve kural-d ynetimini anlatmak iin kullanlr. 287.
198
Marx, Prusya Meclisine, Fransz Meclisi ile benzeterek, Chambre introuvable (bkz: not 159) adn veriyor. Ocak-ubat 1849da seilmi bulunan meclis,
soylu, ayrcalkl bir senyrler meclisi ile, sadece bamsz Prusyallar tarafndan
seilen ikinci bir meclisten bileiyor, bu da ona bir sa ounluk salyordu. kinci
meclise seilmi bulunan Bismarck oradaki ar-sa topluluk liderlerinden biri idi. 287.
199
The Daily News. 1846-1930 arasnda Londrada yaymlanan sanayici
burjuvazinin organ, ngiliz liberal gazetesi. - 291.
200
Le temps. 1861-1943 arasnda Pariste yaymlanan byk burjuvazinin
organ, tutucu gnlk gazete. - 291.
201
The Evening Standard, Standard gazetesinin akam basks; 1857-1905
arasnda Londrada yaymland. - 291.
202
Enternasyonal Genel Konseyinin Jules Favrein 6 Haziran 1871 gnl
genelgesi konusunda Marx ve Engels tarafndan hazrlanan bildirgesi, Fransada
416

Seme Yaptlar II
Savan ikinci ve nc basklar ile 1871, 1876 ve 1891 Almanca basklarda yer
ald. Bildirge baz gazetelerde ayrca yaymland. - 291.
203
Birinci Enternasyonalin Londra Konferans 17-23 Eyll 1871 tarihleri
arasnda topland. Konferans, Paris Komnnn yenilgiye uramasndan sonra, Enternasyonal yeleri zerinde amansz bir bask olduu srada yapld iin, ye says
epey azd: konferansa 22 delege katlmt, bunlardan 10unun oy ve sz hakk,
10unun da yalnzca sz hakk vard. Delege gnderememi olan lkeler, bu lkelerin
Genel Konseydeki sekreterleri tarafndan temsil olunuyordu. Marks Almanyay, Engels
de talyay temsil ediyorlard.
Londra Konferans, Marks ve Engelsin bir proleter partinin kurulmas yolunda
girimi olduklar mcadelede nemli bir aama olmutur. Konferans i Snfnn
Siyasal Eylemine ilikin bir karar kabul etti. Bu kararn temel blm, Enternasyonalin Lahey Kongresinin karar uyarnca, Uluslararas i Birliinin Genel Tzne
alnd. Konferans kararlarnda proleter partinin birok nemli taktik ve rgtsel ilkeleri
formle edilmekteydi. Bu ilkeler, sekterlie ve reformizme ar darbeler indirmitir.
Londra Konferans, anarizm ve oportnizm karsnda proleter partizanln ilkelerinin
yceltilmesinde ok nemli bir rol oynamtr. -294, 309, 347, 350.
204
Enternasyonal indeki Sahte B!nme!er. Uluslararas i Birlii Genel
Konseyinin zel tamimi. Buradaki bellibal nermeleri Marx 5 Mart 1872 tarihli Konsey
toplantsnda ortaya koymutu. Bu belgede Marx ve Engels bakunincilii, ii snfnn
ynsal hareketine dman ve teorik gerilik, ynsal devrimci hareketten yaltlmlk,
dogmaclk ve devrimci maceraclk zelliklerini tayan sekterliin bir gstergesi
olarak tehir etmektedirler. Marx ve Engels, sekterliin toplumsal kklerinin kkhurjuva zihniyetinin ici snf zerindeki etkisinde yattn ortaya koymular ve ii
snfnn tekkeleri altetmek iin kendi ynsal devrimci rgtne sahip olmas
gerektiini vurgulamlardr. Bu rgt, btn lkelerin proleterlerinin gerek ve militan
birlii olan Enternasyonaldi. Bakununcilerin Genel Konseyin ilevini salt bir
haberleme ve istatistik brosunun ilevlerine indirgemek yolundaki istemlerinin
kabul edilmesi, proletaryann disiplinli ve ideolojik btnle sahip kendi rgtn
kurmasnn reddi demek olurdu. Marksn ve Engelsin Genel Konseyin ilevlerine
ilikin olarak yuruttkleri mcadele, znde, proleter partinin rgtsel ilkeleri uruna
verilen bir mcadeleydi. Bu tamim, Konseyin oybirlii ile ald kararla Mays 1872
sonunda Franszca olarak yaynland. -296.
205
1850lerin sonundan itibaren ngiliz iilerinin temel istemlerinden biri de
dokuz saatlik ign olmutur. Mays 187lde, Newcastleda, inaat iilerinin ve
makinistlerin byk bir grevi balad. Bu grevin ban, sendikalara ye olmayan
iileri ilk kez olarak mcadeleye sokmu olan Dokuz-Saat Birlii ekiyordu. Bu
birliin bakan Barnett, Enternasyonalin Genel Konseyine bavurarak, grev krclarnn ngiltereye getirilmelerinin nlenmesini istedi. Genel Konseyin etkin destei
sayesinde bu saland. Ekim 1871de, iilerin 54 saatlik i haftas elde etmeleriyle,
grev baarya ulat. -297.
206
Genel Konsey, 25 Temmuz 1871de, Engelsin Eyll 1871de Londrada
Enternasyonalin kapal bir konferansnn toplanmas yolundaki nerisini kabul etti. O
tarihten sonra, Marx ve Engels, konferans iin youn bir rgtsel ve teorik hazrlk
iine girdiler; Genel Konsey toplantlarnda tartlan ve sonra da Londra Konferansna sunulan gndemi ve karar taslaklarn hazrladlar. -298.
207
Jules Favren 26 Mays 1871 tarihli mektubu, Fransann yurtdndaki
diplomatik temsilcilerine Avrupa hkmetlerinin, Komn mltecilerinin adi sulular
olarak tutuklanmalar ve geri iade edilmeleri yolunda ikna edilmelerini neriyordu.
Dufaure, Fransz Ulusal Meclisinin zel bir komisyonu tarafndan hazrlanm
ve 14 Mart 1872 tarihinde yasalaan bir yasa tasars sunmutu. Bu yasaya gre,
Enternasyonal yelii hapis cezasyla cezalandrlabiliyordu. -298.
208
1871 yaznda Bismarck ve Avusturya-Macaristan ansolyesi Beust, ii

Seme Yaptlar II
417
snf hareketine kar ortak bir mcadele balattlar. 17 Haziran 1871de Bismarck,
Beusta Enternasyonalin faaliyetlerine kar Almanyada ve Fransada alnan nlemlere ilikin bir muhtra gnderdi.
Alman ve Avusturya imparatorlar, Enternasyonale kar alnacak nlemleri
grmek zere Austos 1871de Gasteinde ve Eyllde de Salzburgda zel toplantlar yaptlar.
Enternasyonale kar balatlm olan genel kampanyaya talyan hkmeti
de katld. Austos 1871de Napoli kesimini kapatt ye bata Th. Cuno olmak zere
Enternasyonalin yelerini cezalandrmaya balad.
1871in ilkyaznda ve yaznda, spanyol hkmeti de, ii rgtlerine ve Enternasyonalin kesimlerine kar bask nlemlerine bavurdu; bu durum, spanyol
Federal Konseyi yeleri Moray, Morogoyu ve Lorenzoyu Lizbona gitmek zorunda
brakt. -299.
209
Londra Konferans, Marxn nerisi zerine, Genel Konseye, ngiltere iin
bir Federal Konsey kurma talimat verdi, nk 1871 gzne kadar bu ilevi yerine
getiren Genel Konseyin kendisiydi. Enternasyonalin ngiliz kesiminin temsilcilerinden oluan ngiliz Federal Konseyi, Ekim 1871de kuruldu. Ama daha batan, Halesin
ban ektii bir grup reformcu, Konseyin nderleri arasna szmann yolunu buldu
ve Genel Konseye ve onun rlanda sorunu konusundaki proleter enternasyonalizmi
politikasna kar bir kampanya balatt. Hales ve teki reformcular, bu mcadelelerinde, svireli anaristlerle, Birleik Devletlerin burjuva reformcularyla, vb. ibirlii
yaptlar. Lahey Kongresinin ardndan, ngiliz Federal Konseyinin reformcu kanad,
Kongre kararlarn tanmay reddetti ve bakunincilerle birlikte, Genel Konseye ve
Marxa kar iftirac bir kampanyaya giriti. Reformcular, Marx ve Engelsi etkin bir
biimde destekleyen teki Federal Konsey yelerinin muhalefetiyle karlatlar. Aralk
1872nin balarnda, Federal Konseyde bir blnme oldu; Lahey Kongresi kararlarna
bal kalan baz Konsey yeleri kendilerinden oluan bir ngiliz Federal Konseyi
oluturdular ve New Yorka tanm bulunan Genel Konseyle dorudan iliki kurdular.
Reformcularn ngiliz Federasyonunun ynetimini ele geirme girimnleri bylece
sonusuz kald.
ngiliz Federal Konseyi, Enternasyonalin faaliyetlerinin bir btn olarak sona
erdii ve oportnizmin ngiliz ii snf hareketi ierisindeki geici bir zafer kazand
1874 ylna kadar fiilen varoldu. -299.
210
Burada, 1871 Londra Konferansnn eitli sekter gruplarn Enternasyonale
girmelerini engelleyen II nolu Kararna deiniliyor: Ulusal Konseylerin Seilmeleri,
vb.. -300.
211
Kolokol. Aleksandr Herzen ve Nikolay Ogaryosun 1857-67de Rusa
olarak, ve 1868-69da da Rusa ekleriyle birlikte Franszca olarak kardklar devrimci-demokrat bir Rus gazetesi; 1865e kadar Londrada, sonra da Cenevrede baslmtr.
-300.
212
Burada Bakuninin 15 ubat 1862 tarihli Kolokolun 122-23. saylarnn eki
olarak yaynlanan Manifestosuna deiniliyor: Rus, Polonyal ve Tm Slav Dostlara. 300.
213
Bar ve zgrlk Ligas. eitli kk-burjuva ve burjuva cumhuriyetileri ve liberalleri tarafndan 1867de svirede kurulan burjuva-pasifist bir rgt. -300.
214
Enternasyonalin Brksel Kongresi, 6-13 Eyll 1868 tarihlerinde yapld.
Marx, bu Kongrenin hazrlklarna etkin bir biimde katld ama toplantlarnda bulunmad. Kongrede ngiltere, Fransa, Almanya, Belika, svire, talya ve spanya
iilerini temsil eden yaklak 100 delege vard. Kongre, demiryollarnn, yeralt
kaynaklarnn, madenlerin, ormanlarn ve ekilebilir topraklarn kamu mlkiyetine
aktarlmasnn zorunluluu konusunda nemli bir karar kabul etti. Bu karar, Fransz
ve Belikal prudoncularn ounluunun kolektivist bak asn benimsemi olduklarn ve Enternasyonal ierisinde proleter sosyalizmin kk-burjuva reformcu-
418

Seme Yaptlar II
luu zerinde zafer kazanm olduunu gsteriyordu. Kongre, ayrca, Marxn sekiz
saatlik ign, makinelerin kullanm, Bar ve zgrlk Ligasnn Bern Kongresine
(1868) kar taknlacak tavr konularnda nerdii kararlar ve, bir de, Alman delegasyonu adna Lessnerin nerdii ve btn lkelerin iilerine Marxn Kapitalini
incelemelerini ve bu yaptn Almancadan teki dillere evrilmesini salk veren bir
kararn kabul etti -300, 345.
215
Burada, Bar ve zgrlk Ligasnn Eyll 1868de Bernde toplanan Kongresinde, Bakuninin kendi hazrlad karmakark sosyalist program (snflarn
toplumsal ve iktisadi eitlii, devletin ve miras hakknn kaldrlmas, vb.) kabul
ettirme abasna deiniliyor. Bu projesi oyokluu ile reddedilince, Bakunin, bu
Ligadan ayrlm ve Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifakn kurmutur. -300, 507.
216
Enternasyonalin Cenevre Kongresi 3-8 Eyll 1868 tarihlerinde topland ve
Genel Konsey kesimlerinden ve ngilteredeki, Fransadaki, Almanyadaki ve
sviredeki ii derneklerinden altm delege katld. Marx, Genel Konseyin resmi
rapor olarak, Geici Genel Konsey Delegelerine Talimatlar. eitli Sorunlar okudu. Bu talimatlarda yer alan maddelerin ounluu Kongreye katlm olan prudonculara karn, Kongre kararlar olarak onayland. Cenevre Kongresi, ayn ekilde,
Uluslararas i Birliinin Tzn ve Ynetmeliklerini de onaylad. -301, 4980.
217
Enternasyonalin 2-8 Eyll 1867de toplanan Lozan Kongresi, Genel Konseyin
ve Enternasyonalin rgtlerinin eitli lkelerde glenmekte olduunu gsteren
yerel raporlar dinledi. Genel Konseye karn, prudoncular, kendi gndemlerini kabul
ettirdiler; Kongre, kooperatif alma, kadn emei, eitim gibi, Kongrenin dikkatini
Genel Konseyin nerdii nemli sorunlar zerinde younlatrmaktan alkoyan
nemsiz sorunlar bir kez daha tartmak zorunda kald. Her ne kadar prudoncular
kendi kararlarndan bazlarnn kabul edilmesini saladlarsa da, Enternasyonalin
ynetimini ele geiremediler o Kongre, Genel Konseyi eski bileimiyle tekrar seti
ve Londrada kalmasn kararlatrd. -301.
218
Gizli devrimci eylemlerde bulunmakla sulanan renciler aleyhine alm
olan Neayev durumasna, Temmuz-Austos 1871 tarihlerinde St. Peters-burgda
bakld. Neayev, Bakuninle daha 1869da iliki kurmu ve baz Rus kentlerinde
Narodnaya Rasprava adl bir gizli dernek kurma yolunda eyleme gemiti. Bu dernek
mutlak ykm biimindeki anarist dnceleri yayyordu. Devrimci dnceye sahip
renciler ve orta snf aydnlar, arlk rejimini kyasya eletirdii ve ona kar kesin
bir mcadeleye giriilmesini savunduu iin onlara ekici gelen Neayevin bu
rgtne katldlar. Neayev, Bakuninden Avrupa Devrimci Birlii diye bir rgte ait
bir temsilcilik belgesi alm ve kendisini Enternasyonalin temsilcisi olarak yutturmak
iin bundan yararlanm ve bylelikle kendi rgtnn yelerini kandrmtr. 1871de
Neayev rgt paralanm ve bu rgtn kulland macerac yntemler, yelerinin
yarglanmalar srasnda aka ortaya kmtr.
Londra Konferans, Utine, bu yarglama konusunda ksa bir rapor hazrlama
grevini vermiti. Utin, byle bir rapor yerine, Enternasyonalin Lahey Kongresi iin,
Austos 1872nin sonlarnda, Bakuninin ve Neayevin Enternasyonale kar yrttkleri faaliyetlere ilikin Marxa zel mektup biiminde bir rapor gndermitir. -305.
219
Le Progr. Aralk 1868den Nisan 1870e kadar, Loclede, Guillaumeun
ynetimi altnda Franszca olarak yaynlanm bakuninci bir gazete. -305.
220
Le Travail. Enternasyonalin Paris kesiminin haftalk organ; 3 Ekim-12
Aralk 1869 tarihleri arasnda Pariste yaynlanmtr. -306.
221
Feodal soylulua ait olan bu rgt 1464n sonlarnda Fransada kurulmu
ve Louis XIin Fransay tek bir merkezi devlet altnda birletirme politikasna kar
kmtr. Bu Birliin yeleri Fransann ortak karlar iin alyorlard. -306.
222
La Solidarit. Nisan-Eyll 1870te. Neuchtelde, ve Mart- Mays 1871de
Cenevrede Franszca olarak kan bakuninci bir haftalk gazete. -307.
223
Burada, Cenevrede ve civarnda bykl-kkl atelyelerde saat ve

Seme Yaptlar II
419
mcevherat retiminde alan iilere, ve ayrca bu maddelerin retimini ev sanayii

biiminde yrten reticilere deiniliyor. -307.
224
Burada, James Guillaume ve Gaspard Blancn Enternasyonalin kesimlerine
hitaben yazdklar ve Solidarit gazetesinin eki olarak Neuchtelde yaynlanan 5
Eyll 1870 tarihli manifestoya deiniliyor. -308.
225
Lyons ayaklanmas, Sedan yenilgisinin haber alnmasyla 4 Eyll 1870te
balad. Bakunin, 15 Eyllde Lyonsa gelerek hareketin nderliini ele geirmeye ve
kendi anarist programn uygulamaya kalkt. 28 Eyll gn yandalar bir hkmet
darbesi giriiminde bulundular, ama iiler desteklemediinden ve belirli bir eylem
planna sahip olmadklarndan bu giriimleri baarszlkla sonuland. -308.
226
Bakuninin yandalarndan biri olan Paul Robin, Nisan 1870te, Paris Federal Konseyine, Latin Federal Komitesi olarak La Chaux-de-Fondsda yaplan bir
kongrede anaristler tarafndan kurulmu olan Federal Komiteyi tanmasn nermiti.
Genel Konseyin, Paris Federal Konseyi yelerine, sviredeki blnmenin ne anlama
geldiini aklamasndan sonra, Paris Federal Konseyi, bu konu Genel Konseyin
yetki alanna girdii iin, mdahale etme hakkna sahip olmadna karar verdi. -310.
227
B Malon, La troisieme drfaite du proletasiat Franais, Neuhtel 1871. 310.
228
Bu kesim 6 Eyll 1871de, ayn yln austos aynda datlm olan ve
Sosyalist Demokrasi ttifak adn tayan Cenevre kesiminin yerine kurulmutu. Bu
kesimin eski yeleri Jukovski, Perron ve tekilerin yansra, aralarnda Jules Guesde
ve Benoit Malonun da bulunduklar baz Fransz mlteciler de bu yeni Sosyalist
Devrimci Propaganda ve Eylem Kesiminin rgtlendirilmesi iine katldlar -310.
229
La Revoution Sociale. Ekim 1871den Ocak 1872ye kadar Cenevrede
yaynlanan haftalk bir Fransz gazetesi, Kasm 1871den itibaren anarist Jura Federasyonunun resmi organ. -311, 512.
230
Le Figaro 1854ten itibaren Pariste yaynlanmaya balayan kinci mparatorluk hkmetine bal gerici bir Fransz gazetesi.
Le Gaulois Tutucu-monarist bir gnlk gazete, byk burjuvazinin ve
aristokrasinin organ; 1867den 1929a kadar Pariste yaynlanmtr.
Paris-Journal Polisle balantlar olan gnlk gerici bir gazete; 1868den
1871e kadar Pariste Henri de Pne tarafndan kartlmtr. Enternasyonale ve Paris
Komnne iftiralarda bulunmutur. 311
231
Burada Konferansn zel Kararlar balkl XIII. Kesimin 2 nolu kararna
deiniliyor. Bu karar, Fransz-Alman Sava srasnda Alman iilerinin grevlerini
yaptklarn ilan ediyordu. 316.
232
Journal de Gneve national, politique et littraire, 1826dan beri kmakta
olan tutucu bir gazete. -321.
233
artizm. ngiliz iilerinin 1830lar ve 1840larda giritikleri devrimci bir
yn hareketi. 1838de artist1er, parlamentoya sunulmak zere, 21 yan zerindeki
erkeklere oy hakk, gizli oy, parlamento adaylarnda aranlan belli bir mlke sahip
olma koulunun kaldrlmas, vb. istemlerinde bulunan bir dileke (Peoples Charter) hazrladlar. Hareket byk toplantlar ve gsterilerle balad; slogan, Peoples
Chartern uygulamas iin mcadeleydi. 2 Mays 1842de artistler, parlamentoya,
bu kez bir takm toplumsal istemler ieren (daha ksa ign, daha yksek cretler,
vb.) ikinci bir dileke gnderdiler. Bu dileke parlamento tarafndan reddedildi. Buna
karlk olarak artistler, bir genel grev rgtlediler. 1848de, bir nc dilekeyle
birlikte parlamentoya ynsal bir yry planladlar. Ama hkmet, askeri birlikler
getirerek bunu nledi. Bundan aylarca sonra, parlamento dilekeyi inceledi ve
reddetti. 1848den sonra artist hareket gcn yitirmeye balad.
artist hareketin baarszla uramasnn temel nedeni, ak bir programdan
ve taktiklerden ve tutarl bir devrimci proleter nderlikten yoksun oluuydu. Ama
artistler, gene de, ngilterenin siyasal tarihini ve uluslararas ii snf hareketini
420

Seme Yaptlar II
byk lde etkilemilerdi. 323

234
Burada, dileri bakannn Fransann diplomatik temsilcilerine gnderdii
ve Enternasyonale kar mcadelede btn hkmetleri glerini birletirmeye ard 6 Haziran 1871 tarihli tamime, ve Dufaure yasasn incelemekle grevli komisyon adna Sacasen sunduu 5 ubat 1872 tarihli rapora deiniliyor. Favren tamimine
ilikin Genel Konsey bildirisini Marx ve Engels kaleme almt. -324.
235
Burada ve daha aada Marxn Enternasyonalin Tznden yapt alntlar, Cenevre Kongresinin onaylad ve bror olarak Rules of the International
Working Mens Association, London 1867 bal altnda yaynlanan metindendir. 326.
236
Burada bir yanllk var: Genel Tzn 6. maddesi Enternasyonalin
1866daki Cenevre Kongresinde onaylanmt. Bkz: Congres Ouvrier de lAssociation
Internationale des Travailleurs, teni Genve du 3 au 8 septembre 1866, Genve
1866, s. 13-14. -328.
237
i Federasyonu, 1871 gznde Turinde kurulmutu ve mazzinicilerden
etkilenmiti. Ocak 1870te proleter eler bu Federasyondan ayrldlar ve sonradan
Enternasyonale bir kesim olarak kabul edilen LEmancipazione del Proletario adn
tayan bir dernek kurdular. Bu dernei ubat 1877ye kadar gizli bir polis ajan olan
Carlo Terzaghi ynetmitir. -328, 509.
238
l Proletario. 1872den 1874e kadar Turinde yaynlanm olan bir talyan
gazetasi; bakunincileri desteklemi ve Genel Konseye ve Londra Konferans kararlarna kar gelmitir. -328.
239
Bir burjuva demokrat olan Stefanoni, Kasm 1871de, burjuva demokrat
grlerle kk-burjuva topik sosyalizminin karm bir programa sahip (toplumsal sorunu zmek zere tarm kolonilerinin kurulmas, vb.) Genel Usular Derneini kurdu. Dernein amac, iilerin dikkatlerini Enternasyonalden kaydrma ve
onun talyadaki e.tkisini krmakt. Ayn zamanda, Stefanoni, Sosyalist Demokrasi
ttifak ile dayanma iinde olduunu ilan etti. Marx ve Engelsin Stefanoninin gerek
amalarn ve anaristlerin burjuva demokratlarla olan dolaysz. balarn ortaya koyan
aklamalar, ve gene Stefanoninin planlarnn talyan ii snf hareketinin kimi
nderleri tarafndan aa vurulmas, Stefanoninn talyan ii snf hareketini burjuva
etkisne sokma planlarn boa kard. -336.
240
Neuer Social-Demokrat. 1871den 1876ya kadar Berlinde kan bir Alman
gazetesi, lasalci Genel Alman ileri Birliinin organ; bakuninci ve teki anti-proleter
eilimleri destekleyerek, Enternasyonalin marksist nderlerine ve Alman SosyalDemokrat i Partisine kar bir kampanyaya giriti. -336, 512, 514.
241
Beyaz Gmlekliler. kinci mparatorluun polisi tarafndan rgtlendirilmi
eteler. i olduklarn iddia eden snf-d elerin oluturduklar bu eteler, yetkililerin gerek ii rgtlerini ezmelerine bahaneler salamak amacyla provokatif
gsteriler rgtlemiler, huzursuzluk yaratmlardr. -336.
242
20 ubat 1872 gn, Enternasyonal Genel Konseyi, Paris Komnnn
birinci yldnmn Londrada byk bir miting ile kutlamay kararlatrd. Bir
komisyon kuruldu ve Karl Marks balca konumaclardan biri olarak seildi.
Kararlatrlan salon sahibi salonunu kiralamay kabul etmediinden, ak miting
olmad. Gene de, 18 Mart gn, Enternasyonal yeleri eski komncler, trensel bir
toplantda, ilk proleter devrimin yldnmn kutladlar. Komn yeleri Theisz ve
Camelinat ile Genel Konsey yesi Milnerin nerileri zerine, bu toplantda karar
kabul edildi; bu kararlar basnda yaynlanm, ve bize dei gelen elyazmas metni,
Marksn kz Jenny tarafndan kopya edilmi ve yazar tarafndan da grlmtr. 341.
243
Topran Ulusallatrlmas balkl bu elyazmas, tarm sorununa ilikini
bellibal marksist belgelerden birisidir. Enternasyonalin Manchester kesiminde, topran ulusallatrlmas konusundaki bir tartmaya ilikin olarak yazlmtr. Dupont,

Seme Yaptlar II
421
Engelse yazd 3 Mart tarihli mektubunda kesim yelerinin tarm sorunu konusundaki
kafa karklklarn anlatyor ve Marks ve Engelsi hazrlamakta olduu raporundaki
be konuya ilikin noktalarda grlerini bildirmeye davet ediyordu, ki bylelikle
kesim toplantsndan nce bunlar da gznnde bulunduracakt. Marks, topran
ulusallatrlmas konusundaki grlerini ayrntl olarak bildirdi. Marks, topran
ulusallatrlmas, bu byk sorun, proleter devriminin grevlerine ve bir btn olarak
toplumun sosyalist dnmne sk skya baldr, diyordu. -343.
244
Uluslararas i Birliinin Lahey Kongresi 2-7 Eyll 1872 tarihleri arasna
yapld. Aralarnda kongrenin btn almalarn ynlendiren Marks ve Engelsin de
bulunduu 15 ulusal rgtten 65 delege katld. Kongre, Marksn, Engelsin ve
yandalarnn ii snf hareketi iersindeki her trden kk-burjuva sekterliine
kar yllardr yrttkleri mcadelenin doruuna ulamasna tank oldu. Anaristlerin
sekter eylemleri suland ve nderleri Enternasyonalden atldlar. Lahey Kongresinin
kararlar eitli lkelerde ii snfnn bamsz siyasal partilerinin kurulmasna giden
yolu am oldu. -347, 516, 518.
245
Lahey Kongresinden sonra Marks ve teki delegeler Enternasyonalin yerel
kesimini ziyaret etmek zere Amsterdama gittiler. 8 Eyll gn Marks, toplantda
Lahey Kongresinin sonular konusunda bir konuma yapt. Marks, proleter devrimini ve proletarya diktatrln ylmadan savunarak, bu konumasnda, kapitalizmden sosyalizme gei biimlerinin deiik lkelerde somut tarihsel koullara,
snflararas gler dengesine ve ilikilere bal olacan gstererek bu soruna yaratc bir yaklamda bulundu. Bir ok lkede zorun, proletarya diktatrlnn kurulmas ve korunmas iin kanlmaz olmas yannda, baz lkelerde de (ngiltere, ABD
ve belki Hollanda), mevcut tarihsel koullar yznden (iyi rgtlenmi brokratik ve
militarist bir aygtn bulunmay) proletaryann siyasal egemenlii devrimci zora
bavurmadan da elde edebilecei tezini ortaya atmtr. -349.
246
Szkonusu olan toplant, imparatorun -Wilhelm I, Franz-Josef ve Aleksandr IInin- Eyll 1972de Berlinde yaptklar toplantdr. -350.
247
Engelsin Konut Sorunu adl yapt, burjuva toplumun ktlklerini gizlemeye alan kk-burjuva ve burjuva toplumsal-reformculara kar yneltilmitir.
Engels, konut sorununu zme iddiasnda olan prodoncu planlar eletirmekte ve
bu sorunun kapitalizm altnda zlemeyeceini tantlamaktadr. Engels, muzaffer
proletaryann, sosyalizmin kurulmasna ilikin dirimsel sorunlar zmekle konut
sorununu da zecek tek g olduunu sylemektedir.
Bu yaptta Engelsin zellikle nemli olan dnceleri, krn sosyalist
dnmne ve kent ile kr kartlnn kaldrlmasna ilikin dnceleridir. -352.
248
Mlbergerin Die Wohnungsfrage baln tayan alt makalesi, 3, 7, 10,
14 ve 21 ubat ve 6 Mart 1872 tarihli Der Volksstaatta imzasz olarak yaymlanmtr.
Daha sonra bu makaleler Die Wohnungfrage. Eine socrale Skizze, Separot-Abdruck
aus dem Volksstaat, Leipzig 1872, bal ile ayr bir bror olarak yaymlanmtr. 353.
249
E. Sax, Die Wohnungszustnde der arbeitenden Classen und ihre Reform,
Wien 1869. -353.
250
Mlbergerin Engelsin makalelerine verdii yant, Zur Wohnung Frage
(Antwort an Friedrich Engels Von A. Mlberger) bal altnda 26 Ekim 1872 tarihli
Der Volksstaatta yaymland. -354.
251
Yeni Madrid Federasyonu, Enternasyonal yeleri ve Sosyalist Demokrasi
ttifaknn spanyadaki gizli faaliyetlerini aa vurmak gerekesiyle anarist bir
ounluk tarafndan Madrid Federasyonundan atlm olan La Emancipacion gazetesinin editrleri tarafndan Temmuz 1872de kuruldu. Yeni Madrid Federasyonu,
spanyadaki anarist etkilere kar gl bir kampanyaya girimi, bilimsel sosyalizmin dncelerini yaym ve spanyada bamsz bir ii partisinin kurulmas iin
mcadele etmitir. Engels, bu Federasyonun yayn organ La Emancipaciona yazlar
422

Seme Yaptlar II
yazmtr. Yeni Madrid Federasyonu yelerinden bazlarnn 1879da spanya Sosyalist

i Partisinin kurulmasnda byk emekleri vardr. -355.
252
Katheder-Sosyalizm (Krs Sosyalizmi). 1870lerde ve 1890larda burjuva
ideolojisinde bir akm. Esas temsilcileri Alman niversitesindeki profesrlerdi ve
bunlar niversite krslerinden, sosyalizm klf altnda, burjuva reformizmi
vaazediyorlard. Bunlar (A. Wagner, G. Schomeller, L. Brentano, W. Sombart ve
tekiler), devletin dman snflar uzlatrabilecek ve kapitalistlerin karlarna dokunmadan yava yava sosyalizmi getirebilecek snflar-st bir kurum olduunu
iddia ediyorlard. Bunlarn amac, hastala ve kazalara kar sigortalar kurarak ve
fabrika yasalar kartarak iilerin koullarn iyiletirmekti. Bunlar iyi rgtlenmi
sendikalarn siyasal mcadeleyi ve ii snf partisini gereksiz klacan savunuyorlard. Bu akm, revizyonizmin ideolojik ncllerinden biriydi. -356.
253
Burada, Eifel (Prusyann Ren Eyaleti) kyllerine ar darbe indiren 1882
alna deiniliyor. -357.
254
Engels alayl bir biimde ncildeki bir efsaneye dayanan Msrn zenginliklerini zlemek deyimine atfta bulunuyor; bu efsaneye gre, srailoullarnn
Msrdan getmeleri srasnda, dayanlmaz olanlar bu yolculuun zorluklar ve alk
yznden hi deilse karnlarnn doyduu eski tutsaklk gnlerini zlemeye
balamlard. -372.
255
Engels burada ovenci kooperatif ii derneklerinin ngilterenin eitli kentlerinde kurduklar pazarlara deiniyor. Buralarda rnler, deer birimi bir saatlik
emek olan emek bonolar araclyla alnp satlyordu. Ama bu kurulular ok
gemeden iflas ettiler. -377.
256
La Emancipacion. 1871den 1873e kadar Madridde, haftalk olarak
yaynlanan spanyolca ii gazetesi, spanyol Federal Konseyinin organ; spanyadaki
anarist etkilere kar bir kampanya amtr. 1872de ve 1873de Marks ve Engelsin
yaptlarn basmtr. -378.
257
Illustrated London News 1842den beri kmakta olan bir ngilizce haftalk
gazete. -387.
258
Ueber Land und Meer. 1858den 1923e kadar Stuttgartda yaynlanan
resimli bir haftalk Almanca gazete. -387.
259
Gartenlaube Yaznla ilgilenen haftalk Almanca kk-burjuva bir dergi;
1853ten 1903e kadar Leipzigde ve 1903-04te de Berlinde yaynlanmtr. -388.
260
Fusilier August Kutschke 1870-71 Fransz-Prusya Sava dneminin
milliyeti asker marlarnn gftecisi Alman ozan Gotthelf Hoffmannn takma ad. 388.
261
Le Socialiste Franszca haftalk gazete, i Partisi organ (1885-1902);
Fransa Sosyalist Parti organ (1902-1905); 1905ten sonra Fransz Sosyalist Parti organ.
Engels bu gazeteye yazlar yazmtr. -398.
262
Harmony Hall 1839un sonlarnda Robert Owenn ban ektii ngiliz
topyac sosyalistlerin kurduklar komnist koloni; 1845e kadar yaamtr. -399.
263
Bkz. V. A. Huber, Sociale Fragen. IV. Die Latente Association, Nordhausen
1866. -399.
264
Engels, Wagnerin baz kitaplarndaki ve konumalarnda syledii eylere
deiniyor. Wagner, Almanyada Fransz-Prusya sava srasndaki konjonktrn getirdii canlln ve zellikle 5.000 milyonluk sava tazminatnn ii snfnn koullarn
olduka iyiletireceini sylyordu. -417.
265
Burada Alman ve Avusturya imparatorlarnn ve anslyelerinin Austos
1871de Gasteinde ve ayn yln Eyll aynda da Salzburgda yaptklar grmelere
deiniliyor. Engels bu konferanslara, Prusya polis rgtnn ba Stieberin adna
izafeten Stieberci konferanslar adn vermekte ve bylelikle bunlarn gerici polis
niteliini vurgulamaktadr. -417.
266
Bkz. Hegel, Wissenschaft der Logik, Ksm I, Kesim 2. -423.

Seme Yaptlar II
423
267
Burada, 1872de Prusyada yaplan ve krsal kesimlerde toprak sahiplerinin babadan oula geen glerini kaldran ve seimle gelen topluluk nderleri,
Landtaglardaki blge konseyleri vb. gibi yerel zynetim unsurlar getiren idari
reforma deiniliyor. -435.
268
Otorite zerine adl makalesinde, Engels, her trl otoriteyi reddeden
bakunincilerin grlerini eletirmekte ve proleter devrimin devlet karsndaki tutumu sorununa ilikin marksist grlere bir temel getirmektedir. Engels, devleti
yaratm olan toplumsal ilikileri kaldrmadan devleti kaldrmaktan szeden anarist
dncenin bilim-d ve kar-devrimci zn aa vurmaktadr. Ayrca anarist
dogmacl ve sekterlii de acmaszca eletirmektedir. - 448.
269
Bu, Engelsin yazd Flchtlingsliteratr adn tayan ve Haziran 1874ten
Nisan 1875e kadar Der Volksstaatta yaynlanm olan dizinin II. makalesidir. Engels,
Fransz sosyalist hareketindeki yeni gelimeleri anlatarak, blankici Komn
mltecilerinin kendi yaynladklar Aux commeneux adl brore yansyan bellibal
eksikliklerini ortaya koymaktadr. Londradaki blankici mltecilerin grlerindeki
nemli deiikliklere (bunlarn tekrar bilimsel komnizme yneliyor olmalarna)
iaret ederken, ayn zamanda bunlarn komplocu taktiklerini, ivediciliklerini, proleter
devrimci mcadele iersinde her trl uzlamay kesenkes reddedilerini de sert bir
biimde eletirmektedir. -453.
270
Le Pre Duchesne 1790-94 arasnda Jacques Hbertsin Pariste yaynlad Fransz gazetesi; kentli yar-proleter ynlarn grlerini yanstmaktayd.
Le Pre Duchne 6 Mart-21 Mays 1871 tarihleri arasnda Eugen Vermerschin
Pariste yaynlad gnlk gazete; blankici basnn tutumuna benzer bir tutum
taknmtr. -456.
271
Heinrich Heine, Romanzero, Drittes Buch, Hebische Melodien. Disputation, Msra 86. 456
272
Kulturkampf. 1870te Bismarck hkmetinin layk kltr kampanyas
ad altnda uygulad nlemler sistemine burjuva liberallerinin verdikleri ad. Bu
nlemler, byk toprak sahiplerinin, burjuvazinin ve Prusyann ve Gney-Bat Alman
devletlerinin katoluk blgelerindeki kylln baz kesimlerinin ayrlk ve antiPrusya eilimlerini destekleyen katolik kilisesini ve Merkez Partisini hedefliyordu.
Bismarck hkmeti, anti-katolik mcadele bahanesi ile, Prusyann egemenlii altna
girmi olan Polonya topraklarndaki ulusal basky da iddetlendirdi. Bu politika da,
ayn ekilde, dinsel arzular krkleyerek, iileri snf mcadelesinden uzak tutmay
amalyordu. Bismarck, gelimekte olan ii snf hareketini gznne alarak,
1880lerin balarnda, gerici gleri pekitirmek iin, bu nlemlerin byk bir ksmn
yrrlkten kaldrd. -458.
273
Rusyadaki Toplumsal likiler adl bu makalesinde Engels, Rusyada
gittike iddetlenmekte olan devrimci durumun belirleyici etmenlerine iaret ediyor.
Bu etmenler, Rus ii snfnn siyaset sahnesinde yeralmas ve serfliin kaldrlmasndan sonra kyllerin soyulmasnn sonucu olarak ortaya kan ynsal kyl
hareketlerinin kanlmaz olarak bymesidir. Bu makalede ve bu makaleye 1844te
yazlan sonszde, yazar, Pyotr Lavrov ve Pyotr Tkaovun temsil ettikleri 1870lerin
balarndaki Rus narodizminin ana eilimlerini ve zellikle 1880lerin ve 1890larn
liberal narodizmini eletirmektedir. Engels, narodniklerin tarih konusundaki
grlerinin idealist iradeci niteliklerini, toplumsal gelimenin maddi temelini kavramadaki baarszlklarn ortaya koymaktadr. Rusyada 1861den sonraki toplumsal
ilikilerin genel bir tahlili, Engelsi, kapitalizmin Rusyada gittike gelimekte olduu
ve bu yzden de krsal blgelerdeki komnal mlkiyetin dalmakta olduu sonucuna
gtrd. Narodniklerin kyl topluluunu idealletirmelerini sert bir biimde eletirmi
ve Rusyann hzla sanayici kapitalist bir lke haline geliine, kyllerin
proleterlemelerine ve eski komnist topluluun yokolmasna iaret etmitir. Rus
devrimci hareketi ierisinde narodnik grlerden vazgemi ve bilimsel komnizm
424

Seme Yaptlar II
teorisini zmsemi kimselerin ortaya klarndan duyduu sevinci belirtmitir. 462, 475.
274
Burada ve daha ileride Engels, Tkaovun Offener Brief an Herin Friedrich
Engels adl 1874te Zrihte baslm olan brornden alnt yapmaktadr. -462, 475.
275
Engels Haxthausenin 1847-52de ksm halinde Hanover ve Berlinde
yaynlanm olan kitabna deiniyor: Stadien ber die innern Zstande das Volksleben und insbesondere die lndlichen Einrichtungen Russlands. -465.
276
Bkz: G. Plehanov, Selected Philosophical Works, Vol. l, Moscow, s. 147. 476.
277
Ibid., s. 153. -478.
278
Ibid., s. 152. -478.
279
Julis Jukovski, Karl Marx i yego kniga o kapitale (Karl Marx ve Sermaye
Konusundaki Kitab), Vestnik Yevropi (bkz: 59. not), Kitap 9, 1877; ve buna Nikolay
Mihaylovskinin Oteestvenniye Zapiskide verdii yant: Karl Marx pered sudam J.
G. Jukovskkogo (J. G. Jukovskinin Bak Asndan Karl Marx).
Oteestvenniye Zapiski. 1820de St. Petersburgda kmaya balayan yaznsal ve siyasal bir dergi; 1839da zamann en iyi ilerici dergilerinden biri oldu. Dergi
sansrn ard arkas gelmez basklar altndayd ve Nisan 1884te de ar hkmeti
tarafndan kapatld. -483.
280
Vestnik Narodnoi Voli. Narodnaya Volya rgtnn Rusyadan kam
olan Yrtme Komitesi yelerinin 1883-1886da Cenevrede yaynladklar dergi. Be
says kmtr. Marxn mektubu legal Rus basnnda Ekim 1888de yaynlanmtr. 284.
281
Marx, bu pasaj, Kapitalin kinci Almanca basksndan ve daha sonraki
basklarndan kartmtr. -484.
282
Burada Narodnik rgtn ynetici organlarna deinildii anlalyor. -485.
283
Bakuninin 1873te yaynlanan Devlet ve Anari (Staatlischkeit und Anarchie) kitab zerine bu dnceler, anarist retilerin ve gelimelerin, bilimsel komnizmin devlet, proletarya diktatrlnn tarihsel zorunluluu, sosyalist devrimin
baarsnn vazgeilmez koulu olan ii snf ile kylln ittifak gibi bellibal
nermeleri temeline dayanarak eletiren bir polemik yaptdr. -490.
284
Nordstern, 1860-66da Hamburgda yaynlanan haftalk bir Alman gazetesi; 1863te lasalc bir izgi izlemitir. - 494.
285
Ulusal Birlik, 15-16 Eyll 1859da, Alman devletlerinin burjuva liberallerinin Frankfurt-on-Mainde topladklar bir kongrede kurulmutur. Bu birliin kurucular, Avusturya dnda kalan btn A1manyay Prusyann egemenlii altnda
birletirmeyi amalyorlard. 11 Kasm 1867de, Kuzey-Alman Konfederasyonunun
kurulmasndan sonra Birlik kendisini dattn ilan etti. -495.
286
1858de Prusya Prensi Regent, Manteuffe1 hkmetini datt ve lml
liberalleri iktidara getirdi. Burjuva basnda buna yeni a diye gsterili bir ad
takld; ama aslnda Wilhelmin politikas tamamyla Prusya monarisinin ve Junkerlerinin durumunu glendirmeye ynelikti. Yeni a, gerekte, 1862de iktidara
gelen Bismarckn diktatrlne giden yolu amtr. -495.
287
Marquis Posa ve Philip II, Schillerin Don Karlos adl piyesinde yeralan
karakterlerdir. Uckermarkl Philip II ile Wilhelm I kastediliyor. -495.
288
Kreuz-Zeitung. Gnlk bir Alman gazetesi olan Neue Preu Bische Zeitunga
balnda yeralan ve Landwehrin sembol olan ha iareti yznden verilen ad. Bu
gazete kar-devrimci saray kliinin ve Prusya Junkerlerinin organ olarak, Haziran
1848de, Berlinde kmaya balamtr. -496.
289
Genel Alman i Dernei. Lassallen etkin bir biimde katlmasyla
1863te kurulan Alman iilerinin siyasal rgt. Bu dernek, lasalclarn ve ayzenahlarn (Liebknecht ile Bebelin banda bulunduklar partilerin) 1875te Almanya
Sosyalist i Partisi olarak birlemelerine kadar varolmutur. -496, 514.

Seme Yaptlar II
425
290
lericiler. Haziran 1861de kurulmu olan Prusya burjuva partisinin
yelerine verilen ad. Bunlar Almanyann Prusya egemenlii altnda birletirilmesini,
tm-Alman Parlamentosunun toplanmasn ve Millet Meclisine kar sonunda liberal
bir hkmetin kurulmasn istiyorlard. -496.
291
Bu sorun, retici yasalarnn rgtlenmeyi ve grev yapmay yasaklayan
maddelerinin kaldrlmasn isteyen ii gsterilerinin ardndan, Ocak 1865te, Prusya
Landtagnda ele alnmt. lericiler, fabrika sahiplerinin iileri dize getirmek amacyla
retimi durdurmalarn yasaklayan 181. maddenin kaldrlmasn istiyorlard. Ayn
zamanda, kamuoyunun desteini salamak iin, iilerin grev kkrtcl yapmalarn
yasaklayan 182. maddenin de kaldrlmasn istiyorlard. 14 ubat 1865te Landtag,
iilerin istemlerini dikkate almayarak yalnzca 181. ve 182. maddeleri kaldrmakla
yetindi. -496.
292
Bu, Marxn o sra yrrlkte olan retici yasalarna takt alayc addr.
Hizmetiler iin geerli olan bu yasalar, 18. yzylda Prusya eyaletlerinde yrrlkte
olan ve serf kyller zerinde Junkerlere kesin egemenlik tanyan feodal yasalard. 496.
293
1861 ilkyaznda, Marx, tekrar Prusya yurttalna kabul edilmesi iin bir
giriimde bulunmu, ama Prusya yetkilileri kendisinin kendi rzasyla Prusya
yurttalndan ayrlm olduu gerekesiyle bunu reddetmilerdi. -497.
294
Literarisches Centralblatt fr Deutschland. 1850-1944 yllarnda Leipzigde
yaynlanan haftalk bir Alman dergisi. -503.
295
Haxthausen, ber den Ursprung und die Grundlagen der Verfassung in
den ehmals slavischen Landern Deutschlands imallgemeinen und des Herzogthums
Pomern im hesondern, Berlin 1842. -503.
296
13 Haziran 1849da bir kk-burjuva partisi olan Montagne, talyadaki
devrimin bastrlmas iin Fransz birliklerinin oraya gnderilmesini protesto amacyla barl bir gsteri dzenledi. Bu gsteri askeri birlikler tarafndan datld, Montagne
nderlerinden birou srgne gnderildi ya da Fransay terketmek zorunda brakld.
-503.
297
Karlklar. 1860larda prudoncular kendilerine bu ad veriyorlard, nk
alan halk, karlkl yardm kooperatifleri, dernekleri vb. kurarak kurtarmay
ngren reformist kk-burjuva planlar yapyorlard. -505.
298
Alliance de la Democratie Socialiste. Mihail Bakuninin Ekim 1868de
Cenevrede kurduu uluslararas bir rgt. rgtn geici komitesinde Bakuninden
baka Brasset, Duval, Guetat, Perron, Sagorski ve Johann Philipp Becker de yer
alyorlard. -505.
299
Burada 1871deki Londra Konferansnn u kararlarna atf yaplyor: Ulusal Konseylerin Kurulmas, vb. (Karar II, madde 1, 2, 3), i Snfnn Siyasal Eylemi
(Karar IX), Sosyal-Demokrasinin ttifak (Karar XVI), ve svirenin Franszca Konuan
Kesimindeki Blnme (Karar XVII). -506.
300
300 4 Eyll 1870te, Fransz ordusunun Sedanda yenildii haberi duyulunca, Paris halk kinci mparatorluun dmesine ve cumhuriyetin ilanna yolaan
devrimci gsterilere girimiti. Ama yeni kurulan Geici Hkmette lml cumhuriyetilerle birlikte monaristler de yer alyordu. Paris askeri valisi Trochunun ve onun
asl yaratcs Thiersnin banda bulunduklar bu hkmet, ulusa ihanet etmi ve d
dmanla uzlam, ve bylelikle de Fransz burjuvazisinin ve toprakbeylerinin
teslimiyetiliini ve ynlar karsndaki korkaklklarn ortaya koymutur. -506.
301
Basel Kongresinin (bkz: 100. not) Genel Konseyin yetkilerini genileten
rgtsel sorunlara ilikin kararlarndan szediliyor. - 509.
302
Gazzettino Rosa. Gnlk talyanca gazete. Sol-kanat mazzinicilerin organ;
1867-1873 arasnda Milanoda kmtr; 1871de Paris Komnn desteklemi ve
Enternasyonalin belgelerini yaynlamtr; 1870ten itibaren bakunincilerin etkisinde
kalmtr. -509.
426

Seme Yaptlar II
303
La Liberte. 1865ten 1873e kadar Brkselde yaynlanan demokrat bir
Belika gazetesi; 1867den itibaren Enternasyonalin Belikadaki yayn organlarndan
biri. -510.
304
Section Franaise de 1871. Fransz mlteciler tarafndan Eyll 1871de
Londrada kuruldu. nderleri sviredeki bakunincilerle yakn ilikiler kurmular ve
Enternasyonalin rgtsel ilkelerine saldrmakta onlarla gbirlii yapmlardr.
Tzndeki baz maddeler Enternasyonalin genel tzne uymad iin bu kesim
Enternasyonale kabul edilmemitir. Bunun sonucu olarak da birka gruba
blnmtr. -510.
305
Bakuninci Jura Federasyorunun 12 Kasm 1871de Sonvillierde toplanan
kongresinde kabul edilen Uluslararas i Birliinin Tm Federasyonlarna Tamim.
Bu tamim Londra Konferansnn kararlarn ve Genel Konseyi tanmyor ve Enternasyonalin Genel Tzn deitirmek ve Genel Konseyi sulamak zere btn
federasyonlarn derhal bir kongrenin toplanmasn1 istemelerini neriyordu. -511.
306
Ficcanaso. Gnlk bir talyan hiciv gazetesi, 1868den 1872ye kadar
Turinde yaynlanmtr, sol-kanat mazzinicilerin organ. - 511.
307
Sonvillier Kongresine Katlan Onaltlarn Tamimine Latin Federasyonunun
Yant. -512.
308
Sosyal-Demokratlarn Sakson Kongresi. -6-7 Ocak 1872de Chemnitzde
topland. Kongre, teki eyler yannda (genel oy hakk, sendikalarn kurulmas),
Sonvillier Tamimini (bkz: 305 not) ve Enternasyonal iindeki anti-anarist mcadeleyi de grt. Kongre oybirlii ile Genel Konseyi destekledi ve Londra Konferans
karar1arn onaylad. -512.
309
Enternasyonalin Belika Federasyonunun 24-25 Aralk 1871de Brkselde
toplanan Kongresi, Sonvillier Tamimini tartrken, svire anaristlerinin derhal bir
genel kongrenin toplanmas yolundaki istemlerini desteklemeyip Belika Federal
Konseyine Lahey Kongresinde grlmek zere Enternasyonalin yeni Tzk taslan hazrlama talimatn verdi. -512.
310
7-9 Austos 1869da Eisenachta yaplan Alman, Avusturya ve svire sosyaldemokratlarnn tm-Alman Kongresinde, program genel anlamnda Enternasyonalin ortaya koyduu istemler dorultusunda olan Alman Sosyal-Demokrat ii Partisi
kurulmutu. -515.
311
G. W. F. Hegel, Phnomenologie des Geistes, Die Wahrheit der
Aufhlarung. -517.
312
1872-73te Liebknecht ve Hepner, Marxtan Der Volksstaatta yaymlanmak zere Lassallen grlerini eletiren bir bror ya da makale yazmasn srarla
istemilerdir. -517.
313
Austos 1874te, La Haye Kongresinin bir karar zerine, Sorge, 1872de
New Yorka tanm bulunan Enternasyonal Genel Konseyinden ayrld. stifas, Eyll
1874te resmen akland. -518.

Seme Yaptlar II
427

Marks

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marks

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARL MARKS-FREDRCH ENGELS

Karl Marks-Friedrich Engels

ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI, Karl Marks

ULUSLARARASI BRL GENEL TZ, Karl Marks

AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI ABRAHAM LINCOLNA,

PROUDHON ZERNE (J. B. Schweitzere Mektup), Karl Marks

CRET, FYAT VE KR, Karl Marks

XIV. Sermaye ile Emek Arasndaki Mcadele ve Bunun Sonular

KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA BRNC BASKIYA NSZ,

KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA KNC BASKISINA

MARKSIN KAPTAL, Friedrich Engels

KAPTALN KNC CLDNE NSZDEN, Friedrich Engels

BRLEK DEVLETLER ULUSAL BRLNE ARI, Karl Marks

ALMANYADA KYL SAVAINA NSZ, Friedrich Engels

ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNDEN CENEVREDEK

GZL YAZIMA, Karl Marks

FRANSADA SAVA, Karl Marks

SINIFININ SYASAL EYLEM ZERNE, Friedrich Engels

ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER, Karl Marks ve

18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN KUTLAMAK N

TOPRAIN ULUSALLATIRILMASI, Karl Marks

LAHEYDE YAPILAN GENEL KONGRE KARARLARINDAN, Karl Marks

LAHEY KONGRES, Karl Marks

KONUT SORUNU, Friedrich Engels

nc Ksm Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek

OTORTE ZERNE, Friedrich Engels

BLANKC KOMN MLTECLERNN PROGRAMI, Friedrich Engels

RUSYADAK TOPLUMSAL LKLER ZERNE, Friedrich Engels

BAKUNNN DEVLET VE ANAR KTABI ZERNE DNCELERDEN,

Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna

Karl Marks-Friedrich Engels

retleri; her on durumdan dokuzu varolma mcadelesinden baka bir

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

lksz ocuk, gelecein salksz yetikinidir; rkn gittike bozulmas

Karl Marks-Friedrich Engels

reksinmelerinin 1861de 9 sterlin 15 ilin 8 peniye* km olmas ona

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

korsanca savalarda arur eden, canice amalar gden bir d politika

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

yznden, bugne dek baarsz kaldn;

Karl Marks-Friedrich Engels

altnda yaplmas; bir dernekte tartlan ve herkesi ilgilendiren sorunlarn

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

(J. B. SCHWETZERE MEKTUP)11

Londra, 24 Ocak 1865

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

Karl Marks-Friedrich Engels

kategoriler sistemini diyalektik olarak sunmay da denedi. Gelimenin

Karl Marks-Friedrich Engels

forml bulunan bir filozof olarak, saf ekonomik ayrntlara girmekten

Karl Marks-Friedrich Engels

ubat Devrimini,16 daha birka hafta nce devrimler ann

Karl Marks-Friedrich Engels

Fransz sosyalistlerinin, 18. yzyl burjuva volterciliinden ve 19. yzyl

Karl Marks-Friedrich Engels

24 Ocak 1865te yazlmtr