El Hidaye 1

EL-HIDAYE ...........................................................................................................................................................
7
nsz .............................................................................................................................................................. 7
Bidayetl-Mbtedi erhi Hidaye ................................................................................................................... 7
Mtercimin nsz ......................................................................................................................................... 7
EL-HDAYE YAZARININ HAYAT TARHES ............................................................................................... 8
Doumu Ve Vefat .......................................................................................................................................... 8
Kendisini Okutanlar ........................................................................................................................................ 8
adalarnn, Hakkndaki Szleri .................................................................................................................. 9
Eserleri ............................................................................................................................................................ 9
Hidaye Yazarnn Mezhep Ulemas Arasndaki Yeri ...................................................................................... 9
Mellifin, Bu Kitabnda Kendisine Has Olan Bir Takm slup Ve Alkanlklar ....................................... 10
TAHARETLER () BAHS .................................................................................................................................... 12
Abdestin Snnetleri ....................................................................................................................................... 12
Abdesti Bozan eyler .................................................................................................................................... 14
GUSL BABI ....................................................................................................................................................... 16
Abdest Ve Guslde Kullanilmasi Caiz Olan Ve Olmayan Sular .................................................................. 17
Kuyular Hakknda ......................................................................................................................................... 20
Artklarla Dier Baz eylerin Hkm Hakknda Bir Fasl .......................................................................... 21
TEYEMMM BABI ............................................................................................................................................ 23
MESTLERN ZERNE MESH BABI ................................................................................................................ 25
KADINLARIN AYBAI LE STHAZA HALLER BABI ............................................................................... 27
Br Fasl ......................................................................................................................................................... 29
Kadnlarn Lousalk Hali ............................................................................................................................ 30
(NAMAZ N) NECASETLERDEN TEMZLENME BABI ............................................................................ 31
STNCA BABI .................................................................................................................................................... 33
NAMAZ BAHS ................................................................................................................................................... 34
Namaz Vakitleri ............................................................................................................................................ 34
Bir Fasl ......................................................................................................................................................... 35
Namaz Klmann Mekruh Olduu Vakitler ................................................................................................... 36
EZAN BABI ......................................................................................................................................................... 36
Namazn Shhatinin artlar .......................................................................................................................... 38
Namazn Keyfiyeti ........................................................................................................................................ 40
Namazdaki Okuyu Hakknda Bir Fasl ........................................................................................................ 46
MAMLIK BABI .................................................................................................................................................. 48
Namazn inde Abdestin Bozulmas ............................................................................................................ 51
Namaz Bozan Ve Namazda Mekruh Olan eyler ........................................................................................ 53
Bir Fasl ......................................................................................................................................................... 55
Bir Fasl ......................................................................................................................................................... 57
Vitir Namaz .................................................................................................................................................. 57
Nafile Namazlar ........................................................................................................................................... 58
Namazda Okuyuun (Kraatin) Hkm ......................................................................................................... 59
Ramazann Gece bdetleri Hakknda Bir Fasl ............................................................................................ 61
CEMAATA YETMEK BABI ........................................................................................................................... 61
Gemi Namazlarn Kazas ........................................................................................................................... 63
Sehv (Yanlma) Secdesi ............................................................................................................................... 64
Hasta Olan Kimsenin Namaz ....................................................................................................................... 67
Tilvet Secdesi .............................................................................................................................................. 68
Yolculuk Halinde Olan Kimsenin Namaz .................................................................................................... 69
Cuma Namaz ................................................................................................................................................ 71
Bayram Namaz............................................................................................................................................. 74
Kurban Bayram Gnlerinde Getirilmesi Gereken Tekbirler ........................................................................ 75
Gne le Ay Tutulmalar Namaz ................................................................................................................ 76
Yamur Duas Namaz .................................................................................................................................. 77
Korkulu Zamanlarda Namaz ......................................................................................................................... 77
Cenazelerin Kaldrlmas ............................................................................................................................... 78
lnn Ykanmas ........................................................................................................................................ 78
ly Kefenlemek ........................................................................................................................................ 78
Cenaze Namaz ............................................................................................................................................. 79
lnn (Cenazenin) Omuzlarda Tanmas .................................................................................................. 80
lnn (Cenazenin) Topraa Verilmesi .................................................................................................... 81
ehidin Hkm ............................................................................................................................................. 81

K'be'nin inde Namaz Klmak.................................................................................................................... 82
ZEKT BAHS..................................................................................................................................................... 83
Hayvanlarn Zekt (Develer)........................................................................................................................ 84
Srlarn Zekt ............................................................................................................................................ 85
Davarlarn Zekt .......................................................................................................................................... 86
Atlarn Zekat ................................................................................................................................................ 86
Bir Fasl ......................................................................................................................................................... 86
Gmn Zekt ............................................................................................................................................ 88
Altnn Zekt ................................................................................................................................................ 89
Ticaret Eyas ................................................................................................................................................ 89
Maden Ve Hazinelerin Zekt ....................................................................................................................... 90
Ekin Ve Hayvanlarn Zekt .......................................................................................................................... 91
Zekt Kimlere Verilebilir, Kimlere Verilemez? ............................................................................................ 92
FTRE BABI ......................................................................................................................................................... 94
Fitrenin Miktar Ve Ne Zaman Vacip Olduu .............................................................................................. 96
ORU BAHS....................................................................................................................................................... 97
Hilli Grmenin Hkm ............................................................................................................................... 98
Hem Kaza Hem Keffareti Gerektiren eyler............................................................................................... 100
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 104
(Adanan Orular Hakknda Bir) Fasl ......................................................................................................... 108
TKF BABI ..................................................................................................................................................... 109
HACC BAHS..................................................................................................................................................... 110
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 112
hrama Girmek ............................................................................................................................................ 113
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 123
Kran Hacc ................................................................................................................................................. 125
Temett Hacc ............................................................................................................................................. 127
hramda Yasak Olan Herhangi Bir eyi Yapmann Hkm ....................................................................... 130
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 133
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 134
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 137
hramsz Olarak Mikata Gemek ................................................................................................................ 142
hramda ken Bir Dier hrama Da Girmek ................................................................................................ 143
HSAR BABI ...................................................................................................................................................... 144
Hacc Karma Bab ..................................................................................................................................... 146
Bakas Yerine Hac Etmek .......................................................................................................................... 146
HAC KURBANLARI BABI............................................................................................................................... 148
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 150
EVLENME BAHS............................................................................................................................................. 151
Kendileriyle Evlenmek Caiz Olmayan Kadnlar Hakknda Bir Fasl .......................................................... 152
VELLER VE KFU'LER BLM ............................................................................................................... 155
KEFAET BOLUMU ........................................................................................................................................... 158
Vekil le Fuzulnin Evlendirmeleri Hakknda Br Fasl .............................................................................. 159
MEHR BLM ............................................................................................................................................. 160
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 165
Gayr Mslmlerin Evlenmesi ..................................................................................................................... 166
Birden ok Kars Bulunan Kimsenin Karlarn Eit Tutarak Sra le Yanlarnda Yatmann Vcubu ...... 168
ST EMME BAHS ........................................................................................................................................... 168
BOANMA BAHS ............................................................................................................................................ 171
Snnete Uygun Olan Boanma ................................................................................................................... 171
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 173
Boanmann Deyimleri................................................................................................................................ 173
Boanmay Zamana Balamaya likin Bir Fasl ........................................................................................ 175
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 176
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 177
Kendisiyle Gerdee Girilmeyen Kadnn Boanmas Hakknda Bir Fasl ................................................. 178
Erkein Boama Yetkisini Karsna Vermesi .............................................................................................. 179
Sen Muhayyersin Deyimi Hakknda ......................................................................................................... 180
Senin Boanman Senin Elindedir Deyimi Hakknda ............................................................................... 180
stersen Kendini Boa Deyim Hakknda ................................................................................................... 181

ARTLI BOANMA BABI ............................................................................................................................... 183
stisna Hakknda Bir Fasl ........................................................................................................................... 185
Hasta Kimsenin Karsn Boamas ............................................................................................................. 185
Reci Boanmann Hkm ........................................................................................................................... 187
Kesin Talk le Boanm Olan Kadn Eski Kocasna Ne le Hell Olur.................................................... 189
L BAHS ......................................................................................................................................................... 190
HUL' BAHS .................................................................................................................................................... 191
ZIHAR BAHS ................................................................................................................................................... 193
Zharn Kefareti ........................................................................................................................................... 194
LAN BAHS ...................................................................................................................................................... 196
CNSEL LKYE GSZ OLAN VEYA KENDSNDE BAKA BR EKSKLK BULUNAN KMSENN
BABI ................................................................................................................................................................... 198
DDET BABI ...................................................................................................................................................... 199
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 202
NESEBN SABT OLMASI BABI..................................................................................................................... 203
ocuk Kimin Hakkdr? .............................................................................................................................. 205
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 206
NAFAKA BABI ................................................................................................................................................. 207
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 209
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 210
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 211
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 211
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 213
YEMNLER BAHS ........................................................................................................................................... 214
Yemin Olabilen Ve Olamayan Deyimler .................................................................................................... 214
Kefaret Hakknda Bir Fasl ......................................................................................................................... 215
Girmek Ve Kalmak Fiilleri Hakknda Yemin ............................................................................................. 217
kmak, Gelmek, Binmek Ve B. Fiiller Hakknda Yemin .......................................................................... 218
Yemek Ve mek Fiilleri Hakknda Yemin ................................................................................................ 219
Konumak Fiili Hakknda Yemin ............................................................................................................... 221
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 223
Satmak - Satn Almak - Evlenmek V.B. Fiiller Hakknda Yemin............................................................... 223
Hac Namaz Ve Oru Hakknda Yemin ....................................................................................................... 224
Giyinmek, Ss Takmlarn Takmak V.B. Fifcler Hakknda Yemin ........................................................... 225
Dvmek, ldrmek V.B. Fiiller Hakknda Yemin ..................................................................................... 225
Bor deme Hakknda Yemin .................................................................................................................... 226
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 226
ER CEZALAR BAHS .................................................................................................................................. 227
Zina Cezasnn Uygulanma ekli Hakknda Bir Fasl ................................................................................. 228
Cezay Gerektiren Ve Gerektirmeyen Cinsel likiler ................................................................................. 231
Zinaya ahitlik Etmenin Ve Bu ahitlikten Dnmenin Hkm .................................................................. 235
ki me Cezas .......................................................................................................................................... 238
Bakasna Zina snd Etmenin Cezas......................................................................................................... 239
dar Cezalar Hakknda Bir Fasl ................................................................................................................. 242
HIRSIZLIK BAHS
243
alnmas. El Kesmeyi Gerektiren Ve Gerektirmeyen eyler
244
alnan eyin Muhafaza Edilmesi Gereken Yerden alnmas artna Dair Bir Fasl 246
El Kesmenin Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl
248
Hrszn ald Malda Deiiklik Yapmas
250
YOL KESCLK BABI ..................................................................................................................................... 251
CHAT BAHS ................................................................................................................................................... 253
SAVAIN KEYFYETNE DR BR BB ..................................................................................................... 254
BARI ANTLAMASI VE KENDLERNE GVENCE VERLENLER BABI............................................. 255
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 256
GANMETLER VE GANMETLER PAYLAMA BABI ............................................................................... 257
Ganimetlerin Taksim Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl ................................................................................... 260
Ganimetten Bz Kimselere Bata Bulunmak .......................................................................................... 263
Dmann Bir Yeri Ele Geirmeleri Bab ................................................................................................... 264
MS'TEMN BABI ............................................................................................................................................ 265
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 266

R VE HARA BABI .................................................................................................................................. 267
CZYE BABI ...................................................................................................................................................... 269
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 270
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 271
DNDEN IKANLARIN AHKMI .................................................................................................................. 272
DEVLETE KARI AYAKLANANLAR BABI ................................................................................................. 275
YERDE BULUNAN OCUKLAR BAHS ....................................................................................................... 277
BULUNTU BAHS............................................................................................................................................. 278
Kayp Olup Nereye Gittii Ve Sa M l M Olduu Bilinmeyen Kimselerin Hkm .......................... 280
ORTAKLIK BAHS ........................................................................................................................................... 282
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 284
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 287
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 288
VAKIF ................................................................................................................................................................ 289
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 293
SATILAR ......................................................................................................................................................... 295
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 298
CAYABLMENN ART KOULMASI BABI ................................................................................................ 299
GRLMEDEN SATIN ALINAN MALI, GRDKTEN SONRA GER EVRME BABI ........................ 303
KUSURDAN DOLAYI CAYABLME BABI ................................................................................................... 305
GEERSZ SATI BABI ................................................................................................................................... 307
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 312
(Geersiz Satn Hkmleri) ...................................................................................................................... 312
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 314
(Mekruh Satlar Hakkndadr).................................................................................................................... 314
(IKLE) SATII BOZMAK BABI .................................................................................................................... 315
MURABAHA VE TEVLIYE BABI ................................................................................................................... 316
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 318
ALIVERTE RB BABI .............................................................................................................................. 319
MTEMLT BABI ........................................................................................................................................ 323
Satn Alnan Maln Bakasna it Olduunun Ortaya kmas .................................................................. 323
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 324
(Fuzli Yetkisiz Kiinin Sat Hakknda)................................................................................................... 324
SELEM BABI ..................................................................................................................................................... 325
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 330
PARA SATII BAHS........................................................................................................................................ 332
(Saraflk) ..................................................................................................................................................... 332
KEFALET BAHS .............................................................................................................................................. 336
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 342
K KNN KEFALET BABI ......................................................................................................................... 343
HAVALE BAHS ............................................................................................................................................... 344
HKMLK KURALLAR BAHS.................................................................................................................... 345
Tutuklama Hakknda Bir Fasl .................................................................................................................... 348
Hkimin Hkime Yaz Gndermesi ............................................................................................................ 348
Baka Bir Fasl ............................................................................................................................................ 349
HKEM T'YN BABI .................................................................................................................................... 350
Hkimlik Bahsinde eitli Meseleler .......................................................................................................... 351
MRASLARDA HKM KARARI BABI ......................................................................................................... 353
Baka Bir Fasl ............................................................................................................................................ 356
AHTLKLER BAHS ...................................................................................................................................... 356
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 359
AHTLKLER GEERL OLANLARLA OLMAYANLAR BABI ............................................................... 360
AHTLKTE HTLFA DME BABI ......................................................................................................... 364
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 365
Mirasla lgili ahitlik .................................................................................................................................. 365
AHTLK ZERNE AHTLK BABI .......................................................................................................... 366
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 367
AHTLKTEN DNME ................................................................................................................................... 368
VEKLLK .......................................................................................................................................................... 370
SATIN ALMADA VEKLLK BABI ................................................................................................................ 372

SATMADA VEKLLK BABI ........................................................................................................................... 376
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 378
DAVA VE TESLM ALMADA VEKLLK BBI ........................................................................................... 379
VEKLN AZLEDLMES BABI ....................................................................................................................... 381
DAVA BAHS .................................................................................................................................................... 383
YEMN BABI ..................................................................................................................................................... 384
YEMN ETME LE YEMN ETTRMENN KEYFYET BABI ..................................................................... 386
YEMNLEME BABI ........................................................................................................................................ 387
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 391
(Hasm Olamayan Kimse Hakknda) .......................................................................................................... 391
K KNN BRLKTE AYNI EY DAVA ETMELER BABI .................................................................... 392
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 395
(Zilyedlik ekime Hakknda) .................................................................................................................... 395
NESEB DAVASI BABI ..................................................................................................................................... 396
KRAR BAHS ................................................................................................................................................... 397
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 399
STSNA VE BENZER HUSUSLAR BABI ..................................................................................................... 399
HASTANIN KRARI BABI ............................................................................................................................... 402
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 403
SULH (UZLAMA) BAHS .............................................................................................................................. 404
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 405
BR BB ............................................................................................................................................................. 406
BR BB ............................................................................................................................................................. 407
Bor konusunda anlama Bab ........................................................................................................................ 407
ORTAK ALACAK BABI ................................................................................................................................... 408
MRASILARIN BRBRLERN MRAS DII BIRAKMASI BABI............................................................ 409
MUDRABE (EMEK SERMYE ORTAKLII) BAHS ............................................................................... 410
BR BB ............................................................................................................................................................. 412
Emeki, Bakasyla Mudrabe Akdi Yapabilir ............................................................................................... 412
EMEKNN AZL VE KRIN TAKSM BABI ............................................................................................ 414
EMEKNN YETKLER BABI ...................................................................................................................... 415
Baka Bir Fasl ............................................................................................................................................ 416
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 417
EMNET (VEDA) BAHS ............................................................................................................................... 417
ARYE (RET) BAHS ..................................................................................................................................... 2
HBE BAHS .......................................................................................................................................................... 2
HBEDEN CAYMAK BABI .................................................................................................................................. 4
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 5
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 6
KRALAMA BAHS .......................................................................................................................................... 428
CRET, NE ZAMAN HAK EDLR BABI....................................................................................................... 429
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 430
CAZ OLAN KRALAMA AKTLER VE KRACININ AYKIRI DAVRANILARI BABI ......................... 430
FAST KRALAMA AKD BABI ...................................................................................................................... 432
NN SORUMLULUU BABI .................................................................................................................... 436
K ARTTAN BR ZERNDE YAPILAN KRALAMA AKD BABI ........................................................ 437
KRALAMA AKDNDE HTLFA DMEK BABI .................................................................................... 438
KRA AKDNN FESH BABI .......................................................................................................................... 439
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 440
Bir Fas ........................................................................................................................................................ 441
ZORLAMA (KRAH) BAHS .......................................................................................................................... 441
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 442
KISITLILIK (HCR) BAHS .............................................................................................................................. 445
SAVURGANLIK NEDENYLE KISITLILIK BABI ........................................................................................ 445
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 447
BORLULUK NEDENYLE KONULAN KISITLILIK BABI ........................................................................ 447
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 449
GASP BAHS ..................................................................................................................................................... 450
Gasp Edenin Ameli le Deien eyler Haknda Bir Fasl .......................................................................... 452
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 455

Deerlendirilemeyen Eya Gasb Hakknda Bir Fasl ................................................................................. 456
F'A BAHS ..................................................................................................................................................... 459
F'ANIN TALEP VE DAVASI BABI ............................................................................................................ 461
f'al Maun Bedeli Hakknda Bir Fasl ..................................................................................................... 464
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 465
F'ANIN GRP GRMED EYLER BABI............................................................................................... 466
f'ay Btl Klacak eyler Bahsi .............................................................................................................. 468
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 469
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 469
PAYLAMA BAHS .......................................................................................................................................... 470
Taksim Edilebilen Ve Edilemeyen eyler Hakknda Bir Fasl ................................................................... 473
Taksim Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl ......................................................................................................... 474
Taksimde Hat Ve stihkak Davas Bahs ................................................................................................... 476
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 476
Mhayee (Menfaat Taksimi) Hakknda Bir Fasl ........................................................................................ 477
MZARAA BAHS ........................................................................................................................................... 478
MSKAT BAHS ............................................................................................................................................ 482
ZEBH (HAYVAN KESM) BAHS ............................................................................................................. 484
Yenmesi Hell Olan Ve Olmayan eyler Hakknda Bir Fasl ..................................................................... 488
KURBAN BAHS ............................................................................................................................................... 490
MEKRUHLUK BAHS ...................................................................................................................................... 496
Yiyecek Ve ecekler Hakknda Bir Fasl ................................................................................................... 496
Elbiseler Hakknda Bir Fasl ....................................................................................................................... 498
Cinsi Mnsebet - Bakma Ve Elleme Hakknda Bir Fasl .......................................................................... 500
Satlar Hakknda Bir Fasl ......................................................................................................................... 504
eitli Meseleler ......................................................................................................................................... 507
MEVAT ARAZY VERML HALE GETRME BAHS ................................................................................ 510
RB (ME) MESELELERNDEN BR KA FASIL SULAR HAKKINDA BR FASIL ............................. 513
NEHRLERN FAYDALI HALE GETRLMES HAKKINDA BR FASIL ................................................... 514
DAVA - UYUMAZLIK VE TASARRUF HAKKINDA BR FASIL ............................................................. 515
ERBE (KLER) BAHS............................................................................................................................... 516
ZM SUYUNUN PRLMES HAKKINDA BR FASIL .......................................................................... 521
AV BAHS .......................................................................................................................................................... 522
Canl Av Vastalar Hakknda Bir Fasl ...................................................................................................... 522
Ava At Etme Hakknda Bir Fasl .............................................................................................................. 525
REHN BAHS ................................................................................................................................................... 529
REHN CAZ OLAN VE OLMAYAN EYLER BABI ................................................................................... 533
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 536
REHNENN ADL (GVENLR KYE TESLM BABI .......................................................................... 537
REHNEDE TASARRUF, REHNENN CNAYET LEMES VE CNAYETE URAMASI BABI .......... 539
Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 541
CNAYETLER BAHS ....................................................................................................................................... 542
KISASI GEREKTREN VE GEREKTRMEYEN EYLERN BABI .................................................................. 2
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 5
YARALAMALARLA KISAS BABI .................................................................................................................... 6
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 7
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 8
BR BB ............................................................................................................................................................... 11
BR BAB ............................................................................................................................................................... 12
DYETLER BAHS ................................................................................................................................................ 2
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 3
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 5
Yaralamalar Hakknda .................................................................................................................................... 5
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 6
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 9
KNN YOLLARDA MEYDANA GETRD ENGELLER BABI................................................................. 2
Bir Fasl ........................................................................................................................................................... 4
Yklmaya Yz Tutan Duvarlar Hakknda .......................................................................................................... 4
HAYVANIN CNYETLERYLE HAYVANA EDLEN CNAYETLERN BABI ........................................... 2
KASAME BAHS ................................................................................................................................................... 2

AKLEYE LZIM GELEN DYETLER BABI ..................................................................................................... 2
VASYETLER BAHS ........................................................................................................................................... 2
Vasiyetin Keyfiyeti Hakknda Bir Bb ........................................................................................................... 2
MALIN TE BRN VASYET ETME BABI ................................................................................................... 6
Vasiyetin Durumuna Bakld Hakknda Bir Fasl ...................................................................................... 10
Bir Fasl ......................................................................................................................................................... 11
AKRABA, KOMU VE R KMSELERE VASYET BABI ......................................................................... 12
BNA, ARA, TARLA VE BA BAHE GB EYLERN MENFAATN VASYET ETME BABI ........... 13
slm Bayra Altnda Yayan Gayr-I Mslimin Vasiyeti ........................................................................... 15
Vsi le Vsinin Sahip Olduu Yetkiler Hakknda Bir Bb .......................................................................... 17
ahitlik Hakknda Bir Fasl ........................................................................................................................... 21
HNSA BAHS ...................................................................................................................................................... 2
Hnsa Mkln Hkmleri Hakknda Bir Fasl ............................................................................................ 2
eitli Meseleler ............................................................................................................................................. 3
EL-HDAYE
nsz
Din kardelerimize hizmet etmeyi vazife bilen messesemiz, daha nceleri yaynlam olduu Snen-i bn-i
Mce, Kabir lemi, Sret-i bn-i Hiam gibi eserlerden sonra, imdi de Hanefi mezhebi zerine yazlm kaynak
eserlerden saylan EL HDAYE yi neretmi bulunuyoruz.
Mslman din kardelerimizin dnyev ve uhrev pek ok sorularna rahatlkla cevap bulabilecekleri bu deerli
eseri, kymetli limlerimizden Emekli Mft Ahmedi Meyln tarafndan gnmzn anlalr Trkesi ile
byk itina gsterilerek hazrlanmtr. Aynca eserin dip notlarnda kaynaklarn yerleri de gsterilmektedir.
Eserin neir sahasna kmasn bize myesser klan Allah Tel Hazretlerine hamd eder, inaallah daha nice
eserleri bizlere neretmeyi nasib eder.
Okuyucularn istifade ve takdirleri bizim iin en byk srr ve mnevi ecir vesilesi olacaktr. Cenb- Hakk'a
hamd, Peygamberine salat, mmetine rahmet olsun.
Kahraman Yaynlar Fethullah Kahraman1
Bidayetl-Mbtedi erhi Hidaye
Trkistann Fergane blgesinde Mernan ehrinde hicri 511 ylnda doan Burhaneddin Ebul-Hasan Ali,
byk alimlerden olup Hazreti Eb Bekir (Radyallahu anh)'in soyundandr. tslm ilimlerin her dalnda kymetli
eserler vermi ve ada olan alimlerin takdirlerine mazhar olmutur.
slm fkh zerinde nce herkesin yararlanabilecei zl ve ksa bir kitab hazrlam ve buna Bidayet'lMbtedi adn vermitir. Daha sonra bunu yeterli bulmayarak geniletmek istemitir. Grd bu lzum zerine
bu kitabn erh ederek seksen cild haline getirmi ve ona, Kifayet'l-Mntehi adn vermitir. Bugn, bu
eserinin nshalarna rastlanmamaktadr. Ancak bu eserin de ok geni olmas sebebiyle ktibler tarafndan
yazlp oaltlmasnn bir hayli g olduunu ve faydalanma bakanndan kolaylk salayamayacan dnerek
bunu daha yararl bir hale sokmak istemitir. Nihayet 573 H. ylnda Bidayet'l-Mbtedi adl kitabna ikinci defa
olarak drt cz halinde bir erh yazm ve buna da, Hidaye adn vermitir. Bu kitabn nemini bizzat
kendileri, iirlerinin birinde yle ifade ederler:
Hidaye yle bir kitabdr ki, onu reneni hidayet yoluna iletir, krn gzn aydnla kavuturur.
Ey ak sahibi! Sen ona sanl ve onu ren; nk onu renen, manev steklerin en ykseine erimi olur.
Bu eser, bugn bile slm lkelerinin ok yerlerinde okunup okutulmakta ve kymetini muhafaza etmektedir.
Hanefi mezhebi zere yazlm kaynak eserlerden saylabilir. Byle bir eserin, hocalarmzdan (Emekli Mft
Muhterem Ahmed Meylni) tarafndan Trkeye evrilmesiyle iyi bir hizmet yapld muhakkaktr.
Gerek mtercim iin ve gerekse, basmn salayan yaynevi sahipleri iin sadaka'i Cariye kabilinden sevab
vesilesi olmasn ve okuyucularn da faydalanp gerei zere ilem yapmalarn yce Allah'dan dilerim. 3/1/198
A. Fikri Yavuz 2
Mtercimin nsz
Yce Allah'a hamd ve senalar, onun son Peygamberi olan Hz. Muhammed (Aleyhi's-salat ve's-selm)'a da
saysz salt ve selmlar olsun.
1
2
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 1/6.
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 1/7-8.
Sayn okuyucu, elindeki bu deerli eseri tercme etmek benim iin byk bir mutluluk kayna olmutur. nk
bu almayla Hanefi fkhnn en mutemet kaynaklarndan biri daha yeni neslin istifadesine sunulmu
olmaktadr. Nitekim beni zellikle- bu eseri tercme etmeye ynelten amil, eserin mukayeseli olmas ve slm
fkh konusunda okuyucunun muhakemesini gelitirecek nitelikte bulunmasdr:
Bu arada, tercmedeki baz zellikleri aklamakta yarar grmekteyim. yle ki:
1- Eserin Arapa ifadesi bir hayli mulak olup konulann ileni tarz herkesin rahata anlayabilecei kolaylkta
olmadndan, okuyucu tercmede de ayn zorluklarla kar karya brakmamak iin metne bal kalmaktan ok,
elden geldii kadar, kolay anlalr ve aklamal bir slup tercih ettim. Bununla beraber, eserdeki zorluun
tamamen ortadan kaldrlm olduunu iddia edemem.
2- Eserdeki aktel olmayan baz klasik rnekler, aa uygun ve modern rnekler durumuna getirilmitir. Ayn
amala kle ve cariyelerle ilgili ksmlar tercme edilmemitir.
3- Mellif, el-Mebsut, Kudurt Muhtasar, yahut el-Cami-s-sairden bir sz naklettii zaman, bu
kitaplarn adn vermeyip birincisne Asl, ikincisine Muhtasar, ncsne de el-Kitab demektedir. Biz
ise, bu kitaplarn asl adlarn vermeyi ve mellifin, kendi tarafndan esere bir sz katmak ihtiyacn duyduu
zaman, tevazu gstererek Zaif kul diyor ki eklinde kulland ifadeyi Ben diyorum ki eklinde deitirmeyi
tercmeye daha uygun bulduk.
4- Mellifin nsznde de getii zere, bu eser kendisinin daha nce yazm olduu Bidayet'l-Mbtedi
adndaki metnin erhi olduu ve btn erhlerde olduu gibi bu erhte de, metin ksm parantez iine alnd
iin, biz tercmede de ayn usule bal kaldk. Kald ki bunda, metin ile erhin birbirine karmamas ve
okuyucunun ihtiya duyduu zaman, tercmeyi Arapa asl ile kolaylkla kar-latrabilmesi gibi birtakm
yararlar da bulunduu iin -zellikle- biz buna zen gsterdik.
unu da belirtmeliyim ki: eitli sebeplerden dolay tekbama tercmeyi arzuladm sre iinde
bitiremeyeceime kanaat getirdiimden, halen Eridir vaizi bulunan Mehmet Yalar ile eski din grevlisi Mehmet
Selim Bilge' den bana yardmc olmalarm rica ettim. Ricam kabul eden bu meslektalarmdan Mehmet Yalar 3.
cildin tamamm, Mehmet Selim Bilge de 4. cildin bete n tercme etmeyi baardlar. Kendilerine teekkr
eder, ilerdeki almalarnda da basanlar dilerim. Baar Yce Allah'dandr. 12.7.1983 Ahmed Meylni 3
EL-HDAYE YAZARININ HAYAT TARHES
El-Hidaye yazar, eyh-l slm mam Brhanddin lkab ile mehur olup knyesi Eblhasan, ad Ali'dir.
Babasnn ad Ebbekir, byk babas da Abdlce1il'dir. Ferane'nin Merginan kentinde dnyaya gelmitir. Hz.
Eb Bekr-i Sddiyk'n (Radyallah anh) soyundandr. Kendisine imam denebilecek kadar byk bir fkh limi,
hafz, muhaddis, mfessir, btn slmi ilimleri kendisinde toplayan, ilim ve fenlen gsnde tutan, her meseleyi
btn incelikleriyle ele alan ve derin bir kavrayla aratrp inceiyen, keskin grl, stn takva ve geni
bilgiye sahip, slmi ilimlerin her dalnda mahir, stn vasfl, Usul-i Fkh'ta, iir ve Edebiyatta esiz bir kimse
idi. Hilafiyatta ve zellikle Fkh- Hanefi'de stn yarg ve geni bir anlay gcne sahipti ilimde ve Edebiyatta
benzeri grlmemitir. Ferane, dou Trkistan'da bir lke olup Merginan bu lkede bir kentin addr.4
Doumu Ve Vefat
Byk lim Muhammed b. Abdlhay el-Kenzi, atalarndan birinin, A1addin ismindeki mverrihin el yazsndan
naklen unu kaydettiini sylemitir:
El-Hidaye'nin sahibi, beyz onbirinci yl Recep aynn sekizinci gnne rastlayan Pazartesi gn ikindiden
sonra dnyaya gelmi, beyz krk drdnc ylnda Beytllah' ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in kabr-i erifini ziyarete muvaffak olmu ve beyz doksan yl Zilhicce aynn ondrdnc gnne
rastlayan Sah akam vefat ederek Semerkant'ta topraa verilmitir. 5
Kendisini Okutanlar
El-Hidaye sahibi, fkh birtakm mehur imamlardan okumutur, ki Tevhit ve Kelm ilmine dair el-Akaid-n
Nesefiye sahibi Mftissekaleyn Nacmddin Eb Hafs mer el-Nesef, mam el-Sadr el-ehid Hisamddin
mer b. Abdlaziz, Tuhfe sahibi Aladdin el-Semerkandi'nin tilmizi bulunan mam Ziyaddin Muhammed b. elHseyin el-Bendenici ve Hulasatlbeyan sahibinin babas mam Kvamddin Ahmed b. Abdrreid el Buhari
bunlardandr. 6
5
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 1/11-12
6
4
adalarnn, Hakkndaki Szleri

mam Fahrddin Kadhan, el-Muhitl-burhan sahibi el-Sadrl Kebir Brhanddin, el-Fetavezzahiriye sahibi
stad ve mam Zahrddin Ahmed b. Muhammed el-Buhari ve stad Zeynddin Eb Nasr Ahmed b.
Muhammed b. mer el-tab ve bakalar gibi ada bulunan byk limler, onun stnlk ve ilmi hakknda
ehadette bulunmulardr.7
Eserleri
Mecmu-un Nevazil, Kitab-t Tecnisi ve-1 Mezid, Feraiz, el-Mnteka, Bidayet-l Mbtedi, Kiyafet-l Mntehi,
el-Hidaye ve Hac Menasiki gibi bir ok eserleri bulunmaktadr. Kendisi Bidayet-l Mbtedi hakknda unu
yazmaktadr: lk amda ve daha genken arzu ederdim ki, hacmi kk muhtevas byk ve iinde
meselelerin her eidi bulunan bir kitap bulunsun. Nihayet uzun yolculuklarm esnasnda Kuduri'nin Muhtasan'n
benim arzuladm biimde kaleme alnm bir kitap olarak buldum. Bu kitap ksa olmakla beraber zengin
muhteval ve beendirici bir slub. ile yazlmtr. Ayrca grdm ki zamann bykleri, byk kk herkesi,
el-Cami-s Sair'i ezberlemeye tevik ediyorlar. Bunun zerine, bu iki kitab birletirip bir kitap haline
getirmeye ve bu kitaba -bir zorunluk duymadka- bu iki kitap dndan bir ey katmamaya karar vererek bu ie
koyuldum ve kitap bitince ona Bidayet-l Mbtedi diye ad koydum. Mellif bu kitapta bablar teberrken elCami-s Sar'in sralayma gre sralamtr. Mellif: Eer bu kitabma bir erh yapmay baarabilirsem ona
da Kifayet-l Mntehi diye ad koyacam dedikten sonra bu ie de girimi ve erh bittikten sonra ona dedii
gibi- Kifayet-l Mntehi adn vermitir. Bu erh, Knevi'nin Miftah-us Saade de nakline gre yetmi ciltlik
olup benzeri bulunmayan bir kitaptr. Ancak ok uzun oiduu iin kimsenin okuyamayaca endiesiyle mellif,
metni bir daha ve bu kez eskisine gre ksa ve fakat gerekli olan bilgilerden hi birini karmamak kayd ile erh
ederek ona da Hidaye adm vermitir. Mellif bu erhini de, beyz yetmi yl Zilkade aynda bir
aramba gn leden sonra kaleme almaya balam olup onda en iyi rivayetleri ve'salam ve gl
dirayetleri bir araya getirmitir. Bu kitap halk arasnda byk bir rabet gren ve herkese sevilip beenilen,
ellerden hi dmeyip dolaan bir kitap olmutur. Bu kitap hakkmda Hidye sahibi eyhlislm'in mahdumu
mam maddin u mealde bir methiye yazmtr:
Hidaye, kendisini belliyenleri hidayete' eritiren
ve krl gideren bir kitaptr. yleyse ey saduyu
sahibi olan kii, ona yap ve onu tut hi brakma.
Kim ki ona ulap elde ederse, emellerin en stnne ermi olur.
Bir bakas da yle demitir :
phe yoktur ki Hidaye adndaki kitap, Kur'an-
Kerim gibi kendisinden nce ulemann fkha dair
yazd hi bir kitaba gerek ve ihtiya brakmamtr.
Muhammed b. Abdlhay el-Leknevi demitir ki: Bu sz kabul edebilmek iin, Hidaye mellifinin onu -rivayete
gre- on ylda tamamladn ve bu uzun sre iinde orulu olup bir gn olsun orusuz geirmediini, orulu
olduunu da gizliyerek hi kimseye sezdirmemeye altn hatrlamak kfidir. Sylendiine gre hizmetisi
ona yemek getirdii zaman ona: Brak oraya git der ve hizmeti gittikten sonra yemei ya rencilerinden
birine veya bir bakasna yedirir ve hizmeti dnp kaplan bo grnce kendisinin yediini sanrd.
Hidaye'yi asl mellifinden ilk okuyan kii emsl Eimme el-Kezderi'dir. Ulemdan byk bir kalabalk ve
stn ilim erbabndan birok kimseler Hidaye'ye erh ve haiyeler yapmlardr. Onu ekemiyenlerin kiminin:
Hidaye sahibi kaynaksz ve shhati pheli birtakm hadisleri kitabna almtr diye ona ta attklar iin, birok
kimseler de ondaki hadisleri tahri ederek shhatlanm kantlamlardr. Bunlardan biri, imam Muhyiddin
Abdlkadir b. Muhammed el-Kurei el-Msri'dir. Bu zatn bu konuya ilikin kitabmn ad el-naye bi-ma'rifeti
ahadis-il Hidayedir. Biri de eyh Aladdin'dir. Bunun da kitabnn ad el-Kifaye fi ma'rifeti ahadis-il
Hidayedir. eyh Cemalddin b. Abdullah b. Yusuf el-Zeyla de bu konuda Nasbrraye li ahadis-il Hidaye
adnda bir eser yazmtr. 8
Hidaye Yazarnn Mezhep Ulemas Arasndaki Yeri
mam Muhammed Abdulhay el-Leknevi el-Fevaid-l behiyye fi teracimil hanefiye adl kitabnda unlar
kaydetmektedir :
7
8
Bilinmelidir ki ulem, Hanefi fkh limleri olan arkadalarmz alt kuaa ayrmlardr:
1- mam Eb Ysuf, mam Muhammed b. Hasan el-eyban gibi mezhep sahibi byk mam Eb Hanife
hazretlerine arkadalk ederek ondan renim yapan, mezhep iinde mtehitler kua. Bunlar, mam Eb
Hanife'nin tesbit ettii kaidelerden fkh ahkmn karma gcne sahip kimselerdir.
2- Hassaf, Tahavi, Kerhi, Serahsl, Hulvani. Pezdevi ve bakalar gibi mezhep sahibinden hakknda herhangi bir
rivayet gelmiyen meselelerde itihat eden kimseler. Bunlar ne usl ve ne de fru'da, yani ne delil ve kaidelerde
ve ne de delil ve kaidelerden kan hkmlerde mam'n grnden ayrlmaya yetkili deillerdir. Ancak
hakkmda tmam'dan bir rivayet bulunmayan hkmleri, mam'n tesbit ettii usle gre karma yetkisine
sahiptirler.
3- Sadece tahri, yani kapal falan bir sz aklamaya veya birden ok mnalar verebilen bir szn hangi
mnada kullanldn kestirme gcnde olan tahri sahibi kimseler.
4- Kuduri ve Hidaye sahibi gibi, yine tahri sahibi olup dirayet gc ile ancak bir rivayeti bir dier rivayetten
stn grme yetkisinde olanlar.
5- Mukallitler kua. Bunlar -muteber olan drt metin sahipleri gibi- gl, zaif, sekin ve gevek olan grleri
biribirinden ayrt edebilen kimselerdir.
6- Bunlardan sonra gelen kuak ki bunlar, semizi, clz, sa, solu ayrt edemiyen kimselerdir.
Ettealik alel Fevaid-il behiyye sahibi Eb Firas el-Gassani de Hidaye sahibinin hayat tarihesinde aynen
unlar kaydetmektedir:
Keskin grleriyle bir gr bir dier grten stn grme gcnde olan tercih sahipleri kuandan
Kemalpaa Zade, Hidaye sahibinden, sz ederken onun Kadhan'dan aa olmadn, delilleri eletirme ve
meseleleri delillerden karmada byk bir g sahibi olduunu syledikten sonra:
Hidaye sahibi, mezhep iinde itihat etmeye herkesten daha lyktr. Onu mezhep iinde mtehitlerden saymak
saduyuya daha yakndr diye yazmaktadr.9
Mellifin, Bu Kitabnda Kendisine Has Olan Bir Takm slup Ve Alkanlklar
Mellifin, bu kitabnda edindii birtakm usl ve alkanlklar bulunmaktadr:
1- Muhaddis eyh Abdlhak'n dediine gre, Mellif Allah kendisinden raz olsun diyor ki dedii zaman
kendini kasdetmi olur. Ebssuud demitir ki: Hidaye sahibi, kendisinin olan bir gr aklamak isterken;
Aciz olan bende (Allah eksikliklerini balasn) diyor ki diye sylyor. Ancak onun vefatndan sonra (Allah
makamn yceltsin) talebelerinden kimisi, onun bu deyimini Allah kendisinden raz olsun diyor ki eklinde
deitirmitir.
Mellifin Ben diyorum deyiminden kanmasnn nedeni, bu deyimden benlik kokusunun duyulmasdr.
Bunun iindir ki bu gzel det, Hadis ve Fkh ulemasnn bykleri arasnda tedenberi allagelen bir det
olmutur.
2- Kendisince muhtar olan grn delilini Kadhan'n Haniyedeki usulnn tersine olarak en sonraya
brakr. Kadzade Netaic-l Efkr'da Meilifin sregelen alkanlklarndan biri de udur: eitli grlerin
delillerini aklarken gl olan grn delilini hepisinden nce sylemek daha uygun ise de, en sonraya brakr
ki, kendisinden nceki delillere bir cevap mahiyetinde olsun diye kaydetmektedir.
3- eyhlerimiz deyimini kulland zaman Maveraun-nehir (Ceyhun nehri tesi) diye yd olunan Buhara
Semerkant ulemasn kasdeder. Vakfnnehir, Allame Kasm'dan stlahta eyh tabirinden byk mama
yetimiyen kimseler kasdedilir diye nakletmektedir.
4- Feth-l Kadir'in dediine gre lkemizde dedii zaman Ceyhun nehri tesine den kent ve kasabalar
kasdeder.
5- Daha nce getirmi olduu bir yetten sz ederken Yukarda okuduumuz zere, daha nce getirmi olduu
bir akli delilden sz ederken Yukarda belirttiimiz zere ve daha nce getirmi olduu bir Hadisten sz
ederken de Rivayet ettiimiz zere deyimlerini kullanr. Netaic-l Efkr fi erhi rmuz-il Esrar byle syler.
Fakat Kifye'den anlaldna gre, ok kere Yukarda belirttiimiz zere deyimini hem yet, hem hadis ve
hem de akl delil hakknda kullanmaktadr. Miftah-us Saade'ye gre de sylediimiz zere deyimini en nemli
olan deli hakknda kullanmaktadr. Ayrca Sahabinin sz hakknda Eser deyimini kullanrken ou kez
Eser ile Hadis arasnda ayrm yapmakszn ikisinde de Yukarda belirttiimiz zere deyimini
kullanmaktadr.
6- ok kere yet ve Hadis nassmn nedenini -meselenin hkm iin hem nakli, hem akli delil olsun diyemstakil bir akli delil olarak getirmektedir.
7- Akli delil yerine Fkh deyimini kullanr ve: Bu meselede fkh byledir der.
8- ou kez akl delilden sonra -nedenine iaret etmek zere- bir baka akl delil de getirmektedir. Netaic-l
Efkr: Mellifin usul udur ki, bir dvaya delil getirdikten sonra nk diye devam ederek dvann nni
delilinden sonra Limmi delilini de 10 belirtmek ister diye yazmaktadr.
9
nni delil davay kantlamak iin yeterli ise de hkmn nedenini tazammn etmez. Limmi delil ise, hem dvay kantlamada, hem de
10
9- Aslda byledir dedii zaman mam Muhammed b. Hasan el-eybani' nin el-Mabst adndaki kitabn.
Mutasar dedii zaman Kuduri'nin eI-Muhtasann, el-Kitap dedii zaman da el-Cami-us Saiyri
kasdeder.
10- Bir babta Kudurinin ayn bab'a mteallik meselelerini tamamladktan sonra, babn sonunda el-Cami-s
Saiyr'in. meselelerini ele alr.
11- Kuduri ile el-Cami-s Saiyr'n ibareleri arasnda bir uyumazlk bulunduu zaman el-Cami-s Saiyr
byle demitir der. Uyumazlk bulunmazsa el-Cami-s Saiyr'in adn vermeden sadece Demitir dedikten
sonra ibaresini nakletmekle yetinir. Hatta bazan Demitir szn de atar.
12 Demilerdir tabirini yalnz ihtilafl meselelerde kullanr.
13- Bu hadis u mnya mahmuldr dedii zaman Hadis ulems tarafndan o mnya hamledilmitir demek
ister. Bu hadisi u mnya hamlediyoruz dedii zaman ise, hadis hakkndaki hadis ulemsmm yorumunu deil,
kendi yorumunu aklar.
14- Falan keten dedii zaman: O kimse o gr bakasndan nakletmitir, Falancaya gr dedii zaman
ise, Gr o kimsenindir demek ister.
Allah, hakknda iyilik diledii kimseyi din konusunda bilgili klar. Hads-i erif 11
lmin bayrak ve sancaklarn ykseklere dikip dalgalandran, eriatn iar ve hkmlerini belirleyip ortaya koyan,
insanla doru yolu gstermek iin birtakm peygamberler gnderen ve o peygamberlerden sonra, onlarn gittii
yola insanlar davet etmek iin birtakm limleri o peygamberlere halef ve vris klan yce Allah'a hamd ve
senalar olsun.
O limler ki; grevlerini tam anlamyla yerine getirmi, hayatn -byk kk, ak kapal- ne kadar ihtiyalar
varsa, hepsine k tutacak birtakm meseleler va'zederek din ve itimai hayatta byk lde klavuzluk
etmilerdir.
Ne var ki, ard arkas kesilmeyen hayat olaylarnn saylamayacak derecede okluu yznden, konunun kemeri
biribirinin ardndan akp gelen bu olaylara dar gelmekte ve her bir olay iin mahsus bir hkm
bulunamamaktadr. Bununla birlikte, kap ele gemeyen ve uzaklap karanlklara gmlen avlan, kaynaklarn
nda arayp bulmak ve ana yuvalarnda yakalayp balamak mmkndr. Ancak bu da, her kiinin deil,
hkm ve hdiseler arasndaki benzerlikleri kavrayp rneklerden yararlanmasn bilen er kiinin iidir.
Sayn okuyucu.
Ben u kitabn metni olan Bidayet-l Mbtediye balarken Bittikten sonra -Allah izin verirse- ona bir erh de
yazp o erh Kfayet-l Mntehi adn vereceim diye va'detmitim. Bunun iin kitap biter bitmez hemen
erha baladm ve -Cenab- Allah'n, szn yerine getirmeye alanlara kolaylk verdii iin- ksa bir sre
iinde bitirmeyi baardm. Ancak kitap bitmek zere iken, onun baz yerlerinde gereksiz uzatmalar yapldn ve
bu yzden kitabn bir hayli kabank olduunu grerek, bir kenara itilip okunmayacandan endielendim. Bunun
zerine bu sefer ona. el-Hidaye adndaki bu erhi yazmaya koyuldum.
Bu erhte en gzel ve salam rivayetleri, en shhatli ve ilgin dirayetleri toplam bulunuyorum. Bu erhe ayrca,
btn temel meseleleri ve eitli dallara kk olabilecek ana kaideleri dercetmekle beraber onda gereksiz
uzatmalar yapmaktan da kandm. Ta ki, zaman msaid olmayan veya mizac uzuna mtahammil bulunmayan
kimseler ksa ve kk olana, zaman msaid olup da fazla eyleri renmek isteyenler de uzun ve byk olana
bavursunlar. Zira insanlar deiik mizaldrlar ve herkesin mizac ve heves ettii ey ayrdr. lim ise, hepsi -az
da ou da, ksas da uzunu da, by de k de -hayrdr.
Yce Allah'dan basanlar ve mrmn bitiminde bana ve btn mslmanlara mutluluklar ihsan etmesini dilerim.
Yce Allah btn zorluklan kolaylatrmakta, diledii her eye gc yetmekte ve dualan kabul buyurmaktadr.
Her eyde vekilimiz odur ve bizim iin o yeterdir.12
hkmn nedenini anlatmada kullanlr. Bunu basit bir rnek ile aklamak mmkndr. Mesela: Verem mikrobik bir hastalktr. nk
bulacdr ifadesindeki nk bulacdr cmlesi veremin mikrobik bir hastalk olduunu kantlad iin Inni bir delildir. Yani onunla
sadece mddeann doruluu hakknda kiide kanaat hasl olur. Hkmn nedenini ifade etmez. Verem bulac bir hastalktr. nk
mikrobiktir ifadesindeki nk mikrobiktir cmlesi ise, Liml bir delildir. Zira veremin bulac bir hastalk olduunu kantlad gibi bu
hastaln niin bulac olduunu da bildirir. Mtercim.
11
Buhari, Mslim, mam Ahmed'in Msned'i, Tirmizi, bn-i Mce, Muvatta ve Drimi, Buhari ile Mslim Muviye b. Eb Sfyan'dan. mam
Ahmed hem Muviye b. Eb Sfyan, hem bn-i Abbas'tan, Tirmizl bn-i Abbastan, bn-i Mce de Buhari, lim; 10, Humus, 7, tisam, 10,
Mslim mare, 175, Zekt, 98, 100, 35, Tirmiz; lim; 4, bn-i Mce; Mukaddime, 17, Drimi Mukaddime, 24, Rikak Muvatta' Kader 8,
mam Ahmed-in Msnedi 1/306, 2/234, 4/92, 93, 95, 96,. 97, 98, 99, 101
12
TAHARET13
Cenab- Hak: Ey iman etmi olanlar, namaza kalkmak istediinizde, yznz ve dirseklere kadar ellerinizi
ykaynz, banz meshediniz ve topuklara kadar ayaklarnz da 14 buyurmutur. Buna gre; abdestin farzlar:
Yz, el ve ayaklarn ykanmas ile ban meshi olmak zere drttr. Ykama ykanan eyin zerinden suyu
aktmaktr. Mesih de meshedilen eye eli dokundurmaktr. Yzn snr, san bitmeye balad yer ile enenin
alt ve iki kulak yumuaklar arasnda kalan miktardr. nk kii herhangi bir kimse ile konumak istedii
zaman yznn bu ksm ile o kimseye ynelmi olur.
Hanefiler'e gre Dirseklerle topuklar ykanma hkmne dahildirler. Yani el ve ayaklar ykanrken dirsek ve
topuklar da onlarla birlikte ykanmaldr. Ancak mam Zfer (Radyallh anh):
Orucu geceye kadar tamamlaynz. 15 yet-i kerimesinde gece nasl orucun hkmne dahil deilse, burada da
dirseklerle topuklar ykanma hkmne dahil deillerdir diyerek bu gre katlmamtr. Biz diyoruz ki:
Bu iki yet arasnda fark vardr. Zira oru yetinde eer geceye kadar denmemi olsayd, yemek imek ve cinsel
ilikide bulunmaktan saknmak demek olan orucu ne vakte kadar srmenin gerektii bilinmiyecekti. nk kii
ksa bir sre iin de bir ey yiyip imez ve cinsel ilikide, bulunmazsa, bunlardan saknm saylr. Burada ise
eer dirseklere kadar ve topuklara kadar denmeseydi, ellerin omuzlara kadar ve ayaklann da kalaya kadar
ykanmasnn gerektii anlam olacakt. Zira baz istimallarda kol ve bacaklar El ve Ayak kelimelerinin
anlam iine dahildirler.
Batan meshi gereken miktar perem yeri kadardr, ki ban drtte biridir. Zira Muire b. ube (Radyallh
anh)'n rivayetine gre: Bir gn Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) misafir bulunduu bir
kyn plnde kk abdestini bozduktan sonra su isteyip abdest alm ve mestleriyle bam meshederken
bandan sadece peremine elini srmtr.16 Mcmel olan yetin bir aklamas mahiyetinde olan bu hadis,
batan sadece tane kl meshetmenin yeterli olduunu syleyen mam- afii (Rahimehullah) ile Ban
hepsini meshetmek gerekir diyen mam Mlik (Rahimehullah)'n grlerine kar bir delildir. Hanefi Fukahas
arkadalarmzdan kimisi, mam Eb Hanife (Rahimehullah)'den Ban meshi en az elin parma ile olabilir.
nk mesih, ounlukla elin parmaklan ile yaplr diye sylediini nakletmitir.17
Abdestin Snnetleri
1- Abdest almak isteyen kimsenin -eer uykudan kalkm ise- elini kaba sokmadan nce ykamas snnettir.
nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Her hangi biriniz uykudan uyand zaman, elini
defa ykamadan kaba daldrmasn. Zira (uykuda iken) elinin, cesedinin neresine dediini bilemez.18
buyurmutur. Hem de temizlik el ile yapld iin, temizlikte, nce elden balamak daha uygundur. Abdest
almaya balamadan nce ykanmas snnet olan, elin parmak ularndan bilee kadar olan ksmdr.
2- Abdest almaya balarken besmele ekmek. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Besmele ekmiyenin abdesti yoktur.19 buyurmutur, ki bundan: Abdestinin sevab yoktur mnas murattr.
Abdest almaya balarken besmele ekmenin snnet olmas Kuduri'nin beyanna gredir. En dorusu udur ki,
snnet olmayp mstahaptr. Sahih olan kavle gre istincadan da hem nce hem sonra besmele ekmek
mstahaptr.
3- Aza Misvak srmek. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hep misvak kullanrd.20
ayet misvak yoksa kiinin parmaklarn dilerine srtmesiyle de snnet yerine gelmi olur. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) misvak olmad zaman yle yapard. 21 En dorusu, misvak da snnet
deil, mstahaptr.
4- Az ve buruna su vermek. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) her abdest aldnda
bunu yapard.22 Az ve buruna su vermenin keyfiyeti yledir:
13
Taharet'in szlk anlam temizliktir. Fkh stlahnda ise -abdest, gusl ve teyemmm gibi- birtakm hkmi pisliklerden temizlenme
ameliyelerine de denildii iin, mellif bunlarn hepsini kastederek Taharetler diye oul olarak kullanmtr.
14
Maide: 5/6
15
Bakara: 2/187
16
Muire b. ube tarafndan rivayet olunan ve aslnda iki hadis olup mellif tarafndan birletirilen bu hadisin davamza delil olan son ksm
Mslim'de kaytl bulunmaktadr. Mestlerin Mesih Bab c. 1, s. 134; Nasbr-raye c. 1, s. 1
17
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar, stanbul, 1992: 1/21-22.
18
Buhari, Abdest 26; Bedl-halk, 11; Mslim, Taharet 87, 78; Eb Dvud, Taharet 50; Tirmizi; Taharet 19; Nesai, Taharet, 72; bn-i Mce,
Taharet 40, 112; Drimi, Abdest 78; Muvatta, Taharet 9; Ahmed-Msned, 2/241, 253, 265.
19
Eb Dvud, Taharet: 48; Tirmizi, Taharet 20; bn-i Mce, Taharet 41; Drimi, Abdest 25; Ahmed-Msned; 2/418. 3/41. 4/70, 5/382, 6/382
20
Bu konuda birok hadisler mevcut olup biri, Buhari ile Mslim'in Huzeyfe (r.a.)'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.) geceleri kalkarken
azna misvak srerdi mealinde rivayet ettikleri hadistir. Mslim ayrca Hz. Aie (r.a.)'den de Peygamber Efendimiz (s.a.v.), her eve
geldiinde yapt ilk i azna misvak srmekti mealinde bir hadis rivayet etmitir. Eb Dvud da Hz. Aie (r.a.)'dan Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) -gece olsun ndz olsun- her uykudan kalktnda, abdest almadan nce azna misvak srerdi mealinde bir hadis
nakletmitir. Nasbr-raye c. 1, s. 8.
21
Gariptir. el-Muni c. 1, s. 37'de Enes b. Mlik (r.a.)'dan gelen munkat bir hadis olduu zikredilmektedir. Nasbr-raye c. 1, s. 8
22
Peygamber Efendimiz'in nasl abdest aldn rivayet eden yirmi bir Sahabinin hepsi Peygamber Efendimizin abdest alrken az ve
burnuna su verdiini sylemilerdir. Bu Sahabilerden Abdullah bn-i Zeyd'in hadisini Eyimme-i Sittenin her alts da kaydetmilerdir.
Kii nce azdan balar ve defa ve her defasnda avucuna yeniden su almak suretiyle azna su verip
alkaladktan sonra bu sefer ayn ekilde burnuna vererek defa tekrarlar. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in abdest alrken hep byle yapt hikye edilmektedir. 23
5- Kulaklar meshetmek. Hanefilere gre kulaklar ban suyu ile meshetmek snnettir. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Kulaklar batandr 24 buyurmutur. Yani kulaklar ban hkmne
tabidirler. Zira tabiidir ki kulaklar ban birer paras deildir.
6- Sakal outurmak. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi Sellem) abdest alrken, Cibril
(Aleyhisselm) ona sakaln outurmasn sylemitir. 25 Kimisi demitir ki;
Sakal outurmak yalnz mam Eb Ysuf'a gre snnettir, mam Eb Hanife ile mam Muhammed' e gre ne
snnettir, ne de bidattir. nk snnet, farz olan bir eyin eksikliini, farz olduu yerde tamamlamaktr. Sakaln
ii ise, grnmedii iin farzn yeri deildir,
7- Parmaklarn arasn outurmak. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Parmaklarnzn
arasn ovuturun, k Cehennem ate aralarna girmesin 26 buyurmutur.
8- Organlar er defa ykamak. nk bir gn Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) abdest
alrken, organlarn birer defa ykadktan sonra:
Bu yle bir abdesttir ki Allah, namaz onsuz kabul buyurmaz.27, ikier defa ykadktan sonra:
Bu, Allah'n kendisine iki kat ecir verdii kimsenin abdestidir.28 ve er defa ykadktan sonra da:
Bu benim ve benden nceki peygamberlerin abdestidir. Kim ki bundan fazla veya eksik yaparsa, ya snr am,
ya da kendine yazk etmi olur.29 buyurmutur. Bundan ise, lemenin snnet olduu anlalr. Hadisteki
korkutucu ve ar ifade lemenin snnet olduunu inkr edenler iindir.
9- Abdest alan kimse iin niyet etmek mstahaptr. Kuduri her ne kadar mstahap demi ise de Hanefilere gre
abdestte niyet snnettir. mam- afi (Rahimehullah): Teyemmmde niyet nasl farz ise, abdest bir ibadet
olduu iin onda da niyet farzdr, demitir. Biz diyoruz ki: Niyetsiz olan abdestin, ibadet olmas bakmndan
sevab yoksa da onunla namaz klmabilir. nk abdest su ile alnd iin onunla -niyet getirilmese de- temizlik
hasl olur. Teyemmm ise yle deildir. nk teyemmm toprakla edildii ve toprakla temizlik hasl olmad
iin, eer niyet getirilmezse mnsz birey olur.
10- Abdestin snnetlerinden biri de ban hepsini bir kere meshetmektir. mam- afii (Allah rahmet eylesin)
abdestin ykanan uzuvlarna kyas ederek, ban da kere ve her birinde eli yeni bir su ile slatarak
meshedilmesi snnettir, demitir. Biz her abdest almada leme yapt halde ban bir kez mesheden ve
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapard diyen Enes b. Mlik (Radiyallh anh)'n
hadisine dayanyoruz. Kald ki farz olan, ba ykamak deil, meshetmektir. Mesih ise, tekrarlanrsa ykamak
olur. O halde mestlerin meshinde nasl tekrar yoksa ban meshinde de tekrar yoktur. Her ne kadar Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ban kez meshederdi diye bir rivayet varsa da, o demek deildir ki
her birinde elini yeni su ile slatrd. Yeni su ile olmaynca -Hasan b. Ziyad'n rivayetine gre- Allah rahmet
eylesin mam Eb Hanife'ye gre de kere meshetmek merudur.
11- Abdestin snnetlerinden biri de, uzuvlar, yet-i kerimede geen sraya gre ve sa uzuvlar sol uzuvlardan
nce ykamaktr. mam- afii: yet-i kerimede geen sraya gre uzuvlar ykamak farzdr. nk Cenab-
Hak (Azze ve Celle): Namaz klmak istediiniz zaman abdest aln buyurmutur. Namaz klma isteinin abdest
almadan nce olmas ise, sray gerektirir demitir.
Biz diyoruz ki: yette abdest uzuvlar vav ile sralanmtr. Vav ise btn lgatilara gre mutlak cemi iin olup
ondan sra anlalmamaktadr. Buna gre sra abdest uzuvlar arasnda olmayp sadece namaz klma istei ile
abdest alma eylemi arasndadr.30 Abdest alrken sa uzuvlar sol uzuvlardan nce ykamak, hem bize, hem
Nasbr-raye c. 1, s. 10
23
Ahmed-Msned c.1, s. 369
24
Eb Davud; Taharet 51; Tirmizi, Taharet 29; bn-i Mce, Taharet 53.
25
bn-i Ebi eybe, mam Eb Hanife'nin Mezhebine Aykr Hadisler Bab.
26
Bu lafzla gariptir. Darekutni, Eb Hreyre (r.a..)'dan Peygamber Efendimiz: Parmaklarnzn arasn ovun ki kyamet gn, aralarnda
Cenh- Allah ate sokmasn buyurdu eklinde rivayet etmitir. Nasbr-raye c. 1, s. 26
27
Bu lafzla gariptir. Abdullah bn-i mer, bey b. Kab, Zeyd bn-i Sabit ve Eb Hreyre (r.a.)'nn rivayet ettikleri bu hadisin sonunda
Kim ki bundan fazla veya eksik yaparsa, snr am veya kendine yazk etmi olur ziyadesi yoktur. Bu ziyade ancak bir baka hadisin
sonunda vardr. Nasbr-raye c. 1, s. 27.
28
Bu lafzla gariptir. Abdullah bn-i mer, bey b. Kab, Zeyd bn-i Sabit ve Eb Hreyre (r.a..)'nn rivayet ettikleri bu hadisin sonunda
sonunda vardr. Nasbr-raye c. 1, s. 27
29
Bu lafzla gariptir. Abdullah bn-i mer, bey b. Kab, Zeyd bn-i Sabit ve Eb Hreyre (r.a..)'nn rivayet ettikleri bu hadisin sonunda
sonunda vardr. Nasbr-aye c. 1, s, 27
30
Mellif her ne kadar byle sylyorsa da mam- afii, abdestte tertibin farziyetini ne Vavdan, ne de namaz klma isteinin abdest
almadan nce olmasndan karmtr. Zira Vavn mutlak cemi iin olup ondan tertip anlalmad, herkese bilinen bir eydir. Halis bir
Arap olan ve Arap dilinin btn inceliklerini ok iyi bilen mam- afi de bunu biliyordu. Namaz klma istei ile abdest alma eylemi
arasndaki tertip de tabii olup onunla, abdest uzuvlarnn tertibi arasnda hi bir iliki yoktur. ayet abdest ters bir ekilde dahi alnsa, yine de
namaz klma istei abdest almaktan ncedir. Bu da ak bir eydir. Fkh-i afii kitaplarnn aklamasna gre, mam- afii tertibin farzyetini
yetin nazmndan karmtr. Zira yette uzvun ykanmas, birinin de meshedilmesi emredilmektedir. Meshi emredilen uzvun, ykanmas
emredilen uzuvlar arasnda zikredilmesi, bunlarn sra ile yaplmas gerektiine iarettir. Yoksa Yznz, dirseklere kadar ellerinizi ve
Imam- afii'ye gre stn sevapl bir snnettir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Allah, her eyde, hatta ayakkab giyme ve sa taramada bile sadan balamay sever31 buyurmutur.32
Abdesti Bozan eyler
1- nsan bedeninde bulunan normal iki yoldan kan her ey abdesti bozar. Zira Cenb- Hak, abdest almay
gerektiren durumlar sralarken Veyahut eer sizden biri ayakyolundan gelirse... 33 diye buyurmutur.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)de, kendisine Abdesti bozan eyler nedir? diye
sorulduunda: ki yoldan kan herey34 diye cevap vermitir. Herey kelimesi ise, amm olup normal olan
ve olmayan her eye mildir.
2- Az dolusu kusmak ve kiinin herhangi bir yerinden kan ile irinden birinin kmas da -eer kan kan veya
irin silinmesi det olmu bir miktarda ise- abdesti bozarlar. mam- afii (Allah rahmet eylesin) Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in kusup da abdest almadna dair rivayete dayanarak ve:
Bedende bulunan normal iki yoldan bir ey kt zaman, yz, el ve ayaklarmz ykamakla emrolunmamz
taabbdi 35 bir emirdir. O halde eriatn emri hangi yer hakknda varid olmu ise o yer zerinde durmak lzmdr,
ki o da bedenin normal olan iki yoludur diyerek, abdestin ne kusmakla ve ne de kan veya irinin -normal olan iki
yol dnda- herhangi bir yerden kmas ile bozulmad grne kail olmutur. Bizim de dayanamz,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Her akan kandan tr abdest almak lzm gelir 36
ve; Kim ki namaz iinde kusar veya burnundan kan gelirse, namazdan ayrlp abdest alsn ve eer
konumamsa namaznn geri ksmn tamamlasn 37 hadisleridir. Akli ynden de biz diyoruz ki:
Her ne kadar vcudun belli bir yerinden necis bir eyin kmas ile, vcudun birtakm dier yerlerini niin
ykamak lzm geldiini bilemiyorsak da, kesin olarak bildiimiz bir ey vardr. O da, necis olan dk, sidik ve
benzeri eylerin kmas ile abdestin bozulmasdr, ite bu makul nedene binaen, kan, irin ve kusmuu da
yukarda geen eylere kyas edebiliriz. Zira bu iki grup eyler necislik vasfnda mterektirler. Ancak unu
demek zorundayz ki: Vcuttan kan kan, irin ve kusmuun normal yollardan kan dier pislikler gibi olmayp
abdesti bozmalar iin kan ve irinin ktklar yerden akmalar ve kusmuun da az dolusu kadar olmas
gerekmektedir. Zira mutad olan yollardan kan pislikler az da olsalar, esas yerlerinden ayrldklar iin km
saylrlar. Bunlarn ise, vcuttan kmas ancak yerlerinden tamalar ile gereklemi olur. Aksi takdirde, yani
deri veya kabuun yrtlp ve altndaki kan veya irinin sadece dtan grnp akmamalar halinde abdest
bozulmaz. nk bu durumda, necis olan bir ey vcuttan km olmuyor.
man Zfer (Allah rahmet eylesin); Mideden yemein aza gelmesi abdest bozucudur 38 hadisindeki umuma
dayanarak kusmuun az ile ou arasnda ayrm yapmamtr. mam Zfer ayrca mutad iki yoldan kan
pisliklere sath bir kyasta bulunarak vcuttan kan kan ile irinde akmay da art komamtr. Biz; Bir iki
damla kandan dolay, eer akmazsa abdest alnmaz 39 hadisi ile Hz. Ali (Radyallh anh)'n, abdesti bozan
eyleri sayarken Veyahut eer kii az dolusu kusarsa mealindeki szne dayanyor ve mamafiinin
hadisi aza, mam Zfer'in hadisi de oa mahmuldr diyerek deliller arasnda taarruz yoktur, diyoruz. Vcudun
mutad iki yolu ile dier yerleri arasndaki fark da yukarda anlattk.
Kiinin bir ka kez ve fakat azar azar kusmas halinde, eer hepisi bir arada takdir edildii zaman bir az dolusu
kadar olursa, mam Eb Ysuf'a gre eer hepisi ayn oturuta, mam Muhammed'e gre de ayn bulant
neticesinde olursa abdest bozulur, yoksa bozulmaz.
unu da bilmek lzmdr ki kan, irin ve kusmuk, az olduklar zaman abdesti bozmadklar gibi, mam Eb
Ysuf'a gre necis de deildirler, ki sahih olan gr budur. Zira abdesti bozmadklarna gre hkmen necis
olmamalar gerekir. nk necis olan bir eyin vcuttan kmas halinde abdest bozulur.
Kusma ile abdest bozulmas, kusmuun safra, yiyecek ve iecek olmas haline mahsustur. Eer bulant
neticesinde kusulan ey balgamdan baka bir ey olmazsa, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre abdest
bozulmaz. mam Eb Ysuf ise: Eer az dolusu kadar olursa balgam da olsa bozulur demitir. Bu gr
ayrl balgamn karndan gelmesi halindedir. Batan inen. balgam ile abdestin bozulmadmda gr ayrl
yoktur. nk ba, necaset yeri deildir. mam Eb Ysuf: Karndan gelen balgam necis yerden geldii iin
topuklara kadar ayaklarnz ykaynz ve banz meshediniz buyurulacakt ki o zaman, belagata daha uygun derdi. Ahmed Meylani
31
Hz. Aie (r.a.)'dan: Buhari Namaz 47; Etime 5; Mslim, Taharet 66, 67; Nesei, Taharet 89; Gusl 17; Zinet 8, 62; bn-i Mce, Taharet 42;
Tirmizi, Cuma 75.
32
33
Mide: 5/6.
34
Gariptir.
35
Hikmeti bilinmeyen er'i hkme taabbdi denir, ki konumuz olan mesele o kabildendir. Zira kaza-y hacet eden kimsenin abdest alma
mkellefiyeti, sebebi bilinmeyen br hkmdr. nk bu kimsenin mutad olan iki yolundan necasetin kmas ile yz, el ve ayaklarna ne
oluyor ki, bunlar ykamakla mkellef tutulur.. Bunun iin byle hkmlere taabbdi denir ve taabbdi olan bir hkme -fukahanin ittifak ilebaka bir ey kyas edilemez. nk kyas sebebe dayanr. Taabbdi hkmn sebebi ise mehuldr. Mtercim: Ahmed Meylani
36
Darekutni s. 57, Nasbr-raye c. 1, s. 37.
37
Razi, Hz. Aie (r.a.)'dan: bn-i Mce, Yarda braklan namaz tamamlama babnda
38
Darekutn s. 57, Nasbr-raye c. 1, s. 43.
39
Darekutni Nasbr-raye c. 1, s. 44.
necistir ve az dolusu kadar olduu zaman ok olan bir necis vcuttan km olur demitir. mam- zam ile
mam Muhammed ise: Balgam kaygan bir madde olduu iin, iine necaset giremez. Ancak az miktarda ona
bular. Kendisi ok da olsa, ona bulaan necaset az olduu iin, onun kmas ile abdest bozulmaz demilerdir.
Kusmuun kan phts olmas halinde de, abdestin bozulmas iin az dolusu kadar olmas arttr. nk bu
durumda olan kusmuk, siyah ve yank bir kan olup safra gibi midenin oluturduu bir maddedir. Kusmuk sv bir
kan da olsa, mam Muhammed'e gre yine byledir. mam Muhammed, bunu da kusmuun dier eitlerine
hamletmitir. Fakat mam- zam ile mam Eb Ysuf: Sv kan az da olsa, eer kendiliinden akp gelirse
onunla abdest bozulur. Zira mide kan yeri olmad iin bu kan, iteki bir bandan gelmektedir. demilerdir.
Eer kan ban iinden akp burnun yumuana kadar inerse, ittifak ile abdest bozulur. Zira kan ykanmas
gerekli yere kadar indii iin kesin olarak vcuttan km saylr.
3- Yatarak, ya da yaslanarak veyahut, ekildii takdirde yere decei bir ekilde herhangi bir eye dayanarak
uyuyan kimsenin abdesti bozulur. nk yatarak uyku, vcut mafsallarn gevetir. Bu durumda olan kimsenin
yellenmesi heran iin mmkndr. Olmas heran iin mmkn olan bir ey de olmu saylr. Yaslanarak uyuyan
kimse de, makad yerden kalkk olduu iin uyanklk halindeki kendini tutabilme gcn yitirir. Bir eye
dayanarak uyuyan kimsenin de mafsallar, o derecede gevektir ki, dayand ey yanndan ekilirse yere
decektir. Fakat ayakta, yahut oturarak, ya da rk veya secdede uyuyan kimsenin abdesti -sahih olan kavle
gre- bozulmaz. Zira bu durumlarda olan uyku ile, kiinin mafsallarnda tam bir geveme olmaz. Ne kadar olsa,
yine kendini tutabilir. Nitekim uyuduu halde yere dmemesi bunu gsterir. Bunun kayna da Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Ayakta, yahut oturarak, ya da rk veya secdede uyuyan kimseye
abdest almak gerekmez. Abdest yenilemek, ancak yatarak uyuyan kimseye gerekir. 40 hadis-i erifidir.
4- Kafay oynatmak veyahut baygn dp kendinden gemek de abdesti bozar. Zira uursuzluun vcut
gevemesi zerindeki etkisi, yatarak uyumaktan daha oktur. Baygnlkla btn durumlarda abdest bozulur.
Onun -uykuda olduu gibi- mstesna bir durumu yoktur. Her ne kadar kyas, uyku ile de btn durumlarda
abdestin bozulmasn gerektiriyorsa da, baygnln vcut zerindeki olumsuz etkisi daha ok olduundan uyku
ona kyas edilemez.
5- Rk ve secdeli olan namazlarda sesli glmekle de abdest bozulur. Fakat kyas bozulmamasn gerektirir, ki
mam- afii bu grtedir. Zira sesli glen kimsenin vcudundan necis bir ey km olmaz. Nitekim namazn
dnda ve cenaze namaz ile tilvet secdesinde glen kimsenin abdesti bozulmuyor. Ancak biz Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Bana bakn, iinizden kim sesli olarak gld ise, abdest alp namaz
yeniden klsn.41 hadisine dayanyoruz. nk bunca Ashap ve tabiin tarafndan uygulanan ve Eb Ms elE'ari gibi tannm bir Sahab tarafndan rivayet olunan byle bir hadis dururken kyas yaplamaz. Hadis mutlak
namaz hakknda vrid olduu ve mutlak namaz dendii zaman da rk ve secdeleri bulunan namaz anlald
iin bu hkm yalnz bu namaza verilmitir. Sesli glmek, hem glen ve hem de glenin yannda duran kimse
tarafndan iitilen gltr. Baya glmek ise yalnz glen tarafndan iitilir. Baya glmekle abdest bozulmaz.
Fakat -sylendiine gre- namaz bozulur.
6- Kiiden, solucan ve tenya gibi parazitlerin dmesiyle de abdest bozulur. Zira parazit bizatihi necis deilse de,
pislik iinden geldii iin zerinde necaset bulunur ve o necaset her ne kadar az ise de, normal yoldan kt iin
yele benzer. Yel nasl pislie bulap necis olduu iin kmas ile abdest bozuluyorsa, bu da byledir. Fakat
kadnn ferci ile erkein zekerinden kan yel, necis yerden gelmedii iin abdesti bozmaz. Hatta eer kadn,
ferci ile makad arasndaki hail yrtlp iki menfezi birleirse, yellendii zaman yelin, makadmdan km
olabilmesi ihtimaline binaen abdest almas mstehaptr.
7- Eer yarann kabuu syrlp altndan su veya benzeri bir ey karsa, eer kenarlara datrsa abdest bozulur,
datmazsa bozulmaz. nk yaradan kan su necistir. Zira kan pimekle irinleir. rin de pie pie nihayet suya
dnr. ma'm Zfer'e gre her iki durumda da abdest bozulur. mam- afi'ye gre de her iki durumda da
bozulmaz. Bu da eer kendiliinden karsa byledir. Eer kiinin skmas ile olursa, dalsa bile bozulmaz.
nk bu durumda -Allah bilir- vcuttan necis bir ey km olmuyor, karlm olur.42
40
Bu lfzla gariptir. Eb Davud (uyumaktan dolay abdest alma bab), Tirmizi mam Ahmed, Darekutnl ve Beyhakl, Abdullah bn-i Abbas
(r.a.)'dan u ekilde rivayet etmilerdir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) secdede iken uyumutu. O derecede ki horluyordu bile. Sonra kalkp
namazna devam etti. Ona:
Y Reslallal, sen uyumutun, dedim. Bana:
Abdest almak ancak uzanarak yatan kimseye lzm gelir. nk kii uzannca mafsallar gever, diye cevap verdi. Nasbr-raye c. 1, s.
44
41
mam Eb Hanifenin birok Ashabtan naklettii bu hadisi, aynca Beyhakl ve Darekutni de kitaplarnn birok yerlerinde eitli ifadelerle
ve deiik Ashabtan rivayet etmilerdir. Nasbr-raye c. 1, s. 47
42
GUSL BABI
1- Guslde az ve burnun ileri ile vcudun hepisni ykamak farzdr.) mam- afi'ye gre az ile burnun iini
ykamak snnettirler. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); On ey ftrat (yani
snnet)tendir 43 diye buyururken az ile burnun iini ykamay o on eyden saymtr. Bunun iindir ki bunlar
abdestte de snnet olmulardr. Biz ise; Eer cnp iseniz temizlenin 44 diye buyurulmutur. Temizlenmek
ise, suyun ulaabildii vcudun her yerini ykamakla olur. Fakat abdest yle deildir. nk onda yzn
ykanmas emredilmitir. Az ve burnun ileriyle yzleme olmad iin bunlar yzden saylmazlar. Yukarda
geen hadis de kiinin abdestsiz olduu zamana mahmuldr. Zira Peygamber Efendimiz bir hadiste. Bunlar
cnplkten ykanmada farz, abdestte snnettirler. 45 buyurmutur.
2- Gusletmek istiyen kimsenin, nce ellerini, sonra avret yerlerini ykamas, sonra -eer vcudu zerinde bir
necaset varsa- o necaseti gidermesi, sonra -ayaklar dnda- namaz iin abdest alr gibi bir abdest almas sonra
suyu bana ve vcudunun dier yerlerine - defa- dkmesi, sonra durduu yerden ayrlp ayaklarn ykamas
snnettir.) Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in ei Hz. Meymne (Radyallh anh)
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in bu ekilde guslettiini rivayet etmitir. Kiinin ykand
yerden ayrlp ondan sonra ayaklarn ykamasnn sebebi: nk ykand yerde biriken suyun iinde ayaklarn
ykamasnn bir faydas yoktur. ayet ykand yer yksek olduu iin orada su birikmiyorsa, o zaman
ayaklarn ykamay sonraya brakmaz. stne su dkmeden nce vcudu zerindeki necaseti gidermesinin
sebebi de, necasetin suyun demesiyle yumuayp vcudun dier yerlerine dalmasn nlemektir.
3- Kadnn, guslederken sa rglerini amas gerekmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), ei mm Seleme (Radyallh anh)'ya; Suyun, sann diplerine ulamas sana yetmez mi? 46
buyurmutur. Sahih olan kavle gre kadna, sa rglerinin iini slatmas da gerekli deildir. Fakat sakaln iini
slatmak -bir zorunluk bulunmadka- gerekir.47
Gusl Gerektiren eyler De unlardr.
1- ster erkek, ister kadn, ister uyankken, ister uykuda olsun, kiiden meninin atarak ve ehvetle kmas. mam fi'ye gre meninin kmas ne ekilde olursa olsun gus gerektirir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem); Su ancak sudan (yani gusl ancak meniden) lzmgelir. 48 buyurmutur.
Biz diyoruz ki: Cenb- Hak. cnp olan kimseye ykanmay emir buyurmutur. Cnpln de szlk anlam
meninin ehvetle kmasdr. Nitekim Araplar Falanca adam cnp oldu- dedikleri zaman -Kadnla cinsel
ilikide bulundu demek isterler. mam- afii'nin dayand hadis de meninin ehvetle kmas haline
mahmuldr. Zira hadisteki ikinci Su kelimesi amm olup mezi, vedi ve ehvetle kan ve kmayan menilerin
ikisine mil bulunduundan, bu mnda kalmas mmkn deildir. O halde ondan murat, en has mns olan
ehvetle kan menidir.
Sonra, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre muteber olan, meninin ehvetle yerinden aynlmasdr.
mam Eb Ysuf'a gre ise, ehvetle kmas da arttr. Zira gusl lzmgeimek -hem ehvet ve hem de meninin
kmas olmak zereiki arta baldr. O halde bu iki art bir arada olmaynca hkm terettp etmez. mam Eb
Hanife ile mam Muhammed ihtiyatl davranarak ekseriyeti nazara almlardr. Zira meni ehvetle yerinden
ayrlnca ekseriyetle ehvetle kar da, ehvetle yerinden ayrlp da, ehvetsiz olarak kmas ok ender vki olur.
Bunun iin ihtiyatn gerei, her iki durumda da gusl lzm gelmesidir.
2- Erkek ile kadnn tenasl uzuvlarnn birbirine rastlamas. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem); ki snnet yeri birbirine rastlayp kertik kaybolunca -meni insin inmesin- gusl lzm gelir 49
buyurmutur. Ayrca, iki tenasl uzvu birbirine rastlarken ekseriyetle- meni kt iin olabilir ki kar da, kii
farknda olamaz. Bunun iin, meni kmasa bile, gusl gerektirmede iki tenasl uzvunun birbirine rastlamas,
meninin kmas yerine kim olmutur. Erkek zekerinin bir bakasnn makadna da girmesi gusl gerektirir.
nk bu da meninin kmasna kuvvetli bir sebeptir. Bu durumda yapana gusl lzm geldii gibi, ihtiyatan
yaplana da lzm gelir. Fakat hayvanlarla veya hut insann iki avreti dnda kalan dier yerleriyle cima eden
kimseye -eer menisi kmazsa- gusl lzm gelmez. nk bu hallerde meninin kmasna yolaan sebep
zaiftir.
3- Kadnn ayba hali. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle): Kadnlara temizlenmedike yaklamaynz 50
43
Mslim, Taharet; 56; Eb Dvud, Taharet; 29; Tirmizi, Edeb 14; Nesai, Zinet 1; bn-i Mce, Taharet 8; Ahmed'in Msned'i, 6/137
Mide: 5/6.
45
Bu lfzla gariptir. Beyhaki ile Darekutni bunu Eb Hreyre (r.a.)'dan: Cnp kimse in az ve boruna kez su vermek farzdr eklinde
rivayet etmilerdir.Nasbrraye c. 1, s. 78 El-Hidye c. 1, s, 3
46
Mslim, Hayz 35; Eb Dvud , Taharet 99,130; Nesai, Hacc 43.
47
48
Mslim, Hayz 81; Eb Dvud, Taharet 83; Tirmizi, Taharet 81; Nesai, Taharet 131; bn-i Mce, Taharet 110; Darm, Abdest 74; Ahmed,
Msned 3/20
49
Muhammed Abdullah b. Vehb'in Msned'i. Nasbraye c. 1, s. 96.
50
Bakara: 2/222.
44
buyurmutur.
4- Lousalk. nk lousaln gusl gerektirdiinde icma vardr. (Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Cuma, iki bayram ve Arefe gnlerinde ve ayrca ihrama girerken gusletmeyi snnet klmtr.) Kuduri'
nin snnet dedii bu gusllere kimisi mstahap demitir, imam Muhammed de Cuma gusl hakknda yidir
tabirini kullanmtr, mam Mlik de; Cuma namazna gitmek istiyen kimse gusletsin 51 hadisine dayanarak
Cuma guslnn vcib olduuna kail olmutur. Biz ise; Kim ki Cuma gn abdest alrsa, ok gzel bir ey
yapm olur ve kim ki guslederse, onun yapt, daha stn sevaphdr 52 hadisine dayanyoruz. Zira bu hadis ile
taarruz eder gibi grnen imam Mlik'in hadisi ya nedbe mahmuldr, ya da mensuhtur.
imam Eb Ysuf'a gre Cuma gusinn snnet olmas Cuma namaz iindir ve sahih olan gr budur. nk
namazn fazileti vaktin faziletinden daha stndr. Hem de temizlik namazn artdr. Hasan bn-i Ziyad ise:
Cuma guslnn snnet olmas Cuma gnnn fazileti iindir 53 demitir.
Cuma gnnde olduu gibi bayram gnlerinde de biraraya gelen insanlarn birbirlerinin kir kokusundan rahatsz
olmamalar iin gusletmek mstahaptr. Arefe gn ile ihrama girerken gusletmenin niin snnet olduunu Allah izin verirse- Hacc mensiki bahsinde anlatacaz.
Mezi ile vedinin kmasndan dolay gusl lzm gelmez. Bunlarn kmas ile sadece abdest bozulur. nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Erkeklik gcne sahip olan herkes mezilenir. Meziden
sadece abdest almak gerekir 54 buyurmutur. Vedi, bevil den sonra kan kaln bir vebildir. Bunun iin o da
bevil hkmndedir. Meni, beyaz, kaln ve kmas ile ehvet krlan bir sudur. Mezi de beyazms ve ince olup
erkek, kadnla pp oynarken kan bir sudur. Bu tarifler Hz. ie (Radyallh anh)'dan gelmitir.55
Abdest Ve Guslde Kullanilmasi Caiz Olan Ve Olmayan Sular
1- Dere, eme, kuyu, deniz ve yamur sulan ile abdest alnabilir ve gusl edilebilir. Zira Cenb- Hak;
Biz gklerden temizleyici bir su indirmi bulunuyoruz 56 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) de; Su temizleyicidir ve onun rengini, ya da tad veya kokusunu deitirmedike hi bir ey
onu necis klmaz 57 ve deniz hakknda da; O, suyu temizleyici ve murdar hell olan eydir 58 diye
buyurmutur. Su da denildii zaman ondan yukanda geen sular anlalm olur.
2- Aa ve meyvalardan sklp karlan sular ise abdest ve guslde kullanlamaz. nk bu tr sulara yalnz
Su denilemez ve su bulunmad zaman teyemmm etmekle emrolunmuuzdur. Bu tr sular, hakiki ve hkmi
necasetleri gidermede suyun grd ii grdkleri iin suya her ne kadar kyas edilebiliyorsa da, abdestsizliin
ne hakik ve ne de hkmi bir necaset olmayp abdest uzuvlarn ykama vcubunun taabbdi olduundan onda
nassm dna klamaz. Fakat budanm zm aacndan damlayan su ile mam Eb Ysuf'un Cevami-inde
sylediine gre abdest alnabilir. nk bu, skma ile elde edilen bir su deildir. Kuduri, skmay art
komakla buna iaret etmitir.
3- Sirke, orba, etsuyu, glsuyu, sulu sebze yemekleri ve dier iecekler gibi, baka eylerin karmas ile su
zelliini yitiren sularla abdest alnamaz. nk bunlara su denilemez. Sulu sebze yemeklerinden maksat,
sebzenin, iinde pimesiyle suyu kalnlam olan yemeklerdir. Zira atee koymakszm iindeki sebzenin rengini
alan su ile abdest alnabilir.
4- Sel sular gibi, bulank veyahut, iine st, safran, sabun gibi yabanc ve fakat necis olmayan bir maddenin
karmas ile vasflarndan biri deien bir su ile abdest ve gusl alnabilir.) mam- fii (Allah rahmet eylesin) :
Safran suyu ve benzeri gibi, toprak cinsinden olmayan bir eyin, iine karmas ile rengi deien su ile abdest
alnamaz. Zira bu suya Su denilemez. Nitekim ona Su deil, Safran suyu denilir. Fakat toprak cinsinden
olan herhangi bir ey yle deildir. nk su hi bir zaman topraktan an olamaz demitir. Biz diyoruz ki:
Safran ve benzerinin karmas ile su, suluktan kmad gibi onun -ayran, sirke ve orba gibi- Sudan baka
bir ad da yoktur. Ona Safran suyu dememiz, Kuyu veya eme suyu dememiz kabilindendir. Suyun kuyu
veya emeye izafesi suya nasl suluktan baka bir vasf kazandrmyorsa,, bu da yledir. Bir de, suyu topraktan
korumak mmkn olmad iin, ona az miktarda kansan topran nasl nemi yoksa, suya az miktarda kansan
safrann da nemi yoktur. nk suyun suluktan kmas -sahih olan gre gre- renginin deimesi ile deil,
ona kansan eyin okluu iledir. Ancak eer suyun rengi, iinde yabanc bir eyi kaynatmak suretiyle deiirse, o
zaman, gkten yad zamanki tabii durumunu koruyamad iin onunla abdest alnmaz. nk ate onun tabii
vasfn deitirmi olur. Meer iinde -sabun ve benzeri gibi- temizleyici gcn arttran bir yabanc madde
kaynatlm olsun. Nitekim ly, iinde hatmi kaynatlm su ile ykamann snnet olduuna dair hadis vardr.
51
Buhari, Cuma 2, 3, 5, 6; Mslim, Msafirin 26; Eb Dvud, Taharet 127.

mam Ahmed ile bn-i Huzeyme, Semre (r.a)'dan gelen bu hadisi ayrca Eb Dvud. Taharet, Tirmzi ile Nesal de Namaz bahsinde
kaydetmilerdir
53
Buna gre Cuma namazna gitmek zorunda olmayan kimseler iin de Cuma gusl mstehaptr.
54
Ahmed'in Msned'i c. 4, s. 342
55
56
Furkan: 25/48
57
Eb Dvud e Tirmizl, Eb Hreyre (r.a.)'dan; Bu hadisi baKa bir iradeyle ibn-i Mce de Taharet bahsinde sahile 40'ta kaydetmitir
58
Drt Snen sahipleri, Eb Hreyre'den; Eb Dvud sahife 13 Tirmizi, 1, s 11; Nesai cilt 1, s 63; bn-i Mace, s 32
52
Ancak eer iinde kaynatlan ey -sulu kavut gibi- ona su denemiyecek kadar onu kalnlatrrsa -iinde kaynatlan ey- sabun gibi -suyun temizleyici gcn arttran bir ey bile olsa- onunla abdest alnamaz. nk bu
durumda olan bir suya artk su denmez.
5- ine necaset giren herhangi bir su ile -necaset ister az ister ok olsun- abdest alnamaz. mam Mlik (Allah
rahmet eylesin) yukarda metni geen; Su temizleyicidir. -Rengini, ya da tad veya kokusunu bozmadka- hi bir
ey onu necis etmez hadisine dayanarak, iine giren necasetin, herhangi bir vasiun bozmad su ile abdest
alnabildiine kail olmutur.
mam- afii de (Allah rahmet eylesin): ine necaset giren su -herhangi bir vasf bozulmam olmak art ileeer kulleteyin miktar olursa onunla abdest alnabilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Su kulleteyin miktarna ulanca necaset tamaz 59 buyurmutur. demitir. Bizim dayanamz ise, metni
abdestin snnetleri bahsinde geen; Herhangi biriniz uykudan uyand zaman, elini kez ykamadan kaba
daldrmasn. Zira elinin nerelerde dolatn bilemez ve; Herhangi biriniz durgun suya bevletmesin ve onda
cnplkten gusletmesin 60 hadisleridir. Zira mam M1ik'in hadisi Budaa kuyusu hakknda Necaset
tayamaz, necis olur demektir.
6- ine necaset giren akar su ile -eer ona giren necasetten birz grlmezse- abdest alnabilir. Necasetin izi,
necasetin rengi, kokusu veya taddr. Akar su da, kullanlrken yerinde durmayp giden ve yerine bir baka su
gelen su demektir. Kimisi de: Bir saman pn srkleyebilecek kadar olan su, akar sudur demitir.
7- Bir tarafna dokunulurken dier taraf alkalanmayan bir byk gle necaset girerse, necasetin girmedii
taraftan abdest alnabilir. Zira durum, necasetin o tarafa varamadn gstermektedir.
nk byle byk bir suyun bir tarafnda bulunan necasetin, suyun her tarafna dalm olmas pek akla
gelmez. Rivayete gre mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin):
Eer gln bir kenarnda ykanma ile dier kenar kprdamazsa, gl byktr demitir, ki mam Eb Ysuf da
(Allah rahmet eylesin) bu grtedir. Hatt -rivayete gre- mam Eb Ysuf. Eer gln bir kenar iinde bir
tek e hareketiyle, dier kenar kprdamazsa, gl byktr diye sylemitir. mam Muhammed'e gre ise, gln
bir yanndan kiinin abdest almas, eer gln br yann kprdatmazsa gl byktr. Birinci gr, havuzlarda
abdestten ok, ykanmaya ihtiya bulunduu dncesine dayanr. Kimisi de -kolaylk olsun diye- havuzun
byklk ve kkln yzlm itibariyle takdir ederek:
Eer havuzun eni ile uzunluu onar arm olursa, havuz byktr demitir, ki bu gn fetva buna gredir. Bir
arn yedi kabzadr. Derinlikte de l, -sahih olan gre gre- havuzdan su avuland zaman, elin havuzun
dibine dememesidir. Kuduri -Necasetin girmedii taraftan abdest alnabilir- sz ile, necasetin girdii tarafn
necis olduuna iaret etmitir. mam Eb Ysuf tan ise: Akar suda olduu gibi, glde de eer necaset izi
grlmezse, necasetin dt yer necis deildir diye syledii rivayet olunmaktadr.
8- Ar, pire, sinek, akrep ve benzer gibi kan akmayan canllarn suda lmesi suyu necis etmez. mam- afi
(Allah rahmet eylesin): Necis eder. nk etlerinin haram olmas necis olduklarn gsterir. Fakat sirke veyahut
meyvalar iinde len kurtlar yle deildir. nk onda zaruret vardr demitir. 61 Bizim dayanamz,
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's selm)'in; Ey Selman, her yiyecek ve iecek ki, iine kan
bulunmayan bir canl dp lrse, yiyilmesi, iilmesi ve ondan abdest alnmas helldir 62 hadisidir. Kald ki
sv, iinde len canlnn vcudunda bulunan akar kann ona karmas ile necis olur. nk necis olan, akar
kandr. Bunun iindir ki kesilen hayvan temizdir de. kesilmeden len hayvan murdardr. Zira hayvann akar kan
kesilmekle gider. Kesilmeden len hayvann kan ise, damarlarnda phtlap kalr. Bu tr canllarda ise, svya
karacak kadar akar kann bulunmadn farz ediyoruz. Herhangi bir eyi yemenin haram olmas da, o eyin
necis olduunu gerektirmez. Nitekim amur, yiyilmesi haram u'duu halde necis deildir.
9- Balk, kurbaa ve yenge gibi, suda yayan canllarn suda lmeleri suyu necis etmez. mam- afii (Allah
rahmet eylesin) yukardaki yargy yaparak: Balktan baka, her canlnn lmesi, necis klar demitir. Biz
diyoruz ki: Bu canllar, sudan olutuklar iin, suda ldkleri zaman onlara necis hkm verilmez. Nitekim,
bozulup kana dnen yumurta da, bu nedenle necis deildir. Kald ki bu saydmz canllarda akar kan da
yoktur. Zira akar kan olan canllar, suda barnmazlar.
Saydmz bu canllar, sudan baka bir svda lmeleri halinde ise, kimisi: Kaynaklan olmayan svda ldkleri
iin svy necis ederler, kimisi de: Akar kanlar olmad iin necis etmezler demitir, ki en shhatli olan
gr budur. Bu hkmde kara ile su kurbaalan arasnda fark yoktur. Kimisi de: Kara kurbaas, hem akar
kan bulunduu ve hem de kaynanda lmedii iin, necis eder demitir.
Suda yayan canllar, suda doup byyen ve suyun iinde kalan canllardr. Karada doup suda geimlerini
salayan canllar ise, necis ederler. (Msta'mel) yani daha nce abdest veya guslde kullanlm olan fsu bir daha
abdest veya guslde kullanlamaz.) mam Mlik ile mam- afii (Allah rahmet eylesin): Kesici olan bir let
59
Eb Dvud (Taharet) 33, Tirmizi (Taharet) 50, Nesal (Taharet) 43, bn-i Mce (Taharet) 75, Drrol (Abdest) 55, mam Ahmed'in Mned'i
2/22
60
Mslim (Taharet) 64, Tirmizi (Taharet) 51, Nesa (Taharet) 30, 139. (Ou-sl) i, bn-i Mce (Taharet) 25, mam Ahmed'in Msned'i 2/288,
464
61
Fkh- afii'de de, akar kan bulunmayan cannn, iinde id svnn ya necis olmad, ya da - ayet necis ise de - hakknda af
bulunduu gr hkimdir.
62
Darekutni S. 4 Beyhakl c. 2, c. 253 Nasbrraye s. 1, s. 115
herhangi bir eyi nsisl bir ka kez kesiyorsa, necaseti giderici olan su da, necaseti bir ka kez giderir diyerek bu
gre katlmamlardr. mam Zfer de: Eer daha nce onunla abdest alan kimse abdestli idiyse, onunla bir
daha abdest alnabilir, deil idiyse, necis deil, fakat bir daha onunla abdest alnamaz. nk abdestsiz olan
kimsenin uzuvlar hakikaten necis olmad iin, o uzuvlarda kullanlm otan suyun necis olmamas, hkmen
necis olduu iin de necis olmas lazm gelir. te bu iki ihtimali gz nnde bulundurarak bu suya necis
diyemeyiz. Ancak necaseti giderici deildir demitir, ki mam- afii'nin bir gr de bu yoldadr. 63 mam
Muhammed de (Allah rahmet eylesin): Msta'mel su onu kullanm olan kimse ister abdestli, ister abdestsiz
olsun necis deildir. Fakat onunla bir daha abdest alnamaz demitir, ki mam Eb Hanife'den de (Allah
rahmet eylesin) bu yolda bir rivayet vardr. nk necis olmayan bir ey, necis olmayan bir baka eye
demesiyle necis olmaz. Nevarki, bu su ile bir dini grev ifa edildii iin -zekt mal gibi- kirli saylp
temizleyicilik vasfn yitirmitir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Msta'mel su necistir. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) yukarda metni geen hadiste; Herhangi biriniz durgun suya
bevletmesin ve durgun suda cnplkten gusletmesin buyurarak hakimi ile hkmi necaseti eit tutmutur. Kald
ki hakiki necaseti gideren su necis olunca, hkmi necaseti gideren su niin necis olmasn demilerdir. Hatta
Hasan bn-i Ziyad'n rivayetine gre mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) bu suya, hakiki necaseti ykamada
kullanlm suya kyas ederek -ar necis- demitir. mam Eb Yusuf'un rivayetine gre ise, mam Eb Hanife bu
suyun hafif necis olduuna kaildir.
10- Msta'mel su abdestsizlik veya cnpl gidermi veya sevap kast ile insan bedeninde kullanlm olan su
demektir. Bu tarif mam Eb Ysuf'a gredir. Kimisi: mam Eb Hanife de buna kaildir demitir. mam
Munammed ise: Su, sevap kast e insan bedeninde kullanlmadka msta'mel olmaz. nk insandaki gnah
kirinin suya gemesiyle su kirlenir. Gnah kiri de ancak, suyun sevap kast ile kullanld takdirde suya geer
demitir. mam Eb Ysuf ise: Kii zerinden abdestsizlik veya cnplk hkmnn kalkmas ile de su
msta'mel olur demitir, ki buna gre su sevap kast ile kullanlmas ve onunla abdestsizlik veya cnpln
kalkmas olmak zereiki halde msta'mel olur. Su msta'mel olunca da -sahih kavle gre- bedenden ayrldktan
sonra msta'mel saylr. nk su daha beden zerinde iken onu msta'mel saymamak mecburiyeti vardr. Suyun
bedenden ayrlmas ile bu mecburiyet kalkar. Buna gre, eer cnp olan bir kimse, kuyunun dibine den
herhangi bir eyi karmak iin suya dalarsa, mam Eb Ysuf'a gre bu kimsenin ne cnpl kalkar ve ne de
kuyunun suyu necis olur. Kiinin cnpl kalkmaz. nk mam Eb Ysuf'a gre cnpln kalkmas iin
kiinin, suyu stne dkmesi arttr. Kuyunun suyu da necis olmaz. nk bu su ne sevap kast ile kullanlm ve
ne de onunla kiinin zerinden cnplk kalkmtr. mam Muhammed'e gre adamn cnpl kalkar. nk
ona gre suyu stne dkmesi art deildir. Fakat kuyunun suyu msta'mel olmaz. nk adam sevap kast ile
suya girmemitir. mam Eb Hanife'ye gre ise, adamn cnpl kalkmaz ve su da necis olur. nk adamn
bedeninden ilk uzvun suya girmesiyle o uzuv zerindeki cnplk kalkt iin su necis olur ve necis olan bu su
ile adamn bedeninden geri kalan ksmnn cnpl kalkmad iin adam cnp kalr. mam Eb Hanife'den:
Adamn cnpl kalkar. nk su bedenden ayrlmadka ona msta'mel hkm verilmez diye syledii de
rivayet olunmutur, ki rivayetlerin en uygunu budur.
11- Domuz ve insan derilerinden baka, btn canllarn derisi tabaklanmakla teiniz olur ve dolaysiyle hem
zerinde namaz klnabilir ve hem de -eer tulum olarak kullanlrsa- onun suyundan abdest alnabilir. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Ham olan herhangi bir deri, tabaklannca temizlenmi olur
64
buyurmutur. Hadisteki umum Murdar hayvann derisi tabaklanmakla temiz olmaz diyen mam Malik'in
grne kardr. mam Malik, murdar hayvann derisini kullanmaktan nehyeden; Murdann derisini
kullanmaynz65 hadisine dayanmtr. Halbuki bu iki hadis arasnda taaruz yoktur. Zira bu hadiste hab tabiri
kullanlmtr, ki ham deri demektir. Buna gre hadisin mns Murdarn derisini ham olarak kullanmaynz
demek olur.
Hadis, kpein necisl'ayn olup derisinin tabaklanmakla temiz olmadna kail olan mam- afii' nin grne
de kardr. Zira kpek necisl'ayn deildir. Nitekim avclk ve koruyuculukta kpekten yararlanlr. Necisl'ayn
olsayd ondan yararlanmak caiz olmazd. Fakat domuz kpek gibi deil, necisl'ayndr. Zira Kur'n- Kerim'de
domuzun pis olduu, nassan ifde buyurulmutur. nsan da erefli bir varlk olduu iin onun vcut paralanndan
yararlanmak caiz deildir. Bunun iin domuz ile insan derileri hadisin mul dnda kalrlar.
Gnete kurutmak veyahut stne toprak sermek gibi basit bir ameliye bile olsa, derinin kokuup rmesini
nliyen her eiti tabaklanmaktr. nk gaye, derinin rmemesi olduuna gre herhangi bir eyi art
komada bir mana yoktur.
unu da bilelim ki: Derisi tabaklanmakla temizlenen her hayvan -eti yiyilen cinsten olsun olmasn -eer kesilirse
hem derisi ve -sahih olan kavle gre- hem eti necis deildir. nk vcuttaki necis olan rutubetler kesilme ile
gider.
63
mam- afii'nin en ahir ve mftabih olan gr budur. mam- afii'nin bir .nc gr daha vardr. onda. da mam Muhammedle
beraberdir.
64
Tirmizi ile Mslim, bn-i Abbas (r.a.)'dan gelen bu hadisi aynca Nesat de cilt 2. s. 19; Tahavi s. 27; ve bn-i Carud da s. 396'da
kaydetmilerdir.
65
mam Mlik, Abdullah b. Ukeym el-Leysi (r.a..)'dan. Bu hadisi ayrca Eb Dvud, cilt 2 sahife 216; Nesai cilt 2 sahlfe 181, bn-i Mce s.
266; Tirmizi cilt 1 s. 206'da kaydetmilerdir
12- Murdar hayvann kllar ile kemikleri necis deildir. mam- afii (Allah rahmet eylesin) kl ve kemiklerin de
murdar vcudun birer paras olduunu ileri srerek necis olduklarn sylemitir. Biz diyoruz ki:
Murdar, kesilmeden len demektir, lm ise, can tayan varlktan cannn kmasdr. Kl ve kemikte ise can
yoktur. Olsayd, kesilince ac duyulacakt. nsan lsnn de kllar ve kemikleri necis deildir.) mam- afii
(Allah rahmet eylesin) insan lsnn kl ve kemiklerini kullanmann ve satn yapmann caiz olmadna
dayanarak necis olduklar grnde bulunmutur. 66 Biz diyoruz ki: nsan lsnn kl ve kemiklerini
kullanmann ve satn yapmann caiz olmamasndan, necis olduklar anlalmaz. erefli klman insana
saygszlk olur diye cesedinden yararlanmaya izin verilmemitir.67
Kuyular Hakknda
Bir kuyuya necis bir ey girdii zaman, o necis olan ey karlp atlr ve kuyudaki suyun hepisi ekildikten
sonra kuyu temizlenmi olur. Bunda Ashap ve Tabiin icma etmilerdir. Kuyu meseleleri kyasa deil, rivayetlere
dayanr. Kuyu sulan az kabul edildii iin (eer kuyuya deve veya davar terslerinden bir veya iki tane derse,
kuyunun suyu.) kyas, necis olduunu gerektiriyorsa da, istihsanen (necis olmaz) demilerdir. nk l
kuyularnn az ekseriyetle ak olduu iin, deve ve davar srlerinin evreye braktklar pislikler rzgar
esintileriyle kuyulara derler. te bu zaruret karsnda, kuyuya den pislik az olduu zaman ona gz yumulur.
Fakat kuyuya den necaset ok olunca, bu zaruret bulunmad iin kuyunun suyunu ekmek gerekir. okluk ve
azln ls de -mam Eb Hanife'den gelen rivayete gre- gz ayandr. Kuyuda necasete bakan kimse, eer
onu ok grrse oktur, az grrse azdr. Mutemet olan gr budur. Kuyuya den necaset ister ya, ister kuru,
ister salam, ister krlm, ister tezek, dk, ne olursa olsun fark etmez.
Koyun veya kei salrken pisleyip te tersinden bir veya iki tane st kabna dmesi halinde, zarurete binaen:
Pislik hemen atlr ve st necis olmaz demilerdir. Fakat -sylendiine gre- baka kaplara den necaset az da
olsa, ona gz yumulmaz. nk zaruret yoktur. mam Eb Hanife'den: Kaba den deve veya davar tersi bir
veya iki tane olursa, kuyuya dm gibidir diye syledii rivayet olunmutur.
Kuyuya den gvercin veya sere kuunun pislii kuyuyu necis etmez.) mam- afii: Necis eder. nk o da
tavuk pislii gibi pislie dnp kokuan bir eydir demitir. Biz diyoruz ki: Mescitleri temiz tutmakla
emrolunduu halde, mescitlerde tedenberi yuva -yapan gvercinlere hi kimsenin dokunmamas, pisliinin
necis olmadna delalet eder. Kald ki, bu iki kuun pisliinde de herne kadar bir durumdan bir baka duruma
dnme varsa da pis koku yoktur. Nihayet o da. siyah, kokmu amur gibidir.
Bir kei veya koyun kuyuya ierse -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- kuyunun soyunu atmak
gerekir. mam Muhammed ise: Koyun veya keinin sidii, eer suyun vasfndan birini deitirmemi ise,
suyun atlmas gerekmez demitir. Bu gr ayrl Eti yiyilen hayvanlarn sidii necis deildir diyen
mam.Muhammed ile, necis olduuna kail olan mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf arasndaki ihtilftan
kaynaklanmaktadr. mam Muhammed, Peygamber Efendimiz'in (Aleyhi's-salt ve'sselm) Ureyneli olan
kiilere develerin st ve sidiklerini imelerini emrettiine dair rivayete dayanmtr. Zira eer devenin sidii
necis olsayd onu imeyi emretmek yle dursun, msaade dahi etmezdi. mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf'un dayana da; Sidikten kendinizi temiz tutunuz. Zira kabir azabnn ou sidik yzndendir. 68
hadisidir. Kald ki, dier hayvanlarn sidii nasl birok zehirleri ieren ve pis kokan bir ey ise, eti yiyilen
hayvanlarn sidii de yledir. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-seln)'in, Ureynelilere develerin
sidiini imelerini emretmesinden de, eti yiyilen hayvanlarn, sidii necis deil, diye bir hkm karlamaz. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve s-selm) deve sidiinin onlara ifa olacan vahiy yolu ile bilmiti, ki
bizim devrimizde buna imkn yoktur. Bunun iin imam Eb Hanife -tedavi iin bile olsa- sidik imeye cevaz
vermemektedir. mam Eb Ysuf ise hadise dayanarak: Eti yiyilen hayvanlarn sidii tedavi iin iilebilir.
mam Muhammed Tedavi iin olmasa da imek caizdir demilerdir.
Eer kuyuda bir fare, ya da, sere, kanarya veya blbl tipi kulardan herhangi biri veya kertenkele lrse,
kuyudan -kovann byklk ve kklne gre- yirmi ile otuz kova arasnda su boaltmak gerekir. el-Can-us
Sayir'de Krk ile elli kova arasnda diye kaydedilmektedir. ki zahir olan budur. Zira rivayete gre Ebu Said-i
Hudr (Radiyallah anh) tavuk hakknda: Kuyuda ld zaman kuyudan krk kova su ekilir. 69 diye
sylenmitir. Bu ise. krk kova ekmenin vacip olduunu bildirir. Krktan elliye kadar karmak ta mstahaptr.
Kovann hacmi hakknda belirtilmi bir l yoktur. Canlnn, iinde ld kuyunun suyu hangi kova ile
ekiliyorsa, o kuyu hakknda muteber olan kova odur. Kimisi de: Enaz bir sar su alan kovadan daha k kfi
gelmez demitir. Eer yirmi kovann ald miktarda, bir kova ile bir defada su ekilirse caizdir. nk bu
ekilde de gaye yerine gelmi olur.
Eer kuyuda bir kei veya koyun, ya da kpek veya insan lrse, kuyudaki suyun hepisini atmak lzmdr.
66
Fkh' afii'de de en zahir olan kavle gre insan ls necis deildir. nsan lsnn necis olmadna da, insan olunun erefli bir varlk
olarak yaratlm olduunu ifde buyuran yet-i Kerime delil gsterilmektedir. Mtercim Ahmed Meylani.
67
68
Hakim. Eb Hreyre (r.a.)'dan. El Mstedrek cild 1. s 183; Darekutni sahife 47.
69
Eb Sad-i Hudrinin bu sznn nerede getii bulunamad.
nk rivayete gre Zemzem kuyusunda bir zenci lm dfi, Abdullah bn-i mer ile Abdullah bn- Zbeyir
(Radiyallah anhm): Kuyudaki suyun hepisini atmak gerekir diye fetva vermilerdir. 70
Eer kuyuda len canl, imi veya ryp dalm ise -len canl ister byk ister kk olsun- yine de
suyun hepisini atmak lzmdr. nk bu durumda canlnn vcudundaki rutubet her tarafa dalm olur.
Eer su alttan kaynad iin kuyu kurutulamyorsa, len hayvan karlp atlrken kuyuda ne kadar su varsa, hi
deilse o kadar su kuyudan ekmek gerekir. len hayvan atld zaman kuyuda ne kadar su bulunduunu
bilmenin yolu yledir : Hayvan atldktan sonra kuyudaki suyun hacmi llr ve kuyuya yakn bir yerde ayn
lde bir ukur kazlarak kuyunun suyu o ukura aktarlr. ukur dolunca, sz geen miktarda kuyudan su
ekilmi olduu anlalr. Yahut bir srk suyun dibine braklr da batt miktar llr. Ondan sonra mesel on
kova su ekilir ve srk tekrar braklp suyun ka santim indii llr. Suyun ka santim indii anlalnca, her
o kadar santim iin on kova ekilir ve bu ameliyeye, srn suya birinci kez braklmasnda batan miktar tamam
oluncaya dek devam edilir. Bu iki yol (Allah rahmet eylesin) mam Eb Ysuf'undur. mam Muhammed ise
(Allah rahmet eylesin) ki il yz kova arasnda kuyudan su ekilir diye sylemitir, mam Muhammed
herhalde, oturduu lke halknn hep byle yaptna bakarak bunu sylemitir. el-Cami-us Saiyr'de, mam
Eb Hanife'nin de Byle bir durumda, kuyudan su ekilebildii kadar ekilir ve ancak ne zaman ki, alttan
kaynayan su kuyuyu kurutmaya imkn vermezse vaz geilir diye syledii kaydedilmitir. Kimisi de: Bu
hususta bilgi ve tecrbe sahibi iki kiinin, sz ile amel edilir demitir, ki Fkh'a en uygun olan budur.
Eer kuyuda, lm bir fare veya benzeri grlp de, ne zaman dt bilinmezse, eer farede henz bir
rme veya ime yoksa, o kuyu suyundan abdest alanlarn, yirmi drt saatlik namazlarm bir daha klmalar ve
o kuyu suyunun dedii btn eyleri ykamalar gerekir. Eer fare imi veyahut rmeye yztutmu ise, o
zaman gnlk namazn iadesi lzm gelir. Bu, mam Eb Hanife'nin grdr. Dier iki imam ise: len
canlnn kuyuya ne zaman dt, kesin olarak bilinmedike hi bir ey lzmgelmez demilerdir. nk kesin
bilgi phe ile zail olmaz. Kii bu durumda nihayet, stndeki elbisede bir necaset grp de, elbisesinin bu
necasete ne zaman bulatm bilemiyen kimse gibidir. Bu kimse, herhangi bir namazm nasl bir daha klmak
zorunda deil ise, br de yledir. mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) meseleyi u ekilde mta'a
etmitir:
Burada lmn ak bir nedeni vardr ki o da hayvann suda boulmasdr. u halde hayvan daha nce deil,
suya dtkten sonra lmtr. Hayvann imi veya rm olmas da uzun zaman nce lm olduunu
gsterir. Uzun zaman da gn gece e takdir olunabilir. nk bundan daha ksas uzun zaman' saylmaz.
Hayvann imemi veya rmemi olmas da yeni lm olduunu gsterir. Bunun iin biz ona da bir gn bir
gece koyuyoruz. Zira bundan daha az saatlardr, ki zapt mmkn deildir. Elbisesinde necaset gren kimsenin
meselesine gelince: Muall'nn dediine baklrsa onda da ihtilf vardr. Kimisi:
Eer grd necaset kuru ise gn gecelik, ya ise bugn bir gecelik namazlarn bir daha klmas
gerekir demitir. ayet biz bu kimseye, bir ey lzm gelmez, de desek iki mesele arasnda fark vardr. nk
kii, srtndaki elbisesini devaml grmektedir. Kuyu ise, ancak ondan su ekildii zaman grlr. Bunun iin
kuyu, elbiseye kyas edilemez.71
Artklarla Dier Baz eylerin Hkm Hakknda Bir Fasl
Her canl artnn hkm ne ise, teri de ayn hkm tar. nk ikisi de ayn canlnn etinden olumaktadr.
(nsan ile, eti yiyilen canllarn art necis deildir.) Zira arta karan ey yalnz salyadr. Salya ise, temiz
etten doduu zaman temizdir. nsan kelimesine gayrimslim, ayba halindeki kadn ve cnp olan kimse de
dahil olup bunlarn art necis deildir. (Kpein art ne-cistir.) Kpek azn bir kaba sokarsa o kab kez
ykamak gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) Kpein az sokmasndan kap
defa ykanr 72 buyurmutur. Aslnda kpek, kabn iindeki suyu ierken dilini kaba deil, suya dedirir.
Bununla beraber, suyun yeri olan kap necis olunca, suyun necis olmas evleviyetle lzm gelir. Kpek aznn
necis olduunu ve kpein, azn soktuu herhangi bir kab kez ykamak lzm geldiini aka bildiren bu
hadis, yedi kez ykamay art koan mam- afii'nin grne kardr. Kald ki kpein, stne iedii herhangi
bir ey kez ykamakla temiz olurken, necislikte sidikten aa olan artnn dedii herhangi bir eyin kez
ykamakla temiz olmas evleviyetle lzm gelir. Yedi kez ykamay art koan hadis de 73 slmiyetin yeni ortaya
kt zamana mahmuldr. Domuzun da art necistir. Zira domuz -yukarda getii zere- necis-l ayndr.
Canavarlarn da art necistir. mam- afi (Allah rahmet eylesin): Kpek ile domuz dnda, hi bir canavarn
art necis deildir demitir. Kedinin art necis deil, mekruhtur. mam Eb Ysuf tan. mekruh bile olmad
rivayet olunmutur. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) su kaplarn kedilerin nne
koyar, onlar da ier ve Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) ondan sonra o su ile abdest alrd. 74
70
Buhari cilt 1. s 203; Mslim cilt 2. s 658; Tirmizi cilt 1. s. 11.

72
Darekutni, Eb Hreyre (r.a.)'dan.
73
Derler ki: Chiliyet devrinde kpekler ksp kaak arasnda dolar ve kimse onlarn artn kullanmaktan saknmazd. Bunun iirt nce,
azlarnn dedii eyin yedi kez ykanmas emrolunmustur.
74
Darekutni Hz. (Aie (r.a.)'den.
71
mam Hanife ile imam Muhammedin dayana ise; Kedi canavardr 75 hadisidir. Zira bu hadis ile Kedi biim
ve huy bakmndan canavardr demek istenmemi, canavarlar hkmnde olduu bildirilmitir. Ancak kedi kap
kaak arasnda dolaan bir hayvan olduu iin, necaset hkmnden derek mekruh kalmtr.
mam Eb Ysufun dayand hadis ise, canavarlarn haram klnmasndan nceki zamana mahmuldr. Kedi
artnn mekruh olmas, kimisi: Etinin haram olduu iindir demitir ki bu, harama yakn bir mekruh
olduuna, kimisi de: Pis eyleri yedii iindir demitir ki bu da, tenzihen mekruh olduuna iarettir. Eer kedi,
fare yedikten hemen sonra azn kaba koyarsa, itii su necis olur, eer bir miktar getikten sonra koyarsa,
suyun necis olduuna hkmedilmez. nk kedi, azn salyas ile ykam olur. Bu da mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf'a gre byledir. nk mam Muhammed, necasetin sudan baka herhangi bir eyle
ykanamad grndedir. mam Eb Ysuf'a gre de her ne kadar, necis olan bir eyin temizlenebilmesi iin
suyun yukardan dklmesi art ise de, zarurete binaen bu art burada sakttr.
Gezip dolaan tavuun art mekruhtur. nk byle tavuk devaml necaset iinde olup necis eyleri yer. Eer
tavuk, gagas ayaklarnn altna ulaamayacak bir biimde bal olursa necasete bulamad iin art mekruh
deildir. (Yrtc kularn da) le yedikleri iin (art mekruhtur.) mam Eb Ysuf: Eer yrtc ku bir yerde
bal olur ve gagas zerinde necaset bulunmad kesin olarak bilinirse art mekruh deildir demitir.
Hanefi fukahas mam Eb Ysuf tan gelen bu rivayeti istihsan etmilerdir. Ylan ve fare gibi evlerde barnan
canllarn da art (mekruhtur.) Zira etlerinin haram olmas artklarnn necis olmasn gerektiriyorsa da, onlar da
kedi gibi,kap kaak arasnda dolatklar iin necaset hkm sakt olup kerahet kalr. (Eek ile katrn art
phelidir.) Kimisi:
phe temiz olmasndadr. nk eer temiz olduu kesin olarak bilinse -iine giren salyann herhangi bir
vasfn deitirmemi olmak art ile- temizleyici olmas da lzm gelir. kimisi de: phe temizleyici
olmasndadr. Zira onunla abdest alp ban mesheden kimsenin, ikinci kez temiz bir su ile abdest aldnda
ban ykamas gerekmez. Halbuki eer phe temizliinde olsayd, ikinci kez temiz bir su ile abdest aldnda
ban ykamas lzm gelirdi. Kald ki, hem stleri temizdir ve hem de terlerine bulaan elbise ile namaz
klnabilir. O halde temiz olmas deil, temizleyici olmas phelidir demitir, ki en shhatli olan gr budur.
mam Muhammedden sarahaten, temiz olduunu syledii rivayet olunmutur. Eein artn pheli klan
sebep, ya eein hkmn bildiren deliller arasnda bulunan taarruzdur, ya da eein hkm hakknda Ashab-i
kiram arasndaki gr ayrldr. Katr da eein soyundan olduu iin onun hkmndedir.
ayet eek veya katrn artndan baka bir su bulunmazsa, onunla abdest ahnr ve ayrca teyemmm de edilir.
Abdest ile teyemmmden hangisi nce yaplrsa olur. mam Zfer'den: nce abdest almak gerekir. nk
mutlak su bulunduu zaman teyemmm edilemez. Bu da kullanlmas gerekli bir su olduu iin mutlak su
hkmndedir demitir. Biz diyoruz ki: Abdestsizlik, bu su ile abdest almak ve teyemmm etmekten birisiyle
kalkar. Bu ise, birinin dierinden nce veya sonra olmasn deil, hangisi nce veya sonra olursa olsun, ikisini de
yapmay gerektirir.
mam Muhammed ile mam Eb Ysuf'a gre atn art temizdir. Zira at, eti yiyilen hayvanlardandr. Sahih olan
rivayete gre mam Eb Hanife de buna kaildir. nk atn etini yemek her ne kadar mekruh ise de, tiksindirici
olmasndan deil, erefli bir hayvan olmasndandr.
Eer nebizden baka bir ey bulunmazsa, mam Eb Hanife: Teyemmm edilmez, nebiz ile abdest alnr
demitir. Zira -Cinler gecesi hadisinde getii zere- Peygamber Efendimiz (Sallallh Aleyhi ve Selem) o gece
su bulamaynca nebiz ile abdest almtr. 76 mam Eb Ysuf ise: Nebiz ile abdest alnmaz, teyemmm edilir
demitir, imam Eb Hanife' den gelen rivayetlerden biri de bu yoldadr. mam- afii de teyemmm yetine
dayanarak buna kail olmutur. nk mam- afii'ye gre ya yet daha gl bir dayanaktr, ya da -yetin ini
tarihi cinler gecesinden sonra olduu iin- Cinler gecesi hadisi yet ile mensuhtur. Zira cinler gecesi olay
Mekke'de olmu, yet ise Medine'de inmitir. mam Muhammed: Hem nebiz ile abdest alnr ve hem de
teyemmm edilir. nk hadis hakknda hem dedikodu vardr ve hem de yet, cinler gecesinden sonra m nce
mi nzi olduu kesin olarak bilinemez. Bunun iin ihtiyatan ikisini de yapmalyz demitir.
Ben diyorum ki: Cinler gecesi olay yalnz bir geceye mahsus olmayp defalarca vki olduu iin, hadisin yet
ile mensuh olduu dvas doru olamaz. Aynca, hadisin mehur olup Ashab- kiram tarafndan onunla amel
edilmesi ona yetten daha fazla g kazandrmtr.
Nebiz ile gusletmeye gelince: Kimisi, gusl de abdeste kyas ederek Caizdir, kimisi de gusln abdestten ar
ve nemli olduunu ileri srerek: Caiz deildir demitir. Hakknda ihtilaf edilen nebz de, tatl, ince ve
zerinde akt eye yapmayp su gibi akan nebizdir. Keskinleip kahnlaan nebz ise, hem haram olduunda ve
hem de onunla abdest alnamadnda ihtilf yoktur. ayet atete yalnz rengi deimi olup incelik ve tatlln
koruyorsa -keskinlemi olsa bile- onunla abdest almann cevaznda htilf edilmitir, mam Eb Hanife, haram,
olmadn syliyerek: Onunla abdest alnabilir, mam Muhammed ise, haram olduuna kail olduu iin:
Alnamaz demitir. 77
75
El-Mstedrek, mam Ahmed'in msnedi cilt 2. s 227, Darekutni s 23. Cilt 1 s 183, Tehavi cilt 3, s 272.
Eb Davud, Tabur s. 13; Tirmizi, tahur s. 13; bn-i Mace, tahur s. 31; Nasbrraye c. 1 s. 137
77
76
TEYEMMM BABI
1- Yolculukta olan veyahut ehir dnda olup da, ehirden bir mil veya daha fazla uzaklkta bulunan kimse su
bulamazsa topraa teyemmm eder. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle) :
Eer hasta veyahut yolculukta, ya da olup da su bulamazsanz gzel bir topraa teyemmm ediniz 78
buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) da: Toprak, mslman kii iin on yla kadar
da olsa- su bulamad srece temizleyicidir 79 buyurmutur.
ehirden uzakln bir milden az olmamas, muhtar olan gre gre arttr. Zira su bulunmad zaman bir mil
uzaklktan ehre gitmede glk vardr. Sonra, teyemmm edebilmede, namaz karma korkusuna deil,
uzakla itibar olunur. nk eer kii, uzakl bir milden az olan yerden ehre gitmekle namazn kan yorsa
kusur kendisinindir. Zira eer namazn geciktirmemi olsayd byle bir durumla karlamazd.
2- Eer su bulunuyor ve fakat kii hasta olduu iin, abdest ald takdirde hastal artyorsa, yine teyemmm
edebilir. Zira yukarda okuduumuz yet-i kerime bunu emreder. Hem de, fahi fiatla su almann ziran, abdest
almakla hastal artan kimsenin zarar kadar olmad halde, suyu fahi fiatla almayp teyemmm edilebilirken,
abdest almakla hastal artan kimsenin abdest almayp teyemmm edebilmesi evleviyetle lzm gelir. Abdest
almakla hastahn artmas, ister suyu kullanmaktan, ister abdest almada zorunlu olan vcut ve kol hareketinden
ileri gelsin, farketmez. Her iki durumda da abdest almayp teyemmm edilebilir. mam- afii ise (Allah rahmet
eylesin): Eer hasta olan kii, abdest almaktan lm endiesini duyuyorsa teyemmm edebilir demitir, ki
onun bu gr nassn zahirine uymamaktadr.
3- Cnp olan kii de, eer guslettii takdirde souktan lecek veya hastalartacaksa teyemmm eder. Bu da, eer
cnp olan kii ehir dnda olursa byledir. ehir iinde olduu zaman ise, mam Eb Hanife'ye gre yine
byle ise de, dier iki mam: ehirlerde ekseriyetle banyo evleri bulunmaktadr. ayet bulunmasa da, nadir
olduu iin teyemmm edemez demilerdir. mam Eb Hanife: ehir iinde banyo evinin bulunmay nadir
ise de, bulunmad zaman kii mazurdur demitir.
Teyemmm: elleri iki defa yere vurmak olup birinde kii, ellerini yzne, birinde de dirseklere kadar ellerine
srer. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-selt ve's-selm):
Teyemmm iki vurutur. Bir vuru yz, bir vuru da eller iindir 80 buyurmutur. Kii ellerini topraa
vurduktan sonra, yz ve ellerinin fazla tozlanmamas iin ellerini nce silkeliyecek ve ondan sonra yz ve
ellerine srecektir. Teyemmm abdest yerine kaim olduu iin, abdestte olduu gibi teyemmmde de yz ve
ellerin hepsini srmek lzmdr. Bunun iindir ki: Parmaklarnn arasn outuracak ve parmanda yzk
varsa karacaktr demilerdir.
4- Teyemmmde abdestsizlikle cnplk ve ayba hali ile lousalk (ayndr). Zira -rivayete gre- krsal
kesimden bir topluluk Peygamber Efendimize (Aleyhi's-selt ve's-selm) gelerek: Biz kumluklarda oturan ve
bazan bir iki ay su yzn grmiyen kimseleriz. Halbuki iimizde cnp olanlar, ayba halini gren ve lousa
olan kadnlar vardr deyince, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Sizin topranz varya, ona yapnz 81 buyurmutur.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre -toprak, kum, ta, ces, kire, srme ve zrnk gibi- yeryz
cinsinden olan her eyle teyemmm edilebilir. mam- afii (Allah rahmet eylesin): Ot bitiren topraktan baka
bir eyle teyemmm edilemez demitir. mam Eb Ysuf dan da gelen bir rivayet bu yoldadr. Zira bn-i Abbas
(Radyallh anh) yetteki Gzel bir topraa szn Verimli bir topraa diye tefsir etmitir. Ancak mam
Eb Ysuf, yukarda rivayet ettiimiz hadise dayanarak kumu da ilave etmitir. mam Eb Hanife ile mam
Muhammedi Cenb- Hak yette Saiyd diye buyurmutur, ki Yeryz demektir. Bizim saydmz eylerin
hepsi de yeryz cinsinden olduu iin hepsiyle teyemmm etmenin caiz olmas lzm gelir demilerdir.
Gzel kelimesi Temiz mnasn da tad iin -icma ile- bu mnaya hamledilmitir. Zira temizlenmede
kullanlan bir eyin temiz olmas daha uygundur.
mam Eb Hanife'ye gre, teyemmm edilen yeryz cinsinden olan eyin tozlu olmas art deildir. nk
yukarda okuduumuz yet mutlak olup onda, teyemmm edilecek eyin tozlu olmas art yoktur.
mam Eb Hanife mam Muhammed: Toz ile de -toprak bulunsa bile- teyemmm edilebilir demilerdir. Zira
toz topran incesidir. Teyemmm abdest gibi olmayp onda niyet farzdr. mam Zfer (Allah rahmet eylesin):
Teyemmm abdest yerine kaim olduu iin abdestte niyet nasl farz deilse, teyemmmde de farz deildir.
nk onun yerine kaim olduu iin her hususta onun gibi olmas gerekir demitir. Biz diyoruz ki: Teyemmm
kast demektir. Kast ise, niyet getirilmeden gerekleemez veyahut teyemmm ancak zel bir durumda
temizleyici olduu iin eer niyet getirilmezse temizleyici olamaz. Su ise, bizatihi temizleyici olduu iin niyete
muhta deildir.
5- Sonra, kiinin temizlenme veyahut namaz klabilme niyetini getirmesi kfi olup abdestsizlik veya cnplkten
sz etmesi mezhepte sahih olan gre gre art deildir.
78
Maide: 5/6.
Eb Davud, Tahur s. 53; Tirmizi, Tahur s. 17; Nesai, Tahur s. 61; Behaki, s. 212, 217 ve 230. Nasb-rraye c. 1 s. 148
80
Hakim ile Darekutni, bn-i mer (r.a.)'dan.Nasb-rraye c. 1 s. 150
81
mam Ahmed ile Eb Ya'la, Eb Hreyre (r.a)dan. Nasb-rraye c. 1 s. 156
79
6- Eer bir hristyan, mslman olmak iin teyemmm eder ve ondan sonra mslman olursa -mam Eb
Hanife ile mam Muhammed'e gre- teyemmm etmi saylmaz. mam Eb Ysuf ise Adam teyemmmldr
demitir. nk adam maksut olan bir ibadeti kasdetmitir. Fakat mescide girebilmek veya Kur'n- Kerim'i
eline alabilmek iin edilen teyemmm yle deildir. Zira mescide girmek veya Kur'an- Kerim'i eline almak
maksut olan bir ibadet deildir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed: Teyemmm ancak, abdestsiz veya
cnp olarak yaplmas caiz olmayan bir ibadeti yapabilmek iin temizleyici olmutur. Kii, abdestsiz veya
cnpken ise mslman olabilir demilerdir.
7- Eer bir hristyan, mslman olmak iin abdest alr ve ondan sonra mslman olursa, abdestli saylr. mam-
afii'ye gre ise, abdestte niyet art olduu iin abdestli saylmaz.
8- Eer bir mslman, teyemmm ettikten sonra irtidat eder ve ondan sonra bir daha mslman olursa,
teyemmm bozulmu olmaz. mam Zfer (Allah rahmet eylesin) Bozulur. nk teyemmm ile,
mslmanl inkr, bir arada olamaz. Aralarnda yakn akrabalk bulunup birbirleriyle evlenmeleri caiz olmayan
gayrimslim bir erkekle bir kadnn birbirleriyle evlenmeleri, nasl hem balangta, hem devamda btl ise,
teyemmm ederken mslmanl inkr edenle, teyemmm ettikten sonra inkr edenin teyemmmleri arasnda
fark yoktur demitir. Biz diyoruz ki:
Mnkir deilken teyemmm edip ondan sonra inkra sapan kimsenin teyemmm ile, mnkir iken teyemmm
eden kimsenin teyemmm arasnda fark vardr. nk teyemmmde niyet arttr. Mnkir olan kimsenin ise
niyeti yoktur. Fakat kimin mnkir deilken ettii teyemmmde niyet bulunduu iin, ondan sonra inkara sapsa
dahi sahihtir.
9- Abdesti bozan her ey teyemmm de bozar. Zira teyemmm abdest yerine kaim olduu iin onun
hkmndedir. Teyemmm aynca, teyemmml kimsenin suyu bulmas ile de bozulur. Bu da eer suyu
kullanabiliyorsa byledir. nk toprak, su bulunmad srece temizleyicidir. Su bulunduktan sonra abdest
alma imkn hasl olduu iin artk teyemmmn hkm yoktur. Suyun bulunmasndan da maksat kiinin onu
kullanabilmesidir. Bulunup da, kiinin onu kullanamamas halinde bulunmam saylr. Canavar veya dmanm
saldrsna uramaktan veyahut bulunan su ile eer abdest alrsa susuz kalacandan korkan kimse de, suyu
kullanamayan kimsenin hkmndedir. mam Eb Hanife'ye gre, uykuda olan kimse, suyu kullanabilir
farzedilmektedir. Buna gre eer teyemmml olan kimse, uyurken suyun yanndan geerse teyemmm
bozulur. Bulunan su da, eer abdeste yetecek miktarda olmazsa bulunmam saylr. nk yetecek miktarda
olmayan suya, nasl balangta itibar olunmuyorsa, devamda da itibar olunmaz.
10- Temiz olmayan toprak ve benzeri eylerle teyemmm edilemez. Zira hem yetteki Gzel kelimesinden
temiz demek kast buyurulmutur, hem de teyemmm, hkm necasetten temizlenmek iin edildiine gre, ayn
gaye iin alman abdestte suyun temiz olmas nasl art ise, teyemmm edilen eyde de temizliin art olmas
gerekir,
11- Su bulamayan kimse iin, eer namaz vakti kmadan bulacam umuyorsa namazn vaktin sonuna kadar da
olsa geciktirmek mstehaptr. Eer bulursa abdest alr, bulamazsa teyemmm edip namaz klar. nk namazlar
erken klmak her ne kadar daha faziletli ise de, bu kimse iin -cemati beklemede olduu gibi- namazm,
temizlenmenin en kmili olan abdst ile klma umudu bulunduundan, geciktirmesinde daha stn bir sevap
vardr. Ana kaynak olmayan birtakm kitaplarda, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un: Kuvvetle umulan
eyin olmu hkmnde olduu iin byle bir durumda geciktirmek vaciptir diye syledikleri rivayet olunmakta
ise de, mezhepte zahir olan gr, geciktirmenin mstahap olmasdr. Zira kesin olarak bilinen bir eyin hkm,
zan ve phe ile ortadan kalkmaz.
12- Kii ettii teyemmm ile istedii kadar farz ve nafile namazlar klabilir. mam- afiye gre, teyemmm
zaruretin gerektirdii bir temizlenme olduu iin. bir teyemmmle ancak bir farz namaz kalnabilir. Biz diyoruz
ki: Zaruret halinde teyemmm abdest yerine kaim olduu iin, zaruret ortadan kalkmadka abdeatin grd
her ii teyemmm de grr.
13- Eer ehir iinde, hasta olmayan bir kii, velisi olmad bir cenaze hazr olur ve kendisi abdest almakla
urat takdirde cenaze namazn karacandan korkarsa, teyemmm edebilir. nk cenaze namaz kaza
edilemedii iin bu adam su kullanamayan kimsenin hkmndedir. Bunun gibi, bayram namazna gelipte, abdest
almakla urat takdirde namaz karacandan korkan kimse de teyemmm edebilir. nk bayram namaz
iki kez klnmadndan bu adam da su kullanamayan kimse hkmndedir. Metindeki Velisi olmad bir
cenaze tabiri, hazr olan cenazenin velisi iin teyemmm etmenin caiz olmadna iarettir. Zira Hasan bn-i
Ziyad'in rivayetine gre mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) byle sylemitir ve sahih olan gr de
budur. nk cenazenin namaz klnm olsa bile, velisi bir daha klabilir.
mam Eb Hanife'ye gre bayram namaz iinde abdesti bozulan kimse -ister imam, ister cemaattan biri olsun
teyemmm eder ve namazn geri kalan ksmn tamamlar. Dier iki imam ise Teyemmm edemez demilerdir.
Zira namaza sonradan katlan kimse, imam selam verdikten sonra namaznn geri kalan ksmm
tamamlayabildii iin, bu kimseye namaz karma korkusu yoktur. mam Eb Hanife: Byle de olsa, bayram
gn ok kalabalk olduundan, imam selm verdikten sonra cemaatn birbirleriyle itiip ekimeleri yznden,
bu kimse namaznn geri kalan ksmn tamamlamak imknn bulmayabilir demitir. Bu gr ayrl abdest
ile namaza balayan kimse hakkndadr. Eer abdesti bozulan kimse, namaza balarken teyemmm ile balam
ise, bu kimsenin tekrar teyemmm etmesinin cevaz hakknda ihtilf yoktur. nk eer: Bu kimse abdest
almak zorundadr diyecek olursak, teyemmm ile balad namazn fasit olmas lzm gelir.
14- Abdest almakla urat takdirde cuma namazn karacandan korkan kimse iin ise, teyemmm caiz
deildir. Bu kimse abdest almak zorundadr. Cuma namazna yetiirse cuma namazn, yetimezse drt rekt le
namazn klar. nk cuma namaz karlrsa, onun yerine geecek le namaz vardr. Bayram namaznn
yerine ise, geecek bir baka namaz yoktur.
15- Bunun gibi, bir farz namazn eda vaktini karacandan korkan kimse de teyemmm edemez. Bu kimse,
abdest almak zorunda oup, eer vakte yetiirse namazn eda olarak, yetimezse kaza olarak klar. nk
vaktinde eda edilmeyen vakit namaznn yerine geecek kaza namaz vardr.
16- Yolculukta olan bir kimse, eer beraberinde su bulunduunu unutup teyemmm eder ve namaz kldktan
sonra suyu hatrlarsa -imam Ebu Hanife ile mam Muhammed'e gre- kld namaz bir daha klmak zorunda
deildir. mam Eb Ysuf ise: Bir daha klmaldr demitir. Bu gr aynl, suyu, yknn iine kendi eliyle
koyan veyahut bakasna koyduran kimse hakkndadr. Yolcunun, beraberinde su bulunduunu hatrlamas, ister
daha namaz vakti varken, ister vakit ktktan sonra olsun fark etmez. mam Eb Ysuf: nk adam
teyemmm ederken beraberinde su bulunuyordu. Yk iinde elbisesini unutup da plak olarak namaz klan
kimse, elbisesini hatrlad zaman nasl namazn bir daha klmak zorunda ise, bu da yledir. Kald ki yolculukta
olan kimseler, beraberlerinde su bulunduu zaman onu eyalar iinde saklamak itiyadndadrlar. Bunun iin,
teyemmm etmeden eyasn ap aratrmas gerekirdi demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise:
Kiinin, beraberinde su bulunduunu bilememesi, suyu kullanmaya gcnn yetmemesi hkmndedir. Zaten
suyun bulunmasndan maksat da varlnn bilinmesidir. Eya iinde de su, kullanmak iin deil, imek iin
saklanr. Elbise meselesine gelince: Onda da ihtilaf edilmitir. ayet ihtilafl olmadn farz etsek de, namazn
shhati iin art olan Setr-i avret'in yerine geecek baka bir ey yoktur. Abdestin yerine ise teyemmm
gemektedir demilerdir.
17- Teyemmm etmek istiyen kimse, eer yaknnda su bulunduunu tahmin etmezse aratrmak zorunda
deildir. Zira llerde ekseriyetle su bulunmad gibi bulunduunu gsteren bir belirti de bulunmaz. Bunun iin
byle yerlerde kii, aratrp da bulamam saylr. Yaknnda su bulunduunu tahmin eden kimse ise, aratrma
yapmadan teyemmm edemez. Zira varlm gsteren bir belirti bulunduuna gre, bu kimse su bulmu saylr.
Kiinin, suyu aratrma alan da bir ok atm kadar olup arkadalarndan geri kalmamas iin bir mile varmaz.
18- Eer arkadanda su bulunuyorsa, teyemmm, etmeden arkadandan ister. ayet vermezse, ondan sonra
teyemmm edebilir. nk arkadalar, ekseriyetle birbirlerinden suyu esirgemezler. mam Eb Hanife'ye gre,
arkadandan su istemeden teyemmm ederse caizdir. nk bakasna ait olan herhangi bir eyi istemede
mezellet vardr. Dier iki mam ise: Su, mebzul bir ey olduu iin onu istemede mezellet yoktur demilerdir.
19- Eer suyun sahibi deere gre karlk ister ve onun istedii miktar da kendisinde bulunduu halde vermeyip
teyemmm ederse, teyemmm caiz deildir. nk suyu satn almaya gc yettii halde almayp teyemmm
etmitir. Fakat eer istenen karlk suyun deerinden fazla olursa, almayabilir. nk hi bir kimse, bile bile
aldanmay kabule mecbur deildir. 82
MESTLERN ZERNE MESH BABI
1- Abdest alrken ayaklar ykamayp mestlerin zerini meshetmekle yetinmenin cevaz, snnet ile sabittir. Bu
konuda varit olan hadisler o derecede mehurdur ki Mestleri meshetmenin cevazm inkr eden kimse, ehl-i
snnetten saylmaz demilerdir. Fakat caiz olduuna inanp, ancak ayaklar ykamann daha iyi olduunu
syliyerek mesih yapmayan kimse, mesih yapan kimseden daha fazla sevap kazanm olur.
2- Abdestli iken mestlerini giyen ve sonra abdesti bozulup yeniden abdest almak istiyen kimse, ayaklarn
ykamak yerine mestlerini meshedebilir. Abdest almak istiyen kimse dedik. nk gusletmek istiyen kimse
iin ayaklarn ykamak yerine mestlerini meshetmesi caiz deildir. Abdestli iken mestlerini giyen dedik.
nk abdestli deilken mestlerini giyen kimse, abdest alrken mestlerini karp ayaklarn ykamak zorundadr.
Buna gre, mstahaza olan kadn eer kan akarken abdest alm ve ondan sonra mestlerini giymi ise, namaz
vakti ktktan sonra bir daha abdest aldnda mestlerini meshedemez. nk bu kadn, zarurete binaen her ne
kadar birinci abdesti ile namaz klabiliyor idiyse de, esasnda abdestli olmayp namaz klabilmesi zaruretten
dolay idi. Bunun iindir ki abdesti bozulmasa bile, bir yeni namaz vaktinin girmesinde abdes tini yenilemesi
gerekir. Bunun gibi, su bulunmad iin teyemmm eden ve teyemmml iken mestlerini giyen kimse de,
abdest alrken mestlerini karp ayaklarn ykamak zorundadr. nk bu da her ne kadar teyemmm ile
namaz klabiliyor idiyse de, abdestli deilken mestlerini giymiti. Ancak unu bilmeliyiz ki -bizim mezhebe
gre- eer kii ayaklarn ykadktan sonra mestlerini giyer ve ondan sonra yz ve ellerini ykar ve ban
meshederse, abdesti bozulup bir daha abdest aldnda mestlerini meshedebilir. Zira bu kimse, mestlerini
giyerken her ne kadar tam abdestli deil idiyse de, mestlerini giymeden nce ayaklarn ykad iin, abdestinin
bozulmas ile abdestsizlik ayaklarna gemi olmaz.
3- Mestleri meshedebilmenin sresi, evinde olan kimseler iin abdestlerinin bozulduu andan itibaren yirmi drt
saat, yolculukta olan kimseler iin de keza mezkr andan itibaren gn gecedir. Zira Peygamber Efendimiz
82
(Sallallah Aleyhi ve Sellem):

Evinde olan kimse, bir gn bir gece, yolculukta olan kimse de gn gece, meshedebilir 83 buyurmutur.
Srenin, kiinin abdesti bozulduu andan itibaren balamasnn sebebi, nk mestler, abdestsizliin ayaklara
gemesini nler.(Mestleri meshin keyfiyeti de yledir: Elin parmaklan mestlerin n uclan zerine koyulup
boazlar tarafna doru izgiler halinde ekilir. Zira Muiyre b. ube (Radyallh anhan)'n rivayetine gre
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) mestlerini bu ekilde meshederdi. Muiyre demitir ki: Ben
Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bakyordum. Mestleri zerinde ekilmi birer izgi gibi
olan parmak izleri hl gzmn nndedir. 84 Sonra, mestleri meshederken zerini meshetmek gerekir, ke ile
dip ksmnn meshi caiz deildir. nk mesihte kyastanudul edilmitir.
Kyas, necaseti gidermiyen meshin, necaseti gideren ykamann yerine gememesini gerektirir. Bunun iin
eriatta varit ne ise, onu gzetmek gerekir. Mestleri meshederken parmaklar tarafndan balamak mstahaptr.
nk ayaklan ykamada nasl parmaklar tarafndan balamak mstahap ise, bu da onun yerine kim olduu iin
keyfiyet bakmndan onun gibi olmas iktiza eder.
4- Mesihte farz olan miktar, elin parmak yeri kadardr. Kerhi (Allah rahmet eylesin) ayakparmann yeri
kadardr demi ise de, mesih elle yapld iin en shhatli olan gr, elparmamn yeri kadar olmasdr.
inden ayakparmann yeri kadar grnebilecek derecede delik olan mestleri meshetmek caiz deildir.
Delii bu miktardan kk olan mestlerin meshi caizdir. mam Zfer ile mam- afii (Allah rahmet eylesin)
Mestte delik bulunduktan sonra Delik kk de olsa meshi caiz deildir. Zira delikten grnen yerin
ykanmas gerektiine gre, geri kalan yerleri de ykamak gerekir demilerdir. Biz diyoruz ki: Mestlerin
ounda normal olarak kk kk delikler bulunduu iin karlmalarnda glk vardr. Fakat byk
delikler az olduundan, karlmalar pek zor olmaz.
Bykln ls, ayan tane kk parmaklar kadar olan bir yerin, iinden grnebilmesidir, ki en sahih
olan gr budur. Zira ayan esasn parmaklar tekil eder. tane parmak da, parmaklarn ou olduu iin
hepsinin yerine kaimdir. Parmaklardan kklerinin nazara alnmas da ihtiyat iindir.
Kii yrrken alan ve fakat iinden, ayann herhangi bir yeri grnmeyen deliin -iine parmak ularnn
girebilecei kadar da olsa- nemi yoktur. Ancak eer mestlerin bir tekinde bulunan kk kk deliklerin hepsi
bir byk delik kadar varsa, meshi caiz deildir. Mestlerin bir tekinde diyoruz. nk eer her iki tekin
delikleri bir byk delik kadar olsa bile yine nemi yoktur. Zira teklerden her biri kendi iini tekbana grmekte
ve dieriyle hi bir ilgisi bulunmamaktadr. Nitekim biri tamamen yrtk da olsa dieriyle yrmek mmkndr.
85
Fakat namaz klann vcut veya elbisesinin deiik yerlerinde bulunan kk kk necasetler yle deildir.
nk kii bu necasetlerin hepsini birden tamaktadr. Namazda rtnmesi gereken yerlerin rtsnde bulunan
dank ve kk delikler de necaset gibidirler.
5- Kendisine gusl lzm gelen kimseye mestlerin meshi caiz deildir. Zira rivayete gre Safvan b. Assai
(Radyallh anhm) Yolculuklarda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) gn mestlerimizi
karmamamz emrederdi. Ancak cnp olduumuz zaman karrdk. Ufak su dkmekten, dan kmaktan, ya
da yatmaktan tr karmazdk 86 diye sylemitir. Ayrca, gus her zaman lzm gelmedii iin guslederken
mestleri karmada glk yoktur. Abdest ise her zaman alnr.
6- Abdesti bozan her ey meshi de bozar. nk mesih abdestin bir parasdr. Mesih aynca mestleri karmakla
da bozulur. Zira abdestsizliin ayaklara gemesini nleyen ey zail olunca abdestsizlik ayaklara gemi olur.
(Mesih) yukardaki hadise binaen srenin bitmesiyle de bozulur. Sre bitince kii mestlerini karp ayaklarn
ykadktan sonra namaz klabilir. Abdestin geri kalan ksmn yenilemesi gerekmez. Sre bitmeden de mestler
karlrsa mesih bozulur. nk mestler ayaktan knca, ayak ykanmad iin abdestsizlik ona gemi olur.
Ayak, mestin iinden boazna gelirse km saylr. Zira boaz mesih yeri deildir. Ayan yarsndan fazlas
mestin dna kt zaman da, mest ayaktan km saylr.
7- Kii evinde iken meshe balar ve yirmi drt saat gemeden yolculua karsa gne kadar meshedebilir.
Zira hadis mutlak olup onda herhangi bir kayt bulunmad gibi, bu hkm vakitle ilgili olduu iin onda vaktin
sonu gz nnde bulundurulmutur. Fakat eer yirmi drt saat getikten sonra yolculua karsa, yle deildir.
nk daha yolculua kmamken sre bittii iin, abdestsizlik ayaklanna gemitir.
Eer kii yolculuktan, yirmi drt saat bittikten sonra dnerse, abdest alrken mestlerini karmak gerekir. nk
bu kimse artk yolcu deildir. Yolculuk ruhsat ise, yolcular iindir. Eer yirmi drt saat bitmeden, dnerse yirmi
drt saat, yolculukta olmayanlarn sresi olduu iin (bu sreyi tamamlayabilir.
8- Mest zerine izme, bot veya benzeri bir ey giyen kimse, mest zerine giydii eyi meshedebilir. mam
afii (Allah rahmet eylesin) bedele bedel olamaz, diye: Mest zerine giyilen eyin meshi caiz deildir
demitir. Biz, Bill- Habei (Radyallh anhu'an) Peygamber Efendimiz mest zerine izme giydii zaman
83
Mslim: Nasb-rraye c. 1 s. 174

Beyhaki, s. 292. Gariptir. Ancak ayn mnaya yakn bir dier badis Beyhaki s.. 292de kaytldr. Nasb-rraye c. 1 s. 180
85
Ancak bir tekin yrtk olduu iin karlmas gerektii zaman dierinin karlmas gerekir. Zira her iki ayak abdestte bir uzuv
sayldndan, birini ykamak, dierinin de mestini meshetmek, tek bir uzvun bir ksmn ykamak, bir ksmn meshetmek kabilinden olur. ki
caiz deildir
86
Tirmizi dualar c. 2 s. 192; Nesai, Mestlerin meshi s. 32.Nasb-rraye c. 1 s. 182.
84
izmeyi meshederdi 87 mealindeki hadisine dayanyoruz. Hem de izme, gerek kullanmada ve gerek gaye
bakmndan meste tabi olduu iin, ikisi bir arada olunca iki katl mest gibi olur. Bunun iin izme, mestin deil,
ayan bedelidir. Ancak eer kii, abdesti bozulduktan sonra mest zerine izme giyerse, o zaman izmeyi
meshedemez. Zira abdestsizlik daha nce meste getii iin, ondan, baka bir eye geemez. Eer izme kaba bir
kumatan olursa, ayak iin bedel olmaya yaramadndan, meshi caiz deildir. Ancak eer meshedilirken, yalk
altndaki meste nfuz ederse, o zaman caizdir.
mam Eb Hanife'ye gre, oraplar zerine meshetmek caiz deildir. Ancak eer orabn dibine deri ekilmi
ise, o zaman caizdir. Dier iki mam ise: Su ekmiyecek kadar kaim olan oraplarn meshi caizdir demilerdir.
Zira hem Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sel!em)'in, oraplar zerine meshettii, rivayet
olunmutur. 88 hem de orap kaln olduu zaman onunla yrnebilir. Kaln orap: bir eye balamadan yere
dikildii zaman boaz zerinde durup yere dmeyen oraptr, ki byle bir orap mest gibidir. mam Eb
Hanife (Allah rahmet eylesin): orap ne kadar kaln da olsa, mest gibi olamaz. nk mestle yrnebilir,
orapla -eer dibi derili olmazsa yrnemez. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in oraplarn
mes hettiine dair rivayet de buna mahmuldr demitir. mam Eb Hanife'nin, sonradan bu grnden dnerek
iki mamn grlerine katlm olduu, rivayet olunmaktadr ve fetva da buna gredir.
9- Sark, takke, barts ve eldivenlerin meshi caiz deildir. nk meshe, glk ekilmesin diye cevaz
verilmitir. Bunlarn karlmasnda ise glk yoktur. Sarglar zerine ise -abdestli olarak sarlmam olsalar
bile- meshetmek caizdir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) sarg zerine meshetmek ve
Hz. A1i'ye de etmesini emretmitir. Mantk ynden de, sarglan amak mestleri karmaktan daha g olduu
iin sarglar meshetmenin cevaz evleviyetle lzm gelir. Hasan bn-i Ziyad: Sargy meshederken yansndan
fazlasn meshetmek kfi gelir demitir. Sarglan meshedebmenin belirli bir sresi yoktur. nk hakknda
herhangi bir hadis veya eser varit olmamtr.
10- Yara iyilemeden, sarg yarann zerinden derse mesih bozulmaz. Zira henz ykama imknszl ortadan
kalkmamtr ve o kalkmadka da, sargnn meshi ykama yerine kimdir. Yara iyiletii iin sargnn dmesi
halinde ise, mesih bozulur. nk imknszlk artk kalkmtr. Eer kii namaz iinde iken sargs derse,
namaz brakp sargnn dt yeri ykadktan sonra yeni batan namaz klmas gerekir. Zira mesih ile
klnmaya balanan namaz daha bitmemiken, ykama imkn hasl olmutur.89
KADINLARIN AYBAI LE STHAZA HALLER BABI
Ayba halinin en ksa sresi gndr. Bundan az sren ayba kan, ayba hali olmayp istihazadr. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Bakire kz olsun evlenmi olsun, kadnn ayba hali enaz , en ok on gn srer 90 buyurmutur. Bu hadis,
Ayba hali sresinin en ksas yirmi drt saattir diyen mam- afi'nin grne kar bir delildir. mam Eb
Ysuftan, gnn ounu gnn tamam hkmnde grerek:
Ayba halinin en ksa sresi, iki gn ile nc gnn oudur diye syledii rivayet olunmutur. Biz diyoruz
ki: bu, eriatn koyduu miktardan ksmaktr.
Ayba halinin en uzun sresi de yukardaki hadise binaen on gndr. Bundan fazla sren kan, ayba hali
olmayp stihazadir. Yukardaki hadis, bunda da mam- afii'nin grne kardr. Zira mam- afi, en uzun
srenin onbe gn olduuna kaildir. Bu srelerden az veya fazla sren kanlar, ayba kan olmayp istihaza
kandr. Zira eriatn ayba hali iin sre belirtmesi, bu srelere uymayan kanlan ayba saymaya mnidir.
Kadnn, ayba gnlerinde -krmz, san ve bulank renklerde- grd yalklarn hepsi ayba kandr. Ancak
ne zaman ki yaln rengi tamamen aarrsa, o zaman ayba kan kesilmi demektir. mam Eb Ysuf: Eer
kandan sonra olmazsa, rengi bulank olan yalk ayba kam deildir demitir. nk bu yalk rahimden inmi
olsayd, nce duru, sonra bulank olarak inerdi. mam Eb Hanife ile mam Muhammed, Hz. Aie (Radyallh
an-h)'nin tam beyaz olmayan bir eit yal ayba kan saydna ilikin rivayete 91 dayanmlardr. nk
byle eyler ancak iitmekle bilinebilir. Kald ki rahim baaa olduu iin ondan, yalk nce bulank, sonra
duru olarak boalr. Nasl ki iinde tortu biriken bir kp, altndan delindii zaman ondan nce tortu, ondan sonra,
iindeki sv ne ise akar.
Rengi yeil olan yala gelince; Sahih olan gre gre, eer kadn ayba halini grenlerden ise, yalk ayba
kan olup, yeillii kadnn ald bozuk bir besinden ileri gelmektedir. Eer kadn yal olup ayba halini grmi
yeni erden ise ve grd yalk da hep yeil ise, grd yalk ayba kan olmayp bnye bozukluunun bir
sonucudur. Ayba halinde olan kadn namaz klamaz ve oru tutamaz. Orucu, ayba halinden ktktan sonra
kaza eder. Fakat namazn kazas kendisine lzm gelmez. Zira Hz. ie (Radyallh anh): Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda biz, ayba halinden temizlenince orucu kaza eder, fakat
87
mam Ahmed ile Ebu Davud, Bilal (r.a.)'dan. Bu hadis ayrca El Mstedrek cilt 1, sahife 170'te kaytldr.
Eb Dvud, mestlerin meshi s. 24; Tirmizi, mestlerin meshi s. 15 ve bn-i Mace, mestlerin meshi s. 42; Bu hadis ayrca Eb Dvud sahife
24; Tirmizi sahife 15; bn-i Mace s. 42'de yer almaktadr. Nasb-rraye c. 1 s. 184
89
90
Darekutn, Eb mame (r.a.)'dan. s, 80. Nasb-rraye c. 1 s. 191 El-Hidye c. 1, s. 5
91
Muvatta s, 20., Buhari s, 46. ayba halinin balang ve sonu. s. 46. Nasb-rraye c. 1 s. 193
88
namaz kaza etmezdik 92 demitir. Hem de namaz ok olduu iin biriktii zaman kaza edilmesi gtr. Oru
ise, az olduu iin kaza edilmesinde glk yoktur.
1- Ayba halinde olan kadn, cami ve mescitlere de giremez. Cnp olan kimse de yledir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Ben mescidi, ne ayba halindeki kadna ve ne de cnp olan kimseye caiz klmam 93 buyurmutur. Grld
gibi Hadiste herhangi bir kayt veya istisna bulunmad iin, Cnp olan kimse, camide duramaz. Fakat
iinden geebilir diyen mam- afii' nin grne kardr.
2- Ayba halinde olan kadn, Kabe'yi de tavaf edemez ve kocas onunla cinsel ilikide de bulunamaz. Zira
Cenb- Hak (Azze ve Celle): Kadnlara, temizlenip ykanmadka yaklamaynz 94 buyurmutur.
3- Ayba halinde veya lousa olan kadn ile, cnp olan kimse, Kur'an'dan da hi bir ey okuyamazlar. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Ne ayba halinde olan kadn ve ne de cnp olan kimse, Kur'an'dan hi bir ey okuyamazlar 95 buyurmutur.
Bu hadis de, ayba halindeki kadna camiye girmeyi caiz gren mam Mli k' in grne kardr. Hadisteki
Hi bir ey deyimi mutlak olduu iin bir yetten az olan miktara da amildir ve bu itibarla hadis Ayba
halindeki kadn ile cnp olan kimsenin, Kur'n'dan okumak istedikleri miktar bir yetten az olduu zaman,
caizdir diyen Tahavi'nin de grne kardr.
4- Ayba halindeki kadn, lousa ve cnp olan kimse, ne Kur'n Kerim'e ve ne de zerinde Kur'n'm herhangi
bir sresi yazl bulunan paraya plak olarak el dediremezler. Abdestsiz olan kimse de plak olarak Kur'n'a el
dediremez. 'Bunlar Kur'n'a ancak, kIf ve paraya da kesesi iinde el dedirebilirler. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi s-salt ve's-selm);
Kur'n'a ancak teiniz olan kimse el dedirebilir 96 buyurmutur. Sonra, hem abdestsizlik, hem cnplk ele
girdii iin, abdestsiz olan kimse ile cnp olan kimse, Kur'n'a el dedirmede ayn hkme tabidirler. Fakat
abdestsiz olan kimsenin az abdestsiz olmad, cnp olan kimsenin ise, az da cnp olduu iin, abdestsiz
olan kimse Kur'n okuyabilir, cnp olan kimse ise, okuyamaz. Kur'n'n klf dediimiz ey de; sahih olan
gre gre, gvdeden soyulmu deri gibi Kur'n'a yapk olmayan kab demektir. Sahih olan gre gre,
cnp veya abdestsiz olan kimsenin, elbisesinin kolu ie Kur'n' tutmas mekruhtur. nk elbisenin kolu elbise
sahibine tabi olan br eydir. Fakat hadis ve fkh kitaplar Kur'n gibi olmayp sahipleri elbiselerinin kollan ile,
zaruretten dolay onlan tutabilirler. Abdestsiz olan ocuklara, plak olarak Kur'n' vermekte -sahih olan kavle
gre- saknca yoktur. nk ocuklar abdestsiz olarak Kur'n' tutmaktan menetmekte Kur'n'n zayi olma
tehlikesi, onlar abdest almaya zorlamada da glk vardr.
5- Ayba kan on gn srmeden kesilirse, kadn ykanmadka onunla cinsel ilikide bulunmak caiz olamaz.
nk kann durumu belli olmaz; Gh kesilir, gh gelir. Ancak kadn ykannca onun kesilmi olma ihtimali
arlk kazanm olur. ayet kadn ykanmada gecikirse, aradan ykanp iftitah tekbiresini alabilecek kadar bir
zaman geince onunla cinsel ilikide bulunmak hell olur.nk bu durumda namaz, kadnn boynuna bir bor
olarak gemi olduu iin kadn hkmen temizlenmi saylr.
Eer kan gnden fazla srer ve fakat kadnn eski det sresini doldurmadan kesilirse, kadn ykansa bile -eski
det sresi tamam olmadka- onunla cinsel ilikide bulunmak hell olmaz. nk det gnleri iinde kesilen
kann tekrar akmas kuvvetle muhtemeldir. Bunun iin ihtiyaten saknmak gerekir.
Eer kan on gn srdkten sonra kesilirse, ykanmadan onunla cinsel ilikide bulunmak caizdir. Zira ayba
kannn en uzun sresi on gndr. Bununla beraber, kadn ykanmadan onunla cinsel ilikide bulunmak sevilen
bir ey deildir. nk yetteki Yathrne kelimesi Yattahherne eklinde de okunmutur, ki bu kraate gre
yetin mns Kadnlara, temizlenip ykanmadka yaklamayn demek olur.
Ayba halinin sresi iindeki kan kesintileri, kann devaml gelmesi hkmndedir. Ben diyorum ki: Bu, mam
Eb Hanifeden gelen rivayetlerden biridir. Sebebi de udur: Ayba halinin devam sresince kanm gelmesi
icma ile art deildir. Zira herhangi bir mala nasl -yln ortalarnda nisaptan aaya dse bile- eer yln
banda ve sonunda nisap varsa zekt dyorsa, burada da ayba hali sresinin ba ile sonu gz nnde
bulundurulup srenin ortalarndaki kan kesintilerine itibar olunmamtr. mam Eb Ysuf da mam Eb
Hanife'den unu rivayet etmitir: ki kan arasndaki kesinti, eer onbe gnden aa olursa temizlik deildir.
nk onbe gnden aa olan kesinti bozuk bir det olup temizlik saylmaz. Kimisi: Bu, mam Eb Hanife'
nin son grdr demitir.
Temizliin de en ksa sresi onbe gndr. brahim Nahai'den byle rivayet edilmitir. brahim Naha herhalde
bir Sahabiden, Sahabi de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve SellemVden iitmitir. Zira miktarlar,
ancak iitmekle renilebilir. Temizlik sresinin en uzunu hakknda ise, belirli bir snr yoktur. Zira temizlik
bazen bir sene iki sene srer. Bazen de kadn hi kan grmez. Bunun iin temizliin en uzun sresi diye bir ey
yoktur. Ancak eer mstahaza olursa, yani ondan devaml kan geliyorsa, o zaman ona -eer varsa- eski detine
92
Buhari, Oru s. 46; Mslim, Oru c. 1. s, 153. Nasb-rraye c. 1, s. 193

Eb Dvud, Taharet 34; bn-i Mce, Taharet 126.
Bakara:2/222.
95
Tirmizi, Taharet s. 19; bn-i Mce, Taharet s. 44.
96
Nesai, Diyet c. 2 s. 252.
93
94
gre hkm edilir.

6- stihaza kan, devaml burun kanamas gibi ne namaza, ne oruca ve ne de cinsel ilikiye mni deildir. nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), mstahaza olan kadna: Kan hasrn stne damlasa bile.
abdest al namaz kl 97 buyurmutur. Hadisten namazn hkm anlalnca, icma ile oru ve cinsel iliki de ona
kyas edilmitir.
7- Eer kan on gnden fazla srer ve kadnn da bilinen bir eski deti bulunup on gnden aa ise, kadnn eski
deti ka gn idiyse o kadar gn ayba hali, gerisi istihazadr. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm):
Mstahaza olan kadn, sadece ayba hali gnlerinde namaz brakr 98 buyurmutur, riem de kadnn
detinden fazla olan gnler on gnden fazla olan gnler gibidir.. nk on gn er'i miktar kadnn deti de adi
miktardr. Bu itibarla her birinden fazla olan gnler, miktardan fazlalk vasfnda ortaktrlar. Bunun iin, on
gnden fazla sren kan nasl istihaza ise, kadnn kan gelimi devaml bir hal aldnda onun eski detinden fazla
olan gnlerin de istihaza olmas lzm gelir. ayet kadn mstahaza olarak bali olup eski deti yoksa, yani
erginlik ama girer girmez kendisinden kan srekli gelmeye balarsa, o zaman her aydan on gn onun iin
ayba hali, gerisi istihazadr. Zira bu kadndan kan gelimi on gn atktan sonra, gnden fazla olan ayba
kan m, istihaza m? diye pheye dyoruz. te sonradan hsl olan bu phe ile, daha nceki kesin bilgimizin
hkm -Allah daha iyi bilir- kalkmaz.99
Br Fasl
Mstahaza olan kadn ile, bevlini kendinde tutamayan, burnundan srekli kan akan ve yara veyahut ban
srekli olarak akntl olan kimseler, her yeni bir namaz vakti girince abdestlerini yenilemek zorundadrlar ve bu
abdest ile istedikleri kadar farz ve nafile namazlar klabilirler. mam- afi (Allah rahmet eylesin): Bunlar, farz
olan her bir namaz iin abdest almak zorundadrlar. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Mstahaza olan kadn, farz olan her bir namaz iin abdest alr 100 buyurmutur. Hem de bunlarn abdesti, farz
kalabilmeleri iin muteber saylmtr. Kldktan sonra artk abdestli saylmazlar. demitir. Biz ise:
Mstahaza olan kadn, her namaz vakti girince abdest alr101 hadisine dayanyoruz. Zira bu hadisin delaletiyle,
birinci hadisten de bu manann kasdedildii anlalmaktadr.
Namaz vakti knca bunlarn abdesti bozulur ve baka bir namaz iin yeniden abdest almalar gerekir. Bunlarn,
namaz vaktinin kmas ile abdestlerinin bozulmas, mammza gredir, mam Zufer (Allah rahmet eylesin):
Abdestleri ancak, baka bir namaz vaktinin girmesiyle bozulur demitir. Buna gre eer bunlar, gn doarken
abdest alrlarsa, bu abdest ile le namaznn vakti, kncaya kadar vakit namazn klabilirler.) Bu da mam Eb
Hanife ile mam Muhammed'e gredir. mam Eb Ysuf ile mam Zfer: Bu da abdest ile ancak, le vakti
girinceye kadar namaz klabilirler demidir.
Bundan kan sonu udur: zrl olan kimsenin abdesti, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre namaz
vaktinin kmas ile, mam Zfer'e gre girmesiyle, mam Eb Ysuf'a gre de hem kmas, hem girmesiyle
bozulur. Bu gr ayrlnn sonucu da ancak, ya -yukarda belirtildii zere- le vaktinin girmesinden, ya da
gnein domasndan nce abdest alan kimse hakknda ortaya kar. 102 mam Zfer: nk zrl olan
kimsenin abdesti, namaz klma mecburiyetinden dolay muteber saylr. Namaz vaktinin girmesinden nce ise,
namaz klma mecburiyeti yoktur, ki abdesti muteber saylsn, mam Eb Ysuf: nk abdest alma zorunluu
ancak namaz vakti olduktan sonra bagsterir. Namaz vakti oimadan nce ise, abdest alma zorunluu olmad
iin,vakitten nce alnan abdest, ne vakitten nce, ne de sonra muteber deildir, mam Eb Hanife ile mam
Munammed de: zrl olan kimse, vakit girmeden abdestli olmas lzmdr, ki vakit girer girmez namaz klma
imknn bulsun. Vaktin kmas da abdeste ihtiya olmadn gsterdiinden, vakit kar kmaz abdestin
muteber olmas iin bir sebep kalmaz demilerdir.
Vakitten maksat da farz olan namazn vaktidir. nk eer zrl olan kii, bayram namazn klmak iin abdest
alrsa, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bu abdest ile le namazn da klabilir. Zira bayram
namaz da kuluk namaz gibi farz deildir. Eer zrl olan kimse, le namaz vaktinde bir kez le namaz
iin, bir kez de ikindi namaz iin abdest alrsa -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e grebu abdest ile
ikindi namazm klamaz. 103
97
bn-i Mce s, 46; Tahav s, 61; Beyhaki cilt 1 s, 344; Darekutn s, 78; Ahmed msned, c, 6 s, 42
Beyhaki c. 1 8. 347; Danmi s. 12
99
100
Eb Davud, Taharet 110; Dirimi, Abdest 96.
101
Tamamen gariptir. Nasb-rraye c. 1 s. 204
102
nk le vaktinin girmesinden nce abdest alan zrl iin, ola vaktinin girmesi, bir namaz vaktinin girmesi ise de, herhangi bir
namaz vakti-nn kmas deildir. Bunun iin, bu kimsenin abdesti, le vaktinin girmesiyle mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre
bozulmaz, mam Eb Ysuf ile mam Zfer'e gre bozulur.
Gnein domasndan nce abdest alan zrlnn abdesti de gnein domas ile, tmama gre bozulur, mam Zfer'e gre bozulmaz.
nk gnein domas ile bir namaz vakti kyorsa da, herhangi bir namaz vakti girmiyor.
103
Yalnz bu iki mam'a gre deil, hepisine gre zrl, bu abdestiyle ikindi namazn klamaz. nk ikindinin olmas ile hem bir namaz
vakti giriyor ve hem bir namaz vakti kyor.
98
Mstahaza olan kadm: kannn durmamas yznden hi bir namaz abdesti olarak klmaya imkn bulamayan
kadn demektir. Bunun gibi -yukarda sylediimiz zere- bevlini kendinde tutamayan ve benzen kimseler de
ayn durumda olduklar iin ayn hkme tabidirler.104
Kadnlarn Lousalk Hali
Lousalk doum yaptktan sonra kadndan gelen kandr. Gebe kadnn, gebelik halinde veyahut doum
yaparken ve fakat daha ocuk kmamken grd kan ne kadar uzun da srse (istinaza kandr.) mam- afii
(Allah rahmet eylesin) bunu da lousalk kanna kyas ederek: Ayba kandr. nk rahimden gelir demitir.
Biz diyoruz ki: Gebe olan kadnn rahim az, yaradl itibar ile kapaldr. Lousalk ise, rahmin az aldktan
sonradr, ki bu da ocuun kmas ile olur. Bunun iindir ki -rivayete gre- mam Eb Hanife ile mam
Muhammed: ocuun bir ksm ktktan sonra kan kan lousalktr. Zira ocuk kmaya balaynca, nefes
alabilmesi iin rahmin az alr demilerdir.
Bz yerleri de olsa, ekillenmi olan dk de doum saylr.) Kadn onunla lousa olur ve eer iddetli ise
onunla iddeti biter. Cariye de mmlveled olur.
Lousalk sresinin en ksas diye bir snr yoktur. nk kadn doum yapt iin, kendisinden gelen kann
lousalk kan olduu malumdur. Bunun iin -Ayba halinde olduu gibi- lousal bildirecek belli bir sreye
gerek yoktur.
Lousalk, en ok krk gn srer. ayet krk gnden fazla srerse, fazla olan istihazadr. Zira mm Seleme
(Radyallh anh)'dan gelen rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), lousaln krk
gn olduunu sylemitir. 105 hadis Lousalk sresinin en uzunu altm gndr diyen mam- afi'nin
grne kardr.
Lousaln krk gnden fazla srd zaman, eer kadn daha nce de doum yapm ise, o doumdan sonra
lousal ne kadar srmse yine o kadar lousalk, gerisi istihazadr. Nasl ki ayba kannn da, en uzun olan
sresini at zaman kadnn daha nceki detine baklr. ayet bu doum kadnn yapt lk doum ise, krk
gn lousalktr, gerisi istihazadr. nk lousalk krk gne kadar srebilir.
Eer kadn bir karnda iki ocuk dourursa, lousalk -mam Ebu Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- iki
ocuun aras krk gn bile olsa, ilkin doan ocuun doumundan itibaren balar, mam Muhammed ise:
Lousaln balangc ikinci ocuun doumudur demitir. mam Zfer de (Allah rahmet eylesin) buna
kaildir. Zira kadn birinci ocuu dourduktan sonra da gebe olduu iin, nasl ayba hlini grmyorsa lousa
da olamaz. Bunun iindir ki iddet -icma ile- ikinci ocuun doumu ile biter. mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf da: Gebe olan kadn -yukarda sylediimiz zere- rahminin az kapal olduu iin ayba halini
gremiyor. Bu kadn ise, birinci ocuu ile rahminin az almtr. ddet de, gebe kadnn, hamlini vazetmekle
bittii iin, hamli ne is.e onu tamamen vazetmedike bitmi olamaz demilerdir.106
Ancak bu iki mam zrlnn namaz vaktinden nce ald abdest muteber saydklar iin, bu iki mam'a gre zrlnn hu abdest ile kindi
namazn: klabilmesi gerekirdi. Fakat kindi vaktinin girmesiyle le vakti kt iin hu iki mam'a gre de bu abdest bozulur. Bunun iin
mellif:' Bu iki mam'a gre demitir. Mtercim Ahmed Meylani.
104
105
Eb Davud s, 48; Tirmizi s, 20 ve bn-i Mce s, 47; Eb Dvud, Taharet 119; Tirmiz, Taharet 105; bn-i Mce, Taharet 128; Drimi
Abdest 99; Ahmed Msned-i 6/300, 304, 309.
106
(NAMAZ N) NECASETLERDEN TEMZLENME BABI

1- Namaz klmak istiyen kimsenin vcudu, elbisesi ve zerinde namaz klmak istedii eyin temiz olmas arttr.
Zira Cenb- Hak:
Elbiseni temizle 107 diye buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de, ayba kan
ile lekeli elbisenin hkmn soran kadna Onu sil, sonra ov, sonra su ile yka 108 diye cevap vermitir te bu
yet ve hadis ile elbisede temizliin art olduu anlalnca, vcutta ve zerinde namaz klnan yerde de
temizliin art olmas lzm gelir. nk kii namaz klarken bu eyi kullanr.
2- Necaseti su ile temizlemek caiz olduu gibi -sirke, gl suyu ve benzeri gibi- meyvalar skmakla elde edilen,
temiz ve necaseti giderici her sv ile de caizdir. Necaseti, sudan baka svlarla da ykamann cevaz, mam Eb
Hanife ile mam Eb Ysuf'un grdr. mam Muhammed, mam Zfer ve mam- afii: Sudan baka
herhangi sv ile necaseti ykamak caiz deildir demilerdir. nk sv necasete dedii zaman necis olur.
Necis olan bir ey ile de temizlenme olamaz. Her ne kadar su da dier svlar gibi necasete dedii zaman necis
oluyorsa da, sudan baka bir temizleme arac bulunmadndan, bu yargy onun hakknda yapmamak
zorundayz demilerdir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da: Sv olan her ey skcdr. Sudaki
temizleyicilik vasf da onun bu vasfndan dolaydr. Herhangi bir eyin necis olmas da necaset zerrelerinin o
eyde bulunmasmdandr. Ykanan eyden bu zerrelerin hepsi gidince temiz olmamas iin bir neden kalmaz
diye cevap, vermilerdir. Kuduri'nin dile getirdii bu cevapta, elbise ile vcut arasnda bir ayrm yaplmamtr,
ki mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) buna kaildir. Kendisinden gelen rivayetlerden birine gre mam Eb
Ysuf un gr de bu yoldadr. Dier rivayete gre ise, mam Eb Ysuf (Allah rahmet eylesin) vcut ile elbise
arasnda ayrm yaparak vcut zerindeki necaseti sudan baka bir eyle ykamay caiz grmemitir.
3- Hayvan tersi, dk, kan ve meni gibi kat bir pislik, bir ayakkabya yapp zerinde kuruduu zaman, o
ayakkabnn yere srtlmesiyle temizlendii istihsan edilmitir. mam Muhammed ayakkaby da dier eylere
kyas ederek: Meniden baka hi bir necaset silmekle temizlenemez. demitir. nk pislik yaken ayakkabya
yapt iin iine girmitir. Ayakkaby yere srtmek ya da ovmakla iindeki necaset kamaz. Ancak meni
ileride anlatacamz zere- bu hkmn dndadr. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysufun dayana,
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in: Ayakkablarda bir necaset bulunduu zaman (kii) onlar
yere srtsn. Zira yer ayakkablar iin temizleyicidir. 109 hadisidir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ayrca Deri sert olduu iin ona yapan pisliin zerreleri ok miktarda iine nfuz edemez. Nfuz edeni de pislik
kuruyunca onu geri eker demilerdir.
Ayakkabya yapan pislik eer daha ya ise, ykamaktan baka bir eyle temizlenemez. Zira yere srtmek, ya
olan pislii temizlemek yle dursun, tersine onu oaltr. mam Eb Ysuf dan: Ayakkablar pislikten
korumak g olduu ve hadiste de Ya, kuru diye bir kayt bulunmad iin -pislik ya da olsa- zerinde
pislikten iz kalmayncaya kadar yere srtmekle temizlenmi olur diye syledii rivayet olunmutur, ki bizim
eyhlerimiz de bu grtedirler. Eer ayakkabya sidik demi ve ayakkab kurumu se, ykamaktan baka bir
ey onu temizieyemez. arap ve benzeri dier sv necasetler de sidik gibidirler. Zira ayakkab sv necasetin
zerrelerini emer ve necaset kat olmad iin kuruyunca iinde kalr. Kimisi de: Ayakkab daha yaken ona
yapan kum, kl ve benzeri eyler, sv necaseti katlatrm olur. Bunun iin ayakkabya deen necaset sv da
107
Mddesir: 74/4.
Buhari s, 36, Eb Davad 140 ve 58 Ebu Davud, Taharet 130; Tirmiz, Taharet 104; Nesai, Taharet 134; Hayz 26; Danmi, Abdest 105.
109
Eb Dvud, Taharet 137; Namaz, 88
108
olsa, yere srtmekle temizlenmi olur demitir.

4- Necis olan elbiseye gelince: necaset kurumu dahi olsa, ykamaktan baka bir eyle temizlenemez nk
elbise deri gibi sert olmad iin necasetin zerreleri iine nfuz eder ve ykamaktan baka bir ey onlan
karamaz. Meni necistir ve eer ya ise onu ykamak gerekir. Ancak eer elbisede kuruduktan sonra grlrse
ovmak kfidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Hz. Aie (Radyallh anh)'ye:
Yasa onu yka, kuru ise ov 110 diye buyurmutur. Bu hadis Meni necis deildir diyen mam- afii'nin
grne kardr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ayrca: Elbise ancak be eyden
ykanr... 111 diye buyururken bunlardan birinin meni olduunu sylemitir. Eer meni vcuda deerse bizim
eyhlerimiz: Ovmakla temiz olur. nk meninin vcuda demesi elbiseye demesinden daha ok olduu iin
ykamak g olur demilerdir, mam Eb Hanife'den ise: Ykamak gerekir. Zira vcut ss ekicidir. Bunun
iin meni vcut zerinde katlamaz. Aynca vcudu ovmak da mmkn deildir diye syledii rivayet
olunmutur.
5- Necaset aynaya veya klca dedii zaman silmekle yetinilir. Zira necaset bunlarn iine nfuz edemez. Dta
olan bir necaseti ise, silmek kfidir. Eer necaset bir yere deer ve sonra gnete kuruyup yerinde bir iz
kalmazsa, o yer zerinde namaz khnabilir. Fakat mam Zfer ile mam- afii: Klnamaz. Zira necaset her
hangi bir eyle giderilmemitir. Bunun iindir ki (onunla teyemmm edilemez) demilerdir. Bizim dayanamz,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Yerin temizlenmesi kurumasdr. 112 hadisidir. Onunla
teyemmm edilememenin nedeni de: nk teyemmm edilecek topran temiz olma art Kur'an'm nass ile
sabittir. Zan ifde eden bir -tek kii hadisi ile temiz olduu bildirilen bir topraa teyemmm edilirse, bu kesin
art yerine getirilmi olmaz.
6- Kan, sidik, arap, tavuk pislii ve eek sidii gibi galiz olan necasetten bir dirhem miktar ve daha az necasetle
namaz khnabilir. mam Zfer ile afii: Necasetin ou ile az arasnda fark yoktur. Zira temizlenmeyi emreden
nass ayrm yapmamtr demilerdir. Biz diyoruz ki: Necasetten bsbtn korunmak imknsz olduu iin hi
olmazsa az olduu zaman ona gz yumulmahdr. Zira dinde glk yoktur. Aza Bir dirhem miktar diye l
vermemizin, nedeni de: necis olan istinca yeri bir dirhem miktar olduu halde, onunla namaz klna-bilmesidir.
Bir dirhem miktar, bir rivayete gre -ki sahihi budur- yzlm itibariyledir. Bu da avu iinin genilii
kadardr. Bir rivayete gre de arlk itibariyledir. Bu da, arl bir miskala varan byk dirhemdir. Bu iki
rivayeti uzlatrmak iin kimisi: Birinci rivayet ince, ikinci rivayet kaim olan dirhem hakkndadr demitir.
Yukarda saylan eylerin galiz necis olmalarnn sebebi, necasetlerinin kesin delil ile sabit olmasdr.
7- Eti yiyilen canllarn sidii gibi hafif olan necasetlere gelince: mam Eb Hanife'den drtte birine kadar bu
necasetIe mteneccis bulunan bir elbise ile namaz klnabilir diye rivayet olunmaktadr. nk hafif olan
necaset, ne zaman ki elbisede fahi derecede ok olursa, namazn shhatim engeller. Herhangi bir eyin drtte
biri de, baz hkmlerde o eyin tamam hkmndedir. mam Eb Hanife'den: Drtte biri kadar necis olduu
zaman, onunla namaz klmak caiz olmadn sylediimiz elbiseden maksat, roba gibi iinde namaz kilnabilen,
yani namazda kiinin avretini rtebilecek kadar olan elbisedir diye syledii de rivayet olunmutur. Kimisi:
Drtte birden maksat, elbiseden -ek. etek gibi- necasetin dedii yerin drtte biridir demitir, mam Eb
Ysuf'dan da: Necis olan yer bir kar boyunda, bir kar eninde olursa onunla namaz klnabilir, fazla olursa
klnamaz diye rivayet edilmitir. Eti yiyilen hayvan sidiinin hafif necis saylmas, mam Eb Hanife ile mam
Eb Ysuf'a gre ayr ayr sebeplere dayanr. mam Eb Hanife: nk hakkndaki nasslar arasnda taarruz
vardr, mam Eb Ysuf nk necis olup olmadnda ihtilf edilmitir demitir.
7- Herhangi bir hayvan tersi veya sr pislii, bir dirhemden fazla miktarda bir elbise zerinde bulunursa, mam
Eb Hanife'ye gre o elbise ile namaz klnamaz. nk hayvan tersinin necis olduu hakknda nass vardr ve o
nass ile taaruz eden bir baka nass yoktur. Rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Cinler gecesinde istinca iin, beraberinde bulunan Abdullah bn-i Mesuddan ta istemi, Abdullah da
ona iki ta ve bir kuru deve tersini getirmitir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) talan alm
ve fakat deve tersini eline aldktan sonra: Bu pistir buyurarak atmtr. te bununla hayvan tersinin ar necis
olduu sabittir. Zira onunla taarruz edecek bir baka nass yoktur. ki mam ise: Eer elbise zerindeki hayvan
tersi fahi derecede ok olmazsa onunla namaz klmak caizdir demilerdir. nk hayvan tersinin necis olup
olmadnda itihat etmek iin yol vardr. Nitekim necis olmadn syiiyenler olmutur. te bunun iin iki
mama gre hayvan tersi ar necis deildir. Hem de hayvan tersinden korunmak imknszdr. Bunun da ar
necis olmadnda etkisi vardr. Fakat eek sidii yle deildir. Zira sidik sv olduu iin yer onu emer. Biz
diyoruz ki: Hayvan tersinden korunmann imknszl yalnz ayakkablar iindir ve bu imknszlk yzndendir
ki hayvan tersi ayakkablar hakknda hafif necis saylarak silinmekle temizlenir, denilmitir. Nihayet hayvan tersi
de insan pislii gibi olup onun hakknda gsterilen bu kadarck kolaylk yeterdir.
110
Bu lfzla gariptir. Beyhaki'nin rivayetine gre hadisin metni yledir: Meniyi Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'n elbisesinden kuru
olduu zaman arardm, ya olduju zaman da ykardm Beyhaki c. 2 s. 417.
111
Darekutni, Aramar b. Yaser (r.a.)'dan; Darekutni s, 47. (Bevlin necislifci).
112
Musannif bunu hadis olarak getirmi ise de, Hanefi Fkh ulemasndan kimisi: Hz. Aie'nin, kimisi: Muhammed b. Hanefiye'nin
szdr demitir. Nitekim bn-i Ebi eybe, bunu Muhammed b. Ebi Hanefiye'nin sz olarak almaktadr. Bu konuda hadis olarak rivayet
olunan metin yledir. Hangi toprak kurusa temizlenmi olur. Bununla beraber her iki metin de ayn manay verdikleri iin musannifin
getirdii metin, manen hadis olur. Ahmed Meyln.
Bu konuda eti yiyilen ve yiyilmiyen hayvanlar arasnda fark yoktur. Ancak mam Zfer ikisi arasnda ayrm
yaparak eti yiyilen hayvanlarda iki mama, yiyilmiyen hayvanlarda da mam Eb Hanifeye uymutur. Rivayete
gre mam Muhammed Rey ehrine gittiinde her tarafn hayvan tersleriyle dolu olduunu grnce: Elbise
zerinde hayvan tersi fahi derecede ok da olsa, onunla namaz klnabilir diye fetva vermi ve bunun zerine
Maverannehir Ulemas, Buhara'nn amurunu da hayvan tersine kyas etmilerdir. Rivayete gre mam
Muhammed bundan sonra Hayvan tersine bulaan ayakkablar, yere srtmekle temiz olmaz diye mehur
grnden dnmtr.
8- At sidiine bulaan elbise ile, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre eer at sidii fahi derecede ok
olmazsa, mam Muhammed'e gre mutlaka namaz klnabilir. Zira at, iki mama gre eti yiyilen hayvanlardan
olduu iin mam Muhammed'e gre sidii necis deil, mam Eb Ysuf'a gre hafif necistir. mam Eb Hanife
de, her ne kadar atn, eti yiyilebilen hayvanlardan olduuna kail deilse de sidiinin necis olduu hakkndaki
deliller arasmda taaruz bulunduu iin ona hafif necis demitir.
9- Eti yiyilmiyen kularn pisliine, bir dirhemden fazla miktarda bulaan bir elbise ile namaz klmak, mam Eb
Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre caizdir, mam Muhammed'e gre deildir. Bu ihtilaf, kimisi: Eti yiyilmiyen
kularn pislii necis midir, deil midir?, kimisi de Ki en sahihi budur: Bir dirhem miktarndan fazla olduu
zaman namaza mani midir, deil midir? diye edilen ihtilftan ileri gelmedir demitir. mam Muhammed:
Necasetin hafif olmas imknszlktan dolaydr. Kularla insanlar bir arada bulunmadklar iin kularn
pisliinden korunmak imknsz deildir. Bunun iin kularn pislii galiz necistir, mam Eb Hanife ile mam
Eb Ysuf: Kular havada pisledikleri iin pisliklerinden korunmak imknszdr. Bunun iin pisliklerinin hafif
necis olmas lzm gelir demilerdir. Ku pislii bir kaba dt zaman da, kimisi: Kap necis olur, kimisi de,
kaplar kularn pisliinden korumann imknszln ileri srerek: Necis olmaz demitir.
9- Bir dirhemden fazla miktarda balk kannn, ya da eek veya katr salyasnn bulat bir elbise ile namaz
klmak caizdir. Zira balk kan gerekte kan olmad iin necis deildir. Fakat mam Eb Ysuftan, balk kanm
necis sayarak onda fahi derecede ok olmamay art kotuu rivayet olunmutur. Eek veya katr salyasna
gelince: Necis olmas pheli olduu iin, temiz olan bir ey onunla necis olmaz.
10- ne ucu gibi gzle grlemiyecek derecede ufak damlacklar halinde kiinin stne dklen sidiin ondan
korunmaya g yetmedii iin nemi yoktur.
Necaset -grlen ve grlmeyen necasetler olmak zereiki eittir. Grlen necasetten temizlenmek:
temizlenmesi istenen eyin zerindeki necaset aynnn gitmesiyle olur. nk necaset, ayn itibariyle o eye
girdii iin ayn gitmedike gitmi olamaz. Ancak necasetten, giderilmesi g olan bir iz kalmas halinde, izin
gitmesi art deildir. Zira dinde zorluk yoktur. Bu ifadeden, herhangi bir eyin zerinden necasetin -bir ykayta
bile olsa- aym gittikten sonra, ykamay srdrmeye gerek bulunmad, sezilmektedir. Bu ise, tartlacak bir
konudur. Grlmeyen necasetten temizlenmek ise: necis olan eyi, temizlenmi olduu kanaati hasl oluncaya
kadar ykamakla olur. Zira necasetin eyden kmas iin ykamay, necaset kncaya kadar srdrmek gerekir.
Bu necaset ise, gzle grlemedii iin kp kmad, kesin olarak bilinemez. Bunun iin onda kanaat art
olmutur. Gzle grlmeyen necasetleri kez ykamay art komalar da bunun iindir. Zira necis olan ey
kez ykannca, ondan necasetin ktna kanaat hsl olduundan, kanatn husul yerine kez ykamay art
komulardr. Uykudan kalkan kimse hakkndaki hadis de bunu teyit etmektedir. Sonra -zahir olan rivayete greykanan eyi her ykayta skmak gerekir. nk necaset arak skma ile kar.113
STNCA BABI
1- stinca: kiinin, abdestini bozduktan sonra kendini su veya benzeri bir eyle temizlemesi demek olup snnettir.
nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) abdestini bozduktan sonra hep istinca etmitir.
stincada ia veya tan yerine geecek herhangi bir eyi kullanmak caizdir. Kii o eyi istinca yerine, temizleninceye kadar srter. Zira gaye temizlenmek olduuna gre temizlenme ne ekilde hsl olursa o ekil
kfidir. stinca hakknda snnet olan bir say yoktur. mam- afii: kezsrmek gerekir. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm):
Herhangi biriniz ayak.yoluna gittii zaman kendini ta ile temizlesin 114 buyurmutur, demitir. Bizim de
dayanamz, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in: Kim ki talarla temizlenmek isterse tek
sayda kalsn. Kim ki byle yaparsa, onun yapt iyi bir eydir ve kim ki yapmazsa ona bir gnah yoktur. 115
hadisidir. Zira Bir kezde tek saydr ve mam- afii'nin dayand hadisin zahiri de murad deildir. nk
kiinin, kendini bir tan u kenar ile temizlemesi icma ile caizdir. Kiinin kendini su ile ykamas daha
sevaphdr. Zira Cenab- Hak (Celle Cellihu), Medine'de ilk ina edilen mescitten sz ederken:
Orada temizlenmeyi seven kimseler vardr. 116 buyurmutur. nk rivayete gre 117 bu yet, kendilerini nce
113
Tirmizi, Taharet 12; Eb Dvud, Taharet 4; Ahmed Msned'i 5/429.
Buhari, Abdest 25, 26; Mslim, Taharet 20, 22, 24; Eb Dvud, Taharet 19; Tirmizi, Taharet 21; Nesai, Taharet 38, 71.
116
Tevbe: 9/108.
117
Bezzar'n Msned'i .Nasb-rraye c. 1, s. 218
114
115
tala temizledikten sonra su ile ykayan kimseler hakknda inmitir. Ayrca ykama, bir gelenektir. Hatta kimisi:
Bu devirde snnettir demitir.
Kii kendini su ile ykad zaman, ka kez ykayaca sz konusu olmayp, temizlenmi olduuna kanaat
getirinceye kadar kendini ykamas gerekir. Ancak vesveseli olan kimseler hakknda kez diye takdir edilmi,
kimisi de: Yedi kez demitir.
2- Eer pislik kt yerin kenarlarna dahrsa, su ile ykamaktan baka bir ey caiz deildir. nk silmek,
pislii kkten gideremedii iin ancak pisliin kt yer hakknda onunla yetinilmitir. Pislik kt yerin
kenarlarna dald zaman, istincann hkm dna km olur. Ancak pisliin dald yer -mam Eb
Hanife ile mam Eb Yusuf'a gre- eer pisliin kt yer dnda, bir dirhem miktarn aarsa, ykamak lzm
gelir. Zira pisliin kt yer zel hkme tabi olduu iin saylmaz. mam Muhammed ise, pisliin kt yeri
de vcudun dier yerlerine kyas ederek: Eer onunla birlikte bir dirhem miktarn aarsa ykamak gerekir
demitir. Bz nshalarda Su yerine Sv diye gemektedir. Bu deiik nshalar, vcutta necis olan bir yeri
sudan baka bir sv ile ykamann caiz olup olmad hakkndaki ihtilfa dayanr.
3- Hayvan tersi ve kemiklerle istinca etmek caiz deildir. Zira hayvan tersinin necis ve kemiklerin de cinlerin
yiyecei olduu iin Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bunlarla istinca etmekten nehyetmitir.
118
ayet kii bunlarla istinca ederse -gaye hasl olduu iin- kfi gelir. Yiyecek maddeleriyle de istinca
edilemez. Zira yiyecek maddeleriyle stinca etmek hem israf, hem saygszlktr. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) sa elle istinca etmekten 119 nehyettii iin sa elle de istinca edilemez.. 120
NAMAZ BAHS
Namaz Vakitleri
Sabah namaznn vakti, Tan yerinin aarmas demek olan ikinci fecrin domasndan balayarak gnein
domasna kadar devam eder. Zira Cibril (Aleyhisselm)'in Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'e imamlk ettiine ilikin hadise gre Cibril (Aleyhisselm) sabah namazm birinci gnde tan yerinin
aarmasyla, ikinci gnde de ortalk tamamen aarp gne domak zereyken kldrm ve sonra: Bu iki vaktin
aras, senin ve senin mmetin iin sabah namaznn vaktidir. 121 demitir.
Yalanc fecir denilen ve uzunlamasna ykseldikten sonra tekrar kayp olup yerine zifiri bir karanlk basan
beyazla itibar olunmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-saft ve's-selm);
Ne Bill'n ezan ve ne de uzunlamasna ykselen beyazlk sizi aldatmasn. Fecir ancak, ufuk zerinde
geniliyen beyazlktr.122 buyurmutur.
le namaznn vakti de, gnein tepeden saa doru kaymasyla balar. Zira yukarda geen Cibril
(Aleyhisselm)'n imamlna ilikin hadise gre Cibril (Aleyhisselm) le namazn birinci gnde gnein saa
doru kaymasyla birlikte kldrmtr. le namaz vaktinin sonu da mam Eb Hanife'ye gre- herhangi bir
eyin glgesi, gne tepede iken olan glgesi dnda iki kat kadar olduu zamandr. Dier iki mam ise: Bir
kat kadar olunca le namaznn vakti bitmi olur demilerdir. mam Eb Hanife'den de bu yolda bir rivayet
vardr.
ki mamn dayana, Cibril (Aleyhisselm)'in ikindi namazn birinci gnde kendilerinin dedii vakitte kldrm
olmasdr.mam Eb Hanife de; le namazn hava serinletii vakte brakn. Zira scan iddeti.
Cehennemin savurduu yakc nefesindendir 123 hadisidir. nk Arabistan'da scan iddeti, her eyin glgesi
bir kat kadar oluncaya dek srer. Bundan ise le namaz vaktinin, her eyin glgesi bir kat kadar olduu
zaman bitmedii anlalr. (kindi namaznn vakti de, le namaz vaktinin -iki kavle gre- bitmesiyle balar ve
gne batmcaya dek devam eder.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm); Kim ki ikindi
namazndan bir rekta gne batmadan yetiirse ikindi namazna yetimi olur 124 buyurmutur. Akam
namaznn vakti de gne batnca balayp gnein batndan sonra ufukta kalan aydnlk gidinceye kadar
srer. mam- afii: Akam namaznn vakti, kiinin rekt kadar namaz klabilecei kadardr. Zira Cibril
(Aleyhisselm) akam namazn hem birinci hem ikinci gnde ayn vakitte kdrmstr demitir. 125 Biz ise:
Akam namaz vaktinin balangc gnein bat, sonu da ufuktaki aydnln kayboluudur 126 hadisine
118
Nesai, Taharet 34, 35; Buhari, Abdest 20, 21.

Buhari, Abdest 18; Eribe 25; Mslim, Taharet 63; Eb Dvud, Taharet 18; Nesai. Taharet 41; Ahmed Msned'i 4/383, 5/296, 309, 310,
311.
120
121
Nesai, Mevakit 10 24; Muvatta, Vkut 3; Ahmed Msned'i 3/113, 121.
122
Mslim, Oru 41; Nesai, Oru 30; Ahmed Msnedi 5, 7, 9, 13, 18, 43.
123
Buhari, Mevakit 9, 10; Bedlhalk 10; Eb Dvud, Namaz 4; Tirmizi, Namaz 5; bn-i Mace, Namaz 4; Darimi, Namaz 14; Muvatta,
Vkut 27, 29; Abmed Msned'i 5/155, 162. 176.
124
Nesai, Mevakit 11; Ahmed Msned'i 2/254.
125
mam- afii'nin akam namaznn vakti hakknda iki gr daha vardr. Biline gre -Ki en kuvvetlisi budur ve Ahmed bn-i Hanbel de
buna kaildir- Akam namaznn vakti krmzlk batncaya kadardr, birine gre de Gne battktan sonra herhangi bir kimsenin ezan
okuyup ikamet getirmesi ve be rekt namaz klabilmesi kadardr demitir
126
Bu hadis bu lafz ile gariptir. Ancak ayn mnay ifade eden hadisin bir baka ekli Mslim s, 223; Ahmed Msned'i c, 2. s, 213de
kaytldr. Nasb-rraye c. 1, 3. 232
119
dayanyoruz. nk biz diyoruz ki: Akam namaznn vakti darolduu iin namaz kerahet vaktine girmesin diye
Cibril (Aleyhisselm) her iki gnde de akam namazn ayn vakitte kildrmtr.
Gnein batsndan sonra ufuktaki aydnlk mam Eb Hanife'ye gre krmzlktan sonraki beyazlktr. Dier iki
mam ise -krmzlktr, demilerdir. mam Eb Hanifeden de bu yolda bir rivayet vardr ve ayn zamanda
mam- afii de buna kaildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Aydnlk larmzktar. O kaybolunca namaz vacip olur 127 buyurmutur. mam Eb Hanife; Akam namaz
vaktinin sonu ufukun karard vakittir 128 hadisine dayanmtr. nk mam afii'nin dayand hadis, mam
Malik'in Muvatta'da anlattna gre hadis olmayp Abdullah bn-i mer'in szdr. Kald ki bu konuda Ashab
da ihtilaf etmilerdir.
Yats namaznn vakti de aydnln batmasndan balayarak tan yeri aarmasna kadar devam eder. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Yats namaznn vakti tan yerinin aarmasyla sona erer 129 buyurmutur. Bu hadis Yats namaznn vakti
geceden tebir gidinceye kadardr, diyen mam- afii'nin grne kar bir delildir. 130
Vitir namaznn vakti de, yats namaz klndktan sonra balayarak tan yeri aarncaya kadar srer. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ves-selm):
Vitir namazn yats namaz ile tan yerinin aarmas arasnda kln 131 buyurmutur. Ben diyorum ki: Bu, iki
mama gredir mam Eb Hanife ise: Yats ile vitir namazlarnn vakitleri ayndr. Ancak u var ki; Vitir
namaz yats namazndan nce klnamaz demitir.132
Bir Fasl
Sabah namaznda ortaln aydnlanmasn beklemek mstahaptr. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm):
Sabah namazn gn aydnlannca kln. 133 buyurmutur, mam- afi (Allah rahmet eylesin): Btn
namazlar erken klmak daha sevapldr demi ise de gerek bu ve gerek daha sonra getireceimiz hadisler onun
bu grne kar bizim iin birer delildir.
le namazn da yazn scanda serinlie brakmak keza mstahaptr. Zira Enes b. Malik (Radyallh anh)'dan
gelen rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) le namazn k aylarnda erken klar,
yaz aylarnda ise serinlie brakrd. 134
kindi namaznda da bekleyip gnein rengi sararmak zere iken klmak mstahaptr. Zira ikindi namaz
klndktan sonra namaz klmak mekruh olduu iin ikindi namaz ne kadar ge klnsa o kadar nafile namazlar
klmaya imkn verilmi olur. Gnein sararmas -sahih olan kavle gre- ona bakan kimsenin gzlerinin
kamamayaca bir duruma gelmesi demektir, ki ikindi namazm bu vakte brakmak mekruhtur. Akam namazn
ge klmada Yahudilere benzeyi bulunduu iin (akam namazm erken klmak mstahaptr.) Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Benim mmetim akam namazn erken, yats namazn da ge kldklar srece iyilik iindedirler 135
buyurmutur.
Yats namazn da geceden tebir geinceye dek ge klmak mstehabtr. nk hem Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-selt ve's-selm):
Eer mmetime zorluk yaratmaktan korkmasaydm, yats namazn geceden te bir geinceye dek
geciktirecektim. 136 buyurmu ve hem de yats namaznn ge klnmas halinde, namazdan sonra oturup
konumak nlenmi olur. Bu da iyi bir eydir. Zira yats namazndan sonra oturup konumaktan nehyedilmitir.
137
Kimisi: Yazn yats namaz -cemaatn azalmamas iin- erken klnmaldr. demitir. Yats namazm
gecenin yansna kadar tehir etmek mubahtr. nk tehir etmenin her ne kadar cemaat azaltmak gibi bir zarar
varsa da, namazdan sonra oturup konumay bsbtn nledii iin kr ile zaran birbirini karlar. Bunun iin
mubah olmutur. Fakat gecenin yansndan sonraya brakmak mekruhtur. nk bunda kr yoktur, sadece zarar
vardr. Zira vakit ok ilerledii iin kimsenin namazdan sonra artk oturup konumas sz konusu deildir.
stelik cemaatn azalmasna da yzdeyz sebep olur. Gece namazn klmaya alkn kimseler iin vitir namazn
127
Darekutni, s, 100
Bu hadis bu lafziyle gariptir. Ancak Eb Davud s, 62 ve Darekutn s, 93'te ayn mnada ve fakat baka bir ifadeyle bir hadis kaytldr.
129
Bu hadis de yine gariptir. Ancak Tahavi erh-l Asar adl kitabnda Butun hadislerden yats namaz vaktinin sonu tan yerinin sarmasdr
diye anlalmaktadr demitir.
130
mam- afii'nin byle bir grte olduuna rastlanamamtr. Fkh afii kitaplarnda ak olarak yanl bulunduuna gre mam- afii de
yats namaz vaktinin tan yeri aarmasyla son bulduu grndedir. Ahmed Meylan.
131
Tirmizi, Vitir 1; bn-i Mce, kame 114.
132
133
Tirmizi, Namaz 3; Nesai, Mevakit 27; Darimi Namaz 21.
134
Buhari, Mevakit 12.
135
Bu lafzla gariptir. Ancak Eb Davud (Akam Namaznn Vakti) btnda kaytl bulunan bir hadis ayn mnay vermekledir. Nasb-rraye
c. 1, s. 246
136
Tirmizi, Taharet 18; Namaz 10; Nesai, Taharet 6; Mevakit 20.
137
Eb Davud, Edeb c. 2, s. 318.
128
gecenin sonuna brakmak mstahaptr.

Uyanacandan emin olmayan kimse ise, yatmadan klmaldr. Zira Peygamber Efendimiz (Aley's-selt ve'sselm):
Gecenin sonunda kalkamayacandan korkan kimse vitir namazm gecenin banda klsn. Gecenin sonunda
kalkacan uman kimse ise, vitirini gecenin sonuna braksn 138 buyurmutur.
Havann kapal olduu gnlerde sabah, le ve akam namazlarn tehir etmek, ikindi ile yats namazlarn ise
erken klmak mstahaptr. nk hava yal olduu iin, yats namaznn ge klnmas halinde cemaat
azalabilir. kindi namaznn ge klnmasnda da namazn mekruh olan vakitte klnma phesi vardr. Sabah
namaznn ise, vakti uzun olduu iin onu ge klmada bu phe yoktur. Hasan bn-i Ziyad'n rivayetine gre
mam Eb Hanife: Kapal havalarda btn namazlar ihtiyaten ge klnmaldr. nk vakit ktktan sonra
klman namaz, her ne kadar kaza ise de sahihtir. Fakat vakit girmeden klnan namaz fasittir.139
Namaz Klmann Mekruh Olduu Vakitler
Gne doarken, tam tepede iken ve batarken namaz klmak caiz deildir. Zira Ukbe b.mir (Radyallh
anhm): Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Gne doarken ykselinceye kadar, tepede iken saa doru kayncaya kadar ve batarken de tam batncaya
kadar olmak zere- vakitte bizi namaz klmaktan ve llerimizi kaldrmaktan nehyederdi diye sylemitir.
llerimizi kaldrmaktan bizi nehyederdi 140 sznden maksat Cenaze namazm klmaktan nehyederdi
demektir. nk hi bir vakit lleri gmmek mekruh deildir. Bu hadisteki itlak, geen namazlar kaza etmenin
ve Mekke'de nafile namazlar dahi klmann bu vakitlerde mekruh olmadn diyen mam- afii ile, cuma
gnleri gne tepede iken nafile namaz klmann mubah olduunu syleyen mam Eb Ysuf'un grlerine
kar bir delildir.
Sz geen vakitlerde -yukarda geen hadise binaen- cenaze namazn da klmak caiz deildir. Tilvet secdesi
de namaz niteliinde olduu iin Tilvet secdesini de yapmak caiz deildir. Ancak ayn gnn ikindi namaza
gne batmakta iken khnabilir. nk namazn vcubuna sebeb olan, vakiin halen elde kalan parasdr. Zira
eer vaktin tamam namazn vcubuna sebeb olursa, vakit ktktan sonra klnan namazn eda olmas ve eer
vakitten geen para sebeb olursa, vaktin sonunda klman namazn kaza olmas lzm gelir, yleyse namazn
vcubuna sebep olan, vaktin elde kalan parasdr. Bu ise eksik ve kusurlu bir sebebtir. Kusurlu bir sebebten
dolay vacib olan namaz da kusurlu olarak eda olunabilir. Fakat dier namazlar yle deildir. nk dier
namazlar kusurlu sebebten dolay vacib olmadktan iin kusurlu olarak eda olunamazlar.
Ben diyorum ki: Cenaze namazyla tilvet secdesinin caiz olmamalar mekruh olmalar demektir. Hatt eer kii
bu vakitlerde cenaze namazn klar veyahut bir secde yetini okuyup tilvet secdesini yaparsa, mekruh bir ibadet
yapm olmakla beraber, kld namaz veyahut ettii secde fasit deildir. Zira bu namaz veya secde her ne
kadar kusurlu olarak eda edilmise de, onlarn vcubuna sebeb olan cenazenin hazr oluu veyahut secde yetinin
okunuu da -mekruh vakitte olduu iin- kusurlu birer sebebtir. Sabah namazndan sonra gne douncaya kadar
ve ikindi namazndan sonra da gne batucaya kadar nafile namaz klmak mekruhtur. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bundan nehyetmitir. 141 Bu iki vakitte kaza veya cenaze namazn
kumada ve tilavet secdesini yapmada saknca yoktur. Zira bu iki vakitte namaz klmann mekruh olmas, bu
vakitlerde herhangi bir zellik bulunduu iin deil, bu vakitlerin farz namazn vakitleri olduu iindir. Bunun
iin bu vakitlerde farz namazn -ister eda, ister kaza olsun- klnmas ve tilvet secdesi gibi bizatihi vcib olan bir
dini devin yerine getirilmesi mekruh deildir. Fakat -adanm olan namaz, tavaf namaz ve balandktan sonra
bozulan namaz gibi- herhangi bir sebebten dolay vacib olan namazlar bu vakitlerde klmak mekruhtur. nk
hu namazlar lizatihi vacib olmayp adanm olan namaz, kiinin onu boynuna bor klmasyla, tavaf namaz
onunla tavaf mhrlensin diye, balandktan sonra bozulan namaz da, eda edilmekte olan ibdet yanda
braklmasn diye vacib olmutur.
Tan yeri aardktan sonra iki rekttan fazla snnet klmak mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) Sabah namaznda iki rekttan fazla snnet klmamtr.
Gne battktan sonra farzdan nce herhangi bir snnet klnamaz. Zira akam namazndan nce snnet klnrsa
vakti dar olan akam namaznn farz gecikmi olur. Namaz klmak hutbeyi dinlemeye mni olduu iin Cuma
gn imam hutbe okurken hutbesini bitirinceye kadar namaz klnamaz. 142
EZAN BABI
Ezan yalnz be vakit namazn farzlar ile cuma namaz iin snnettir. Ezan hakkmda mtevatir olan nakle
138
Mslim, Msafirin 162, 163; Tirmizi, Vitir 3; bn-i Mace, kame 121.
Eb Davud, Gne Doarken ve Batarken llerin Defni c. 2, s. 96
141
Ahmet Msned-i 1/19, 2/42, 3/95, Buhari, Mevakit 31; Nesai, Mevakit 6; bn-i Mace, kame 148.
142
139
140
binaen ezan baka namazlarda snnet deildir. Ezann keyfiyeti malumdur ve gkten inmi olan melein tarif
ettii ekildedir. Ezanda terci' yoktur. Terci': ki ehadet kelimesini ikier defa nce sessiz, sonra sesli olarak
okumaktr. mam- afii (Allah rahmet eylesin) Eb Mahdre (Radiyallh anh)'m Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) bana ezanda terci yapmam emir buyurdu 143 hadisine dayanarak: Ezanda terci
vardr. demitir. Biz diyoruz ki: Ezan hakknda varid olan mehur hadislerin hi birinde tercie dir bir rivayet
yoktur. Eb Mahdre (Radyallh anh) ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona ezan
retirken, ezan kelimelerinin tekrarn terci sanmtr.
Sabah ezannda hayye alalfelah'tan sonra iki kez esseltu hayran minennevm denilir. Zira Bill- Habei
(Radyallh anh) bir sabah, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ezandan sonra mescide
gelmediini grnce kapya giderek iki kez esselat hayrn minennevm demi ve Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) uyannca; Y Bill bu ne gzel ey, bunu ezana kat 144 buyurmutur. Bunun
sabah yalnz sabah ezannda sylenmesi de, sabah saatlarnn uyku ve gaflet zaman olduu iindir.
Kamet de ezan gibidir. Ancak kamette Hayyealelfelah'tan sonra iki kez Kad Kametissalah denilir. Mehur olan
rivayete gre ezan reten melek, kametin de ezan gibi olduunu sylemitir.145 mam-afi (Radyallh anh):
Kamette kelimeler birer defa sylenir demi ise de, bu hadis onun grne kar bir delildir.
Ezanda kelimeler ar ar ve aralkl olarak, kamette ise anlarda ve aralksz olarak sylenir.) Zira Peygamber
Efendimiz, (Sallallah Aleyhi ve Sellem). Bill (Radyallh anh)'a: Ezan okurken kelimeleri ar ar ve
aralkl olarak, kamet getirirken ise, ardarda ve aralk vermeden oku 146 diye buyurmutur ki bu, ezan ve
kametin mustahap olan eklidir.
Kii yzn kbleye vererek ezan okur ve kamet getirir. nk ezan reten melek yzn kbleye vererek ezan
okumutur. ayet kii yzn kbleye vermeden ezan okursa -gaye hasl olduu iin- caiz ise de snnete aykr
olduundan mekruhtur.
Hayyealesselah ve Hayyealelfelah kelimeleri sylenirken yz saa ve sola dnderilir. nk bu iki. kelime birer
hitap mahiyetinde olup onlarla mslmanlar namaza arlr. Mezzin ban minarenin erefesinden dar
karp saa sola dndermeye imkn bulamad takdirde Ayaklarnn ayn yerden ayrl mamas artyla erefe
iinde dnmesi ki bu da erefenin geni ok duu zaman mmkn olur iyidir. Zira snnet, mezzinin ezan
bitirinceye kadar ayn yerde durmasdr. Ezanda en iyisi, kiinin parmaklarn kulaklarna sokarak ezan
okumasdir. nk bunu, sesin ykselmesine yardmc olduu iin Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) BiIl'e emretmitir. 147 ayet mezzin parmaklarn kulaklarna sokmasa da yine iyidir. Zira parmaklan
kulaa sokmak asli bir snnet deildir.
Sabah ezanndan sonra ary tekrarlamak iyi bir usul ise de baka namazlarda mekruhtur. Sabah ezanmdan
sonra ary tekrarlama usl, Ashab- Kiram devrinden sonra namaza kar genel bir geveklik ba gsterdii
iin Kfe ulemas tarafndan ihdas edilmitir. Bu usln sabah namazna tahsis edilmesi de -yukarda
sylediimiz zere- sabah saatlerinin uyku ve gaflet zaman olduu iindir. Dini hayatta genel bir gevekliin
ba gstermesi zerine sonraki ulema bu usl btn namazlarda istihsan etmilerdir.
mam Eb Ysuf: Mezzinin btn namazlarda memleket idarecisine Ey Emir, Allah'n selam, rahmet ve
bereketleri zerine olsun. Haydi namaza, haydi felaha. Allah senden raz olsun. Namaz vaktidir demesinde bir
saknca grmyorum demitir. mam Muhammed ise, itimai hayatta ve dini emirler muvacehesinde insan
fertleri arasnda bir fark bulunmadn syliyerek mam Eb Ysuf'un bu szn yadrgamtir.
mam Eb Ysuf, yneticiler halkn ileriyle uratklar iin cemaat kaormasnlar diye bu any yneticilere
tahsis etmitir, ki hakim ile mft de ayn durumdadrlar. mam Eb Hanife'ye gre Mezzin akam namazndan
baka btn namazlarda ezan ile kamet arasnda oturur. nk ezan ile kameti ardarda okumamak ve birbirinden
ayrmak gerekir. Zira ezan ile kameti pepee okumak mekruhtur. Dier iki mam ezan ile kamet arasnda
oturmayp da, onlar biribirinden sadece hafif bir ara verme ile ayrmak kfi gelmez. Zira ezann kelimeleri
arasnda da hafif durular yaplr. O halde iki hutbe arasnda nasl oturuluyorsa, ezan ile kamet arasnda da
oturulmahdr diyerek akam, namazn da bu hkmden istisna etmemilerdir. Akam namaznn tehiri mekruh
olduu iin. mam Eb Hanife akam namaznn ezam ile kameti arasnda oturmann akam namaznn mekruh
vakte girmesine sebeb olabileceini dnerek: Aralarnda hafif bir duru kfidir demitir. Zira her ne kadar
ezann kelimeleri arasnda da hafif duruluyorsa da, ezan ile kametin hem eda ekilleri deiiktir ve hem de
herbiri ayn bir yerde okunur, iki hutbe ise yle deildir. Onun iin iki hutbeyi biribirinden ayrmak, ancak
aralannda oturmakla olur.
mam- afii akam namazn da dier namazlara kyas ederek: Akam namaznm ezan ile kameti, aralarnda
iki rekt namaz klmakla biribirinden ayrlr demitir. Halbuki -yukarda belirttiimiz zere- akam namaznn
tehiri mekruh olduu iin akam namaz dier namazlardan farkl olup onlara kyas edilemez. Yakup demitir ki:
mam Eb Hanife'yi grdm. Akam ezann okuduktan sonra hemen kamet getirirdi, Ezan ile kamet arasnda
143
Nesai, Ezan Ka Kelimedir Bab s. 103; bn-i Mce Ezanda Terci1 Bab s. 52; Tirmizi (Ezanda Terci' Bab) s. 27 Nasb-rraye c. 1, 3. 263
Taberani'nin Byk Mucem'i Nasb-rraye c. 1, s. 264
Ahmed c, 5, s, 246, Beyhaki c, 2, s, 296
146
Tirmizi, Namaz 29.
147
bn-i Mce, Ezan 3; Tirmizi, Namaz 30; Buhari, Ezan 19.
144
145
oturmazd. mam Eb Hanife'nin byle yapmasndan, mezzinin hem akam namaznda ezan ile kamet arasnda
oturmamasnm ve hem de fkh hkmleriri bilen bir kimse olmasnn mstahap olduu anlalr. Zira
Peygamber-Efendimiz (Aleyhi's-selt ve's-selm);
inizde en iyileriniz size mezzinlik yapar. 148 buyurmutur. Kaza namaz iin de ezan okunur ve kamet
getirilir. Zira rivayete gre Peygamber Efendimiz bir yolculukta Ashabyla birlikte uykuda kalarak kard
sabah namazn kaza ederken hem ezan okutmu ve hem de kamet getirtmitir. 149 Bu hadis bizim iin Kaza
namaz iin ezan yoktur. Yalnz kamet getirilir. diyen mam- fi i'nin grne kar bir delildir. 150 ayet
kii bir ka namaz kazaya brakm ise birinci namaz iin yukarda geen hadise binaen hem ezan okur, hem
kamet getirir. Dier namazlarda ise, isterse hem ezan okur. Hem kamet getirir ki kaza namaz da eda namaz gibi
olsun isterse yalnz, kamet getirir. nk ezan, hazr olmayanlarn namaza gelmeleri iindir. Bunlar ise hepsi
hazrdrlar. Ben diyorum ki: Rivayete gre mam Muhammed: Dier namazlar iin ezan okunmaz, yalnz kamet
getirilir demitir. Derler ki: Hanefi fkhnn btn mamlar bu grte olabilirler.
Ezan okurken ve kamet getirirken abdestl olmak daha uygun ise de, abdestsiz olarak da ezan okunsa caizdir.
nk ezan namaz deil, bir zikirdir. Bunun iin nasl Kur'an okurken abdestli olmak mstehap ise, bunda da
mstahaptr. Fakat abdestsiz olarak kamet getirmek mekruhtur. nk abdestsiz kamet getiren kimse, namaz iin
abdest almak zorunda olduundan getirdii kamet ile namaz biribirinden ayrlm olur. Abdestsiz ezan ve
kametin hkm hakknda iki rivayet daha vardr: Birine gre kamet de ezan gibi olup abdestsiz getirmek mekruh
deildir. nk kamet ikinci ezan demektir. Dierine gre ezan da kamet gibi olup abdestsiz okumak mekruhtur.
Zira abdestsiz ezan okuyan kimse, kendisinin yapmayaca bir, ibadete bakalarn arm olur.
Cnp olarak ezan okumak kesin olarak Mekruhtur onun hakknda baka bir rivayet yoktur. nk ezan
gerekte namaz olmamakla beraber baz ynlerden namaza benzedii iin cnblkte onun namaza benziyen
yn gz nnde bulundurulmutur. Abdestsizlik ise, cnble gre daha hafif olduu iin. onda ezann gerekte namaz olmad ynne baklmtr. Cmi-lsaiyr'de Kii abdestsiz olarak ezan okursa, bir daha
okumasna gerek yoktur. Fakat cnb olarak okuyan kimsenin guslettikten sonra bir daha okumas kanaatimce
daha iyidir diye gemektedir.
Abdestsiz veya cnb olarak ezan okuyan kimse, abdest aldktan veya guslettikten sonra bir daha okumadan
namaz klarsa namaznda bir eksiklik olmaz. Zira abdestsiz okunan ezann bir daha okunmas hakknda herhangi
bir rivayet yoktur. Cnb olarak okunan ezann da her ne kadar bir daha okunmas hakknda iki rivayet varsa da,
bsbtn ezansz ve kametsiz namaz caizdir. ayet okumak isterse, yalnz ezan okunur, kamet getirilmez. nk
ezan -cuma namaznda olduu gibi- bazan tekrarlanr. Kametin tekrar ise hi bir yerde yoktur. Kadn da ezan
okuduu zaman durum byledir yani bir daha ezan okumak snnete uymas iin mstah iptir. Herhangi bir
namaz iin, vakti girmeden ezan okunamaz. Zira ezan namaz vaktinin girdiini bildirmek iindir. Vakit
girmeden okunan ezan ise, artmaktan baka bir ey deildir. mam Eb.Ysuf: Sabah namaz iin gecenin
son yarsnda ezan okunabilir demitir, ki mam- afii de buna kaildir. Zira Mekke ve Medine halk hep yle
yapagelmilerdir. Bizim bunlara kar olan delilimiz. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem),
Bill'a -elini saa sola uzatarak- Tan yerinin u tarafta bu tarafta aardn grmedike ezan okuma 151diye
duyurmasdr. (Yolculukta olan kimse iin de ezan ile kamet mstahaptr.) Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Eb Me1ike'nin iki oluna; Yolculua ktnz zaman ezan okuyun, kamet
getirin ve hanginiz Kur'an- daha ok biliyorsa o size mamlk etsin 152 buyurmutur. Yolculukta olan kimsenin
ezan ile kametin ikisini birlikte terk etmesi mekruhtur. Yalnz kamet getirmesi caizdir. nk ezan, okunduu
yerde olmayanlarn namaza gelmeleri iindir. Yolculukta olan kimseler ise hep ayn yerdedirler. Kamet ise,
namaza balandn bildirmek olduu iin hazr olanlara da gereklidir.
Eer kii ehir iinde ve fakat kendi evinde namaz klyorsa cemaatla klnan namazn ekline uygun olmas iin,
ezan ve kametli olarak namaz klar ayet ezan ile kametin ikisini de terk ederse caizdir. Zira Abdullah bn-i
Mesd (Radyallh anh) bir gn iki kiiye namaz kldrrken: Bizim iin semtin ezan kfidir demitir.153
Namazn Shhatinin artlar
Namaz klmak istiyen kimse iin namaza balamadan nce abdestsizlik ve pisliklerden -yukarda anlattmz
biimde- temizlenmek gerekir. Cenb- Hak metinleri yukarda geen yetlerde Elbiseni temizle ve Eer
cnb olursanz ykanp temizlenin buyurmutur. (Namazda avret yerlerini rtmek de gerekir.) Zira Cenb-
Hak (Celle Cellihu):
148
Eb Dvud, bn-i Abbs (r.a.)'dan.

Eb Davud c. 1, s. 69
Kaza namazna ezan okumann snnet olmay mam-i afii'nin kavl-i cedididir. mam- afi kavl-i kadiminde kaza namaz iin de ezan
okunur demitir, ki zahir olan gr de budur.Ahmed Meylani
151
Eb Davud e Beyhaki, Bill (r.a)'dan; Eb Davud cilt 1, sahife 239.
152
Tirmizi, Namaz 37; Nesai, Ezan 7; mamet 4; Buhari (ki Kiinin Yolculuu), Mslim (Namaz-mamlk Kimin Hakkdr), bn-i Mace
(mamlk Kimin hakkdr), Eb Davud (mamlk kimin Hakkdr) c. 1, s. 70
153
149
150
Ey insan oullar, her, mescide gidiinizde en gzel elbisenizi giyiniz 154 yani avret yerlerinizi kapatnz,
buyurmutur. Peygamber Efendimiz de (Aleyhis salt ves's-selm): Erginlik ana eren kadnn ba rtsz
namaz yoktur 155 buyurmutur. Erkein avret yeri gbein altndan diz kapaklarna kadardr. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-selt ve's-selm);
Erkein avret yeri gbei ile diz kapaklaruu arasdr bir rivayete gre; Gbein altndan balayarak diz
kapaklarn geinceye kadardr. 156 diye buyurmutur. mam- afii (Allah rahmet eylesin) her ne kadar:
Gbein kendisi de avrettir demi ise de, bu hadisten, gbein avret olmad anlalmaktadr. mam- afi:
Diz kapaklan avret deildir demitir. Biz ise, ya bu hadisteki Diz kapaklarn geinceye kadar deyimine
veyahut Diz kapa avrettendir 157 hadisine dayanarak diz kapaklarnn avret olduu grndeyiz.
Hr olan kadnn yz ile ellerinden baka btn vcudu avrettir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-selt
ve's-selm):
Kadn rtnmesi gereken bir avrettir 158 buyurmutur. Ancak kadn yz ve ellerini amak zorunda olduu iin
kadndan bu iki uzuv avret saylmamtr. Ben diyorum ki: hadisin ifdesi ayan avret olduunda nass ise de en
shhatli olan gre gre ayak avret deildir. Zira ayam avret olmadna dir kuvvetli bir rivayet vardr.
Kadn namaz klarken bacann drt veyahut tebiri ak olursa -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre- namaz sahih olup bir daha klmas gerekmez. mam Eb Ysuf Yarya yakn bir miktar bile ak olursa
namaz yine sahihtir demitir. nk herhangi bir eye, ancak karsnda olan bir baka eyin ondan az olduu
zaman ok denilir. Zira azlk ile okluk birer izafi mefhum olup birbirlerine gredirler.
mam Eb Ysuf'tan, kadnn bacandan yars ak olduu zaman namazn sahih olup olmad hakknda iki
rivayet gelmitir. Zira herhangi bir eyin yans dier yarya gre ne az, ne de oktur. nk dier yan ondan az
olmad iin ok deildir ve dier yar ondan ok olmad iin az deildir.
mam Eb Ysuf namazn sahih olduunu sylerken, bacan ak olan yarsnn kapal olan dier yardan ok
olmadna, sahih olmadm sylerken ise, dier yandan az olmadna bakmtr. mam Eb Hanife ile mam,
Muhammed: Herhangi bir eyin drtte biri gerek bir ok er'i hkmlerde ve gerek konumalarda o eyin
tamam yerine kaim olur. Nitekim abdestte ban drtte birini meshetmek ban tamamn mesh etmek yerine ve
hac menasikinde ban drtte birini tra etmek ban tamamn tra etmek yerine geer ve nitekim herhangi bir
kimse, bir bakasn yalnz n taraftan grd zaman o kimseyi, drt taraftan biri olan sadece n taraftan
grd halde Ben falancay grdm der demilerdir.
Sa, karn ve oyluk da yledir. Yani ayn ihtilf bunlarda da vardr. Zira bunlarn her biri bal bana bir
uzuvdur. San batan sarkan ksm, her ne kadar guslde ykanmas gerekmiyorsa da -sahih olan kavle grenamazda rtnmesi gereken avrettir. Zira guslde ykanmasnn vcib olmay, bedenden saylmadi iin deil,
zorluk olmasn diye ykanmas vcib olmamtr. ki bacak arasndaki n ve arka avretlerde de -ki bunlara ar
avret denilir- ayn ihtilf vardr. Sahih olan kavle gre zeker ile daaklar ayn ayn avretlerdir.
Erkeklerin bedeninden nereler avret ise, criye olan kadnlarn avreti de oralardr. Cariyenin srt ile karn
avrettir. Bu iki yerden yukar olan ksmlar avret deildir. Zira Hz. mer (Rad-yallh anh) rastlad kapal
gezen bir cariyeye: At bandan o rty. Hr kadnlara benzemek mi istiyorsun? diye kmtr. Hem de
gelenek oarak criye i klnda dar kt iin her knda rtnmeye mecbur tutulmasnda zorluk vardr.
Kii, necis olan elbisesini ykamak iin bir ey bulamad zaman necis elbisesiyle namaz klar ve namazn bir
daha yenilemez. Bunun iki ekli vardr Eer elbisenin drtte biri veyahut daha fazlas temiz ise o elbiseyle
namaz klar. plak olarak klmas caiz deildir. nk herhangi bir eyin drttebiri, o eyin tamam
hkmndedir Eer elbisenin temiz olan ksm drtte birinden az olursa, mam Muhammed'e gre yine byledir.
mam- afii'nin de iki grnden biri bu yoldadr. Zira necis elbise ile namaz klan kimse, namazm shhati iin
bir tek art, plak olarak namaz klan kimse ise, birden ok farzlar yerine getirmemi olur. 159 mam Eb
Hanife i!e mam Eb Ysuf'a gre ise bu durumda olan kii muhayyerdir, isterse plak olarak, isterse ki -en iyisi
budur- necis elbise ile namaz klar. nk gerek necis elbise ile ve gerek plak olarak namaz klmak, zaruret
bulunmazsa caiz deildir. Namazda caiz grlen necaset miktan ile avretin ak olma miktarnn ikisi de drtte
birdir. O halde ikisi namazn hkmnde msavidir. Necasetle namaz klmann plak olarak namaz klmaktan iyi
olmasnn sebebi de udur: nk elbisenin temiz olmas yalnz namaz iin arttr. Avret yerlerinin kapatlmas
ise her zaman gereklidir.
Avret yerlerini kapatacak esvap bulamayan kimse, plak olarak ve fakat oturarak namaz klar. Rku ile secdeleri
de iaretle yapar. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapmtr. ayet ayakta klarsa yine
154
A'raf : 7/1.
Hakm c, 1 s, 251, Beyhaki c, 2 s, 233.
156
Ahmed Msned'i c 2. s 187, Beyhaki cilt 2, sahife 229.
157
Darekutni, Hz. Ali (r.a)dan (Namaz Bahsinin Ba).
158
Tirmizi bn-i Mesud (r.a.)'dan. (St Emme Bahsi) 18.
159
nk plak olarak namaz klan kimse iin oturarak klmak ve rk ile secdeler yerine iaretler yapmak mstahaptr. Bunun iin, eer
plak olarak klarsa, namazn shhat artlarndan birini yerine getirmemi olmaktan baka -kyam, rk ve secde olmak zere farz da
yerine getirmemi olur. Fakat eer mstahap olan yapmayp da ayakta klarsa, o zaman necis elbise ile namaz klmas halinde olduu gibiyalnz bir art yerine getirmemi olur. mam Muhammed (Allah rahmet eylesin) herhalde-mstahap olduu iin- yalnz birinci htimali
gznnde bulundurmu olacaktr ki, plak olarak namaz klann birden ok farzlar yerine getirmediini sylemitir. Ahmed Meylani.
155
caizdir. Zira oturarak namaz klmada ar avret yerleri kapal olarak namaz klma imkn bulunuyor. Ayakta
namaz klann da rk ve secdeleri hakkyia yapmas mmkndr. Bunun iin, kii hangisini arzu ederse onu yapabilir. Bununla beraber oturarak klmas daha evldr. nk avret yerlerini kapatmak yalnz namazda deil,
her zaman gereklidir. Hem de onun yerine geecek baka bir ey yoktur. Tam rku ve secdeler yerine ise,
iaretler geer.
Namazn shhat artlarndan biri de niyetdir. Kii namaza balamadan, klmak istedii namaza niyet ederek ve
ara vermeden iftitah tekbiresini alarak namaza balar. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-selt ve's-selm);
Ameller ancak niyete gredir 160 buyurmutur. Aynca namaza balarken ayaa kalkp kbleye kar durulur.
Ayakta durmak ise, namaz iin olabildii gibi herhangi bir i iin de olabilir. Eer namaza niyet getirilmezse, bu
duru normal dier durularda farkl olarak ibadet vasfn tam olmaz. ftitah tekbiresinden nce edilen niyet
de -eer araya namaza uygun dmiyen bir davran girmezse- makbuldr, ftitah tekbiresinden sonra ise edilen
niyet muteber deildir. nk niyetten nce geen ksm, niyetsiz olarak yapld iin ibadet saylmaz. Oruta
tan yeri aardktan sonra getirilen niyete ise, zaruret iin cevaz verilmitir. Niyet mana itibaryla kast demek ise
de, burada kii hangi namaz klmak istiyorsa kalbinde o namaz kasdetmesi gerekir. Eer kiinin kalbinde byle
bir kast yoksa, diliyle sylemesinin hi deeri yoktur, sonra, eer kiinin klmak istedii namaz nafile ise ona
mutlak niyet kfidir. Sahih olan kavle gre snnet olan her namaz iin de mutlak niyet kfidir. Farz namazlarn
niyetinde ise -farzlar deiik olduu iin- klmak istenen namazn belirtilmesi Mesel le namaznn farz,
ikindi namaznn farz diye ayrd edilmesi gerekir.
Eer kii mama uyarak namaz klyorsa, aynca mama uyma niyetini de getirmesi gereklidir. nk cemaatle
klnan namazm, mamn herhangi bir yanl davran yznden fesada gittii iin, kiinin bunu nceden
kabullenmesi gerekir. Namazn shhat artlarndan biri de kbleye ynelik olarak namaz klmaktr, Zira Cenb-
Hak (Celle Celllahu);
Nerede olursanz yzlerinizi onun (Mescidi Haram'n) semtine evirin161 buyurmutur. Sonra Mekke'de olanlar
iin, bizzat kbleye, Mekke dnda olan kimseler iin de -sahih olan kavle gre- kblenin bulunduu yne
yzlerini evirmeleri gereklidir. nk insana, gcnn yettii kadar teklif vaki olur. Korku iinde namaz klan
kimse, hangi yne yzn evirebiliyorsa, o yne evirerek namaz klar. nk bu kimse mazur olduu iin,
kbleyi bilemiyen kimse hkmndedir.
Eer kii kbleyi bilemiyor ve yannda kendisinden soracak kimse de bulunmuyorsa, ictihad ederek namaz klar.
Zira Ashap (Radyallh anh)n kbleyi hep ictihad ederek namaz klarlard. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) de onlara niin byle yapyorsunuz? diye knamayd. Kald ki daha stn bir imkn
bulunmad zaman zahir olan delil ile amel etmek vcibtir. Bakasndan sormak ise, ictihad etmekten daha
stn bir imkndr.
Namaz kldktan sonra kblede yanl olduunu renen kimse, namazn bir daha klmaz. mam afii (Allah
rahmet eylesin): Eer namazda arkasn kbleye vermi olduunu renirse, bir daha namazn klmak
zorundadr demitir. Biz diyoruz ki: Kiinin yapabildii ey ancak ictihad etmek idi, ki bunu yapmtr. Teklif
de ancak yaplabilen eyle olur.
Eer karanlk bir gecede bir ka kiiye mamlk eden kimse, yapt ictihad sonunda yzn douya, arkasndaki
kimselerden herbiri de keza ictihad ederek yzn bir baka yne evirip namaz klar ve hibiri mamn nasl
yaptm bilmezse, hepsinin namaz sahihtir. nk hepsi de ictihad etmi ve kble sandklan yne yzlerini
evirerek namaz klmlardr. Kabe iinde namaz klan cematin mama muhalefetleri namazn shhatna nasl
mani deilse, bunlarnda mama muhalefetleri mani deildir. mamn nasl yaptn bilen kimsenin namaz ise
sahih deildir. Zira bu kimseye gre mam kblede yanlmtr. Kyam farzn yerine getirmedii iin imamdan
ilerde duran kimsenin namaz da sahih deildir.162
Namazn Keyfiyeti
Namazn farzlar altdr:
1- ftitah tekbiresi. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle); Rabbini ycel (yani namaza balarken lekbir al 163
buyurmutur.
2- Ayakta durmak. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle) Gnlden boyun eerek Allah iin namaza durun164 buyurmutur.
3-Okuyu. Zira Cenb- Hak (Celle Cellihu): Namazda, onda Kur'an'dan ne okuyabilirseniz okuyun 165
buyurmutur.
160
Hz. mer'in rivayet ettii hu hadisi, Buhari yedi yerde, Mslim cilt 3, s. 140'da, Tirmizi cilt 1 s. 198'de, Eb Davud s. 307'de, Nesai cilt 2
s. 24 ve 144'de, lbn-i Mace s. 321, Darekutni s. 19'da, Ahmed cilt 1 s. 25 ve 43'de, Tayalisi s. 9'da, bn-i Davud s. 38'de ve Beyhaki c 1 s. 41
ve 215de kaydetmilerdir.
161
Bakara: 2/144.
162
163
Mddessir: 74/3.
164
Bakara: 2/228.
165
Mzzemmil: 73/20.
4- 5- Rk ile secdeler. Zira Cenb- Hak (Celle Cellihu): Rk edin, secdeye varn166 buyurmutur.
6- Namazm sonunda bir teehhd miktar oturmak. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), Abdullah b. Amrb As'a (Radyallh anh); Ban son secdeden kaldrp bir teehhd miktar
oturduktan sonra namazn bitmi olur 167 buyurmutur.
Bu alt ey dnda kalan dier okuyu ve hareketlerin hepsi snnettir. Bunlar iinde her ne kadar -Fatiha, Zammi
sre, tekrarlanan hareketler arasnda sra gzetimi, birinci oturu, ikinci oturuta teehhd okumak. Vitir
namaznda Kunut duas, iki bayram namaznn tekbirleri, sesli namazlarda sesli, sessiz namazlarda sessiz
okumak gibi- yaplmad takdirde sevih secdesi lzm gelen birtakm vcibler varsa da, snnet ile sabit olduklar
iin Kudri'ye uyularak hepsine snnet denilmitir.
Kii namaza balaynca yukarda geen yete binaen tekbir almas gerekir. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'de; Namazn girii tekbirdir 168 diye buyurmutur. Biz Hanefilere gre tekbir namazn
rkunu deil, artdr. Bunun irin, farz olan bir namaz iin tekbir olan kimse, bu tekbir ile snnet namazn da
klabilir. mam- afii1 ye gre ise, namazn rkndr. mam- afii: Namazn shhati iin art olan eylerin,
tekbirin shhati iin de art olduundan, tekbirin namaz rkn olduu anlalmaktadr demitir. Biz diyoruz ki:
Pisliklerden arnan ve rabbnn adn anarak namaza duran kimseler flah olmutur 169 ayeti kerimesinde
namaza durmak, Allah adn anmak zerinde atfedilmitir. Bu ise, iftitah tekbiresinin namazdan ayr bir ey
olmasn gerektirmektedir. ftitah tekbiresi namazn rkn olmad iindir ki, namazn tekrarlanan dier
rknleri gibi tekrarlanmyor. Namazn shhati iin art olan eylerin, iftitah tekbiresinin de shhati iin art
olmalar da, iftitah tekbiresinin namazn bir rkn olduu iin deil, namaza bitiik bir art olmasndandr.
ftitah tekbiresini alrken elleri kaldrmak snnettir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bunu devaml yapmtr. Bu ifdeden, iftitah tekbiresini almakla birlikte eller kaldrlr, diye anlalmaktadr,
mam Eb Ysuf dan da rivayet olunan ve Tahavi'den hikye edilen gr bu yoldadr. Fakat daha dorusu udur
ki, eller kaldrldktan sonra iftitah tekbiresi alnr. nk elleri kaldrmakla, hibir eyin byk olmad, tekbir
almakla da, yalnz Allah (Celle Cellihu)'in byk olduu ifade edilir. Olmamak ise, olmaktan ncedir.
Ba parmaklar kulak yumuaklarnn karsna gelinceye dek eller ykseltilir. mam- afii'ye gre ise, eller
omuzlarn hizasna kadar ykseltilir. mam- afi Kunut, bayram ve cenaze namaz tekbirleri hakknda da ayn
grtedir, mam- afii' nin dayana, Eb Humeyd el-Saidi (Radyallhu anh)'n Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) tekbir ald zaman ellerini omuzlan hizasna kadar kaldrrd mealindeki
hadisidir. 170 Biz de Vai1 b. Hacer, Ber ve Enes b. Malik den gelen rivayetlere dayanyoruz. Hem de, elleri
kaldrmak sar olan kimselere durumu bildirmek iin olduuna gre, kulaklarn hizasna kadar ykselmek bu
gayeye daha uygundur.
Sahih olan gre gre kadn ellerini omuzlan hizasna kadar ykseltir. nk daha fazla ykseltmek, rtnmesi
gerekli olan yerlerinin almasna daha fazla yol aabilir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre, Allah-u
Ekber yerine Allah-u Eceli, Allah-u A'zam, Errahman-u Ekber, La lahe illellah demek veyahut Cenb- Allah'n
adlarndan birini ieren herhangi bir lfz kullanmak caizdir. mam Eb Ysuf ise: Eer kii syleyebiliyorsa,
Allah-u Ekber, Allah-ul Ekber veyahut Allah-uI Kebiyr'den baka bir lfz kullanamaz demitir. mam- afi:
Allahu Ekber ile Allah-ul Ekberden mam Mlik de: Allahu Ekber'den baka bir lfz caiz deildir. nk
bunda naklin dna klamaz. Menkul ise yalnz bu lfzlardr demilerdir. mam- afii: Her ne kadar menkul
yalnz Allah-u Ekber ise de, eliflm'da vg daha fazla olduu iin Allah-u Ekber yerine Allah-ul Ekber
denilebilir.
mam Eb Ysuf da: Allah'n sfatlarnda Ef'al ile Feiyl kalplan ayn anlam tadklar iin Allah-ul Kebiyr de
Allah-ul Ekber gibidir. Ancak eer kii bu lfzlar syleyemiyorsa, o zaman bu lfzlarn ifade ettii mnay,
syleyebildii bir baka lfz ile syleyebilir., mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Allah-u Ekber
demekten maksat Allah' yceltmek olduuna gre, baka lfzlarla da olur demilerdir.
Eer kii arapa bildii halde namaza farsa ile balar, ya da namazda Farsa okur veyahut bir hayvan keserken
farsa ile besmele ekerse -mam Eb Hanife'ye grecaizdir. Dier iki mam ise: Hayvan kesme besmelesi
dnda farsa caiz deildir. Ancak arapa bilmedii takdirde reninceye kadar farsa caizdir demilerdir.
Buna gre mam Muhammed iftitah tekbiresi konusunda arapa da mam Eb Hanife ile, farsada da mam Eb
Ysuf la beraberdir. nk arapanm, baka dillerde bulunmayan bir zellii vardr. Namazdaki okuyua
gelince: ki mamn farsa okumas caiz grmemelerinin sebebi, Kur'an adnn arapa olarak nazil olan bu
nazmi erifle itlak olunmasdr. Nitekim Biz bu kitab bir arapa Kur'an olarak inzal buyurduk 171 yeti
kerimesi bunu nassan bildirmektedir. Ancak kii, rk ve secdeleri yapamayacak bir durumda olduu zaman
166
Hacc: 11/77
Bu hadls'e baklacaktr. Eb Davud, Namaz Bahsi - Teehhd Bab), kuf.: s 135; Beyhaki c 2 s 174; Tayalisi s 38, Darimi s 1 , Tahavi s
162
168
Eb Davud, Taharet 31; Namaz 73; Tirmiz, Taharet 3; Namaz 63; Ahmed c 1, s 123 ve 129; Darimi s 63; Darekutni s 138 ve 145;
Beyhak cilt 2, s 173 ve 379, Tahavi s 161.
169
Ala: 87/114.
170
Buhari, Ezan 83, 85, 145; Mslim, Namaz 21. 23; Eb Davud, Namaz 115, 116. 119; Tirmizi, Mevakit 76, 110; Nesai ftitah 1-3, 86; bn-i
Mce, kame 15; Darimi, Namaz 41, 71, 92.
171
Ysuf:12/2
167
nasl iaretlerle yetinebiliyorsa, Kur'an'dan hibir ey bilmedii zaman da anlamn okuyabilir. Fakat besmele
yle deildir? Zira besmele bir zikirdir. Zikir ise, her dil ile yaplabilir. mam Eb Hanife'nin dayana ise;
Kur'an gemi peygamberlerin kitabi arnda da bulunur 172 yeti kerimesidir, Zira gemi peygamberlerin
kitaplarnda olan ifadeler arapa olmadklar halde bu yette onlara Kuran denilmitir. Bu o demektir ki Kur'an,
lfzlardan ok, lfzlarn ihtiva ettii mnlardr. Bunun iin kii, Kur'an'dan hibir ey bilemedii zaman onu
farsa olarak okuyabilir. Ancak u varki, tevaruz ede gelen snnete muhalefet ettii iin iyi bir ey yapm
olmuyor. Sonra -sahih olan gre gre- Farsadan baka herhangi bir dille de olur. Zira mn, dillerin
deimesiyle deimedii gibi, gemi peygamberlerin kitaplarnda olan ifdeler nasl arapa deil idiyse, farsa
da deil idi. Bu ihtilaf, namazda arapa yerine Farsa okunduu zaman, muteber saylp saymad
konusundadr. Farsa okumakla namazn fesada gitmedii konusunda ise ihtilf yoktur. Derler ki: mam Eb
Hanife sonradan iki mam'in grne dn yapmtr ve fetva buna gredir.
Ayn ihtilf hutbe ile teehhd hakknda da edilmitir. Ezan hakknda ise muteber olan taaruftur. Yani hangi dille
olursa olsun, eer halk onu ezan diye biliyorsa caizdir.
Namaza balarken Allah-u Ekber yerine Allahmmefir liy demek kfi gelmez. Zira Allahmmefir liy,
Allahun, beni bala demek olduundan Allah' yceltmekten ok bir dilek ve niyazdr. ayet yalnz
Allahmme dense, kimisi: kfidir. nk mns Ey Allahun demek olduu iin Allah' yceltmekten baka
bir ey deildir, kimisi de: kfi deildir. Zira Allahm, hakkmzda iyilik dile mnsndadr ve bu itibarla
dilektir demitir.
Tekbir aldktan sonra, gbek altnda sa el sol elin zerine koyulur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-selt.
ve's-selm:
Gbek altnda sa eli sol elin stne koymak snnettendir 173 buyurmutur. Bu hadis Namazda el balanmaz
diyen mam Mlik ile -gs zerinde balanr- diyen mam- afi' nin grlerine kar bir delildir. Ayrca, el
balamak sayg iin olduuna gre gbek altnda balamakta daha ok sayg vardr. Sonra el balamak -mam
Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- namazdaki kyam'n snneti olduu iin iftitah duas dahi okunurken el
balanr. Sahih olan gre gre asl udur ki: inde snnet bir zikir bulunan kyamlarda balanr, bulunmayanlarda balanmaz. Buna gre, Kunut duasnda ve cenaze namaznda balanr. tidalde ve bayram
namaznn tekbirleri arasnda ise balanmaz.
Sonra Sbhanekellahmme ve Bihamdike ve Tebareke ve Tala Ceddke ve La lahe ayrke duas okunur.)
mam Eb Ysuf tan Buna Vecceht Vechiye duas da eklenir. Zira Hz. Ali (Radyallh anh)'dan gelen
rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bunu da okurdu dedii rivayet olunmutur.
174
mam Eb Hanife ile mam Muhammed, Enes b. Malik ile bir ok Ashaptan Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) namaza balarken tekbir alr ve sbhanekellehmme duasn okuyup ona baka bir
ey eklenemezdi 175 mealinde gelen rivayete dayanmlardr. mam Eb Yusufun rivayet ettii hadis ise,
teheccd namazna mahmuldr. ftitah duasnda Vecelle Senke lfz mehur rivayetlerde bulunmad iin farz
namazlarda sylenmez.ftitah duasnn niyet ile tekbirin arama girmemesi iin tekbir almazdan, nce
okunmamas sahih olan gre gre daha evldr. (ftitah duasmdan sonra Euzu billahi mineeytanirracim denilir.) nk Cenab- Hak (Azze ve Celle);
Kur'an okuduun zaman Allah'n rahmetinden tard edilmi olan eytandan Allah'a sn 176 buyurmutur.
Kur'an'daki tbire uygun olduu iin Ezu yerine esteiyzu demek daha iyidir. Mn bakmndan ezu da
esteizu'ya yakndr. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre ezu ekmek -yukardaki yete biaen- iftitah
duasna deil, okuyua tbidir. Bunun iin, namazn banda mam'n arkasnda bulunan kimse ezu ekmez de,
sonradan gelip mama uyan kimse eker. Ezu ekmenin bayram namaz tekbirlerinden sonraya braklmas da
bunun iindir. mam Eb Ysuf ise bu gre katlmamtr. (Ezudan sonra besmele ekilir.) Mehur olan
rivayetlerde byle nakledilmitir. (Ezu ile besmelenin ikisi de gizli ekilir.) Zira bn-i Mes'ud (Radiyallh
anh): Drt ey vardr, mam onlar gizli okur 177 diye sylerken ezu, besmele ve min'i onlardan saymtr.
mam- afi (Allah rahmet eylesin): Sesli namazlarda besmele de sesli ekilir. nk rivayete gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Namaznda besmeleyi sesli ekmitir 178 demitir. Biz diyoruz ki:
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) besmeleyi sesli okumas, besmelenin ezu ile okuyu
arasnda olduunu bildirmek iindi. Zira Enes bn-i Mlik (Radyallh anh)'in anlattna gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) besmeleyi hep gizli okurdu. 179 mam Eb Hanife, kendisinden gelen
bir rivayete gre: Ezu gibi, besmele de her rektta tekrarlanmaz bir rivayete gre de Besmele her rektta
okunur demitir, ki iki mamnda gr bu yoldadr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre hi bir namazda Fatiha ile Zammi sre arasnda besmele ekilmez.
172
uara: 42/196
Eb Davud, Namaz 118; Ahmed c. 1 s. 110.
Taberan el-Kebir'de, Beyhaki cilt 2, sahile 33.
175
Darekutni sahife 113; Snen s. 113; Zevsid c. 2 s. 107; Taberani (etEvsat) Nasb-rraye c. 1 s. 320
176
Nahl: 16/98
177
el-Mstedrek c. I s. 234 ve 299; Darekutni c. 1 s. 116
178
Buhari, Ezan 115; Mslim, Namaz 27-30; Nesai, ftitah 21-84
179
Mslim c. 1 s. 172 ve Buhari c. 1 s. 103
173
174
mam Muhammed ise: Gizli namazlarda okunur demitir.

Besmeleden sonra Fatiha ile bir sre veyahut herhangi bir sreden yet okunur. Bize gre namazda ne Fatiha
ve ne de Fatihadan sonra zammi sre namazm rkn deildirler. mam- afi Fatihada, mam Malik de hem
Fatiha ve hem de zammi srede bu grmze katlmamlardr. mam Ma1ik'in dayana Fatiha ve onunla
birlikte bir sre okunmakszn namaz olamaz 180 hadisidir. mam- afi de; Fatihay okumayan kimsenin
namaz yoktur 181 hadisine dayanmtr. Biz diyoruz ki: Yukarda metni geen yeti kerimede Kur'an'dan ne ki
okuyabilirseniz okuyun diye buyurulmutur. Bundan ise, Kur'an'dan Kur'an denebilecek bir miktar okumann
farziyyeti anlalr. Tek kii hadisine dayanarak bundan fazla bir eyin farziyyetine hkmetmek caiz olamaz.
Ancak tek kii hadisleriyie amel etmek vacib olduu iin biz, fatiha ile zammi srenin vacib olduu
grndeyiz.
mam Veleddlin dedii zaman hem kendisi hem arkasnda olanlar min derler. Zira Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm):
mam min dedii zaman siz de min deyiniz 182 buyurmutur. mam Malik; mam Veleddalin dedii
zaman siz min deyiniz 183 hadisine dayanarak: mam min demez demi ise de, onun gr iin.bu
hadiste delil yoktur. nk hadisin sonunda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): nk mam
min der 184 diye buyurmutur. Yukanda geen bn-i Mesud'un hadisine binaen (mam ile arkasndakiler
gizli olarak min derler. Zira min bir duadr. Dualarda ise gizlilik esastr. mmin, Emin eklinde de
sylenebilir. Ammin eklinde sylemek ise fahi bir yanltr.
Sonra tekbir alnp rka gidilir. el-Camissaiyr'de Rkua eilmekle birlikte tekbir alnr, 185 nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) her eilip ve kalkta tekbir alrd diye kaydedilmektedir.
Tekbirdeki E harflerinin hibiri uzatlamaz. Allah ile Ekber kelimelerinin bandaki E'ler uzatld zaman soru
eklini ald iin dinen sakncaldr. Ekber kelimesinin ikinci E'sini uzatmak da dilbilgisi ynnden yanltr.
Rka varldktan sonra elin avularyla diz kapaklan tutulur ve parmaklarn aras ak braklr. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Enes b. Malik'e; Rkua eildiin zaman, ellerini diz kapaklarnn
zerine koy ve parmaklarnn arasm a 186 buyurmutur. Parmaklarnn arasn amak, diz kapaklarn iyice
tutabilmek iin yalnz burada, parmaklan bitiik tutmak da yalnz secde ederken menduptur. Bu iki durum
dnda parmaklar normal bir ekilde braklr. Rkuda srt tam dz bir ekilde tutulur. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) rk yaparken mbarek srtn tam dz bir ekilde tutard. 187
Rkda ba ile omuzlar yksekte tutulmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) rk
yaparken ban ne eer, ne de yksek tutard. 188 (Rkda) en az ( defa Sbhane Rabbiyel Azim denilir.)
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Herhangi biriniz rk ettii zaman, kez Sbhane Rabbiyel Azim desin. Bu da en azdr 189 buyurmutur.
Sonra ba kaldrlr ve Semiellahu Limen Hamideh denilir. mamn arkasndakilerde Rebbena Lekel Hamd
derler. mam Eb Hanife'ye gre mam Rebbena Lekel Hamd demez. Dier iki mam ise mam, iinden syler
demilerdir. nk Eb Hreyre (Radyallh anh)'dan gelen rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Seliem) her ikisini de sylerdi. 190 Hem de mam, arkasndaki kimseleri Allah'a hamd etmeye tevik
ederken kendisinin hamd etmemesi uygun deildir. mam Eb Hanife ise metni yukarda geen hadisteki,
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem): mam Semiallahu Limen Hamideh dedii zaman, siz
Rebbena Lekel Hamd deyiniz mealindeki emrine dayanmtr. Zira mam ile, arkasndaki cemaatn vazifelerini
taksime dair olan bu emirden, Rebbena Lekel Hamd demenin mamn deil, cemaatn vazifesi olduu
anlalmaktadr. Bunun iindir ki biz Hanefilere gre Semiallahu Limen Hamideh demek de yalnz mamn
vazifesi olup arkasndaki kimseler bunu demezler. Hem de eer mam Rebbena Lekelhamd diyecek olursa,
cemaat dedikten sonra demek zorunda kalacaktr. Bu ise, mamln gereine ters der. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem), her ikisini de sylemi olduuna dair Eb Hreyre' 'nin hadisi ise, Peygamber
Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) tek bana namaz kld zamana mahmuldr. Kald ki, mam demese
de, bakalarn demeye tevik ederken kendisi de demi gibi olur.
Tekbana namaz klan kimse hakkmda rivayet vardr: Bir rivayete gre yalnz Semiallahu Limen Hamideh,
Bir rivayete gre yalnz Rebbena Lekelhamd en sahih olan rivayete gre ise, her ikisini de syler. Zira yukarda
getii zere Eb Hreyre (Radyallh anh) Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in her ikisini
de sylediini rivayet etmitir. Rkdan kalkldktan sonra tam dik durulur ve ondan sonra tekbir getirilip
secdeye vanlr. Rkdan kalktktan sonra ayakta tam durmak -mam Eb Hanife ile mam Muhammede gre180
Tirmizi s. 1 c. 32; bn-i Mace c. 1 s. 24 ve 61

Buhari c 1 s. 104; Nesai c. 1 s. 145; Mslim c. 1 s. 169; Eb Davud c. 1 s. 126; Tirmizi c. 1 s. 34 ve bn-i Mce c. 1 s. 60
Buhari c. 1 s. 947; Mslim c. 1 s. 176; Nesa c. 1 s. 147; Eb Davud c 1 s. 142; Tirmizi c 1 s. 34 ve bn-i Mace c. 1 s. 61
183
Nesai c. 1 8, 147
184
Ayn hadisin devamdr
185
Tirmizi c. 1 s. 35, Nesai c. I s. 164 y,e 172, Tahavi s. 130, Darmi s. 147 ve Darekutni s. 136
186
Taberani (el-Evsat) Nasb-rrye c. 1 s. 372
187
bn-i Mce c. 1 s. 62
188
Tlrmizi c. 1 s. 40
189
Eb Davud c. 1 s. 136, Tirmizi c. 1 s. 35, bn-i Mce c. 1 s. 64 ve Beyhaki c. 2 s. 86
190
Buhari c. 1 s. 109 ve Mslim c. 1 s. 169
181
182
farz deildir. Bu iki mama gre iki secde arasndaki oturu ile rk ve secdelerde de durmak farz deildir. mam
Eb Ysuf ise, bunlarn hepsinde durmann farz olduu grndedir, mam- afi de ayn grtedir. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi vs Sellem), abuk abuk namaz klan Bedevi Arab'a; Kalk namazm
bir daha kl. Sen namaz klmadn. 191 diye buyurmutur mam Eb Hanife ile mam Muhammed: Rk'n
szlk anlam, eilmek, secdenin anlam da yere kapanmaktr. Kii eilmeyi veyahut yere kapanmay yaptktan
sonra, hi durmasa da yine yapm saylr. Bir rknden dier bir rkne geerken de, aralarnda biraz durup da
sonra teki rkne gemek farz deildir. nk gei bizatihi maksud olmayp rknleri biribirinden ayrmak
iindir. Kald ki, hadiste sz geen Bedevi Arap bir daha ayn ekilde namaz klnca Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona namaz tarif etmi ve sonunda; Bundan bir ey eksik yaparsan, namaznda
eksiklik brakm olursun 192 buyurarak arabn kld namaza namaz demitir. Bu ise, o demektir ki rk ve
secdeleriyle rk ve secdeleri arasndaki kalk ve eililerde hi durulmayan namaz eksik olmakla birlikte, fasit
deildir demilerdir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre rkdan ayaa kalkmak ile iki secde arasndaki oturu snnettir.
Crcani'nin yorumuna gre rk ve secdelerde de durmak snnettir. Kerhi ise vacib olduunu, hatta eer kii
sehven yapmasa ona sehiv secdesi lzm geldiini sylemitir.
Kii secdeye giderken iki eliyle yere dayanr. Zira Vi1 b. Hacer (Radyallh anhm) Peygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) namazn gsterirken secdeye varp avularnn iini yere dayam ve vcudunun
gerisini ykselterek: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapard 193 demitir.
Secdede yz iki elfn arasna ve eller de kulaklarn karsnda yere koyulur. Zira rivayete gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle yapard. 194
Secdede burun ile aln yere dedirilir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hep yle
yapard. 195 ayet kii birisiyle yetinirse mam Eb Hanife'ye gre caizdir. Dier iki mam Bir zorunluk yoksa
yalnz burnu yere dedirmekle yetinmek caiz deildir demilerdir. mam Eb Hanife' den de bu yolda bir
rivayet vardr. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm); Yedi kemik zerinde secde etmekle
emrolunmuumdur 196 diye sylerken Bu kemiklerden biri alndr buyurmutur. mam Eb Hanife: Biz secde
ile emrolunmuuzdur. Secde ise, yzn bir ksmn yere koymakla gereklemi olur. Ancak yanaklarla ene,
yzn birer paras olduklar halde icma ile yere koyulamazlar demitir.
Secdede ellerle dizleri yere koymak biz Hanefi'lere gre snnettir. nk secde bunlarsz da olabilir. Ayaklara
gelince: Kuduri secdede ayaklar yere koymann farz olduunu sylemitir.
Kii, bandaki sar veyahut srtndaki elbisenin herhangi bir ucu zerinde secde ederse caizdir. nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) alnna sarkan sarnn katlan zerinde secde ederdi. 197
Rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) elbisesinin etei zerinde de secde etmitir.
198
Secdede kollar yerden yksek tutulur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) Kollarn yere
yaptrma 199 diye buyurmutur. (Karn da uyluklara yaptrlmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) secde yaparken karnn uyluklarndan o kadar uzak tutard ki, eer ufak bir kuzu gsnn
altndan gemek istese geebilirdi. 200 Kimisi de: Eer kii safn iinde ise, bitiiindeki kimseleri rahatsz
etmemek in karnn uyluklarndan yksek tutmaz demitir.
Secdede ayak parmaklarnn ular kbleye doru tutulur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Mmin kii secdeye vard zaman onunla birlikte vcudunun her uzuvu secde eder. Bunun iin yapabildii
kadar uzuvlarm kbleye doru tutsun 201 buyurmutur.
Secdede en az kez Sbhane Rebbiyel A'la denilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Biriniz secde ettii zaman secdesinde kez Sbhane Rabbiyel Ala desin. Bu da en azdr 202 buyurmutur.
Rk ve secdelerde ift saylarda durmamak artyla ten fazla tebih getirmek mstahaptr. nk Peygamber
191
Mslim, Namaz 45; Eb Davud, Namaz 144; Tirmizi, Mevakit 110; Nesai, ftitah 7.
Ayn hadisin devamdr.
193
Eb Davud (Secdenin Keyfiyeti) c.1 s. 137, Nesai (Secdenin Keyfiyeti) c. 1 s. 166, Tahav s. 136
194
Mslim (Sa eli sol elin zerine koyma bab) c. 1 s. 173
195
Eb Davud, ftitah c. 1 s, 114, Tirmiz (Aln ve burun zerine secde etme bab) c. 1 s. 36
Nasb-rraye c. 1 s. 384
196
Buhari (Yedi kemik zerine secde etme bab) c. 1 s. 112, Mslim (Secde uzuvlar bab) c. 1 s. 193, Eb Davud (Secde uzuvlar bab) c. 1
s. 136. Nesai (tki el zerinde secde etme bb) c.l s. 166, Tirmizi (Yedi uzuv zerinde secde etme bab) c. 1 s. 37, bn-i Mce (Secde bab) c.
1 s. 64, Nesai (kl ayak zerinde secde etme bab) c. 1 a. 165 ve 166, Tahav s. 150
197
Eb Hreyre, Abdullah bn-i Abbs ve Abdullah bn-i Ebi Evfa'mn rivayet ettikleri bu hadisi Abdrrezzak, Musannefinde ve Eb
Nuaym da zaif bir senetle el-Hidaye c. 1 s. 81'de kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 1 s. 384
198
Buhar (Teheccd) c. 1 s. 161, Mslim (le namazn vaktin evvelinde klmann mstahap olma bab)
199
Hadis olarak gariptir. Zira Abdrrezzak bunu Msannefinde Abdullah bn-i mer'in sz olarak nakletmitir. Ancak bn-i Hibban
Musannefinde ve Hakim de el-Mstedrekhte bunu Abdullah bn-i mer'den merfu hadis olarak ve fakat baka bir ifade ile
nakletrnilerdir. Nasb-rraye c. 1 s. 386
200
Mslim (Secdede itidal bab) c. 1 s. 194
201
Bu lafz ile gariptir. Buhari, Eb Humeyd-i Saidi'den Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in nasl namaz kldn anlatrken Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)'in secdede ayak parmaklarm kbleye doru tuttuunu nakletmitir. Buhari (Teehht iin snnet olan oturu bab) c. 1.s.
114 Nasb-rraye c. 1 s. 388
202
Eb Davud c. 1 s. 136, Tirmizi c.1 s. 35, bn-i Mce c. 1 s. 64 ve Beyhaki c. 2 s. 86
192
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) tebihlerini daima tek say ile bitirirdi. ayet kii mam ise. cemaati
usandrmamak ve namazdan soutmamak iin namaz uzatmaz.
Rk ve secdelerdeki tebihler vacib olmayp snnettirler. nk rk ve secdelerin farziyyetini bildiren nass,
rk ve secdelerdeki tebihlere mil deildir.
Kadn, yere yaparak ve karnm uyluklarna bititirerek secde yapar. nk bu ekilde secde rtnmeye daha
fazla yardmc olur.
Secdeden sonra kii bam kaldrr ve tekbir getirir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bedevi araba namaz retirken Sonra ban, oturup dikilinceye kadar kaldr. 203 buyurmutur. ayet kii
dikilmeden bir daha secdeye varrsa -yukarda sylediimiz zere- mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre caizdir. Ancak, ba secdeden kaldrmann kfi olan miktar hakkmda ihtilf etmilerdir. En dorusu udur
ki: Eer kii daha secdeye yakn bir durumda iken bir daha secdeye varrsa kfi gelmez. nk kii bu durumda
daha birinci secdede saylr. Oturmaya yakn bir duruma geldikten sonra ise bir daha secde etmesi caizdir. Zira
kii bu durumda oturmu sayld iin, bir daha vard secde onun iin ikinci secde olur.
kinci secdede kii hafif bir duru yaptktan sonra tekbir getirir ve ayaklarnn ular zerinde ve oturmadan
ayaa kalkar. Ayaa kalkarken elleri ile yere dayanmaz. mam- afi (Allah rahmet eylesin): Secdeden sonra
hafif bir oturu yaplr ve ondan sonra ayaa kalklr. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapard demitir. 204 Biz de Eb Hreyre (Radyallh anh)'n Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) namazda ayaklarnn yzn yere vermeden ayaa kalkard
mealindeki hadisine dayanyoruz. mam- afii'nin dayand rivayet ise Peygamber Efendimizin (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) yaland zamana mahmuldr. Kald ki bu oturu istirahat iindir. Namaz ise istirahat
edilecek yer deildir. ftitah duasyla Ezu'dan baka, birinci rektta okunan ve yaplan eylerin hepsi kinci
rektta da aynen yaplr. nk ftitah duasyla Ezu yalnz bir defaya mahsustur. ftitah tekbiresinden baka bi
bir tekbirde eller kaldrlmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
ftitah tekbiri, Kunut tekbiri, Bayram namaznn tekbirleri ve hacdaki drt tekbir dnda hi bir yerde eller
kaldrlmaz 205 buyurmutur. mam- afii, Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ellerini
kaldrdna dair rivayete dayanarak: Rka var ve rkdan kalklarda da eller kaldrlr demi ise de, onun
dayand rivayet -Abdullah Ibn-i Zbeyr'den gelen rivayete gre- ilk zamanlara mahmuldr.
kinci rektn ikinci secdesinden kalklnca sol ayak yatrlp zerinde oturulur. Sa ayak da dikilip parmak ular
kbleye doru tutulur. Hz. ie (Radyallh anh): Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
namazda bu biim otururdu demitir. 206 Eller de uyluklar zerine koyulur ve parmaklar alarak teehhd
okunur. Bu ekil, Vi1 b. Hacer (Radyallh anhm)'in hadisinde 207 rivayet olunduu gibi, aynca byle yapan
kimse parmak ularn kbleye tutmu olur.
Kadn sol kalas zerinde oturur ve her iki ayan sa yandan dar karr. nk bu biim oturu rtnmesini
daha fazla salam olur.
Teehhd: Ettehiyyat Lillahi-Vesselevtu Essela-mu Aleyke Eyyuhennebiyyu... duasdr. Bu, Abdullah bn-i
Mesud'un Teehhddr. Zira Abdullah bn-i Mesud: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
elimden tuttu ve bana Kur'an'dan herhangi bir sre retir gibi teehhd reterek: Ettehiyyat Lillahi... de,
dedi demitir. 208 Abdullah bn-i Mesud'un bu teehhd, Abdullah bn-i Abbs'n Ettehiyyat Elmubarekatu
Essele-lat Etteyyibatu Lillahi Selamn Aleyke Eyyuhennebiyyu Verehmetllahi Veberekatuhu Selamn
Aleyna... eklindeki teehhdnden daha iyidir. nk Abdullah bn-i Mesud'un teehhdnde Ettehyyatu
llahi... de, dedi diye emir vardr. Emirden ise, en az istihbab anlalm olur. Ayrca Abdullah bn-i Mesud'un
teehhdnde eliflam vardr. Eliflam ise, mui ve istirak ifade eder. Vav da vardr. Vav ise atf edat olduu
iin kendisinden sonraki eyde yenilik ve bakalk ifade eder. Bu teehhdn bir zellii daha vardr ki o da,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in onu Abdullah bn-i Mesud'a retirken, elinden tutmak
gibi bu teehhd retmeye ayr bir zen gstermi olmasdr. Birinci oturuta teehhdten baka bir ey
okunmaz. Zira Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anh): Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bana hem namazn ortasndaki, hem sonundaki teehhderi retmi bulunmaktadr. Namazn ortasnda kii
teehhd bitirince kalkar. Sonunda ise, istedii dualar yapabilir demitir. (Namazn son iki rektnda yalnz
Fatiha okunur.) nk Eb Katde (Radyallh anh) Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) son
iki rektta Fatihay okudu demitir. 209 Bu ise son iki rektta Fatiha okumak daha iyidir, demektir. Zira sahih
olan kavle gre okuyu -Allah izin verirse gelecei zere- namazn yalnz iki rektnda farzdr.
203
Eb Hreyre (r.a)'dan gelen bu hadisi Eimme-i Sitte'nin hepsi kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 1 s. 388
Buhari c. 1 s. 93 ve 113
Bu lfzla gariptir. Taberani, Muceminde ayn mnay bir baka ifadeyle kaydetmitir.Nasb-rraye c. 1 s. 390
206
Mslim c. 1 s. 194, Eb Davud c. 1 s. 121
207207
Gariptir. Mslim (Namazda oturuun keyfiyeti) c. 1 s. 216'da: Peygamber (Efendimiz (s.a.v.) namazda otururken sa elinin ayasn
sa uyluu zerine koyar, btn parmaklann kapatr ve baparma yanndaki parma ile aret eder, sol elinin ayasn da sol uyluu
zerine koyard eklinde kaydetmitir.
208
Mslim (Namazda oturu bab) c. 1 s. 173, Buhar (Teehhtten sonra okunan dualar bab) c. 1 s. 926, Nesai (Birinci teehhdn
keyfiyeti) c. 1 s. 173, Eb Davud (Teehhd bab) c. 1 s. 145, bn-i Mce, Teehhd c. 1 s. 64, Tirmizi (Teehhd bab) c. 1,3. 38
209
Buhari (Son iki rektta yalnz fatiha okunur bb) c. 1 s. 107, Mslim (le ve kindi namazlarnn okuyuu bb) c. 1 s. 185.
204
205
kinci oturu da ekil bakmndan birinci oturu gibidir. Vil b. Hacer ile Hz. Aie (Radyallh anhm)'den
gelen rivayetler bu yoldadr. Hem de ayak zerinde oturmak, mam Malik'in sylediini daha sevapl olduunu
kala zerinde oturmaktan daha g olduu iin daha sevaph olmas lzm gelir, mam Ma1ik'in Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) son oturuta sol kalas zerinde oturur ve her iki ayam sa yandan
dan karrd. mealinde rivayet ettii hadise 210 Tahavi Zayf demitir.
Birinci oturu gibi ikinci oturuda da teehhd okunur. Biz Haneflere gre teehhd her iki oturuta da vaciptir.
Teehhdden sonra Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) salvat getirilir. Biz Hanefiler'e gre
teehhdden sonra salvat farz deildir. mam- afi, hem teehhdn hem salvatn farz olduunu syliyerek
her ikisinde de bizim grmze katlmamtr. Teehhdn farziyyeti hakkndaki mam- afi'nin dayana,.
Abdullah bn-i Mesud'un Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), bedevi araba teehhd
rettikten sonra; Bunu syledikten veyahut bunu yaptktan sonra namazn bitmi olur. Kalkmak isterken
kalkabilirsin, oturmak istersen oturabilirsin 211 dedi. hadisidir.
Namazn dnda, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e salvat getirmek -Kerhi'ye gre- btn
mrde bir kere vacibtir. Tahavi de, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in ad anldka salvat
okumann vcib olduu grn savunarak emre icabet klfetinden bizi kurtarmtr. kinci teehhdden sonra
Kur'an yetlerine ve varid olan dualara benzer dualar istendii kadar yaplabilir. Zira bn-i Mesud'un rivayetine
gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona: Teehhdden sonra dualarn en gzelini ve senin
houna en ok gidenini se 212 buyurmutur. Duaya balamadan nce kabul iin salvat getirmek iyidir.
Namaz fesada gtrd iin insanlarn birbirleriyle yaptklar konumalar trnden dua edilemez. Bunun
iindir ki namazda varid olan dualar ezberlenip okunur. Allahmme Zevvicniy Allah'm beni evlendir gibi
insanlardan istenebilen eyler, insanlarn birbirleriyle konumalar trndendir. Allahmmefirliy Allah'm beni
bala gibi, insanlardan istenmesi mmkn olmayan eyler ise, insanlarn birbirleriyle konumalar trnden
deildir. Allahmmerzkniy Allah'm beni besle- demek olduundan -sahih olan kavle gre- insanlarn
birbirleriyle yaptklar konumalar trndendir. Nitekim -Falan adam u kadar nfus besler, devlet u kadar asker
besler denilir.
Sonra sa tarafa dnlp Esselm Aleykm Verehme-Tllah denilir ve sol tarafa dnlp ayn sz tekrarlanr.
nk bn-i Mesud'un rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) birinci selm
verirken sa yanann beyazl grnceye kadar sa tarafa, ikinci selm verirken de sol yanann beyazl
grnceye kadar sol tarafa dnerdi. 213 Birinci selm ile, sa tarafta bulunan erkek, kadn ve koruyucu melekler
kasdedilir, ikinci selmla da ayn kimseler kastedilir. Zira ameller ancak niyetle deer kazanr, Sahih olan kavle
gre namazn selm ile ayn namazda olmayanlar kasd olunmaz. nk selm bir hitap olduu iin ancak hazr
olanlara verilir. Eer kii mamn arkasnda namaz klyorsa selm ile mamn da kast eder. mam sa tarafta
ise sa taraftakiler arasnda, sol tarafta ise sol taraftakiler arasnda kasd olunur. Eer mam tam karsnda olursa,
mam Eb Ysuf'a gre onu birinci selm ile kasd eder. mam Muhamned ise, imanm her iki tarafta da hissesi
bulunduunu syliyerek: Her iki selm ile de onu kasteder demitir, ki mam Eb Hanife' den de gelen bir
rivayet bu yoldadr. Tek bana namaz klan kimse ise, yalnz koruyucu melekleri kasteder. nk beraberinde
onlardan baka kimse yoktur. Sahih olan kavle gre imam, her iki selm ile de selm vermeyi kasteder.
Koruyucu melekler hakknda belli bir say kasdolunmaz. nk her kiinin beraberinde bulunan koruyucu
meleklerin ka tane olduu hakkndaki rivayetler deiiktir. Nihayet onlar hakkndaki iman da, Peygamberler
hakkndaki iman gibidir. Namazn sonunda selm vermek, bize gre farz olmayp vcibtir. mam- afi ise;
Namazn girii tekbir, k selmdr 214 hadisine dayanarak namazn sonunda selm vermenin farziyyetine
kail olmutur. Biz de, metni yukarda geen bn-i Mesud'un; Sen bunu syledikten veyahut bunu yaptktan sonra
namazn bitmi olur, kalkmak istersen kalkabilirsin, oturmak istersen oturabilirsin mealindeki hadisine
dayanyoruz. Zira muhayyerlik farziyyete aykrdr. Ancak biz, mam- afi'nin dayand hadisi de gz nnde
bulundurarak namaz sonunda selm vermenin vcubuna kail olmuuzdur. 215
Namazdaki Okuyu Hakknda Bir Fasl
Namazda mam olan kimse, sabah namaznda ve akam ile yats namazlarnn ilk iki rektlarnda sesli, son
rektlarnda gizli okur. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamanlarndan beri bylece sre
gelmitir.
Tek bana namaz klan kimse, isterse kendisi iitecek kadar sesli, isterse gizil okur. Tek bana namaz klan
kimsenin sesli okumas, kendi ahsna mamlk yapt iindir. Gizli okumas da, arkasnda kendisini dinliyen
210
Buhari (Snnet olan oturu bab) c. 1 s. 114

Eb Davud (Teehhd hb) c. 1 s. 146
Abdullah bn-i Mesud'dan gelen hadisin devamdr.
213
Eb Davud (Selm bab) c. 1 s. 159; Nesal (Sol tarafa selm verme bab) c. 1 s. 195; Tirmizi (Namazda selam bab) c 1 s. 39; bn-i Mace
(Selm bb) c. l s. 66, Tahavi s. 158, bn-i Carud s.111
214
Eb Davud c. 1 s. 98; Tirmizi c. 1 s. 3; bn-1 Mace c. 1 s. 24; Ahmed'in Msned'i c. 1 s. 123 ve 129; Darimi s. 63; Darekutni s. 138 ve
145 Beyhaki c.1 s. 123 ve 379; Tahavi s. 161.
215
211
212
kimse bulunmad iindir. Bununla beraber -cemaatle klm gibi olsun diye- sesli okumas daha iyidir.
mam, le ile ikindi namazlarnda -Arafat danda dahi olsa- gizli okur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm):
Gndz namaz dilsizdir, yani iitilecek bir okuyuu yoktur 216 buyurmutur. Arafat danda khnan gndz
namazlarnda mam Malik: Sesli okunur demi ise de, yukarda geen hadis onun grne kar bir delildir.
Cuma ve Bayram namazlarnda sesli okunur. Zira cuma ve bayram namazlarnda sesli okunduuna dair
rivayetler mehurdur. Gndzn snnet namazlarnda gizli okunur. Gece snnetlerinde ise -tek bana klman
gecenin farz namazlarna kyasen- kii muhayyerdir.
Yatsa namaznn farzn karp da, gn doduktan sonra ve mam olarak kaza eden kimse, sesli okur. Nasl ki
bir yolculukta uykuda kalarak sabah namazn karan Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de
gn doduktan sonra kldrrken sesli okumutu. 217
Tek basma kaza eden kimse ise -sahih olan kavle gre- sesli okuyamaz. Zira sesli okumak, namazn ya cemaatla,
ya da geceleyin klnd zamana mahsustur. Birincisinde mamn sesli okumas vacibr. kincisinde de,
tekbana klan kimse muhayyer olup gizli de, sesli de okuyabilir. Burada ise her iki durum da yoktur.
Yats namaznn ilk iki rekstnda zamm sre okuyup da Fatihay okumayan kimse, son iki rektta fatihay kaza
etmez. Fatiha'y okuyup da zammi sre okumayan kimse ise son iki rektta fatihayla beraber zammi sreyi de
okur ve ayn zamanda sesli olarak okur. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre byledir, mam Eb
Ysuf ise: Son iki rektta ne Fatiha'y, ne de zammi sreyi kaza etmez. nk vacip olan bir ey yaplmas
vacip olduu vakitte yaplmad takdirde, kaza edilmesini gerektiren bir delil bulunmadka kaza edilmez
demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed: Fatihann okunmas, Fatihadan sonra zammi srenin okunmas kayd
ile vaz edilmitir. Eer son iki rektta kaza edilirse, zammi sreden sonra okunmu olaca iin vaz'a aykrdr.
Fakat ilk iki rektta zammi sreyi okumayan kimsenin onu kaza etmesi, Fatihadan sonra olduu iin vaz'a
uygundur diyerek iki suret arasnda ayrm yapmlardr. Sahih olan kavle gre Zammi sre gibi Fatihay da
sesli okur. nk bir rektta okuyutan bir ksmnn gizli, bir ksmnn sesli olmas ho bir ey deildir. Vacib ile
snnetten de, snneti vacibe uydurmak daha iyidir Zira ilk rektlarda zammi sre okunmad iin vacibdir.
Fatiha ise -bilindii zere- son rektlarda snnettir.
Fakih Eb Cafer el-Hindevani'ye gre gizli okumak: Kiinin, yalnz kendisi tarafndan iitilebilecek bir sesle
okumasdr. Sesli okumak da sesinin yalnz kendisi tarafndan deil, bakalar tarafndan da duyulmasdr. nk
bsbtn sessiz olarak ve yalnz dilin hareketine okumak denemez. Kerhi de: Sesli okumann en aas, kiinin
sesini kendine duyurmasdr. Gizli okumann en aas da, Harflerin, mahrelerinden dzgn kmasdr. nk
okumak kulan deil, dilin iidir demitir, ki bizim metinde de buna iaret vardr. Boama, azatlama ve istisna
gibi syleyile ilgili hkmlerin hepsi bu temel kurala gredir.
mam Eb Hanife'ye gre namazda okuyuun en az, Kur'an'dan bir yettir. Dier iki mam ise: ksa yet ya
da bir uzun yetten az olamaz demilerdir. Zira bundan daha az okuyan kimseye okuyucu denemedii iin bir
yetten az okunmu saylr.
mam Eb Hanife'nin dayana, yukarda metni geen Kur'an'dan mealindeki yeti kerimedir. Zira namazda
okuyuun farziyyetini bildiren bu yette u kadardan az olmasn diye bir kayt yoktur. Ancak u varki bir ksa
yetten de daha aza Kur'an denmedii iin bir ksa yetten daha az okumak kfi gelmez. Fakat yetin tamam
ksa da olsa Kur'an'dr.
Yolculukta kii Fatihadan sonra istedii sreleri okuyabilir. Rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) yolculukta, sabah namaznda Muavezeteyn srelerini okumutur. 218 Zira yolculuun, namaz
ksaltmada messir olduuna gre namazdaki okuyuu hafifletmede messir olmas evleviyyetle lzm gelir. Bu
da eer yolcunun acele bir ii bulunursa byledir. Acele ii bulunmayan yolcunun, sabah namaznda Buruc ve
nikak sreleri gibi iki sre okumas uygundur. nk byle iki sreyi okumakla snneti yerine getirmi
olmakla birlikte namaz da fazla uzatm olmaz.
Yolculukta olmayan kimse, ilk iki rektta Fatihadan baka krk veya elli yet okur. Krk ile altm veya altm ile
yz yet okur diye iki rivayet daha vardr, ve bu rivayet hakknda hadisler bulunmaktadr. Bu deiik
rivayetlerin te'lifi de yledir : Namazn uzun olmasn arzu eden cemaat iin yz, engenler iin krk, orta
durumda olanlar iin de elli ile altm arasndadr. Kimisi de: Gecelerin uzun veya ksa olmasna ve ilerin
okluk veya azlna baklr demitir.
le namaznda da sabah namaznda okunduu kadar okunur. nk sabah namaz ile le namaznn vakitleri
ayn geniliktedir. Kitabm aslnda le namaznn okuyuu sabah namaznn okuyuundan azdr diye yazldr.
nk le namaznn vakti i g zamandr. Usan vermemesi iin okuyuunun sabah namaznkinden az
olmas gerekir.
kindi ile yats namazlarnda orta uzunlukta olan sreler, akam namaznda da ksa sreler okunur. Bu ayrntlar,
216
Abdrrezzak'n Mcahid ile Eb Ubeyde'den naklettii hadis hakknda, mam- Nevev Hulsa adl eserinde: Batl ve aslszdr
demitir.Nasb-rraye c. 2 s. 1-2
217
mam Muhammed, brahim Nahal'den naklen el-Asar admriaM kitabnda kaydetmitir. Nasb-rraye C. 2 S. 3
218
Eb Davud c. 1 s. 213, Nesai c. 1 s. 312 ve 157
Hz. mer (Radyallh anh)'n Eb Musa el-E'ari'ye Sabah ile le namazlarnda uzun sreleri, ikindi ile yats
namazlarnda orta uzunlukta olan sreleri, akam namaznda ise ksa sreleri oku mealinde yazm olduu
mektuptan kaynaklanmaktadr. Hem de akam namaznn vakti dar olduu iin ona Ksa sreler daha uygundur,
ikindi ile yats namazlarnn da ge klnmas mstahap olduu iin eer onlarda uzun sreler okunursa namaz,
mstahap olmayan vakte girmi olabilir. Bunun iin bu iki namaza orta uzunlukta olan sreler uygun
grlmtr.
Halkn cemaate yetimesi iin sabah namaznn birinci rekt ikinci rekta gre daha uzun olur. mam Eb
Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre le namaznn birinci ve ikinci rekt ayn uzunlukta olur. mam
Muhammed ise: Btn namazlarda birinci rektn dier rektlardan uzun olmas, kanaatimce daha uygundur.
Zira rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) btn namazlarda birinci rekt dier
rektlardan biraz daha fazla uzatrd demitir. 219
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Birinci rekt ile ikinci rekt arasnda, okuyuun gerekmesi bakmndan fark bulunmadna gre, okuyuun miktar bakmndan da fark bulunmamas lzm gelir. Sabah namaznda
ise, birinci rektn ikinci rekttan fazla uzatlmas, sabah namaz vaktinin gaflet ve uyku zaman olduundan
halkn cemaate yetimesine imkn vermek iindir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in btn
namazlarda birinci rekt dier rektlardan fazla uzatmasna gelince: Birinci rektta euzu, besmele ve iftitah
duasnn bulunmasndan ileri gelmitir demilerdir.
Bir rekt yetlerinin dier rektn yetlerinden yete kadar fazla veya eksik olmasnn nemi yoktur. nk
zorluk ekilmeden bundan saknmak mmkn deildir.
Hi br namaz iin Kur'n'in belli bir sresi yoktur. Zira herhangi bir namazda devaml olarak belli bir srenin
okunmas, Kur'an sreleri arasnda stnlk bakmndan fark bulunduu zannn dourduu gibi, dier srelerin
ihmal edilmesine yol aar.
mamn arkasnda namaz klan kimse, ne Fatihay ve ne de zammi sreyi okumaz. mam- afii (Allah rahmet
eylesin): Fatiha namazda bir rkndr diyerek Fatiha konusunda bu gre katlmamtr. Bizim dayanamz,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in; Kim ki mam bulunursa, mamn okuyuu onun iin de
okuyu olur 220 hadisidir. Ayrca bu konuda Ashab da icma etmilerdir. Kald ki, her ne kadar Fatiha mam ile
arkasnda olan kimse arasnda mterek bir rkn ise de, mamn arkasnda olan kimsenin susup mam
dinlemesi gerekir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm;
mam okuduu zaman susup onu dinleyiniz 221 buyurmutur. Bununla beraber -rivayete gre- mam
Muhammed okumay istihsan etmitir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Ashap okumay ar bir dille
yermilerdir diyerek okumann kerahetine kail olmulardr.
mam Kur'an'n mjdeleyici veyahut korkutucu yetlerini dahi okurken, arkasndaki kimseler susup onu
dinlemekten baka bir ey yapmazlar. nk Kur'an okunurken susup onu dinlemenin farziyeti nass ile sabittir.
Cenneti veyahut Cehennem ateinden korunmay dilemek gibi herhangi bir duada bulunmak ise, onu dinlemeye
engel olur. Hutbeyi de dinlemek farz olduu iin imam hutbe de okurken onu dinlemek gerekir. Hutbede eer
Peygamber (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e salvat getirmeyi emreden Ya Eyyhellezine Amenu Sallu Aleyhi Ve
Sellimu Teslma yeti okunursa dinleyici iinden salvat getirir. Ancak minberden uzakta oturup hutbeyi
iitemiyen kimse hakknda ihtilf vardr. Hutbeyi dinlemek farz olduu iin bu kimsenin de hi deilse susup bir
ey okumamas -Allah bilir- ihtiyata daha uygundur.222
MAMLIK BABI
1- Cemaatle namaz klmak Snnet-i Mekkededir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Cemaat kiiyi hidyete gtren bir snnettir. Ondan mnafk olmayan kii geri kalmaz 223 buyurmutur.
2- mamlk herkesten nce, din ahkamn en iyi bilen kimsenin hakkdr. mam Eb Ysuftan mamlk, Kur'an'
en iyi okuyan kimsenin hakkdr. Zira okuyu namazda gerekli bir eydir. Bilgiye ise, ancak herhangi bir olay ile
karlald zaman gerek duyulur diye syledii rivayet olunmaktadr. Biz de ona kar diyoruz ki: Okuyua
namazn yalnz bir rkn iin, bilgiye ise, btn rknleri iin ihtiya vardr.
3- ayet din bilgisinde hepsi ayn dzeyde iseler, o zaman mamlk Kur'an' en iyi okuyan kimsenin hakkdr.
nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Cemaate, Allah kitabn en iyi okuyan mamlk eder. ayet hepsi ayn dzeyde iseler, o zaman hangileri din
ahkamn daha iyi biliyorsa o mam olur 224 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
219
Buhari (ilk iki rektta fatiha okunur bab) c. 1 s. 107; Mslim (le ve ikindi namazlarnda okuyu bab) c. 1 s. 185
bn-i Mce, kame c. 1 s. 129; Ahmed Msned'i c. 3 s. 339.
221
Mslim, Namaz 63: Eb Davud, Namaz 68, 178; Nesa ftitah 30; bn-i Mce, kame 13; Ahmed Msned'i 2/376, 420, 4/415
222
223
Bu lfzla gariptir. Mslim Abdullah bn-i Mesud'da: Hatrlyorum ki mnafklkla mehur olan veya hasta bulunanlardan baka, hi
kimse cemaattan geri kalmazd. Hatta hasta olan kimse bile iki kii arasnda srnerek gelirdi Allah'n Peygamberi bize hidayetin btn
yollarm gstermiti. Bu yollardan biri de, iinde ezan okunan camide namaz klmaktr mealinde bir hadis kaydetmitir. Mslim (Cemaatn
fazileti) c. 1 s. 232 Nasb-rraye c. 2 s. 21
224
Mslim (mamlk en ok kimin hakkdr bab) c. 1 s. 236; Eb Davud (ayn bb) c. 1 s. 93; Nesai (ayn bb) c. 1 s. 127; Tirmizi (ayn bb)
220
zamannda Kur'an' en iyi okuyan kimseler, ayn zamanda din ahkamn da herkesten daha iyi bilirlerdi. nk
onlar bilgilerini dorudan doruya Kur'an'dan alrlard. Bunun iindir ki hadiste ncelik, Kur'an' en iyi okuyan
kimselere verilmitir. Bizim zamanmzda ise yle olmad iin ncelii din ahkamn en iyi bilen kimseye
veriyoruz.
4- ayet Kur'an' iyi okumada da seviyeleri bir ise, o zaman hangisi daha fazla takva sahibi ise o mamlk eder.
Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kim ki takva sahibi bir limin arkasnda namaz klarsa, bir Peygamberin arkasnda namaz klm gibi olur 225
buyurmutur.
5- ayet takvada da hepsi ayn derecede iseler, o zaman en yallar kim ise o mamlk eder. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), bn-i Mleyke'nin iki oluna; kinizden hangisi yaa daha bykse o
size mam olsun buyurmutur. Hem de cemaattan en yalnn imamlk ettii zaman cemaata kar rabet daha
fazla olur.
6- Kle, gebe, fask, kr ve zina ocuu olan kimselerin mamlk etmeleri mekruhtur. nk kle, bakasnn
hizmetinde olduu iin renime gerei kadar vakit ve olanak bulamaz. Gebeler de ounlukla bilgisizdirler.
Fask da dini vecibeleri pek nemsemez. Kr de kendini necasetten koruyamaz. Zina ocuu da babas olmad
iin ounlukla yoksulluk iinde byyp bilgisiz kalr. Aynca bunlarn mam olmas halinde cemaata kar
rabet azalm olur. Bununla beraber mamlk ederlerse caizdir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi"s-salt
ve's-selm); yi, kt, herkesin arkasnda namaz kln 226 buyurmutur.
7- mamlk eden kimse, namaz fazla uzatmamahdr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kim ki bir cemaata mamlk ederse, en zafleri o imi gibi onlara namaz kldrsn. nk ilerinden hasta, yal
ve ii olan kimseler bulunabilir 227 buyurmutur.
8- Aralarnda erkek bulunmayan kadnlar iin cemaatla namaz klmak mekruhtur. nk kadn mamn,
kendisine uyan kadnlarn ortasnda durmas gerekir. Bu ise, erkekler iin tahrimen mekruh olduundan, eer
cemaatla namaz klarlarsa mekruh bir davranta bulunmu olacaklardr.
9- ayet cemaatla namaz klarlarsa mamlar ortalarnda durur. nk Hz. ie (Radyallh anh) yle
yapmtr. 228 Zira ortada durmak tesettre daha uygundur. Hz. ie'nin kadnlara namaz kldrmas ilk zamanlara
hamledilmitir.
10- Eer mama uyan, bir kii olursa mamn sanda durur. Zira bn-i Abbas (Radyallh anh)'n rivayetine
gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona namaz kldrrken onu sa' tarafnda durdurmutur.
229
Ak olan rivayete gre tek kii mamn tam hizasnda durur, mam Muhammed ise: Ayak parmaklarn
mamn kesi hizasna koyar demitir. Eer tek kii mamn sanda deil, arkasnda veyahut solunda durursa snnete aykr davrand iin- iyi bir ey yapmam olmakla beraber caizdir.
11- Eer mama uyanlar iki kii olursa, mamn arkasnda dururlar. Zira Enes b. Mlik (Radiyallh
anhm)'dan gelen rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onunla kardeine namaz
kldrrken nlerinde durmutur. 230 mam Eb Ysuf dan ise mam ortalarnda durur diye rivayet
olunmaktadr. Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anh)'dan gelen nakii de bu yoldadr. 231 Biz diyoruz ki: Hadis
afdaliyetin, eser cevazn delilidir. 232
12- Kadn ile ocuun arkasnda erkeklerin namaz klmas caiz deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm);
Kadnlar geriye brakn, nasl ki Cenb- Allah da onlar geriye brakmtr 233 buyurmutur. Bunun iin
kadnn ne gemesi caiz deildir. ocua gelince: nk namaz farz da olsa, ocuk iin nafiledir. Farz klan
kimsenin ise nafile klan kimsenin arkasnda klmas caiz deildir. Fakat Teravih namaz ile vakit snnetlerini
ocuklarn arkasnda klmak, bizim eyhlerimiz: Caiz deildir demilerse de Belh ulems caiz grmlerdir.
Kimisi: Mutlak snnetlerde mam Eb Ysuf ile mam Muhammed arasnda gr ayrl vardr demitir.
c. 1 s. 32; bn-i Mce (ayn bb) c. 1 s. 70; el-Mstedrek c. 1 s. 243.
225
Gariptir. Taberani ile Darekutni Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in Namaznzn kabul olunmasn istiyorsanz limleriniz sze namaz
kldrsn. Zira limler Allah ile sizin aranzda elilerinizdir diye buyurduunu kaydetmilerdir. Darekutni c. 1 s. 197. Ayn hadisi Hakim de
rivayet etmi, ancak limlerimiz yerine iyileriniz diye kaydetmitir. el-Mstedrek c. 3 s. 222 Nasbrraye c. 2 s. 26
226
Darekutni s. 185, Ed Dvud, Cihad c. 1 s. 350; Beyhaki c. 3 s. 121
227
Ahmed Msned'i c. 4 s. 217; Buhari c. 1 s. 96; Mslim c. 1 s. 188
228
el-Mstedrek c. I s. 203
229
Buhari c. 1 s. 25; Mslim s. 260; Eb Davud c 1 s. 97; Nesai c. 1 s. 135; Tirmizi c. 1 sh. 31; bn-i Mce c. 1 s. 70
230
Buhari c. 1 s. 55, Mslim cilt 1 s. 234; Eb Davud c. 1 s. 97; Nesai c. 1 s. 129; Tirmizi c. 1 s. 32
231
Mslim c. 1. s. 202. Eb Dvud c. 1 s. 97
232
Hadis ilmi stlahnda Hadis terimi Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in, Eser terimi de Peygamber Efendimiz (s.a.v)in Ashabndan
herhangi birinin sez veya davranlar ile ilgili olarak rivayet olunan haber demektir. Bu itibarla, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in, Enes bn-i
Mlik ile kardeine namaz kldrrken nlerinden durduuna dir haber hadis'tir. Abdullah bn-i Mesud'dan, mam, kendisine uyanlar biren
fazla olduu zaman ortalarnda durur diye rivayet olunan haber de Eser'dir. Mellif Hadis afdaliyetin, eser de cevzm delilidir sz ile
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in Enes bn-i Mlik ile kardeine namaz kldrrken nlerine durmas, mamn, kendisine uyanlar birden fazla
olduu zaman nlerinde durmasnn daha efdal olduuna, Abdullah bn-i Mesu'dan rivayet olunan haber de, mamn, ortalarnda da
durmasnn caiz olduuna dellet eder demek istemitir. Ahmed Meylani.
233
Merf olarak gariptir. Ahdurrazzak'n Musanefsinde Abdullah bn-i Mesud (r.a.)dan mevkuf olarak rivayet olunmutur. Nasb-rraye c. 2
s. 36
Fakat muhtar olan gr udur ki: hibir namaz, ocuun arkasnda byklerin klmas caiz deildir. nk
ocuun snneti byn snnetinden zaiftir. Zira ocuk, balad snnet namaz tamamlamadan bozarsa, o
snneti kaza etmek icma ile ona lzm gelmez. Kuvvetli namaz ise zaif olan namaz zerine bina klnamaz. Fakat
ikisinin de namaz zaif olduu iin ocuun ocua uymas caizdir.
13- mamn arkasnda nce erkekler, sonra ocuklar ve onlardan sonra da kadnlar dururlar. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) Benim arkamda nce bali ve akl sahibi erkekler dursun 234 diye
buyurduu gibi, erkeklerle kadnlarn ayn safta durmalar namaz bozar. Bunun iin kadnlarn arka saflarda
durmalar gerekir.
14- Erkek ile kadnn birlikte kldklar bir cemaat namaznda, eer mam kadna da mamlk niyetini getirmi ise
kadnn erkek ile ayn safta durmas erkein namazn bozar. mam- afi ise, bozulmadn demitir, ki kyas
da bunu gerektirir. Zira kadnn namaz bozulmadna gre erkeinkinin de bozulmamas lzm gelir. Bununla
beraber biz Hanefiler bozulduu grndeyiz. nk yukarda geen hadis hem mehurdur ve hem de hadiste
kadnlara deil, erkeklere hitab edildii iin kadndan ok, erkek durmas gereken yerde durmamtr. Bunun
iindir ki kadnn namaz bozulmaz da, erkeinki bozulur. Nasl ki mama uyarak namaz klan kimse, mamdan
ne getii zaman mamn namaz bozulmaz da, onunki bozulur.
15- Eer mam, kadna mamlk niyetini getirmemi ise, kadnn erkekle ayn safta durmas erkee zarar vermez.
Ancak bu kez kadnn namaz bozulur. nk biz Hanefilere gre bir namazn birlikte klnmas ancak o namaz
klanlarn birlikte klmasn kasd ettikleri zaman olur. Nitekim mama cemaatn nnde durmak, ancak eer
mam mamlk niyetini getirirse vacib olur. Nasl ki mamn arkasnda namaz klan kimsenin namaz da, ancak
mama uymak niyetini getirmesi artyla caiz olur.
Namaznn bozulmas iin mamm kadna mamlk niyetini getirmesi de, eer kadn mamn hizasnda durursa
arttr. ayet kadn mamm arkasnda durur ve onun hizasnda bir baka erkek bulunmazsa o zaman iki rivayet
vardr: Bir rivayete gre caiz deildir. nk kadnn ilerliyerek mamm hizasna gelmesi mmkndr. Dier
rivayete gre ise caizdir. nk bilfiil mamn hizasnda deildir.
16- Kadnla erkein ayn safta olmasnn erkein namazn bozmas iin, kldklar namazn aralarnda mterek
olmas, mutlak namaz olmas, kadnn ehvet anda olmas ve aralarnda nail bulunmamas artna baldr.)
nk bu artlar bulunduu zaman erkein namaznn bozulduu nassdan renilmitir. Bunun iin nass-da
bulunan btn artlar gzetilmelidir.
17- Gen kadnlara cemaat namazlarna katlmak mekruhtur. Zira gen kadnn cemaate katlmas sakncal bir
durum dourabilir. mam Eb Hanife'ye gre yal kadnn sabah, akam ve yats namazlarna kmasnda bir
saknca yoktur. Dier iki mam, Kadn yal olursa btn namazlara kabilir, demilerdir. nk yal kadna
rabet az olduu iin kmasnda tehlikeli bir durum yoktur. Bunun iin bayram namazna kmas nasl mekruh
deilse dier namazlara da kmas mekruh deildir. mam Eb Hanife nsandaki cinsel iliki arzusu, kadn
yal da olsa erkeklere karmas halinde onu kt bir duruma itebilir. Ancak u varki, apknlar le, ikindi ve
cuma vakitlerinde darda bulunurlar. Sabah ve yats vakitlerinde ise uyuyorlar. Akam namaz vaktinde de
yemekle meguldurlar. Bayram namaz da meydanlarda klnd iin yer geni olup kadnlarla erkekler ayr ayr
yerlerde durabilirler. Bunun iin yal kadnn sabah, akam, yats ve bayram namazlarnda cemaate katlmas
mekruh deildir demitir.
18- Abdestli olan kimse, abdestli kalamayan kimsenin, temiz olan kadn da mstahaza olan kadnn arkasnda
namaz klamazlar. Zira mamm namaz, arkasnda olan kimsenin namaz yerine kaimdir, zr bulunan kimsenin
namaz ise, salam kimsenin namaz kadar kuvvetli olmad iin onun yerine kaim olamaz. Ayn nedenle
(Okumu olan kimse de, okumam olan kimsenin ve giyinik olan kimse, plak olan kimsenin arkasnda namaz
klamazlar.
20- Teyemmml kimse abdestli kimseye mam olabilir. mam Muhammed ise, namaz klabilmek iin abdestli
olmak arttr. Teyemmmle ise ancak zaruret halinde namaz klmabilir, diyerek Bunun da caiz olmad
grnde bulunmutur. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf: Teyemmm her ne kadar zaruret haline mahsus
ise de zaruret kalkmadka, abdestle yaplan hereyin onunla da yaplabildii iin abdest kadar kuvvetlidir
demilerdir.
21- Mestlerini mesh eden kimse, ayaklarm ykayan kimseye mam olabilir. Zira mestler, abdestsizliin ayaklara
gemesini nler. Mestlere geen abdestsizlii de mesih giderir. Mstahaza olan kadn ise yle deildir. nk
ondan srekli kan akt iin ald abdestle namaz klmasna zarurete binen cevaz verilmise de gerekte
abdestli deildir.
22- Ayakta namaz klan kimse oturarak klan kimsenin arkasnda klabilir. mam Muharnmed ise: Klamaz
demitir, ki kyas da bunu gerektirir. nk ayakta klman namaz oturarak klnan namazdan kuvvetlidir. Fakat
hakknda nass bulunduu iin biz kyas terk etmi bulunuyoruz. Zira rivayet olunmaktadr ki: Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) son namazn, arkasndaki cemaat ayakta olduklar halde oturarak
kildrmtr. 235
23- aretlerle namaz klan kimse, kendisi gibi iaretlerle klan kimsenin arkasnda klabilir. Ancak eer mam
234
235
Mslim (Saflan dzgn tutmak) c. 1 s. 181, Eb Davud (mamn arkasnda durmalar mstahap olanlar bab) c. 1 s. 105, Tirmizi c. 1 s. 31
Buhari c. 1 s. 95; Mslim c. 1 s. 177
uzanarak, arkasndaki kimse de oturarak iaretleri yapyorsa, o zaman caiz. deildir. Zira nafile namazlar
oturarak klmabilir de, zaruret olmazsa uzanarak klnamaz. Bunun iin iaretlerle de olsa, oturarak klnan
namaz uzanarak klnan namazdan kuvvetlidir.
24- Rk ve secdeleri yapan kimse, iaretler yapan kimsenin arkasnda klamaz. nk burada mamn durumu
arkasndaki kimsenin durumundan zayftr.
25- Farz klan kimse, nafile klan kimsenin arkasnda klamaz. Zira herhangi bir kimsenin arkasnda namaz
klmak namazn, kimsenin namaz zerine bina etmektir. Burada ise, mamn namaznda farziyyet vasf
bulunmad iin, arkasndaki farz ona bina etmek, mevcut olmayan bir temel zerine bina etmek kabilinden
olur.
26- Farz klan kimse, bir baka farz klan kimsenin arkasnda da klamaz. nk bir kimsenin arkasmda namaz
klmak o kimsenin namazna ortak olmak demektir. Bunun iin her iki kimsenin namazlarnn bir olmas gerekir.
mam- afii (Radyallh anh) Keyfiyetleri ayn olan btn namazlar -vasflar ne olursa olsun- birbirlerinin
arkasmda khnabilirler demitir. nk ona gre bir kimsenin arkasnda namaz klmak, namaz o kimsenin
namaz ile birletirmek deil, ona uydurarak klmaktr. Bize gre ise, o kimsenin namaz ile birletirip talep ve
mesuliyetleri o kimseye yklemektir.
27- Nafileyi klan kimse, farz klan kimsenin arkasnda klabilir. Zira farz olan namaz nafileden kuvvetli olduu
iin nafile namaz ona bina. edilebilir.
28- Bir kimsenin arkasnda namaz kldktan sonra o kimsenin ab-destsiz olduunu renen kimse, namazn bir
daha klmak zorundadr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki bir cemaata namaz kldrdktan sonra abdestsiz veyahut cnp olduu anlalrsa, hem kendisi ve hem
de onlar namazlarn bir daha klarlar 236 buyurmutur. mam- afii, yukarda geen yargsna dayanarak:
Kendisi bir daha klar, fakat onlar klmazlar demitir.
Okumak bilmeyen bir kimse, eer okumak bilen ve bilmeyen kimselerden oluan bir cemaata namaz kldnrsa mam Eb Halinife'ye gre- hepsinin namaz fasittir. Dier iki mam ise: mamn ve okumak bilmeyenlerin
namaz yerindedir. nk bu mam da, plak ve giyinik kimselerden oluan bir cemaata iplak olarak namaz
kldran mam gibidir. Onun namaz nasl yerinde ise, bununki de yerindedir demilerdir. mam Eb Hanife
(Radyallh anh): Bu mam okuyu tarzn yerine getirmeye gc yettii halde yerine getirmemitir. nk
eer kendisi mamlk etmeyip de, cemaata iinde okumak bilen kimselerden birine kldrm olsayd, o kimsenin
okuyuu onun iin de okuyu olurdu. te bunun iin onun namaz fasittir ve onunki fasit olunca arkasmda
klanlannki de fasittir. plak olarak namaz kldran kimse ise yle deildir. Zira mamn giyiniklii, arkasnda
plak olarak namaz klan kimseye giyiniklik hkmn vermez demitir.
Eer okumak bilen ve bilmeyen iki kii bir arada ve fakat ayr ayr namaz klarlarsa -Sahih olan gre grecaizdir. nk her ne kadar eer okumak bilen kii dierine mam olsa, onun okuyuu dierine de okuyu olacak
idiyse de, cemaatla klmadklar iin niin byle yapmadlar? denemez. Eer imam gereken miktar okuduktan
sonra ekilip yerine okumak bilmeyen bir kimseyi geirirse, namazlar bozulur. nk namazn btn rektlar
namaz olduklar iin -ister bilfiil, ister bilfarz olsun- okuyutan hli olmamalar gerekir. Okumak bilmiyen kimse
ise -okuma yeteneine sahip olmad iin- okumas farz edilemez. mam. Zfer (Radyallh anh) ise: Okuyu
farz yerine getirilmi olduu iin bozulmaz demitir. mamn teehht miktar oturduktan sonra okumak
bilmiyen bir kimseyi yerine geirmesi halinde de ayn ihtilf vardr.237
Namazn inde Abdestin Bozulmas
1- Bir kimse eer namaz iinde abdesti bozulursa, namazdan hemen geri ekilir ve eer mam ise bakasn
yerine geirir ve abdest aldktan sonra gelip namazn tamamlar. mam- fii (Radyallh anh) Namazn
yenibatan klmas gerekir demitir, ki kyas da bunu gerektirir. nk abdest bozulunca namazn da bozulmas
lzm geldii gibi, kiinin namazdan ekilip yrmesiyle de namaz bozulur. Bu itibarla bu da, kiinin namazm
kasten bozmas gibidir. Bizim dayanamz, Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki namaz iinde kusar, ya da burnu kanar veyahut kendisinden mezi gelirse, namazdan geri ekilsin ve
gidip abdest aldktan sonra -eer bir kimse ile konumam ise- tekrar gelip namazn tamamlasn 238 hadisidir.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) unu da buyurmutur; Herhangi biriniz namaz kldrrken
kustuu veyahut burnu kanad zaman, eliyle azn kapatsn ve namazn bamda cemaata yetien bir kimseyi
yerine geirsin. 239 nk kiinin elinde olmayarak abdestinin bozulmas, saknlmas mmkn olmayan bir
eydir. Bunun iin bu kimseye kolaylk gsterilerek namazm yeni-batan klmakla mkellef tutulmamtr.
Bilerek namazn bozan kimse ise, byle olmad iin namazn yenibatan klmak zorundadr. Bununla beraber)
elinde olmayarak abdesti bozulan kimsenin de namazn yenibatan klmas daha iyidir. nk meselede mamafiinin muhalefeti bulunduu iin, pheden kurtulmu olur. Kimisi de: Tekbana namaz klan kimse iin ye236
Garib'dir.
238
bn-i Mce c. 1 s. 86 ve Darekutni s. 56
239
Hadis gariptir. (Nasb-rraye c. 1 s. 62)
237
niden klmak, iman olarak veyahut mamn arkasnda klan kimse iin de -cemaatn sevabn elden karmamak
iin- namaznn geri kalann tamamlamak daha iyidir demitir.
2- Tekbana namaz klan kimse, gidip abdest aldktan sonra isterse evine, isterse camideki eski yerine dnp
namazn tamamlar. Cemaatla klan kimse ise, eer imam henz namaz bitirmemi ve mam le kendisi arasnda
bir hail de yoksa, eski yerine dner.
3- Eer bir kimse abdestinin bozulduunu sanarak namazdan geri ekilir ve camiden ktktan sonra, yanlm
olup abdestinin bozulmadn anlarsa, namazn yenibatan klar. Eer daha camide iken yanldn anlarsa,
namazn tamamlar. mam Muhammed'den gelen bir rivayete gre bu kimse de namazn yeni batan klar. Kyas
da namazn yenibatan klmasn gerektirir. nk bu kimse namazdan, gerekte var olan bir zrle ekilmi deildir. Bununla beraber, bu kimse zrl olduunu sanarak namazdan ayrld iin gerekten zrl imi gibi
namazn tamamlamas istihsan edilmitir. Nitekim eer yanldn anlamam olsayd, abdest aldktan sonra
namazm tamamlayacakt. te bunun iin, gerekte var olmayan ve fakat var olduu sanld iin varm gibi
kabul edilen bu zre gerek zrn hkm verilmitir. Ancak bu kimse eer mam olup bakasn yerine geirmi
ise, gerekte zrl olmad halde birok hareketlerde bulunduu iin namazn yenibatan klmak zorundadr.
Bu da eer namaz iinde abdestinin bozulduunu sanm ise byledir. Namaza abdestsiz olarak baladn
sanarak namazdan ayrldktan sonra yanldn anlayan kimse ise, camiden kmam olsa bile-abdest alp
yeniden namaz klmak zere namazdan ayrld iin- namaz bozulmutur. Nitekim eer yanldn anlamam
olsayd, abdest aldktan sonra namazn yeniden klacakt. te namaz yenibatan klmak veyahut yanda kalan
namaz tamamlamak bu kaideye gredir. lde namaz klnd zaman, saflarn bulunduu yer bu meselede cami
hkmndedir. Bu itibarla, eer mam veyahut birinci safta olan bir kimse abdesti bozulduunda namazdan
ayrlp n tarafa doru giderse, onun iin snr stredir. Yani streyi geince camiden km saylr. ayet stre
yoksa, arkasndaki saflar ne kadar uzanyorsa, onun iin n tarafta o kadar yer cami hkmndedir. lde
tekbana namaz klan kimsenin snr da, her taraftan secde ettii takdirde ban koyaca yerdir.
4- Eer namazda olan kii, delirmek veyahut uyuyup ihtilm olmak, ya da baygn dmekle abdesti bozulursa,
namazn yenibatan klar. Zira bu haller ok az vaki olduu iin, nassta vnt olan kusma ve burun kanamas gibi
sk sk vaki olan hallere kyas edilemez. Kiinin abdesti namaz iinde sesli glmekle de bozulduu zaman,
namazn yenibatan klmas lzm gelir. nk sesli glmek de konumak gibi namaz bozar.
5- mamn dili tutulup okuyamaz bir duruma gelmesi halinde, bakasn yerine geirmesi mam Eb Hanife'ye
gre caizdir. Dier iki mam ise Caiz deildir demilerdir. Zira byle bir durum ok az vaki olduu iin
namaz iinde cnp olmak gibidir. Namaz iinde cnp olan mam nasl bakasna yerine geiremiyorsa bu da
yledir. mam Eb Hanife. mamn bakasn yerine geirmesi, namaza devam edemeyecei bir duduma
dmesi halinde caiz olduuna gre, dilin tutulmas namaza srdrmeye fazlasyla mni bir haldir ve az da vaki
olan bir ey deildir. Bunun iin namaz iinde cnp olmak gibi deildir demitir. ayet mam, okuyuun
namaz iin gereken miktarn okuduktan sonra dili tutulursa -artk gerek kalmad iin- bakasn yerine
geiremez.
6- Eer namazda olan kii, teehhtten sonra abdesti bozulursa, selm vermek, iin abdest alr. Zira namazn
sonunda selm vermek vcib olduu iin abdestsiz verilemez. ayet kii teehhtten sonra abdestini kasten bozar
veyahut namaza aykr bir davranta bulunursa, namaza yerindedir. nk namaz bozulduu iin artk onu
srdrmeye imkn bulunmad gibi, yaplmas farz olan herhangi bir ey de kalmad iin o namazn bir daha
kalnmas gerekmez. Nihayet selm vermedii iin bir vacibi terk etmi olur.
7- Eer teyemmm eden kimse namaz iinde su bulursa daha nce de getii zere namaz bozulur. Eer bu
kimse bir teehht miktar oturduktan sonra su bulursa, yahut mestlerini mesheden bir kimse bir teehht miktar
oturduktan sonra mesih sresi biter veyahut hafif hareketle mestlerini karrsa, yahut okumak bilmiyen bir
kimse bir teehht miktar oturduktan sonra Kur'an'dan bir sre veyahut yet miktar renirse, yahut plak
olarak namaz klan bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra elbise bulursa, yahut iaretlerle namaz klan
bir kimse br teehht miktar oturduktan sonra rk ve secdeleri yapabilecek bir duruma gelirse, yahut daha
nceki namaznn kazaya kaldn unutarak namaza balayan bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra
durumu hatrlarsa, yahut okumak bilen bir mam bir teehht miktar oturduktan sonra okumak bilmiyen bir
kimseyi yerine geirirse, yahut sabah namaznda olan bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra gne
doarsa, yahut ikindi namaznda olan bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra gn batarsa, yahut yaral
olup sarg zerisi mesheden bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra yaras iyileip sargs derse, yahut
Mstahaza kadn gibi zrl olan bir kimse bir teehhd miktar oturduktan sonra zr kalkarsa, mam Eb
Hanife'ye gre bu hallerin hepsinde namaz bozulur. Dier iki mam ise Namaz yerindedir demilerdir. Kimisi
demitir ki: Bu ihtilfn temeli udur: Namazda olan kimsenin namaz bitirince namazdan kmak iin bir
harekette bulunmas, mam Eb Hanife'ye gre farzdr, dier iki mama gre farz deildir. Bu hallerin hi
birisin de ise, namazda olan kimsenin namazdan kmak zere bir harekette bulunmad iin, mam Eb
Hanife'ye gre bu haller kii daha namazda iken, dier iki mama gre ise namaza bittikten sonra vaki olmu
saylr. Tabiidir ki bu hallerin her biri ile namaz bozulduu iin, eer namaz iinde vaki olurlarsa namaz bozulur,
namaz bittikten sonra vaki olurlarsa namazla bir ilgileri olmaz. ki mam, yukarda metni geen Abdullah bn-i
Mesud'un: Bunu yaptktan veya syledikten sonra namazn bitmi olur mealindeki hadisine dayanmlardr.
mam Eb Hanife de: nk kii iinde bulunduu namazdan kmadka bir baka namaza balayamaz. Bir
baka namaza da klmasnn farz olduuna gre iinde bulunduu farzdan kmas da farz olur. Bu da ancak,
kiinin namazdan kmak iin bulunduu ve namaza aykn den bir hareketle olur. Bu hallerin hi birisinde ise,
kiinin namazdan kmak iin yapt bir hareket yoktur.
Abdullah bn-i Mesud'un hadisindeki Namazn bitmi olur deyimi de Namazn bitmeye yaklam olur
mansndadr. Bu hallerden biri olan mamn kendi yerine bir bakasn geirmesi de her ne kadar onun kendi
hareketi ise de. namaza aykn olup namaz bozan bir hareket deildir. Nitekim eer mamn kendi yerine
geirdii kimse, Kur'an okumasn bilen bir kimse olsayd namaz bozulmazd. Burada namazn bozulmas,
mamn kendi yerine geirdii kimsenin mamla yetenekli olmamasndan ileri gelen er'i bir hkmdr
demitir.
8- Eer bir kimse cemaata bir rekt klndktan sonra katlrsa, mamn abdesti bozulduunda o kimseyi yerine
geirmesi caizdir. nk bu kimse mamn abdesti daha bozulmamken cemaata katlmtr. Bununla beraber,
mamn namazn tamamna yetien bir kimseyi yerine geirmesi daha iyidir. Zira mamn namazn tamamlamaya bu kimsenin gc daha yeter. Bir rekt klndktan sonra cemaata katlan kimse iin de -cemaatla birlikte
selm veremiyecei iin- mamn yerine gememek daha uygundur. ayet mamn yerine geerse mamn
vard yerden balar. nk mamn yerine gemitir, ve selm verme yerine vard zaman, cemaatla birlikte
selm vermesi iin namazn banda cemaata yetien birini yerine geirir. mamn namaz bittikten sonra eer bu
kimse sesli gler, ya bilerek abdestini bozar, ya konuur veyahut camiden karsa, kendisinin namaz bozulur.
Fakat cemaatn namaz tamamdr. nk kendisi daha namazn iinde iken namaz bozan bir davranta
bulunmutur. Cemaatn namaz ise o srada bitmitir. Birinci mamn namaz da eer o srada bitmi ise
bozulmaz, bitmemi ise -en sahih olan rivayete gre- bozulur.
9- Eer mam namazn sonunda bir teehht miktar oturduktan sonra sesli olarak gler veyahut kasten abdestini
bozarsa, namaza sonradan katlanlarn namaz -mam Eb Hanife'ye gre- bozulur. Dier iki mam ise:
Bozulmaz demilerdir. Eer mam konuur veyahut camiden karsa, sonradan namaza katlanlarn namaz her
mama gre de bozulmaz.
mam Muhammed ile mam Eb Ysuf: mama uyan kimsenin namaz,, mamn namazna tbidir. mamn
namaz yerinde ise, onun da namaz yerindedir. mamn namaz fasit ise onun da namaz fasiddir. Burada
mamn namaz yerinde olduu iin onun da namaz yerindedir. nk kii bir teehht miktar oturduktan
sonra, namaz bitmi olduu iin ister sesli glsn, ister abdestini kasten bozsun, ister konusun veyahut camiden
ksn, bu durumlarn hi biri ona zarar vermez demilerdir. mam Eb Hanife ise: Namazda sesli glmek
abdesti bozduu iin namazn son czn fesada gtrr. mamn namazndan son cz fesada gidince ona uyann
namazndan da o kadarck fesada gider. Ancak mamn namaz sona geldii iin onun daha yapaca bir i
kalmamtr. Cemaata sonradan katlan kimse ise, namaz daha srdrmek zorundadr. Fasit olan namaz da
srdrlemez. Selm vermek ise sesli glmek gibi deildir. nk selm vermek namaz sona erdirir. Selmda
sa ve sol taraflardaki kimselere hitap bulunduu iin, konumak da selm vermek gibidir, demitir. unu da
hatrlatmak gerekir ki, eer bir kimse bir teehht miktar oturduktan sonra sesli olarak glerse, yapmas gerekli
olan bir farz kalmadndan, namaz bozulmuyorsa da abdesti bozulur.
10- Rk veya secdede abdesti bozulan kimse, abdest alp namazndan geri kalann tamamlar. Ancak iinde
abdestinin bozulduu rk veya secde muteber deildir. Zira herhangi bir rkn, ondan baka rkne
gemedike tamam olmaz ve abdestsiz olarak ondan baka rkne de gemek mmkn deildir. Bunun iin
abdest aldktan sonra, iinde abdestinin bozulduu rk veya secdeyi bir daha yapmak gerekir. ayet bu kimse
mam olup bakasn yerine geirirse, yeni mam abdestli olduu iin o rk veya secdeyi bir daha yapmaz.
11- Eer kii rk veya secdede iken, geen rektn bir secdesini eksik braktm veyahut tilvet secdesiyle
borlu olduunu hatrlarsa unuttuu secdeyi yaptktan sonra rk veya secdesini bir daha yapar. Bu rk veya
secdeyi bir daha yapmak -namazdaki hareketlerin tertibine mmkn olduu kadar riyet etmek bakmndandaha iyidir. Yoksa, bir daha yapmasa da bir ey lzm gelmez. nk art olan, abdestli olarak her hareketin
yaplmasdr, ki bu da yaplmtr.
12- Tek bir kiiye mamlk eden kimse, abdesti bozulup camiden karsa, ister istemez o tek kii mam olur.
nk mamn yeri bo kalrsa namaz fesada gider ve kendisinden baka da mamlk edecek kimse yoktur.
Birinci mam, onu yerine geirmi sayld iin, abdest aldktan sonra gelip namazn onun arkasnda tamamlar.
(Eer arkasnda yalnz bir ocuk veyahut bir kadm olursa, kimisi: Namaz bozulur demitir. Zira yerine geen
ocuk veya kadm mamla ehil deildir. Kimisi de: Bozulmaz. nk kendisi kasden o ocuk veya kadn
yerine geirmemi ve o ocuk veya kadn da mamla ehil olmad iin yerine gememitir demitir.240
Namaz Bozan Ve Namazda Mekruh Olan eyler
1- Namaz iinde, ister bilerek, ister yanllkla olsun konuan kimsenin namaz bozulur.) mam- afii (Allah
rahmet eylesin) mehur olan hadise dayanarak: Kii yanllkla veyahut unutarak konuursa namaz bozulmaz
demitir. Bizim dayanamz Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm);
240
Bizim bu namazmz onda, insanlarn birbirleriyle konumalar trnden olan herhangi birey yaramaz. Namaz
yalnz tebih, Kur'an okumaktr 241 hadisidir. Zira mam- afii'nin dayand mehur hadis, yanllkla ilenen
herhangi bir eyde gnah bulunmad mnsna mahmuldr. Fakat namaz iinde yanllkla selm vermenin
namaza bir zarar yoktur. nk selm bir bakma zikir, bir bakma hitabtr. Bunun iin, yanllkla verildii zaman zikir, bilerek verildii zaman konuma olur.
2- Eer kii namaz iinde inler, ya ah eker veyahut yksek sesle alarsa, eer inleyii, ah ekmesi veyahut
alamas, Allah korkusu ve ruh inceliinin bir sonucu ise huua dellet eden bir hal olduu iin namaz bozmaz.
Eer ar ve yhud zntden tr ise bozar. Zira bu durumda kii an veya zntsnn dayanlmaz olduunu
ifde eder gibi olduu iin konumu saylr.
mam. Eb Ysuf tan: Namazdaki kimsenin ah demesi namaz bozmaz da, uh demesi bozar diye syledii
rivayet olunmaktadr. Kimisi demitir ki: mam Eb Ysuf'a gre kaide udur: Eer kelime ile harften fazla
deilse ve her iki harfi veyahut biri Elyev Metensah da. toplanm bulunan harflerden ise namaz bozmaz. Eer
her iki harfi de bu harflerden olmazsa bozar. nk bu harfler Arapada katma harflerdir.
Halbuki bu, kuvvetli bir yarg deildir. nk konumalarda hangi harflerden olursa olsun, mn ifade eden
kelimeler kullanlr. Mn ifade eden kelimeler iinde de tamamen katma harflerinden oluan kelimeler oktur.
3- Eer kii zorumluluk duymadan ksrr ve boazndan harfler karsa, namazn -iki mama gre- bozulmas
gerekir. Zorunluk sonucu olan ksrme ise -aksrk gibi- namaza zarar vermez, Aksiran bir kimseye, namaz
iinde Yerhemukellah demek de namaz bozar. Zira Yerhemukellah Allah sana rahmet eylesin demek olduu
iin insanlarn birbirleriyle konumalar trndendir. Fakat aksrann kendisi veyahut bir bakas ona
Elhamdlillah derse -demilerdir ki- yle deildir. nk aksrana Elhamdlillah demek det deildir.
4- Eer bir kimse Kur'an'dan bir sre veya yet okurken unutup yetin sonunu okuyamazsa, namazda olan bir
kimsenin ona hatrlatmak iin o yeti okumas namazn bozar. Unutan kimse de eer namazda ise, onun da
namaz bozulur. nk bu bir retim ve renim olduu iin karlkl bir konumadr. Ancak eer yalnz bir
kez olup tekerrr etmezse -az sayld iin- zarar yoktur. Bunun iin Kudri Eer tekerrr ederse diye kayt
koymutur. el-Cami-lsair'de ise -bunun- bir konuma olduu ve konumann az ile ou arasnda fark
bulunmad iin- bu kayt yoktur.
5- Eer mamn unutup duraklad yeti arkasndaki cemaattan biri ona hatrlatrsa, namaz bozulmaz. Zira her
ne kadar bu da dieri gibi bir konuma ise de kii, mamnn namaz eksikliklerini dzeltmek zorunda olduu
iin, namazn amellerinden saylr. Ancak hatrlatmak iin okurken sahih olan kavle gre okumay deil
hatrlatmay kasd etmelidir. Zira mamn arkasnda namaz klan kimse ancak hatrlatmak iin okuyabilir, normal
okumaktan menedilmitir.
6- ayet mam unuttuu yet zerinden atlayp bir baka yete getikten sonra ona natrlatihrsa, hatrlatann
namaz bozulur. Eer mam da hatrlatana uyarak unuttuu yete geri dnerse, onun da namaz bozulur. Zira bir
zorunluk yokken kendisine telkin de bulunulmu ve o da zorunlu olmayan o telkine uymutur. mamn herhangi
bir yeti unutup duraklad zaman, cemaatin acele etmemesi ve mamn da -eer zamam gelmise hemen rka
varmak veyahut unuttuu yeti brakp bir baka yete gemek suretiyle, cemaati kendisine hatrlatmaya mecbur
klmamas gerekir.
7- Eer bir kimse: Allah'dan baka bir ilah var m? diye syler ve namazda olan kimse de Allah'dan baka
ilah yoktur demek olan La lahe lallah derse -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre- namaz bozulur.
mam Eb Ysuf ise bozulmaz demitir. Bu ihtilf, namazda olan kimsenin bunu adama cevap verme gayesiyle
sylemesi halindedir: mam Eb Ysuf: La lahe llellah sigasi itibaryla sena ve Allah' yceltme olduu iin,
kiinin niyetiyle deimez demitir, mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Byle de olsa, kii onu cevap
olarak syledii ve ayn zamanda cevaba da yarad iin aksran kimseye Yerhamukellah demek gibidir
demilerdir. Sahih olan rivayete gre ayn ihtilf, bir kimsenin Falanca adam lmtr demesi zerine bir
bakasnn namazda nna Lillah ve nna leyhi Raciun diye cevap vermesi halinde de vardr.
8- Eer kii L lahe llellah da sylemekle ben namazdaym demek isterse, namaz -icma ile- bozulmaz. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Herhangi biriniz namazda bir olayla karlat zaman,
tebih getirsin 242 buyurmutur.
9- Eer bir kimse, le namazndan bir rekt kldktan sonra ikindi veyahut nafile namazna balamak niyetiyle
tekbir alrsa, le namazn bozmu olur. nk onun baka namaza balamas sahihtir. Onun iin le
namazndan km olur. (Eer le namazndan br rekt kldktan sonra yine le namazna balamak niyetiyle
tekbir alrsa kld rekt rekt olup onun bir daha klmas gerekmez. Zira daha nce balam olduu bir namaza
bir daha balamak niyetiyle tekbir ald iin, eski niyetini yenilemekten baka bir ey yapm deildir. Bunun
iin eski niyetinin hkm bakidir.
Namaz iinde Kur'an' yznden okumak -mam Eb Hanife'ye gre namaz bozar.- nk Kur'an' yznden
okuyan kii -onu tamak, ap iine bakmak ve yapraklarn evirmek gibi- bir ok hareketler yapmak zorunda
olduu gibi, ayrca bakasndan ders okur gibi olur. Buna gre, namazda Kur'an' yznden okumann caiz
olmaynn iki nedeni var: Biri, okuyann birok hareketler yapmak zorunda kalmas, dieri bakasndan ders
241
242
Beyhaki c. 2 s, 250
Buhari c. 1 s. 96; Mslim c. 1 s. 179.
alr gibi olmasdr. Birincisine gre eer kii Kur'an' eline almazsa, caizdir. kincisine gre ise, eline alsa almasa
caiz deildir Dier iki mama gre ise, namazda Kur'an' yznden okumann sakncas yoktur. Zira Kur'an
okumak nasl bir ibadet ise. ona bakmak da ayn bir ibadettir. (Ancak) Yahudi ve Hristiyanlarn deti olduu iin
mekruhtur. Namazda olan bir kimsenin kitap, yaz ve benzeri gibi bir eyi mtalaa etmesi -sahih olan rivayete
gre- ittifakla namaz fesada gtrmez. Fakat eer bir kimse: Ben falanca kitab okumayacam diye yemin
ettii zaman o kitab mtalaa ederse yeminini bozmu olur. Zira herhangi bir eyi okumaktan gaye, o eyin
muhtevasn renmektir ki bu, mtalaa ile de olur. Namaz ise, ok derecede saylan vcut hareketleriyle
bozulur. Mtalaa da ise, zihin faaliyetinden baka herhangi bir vcut hareketi yoktur.
10- Namazda olan bir kimsenin nnden kadnn gemesi namaza bozmaz. Zira Peygamber Efendimiz
Herhangi bir eyin gemesi namaz bozmaz 243 buyurmutur (Ancak geen kimse gnah ilemi olur.) Zira
Eer namaz klann nnden geen kimse, bunun ne kadar gnah olduunu bilseydi, krk... bekliyecekti 244
buyurmutur. Ravi demitir ki: Krk yl m, ay m, gn m dedi? hatrlayamyorum. Derler ki: namazn nnden
gemek, eer namaz klan ile geen arasnda bir hail bulunmaz, ve geen kimse namaz klann secde edecei
yerden geer ve namaz klanla geenin azalan birbirlerine muhazi olursa gnahtr. (Eer kii lde namaz
klyorsa, nne bir stre koymas gerekir.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Herhangi biriniz lde namaz kld zaman nne bir stre koysun 245 buyurmutur. (Strenin yerden
ykseklii en az bir ziradr.) nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Herhangi biriniz lde namaz kld zaman, deve palannn arkas kadar yksek bir eyin nnde duramaz
m? 246 buyurmutur. (Kimisi: Stre en az bir parmak kalnlnda olur demitir.) nk eer bir parmak
kalnlndan da ince olursa uzaktan grlemedii iin o streden gaye hsl olmaz
Namaz klan kimse strenin yaknnda durur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Bir strenin karsnda durarak namaz klan kimse, strenin yaknnda dursun 247 buyurmutur.
Ve streyi ya sa veya sol kann hizasna getirir. nk bunun da hakknda hadis varid olmutur. 248 Eer
namaz klmak istiyen kimse, nnde herhangi bir yol yoksa ve nnden bir eyin gemiyeceinden emin ise,
stre koymasa da bir ey lzm gelmez.
mamn stresi, cemaat inde stredir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mekke
vadisinde dikilmi bir bastona kar durarak namaz kldrmir. Arkasndaki cemaatin nnde ise stre yoktu. 249
Strede muteber olan, yere dikilmesidir. Yere atmak veyahut izgi ekmek kfi gelmez. Zira yere atmak veyahut
izgi ekmekle gaye elde edilemez.
11- Namazda olan kimse eer nnde stre bulunmaz veyahut bulunduu halde herhangi bir kimse onunla stre
arasnda gemek isterse, buna mni olur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Yapabildiiniz kadar mani olun 250 buyurmutur. Mani olmak da ya Peygamber Efendimizin (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) bir gn namaz klarken nnden gemeye davranan mm Seleme'nin iki ocuuna yapt
gibi 251 el iareti yapmak, ya da yukarda geen hadise binaen tebih getirmek suretiyle olur. Hem el iareti
yapmak ve hem de tebih ekmek mekruhtur. nk birisi kfi gelir.252
Bir Fasl
1- Namazda olan kimsenin, elbise veyahut herhangi bir yeriyle oynamas mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz
Cenb- Allah eyi yapmanzdan holanmaz: Oruta kadnlara yaklamaktan, namazda oyalanmaktan ve
mezarlklarda glmekten 253 buyurmutur. Hem oynamak namazn dnda haram iken namazda haram olmas
evleviyyetle lzm gelir.
2- Namazda olan kimse akllarla da oynamaz. Ancak eer secdeye mkan bulamazsa, alnn koyaca yerin
akllarn bir defa iin dzeltebilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Eb Zerri
Gifari'ye; Ev Ebu Zer, yalnz bir defa iin. Yoksa brak 254 buyurmutur.
3- Namazda olan kimse, parmaklarm da tlatamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
243
Eb Davud c. 1 s. 111; Darekutni s. 141; Beyhak c. 2 s. 278; Muvatta s. 55; Buhari c. 1 s. 72

245
Bu lfz ile gariptir. Fakat Eb Davud'un Eb Hreyre (r.a) naklen kaydettii bir hadis buna yakndr. Eb Davud c. 1 s. 107
246
Bu hadis bu lfz ile gariptir. Mslim Talha b. Ubeydullah'tan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in : Deve palannn arkas kadar birey
nne koyduun zaman, senin nnden geenin sana zaran olmaz artk buyurduunu kaydetmitir. Nasb-rraye C. 2 S. 81
247
el-Mstedrek c. 1 s. 251; Eb Davud c. 1 s. 108 ve Nesai c. 1 s. 123
248
Eb Davud c. 1 s. 107 ve Ahmed c. 6 s. 4
249
250
Eb Davud c. 1 s. 111
251
bn-i Mce c. 1 s. 68
252
253
Eb Hreyre (r.a.)'dan rivayet olunan bu hadisin mehaz bulunamad
254
Abdirezzak, Eb Zerr-i Gifari (r.a.)'dan; Ahmed'in Msned'i c. 5 s 163
244
Hz. Ali (Radyallh anh)'a; Kendim iin istediimi senin iin de istiyorum. Namaz klarken parmaklarn
tlatma 255 buyurmutur.
4- Namazda olan kimse elini brne koyamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bundan nehyettii gibi, 256 elini brne koyan kimse snnet olan bir durumu terk etmi olur.
5- Namazda olan kimse, yzn saa sola evirip bakamaz.) nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
Eer namazda olan kimse, kiminle konutuunu bilseydi, yzn saa sola evirip bakmazd 257 buyurmutur.
ayet boynunu dndermeden ve yalnz gzlerinin ucu ile saa sola bakarsa mekruh deildir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) namazda. Ashabna gzlerinin ucuyla bakard. 258
6- Namazda olan kimse, melmez ve dirseklerini yere serip yzkoyun yatmaz. Zira Eb Zer (Radyallh anh)
Sevgili dostum beni, horoz gibi yeri gagalamaktan, kpek gibi melmekten ve tilki gibi dirseklerimi yere serip
yzkoyun yatmaktan nehyetmitir, demitir. 259
7- Namazda olan kimse ne diliyle ne eliyle selm alamaz. nk dil ile selm almak konumaktr. El ile almak
da konumak hkmndedir. Hatta eer selm almak veya vermek niyetiyle birisiyle el skrsa namaz bozulur.
8- Namazda olan kimse eer mecbur olmazsa bada oturamaz. nk bada oturmada snnet olan oturu terk
edilmi olur.
9- Kii namaz klarken sam banda toplayp balamas da mekruhtur. Rivayet olunmaktadr ki Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kiiyi, sa banda dmlenmi olarak namaz klmaktan
nehyetmitir.260
10- Namazda elbiseyi toplamak da mekruhtur. nk bir nevi byklenmedir. Elbiseyi omuzlarn stne atarak
ve kollan geirmeden namaz klmak da mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bundan nehyetmitir. 261
11- Namazda olan kimse yiyemez ve iemez. Zira yemek ve imek namazn amellerinden deildir. ayet kii,
bilerek veyahut yanllkla bir ey yer veya ierse namaz bozulur. nk yemek ve imek olduka uratnc ve
uzun sren birer itirler. Namazda olan kimse ise, bu kadar uzun sren bir ii yaparken namazda olduunun
farknda olmamas mmkn deildir.
12- mamn namaz kldrrken mihrabn iinde durmas mekruhtur. nk mabedlerde zel yerleri bulunan
Hristiyan ve Yahudi din adamlarna benzemi olur. Fakat mihrabn dnda durup mihrabn iinde secdeye
varmasnn bir sakncas yoktur. Ayn sebepten dolay mamn camide bulunan seki gibi yksek bir yerin stnde
yalnz olarak durmas da mekruhtur.
13- Karda bir Kur'an veya kl asl olduu halde de namaz klmak mekruh deildir. Zira bn-i mer
(Radyallh anh) yolculuklarnda ou kez azatls Nfin'in srtna kar durup namaz klard.
14- Karda bir Kur'an veya kl asl olduu halde de namaz klmak mekruh deildir. Zira Kur'an veya kl
taplan nesnelerden deillerdir. Kerahet ise tapma korkusundan trdr.
15- inde insan veya hayvan resminin bulunduu bir sergi zerinde namaz klmann sakncas yoktur. nk bu
durumda resim ayak altnda kald iin ona sayg gsterilmi olmayp, tersine kmsenmi olur. Fakat resme
tapmay andrd iin resim zerinde secde edilmez. Kudri'de Resim zerinde secde edilse edilmese resimli
sergi zerinde namaz klmak mekruhtur diye kayd edilmektedir. nk namazn kendisi bir sayg gsteriidir.
16- Eer namaz klann karsnda, ya tavanda veyahut yanlarnda bir tane veyahut birden ok asl resimler
bulunursa, namaz mekruhtur. Zira Cibril (Aleyhsselm) Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'a;
Biz, iinde kpek veyahut resim bulunan bir eve girmeyiz 262 demitir. Eer resim, gzle grlmiyecek kadar
kk olursa mekruh deildir. nk ok kk olan resimlere taplmaz.
Ba kesik olan resimler resim saylmaz. Zira ba bulunma yan resme tapmad iin nihayet o da mum, ra ve
kandil gibi olup karsnda klman namaz mekruh deildir. Eer resim yere atlm bir yastk veyahut serili bir
dekte olursa) zerine basld iin mekruh deildir. Fakat eer yastk duvara dayal veyahut yerden yksek bir
ey zerinde olursa, bulunduu yerde namaz klmak -ona bir sayg gsterisi olabildii iin- mekruhtur. Namazn
en mekruh olan durumu, namaz klarken resmin karsnda durmaktr. Ondan sonra resim namaz klann
tepesinde, ondan sonra sanda, ondan sonra solunda ve ondan sonra da arkasnda iken namaz klmasdr.
Eer kii iinde resimler bulunan bir elbiseyi giyerse, Putlar stnde tayan kimselere benzedii iin
mekruhtur. Fakat bu hallerin hepsinde klnan namaz, shhat artlan eer yerine getirilmi ise sahihtir. Ancak
mekruh olduu iin bir daha klnr, ki hkm kerahetle klnan her namazda caridir. Canl olmayan eylerin
resmi mekruh deildir. Zira canl olmayan eylere kimse ibadet etmez.
17- Namaz iinde ylan ve akrepleri ldrmenin bir sakncas yoktur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
255
bn-i Mce, kame 42; Ahmed Msned'i c. 5 s. 163

Buhari c. 1 s. 163; Mslim c. 1 s. 206; Eb Davud c. 1 s. 143; Nesai, c 1 s. 142 ve s. 1 s. 50
Gariptir. Nasb-rraye c. 1 S. 88
258
Tirmizi c. 1 s. 76; Nesai c. 1 s. 178; el-Mstedrek c. 1 s. 236 ve c. 1 s. 256 ve Darekutni s. 195
259
Ahmed'in Msned'i c. 2 s. 311 ve 265; Beyhaki c. 2 s. 120
260
bn-i Mce c. 1 s. 74; Eb Davud c. 1 s. 101 ve Tirmizi c. 1 s. 50
261
Eb Davud c. 1 s. 101; el-Mstedrek c. 1 s. 103 ve Tirmizi c. 1 s. 50
262
Buhari c. 1 s. 881; Mslim c. 2 s. 199; Eb Davud c. 2 s. 219; Tahavi c. 2 s. 363.
256
257
ve's-selm); Namazda bile olsanz o iki siyah ldrn 263 diye buyurmutur. Ayrca, onlar ldrmek namazda
karlalan bir gaileyi defetmek olduu iin, namazn nnden gemeye davranan kimsenin gemesini nlemek
gibidir. Sahih olan gre gre -hadiste bir istisna bulunmad iin- ylann hi bir eidi bu hkmden
mstesna deildir.
18- Namaz iinde yet ve hadisleri parmaklarla saymak mekruhtur. Bunun gibi sreleri de elle saymak
mekruhtur. nk elle' saymak namazn amellerinden deildir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed'den:
Namazda yet ve tebihlerin belli sayda okunmas snnet olduu iin -ister farz, ister nafile olsun- namazda
elle saymann bir sakncas yoktur diye rivayet olunmaktadr. Biz diyoruz ki: Kii okumak istedii yetlerin
adet miktarn namaza balamadan sayabildii iin, namaza girdikten sonra sayarak okumak -Allah daha iyi bilirgereksiz bir eydir.264
Bir Fasl
1- Helada dahi olsa, kbleye dnk olarak abdest bozmak mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) bundan nehyetmitir. 265 Kiinin kbleye arkasn vererek abdest bozmasnn hkm hakknda
ise, iki rivayet vardr: Bir rivayete gre mekruhtur. nk saygszlktr. Bir rivayete gre mekruh deildir. Zira
abdest bozarken arkasn kbleye veren kimsenin irkin avreti kblenin karsnda deildir. Kendisinden kan
pislik de yere iner. Fakat kbleye dnk olarak abdest bozan kimse yle deildir. nk onun hem irkin yeri
kbleye kardr ve hem de abdestini kbleye doru bozmu olur.
2- Caminin damnda cinsel ilikide bulunmak, byk veya kk abdest bozmak tahrimen mekruhtur. Zira
caminin dam da caminin ii hkmndedir. Hatta eer bir kimse caminin damnda durup caminin iinde bulunan
mama uyarsa, caizdir. tikafta olan bir kimse de eer caminin damna karsa, itikf bozulmaz. Cnb olan bir
kimsenin de, caminin damnda durmas caiz deildir. (Fakat altnda mescid bulunan binada abdest bozmann
sakncas yoktur.
3- Namaz vakitleri dnda bile olsa caminin kapsn kilitlemek, Namaza mani olmak izlenimini verdii iin
mekruhtur kimisi: Eer cami eyasnn alnmasndan korkutuyorsa sakncas yoktur. demitir.
Camileri ces, sa ve altun suyu gibi eylerle naklamann bir sakncas yoktur. Bu deyimden: Camileri
naklamak gnah deildir. Fakat sevab da yoktur diye anlalmaktadr. Fakat kimisi sevabtr demitir. Bu da
eer kii, kendi kesesinden yaparsa byledir. Mtevelli ise, camiye malndan bakt iin, nak ve benzeri gibi
caminin zaruri ihtiyalar dnda -Allah daha iyi bilir- herhangi bir ey iin harcama yapamaz. Hatta eer
yaparsa kendi kesesinden gider.266
Vitir Namaz
Vitir namaz, mam Eb Hanife'ye gre vacibtir. Dier iki mam ise: Snnettir demilerdir. nk snnet
olduunu gsteren br ok belirtileri vardr. Nitekim onun iin ayr bir ezan yoktur ve vcbunu inkar eden
kimse kfir olmaz. Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm): Cenab- Allah namazlarnza bir tane
daha eklemitir. O da vitir namazdr. Onu yats ile fecrin douu arasnda kln 267 hadisi ise, mam Eb
Hanife' nin grn teyid etmektedir. Zira hadis emirdir, emir de vcub iindir. Bunun iindir ki vitir namaz
vaktinde klnmad zaman, kazas icma ile lzm gelir. Vitir namaznn vcubunu inkr edenin kfir olmamas
da, vcubunun snnet, yani hadis ile sabit olduu iindir. mam Eb Hanife'den, syledii rivayet olunansnnettir sznden de maksat budur, yani vcudu snnet ile sabittir. Vitir namazna ayr bir ezan
bulunmaynn nedeni de yats namaznn vaktinde klnmasdr. nk yats namaznn ezan ile kameti ona da
yeterli olur.
Vitir namaza rekttr ve aralarnda selam yoktur. Zira Hz. Aie (Radyallh anh)"dan gelen rivayete gre
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Vitir namazn rekt klar ve aralarnda selm vermezdi.
268
Hasan bn-i Ziyad da (Allah rahmet eylesin) Vitir namaznn rekt olup, aralarnda selm bulunmad
konusunda btn mslmanlarn icma ettiini hikye etmitir, ki mam- afii'nin bir kavli de bu yoldadr.
mam- afi bir dier kavlinde ise: Vitir namaz iki selm ile klnr demitir. mam Malik de (Allah rahmet
eylesin) bu grtedir. Yukarda rivayet ettiimiz hadis ise, onlara kar bir hccettir.
Vitir namaznn nc rektnda rka varmadan Kunut duas okunur. mam- afi ise: Rkdan sonra
okunur. Zira rivayet olunmaktadr ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aley ve Sellem) vitir namaznn
sonunda kunut duasn okurdu. 269 Namazn sonu ise rkdan sonradr demitir. Bizim ise dayanamz,
263
Snea-i Erbaa: Eb Davud c. 1 s. 140; Nesai c. 1 s. 178; Tirmizi c. 1 s. 51; bn-i Mace c. 1 s. 89.
Buhari c. 1 s. 57; Mslim c. 1 s, 130; Eb Davud c. 1 s. 3; Nesal c. 1 s. 10; Tirmiz s. 3 ve bn-i Mce c. 1 s. 27.
266
267
Eb Davud c. 1 s. 208; Tirmizi c. 1 s. 60; bn-i Mce c. 1 s. 83; Tahavi c. 1 s. 250; el-Mstedrek c. 1 s. 306; Darekutni s. 274; Beyhaki c.
2 s. 469.
268
Nesal c. 1 s. 248; el-Mstedrek c. 1 s. 301; Darekutni 6. 175; Tahavi c. 1 s. 165; Beyhaki c. 3 s. 31
269
Darekutni, Nasb-rraye c. 2 s. 122
264
265
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kunut duasn rkdan nce okuduuna dair rivayettir. 270
mam- afii (Allah rahmet eylesin): Vitir namaznda kunut duas. Ramazan aynn son yarsndan baka bir
zaman okunmaz demi ise de, bize gre btn senede okunur. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Kunut duasn torunu Hz Hasan (Radyallh anh)'a retirken; Bunu
vitir namaznda aralksz oku buyurmutur.
Vitir namaznn her rektnda hem Fatiha, hem Zamm sre okunur. Zira -yukarda getii zere- Cenb- Hak
Namazda, Kur'an'dan neyi okuyabilirsen oku buyurmutur. 271
Kii Kunut duasn okumak istedii zaman Bir durumdan bir baka duruma getii iin ellerini kaldrr ve tekbir
getirerek Kunut duasn okumaya balar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) -yukarda da
getii zere- Yedi yerden baka eller kaldrlmaz diye buyururken bu yerlerden birinin Kunut tekbiri
olduunu sylemitir.
Vitir namazndan baka bir namazda Kunut duas okunmaz. mam- afii (Allah rahmet eylesin): Sabah
namaznda da okunur demitir. Zira Abdu1ah bn-i Mesud'un rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) sabah namaznda Kunut duasn bir ay okumu ve ondan sonra brakmtr. 272
Eer mam, sabah namaznda Kunut duasn okus -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre- arkasnda
olanlar susarlar. mam Eb Ysuf ise: mama uyarlar demitir. nk mamm arkasnda namaz klanlar
mama tabidirler. Kunut duasn okuyup okumamak da bir ictihad meselesidir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed: Sabah namaznda Kunut duasnn okunmas mensuhtur. Mensuh olan
bir hkmde ise mama uyulmaz demilerdir. Bu duruma gre mamn arkasnda olanlar ne yapmaldrlar?
kimisi: mamn hareketlerine uymak vacib olduu iin ayakta beklerler kimisi de: Kunut duasnda mama
uymadklarnn bilinmesi iin otururlar. Zira ayakta durup susan kimse de, duay okuyana ortaktr. demitir. En
sahih olan gr birincisidir. Bundan anlalyor ki: Hanefiler, afii olan mamm arkasnda namaz klabilirler ve
eer afii olan mam sabah namaznda kunut duasm rkdan sonra okusa arkasnda namaz klan Haneflerin ona
uymalar gerekir. Ancak eer afii olan mam, arkasnda Hanefinin inancna gre namaz fesada gtren bir
davranta bulunmu, mesel kan aldrm ve Hanefi olan kimse de bunu renirse, afii olan mamm arkasnda
kld namaz bir daha klmas gerekir. Kunut dusm -Allah daha iyi bilir- gizli okumak daha iyidir. Zira kunut
duadr. Duada ise gizlilik esastr. 273
Nafile Namazlar
Snnet on namazlar -sabah namazndan nce iki, le namazndan nce drt, le namazndan sonra iki, ikindi
namazmdan nce drt, akam namazndan sonra iki ve yats namazmdan nce ev sonra drder rekt olmak
zere- yirmi iki rekttr. Kii ister ikindi namaznn snneti ile yats namaznn son snnetini iki rekt olarak
klabilir. Bunun esas, Peygamber Efendimizin (Aleyhi 's-salt ve's-selm):
Kim ki -le namazndan nce drt, le namazndan sonra iki, akam namazndan sonra ki, yats namazmdan
sonra iki re sabah namazndan nce iki rekt olmak zere- gnde oniki rekt snnet klarsa, Cenb- Allah ona
Cennette bir ev ina eder 274 hadisidir. Bu hadiste ikindi namaznn drt rekt snnetinden sz edilmedii ve
hakknda varit olan baka hadislerin kiminde rektlarnn drt, kiminde iki olduu iin, Kuduri: Klnsa iyidir
ve kii isterse drt rekt yerine iki rekt klabilir. Fakat drt rekt klmak daha iyidir demitir.
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem), yats namazndan nceki drt rekt nafileyi devaml
klmad iin bu hadiste ona da deinmemitir. Bunun iindir ki bu nafile, snnet deil mstahaptr. Yats
namaznn son snnetine gelince, baka hadislerde drt rekt olarak geiyorsa da, bu hadiste iki rekt olarak
gsterildii iin Kuduri onu da: Kii isterse drt rekt yerine iki rekt klabili demitir. Bununla beraber drt
rekt klmak -zellikle mam Eb Hanife'ye gre- iki rekt klmaktan daha iyidir.
le namaz n snnetinin drt rekt -biz Hanefilere grebir selm ile klnr. nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle buyurmutur. 275 mam- afi ise, iki selm ile klnd grndedir.
Gndz namazlar, kii isterse ikier, isterse drder rekt olarak klar. Drtten fazla bir selm ile klmak
mekruhtur. Gece namazlarna gelince mam. Eb Hanife: Sekiz rekta kadar bir selm ile klmak caizdir.
Sekizden fazla mekruhtur demitir. Dier iki mama gre ise, bir selm ile iki rekttan fazla klmak mekruhtur.
el-Camiussair'de, mam Eb Hanife'nin gece namazn sekiz rekta kadar bir selm ile klmay caiz grdne
dair bir beyan yoktur. Bir selm ile sekiz rekttan fazla klmann mekruh olmas, Peygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) sekiz rekttan fazla klmam olduundan anlalmaktadr. Zira eer mekruh
olmasayd, caiz olduunu bildirmek iin klacakt.
mam Eb Ysuf ile mam Muhammed'e gre namaz ikier ikier, gndz namaz drder drder, mam-
fii'ye gre her ikisini de ikier ikier, mam Eb Hanife' ye gre ise her ikisini de drder drder rekt olarak
270
Nesai c. 1 s. 248 ve bn-i Mce c. 1 s. 84 ve 131

Eb Davud c. 1 s. 208; Tirmizi c. 1 s. 61; bn-i Mce c. 1 s. 84; Nesai c. 1 s. 252; Ahmed Msned'i c. 1 s. 200; el-Mstedrek c. 3 s. 72
272
Bezzar Taberan, bn-i Ebi eybe ve Tahavi. Nasb-rraye c. 2 s. 127
273
274
Mslim s. 251; Eb Davud s. 185; bn-i Mce c. 1 s. 81; Tirmizi c. 1 s. 56; Nesai c. 1 s. 256; Hakim c. 1 s. 311.
275
Eb Davud c. 1 s. 187; Tirmizi c. 1 s. 21; bn-i Mce c. 1 s. 82; Ahmed Miisned'i c. 5 s. 416; Tahavi s. 196; Beyhaki c. 2 s. 488
271
klmak daha iyidir. mam- afi'nin delili, Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm); Gecenin de
gndzn de namaz ikier ikier rekttr hadisidir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed de teravih namazn
rnek gstermilerdir. Zira teravih namaznn ikier ikier rekt olarak klndnda icma vardr.
mam Eb Hanife ise. Hz. Aie' nin rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Afeyhi's-selt ve's-selm) yats
namazndan eve dndkten sonra gece namazn drder drder rekt olarak klard. 276 Peygamber Efendimiz
(Salallah Aleyhi ve Sellem) aynca drt rekt olan kuluk namazm da klarken aralarnda selm vermezdi. 277
Hem de, kiinin drt rekt namaz bir selm ile kld zaman namaz iinde daha fazla kald iin, namaz daha
meakkatli ve dolaysyla daha sevapl olur. Bunun iindir ki drt rekt namaz klmay adayan kimse, eer onu
bir selm ile klarsa adam yerine getirmi olur da, iki selm ile klarsa yerine getirmi olmaz. Teravih namazn
rnek gstermek de yanltr. Zira teravih namaz cemaatle klnd iin onda kolaylk aranr. Gece olsun
gndz olsun namazlar ikier ikier rekattr. hadisi ile de Hi bir namaz tek rekth olamaz demek istenmitir
demitir.278
Namazda Okuyuun (Kraatin) Hkm
Farz namazlarda okuyu, ilk iki rektta gereklidir. mam- afi ise (Allah rahmet eylesin): Btn rektlarda
gereklidir. nk rektlarn her biri bir namazdr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de :
Hibir namaz okuyusuz olmaz buyurmutur. 279 demitir. mam Malik de (Allah rahmet eylesin): Bir eyin
ou o eyin tamam hkmnde olduu iin, okuyu rektta gereklidir demitir. Biz diyoruz ki: Cenb- Hak
Namazda Kur'an'dan neyi okuyabilirseniz okuyun buyurduuna gre bir rektta dahi okunsa, emir yerine
getirilmi olur. Ancak birinci rekt ile ikinci rekt arasnda her ynden benzerlik bulunduu iin ikinci rekt d
birinci rektn hkmndedir. Son rektlar ise, birinci ve ikinci rektlardan baz ynlerden farkldrlar. Nitekim
son iki rekt yolculukta klnmad gibi, onlardaki okuyu da hem ksa ve hem de sesli namazlarda bile gizli
olur. Aynca hadiste Hibir namaz diye getii iin ondan tam olan bir namaz anlalmaktadr. Tam namaz da,
en az iki rekttr. Bunun iin okuyu iki rektta gerekir.
Son iki rektta ise, kii okuyup okumamakta serbesttir. Yani isterse okur, isterse susar, isterse tebih eker. mam
Eb Hanife' den byle rivayet olunmutur. Hz. Ali Abdullah bn-i Mesud ve Hz. Aie' den de gelen nakil bu
yoldadr. Bununla beraber okumak daha iyidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
devaml okurdu. Bunun iin eer kii okumazsa -zahir olan rivayete gre- ona sehiv secdesi lzm gelmez.
Okuyu, nafile olan namazlarla vitir namaznn btn rektlarnda gereklidir. nk nafile namazn her iki rekt
bal bana birer namaz olduu iin nafile namazlarnda nc rekta kalk, yeni bir namaza balamak
demektir. Bunun iindir ki nafile namaznn nc rektnda iftitah duas okunur, demilerdir -ve bunun iindir
ki mehur olan rivayete gre- nafilede kii iftitah tek- biresinde drt rekt klmay niyet etse bile, kendisine iki
rekttan fazlas vacib olmaz. Vitir namazna gelince: Vcubunda ihtilf bulunduu iin son rektnda okuyu
ihtiyaten vcib olmutur (Bir nafileye baladktan sonra tamamlamadan bozan kimseye o nafilenin kazas lzm
gelir. mam- afii (Allah rahmet eylesin): Lzm gelmez. nk kii onu kendi isteiyle kld iin brakt
zaman ona balamam gibi olur demitir. Biz diyoruz ki: Balanm olan herhangi bir mel ibdet olduu iin
onu bozulmaktan korumak gerekir.
Eer kii bir nafile namazn drt rekt olarak klmak isterken, ilk iki rektm Fatiha ile Zammi sre okuyarak
kldktan ve oturup bir teehhd miktar getikten sonra nc rekta kalkar ve ondan sonra namazn bozarsa,
ona yalnz iki rektn kazas lzun gelir. Zira ilk iki rekt tamamlanmtr. nc rekta kalkmas yeni bir
namaza balamas hkmndedir. nc rekta kalkmadan namazn bozan kimseye ise, son iki rektn kazas
lzm gelmez. mam Eb Ysuf, bu kimseyi drt rekt namaz klmay adayan kimseye kyas ederek: Lzm
gelir demitir.
man Eb Hanife ile mam Muhammed: ilk iki rektla son iki rekt arasnda bir ilgi yoktur ve birinin shhati
dierinin shhatma bal deildir. Bunun iin ilk iki rekt tamamlamadan namazn bozan kimseye yalnz ilk iki
rektn kazas lzm gelir. Fakat birinci rekt ile ikinci rekt yle deildir. nk birinci rektn shhati ikinci
rektn sihhatna baldr. Bunun iin kii bu iki rekttan hangisinde namazn bozarsa, her iki rekt da kaza
etmesi gerekir demilerdir. le namaznn ilk snneti de nafile olduu iin buna gredir. Yani eer kii le
namaznn ilk snnetini klarken nc rekta kalktktan sonra namazn bozarsa, ona yalnz iki rektn kazas
lzm gelir. Kimisi de: htiyaten her drt rektnn da kaza edilmesi gerekir. nk le namaznn ilk snneti
drt rekt olduu iin her drd de bir namaz hkmndedir demitir.
Eer kii drt rekt nafile klar ve hi birisinde bir ey okuyamazsa mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre ona yalnz iki rekt kaza lzm gelir. mam Eb Ysuf ise: Her drt rekt da kaza etmesi gerekir
demitir. nk mam Muhammed'e gre nafile namaz, ilk iki rektnn her ikisinde veyahut birinde bir ey
okunmamas halinde bozulmu olur. Zira namaza, klmak iin balanr. lk iki rektnn her ikisinde veyahut
276
Eb Davud c. 1 s. 197
Mslim c. 1 s. 249
278
279
Mslim c. 1 5. 170
277
birinde bir ey okunmayan namaz ise, klnm saylmaz.

mam Eb Ysuf'a gre, ilk iki rektta bir ey okumamak namaz bozmaz. Ancak klman rektlar eksik olarak
klnd iin klnmam gibidir. Zira okuyu, namazn katma bir rkndr. Nitekim dilsiz veyahut okumak
bilmiyen bir kimsenin namaz, okuyusuz olduu halde yine namazdr. Bunun iin namazda bir ey okumamak
namaz bozmaz. Ancak eksik olduu iin muteber deildir.
mam Eb Hanife'ye gre de ilk iki rektn her ikisinde okunulmad zaman namaz bozulur.E b Hanife'ye gre
de ilk iki rektn her ikisinde okunulmad zaman namaz bozulur. Fakat yalnz bir rektnda okunulmazsa
bozulmaz. nk nafile olan namazn her bir iki rekt bal basma birer namazdr. Yalnz bir rektnda
okunulmayan namazn bozulmas, da ictihad ile varlan bir hkmdr.
Buna gre: Eer bir kimse, kld drt rekt nafile namazn hibir rektnda bir ey okumazsa- mam Eb
Hanife ile mam Muhammed'e grebu kimseye yalnz iki rektn kazas lzm gelir. nk ilk iki rektnda bir
ey okumad iin namaz bozulmu ve bunun iin son iki rekt klamaz olmutur. Bunun iin son iki rekata
girmi olmuyor, ki bozulmasyla ona kazas lzm gelsin. Zira namaz bozulduu iin son iki rekta kalkmas
sahih deildir.
mam Eb Ysuf'a gre ise, namaz bozulmamtr. Bunun iin son iki rekta kalkmas sahihtir. Ancak bu
rektlarda da bir ey okumad iin ona her drt rektn da kazas lzm gelir.
Eer bu kimse, yalnz ilk iki rektta okursa -her mamn ittifakyla- ona son iki rektn kazas lzm gelir.
nk ilk iki rektta okuduu iin namaz bozulmamtr. Bunun iin son iki rekta balamas sahihtir. Ancak
son iki rektta bir ey okumad iin yalnz bu son iki rektn kazas ona lzm gelir.
Eer yalnz son iki rektta okursa -yine mamn ittifakyla- bu sefer ona ilk iki rektn kazas lzm gelir.
nk ilk iki rektta okumad iin mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre namaz bozulmutur. Bunun
iin son iki rekta balamas sahih deildir. mam Eb Ysuf'a gre ise, son iki rekta .balamas sahih ise de bu
rektlarda okuduu iin kazalar lzm gelmez.
Eer ilk iki rekt ile ikinci iki rektn birinde olursa, mamn ittifakyla ona son iki rektn kazas lzm gelir.
Eer son ki rektla ilk iki rektn birinde okursa, yine mamn ittifakyla ona ilk iki- rektn kazas lzm
gelir. Eer ilk iki rektn birinde ve son iki rektn birinde okursa, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
ona her drt rektn da kazas lzm gelir. Zira -yukarda da getii zere- mam Eb Ysuf, ilk iki rektnn her
ikisinde veyahut birinde. mam Eb Hanife de, yalnz birinde Kur'an'dan bir ey okunmayan namazn fasit
olmad grndedirler. Bunun iin bu iki mama gre, namaznn ilk iki rektndan birinde okumayan
kimsenin ikinci iki rekta kalkmas sahihtir. Zira bu kimsenin namaz fasit deildir. Ancak bu kimse, ikinci
rektn birinde de okumad iin, birinci iki rekt gibi ikinci iki rekt da muteber deildir. Bunun iin bu iki
mama gre bu kimseye drt rektn kazas lzm gelir.
mam Muhammed ise, bu kimsenin namaz fasit olduu grnde olduu iin ona gre bu kimse, ikinci iki
rekta balam saylmyor, ki bu iki rektn fesada uramalar yznden ona kazalar lzm gelsin. Bunun iin
ona gre bu kimseye yalnz ilk iki rektn kazas lzm gelir.
Eer kii ilk iki rektn yalnz birinde okursa, tmam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre drt, mam
Muhammed'e gre iki ve eer ikinci iki rektn yalnz birinde okursa, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre iki, mam Eb Ysuf'a gre drt rektn kazas ona lzm gelir.
mam Muhammed demitir ki; Hibir namazdan sonra ayns gibi bir baka namaz klnamaz 280 hadisi,
farzdan sonra klman snnet namaz, farz namaz gibi iki rekt, okuyutu, iki rekt okuyusuz olamaz demektir.
Bu itibarla bu hadis, okuyuun nafile olan namazn btn rektlarnda farz olduunu bildiren bir aklamadr.
Nafile olan namaza, kii ayakta klabilse bile oturarak klnabilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm);
Oturarak namaz klann sevab, ayakta klnann sevabnn yarsdr 281 buyurmutur. Bundan ise, kiinin
zorunluu olmasa bile oturarak klmasnn caiz olduu anlalmaktadr. nk zorunluk halinde oturarak klman
namazn sevab, ayakta klnan namazn sevabndan eksik deildir. Kald ki nafile namaz, kiinin kendi isteiyle
ve sevap kazanmak iin kid br namazdr. Eer ayakta klmaya mecbur tutulursa, ayakta klmak kendisine zor
geldii hallerde enip bu sevaptan vaz gemi olabilir.
Ulem, oturarak klman namazn oturuu ne ekildedir? diye ihtilf etmilerdir. Muhtar olan gr udur ki,
teehhd iin nasl oturuluyorsa ylece oturulur. Zira namazda bilinen oturu hep teehhd oturuudur.
Eer kii nafileye ayakta baladktan sonra, bir zorunluk duymadan oturursa mam Eb Hanife'ye gre caizdir.
mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) bunu istihsan etmitir. Dier iki mam ise: Caiz deildir demilerdir,
ki kyas da bunu gerektirir. Zira bir kimse herhangi bir namaza ayakta balarsa, o namaz ayakta klmay adam
gibi olur. Ayakta klnmas adanan bir namaz ise, oturarak klnamaz. Ancak u varki, bir namaz ayakta klmay
adayan kimsenin o namaz oturarak klmas -onu ayakta klmay az ile kendine vacib kld iin- caiz deildir.
Hatta Ulemadan kimisi: Eer kii bir namaz adarken onu ayakta klacan sylemezse oturarak klabilir
demitir. Burada ise, ayakta balanan namazn kalan ksmna henz ayakta balamad gibi, ayakta klnan ksm
280
Bu hadis merfu olarak gariptir. bn-i eybe Msennef'inde bunu Hz. mer'den ve Abdullah bn-i Mesud'dan mevkuf olarak rivayet
etmitir. Nasb-rraye c. 2 s. 148
281
Mslim'den baka dier hadis kitaplar, Buhari c. 1 s. 150
da eer kii isteseydi oturarak klabilirdi.

mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) ite aradaki bu fark gz nnde bulundurduu iin kyas yapmamtr.
Kii ehir dnda hayvan srtnda, istedii yne ynelik olarak ve iaretlerle nafile namaza klabilir. Zira Adullah
bn-i mer (Radyallh anh): Hayber yolunda Peygamber Efendimizi (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bineinin
srtnda namaz klarken grdm. Yz Hayber tarafna dnkt ve iaretlerle namaz klyordu demitir.282 Hem
de nafile namaznn belli bir vakti olmad iin, eer kii inip kbleye doru klmaya mecbur tutulursa, ya
klmayacak veyahut eer klarsa kervandan geri kalacaktr. Fakat farz namazlar, belli vakitleri olduu iin yle
deildir. Farz namazlarn revatib olan snnetleri de nafiledirler. Ancak mam Eb Hanife'den Sabah namaznn
snneti iin inmek gerekir. Zira sabah namaznn snneti btn snnetlerden nemlidir diye syledii rivayet
olunmaktadr.Metindeki ehir dnda kayd, hayvan srtnda nafile namaz klmann caiz olmas iin
yolculuun art olmadm ve ehir iinde hayvan srtnda namaz klmann caiz olmadn ifade etmek iindir.
nk Nass ehir d hakkndadr ve binmeye ihtiya da, ounlukla ehir dnda olur. Fakat mam Eb Ysuf
tan, ehir iinde de caiz olduu rivayet olunmaktadr.
Nafileye hayvan srtnda baladktan sonra inen kimse, namaznn kalan ksmm tamamlar. Yerde bir rekt
kldktan sonra binen kimsenin ise, yeniden klmas gerekir. Zira hayvan srtnda iaretlerle namaz klmak caiz
olduu gibi, rk ve secdeleri tam olarak yapmak suretiyle de klmak evleviyyetle caizdir. Yerde olan kimse
iaretlerle klamaz. mam Eb Ysuf tan: nen kimsenin de yeniden klmas gerekir, mam Muhammed'den de
Eer bir rekt kldktan sonra inerse, yeniden klar diye syledikleri rivayet olunmutur. Fakat zahir ve en
sahih olan gr birincisidir. 283
Ramazann Gece bdetleri Hakknda Bir Fasl
Ramazan aynda, her akam yats namazndan sonra halkn bir araya toplanarak mamn onlara -ikier ikier
rekt olarak ve her drt rekttan sonra bir drt rekt miktar oturup istirahat etmek suretiyle- nce Teravih
denilen yirmi rekt namaz ve ondan sonra da Vitir namazn kldrmas mstahaptir. Kuduri: Mstahaptir
diyorsa da Hasan bn-i Ziyad'n mam Eb Hanife'den rivayetine gre en sahihi udur ki snnettir. Zira hem
Hulef-i Raidin buna devam etmi ve hem de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bir ara
yapm ve fakat sonradan: Korkarm ki size farz klnsn buyurarak brakmtr. 284 Ancak u var ki Snnet-l
Ayn deil, Snnet-l Kifayedir. Yani eer bir caminin mdavimleri topyekn onu yapmazlarsa kt bir ey
yapm olurlar, bir ksm yapp bir ksm yapmazsa, yapmayanlar sevaptan mahrum kalm olurlar. nk
Ashabdan kiminin yapmad rivayet olunmaktadr. Her drt rekttan sonra ve son drt rekt ile vitir namaz
arasnda drt rekt miktar oturmak ise, mstahaptr. Zira Mekke ve Medine sakinleri hep yle yapagelmilerdir.
Metnin nce Teravih denilen drt rekt namaz ve ondan sonra vitir namazn kldrmas eklindeki ifdesi.
Teravih namaz vaktinin yats namaz ile gece yarsnn aras olduuna ve Teravih namaznn vitirden nce
klnmas gerektiine iaret etmektedir. Zira Teravih namaz yats namazndan sonra klnmas snnet olan bir
nafile namazdr.
Metin, Teravih namaznn okuyuu hakknda bir aklamada bulunmamtr. Ulemnn ou: Teravih
namaznda snnet, Kur'an' bir kere hatmetmektir demilerdir. Bunun iin, cemaat ense bile bundan az
okunmamaldr. Teehhtten sonra okunan dualar ise yle deildir. nk bu dualar snnet olmadndan
cemaatn usanmamas iin mam onlar terk edebilir. Zira bu dualar snnet deillerdir.
Vitir namaz Ramazan ay dnda cemaatla klnmaz. Allah bilir, btn islm ulemas bunda mttefiktirler.285
CEMAATA YETMEK BABI
Eer bir kimse le namazndan bir rekt kldktan sonra cemaat, namaza balarsa klmakta olduu bir farz
namaz bozulmaktan korumak iin o kimse bir rekt daha klar ve cemaatla namaz klma sevabn karmamak
iin cemaata katlr. Eer bu kimse ilk rektta henz secdeye varmam ise -sahih olan kavle gre- hemen
namazn keser ve imamn arkasnda namaza durur. Zira daha secde yapmad iin rekt tamam olmamtr.
Onun iin kii namazn kesebilir. Kald ki kiinin bu namazn kesmesi, ayn namaz daha stn bir ekilde
klmak iindir. Fakat eer kii snnet olan bir namaz klmakta iken cemaat namaza balarsa, yle deildir.
nk bu durumda kiinin namazn kesmesi, ayn namaz daha stn bir ekilde klmak iin deildir.
Eer kii, le veya Cumann ilk snnetini klmakta iken, cemaat le namazna veyahut imam hutbeye balarsa
-mam Eb Ysuf tan rivayet olunduuna gre- iki rekat kldktan sonra snnetini keser. Kimisi de: Tamamlar,
demitir.
Eer bir kimse, le namazndan rekt kldktan sonra cemaat namaza balarsa, o kimse namazn
tamamlamak zorundadr. nk bu kimse namaznn ounu klmtr ve bir eyin ou tamam hkmnde
282
Mslim (Nafile namazn hayvan srtnda cevaz) c. 1 s. 244; Eb Da-Sefer c. 1 s. 180

284
Buhari c. 1 s. 152 ve 269; Mslim c. 1, s. 259
285
283
olduu iin artk namazn tamamlam saylr. Bunun iin yarda brakamaz. Fakat eer daha nc rektn
secdesine varmamken cemaat namaza balarsa, nc rekt tamamlanmam olduu iin kii daha namaznn
yarsn klm saylr. Bunun iin namazn kesebilir. Bu kimse isterse oturup selm verdikten sonra kalkp
cemaata katlr, iste,rse hemen ayakta imama uyar.
Cemaat balarken le namazndan rekt klm olan kimse, eer namazn tamamladktan sonra cemaata
katlrsa cemaatla kld namaz kendisi iin nafile olur. nk bir vakitte, farz olan namaz tekerrr etmez.
Cemaat balarken sabah namazndan bir rekt klan kimse, namazn yanda brakp cemaate katlr. nk eer
bir rekt daha klarsa cemaat karm olur.
Cemaat balarken sabah namaznn ikinci rektnda olan kimse de, eer daha secdeye varmam ise namazn
brakp cemaata katlr. Cemaat balarken sabah namazn bitirmi olan kimse ise, cemaatla bir daha klamaz.
Zira eer klarsa onun iin nafile olur. Nafile ise sabah namazndan sonra mekruhtur. kindi namazndan sonra da
nafile mekruh olduu iin ikindi namaz da yledir. Zahir olan rivayete gre akam namaz da yledir. nk
rektlk nafile yoktur ve drt rekt da klnsa, imama uyulmam olur.
(zan okunmu olan bir camiye giren kimsenin namaz klmadan camiden kmas mekruhtur. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi"s-salt ve's-selm):
Ezan okunduktan sonra camiden ancak mnafk ofan bir kimse kar. Meer ki kii zorunlu bir ii iin ve bir
daha dnmek zere ksn.. 286 buyurmutur.
Ancak eer kmasnda bir baka topluluk iin maslahat bulunan bir kimse ise, o zaman kmas mekruh
deildir. Zira bu kimsenin kmas her ne kadar birlikten aynlmak gibi grnyorsa da, gerekte birlii korumak
iindir.
Eer ezan okunan camiye giren kimse, daha nce namaz klm ve namaz da le veyahut yats namaz olup
mezzin de daha kamet getirmeye balamam ise kmasnda bir saknca yoktur. Zira bu kimse Allah'n
amasna daha nce icabet etmitir. Fakat eer mezzin kamet getirmeye balam ise kmas mekruhtur. Zira
aka birlikten ayrld kukusunu dourmu olur.
Eer namaz, ikindi, akam veyahut sabah namaz ise -mezzin kamet getirmeye balam olsa bile- kmas
mekruh deildir. Zira bu namazlardan sonra nafile klmak mekruhtur.
Eer kii sabah namaz iin, snnet klmadan evinden kar ve camiye vardnda imamn namaza baladn
grrse, eer snnet kld takdirde ikinci rektta imama yetieceini umarsa hemen snnetini kapda klar ve
ondan sonra ieri girer. nk byle yapmas halinde, hem snnetini brakmam ve hem de cemaata yetimi
olur. Snnetini kapda klar dedik. nk imam cemaatla naraaz klarken cami iinde imamdan ayr olarak
namaz klmak mekruhtur.
Eer snnet kld takdirde imama ikinci rektta da yetiemiyeceinden korkarsa, hemen ieri girip cemaata
katlr. Zira hem cemaatn sevab daha byktr ve hem de cemaata gitmemeyi yeren hadisler daha ardr. Fakat
le namaznn snneti yle deildir. nk le namaznn snneti iin cemaatin bir rekt bile feda edilmez.
Zira le namaznn snneti farzdan sonraya da braklsa, yine vaktin iinde klnd iin -sahih olan kavle grecaizdir. Ancak farzdan sonraya brakld zaman, son snnetten nce mi sonra m klnr? diye mam Eb Ysuf
ile mam Muhammed ihtilf etmilerdir. Sabah namaznn, snneti ise Allah'n izniyle biraz sonra anlatacamz
zere- yle deildir.
Teravih namazyla Tahiyyetl Mescid dnda, btn snnetler evde klnsa daha iyidir. Peygamber
Efendimizden (Sallallah Aleyhi ve Sellem) gelen btn rivayetler bu yoldadr.
Sabah namaznn snnetini karan kimse, gne domadan onu kaza edemez. nk eer klacak olursa mutlak
nafile olur. Mutlak nafilede sabah namazndan sonra mekruhtur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre gne doup ykseldikten sonra da kaza edilemez. mam
Muhammed ise: Gne ykseldikten sonra leye kadar kaza edilebilir, ondan sonra edilemez demitir. nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) uykuda kalarak sabah namazn kard gecenin sabahnda
gne ykseldikten sonra onu kaza etmiti. mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf: Snnette asl olan, kaza
edilmemesidir. nk kaza vacibe mahsustur. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu kaza
etmesi, farz da beraberinde kaza ettii iindir demilerdir. Buna gre ancak, eer sabah namaznn farz da
kazaya kalr ve daha le vakti girmeden tek bana veyahut cemaatle kaza edilirse, snneti de beraberinde kaza
edilir. Sabah namaz farznn kazas leden sonraya kald takdirde, beraberinde snneti de kaza edilir mi
edilemez mi? diye ihtilaf vardr. Dier namazlarn snnetlerine gelince: tek bana kaza edilmezler. Farzlanyla
birlikte kaza edilip edilmediinde ise ihtilf etmilerdir.
Drt rektl namazn yalnz bir rektna yetierek rektm karan kimse, cemaatla namaz klm saylmaz
mam Muhammed Cemaatle klm saylmyorsa da, cemaatn sevabna ermi olur demitir. nk bir eyin
sonuna yetien kimse, o eye yetimi olur ve yetimi olunca da sevabndan mahrum kalmaz. Bunun iin eer
bu kimse daha nce: Ben cemaata yetimiyeceim diye yemin ettiini farz edersek yemininde durmam olur.
Fakat eer: Ben le namazn cemaatle klmayacam diye yemin ettiini farz edersek yemininde durmutur.
inde vaktin cemaati klnm olan bir camiye giden kimse, vakit iinde istedii kadar snnet klabilir. Yani eer
daha vakit varsa snnet klabilir, vakit darsa farza balamas gerekir. Kimisi: Sabah ve le namaznn
286
bn-i Mce, Ezan c. 1 s. 54; Eb Davud da az bir deiiklikle Mrsel Hadislerde kaydetmitir.
snnetleri, vakit dar da olsa, braklmaz. nk bu iki snnetin dier snnetlerden ayr bir stnl vardr.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Sabah namaznn iki rekt snneti hakknda; Dman
svarileri bile arkanzda olsa onlar kln, 287 dieri hakknda da: leden nceki drtrekat snneti klmayan
kimseye efaatim ermez 288 buyurmutur. demitir. Kimisi de: Btn snnetler byledir. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) farz namazlar eda ederken bu snnetlerden hi birini terk etmemitir ve
terk edilen hibir snnet yoktur. Zira Eer ara sra terk edilse snnet deil, tatavvu olur demitir. Kimine gre
de, hangi durumda olursa olsun evla, snnetin biraklmamasdr. Zira snnet farzn tamamlaycsdir. Ancak eer
vakit ok dar olup da, snnet klmmcaya kadar farzn kazaya kalma endiesi bulunsa, o zaman snnet braklr.
mam rkda iken niyet edip tekbir alan ve fakat eilmeyip imam rkdan kalkncaya kadar ayakta bekliyen
kimse, rekta yetimi olmaz. mam Zfer (Allah rahmet eylesin): Yetiir. nk imam daha rkda iken
namaza girmitir. Rkda olmak da ayakta olmak hkmnde olduu iin, imam ayakta iken namaza girmi
gibidir demitir. Biz diyoruz ki: Namazn hareketlerinde imama uymak art olduuna gre, bu kimse imamn ne
ayakta ve ne de rka varma hareketlerine katlmamtr. mamn arkasnda olan kimse, eer imamdan nce
rka var ve daha rkda iken imam da rka varrsa caizdir. mam Zfer: Caiz deildir. nk bu kimsenin
vard rkun ilk ksm imamn rkundan nce olduu iin muteber deildir. Son ksm da muteber olmayan
bir hareketin devam olduu iin muteber deildir demitir. Biz diyoruz ki: Hareketlerde imam ile beraberlik,
hareketin bir ksmnda da olsa kfidir. Bu kimse de rkunun son ksmn imam iie beraber yapmtr. mam ile
beraber rka varp' da imamdan nce rkdan kalkan kimsenin rku, ilk ksmnda imam ile beraber olduu
iin nasl sahih ise, bununki de son ksm imam ile beraber olduu iin sahihtir. 289
Gemi Namazlarn Kazas
Herhangi bir sebeple bir namazn karan kimse, kard namaz hatrlad anda ve iine girdii vaktin
namazndan nce klmak zorundadr. Zira kaza namaz ile vakit namaz arasnda sra gzetimi gerekir.
mam- afi (Allah rahmet eylesin): Gerekmez, ancak mstahaptr. nk her farz kendi bana bir asl olduu
iin baka bir farzn shhati iin art olamaz demitir. Biz ise, Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve'sselm):
Kim ki uykuda kalp veyahut unutup bir namazn karr ve ancak mam ile birlikte bir namazda iken onu
hatrlarsa, iinde bulunduu namaz tamamladktan sonra, hatrlad namaz kaza etsin ve ondan sonra imam
ile birlikte kld namaz bir daha klsn 290 hadisine dayanyoruz.
ayet kard namaz kaza edinceye kadar vakit namaznn kazaya kalacandan endie ediyorsa, o zaman vakit
namazn nce klar. Eer bu durumda da kaza namazn nce kiarsa sahihtir. Zira bu durumda kaza namazm
vakit namazndan nce klmaktan nehyedilmesi, vakit namaznn kazaya kalmamas indir. Bu ise, kaza namaz
ile ilgili bir vasf olmad iin onun shhatna mni deildir. Fakat vakit dar olmad halde kaza namazndan
nce klnan vakit namaz sahih deildir. Zira hadis ile belirtilmi vaktinden nce klnm olur.
Eer gemi namazlar birden fazla olursa onlan sra ile kaza etmek gerekir. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem), Hendek gn klmaya imkn bulamad drt namaz kaza ederken onlan sra ile
klm; Beni nasl namaz klar gryorsanz siz de yle kl 291 buyurmutur. Ancak eer gemi namazlarn
says bei aarsa o zaman sra ile klma zorunluu kalkar. nk farz namazlar be tane olduu iin eer gemi
namazlarn says beten fazla olursa, altncs be farzdan birinin tekrar olur ve tekrar olunca da okluk snr
iine girer. Cami-ssairi Eer kiinin gemi namazlar bir gece ile gndzn namazlarndan fazla olursa,
hangisiyle kazaya balarsa caizdir sz ile bunu kasdetmitir.
mam Muhammedden Gemi namazlar be tane olursa onlar sra ile kaza etmek gerekmez diye syledii
rivayet olunuyorsa da, sahih olan gr birincisidir. Zira okluk ancak tekrar ile hasl olur. Tekrar ise bete
yoktur. Eer bir kimsenin hem eski, hem yeni kazalar bulunur ve yeni kazalar altdan az olursa, kimisi:
Eskileriyle birlikte eer alty bulursa, onlar kaza etmeden vakit namazn klabilir, kimisi de: Eskileri
yokmu gibi sayarak yeni olanlar kaza etmedike vakit namazn klamaz. Zira eer Klabilir diyecek olursak
kazalarn klmakta geveklik gstermesine yol am oluruz demitir.
Eer bir kimse kazalarn kla kla nihayet kazalarnn says altdan aaya derse, kimine gre bu kimse iin
sura ile klmak zorunluu tekrar dnm olur, ki zahir olan gr budur. Zira rivayet olunmaktadr ki imam
Muhammed, bir gn her be vakit namazn klmayan ve ertesi gn kld her bir vakit namaz ile birlikte kazaya
kalm ayn vaktin namazn kaza eden kimse hakknda: Kaza namazlar -ister vakit namazlarndan nce, ister
sonra klm olsun sahihtir. Vakit namazlar ise, eer kaza namazlarndan nce klm ise -kaza namazlarnn
says altdan az olduu iin- hepsi fasittir. Eer kaza namazlarndan sonra klm ise, yalnz yats namaz sahih
olup dier namazlar fasittir. nk yats namazn klarken -kld vakit namazlarnn sahih olmad iin- her
287
Eb Davud (Sabah namaznn snneti) c. 1 s.186, Tahavi c. 1 s. 176.

ok gariptir. Diraye sahibi ben bu hadisi bulamadm demitir.
290
Darekutni s. 162; Beyhaki c. 2 s. 221; Tahavi c. 1 s. 270.
291
Timizi, Mevakit c. 1 s. 25; Nesai, Mevakit c. 1 s. 102 ve Ezan c. 1 s. 107, 108 ve Tayalis s. 44.
288
289
ne kadar yine says altdan az kazalan var idiyse de, hibir kazasnn kalmad zannyla kld iin yats namaz
sahihtir demitir.
le namazm klmad ve klmadn da hatrlad halde ve vakit de dar deilken ikinci namazn klan bir
kimsenin namaz fasittir. Ancak mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre kkten fasit olmayp farziyeti
fasittir. mam Muhammed ise. Kkten fasittir demitir. nk namaza farz niyetiyle baland iin farziyeti
gidince kkten gitmi olur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf: Namaza namaz niyetiyle balanmtr. Farziyet, balanm olan namazn bir vasfdr. Herhangi bir eyden, o eyde bulunan bir vasfn gitmesi ise o eyin kkten gitmesini
gerektirmez demilerdir. Metni yukarda geen hadis bu gr teyid etmektedir. nk eer namaz kkten
fasit olsa -fasit olan namaz srdrlemedii iin Peygamber Efendimiz tamamlanmasn emretmezdi. Sonra,
fasit olduunu sylediimiz bu ikindi namaza iki imama gre kesin, mam Eb Hanife'ye gre geici olarak
fasittir. Zira bu kimsenin le namazn kaza etmeden kld bundan sonraki dier namazlarda fasittir. Ancak ne
zaman ki altnc namaz da klarsa, mam Eb Hanife'ye gre o zaman hepsi shhat kazanm olurlar. Dier iki
imama gre ise, bu namazlarn hepsi kesin olarak fasittirler. Ancak altnc namazdan sonraki namazlar sahihtir.
Eer bir kimse sabah namazn klarken vitir namazn klmadn hatrlarsa, mam Eb Hanife'ye gre namaz
fasittir. Dier iki imama gre fasit deildir. nk Vitir namaz mam Eb Hanife'ye gre vaciptir. Dier iki
imam: Snnettir, demilerdir. Farz ile snnetler arasnda ise, sra ile klma zorunluu yoktur. Buna gre eer
bir kimse, yats namazn kldktan sonra abdest alp snnet ve vitir namazlarm klar ve ondan sonra, yats
namazn klarken abdestsiz olduunu hatrlarsa mam Eb Hanife' ye gre bu kimse yatsnn farz ile snnetini
bir daha klar. Fakat vitir namazn bir daha klmas gerekmez. Zira mam Eb Hanife'ye gre vitir namaz bal
basma farz klnm bir namazdr. Dier iki mama gre ise, vitir namazm da bir daha klmas gerekir. nk
onlara gre vitir namaz yatsnn farzna tab bir snnettir.292
Sehv (Yanlma) Secdesi
1- Kii namazda yanllkla gereksiz bir harekette bulunduu veyahut bir eksiklik brakt zaman, selm
verdikten sonra iki kez secde eder ve ondan sonra oturup bir daha teehht okur ve tekrar selam verir.) mam-
afii (Allah rahmet eylesin) Selm vermeden secde eder demitir. Zira rivayet olunmaktadr ki. Peygamber
Efendimiz tSallallah Aleyhi ve Sellem) selmdannce secde etmitir. 293 Biz ise; Herbir sehiv iin selmdan
sonra iki kez secde edilir 294 hadisine dayanyoruz. Zira Peygamber Efendimizin, sehvi iin selmdan sonra
secde ettii de rivayet olunmaktadr. 295 Bu itibarla Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in fiili
hakkndaki iki rivayet birbirleriyle att iin elimizde salam delil olarak yalnz Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in kavli hadisi kalr. Kald ki namazda edilen sehiv birden fazla da olsa sehiv
secdesi tekerrr etmez. Bunun iin namazdan sonraya braklmas daha uygundur. mam- afii ile aramzdaki bu
gr ayrl Sehiv secdesi selmdan nce mi yaplsa daha iyidir yoksa sonra m? konusundadr. Yoksa bize
gre de selmdan nce yaplmas caizdir.
Namazn normal olan selm iki kez oduu iin, sehiv secdesinden nce -ahih olan kavle gre-iki kez selm
verilir ve -ine sahih olan kavle gre-Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) salvat ile dualar,
sehiv secdesinden sonraki oturuta okunur. Zira bunlarn yeri namazn sonudur. Namazn sonu ise, sehiv secdesi
yapld zaman bu oturutur.
2- Kiiye, namazda namazn cinsinden olan bir eyi fazladan yapt zaman sehiv secdesi lzm gelir. Bu
ifadeden sehiv secdesinin vacip olduu anlalmaktadr, ki sahih olan gr de budur. Zira sehiv secdesi,
namazda husule gelen herhangi bir eksikliin yerine getii iin vacip olmas lzm gelir. Nasl ki Haccda bir
sakatlk yapld zaman kurban kesmek gerekir. Vacip olunca da, namazda ya bir vacibin yanllkla
yaplmasndan veyahut bir vacip veya rknn tehir edilmesinden lzm geldii gerekir. Sehiv secdesinin
namazda bir fazlalk yapld zaman lzm gelmesi ise, yaplan fazlaln mutlaka bir vacibin ya terk veya
tehirine yol at iindir.
Sehiv secdesi, namazda yaplmas snnet olan bir hareketin yaplmamas halinde de lazm gelir. Burada Snnettabiri ile herhalde, vcubu snnet ile sabit olan vacip kasdedilmitir. Yoksa, namazda herhangi bir snneti
yapmamaktan tr sehiv secdesi lzm gelmez.
3- Kii namazda yanllkla Fatiha, kunut duas veya teehhtten birini okumad veya bayram namaz
tekbirlerini getirmedii zaman, kendisine sehiv secdesi lzm gelir. Zira Peygamber Efendimizin (Sallallah
Aleyhi ve Sellem.) bunlardan hi birini -bir kere olsun- terketmedii iin bunlarn vacip olduu anlalmaktadr.
Vacibin terki ise -yukarda da getii zere- sehiv secdesini gerektirir.
292
Buhari c. 1, s. 115; Mslim c. 1 s. 211; Eb Davud c. 1. s. 155; Nesa c. 1 s. 181; Tirmiz c. 1 s. 51; lm-i Mce c. 1 s. 85 ve Tahavi c. I s.
254.
294
Eb Davud c. 1 s. 156; bn-i Mce c. 1 s. 86; Tayalisi s. 130; Ahmed Msned'i c. 5 sh. 280
295
Buhari c. 1 s. 164; Mslim c. 1 s. 213; Eb Davud c. 1 s. 192; Nesai c. 1, s. 185; Tirmizi c. 1 s. 52; bn-i Mce c. 1 s. 85.
293
4- mam, gizli olan bir namazda sesli veyahut sesli olan bir namazda gizli okursa sehiv secdesi lazm gelir.
nk gizli olan namazlarda gizli ve sesli olan namazlarda da sesli okumak vaciptir. Ancak sehiv secdesini
gerektiren gizli veya sesli okumann miktar hakknda deiik rivayetler bulunmaktadr. En sahihi udur ki: eer
gizli veya sesli okunan yet veya yetler namazda okunmas gerekli olan miktarda ise, sehiv secdesi lzm gelir,
yoksa gelmez. nk gizli veya sesli okumann azndan saknmak mmkn deil, oundan mmkndr.
Namazda okunmas gerekli olan miktar da oktur, ki mam Eb Hanife'ye gre bir, dier iki mama gre yet
miktardr. Bu da eer gizli veya sesli okuyan kimse imam ise byledir. Tekbana namaz klan kimseye ise, gizli
veya sesli okumakla sehiv secdesi lzm gelmez.
mamn sehvi yznden arkasndaki kimselere de sehiv secdesi lzm gelir. nk imamn arkasndaki kimse her
ne kadar sehiv etmemi ise de, imama uyarken onun btn sorumluluklarn stlenmitir. Bunun iindir ki
yolculukta olup imam ikamet niyetini getirirse kendisi de yolculukta olmayan kimsenin hkmne tabi olur.
Sehiv etmi olan imam ayet sehiv secdesini yapmasa da, arkasndaki kimse secde eder. nk eer etmezse,
balangta imamn btn sorumluluklarn stlendii halde bundan dnm olur. Fakat imamn arkasndaki
kimsenin sehvi yznden ne mama, ne kendisine sehiv secdesi lzm gelmez. nk eer kendisi yalnz secde
ederse imama uymam olur ve eer imam da kendisiyle birlikte secde ederse kendinin imama uymas gerekli
iken imam ona uymu olur.
5- Eer bir kimse birinci teehhde oturmay unutup ayaa kalkar ve fakat daha tam ayaa kalkmamken'
farkna varrsa, eer daha oturmaya yakn bir durumda ise hemen oturur. nk daha oturmaya yakn bir
durumdan olduu iin hi kalkmam gibidir. Ancak bu kimseye sehiv secdesinin lzm gelip gelmediinde
ihtilf etmilerdir. Kimisi: Vacip olan teehhd tehir ettii iin lzm gelir demi ise de, en sahihi udur ki bu
kimseye, hi kalkmam gibi olduu iin hi bir ey lzm gelmez.
6- Eer bu kimse, teehhde oturmad farkna varrken ayaa kalkmaya yakn bir duruma gelmi ise artk
oturmaz. Zira ayaa kalkmaya yakn bir duruma gelmi olan bir kimse artk ayakta saylr. Ancak bir vacibi
terkettii iin selm verdikten sonra sehiv secdesini yapar.
7- Eer bir kimse ikinci teehhde oturmay unutup beinci rekta kalktktan sonra farkna varrsa, eer daha
secdeye varmam ise rekt srdrmekten vazgeip hemen oturua dner ve bir vacibi tehir ettii iin sehiv
secdesini yapar. Eer secdeye vardktan sonra farkna varrsa, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
namaznn farzlk vasf bozulup namaza snnete dnr. nk bu kimse farz olan namaznn rknlerinden
bir ksmn daha yapmamken snnet klmaya balam sayldndan farz olan namazdan km olmas lzm
gelir. Zira rektn birinci secdesi yaplnca rekt tamam olur. Tam rekt da namazn btn rknlerini tazammn
ettii iin hakik bir namazdr. Nitekim eer bir kimse; Ben namaz klmayacam diye yemin ettii halde bir
rekt namaz klarsa yeminini bozmu olur. Bunun iin bu kimse bir rekt daha ekleyip altnc rektn sonunda
selm verir. ayet bir rekt daha eklemese de ona bir ey lzm gelmez. nk bu kimse beinci rekta kasten
balamamtr.
mam Muhammed ise: Bu kimse farz niyetiyle namaza balad iin namaznn farzyeti bozulunca namazn
kendisi de bozulmu olur. Bunun iin hemen kesmesi gerekir. nk fasit olan bir namaz srdrlemez
demitir.
mam- afi de: Bu kimse, namaznda bir eksiklik brakmam, sadece bir rekt fazla klmtr. Bunu da bilerek
yapmad iin -secdeye varmadan farkna varmas halinde nasl namazna bir halel gelmiyorsa, secdeye
vardktan sonra da farkna varmas halinde yine- namazna bir halel -gelmez. Zira bir rektn tamam ile bir
ksm arasmda fark yoktur. Bunun iin bu kimse -ister secdeye varmadan, ister vardktan sonra farkna varm
olsun- hemen oturur ve teehht okuduktan sonra sehiv secdesini yapar demitir.
Sonra mam Eb Ysuf ile mam Muhammed arasmda bu kimsenin namaz hakknda bir dier ynden de ihtilf
vardr s mam Eb Ysuf: Bu kimse alnn yere koyar koymaz namaznn farziyeti bozulur. nk secde,
kiinin ban yere koymas demektir demitir.
mam Muhammed de: Bu kimse ban yerden kaldrmadka namaz bozulmaz. nk bir eyin sonu
gelmedike o ey tamam olmu saylmaz. Secdenin sonu da, ancak kiinin ban yerden kaldrmas ile gelir.
Nitekim bir kimse, eer ba daha secdede iken abdesti bozulursa, ban yerden kaldrrken abdestsiz olduu iin
abdest aldktan sonra o secdeyi bir daha yapmak zorundadr demitir. Bu ihtilfn semeresi Bu kimse eer
beinci rektn secdesinde abdesti bozulursa, abdest aldktan sonra namazn ta marnlayabilir mi tamamlayamaz
m? meselesinde ortaya kar. nk,eer ru kimse, alnn yere koymakla secde etmi saylyorsa -ki mam Eb
Ysuf bu grtedir- beinci rekt tamamlam olduundan namaznn farziyeti bozulmu olur. Bunun iin bu
kimse abdest aldktan sonra yeni batan namaz klmas lzmdr. Eer ban yere koymakla secde etmi
saylmyorsa -ki mam Muhammed de buna kaildir- henz secde yapmamken abdesti bozulduu iin secdeye
varmadan farkna varan kimsenin hkmndedir. Bunun iin bu kimse abdest aldktan sonra oturup teehht okur
ve selm verdikten sonra sehiv secdesini yapmak suretiyle namazn tamamlar.
Eer bir kimse drdnc rektn sonunda bir teehht miktar oturduktan sonra unutup ayaa kalkarsa, eer
farkna vard zaman daha beinci rektn secdesine varmam ise hemen oturur ve selm verir. Zira ayakta
selm vermek meru olmad gibi, oturup selm vermek mmkndr. nk klnan miktar bir rekttan az
olduu iin braklabilir.
Eer beinci rekt secde ile baladktan sonra farkna varrsa, bir rekt daha ekler ve farz tamam olur. Zira
beinci rekta kalkarken, yaplmas gerekli olan eylerden yalnz selm kalmt. Selm da farz olmad iin onu
terk etmekle namaz fesada gitmez. Bir rekt daha eklemeye gelince: nk Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) bir rekt nafile klmaktan nehyetmitir. Eer bir rekt daha eklemezse, ona nafile olarak
yalnz kld beinci rekt kalm olur, ki bir rekt olduu iin kfi gelmez. Sonra farz ettiimiz bu namaz eer
lenin farz olursa, nafile olduunu sylediimiz bu iki rekt -sahih olan gre gre- lenin son snneti
yerine gemez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) lenin, son snnetini, daima farz
bitirip selm verdikten sonra ve yeni bir iftitah tekbiresini almak suretile klmtr. Bunun iin bu kimsenin sehiv
secdesini yapmas istihsali edilmitir. nk bu kimse, farzn sonunda selm vermedii ve nafileye de yeni bir
iftitah tekbiresile balamad iin hem farznda, hem nafilesinde eksiklik hsl olmutur. Eer bu kimse, kendisi
iin nafile olduunu sylediimiz son iki rekt bozarsa ona bu iki rektn kazas lzm gelmez. nk her ne
kadar balam olduu bir nafileyi bozmu ise de, bu nafileye kasten balamamtr. Eer bir kimse bu iki rektta
ona iktida ederse -mam Muhammed'e gre- imam alt rekt kld iin o kimseye de alt rekt klmak gerekir.
mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf ise: Yalnz iki rekt klar. Zira imm o iki rekt klarken hkmen
farzdan km saylrd demilerdir. Eer muktedi o iki rekt bozarsa. mam Muhammed onu da imamna
kyas ederek Ona kaza lzm gelmez mam Eb Ysuf ise: Lzm gelir. Zira imamna lzm gelmemesi, o iki
rekta kasten balamam olmasmdand. Bu ise kasten balamtr demilerdir.
8- Eer bir kimse iki rekt nafile klmak isterken sehiv eder ve selm verip sehiv secdesini yaptktan sonra iki
rekt daha klmak isterse, bu iki rekt ayn bir iftitah tekbiresile klmas gerekir. Zira eer onlar daha nce
kld iki rekta eklerse sehiv secdesi namazn ortasna dm olacandan namaz fesada gider. Fakat
yolculukta olan bir kimse drt rekthk bir namaz iki rekt olarak klarken sehiv eder ve selm verip sehiv
secdesini yaptktan sonra ikmet niyetini getirirse, kalan iki rekt da ekliyebilir. nk eer ekleyemezse, artk
yolculukta olmad iin namaznn tamam fesada gider. Bununla beraber eer yukanda sz geen kimse de
eklerse, secdeden sonra selm vermedii iin namaz sahihtir. nk selm vermedii iin namaz daha
tamamlanmamtr.
Eer namaznda sehiv eden bir kimse selm verdikten sonra ve fakat daha sehiv secdesini yapmamken bir
bakas ona iktida ederse mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre eer bu kimse sehiv secdesini yaparsa
ona iktida eden kimsenin namaz sahihtir, yapmazsa sahih deildir. mam Muhammed ise: Bu kimse sehiv
secdesini yapmasa da ona iktida eden kimsenin namaz sahihtir demitir. nk mam Muhammed'e gre
namaznda sehiv eden kimsenin selm, onu namazdan karmaz. Zira sehiv secdesi kiinin sehvi yznden
namaznda husule gelen eksiklii gidermek iin vacip olmutur. Bunun iin, namaznda sehiv eden kimse
secdesini yapmadka hkmen namazdadr, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre ise, namaznda sehiv
eden kimsenin selm, geici olarak onu namazdan karr. Yani eer sehiv secdesini yapmazsa, selm ile
namazdan km olur, yaparsa verdii selm onu namazdan karm olmaz.
imamn bu gr ayrl Eer namaznda sehiv eden bir kimse, selm verdikten sonra ve fakat daha sehiv
secdesini yapmamken sesli olarak glerse abdesti bozulur mu bozulmaz m? ve Eer namaznda sehiv eden
bir yolcu, iki rekt klp selm verdikten sonra ve fakat daha sehiv secdesini yapmamken ikamet niyetini getirirse iki rekt daha klmas gerekir mi gerekmez mi? meselelerinde de caridir.
9- Namaznda sehiv eden kimse, namazdan kesin olarak kmak niyetiyle dahi selm verse, yine de sehiv
secdesini yapmas gerekir. Zira namazdan, sehiv secdesinden nceki selm ile klmaz ve bu kimsenin niyeti de,
er' olan bir usul deitirmek olduu iin hkmszdr. Eer bir kimse namaz iinde rekt m kldm drt
m? diye tereddde der ve onun bu tereddde dmesi de ilk kez ise, namazn bozup yenibatan klmas
gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Herhangi biriniz namaznda, ka rekt kldnda tereddde dt zaman, namazn yeni batan klsn 296
buyurmutur.
Eer bu kimse zaman zaman byle tereddtlere dyorsa, kendisince hangi ihtimal, daha kuvvetli ise onu tutar.
nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi"s-salt ve's-selm):
Namaznda pheye den kimse, kanaatnca doru olan sesin 297 buyurmutur. (ayet bir taraf ar basan
herhangi bir kanat yoksa, o zaman az tutar.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Namaznda tereddde dp rekt m drt m kldn bilemeyen kimse, az olan taraf tutsun 298
buyurmutur.
Herhangi bir namazda tereddde dlp onu yeni batan klmak gerektii zaman, iinde bulunulan namaz ya
selm vermek veyahut konumak gibi namaz bozucu bir eyle bozduktan sonra yeniden namaza balamak
lzmdr. nk yalnz niyet kfi deildir. Fakat selm vermek daha iyidir.
Kii az tuttuu zaman da, namaznn sonu olduuna ihtimal verdii her yerde oturur, ki farz olan ikinci oturuu
kesin olarak yerinde yapm olsun.299
296
Garibtir.
Buhari c. 1 s. 58; Mslim c. 1 s, 211
298
Tirmizi c. 1 s. 53; lm-i Mce sh. 88; Ahmed c. 1 s. 93; el-Mstedrek c. 1 s. 325.
299
297
Hasta Olan Kimsenin Namaz

Hasta olduu iin ayakta namaz kilamayan kimse -rk ve secdeleri yapmak art ile- oturarak klar. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hasta olan mran b. Husayn (Radyallh anhm)'a:
Ayakta namaz kl. Ayakta klamazsan oturarak kl. Oturarak da klamazsan yatarken ve iaretler yaparak kl
300
buyurmutur. Hem de kii, ancak gcnn yettii kadar kendisine verilen emri yerine getirebilir. Eer rk ve
secdeleri yapamazsa iaretlerle klar. Yani oturarak iaretler yapar. nk iaretler rk ve secdelerin yerine
geer. Ancak secde iaretinde, rk iaretinden fazla eilmek gerekir. nk iaretler rk ve secdelerin yerine
getii iin onlarn hkmndedirler.
Secdede ban yere koyamayan kimse, yerden herhangi bir eyi kaldrp alnn o eyin zerine koyamaz. Zira
Eer yer zerinde secde edebiliyorsan et. Edemiyorsan bamla iaret et 301 buyurmutur. Ba iaretinde ba
emek kfi gelir. Zira bala iaret etmek ba emek demektir. Kiinin yerden herhangi bir eyi kaldrp alnn o
eyin zerine koymasnn kfi gelmeyii de, bu durumda ba eilmedii iindir.
Eer kii oturarak da namaz klamyorsa, o zaman srtst yatarak ve ayaklann kbleye doru uzatarak namaz
klar. Rk ve secdeleri de iaretlerle yapar. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Hasta olan kii ayakta namaz klar. Eer ayakta klamazsa oturarak klar. Oturarak da klamazsa srtst ve
iaretler yaparak klar. Bunu da yapamazsa o zaman Cenb- Allah onun mazeretini kabulde ondan daha
lyktr 302 buyurmutur.
Hasta olan kimsenin yan yatarak ve yzn kbleye vererek iaretler yapmas da) yukarda geen hadise binaen
(caizdir.) Ancak srtst yatp ayaklarn kbleye doru uzatmas daha iyidir. nk srtst yatan kimse iaret
yaparken ban kbleye kar eer, yan yatan kimse ise, ban ayaklarna kar emi olur. Yatarak klnan
namazda da ba emekten baka bir hareket yoktur. mam- afii (Allah rahmet eylesin): Yan yatarak namaz
klabilen kimse srtst klamaz demitir.
Ba ile iaret etmeye de gc yetmiyen kimse iin ise, namaz ertelenmi olur. Bu kimse ne gz ile, ne kalbi ile
ve ne de kalar ile iaret edemez. nk -yukarda getii zere- Eer yer zerine secde edemiyorsan bamla
iaret et diye buyurulmutur. Namazn bir rkn olan secde de, ba yere koymak demek olduundan -gz, kalp
ve kalar gibi- baka eyleri baa kyas edemeyiz.
Ba ile iaret etmeye de gc yetmiyen kimse iin namaz ertelenmi olur tbirinden, kiinin bu durumunda
bile, hatta sahih olan kavle gre- onun bu durumu yirmi drt saattan fazla da srse, ayk olduu srece namazn
vcufcu kendisinden sakt olmaz diye anlalmaktadr. Fakat baygn den kimse yle deildir. Baygn den
kimsenin baygnl eer yirmi drt saati aarsa namazn vcubu kendisinden sakt olur.
Eer kii ayakta durabilir, fakat rk ve secdeleri yapamyorsa, oturarak ve iaretler yapmak suretile namaz
klar. nk ayakta namaz klmann farz olmas ayakta iken secdeye varmak iindir. Zira ayakta iken yere
kapanmada daha fazla sayg gsterisi vardr. Secde yapamayan kimse iin ise, bu imkn bulunmad iin ayakta
namaz klmasna gerek yoktur. Bunun iin bu kimse muhayyerdir: Ayakta da, oturarak da namaz klabilir. Fakat
oturarak iaret yapmak secdeye daha yakn olduu iin oturarak namaz klmas daha iyidir.
Eer salam olan bir kimse, ayakta namaz klarken hastalanp ayakta duramaz bir duruma gelirse, eer
yapabiliyorsa oturarak ve rk ile secdeleri yaparak, eer rk ile secdeleri yapamyorsa iaretler yaparak ve
eer oturarak da klamyorsa srtst yatarak namazm tamamlar. Zira bu da, ayakta namaz klann oturarak
namaz klana iktida etmesi gibi zaif olan namaz kuvvetli olan namazn stne bina klmak kabilindendir.
Eer bir kimse, hasta olduu in oturarak ve fakat rk ve secdeleri yaparak namaz klarken iyileip ayakta
durabilecek bir duruma gelirse, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre ayakta namazn tamamlar. mam
Muhammed ise: Namazn bozup yeni-batan klmas gerekir demitir. Bu ihtilf -yukarda getii zere- bu
imamn, ayakta namaz klann oturarak namaz klana iktidas hakkndaki ihtilflarndan kaynaklanmaktadr.
Eer bir kimse namazm iaretlerle klarken, iyileip rk ve secdeleri yapabilir bir duruma gelirse -her
mama gre de- bu kimsenin namazn bozup yeni batan klmas gerekir. Zira rk ve secdeleri yapan kimsenin
iaretlerle namaz klan kimseye iktidas nasl caiz deilse, namazdan rk ve secdeleri yaplan ksmn, iaretlerle
klnan ksma bina klnmas da caiz deildir.
Nafile namazn ayakta klarken yorulan bir kimsenin, bir baston veya duvara dayanarak namazm
tamamlamasnda bir saknca yoktur. nk bu kimse mazurdur. Fakat zrsz olarak herhangi bir eye dayanp
klmak, saygszlk olduu iin mekruhtur. Kimisi: mam Eb Hanife'ye gre mekruh deildir. nk mam
Eb Hanife'ye gre bir kimsenin nafile namazn ayakta klarken oturmas caiz olduuna gre, bunu da mekruh
grmemesi lzmdr. Dier iki mama gre ise mekruhtur. nk onlara gre nafile namazn ayakta klan
kimsenin oturmas caiz deildir demitir.
Eer nafile namazn ayakta klan kimse zrsz olarak oturursa ittifak ile mekruhtur. Nafile namaz bahsinde
300
Buhari c. 1 s. 150; el-Mstedrek c. 1 s. 315; Eb Davud c. 1 s. 144; Tirmizi c. 1 s. 49; bn-i Mce c. 1 s. 87
Beyhaki c. 1 s. 306.
302
Gariptir. Nasb-rraye c. 2 s. 176.
301
getii zere bu namaz mekruh ise de mam Eb Hanife'ye gre sahihtir. Dier iki imama gre ise sahih deildir.
mam Eb Hanife'ye gre bir zorunluk bulunmasa da, gemide oturarak namaz klmak caizdir. Dier iki imam ise
Zorunluk bulunmazsa caiz deildir demilerdir. nk bir zorunluk bulunmad zaman ayakta klmak
mmkndr.
mam Eb Hanife: nk gemi ounlukla ba dnmesi yapar. ayet kiinin ba o anda dnmese de, heran iin
dnebilir. Bununla beraber caiz olmad phesi bulunduu iin ayakta klmak daha iyidir. Hatta eer imkn
bulursa, dar kp klsa daha da iyidir. nk o zaman kalbinde hi bir phe kalmaz demitir. Bu ihtilf da
kyda bal olmayan gemi hakkndadr. Bal olan gemi ise, karadan farkl deildir.
Eer bir kimse baygn dp baygnl yirmi drt saat veya daha az bir zaman srerse, bu kimsenin geen
namazlarm kaza etmesi gerekir. Baygnl daha uzun sren kimse ise geen namazlarn kaza etmekle mkellef
deildir. Bu bir istihsandr. Yoksa kyas, baygnln bir namaz vaktinin tamamnda srmesi halinde bile kazann
lzm gelmemesini gerektirmektedir. nk kii o namaz vaktinin bandan sonuna kadar ayk olmad iindelilik halinde olduu gibi- namaz klabme gcnde deildi. stihsann dayana da udur: Baygnlk uzun
srd zaman, geen namazlar ok olduu iin kazalar g olur. Geen namazlar da ancak, ne zaman ki says
bir gn ile bir gecenin namazlarndan fazla olursa ok olur. nk says bei at iin tekrarn snrna girer.
Bu hkmde delilik de baygnlk gibidir. Eb Sleyman (Allah rahmet eylesin) byle sylemitir. Bir gn ile bir
geceden fazla olmak da, mam Muhammed'e gre namaz vakitleri itibariyledir. mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf ise: Saatler itibariyledir demilerdir, ki Hz. Ali ile Abdullah bn-i mer (Radyallh anhm)'dan
gelen nakil de bu yoldadr.303
Tilvet Secdesi
Kur'an'da tilvet secdeleri. A'raf sresinin sonu, Raad, Nahil, sra, Meryem, Hacc sresinin birinci secdesi,
Furkan, Nemil, Elif lmmim, Tenzil, Sd, Hamim, el-Secde, Necim, zessemanekkat ve kra srelerinin
secdeleri olmak zere on drt tanedir. Hz. Osman (Radyallh anh)'in mushafinda byledir ve mutemed olan
gr de budur. Hacc sresinin ikinci secdesi ise, biz Hanefiler'e gre namaz secdesi hakkndadr. Hamim elSecde sresinde secde yeri, Hz. mer (Radyallh anh)'n grne gre L Yesemun'dr. Ulema da ihtiyatan
bu gr tutmulardr.
Bu on drt tane yerin hepsinde secde etmek hem okuyana ve hem de ister dinlemek kasdiyle olsun, ister olmasn
iitene vaciptir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Secde onu okuyana da iitene de vaciptir 304 buyurmutur. nk bu ifade vcup iindir ve onda Eer
dinlemek kasd le iitirse diye bir kayt da yoktur.
mam secde yetini okuduu zaman hem kendisi ve hem de kendisi ile birlikte arkasndakiler secde ederler. Zira
imamn arkasnda namaz klan kimse, imamn her hareketine uymay stlenmitir.
mamn arkasnda olan kimse ise, eer secde yetini okusa, ne imam ve ne de kendisi! mam Eb Hanife ile
tmam Eb Ysuf'a gre namaz bittikten sonra bile secde etmezler. nk imamn arkasnda namaz klan kimse,
imamn tasarrufu altnda olduu iin okumaktan menedilmitir. Bunun iin okusa bile tilveti hkmszdr.
tmam Muhammed ise: Namazdan sonra secde ederler. nk secdenin nedeni olan secde yetini iitmiler ve
secdeye mni olan hal de ortadan kalkmtr. Namaz iinde isa, secde edemezler. Zira eer ederlerse ya okuyan
eder de imam ona uyar, ki o zaman imamln gereine aykr olur, ya da imam eder de okuyan ona uyar, o
zaman da tilvetin gereine aykr olur demitir.
Ayba halindeki kadn ile cnp olan kimse de okumaktan men edildikleri iin tilvetleri hkmszdr. Bunun
iin ayba halindeki kadn, secde yetini ister okusun, ister iitsin, namaza ehil olmad iin secde edemez.
Cnp de ancak secde yetini iittii zaman secde kendisine vacip olur. nk namaza ehildir.
Namazda olmayan bir kimse ise, imamn arkasndaki kimseden secde yetini iitince sahih olan gre gre
secde eder. nk nehiy yalnz namazda olanlar hakknda olup onlarn dnda kalan kimselere gemez.
Eer namazda olan bir kimse, kendisi ile birlikte ayn namazda olmayan bir kimseden secde yetini iitse, namaz
iinde secde edemez. nk bu secde onun iin namazn hareketlerinden deildir. Fakat namaz bittikten sonra
secde eder. Zira secdeyi gerektiren secde yetini iitmitir. ayet namaz iinde secde ederse, o secde ona kfi
gelmez. Namaz bittikten sonra bir daha secde etmesi gerekir. nk ona kmil bir secde vacip olmutur. O ise
namaz iinde secde ettii iin ettii secde nakstr. Kimisi: Bir daha etmesi gerekmez. nk secde bizatihi
namazn hareketlerindendir demitir. Nevadir adndaki kitapta Eer namaz iinde secde ederse namaz bozulur.
nk namazdan olmayan bir eyi namaza katm olur diye kaytldr ve mam Muhammed de bu grtedir.
Eer imam secde yetini okur, namazda imamla beraber olmayan br bakas da iitir ve imam secde ettikten
sonra, iiten o kimse imama uyarsa, o kimseye secde etmek gerekmez. Zira rekta yetimi olan kimse imamn
yapt secdeye de yetimi saylar. Eer bu kimse, imam henz secde etmemiken imama uyarsa, imamla birlikte secde etmek zorunda olur. nk eer imama uymam da olsayd, secde yetini iittii iin secde etmesi
303
Gariptir. bn-i Eb eybe Musannefinde-Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan Secde onu iitene vaciptir, Buhari de c. 1 s. 146'da Hz,
Osman (r.a.)'dan Secde ancak onu dinleyene vaciptir mealinde rivayet etmilerdir. Nasb-rraye c. 2 s. 178
304
gerekirdi. Kald ki imamn arkasnda olduu iin imamn meru olan her hareketine katlmak zorundadr.
Namaz iinde kiiye lzm gelen herhangi bir tilvet secdesi, eer kii onu namaz iinde yapmazsa, namazdan
sonra kaza edemez. nk bu secde namaz iinde ona lzm geldii iin kmil bir secdedir. Namaz dnda kaza
edilen secde ise naks olduu iin onun yerine geemez.
Eer secde yetini okuyan bir kimse, secde etmeden namaza balar ve namaz iinde ayn yeti tekrarlarsa, her iki
tilvet iin de bir secde ona kfi gelir. Zira ikinci tilvet iin ona lzm gelen secde namaz iinde olduu iin
kmil olup naks olan birinci secdenin yerine geer. Navadir'de Namazdan sonra bir daha secde etmesi gerekir.
nk birinci tilvetle kendisine lzm gelen secde ikincisine gre naks ise de, daha nce lzm geldii iin
onunla ayn kuvvettedir. Bunun iin ikisini de yapmak gerekir diye kaydedilmektedir. Biz diyoruz ki: kincisi
tilvetin hemen ardnda yapld iin ayrca bir stnl daha vardr. Bunun iin yine de dierinden
kuvvetlidir.
Eer secde yetini okuyan kimse secde ettikten sonra namaza balar ve namazda da ayn yeti okursa, bir daha
ona secde lzm gelir. Zira birinci secde yaplrken ikinci secde daha lzm gelmemiti. Bunun iin eer i
Birinci secde ona kfidir diyecek olursak, daha ikinci secde lzm gelmemiken lzm geldiine hkmetmi
oluruz.
Ayn yer ve oturuta bir secde yetini tekrarlayan kimseye bir kez secde etmek kfidir. Eer secde ettikten sonra
kalkp yerinden ayrlr ve bir daha dnp ayn yerde ve ayn yeti tekrarlarsa, ona bir daha secde lzm gelir.
Eer secde etmeden yerinden ayrlr ve bir daha dnp ayn yeti tekrarlarsa, o zaman iki kez secde etmesi
gerekir. Tilvet secdesinde kaide byledir: Tilvet secdesini gerektiren sebepler mtaaddit olunca tedahl
ederler. Yani bir secde yeti bir defadan fazla okunduu zaman, bir defa okunmu gibi yalnz bir secde lzm
gelir. Zira Kur'an- Kerim retmek, renmek veyahut hfzna almak istiyen bir kimse bir yeti birka kez
tekrarlamak zorundadr. Eer her defasnda secde lzm gelirse renim veya hfz ok zor olur. Bunun iin
byle durumlarda bir secde yeti bir defadan fazla dahi okunsa, bir defa okunmu gibi yalnz bir secde lzm
gelir. Bu da, eer ayn yer ve ayn oturuta olursa byledir. Deiik yerlerde veyahut ayn yerde ve fakat deiik
oturularda tekrarlanmas halinde ise, sebepler tedahl etmez. Yani ka defa okunursa o kadar kez secde lzm
gelir. Kiinin bir secde yetini okuduktan sonra ayaa kalkp bir daha oturmas tedahle mni deildir. Aacn
bir dalndan bir dier dala gemek veyahut harman dven kimsenin harman stnde dolamas gibi hareketler
ise, tedahl mnidir.
Eer secde yetini tekrarlayan kimse hep ayn yerde tekrarlar ve fakat iiten kimse yerini deitirirse, onun
hakknda vcup tekerrr eder. nk iitene tilvet secdesini gerektiren sebep, okumak deil, iitmektir. Kimisi:
iten kimse yerini deitirmese de, eer tekrarlayan kimse deitirirse iiten hakknda' hkm yine byledir.
demi ise de, en sahihi udur ki: Bu durumda, okuyan iin vcup tekerrr ediyorsa da iiten iin tekerrr etmez.
Zira -yukarda da anlattmz zere- iitene tilvet secdesi, secde yetini iittii iin lzm gelir.
Tilvet secdesini yapmak istiyen kimse, namaz secdesinde nasl ellerini kaldrmyorsa ellerini kaldrmadan tekbir
alr ve secdeye vardktan sonra bir daha tekbir alp bam kaldrr. Abdullah bn-i Mesud (Radyallh
anhm)'dan bu ekilde rivayet olunmutur.
Tilvet secdesinde ne teehht ve ne de selm yoktur. nk selm taharrum tekbiresi ile girilen namazdan
kmak iindir. Tilvet secdesinde ise taharrum tekbiresi yoktur..
inde secde yeti bulunan herhangi bir sre veya yetleri okurken, secde yeti zerinden atlayp okumamak
secde etmek istenmediini andrd iin mekruhtur. Dier yetleri okumayp da, yalnz secde yetini okumakta
ise bir saknca yoktur. nk byle yapmak, secde etmeyi emreden yeti bir an nce okuma isteini gsterir.
mam Muhammed: Kur'an yetleri arasnda stnlk bakmndan fark bulunduu zannn dourmamak iin,
bence secde yetinden nce bir iki yet okuduktan sonra, secde yetini okumak daha iyidir demitir.
Kuran- Kerim'i sesli okuyan kimseye -iitenleri secde etmek mecburiyetine sokmamak iin- secde yetine
gelince gizli okumay istihsan etmilerdir.305
Yolculuk Halinde Olan Kimsenin Namaz
1- Namazn ksaltlmas gibi, birtakm zel hkmleri bulunan yolculuk, kiinin develer veyahut ayak yry
ile yolculuk yapmak istedii zaman yolu en az gn gece sren yolculuktur. Zira Peygamber Efendimiz
Yolculukta olmayan kimse bir gn bir gece, yolculukta olan kimse de gn gece mestlerini mesih edebilir
306
buyurmutur. nk tabiidir ki Yolculukta olan kimse- tbirinden maksat, belli bir ahs olmayp ondan cins
murattr. Yni, yolculukta olduktan sonra kim olursa olsun, mestlerini gn gece meshedebir. Bundan ise,
bu yolculuun en az gn gece srmesi lzm gelir. Zira eer daha az olursa, her yolculukta olan kimse nasl
gn gece mesih yapabilir? mam Eb Ysuf: En az iki gn ile nc gnn yansndan biraz fazladr.
mam- afii de bir kavlinde: En az bir gn bir gecedir demilerse de, bu hadis onlarn grlerine kar yeterli
bir delildir.
305
306
Bu hadis mestlerin meshi bahsinde gemitir
Sz geen yry de normal bir yrytr. mam Eb Hanife'den, yolculuun en azn konaklarla da takdir
ettii rivayet olunmaktadr, ki bu da birincisine yakndr. Sahih olan gre gre yolun ka fersah olduuna
baklmaz, ka gn srdne veyahut ka konak olduuna baklr.
Sudaki yryn daha ksa veya uzunluuna baklmaz. Yani kii -biri karada, dieri denizde olmak zereiki
yolu bulunan bir yere gitmek istediinde, hangi yoldan giderse o yolun hkmne tbidir. Nasl ki da yolu ile
ova yolundan da hangisinden gidilirse o yolun hkmne tbi olunur. Hatta eer biri ksa, dieri uzun olan
yollarn ikisi de ya deniz, ya karada olursa, yine de kii hangisinden giderse onun hkmne tbidir.
2- Yolculukta olan kimse iin drt rektl namazlar iki rekt olarak klmak farzdr. mam- afii (Allah rahmet
eylesin) oruca kyas ederek: Farz olan drt rekttr. Fakat kolaylk olsun diye yolculukta ksaltlmasna izin
verilmitir demitir. Biz diyoruz ki: Bununla oru arasnda fark vardr. nk oru yolculukta tutulmad
zaman sonradan kaza edilmesi gerekir. Drt rektt namazlarn yolculukta klnmayan son iki rekt ise kaza
edilmez.
ayet kii yolculukta drt rekt klarsa, eer ikinci rekttan sonra bir teehht miktar oturmusa namazn bir
vacibi olan selm tehir ettii iin iyi bir ey yapmam olmakla beraber ilk iki rekt onun iin farz yerine geer
ve) yanllkla drt rekt olarak klnan sabah namazna kyasa son iki rekt ona nafile olur. Eer ikinci rekttan
sonra bir teehht miktar oturmamssa henz farz olan ksm tamamlanmamken nafile ona kart iin
namaz fesada gider.
3- Yolculua kmak istiyen kimse, oturduu ehrin binalar iinden kar kmaz namazlarm iki rekt olarak
klmaya balar. nk yolculuktan dnld zaman da oturulan yerin binalar iine girilmekle yolculuk bitmi
olur. Hatta bu konuda Hz. Ali (Radyallh anh)'dan da bir nakil vardr. Rivayete gre Hz. Ali (Radyallh anh)
yolculua kmak zere bir gn Basra'dan ayrlrken namaz vakti girmi ve namaz drt rekt olarak kldktan
sonra nnde duran bir kulbeye bakarak: Eer biz bu.kulbeyi de gemi olsaydk namazmz ksaltarak
klacaktk demitir.
Yolculukta olan kimse, herhangi bir ehir, kasaba veya kyde onbe gn veya daha fazla bir zaman iin kalmaya
niyet etmedike yolculukta saylr. Eer bundan az bir sre iin kalmaya niyet ederse, yine de yolcu olup
namazlarn ksaltmak zorundadr. Zira geici olarak bir yerde kalmak istiyen kimse, o yerde kalmas geici
olduu iin yine yolculuk vasfm tar. Ancak bu vasf ne zamana kadar devam eder. Bunun iin ona bir sre
lzmdr, ite bu sreyi biz Hanefiler, kadnn iki ayba hali arasndaki temizlik sresine kyas ederek onbe gn
diye takdir ediyoruz. nk kadnn temizlik hali ile yolculukta olan kimsenin bir yerde kalmaya niyet etmesi
hali arasnda mterek bir vasf vardr: Ayba halindeki kadn namaz klamazken, temizlenince namaz klma
yetkisine, yolculukta olan kimse de namazlarn tam olarak klamazken, bir yerde kalmaya niyet edince
namazlarm tam olarak klma yetkisine sahip olurlar. Bu srenin kadnn temizlik sresi kadar olduu, Abdullah
bn-i Abbs ile Abdullah bn-i mer (Radyallh anh)'dan da nakledilmektedir. er'i miktarlarn tayini gibi
konularda ise, Sahbi'nin sz de hadis hkmndedir.
Metindeki ehir, kasaba veya ky kayd, lde, kalmaya niyet etmenin bir hkm bulunmadna iaret etmek
iindir. Zira her ne kadar tmam Eb Ysuf tan: oban ve hayvanclkla uraanlar, ln herhangi bir yerinde
onbe gn kalmaya niyet ettikleri zaman namazlarn tam olarak klarlar diye sylediine dair bir rivayet varsa
da, mezhepten ak olarak anlalan udur ki: lde ne kadar uzun zaman da kalnsa ve ne kadar uzun zaman
kalmaya niyet de edilse, hkm deimez.
Bir ehre, bir iki gn kalmak niyetiyle giden bir kimse, orada kalmaya niyet etmedike yllarca da kalsa,
namazlarn tam olarak klamaz. Zira Abdullah bn-i mer (Radyallh anh) Azerbaycan'da alt ay kald halde
namazlarn hep iki rekt olarak klmtr. 307 Bunun benzeri dier Ashabn bir oundan da rivayet
olunmaktadr.
4- Bir sava lkesine girip orada kalmaya niyet eden askerler, namazlarn iki rekt olarak klarlar. Bir ehir veya
kaleyi kuattklar zaman da hkm byledir. nk dman lkesine giren askerlerin durumu belli olmaz.
Bakarsn dman yenerler de kalrlar, bakarsn yenilgiye urayp kaarlar. Bunun iin sava lkeleri ikamet yeri
olamaz.
5- Askerler slm lkesinde de devlete kar ba kaldranlarla savatklar zaman, eer bir ehrin iinde olmasalar
veyahut ba kaldranlar denizde kuatsatar namazlarm iki rekt olarak klarlar. nk onbe gn iin durmaya
niyet etseler bile durumlar durmaya msait deildir. Buna gre bir ehrin iinde olmamalar art manaszdr.
Zira bir yerleim merkezinde de olsalar yine byledir, mam Zferden, Askerlerin sava lkesinde de, slm
lkesinde devlete kar ba kaldranlarla savamalan halinde de onbe gn kalmaya niyet etmelerinin hkm
yoktur diye sylendii rivayet olunmaktadr. mam Eb Ysuf da: Eer binalarda kalyorlarsa muteberdir.
nk binalar sabit meskenlerdir demitir.
adrlarda oturan gebe ve hayvanclkla uraanlarn bir yerde onbe gn kalmaya niyet etmeleri, kimisi:
Muteber deildir demi ise de, en sahihi udur ki her ne kadar otlaktan otlaa yer deitiriyorlarsa da, bir
otlakta kaldklar srece onlara yolcu denmedii iin niyetleri muteberdir. mam Eb Ysuf tan byle rivayet
olunmutur.
6- Yolculukta olan kimse, namazn yolculukta olmayan kimseye ihtida ederek eda ettii zaman drt rekt olarak
307
Beyhaki c. 3; S. 152, Ahmed Msned'i c. 2, s. 83.
klar. Zira henz namaz vakti gememiken yolculukta olmayan kimseye iktida ettii iin namaznn hkm
deiir. Nasl ki henz namaz vakti gememiken bir yerde onbe gn durmaya niyet edince de deiir. Fakat
kazaya kalm namazm, yolculukta olmayan kimseye iktida ederek kumas caiz deildir. nk kazaya kalm
olan namazn vakti getii iin artk hkm deimez. Yani eer yolculukta olmayan kimseye iktida da etse,
yine iki rekt olarak klmas gerekir. O zaman da imamn ya birinci, ya ikinci iki rekatnda imama iktida eder.
Birinci iki rektta, iktida ederse imamn oturuu vacip, onun oturuu farz olduu iin farz vacibin arkasmda
klm olur. ikinci iki rektta iktida ederse, imamn okuyuu snnet, onun okuyuu farz olduu iin farz snnetin
arkasnda klm olur. Bunun her iki ihtimalde de caiz deildir.
Eer yolculukta olan kimse, yolculukta olmayan kimseye mam olursa, iki rekt kldktan sonra selm verir ve
arkasndaki yolculukta olmayan kimse kalkp namazn tamamlar. Zira sonradan gelip nc rektta imama
yetien kimse nas imam selm verdikten sonra cemaatle bir ilgisi kalmaz ve son iki rektn tek bana
klyorsa, bu kimse de yledir. Ancak u var ki: Bu kimse tek bana kld rektlarda da Fatihay okumaz.
nk imam ile beraber namaza balad iin hkmen imamn arkasnda saylr. Kald ki onun iin farz olan
okuyu ed edilmitir Bunun iin ihtiyaten okumamas iyidir. Fakat nc rektta imama yetien kimse yle
deildir. nk nc rektta imama yetien kimse farz olan okuyu ed edildikten sonra imama yetitii iin
ona farz olan okuyu ed edilmemitir. Bunun iin ona okumak daha iyidir.
Yolculukta olmayan kimselere imamlk eden yolcu iin, selm verdikten sonra arkasndakilere: Ben yolcuyum.
Siz namaznz tamamlaynz demek mstahaptr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Mekke'de misafir iken selm verdikten sonra Mekke halkna yle sylemiti. 308
Yolculukta olan kimse, yurduna dnd zaman kalmak niyetiyle olmasa biie namazn tam olarak klar. nk
Peygamber Efendimizle (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Ashab yurdlarma dndkleri zaman bazan kalmak
niyetinde olmadklar halde yine de namazlarm tam olarak klarlard. 309
9- Oturmakta olduu yurdunu brakp bir baka yeri yurd edinen kimse, eski yurduna misafir olarak gittiinde
namazn ksaltarak klar. Zira eski yurdu onun iin artk yurd saylmaz. Nitekim Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Medine'ye g buyurduktan sonra, Mekke onun asl yurdu olduu halde kendini
orada misafir saymtr. Zira kiinin asl yurdu, ancak eskisi gibi asl olan bir dier yeri yurd edinmekle bozulur.
Ne yolculua kmakla ve ne de bir baka yerde geici olarak kalmakla bozulmaz. Geici olarak kalnan yurd ise
hem yolculua kmakla, hem geici olarak bir baka yerde kalmakla ve hem asl yurda dnmekle bozulur.
Hac yolculuunda olan kimse, Mekke ile Min'da onbe gn kalmaya niyet etse bile namazn ksaltarak klar.
nk Mekke ile Min ayr ayr yerlerdir. Eer iki yerde kalmaya edilen niyet muteber olursa, bir ok yerlerde
kalmaya edilen niyet de muteber olur. Halbuki yle deildir. Zira hibir yolculuk yoktur ki onda -istirahat ve
benzeri gibi iler iinbir ok yerlerde kalnmasn. Ancak eer geceleri Mekke ile Min' dan birinde kalmaya
niyet ederse, o zaman hangisinde geceleri kalmaya niyet etmi ise oraya girmekle yolculuktan km olur.
nk kii geceleri nerede kalyorsa, onun iin kalma yeri orasdr.
10- Eer kii yolculukta iken namaz kazaya kalrsa, onu kaza ederken yolculukta olmasa bile iki rekt olarak
klar. Yolculukta olmayan kimsenin kazaya kalan namaz ise, kaza edilirken -kii yolculukta bile olsa- onu drt
rekt olarak klar. Zira namazn edas ne ekilde gerekiyorsa kazas da o ekilde gerekir. Ancak bunda muteber
olan vaktin sonudur. Yani kazaya kalan namaz, eer kii bir ftitah tekbiresini alabilecek kadar daha vakit varken
yolculua karsa yolculukta kazaya kalm saylr. Eer bu kadarck vakit kalmamken yolculua kar veyahut
bu kadarck vakit daha varken yolculuktan dnerse, yolculukta kazaya kalm saylmaz. Zira vaktinde
klnmayan namaz, vaktin hepisi bitmedike kazaya kalm olmaz.
11- Yolculukta olan kimse, yolculua kmas ne gaye ile olursa olsun namazlarn ksaltarak klar. mam- afii
(Allah rahmet eylesin). Kt niyetle yolculua kan kimse namazlarn ksaltamaz. Zira namazn rektlarn
drtten ikiye indirmek, yolculuun zorluklarn ekmekte olan kimseye bir kolaylk gstermektedir. Kt niyetle
yolculua kmak ise, cezay gerektiren bir su iken, bu kimseye kolaylk tannrsa ona su ilemekte kolaylk
gsterilmi olur demitir.
Biz diyoruz ki: Bu hususta varit olan nasslar mutlak olup onlarda herhangi bir kayt yoktur. Kald ki yola kmak
bizatihi su deildir. Su ancak kiinin ktlk ilemesidir. Nitekim eer bu kimse, amalad ktl
ilemeye muvaffak olamazsa herhangi bir cezay hakketmi olmaz. Bunun iin bu kimse dahi, yolculukta olduu
srece namazlarn ksaltmak zorundadr.310
Cuma Namaz
1- Cuma namaz ancak, kalabalkt bir ehirde veyahut bu ehrin meydannda klnabilir. Kylerde sahih
deildir.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Cuma namaz, Kurban bayram gnlerinde getirilen tekbirler ve Ramazan ile Kurban bayram namazlar,
308
Eb Davud c. I, s. 180; Tirmizi c. 1 S. 71; Tayalis s, 115; Tahavi c. 1 s. 245; Ahmed Msned'i c. 4, s. 430, 431, 432 ve 440, Beyhak c. 3,
s. 135 ve s. 153
309
Tahavi c. 1, s. 242; Ahmed Msned'i c. 2 s. 45, Beyhaki c. 3. s. 156
310
kalabalk ehirlere mahsustur 311 buyurmutur. mam Eb Ysuf'a gre Kalabalk ehir Yneticisi ile,
hkmleri yrten ve cezalan. uygulayan hkimi bulunan ehirdir, imam Eb Ysuf tan: Kalabahkh ehir, en
byk camisi halkn sd'ramayan yerdir diye tarif ettii de rivayet olunmutur. Kerhi, birinci tarifi benimsemi ve mezhepten ak olarak anlalan da odur. Se1ci de ikinci tarifi benimsemitir.
Cuma namaznn cami veyahut namazgahta klnmas art deildir. ehrin elverili herhangi bir meydannda da
klnabilir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre, cuma namaz Min'da -eer hacc ilerini yrten zat bizzat Hicaz
valisi olur veyahut Halife orada misafir bulunuyorsa caizdir. mam Muhammed ise: Caiz deildir demitir..
nk Min kydr. Bunun iindir ki orada bayram namaz klnmaz. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf,
Her ne kadar ky ise de Hacc mevsiminde ehir durumuna gelir. Bayram namaz da orada, ky olduu iin
deil, zorluk olmasn diye klnmyor demilerdir. Arafat'ta ise her imama gre de cuma namaz olamaz.
nk Arafat ldr. Minada ise binalar vardr. Hicaz valisi veyahut Halife'nin Mina'da bulunmasnn artna
gelince: nk Hacc ilerini yrten kimsenin orada olmas yeterli gelmez. Zira memleket ynetimi vali ve
Halife'nin grevidir. Hacc ilerini yrten kimsenin grevi se, yalnz Hacc ilerini ynetmektir.
Cuma namazn ya bizzat devlet reisi ya da devlet bakannn izin verdii kimse kldrabilir. nk cuma namaz
byk bir kalabalk tarafndan klnd iin bazan kimin imamlk, yapmas veyahut bir baka konuma cemaat
arasmda anlamazlk bagsterir. Bunun iin yneticinin izni gerekir.
2- Cuma namaznn shhat artlarndan biri de vakittir. Bunun iin cuma namaz ancak le vaktinde khnabilir.
le vaktinden sonra klnamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Seem) Medine'ye hicret
buyurmazdan nce Mus'ab b. Umeyr'i oraya gnderirken; Gne semann ortasndan saa kaynca cuma
namazn kldr 312 buyurmutur. Eer cuma namaz henz tamamlanmamken ikindi vakti girerse, cuma
namazn bozup leyi klmak gerekir. Cuma namaz le namaz olarak tamamlanan az. nk ikisi ayr ayr
namazlardr.
3- Cuma namaznn artlarndan biri de hutbedir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) cuma
namazn mr boyunca bir kez olsun hutbesiz kldrmamtr. 313
4- Hutbe de cuma namaz gibi le vakti girdikten sonra ve fakat namazdan nce okunur. Snnet bu ekilde
varid olmutur.
Hutbe iki tane olup aralarnda hafif bir oturu yaplr. Balangtan beri hep bu ekilde devam edegelmitir.
5- Hutbe ayakta ve abdestli olarak okunur. nk bu gne kadar hep ayakta okunagelmitir. Kald ki ayakta ve
abdestli olarak klmak namazn shhati iin arttr. Bunun iin ezanda olduu gibi abdestli ve ayakta okumak
mstahaptr. ayet oturarak veyahut abdestsiz olarak okunsa Gaye hasl olduu iin caizdir. Ancak devam
edegelen ananeye aykr olduu ve hutbe ile namazn biribirinden ayrlmasna yol at iin mekruhtur.
Hutbede yalnz, Allah'm adn anmakla yetinerek baka bir ey eklememek mam Eb Hanife'ye gre caizdir.
Dier iki imam ise Hutbe denilebilecek kadar uzun bir zikir gerekir demilerdir. nk hutbe vaciptir. Yalnz
tebih veyahut Allah'a hamd etmek ise hutbe olamaz. mam- afi'de: Aralarnda oturmak artyla iki hutbe
okunmazsa caiz olamaz. nk hep o ekilde devam edegelmitir demitir. mam Eb Hanife'nin dayana;
Ey iman etmi olanlar, cuma gn namaz iin ezan okunduu zaman Allah' anmaya koun, alm satm
brakn 314 buyurmutur. Zira bu yette Allah' anmann hutbe denilebilecek kadar uzun olmas art
koulmamtr. Ayrca rivayet olunmaktadr ki Hz. Osman (Radayallh anh) hilfete seildikten sonra ilk
hutbeye ktnda Elhamd Lillahi dedikten sonra bir titreme onu tutmu ve hemen minberden inip namaza
balamtr.
6- Cuma namaznn shhat artlarndan biri de cemaatla klmaktr. nk cuma kelimesi cemaatten mtaktr.
mam Eb Hanife'ye gre cuma namaz imamdan baka en az, kii ile klmabilir. Dier iki imam ise s
mamdan baka iki kii daha olursa kfi gelir demilerdir. En sahihi udur ki bunu syleyen yalnz imam Eb
Ysuf tur. mam Eb Ysuf: nk cuma kelimesinin lgat anlam toplant demektir. Cuma namaznda ise,
imamdan baka iki kii daha olunca toplant hsl olur demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise her ne kadar byleyse de yukarda metni geen; Ey man etmi olanlar, cuma gn namaz iin ezan okunduu
zaman Allah' anmaya koun mealindeki yeti kerimede hitap, cemi sasyle yapld iin en az kiiyledir.
Bu kiiye de namaz kldracak bir imam gerektiine gre, demek oluyor ki cuma namaznn klnabilmesi iin
imamdan baka en az kii daha gerekir demilerdir.
Eer imam daha rk ve secdeye varmamken, cemaat dalp ocuk ve kadnlardan baka kimse kalmazsa,
mam Eb Hanife'ye gre cuma namazn bozup le namazn klmak gerekir. Dier iki imam ise mam iftitah
tekbiresini aldktan sonra eer cemaat dalrsa, cuma namaz tamamlanr. demilerdir. mam rk ve secdeleri
yaptktan sonra cemaatn dalmas halinde ise. her mama gre de cuma namaz tamamlanr. mam Zfer:
311
Bu hadis merfu olarak gariptir. bn-i Ebi eybe, Beyhaki ve Sf- Sevri bunu Hz. Ali {r.a.)'dan mevkuf olarak rivayet etmilerdir. Beyhak
3, s. 179; Tahavi c. 2. 54.
312
Gariptir. Buhari'nin c. 1 s. 123'te Enes b. Mlik (r.a.)'dan bu konuda rivayet ettii hadis Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in Cuma namaz
gne semann ortasndan kayd zaman klardn eklindedir. Mslim de c. 1, s. 283'de bu hadisi Seleme b. Ekve'den; Peygamber
Efendimizle (s.a.v.) biz Cuma namazn semann ortasndan kayd zaman klardk eklinde rivayet etmitir
313
Beyhaki c. 1, s, 196
314
Cuma: 62/9.
Cuma namaznn sonuna kadar le vaktinin kmam olmas nasl art ise, cuma namaznda cemaat da art
olduuna gre namazn sonun kadar cemaatn devam arttr demitir. ki mam ise: Cuma namaznda cemaat,
hutbe gibi namaz balayncaya kadar arttr. Bunun iin namazn sonuna kadar cemaatn devam gerekmezdemilerdir. mam Eb' Hanifede Namaza balansa bile bir rekt klnmadan cemaat dalrsa, namaza
balanmamken cemaat dalm gibi olurlar. nk bir rekttan daha aza namaz denilemez. Bunun iin hi
deilse bir rekt tamamlanncaya kadar cemaatn devam gerekir. Hutbe ise yle deildir. nk hutbeyi de
imam okuduu iin namaza baladktan sonra srdremez. Bunun iin hutbenin devam art deildir. Yalnz
kadnlarn kalmas da bir ey ifde etmez. nk kadnlarla cuma namaz tamam olmaz. ocuklar da yledir.
7- Cuma namaz yolculukta olan kimseye, kadna, hastaya, kleye ve iki gzden kr olan kimseye vacip deildir.
nk yolculukta olan kimsenin cuma namazna gitmesinde glk vardr. Hasta ile iki gzden kr olan kimse
de yledirler. Kle de efendisinin hizmetiyle uramaktadr. Kadn da ev iiyle meguldr. Bunun iin bunlarn
hepsi mazurdurlar.
ayet bunlar cuma namazna gidip cemaatla birlikte klarlarsa, kendileri iin lenin farz yerine geer. nk
kendi istekleriyle gle katlanm olurlar. Nasl ki yolculukta olan kimse, kendi isteiyle gle katlanp
oru tuttuu zaman tuttuu oru da onun iin farzn yerine geer.
8- Kle, hasta ve yolculukta olan kimse cuma namaznda imam olabilirler. mam Zfer: Olamazlar. nk
cuma namaz onlara farz olmad iin onlar da kadn ve ocuk gibidirler demitir.
Biz diyoruz ki: Cuma namaznn onlara farz olmamas, glk ekmesinler diyedir. ayet kendi istekleriyle
gle katlanp klarlarsa -yukarda da belirttiimiz zere- onlar iin farzn yerine geer. Bunun iin bunlar
kadn ve ocuk gibi deillerdir. nk ocuk, namaz kendisine farz olmad iin imamla yetkili deildir.
Kadn da erkeklere imam olamaz. Bunlar ise, imamla yetkili olduklar iin arkalannda klman cuma namaz
sahih olduu gibi, cuma namaznn cemaat iin gerekli olan say da bunlarla tamam olur. nk cuma
namaznda imam olmalar muteber iken, iktida etmelerinin muteber olmas evleviyetle lzm gelir.
9- Eer mazur olmayan bir kimse, imam daha cuma namazm kaldrmamken evinde le namazn klarsa,
tahrimen mekruh olmakla beraber sahihtir. mam Zfer: Caiz deildir. nk bu kimse iin asl farz
cumanamazdr. le namaz onun iin asl farz olmayp farza bedeldir. Asl farz dururken ise onun bedeline
geilemez demitir. Biz diyoruz ki: Mezhepten ak olarak anlalan udur ki: herkese teker teker farz olan, le
namazdr. nk herkes teker teker ancak le namazn klabilir. Cuma namaz ise, kiinin elinde olmayan
birtakm artlan vardr. Kii de ancak gcnn yettii kadar ibadetlerle mkellef olur.
Eer bir kimse, evinde le namazn kldktan sonra pimanlk duyarak cuma namazna katlmak iin
davranrsa, eer imam daha namazn iinde ise, mam Eb Hanife'ye gre bu kimsenin kld le namaz,
namazgaha gitmek zere evinden kmas ile bozulur. Dier iki mam ise: Bu kimse, imam ile birlikte cuma
namazna girmedike namaz bozulmaz demilerdir. nk namaza gitmenin sevab klnm oan namazn
sevabndan az olduu iin, bu kimsenin klm olduu le namaz cuma namazna gitmekle deil, ancak kendisi
kadar sevapt olan cuma namazn kalmakla bozulur. Cuma namaz da ancak imam ile birlikte namaza girmekle
klnm olur.
mam Eb Hanife: Cuma namaz daha stn ve faziletli olduu iin ona gitmek dahi, bil fiil klnm olan le
namaz kadar sevapldr. Bu da eer kii evinden karken cuma namaz daha klnmam ise byledir.
Klndktan sonra ise, kiinin ona gidip gitmemesi arasnda fark yoktur demitir.
10- zrl olan kimselerin ehirde le namazn cemaatle klmalar mekruhtur. Hapiste olanlar iin de yledir.
nk eer cemaatla klarlarsa, hem btn cemaatlar iinde toplayan cuma namazna halel gelmi olur ve hem
de eer zrl olan bir kimse onlan grrse, cuma namazn kldklarn sanarak onlara iktida edebilir. Bununla
beraber eer klarlarsa cemaatin herhangi bir art eksik olmad iin sahihtir. Kyde ise, cuma namaz vacip
olmad iin le namazn cemaatla klmak mekruh deildir.
11- Cuma gn imam daha namazda iken imama yetien kimse, yetitii miktar imam ile birlikte klar. Geri
kalann da sonradan tamamlar. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Namaz klnmaya balad zaman ona koarak gelmeyin. Ar ar ve yryerek gelin. Yetitiiniz miktar
kln, kardnz miktar kaza edin 315 buyurmutur.
Eer kii mama, teehht veya sehiv secdesinde ken bile yetiirse, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a
gre cuma namazn tamamlar. mam Muhammed ise: kinci rektn ounu imam ile birlikte klamayan kimse
le namazn tamamlar demitir. nk bu namaz her ne kadar cuma namaz ise de, cuma namazm cemaatla
klmak art olduu ve bu kimse de onu cemaatla klmak artn yerine getiremedii iin onun hakknda le
namazdr. Bunun iin bu kimse drt rekt klmak zorundadr. Ancak cuma namaz olmas ihtimaline binaen
ikinci rekttan sonra mutlaka oturmak ve ilk iki rektta olduu gibi, son iki rektta da fatiha ile zammi sreyi
okumak gerekir. Zira eer cuma namaz olursa son iki rekt ona nafile olur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Teehht veya sehiv secdesinde bile cemaata yetien kimse, cuma
namazna yetimi olur. Nitekim bu kimse iktida ederken cuma namaz niyetini getirir. Cuma namaz ise iki, e
namaz da drt rekt olduuna gre biribirinden ayr namazlardr. Bunun iin birinin niyetini getirip dierini
klmak caiz olamaz demilerdir.
315
Buhari c. 1. s. 88 ve 124; Mslim c. 1, s. 220; Eb Davud c. 1, s. 91; Tirmizi c. 1 s. 44; lbn-i Mce c. 1 s. 56.
12- Cuma namazna gidenler iin, imam minbere ktktan sonra hutbesini bitirinceye kadar nafile klmak ve
konumak mekruhtur. Ben diyorum ki: Bu, mam EbHanife'ye gredir. Dier iki mam: mam minbere
ktktan sonra henz hutbeye balamamken ve minberden indikten sonra da henz namaza balamamken
konumann bir sakncas yoktur. nk imam minbere ktktan sonra konumaktan, hutbe dinlensin diye
nehyedilmitir. Bu iki durumda ise konumann mekruh olmas iin bir sebep yoktur. Fakat namaz le deildir.
nk namaz, imam hutbe veya namaza balayncaya kadar uzayabilir. demilerdir. mam Eb Hanife ise,
mam minbere ktktan sonra artk, ne namaz ve ne de konuma yoktur 316 hadisine dayanmtr. nk
hadiste namaz ile konuma arasnda ayrm yaplmamtr. Hem de imam hutbe veya namaza balayncaya kadar
nasl namaz uzayabiliyorsa, konuma da bazan tabiatiyle uzar. Bunun iin ikisi arasnda bu hkmde fark yoktur.
13- Mezzinler birinci ezan okumaya balaynca, hemen alm satm brakp namazgah yolunu tutmak gerekir.
Zira metni yukarda geen yet-i kerimede Cuma gn namaz iin ezan okunduu zaman Allah' anmaya koun,
alm satm brakn diye buyurulmaktadr.
14- mam minbere ktktan sonra oturur ve mezzin minberin karsnda durup tekrar ezan okur. slmiyetin
balangcndan bu gne kadar bylece sregelmitir. Ancak Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
zamannda bu ezandan baka bir ezan yoktu. Bunun iin alm. satm brakp namazgah yolunu tutmann
vcubunda muteber olan, bu ezandr. Fakat -Allah biliren sahihi udur ki: eer le olduktan sonra okunursa,
muteber olan ezan birincisidir. 317
Bayram Namaz
1- Kendisine cuma namaz vacip olan kimseye bayram namaz da vaciptir. el-Camiussayr'de Bayram, cuma
gnne rastlad zaman birinci namaz snnet, ikincisi farz olmasna ramen ikisi de terkedilemez diye
kaytldr. Biz diyoruz ki: Bu ifade bayram namaznn snnet olduunda nasstr, ki mam Eb Hanife'den bu
yolda da bir rivayet vardr. Vacip olmasnn delili, Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu hi
bir bayramda terk etmemi olmasdr. Snnet olduunun delili de Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), kendisine: Bu sylediklerin dna bana farz olan baka bir ey var m? diye soran Arabi'ye Hayr.
Meer ki kendi isteinle yapsan 318 diye cevap vermesidir. Bununla beraber en sahihi udur ki: Bayram namaz
vacip olup ona snnet denmesinin sebebi vcubunun snnet ile sabit olmasdr.
2- Ramazan bayramnda namazgaha kmazdan nce bir ey yemek, ykanp temizlenmek, dileri misvklamak,
gzel kokular srmek ve ondan sonra kmak mstahapr. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Ramazan bayramnda namazgaha kmadan bir ey yer ve her iki bayramda da
ykanr, mbarek azn misvaklar ve gzel kokular srerdi. 319 Hem de bayram, toplant gn olduu iin -cuma
gnnde olduu gibi- ykanp temizlenmek ve gzel kokular srmek snnettir.
3- Bayramda ayrca en gzel elbiseyi giymek de mstahapr. nk Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi
ve Sellem) tilki postu veyahut ynden mamul bir cbbesi vard. Bayramlarda da onu giyerdi. 320
Ramazan bayramnda Fitre fakirlerin karn tokluu ve gnl rahatl ile namaza gidebilmeleri iin namazdan
nce verilir.
mam Eb Hanife ye gre Ramazan bayramnda namazgaha gidilirken yolda tekbir getirilmez. Dier iki mam
ise Kurban bayramna kyas ederek getirilir, demilerdir. mam Eb Hanife: Senada asl olan, gizliliktir. Ancak
Kurban bayram tekbir getirme gnleri olduu iin, eriat ancak o gn namazgaha giderken tekbir getirmeyi
uygun grmtr. Ramazan .bayram ise yle deildir demitir.
4- Bayram gn namazdan nce nafile namaza klnmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) namaza kar hevesli olmasma ramen hi klmamtr. 321 Ancak kimisi: Kerahet namazgaha
mahsustur, kimisi de: Mutlaka mekruhtur. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) evde de
klmamtr demitir.
5- Bayram namaz vakti gne ykselince balar ve tepeden saa doru kayncaya kadar devam eder. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bayram namazn hep gne bir iki mzrak boyu kadar
ykseldikten sonra klard. 322 Bir sefer de ahitler leden sonra, hilali grdklerine ahitlik edince bayram
316
Bu hadis merfu olarak galiptir. Beyhaki bunu Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in sylediini demek byk bir yanlgdr. Hadis olmayp
Zhr'nn szdr demitir.Nasb-rraye c. 2 s. 201
317
318
319
Bu hadis aslnda iki hadis.olup mellif onlan birletirmitir. Birincisini Buhari c, 1, s. 130 Enes b. Mlik'den, ikincisini de Tirmizi c. 1 s.
71; bn-i Mce c. 1 s. 127; el-Mstedrek c. 1 s. 294; Darekutni s. 180; Beyhaki c. 3 s. 283; Tayalisi s. 109; Ahmed c. 5 s. 352 ve 360'da
kaydetmilerdir
320
Gariptir. Beyhaki c. 3 s. 280 ve mam- afii el-mmi adl eserinden naklen Peygamber Efendimiz (s.a.v.) her bayramda Yemen yaps
olan hrkasn giyerdi eklinde bir hadis kaydetmilerdir.Nasb-rraye c. 2 s. 309
321
Buhari c 1 s. 135; Mslim c. 1 s. 291; Eb Davud c. 1 s. 171; Nesai c. 1 s 135; Tirmizi c. 1 s. 70; bn-i Mce c. 1 8. 93
322
Bu hadis gariptir. Eb Davud c 1 s. 168; bn-i Mce c. 1 s. 94; el-Mstedrek c. 1 s.. 295,'te Peygamber Efendimiz'in Ashabndan Abdullah
bn-i Bsr'n bir bayram gn namazgaha geldiinde imamn henz gelmediini grerek onu yadrgam ve: Biz Peygamber Efendimizle
(s.a.v.) bu saatte namazdan km oluyorduk diye sylediini kaydetmilerdir
namazn ertesi gn ayn vakte brakmtr. 323

6- Bayram namaz iki rekttr. mam birinci rektta iftitah tekbiresinden sonra kez daha tekbir alr ve ondan
sonra Fatiha ile zamm sreyi okur. kinci rektta ise nce Fatiha ile zammi sreyi okur, ondan sonra yine kez
tekbir alr ve drdnc tekbirde rka varr. Abdullah bn-i Mesd (Radyallh anh) bayram namazn bu
ekilde tarif etmi ve biz Hanefiler bayram namaznn bu ekilde olduu grndeyiz. Abdullah bn-i Abbs
(Radyallh anh) ise: Birinci rektta iftitah tekbirinden sonra be ve ikinci rektta da yine be kez bir rivayette
Drt kez tekbir aldktan sonra Fatiha ile zammi sre okunur demitir.
Abdullah bn-i Abbas'n torunlan olan halifelerin emriyle bugn halk arasnda bununla mel edilmekte ise de,
mezhep birinci grtr. nk namaz iinde tekbir getirip elleri kaldrmak bayram namazndan baka bir yerde
yoktur. Bunun iin az tutmak ihtiyata daha uygundur. Sonra, tekbirler dinin iar olduu iin her rektn
kyammdaki tekbirlerin hepsini bir arada getirmek daha uygundur. Bunun iin, birinci rektn tekbirlerini iftitah
tekbiresinden, ikinci rektn tekbirlerini de rka var tekbiresinden ayrmamak gerekir. nk birinci rektn
kyamnda her ne kadar -iftitah ve rka var tekbirleri olmak zereiki tekbir varsa da, iftitah tekbiresi hem
vacib ve hem de daha ncedir. kinci rektn kyammda ise, rka var tekbiresinden baka tekbir yoktur, mam
afi ise, bn-i Abbs (Radyallh anh)'n tarifini benimsemitir. Ancak mam-fii, bn-i Abbas'n birinci
rektn kyamnda iftitah ve rka var tekbirleriyle .birlikte yedi olduunu syledii tekbirlerin hepsini bayram
namaz tekbirlerine hamlettii iin, ona gre her iki rektta getirilen tekbirlerin says onbe veyahut onalt
olmutur.
Rka var tekbirleri dnda bayram namaznn btn tekbirlerinde eller kaldrlr. Zira -yukarda da getii
zere- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Eller ancak yedi yerde kaldrlr.. diye
buyururken bu yedi yerden birinin bayram namaznn tekbirleri olduunu sylemitir.
mam Eb Ysuf tan: Bayram namaz tekbirlerinde eller kaldrlmaz diye rivayet olunuyorsa da, bu hadis onun
grne kar bir delildir.
Namazdan sonra imam iki hutbe okur. Bu hususta rivayetler yaygndr. Ve bu hutbelerde fitrenin ahkmn
bildirir. Zira Ramazan bayramnn hutbesi fitre ahkmn bildirmek iindir.
7- Bayram namazn karan kimse onu kata edemez. nk bayram namaz da, cuma namaz gibi cemaatle ve
yneticinin izniyle klnmas arttr.
8- Eer akam hava kapal olduu iin hill grnmez ve ancak ertesi gn leden sonra grldne ahitlik
edilirse, bayram namaz ertesi gne ertelenir. Zira bu erteleme mazeretten dolaydr ve ayn zamanda hakknda
hadis de vardr.
Eer ikinci gnde de klnmasn engelliyen bir durum ortaya karsa artk klnamaz. nk cuma namaznda
olduu gibi bayram namaznda da asl, kaza edilmemesidir. Fakat bayram namaznn ertelenmesi hakknda hadis
bulunduu iin, onu biz ancak bir gn erteleyebiliriz. nk hadis, bayram namaznn mazeret halinde bir gn
ertelendiine kaildir.
Kurban bayramnda da Yukarda sylediimiz gibi Ykanmak ve gzel kokular srmek mstahaptr. Ancak
Kurban bayramnda namazdan dnlnceye kadar bir ey yiyilmez. Zira rivayet olunmaktadr ki: Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Kurban bayramnda namazdan nce bir ey yemez ve ancak namazdan
dndkten sonra kurban kesip, kestii kurbann etinden yerdi. 324
Kurban bayramnda namaza gidilirken yolda tekbir getirilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Kurban bayram namazna karken tekbir getirirdi. 325
Kurban bayramnn namaz da Ramazan bayramnn namaz gibi iki rekt olup namazdan sonra iki hutbe okunur.
Zira gelen nakllar hep bu yoldadr. Ve bu hutbelerde kurbann ve bayram gnlerinde getirilmesi gereken
tekbirlerin ahkm bildirilir. nk o gnlere mahsus olan ibadetler kurban ile tekbirlerdir. Hutbede de gnn
gerei ne ise, o sylenir.
9- Eer kurban bayramnn birinci gn namaz klmaya mani bir hal ortaya karsa nc gne kadar
ertelenebilir. nc gnden sonra klnamaz. Zira namaz da kurbann kesilebdii gnlere mahsus bir ibadettir.
Bunun iin ancak o gnlerde khnabilir. Bununla beraber eer bir mazeret olmakszn ikinci veya nc gne
braklrsa -nakle aykn olduu iin- iyi bir ey yaplm olmaz.
Hac'da olanlara benzemek iin, arefe gn halkn bir yerde toplanmas gelenei, muteber bir ey deildir. Zira
Arafat'da vukuf, zel bir yere has olan zel bir ibadettir. Haccn dier menasiki gibi o yerin dnda ibadet
olamaz.326
Kurban Bayram Gnlerinde Getirilmesi Gereken Tekbirler
Arefe gn sabah namazndan itibaren mam Eb Hanife'ye gre bayramn ilk gnnn dier iki imama gre
323
Eb Davud c. 1 s. 171; Nesai c. 1 s. 231; bn-i Mce c. 1 s. 120; Darekutni s. 233; Tahav c. 1 s. 226 ve Beyhaki c. 3 s. 316.
Tirmizi s. 1 c. 71; bn-i Mce c. 1 s. 127; el-Mstedrek c. 1 s. 294; Da.rekutni s. 180; Beyhari c. 3 s. 283; Tayalisi sh. 109, Ahmed
Msned'i c.1, s. 352 ve 360.
325
Gariptir, hibir yerde bulunamad. Nasb-rraye c. 2 s. 222
326
324
drdnc gnnn ikindisine kadar, cemaatle klnan her farz namazdan sonra tekbir getirilir. Bu mesele Ashap
arasnda da ihtilafldr, iki imam, tekbir getirmenin bir ibadet olup, ibadetlerde ise ou tutmann ihtiyata daha
uygun olduu mlhazasna dayanarak Hz. Ali'nin, mam Eb Hanife de, sesli olarak tekbir getirmenin bid'at
olduu dncesine dayanarak Abdullah bn-i Mesud'un grn tutmulardr.
Tekbir getirilirken, bir defa Allahu Ekber Allahu Ekber, La lahe llellah Vellah Ekber, Allahu Ekber VeLillahilhamd denilir. Zira Peygamber Efendimizden (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu ekilde nakledilmitir. 327
Tekbir, mam Eb Hanife'ye gre ehirlerde ve yolculukta olmayan erkekler tarafndan cemaatle klnan her farz
namazdan sonra getirilir. Aralarnda erkek bulunmayan kadnlarla, yolculukta olmayan bir kimsenin aralarnda
bulunmad yolcularn cemaatla kldklar namazdan sonra tekbir yoktur. Dier iki imam ise: Her farz
namazdan sonra tekbr getirilir demilerdir. Yani klman, namaz farz olduktan sonra -ister cemaatle, ister tek
basma, ister erkek, ister kadn, ister yolculukta olan, ister olmayan kimse tarafndan klnsn- tekbir getirilir.
nk tekbir farz olan namazn tabiidir. mam Eb Hanife yukanda metni geen; Cuma namaz, Kurban
bayram gnlerinde getirilen tekbirler, Ramazan ve Kurban bayram namazlar, kalabahkh ehirlere mahsustur
hadisine dayanmtr. Hem de sesli tekbir getirmek snnete aykrdr. Bunun iin ancak yolculukta olmayan
erkekler tarafndan klnan farz namazdan sonra getirilebilir. nk eriat ancak onlar hakknda varid olmutur.
Fakat kadnlar eer erkeklerle ve yolculukta olan kimseler ve yolculukta olmayan kimselerle birlikte namaz
klarlarsa, o zaman kadn ve yolculukta olanlara da tebean vacip olur.
mam Eb Ysuf demitir ki i Bir arefe gn akam namazm kldrrken selm verdikten sonra tekbir getirmeyi
unuttum, imam Eb Hanife de arkarndayd. Kendisi tekbir getirdi.
mam Eb Ysuf'un bu sznden anlalmaktadr ki: mam tekbir getirmese de arkasndakiler getirebilirler.
nk imama uymak namazn iinde gereklidir. Bunda mstahaptr.328
Gne le Ay Tutulmalar Namaz
Gne tutulduu zaman imam halka, nafile namaz eklinde ezansz ve kametsiz olarak ve her rektnda bir rk
yaparak iki rekt namaz kldrr. mam- afii, Hz. Aie' den gelen rivayete 329 dayanarak: Her rektnda ilk kez
rka varr demitir. Biz ise, Abdullah bn-i me r'den gelen rivayete dayanyoruz. 330 Zira erkekler imama
daha yakn olduklan iin durumu daha iyi bilirler. Bunun iin Abdullah bn-i mer'in rivayeti daha racihtir.
mam bu namazn rektlarnda okuyular uzatr ve mam Eb Hanife'ye gre gizli okur. Dier iki mam ise i
Sesli okur demilerdir. mam Muhammed'den, mam Eb Hanife'nin dedii gibi syledii de rivayet
olunmutur. Bu namazn rektlarn uzatmak, daha efdaldir. Yoksa, kii isterse hafif rektlarla da klabilir. nk
snnet olan, Gne tamamen alncaya kadar geen zamann hepsini namaz ve dualarla geirmektir. Bunun iin
eer bir rektnda az okursa, dierini uzatabilir. Gizli veya sesli okumaya gelince: mam Eb Hanife, Abdullah
Ibn-i Abbas ile Semre (Radyallh anh)'nn 331 dier iki imam da Hz. Aie (Radyallh anh)'n 332 rivayetine
dayanmlardr, mam Eb Hanife'nin, Abdullah bn-i Abbs ile Semre'nin rivayetini niin tercih ettii,
yukanda geti. Kald ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Gndz namaz dilsizdir buyurmutur. 333 Namaz bittikten sonra, imam Gne alncaya kadar du eder.
Cemaat da min der. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Bu korkun hallerden birini grdnz zaman, Allah'a du ile ynelin 334 buyurmutur. Duada da snnet,
namazdan sonra edilmesidir.
Bu namaz da cuma namazm kldrmakla grevli olan imam, kldrr. ayet kendisi bulunmazsa) anlamazla
dmemeleri iin (herkes kendi kendine ve tek basma klar.
Ay tutulmas namaz ise cemaatle klnmaz. nk vakit gece olduu iin hem halkn toplanmas mmkn
deildir, hem de fitneden korkulur. Herkesin kendi kendine klmasna gelince . nk Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-salt ves-selm);
Bu korkun hallerden birini grdnz zaman namaza snn 335 buyurmutur. Gne tutulmas namazndan
sonra hutbe okunmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hutbe verdii, nakil
olunmamtr.336
327
Nesbbu-rraye sahibi: Ben bunu Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den nakledildiini herhangi bir yerde bulamadm. Ancak bn-i Ebi eybe
iyi bir senetle bunu Abdullah bn-i Mesud'dan nakletmitir diye sylemektedir
328
329
Mslim c. 1, s. 296.
330
Mellif her ne kadar Abdullah bn-i mer diyorsa da bu hadisin rvisi Abdullah bn-i mer olmayp Abdullah bn-i Amr bn-i As'dir. Eb
Davud c. 1 s. 176; Nesai c. 1 s. 222, Tirmizi, email s. 23; el-Mstedrek c. 1 s. 325; Abmed' Msned'i c. 2 s. 198; Tahavi c. 1 s. 194.
331
Ahmed Mnsed'i c. 1 s. 293 ve 350, Tahavi c 1 s. 197 ve Beyhaki c. 3 s. 335.
332
Buhari c. 1 s. 145, Mslim c. 1 s. 196.
333
Bu hadis yukanda da getii iin burada ona kaynak gstermeye gerek duymadk
334
Bu lafzyla gariptir. Buhart ile Mslim Muire b. ube'den: Bu olaylar grdnzde Allah'a dua edin ve namaz kln eklinde
nakletmilerdir. Buhari c. 1 s. 145; Mslim c. 1 s. 300.
335
Bu hadis bu lfzla gariptir. Buhari ile Mslim Hz. Aie'den Bunu grdnzde namaza snn eklinde nakletmilerdlr. Buhari c. 1 s.
142,;Muum c. 1 s. 296.
336
Yamur Duas Namaz

mam Eb Hanife: Yamur duasnda cemaatle klnmas snnet olan bir namaz yoktur. Fakat kii isterse kendi
kendine klabilir. nk yamur duas sadece dua ve balanma dileidir demitir. Zira Cenb- Hak, Nuh
(Aleyhisselm)dan; Dedim ki Rabbnzdan balanmanz dileyin. Zira Rabbiniz ok balaycdr. Ki size
gkten bol bol yamur yadrsn 337 diye hikye buyurmaktadr. Yamur duasn yapan Peygamber
Efendimizden (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de, namaz kld rivayet olunmamtr. 338 Dier iki imam ise
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yamur duasnda, bayram namaz giib ezansz, kametsiz
ve sesli okumak suretiyle iki rekt namaz kldna dair bn-i Abbas'dan gelen rivyete 339 dayanarak: mam
halka iki rekt namaz kldrr demilerdir. Biz ise: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bir
kere klm, bir kere klmamtr. Bunun iin snnet deildir diyoruz. Kitabn aslnda bu grn yalnz imam
Muhammed'in olup, mam Eb Ysuf'un mam Eb Hanife' nin grnde olduu, zikredilmektedir. ayet
cemaatle khnrsa) bayram namazna kyasen (mam sesli okur ve namazdan sonra hutbe de okur. Zira rivayet
olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hutbe okumutur. 340 Ancak bu hutbenin
cuma hutbesi gibi iki tane mi yoksa bir mi? olduunda ihtilf etmilerdir, imam Muhammed'e gre iki, imam
Eb Ysuf'a gre bir tanedir. mam Eb Hanife'ye gre ise, hutbe yoktur. nk hutbe cemaata tabidir. Bu
namaz ise -yukarda da getii zere- mam Eb Hanife'ye gre cemaatla klnmaz.
mam dua ederken yzn kbleye verir ve imam Muhammed'e gre srtndaki ste giyilen elbisesini ters evirerek dua eder. Zira Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yzn kbleye vererek ve ridasn ters
evirerek dua ettii rivayet olunmaktadtr. 341
mam Eb Hanife ise: mam dua ederken elbisesini ters evirmez. nk hi bir duada elbiseyi evirmek diye
bir ey yoktur. Peygamber Efendimiz (Sallallan Aleyhi ve Sellem) byle yapm ise, eklin deimesile havann
deimesini tefel etmi veyahut bunu vahi yolu ile bilmi, ki bizim iin mmkn deildir demitir.
Cemaat ise elbisesini ters evirmez. nk buna dair hibir nakil yoktur.
Gayrimslimler yamur duasma katlmazlar. Zira yamur duas Allah'dan rahmet dilemektir, inana olmayanlar
iin ise, Allah'dan rahmet yerine lanet inmektedir.342
Korkulu Zamanlarda Namaz
Savalarda dmann baskn yapmas tehlikesi bulunduu zaman, imam beraberindeki askerleri ikiye blerek bir
bln dmann karsna diker. Dier bln de arkasna alarak onlarla birlikte namazn birinci rektn
klar ve bam ikinci secdeden kaldrdktan sonra arkasndaki blk gidip dier bln yerini alr. Bu sefer
dier blk gelip mamn arkasnda yer alrlar. mam onlarla da ikinci rekt kldktan sonra teehhd okur ve
selm verir. Onlar ise selm vermeden gidip birinci bln yerine geerler ve birinci blk gelip kalan ikinci
rekt herkes tek bana ve layk olduklar iin okuyusuz olarak tamamlarlar. Ondan sonra bunlar gidip
dmann karsna geerler ve dier blk gelip kalan kinci rektlarn yine herkes tekbana ve fakat bunlar)
mesbuk olduklar iin okuyarak tamamlarlar. Zira Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anh)'dan gelen rivayete
gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapmtr. 343 mam Eb Ysuf her ne kadar:
Bizim zamanmzda byle bir namaz caiz olamaz demi ise de, Abdullah bn-i Mesud'un bu rivayeti onun
grne kardr.
Eer imam yolculukta olmayp ayn yerin sakinlerinden olursa, o zaman herbir blk ile birlikte iki rekt klar.
Zira rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bir le namazn ashabna bu ekilde
kldrmtr. 344
mam akam namazn, birinci blk ile iki, ikinci blk ile de bir rekt talar. nk akam namaz rekt
olduu iin herbir ble birbuuk rekt der. Bir rekt ise ikiye blmek mmkn olmadna gre, rektn
hepsini birinci srada olanlarla birlikte klmak daha evldr.
Namaz klarken savamak caiz deildir. ayet yaparlarsa namazlar sahih olamaz. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hendek gn klmaya frsat bulamad iin drt farz namazn kazaya brakmtr.
345
Eer savarken namaz klmak caiz olsayd Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) namazlarn
kazaya brakmazd.
337
Nuh: 71/10-11.
Peygamber Efendimiz (s.a.v)in yamur duasm yapt, sabit ise da yamur duasn yaparken namaz kldnn rivayet edilmemi olmas
doru bir dava deildir. Bilakis -gelecei zere- yamur duasm yaparken namaz da kld shhatli bir senetle rivayet olunmutur
339
Eb Davud c. 1 s. 172; Nesai c.l s. 226. Tirmizi, c. 1 s. 73, bn-i Mace c. 1 s. 81, et-Mstedrek c. 1 s. 327 ve Tahavi c. 1 s. 181.
340
bn;i Mce c. 1 s. 91; Beyhaki c. 3 s. 347; Tahavi c. 1 s. 192.
341
Buhari c. 1 s 137; Mslim c. 1 s. 193.
342
343
Eb Davud c. 1 s. 184 ve Tahavi c. 1 s. 184.
344
Mslim c. 1 s. 179.
345
Bu hadis daha nce gemitir
338
ayet korku ve tel ok daha iddetli olursa, o zaman herkes tek basma ve atlarn srtnda iaretler yapmak
suretiyle ve -eer kbleye ynelmek mmkn olmazsa- istedikleri yne ynelik olarak klarlar. Zira Cenb-
Hakk; Eer korku iinde olursanz yaya yahut binekte iken kln 346 buyurmutur. mam Muhammed'den Bu
durumda da cemaatle klarlar diye syledii rivayet olunuyorsa da, hepsi ayn yerde olmadklar iin bu gr
doru deildir.347
Cenazelerin Kaldrlmas
1- Hasta olan kii can ekiir duruma dt zaman lme yaklam olduu iin sa yan zerine dnderilip
yz kbleye verilir. Nasl ki l de kabre bu ekilde konur. lkemizde srtst yatan kimse daha rahatlkla nefes
alp verir diye hastalan can ekiirken srtst yatnyorlarsa da, snnet olan yukarda geen ekilde onu sa yan
zerine dnderip yz kbleye vermektir.
2- Can ekimekte olan hastaya ehadet kelimesi hatrlatlr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm);
llerinize (yani lmek zere bulunan hastalarnza) ehadet kelimesini hatrlatnz 348 buyurmutur. Hasta
ldkten sonra az ve gzleri ak kalmasm diye enesi balanr ve gzleri kapatlr. Zira bu ekilde devam
edegelmitir. Ayrca byle yapmada lye gzel bir ekil salanm olur. Bundan dolay byle yapmak istihsan
edilmitir.349
lnn Ykanmas
ly ykamak istedikleri zaman stne dklen sularn altnda birikmemesi iin onu bir kerevet zerine
koyarlar ve avret yerlerinin grnmemesi iin stne bir bez paras atldktan sonra elbisesini karrlar. Sahih
olan kavle gre yalnz galiz avretinin rtnmesi kfidir, ki kolaylkla ykanabilsin. Ondan sonra abdestini alrlar.
nk guslden nce abdest almak snnettir. Fakat suyu tekrar karmak mmkn olmad iin azna ve
burnuna su verilmez. lnn, zerinde ykand kerevet -buhurdan etrafnda , be veyahut yedi defa
gezdirmek suretiyle- buhurlandrlr. nk buhurlandrma ile hem lye sayg gsterilmi ve hem de eer varsa
kerih kokular giderilmi olur. , be veyahut yedi kere yapmak 350, nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selam):
Allah tektir, tek saylar sever buyurmutur.
lnn suyu hatmi veyahut en katlarak stlr. Zira scak su ile daha fazla temizlenme olur. ayet hatmi
veyahut eni bulunmazsa gaye yerine geldii iin duru su da kfidir. lnn ba ile sakal hatmi ile
ykandktan sonra sol yan zerine dnderilip sa yan yine hatmi ile ve ondan sonra sa taraf zerine dnerilip
sol taraf ykanr. Zira sa taraftan balamak snnettir. Bundan sonra ykayc ly oturtup srtn kendine dayar
ve eer karnnda bir ey varsa sonradan kp kefenini kirletmesin diye karnna eliyle hafif basar. ayet bir ey
karsa yalnz kt yeri ykar. ly bir daha ykamak veyahut abdestini almak gerekmez. nk ly
ykamann vacib olduunu nassdan reniyoruz. Nass ise bir defa vacib olduunu sylemektedir.
Ykama ii bittikten sonra onu bir bezle kurutup kefeni iine brakrlar, ba ile sakal stne gzel kokulan
dkerler, aln, burun, ellerin ii, diz ve ayaklar gibi zerlerinde secde edilen uzuvlarna kafur serperler. nk
gzel kokular srmek snnet olmakla beraber bu uzuvlar, zerlerinde secde edildii iin ayr bir payeye
sahiptirler.
lnn sa sakal taranmaz, trnaklan ve sa kesilmez. Zira Hz. Aie (Radyallh anh) llerinizin
peremini ne diye alyorsunuz?diyerek buna itiraz etmitir. Kald ki bu gibi eyler, temiz ve gzel grnmek
iin yapldndan, l buna muhta deildir. Sa olan kimse ise, altnda kir toplanmasn diye trnaklarn keser.
Nasl ki snnet olmak da bunun iindir. 351
ly Kefenlemek
Erkek l iin snnet olan kefen -roba, gmlek ve boydan boya bir sarg olmak zere- paradr. Zira rivayet
olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Yemen mamlat beyaz bez paras
iinde kefenlenmitir. 352 Hem de kii salnda ounlukla para elbise giydii iin, ldkten sonra da
bundan fazla veya eksik olmamas daha uygundur. ayet yalnz roba ve sarg ile yetinseler yine caizdir. nk
Hz. Eb Bekir (Radyallh anh) vefat ederken; Benim bu iki para elbisemi ykayn ve onlarla beni
kefenleyin diye vasiyet etmitir. Hem de sa olanlarn para says en az olan elbise takm iki paradr. Roba
346
Bakara: 2/229
348
Mslim c. 1 s. 300; Eb Davud c. 2 s. 88; Nesai, c. 1, s. 258; Tirmizi c 1 s.11? ve bn-i Mece c. 1 s. 105.
349
350
351
352
Buhari c. 1 s. 169; Mslim c. 1 s. 305; Eb Davud c. 2 s. 93; Nesai c. 1 s. 268; Tirmizi c. 1 s. 119; bn-i Mace c. 1 s. 107.
347
tepeden ayaklara kadar uzanr. Sarg da yledir, gmlek ise, boynun altndan ayaklara kadardr.
l kefenlenirken kefen nce sol, sonra sa yandan lye sarlr. Kefenin yere serilmesi srasna gelince: nce
sarg yere serilir, ondan sonra roba sargnn zerine ve gmlek de robann zerine serildikten sonra l,
gmlein zerine konulur. Ondan sonra paralar birer birer nce soldan, sonra sadan lye sarlr. (ayet
kefenin almasndan korkulursa kefenler bir ince sarg ile balanr.
Kadn da -nlk, roba, barts, boydan boya sarg ve gsleri zerinde balanacak bir ince bez paras olmak
zere- be para iinde kefenlenir. Zira mm Atiye (Radyallh anh)'dan gelen rivayete gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kerimesini ykayan kadnlara be para vermitir. 353 Hem de kadn,
sabnda be paralk bir elbise takm iinde dar kar. Bunun iin lmnden sonra da kefeni yle
olmaldr. Bu da, kadnn snnet olan kefen miktardr. ayet boydan boya ki para ile bir roba olmak zere
para iinde de kefenlenirse cizdir. Kadn iin paradan daha az ve erkek iin de bir para ile yetinmek
mekruhtur. Zira Mus'ab b. Umeyr (Radyallh anh) ehit dt zaman -zarurete binaen- ona yalnz bir kefen
sarmlardr. 354
Kadn lye nce nlk giydirilir. Ondan sonra sa iki rg yaplarak ve gs zerine sarktlarak nln
altna sokulur. Ondan sonra ona ba rts giydirilir. Ondan sonra roba ve daha sonra boydan boya olan para
ona sarlr.
Kefen henz l ine konulmamken buhurlandnhr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kerimesinin kefenlerini buhurlandrmay emretmiti. 355 Btn bu.iler bittikten sonra artk sra farzlarn en
nemlisi olan lnn namazna gelir.356
Cenaze Namaz
1- lnn namaz herkesten nce, eer hazr bulunuyorsa lke yneticisinin hakkdr. nk kendisi hazrken
bakasnn kldrmas onu kk drr. ayet ynetici hazr bulunmazsa hkm sahibi olduu iin (hakim
kldrr. Eer hakim de hazr bulunmazsa maballe veya ky imam kim ise o kldrr. nk l, salnda bu
Kimseyi imam kabul etmitir. Eer imam da yok veyahut orada bulunmazsa, o zaman lnn velisi lnn
namazn kldrr. lnn velileri de, evlenme bahsinde aklanan velilerin srasna gredir. Eer lnn namaz
,bu sylenen kimseler dnda birisi tarafndan kldnhrsa yukarda sylediimiz zere namaz nce velinin hakk
olduu iin veli isterse bir daha klabilir. Fakat eer veli klarsa, veliden sonra herhangi bir kimse iin klmak
caiz deildir Zira farz, velinin klmas ile eda edilmitir. Cenaze namazn snnet olarak klmak da meru
deildir. Bunun iindir ki yce Peygamberimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) mbarek cesedi, kabrinde bu gn
dahi salam durduu halde herhangi bir kimsenin mbarek kabri zerinde namaz kldn gremiyoruz.
2- Namaz klnmadan gmlen lnn kabri zerinde klnr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Ensar'dan bir kadnn kabri zerinde namaz kildrmtr. 357 Kabir zerinde namaz klmak da ancak,
cesedin henz bozulmad tahmin edildii srece caizdir. Bu durum da, zaman ve yere gre deiir.
Cenaze namaz drt tekbirden ibaret olup birinci tekbirden sonra kii Allah'a hamdeder, ikinci tekbirden sonra
Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) salavat getirir, nc tekbirden sonra kendine, lye ve
btn mslmanlara dua eder, drdnc tekbirden sonra da selam verir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) en son kld cenaze namaznda drt kez tekbir getirdii iin, daha nce fazla tekbirlerle
kld namazlarn hkm mensuhtur. 358
3- ayet imam be tekbir getirirse, arkasndaki kimse ona uyamaz. Zira her ne kadar Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) drtten fazla tekbirlerle de klm ise de, yukarda sylediimiz zere drtten
fazlas son kld namaz ile mensuhtur. Ancak bu imamn arkasnda olan kimse, imamn selmm bekler mi,
beklemez mi? diye imam Eb Hanife'den iki rivayet gelmitir. Muhtar olan rivayete gre bekler. mam Zfer ise,
neshin sabit olmadn ileri srerek: mama uymak zorundadr demitir.
nc tekbirden sonra lye dua edilirken ona Cenb- Allah'dan rahmet ve mafiret dilenir. Allah'a
hamdetmekle Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) salavat getirmek ise snnettir. Eer l
ocuk olursa ona mafiretle dua edilmez. Ona Allahummec'alhu Lena Feratan Allahummec'alhu Lena Zhren
Ve Ecren Vec'alhu Len afian Meffean -Allah'm, onu bize nc kl. Allah'm onu bize azk kl ve lm ile
ecir ihsan eyle onu bize. efaati kabul olunan efaati yap- diye du edilir.
4- Namazn banda bulunmayp da imam bir veya iki tekbir getirdikten sonra namaza yetien kimse, imam bir
daha tekbir almadka tekbir alp namaza katlamaz. mam Eb Ysuf ise: Gelir gelmez tekbir alr. nk
cenaze namaznm birinci tekbiri iftitah tekbiresidir. Bu kimse de mesbuk, yani sonradan gelen kimse olduu iin,
dier namazlarda nasl gelir gelmez iftitah tek-biresini alp cemaata katlyorsa, bu namazda da yledir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Cenaze namaznn tekbirleri dier namazlarn rektlar yerine
353
mm Atiye'den rivayet olunan bu hadis gariptir

Buhari c. 1 s. 170; Mslim c. 1 s. 305; Nesai c. 1 s. 269; Eb Davud c. 1 s. 83; Tirmizi c. 2 s. 225; el-Mstedref c. 1 s. 355.
355
Gariptir. Nasb-rraye c. 2 s. 264
356
357
Ahmed Msned'i c. 4 s. 388, el-Mstedrek c. 3 s. 591; Nesai c. 1 s. 284; lm-i Mce c. 1 s. 111, Tahavi c. 1 s. 295; Beyhaki c. 4 s. 48
358
El-Mstedrek s. 386, Darekutni s. 191, Ahmed msned-i c. 3 s. 336, Beyhak c. 4 sh. 37
354
kaimdirler. Dier namazlarda bir veya iki rekt klndktan sonra gelen kimse, kard rektlar imam selm
vermeden nasl klamyorsa, bunda da kard tekbirleri imam selm vermeden alamaz demilerdir. Fakat
namazn banda imam ile beraber olduu halde imam ile birlikte tekbir almayan kimse, her imamn ittifak
ile imamn ikinci tekbiri almasn beklemez. nk bu kimse, sair namazlarda namazn banda imam ile beraber
bulunan kimse gibidir.
5- Cenaze namaz klnrken, lnn erkek veya kadn olduuna baklmakszn gs hizasnda durulur. nk
gs kalp yeridir. Kalpte de iman nuru yerlemektedir. Bunun iin lnn gs karsnda durmak, iman iin
dua etmenin iaretidir. mam Eb Hanife'den ise: Erkek lnn ba, kadn cesedinin de ortas karsnda
durulur. Zira Enes b. Malik (Radyallh anhm) yle yapm ve: Snnet byledir demitir. diye syledii
rivayet 359 olunmaktadr. Biz diyoruz ki: Enes (Radyallh anh)'n. namazn kldrd kadn tabut iinde
olmad iin onu arkasndaki cemaattan rtmek iin cesedinin ortasnda durmutur. Cenaze namazn hayvan
srtnda klmak, kyasa gre caizdir. nk cenaze namaz namazdan ok, duadr. Bununla beraber namazlk
vasf gz nnde bulundurularak caiz olmad istihsan edilmitir.
6- l velisinin, lsnn namazn kldrmak iin bakasna izin vermesinde saknca yoktur. nk lnn
namaznda ne gemek l velisinin hakkdr. Kendisi bu hakkn, bakasn ne srmek suretiyle iptal edebilir.
7- Cami veya mescit iinde cenaze namaz kldnlamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem);
Kim ki bir l zerinde herhangi bir cami iinde namaz klarsa, o kimse iin ecir yoktur 360 buyurmutur.
Kald ki cami ve mescitler farz namazlan klmak iin ina edilen birer binadrlar. Eer onlarda cenaze namaz
klnirsa hem ina gayelerine aykr bir harekette bulunulmu, hem de lden heran iin kmas muhtemel olan
necasetle caminin kirletilmesine yol alm olur. l cami dnda olup da, namaznn cami iinde klnmas
halinde ise, bizim Maverannehir ulemas ihtilaf etmilerdir.
8- Doarken canllk belirtilerini tayan ocua ad koyulur ve ykanp namaz klnr. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem);
ocuk doarken eer kendisinden ses karsa hem namaz klnr, hem vris olur 361 buyurmutur. nk
kendisinden ses kmas sa olarak doduunu gsterir. Bunun iin hakknda sa olanlarn ahkm uygulanr.
Eer doarken kendisinde hi bir canllk belirtisi grlmezse yukanda geen hadise binaen namaz klnmaz.
Fakat insanlna hurmeten bir bez parasna sarlarak gmlr. Zahir olmamakla beraber muhtar olan rivayete
gre ayn sebebe binaen ykanr da.
9- Eer bir ocuk savata anne ve babas ile birlikte esir alndktan sonra lrse namaz klnmaz. Zira ocuk
anne ve babasnn hkmne tabidir. Ancak eer fank ve mmeyyiz iken mslmanl kabul ettiini sylemi
ise, o zaman namaz klnr. nk fank ve mmeyyiz olan ocuun ikrar istihsanen makbuldr. Yahut anne ve
babasmdan birisi mslman olursa namaz yine klnr.
10- Eer bir gayrimslim lr ve mslman olan bir velisi bulunursa, mslman olan velisi onu ykar, kefenler
ve gmer. Hz. Ali'nin babas Eb Ta1ib vefat ettii zaman, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Hz. A1i'ye onu ykamasn ve kefenleyip gmmesini emretmiti. 362 Ancak gayrimslim ykanrken,
mslmanlar gibi zen ve itina ile ykanmaz ve sradan bir bez parasna sarlp ukura atlr.363
lnn (Cenazenin) Omuzlarda Tanmas
1- l mezara gtrlrken zerine konduu sal tahtasnn n ve arka taraftaki ayaklarndan her birini bir kii
omuzunun stne koyarak mezara gtrlr. nk snnet bu ekilde varit olmutur 364 ve hem de eer drt kii
tarafndan tanlrsa cenazenin beraberindeki kimselerin says daha fazla olur.
mam- afii (Allah rahmet eylesin): Snnet, iki kii tarafndan tanlmasdr. Biri tahtann n ayaklarn
arkadan, biri de, arka ayaklarn n taraftan omuzlarna alr. nk Saad bn-i Muaz (Radyallh anh)'n
cenazesi o ekilde tanmt 365 demitir. Biz diyoruz ki: Saad bn-i Muaz'n cenazesinde bir ok melekler
bulunduu iin Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onun cenazesinde byle emretmiti. Yoksa
esas snnet bizim dediimiz ekildir. l mezara gtrlrken az hzl ve ksa admlarla gidilir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), kendisine sorulduunda bu ekilde gitmeyi emir buyurmutur. 366
2- Cenazenin beraberindeki cemaat mezara vardklar zaman, cenaze henz omuzlardan indirilmemiken
oturmak mekruhtur.) nk cenazeyi yere indirmek iin bazan bakalarnn yardmna ihtiya duyulur. Ayakta
olan kimseler ise daha abuk yetiebilirler. Eer cenazeyi mezara gtrenler onu sra ile tayorlarsa, sadan
359
Eb Davud c. 2 s. 99; Tirmizi c. 1 s. 123; bn-i Mace s. 108; Ahmed msnedi c. 3 s. 118 ve 204.
Eb Davud c. 2 sh. 98; bn-i Mce c. 1 s. 110, bn-i Ebi eybe c. 3 s. 152, Ahmed msnedi c. 2 s. 444 ve 455, Tahav c. 1 s. 284, Beyhaki
c. 4 s. 51
361
Tirmizi c. 1 s. 123; el-Mstedrek c.1 s. 363.
362
Eb Davud, c. 3 s. 102; Nesai, s. 283 ve 41; bn-1 Sa'd c. 1 s. 79; Beyhaki c. 3 s. 398.
363
364
bn-i Mace c. 1 s. 107, bn-i Ebi eybe c. 3 s. 103. Beyhaki c. 4 s. 19.
365
Tabakat c. 3 s. 10
366
Eb Davud c. 1 s. 97; Trmizi c. 1 s. 120; Tahav s. 277; Ahmed Msnedi c. 1 s. 394, 415, 419, 432.
360
balamak snnet olduu iin kii nce tahtann n taraftaki sol ayan sa omuzuna, ikinci kezde tahtann arka
taraftaki sol ayan sa omuzuna, nc kezde tahtann n taraftaki sa ayan sol omuzuna, drdnc kezde
de arka taraftaki sa ayan sol omuzuna alr.367
lnn (Cenazenin) Topraa Verilmesi
ly gmmek iin ona kabrin kble tarafnda Ihit alr ve l, kble tarafndan kabre indirilir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem;
Lahit bizimdir. Dz yark da bakalarnndr 368 buyurmutur. l kble tarafndan kabre indirilir.
mam- afi: l, kabrin aya tarafndan kabrin iine baaa ekilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) bu ekilde kabre indirilmitir 369 demitir. Biz diyoruz ki: Kble tarafndan zel bir stnl
bulunduu iin ly kble tarafndan kabre indirmek mstahaptr. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) ne ekilde kabre indirildii hakkndaki rivayetler de deiiktir.
l kabre indirilirken onu lahde koyan kimse Bismillahi Ve Ala Milletiresulillahi der. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Eb Dcane'yi kabre indirirken byle sylemiti. 370
Kabirde lnn yz kbleye verilir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle emretmitir. 371 ve
kefenin ba zlr.) Zira kabirde kefenin alma korkusu yoktur. Sonra lbit kerpilerle kapatlr. Zira
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) lhdi kerpilerle kapatlmt. 372 Kadn kabre konurken
lahit kerpilerle kapatlncaya kadar kabrin zerinde bir rt gerilir. Erkein kabri zerinde ise rt gerilmez.
Kabirde tula ve aa kullanmak mekruhtur. Zira yaplarda tula ve aa salam ve daha uzun mrl olduu
iin kullanlr. Kabir ise rme yeridir. Kald ki, tula atete pitii iin kabirde kullanlmas tefelen
mekruhtur. Kam kullanmakta ise saknca yoktur. el-Camis-sair'de Kabirde kerpi ve kam kullanmak mstahaptr. Zira Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kabri zerine bir demet kam koyulmutu
373
diye kaytldr. Lahit kapatldktan sonra kerpilerin stne, kabrin ukuru doluncaya kadar toprak krenir ve
kabir balk srt eklinde, yerden ykseltilir. Kabrin drt keli ve stnn dz olmas iyi deildir. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kabirleri seki gibi drt keli ve dz yapmaktan
nehyetmitir. 374 Ayrca, onun mbarek kabrini kim gryorsa balk srt eklinde olduunu syler.375
ehidin Hkm
ehit; savata mrikler tarafndan ldrlen, ya da vcudunda bir iz bulunduu halde sava meydannda l
olarak bulunan veyahut mslmanlar tarafndan zlmen ldrlen ve ldrlmesiyle diyet lzm gelmiyen
kimselerdir. Bunlarn hepsi Uhud ehitleri hkmnde olduklar iin kefenlenip namazlar klnr ve fakat
ykanmazlar. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Uhud ehitleri hakknda;
Onlan yaralan ile ve kanlar ile birlikte kaldrn, onlar ykamayn 376 buyurmutur. Buna gre, cnp veyahut
ayba ya da lousalk halinde deilken, zulmen ve kesici bir letle ldrlp de ldrlmesiyle diyet lzm
gelmiyen kimse de Uhud ehitleri gibi olup ayn hkme tabidir. Yukarda metinde geen zden maksat yaradr.
nk len kimsede yara bulunmas ldrlm olduuna dellet eder. Gz ve benzeri gibi kanamas normal
olmayan bir uzvun kanamas da yara hkmndedir. mam- afii: Kl ehidin gnahlarn silip sprd iin
ona mafiretle dua etmeye hacet yoktur. lnn namaz ise ona mafiretle dua etmektir diyerek ehidin
namaznda bizim grmze katlmamtr. Ancak ona gre namaz klnmayan ehit, yalnz savata ldrlen
kimsedir. Dierleri de rtbeten ehit iseler de namazlar klnr. Biz diyoruz ki: l zerinde namaz klmak yalnz
ona dua etmek deil, ayn zamanda ona kar gsterilen bir ta'zim vazifesidir de. Buna ise, ehit dier llerden
daha lyktr. Kald ki, gnahsz insanlar da duaya muhtatrlar. Nitekim Peygamberler ve ocuklar gnahsz
olduklar halde namazlar klnr.
Savata, ya da asiler veyahut soyguncular tarafndan ldrlen kimse -ne ile ldrlm olursa olsun-ykanmaz.
Zira Uhud ehitlerinin hepsi kl ile ldrlm deillerdi.
Cnpken ehit den kimse, mam Eb Hanife'ye gre ykanr. Dier iki mam: Ykanmaz. nk
367
Eb Davud c. 2 s. 102; Nesai c. 1 s 283; Tirmiz c. 1 s. 124; bn-i Mce c. I s. 112; Tabakat c. 3 s. 72; Beyhaki c. 3 s. 408.
369
El-mran c. 1 s. 242; Beyhaki c. 4 s, 54.
370
Mellif, el-Mebsut'a uyarak her ne kadar byle sylyorsa da yanltr. nk Eb Dcane Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in vefatndan
sonra Yemame savanda vefat etmitir, ki bu da Hicretin 12.c 1 yl Rebil Evvel aynda ve Hz. Eb Eekir-i Siddik'n halifelii srasnda
olmutur, bn-i Ebi Hayseme Tarihinde ve Vakdi (Kitabr-Riddende byle anlatmlardr. Nasbr-Raye.
371
Eb Davud c. 2 s. 41; Nesai c. 2 s. 164, el-Mstedref c. 1. s. 59 ve c. 4 s, 259, Beyhaki c. 3 s. 408.
372
Mslim, Sd b. Ebi Vakkas (r.a.)'dan, vefat ettii hastalnda: Bana bir lahit an ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e yapld gibi benim
de stma kerpileri dikin diye syiediini kaydetmitir. Mslim, Cenaiz 90; bn-i Mce, Cenaiz 39; Ahmed Msned'i 1/169
373
bn-i Ebu eybe'nin Msennefni c. 3 s. 408.
374
Kitab-l Asar s, 44.
375
376
Bu lafzyla gariptir. Fakat ehitlerin ykanmamas hakknda bir ok hadsler vardr. Buhari.179; Nesai c. 1 s. 277; Eb Davud c. 2 s. 91;
Tirmizi c. 1 s. 123; bn-i Mace c. 1 s. 110.
368
cnplkten ykanmann farzyeti namaz klabilmek iindir, lm olan kimseden ise namazn vcubu sakt olur
demilerdir. mam Eb Hanife de: Cnplk hkmi bir necasettir. ehitlik ise, lm ile hasl olan necaseti
nler, lmden nceki necaseti kaldrmaz. Nitekim sabittir ki cnpken ehit den Hanzale b. mir
(Radyallh anhm)'i melekler ykamt. 377 Eer ykanmas gerekmeseydi melekler onu ykamazd demitir
mam Eb Hanife ile dier iki mam arasndaki bu htilaf, ayba veyahut lousalk kan kesildikten sonra ehit
den kadn hakknda da caridir. Sahih olan rivayete gre kam kesilmeden ehit den kadn da yledir Ayn
ihtilf, ehit den ocuk hakknda da caridir. ki imam: ehit den kimse zulmen ldrld iin zerindeki
mazlumiyet izi silinmesin diye ykanmaz. ocuk ise, daha mazlum olduu iin ykanmamas evleviyetle lzm
gelir demilerdir. mam Eb Hanife de: Uhud ehitleri, kl onlarn gnahn silmitir diye ykanmamlard.
ocuk ise gnahsz olduu iin onlarn hkmnde deildir demitir.
Yukarda geen hadise binaen ehidin kan silinmez ve -krk, palto, serpu, silah ve ayakkabs dnda kalanelbiseleri karlmaz. nk krk, serpu, silh ve ayakkab kefen cinsinden deillerdir. Ancak eer elbisesi
kefen iin kfi gelmez veyahut fazla olursa, o zaman kefenini tamamlamak iin istedikleri paray ekler veyahut
karabilirler.
Eer bir kimse savata yaralanr, fakat ayn anda lmeyip bir ey yer, ya ier, ya uyur, ya tedavi olur, ya sava
meydanndan kaldrlr ve ondan sonra lrse, bu kimse sava iinde ehit dm saylmaz ve bunun iin
ykanmas gerekir. nk bu kimse, her ne kadar savata ald yaradan lm ise de, vurulduktan sonra
hayattan az da olsa yararland iin ona edilen zulm hafiflemi olur. Bunun iin bu kimse Uhud sava ehitleri
hkmnde deildir. Zira Uhud sava ehitleri can ekiirlerken aralarnda kselerde su dolatrlp birer birer
kendilerine sunulduu halde, ehitlik mertebeleri noksan olmasn diye hi birisi almam ve bir damla suya can
atacak derecede susuz olarak hayata gzlerini yummulardr. Ancak eer vurulan kimse, atlarn ayaklan altnda
kalmasn diye meydandan kaldrlp ondan sonra lrse, bu kimse vurulduktan sonra hayattan hi yararlanmad
iin savata ehit dm saylp ykanmamas gerekir. Fakat eer meydandan kaldrlp bir adr veya glgeliin
altna gtrldkten sonra lrse, yukarda sylediimiz sebebe binaen ykanmas lzm gelir.
mam Eb Ysuf dan rivayet olunduuna gre eer vurulan kimse akl banda olduu halde bir namaz vakti
geinceye kadar sa kalr ve ondan sonra lrse geen namaz kendisine vacip olduu ve namazn vcubu da sa
olanlarn ahkmndan bulunduu iin bu kimse ehitlerin hkmne tabi olmayp ykanmas gerekir. mam Eb
Ysuf'a gre eer vurulan kimse vurulduktan sonra vasiyet de etse -vasiyeti hiretle de ilgili olsa- yine de
yledir. mam Muhammed ise; Vasiyet llerin ahkmndan olduu iin onunla ehitlik hkm kalkmaz
demitir.
ehir iinde ldrlm olarak grlen kimse ykanr. Zira bu kimsenin ldrlmesinden tr diyet lzm
geldii iin ona edilen zulm hafiflemi olur. Ancak eer bu kimsenin zulmen ve kesici bir let ile ldrlm
olduu bilinse, o zaman ykanmaz. Zira bu ldrme diyeti deil, ksas cezasn gerektirir ve bunu ldren kimse,
cezasn dnyada gormese de hirette mutlaka grecektir. ki imama gre, ehidin hkmne tabi olmak iin
kesici let ile ldrlm olmak art deildir. let ldrc olduktan sonra, kesici olmasa da onunla len kimse
ehittir.
Ceza veya ksas olarak ldrlen kimse hem ykanr, hem namaz klnr. Zira bu kimse de her ne kadar adaletin
icras yolunda ban vermi ise de, Uhud ehitleri gibi Allah rzasn kazanmak yolunda vermedii iin onlarn
hkmnde deildir. Asi ve soygunculardan ldrlenlerin namaz klnmaz. nk Hz. Ali (Radyallh anh)
onlarn namazn kmamtr. 378
K'be'nin inde Namaz Klmak
K'be iinde namaz klmak ister farz ister snnet olsun caizdir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), Mekke'nin fetih gn kbenin iinde namaz klmtr. 379 hem de Kabe iinde namaz klan kimse her ne
kadar K'be'nin tamamna yzn vermiyorsa da, bir duvarna verdii iin kfidir. nk namazda K'be'nin
tamam karsnda durmak art deildir. mam- afi (Allah rahmet eylesin): Kabe iinde ne farz, ne de snnet
klnamaz 380 mam Malik de: Farz namaz klnamaz demitir. Eer imam K'be iinde namaz kldnrsa,
arkasndaki cemaattan kimisi arkasn imamn arkasna verebilir. nk bu kimsenin de yz, imamn yz gibi
K'be'nin bir duvarna dnktr. Fakat eer yzn imamn yzne verirse namaz caiz olamaz. Zira bu kimse
imamdan ileride durmu olur.
Mescid-i Haram'da cemaatla namaz klnrken, cemaattan K'be'ye imamdan daha yakn duran kimsenin namaz,
eer bu kimse imamn durduu tarafta deilse caizdir. nk imamdan ileri veya geride durmak ancak, durulan
tarafn bir olduu zaman belli olur.
K'be'nin damnda namaz klmak caizdir. Zira biz Hanefilere gre K'be, binann kendisi olmayp binann
377
Bt-Mstedrek c. 3 s. 204; Beyhaki c. 4 s. 150.

Gariptir. Ancak bn-i Sa'd, Tabaka c. 3 s. 2I'de Nehrevan savan anlatrken, Hz. Ali'nin ldrlen asiler zerinde namaz klp
klmadndan sz etmemitir. Nasb-tirraye c. 2 s. 319 eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye
Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 1/209-212.
379
Buhari, Namaz c. 1 s. 72; Mslim, Hacc c. 1 s. 428
380
Bu bir zhuldr. Zira mam- afii de Kabe'nin inde namaz klmann cevazna kaildir. Ahmed Meylani.
378378
zemininden gklere kadar binann havas da K'be'dir. nk binann kendisi yklp baka yere de gtrlebilir.
Nitekim Eb Kubeys da zerinde namaz klan kimse, yz K'be binasnn karsnda olmayp binann havas
karsnda olduu halde namaz sahihtir. Ancak saygszlk olduu iin K'be'nin damnda namaz klmak
mekruhtur ve hakknda nehiy varit olmutur. 381 mam- afi: Eer K'be'nin damnda stre bulunmazsa caiz
deildir demitir.382
ZEKT BAHS
1- Hr, bali, kil ve mslman olan kimse, eer nisap denilen miktarda bir mala mlik olur ve o maln
zerinden bir yl geerse, o maln zekt o kimseye vacip olur. Zira Cenb- Hak Kur'an- Kerim'in birok
yetlerinde Zekt verin diye emrettii gibi Peygamber Efendimiz de (Aleyhi's-salt ve's-selm
Mallarnzn zektn veriniz 383 buyurmutur. Ayrca zektn vcubu hakknda icma da vardr. Vacipten
maksat farzdr. nk vcubunda phe yoktur. Ancak farz olmas iin -metinde de getii zere- birtakm
artlar vardr:
1- Hr olmak. nk klenin elinde mal bulunsa bile, kendisinin deildir.
2- Bali ve kil olmak. Sebebi biraz sonra anlatlacaktr.
3- Mslman olmak. nk zekt bir ibadettir. Mslman olmayan kimsenin ibadeti ise makbul deildir.
4- Maln nisap miktar olmas. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zekt den mallarn
her bir eidi iin ayr bir miktar koyarak maln o miktardan az olduu zaman ona zekt dmediini
bildirmitir.384
5- Maln zerinden bir yl gemesi. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Hi bir malda, zerinden yl gemedike zekt yoktur 385 buyurmutur. Aynca, yln iinde drt mevsim vardr.
Maln fiatlar da ounlukla mevsimlere gre deitii iin kii elindeki mal bir yl iinde nenalandrabilir.
Sonra, zektn vcubu fevri midir? Yani zekt vacip olur olmaz hemen verilmesi gerekir mi, yoksa kii istedii
zaman vermekte serbest midir? Bunda ihtilf edilmitir. Kimisi: Hemen verilmesi gerekir. nk mutlak emir
bunu gerektirir, Kimisi de: Kii istedii zaman vermekte serbesttir. Yani vacip olduu zaman vermeyip
yllarca sonra da verse, gnah ilemi olmaz. Bunun iindir ki, zekt tehir edilip vacip olduu zaman
denmeyen bir maln ziya uramas halinde denmesi gerekmez demitir.
2- ocuk ile deliye zekt farz deildir. nk zekt -yukarda da sylediimiz gibi- bir ibadettir. ocuk ile deli
ise ibadet ile mkellef deillerdir.
mam- afii: Zekt ibadetten ok, mali bir vergi olduu iin o da nihayet r ve hara gibidir, r ve hara,
nasl kadnn nafakas ve benzeri gibi zaruri masraflara kyasen ocuk ile delinin maundan kanlyorlarsa, zekt
da yledir demitir. Biz diyoruz ki: r ve hara ile zekt arasnda fark vardr. Zira hara gayri mslimlerden
alnd iin tamamen toprak vergisidir. rde ise her ne kadar ibadet vasf varsa da ondaki toprak vergisi olma
vasf daha galiptir.
Eer deli, az bir zaman dahi olsa yln bir ksmnda akh basma geliyorsa ona zekt farzdr, mam EbYsuf dan
ise Delilik kiide ister ocukluktan beri sregelen, ister bydkten sonra bagsteren bir hal olsun, yln ou
hangi halde geerse o hal muteberdir diye syledii rivayet olunmaktadr. mam Eb Hanife de:
ocukluundan beri deli olan kimse, eer iyileirse iyiletii tarihten itibaren yl balar. Nasl ki ocuun da
yl, ocuk bali olduktan sonra balar demitir.
3- Efendisile hitabet akdi yapan kleye de zekat faiz deildir. nk, her ne kadar efendisile hitabet akti yapm
ise de, henz kle olduu iin tam bir mlke sahip deildir. Bunun iindir ki eer bu klenin kleleri olursa
onlar azarlayamaz.
Nisap miktar mab olup da, mal kadar borcu bulunan kimseye de zekt farz deildir. nk bu kimsenin her ne
kadar nisap miktar mal varsa da, bu mal ancak onun manev hayatn kurtarabilecek miktarda olduu iin ona,
susuz ve plak olan kimsenin muhta olduu su ve zaruri elbise kadar lzumludur. Bu itibar ile bu kimsenin
mal varsa da yok hkmndedir.
mam- afi: Bu kimse her ne kadar borlu ise de, mlkiyetinde nisap miktar mal bulunduu iin ona zekt
farzdr demitir.
4- Borlu olup da mal borcundan fazla olan kimseye ise, eer fazla olan mal nisap miktar varsa o miktarn
zektn vermesi farzdr. Bortan maksat, kullann alaca olan bor olup, nezir, keffret ve fitre gibi dini borlar
zektm farziyetine mni deildir. Fakat zekt borcu, din bir bor olduu halde eer zekt denmiyen mal henz
duruyor ve onunla mal nisabn altna dyorsa, zektn vcbuna manidir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre, zekt denmeyen mal durmuyorsa da yine manidir. nk eer
zekt denmeyen mal, hayvanlar ise devlet bu borcu kendisinden ister. Dier mallar ise bu grevde kendisi
381
Tirmizi c. 1 s. 46; bn-i Mce c. 1 s. 54; Beyhaki c. 2 s. 329; Tahavi c. 1 s. 224

Tirmizi c. 1 s. 78; el-Mstedrek c. 1 s. 9.
384
385
Eb Davud ct 1 s. 338.
382
383
devletin yerine kaimdir mam Zfer de; Zekt denmeyen mal ister dursun ister durmasn zekt borcu zektn
vcbuna mani deildir. Yani onunla mal nisabn altna da dse, zektnm verilmesi gerekir demitir. Rivayete
gre mam Eb Ysuf da: Zekt denmeyen mal eer duruyorsa manidir, durmuyorsa mani deildir demitir.
5- Mesken evleri, giyilen elbiseler, ev eyas, binek hayvanlar, hizmet kleleri ve kullanlan silhlara zekt
dmez. nk bunlarn hepsi kii iin ihtiya maddeleridir ve ayn zamanda bunlardan gelir de salanamaz,
tlim ile uraan kimsenin kitaplar ile sanatkrn sanata ile ilgili letleri de yledir.
6- Eer bir kimse bir bakasnda alaca olur ve fakat o bakas inkr ettii iin bir trl tahsil edemez, ancak
yllardan sonra isbat edip tahsil ederse, geen yllarn zekt kendisine lzm gelmez. mam Zfer ile mam-
fin Lazm gelir demilerdir. Nerede olduu bilinmeyen veyahut kaybolan, ya da gasbedilip de gasbedildigi
isbat edilemeyen veyahut denize den mal ile efendisini brakp kaan kle de elegetikleri zaman yledirler.
Ayn ihtilf, kaan, ya da kaybolan veyahut gasbedilen klenin fitresi efendisine vacip midir, deil midir?
meselesinde de caridir.
mam Zfer ile mam- afii bu meselelerin hepsinde: Mal sahibinin elinde deilse de onun mlk olduu iin
zekt kendisine vaciptir. Elinde olmamas vcba halel vermez. Nasl ki yolculukta olan kimsenin klesi
beraberinde olmad halde fitresi ona vaciptir demilerdir. Biz ise, Hz. Ali (Radyallh anh)'in Ele geecei
umulmayan mala zekt dmez mealindeki mevkuf hadisine dayanyoruz. 386 Hem de zekat ancak, sahibine
kazan salayan mala der. Sahibinin elinde olmayan maldan ise kr salamak mmkn deildir. Yolculukta
olan kimse ise, klesi tasarrufu altnda olduu iin ondan kr salayabilir. Nitekim onu satabilmesi de tasarrufu
altnda olduu iindir.
Evde gmlen mala, karlmas mmkn olduu iin zekt der. Tarlada gmlen malda ise ihtilf edilmitir.
7- Eer bir kimsenin bir bakasnda alaca olur da, o bakas -ister zengin, ister fakir olsun- borcunu inkr
etmiyorsa, o alacaa zekt der. Zira inkr edilmeyen borcun zenginden tahsili kendiliinden, fakirden de icra
yolu ile mmkndr. Eer o bakas borcunu inkr ediyor ve fakat alacaklnn ya ahitleri vardr, ya da hakim
durumu biliyorsa -ayn sebebe binaen- yine hkm byledir. Eer borlunun mflis olduuna hkm de edilirse
-mam Eb Hanife'ye gre- yine byledir. Zira ona gre herhangi bir kimse hakknda verilen ifls hkm
geersizdir. mam Muhammed ise: Bu durumda o alacaa zekt dmez. nk borlunun mflis olduuna
hkmedildii iin ondan borcun tahsili mmkn deildir demitir. mam Eb Ysuf'a gelince: fakirlerin
menfaatini gzeterek, ifls hkmnn geerli olup olmad konusunda imam Muhammed'in, grne o alacaa
zekt dp dmedii konusunda da imam Eb Hanife'nin grne katlmtr.
8- Eer bir kimse bir tat ticaret iin aldktan sonra onu satmaktan vazgeerek hizmette kullanmaya niyet
ederse, o tatn zektn verme vcubu sakt olur. nk burada satmaktan vaz geme niyetiyle vaz geme fiili
beraberdir.
9- Eer hizmet iin aldktan sonra niyetini ticarete evirirse, onu satmadka ona zekt dmez. Zekt ancak
tat sattktan sonra kaa satarsa o paraya der. nk burada niyet ile amel biribirinden ayrdrlar. Zira tat
satmaya niyet etmekle, onu bilfiil satmak ayn ayr eylerdir. Fakat eer bir mala miras yolu ile malik olduktan
sonra o mal ticaret iin satmaya niyet ederse, o mal hemen ticaret mal olup ona zekt der. nk burada
yalnz niyet vardr, amel yoktur. Zira bir eye miras yolu ile malik olmak amel deildir. Eer bir eye hibe,
vasiyet, nikh, hukuk veya ksas yerine paraya raz olmak yolu ile malik olur ve ondan sonra o ey ticaret
niyetini getirirse, mam Eb Ysuf: O ey ticaret mal olur. nk o eyi kabul etmek ameli ile onu satmak
niyeti beraberdirler.
mam Muhammed ise: Ticaret mal olmaz. nk o eyi satmaya niyet etmekle, onu bilfiil satmak ameli
beraber deillerdir demilerdir. Kimisi: mam Eb Ysuf ile mam Muhammed arasndaki ihtilf bunun
tersidir demitir.
10- Zekt denirken veyahut denmesi gereken miktar anamaldan ayrlrken zekt niyeti getirilmezse zekt
denmi olamaz. nk zekt bir ibadet olduu iin onda niyet arttr. Niyette de amel ile beraberlik asldr.
Ancak zekt muhtelif kimselere verildii iin her bir kimseye verildiinde eer niyet art okrsa g olur. Bunun
iin, oruca balamazdan nce getirilen niyet nasl orucun shhati iin kfi geliyorsa, zektn shhati iin de
denmesi gereken miktar anamaldan ayrlrken zekt niyetini getirmek kfidir.
11- Eer bir kimse, malnn hepsini yardma muhta kimselere datrsa zekt farz istihsanen sakt olur. Zira
zekt maln bir ksm olduu iin hepsi verilince zekt da verilmi olur. Eer malnn bir ksmn datrsa, mam
Muhammed'e gre datlan ksmn zekt denmi olur. nk zekt maln her bir parasnda mevcut olduuna
gre bir ksm datlnca o ksmn zekt da beraberinde verilmi olur. imam Eb Ysuf ise: Zekttan hi bir
ey denmi olamaz. nk maldan hangi ksmn zekt olduu belli deildir. Ancak ne zaman ki maln hepsi
harcanp da zekt olarak verilmesi gereken miktar yalnz kalrsa, ite o zaman kalan ksmn zekt olduu
anlalm olur demitir.387
Hayvanlarn Zekt (Develer)
386
387
Gariptir
1- Says beten aa olan deve srsne zekt dmez. Ancak ne zaman ki says be olur ve zerinden de bir
yl geerse, dokuza varncaya kadar bir koyun, on olursa ondrde varncaya kadar iki koyun, onbe olursa
ondokuza kadar koyun, yirmi olursa yirmi drde kadar drt koyun, yirmi be olursa otuz drt oluncaya kadar
ikinci yama basan bir dii deve yavrusu, otuz be olursa krk bee varncaya kadar nc yana basan bir dii
deve yavrusu, krk alt olursa altma kadar, drdnc yama basan bir dii deve, altm olursa yetmi bee kadar,
beinci yama basan bir dii deve, yetmi alt olursa doksana kadar, nc yana basan iki tane dii deve
yavrusu, doksan bir olursa yz yirmiye kadar, drdnc yama basan iki tane dii deve lzm gelir. Peygamber
Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zekt memurlarna yazd mektuplarnda develerin zekt hakknda
bu ekilde talimat verdii mehurdur. 388
Bundan sonra yenbatan balayarak daha nce ne lzm geliyor idiyse, yine ayns lzm gelir. Yani yirmiye
kadar artan her be deve iin, daha nce lzm gelen develer dnda bir koyun ve artan develer yirmi be olunca,
srnn says yz krk dokuz oluncaya kadar, ikinci yama basan bir dii deve yavrusu lzm gelir ve yz elli
olunca drt yamdaki dii develerin says olur. Bundan sonra bir daha yenibatan balayarak yirmiye kadar
her be deve iin yine bir koyun ve artan develer yirmi be olunca iki yanda, otuz alt olunca yanda bir dii
deve lzm gelir ve srnn says yz doksan alt olunca, iki yze kadar, lzm gelen drt yamdaki dii
develerin says drt olur. Bundan sonra yine yenibatan balayarak yz elliden sonraki hesaba gre zekt lzm
gelir ve artk bylece devam eder. Biz Hanefilere gre byledir. mam afii: ise: Develerin says yz yirmiyi
anca tane yana basan dii deve yavrusu ve yz otuz olunca bir tane drt yana, iki tane de yana
basan dii deve, ondan sonra her bir krk deve iin bir tane yama basan ve her bir elli deve iin bir tane drt
yana basan dii deve lzm gelir, Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) Develer yz yirmiyi
amca her ellide, bir tane drt yana ve her krkta, bir tane yama basan dii deve yavrusu lzm gelir
buyurmutur demitir. Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Amr b. Hazm'e
yazd mektubun sonunda Develer bundan az olursa her be deve iin bir koyun lzm gelir diye yazd 389
iin biz ziyade ile amel ederiz.
Zekt dmede Arap develeriyle melez develer arasmda fark yoktur. Zira deve kelimesi her ikisine de
amildir.390
Srlarn Zekt
1- Otuz taneden az olan sr srsne zekt dmez. Ancak ne zaman otuz olur ve zerinden bir yl da geerse,
o zaman bir tane iki yama basan erkek veya dii sr lzm gelir. Krkta da bir tane ii yana basan keza erkek
veya dii lzm gelir. Krktan yukarda da altma kadar. mam Eb Hanife'ye gre (buna gredir.) Yani bir
tanede bir srn krktabiri, iki tanede yirmidebiri, tanede onbetebiri lzm gelip altma kadar bylece srer.
Kuduri'nin mam Eb Hanife'den rivayeti byledir. Kyas da bunu gerektirir. Zira iki nisap arasndaki miktara
zekt dmemesi ancak nass ile sabit olur. Burada ise nass yoktur. Hasan bn-i Ziyad ise, mam Eb Hanife'den:
Krktan sonra elliye varncaya kadar bir ey lzm gelmez. Ellide ise, yama basan bir sr ile ayn yata bir
srn drttebiri, ya da iki yana basan bir srn tebiri lzm gelir diye rivayet etmitir. Bu rivayetin de
dayana udur: Otuz ile krk saylar arasndaki ksurata bir ey lzm gelmediine gre, krk ile elli arasndaki
ksurata da bir ey lzm gelmemesi gerekir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed de: Krktan sonra altma
varncaya kadar bir ey lzm gelmez demilerdir. Ayrca mam Eb Hanife' den de bu yolda bir rivayet vardr.
Zira, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Muaz b. Cebel'i Yemen'e gnderirken ona;
Srlarda iki nisap arasndaki ksurattan bir ey alma 391 buyurmu ve muhaddisler bunu krk ile altm
arasndaki ksurata yorumlamlardr. Biz diyoruz ki: Kimisi; Hadisten murat yavrulardr, demitir. (Bundan
sonra altmta iki tane iki yana basan erkek veya dii, yetmite br tane yana basan dii ve bir tane de iki
yana basan erkek veya dii, seksende ki tane yama basan dii, doksanda tane iki yana basan erkek
veya dii, yz tane de iki tane iki yana basan erkek veya dii ve bir tane yana basan dii sr lzm gelir.
Bundan sonra miktarlar deierek her on bana bir tane ya iki, ya yana basan sr lzm gelir.
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Her bir otuz tane srda bir tane iki yama basan ve her bir krk tanede bir tane yana basan erkek veya
dii sr der 392 buyurmutur.
Zektta manda ile sr birdir. Zira manda da srn bir eidi olduu iin sr ikisine de amildir. Ne var ki
bizim lkemizde manda az olduu iin, sr dendii zaman manda kimsenin hatrna gelmez. Bunun iindir ki
eer bir kimse Sr etini yemiyeceim diye yemin ettii halde manda etini yese yeminini bozmu olmaz.393
388
Buhari c. 1 s. 195-196.
Tahavi c. 2 s. 417; Eb Davud el-Merasil s. 14; bn-i Hazm el-Mahalli c. 6 s. 33.
390
391
Darekutni s. 202; Beyhaki c. 4 s. 99; bn-i Hazm el-Mahalli c. 6 s. 6.
392
Tirmizi c. 1 s, 79; bn-i Mce c. 1 s. 13; Beyhaki c. 4 s. 99; bn-i Ebi eybe c. 3 s. 12.
393
389
Davarlarn Zekt
Says krktan aa olan davar srsne zekt dmez. Ancak krk olur ve zerinden de bir yl geerse, o zaman
yz yirmiye kadar bir tane, yz yirmiden sonra ikiyze kadar iki tane ve iki yzden sonra yz doksan dokuza
kadar tane ve bundan sonra her bir yz tane bana bir tane lzm gelir. Peygamber Efendimizle (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) Hz. Eb Bekr'in talimatlar bu ekilde varit olmu ve icma da byledir.
Koyun ile kei birdir. nk davar her ikisine de denir. Nassta da davar diye geer. 394 Davarlarn zektnda bir
yan tamamlamam olan kei alnamaz. mam Eb Hanifeden -Hasan bn-i Ziyad'n rivayeti dnda- gelen
btn rivayetlere gre bir yam tamamlamam olan koyun da alnamaz. Zira Hz. Ali (Radiyallh anh)'dan hem
mevkuf, hem merfu olarak gelen rivayete gre davarlarn zektnda ancak bir yanda ve ondan yukar olanlar
alnr. Hem de zektta vacip olan davar orta durumda olandr. Bir yandan aa olanlar ise kktr. Alt aylk
olan koyunun kurban olabilmesi ise nasstan renilmitir. Dier iki mam: Koyunun alt ayl alnabilir. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ves-selam):
Bizim hakkmz ancak ciz' ile senidir yani Koyunun alt ayl ile keinin bir ylldr buyurmutur. Hem de
koyunun alt ayl kurban olabildiine gre zektta alnabilmesinin cevaz evleviyetle lzm gelir demilerdir
ki mam Eb Hanife'den de bu yolda bir rivayet vardr.395
Atlarn Zekat
Atlar, eer yalnz otlama ile geinir ve erkek ile dii kark olursa sahipleri muhayyerdir. sterse her bir at bana
bir dinar, isterse hepsine deer bierek ikiyz dirhemden be dirhem verir. Bu, mam Eb Hanife' nin grdr
ve mam Zfer de bu grtedir. Dier iki mam ise: Atlara zekt dmez. Zira Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-satt ve's-selm) Mslmann ne klesinde ve ne de atnda zekt yoktur 396 buyurmutur.
demilerdir. mam Eb Hanife ise; Otlama ile yetinen her bir ata ya bir dinar veya on dirhem der 397
hadisine dayanarak dier hadisi srtnda sava yaplan ata yorumlamtr ki, bu yorum Zeyd b. Sabit (Radyallh
anh)'dan menkuldr. Bir dinar ile on dirhem arasnda muhayyerdir de Hz. mer (Radyallh anh)'dan
naklolunmaktadr. 398
Erkek atlara, aralarnda dii olmad zaman dllenmedikleri iin zekt dmez. Bir rivayete gre aralarnda
erkek bulunmayan dii atlara da zekt dmez. mam Eb Hanife'den Dii atlara emanet aygr bulunabildii iin
aralarnda erkek bulunmasa da zekt der diye syledii de rivayet olunmutur, mam Eb Hanife'den,
aralarnda dii bulunmayan erkek atlara da zekt dt yolunda bir rivayet vardr.
Ticaret iin olmayan katr ve eeklere zekt dmez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Katr ile eekler hakknda bana bir ey nazil olmamtr 399 buyurmutur. Ancak eer ticaret mani olurlarsa, o
zaman dier ticaret mallan gibidirler ve zekt bizzat onlara deil, onlardaki sermayeye der.400
Bir Fasl
mam Eb Hanife'ye gre deve yavrular, kuzu, olak ve buzalara zekt dmez. Ancak eer beraberlerinde
analar da bulunsa, o zaman der. Bu, mam Eb Hanife'nin en son grdr. mam Muhammed de imam Eb
Hanife'nin bu grne katlmtr.
mam Eb Hanife nce; Srnn hepsi byk olduu zaman nasl bir byk lzm geliyorsa, kk olduu
zaman da yine bir byk lzm gelir demitir. mam Eb Hanife bu grnde Be tane devede bir koyun lzun
gelir mealindeki hadiste geen deve kelimesinin, byklere de, kklere de amil geldiine bakmtr. Nitekim
bir kimse: Ben deve etini yemiyec diye yemin ettii zaman eer deve yavrusunun etini yese, yeminini bozmu
olur. imam Zfer ile imam Mlik de bu gr benimsemilerdir, mam Eb Hanife sonra, bu grnden
cayarak Srnn hepsi yavru olduu zaman bir tane yavru lzun gelir demitir, mam Eb Hanife bu
grnde de Ne i yansn ne kebap kabilinden, hem sr sahibinin, hem fakirlerin madur olmamas
dncesine dayanmtr. Nasl ki srnn hepsi byk ve fakat zaif olduu zaman bir tane zaif lzm gelmesi de
bu dnceye dayanr. mam Eb Hanife bu grnde ya noksanlm et noksanlna kyas etmitir. mam
Eb Ysuf ile mam- afii de bu gre kaildirler. mam Eb Hanife daha sonra, er' miktarlarda kyasa yol
bulunmadn dnerek bu grnden de vazgemi ve yukarda getii zere Yavrulara zekt dmez
demitir. nk yavrular iinde, eriatn verilmesini emrettii yata davar bulunmadna gre, eer yavrulara
zekt derse verilecek olan yavru, kyas yolu ile u kadar gnlk, haftalk veya aylk olmaldr demek
394
Buhari c. 1 s. 196
Buhari c. 1 s. 197; Mslim c. 1 s. 316; Eb Davud c. 1 s. 232; Nesai c. 1 s. 342; bn-i Mce c. 1 s. 131; Tirmizi c 1 s. 80; Darekutni s. 214
397
Darekutni s. 214; Beyhaki c. 4 s. 119.
398
399
Buhar ve Mslim tarafndan kaydedilen bu hadiste katrlardan szedilir.. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sadece Eekler hakknda bana
bir ey nazil olmamtrdiye buyurmaktadr. Buhari c. 1 s. 319 ve 400, Mslim c. 1 s. 319
400
395
396
gerekir, ki buna da imkn yoktur. Ancak yavrular arasnda bir tane de byk bulunsa, o zaman yavrularla nisap
tamamlanr. Fakat zekt yavrulardan deil, byklerden verilir.
Sonra mam Eb Ysuf'a gre krktan az kuzu, otuzdan az buza ve yirmi beten az deve yavrular srsne bir
ey dmez ve deve yavrular yirmi be olursa, bir tane yavru der. Bundan sonra ikinci nisaba varncaya kadar
-ki yetmitir- aradaki ksurata bir ey dmez ve bu nisaba varnca verilmesi gereken yavrularn says iki olur.
Bundan sonra nc nisaba varncaya kadar yine bir ey dmez ve ancak bu nisaba varnca verilecek yavrular
olur.
mam Eb Ysuf bir rivayete gre de Be yavruda bir yavrunun betebiri, on yavruda beteikisi, onbe yavruda
bete- lzm gelir ve byle devam eder.. bir dier rivayete gre de: Orta durumda olan bir deve yavrusunun
betebiri ile bir koyundan hangisinin deeri daha azsa o lzm gelir ve bylece devam eder demitir.
Eer bir srde verilmesi gereken yata hayvan bulunmazsa, zekt memuru ya daha iyisini alr ve aradaki deer
farkn sr sahibine geri verir, ya da, aradaki deer fark ile birlikte sr sahibinden daha aasn alr. Bu da biraz sonra anlatacamz zere- biz Hanefilere gre zekt mal yerine deerinin verilmesi cevazna
dayanmaktadr. Ancak u var ki, birinci surette zekt memuru daha iyisini satn alr gibi olduu iin kabule
mecbur deildir. sterse ya ayn ya, ya da deerini isteyebilir. kinci surette ise kabule mecburdur. nk bu
surette sat yoktur. Lzm gelen yan, deerini vermektir.
Biz Hanelilere gre zekt mal yerine deerini vermek caizdir. Keffaret, Fitre, r ve Adak da yledir. mam-
afii ise, nassa aykr der diye: Nasl Kbe'ye ssvkedilen kurbanlklar ile sair kurbanlar kesmeyip de
deerlerini fakirlere vermek caiz deilse, zekt mal yerine de deerini vermek caiz deildir demitir.
Biz diyoruz ki: Zekt verme emri, kiinin servetinden belli bir oranda fakirlere yardm etmesi gayesine matuf
bulunduuna gre, nassta geen u yata bu yata sr, koyun, deve gibi kaytlar hkmszdr. Fakat
kurbanlar yle deildir. Zira kurban kesmede, ayrca ta'zim ve teslimiyeti simgeliyen kan dkme gayesi de
bulunmaktadr. Bunun iin zekt kurbana kyas edilemez. ift srmede ve tamaclkta kullanlan hayvanlarla,
yemle beslenen hayvanlara zekt dmez. mam Malik nasslarn zahirine dayanarak: Der demitir. Bizim
delilimiz. Ne yk tayan ve alan hayvanlarda ve ne de nadas kaldran srlarda zekt yoktur 401 hadisidir.
Ayrca zekt ancak, nemalan-drmak iin edinilen mallara der. Sry otlatp sata hazrlamak bunun
delilidir. alan ve yk tayan hayvanlarda ise bu vasf yoktur. Yemle beslenen hayvanlarda ise, her ne kadar
bu vasf varsa da', masrafl olduklar iin nemalar yok hkmndedir.
Otlama ile yetinen srden maksat, yln ounda otlama ile yetinen srdr. Hatta eer yln yans veyahut
ounda srye yem veriliyorsa, yln hepisinde ona yem verilmi gibi olup ona zekt dmez. Zira herhangi bir
eyin az o eyin ouna tbidir.
Zekt memuru maln en iyisi ile en ktsn alamaz, orta durumda olann Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm);
Halktan mallarnn en iyilerini almayn. Orta durumda olanlarndan aln 402 buyurmutur. Hem de orta
durumda olanlarndan almakla hem mal sahibinin, hem fakirlerin menfaati gzetilmi olur.
Eer bir mala nisap miktarnda sahip olan bir kimse yln ortasnda ayn maldan bir miktar daha eline geerse,
yeni eline geen mal da eskisine ekleyerek zektlarm birlikte verir. mam- afi Yenisini eskisine eklemez.
nk her ne kadar yeni mal da eski maln cinsinden ise de, ayr bir mlkiyet ile eline getii iin zekt ayn bir
yla tbidir. Fakat anamaldan doan yavru veyahut krlar, ana mala tbi olduklar, hatt ana maln mlkiyeti ile
kazanldklar iin yle deildir. demitir.
Biz diyoruz ki: Anamaldan doan yavru veyahut krlar, anamaln cinsinden olduklar iindir, ki zektlan
anamaln zekt ile birlikte verilir. nk iki maln cinsleri ayn olunca oniar biribirin-den ayrdemek g
olduu iin her ele geeni yeni bir yla tbi tutmak 'zor olur. Zaten mala zekt dmesi iin zerinden bir yl
gemesi de, kolaylk olsun diye art olmutur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre zekt yalnz nisapta bulunup nisaptan fazla olan miktarda yoktur.
mam Muhammed ile mam Zfer ise: Zekt maln hepsindedir demilerdir. Buna gre eer maln zerinden
yl getikten sonra nisaptan fazla olan miktar ziyana urayp da, yalnz nisap miktar kalrsa, mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf'a gre nisap ziyana uramazdan nce zekt olarak ne kadar verilmesi gerekiyor idiyse, yine
bu kadar vermek gerekir.
mam Muhammed ile mam Zfer'e gre ise, maln ziyana urayan miktan orannda zektta d olur. 403 mam
Muhammet ile mam Zfer: Zekt mal nimetine kar bir krdr. Nimet ise, yalnz maln nisap olan miktar
deil, hepsidir, mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf da: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Otlama ile yetinen be deveye bir koyun zekt der. Beten fazla olan miktarda on oluncaya kadar zekt yoktur
401
Eb Davud c. 1 s. 237; Darekutni s. 204; Beyhaki c. 4 s, 18.

Bu hadis gariptir. Beyhaki ve Tahavi onu bu lfza yakn bir ekilde ve bir ksmn mrsel olarak rivayet etmilerdir. Beyhaki c. 4 s. 102,
Tahav c. 1 s. 314
403
Mesel bir kimsenin dokuz tane devesi veyahut yz yirmi tane koyunu olup da zerinden yl getikten sonra ve daha zektn
vermemiken eer develerinden drt veyahut koyunlarndan seksen tane zayi olursa, mam Eb Hanice ile mam Eb Ysuf'a gre bu
kimsenin her iki surette de bir koyunun tamamn, mam Muhammed ile mam Zfer'e gre ise birinci surette bir koyunun dokuzda bei,
ikinci surette tebirini vermesi gerekir
402
ve byle srer 404 buyurmutur. Kald ki nisaptan fazla olan miktar nisaba tbi olduu iin, malda hasl olan
ziyan -nasl sermaye birinden, i dierinden olmak zere kurulan ortaklkta kr sermayeye tbi olduu iin nce
krdan kyorsa, burada da- nce nisaptan fazla olan miktardan kar demilerdir. Bunun iindir ki imam Eb
Hanife Eer malda husule gelen ziyan nisaptan fazla olan miktardan fazla olursa nce son nisaptan, sonra ondan
nceki nisaptan ve daha sonra daha nceki nisaptan kar ve bylece ilk nisaba varncaya kadar gider. nk
maln kk ilk nisap olup dier nisap ona tabiidirler demitir. mam Eb Ysuf ise Ziyan son nisaptan
ktktan sonra gerisi dier nisaplar arasnda dalr demitir. 405
Eer bir lkeniz haratan ile hayvanlarnn zekt asiler tarafndan alnrsa, o lke. asilerin elinden kurtarldktan
sonra hara ve zektlar bir daha alnmaz. Zira devlet, halk zlm ve saldrlardan koruduu iin onlardan hara
ve zekt alr. Bunlar ise devlet koruyamamtr. Kimisi: Hara bir daha onlardan alnmaz. Fakat zektlarn bir
daha vermeleri gerekir. nk zekt fakirlerin hakkdr. Asiler ise fakirlere datmazlar. Fakat hara asilere de
verilebilir. Zira asiler gerektiinde kfrle savarlar demitir. Kimisi de: Eer mal sahibi, mal kendisinden
zorla alnrken zekt niyeniyle verirse, zekt boynundan sakt olur. nk zalimler grnrde zengin de olsalar,
ellerindeki servet unun bunun olduu iin gerekte fakirdirler demi ise de birinci gr ihtiyata daha
uygundur.
Eer mal zek vacip olduktan sonra ve daha denmemiken zayi olursa zekt sakat olur. mam- afii: Eer
kii malnn zektn vermeye imkn bulduktan sonra mal zayi olursa, zekt sakt olmaz. nk o zaman zekt
da -fitre gibikiinin boynuna geen bir bor olur. ayet bor olmasa da -kendisinden istendii halde vermedii
iin- zayi olunca onu kasten harcam gibi olur demitir. Biz diyoruz ki: Zekt maln bir cz'dr. Maln hepsi
gidince iinde bulunan cz' de gider. Kald ki ziyana uramazdan nce hi bir fakir onu istememi olabilir.
ayet istemi olsa da mal sahibi zektn istedii fakire vermekte muhayyer olduu iin kendisinden isteyen
fakire vermemi olmas kusur deildir. Ancak isteyenin zekt memuru olmas halinde ihtilf edilmitir. Kimisi:
Sakt olmaz. nk zekt memuruna vermek gerektii iin vermemesi kusurdur Kimisi: steyen, zekt
memuru da olsa, mal, sahibinin istei dnda zayi olduu iin zekt sakt olur demitir.
Zekt vacip olduktan sonra eer maun tamam deil, bir ksm zayi olursa, zayi olan miktarn zekt sakt olur.
Eer nisaba malik olan kimse yl tamam olmadan zektn verirse caizdir. nk zektn vcup sebebi nisaptr.
Bu kimse de nisaba maliktir. Ancak yl daha bitmedii iin demek zorunda deildir. Bunun iin bu kimse de,
henz borcunun vadesi gelmiyen borluya benzer. Bu borlunun, vadesinden nce borcuna demesi nasl caiz
ise bununki de yledir., mam Mlik ise: Caiz deildir demitir.
Ayn sebepten dolay birden fazla yllarn zektn nce vermek caizdir. Bir nisaba malik olan kimsenin birden
ok nisaplarn zektn da vermesi caizdir. Zira zektn vcubuna sebebiyet vasfnda birinci nisap -Allah daha iyi
bilir- asl olup dier nisaplar ona tabidirler, imam Zfer ise caiz olmad grndedir.406
Gmn Zekt
kiyz dirhemden az olan gme zekt dmez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Be kyeden az olan gme zekt yoktur. Kye de krk dirhemdir 407 buyurmutur. (Eer kiinin gm iki
yz dirhem olup zerinden bir yl geerse ona be dirhem zekt der.) Zira Peygamber Efendimiz (Salallah
Aleyhi ve Sellem), Muz bn-i Cebel'i Yemen'e gnderirken ona; Her iki yz dirhem gmten be dirhem ve
her yirmi miskal altndan yarm miskal al 408 diye yazmtr.
Gmn ikiyz dirhemden fazla olan miktarnda eer o miktar krk dirhem yoksa zekt yoktur. Ancak ne
zaman ki krk dirhem veyahut fazla olursa o zaman krk dirheme bir dirhem zekt der. Bu, mam Eb
Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise kiyz dirhemden fazla olan miktara, krk dirhemden az da olsa,
miktarna gre zekt der demilerdir, ki mam- afii de buna kaildir, Zira Hz. Ali Radyallh anhl'dan gelen
rivayete gre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
kiyz dirhemden fazla olan miktar ise. miktarna gredir 409 buyurmutur. Hem de zekt zenginlik nimetinin
bir krdr. Zenginlik de eriatta nisaba mlik olmakla' hasl olduu iin nisaptan az olan mala zekt dmez.
Nisaptan fazla olan maln nisaptan fazla olan miktarna ise zekt dmemesi manaszdr. Hayvanlarn iki nisab
arasnda kalan miktara zekt dmemesi ise, bir hayvan blmek zorunluuna dmemek iindir, mam Eb
Hanife ise. Peygamber Efendimizin (Salallah Aleyhi ve Sellem) Muaz bn-i Cebel'e yazd mektupta geen:
Ksurattan bir ey alma 410 ve Amr b. Hazm'n mektubunda geen; Krk dirhemden aa olan gmte
404
Kad Eb Yala ve Eb shak el-irazi Nasb-rraye c. 2 s. 363

Buna gre eer bir kimsenin krk tane devesi olup da, yl bittikten sonra ve fakat daha rektn vermemiken yirmi tanesi lrse, mam
Muhammed'e gre bu kimseye yama basan bir dii devenin Tans, mam Eb Ysufa gfire otuz altda yirmisi, msin Eb Hanlfe'ye gre
ise drt tane koyun lazm gelir.
406
407
Buhari c. 1 s. 201 ve Mslim c. 1 s. 315.
408
Darekutni s. 200.
409
235 numarada geen hadisin temimmesidir,
410
Darekutni s. 200 ve Beyhaki c. 1 s, 135.
405
zekt yoktur 411 hadislerine dayanmtr. Kald ki dinde zorluk yoktur. Halbuki eer ksurata zekt derse,
den zekt miktarn anlamak iin uzun ve mnasahal hesaba bavurmak ihtiyac duyulacaktr. Bu ise zor bir
itir. Hatta bazan mmkn deildir. 412
Gmn nisabnda muteber olan dirhem, onu yedi miskal olan dirhemdir. Hz. mer'in tanzim ettii zekt
defterinde byledir ve bunun zerinde ittifak edilmitir.
ou gm olan para, tamam gm olan parann hkmndedir. Az gm, ou baka madenlerin karm
olan paralar ise, eya hkmnde olup deerinin nisaba ulamas arttr. nk saf gmn bileimi mmkn
olmad iin baka madenlerle kark olmayan hi bir gm para yoktur. Bunun iin eer ou, yani
yarsndan fazlas gm olursa, saf gmn hkmnde olup iindeki gmgn arl ikiyz dirhem olduu
zaman ona zekt der. Eer ou, yani yansndan fazlas gm olmayp baka madenler olursa, paralk
hkmnden kar ve -Allah izin verirse sarraflk bahsinde gelecei zere- eya hkmne tbi olur. Fakat bu
takdirde ona zekt dmesi iin -baka eyalarda olduu gibi- ticaret niyeti gerekir. Eer iindeki gmn
miktan ikiyz dirhem olursa, o zaman ticarette olmasa da ona zekt der. Zira altn ile gme zekt dmesi
iin ne deer ve ne de ticarette olmalan art deildir.413
Altnn Zekt
Yirmi miskaldan az olan altna zekt dmez. Ancak ne zaman ki yirmi mskal olursa yukarda geen hadise
binen (o zaman ona yarm miskal zekt der. Yukanda getii zere yedi miskal on dirhemdir. (Bundan sonra
her drt miskalda iki krat zekt vardr. Zira bir miskal yirmi krattr. Maln krkta biri de zekt olduuna gre
drt miskalda iki krat zekt bulunmas lzm gelir.
mam Eb Hanife'ye gre yirmi miskaldan fazla olan miktarda, eer o miktar drt miskaldan az olursa zekt
yoktur. Dier iki mam ise: Drt mskaldan az da olsa, krkta biri zekttr demilerdir. nk eriatta bir
miskal altn on dirhem gm deerindedir. Bunun iin nisaptan fazla olan altn miktar eer drt mskal olursa
krk dirhem gm deerinde olur.
Altn ite gm sikkeli olmayp kle halinde, ya da mcevherat veyahut kap kaak da olsa yine onlara zekt
der. mam- fii: Kadn mcevherat ile erkein gmten olan yzne zekt dmez. nk ikisi de
mubah olduu iin giyilmesi zorunlu olan giyecekler hkmndedirler demitir. Biz diyoruz ki: Sikkeli olan altn
ile gme zekt dmesi, sikkeli olan altn ve gmn nemalanmaya elverili olduklar iindir. Bu vasf ise,
sikkeli olmayan altn ile gmte de mevcuttur. Giyim eyas ise yle deildir.414
Ticaret Eyas
Ticaret eyas ne olursa olsun, eer deeri altn veya gmn nisaplarndan birine ularsa ona zekt der. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ticaret eyas hakknda; Kii elindeki ticaret eyasna
deer bitikten sonra her iki yz dirhemden be dirhem der 415 buyurmutur. Hem de altn ile gm nasl
tabiatlar itibar ile nemalanmaya elverili birer mal ise, ticaret eyas da tab'an deilse de sahibi tarafndan sata
srmek suretiyle nemalanmaya elverili bir duruma getirilmi bulunmaktadr.
Ticaret eyasna deer biilirken fakirlerin hak'kn korumak iin altn para ile gm paradan fakirler iin
hangisi daha yararl ise, onunla deer biilir. Yani ticaret eyas hangisiyle nisaba ulayorsa onunla deer biilir.
Ben diyorum ki: Bu, imam Eb Hanife'den gelen bir rivayete gredir. Kuduri ise: Mal sahibi, altn para ile
gm paradan hangisini isterse onunla deer biebilir. Zira ikisi arasnda fark yoktur diye kaydetmektedir.
mam Eb Ysuf tan da: Eer eya sahibi eyasn para ile alm ise hangi para ile almsa onunla deer bier.
Zira eyann maliyeti para ile daha kolay anlalm olur. Eer para ile almamsa, piyasada hangi para daha ok
kullanlyorsa onunla deer bier diye syledii rivayet olunmaktadr.
mam Muhammed de: Para ile alm olsun olmasn, piyasada hangi para ok bulunuyorsa onunla deer bier.
Nasl ki gasb edilip itlaf edilen mala da, piyasada en ok bulunan parayla deer biilir demitir.
Eer bir mal yln banda ve sonunda nisab bulunuyorsa, yln ortasnda nisabn altna dmesi zektn
vcubunu nliyemez. Zira mala. nisabn altna dp dmediini renmek iin btn yl boyunca deer biip
durmak zor olur. Fakat eer mal, yln banda nisab yoksa zekt yl balamaz ve eer yln sonunda nisab yoksa
zekt vacib olmaz. Yln ortasyla ise hi bir hkm taalluk etmez. Ancak eer yln ortasmda maln tamam
tkenip ondan hi bir ey kalmaz ve ondan sonra ayn maldan yeni bir nisab husule gelirse, o zaman yl
bozulmu olur. Zira bu surette eski nisabtan hibir ey kalmad iin, yeniden husule gelen nisabn yl yeniden
balam olur.
411
Eb Uveys. Nasb-rraye c. 2 s. 367.

Mesel ikiyz yedi dirhem gm bulunan bir kimseye, eer iki yzden onsraki yedi dirheme de zekt derse birfnci ylda be dirhem
ile yedi dirhemin krkta biri lzm gelir. ayet birinci ylda zektn vermeyip ikinci yla brakrsa bu sefer birinci yln zekt dnda ona,
ikiyz dirhem ile bir dirhemin krkta otuznn krkta birtf vermek gerekir, ki bu ok ince ve iinden klmaz bir hesaptr.
413
414
415
Metnen gariptir, mealen Eb Davud c. 1 s. 225 ve Beyhaki c. 4 s. 146
412
Ticaret eyasnn nisab, eya sahibinin mlkiyetinde bulunan altn ile ve gmlerle tamamlanr. Zira her ne
kadar ticaret eyasna ticaret eyas olduu iin altn ile gme de altn ve gm olduklar iin zekt dyor
ve bu iki cihet biribirinden ayr ise de, ticaret eyasyla altn ve gm arasnda ortak bir vasf vardr ki o da,
ikisininde alm satm arac olmasdr.
Altn ile gmn nisablar birbirleriyle de tamamlanr. Zira ikisi paralk vasfnda mterektirler. Nitekim her
birine ayr ayr zekt dmesi de para olduklar iindir. Sonra, altn ile gm nisaplarnn birbirleriyle
tamamlanmas mam Eb Hanife'ye gre arlklar ile deil, deerleri itibariyledir. Dier iki imam ise: ster
altn ister gm olsun, ikisinde de muteber olan arlktr demilerdir. Bu ihtilfa gre, eer bir kimse yz
dirhem gm ile yz dirhem gm deerinde be miksal altna malik olursa veyahut bir kimsenin arl iki
yz dirhemden az ve fakat deeri ikiyz dirhemden ok olan bir kemeri bulunuyorsa, mam Eb Hanife'ye gre
bu kimseye zekt vaciptir, dier iki imama gre ise vacip deildir.416
Maden Ve Hazinelerin Zekt
Eer altn, gm, demir, kurun veya bakr madenlerinden biri herhangi bir kimse tarafndan r veya hara
vergisine tabi bir arazide bulunup karlrsa, o madene betebir zekt der.
mam- afi: Altn ile gmten baka herhangi bir madene zekt dmez. nk bir yerde rastlanp karlan
maden de, kiinin herhangi bir yerde rastlayp avlad bir av gibi mubah bir yoldan ele geen bir eydir
demitir.
Madenlere zekt dmesi iin -bir kavle gre- zerinden bir yl gemesi art deildir. nk herhangi bir mala
zekt dmesi iin zerinden bir yl gemesinin art olmas maln, sahibine bir yl iinde kazan salayabildii
iindir. Herhangi bir yerde bulunup karlan maden ise, hepsi kazantr.
Btn madenlere zekt dtne dair delilimiz Madenlerde zekt betebirdir 417 hadisidir. Hem de
madenlerin bulunduu yerler daha nce mslman olmayan kimselerin elinde iken ki zoru ile biz
mslmanlarn eline getii iin ganimet mallan hkmndedir. Ganimet mallarnda ise, devletin pay betebirdir.
Av ise, daha nce herhangi bir kimsenin mlkiyetinde olmad iin yle deildir.
Kiinin kendi evinde bulup kard madenlere mam Eb Hanife'ye gre zekt dmez. nk maden, iinde
bulunduu topran parasdr. zerinde ev ina edilen toprakta ise devletin bir hakk yoktur. Fakat hazine yle
deildir. Zira hazine topran bir paras olmayp sonradan topraa gmlen bir eydir. Dier iki imam ise,
yukarda geen hadisin tlakua dayanarak kiinin kendi evi ile bir baka yerde bulunduu madenler arasnda
ayrm yapmamlardr.
Kiinin kendi tarlas iinde bulduu maden hakknda mam Eb Hanife'den iki rivayet gelmitir. elCamiussaiyr'in rivayetine gre mam Eb Hanife bu madene zekt dtne kaildir. nk zerinde ev ina
edilmeyen tarlada r ve Hara gibi Devletin bir takm haklan vardr. Binalarda ise Devletin bir hakk yoktur.
Hazineye gelince: Kii onu ister kendi evinde, ister tarlasnda, ister bir baka yerde bulup karsn, her mama
gre de ona betebir zekt der. Zira yukarda geen hadis mutlak olup onda herhangi bir kayt yoktur. Ancak
u var ki: Eer zerinde -ehadet kelimesi, hls sresi ve benzeri gibi- slm sikkesi olduunu gsteren bir
belirti bulunuyorsa, bulunan hazine yerde bulunan eya hkmndedir. Yerde bulunan eyann hkm ise
sonradan gelecektir. Eer zerinde, ha veya herhangi bir putun resmi gibi cahiliyyet devrinden kalma olduunu
gsteren bir ey bulunuyorsa, o zaman her halkrda ona betebir zekt der. Sonra, eer kii onu sahipsiz bir
yerde bulmu ise, geri kalan bete drd kendisinindir. Eer bakasna it bir yerde bulmu ise, mam Eb
Ysuf'a gre yine byledir. nk hazineyi ilk bulan kimse o olduu iin onun hakkdr. mam Eb Hanife ile
mam Muhammed ise: Hazinenin gml bulunduu yer mslmanlar tarafndan fethedilince Devlet tarafndan
ilk olarak kime verilmi ise onundur. Zira herkesten nce o yere o kimse malik olduu iin iinde bulunan
hazineye de malik olmutur. Bunun iin ayet o kimse o yeri bakasna satm olsa bile, iinde bulunan hazine
onunla birlikte satlmamtr. Nasl ki, karnnda inci bulunan bir bal avlayan kimse, bal avlamakla
karnndaki inciye de malik olup bal satmakla karnndaki inciyi satm saylmyorsa bu da yledir. Fakat
maden yle deildir. Zira maden topran paras olduu iin onunla birlikte satlm olur. ayet ilk malikin kim
olduu bilinmezse, o yer mslmanlann eline getikten sonra bilinen en eski mutasarrf kim ise ona verilirdemilerdir. Eer sikkenin Cahiliyet ile slmiyet devirlerinden hangisine ait olduu kestirilemezse -mezhepte
zahir olan gre gre- Cahiliyet devrine ait olduuna hkmedilir. Zira Cahiliyet devri daha nce olduu iin
asldr. Kimisi de: slm lkelerindeki mslmanlann hkimiyeti ok eski tarihlere dayand iin slmiyet
devrine ait olduuna hkmedilir demitir.
Eer bir kimse, mslman olmayan bir lkeye o lkede hakim olan devletin izniyle girdikten sonra orada
bulunan bir evde hazine bulursa, bulduu hazineyi evin sahibine vermesi gerekir. nk hazineyi bulduu yer
her ne kadar mslmanlara ait deilse de, oraya izinle girdii iin eer sahibine vermezse gvenini ktye
kullanm olur. Fakat eer lde bulursa kendisinindir ve ayn zamanda ondan betebir zekt verme zorunluu da
yoktur. nk lde bulunduu iin kimsenin mlk olmad gibi gizliden alnd iin ganimet de deildir.
416
417
Buhari c. 1 s. 203; Mslim c. 2 s. 73; Eb Davud c. 2 s. 83 ve 283
Dalarda bulunan deerli talarda betebir zekt yoktur. Zira Peygamber Efendimiz: Tata betebir zekt
yoktur 418 buyurmutur.
mam Eb Hanife' nin son grne gre -ki mam Muhammed de ayni grtedir. Civada betebir zekt vardr.
mam Eb Ysuf ise: Yoktur demitir. mam Eb Hanife ile imam Muhammed'e gre nci ile Anberde ise
zekt yoktur. mam Eb Ysuf: nci ile Anber gibi denizden karlan her eit ss eyas zekta tbidir. Zira
Hz. mer (Radiyallh anh) Anberden betebir zekt almtr. 419 demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Denizin dibi fethediemedii iin deniz dibinden kan ey -altn
veya gm dahi olsa- ganimet saylmaz ki betebir vergisine tbi olsun. Hz. mer'in, betebirini ald anber ise
denizin kenarnda bulunmutu. Karada bulunan anberin vergiye tbi olduuna ise biz de kailiz demilerdir.420
Ekin Ve Hayvanlarn Zekt
mam Eb Hanife: Odun, kam ve ottan baka, yerden biten her rne -ister az ister ok olsun, yamurla ister
hark amak suretiyle olsun- r yani ondabir zekt der demitir. Dier iki mam ise: Kalc olmayan ve be
deve ykndan az olan rne zekt dmez. Bir deve yk Peygamber Efendimiz (SalIallah Aleyhi ve
Sellem)'in sa ile altm sa'dr demilerdir, ki bu gnk arlk birimi ile ikiyz kilo gr.dr. ki mama gre
yeilliklere zekt dmez. Buna gre mam Eb Hanife ile dier iki imam arasndaki ihtilf iki konudadr:
1- Toprak rnlerine zekt dmesi iin nisaba ulamalar art mdr?
2- Toprak rnlerine zekt dmesi iin kalc olmalar art mdr?
ki imamn birinci konuya dair grlerinin delili; Be deve yknden aa olan rnde zekt yoktur 421
hadisidir. Hem de rnn ondabiri zekt olduuna gre rnn nisab olmas lzmdr, ki sahibi er'an zengin
saylsn. mam Eb Hanife de; Topran yetitirdii rnlerin zekt ondabirdir 422 hadisine dayanmtr. Zira
bu hadiste Eer u kadar olursa diye bir kayd yoktur. mam Eb Hanife'ye gre iki imamn dayandklar hadis
ticaret mal olan rne mahmuldr. Zira o zaman rnleri yklerle alp veriyorlard. Kald ki herhangi bir rne
zekt dmesi iin rnn bir kimsenin mlk olmas art deildir, ki o kimsenin zengin olmas art olsun.
Nitekim ocua zekt vacib olmad halde onun da ekinlerinin ondabiri zekttr. Bunun iindir ki toprak
rnlerinde yl art deildir. nk yl, maldan kazan salamaya imkn vermek iindir. Toprak rnleri ise
hepsi kazantr.
ki imamn ikinci konuya dair grlerinin delili de; Yeilliklerde zekt yoktur 423 hadisidir. Zira malmdur ki
ticaret mal olan yeilliklere de zekt der, yleyse hadis Yeilliklerde r yoktur mansmdadr. mam Eb
Hanife' nin delili de yukarda metni geen Topran yetitirdii rnn zekt ondabirdir hadisidir. mam Eb
Hanife'ye gre Be ykten az olan rnde zekt yoktur hadisi, zekt memurunun toplamakla grevli olduu
zekta mahmuldr. Kald ki bir ok tarlalara kalc olmayan yeillikler ekilir. Eer yeilliklere zekt dmezse,
ekildikleri tarlalar cretsiz olarak iletilmi olur. nk toprak rnlerinin zekt, rn yetitiren topran
cretidir. Bunun iindir ki iletilen topraa hara da der.
Odun, kam ve ota zekt dmemesinin sebebine gelince: nk bunlarn zel tarlalarda yetitirilmesi det
olmamtr. Hatta tarlalarn bunlardan temizletilmesi dettir. ayet birisi herhangi bir tarlasn bunlar
yetitirmede kullanrsa, o zaman bunlara da zekt der.
Kamtan maksat acem kam denilen baya kamtr. eker kam ise, kokusu gzel olan ve kokusu iin
yetitirilen Hindistan kam ise, dier toprak rnleri gibi zekta tabidirler. nk bu kamlarda kazan iin
kasten yetitirilirler. Hurmann dal ve yapraklan ile saman ise yle deildir. Zira aacn dal ve yapraklan ile
saman maksut olmayp maksut, aacn tuttuu meyvalarla samandaki tanelerdir.
Kova, dolap veyahut hayvan srtnda tanlan sularla sulanan ekinlerin zekt yirmide birdir. nk bu ekinlerin
masraf dierlerine gre daha ok olur. Hem yamur ve hem de tanlan su ile sulanan ekinler ise -hem otlanan
ve hem de yem verilen hayvan srsnde oiduu gibi- yln ounda hangisiyle sulanrsa onun hkmne tabi
olur.
mam Eb Ysuf Safran ve pamuk gibi yklerle alnp verilmeyen rnlere, eer en ucuz olan bir rnn be
yk deerinde olurlarsa zekt der demitir. nk yklerle alnp verilmedikleri iin onlara er'i bir miktar
tayin etmek mmkn olmaz. Bunun iin ticaret mal gibi deerleri nazara alnr.
mam Muhammed de: En pahal olan rne, eer be menne ularsa zekt der. Bunun iin, pamuk gibi ucuz
olan rnlere, eer be ykten az olurlarsa -ki bir yk yz mendir- zekt dmez. Fakat safran gibi pahal olan
rnlere, be men olunca zekt der demitir.
re tbi arazide retildii zaman balda da r vardr. mam- afii: Bala zekt dmez. nk bal da koza
418
Metnen gariptir. bn-i Adi eklinde kaydetmitir.

Hz. mer'in Anberden bete bir zektm aldna dair rivayet gariptir. Abdrezzak ile bn-i Ebi eybe msenneflerinde bunu mer bn-i
Abdulaziz'e mal etmilerdir. bn-i Ebi eybe c. 3 s. 21
420
421
Buhari, c. 1 s. 194; Mslim c. 1 s. 316; Tahavi c. 1 s. 314.
422
Tirmizi, el-Mstedrek c. 1 s. 401; Darekutni s. 201; Beyhaki c. 4 s. 128.
423
Tirmizi, el-Mstedrek c. 1 s. 401. Darekutni s. 201, Beyhaki c. 4 s. 128.
419
gibi hayvansal bir rndr demitir. Bizim ise delilimiz; Baln zekt ondabirdir 424 hadisidir. Kald ki bal
kozaya kyas edilemez. nk an, bal meyve ve ieklerden alr. Meyve ve ieklere ise zekt der. Koza
bcei ise, kozay dut yapraklarndan retir. Yapraklarda ise -yukanda da getii zere- zekt yoktur. Sonra
mam Eb Hanife'ye gre bala -ister az ister ok olsun- zekt der. Zira ona gre hi bir rnde-yukanda da
getii zere- zekt dmesi iin nisap art deildir. mam Eb Ysuf' tan ise, baln nisab hakknda rivayet
gelmitir. Bir rivayete gre mam Eb Ysuf; Baln nisab en ucuz olan rnden be ykn deeridir, bir
rivayete gre Be mendir, bir rivayete gre de On tulumdur. Zira rivayet olunmaktadr ki Beni ebbe
kabilesi ballarnn zektn Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu ekilde derlerdi demitir.
mam Muhammed de: Baln nisab yz seksen rtldr demitir.
eker kam da bal gibi olup ayn ihtilf onda da caridir. mam Eb Ysuf dan her ne kadar Dalarda bulunan
bal ve meyvelere zekt dmez. nk onlan bulup toplayan kimse onlan retmemitir diye syledii rivayet
olunuyorsa da, zahir olan gre gre dalardan toplanan bal ve meyvelere de zekt der. nk retmekten
gaye kazan salamaktr. Dadan toplamakla da ayn gaye, hatta daha klfetsiz olarak hasl olur.
re tbi olan hi bir toprak rnnde ii. kz ve ire creti gibi masraflar hesap edilmez. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), sulama masraf olduu zaman zekt miktarnn ondabirden yirmidebire
dtn bildirmitir. Eer biz bu gibi masraflan da hesaba katarsak, o zaman zekt miktarnn daha da aaya
deceinden nassa muhalefet etmi oluruz.
re tbi arazide bulunan zift ve petrol kaynaklarna zekt dmez. Zira zift ve petrol topran verimlerinden
olmayp su kuyular gibi dipten kaynayan birer kaynaktrlar. Fakat eer ekime elverili ise, petrol kuyularnn
etrafndaki araziden hara alnr. nk ekilmeye yanyan araziler haraca tabidirler.425
Zekt Kimlere Verilebilir, Kimlere Verilemez?
Cenb- Hak:
Zektlar ancak fakirlerin, miskinlerin, zekt memurlarnn, kalpleri mslmanla sndrlmak istenenlerin,
klelikten kurtulmak steyenlerin, Allah yolunda olanlarn ve yolda kalanlarn hakkdr 426 buyurmutur. Buna
gre zekt verilebilenler sekiz snf kimselerdir. Ancak bu snflardan kalpleri mslmanla sndrlmak
istenenler icma ile bugn ortadan kalkmtr. Zira Cenb- Allah slm dinini gerektii kadar glendirerek
herhangi bir kimsenin kalbini mslmanha sndrmaya gerek brakmamtr.
Fakir: ok az bir eye malik olan, miskin de: hi bir eyi bulunmayan kimseye denir. Kimisi de bunun tersini
sylemitir, ki her iki grn de dayana vardr. Sonra, fakir ile miskinin ayr ayn snflar m, yoksa ikisinin bir
snf m olduunda ihtilf edilmitir. AUah izin verirse bu konu vasiyetler bahsimde gelecektir.
1- Zekt memuru: Zektlar toplama grevinde alrken devlet tarafndan kendisine zekttan, kendisiyle oluk
ocuunun normal bir ekilde geinebilecekleri kadar maa verilen kimsedir. Bu kimseye toplad zektn
sekizdebirini vermek gerekli deildir. Bunun iin zekt memuru zengin de olsa -Himi olmamak- artiyle- zekt
alabilir. Fakat eer Himi olursa alamaz. Zira zekt dnya malnn kiri olup onu almada mezellet bulunduu
iin, Peygamberin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hanedanna mensup olan kimselere ya ksmaz. Zenginlik ise,
bunun kadar stn bir paye olmad iin zekt memuru zengin de olsa zekttan maa alabilir. mam- fii
(Allah rahmet eylesin): Zekt memuru yette geen sekiz snftan biri olduu iin toplad zektn
sekizdebirini ona vermek gerekir demitir.
2- Klelikten kurtulmak istiyen kimse: Efendisinin kendisiyle kitabet akdini yapt kledir. Bu kleye,
efendisine olan bor taksitlerini deyebilmesi iin zekttan yardm edilir. Peygamber Efendimizden (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) byle nakledilmitir.
Borlu: Borlarndan fazla kalan mal nisaba ulaamayan kimsedir. mam- afii: Borlu Arabuluculukta ve iki
kimse veya kabile arasndaki dmanl giderip fitne ateini sndrmek yolunda borlanan kimsedir demitir .
Allah yolunda olan: mam Eb Ysuf'a gre mali gszl yznden gazaya katlamayan kimsedir. Zira bu
tbirden ancak bu anlalr. (mam Muhammed ise: Hac kafilesinden geri kalan kimsedir demitir.) Zira
rivayet olunmaktadr ki birisi bir devesini Allah yoluna tasadduk etmi ve Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) ona, devesine hacca gitmek istiyenleri bindirmesini emretmitir. Biz Hanefilere gre, gazada
olan kimseye zekat, fakirlerin hakk olduu iin eer zengin olursa verilemez.
3- Yolda kalm olan kimse Memleketinden uzak dp varlkl olduu halde (beraberinde kendisini
memleketine ulatracak masraf bulunmayan kimsedir. te zekt verilebilen kimseler bunlardr. Zekt sahibi
zektn, isterse bunlarn hepsine, isterse bunlardan bir kana veyahut yalnz birine verebilir.) mam- afii: Bu
snflarn hepsine ve her bir snftan en az kiiye vermek gerekir. nk yet-i kerimenin Zekt ancak bu
sekiz snfn hakkdr eklindeki ifdesinden, zektn bu sekiz snfn hakk olduu ve bu sekiz snfn zektta
eit bir ekilde ortak olduu mns kar demitir. Biz diyoruz ki: yeti kerime, zektn bu sekiz snf arasnda
eit bir ekilde mterek olduunu deil, zekt bunlarn dnda herhangi bir kimseye vermenin caiz olmadm
424
Abdrrezzak. Nasb-rraye c. 2 s. 390

426
Tevbe: 9/60.
425
ifade eder. Zira zektn mlkiyeti Allah'a aittir. Cenb- Allah da, bu sekiz snfta ihtiya vasf bulunduu iin
zekt bu sekiz snfa vermeyi ve bunlarn dnda herhangi bir kimseye vermemeyi emir buyurmutur. Bizim bu
grmz, Hz. mer ile Abdullah bn-i Abbas (Radyallh anh)'dan da rivayet olunmutur.
4- Zekt -fakir, de olsa- mslman olmayan kimseye verilemez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem), Muaz bn-i Cebel'i Yemen'e gnderirken ona; Onu, (yani zekt) zenginlerinden al, fakirlerine ver
427
buyurmutur. Bundan ise, mslman olmayan fakire vermenin caiz olmad mns kar. nk hadisteki
birinci zamir nasl mslmanlara raci ise, ikinci zamirin do ayn merciye ait olmas gerekir.
5- Dier sadakalar ise mslman olmayan kimselere de verilebilir. lmam- afi dier sadakalar da -zekta kyas
ederek: Verilemez demitir, ki imam Eb Ysuf dan da bu yolda bir rivayet vardr. Biz ise; Btn dinlerin
mensuplarna sadaka verin 428 hadisine dayanyoruz. Hatta eer Muaz bn-i Cebel'in hadisi olmasayd,
mslman olmayan fakirlere zekt vermeyi de caiz grecektik.
6- Zekt ile cami yaptrlamaz ve llere kefen alnamaz. Zira zektta temlik arttr. Yani zekt veren kimsenin,
verdii kimseye zekt olarak verdii eyin temlik etmesi gerekir. Cami ile l malik olamazlar.
7- Zekt ile herhangi bir lnn borcu da denemez. nk bakasnn borcunda denen ey -hele eer o bakas
lm ise- ona temlik edilmi olamaz. Ayn sebebe binaen Zekt ile kle de satn alnp azatlanamaz. mam
Mlik, yeti kerimedeki Klelikten kurtulmak isteyenlerin deyimini daha geni bir biimde yorumlayarak zekt
ile kle satn alp azatlamanm caiz olduuna kail olmutur.
8- Zekt zengin olan kimseye de verilemez. Zira Peygamber Efendimiz;
Zekt olan kimseye hell deildir429 buyurmutur. Gerek bu hadisteki itlak ve gerek yukarda geen Muaz bni Cebel'in hadisi Zengin de olsa, gazada olan kimseye zekt verilebilir diyen mam- afii'nin grne kar
birer delildir.
9- Kii zektn anne ve babalar ile ocuk ve torunlarna veremez. nk anne ve babalarla ocuklar arasnda
menfaatlar mterektir. Ayn sebebe binaen kii zektn karsna da veremez. mam Eb Hanife'ye gre ayn
sebebe binaen kadn da kocasna zektn veremez. Dier iki mam ise, Sana -hem sadaka verdiin ve hem de
akrabalk hakkn gzettiin iin- iki ecir vardr 430 hadisine dayanarak kadnn, zektn kocasna verebildiine
kail olmulardr. Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bunu Ben kocama sadaka verebilir
miyim? diye soran Abdul1ah bn-i Mesud'un hanmna cevap olarak buyurmutur. Biz diyoruz ki: Bu hadis
snnet olan sadakaya mahmuldr.
mam Eb Hanife'ye gre kii zektn, mktep, yani kendisiyle kitabet akdini yapt veyahut mdebber, yani
kendisine Ben ldkten sonra sen hrsn- dedii kleleri ile mmlveled, yani kendisinden ocuk douran
cariyesine de veremer. nk bu vasflarda olan kle ile cariyeler, efendileri tarafndan bakasna satlamadklar
iin yan hr sayhyorlarsa da, henz hrriyete kavuamadklan iin kendilerine verilen herhangi bir ey
efendilerine verilmi olur. mam Eb Hanife'ye gre kii zektn, yans azatlanm olan klesine de veremez.
Zira bu kle de kendisiyle kitabet akdi yaplan kle gibidir.
10- Zengin olan kimsenin klesine de zekt verilemez. Zira kleye verilen herhangi bir ey efendisine verilmi
olur. Bu klenin efendisi ise zengin olduu iin ona zekt gemez.
11- Zekt zengin olan kimsenin kk ocuuna da verilemez. Zira kk ocuun babas zengin olunca ocuk
da zengin saylr. Fakat byk olan ocua, babas zengin de olsa eer kendisi fakir olursa zekt verilebilir.
nk her ne kadar babas onu beslemek zorunda ise de, byk olduu iin babasnn zenginlii ile zengin
saylmaz. Zengin olan kimsenin kars da yledir. Zira kocas her ne kadar onu beslemek zorunda ise de,
kocasnn zenginlii ile kendisi zengin saylmaz.
12- Zekt Haimilere de verilemez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Ey Haim
oullar, biliniz ki Cenb- Allah size insanlarn malndan kan kiri yasaklam ve onun yerine sze Beytlmal'in
betebirinin betebirini vermitir 431 diye buyurmutur. Fakat snnet olan sadaka Haimiiere verilebilir. nk
maldan kanlan sadaka ykanmada kullanlan suya benzer. Kendisine gusl lzm gelen kimsenin kulland su
mstamel olur da, serinlemek iin ykanan kimsenin suyu temizdir.
Haimiler: Hz. Ali, Hz. Abbas, Cafer, Akiyl ve Hars b. Abdulmuttalib'in soyundan olan kimselerdir. Ancak
bunlarn azatlad kleler de Haim saylmaktadrlar. nk rivayet olunmaktadr ki, Peygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) bir azatls;
Bana zekt hell mdr? diye sormu ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem). Hayr. Sen
bizim azathmzsin 432 diye cevap vermitir. Fakat eer bir Kureyi, Hristiyan olan bir kle azatlarsa,
Kureyi'den cizye alnmad halde azatlsndan hristiyan olduu iin alnr. nk kyas, azatlayann deil,
azatlnn durumunu gze almay gerektirir. Azatlnn azatlayann hkmn almas ancak nass ile olur. Nass ise,
yalnz zekt hakkndadr.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre, eer bir kimse zektm fakir sand bir kimseye verdikten sonra
427
Shah- Sitte'nin hepsi: Buhari c. 1 s. 187;Mslim c.1.. 36

bn-i Ebi eybe mrsel olarak c. 1 s. 39.
429
Eb Davud ile Tirmizi, Abdullah bn-i Amr bn-i As'dan. Eb Davud c. 1 sh. 238, Tirmizi c. 1 s. 83
430
Buhari sh. 198, Mslim sh. 323, Nesal sh. 361, bn-i Mce sh. 133, Tirmizi c. I s. 81, el-Mstedrek cilt 4 sh. 603
431
Bu hadis bu lfzla gariptir. Mslim bu mnaya yakn bir baka lfzla kaydetmitir. c. 1 s. 346
432
Eb Davud 1/340; Tirmizi 1/83; Nesai1/366; Ahmed Msnedi c. 6 s. 8 ve 10. el-Mstedrek c. 1 s. 404
428
o kimsenin zengin veya Haimi olduu, ya da mslman olmad veyahut karanlkta zektn bir kimseye
verdikten sonra o kimsenin kendisinin babas veya olu olduu anlalrsa, zektn bir daha vermesi gerekmez.
mam Eb Ysuf ise: Gerekir demitir. Zira yanlm olduu kesin olarak anlalmtr. Necis bir kaptan apdest
aldktan veyahut necis bir elbise iinde namaz kldktan sonra, abdest ald kabn veyahut iinde namaz kld
elbisenin necis olduunu renen kimsenin nasl bir daha namaz klmas gerekiyorsa, bu kimsenin de zektn bir
daha vermesi gerekir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in delili de Maan b. Yezid'in hadisidir. Yezid, fakirlere datmak zere
bir miktar altn birisine brakm ve bunu renen olu Maan gidip altnlar adamdan almt. Yezid altnlar olu
Maan'n yannda grnce! Olum, ben sana verilsin, dememitim diye altnlar Maan' dan geri almak istemi
ve bunun zerine Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e mracaat etmilerdi. Peygamber
Efendimiz de: Ey Yezid, niyet ettiin sadaka sevab sana hsl olmutur ve ey Maan, senin de aldn para senin
olmutur 433 diye cevap vermiti. Kald ki bu gibi eyleri kesin olarak bilmek mmkn olmad iin, kblenin
hangi tarafta olduunu bilemiyen kimsenin yapt gibi ancak itihat ve zann ile olur.
mam Eb Hanife' den -kiinin kendisine zekt verildikten sonra zengin olduu anlalmas dnda- bu suretlerin
hep-sinde zektn bir daha verilmesi gerektiini syledii de rivayet olunmutur. Fakat zahir olan rivayet
birincisidir. Bu da eer kii itihat ederek verdii kimsenin mstahak olduuna kanaat getirdikten sonra vermi
ise byledir. Sahih olan kavle gre, eer fakir olduunu kesin olarak biliyorsa, o zaman itihat etmeden de verse
ve ondan sonra fakir olmad 'anlalsa bir ey lzm gelmez.
Eer kii zektn verdikten sonra, verdii kimsenin kendisinin klesi veyahut mktebi olduunu anlarsa yukarda da getii zere- kle temellke ehil olmad iin kfi gelmez.
Hangi maldan olursa olsun nisap miktarna malik olan kimseye zekt verilemez. nk nisaba malik olan kimse
eriatta zengin saylr. Ancak malik olduu nisabn zarur ihtiyalarndan fazla olmas arttr.
Mal, nisap miktarndan az olan kimseye ise -bu kimse bedenen salam ve alan bir kimse dahi olsa- zekt
verilebilir. Zira bu kimse, nisap miktarna malik olmad iin er'an fakirdir. Zekt ta fakirlerin hakkdr. Kald
ki, her hangi bir kimsenin gerekten fakir olduunu kesin olarak bilmek mmkn olmad iin, fakir olduunu
gsteren delile baklr. Delil ise nisaba malik olmaydr.
Bir kimseye ikiyz dirhem veya daha fazla vermek mekruh olmakla beraber ayet verilse caizdir. mam Zfer:
Caiz deildir. nk kendisine ikiyz dirhem verilen kimse zenginletii iin zekt zengine verilmi olur
demitir. Biz diyoruz ki: Bu kimsede zenginlik vasf, kendisine verilen ikiyz dirhemi aldktan sonra hsl olur.
Bunun iin caizdir. Fakat zekt almas ile zengin olmas, zaman bakmndan biribirine ok yakn olduklar iin bir pisliin yannda durup namaz klmak gibi- mekruhtur.
mam Eb Hanife: Kanaatimca, zektnla bir fakiri zengin edersen birka fakire vermekten daha iyidir
demitir. Yani, herhangi bir fakire nisaba yakn bir miktar verip de onu geici bir zaman iin dahi olsa avu
amak mezelletinden kurtarmak, birok fakirlere ve fakat az az vermekten daha iyidir. Yoksa herhangi bir
kimseye nisap miktarn vermek -yukarda da getii zere- mekruhtur.
Zekt, vacip olduu yerden baka bir yere nakletmek mekruhtur. Her yerin zekt ayn yerin fakirlerine verilir.
Zira hem yukarda geen Muaz bn-i Cebel'in hadisi bunu emrettii gibi, eer ayn yerin fakirlerine verilirse
aynca komuluk hakk da gzetilmi olur. Ancak eer zekt sahibinin muhta olan akrabalar baka yerlerde
oturur veyahut baka yerlerin fakirleri daha muhta olurlarsa, o zaman zektn naklinde kerahet yoktur. Zira bu
durumda zektn nakleden kimse akrabalk hakkn gzetmi, ya da daha muhta olan fakirlere yardm etmi
olur. ayet hi bir sebep yokken zekt nakledilirse, mekruh olmakla beraber caizdir. nk nassan sabittir ki
yalnz bir yerin fakirleri deil, btn fakirler zekta mstahaktrlar. 434
FTRE BABI
Mesken, elbise, ev eyas, silh ve hizmeti gibi zaruri ihtiyalar dnda, nisap miktarnda mal bulunan hr ve
mslman kimseye fitre vaciptir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Ramazan bayramnda
verdii bir hutbesinde; Kk, byk her hr ve her kle basma budaydan yarm sa' veyahut kuru hurma veya
arpadan bir sa' veriniz 435 buyurmutur. Ancak bu hadisi yalnz Sa'lebe b. Suayr el-Adv rivayet ettii iin
Haber Vahid, yani tek kii hadisidir. Haber-i Vacid ise, kesinlik fade etmedii iin onunla farziyet deil, ancak
vcp sabit olur.
Fitrenin yalnz hr ve mslman olan kiiye vacip olmasnn sebebi udur: nk klenin mal yoktur. Mal
olmayan kimse ise, bakasma verdii herhangi bir eyi ona temlik edemez. Fitrede ise -zektta olduu gibitemlik arttr. Mslman olmayan kimsenin de ibdeti yoktur. Fitre vermek ise bir ibdettir.
Fitrenin vcubu iin nisap miktar mala sahip olmann art da: nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm):
433
Buhari c. 2 s. 1000
435
Eb Davud, Zekt c. 1, s. 235.
434
Sadaka ancak zenginlik srtndan olur 436 buyurmutur. Ancak kiinin malik olduu nisabn, kendisiyle oluk
ocuunun zaruri ihtiyalarndan fazla olmas arttr.
nk, eer fazla olmazsa harcanmak zorunda olduu iin yokmu gibi olur. Fakat bu nisabn zekt den
mallarn trnden olmas art deildir. nk kii herhangi bir maldan nisap miktarna malik olduktan sonra,
malik olduu nisap zekt den mallarn grnden olmasa bile zekt vermek zorunda deilse de, bakasndan
zekt almas caiz olmad gibi Fitre ve kurban vermekle de mkellef olur.
Bu hadis Mal kendisiyle oluk ocuunun bir gnlk masrafndan fazla olan kimseye fitre vaciptir diyen
mam- afii'nin grne kar bir delildir.
Abdullah bn-i mer (Radyallh anh)'dan Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) fitreyi kle
hr, byk kk, kadn erkek, her mslmana farz kld mealinde rivayet olunan 437 hadise binaen (kii
kendisinin, kk ocuklarnn ve klelerinin fitrelerini vermekle mkelleftir. Zira kk ocuklarla kleler
kiinin velayeti altnda olduklar gibi kii onlar beslemekle mkelleftir. Fitreye de ba sadakas denildii iin
kiinin velayeti altnda bulunan her bir ba iin bir fitre vermesi gerekir. Bu de eer kleler hizmet iin beslenir
ve kk ocuklann da mal bulunmazsa byledir. Eer ocuklarn mal varsa -mam Eb Hanife mam Eb
Ysuf'a gre- fitreleri mallarndan karlr. nk eriat fitreyi de gerekli masraflar arasna soktuu iin fitre de
nafaka hkmndedir. ocuun mal bulunduu zaman nasl nafakas malndan kyorsa, fitre de yledir.
mam Muhammed ise: Fitre de zekt gibi bir ibdet olduu iin, zekt nasl ocuun malna dmyorsa, fitre
de yledir. Bunun iin ocuun babas ocuun fitresini kendi malndan vermek zorundadr. ayet ocuun
malndan karrsa zamin olur demitir.
Kadnn fitresi kocasna vacip deildir. nk erkein, kars zerindeki velayeti noksan olduu gibi, onun btn
masraflarm da demek zorunluu yoktur. Nitekim evlilik ilikileri dnda, erkein kadn zerinde hi ,bir
velayet hakk yoktur ve -tedavi masraf gibi- cari olmayan masraflar da ona vacip deildir.
Byk ocuklar babalan tarafndan beslenseler bile fitreleri babalarna vacip deildir. nk babann byk
ocuklar zerinde hi bir velayet hakk yoktur. ayet baba kendiliinden byk ocuunun veyahut koca
kendiliinden karsnn fitresini verirse, istihsanen caizdir. nk byle durumlarda izin vermemek iin hi bir
sebep yoktur.
Kii, kendisiyle kitabet akdini yapt klesinin fitresini vermek zorunda deildir. nk kendisiyle kitabet akdi
yaplan kle efendisinin velayeti altndan km olur ve fakir olduu iin kendisi de kendi fitresini vermek
zorunda deildir. Fakat kii, kendisine: Ben ldkten sonra sen hrsn dedii klesi ile, kendisinden ocuk
dourmu olan cariyesinin fitrelerini vermek zorundadr. nk bu kle ile criye zerinde her ne kadar artk bir
tasarruf hakk yoksa da, yine de velayeti altndadrlar.
Ticaret iin satn alnan klelerin fitresi vacip olmaz. nk eer vacip olursa, zektlar nasl sahiplerine vacip
ise fitreleri de ona vacip olur ve bu itibarla kiiye bir maldan dolaya bir yl iinde iki kez zekt lzm gelmi olur.
mam- afi ise: Vacip olur demitir. nk ona gre fitre kleye vaciptir. Ancak klenin mal olmad iin
efendisi demek korundadr. Bunun iin bir yl iinde bir maldan dolay kiiye iki kez zekt lzm gelmi olmaz.
ki kii arasnda mterek bulunan klenin fitresi ikisine de vacip deildir. nk her birinin bu kle zerinde
balbaina velayet hakk yoktur ve her biri klenin btn masraflarn yapmak zorunda deildir.
mam Eb Hanife'ye gre iki kii arasnda mterek bulunan kleler birden fazla da olsalar yine hkm byledir.
nk bu durumda da klelerin herbiri, ikisi arasnda mterek olduu iin ortaklardan herbiri, onun zerinde
balbama velayet hakkna sahip deildir. Dier iki imam ise: Kleler birden fazla olduu iin herbir ortaa
balbama bir tane der. Bunun iin herbirine birinin fitresi vacip olur demilerdir. Kimisi: Kleler birden
fazla olduu zaman da, taksim edilmeden aralarnda mterek olduklar iin hi bir ortan bir kle zerindeki
velayeti tam deildir. Bunun iin dier iki mam da. mam Eb Hanife gibi fitrelerinin vacip olmad
grndedirler demitir.
Mslman olan kimse mslman olmayan klesinin de fitresini vermek zorundadr. Zira hem yukarda geen
hadis mutlaktr, hem de bn-i Abbas (Radyallh anh)'dan rivayet olunduuna gre Peygamber Efendimiz
Herbir hr basma ve -ister Yahudi, Hristiyan veya Mecusi olsun- her bir kle bana yanmsa buday, ya da bir
sa' kuru hurma veyahut arpa verin 438 buyurmutur. Hem de biz Hanefilere gre fitre kleye deil, klenin
efendisine vacip olur. Klenin efendisi de burada mslman olduu iin ibdete ehildir. mam- afii ise:
Mslman olmayan klenin fitresi efendisine vcib deildir demitir. nk ona gre klenin fitresi efendisine
deil, kendisine vcib olur. Ancak efendisi demek zorundadr. Burada ise kle mslman olmad iin ibdete
ehil deildir ki fitre ona vacip olsun.
ayet kle mslman olup da efendisi mslman olmazsa, o zaman ne bize ve ne de Im&m- afii'ye gre
klenin fitresi vcib olmaz.
Eer bir kimse bir kleyi muhayyerlik artyla satn alrsa, sonunda o kle kimin olursa fitresi o kimseye vcib
olur. Yani eer muhayyerlik sresi iinde bayram gn fecir skerse, kle sonunda satc ile alcdan hangisinin
436
mam Ahmed, Eb Hreyre (r.a.)'dan. Mtisned c. 2 s. 230

Buhar c. 1 s. 204, Mslim c. 1 s. 317
438
Darekutni. Fakat ona Mecum kelimesi yoktur; Nasb-rraye c. 2. s. 412
437
olursa fitresi o kimseye vcib olfr. mam- afii: Muhayyerlik sresinde klenin nafakas nasl alcya ait ise,
fitresi de ona aittir demitir. Biz diyoruz ki: Muhayyerlik sresi iinde klenin kimin olaca belli olmad iin
mlkiyeti mevkuftur. Yani eer geri verilirse satcnn mlkiyetine dner, geri verilmezse, akit tarihinden
itibaren alcnn mlk olduu anlalm olur. Fakat nafaka yle deildir. nk nafaka acil bir ihtiya olduu
iin bekletilemez. Bunun iin alcya aittir. Ticaret malnn zekt da bu ihtilfa gredir.439
Fitrenin Miktar Ve Ne Zaman Vacip Olduu
Fitre budaydan, buday unundan, kavurulmu buday kavutundan, kuru zmden yanm sa 520 dirhem,
arpadan, kuru hurmadan bir sa 1040 dirhemdir.
mam Muhammed ile mam Eb Ysuf kuru zm de arpa gibi saymlardr, ki mam Eb Hanife'den de bu
yolda bir rivayet vardr. Birinci rivayet ise el-Cami-ussaiyr'indir. mam- afii, Eb Said-i Hudri (Radyallh
anh)'n: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda biz fitreyi bayram gn her eit
yiyecekten bir sa' olarak verirdik. Bizim normal olarak yemeimiz de arpa, kuru zm, ke ve kuru hurma idi
440
mealindeki hadisine dayanarak: Fitre her eit yiyecekten bir sa'dr demitir. Bizim ise delilimiz, yukarda
geen Sa'lebe b. Suayre1-Advi'nin hadisidir ve bizim ise delilimiz, ashaptan aralarnda Hulefa-i Raidin'in de
bulunduu byk bir cemaatn grdr. mam afi'nin dayand Eb Said-i Hudri' nin hadisi ise Biz kendi
isteimizle fazla verirdik mnsna mahmuldr.
mam Muhammed ile mam Eb Ysuf: Kuru zm ile Hurma biribirine yakndrlar demilerdir.
mam Eb Hanife ise Kuru zm de buday gibi hepsi yiyilen bir yiyecektir. Arpa ile hurma ise yle
deillerdir. nk hurmann ekirdei ile arpann kepei atlr. Bunun iin buday ile hurma arasnda fark
vardr demitir. Arpa unu ile, kavurulmu. arpa kavutu da arpa hkmndedirler.
Her ne kadar birtakm hadislerde Buday unudan yann sa' ve arpa unundan bir sa1 diye geiyorsa da, un ile
kavutta ihtiyatan evl, hem miktar hem deere baklmasdr. Yani eer un veya kavudun deeri tanesinden daha
dk olursa yarm a' budayn veya bir sa arpann deerini tutan miktarda un veya kavudun verilmesi daha
evldr. Fakat bu ihtimal ok zaif olduu iin el-Camiussa-iyr buna deinmemitir. Ekmekte de -sahih olan
kavle gre- deere baklr. Sonra mam Eb Hanife'den gelen rivayete gre yarm sa' budayda muteber olan,
arlktr. Yani eer buday hafif olup yarm sa' 520 dirhem gelmezse, fitre iin yarm sa' kfi gelmez. mam
Muhammed ise: Arla deil, miktara baklr demitir. mam Eb Ysuf tan gelen rivayete gre fitre iin un,
budaydan, para da undan evldr, ki Fakih Eb Cafer de bu gr benimsemitir. Zira un, budaydan, para
da undan daha ok ve daha abuk i grr. Eb Bekir el-A'me'den ise: Buday daha evldr. nk un ile para
vermenin cevaznda ihtilf edilmitir. Nitekim mam- afii ne un ve ne de paraya cevaz vermemitir diye
rivayet olunmaktadr.
mam Ebir Hanife ile mam Muhammed'e gre sa' sekiz Badat rtldr. mam Eb Ysuf ise: Be ntl ile bir
rtln tebiridir demitir, ki mam afii de bu grtedir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):
Bizim sa'mz sa'lann en kdr 441 buyurmutur. Biz de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) iki ntl olan bir md su ile abdest alr ve sekiz ntl olan bir sa' su ile de guslederdi mealinde rivayet
olunan 442 hadise dayanyoruz. Hem de Hz. mer'in sa' da sekiz batl idi. Kald ki, mam Eb Ysuf un
dayand hadis sahih de olsa, bu hadiste sa'lann en k olduu buyurulan sa' -otuz iki rtl olan Rtl-
Haimi'den kktr demek istemitir. nk o zaman Medine'de bu sa kullanlrd.
Fitre bayram gn fecrin skmesiyle vacip olur. mam- afii: Ramazann son gn gnein batmas ile vacip
olur demitir. Buna gre Ramazann son gn gne battktan sonra dnyaya gelen ocuun veya mslmanh
kabul eden kimsenin fitreleri, bize gre vacip olur. mam- afii'ye gre vacip olmaz. Ramazann son gn gne
battktan sonra len kimsenin fitresi ise bize gre vacip olmaz.
mam- afi'ye gre vacip olur. mam- afii: Fitre ftar kelimesinden gelmedir. Oru tutmamak demek olan
ftar da, oru ay olan Ramazann bitmesiyle caiz olur. Ramazan da son gnnn gnei batnca bitmi olur.
Bunun iin fitre, Ramazanm son gn gneinin batmas ile vacip olur demitir.
Biz diyoruz ki: Oru tutmamak demek olan iftarn cevaz, evval ay birinci gnnn fecri sknce balar.
nk fecir skmeden nce henz gece olduu iin ne oru tutmak, ne de tutmamak zaman deildir. Zira oru
tutmakla tutmamak gndzlere mahsustur. Bunun iin fitre, evval aynn birinci gn fecir sknce vacip olur.
Fitreyi bayram gn bayram namazna gitmezden nce vermek mstahaptr. nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) bayram gn namazgaha kmazdan nce fitrelerini karrd. Hem de fitre, fakirin
-hi deilse- bayram gn avu amak zorunda kalmamasn amalayan bir emir olduuna gre, bayram
439
Buhar 1/204, Mslim I/3I8, Nesa 1/348
441
Hadis bu lafzla gariptir. Ancak bn-i Hibbani le Beyhaki Eb Hreyre (r.a.)'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e: Ya Reslallah, sapimiz
sa'lann en kdr. Mdmz ise mtiddlerin en bydr, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Allah'm bizim sa'mza bereket koy,
bizim azmza ve oumuza bereket koy ve bir bereketle birlikte bize iki bereket ver, diye du etti. eklinde bir hadis nakletmektedirler.
Behak c. 4 s.. 171
442
Darkutni s. 226, Eb Davud l/14.
440
namazndan nce fakire verilmelidir ki o da herkes gibi sevin ve gnl huzuru iinde namaza gidebilsin.
Fitre ayet bayram gnnden nce de verilse caizdir. Zira fitre ba sadakas olduu iin o da mal sadakas olan
zekt gibi vcbundan nce verilebilir ve sahih olan kavle gre, vcbundan ne kadar zaman nce verilebilmesi
iin bir snr da yoktur. Kimisi: Ramazann ancak son yansnda, kimisi de. Son on gnnde verilebilir
demitir,
Fitrenin vcbu, fitreyi bayram gn vermemekle sakt olmaz ve aradan ne kadar zaman geerse gesin yine de
vermek gerekir. Zira fitre hikmet ve gayesi bilinen bir ibadettir, bunun iin hangi vakitte verilse ondan gdlen
gaye yerine gelmi olur. Kurban ise yle deildir. nk kurban bayram gnlerinde kesmenin vcbundaki'
hikmet bilinemez. Bunun iin eer bayram gnlerinde kesilmezse vcbu sakt olup kazaya kalamaz.443
ORU BAHS
Oru -tutulmas gerekli olan ve olmayan orular olmak zereiki ksmdr. Tutulmas gerekli olan orular da iki
ksm olup bir ksm -Ramazan orucu ve kiinin tutmasn nezrettii belli bir gnn orucu gibibelli bir zamana
has olan orulardr. Bu oru iin de geceden niyet getirmek gerekiyorsa da, ayet kii daha gece iken niyet
getirmeyip, ancak sabah ile gnein tepeden saa doru kaymas arasndaki zaman iinde niyet getirirse kfi
gelir. mam- afi: Kfi gelmez demitir.
Bilmek gerekir ki Ramazan orucu farzdr. Zira Cenb- Hak;
Size oru farz klnd 444 buyurmutur. Ayrca Ramazan orucunun farziyeti hakknda icma' vardr. Bunun, iin.
Ramazan orucunun farziyetini inkr eden kimse kfir olur. Adanm olan oru ise vcibtir. Zira Cenb- Hak:
Adaklarn yerine getirsinler 445 buyurmutur. Ramazan ay orucunun vcbuna sebep Ramazan aydr. Bunun
iindir ki Ramazan orucuna ramazan orucu denilir ve her ramazan ay geldike oru tutmak gerekir. Ramazan
ayndan her bir gn tutmann vcbuna da sebep o gnn gelmesidir. Adanm olan orucu tutmann vcbuna
da sebep adanm olmasdr. Orucun shhati iin artlardan biri -Allah izin verirse aklayacamz zereniyettir. Geceden getirilmeyen niyetin kfi gelmediini syliyen mam- afi'nin delili; Oruca geceden niyet
etmiyenin orucu yoktur 446 hadisidir. mam- afi akli ynden de: Geceden niyeti getirilmeyen orucun ba
niyetsiz getii iin sahih deildir. nk niyet arttr. Ba sahih olmaynca geri kalannn da sahih olmamas
lzm gelir. Zira vcib olan oru paralanamaz. Fakat snnet olan oru istee bal olduu iin yle deildir
demitir. Biz ise, bir a'rabinin Ben akam, hilli grdm diye ahidlik etmesi zerine Peygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) buyurduu; inizde bir ey yemi olanlar varsa bundan sonra yemesinler, yemiyenlerde oru tutsunlar 447 hadisine dayanyoruz. Zira bu hadis tevil kabul etmiyecek derecede aktr, mam-
afii' nin dayand hadis ise Orucundan niyetsiz geen ksmn sevab yoktur mnsna mahmuldr veyahut Geceden beri oru tutmaya niyet etmiyenin orucu yoktur mnsndadr. Akli ynden de biz diyoruz ki: O gn
oru gn olduu iin, eer daha nce bir ey yememi ise bunu -snnet olan oruta olduu gibi- oru niyetini
getirmekle oruca evirebilir. Elverir ki gnn ou daha varken niyet getirmi olsun. nk bir eyin ou o
eyin tamam hkmndedir. Fakat namaz ile bac yle deillerdir. Zira namaz ile hata eitli rknler bulunduu
iin bunlara balarken niyet getirmek gerekir. Kaza orucu da yle deildir. nk geen orucu kaza etmek iin
belirli bir gn yoktur. Kii hangi gn tutarsa orucunu kaza etmi olur. Bunun iin geceden niyet getirmesi
gerekir, leden sonra getirilen niyet de yle deildir. Zira gnn ou gittii iin tamam gitmi saylr.
Sonra metinde geen -Sabah ile, gnein tepeden saa doru kaymas arasndaki zaman iinde- tbiri Kuduri'nin
ifadesidir. el-Camius-saiyr'de ise -gn daha yar olmadan- eklinde gemektedir, ki en sahihi de budur. Zira
gnn ou daha varken niyet getirmenin art olduuna gre, gnn yars, sabahtan gnein tepeden saa doru
kaymasna kadar deil, tepeye ykselinceye kadardr. Bunun iin gne daha tepeye tam ykselmemiken niyet
getirmek gerekir.
Sonra bu hkmde biz Hanefilere gre yolculukta olan ve olmayanlar arasnda fark yoktur. Zira dayandmz
hadiste herhangi bir ayrm yaplmamtr. mam Zfer ise: Yolculukta veyahut hasta olan kimse iin
Ramazanda oru tutarken geceden niyet getirmek arttr demitir.
Orucun bu eidini, yani -Ramazan orucu gibibelli bir zamana mahsus olan orular, mutlak niyetle, nafile
niyetiyle ve vcib olan bir baka orucun niyetiyle de tutmak caizdir. mam- afii -Nafile oru niyetiyle tutmak
caiz deildir. nk nafile niyetini getirmek, Ramazanda farz olan orucu tutmamak mnsna gelir. Tutulmas
gereken oru ise, farz olan Ramazan orucudur. Bunun iin bu kimsenin tuttuu oru ne Ramazann farz yerine
geer, ne de nafile olur demitir. mam- afii'nin mutlak niyetin cevaz hakknda ise iki kavli vardr. Biz
diyoruz ki Bir odada tek bir kimse bulunduu zaman, o kimseyi arayanlar onu kendi, adyla armayp da bir
baka adla da arsalar nasl onu buluyorlarsa. Ramazanda da Ramazan orucundan baka bir oru bulunmad
443
Bakara: 2/183.
445
Hac: 11/29
446
Snen-i Erbaa Eb Davud 1/340; Nesai 1/320; Tirmiz c. 1 s. 91; bn-i Mce c. 1. s. 123; Ahmed de ayrca bunu msnedinde kaydetmitir.
c. 6 s.287
447
Gariptir. bn-l Cevzi Bu hadis bilinmemekte olup onun bilinen ekli yledir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in yanmda hillin
grldne ahitlik edildi.Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) halka: Yarm oru tutun diye tellal att.
444
iin ramazanda oru tutan kimse, bir baka adla da olsa ramazan orucunu tutmu olur.
mam Eb Ysuf ile imam Muhammed'e gre bu hkmde yolculukta olan, olmayan, salam veya hasta olan
kimseler arasnda fark yoktur. nk yolculukta veya hasta olan kimseler -zorluk ekmesinler diye- Ramazanda
oru tutmayabilirler. ayet zorlua katlanp tutmak isterlerse, o zaman kendileriyle dierleri arasnda fark
kalmaz. mam Eb Hanife ise: Eer hasta veya yolculukta olan kimse. Ramazanda bir dier vacibin niyetiyle
oru tutarlarsa, o dier vacibi tutmu olurlar. Zira dier vcib kendileri iin daha nemlidir. nk Ramazan
orucunu, mazeretleri ortadan kalkncaya kadar erteleyebildikleri halde kendilerine vcib olan dier orucu imkn
bulduka tutmak zorundadrlar. demitir. mam Eb Hanife, hasta veya yolculukta olan kimsenin Ramazanda
nafile niyetiyle oru tutmas hakknda kendisinden gelen iki rivayetten birine gre: Nafile orucunu Ramazan
orucundan nemli olmad iin tutmak caiz deildir demitir.
Tutulmas gerekli olan orucun ikinci ksm -kazaya kalm Ramazan orucu, zaman tayin edilmeden adanan
orular ve kefaret orucu gibikiinin boynuna bor olan orulardr. Bu orular iin geceden niyet getirmek
arttr. Aksi takdirde sahih olamazlar. Zira bu orularn belli bir zaman olmad iin balamadan nce
zamanlarnn belirtilmesi gerekir, ki bu da niyetle olur.
Tutulmas gerekli olmayan nafile orulara gelince: Bunlar geceden niyet getirmeden de tutmak caizdir. imam
Malik, metni yukarda geen Oruca geceden niyet etmiyenin orucu yoktur hadisindeki itlaka dayanarak: Caiz
deildir demitir. Bizim ise delilimiz Hz. Aie (Radyallh anh)'nn hadisidir. Rivayete gre bir gn
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) eve terif buyurduunda Hz. Aie'ye Yannzda yiyecek
bir ey var m? diye sormu ve Hz. Aie: (Radyallh anh): Hayr, deyince: yleyse ben oruluyum 448
buyurmutur.
ayet kii leye kadar-niyet getirmeyip ancak leden sonra oruca niyet ederse, gnn ou niyetsiz getii
iin caiz deildir. mam- afii: Caizdir ve niyet getirdii andan itibaren orulu saylr demitir. nk ona
gre nafile olan oru paralanmay kabul eder. Zira nafile olan oru istee bal olduu iin, kii ne zaman
tutmaya niyet ederse -daha nce bir ey yememi olmak art ile- niyet ettii andan itibaren ona sevap hsl
olur.449
Hilli Grmenin Hkm
1- aban aynn yirmi dokuzuncu akam hilli aramak gerekir. Eer hill grlrse oru tutulur. Hava kapal
olup hillin grlmesine imkn bulunmazsa o zaman aban ay otuz gn olarak tamamIanr ve ondan sonra
oruca balanr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Hilli grdnzde oruca balayn. Hilli grdnzde orucu brakn. ayet hava kapal olup hilli
gremezseniz. aban ayn otuz gn olarak tamamlayn 450 buyurmutur. Hem de hill grlmedii zaman asl,
ayn daha bitmemi. olmasdr. Bunun iin bir delil bulunmadka ayn bittiine hkmedilemez. Delil de ancak
hillin grlmesidir.
2- ek gn, yani Ramazanda olduu kesin olarak bilinemeyen abann otuzuncu gn Ramazan diye oru
tutulamaz. Ancak eer istenirse nafile olarak tutulabilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Ramazandan olduu kesin olarak bilinemeyen gn oru tutulamaz. Meer nafile niyetiyle tutulsun 451
buyurmutur.
ek gn oru tutmann be ekli vardr.
1- Ramazan orucu niyetiyle tutmak. Bu oru mekruhtur. Zira yukarda geen hadiste bu orutan nehyedildii
gibi, bu orucu tutan kimse, Ehl-i Kitap olan Hristiyan ve Yahudilerin yaptklar gibi oru gnlerinin saysn
kendisi arttrm olur. Bununla beraber ayet o gn Ramazan orucu niyetiyle tutar ve ondan sonra o gnn
Ramazandan olduu anlalrsa, kendisi iin ramazan orucu olur. nk Ramazan ayna yetimi ve oru
tutmutur. Eer tuttuktan sonra gnn tamamlamadan orucunu bozarsa -Ramazandan olduunu kesin olarak
bilemedii iin- kendisine kaza lzm gelmez.
2- Bir baka vacibin niyetiyle tutmak. Bu da -yukarda geen hadise binaen- mekruhtur. Fakat bunun keraheti
nceki orucun keraheti kadar deildir. Sonra, eer Ramazandan olduu anlalrsa yine de kendisi iin ramazan
orucu yerine geer. nk her ne kadar Ramazan orucu niyetiyle tutmam ise de. o gn Ramazan olduu ve
Ramazanda da baka bir oru bulunmad iin getirmi olduu niyet Ramazan orucu niyeti yerine geer. Eer
abandan olduu anlalrsa -en sahih olan kavle gre- niyet ettii dier vacibi tutmu olur. Zira her ne kadar,
Ramazan bir veya iki gn nceden karlamaktan nehyedilmise de, bu nehiy Ramazan ramazan orucu ile
karlamaya mahsus olup baka orulara amil deildir. Bunun iin bu orucun mekruh da olmamas gerekirdi.
Fakat grnrse hakknda nehiy bulunduu iin mekruh saylmtr.
3- Nafile orucu niyetiyle tutmak. Bu ise -yukarda geen hadise binaen- mekruh deildir. mam- afii: Eer
kiinin tutmasn det ettii gne rastlamazsa mekruhtur demi ise de, bu hadis unun grne kar bir delildir.
448
Mslim 1/364; Nesai 1/319.

450
451
ok gariptir. Diraye sahibi: Bu hadisin mnas kendisinden nce ve sonra gelen iki hadisten anlalmaktadr. demitir
449
-Ramazan ay gelmeden onu bir veya iki gn oru tutmakla karlamayn 452 hadisi de mam- afi'ye delil
olamaz. Zira bu hadisteki nehiy ile Ramazan gelmiken ramazan niyetiyle oru tutmayn mns kast
buyurulmutur. nk eer byle yaplrsa, vakti daha gelmemi olan bir farz eda etmek kabilinden olur. Bu ise
fasit bir meldir. Sonra, eer ek gn kiinin tutmasn det ettii gne rastlyorsa, onu nafile niyetiyle tutmak
tutmamaktan -icma le- daha iyidir. Eer kii her ayn sonundan gn veya daha fazla oru tutmak det etmi
ise, kimisi: ek gn oru tutmaktan -grnrde dahi olsa- nehiy bulunduu iin, tutmamak tutmaktan daha
iyidir. Kimisi de: Hz. Ali ile Hz. Aie'ye uymak iin tutmak iyidir. Zira Hz. Ali ile Hz. ie tutarlard
demitir. Fetva veren kimseye ise muhtar udur ki, kendisi ihtiyatan tutsun ve fakat soranlara. Rafzilik thmeti
altna girmemek iin -leye kadar bekleyin ve ondan sonra yeyin- eklinde fetva versin. nk Rafziler ek
gn oru tutmann vacip olduu grndedirler.
4- Eer yann Ramazan ise oru tutmaya niyet ettim. Deilse orulu deilim eklinde niyet getirerek oru
tutmak. Bu ekilde niyet getiren kimsenin orucu -niyeti kesin olmad iin- fasittir. Bu kimse de Eer yann
yemek bulamazsam oruluyum, bulursam deilim eklinde niyet getiren kimse gibidir.
5- Oru tutmaya kararl olup ancak orucun vasfnda tereddt ederek -yann oru tutmaya niyet ettim. Eer
Ramazan ise Ramazan orucu, Ramazan deilse boynumun borcu olan falanca oru olsun- eklnde niyet
getirmek. Bu kimsenin tuttuu oru fasit deilse de, niyet ettii her iki orucu da ek gnnde tutmak mekruh
olduu iin mekruhtur. Fakat eer Ramazan olduu aniahrsa. niyetin aslnda tereddt etmedii iin kendisine
Ramazan orucu olur. Eer aban olduu aniahrsa, niyetin aslnda tereddt etmemise de, vasfnda fyani hangi
oruca ait olduunda tereddt ettii iin dier vacibin yerine gemez. nk Ramazan orucundan baka, vacip
olan hi bir orucun belli bir zaman bulunmad iin ona niyetin asl kfi geemez. Ancak nafile oru olur.
Bununla beraber eer bozarsa ona kaza lzm gelmez. Zira bu oruca nafile niyetiyle de-, Ramazan orucu veya
bir dier vacipten birinin niyetiyle balamtr.
Eer kii Yann ramazansa ramazan orucuna, aban ise nafile oruca niyet ettim eklinde niyet getirirse -bir
ihtimalde olsunramazan orucuna niyet ettii iin yine mekruhtur. Bununla beraber eer ramazan olduu
anlalrsa, kendisi iin ramazan orucu, eer aban olduu anlalrsa nafile oru olur. nk nafile oru, niyetin
asliyle (yani tereddtl niyetle) de tutulabilir. Eer kii bu orucunu da bozarsa, niyetinde ramazan orucuna da
ihtimal verdii iin ona kaza lzm gelmemesi gerekir.
6- Ramazan hillini gren kimseye -Hakim ahitliini kabul etmese bile- oru tutmak vacip olur. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) metni yukarda geen hadisinde: Hilli grdnzde oru
tutun... buyurmutur. Bu kimse de hilli grmtr. Bununla beraber eer tutmaz veyahut tuttuktan sonra orucunu bozarsa ona yalnz kaza lazm gelir, keffaret lzm gelmez, mam- afii: Eer bu kimse orucunu cinsel
iliki ile, bozarsa ona keffaret de lzm gelir. nk her nekadar ramazana hkmedilmemi ise de, hilli kendisi
gz ile grd iin ona oru tutmak farz olmu ve ramazan olduunu kesin olarak bildii halde orucunu
bozmutur demitir.
Biz diyoruz ki; Her ne kadar byle ise de, Hakimin seri bir delile dayanarak bu kimsenin ahitliini reddetmesi,
bu kimsenin hilali grmedii phesini uyandrmtr. Orucun keffareti ise. herhangi bir phenin bulunmas
halinde lzm gelmez. Fakat ahitlii daha reddedilmemiken orucunu bozmas halinde kendisine keffaret lzm
gelip gelmediinde ihtilf edilmitir.
Bu kimse otuz gn tamamlasa bile hakim, bayrama hkmet-medike oruca devam etmek zorundadr. nk
balangta ona ihtiyaten oru tutmak vacip olmutu. imdi de herkes orulu iken onun yalnz oru tutmamas
yine ihtiyata aykrdr. Bununla beraber eer tutmaz veyahut tuttuktan sonra orucunu bozarsa, ramazann bittii
kanaatnda olduu iin ona keffaret lzm gelmez.
Gk yznde bir prz bulunduu zaman, adil olan bir kiinin -ster erkek, ister kadn, ister hr, ister kle olsunRamazan hillini grdne dair ahitlii kabul olunur. Zira bu, dini bir husus olduu iin, tek kiilerin diyanet
ile ilgili herhangi bir ey hakknda verdikleri habere benzer. Bunun iindir ki, hilli gren kimsenin mahkemede
ahitlik ederim ki ben hilli grdm demesine gerek yoktur. Fakat adil olmas arttr. Zira diyanetle ilgili
hususlarda da adil olmayan kimsenin sz makbul deildir. Tahavi'de Adil olsun olmasn diye yaplan ta'mim
ise adil olduu bilinsin bilinmesin mnsndadr.
Gk yznde przden maksat, bulut, duman, toz ve benzeri eylerdir.
Metinde geen Adil olan bir kiinin deyimindeki itlaktan, bakasna zina isnat etmek suundan ceza yiyen
kimsenin tevbe ettikten sonra Ramazan hillini grdne dair ahidliinin kabul olunduu anlalmaktadr, ki
zahir olan rivayet de bu yoldadr. Zira bu ahidlik -yukanda da sylediimiz gibi- diyanetle ilgili bir haberdir.
mam Eb Hanife'den, bir bakma ahidlik olduu iin kabul olunmad da rivayet olunmutur. mam- afii iki
kavlinden birinde: Ramazan hilli iki kiiden az ahidlerle kantlanamaz demi ise de bu, zayf bir grtr.
Zira -yukanda da sylediimiz gibi- Ramazan hilli diyanetle ilgili bir husus olduu iin bir kiinin ifadesiyle
kantlanmas lzm gelir. Kald ki, Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyh ve Sellem) Ramazan hillini gren
bir kiinin ifadesiyle hkmettii sabittir.
Sonra, eer bir kiinin ahitlii zerine oruca balanm ise, otuz gn tamam olsa bile -Hasan bn-i Ziyad'n
452
Eb Hreyre (r.a.)'dan gelen bu hadisi Shah- Sitte'nin hepsi kaydetmilerdir. Buhari 1/256. Mslim 1/348, Tirmizi 1/86, Eb Davud
1/326, Nesai 1/305 ve 307, bn-i Mce 1/120
mam Eb Hanife' den rivayetine gre- evval hilli grlmeden bayram yaplamaz. Zira ahidlii zerine oruca
balanan tek kiinin yanm olabildii iin evval hilli grlmeden bayram yapmak ihtiyata aykrdr. Kald ki,
bir kiinin ahidliiyle Ramazana hkmediliyorsa da bayrama hkmedilemez. mam Muhammed'den ise:
Bayram yaplr. nk her ne kadar bir kiinin ahidlii ile dorudan bayrama hkmedilemiyorsa da, tek
kiinin ahitliiyle Ramazann ba sabit olunca, bayramn da hangi gn olduu sabit olur. Nasl ki herhangi bir
kimsenin bir mirasa mstahak olmas iki kiiden az ahidlerle sabit olmad halde, ocuun doumunda hazr
bulunan ebenin ifadesiyle ocuun nesebi sabit olur ve nesebi sabit olunca, dolaysyla mirasa, mstahak olduu
da sabit olur diye syledii rivayet olunmaktadr.
Gkyznde bir prz bulunmad zaman, hill byk bir kalabalk tarafndan grlmedike grldne dair
herhangi bir ahidlik kabul olunamaz. nk byle durumda herkesin hilli grmesi mmknken yanuz tek bir
kiinin onu grm olmas phelidir. Bunun iin, kesin bir inan verecek derecede byk bir kalabalk
tarafndan grlnceye kadar beklemek gerekir. Fakat gkyznde bir prz bulunduu zaman yle deildir.
nk hillin bir bulut paras arkasnda olup da bir ara kp bir kii tarafndan tesadfen grldkten sonra
tekrar kaybolup bir daha grlmemesi mmkndr.
Byk kalabaln miktar hakknda deiik grler vardr. Kimisi: Semtte oturanlarn hepsidir demitir.
mam Eb Ysuf dan da Kasamete kyasen, en az elli kiidir diye syledii rivayet olunmutur.
Hilli grdn syliyen ahid bir kii olduu zaman -ister ayn yerde oturanlardan, ister dardan gelmi
olsun- eer gkyz przl olmazsa ahidlii kabul olunmaz. Fakat Tahavi Hilli grdn syliyen kii
eer dandan gelmi ise ahidlii kabul olunur. nk yerleim merkezine nazaran lde engeller daha az olur.
stihsan bahsinde de buna iaret vardr. ahidlik eden tek kii eer yksek bir yerde de olsa ahidlii kabul
olunur diye kayd etmitir.
Bayram hillini gren tek kii olursa bayram yapamaz. Zira tek bir kii yanlm olabilir. Bunun iin ona,
ihtiyatn gerei oruca devam etmektir. Ramazan hillini gren tek kii ise, ihtiyaten oruca balamak zorundadr.
Gkyznde prz bulunduu zaman, bayram hillinin grlmesi ancak ya iki erkein, ya bir erkekle iki kadnn
ahidliiyle sabit olur. nk bayram hillinin yenilenmesiyle Ramazan ay bittii iin fitre vcib olur. Bunun
iin bayram hillinin grlmesi, yalnz diyanetle ilgili bir haber olmayp, ayn zamanda onunla bakalarna ait bir
hak da sabit olduu iin iki ahid ister.
Zahir o!an rivayete gre Kurban bayramnn hilli de, ramazan bayramnn hilli gibi ancak ya iki erkein, ya bir
erkek ile iki kadnn ahitliiyle sabit olur. Zira kurban bayramnn gelmesiyle kurban kesmek vacip olur.
Kurban kesmek de her ne kadar ramazan orucu gibi diyanetle ilgili bir husus ise de. tamamen oru gibi olmayp
ayn zamanda bakalarna ait mali bir haktr. mam Eb Hanife'den, kurban bayram hillinin ramazan hilli gibi
bir ahitle sabit olduu yolunda da bir rivayet vardr.
Gkyznde bir prz bulunmad zaman ise yukarda da getii zere (kesin inan veren bir byk kalabaln
ahitliinden bakas kabul olunamaz.
Orucun vakti, tanyerinin aarmas ile balayarak akam gne batmcaya kadar devam der. Zira Cenb- Hak;
Tanyerinde, beyaz plik siyah iplikten sizce ayrd edilinceye kadar yiyip iin, sonra orucu geceye kadar
tamamlayn 453 buyurmutur. Beyaz iplik ile siyah iplik, gndzn beyazl ile gecenin siyahldr.
Oru gndzJeyin yiyip imekten ve cinsel ilikide bulunmaktan oru niyetiyle saknmaktr. Zira orucun lgat
anlam da, yiyip imemek ve cinsel ilikide bulunmamaktr. Ancak eriatta buna niyet de ilve edilmitir, ki det
ile ibadet biribirinden ayrlm olsun. nk eer niyet art olmasayd, gndzleri hi bir ey yiyip i-memeyi ve
cinsel ilikide bulunmamay alkanlk haline getiren bir kimsenin bu davran kendisi iin bir det olduu
halde, ibadet de olacakt. Halbuki oru niyetiyle bunu yapmadndan onun iin oru olamaz ve dolaysiyle
ondan hi bir sevap elde edemez.
Orucun gece deil de gndz tutulmasnn sebebi, yukarda geen yet-i kerimedir. Kald ki gece ile gndzden,
oruca gndz daha uygundur. nk gece uyku zaman olduu iin geceleyin yiyip imemek zaten dettir. det
olan bir ey ise -yukarda da geti zere- ibadet olamaz. Bunun iin oru zamana ancak gndz olup gece oru
tutulamaz. Kadnlar aynca, ayba! ve lousalk halinde olduklar zamanda da oru tutamazlar.454
Hem Kaza Hem Keffareti Gerektiren eyler
1- Orulu olan kimse, eer unutarak bir ey yer veya ier, yahut cinsel ilikide bulunursa orucu bozulmaz. mam
Malik: Bozulur demitir, ki kyas da bunu gerektirir. Zira namazda olan kimse -unutarak da olsa- eer
konuursa, konumak namazla badamayan bir hareket olduu iin namaz bozulur. Bunun iin orulu olan
kimse de -unutarak da olsa- bir ey yedii veya itii zaman, yiyip mek oruca aykn olduu iin orucunun
bozulmas lzm gelir. Bu ise; Kim ki orulu iken unutup bir ey yer veya ierse sakn orucunu bozmayp
tamamlasn. nk Allah ona yedirmi, iirmistir 455 hadisine dayanyoruz. nk bu hadiste, unutarak yiyip
453
Bakara: 2/187.
455
Eb Hreyre'den gelen bu hadisi Ktb-i Sitte'nin hepsi almlardr. 1/259, Mslim 1/364, Eb Davud 1/333, Tirmizi 1/90. bn-i Mce
1/122, c. 4 s. 229. Hadisi ayrca Hakim de el-Mstedref 1/430'da kaydet.
454
imekle orucun bozulmad sabit olunca, buna kyasen unutarak cinsel ilikide bulunmakla da bozulmamas
lzm gelir. nk oru ikisinden de saknmaktr. Namaz ise oru gibi deildir. Zira namazn durumu namazda
olan kimsenin namazda olduunu unutmasna mnidir. Oruta ise, kiinin orulu olduunu unutmasna mni bir
durum yoktur. Bunun iin orulu olan kimsenin orulu olduunu unutmas sksk vaki olduu halde namazda
olan kimse namazda olduunu ok az unutur veyahut hi unutmaz. Sonra, bu hkmde farz ile snnet olan
orular arasnda fark yoktur. nk hadiste ayrm yaplmamtr.
Yanlarak veyahut bakas tarafndan icbar edilerek yiyen veyahut ien kimsenin orucu ise bozulur. mam-
afii, ya nraa ile icbar edilmeyi de unutmaya kyas ederek: Bozulmaz demitir. Biz diyoruz ki: Yanlma ile
icbar az vaki olan hallerdir. Kiinin orulu olduunu unutmas ise her zaman vaki olur. Bir de: unutma, kiinin
kendisi tarafndan, icbar ise bakas tarafndan ilenen bii durumdur. Bunun iin ikisi arasnda fark vardr.
Nitekim bunun iindir ki, hasta olduu iin oturarak namaz klan kimseye kaza lzm gelmez de, ayaklan bal
olduu iin oturarak namaz klan kimseye kaza lzm gelir.
2- Uykuda ihtilm olan kimsenin de orucu bozulmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
ey kiinin orucunu bozmazlar: Kusmak, kan aldrmak ve ihtilm olmak 456 diye buyurmutur. nk
ihtilmda kadna doku-nulmad iin ihtilm cinsel iliki deildir.
Eer kii ehvetle bir kadna bakp da inzal olursa, yine byledir. nk bu da cinsel iliki deildir. Bu kimse de
nihayet, bir kadnn gzelliklerini gzleri nne getirip inzal olan kimse gibidir. Derler ki: Eliyle menisini
getiren kimse de byledir.
3- Vcuda ya srmekle de oru bozulmaz. Zira vcuda ya srmede orucu bozacak bir durum yoktur.
Ayn sebebe ve yukarda geen hadise binaen kan aldrmakla ve gzlere srme ekmekle de oru bozulmaz.
nk gz ile beyin arasnda geit yoktur. Gz ya ise ter gibi gzeneklerden szar. Herhangi bir eyin
gzeneklerden szmas ise -souk su ile ykanan kimsede olduu gibi- orucu bozmaz.
4- Herhangi bir kadn pmek de eer inzale yol amazsa orucu bozmaz. Zira yalnz pmede orucu bozacak bir
durum yoktur. Fakat pmekle ric'at ve msaheret hsl olur. 457 nk ric'at ile msaheret -yeri gelince
aklanaca zere- cinsel ilikiyle deil plak nikh ile hkmen sabit olurlar.
5- Eer kii kadn per veyahut ona dokunurken inzal olursa orucu bozulur. Fakat bu kimseye yalnz kaza lzm
gelir, kefaret lzm gelmez. nk kii inzal olunca cinsel ilikide bulunmu gibi olur. Bunun iin ona ihtiyaten
kaza lzm gelir. Fakat bilfiil cinsel ilikide bulunmad iin keffaret lzm gelmez. nk keffaret bir eit
cezadr. Cezalar ise pheli durumlarda gerekmez.
6- Kiinin kendine gvendii zaman yani cinsel ilikide bulunmayacandan ve inzal da olmayacandan emin
olduu zaman pmenin bir sakncas yoktur. Fakat eer kendine gvenemezse mekruhtur. Zira oru bizzat pme
ile bozulmuyorsa da, sonucu itibariyle pmek ou kez bozucu olur. Bunun iin kiinin kendine gveni olduu
zaman pmenin kendisi, gveni olmad zaman ise pmenin sonucu gznnde bulundurulur. imam afi ise
iki durum arasnda ayrm yapmamtr. 458 Oysa, bizim bu dediimiz onun grne kardr.
mam Muhammed'den Kucaklamak, sarma dola yatmak ve benzeri gibi daha an olan ilikiler, ounlukla
sakncal sonuca yol atklar iin mekruhtur diye syledii rivayet olunuyorsa da, daha zahir olan rivayete gre
bunlar da pmek gibidirler.
7- Orulu olduunu hatrlad halde boazna bir sinek kaan kimsenin orucu) kyasa gre bozulmas
gerekiyorsa da stihsanen bozulmaz. Zira sinek de toz gibi nlenmesi mmkn olmayan bir eydir. Boaza
kaan yamur ve kar taneleri hakknda ise ihtilf edilmitir. En sahihi udur ki kar ve yamur tanelerinin boaza
kamas ile oru bozulur. nk st kapal bir yere girmekle kar ve yamurdan korunmak mmkndr.
8- Dileri arasnda kalan yemek krntsn yutan kimsenin orucu, eer krnt bykse bozulur, kkse
bozulmaz.
mam Zfer: Krnt ister byk ister kk olsun bozulur. Zira azn ii d saylr. Nitekim bunun iindir ki
azda su alkalamakla oru bozulmaz demitir.
Biz diyoruz ki: Kk krntlardan saknmak mmkn olmad iin dilerin kiri hkmnde olup tkrk gibi
yutulmas ile oru bozulmaz. Fakat byk krntlar ounlukla dilerin arasnda kalmad iin yutulmalar
orucu bozar. Nohut tanesi kadar olan krnt byk, nohuttan kk olan krnt ise kk saylr.
Krnty azndan kanp eline aldktan sonra yiyen kimsenin ise -krnt kk de olsa- orucunun bozulmas
gerekir. Zira rivayete gre mam Muhammed: Orulu olan kimse eer dileri arasnda kalan bir susam tanesini
yutarsa orucu bozulmaz. Fakat eer bir susam tanesini dardan azna atp inemeden yutarsa bozulur. Eer
456
Tirmizi s. 90, Darekutni s. 239 ve Bezar.

Ric'at: Bir veya iki talk ile boanan kadm onu boayan kocasnn tekrar nikhaltna almasdr. Yani karsn bir veya iki talak ile
boayan kimse ona: Seni tekrar nikahm altma aldm demese bile -eer kadnn iddeti daha bitmemiken onu ehvetle perse, kadn onun
nikh altna dnm olur.
Msaheret: Kan ile koca arasndaki evlilikten doan, karnn, kocasnn baba ve erkek ocuklaryla, kocann da kamnn anne ve kz
ocuklaryla evlene-memesi hkmdr. Yani bir kimse eer bir kadm ehvetle perse kadnla evlenmi gibi olup kadnn annelerio na
kaynana ve kzlar da ona vey kz olup onlarla evlenemez. Mellif bu szyle : Bir kimse orulu iken ehvetle karsn perse eer inzal
olmazsa orucu bozulmaz. Fakat bir veya iki talk ile karm boayan kimse eer iddeti daha bitmemiken onu ehvetle perse kadn tekrar
nikah altna alm asylr ve eer birknse yabancb ir kadn ehvetle perse ima] olmasa bile kadn nikahlam gibi olup, ne kendisi kadnn
anne ve kzlaryla ve ne de kadn kendisinin baba ve erkek ocuklaryla evlenemez.u demek istemitir
458
Bu bir zhul olsa gerektir. Zira mam-i afii de kendinden emin olmayan kimseye orulu iken ehvetle pmeyi mekruh saymtr.
457
iniyerek yerse bozulmaz. Zira bir susam tanesi azda inendii zaman dalp yok otur. demitir.
Krnt yutmakla oru bozulduu zama- mam Eb Ysuf'a gre- yalnz kaza lzm gelir, keffaret izm gelmez.
nk krnt tiksindiricidir. mam Zfer ise: -Kefaret de lzm gelir. nk her ne kadar krnt tiksindirici ise
de yemektir ancak bozuk bir yemektir.
9- Midesi bulanp elinde olmayarak kusan kimsenin orucu bozulmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem);
Elinde olmayarak kusan kimseye kaza lzm gelmez. Kendini kasten kusturan kimseye ise kaza lzm gelir 459
buyurmutur. Elde olmayan kusma ve orucun bozulmamas hkmnde, kusmuun az dolusu olup olmamas
halleri arasnda fark yoktur. Ancak eer kusmuk bir daha geri dnerse -mam Eb Ysuf'a gre- az dolusu
olmas halinde onunla abdest bozulduu iin, oru da bozulur.
mam Muhammed ise: Az dolusu da olsa oru bozulmaz. nk kii onu kasten yutmad gibi, ona gda da
olamaz demitir. ayet kii az dolusu olan kusmuu kasten geri yutarsa o zaman ittifak ile bozulur. nk
kusmuk az dolusu kadar olduu iin dar km sayld halde kii onu kasten yutmutur. Kusmuun az
dolusu olmad halinde ise, eer geri dnerse mam Eb Ysuf'a gre dar km saylmad, mam
Muhammed'e gre de kasten yutmad iin orucu bozulmaz. Fakat eer kendisi geri yutarsa, mam Eb Ysuf'a
gre yine hkm byledir. nk az dolusu kadar olmad iin dar km saylmaz. mam Muhammed'e
gre ise kii onu kasten yuttuu iin bozulur.
Orulu olduunu hatrlad halde kendini az dolusu kusturan kimseye ise yukarda geen hadise binaen (kaza
lzm gelir.) Zira byle bir hadis dururken kyas yaplamaz. Ancak bu kimseye orucunu herhangi bir eyi yemek
veya imekle bozmad iin kefaret lzm gelmez. Bu kimsenin kusmuu az dolusu olmasa da -hadis mutlak
olduu iin- mam Muhammed'e gre yine orucu bozulur.
mam Eb Ysuf ise: Kusmuun az dolusu kadar olmad iin dan km saylmaz ve dolaysyla kiinin
orucu bozulmaz demitir. ayet bu kimsenin kusmuu geri de dnerse, mam Eb Ysuf'a gre dar km
saylamad iin yine de orucu bozulmaz. Fakat eer kendisi geri yutarsa, bir rivayete gre mam Eb Ysuf;
Ayn sebebe binaen bozulmaz bir rivayete gre de: Bozulur nk kendisi kendini kusturmu ve
kusmuunu da yine kendisi geri yutmu olduu iin, az dolusu kadar kusup da kusmuu geri dnen kimse
hkmndedir demitir.
Bir bakasyla n veya arka taraflardan birinde cinsel ilikide bulunan kimseye hem kaza, hem kefaret lzm
gelir. Bu kimseye kaza lzm gelmesi, bozduu orucun yerine gemesi iindir. Kefaret de iledii suun
cezasdr. Bu kimseye gusl lzm gelmesinde nasl inzal art deilse, kefaret lzm gelmesinde de art deildir.
nk inzal olmadan da, cinsel iliki ile cinsel arzu yerine gelmi olur. Ancak inzal olmaynca doyum olmaz.
mam Eb Hanife'den, kefareti cezaya kyas ederek: Arka tarafta cinsel iliki ile kefaret lzm gelmez diye
syledii rivayet olunmutur. nk imam Eb Hanife'ye gre arka taraftan olan zina, cezay gerektirmez. Fakat
en sahihi udur ki: Cinsel arzunun yerine gelmesi bakmndan n ile arka taraflan arasnda fark bulunmad iin
kefaret lzm gelir.
Bir l veyahut hayvan ile cinsel ilikide bulunan kimseye ise -inzal olsun olmasn- kefaret lzm gelmez.
nk kefaret, cinsel arzuyu yerine getirmek suunun cezasdr. Cinsel arzu ise, ancak birbirlerine kar bu
arzuyu duyan kimselerin iftlemesi ile tam olarak yerine gelmi olur. mam- afii ise: Lazm gelir demitir.
Sonra biz Hanefilere gre, cinsel iliki ile lzm gelen keffaret, nasl erkee lzm geliyorsa, kadna da lzm
gelir. mam- fii ise, bir kavlinde: Kadna lzm gelmez. nk cinsel iliki erkein eylemidir. Kadn ise bu
eylemin yeridir, bir kavlinde de: Kadna da lzm gelir. Fakat erkek nasl, kadna gusl suyunu bulmak
zorunda ise, burada da keffaretini demek zorundadr demitir. Bizim dayanamz Kim ki Ramazanda
orucunu bozarsa, zihar yeminini yapan kimseye lzm gelen keffaret ona lazm gelir 460 hadisindeki umumdur.
Zira Kim ki deyimi erkek ile kadnn ikisine de amildir. Kald ki, kefareti gerektiren sebep, cinsel ilikide
bulunmann kendisi olmayp, onun sonucu olan orucun bozulmasdr. Orucun bozulmasnda ise erkek ile kadn
ortaktrlar. Sonra, kefaret ya ceza, ya ibadettir, ikisinde de niyabet olmad iin, kadma lzm gelen kefareti,
erkein demek zorunda olmas dnlemez.
Beslenme veya tedavi maksad ile herhangi bir eyi yiyen veya ien kimseye hem kaza, hem kefaret lzm gelir.
mam- afi: Kefaret lzm gelmez. nk kefaret ancak Ramazan'da orulu iken cinsel ilikide bulunmakla
lzm gelir. Bu da kyasa aykrdr. Zira ramazanda orucunu -cinsel ilikide bulunmakla bozan bedevi arap,
durumunu Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e byk bir pimanlk iinde arzettii iin ona
kefaret lzm gelmemesi gerekirdi. nk her gnah teybe ile ortadan kalktna gre onun da iledii bu
gnahtan pimanlk duyduu iin bir ceza terettp etmemeliydi. Buna ramen Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) ona kefaret lzm geldiini buyurmutu. Bunun iin bu olaya bir baka ey kyas edilemez.
demitir.
Biz diyoruz ki: Ramazan orucunu yalnz cinsel ilikiyle deil, yiyip imekle de bozmann kefareti gerektirdii,
birok hadislerle sabittir. Sonra bedevi araba kefaret olarak bir kle azatlamak lzm gelmesinden, bu gnahn
tevbe ile ortadan kalkmad anlalmaktadr. Bunun iin ona kefaret lzm gelmesi kyasa aykr deildir.
459
460
Snen-i Erbaa: Eb Davud 1/331, Tirmiz 1/90, bn-i Mce 1/122.

Gariptir.
Bu kefaret, zihar yeminini yapan kimsenin kefareti gibidir. Zira yukarda metni geen Kim ki ramazanda
orucunu bozarsa, zihar yeminini yapan kimseye lzm gelen kefaret ona lzm gelir. hadisi bunu aka ifade
ettii gibi ayrca rivayet olunmaktadr ki, bir bedevi arap ile Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
arasnda u karlkl konuma olmutur:
Bedevi arap:
Ben mahvoldum. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Niin, ne yaptn ki? Bedevi arap:
Ramazann gndznde bilerek karmla cinsel ilikide bulundum. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem):
Bir kle azatla Bedevi arap:
Kendimden baka hibir kleye malik deilim. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Pepee iki ay oru tut Bedevi arap:
Bama gelen bu felaket orucun yznden deil m? Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Altm yoksula yemek yedir Bedevi arap,
Gcm yetmez. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-saltve's-selm) bir sepet hurma istedi ve
Bedevi araba:
Al bunu yoksullara dat buyurdu. Bedevi arap;
Allah'a yemin ederim ki, Medine'nin u iki siyah kayal arasnda, benden ve benim ocuumdan daha muhta
kimse yoktur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
yleyse sen ye ve oluk ocuklarna yedir. Fakat bu ancak senin iin olur. Senden baka herhangi bir kimseye
olamaz buyurdu. 461
mam- afii: Orucun keffaretinde sraya riayet mecburiyeti yoktur. Kii bu eyden hangisini yapmak isterse
yapabilir, mam Mlik de: Keffaret orucunu pepee tutmak gerekli deildir. Kii isterse aralkl olarak da
tutabilir demilerse de, bu hadis onlarn grne kar bir delildir.
Herhangi bir kadnla n ile arka taraflarn dnda cinsel ilikide bulunup inzal olan kimseye inzal olduu iin
(kaza lzm gelir. Fakat) n ve arka taraflarn birinde olmayan iliki cinsel iliki olmad iin (keffaret lzm
gelmez.)
Ramazandan baka herhangi bir orucu bozmak keffareti gerektirmez. Zira ramazan orucu en ar olan orutur.
Bunun iin dier orular onun hkmnde deillerdir.
10- Lavman yapan, enfiye eken ve kulana ila damlatan kimselerin orucu bozulur. Zira Peygamber Efendimiz
Oru ancak herhangi bir eyin ie girmesiyle bozulur 462 buyurmutur. Hem de oru, kiiye yararl olan
herhangi bir eyin iine girmesiyle bozulduuna gre, bu eyde de olduka yarar vardr. Fakat bu kimselere
keffaret lzm gelmez. nk keffaret ancak, yiyip imek veyahut cinsel ilikide bulunmakla oru bozulduu
zaman lzm gelir.
11- Kulana su giren veyahut damlatan kimsenin orucu bozulmaz. nk suyun kuaa hi bir faydas yoktur.
Ya ise yle deildir. Kii, karnnda veya kafasnda bulunan derin bir yaray tedavi ederken il karn veya kafa
boluuna kadar inerse mam Eb Hanife'ye gre orucu bozulur. Dier iki imam ise: lcn bolua kadar
inmesi kesin deildir. nk yaraya il braklrken il sv da olsa, yara bazan alr, bazan kapanr. Bunun
iin ilcn ie kadar nfuz etmesi kesin deildir demilerdir.
mam Eb Hanife de: l sv olduu zaman onun yal ile yarann yal il\derinliklerine kadar inmesine
yardmc olurlar demitir.
Zekerinin deliine ila damlatan kimsenin orucu mam Eb Hanife'ye gre (bozulmaz.) mam Eb Ysuf:
Bozulur demitir. mam Muhammed de tereddt ederek kesin bir ey syleyememitir. mam Eb Ysuf
herhalde zekerin idrar mecras olduuna bakarak zeker ile karm arasnda ak bir kanal bulunduuna, mam Eb
Hanife de zeker ile karn arasnda mesane bulunduu iin idrarn mesaneden szdna kani olmulardr. Bu ise,
fkhtan ok, teriha ait bir konudur.
12- Herhangi bir eyi azna koyup tadna bakan kimsenin orucu bozulmaz. nk oru ancak, herhangi bir
eyin kafa veya karn boluuna girmesiyle bozulur. Bir eyin tadna bakmakta ise byle bir durum yoktur. Fakat
orucun bozulmasna yol aabildii iin mekruhtur.
Kadnn, ocuu iin yemekleri inemesi de, eer baka imkn varsa ayn sebebe binaen mekruhtur. Fakat eer
baka imkn bulunmazsa ocuun korunmas iin sakncas yoktur. Nitekim ocuun annesi ocuun hayatm
korumak iin gerektiinde oru dahi tutmayabilir.
13- Sakz inemek de orucu bozmaz. Zira sakz yapkan olduu iin inenirken, tkre karmaz. Kimisi:
Eer sakz gevrek olup azda dalrsa, tkre kart iin oru bozulur, kimisi de: Yapkan da olsa.
siyah cinsinden olduu zaman azda dald iin oru bozulur demitir. Fakat mekruhtur. Zira hem orucu
bozulma tehlikesine sokar, hem kiinin orulu olmad zannn dourur.
461
Shah- Sitte: Buhari 1/259; Mslim 1/355; Eb Davud 1/333; Tirmizl 1/90; bn-i Mace 1/121.
Heysemi ez-Zevid c 3. s. 167'de bu hadisi Eb Ya'la'nn rivayet ettiini ve fakat rivayet senedinde tanmad bir rvinin bulunduunu
sylemitir.
462
Orulu olmayan kadmlar iin sakz inemek mekruh deildir. nk kadnlar iin sakz inemek misvak
kullanmak yerine geer. Fakat erkekler iin eer bir neden bulunmazsa -sakz ineyen erkekler kadnlara
benzedikleri iin- mekruhtur.
14- Orulu olan kimsenin gzlerine srme ekmesinde ve byklarna ya srmesinde saknca yoktur. Zira oru
iin ikisinde de sakncal bir durum yoktur. Kald ki Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Oru tutulmasna tevik buyurduu aura gn, ayrca gzlere srme ekmeyi de tevik buyurmutur. 463
Tedavi maksadiyle erkekler iin gzlere srme ekmede saknca yoktur. Byklara ya srmek de. boyalamak
yerini tuttuu iin eer ss maksad ile olmazsa istihsan edilmitir.
Sakal, snnet olan miktarda uzun olurca -ki bir kabzadr- daha da uzamas iin ona ya srlemez.
Orulu olan kimse iin -ister sabah, ister akam fasl olsun- azna ya misvak srmek mekruh deildir. Zira
Orulu olan kimsenin amelleri iinde en sevapls azn misvklamasdr 464 buyurarak sabah ile akam
fasllar arasnda ayrm yapmamtr, mam- afii: Orulu olan kimse iin leden sonra azna misvak
srmek mekruhtur. nk orulu olan kimse, leden sonra aznn kokusu bozulduu iin, kana boyanm ehit
gibi Allah katnda deer kazanm olur. Eer azna misvak srer, ehidin kan gibi Allah katnda deerli olan
bu kokuyu gidermi olur demitir. Biz diyoruz ki: Bozulmu olan bu koku bir ibadetin eseridir. badette ise
gizlilik daha uygundur. ehidin kam ise byle deildir. Zira ehit zulmen ldrld iin kan onun iin ahitlik
eder. Sonra misvak ister yeni aatan kesildii iin ya olsun, ister su ile slatlm olsun fark etmez, ikisi de
mekruh deildir. Zira yukarda geen hadis mutlak olup onda herhangi bir ayrm yaplmamtr. 465
Bir Fasl
Hasta olan kimse eer oru tutmakla hastal artyorsa -tutmad gnleri ramazandan sonra kaza etmek zereramazanda tutmayabilir. mam- afii: Oru tutmayabilmek iin, oru tutulduu takdirde hastaln artmas kfi
deildir demitir. mam- afii teyemmmde olduu gibi bunda da lm veya sakatlanma tehlikesini art
komutur. Biz diyoruz ki: Hastaln artmas veyahut uzamas bazan lme sebep olur. Bunun iin hastaln
artmasndan da saknmak gerekir. Yolculukta olan kimse iin ise, eer oru tutmaktan ona bir zarar gelmiyorsa
oru tutmak daha iyidir. Bununla beraber tutmamak da caizdir. Zira hi bir yolculuk yoktur ki onda glk
bulunmasn. Bunun iin yolculuun kendisi bir mazeret olmutur. Hastalk ise, bazen oru tutmakla hafifledii
iin kendisi bizzat mazeret olmayp, hastalarn oru tutmada zorluk ekmesi art olmutur.
mam- ii yolculukta oru tutmak sevaph bir deildir 466 hadisine dayanarak: Yolculukta olan kimse, zorluk
ekmese bile oru tutmamas daha iyidir 467 demitir. Biz diyoruz ki: Ramazan ay dier vakitlerden stn
olduu iin tutmak daha iyidir. Hadiste sevab olmad bildirilen yolculuk orucu ise, tutulmasnda glk
ekilen oruca mahmuldr.
Eer hasta veya yolculukta olan kimse daha hasta veya yolculukta iken lrse kazaya vakit bulamad iin
kendisine kaza lzm gelmez. Eer iyiletikten veya evine dndkten sonra lrse, iyiletikten veyahut
yolculuktan dndkten sonra ka gn sa kalm ise o kadar gn ona kaza lzm gelir. nk mazereti ortadan
kalktktan sonra orulann kaza etmek iin ancak o kadar vakit bulabilmitir. Bunun faidesi udur ki bu kimse,
mazereti ortadan kalktktan sonra kagn sa kalrsa o kadar gn iin terekesinden fidye verilmesini vasiyet
etmek zorundadr.
Tahavi: Bu meselede tmam Eb Hanife ve imam Eb Ysuf ile mam Muhammed arasnda ihtilf vardr diye
yazyorsa da, yanltr. Zira bu imam arasndaki ihtilf bu meselede olmayp, kiinin adayp da tutmadan
ld oru hakkndadr. mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf: Eer hasta olan bir kimse: yileirsem u
kadar gn oru tutacam diye syler ve iyilemeden lrse ona bir ey lzm gelmez. Fakat eer iyiletikten
sonra lrse, iyiletikten sonra ne kadar zaman sa kalmsa kalsn, adad gnlerin says kadar ona kaza lzm
gelir demilerdir. imam Muhammed ise: yiletikten sonra ka gn sa kalm ise o kadar gn ona kaza lzm
gelir demitir. nk Ramazan orucu ile adanan oru arasnda vcub sebebi bakmndan fark bulunduu iin.
Ramazan orucundan ka gn kaza etmek imkm bulunursa, o kadar gnn fidyesi lzm gelir. Adanan oru ise,
adamakla vcib olduu iin onda bu imkn aranmaz.
Ramazan orucu kaza edilirken kii isterse onu aralkl olarak, isterse pepee kaza edebilir. Zira hakkndaki nass
mutlaktr. Fakat borcundan bir an nce kurtulmas iin pepee tutmas daha iyidir. yet geciktirip bir dahaki
ramazan gelinceye kadar kaza etmezse ikinci ramazann oru zaman olduu iin nce ikinci ramazann orucunu
tutar, sonra nceki ramazann orucunu kaza eder ve kendisine fidye lzm gelmez. nk hemen kaza etmek
mecburiyyeti yoktur. Nitekim kazasn tutmadan snnet olan orular tutabilir.
463
Aura gn oru tutmann iyi olduuna dair hadisler Buhari 1/268 ve 481 ve Mslim 1/359'da yer almakta iseler de. Acura gn gzlere
srme ekmenin mstahap olduuna dair hadis hakknda bn-l Cevzi: Hz. Hseyin'in katilleri onu uydurmulardr, demitir
464
bn-i Mce 1/122; Darekutni 1/248, Beyhaki c. 4 s. 273.
465
466
Cbir (r.a.)'dan gelen bu hadis Buhari ve Mslim'in ikisinde de yer almaktadr. Buhari 1/261, Mslim 1/355
467
Bunda yanlma vardr. Zira mam- afii de Hanefi imamlar gibi, yolculukta oru tutmann zor olmamas halinde tutmann tutmamaktan
iyi olduu grndedir. Bunu diyen mam- fii deil, Ahmed b. Habel'dlr.
Gebe veya emzikli olan kadn eer kendisi veyahut ocuu iin endie ediyorsa orucunu, sonradan kaza etmek
zere bozar ve orucunu bozmakta mazur olduu iin kendisine ne kefaret ve nede fidye lzm gelmez. mam-
afii: Eer ocuu iin orucunu bozarsa kazadan baka ona fidye de lzm gelir demitir.
mam- afii burada ocuu, oru tutamayacak derecede ypranp gszletii iin oru yerine kendisine fidye
lzm gelen kimseye kyas etmitir. Halbuki bu yersiz bir kyastr. nk sz geen kimseye oru vaciptir.
Ancak tutamad iin ona kaza deil, fidye lzm gelir. ocua ise oru vacip deildir ki tutamad iin fidye
lzm gelsin. Oru ancak ocuun annesine vaciptir ve ocuun annesi tutabildii iin ona kaza lzm gelir.
Oru tutamayacak kadar ypranp gszleen kimseler tutmayp, ancak her bir gn in bir yoksulakeffaretlerde olduu gibi- ya yarm sa buday, ya da bir sa kuru hurma veya arpa verirler. Zira Cenb-i Hak:
Oru tutmaya gleri yetmiyenlere, bir yoksula doyabilecei kadar yemek yedirmek gerekir 468 buyurmutur.
Ancak bu kimse fidye verdikten sonra eer oru tutabilecek duruma gelirse, -fidyenin hkm kalkar. Yani
verdii fidye tutamad orucun yerine gemi olmayp orucunu kaza etmesi gerekir. Zira fidye ancak, kiinin
lnceye kadar oru tutamamas haline mahsustur.
Eer bir kimse lrken, kazaya kalm orularnn bulunduunu vasiyet ederse, onun yerine velisi her bir gn
iin bir yoksula ya yarm sa buday, ya da bir sa hurma veya arpa verir. nk bu kimse gen yata bile lm
olsa, mrnn sonunda, kazaya kalm orularn tutamayacak duruma dt iin, oru tutamayacak derecede
ypranp gszleen kimseler hkmne girmi olur. Sonra biz Hanefilere gre, lnn fidyelerini vermenin
gerekmesi iin lnn vasiyet etmesi arttr. mam- afii ise: l vasiyet etmese bile eer boynunda fidye ve
benzeri gibi borlarn bulunduu biliniyorsa, terekesinden karmak gerekir, ki zekt da bu borlardan biridir
demitir, mam- afii bu tr borlan da ahs borlarna kyas etmitir. nk ahs borlan nas vekletle
denebiliyrsa, bu borlar da yledir.
Biz diyoruz ki: Fidye, zekt ve kefaret gibi borlar birer ibadettir, ibadet ise. kiinin onu kendi isteiyle yapt
takdirde ibadet olur. lm olan bir kimsenin herhangi bir eyi yapmak istemesi de, o eyin yaplmasn vasiyet
ermesiyle anca'k olur.
Namazn da oru gibi olduu ve -sahih olan kavle gre- her bir namaz fidyesinin bir gn orucun fidyesi kadar
olduu istihsan edilmitir.
lnn yakn l yerine ne namaz klabilir, ne oru tutabilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve"sselm): Hi bir kimse bir bakas yerine oru tutamaz ve hi bir kimse bir bakas yerine namaz klamaz 469
buyurmutur.
Nafile olan bir namaz veya oruca baladktan sonra yanda brakp tamamlamayan kimseye, yanda brakt
namaz veya orucun kazas lzm gelir. mam- afii: Kazas lzm gelmez. Zira kii ona1 kendi isteiyle
balad iin. yanda brakmas da hi balamam olmas hkmndedir demitir. Biz diyoruz ki: Kendi
isteiyle de olsa, baladktan sonra stne ald bir ibadet olup onu bozulmaktan korumas gerekir, ite bunu
yapmad iin ona kazas lzm gelir.
Sonra, balanm olan bir nafile orucu bozmak, biz Hanefilere gre kazay gerektirmekle beraber eer kii onda
mazur olursa cizdir. Yani onu bozmakla gnah ilemi olmaz. Herhangi bir kimse tarafndan yemee
arlmak da mazerettir. Zira rivayete gre Ensar'dan biri tarafndan verilen bir yemekte bulunan Ashab'tan biri
-Ben oruluyum- diyerek sofraya yanamaynca, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-saltu ve's-selm): Kardein
seni, yemeini yiyesin diye armtr. Bu gn ye de, yerine bir baka gn kaza et 470 diye buyurmutu.
Bir rivayete gre, eer kii mazur olmazsa, balam olduu nafile orucu bozamaz. nk yukarda da getii
zere ona balamakla onu tamamlamaya stne ald bir ibadet olur ve dolaysyla onu bozulmaktan korumas
gerekir.
Eer bir ocuk ramazanda ergenlik ama girer veyahut ms-lman olmayan bir kimse mslman olursa, gnn
kalan ksmnda ramazana hrmeten, orulu imi gibi yiyip imekten ve cinsel ilikide bulunmaktan saknmas
gerekir. Bununla beraber eer yer, ier veyahut cinsel ilikide bulunursa ona kaza lzm gelmez. nk o gne,
oru tutmaya ehil olarak girmedii iin o gnn orucu ona vacip deildir. Fakat o gnden sonraki gnlere oru
tutmaya ehil olarak girdii iin o gnleri tutmas gerekir. O gn ile ondan nceki gnleri ise, kaza etmesi
gerekmez. Zira o gnlere girerken oru tutmaya ehil deildi. Namaz ise oru gibi dedir. nk herhangi bir
namaz vaktinde ergenlik ama giren ocua veyahut mslmanl kabul eden kimseye ayn vaktin namaz
vacip our. Zira vakitten, vaktin namazn klabilecek kadar bir miktar daha varken bu kimse ergenlik ana
girmi veyahut mslmanh kabul etmitir. Oru ise gnn tamamm kaplad iin, eer kiide gnn banda
oru tutmaya ehliyet vasf bulunmazsa vacip olmaz.
mam Eb Ysuf tan: Eer ocuk ergenlik ana girerken veyahut mslman olmayan kimse mslmanh
kabul ederken daha le vakti olmam ise, o gnn kazas kendisine lzm gelir. nk ramazan orucunun
niyeti leye kadar getirilebilir diye syledii rivayet olunuyorsa da, zahir olan rivayet birincisidir. Zira bu
kimse gnn banda oru tutmaya ehil olmad iin eer o gnn orucu ona vacip olursa, ancak ergenlik ana
468
Bakara: 2/184
Merf olarak gariptir. Nesai mevkuf olarak Abdullah bn-i Abbas ile Abdullah bn-i mer'den nakletmitir. Mesai 1/177. Beyhaki de ci. 4
s. 25da senetsiz olarak.rivayet etmitir.
470
Tayalisi s. 293 ve Darekutni s. 273
469
girdikten veyahut mslmanh kabul ettikten sonraki ksm vacip olur. Bu da mmkn deildir. nk bir
gnn orucundan bir ksmnn vacip olmayp bir ksmnn vacip olmas dnlemez. Ancak derler ki: Eer
ocuk ergenlik ana girerken daha le olmam ise, nafile oruca niyet getirebilir. Mslmanl kabul eden
kimse ise bunu da yapamaz. Zira ocuun ibadeti hi deilse nafile olarak sahihtir. Mslman olmayan kimsenin
ibadeti jse bsbtn sahih deildir.
Yolculukta olduu iin oruca niyet getirmeyen kimse, eer daha le olmamken yolculuktan dner ve oruca
niyet getirirse caizdir. Zira yolculukta olmak ne orucun vcubuna ve ne de oru tutmaya mni deildir.
Ramazanda yolculuktan dnen kimseye, yolculuktan dner dnmez oru tutmak gerekir. nk tutulmamasn
caiz klan yolculuk vasf, yolculuktan dnmesiyle sona ermi olur. Nitekim gnn banda evinde olup da
sonradan yola kan kimseye de, gnn banda yolculuk vasf kendisinde bulunmad iin oru tutmamak caiz
deildir. Ancak u var ki, bu her iki kimseye de -kendilerinde yolculuk phesi bulunduu iin- eer oru tutmaz
veyahut orularn bozarlarsa kendilerine keffaret lzm gelmez.
Eer bir kimse ramazanda baygn dp de birka gn baygn kalrsa, baygn dt ilk gnn orucunu kaza
etmez. Zira o gnn orucu iin niyet getirmitir. Fakat ondan sonraki gnlerin orularn kaza etmesi gerekir.
nk o gnlerde hep baygn olduu iin niyet getirememitir.
mam Malik: Hi bir gnn kazas ona lzm gelmez demitir. nk ona- gre -itikfta olduu gibi- btn
ramazan iin bir niyet kfidir. Bize gre ise herbir gn iin ayr niyet getirmek gereklidir. nk gnlerin arasna
orucun zaman olmayan geceler girdii iin her bir gnn orucu ayn bir ibadet saylr. tikfta ise byle bir
durum yoktur.
Eer bir kimse ramazann hepsini baygnlkta geirirse, ramazann hepsini kaza etmesi gerekir. Zira baygnlkta
akl melekesi bozulmaz.
Baygnlk; beyin ile sinir sisteminin geici bir zaman iin almasn durduran bir hastalktr. Bunun iin
baygnlk, ibadetin ertelenmesinde mazeret oluyorsa da onunla ibadetin vcubu sakt olmaz.
Ramazann hepsini delilikte geiren kimseye ise, kaza lzm gelmez. mam Malik delilii de baygnla kyas
ederek: Lzm gelir demitir. Biz diyoruz ki: Vcup ancak zorluk halinde sakt olur. Baygnlk ise normal
olarak bir ay srmedii iin baygnlk halinde geen gnleri kaza etmekte zorluk yoktur. Delilik ise normal
olarak uzun sren bir hastalktr. Bunun iin delilik halinde geen gnleri kaza etmek zordur.
Eer deli olan kimse ramazan bitmeden iyileirse, delilik halinde geen gnlerinin orucunu kaza etmesi gerekir.
mam Malik ile mam- afii: Gerekmez. nk delilik halinde geen gnlerin orucu kendisine vacip olmaz.
Zira vcup ancak mkellefiyet halinde olur. Deli olan kimse ise mkellef deildir demilerdir.
Biz diyoruz ki: Oru tutmaya ehil olarak ramazan ayna giren kimseye oru vacip olur. Bu kimse de her ne kadar
ramazan ayna girerken oru tutmaya bilfiil ehil deil idiy ise de, ramazan ay bitmeden kendisinde ehliyet
husule geldii iin bilkuvvet ehli idi.
Kimisi: Zahir olan rivayete gre kkl olan, yani ocukluktan beri sregelen delilik ile sonradan bagsteren
delilik arasnda fark yoktur demitir. mam Muhammed' den ise kisi arasnda fark vardr. nk ocukluktan
beri deli olan kimse deli olarak ergenlik ana girdii iin ocuk hkmndedir. Ramazanda ergenlik ama
giren ocua nasl ergenlik ana girmezden nceki gnlerin kazas lzm gelmiyorsa, buna da delilik halinde
geen gnlerin kazas lzm gelmez. Bydkten sonra deliren kimseye ise, eer ramazanda iyileirse delilik
halinde geen gnlerin kazas lzm gelir diye syledii rivayet olunmaktadr, ki sonraki ulema da bu gr
benimsemilerdir.
Ramazanda ne oru tutmaya, ne de tutmamaya niyet etmiyen kimseye kaza lzm gelir. mam Zfer: Hasta ve
yolculukta olmayan kimse, ramazan orucunu niyetsiz de tutabilir. Zira ramazanda yiyip imekten ve cinsel
ilikide bulunmaktan saknmakla emrolunduu iin, kii bu saknmay yaptktan sonra, ne ekilde olursa olsun
kendisi iin oru olur. Nasl ki zekt den bir mala sahip olan kimse, malnn hepsini fakirlere datt zaman
zekt niyetini getirmedii halde zektn vermi olur demitir.
Biz diyoruz ki: Ramazanda yaplmas emrolunan, ibadet maksad ile yiyip imekten ve cinsel ilikide
bulunmaktan saknmaktr. Zira hi bir ibadet niyetsiz olamaz. Malnn hepsini muhtalara datan kimse de,
sevap kazanmak maksad ile bunu yapt iindir ki zektn vermi saylr.
mam Eb Hanife'ye gre Oru tutmaya niyet getirmeyen kimseye, yiyip imekle keffaret lzm gelmez. mam
Zfer ise, niyetsiz olarak da oru tutabildii grnde olduu iin Lzm gelir. demitir, mam Eb Ysuf ile
mam Muhammed de Eer leden nce yiyip ierse kendisine keffaret lzm gelir. nk leye kadar niyet
getirebildii iin, eer yiyip ierse bu imkn ortadan kaldrm olur. leden sonra ise, yiyip imekle yalnz kaza
lzm gelir demilerdir.
mam Eb Hanife der: Keffaret ancak tutulmu olan orucu bozmakla lzm gelir. Bu kimse ise niyet getirmedii
iin yiyip imesi orucu bozmak deil, oru tutmamaktr. Zira oru ancak niyetle tutulabilir demitir.
Orulu olan kadn eer ayba veya lousalk haline girerse, orucunu bozmas gerekir. Ancak sonradan kaza
etmesi lzmdr. Fakat namazlarn kazas -namaz bahsinde de getii zere- lzm gelmez.
Gndzden bir miktar daha varken ayba kanndan temizlenen kadn ile, yolculuktan dnen kimsenin, gndzn
kalan ksmnda orulu imi gibi davranp orucu bozan eylerden saknmalar gerekir. mam- fi: Gerekmez
demitir. mam- fi ile aramzdaki bu ihtilf, gnn banda kendisine oru tutmak vacip deilken, gn daha
bitmeden oru tutmak zorunda olan kimselerin durumuna giren herkes hakknda cridir, imam afii, orulu imi
gibi davranmann orulu olmak yerine kaim olduu grnde olup; Orulu imi gibi davranmak ancak bilerek
veyahut yanllkla orucunu bozan kimseye vaciptir demitir.
Biz diyoruz ki: Orulu imi gibi davranmak, orulu olmak yerine kaim olduu iin deil, ramazan ay sayg
gsterilmesi gereken bir ay olduu iin vacip olmutur.
Ayba deti veyahut lousalk halinde olan kadn ile hasta veya yolculukta olan kimse ise, mazur olduklar iin
orulu imi gibi davranmaian gerekmez. Zira bunlar oru tutmak zorunda olmadklarna gre, orulu imi gibi
davranmak zorunda olmamalar evleviyetle lzm gelir.
Henz tanyerinin aarmadm sanarak sahur yedikten sonra aardm veyahut gnn battm sanarak orucunu
atktan sonra batmadn gren kimseye orulu imi gibi davranmak, yani orucu bozan eylerden saknmak
gerekir. nk eer orulu imi gibi davranmazsa hem ramazana saygszlk etmi, hem oru tutmad thmeti
altna girmi olur. Ve bu kimseye yalnz kaza lzm gelir. Keffaret lzm gelmez. Zira orucunu bilerek bozmad
iin, iledii su keffareti gerektirecek kadar byk deildir. Nitekim bir akam, gnein battn sanarak
orucunu atktan sonra batmadn gren Hz. mer de: Biz bu suu bilerek ilemedik. Bize sadece kaza lzm
gelir. Bir gnn kazas ise zor bir ey deildir demitir.
Oru tutmak istiyen kimse iin sahur yemek mstahaptir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm);
Sahur yeyiniz. Zira sahur kiinin oruca kar gcn artrr 471 buyurmutur. (Sonra sahur ne kadar ge
yenilirse o kadar daha sevab fazladr.) nk Peygamber Efendimiz;
ey Peygamberlerin ahlkndandrlar Orucu abuk amak, ge sahur yemek ve misvak kullanmak 472
buyurmutur. Ancak eer vakit ge olup da, tanyerinin aarm olma ihtimali bulunuyorsa, o zaman sahur yemek
haram deilse de, harama dmemek iin yememek daha iyidir. Bununla beraber eer kii yese orucu tamamdr.
nk asl, gecenin daha bitmemi olmasdr.
mam Eb Hanife'de: Eer kii, tanyerinin aarmas belli olmayan bir yerde olur, yahut gz tanyerinin aarp
aarmadm ayrt edemeyecek kadar zaif olur veya gece ay olduu iin tanyerinin aanp aarmadm
kestiremezse, sahur yiyemez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Sende phe uyandran eyi brak da, hell olduunda phe etmediin eyi yap 473 buyurmutur. ayet
tanyerinin aardma kani' bulunduu halde sahur yese, ihtiyaten ona kaza lzm gelir diye syledii rivayet
olunuyorsa da, zahir olan rivayete gre bu kimseye kaza lzm gelmez. nk kesinliin hkm phe ile
ortadan kalkmaz. Ancak eer tanyerinin aarm olmas sonradan anlalrsa o zaman bu kimseye kaza lzm
gelir. Fakat keffaret yine de lzm gelmez. nk bu kimse sahur yerken tanyerinin aardna kani' idiyse de,
aarmam olma ihtimali de bulunduu iin orucunu kasten bozmu saylmaz.
Kesin olarak gnn battn bilemeyen kimse orucunu aamaz. Zira asl, gndzn daha bitmemi olmasdr.
ayet bu durumda orucunu aarsa kendisine kaza lzm, gelir. Ona keffaret de lzm gelip gelmediinde ihtilf
vardr.
Eer bir kimse orulu olduunu unutarak bir ey yer ve bununla orucunun bozulduunu sanarak bir daha bilerek
yer veya ierse, bu kimseye yalnz kaza lzm gelir, keffaret lzm gelmez. nk kyas, unutarak da olsa, yiyip
imenin orucu bozmasn gerektirir. Bunun iin bu kimsenin phesi yerindedir. Eer bu kimse, unutarak
yemenin orucu bozmad hakkndaki hadisi iittii halde yemi veya imi ise, yine hkm byledir.
mam Eb Hanife ile dier iki mamdan, ayrca bu kimseye keffaret de lzm geldii yolunda da rivayetler
vardr. Zira bilinmektedir ki bir ey hakknda hadis bulunduunun bilindii zaman o ey hakknda kyas
yaplamaz. Bunun iin bu kimsenin phesi yerinde deildir.
Kendinden kan aldrp bununla orucun bozulduunu sanarak yiyen veya ien kimseye hem kaza, hem keffaret
lzm gelir. Zira bu kimsenin phesi hi bir er'i delili dayanmaz. Ancak eer ona bir fkh limi, kan
aldrmakla orucun bozulduunu sylemi ise, o zaman ona keffaret lzm gelmez. Zira fkh liminin sz onun
iin er' bir delildir, mam Muhammed: Eer bir fkh limi ona bir ey sylememi, ancak; Kan alan ile
aldrann ikisi de orular bozuldu 474 hadisini 'duymu ve shhatine inanarak orucunu bozmu ise, yine de ona
keffaret lzm gelmez. Zira Peygamberin sz bir mftnn sznden zaif deildir demitir, mam Eb Ysuf
dan ise: Eer bir fkh limi ona bir ey sylememi ise, bu hadise dayanarak orucunu bozmas onu keffaretten
kurtaramaz. nk ami olan kimseler hadislerden ahkm karmaya yetkili olmadklar iin fkh ulemasna
uymak zorundadrlar diye syledii rivayet olunmutur.
Orulu iken birisinin giybetini yapp da bununla orucunun bozulduunu sanarak orucunu -ne ekilde olursa
olsun- bozan kim-peye hem kaza, hem kefaret lzm gelir. Zira gybetle orucun bozulmas kyasa aykr olduu
gibi bu konuda varid olan hadis de icma ile mevveldir. 475
471
Buhari 1/257; Mslim 1/350; Tirmizi 1/89; Nesai 1/303; bn-i Mce 1/122
Ez-Zevid c. 2 s. 105'te anlatldna gre bu hadisi Taberani el-Keblr'de hem merfu ve hem de Eb Derda zerinde mevkuf olarak rivayet
etmitir. Mevkufu sahihtir. Merfu'un ise rvileri zincirinde durumu bilinmeyen kimseler bulunmaktadr. Nasb-rraye c 2 s. 470
473
Tirmizi c. 1 s. 25, Ayn c. 5 s. 398; Nesai c. 2 s. 333; Danmi s, 337; Ahmed msnedi c. 1 s. 200; Tayalisi s. 163; Beyhak c. 5 s. 335.
474
Eb Davud 1/329; bn-i Mace 1/122; el-Mstedrek c 1 s. 427; bn-i Davud s. 198; Danmi s. 218; Tahavi 1/349; Beyhaki c 4 s. 266
475
Bu hususta bir ok hadisler varid olup birisi Gybet orucu bozam mealinde ise de hadisi Gybet orucun sevabn giderim eklinde te'vil
edilmitir.
472
Delilik halinde veyahut uykuda iken kendisi ile cinsel ilikide bulunulan orulu kadna yalnz kaza lzm gelir,
kefaret lzm gelmez. mam Zfer ile mam- afii: Ona kaza da lzm gelmez. Zira orulu olduunu unutarak
yiyip ien kimseye -mazur olduu iin- kaza lzm gelmediine gre, bu eylemde hibir kastla suu
bulunmayan kadna kaza izm gelmemesi evleviyetfe gerekir demilerdir. Biz diyoruz ki: unutmak her zaman
vaki olduu iin eer onunla kaza lzm gelirse zor olur. Byle bir durum ise ok az vaki olan bir eydir. Bunun
iin onunla kaza lzm gelmesinde zorluk yoktur. Kadna kefaret lzm gelmemesi ise kadnn susuz olduu
iindir. Zira yukarda da getii zere -kefaret, orucu bilerek bozmak suunun cezasdr. 476
(Adanan Orular Hakknda Bir) Fasl
Eer bir kimse: Kurban bayramnda Allah iin oru tutmak boynumun borcu olsun diye sylerse, ada sahihtir.
Ancak bayrar. gn oru tutmaz da, sonradan kaza eder. mam Zfer ile mam- afi: Bayram gnlerinde oru
tutmaktan nehyedildii iin, bayram gnlerinde oru tutmay adayan kimsenin ada sahih deildir demilerdir.
Biz diyoruz ki: oru bizatihi meru bir ibadettir. Ancak bayram gnleri mslmanlar iin Allah'n ziyafet gnleri
olduundan bu gnlerde oru tutmak, Allah'n ziyafetine katlmamak demek olduu iin haramdr. Bunun iin
adak sahihtir. Fakat harama dmemek iin bayram gnlerinde oru tutmayp da baka gnlerde kaza etmek
gerekir. ayet kii tutsa, haram bir i yapm olmakla birlikte boynuna vcib kld orucu eda etmi olur. Eer
bu sz syliyen kimse, bu sz ile adak deil de yemin kasd ederse, o zaman Bayram gn oru tutmad
takdirde (kendisine yemin kefareti lzm gelir.
Bu meselenin alt ekli vardr:
1- Kiinin bu sz ile hibir eyi kasd etmemesi
2- Yalnz Adak olsun diye kasd etmesi
3- Adak olsun, yemin olmasndiye kasd etmesi. Bu her durumda da adak olur. nk bu sz ekil itibaryla
adak sas olduu iin. onunla bir ey kasdedilmese de veyahut yalnz adak kasdedilse adak olur.
4- Yemin olsun, adak olmasn diye kasd etmesi. Bu durumda yemin olur. nk bu sz her ne kadar ekil
itibanyla adama sias ise de, yemin ihtimalini de tad ve ayn zamanda kii onunla yemin kasd ettii iin
yemindir.
5- Hem adak, hem yemin olsun diye kasd etmesi. Bu durumda mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre
yine hem adak, hem yemin, mam Eb Ysuf'a gre ise yalnz adak olur.
6- Yemin olsun diye kasdetmesi. Bu durumda da mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre yine hem
adama, hem yemin, mam Eb Ysuf'a gre ise yalnz yemin olur. mam Eb Ysuf: nk bu sz hakikat,
yeminde mecaz olduu iin onunla yalnz mecazi mn kasdedildii zaman mecazi mny verir. Her iki mn
kasdeditdii zaman ise -bir kelime bir kullanmda hem hakik, hem mecazi mny tayamad ve mecze gre
hakikatin daha kuvvetli olduu iin- yalnz hakiki mny vermi olur demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Her ne kadar adak lizatihi, yemin de Allah'n ismine saygszlk
olmasn diye vcubu gerektiriyorsa da, her ikisi de vcubu gerektirdii iin aralarnda zddiyet yoktur ve
aralarnda zddiyet olmaynca da ikisinin de gereiyle amel etmek gerekir demilerdir.
Eer bir kimse: Allah iin bu yilim orucu boynumun borcu olsun diye .sylerse, yln btn gnlerini tutmas
gerekir. Ancak bayram gnlerinde oru tutmak haram olduu iin ramazan bayramnn bir gn ile kurban
bayramnn drt gnn tutmayp bu gnlerin orucunu sonradan kaza eder. Zira belli bir yl oru tutmay
adamak, yln iinde bulunan bayram gnlerini de tazammn eder. Hatta eer Aralksz olarak dese, -bir yln
orucu- eklinde syleyip yh tyin etmese bile yine byledir. nk aralksz olunca hi bir yl bayram
gnlerinden hali olamaz. Ancak bu durumda -aralksz artn mmkn olduu kadar yerine getirmek iinbayram gnlerinin orucunu, yl biter bitmez ve aralksz olarak kaza etmek gerekir. mam Zfer ile mam-- afi
burada da; Sakn bu gnlerde oru tutmayn. Zira bu gnler yiyip ime ve elenip oynama gnleridir 477
hadisine dayanarak: Bayram gnlerinin kazas lzm gelmez demilerdir, ki biz buna yukanda cevap verdik.
Sonra, eer kii Bir yl deyip de Aralksz olarak diye art komazsa, bayram gnlerini tutsa dahi onlan bir
daha kaza etmesi gerekir. nk yl tayin etmedii ve Aralksz olarak diye art komad iin kmil bir
orucu adamtr. Bayram gnlerinde tutulan oru ise -hakknda nehiy bulunduu iin- naks bir orutur. Fakat
eer yl tyin ederse, adam olduu oru naks olduu iin, bayram gnlerini tuttuu zaman adad orucu eda
etmi olur.
Bayram gn oru tuttuktan sonra orucunu bozan kimseye bir ey lzm gelmez. Nevadir'de ise mam Eb
Ysuf ile mam Muhammed'in bu kimseye kaza lzm geldii grnde olduklar rivayet olunmaktadr diye
gemektedir. nk kii bayram gn oru tutmay adamakla nasl onu ykleniyorsa, ona balamakla da onu
yklenmi olur. Nihayet bu da, mekruh vakitlerde namaza balamak gibidir. Mekruh olan bir vakitte balanan
namaz, yanda brakld zaman nasl kazas lzm geliyorsa bu da yledir.
mam Eb Hanife'ye gre ise, namaz ile oru arasnda ve orucu adamakla oruca balamak arasnda fark udur:
Kii oruca balar balamaz oru tutmu saylr. Nitekim oru tutmamaya yemin eden bir kimse eer tutarsa,
476
477
Tahavi c. 1 s. 428; Beyhak c 4 s. 298; Darekutni s. 252.
oruca balar balamaz ona yemin keffareti lzm gelir. Bunun iin bayram gn oru tutan kimse oruca balar
balamaz nehyedilen bir ibadeti yapm saylr. Nehyedilen ibadeti ise, bozmak gerekir. Tamamlamak gerekmez,
ki yarda brakld zaman kazas lzm gelsin.
Bayram gn oru tutmay adamayan kimse ise, oruca balamadka nehyedilen bir ibadeti yapm saylmaz.
Bunun iin yapt adak sahihtir ve bu adama ile orucun kazas lzm gelir. Mekruh olan vakitlerde namaza
balayan kimse de, bir rekt klmadka namaz klm saylmad iin nehyedilen bir ibadeti yapm olmaz.
Bunun iindir ki, eer bir kimse namaz klmamaya yemin ettii halde namaza balar ve fakat bir rekt klmadan
namazn bozarsa, ona yemin keffareti lzm gelmez. Bunun iin -mekruh olan bir vakitte bile olsa- namaza
balayan kimse, nehyedilen bir ibadeti daha yapmamken onu yklenmi olup bozulmaktan korumak zorunda
olur ve bunu yapmaynca ona kazas lzm gelir.
mam Eb Hanife'den, namazn da kazas lzm gelmedii yolunda bir rivayet daha varsa da, en zahir olan
rivayet -Allah daha iyi bilir- birincisidir. 478
TKF BABI
Kuduri (tikf mstahaptr) diye kaydediyorsa da, dorusu udur ki Snnet-i mekkededir. Zira rivayet
olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) her yl ramazann son on gnnde itikfa
girerdi. Bu ise itikfn snnet olduunu gsterir.
tikf: orulu olarak ve itikf niyetile bir cami veya mescitte bir sre durup kmamaktr. tikf, lugatta bir yere
kapanp durmak demek olduu iin, cami veya mescitte durmak itikfn rkn olup bir cami veya mescitte
durmakszn itikf olamaz. Orulu olmak ise -biz Hanefilere gre- itikfn shhati iin arttr.
mam- afii: Oru bahbana bir ibadet olduu iin baka bir ibadet iin art olamaz demitir.
Biz ise; Orusuz itikf olamaz 479 hadisine dayanyoruz. Zira bir ey hakknda menkul bir nass bulununca o ey
hakknda kyasa mahal olamaz.
Sonra, orulu olmak vacip olan itikfn shhati iin btn rivayetlere gre arttr. Snnet olan itikf iin art
olmas ise, yalnz Hasan bn-i Ziyad'n mam Eb Hanife'den rivayetine gredir, ki buna gre hi bir itikf bir
gnden az olamaz. Kuduri'nin rivayetine gre ise -ki mam Muhammed'in gr de bu yoldadr- snnet olan
itikf az bir sre iin de olabilir ve onun shhati iin orulu olmak art deildir. nk snnet olan her ibadette
kolaylk esastr. Nitekim ayakta durabilen kimse iin farz namazlan oturarak klmak caiz olmad halde, nafile
namazlan oturarak klmas caizdir.
Sonra Kuduri'nin rivayetine gre snnet olan itikfa balayp da onu yanda kesen kimseye kazas lzm gelmez.
Zira snnet olan itikfn belirli bir sresi olmad iin, onu kesmek bozmak demek deildir. Hasan bn-i
Ziyad'm rivayetine gre ise, hibir itikf bir gnden az olmad iin yanda kesilen itikfn kazas gerekir.
u da bilinmelidir ki, iinde cemaatla namaz klnmayan mescit veya namazgahta itikfa girilemez. Zira Hzeyfe
(Radyal-lh anh): Cemaata ak olan camiler dnda tikf olamaz 480 demitir. mam Eb Hanife'den:
tikf, namazlan beklemek ibadeti olduu iin ancak iinde be vakit namaz klnan camilerde olur diye
syledii rivayet olunmutur. Kadn ise, evindeki namazgahta da itikfa girebilir. nk kadnn namaz yeri
evindeki namazgah olduu iin orada namazlan bekleyebilir.
tikfta olan kimse -abdest bozmak veya cuma namazn klmak dnda- herhangi bir i iin itikfa girdii
yerden dan kamaz. Abdestini bozmak iin ise kabilir. Zira Hz. Aie'nin rivayetine gre Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) itikfa girdii yerden ancak abdestini bozmak istedii zaman kard. 481
nk abdest bozma ihtiyac tabii bir ihtiya olup mutlaka vaki olduu iin mstesna bir durumdur. Cuma
namazm klmak iin de klabilir. Zira cuma namazn klmak da, kiinin en nemli ve mutlaka vaki olan bir
ihtiyacdr.
mam- afii: Cuma namaz iin kmak itikf bozar. Zira cuma namaznn klnd bir camide itikfa
girebilirdi demitir.
Biz diyoruz ki: Her cami veya mescitte itikfa giritebildiine gre bu kimsenin cuma namaz klnmayan camide
girdii itikf sahihtir. Cuma namazn klmak da zorunlu ve mutlaka vaki olan bir ihtiyatr. Ancak u var ki le
namaznn vakti girmeden kamaz. nk cuma namaz kendisine ancak zle vakti girdikten sonra vacip lur.
Fakat cuma namaznn klnd cami, eer kii leden nce kmazsa cuma namazna yetiemiyecei kadar
uzak olursa.o zaman hem cuma namazna ve hem de ondan nceki ve sonraki tahiyyetlmescid ve revatib
snnetlere yetiebilecek kadar nceden kabilir. nk snnet de farzn tabileri olduu iin onun
hkmndedirler. ayet kii cuma namaznn klnd camide bundan daha fazla kalrsa, oras da cami olduu
iin itikf bozulmaz. Fakat mstahap deildir. nk balangta bir camide itikfa girmeyi yklendii iin bir
zorunluk bulunmadka iki camide itikfm tamamlamas uygun deildir.
mam Eb Hanife'ye gre (eer itikfta olan kimse, az bir zaman iin dahi olsa, camiden karsa itikf bozulur.
Kyas da bunu gerektirir. Zira yukarda da akland gibi itikf herhangi bir mescit veya camiye kapanp
478
Darekutni s. 247. Beyhaki c 4 s. 317
480
Taberani. Nasb-rraye c. 1 s. 490
481
Mslim 1/142; Eb Davud 1/341; Tirmizi 1/99; bn-i Mce 1/128; Buhari 1/272
479
durmaktr. Dier iki mam ise: Eer kiinin darda geen vakti yarm gnden az olursa itikf bozulmaz
demilerdir ve bunda zaruret bulunduu iin istihsan da bu yoldadr.
tikfta olan kimse .itikfa girdii yerde yer, ier ve yatar. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm) itikfta iken hep mescitte kalr, mescitte yer ier ve yatard. Kald ki, camide yiyip imek ve yatmak caiz
olduuna gre bunlar iin camiden kmaya gerek yoktur.
tikfta olan kimsenin -alp satt eyay camiye sokmamak art ile- camide eya alp satmasnda saknca
yoktur. nk eer bu ileri kendisine grecek bir kimsesi bulunmazsa kendisi grmeye mecburdur. Fakat
camileri dnya ilerinden korumak gerektiinden alm satm iin eyay camiye sokmak mekruhtur. tikfta
olmayan kimse iin ise, camiye sokmasa bile camide eya alp satmak mekruhtur. Zira Peygamber Efendimiz
Camilerinizi ocuklarnzdan, delilerinizden ve alm satmlarnzdan koruyunuz 482 buyurmutur.
tikfta olan kimse iyilikten baka bir ey konuamaz ve bsbtn susup hi konumamak dinimizde ibadet
olmad iin susup hi konumamas mekruhtur. Ancak gnah olan herhangi bir sz azna almamas gerekir.
tikfta olan kimse iin cinsel ilikide bulunmak haramdr. Zira Cenb- Hak:
Siz mescitlerde itikfta iken kadnlara yaklamayn 483 buyurmutur.
tikfta olan kimseye cinsel ilikiye srkledii iin (kadnlara dokunmak ve kadn pmek de haramdr. Nasl ki
kadnlara dokunmak ve kadn pmek, ihramda olan kimselere de bunun iin haramdr. nk cinsel ilki
ihramda olan kimseler iin de haramdr. Fakat orulu olan kimse iin de cinsel ilikide bulunmak caiz olmad
halde, ona kadnlara dokunmak ve kadn pmek haram deildir. nk orulu iken cinsel ilikide bulunmak
haram olmayp cinsel likide bulunmamak orucun rkndr. Bunun iin orulu olan kimse cinsel ilikide
bulunamyorsa da, eer kendine gvenirse kadnlara dokunmak ve onlan pmek gibi cinsel ilikiye srkleyici
eyleri yapmasnda saknca yoktur..
tikfta olan kimse -ister gece, ister gndz, ister bilerek, ister unutarak olsun- cinsel ilikide bulunduu takdirde
itikf bozulur. nk itikf oru gibi gndze mahsus olmayp geceleyin de olur. Sonra itikfta olan kimse,
itikfta olduunu unutmas da ok az vaki olduu iin byle bir hal vukuunda mazur saylmaz.
Herhangi bir kadnla tenasl uzvu dnda cinsel ilikide bulunup da inzal olan veyahut kadn pp veya ona
dokunup inzal olan kimsenin de itikf bozulur. nk bu eylemlerin hepsi, inzal ile sonulannca cinsel ilikinin
hkmne girerler. Nitekim inzal ile sonulannca bunlarla oru da bozulur. Fakat eer kii inzal olmazsa -cinsel
ilikinin hkmne girmedikleri iin- her ne kadar haram ise de bunlarla itikf bozulmaz. Zira ibadet ancak cinsel
iliki ile bozulur. Bunun iindir ki inzal olmazsa bunlarla oru da bozulmaz.
Eer bir kimse birka gn rnein bir hafta, on gn itikfa girmeyi adarsa adad gnlerin gecelerini de itikfta
geirmesi gerekir. nk Bir hafta, On gn ve benzeri deyimler oul olduklar iin gnlerin arasndaki
gecelere de amildirler. Nitekim bir bakasina Bir haftadr seni gremiyorum dedii zaman onun bu sz Bu
haftadr seni ne gece ne gndz gremiyorum demektir. ve eer bu kimse Aralksz olarak diye pepee
itikfa girmeyi art komasa bile, adad gnleri aralksz olarak itikfta geirmesi lzm gelir. nk ister gece,
ister gndz olsun her zaman itikfa girilebildii iin itikfn temelinde ittisal, yani bitiiklik vardr. Oru se,
yalnz gndzleri tutulduu iin eer kii aralksz olarak demeden u kadar gn oru tutacam diye
nezrederse o kadar gn pepee oru tutmas gerekmez. Bununla birlikte eer kii -ben br hafta veya on gn
itikfa gireceim dedii zaman, bununla yalnz gndzleri kasdederse gn kelimesi gndz mnsnda hakikat
olduu iin kast sahihtir.
Eer bir kimse. ki gn itikfa gireceim- derse, iki gn gecelerile birlikte itikfta kalmas gerekir. nk -iki
gn deyimi her ne kadar oul deilse de birden fazla olduu iin oul hkmnde olup ondan iki gn iki gece
anlalmaktadr.
mam Eb Ysuf ise: Birinci gece dahil deildir. Zira 'iki gn deyimi oul olmad iin ondan yalnz ki
gndz diye anlalr. Ancak ikinci gece, iik gndzn arasnda olduu ve itikfn gerei olarak da iki gndz
biribirinden ayrmamak gerektii iin geceyi de itikfta geirmek gerekir demitir.484
HACC BAHS
Hac. kle, deli ve ocuk olmayan ve vcudunda herhangi bir sakatlk veya hastalk bulunmayan kimseye -eer
hacca gidip dnnceye kadar yol masrafn ve oluk ocuunun oturacaklar meskenden baka, yiyecek ve
giyecek gibi zarur ihtiyalarn karlayacak kadar varl bulunur ve yol da emniyetli olursa- vaciptir. Yani
farzdr. nk haccn farziyeti Kur'an- Kerim'in;
Beyt'e gidebilme gcne sahip olan kimseler iin Beyt'i ziyaret etmek Allah'n gerekli kld bir grevdir485
ayeti ile sabittir.
1- Hacc kiiye, mrnde yalnz bir defa vaciptir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm):
482
bn-i Mce 1/55.

Bakara: 2/187
484
485
Al-i mrn: 3/97.
483
Hacc her yl m vardr, yoksa bir kez midir? diye sorulmu. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Hayr, yalnz bir kezdir. Bir kezden fazlas istee baldr 486 buyurmutur. Kald ki haccm vcubuna sebep
Beytullah olduuna ve Beytullah'm da bir tane bulunduuna gre, vcubunun tekrar iin sebep yoktur.
Sonra -mam Eb Ysuf'a gre- haccn vcubu fevridir. Yani vacip olduu ilk ylda yerine getirilmesi gerekir.
Aksi takdirde gnah ilenmi olur. mam Eb Hanife'den de bu grte olduunu gsteren bir sz
naklolunmutur. mam Muhammed ile mam- afi ise: Fevri deildir. nk btn mrde bir kere vacip
olduuna gre onun vakti btn mrdr. Kii namaz, nasl vaktinden istedii saatte klabilir ve bundan dolay
gnah ilemi olmuyorsa, hacca da mrnn istedii ylnda gidebilir ve bundan tr gnah ilemi olmazdemilerdir, imam Eb Ysuf ise; -Haccn ylda belli bir zaman bulunduuna ve yln her aynda hacca
gidilemediine gre, eer vacip olduu ilk ylda gidilmezse bir yl beklemek gerekecektir. Bir ylda ise, lm
nadir olmad iin ihtiyatn gerei, vacip olur olmaz gitmektir. Namaz vakti ise yle deildir. Zira namaz vakti
ksa olduu iin onda lm nadirdir demitir. Haccn vcubu iin deli ve ocuk olmamann artna gelince; Zira
Hangi kle zatlanrsa, on defa bile hacca gitmi olsa, slm'n rkn olan hacc bir daha yapmas gerekir ve
hangi ocuk ergenlik ana girerse, on defa bile hacca gitmi olsa, slm'n rkn olan Hacc bir daha yapmas
gerekir 487 buyurmutur. Kald ki hacc bir ibadettir. Kle ile ocuk ise ibadet ile mkellef deillerdir.
2- Haccn vcubu iin, ayrca hasta olmamak ve vcutta herhangi bir sakatln bulunmamas da arttr. nk
hastalk veyahut vcutta bir sakatln bulunmas halinde yolculuk yapmak ya bsbtn imknszdr, ya da
zordur. Dinde ise zorluk yoktur. mam Eb Hanife'ye gre, iki gzden kr olan kimseye -beraberinde kendisine
yardma olacak bir kimsesi bulunsa bile- hacc vacip deildir. Dier iki imm ise: Beraberinde kendisine yardm
edecek bir kimse bulunursa vaciptir demilerdir, ki bu mesele namaz bahsinde de geti. Ktrm olan kimseye
ise, eer yardmcs bulunursa, imam Eb Hanife'den Vaciptir. nk ktrm, yolda kendisine yardm edecek
br kimse bulunduu zaman binmek iin ara bulan kimseye benzer, mam Muhammed'den ise: Vacip deildir.
nk eer yardmcs onu srtna almazsa kendisi yryemez. ki gzden kr olan kimse ise yle deildir. Zira
iki gzden kr olan,kimse, yolunu arm olan kimse gibi eer ona klavuzluk edilirse bizzat yryebilir diye
syledikleri rivayet olunmaktadr. Haccn vcubu iin, hac yolculuunda gerekli olan azk ve binite sahip olmak
da arttr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'e: Haccn farziyetini bildiren yette geen Beyt'e gidebilme gcnden murat nedir? diye sorulduunda, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):Azk ve binittir diye cevap vermitir. 488 Buna gre, eer kii ancak, kendisiyle bir bakasnn srayla
binebilecekleri bir biniti kirahyabiliyorsa, kendisine hac vcib deildir. Zira bu durumda olan kimseye
yolculuunun hepsinde azk ve binee sahiptir, denemez. Sonra, haccm farziyeti iin varl art olan azk ve
binitin, kiinin hacca gidip gelinceye kadar oluk ocuunun -mesken, hizmeti, yiyecek ve giyecek gibi- btn
zorunlu ihtiyalanndan fazla olmas da arttr. Zira hac eriatn emrettii bir ibadettir. oluk ocuun nafakas
ise kul hakkdr Kul hakk eriatn emrinden nce gelir.
Mekke ve evresinde oturan kimseler iin binite sahip olmak art yoktur. nk Mekke ve evresinde
oturanlarn hac menasikini yaya olarak yerine getirmelerinde fazla bir zorluk yoktur. Onlar iin haccn
menasikini yerine getirmek de nihayet cuma namazna gitmek gibidir.
Bunlardan baka, ayrca yolun emniyetli olmas da arttr. Zira hacca gidebilmek yolun emniyetli olmasna
baldr. Ancak bu art kimisi: Vcubun artdr. Hatta eer kii, yol emniyetli olmad iin hacca gitmemi
ise, ldkten sonra yerine bir bakasnn gitmesini vasiyet etmek zorunda deildir demitir, ki mam. Eb
Hanife'den rivayet olunan gr bu yoldadr. Kimisi: Vcubun deil, haca yerine getirmenin artdr. Zira
Peygamber Efendimiz, (Sallallah Aleyhi ve Sellem), yette geen G yalnz azk ve binitle aklamtr.
demitir. 489
3- Hacca gitmek istiyen kadnn beraberinde ya kocasnn, ya da kendisiyle evlenmesi caiz olmayan bir yakn
akrabasnn bulunmas arttr. Evi Mekke den gnlk veya daha fazla mesafede olan kadn iin bunlarsz hac
yoluna kmaz caiz deildir. mam- afii: Eer beraberinde baka kadn arkadalar bulunur ve bu kadnlarn
hepsi gvenilir kimseler olursa, kadnn eliinde kocas veya yakn akrabas bulunmazsa bile, caizdir. nk
beraberinde bunca emin kadnlar bulununca kendisi iin herhangi bir tehlike mevcut deildir demitir. Biz ise;
Hi bir kadn eer beraberinde kendisiyle evlenmesi caiz olmayan bir yakm akrabas bulunmazsa hac yoluna
kmasn 490 hadisine dayanyoruz. Kald ki beraberinde yakm akrabas bulunmayan kadn iin -beraberinde
baka kadnlar bulunsa bile- yine tehlike vardr. Hatta beraberinde baka kadnlarn bulunmas tehlikeyi daha da
arttrr. Nitekim bunun iindir ki, bir yabanc kadnn yannda yalnz kalmak, beraberinde bir baka kadn
bulunsa bile caiz deildir. Fakat eer evi Mekke' den gnlk mesafeden daha az olsa, o zaman beraberinde
kocas veya yakm akrabas bulunmasa da caizdir.
486
Eb Davud 1/248; bn-i Mce 1/213; el-Mstedrek c. 1 s. 441; Ahmed Msned'i c. 1 s. 352.
el-Mstedrek 1/481; Beyhak c. 5 s. 179; Heysemitn el-Zevid c. 3 s. 206'da yazdna gre bunu Taberani de el-Evsat'da shhatli bir
senetle kaydetmitir.
488
Tirmizi 1/100; bn-i Mce 1/214; el-Mstedrek c. 1 s. 442; Darekutni c.1 s. 254, Beyhaki c. 4 s. 330.
489
Bu gre gre, eer kii yolun emniyetli olmad iin hacca gidememi ise, ldkten sonra kendisi yerine bir bakasnn gitmesini
vasiyet etmek zorundadr.
490
Bezzar, Darekutni, Mslimve Buhari bu hadisi ayn mnay ifade eden deiik lafzlarla kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 3 s. 10.
487
Eer hacca gitmek istiyen kadnn beraberinde yakm bir akrabas bulunursa, kocas onu hacca gitmekten
alkoyamaz. mam- afii: Alkoyabilir. nk kadn hacca gidip dnnceye kadar kendisi bekr hayatn
yaamak zorunda kalm olur demitir.
Biz diyoruz ki: Farz olan ibadetlerin ifas yolunda erkein hakk sz konusu deildir. Hac da farz olan bir
ibadettir. Hatta eer kadna hac farz olmam veyahut onun ikinci gidii olursa, kocas onu yolundan alkoyabilir.
Ancak -demilerdir ki- Eer kadnn beraberindeki yakn akrabas hell, haram bilmiyen ve gvenilmez bir
kimse olursa o zaman kocas onu gitmekten alkoyabilir.
Kadnn yakn akrabas -Mecusilikten baka- hangi dinden olursa olsun kadn onunla birlikte hacc yoluna
kabilir. Ancak eer Mecus olursa onunla birlikte kamaz) Zira mecsilikte yakn akrabalk evlenmeye mni
deildir. Eer kadnn yakn akrabas ocuk veya deli olursa -kadn koruyamad iin- kadn onunla birlikte
kamaz. Ergenlik ana yaklap da henz ergenlememi olan kz da, byk kadnlar gibi eer beraberinde bir
yakn akrabas bulunmazsa hacca gidemez. u da bilinmelidir ki: kadnn beraberinde yakm akrabasnn
bulunmas art olduuna gre, yakn akrabasnn yol masraf kadna aittir. Ancak kadnn yakn akrabas eer
bulunmazsa, kadna hacc vacip mi olmaz, yoksa vacip olur da edas m gerekmez? diye ihtilf etmilerdir.
4- hrama girdikten sonra ergenlik ana giren ocuk ile azatlanan klenin devam ettikleri hacc, farz olan haccn
yerini tutmaz. Zira bunlar ihrama girerken hacc kendilerine farz olmad iin baladklar hacc nafile olup farza
dnemez. Fakat eer ocuk daha Arafat'a gitmemiken ihramn yenileyip farz niyetini getirirse caizdir.
Klenin ise byle de yapmas caiz deildir. Zira ocuk ibadete ehil olmad iin, ihrama girmekle balam
olduu hacc yklenmi olmaz. Kle ise ibadete ehil olduu iin ihrama girmekle balad hacc yklenmi olur
ve dolaysyle onu bozamaz. 491
Bir Fasl
Haccn inikatlar, yani hacca giderken ihrama girmeden geilmesi caiz olmayan semtler be tane olup Medine
tarafndan gidenler iin Zlhuleyfe, Irak tarafndan gidenler iin Zaturk, am tarafndan gidenler iin Cuhfe,
Necid tarafndan gidenler iin Karen ve Yemen tarafndan gidenler iin de Yelemlem denilen semtlerdir. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) mikat olarak bu yerleri belirtmitir. 492 Bunun iin hacca
giden kimse, bu yerlerden hangisine varrsa, ihrama girmeden daha teye geemez. Fakat bu yerlere varmadan
ihrama girmenin bir sakncas yoktur. Evi bu raikatlarn berisinde olan kimsenin, ister Hacc veya umre niyetiyle,
ister baka maksatla olsun Mekke'ye gitmek isterken, bu be semtten birine vard zaman -biz Hanefilere greihrama girmesi gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Hibir kimse ihrama girmeden mikati geemez 493 buyurmutur. Hem de ihrama girmenin bu kutsal olan yere
sayg gstermek olduuna gre, hacc veya umre niyetiyle veyahut baka maksatla Mekke'ye gidenler arasnda
fark bulunmamas lzm gelir. Mikatlarn tesinde oturan kimseler ise, Mekke'ye herhangi bir i iin gitmek
istediklerinde ihrama girmeden gidebilirler. nk bunlarn Mekke'ye gidip gelmeleri ok olduu iin eer her
bir gitmede ihrama girmekle mkellef tutulurlarsa zor olur. Bunun iin bunlar da Mekke'nin iinde oturanlar gibi
ihrama girmeden Mekke'ye girip kabilirler. Fakat Hacc veya umre niyetiyle Mekke'ye gitmek istedikleri zaman
ihrama girmeleri gerekir. nk Mekke'ye her zaman Hacc veya umre niyetiyle gidilmedii iin, bu maksatla
giden kimselerin ihrama girmekle mkellef tutulmalarnda zorluk yoktur.
Kiinin bu inikatlara varmadan da ihrama girmesi caizdir. Zira Cenb- Hak:
Baladnz Hac ve umreyi tam olarak yapn 494 buyurmutur. Hac ve umrenin tam olarak yaplmas da, Hz.
Ali ile Abdullah bn-i Mesud'un yorumlarna gre kiinin hac veya umreye giderken kaps nnden ihrama
girmesidir. Hatta mikata varmadan ihrama girmek, daha zor olduu ve Kbe'ye kar olan sayg onda daha fazla
bulunduu iin daha sevapldr. Fakat mam Eb Hanife'den: Mikata varmadan ihrama girmenin daha sevapl
olmas ancak, sakncal bir duruma girmiyeceinden emin olan kimseler iindir diye syledii rivayet
olunmutur.
Mikatlarn tesinde oturanlarn mikat, Harem denilen kutsal evrenin snrlan ile inikatlar arasnda kalan
yerlerdir. Zira bunlar iin kaplar nnden ihrama girmek caiz olduuna gre, mikat-larla Harem'in snrlar
arasnda kalan her yer iin inikattr. Mekke'de olanlar iin ise, hac mikat Harem'in ii, umre mikat da Harem'in
ddr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm). Ashabndan kimisine Mekke' nin iinde hac ihramna girmelerini emrettii halde, muhterem ei Hz. ie'nin umre ihramna girmesi iin kardeine onu Tenim'e
gtrmesini emretmiti. Ten'im ise, Harem'in dnda olan bir semtin addir. Hem de haccn rknlerinden biri
Arafat'ta durmak olduuna, Arafat'n da Harem'in dmda bulunduuna gre, hac Harem'in dnda bulunduuna
gre, hac Harem'in iinden Harem'in dna doru bir yolculuk olur. Umre ise; Harem'in iinde eda edildii iin
umre ihramna Harem'in dndaki her yerde girilebilir.495
491
Buhari c. 1 s, 206; Mslim c. 1 s. 375.
bn-i Ebi eybe'nin Msennefinde kahdettii bu hadisi mam- fii de el-mm c. 2 s. 118'de kaydetmitir. Nasb-rraye C. 3 S. 15
494
Bakara: 2/196.
495
492
493
hrama Girmek
1- Kii ihrama girmek istedii zaman nce ykanr veyahut abdest alr. Fakat ykanmak abdest almaktan daha
iyidir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) ihrama girmek isterken
ykanmtr. 496 Ancak u var ki bu ykanmadan gaye temizlenmek olduu iin, ayba halindeki kadn da ihrama
girerken -onun iin gusl olmuyorsa da- ykanmakla emrolunmutur. Bunun iindir ki abdest almak bu
ykanmann yerine geer. Nasl ki cuma gn mstahap olan ykanmadan da gaye temizlenmek olduu iindir ki
abdest almak onun da yerine geer. Fakat temizlik ykanma ile daha fazla hasl olduu ve Peygamber Efendimiz
de ykanmay abdest almaya tercih ettii iin, ykanmak abdest almaktan daha iyidir.
2- hrama girmek istiyen kimse ykandktan sonra -birini eteklik yapmak, dierini de omuzlan stne atmak
suretiyle- yeni veyahut ykanm olan iki bez parasna brnr. Zira hem Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm) ihrama girerken byle yapm, 497 hem de ihramda olan kimselere dikilmi elbise yasak olduu iin
byle yapmaktan baka are yoktur. Fakat yeni bez, temiz olma ihtimali daha kuvvetli olduu iin ykanm
bezden daha iyidir.(hrama girmek istiyen kimse, varsa gzel koku da srer.) Zira rivayet olunmaktadr ki Hz.
Aie (Radiyallh anh) Ben Peygamber Efendimize (Aleyhi's-salt ve's-selm) ihrama girecei srada gzel
kokular srerdim demitir. 498 mam Muhammed' den ise; Eer gzel kokunun maddesi, srld yer
zerinde ihramdan sonra da kalyorsa mekruhtur diye rivayet olunmutur, ki mam Mlik ile mam- afi de bu
grtedirler. Zira eer byle olursa ihrama girdikten sonra srlm gibi olur. hramda olan kimseye ise -ileride
gelecei zere- gzel koku srmek sakncaldr.
Biz diyoruz ki: Yasak olan, ihramda iken gzel koku srmektir. Bu ise, ihrama girmezden nce srlp vcut
zerinden giderilmesi mmkn olmayan gzel kokunun devamdr. Fakat ihrama girmezden nce giyilen dikili
elbise -kanlabildii iin- yle deildir. hrama girmek isteyen kimse bundan sonra iki rekt namaz klar. Zira
Cabir (Radyallh anh)'n rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) Zlhuleyfe'de
ihrama girdikten sonra iki rekt namaz klmtr ve; Allah'm, ben hacca gitmek stiyorum. Bana kolaylk ver ve
benden kabul buyur 499 diye dua eder. nk haccm rknleri ayn ayr zamanlarda ve deiik yerlerde yapld
iin bir hayli zorluu vardr. Bunun iin Cenb- Allah'tan kolaylk dilenir. Namaz ise, hem zaman az ve hem de
eer kii hasta olmazsa klnmas kolay olduu iin namaza balanrken byle bir dua yoktur, (ve namaz bittikten
sonra telbiyeye balar. Zira rivayete gre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) namaz klar klmaz
telbiyeye balamtr. 500 ayet namazdan sonra balamayp da bineinin srtnda yola dorulunca balarsa yine
caizdir. Fakat geen rivayete binaen, namaz bitirir bitirmez balamak daha iyidir.
3- hrama giren kimse eer yalnz hac maksad ile ihrama giriyorsa getirdii telbiye ile hac niyetim getirmek
zorunda olur. Zira hac bir ibadettir. badetler ise ancak niyetle biribirinden ayrlm olurlar.
Telbiye: Lebbeykallahumme Lebbeyke La erike Leke, Lebbeyke nnelhamde Venni'mete Leke Vemlke La
erike Leke Senin emrindeyim Allah'm senin emrindeyim. Senin emrindeyim. Senin ortan yoktur. Senin
emrindeyim. Btn hamd, nimet ve hkmranlk senindir diye zikretmektir.
Telbiye; brahim (Aleyhisselm)'n -mehur hikyesinde getii zere- insanlar Kbe'yi ziyarete olan arna
icabettirir. Telbiyede geen bu kelimelerden bir tanesini bile eksik brakmamak gerekir. Zira btn ravilerin
ittifak ile Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den bu ekilde gelmitir. ayet eksik braklmaz,
fakat bir eyler ilve edilirse caizdir. mam- afii -Rebi'in kendisinden ettii rivayete gre- telbiyeyi de ezana
kyas ederek: Caiz deildir. nk telbiye de ezan ve teehht gibi me'sur bir ekilde varit olmutur demitir.
Biz diyoruz ki: Abdullah bn-i Mesud, Abdullah bn-i mer ve Eb Hreyre gibi Ashabn byklerinden birok
kimseler, ona birtakm eyler katmlardr. Kald ki telbiyeden maksat, Cenb- Allah' yceltip ona kulluk
gstermek olduuna gre ona baka eyleri de katmann sakncal olmamas lzm gelir.
Kii telbiyeye balaynca ihrama girmi olur. Yani eer hacca niyet getirerek telbiyeye balarsa ihrama girmi
olur. nk ibadetler ancak niyetle ifa edilebilirler. Fakat telbiye getirilmeden hacca niyet edilse bile ihrama
girilmi olamaz. Zira hac da namaz gibi birtakm rknleri bulunan bir ibadettir. Namaza nasl ancak tekbir ile
giriliyorsa, hacca da ancak telbiye ile girilir. Ancak u vardr ki: namaza girebilmek iin tekbir almak art ise de Hanefi Fkh ulems olan arkadalarmz arasnda yaygn olan gre gre- hacca balamak iin telbiyede geen
kelimeleri bizzat kullanmak art olmayp Allah' yceltmek kast ile sylenen her zikir, hatta Arapa olmasa bile
varit olan telbiyenin yerine geer. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed'e gre namaz ile hac arasnda u
ynden fark vardr: Hac bab namaz babndan daha geni olduu iin namaza girmek iin bir zikir yapmak art
ise de, hacca balamak iin -kurban olarak kesilecek develeri nianlamak gibi- zikir olmayan bir ey de zikrin
yerine geer. Bunun iin telbiye bir baka zikir veyahut Arapa yerine bir baka dil de olabilir.
(Cenb- Hak (Azze ve Celle):
496
Tirmizi c. 1 s. 102; Darekutni c. 2 s. 206.

Buhari c.1 s. 209
498
Buhari c.1 s. 41; Mslim c. 1 s. 378.
499
Bu hadis Cbir (r.a.)'dan gariptir. Mslim c. 1 s. 376'da bunu Abdullah bn-i mer'in olu Salim yoluyla Abdullah bn-i mer'den
nakletmitir.
500
Tirmizi, c. 1 s. 113; Nesai, c. 2 s. 17.
497
Hacda refes, fsuk ve cidal yoktur 501 buyurduu iin, ihramda olan kimse bu eyden btn gc ile
saknmaldr.)
Refes: Kimisi; Cinsel ilikidir, kimisi: Kt ve kaba lflardr, kimisi de: Kadnlarn yannda cinsel iliki ile
cinsel ilikiye srkleyici eylerden sz etmektir demitir.
Fsuk: Din yasaklar ineyip korkusuz ve pervaszca gnah ilemektir. Bu, her ne kadar her zaman haram ise
de, ihramda her zamankinden daha haramdr. Cidal da: unun bununla gerekli gereksiz tartp az kavgas
yapmaktr. Kimisi de: Haccn zaman hakknda mriklerle mnakaa etmektir demitir.
4- hramda olan kimse av avlayamaz. Zira Cenb- Hak:
hramda iken av ldrmeyin 502 buyurmutur.
5- hramda olan kimse ava iaret de edemez ve onu bakasna gsteremez. nk rivayet olunmaktadr ki: Eb
Katade (Radyallh anh) bir yaban eeini avlam, fakat kendisi ihramda deil idiyse de, beraberinde olan
arkadalar ihramda olduklar iin Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onlara:
Siz iaret ettiniz mi? Siz gsterdiniz mi? Siz yardm ettiniz mi? diye sormu ve onlar: Hayr, diye cevap
verince O zaman yiyin 503 buyurmutur. Hem de ava iaret etmek veyahut onu bir bakasna gstermek, onu
bizzat avlamak deil de, avlanmasna yardm etmek olduu iin bizzat avlanmak hkmndedir.
6- hramda olan kimse gmlek, kilot, sark ve papu da giyemez. Ancak eer terlik bulamazsa papuu, boazn
kesip terlik durumuna getirdikten sonra giyebilir. nk rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem), ihramda olan kimseleri bunlar giymekten nehyetmi ve sonunda; Papu da giyemez. Ancak eer
terlik bulamayp da papulan topuklann aasndan keserse, o zaman giyebilir 504 buyurmutur.
Hiam'n mam Muhammed'den rivayetine gre bu hadiste geen Topuktan murat, abdest yetinde geen,
bacaklarn alt ucundaki kk kemikler olmayp, ark bann baland semtteki ayak mafsaldr.
7- hramda olan kimse yzn ve ban rtemez. mam afi: Erkek yzn rtebilir. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Erkein ihramda olmas bandan, kadnn ihramda olmas yznden bellidir505 buyurmutur. demitir. Bizim
ise delilimiz, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in hramda vefat eden bir arkada
hakknda; Ba ile yzn rtmeyin. Zira kyamet gn kabirden, telbiye getirerek kaldrlacaktr 506 diye
buyurmasdr. Kald ki kadn, yz ak olarak gezmesinin ktle yol at halde ihramda yzn amak
zorunda iken, erkein ihramda yzn amak zorunda olmas evleviyetle lzm gelir. mam- afi' nin dayand
hadis ise, kadnn ihramda bile ban amasnn caiz olmadm bildirmek iin varit olmutur.
8- hramda olan kimse gzel koku sremez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Haca ifa etmekte olan kimse, sa sakal biribirine kark ve kerih koku veren kimsedir507 buyurmutur.
9- hramda olan kimse ayn hadise binaen sama, sakalna ya sremez ve ne san, ne de vcudunun herhangi
bir yerinde bulunan kllar tra edemez. Zira Cenb- Hak;
Kurban yerine ulancaya kadar balarnz tra etmeyin 508 buyurmutur.
10- hramda olan kimse sakaln da kesemez. nk kllar kesme ile de hafifledii iin kesmek de tra etmek
hkmndedir.
11- hramda olan kimse alaehre, safran veya aspur ile boyanm bir elbiseyi giyemez. Zira Peygamber
hramda olan kimse safran veya alaehrenin dedii bir elbiseyi giyemez 509 buyurmutur. Ancak eer
ykanm ise, rengi gitmemi bile olsa giyebilir. nk giyilmesinin caiz olmamas rengi iin deil, kokusu
iindir. mam- afii: Aspurla boyanm elbiseyi giymede saknca yoktur. nk aspur, rengi gzel ve fakat
kokusuz bir bitkidir demitir. Biz diyoruz ki: Rengi gibi gzel bir kokusu da vardr.
12- hramda olan kimsenin hamama gidip ykanmasnda saknca yoktur. nk Hz. mer (Radyallh anh)
ihramda ykanmtr. 510 hramda olan kimsenin bir duvar veya tahtarevan ile glgelenmesinde saknca yoktur.
mam Malik: adr ve benzeri eylerin altnda glgelenmesi -bam rter gibi olduu iin- mekruhtur demitir.
Biz diyoruz ki: Hz. Osman (Radyallh anh) ihramda iken ona adr kurulmutu. Sonra, baa demedikten
sonra, adr ile bina arasnda ne fark vardr. Hatta eer perdeler yze ve baa demezs, Kabe'nin perdeleri
arkasna girmek de- glgelenmek olduu iin- mekruh deildir.
13- hramda olan kimsenin, beline kemer balamasnda salanca yoktur. imam Malik: Eer balad kemerde
bakasnn parasn tayorsa -buna mecbur olmad iin- mekruhtur demitir. Biz diyoruz ki: Kemer dikilmi
elbise saylmadi iin, iindeki para ister sahibinin, ister bakasnn olsun, ikisinin de sakncas yoktur.
501
Bakara: 2/197.
Maide: 5/95.
503
Shah- Sitte: Mslim, c. 1 s. 380; Buhari c. 1 s. 245; Ebu Davud c. 1 s 256; Nesai, c. 2 s. 25; Tirmizi, c. 1 s. 116; bn-i Mce c. 1 s, 230
504
Shah- Sitte: Buhari c. 1, s. 248; Mslim c. 1 s. 372; Nesai c. 2 s. 8; Eb Davud c. 1 s. 253; Tirmizi, c. 1 s. 115; bn-i Mace c 1. s. 216
505
Beyhaki c 5, s. 47; Darekutni c. 2, s. 286
506
Mslim c. 1 s. 384; Nesai c. 2 s. 12.
507
Tirmizi c. 2, s. 129; bn-i Mce c. 1, s. 214
508
Bakara: 2/106.
509
Tahavi c. 1 s. 369.
510
Muvatta s. 125.
502
14- hramda olan kimse ne ban, ne de sakaln hatmi ile ykayamaz. nk hatmi gzel kokulu bir bitki olduu
gibi, bataki haereleri de ldren bir temizleme aracdr.
15- hramda olan kimse, farz olan bir namazdan sonra, her yksek olan bir yere karken, her alak olan bir yere
inerken, her bir svari kafilesine rastlarken ve her seher vaktinde telbiye getirir. Zira Pygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) ashab bu durumlarn hepsinde telbiye getirirlerdi. 511 Hacdaki telbiye de
namazdaki tekbir gibi olup namazdaki tekbir nasl durumdan duruma geilerde almyorsa, telbiye de yledir.
Telbiye ne kadar yksek sesle getirilirse o kadar iyidir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Haccn en stn ameli, yksek sesle telbiye getirmek ve kan dkmektir 512 buyurmutur. Kii Mekke'ye girdii
zaman ister gece, ister gndz olsun hi durmadan Mescid-i Haram'a gider. Zira rivayet olunmaktadr ki
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mekke'ye girer girmez Mescid-i Haram'a gitmitir. 513 Hem
de Mekke'ye gitmekten maksat Beytullah' ziyaret etmektir. Beytullah ise Mescid-i Haram'dadr. (Kiinin gz
Beytullah'a ilitii zaman da tekbir getirir ve La lahe llellah der. Abdullah lm-i mer (Radyllh anh)
Beytullah ile karlat zaman Bismillahi Valla-Hu Ekber derdi. 514 mam Muhammed: Birtakm basmakalp
dualara bal kalmak kalbin yumuakln giderir diye hi bir yerde okunacak herhangi bir duay tayin
etmemi, ancak: Peygamber Efendimizden (Sallallah Aleyhi ve Sellem) naklolunan dualar okumak teberrken
iyidir, demitir.
Kii ondan sonra Hacer-l Esved'e doru ynelip tekbir alr ve La lahe llellah der. Zira rivayet olunmaktadr ki
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mescid-i Haram'a girdiinde Hacer-l Esved' den
balayarak ona doru ilerleyip tekbir ve tehlil getirmitir.515 Kii tekbir ve tehlil getirirken ellerini havaya
kaldrr. nk- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) namaz bahsinde de getii zere- Eller
ancak yedi yerde kaldrlr 516 diye dururken: Bu yerlerden biri Hacer-l Esved'in karsnda dururkendir
demitir. Eer kii herhangi bir kimseyi incitmeden Hacer-l Esved'i istilm etmeye yani onu pmeye veya
elinin ayasn ona srmeye olanak bulursa bunu yapmaya alr. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) iki dudan Hacer-l Esved'in stne koyarak onu pm ve Hz.
mer'e: Sen iri ve gl bir adamsn, gsz olan kimseleri ncitebilirsin. Bundan dolay, halkn arasna girip
taa ulamak iin onlarla skma. Ancak eer bir aklk bulursan ta p veya ona elini sr. Aklk bulamazsan
yzn ona ver ve tehlil tekbir getir 517 buyurmutur. Hem de Hacer-l Esved'i pmek veya ona el srmek
snnettir. Mslmanlar incitmekten saknmak ise vaciptir. ayet elinde bulunan) bir hurma dal ve benzeri gibi
(bir eyi Hacer-l Esved'e dokundurup da o eyi pmeye imkn bulursa, bu da iyidir, Zira rivayet olunmaktadr
ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) devesinin srtnda ve elinde bulunan bastonunu Kabe'nin
rknlerine dokundurmak suretiyle tavaf yapmtr. 518 ayet bunu da yapamazsa, o zaman yzn Hacer-l
Esved'e vererek tekbir tehlil getirmek, Allah'a hamdetmek ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Selleml'e salavat okumakla yetinir.
Kii bundan sonra hramnn bir ucunu sa koltuunun altndan, bir ucunu da sol omuzunun stnden geirerek
sa yanma dner ve Kabe kapsnn bulunduu tarafa doru ilerleyip Kabe'nin etrafnda yedi tur yapar. nk
rivayet olunduuna gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hacer-l Esved'i ptkten sonra
sa yanna dnm ve Kabe kapsnn bulunduu tarafa doru ilerleyip Kabe' nin etrafnda yedi tur yapmt. 519
Kbe'nin etrafnda tur yaparken ihramn bir ucunu sa koltuun altndan, bir ucunu da sol omuzun stnden
geirmek snnet olup Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den naklolunmutur. 520
Kabe'nin etrafnda tur yaplrken Hatym'in dndan geilir. Hatym: oluun bulunduu duvarla bitiiinde ve
yerden ykseke olan sekinin addr. Hz. Aie'nin rivayetine 521 gre, buras ibrahim (Aleyhisselm) zamannda
Kabe'nin iinde iken sonradan Kureyliler tarafndan yaplan, bir onarmda mazemeleri yetmedii iin Kabe' nin
dnda braklmtr. Bunun iin ona hem Hatym hem Hicir denilir. nk Hatym, koparmak mnsnda
olan Hatm mastarndan mtaktr. Zira buras Kbe'den iken Kabeden koparlmtr. Hicir de Hacr
mastarndan gelmedir. Zira Hacr menetmek demektir. Buras da Kabe'den iken Kbe'den menedildii iin ona
Hicir denilmitir. Bunun iin, Kabenin etrafnda tur yaplrken bu sekinin dndan gemek gerekir. Hatta eer
kii bu seki ile Kbe'nin duvan arasnda buiunan aklkta geerse tavaf caiz olamaz. Bununla beraber namazda
bu sekiyi kble yapmak caiz deildir. nk namazda Kabe' nin karsnda durmann art olduu, Kur'an Kerim
ile sabit iken Kbe'den olduu Haber- Vahit ile, yani tek kii hadisi ile renilen bir eyin karsmda durup
namaz klmak ihtiyata aykrdr. Tavafta ise, ihtiyat onun dndan gemektir.
511
Gariptir. Bununla beraber Hafz bn-i Hacer Diraye s. 188'de senedinin sahiholduunu kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 33.
Tirmizi c. 2 s. 129; bn-i Mce c. 1 s. 214.
513
514
Gariptir, Beyhaki c 5 s. 79'da kaydettiine gre Abdullah bn-i mer (r.a.) Hacer-l Esved"i istilam ederken bunu sylerdi.
515
Mslim c. 1 s. 400.
516
Bu hadis namaz bahsinde de geti. Ancak onda Hacer-lesved'in karssnda ellerin kaldrlmasndan sz edilmemektedir
517
Ahmed. mam- afii, shak b. Rabye ve Eb Ya'la'nn, Eb Yafur el-Abdi'den rivayet ettikleri bu hadisi Abdrrezzak ile bn-i Ebi eybe
de msenneflerinde kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 3 a. 39.
518
Buhari 1/218. Mslim 1/413. Eb Davud c. 1 s. 259, bn-i Mce 1/217, Nesai c. 2 s. 38.
519
Mslim c. 1 s. 400.
520
Eb Davud c. 1 s. 258; Tirmizi c. 1 s. 117. bn-i Mace c. 1 s. 218.
521
Mslim c. 1 s. 431, Eb Davud (Kabe iinde namaz) c. 1 s. 277. Tirmizi c. 1 s. 119.
512
Tavafn ilk turunu koarak yapmak snnettir. Bunun sebebi udur: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem) ile Ashab Kbe'yi tavafa balarken uzaktan onlar seyreden mrikler birbirlerine :
Gryor musunuz, Yesrib'in 522 stmas onlar ne kadar gsz yapmtr demiler ve bunu duyan Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), mriklere gzda vermek iin ashabna, ilk turu koarak
yapmalarn emir buyurmutu. 523 Sonradan buna her ne kadar artk gerek kalmam ise de, hkm gerek
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda, gerek ondan sonra olduu gibi devam etmitir.
Geri kalan drt tur ise normal yryle yaplr. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hac
safahatn rivayet edenlerin hepsi bunda mttefiktirler.
lk turdaki komak da Hatym'dan Hatym'a kadardr. Peygamber Efendimizden (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bu ekilde rivayet olunmutur. 524 ayet fazla kalabalktan baz yerlerde komaya imkn bulunmazsa, hemen
orada durulur ve aklk bulununca tekrar komaya devam edilir. nk komann yerini tutacak'baka bir ey
bulunmad iin, turlar snnet olan ekli ile yapmak zere durup beklemek gerekir Hacer-l Esved'i pmek
veya el srmek ise yle deildir. Zira fazla kalabalktan dolay Hacer-l Esved'i pmek veya el srmek mmkn
olmad zaman, onun karsnda durmak onu pmek veya ona el srmek yerini tutar.
Kii Kabe'nin etrafnda turlar yaparken, Hacer-l Esved'in yanndan getike yapabilirse- Hacer-l Esved'i
pmesi veya ona el srmesi snnettir. nk Tavafn turlar namazn rektlar gibidirler. Namaz klan kimse
nasl her bir rekta yeni bir tekbir ile balyorsa, Kbe'yi tavaf eden kimse de her bir tura, Hacer-l Esved'i
pmek veya ona el srmekle talar. ayet fazla kalabalktan buna gc yetmezse, o zaman -yukanda da getii
zere- Hacer-l Esved'in karsnda durup tehl ve tekbir getirmekle yetinir.
Kabe tavaf edilirken, Hacer-l Esved'den baka- ayrca Kabe'nin Yemen ynndeki kesini de pmek veya ona
el srmek zahir olan rivayete gre (iyidir.) mam Muhammed'den ise, snnet olduu ve Hacer-l Esved ile bu
keden baka bir yere el srmenin snnet olmad rivayet olunmutur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) yalnz Hacer-l Esved ile bu keye el srerdi. 525
Kabe'yi tavaf eden kimse tavafn Hacer-l Esved'i pmek veya ona el srmekle bitirir ve ondan sonra brahim
(Aleyhisselm)'n makamna gidip iki rekt namaz klar. ayet orada yer' bulamazsa, Mescid-i Haram'n imkn
bulduu herhangi bir yerinde klar. Bu iki rekt namaz biz Haneflere gre vaciptir. mam- afii ise: Snnettir
nk vcubunu gsteren herhangi bir de! yoktur demitir. Biz ise Kabe'yi tavaf eden kimse, her yedi tur
bana iki rekt namaz klsn 526 hadisine dayanyoruz. Zira emir vcubu ifade eder.
ki rekt namazdan sonra tekrar Hacer-l Esved'e dnlp plr veya ona el srlr. nk rivayet
olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) iki rekt namaz kldktan sonra tekrar
Hacer-l Esved'e dnmt. 527 Kaide udur ki: arkasnda Saiy bulunan her tavaftan sonra Hacer-l Esved'e
dnlr. Zira nasl tavafa Hacer-l Esved ile balanyorsa, Sa'ye de Hacer-l Esved ile balanr. Arkasnda saiy
bulunmayan tavaf ise byle deildir. Buraya kadar sylediimiz tavaf Tavafl-Kudum'dur. Buna ayrca Tavaf
ttahiyye de denilir. Bu tavaf vacip deil, snnettir. mam Malik, Kim ki Beyt'e
gelirse onu tavaf ile hediyelendirsin 528 hadisine dayanarak bu tavafn vacip olduunu sylemitir.
Biz diyoruz ki: -Cenb- Allah tavaf mutlak bir ekilde emir buyurmu, yani Beyt'i u kadar kez tavaf edindememitir. Mutlak emrin de tekrar gerektirmediine ve Tavafzziyare'nin de icma ile vacip olduuna gre bu
tavafn vacip olmamas lzm gelir. Kald ki imam Malik'in dayand hadis de bu tavafn vacip olmadn ifade
eder. nk bu hadiste bu tavafa hediye denilmitir. Hediye ise mstahaptr. Mekke'de oturanlar iin
Tavaflkudum yoktur. nk Tavaflkudum Mekke'ye geli tavaf demektir. Mekke' de oturanlar ise Mekke' ye
gelmi olmuyorlar ki bu tavaf yapsnlar. Bundan sonra kii Safa tepesine kp yzn Kabe'ye verir ve tekbir,
tehlil ve salvat getirdikten sonra ellerini havaya kaldrp istedii dualar yapar. Zira rivayet olunmaktadr ki
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selem) Safa tepesine km ve Beyt'i grnce durup yzn ona
vererek duaya balamtr. 529 Dier dualarda olduu gibi burada da duadan nce Allah'a hamd ve sena edilir ve
Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem) salvat getirilir, ki Allah katmda kabul iin vesile olsun.
Elleri havaya kaldrmak da zaten her duada snnettir. 530 Safa tepesine de Kbe'nin grlebilecei kadar klr.
Zira tepeye kmaktan maksat Kabe'yi grp yz ona vermektir. Sonra, kii Safa tepesine kmak istedii
zaman Mescid-i Haram' dan istedii kapdan kabilir. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Beni Mahzum kapsndan kmas ise -ki bu kapya Babussafa da denilir- bu kapdan kmak snnet olduu iin
deil, bu kapnn Safa tepesine daha yakn olduu iindi.
522
Yesrib Cahiliye devrinde Medine'nin ad idi

Buhari c. 1 s 218; Mslim c. 1 s. 412.
524
Mslim c. 1 S. 411; Eb Davud C. 1 S. 260; Nesai, c. 2 s. 37; bn-i Mce c. 1 s. 217
525
Buhari c. 1 s. 218; Mslim c. 1 s. 412; Nesai c.1 s. 38; bn-i Mce c. 1 s. 217; Eb Davud c. 1 s. 258.
526
Bu metin gariptir. Buhari ve Mslim'in Abdullah bn-i mer'den bu konuda rivayet ettikleri hadis Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hac veya
umre tavafn yaparken turu koarak ve drt turu da yryerekyapar, ondan sonra iki rekt namaz klard eklindedir. Buhari c. 1 s. 219,
Mslim c. 1 s. 414
527
Muvatta, Tavaf s. 142.
528
ok gariptir. Haliz tbn-i Hacer, Diraye'de: Ben bu hadisihi. bir yerde bulamadm diyekaydelmektedir. Diraye c. 1 s. 192.
529
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in hac keyfiyeti ile ilgili olarak Cbir (r.a.)'dan rivayet olunan uzun bir hadiste gemektedir. Mslim c. 1 s.
394; Eb Davud c. 1 s. 262 ve Darimi s. 234.
530
Dua ederken elleri kaldrmann snet olmas, bir ok hadislerle bildirilmitir, Eb Davud (Du Bab) c. 1 s. 209.
523
Sonra kii. Safa tepesinden inip normal bir yryle Merve tepesine doru ilerler ve Batnlvadi denilen semte
varnca iki yeil nian arasnda koarak yrr. Ondan sonra Merve tepesine varncaya kadar tekrar normal bir
yryle ilerleyip Merve tepesine kar ve Safa tepesinde yaptklarnn aynsn bu sefer Merve tepesinde yapar.
Bunun hepsi bir tur olup Safa tepesinden balayarak Merve tepesinde bitirmek suretiyle bunun gibi alt tur daha
yapar. Buna da Saiy denilir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Safa ile Merve tepeleri arasnda bu ekilde yedi tur yapmtr. Safa tepesinden balamann sebebi de; Cenb-
Allah Safa ile Merve'nin hangisinden nce sz etmise, siz de nce ondan balayn 531 hadisidir.
Sonra, Safa ile Merve tepeleri arasndaki bu sa'y vacip ise de, haccn rkn deildir, mam- fii ise: Sa'y
yapn. Zira Cenb- Allah size sa'y farz klmtr 532 hadisine dayanarak: Rkndr demitir. Biz ise;
Safa ile Merve Allah'n nianelerindendirler. Kim Beyt'i hacceder veya umre yaparsa, bu ikisini de tavaf
etmesinde bir saknca yoktur 533 yet-i Kerimesine dayanyoruz. Zira bu ifadeden rkni-yet yle dursun, vcup
bile anlalmaz. Bununla beraber biz yine ihtiyaten vcubuna kail olmuuzdur. Hem de rkniyet ancak kesin
delil ile sabit olur. Burada ise kesin delil yoktur. Zira mam- afii'nin dayand hadis sa'yn farzyetinde nass
deildir. nk farz klmak bazan mstahap klmak mnsnda da kullanlr. Nitekim; yet-i kerimesinde
Birinize lm geldii zaman, eer mal brakyorsa, vasiyet etmek size farz klnd 534 diye buyurulduu halde,
lmek zere bulunan kimsenin vasiyet etmesi icma ile mstahaptr.
Safa ile Merve arasnda bu ekilde sa'y da yaptktan sonra kii ihramn zmeden Mekke'de bekler. Zira hacc
niyetiyle ihrama girdii iin hac menasikini bitirmedike ihramn zeni ev. (ve her arzu ettike Beyt'i tavaf
eder. Zira tavaf da namaz gibidir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Beyt'i tavaf etmek de bir namazdr 535 buyurmutur. Nnmaz ise en gzel ibadettir, yleyse tavaf da yledir.
Ancak bu tavaflardan sonra Safa ile Merve arasnda saiy yoktur. nk hacda saiy ancak bir kez vaciptir. Nafile
olarak da saiy yapmak meru deildir. Kii bu tavaflar yaparken her bir yedi turdan sonra iki rekt namaz klar,
ki bu namaza -yukarda da getii zere- Tavafn iki rekt namaz denilir.
Zilhicce aynn yedinci gn gelince imam bir hutbe vererek halka, Mina'ya gitmenin, oradan da Arafat dana
kp arife gn Arafat'ta kalmann ve ondan sonra tekrar Mina'ya dnp Terik gnlerini Mina'da geirmenin
gerektiini anlatr. Ksacas: Hacda hutbe vardr. 1.si, bizim sylediimiz bu hutbedir. 2.'si, Arefe gn Arafat
danda, 3.s de Zilhicce aynn onbirinci gn Mina'da verilir. Buna gre hutbeler gn an olarak verilmi olur.
mam Zfer: Hutbeler Zilhicce aynn sekizinci gnnden itibaren gn stste verilir. nk haclarn bir
arada bulunduklar gnler bu gnlerdir. demitir.
Biz diyoruz ki: ZiIhicce aynn sekizinci gn ile Kurban bayramnn ilk gn herkes megul olduu iin hutbeyi
dinlemeye pek vakit bulamaz. Hutbelerden gaye ise, halka gerekli bilgileri vermektir. Bunun iin bizim
dediimiz gnlerde hutbelerin verilmesi daha uygundur. hramda olan kimse zilhicce aynn sekizinci gn
sabah namazm kldktan sonra Mina'ya gitmek zere Mekke'den kar ve Arafe gnnn sabah namazn
klncaya kadar Mina'da kalr. Ondan sonra Arafat'a gider. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Zilhicce' nin sekizinci gn sabah namazn Mekke'de klm ve Gne dounca
Mina'ya doru yola karak le, ikindi, akam, yats ve sabah namazlarn Mina'da kldktan sonra Arafat dana
kmtr. 536 ayet kii Arefe gecesini Mekke'de geirir ve sabah namazn kldktan sonra Arafat'a gitmek zere
yola kp M-na'dan geerse yine de kfi gelir. nk Zilhicce' nin sekizinci gn Mina'da yaplmas gereken
herhangi bir ibadet yoktur. Fakat bu kimse Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yapt gibi
yapmad iin iyi bir i yapm olmuyor.
Arafat'ta Gne tepeden saa doru kaymaa balaynca mam, Arafat ve Mzdelife vukuflar. Cemreleri
talamak, kurban kesmek, tra olmak ve Tavafzziyara gibi Haccn geri kalan menasikini halka bildirmek zere
hutbe verir ve ondan sonra le ile ikindi namazlarn birarada kldrr. Bu hutbe de cuma hutbesi gibi iki tane
olup aralarnda hafif bir oturu yaplr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) byle yapmtr. 537
mam Malik: Hutbe namazdan sonra verilir. nk bu hutbeden gaye t ve nasihat olduu iin o da bayram
hutbesi gibidir demitir. Bizim ise delilimiz. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu hutbeyi
namazdan nce vermi olmasdr. Kald ki bu hutbeden gaye haccm menaski hakknda bilgi vermek olduuna
ve bu menasikten bir tanesinin de le, kindi namazlarn bir arada klmak olduuna gre bu hutbenin namazdan
nce olmas daha uygundur.
Mezhebin zahirine gre -cuma hutbesinde olduu gibi- bu hutbede de imam minbere kp oturduktan sonra
mezzin ezan okumaya balar. mam Eb Ysuf ise -br rivayete gre -imam minbere kmazdan bir rivayete
gre de Hutbeyi bitirdikten sonra ezan okunur demitir. Fakat dorusu bizim dediimiz gibidir. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), devesinin srtna kp dorulduktan sonra mezzinler onun
531
Nesai, c. 2 s. 39; Beyhaki, c. 5 s. 94, Darekutni s. 270

Heysemi Mecme-z-Zevfa c 3 s. 248de Taberani'den nakletmitir. Ayrca bu hadisi Darekutni s. 270 ve Beyhaki de c 5 s. 98'de mam-
afii'den nakletmilerdir. Hadis ayrca Ahmed msnedi c. 6 s. 421'de kaytdr.
533
Bakara: 2/180.
534
Bakara: 2/158
535
el-Mstedrek c 1 s. 459; Beyhaki c. 5 s. 87; Tirmizi c. 1 s. 128.
536
Muvatta s. 142
537
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in hac keyfiyeti.hakknda Cbir (r.a.)'n geen uzun hadisi.
532
nnde ezan okumaya balamlard. 538 Kamet ise, hutbe bittikten sonra getirilir. nk, namaza balama
zaman -cuma namaznda olduu gibi- hutbe bittikten sonradr. le ile ikindi namazlar le namaz vaktinde,
bir arada ve bir ezan ile ve fakat her birine ayn ayr kamet getirilerek klnr. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) le ile ikindi namazlarn bir arada kldna dair rivayetler mehurdur ve bunda ihtilf
yoktur. Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) iki namaz bir ezan ve fakat iki kamet ile klmas
ise, Cabir (Radyallh anh)'n; Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) le ile ikindi namazlarn
bir ezan ve iki kamet ile kld- mealindeki hadisiyle sabittir. 539 Bunun manas udur ki: le namaz iin hem
ezan okunur, hem kamet getirilir. kindi namaz ise, vakti daha olmamken klnd iin -halk bilsin diye- ona
yalnz kamet getirilir. Ve iki namaz arasnda snnet klnmaz. nk eer aralarnda snnet khnsa, ikisinin bir
arada klnmasnda mn kalmaz. Bunun iin eer aralarnda snnet khnsa, mekruh bir i yaplm olmakla
beraber -zahir olan rivayete gre- o zaman ikindi namaz iin de ayr bir ezan okunur. mam Muhammed ise:
Aralarnda snnet khnsa bile veya baka bir i dahi yaplsa, ikindi namaz iin ayr bir ezan okunmaz demitir.
ayet imam hutbe vermese de caizdir. nk bu hutbe farz deildir. mam Eb Hanife'ye gre le namazn,
bulunduu yerde ve tek bana klan kimse ikindi namazn ikindi namaz vaktinde klar. Dier iki imam ise:
Tek bana da klsa iki namaz bir arada klar. nk iki namaz bir arada klmak, Arafat'ta istendii zaman ve
oka dua etme imkann bulabilmek iindir. Buna ise, cemaatle namaz klan kimse kadar tek bana klan kimse
de muhtatr demilerdir. mam Eb Hanife: Her namaz kendi vakti iinde klmann zorunluu naslarla sabit
olduuna gre, herhangi bir namaz vaktinden nce klmak, ancak eriatn varid olduu bir durumda caiz
olabilir. eriat ise, sadece Arafat' ta imam ile birlikte le namazndan sonra klman ikindi namaz hakknda
varid olmutur. O da -iki imamn dedii gibi-istendii zaman ve oka- dua etmeye imkan bulmak iin deildir.
Zira bunun iin iki namaz bir arada klmak ile her namaz kendi vakti iinde klmak arasnda fark yoktur. Eer
ikindi namaz klnmadan cemaat dalrsa, her biri bir tarafa giden bunca insanlarn ikinci kez ikindi namaz iin
toplanmalar zor olur demitir. Arafat' da le ile ikindi namazlarn bir arada klabilmek iin, mam Eb
Hanife'ye gre her iki namazn da cemaatle klnmas arttr. mam Zfer ise: Yalnz ikindi namaznn cemaatle
klnmas kfidir demitir. Hacc ihramnda olma art da bu ihtilfa gredir. mam Eb Hanife -yukarda da
getii zere- nk her hangi bir namaz vaktinden nce klmak kyasa aykr olduu iin ancak eriat'm varit
olduu bir durumda caiz olur. Bu durum da her iki namazn cemaatla klnmas ve klan kimsenin hacc
ihramnda olmas halidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu iki namaz hac ihramnda
ve cemaatla kldrrken bir araya getirmitir demitir.
hramda olma art hakknda da mam Eb Hanife'-den iki rivayet gelmitir. Bir rivayete gre mam Eb Hanfe:
Eer kii leden nce ihrama girmemi ise iki namaz bir arada klamaz, bir rivayete gre de: Namaza
balamadan nce ihrama girmi olmas kfidir demitir. Namazdan sonra imam cemaat ile birlikte Cebelrrahme yaknnda yer tutmak in harekete geer. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle
yapmtr. 540 Arafat'n -rene dzl dnda- her yerinde durulabilir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm);
Arafat'n her semti durma yeridir. Ancak rene dzlnde durmayp daha yukar kn. Mzdelife'nin de her
semti durma yeridir Ancak Vadi Muhassir'de durmayp daha yukar kn 541 buyurmutur. mamn Arafat'ta
yerde durmas caiz ise de, bineinin srtnda durursa daha iyidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem) devesinin srtnda durmutur. 542
mamn Arafat'ta durduu srece yzn kbleye vermesi de iyi bir eydir. Zira rivayet olunmaktadr ki
Arafat'ta hep yz kbleye dnk olarak durmu ve -Durulan yerlerin en iyisi kbleye ynelik olarak durulan
yerdir 543 buyurmutur.
Arafat'ta imam gh halka hacc menasiki hakknda bilgi verir, gh halkn duyabilecei bir sesle dua eder. Zira
rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Arafat' ta, yiyecek istiyen a ve yoksul olan
bir kimsenin avu amas gibi her iki elini ap istedii dualar yapmt. 544 Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'den birtakm dualar rivayet olunuyorsa da kii istedii dualar yapmakta serbesttir. Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den rivayet olunan dualar mufassal olarak -Uddet-nnasik Fi ddeti
Menasik- adl kitabmzda toplam bulunuyoruz. stiyen oradan alabilir.
Arafat'ta halk ne kadar imamn yaknnda dursalar o kadar iyidir. Zira -yukarda da sylediimiz gibi- imam gh
hacc menasiki hakknda bilgi verir, gh yksek sesle dua eder. Onun yaknnda olanlar daha iyi sesini iitirler.
Ayrca imamn arkasnda durmak da iyi bir eydir. nk imamn yz kbleye dnk olduu iin onun
arkasnda duran kimselerin de yzleri kbleye dnk olur. Ancak bizim bu dediklerimizin hepsi, Arafat'ta
durmann en iyi olan ekli hakkndadr. Yoksa, Arafat'n neresinde durulsa -yukarda da getii zere- caizdir.
538
Tamamen gariptir. Nasb-rraye c. 3 s. 60.

Peygamber' Efendimiz (s.a.v.)n hac keyfiyeti hakkndaki Cabir (r.a.)n hadisi.
540
Cbir (r.a.)n yukarda geen Peygamber. Efendimiz (s.a.v.)n hac keyfiyeti hakkndaki hadisi.
541
bn-i Mce c. 1 s. 222; Ahmed' Msned'i c. 4 s. 82
542
Beyhaki c. 5 s. 711
543
Heysemi Mecme-z Zevid c. 8 s. 59; Taberani'nin bu hadisi rivayet ettiini kaydetmitir.Nasb-rraye c. 3 s. 62.
544
bn-i Mace cilt 1 sh. 222. mam Ahmed'in Msned'i c. 4 s. 14
539
Arafat'a kmazdan nce ykanmak ve Arafat'da da g yettii kadar dua etmek mstahaptr. Bu ykanma -gusl
bahsinde getii zere- mendup olup vacip deildir. Hatta eer kii ykanmayp yalnz abdest de alsa- cuma,
bayram ve ihrama girme gusllerinde olduu gibi- ykanmann yerini tutmu olur. Dua edip durmak da keza
vacip deil, mstahaptr. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Arafat'ta hep mmeti iin dua edip durmu, t ki mmetinin -kul haklar dnda- her eit gnahlarnn
baland mjdesi kendisine verilmitir. 545 Arafat'ta telbiye devaml getirilmeyip zaman zaman kesilir. mam
Mlik: Kii Arafat'a kar kmaz telbiyeyi keser. Zira telbiye Senin emrindeyim demek olup dil ile icabettir.
Dil ile icabet ise, haccn rknlerine balamazdan nce olup haccn rknlerine balandktan sonra ona gerek
kalmaz demitir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Akabe Cemresi'nin yanma varncaya
kadar telbiyeye devam ettii 546 gibi, hacdaki telbiye namazn tekbirleri hkmnde olduu iin, kiinin ihramda
olduu srece telbiye getirmesi gerekir.
Arafat'ta arefe gn gne battktan sonra imam ile beraberinde olan halk Arafat'tan hareket eder ve ar ar
inip t ki Mzdelife'ye varrlar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Arafat'dan gne
battktan sonra hareket etmitir. 547 Hem de Arafat"dan gne battktan sonra hareket etmekle mriklerin adetine
muhalefet edilmi olur. ayet kii kalabalk iinde skmaktan korkup mamdan nce hareket eder ve fakat
Arafat'n -snrlarn gemezse - Arafat'dan ha reket etmi saylmad iin- caizdir. Bununla beraber -bir rkn
vakti gelmeden edaya balam olmasn diye- imamdan nce hareket etmemesi daha evladr. Gne batp imamn
hareketinden sonra bir miktar durup sonra hareket etmekte ise bir saknca yoktur. Zira rivayet olunmaktadr ki
halk hareket ettikten sonra Hz. Aie bir iecek isteyip orucunu atktan sonra hareket etmitir. (Mzdelife'ye
varldktan sonra tepesinde ate yaklan ve Kuzah denilen dan eteinde durmak mstahaptr.) Zira rivayete
gre hem Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), hem Hz. mer bu dan eteinde durmulardr.
548
Burada da. -Arafat'ta olduu gibi- imamn arkasnda durmak mstahaptr.
mam burada da akam ile yats namazlarn bir arada, bir ezan ve bir kamet ile kldrr.
mam Zfer: Arafat'ta olduu gibi burada da iki namaz bir ezan ve fakat iki kamet ile klnr demitir.
Biz diyoruz ki Cabir (Radyallh anh)'n rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Mzde1ife'de akam ile yats namazlarn bir ezan ve bir kamet ile kldrmtr. 549 Kald ki burada yats namaz
vaktinde klnd iin ona ayrca kamet getirmeye gerek yoktur. Arafat'da ise ikindi namaz le namaz
vaktinde klnd iin ona ayrca kamet getirilir ki cemaat haberdar olsun.
Bir arada klnan bu akam ile yats namazlar arasnda snnet klnmaz. nk eer aralarnda snnet klmsa bir
arada klnm olmazlar. ayet kii akam namazndan sonra snnet kldktan veyahut bir baka i yaptktan
sonra yats namazn klmak isterse -iki namaz biribirinden ayrm olduu iin- yats namazna da ayrca kamet
getirir. Hatt yalnz kamet deil -Arafat'da bir arada klnan le ile ikindi namazlar arasnda snnet klnd
zaman nasl ikindi namaz iin de ayrca ezan okunuyorsa- burada da yats namaz iin de ayr bir ezan okumak
gerekirdi. Fakat Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den Mzdelife'de akam namazm kldktan
sonra yemek yedii ve ondan sonra yats namazn yalnz kamet getirilerek kldrd rivayet olunduu iin biz
yalnz kamet ile yetindik. Sonra imam Eb Hanife'ye gre bu iki namaz bir arada klabilmek iin -Arafat'ta bir
arada klnan le ve ikindi namaznda olduu gibi-cemaatla klnmalan art deildir. nk bu iki namaz bir
arada klmada herhangi bir namaz vaktinden nce klmak gibi kyasa aykr bir hareket yoktur. Arafat'ta le ile
ikindi namazlan bir arada klndklan zaman ise, ikindi namaz vaktinden nce klnm olur.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre akam namazn yolda, yani Mzdelife'ye varmadan klmak caiz
deildir ve ayet klnsa, fecir skmedke bir daha klmak gerekir. mam Eb Ysuf ise: Caizdir. Fakat iyi bir
ey yapm olmaz demitir. Ayn ihtilf, kiinin Arafat'dan hareket etmezden nce akam namazn klmas
halinde de caridir. mam Eb Ysuf: Akam namaz vaktinde klnm olduu iin sahihtir ve dolaysyla bir
daha klnmas gerekmez. Ancak snnete aykn hareket ettii iin iyi bir i yapm olmuyor demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Mzde1ife
yolunda same'ye Namaza daha vardr diye buyurduuna dair rivayete dayanmlardr. 550 Zira bu ifade ile
akam namazn yats vaktine ertelemenin vacip olduuna iaret buyurulmutur ki, iki namaz Mzde1ife'de bir
arada klmaya imkn bulunsun. Bunun iindir ki fecir skmedike bir daha klnmas gerekir ve fecir sknce de
-iki namaz ayn vakitte artk klmaya imkn kalmad iinbir daha klmann vcubu sakt olur.
Mzdelife'de imam, sabah namazm fecir sker skmez ve ortalk daha karanlkken kldrr. Zira Abdullah bn-i
Mesud (Radyallh anh)'n rivayetine gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mzdelife'de
sabah namazn karanlkta kldrmtr. 551 Hem de Mzdelife'de sabah namazn erken klmak, kiiye bol bol dua
545
bn-i Mce c. 1 s. 222

Mslim c. 1 s. 415; Buhari c. 1 s. 228; bn-i Mce c. 1 s. 224
bn-i Mce c. 1 c. 222; Eb Davud c. 1 s. 266; Tirmizi c. 1 s. 120
548
Eb Davud c. 1 s. 266; Tirmizi c. 1 s. 120
549
bn-i eybe bu hadisi Msennefine alm ise de bu hadis yukarda geen Cbir (r.a.)'n hadisine aykr dt iin gariptir. Nasb-rraye c.
3 s. 68.
550
551
Buhari c. 1 s. 228, Mslim c. 1 s. 412
546
547
etmek iin vakit brakm olur. Nasl ki Arafat'da ikindi namazn le namaz vaktinde klmak da bunun iindir.
(Sabah namazndan sonra imam ile cemaat, ortalk aydnlanncaya kadar Mzdelife'den aynlmayp dua ederler.)
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mzdelife'de sabah namazndan sonra yerinden
aynlmayp ortalk aydnlanncaya kadar dua etmitir. 552 Hatt bn-i Abbs'n rivayetine gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mzde1ife'de, yapt duann kabul olunduu ve mmetinin -kul hakk
da dahil- btn gnahlarnn baland mjdesini de almtr. 553
Sabah namazndan sonra ortalk aydinlanncaya kadar Mzde1ife'de kaimak -biz Hanefilere gre-haccn bir
rkn olmayp ancak vaciptir ve eer kii mazeretsiz olarak kalmaca ona kurban lazm yelir. mam- afii ise;
Arafat'tan indiinizde Allah' Me'ar- Haram denilen Mzdolife'de zikredin 554 ayeti kerimesine dayanarak
rkn uldugunu sylemitir. 555 Zira byle bir emirle rkniyet sabit olur.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) beraberinde bulunan ailelerinden yorgun ve
zaif olanlar daha ortalk karanlkken Mina'ya gndermiti. 556 Eer ortalk aydmlanmcaya kadar Mzdelife'de
kalmak rkn olsayd ortalk daha karanlkken Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onlar
gndermezdi. yette emredilen ey de zikirdir. Zikir ise icnin ile snnettir. Ancak buna gre. ortalk
aydnlanncaya kadar Mzde1ife"de kalmann vacip de olmamas gerekirdi. Fakni biz vucubunu: Kim ki
bizim bu namazmzda hazr bulunur ve buradan gidinceye kadar bizimle beraber bulunursa, eer daha nce de
Arafat'ta gece veya gndz durmusa hacc tamamlanm olur 557 hadisinden karyoruz. Zira bu ifadeden
vcup anlalr. Ancak eer kii gsz, kadn veya hasta olduu iin kalabala tahamml edemiyorsa -yukarda
geen hadise binaen- hakknda vcup sakt olur. Yukarda geen hadise binaen Mzdelife'nin -Vadi Muhassir
dnda- her yerinde durulabilir.
mam, cemaat ile birlikte gne doduktan sonra Mina'ya gitmek zere Mzdelife'den hareket eder. Kudri'nin
baz nshalarnda bu ekilde geiyorsa da yanl olup dorusu -ortalk aydnlannca Mzde1ife'den hareket edereklindedir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selem) gne domadan Mzde1ife'den hareket
etmitir. 558
Kii Mina'ya vardktan sonra Akabe Cemresinden balayarak vadinin ortasndaki dzlkten, parmak ular ile
atlan akllarn byklnde yedi tane akl oraya atar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Mina'ya varnca Akabe Cemresinin talarn atmadan vadinin ortasndaki dzlkten yukar kmam ve;
Parmak ular ile allan kk akllar atn. birbirinizi incitmeyin 559 buyurmutur. ayet kii daha buyuk
akllar atarsa yine caizdir. nk atlan talar byk de olsa onunla atmak demek olan remiy hsl olur. Ancak
herhangi bir kimseye dedii takdirde onu incitmemesi iin byk talan atmak iyi deildir.
ayet kii Cemre'ye yukar taraftan atarsa yine caizdir. Zira Akabe Cemresi'nin her taraf ibadet yeridir. Fakat
yukarda geen hadise binaen aadaki dzlkten atmak daha evldr.
Her bir akl atlrken tekbir getirilir. Abdullah bn-i Mesud ile Abdullah bn-i mer'den bu ekilde rivayet
olunmutur. 560 ayet tekbir yerine tebih edilirse yine caizdir. nk tebih ile de zikir hsl olur. Talar
atarken ise zikretmek gerekir.
Talar atldktan sonra Akabe Cemresi'nin yannda durulmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Akabe Cemresi yannda durmamtr. 561 Talar atlmaya balarken telbiye kesilir. Zira gerek Abdullah
bn-i Mesud ve gerek Cabir (Radyallh anh)'dan gelen rivayetlere gre Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) Akabe Cemresine talar atmaya balarken telbiyeyi kesmitir.
Cemrelere ta atmann keyfiyeti yledir: akl sa elin ba parmann i taraf stne braklp ehadet
parmann yardm ile cemreye doru frlatlr.
Hasan bn-i Ziyad'n mam Eb Hanife'den rivayetine gre, cemreleri talayan kimse ile talarn dt yerin
arasndaki mesafenin be arndan aa olmamas gerekir. Zira bundan daha az olan mesafeden atmak, atmak
deil, yere drmektir. Bununla beraber ayet kii daha az bir mesafeden atarsa yine olur. nk bu da -hi
deilse- ayaklarn nne atmaktr. Fakat snnete uymad iin iyi saylmaz. Fakat eer akl yava olarak yere
braklrsa caiz deildir. Zira yava olarak yere brakmaya, atmak denilmez. Eer atlan akl cemrenin iine
dmeyip yaknna derse, yine olur. nk atlan akllarn hepsini cemrenin iine drmek ou kez
mmkn olamaz. Fakat eer uzak bir yere derse caiz deildir. Zira bu ibadetin yeri ancak cemrenin bulunduu
sahadr Eer kii her yedi akl bir defada atarsa bir at saylr. nk akllar ayr ayr atmann gerektii
nassan bildirilmitir.
Kii atmak istedii akllar istedii yerden toplayabilir. Ancak cemrenin iinden veya yanndan toplamak, daha
552
Muvata s. 142
Bu bir zhuldr. Zira bunu syleyen Hz. Abbas'n olu Abdullah olmayp Mirdas olu Abbas'n oludur. Nasb-rraye c. 2 s. 72
Bakara: 2/198
555
Bu bir zhuldr. Zira Fkh- afii kitaplarnn hepsi bunun snnet olduunu sylemektedir. El-Mebsut'ta mam- afii yerine Leys bn-i
Sa'd diye gemektedir
556
Mslim c. 1 s. 418, Buhari c. 1 s. 228
557
Eb Davud c. 1 s. 269, Tirmiz, c. 1 s. 121, Nesai c 2 s. 47, bn-i Mce c. 1 s. 223
558
Buhari c. 1 s. 228. Nesai c. 2 s. 47, Tirmiz c. 1 s. 121, Eb Davud c. 1 s. 268, bn-i Mce c. 1 s. 223
559
Eb Davud c. 1 a. 270, bn-i Mce c. 1 s. 224
560
Mslim c. 1 s. 418, Buhari c 1 s. 235 ve 236
561
Buhari c. 1 s. 235
553
554
nce atlm olan akllar geri almak olduu iin mekruhtur ve hakknda varit olan hadisten byle anlald
iin uursuz saylr. 562 Bununla beraber ayet kii akllar cemrenin iinden veya yanndan toplayp atarsa atmak hasl olduu iin- caizdir. Sonra atmak istenen eyin akl olmas da art deildir. Toprak cinsinden olan
her ey caizdir. nk gaye atmaktr. Atmak ise aklla olduu gibi toprakla da olur. Fakat altn ile gm
olamaz. nk altn ile gmleri atmak, atmak deil, serpmektir, mam- afii: Tatan bakas olamaz
demitir. (Kii Akabe Cemresinin talarn attktan sonra, isterse kurban keser ve ondan sonra san ya tra eder
veyahut ondan makasla aldrr.) Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Bu gn ilk ibadetimiz cemreyi talamak, ondan sonra kurban kesmek, ondan da sonra tra olmaktr 563
buyurmutur. Hem de tra olmakla ihramdan klm olur. Kurban kesmek de yledir. Nitekim hac niyetiyle
ihrama girip de hac yolundan alkonan kimse kurban vermekle ihramdan km olur. Bunun in, cemreyi
talamak, kurban kesmekle tra olmaktan ncedir. Sonra ihramda iken tra olmak yasak olduu iin kurban
kesmek de' tra olmaktan ncedir. Metinde Eer isterse kurban keser diye kurban kesmenin istee
balanmas: nk frad Haccn yapan kimseye kurban kesmek snnettir. Bizim de konumamz ifrad hacc
hakkndadr.
Sa tamamiyle tra etmek makasla aldrmaktan daha iyidir. Zira Peygamber Rfundimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm); Allah tra olanlara rahmet eylesin 564 hadisinde tra olanlara aka dua buyurmutur. Hem de gaye
temizlik olduuna gre, uzun sren haccn gnleri iinde kirlenip bitlenen salar kknden kazmak, makasla
aldrmaktan iyidir. Nasl ki ykanmakla temizlik daha fazla hasl olduu iin, abdest almak onun yerine geiyorsa
da, ykanmak abdest almaktan evldr.
Sonra abdest almada ban drtte birini meshetmek nasl kfi geliyorsa, hacda da ban drtte birini tra etmek
kfi gelir. Bununla beraber Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) snnetine 565 uymak iin ban
tamamn tra etmek daha evldr. Sa makasla aldrmak da, stten parmak ular kadar aldrmaktr.
San tra eden veya makasla aldran kimse ihramdan km sayld iin -kadnlara yaklamaktan bakaihramda yasak olan her ey ona hell olur. mam Mlik: Ona gzel koku srmek de helal olmaz. nk gzel
koku srmek de cinsel ilikiye srkleyen bir eydir demitir. Bizim delilimiz, tra olan bir kimse hakknda
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) rad buyurduu; Kadnlardan baka bir ey ona hell
oldu 566 hadisidir. Zira byle bir hadis dururken kyas yaplamaz.
Biz Hanefilere gre, tra olmakla tenasl uzvu dnda da cinsel iliki hell olmaz. Zira bu iliki ile de cinsel
arzu yerine gelmi olur. Bunun iin bu iliki de ancak, tam olarak ihramdan ktktan sonra hell olur.
mam- afii ise, tra olmakla tenasl uzvu dnda cinsel ilikide bulunmann hell olduu grndedir.
Biz Hanefilere gre cemreyi talamakla ihramdan klm olmaz. mam- afii: Cemreyi talamak da tra
olmak gibi bayramn birinci gnnde olduu iin tra olmak gibi, onunla da ihramdan klmas gerekir
demitir. Biz diyoruz ki: Cemreyi talamakla tra olmak arasnda fark vardr. nk ihramda olan kimse iin
tra olmak yasaktr. Cemreyi talamak ise yasak deildir. (Bayramn birinci gn Mina'da tra olduktan sonra
ya ayn gn, ya ertesi veya daha sonraki gn Mekke'ye inilip Ziyaret Tavaf yaplr.) Zira rivayet olunmaktadr ki
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selem) Mina'da tra olduktan sonra Mekke'ye inip Beyt'i tavaf
etmi ve tekrar dnp le namazn Mina'da klmtr. 567 Ziyaret Tavaf ancak kurban bayram gnlerinde
yaplabilir. Zira Cenb- Hak;
Allah'n onlara nzk olarak verdii hayvanlar belli gnlerde kurban ederken onun adn ansnlar...
buyurduktan sonra;
Sonra tra olup. trnaklarn kesip temizlensinler, adaklarn yerine getirsinler ve Kabe'yi tavaf etsinler 568
buyurarak tavaf kurban kesmenin zerine atfetmitir. Bundan ise ikisinin ayn gnlerde olduu anlalr. Ziyaret
Tavafnn vakti, kurban bayramnn ilk gn tanyerinin aarmas ile balar. Zira tanyeri aarmadka daha gece
olduu iin, daha Arafat'da durma vakti bitmi olmuyor. Ziyaret Tavaf'nm vakti ise, Arafat'da durma vakti
bittikten sonra balar. Ziyaret Tavaf iin en sevapl oan vakit -kurban kesmede olduu - kurban bayramnn ilk
gndr. Hadiste de; Kurban bayram gnlerinin en stn birinci gndr 569 buyurulmutur.
Eer kii daha nce yapm olduu Kudm Tavafndan sonra Safa ile Merve arasnda saiy yapm ise ziyaret
Tavafndan ne koar ve ne de tavaftan sonra Safa ile Merve arasnda saiy yapar. Daha nce saiy yapmayan kimse
ise, bu tavafta hem koar ve hem de tavaftan sonra saiy yapar. Zira bir defadan fazla saiy yapmak meru deildir.
Komak da ancak kendisinden sonra say yapian tavafta merudur. (Bu tavaftan da sonra iki rekt namaz
klnr.) Zira -yukarda akladmz zere- her tavaf iki rekt namaz ile bitirilir.
562
el-Mstedrek c. 1 s. 486; Darekutni, c. 1 s. 289. Heyseminin Mecme-z Zevid c. 3 s. 260'da anlattna gre Taberani de el-Evsata
kaydetmitir
Gariptir. Ancak bn-i Mce dnda Shah- Sitte'nin bei Enes b. Mlik (r.a)dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Mina'ya geldi ve
cemrenin yanna vanp talarn att. Sonra Mina'daki yerine gelip kurbann kesti, sonra bann sag yann sonra sol yann gstererek berbere
al dedi, eklinde bir hadis kaydetmilerdir. Eb Davud c. 1 s. 272, Tirmizi c. 1 s. 123, Mslim c. 1 s. 421
564
Buhari c 1 s. 233, Mslim c. 1 s. 420
565
el-Mstedrek c. 1 s. 474, el-Ayninin el-lmde c. 10 s. 62'de, Mslim'in de bu hadisi kaydetiini yazmtr
566
Eb Davud c. 1 s. 271, Darekutni c. 1 s. 279.
567
Mslim c. 1 s. 422
568
Hacc: 11/28-29
569
563
Bu tavaftan sonra kiiye kadnlara yaklamak da hell olur.

Bu tavaf haccn rknlerindendir. Zira metni yukarda geen Ve Kabe'yi tavaf etsinler yetinde edilmesi
emredilen tavaf budur. Bu tavafa ayrca fada Tavaf yani Arafat'dan dalma tavaf ve Bayram gn tavaf
da denilir.
Yukarda da akladmz zere bu tavafn vakti bayram gnleri olduu iin (bu tavaf bayram gnlerinden
sonraya brakmak mekruhtur. ayet kii onu bayramdan sonraya brakrsa, mam Eb Hanife'ye gre Cinayetler
bahsinde gelecei zere ona kurban lzm gelir. Bu tavaftan sonra tekrar Mina'ya dnlr. Zira -yukarda da
getii zere- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu tavaf yaptktan sonra tekrar Mina'ya
dnmtr. Hem de Haccn menasikinden olan cemrelere ta atmalar daha tamamlanmad iih tekrar M i n a'
ya dnmek gerekir. nk cemreler Mina'dadrlar.
Kurban bayramnn ikinci gn le vakti olunca cemreler talanmaya balanr. nce Mescid-l'Hayfn
yanndaki Cemreye yedi akl -her atta tekbir getirilerek- atlr ve akllar bittikten sonra cemrenin yannda bir
miktar durulur. Ondan sonra ayn yerdeki dier cemre ayn ekilde talanp sonunda cemrenin yannda keza bir
miktar durulur ve ondan sonra bu sefer Akabe Cemresi ayn ekilde talanr ve fakat talar bittikten sonra bu
cemrenin yannda durulmaz. Cabir (Radyallh anh) Peygamber Efendimi? (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in
nskleri bu ekilde ifa ettiini nakletmitir.
Birinci ve ikinci cemrenin yannda herkesin durduu yerde durulup Allah'a hamd ve sena edilir, tekbir ve tehlil
getirilir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e salt ve selm okunur ve ondan sonra kii arzu
ettii dualar yapar. Dua edilirken eller havaya kaldrlr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) -yukarda da getii zere- Eller yedi yerden baka kaldrlmaz... diye buyururken Bu yedi yerden
bri, bu iki cemrenin yannda dururkendir demitir. Kii dua ederken ayrca btn mslmanlara mafiret
dileinde bulunmas gerekir. Zira Peygamber Efendimiz; Allah'm, haclar ve haclarn kendisine mafiret
diledikleri kimseleri mafiret eyle 570 diye dua etmitir.
Kaide sudur ki arkasnda bir baka cemrenin talanmas bulunan cemrenin talarn attktan sonra k bir miktar
durup dua eder ondan diger cemreye gecer.Arkasndanbaka cemrenin talanmas bulunmayan cemrenin yannda
ise talar atldktan sonra durulmaz.Bunun icindirki bayraaamn birinci gn Akabe Cemresi taladktan sonra
yannda durulmaz. Bayramn cncu gn le vakti olunca yine her cemre ayn ekilde talanr Bundan
sonra ki Acele etmek isterse durmayp Mekke'ye gider. Zira Cenb-Hak;
Acele edip Minadaki ibadeti iki gnde bitirmek isteyen kimseyede geri kalan kimseyede gnah yoktur 571
buyurmutur Fakat geri kalap ibadeti tamamlamak daha evladr.. Zira rivayet olunmaktadr ki ibadeti
tamamlamak daha evladr. Peygamber Efendimi (s.a.v) Minada kalp drdnc gnra talamalalarnda
yaptktan sonra sonra mekke ye dnmtr. 572
Kii isterse drdm gnde fakat daha fecir skmeden Mina dan ayrlabilir. Fakat sktkten sonra cemrelerl
talama'dan ayrlamaz. nku fecrin skmesiyle cemreleri talama ibadetinin vakti girmi olr. mama- afi ise:
n nn gnei batnca artk Minadan aynlamaz, demitir.
Kii isterse fakat daha fecir skmeden Minadan ayrla bilir .Fakat sktkten sonra cemreleri talama ayrlamaz.
ku fecir skmesiyle cemreleri talama ibadetinin vakti girmi olur. mam- afi ise nc gnn gnei
batnca artk Minadan ayrlamaz, demitir
mam Ebu Hanifeye gre drdnc gnn talarn leden nce atmak cayizdir.mam Eb Haneye bu gr
Diger iki mam ise drdnc gn de diger gnlere kyas ederek cayiz olmadgn sylemitir. mam Eb Hanife:
nki kiinin bayram drdnc gn talar atmak iin Mina da bekleyip beklememekte muhayyer olduuna
gre, bekledigi zaman leden nce atabilmesi evleviyetle lazm gelir demitir. Fakat ikinci ve nc gnn
talarn -mehur olan rivayete gre- leden nce atmak caiz deildir. nk bu talar hi atmamak caiz
olmadna gre, vakitleri gelmeden atma-nn caiz olmamas gerekir. Birinci gnn talarna gelince: vakti yukarda da getii zere- fecrin skmesiyle balar. mam- afii ise: Gecenin yansndan sonra atlabilir. Zira
rivayet olunmakladr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) obanlara geceleyin atmak iin izin
vermitir demitir. 573 Bizim ise delilimiz; -bir rivayete gr Sabaha girmedike bir rivayete gre -gne
domadka Akabe cemresini talamayn 574 hadisidir. Zira bu hadisin birinci rivyetyle fecirden nce atmann
caiz olmad ikinci rivyetiyie de gne doduktan sonra atmann daha efdal olduu sabit olmutur. Peygamber
Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) obanlara atmak iin izin verdii gece ise, bayramn ikinci ve nc
geceleridir. Kald ki, Arefe gnnn akam Arafat'da durma vakti olduuna ve Akab e cemresini talamann da
Arafatda durduktan sonra olduuna gre, talama vaktinin Arafat'da durma vaktinden sonra olmas lzm gelir.
Sonra Akabe Cemresini talamann vakti -imam Eb Hanife'ye gre- bayramn birinci gn gn batncaya kadar
devam eder. Zira -yukarda da getii zere- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Bu gn ilk ibadetimiz cemreyi talamaktr 575 buyurarak bayramn birinci gnnn Akabe Cemresini
570
el-Mstedrek c. 1 s. 441.
Bakara: 2/203.
572
Eb Davud, bni Hibban ve Hakim.
573
Darekutni c. 1 s. 279. Heysemi'nin ez-Zevid c. 3 s. 211'de, Taberan'nin de 260'ta da Bezzar'n da bu hadisi aldklarn kaydetmitir.
574
Tahavi c. 1 s. 412
575
571
talamann vakti olduunu bildirmitir. Gn de ancak gnn batmas ile bitmi olur. mam Eb Ysuf dan ise.
Akabe Cemresini talamann ancak leye kadar caiz olduunu syledii rivayet olunmaktadr. Yukarda geen
hadis ise onun grne kar bir delildir. ayet kii atmay gecenin sonlarna brakrsa, atabilir ve ona bir ey
lzm gelmez. Fakat eer ertesi gne brakrsa, yine atabiliyorsa da imam Eb Hanife'ye gre ona kurban lzm
gelir. nk vaktinin dna karm olur.
Talar binerek de atmak caizdir. nk binerek de olsa talar atmakla talama eylemi hsl olur.
Arkasnda bir baka cemrenin de talanmas bulunan her cemreyi'yaya olarak, arkasnda bir baka cemrenin
talanmas bulunmayan cemreyi de binerek talamak daha iyidir. Zira arkasnda baka cemrenin talanmas
bulunan cemrenin yannda -yukarda sylediimiz zere- durulup dua edilir. Yaya olarak edilen duann kabul
ise daha fazla umulur. Bu, yaya olarak veya binerek cemreleri talamann daha iyi olduu gr, mam Eb
Yusufdan naklolunmutur. Cemrelerin taland gnlerin gecelerinde Mina'da kalmamak mekruhtur. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) sz geen geceleri Mina'da geirmitir. 576 Hz. mer de
geceleri Mina'da kalmak istemiyenlere kzard. 577 Bununla beraber ayet biri kalmazsa ona bir ey lzm gelmez.
nk geceleri Mina'da kalmak, cemreleri talamada glk ekilmesin diye emrolunmutur. Bunun iin haccn
menasikinden deildir, ki terki yznden herhangi bir ey lzm gelsin. mam- afii ise: Talamalar bitinceye
kadar geceleri Mina'da kalmak vaciptir demitir.
Kiinin Mina'da kalp, eyasn Mekke'ye gndermesi de mekruhtur. Zira rivayet olunmaktadr ki Hz. mer buna
da mani olur ve yapanlar knard. 578 nk eyasn Mekke'ye gnderip de, kendisi Mina'da kalan kimse hep
eyasn dnp duracaktr.
Mekke'ye dnmek zere Mina'dan hareket eden kimse, nce Muhassab denilen yere iner. Bu yerin bir baka ad
da Ebtah'tr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mekke'ye dnerken nce buraya inmi ve -en
sahih olan rivayete gre buraya rasgele deil, -kendisinden kalan bir snnet olsun diye- bile bile inmitir. Zira
rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mina'da Ashabna: Yarnki
konamz -Allah izin verirse- Kinane oullarnn bucadr, ki burada kfr zerine antlamlard 579
buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu sz ile, Kureylilerle Kinane oullan
arasnda Haimilere kar akdedilen boykota iaret buyurmutur. Bundan anlyoruz ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) buraya, Cenb- Allah'n kendisine ihsan buyurduu byk ltf mriklere
gstermek iin inmitir. Bunun iin, buraya inmek de, tavafta komak gibi snnet olmutur. (Bundan sonra kii
Mekke'ye girer ve Kabe'yi -etrafnda yedi tur yapmak suretiyle- tavaf eder. Ancak bu tavafta komaz. Bu tavafa
da -Tavaf'us-sadr- yani k tavaf -Tavaf-l'veda yani ayrlma tavaf ve Tavaf ahiri ahdihi bi'I-Beyti yani
Beyt'in son tavaf denir. nk bu tavaf ile kii artk Beyt'ten ayrlm ve Mekke'den km olur. Bu tavaf biz
Hanefilere gre vaciptir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Kim ki bu beyti
haccederse, menasikinin sonu bu beyti tavaf olsun 580 buyurmutur. Ancak aybes halinde olan kadnlarn bu
tavaf yapmamalarna izin verilmitir.
Fakat Mekke halkna bu tavaf yoktur. Zira -yukarda da sylediimiz zere- bu tavaf Beyt'ten ayrlma ve
Mekke'den kma tavafdr. Mekke halk ise ne Beyt'ten ayrlr ve ne de Mekke'den karlar. Yukarda da
sylediimiz zere, komak ancak Kudm Tavafnda meru olduu iin bu tavafta komak da yoktur. Yukarda
metni geen Kabe'yi tavaf eden kimse her yedi tur bana iki rekt namaz klsn hadisine binaen -dier
tavaflarda olduu gibi- bu tavaftan da sonra iki rekt namaz kalnr.
Bundan sonra Zemzem kuyusunun yanna gidilip suyundan iilir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Zemzem kuyusundan kendi eliyle bir kova su ekmi ve iebildii
kadar itikten sonra gerisini tekrar kuyuya boaltmtr. 581
Bundan baka ayrca Kabe' nin kapsna gidip eiini de pmek mstahaptr.
Bundan sonra kii tekrar Kabe'nin yanna varp Mltezem diye anlan Kabe'nin duvarna yapr, yanaklanyla
gsn duvara dayayarak ve Kabe'nin perdelerine aslarak yalvarr yakarr ve uzun uzun dua eder. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Seliem)'in byle yapt rivayet olunmutur. Bundan sonra
memleketine dnmek zere Beytulah'tan ayrlr. Demilerdir ki: Kii Mescid-i Haram' dan karken arkasn
Beytullah'a vermemesi, BeytuHah'tan ayrlmaya zlp alamas ve kncaya kadar geri geri gitmesi gerekir.
te bilinmesi gereken hac menasikinin hepsi bunlardr.582
Bir Fasl
Mekke'ye girmeyip dorudan Arafat'a giden ve akladmz ekilde Arafat'ta vukuf yapan kimseden Kudm
576
Eb Davud, bn-i Hibban ve Hakim. Nasb-rray c. 3 s. 87

bn-i Eb eybe ve Beyhaki, Nasb-rraye c. 3 s. 87
Gariptir Fakat bn-i Ebi eybe Musannef'inde Hz. mer'in Kim ki halkn Mina'dan hareket etmesinden nce eyasn Meke'ye
gnderirse hacc yoktur diye sylediini kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 88
579
580
Buhari (Veda Tavaf) c. 1 s. 236, Mslim c. 1 s. 427
581
ibn-i Sa'd'in Tabakal c. 1 s. 131
582
577
578
tavaf sakt olur. Zira Kudm tavaf sraladmz ekilde Hac menasikini yerine getirmeye balayan kimseye
mahsustur. Bu kimse ise yle yapmamtr. Ve ona bir ey de lzm gelmez. nk Kudm tavaf snnettir.
Snnetin yaplmamas ise herhangi bir eyi gerektirmez.
Arefe gn le vakti ile bayram gnnn fecri arasnda Arafat'a yetien kimse -hangi saatte Arafat'a km
olursa olsun- hacca yetimi olur. Buna gre Hanefilerce Arafat'da vukuf vakti, Arefe gn leden sonra balar.
Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) leden sonra Arafat'a
kmtr. 583 Bundan ise, Arafat'ta vukuf vaktinin leden sonra balad anlalr. Peygamber Efendimiz
(SallallahAleyhi ve Sellem) ayrca;
Kim ki Arafat'a, gece de olsa yetiirse hacca yetimi olur ve kim-ki Arafat'a geceleyin de yetimezse hacc
karm olur 584 buyurmutur. Bu da Arafat'da vukuf vaktinin fecrin skmesiyle son bulduunu ifde eder.
mam Malik eer, Arafat'da vukuf vaktinin Arefe gn fecir veya gnein domasyla balad grnde ise,
Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) leden sonra Arafat'a kmas 585 onun grne kar
bir delildir.
Arefe gn leden sonra Arafat'a kp da akam beklemeden geri dnen kimse) bize gre (Arafat vukufunu
yapm olur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Hac Arafat'da vukuf yapmaktan ibarettir. Kim ki Arafat'da gece, yahut gndzden bir miktar durursa hacc
tamam olur 586 buyurarak -yahut- diye muhayyerlik edatn kullanmtr.
mam Malik: Eer Arafat'ta gndzden baka, geceden de bir miktar kalnmazsa kfi gelmez demi ise de, bu
hadis onun, grne kar bir delildir. Eer bir kimse Arafat'tan uykuda yahut baygnlk halinde, ya da Arafat
olduunu bilmiyerek geerse, Arafat'ta vukuf etmi saylr. Zira haccm bir rkn olan Arafat'da vukuf,
Arafat'dan gemekle de hsl olur ve geerken uykuda, ya baygn olmamak veya Arafat olduunu bilmemek
vukufa mani deildir. Nasl ki uyku veya baygnlk oruca da mani deildir. Fakat namaz oru ve vukuf gibi
deildir. nk namaz baygnlk halinde devam edemez. Kiinin orulu veyahut namazda olduunu bilmemesi
de mmkn deildir. nk oru ile namaz niyetsiz olamazlar, Haccn ayn ayn rknleri iin ise niyet art
deildir.
Eer bir kimse mikatta baygn dp de onun yerine arkadalar ihrama girmesi iin niyet getirip telbiye
ederlerse, mam Eb Hanife'ye gre caizdir. Dier iki mam: ciz deildir. nk kendisi niyet getirmedii gibi,
arkadalarna da kendisi yerine niyet getirmeleri iin izin vermemitir demilerdir. mam Eb Hanife ise: Bu
kimse arkadalaryla arkadalk yapmaya balarken, kendisinin yapamayaca herhangi bir ite kendisine
yardmc olmalarn istemi gibi olur. Bu ise, aktan deilse de zmnen izindir. demitir. Eer kii bir
bakasna: Mikata vardmzda uykuda veyahut baygn olursam benim yerime sen niyet getirip telbiye et der
ve o bakas da yle yaparsa her imama gre de caizdir. Yani eer bu kimse uyandktan veya ayldktan sonra
hac menasikini srdrrse, hacc sahihtir. nk izin verdii iin kendisi bizzat yapm gibi olur.
Haccn btn ahkamnda kadn da erkek gibi ibadet ile mkellef olduu iin erkek gibidir. Ancak kadn, ban
avret olduu iin aamaz. Fakat yzn aar. Zira -yukarda da getii zere- peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem);
Kadnn ihramda olmas yznden bellidir buyurmutur. Eer kadn yznn stne bir ey sarktr ve fakat
yznden uzak tutarsa caizdir.) Rivayet olunmaktadr ki Hz. Aie (Radyallh anh) byle yapyordu. 587 Zira
yle yapmak rtnmek deil, herhangi bir eyin altnda glgelenmek hkmndedir.
Kadn telbiye ederken sesini ykselteni ez. nk kadnn sesini ykseltmesinde ktle yol ama endiesi
vardr. Kadn Kabe'yi tavaf ve Safa ile Merve arasnda sa'y yaparken koamaz. Zira kadnn komasnda avret
yerlerinin alma tehlikesi vardr. Kadn ban da tra edemez. Ancak sandan makasla aldrr. nk rivayete
gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kadnlar, salarm tra etmekten nehyetmis ve
makasla ksaltmalarm emretmitir. 588 nk sakaln tra eden erkek nasl ir-kinleiyorsa, san tra eden
kadn da irkinlesin alma tehlikesi vardr.
Demilerdir ki: Kalabalk olduu zaman kadn Hacer-l Esved'i de istilm edemez. nk kadn erkeklere
dokunmaktan nehyedilmitir. Ancak eer Kabe' hin etrafn hi bir zaman bo bulamazsa o zaman kalabalkta
dahi Hacer-l Esved'i istilm edebilir.
Eer bir kimse bir sr veya deveyi kurbanlk diye nianlar ve onu beraberine alp hac yoluna karsa -kurban
ister nafile, ister adak, ister daha nceki bir hacda av ldrd iin ceza olarak lzm gelmi olsun- bununla
ihrama girmi olur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kim ki bir bedeneyi kurbanlk iin nianlarsa ihrama girmi olur 589 buyurmutur. Bedene ise, bykba
583
Eb Davud c. 1 s. 261; bn-i Mce c. 1. s. 219; Darekutni c. 1 s. 284

Muvatta s.142
585
Darekutni c. 1 s. 264; Eb Davud c. 1 s. 269; Tirmizi c. 1 s. 120; Nesa c. 2 s. 47; Ahmed' Msned'i c. 4 s. 335; Tayalisi s.185. Nasbrraye c. 3, s. 93
586
Tirmizi, Nesai; bn-i Mce, Eb Davud, bn-i Hibban ve Halm.
587
Eb Davud c. 1 sh. 245, bn-i Mace C. 1 S. 216
588
Bu hadis bu lfz ile gariptir ve iki hadisten meydana gelmi gibidir. BirinoisiniTirmiz c. 1 sh. 123 ve Nesai c. 2 sh. 275'de
kaydetmilerdir
589
Mefru olarak gariptir. bn-i Ebi eybe Musannatrda Abdullah bn-i Abbas ile Abdullah bn-i mer'den mefkuf olarak rivayet etmitir
584
hayvan demek olup deveye de sra da amildir. Hem de, hac veya umre yapmak istiyenlerden baka bir kimse
kurbanlklar nianlamad iin kurbanlklar nianlamak da, telbiye gibi hac arsna icabet saylr. nk
icabet nasl sz ile oluyorsa, fiil ile de olur. Bunun iin, kii kurbanln nianlar nianlamaz, eer beraberinde
hac yoluna karsa ihrama girmi olur. nk kurbanlklar nianlamak haccn zelliklerinden olduu iin kii
onunla hacca gitmeyi niyet etmi olur.
Kurbanl nianlamak: boynuna nal, demir halka veya aa kabuu gibi sert bir eyi takmaktr.
ayet kii kurbanln nianlayp gnderir de, kendisi beraberinde yola kmazsa, bununla ihrama girmi olmaz.
Zira rivayete gre Hz. ie (Radyallh anh): Peygamber Efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kurbanlklarnn iplerini bkyordum. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kurbanlklarn yola
kard da kendisi ihrama girmeden evde kald demitir. 590 ayet kii kurbanln gnderdikten sonra yola
karsa, kurbanlna yetimedii srece, yine de ihrama girmi olmaz. nk yola karken kurbanl
beraberinde olmad iin, hacca gitmeyi niyet etmekten baka bir i yapm olmaz. Yalnz niyetle de ihrama
girilmi olamaz. Fakat kurbanlna yetitikten sonra -hacca gitme niyeti- haccm zelliklerinden olan
beraberinde kurbanlk gtrme fiiliyle birletii iin -kurbanl ile birlikte yola kt zamanda olduu gibiihrama girmi olur. Ancak eer gnderdii kurbanlk temett' naccnm kurban olursa, beraberinde yola kmasa
da, onu yola karmakla ihrama girmi olur. Yani eer ihrama girmek niyeti ile onu yola karrsa kendisi
beraberinde kmasa da ihrama girmi olur. Bu da bir istihsandr. nk Temett haccnm kurban kendiliinden
vacip olduu iin haccm menasikinden saylmaktadr. Dier kurbanlar ise herhangi bir yasan ilenmesi halinde
ancak vacip olur. Bunun iin Temett' haccnm kurbanln yola karmakla ihrama girilmi olur da, dier
kurbanlklar yola karmak eer beraberlerinde klmazsa ihrama girmek iin kfi gelemez.
Kurbanlk diye bir deve veya sra ul rtmek, ya da vcudunun herhangi bir yerini dalamakla ve bir koyun
veya keinin boynuna nal veya benzeri bir ey takmakla hrama girilmi olamaz. Zira hayvanlar souk, scak ve
sineklerden korumak iin de onlara ul rtlr. Bunun iin ul rtmek haccm zelliklerinden deildir. Hayvann
herhangi bir yerini dalamak da mam Eb Hanife'ye gre mekruh olduu iin haccn bir nsk olamaz. Dier
iki mama gre de her ne kadar mekruh deilse de, bazan tedavi iin yapldndan, yine haccn nsk olamaz.
Hayvann boynuna nal ve benzeri eyleri takmak ise, haccm kurbanlklarna mahsustur. Koyun veya keinin
boynuna nal ve benzeri eyleri takmak da ne adettir ve ne de snnettir.
Kiiye kurban olarak bir Bedene lzm geldii zaman bir deve veya sr kurban etmesi gerekir. mam- afii: Deveden baka olamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) cuma namazna erken saatlarda
gitmenin fazileti hakknda; Kim ki cuma gn ykanp ve ondan sonra birinci saatte (camiye) giderse bir
bedeneyi kurban etmi gibi sevap kazanr ve kim ki ikinci saatte giderse bir sn kurban etmi gibi sevap
kazanr 591 diye buyurarak bedene ile sn biribirinden ayrmtr- demitir. Biz diyoruz ki: Bedene iri ve
bykba hayvan demek olduu iin bu vasfta ikisi ortaktrlar. Nitekim bunun iindir ki ikisi de yedi kiiye
kurban olabilirler. Kald ki sahih olan rivayete gre yukarda geen hadiste Bedene yerine Cezur diye
gemektedir. Cezur ise deve demektir.592
Kran Hacc
Kran, Temett ve frad olmak zere haccn eidi vardr. Bunlardan Kran, Temett ile frad'dan daha iyidir.
mam- afii: frad daha iyidir Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Kuran ruhsattr 593
diye buyurmutur. Hem de Ifrad'da Hac ile Umre ayr ayr yapld iin hem fazla telbiye getirilir, hem kiinin
yolculuu daha uzun srer ve hem de iki kez tra yaplr demitir.
mam Malik de: Temett daha iyidir. nk Temettu'dan Kur'an- Kerim'de sz edilmitir. Kran hakknda ise
Kur'an- Kerim'de hi bir sz yoktur demitir. Bizim ise delilimi?; Ey Muhammed'in akrabalar, Hac le
umreye birlikte balayn 594 hadisidir. Kald ki Kur'an'da hac ille umre ibadetlerinin ikisi de bulunduu iin o
da, hem oru tutmak hem itikfa girmek veyahut hem snrda nbet tutmak, hem gece namazn klmak gibidir.
Hac veya umrede getirilen telbiye iin de belirli bir say yoktur, ki frad'da daha fazla telbiye bulunsun. Yolculak
da lizatihi maksut deil, ki uzunu daha sevaph olsun. Tra olmak da bir ibadet olmayp onunla ibadetten
kld iin fazla tra olmada da sevap yoktur. Bunun iin bu sebeplerden hi biri ile ifradm daha iyi olduu
iddia edilemez. Kran ruhsattr hadisinden de murad, Hac aylarnda umre, yapmann gnahlarn en by
olduunu syliyen mriklerin bu szn reddetmektir. Kald ki Kur'an- Kerim'de Krandan da sz edilmitir.
Zira -yukanda da getii zere Hac ile umreyi tam olarak yapn yet- kerimesi Hac ile umrenin ihramlarna
kapnzn nnden girin demektir. Bu ise ancak Kranda mmkn olur. u da vardr ki Kranda hac ile umrenin
ihramlarna erken girilir ve her iki ibadetin bitimine kadar ihramda kalnr. Temett' ise yle deildir. Bunun iin
Kran Temettu'dan daha iyidir.
590
Buhari c. 1 s. 230; Mslim c. 1, s. 425

Buhari ve Mslim: Buhari c. 1 s. 121 ve 127; Mslim c. 1 s. 280 ve 282.
593
594
Tahavi c. 2 s. 379
591
592
Kimisi demitir ki: mam- afi ile aramzdaki ihtilf, Kran haccm yapan kimsenin, bize gre iki tavaf, iki sa'y.
ona gre bir tavaf, bir sa'y yapt iindir. Kran hacc yledir: Kii mikata varnca hem umreye, hem hacca
niyet getirerek ihrama girer ve ihramn snneti olan namazdan sonra: Aliah'm, hac ile umreyi birlikte yapmak
istiyorum. Onlar bana kolaylatr ve benden kabul buyur diye dua eder. nk Kran -beraberlik demek olan
mukarenet gibi ayn babn masdar olup- hac ile umreyi beraber yapmak demektir.
Daha nce yalnz umre niyetini getirip ihrama giren kimse de, eer tavaftan drt tur daha yapmamsa, ha
niyetini de getirerek umresini Kran'a dntrebilir. nk tavafn ounu daha yapmad iin umreye daha
yeni balam saylr. Kii ne zaman ve nerede hac ile umreyi birlikte yapmak isterse, ikisini birlikte yapabilmek
iin Allah'dan kolaylk dileinde bulunur.
Kran haccnda, nce umrenin rknleri yapld iin, kii dua ve telbiyesinde nce umreyi syler. Bunun
iindir ki: Allah'm, emrine umre ile hacc birlikte yapmak suretiyle icabet ediyorum der. ayet Hac ile
umreyi de dese yine olur. nk bundan da haccn daha nce yaplaca anlalmaz. Eer kii telbiyesinde hac
ile umreyi az ile sylemeyip sadece iinden ikisine niyet ederse, namaz niyetinde nasl caiz ise burada da
caizdir. Kran niyetini getiren kimse Mekke'ye girince, nce umrenin tavaf ve saym yapar ve tavaf yaparken ilk
turunu koarak yapar. Bundan sonra haccn amellerine balayp -ifrad naccn yapan kimse gibi- nce kudm
tavafn, ondan sonra da sa'y yapar. Zira Cenb- Hak (Celle Celallah); Kim ki umreyi hacdan nce
yapmaktan yararlanrsa... 595 buyurarak umreyi hacdan nce zikretmitir. nk bu yet her ne kadar Temett'
hakknda ise de, kranda da umre hacdan nce yapld iin kran da temett' hkmndedir.
Kran'da umre ile hac arasnda tra yoktur. nk umrenin amelleri bitince kii daha hac ihramnda olduu iin,
eer tra olursa ihramda yasak olan bir eyi ilemi olur. Kran'da tra -ifrad'da olduu gibiancak bayram gn
olur. Biz Hanefilere gre ihramdan, kurban kesmekle deil -ifrad haccnda olduu gibi- tra olmakla klr. te
Kran hacc bizim mezhebimize gre byledir. mam- afi ise: Kran haccnda hac ile umrenin ikisi iin bir
tavaf ile bir sa'y yaplr. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm);
Umre kyamete kadar hacca girmitir 596 buyurmutur. Kald ki Kran haccnn temeli tedahl, yani hac ile
umre amellerinin birlemesidir. Nitekim bunun iindir ki Kran haccnda bir telbiye, bir yolculuk ve bir tra ile
yetinilmitir. Bunun iin Kran hacemda bir tavaf ile bir sa'yn da kfi gelmesi gerekir demitir.
Biz diyoruz ki: Hz. mer (Radyallh anh) iki tavaf ile iki sa'y yapan Sabiy b. Mabed'e Sen Peygamberinin
snnetini yaptn demitir. 597 Hem de Kran, hac ile umrenin ikisini bir arada yapmak olduuna gre, eer
ikisinin de amelleri yaplmazsa ikisi bir arada yaplm olmaz. Kald ki ibadetlerde tedahl olamaz. Yolculuk da
bizatihi ibadet olmayp baka ibadetleri yapmak iindir. Telbiye ile de ihrama girilir ve tra ile ihramdan klr.
Bunun iin bunlardan hi biri lizatihi maksut deildir. Nitekim drt rekth nafile namaznn rektlarndan her iki
ifti de maksut olduu iin, bir niyetle klndklar halde birbirlerine dahil olmazlar.Umre kyamete kadar hacca
girmitir hadisi de Umrenin vakti haccn vaktine girmitir demektir
Kran hacemda hem umrenin, hem haccn tavaflarm yaptktan sonra da sa'ylanm yapmak caizdir. nk byle
de yaplsa, vacipler yine de yerine getirilmi olurlar. Ancak byle yapan kimse, umrenin sa'yn tehir, haccn da
kudm tavafn takdim ettii iin iyi bir ey yapm olmaz. Bununla beraber ona bir ey lazm gelmez. ki mama
gre ona bir ey lzm gelmemesi zahirdir. nk onlara gre menasikte sray gzetlemek herhangi bir cezay
gerektirmez, imam Eb Hanife'ye gre de kudm tavaf snnettir. Snnetin terki bir eyi gerektirmediine gre,
takdim veya tehiri ile bir ey lzm gelmemesi evleviyetle gerekir. Baka bir nsk ile urap sa'y da tehir
etmek, keza kurban kesmeyi gerektirmez. Bu kimse de haccn kudm tavaf ile urat iin umrenin sa'yni
tehir etmitir.
Kran haccm yapan kimse, bayram gn Akabe Cemresini taladktan sonra bir kurban keser, ki buna Kran
kurban denilir. Kurban da ya bir koyun, ya bir sr, ya bir deve, ya da bir devenin yedide biridir. nk Kran
hacc da Temett hacc hkmndedir. Temett haccnda ise kurban lzm geldii, nassan bildirilmitir. Kurban
da -Allah izin verirse ileride anlatacam zere- deve, sr ve davarlardan olur. Sonra bir kiiye devenin
yedidebiri nasl caiz ise, srn da yedidebiri caizdir. (Kran haccn yapan kimse eer kurban kesmeye gc
yetmez veya kurbanlk hayvan bulamazsa. Zilhiccenin yedinci gnnden itibaren balamak zere daha hacda
iken gn ve evine dndkten sonra yedi gn -ki cem'an on gn eder- oru tutmas gerekir.
Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle)
Kurbanbk bulamayana, hac esnasnda gn, dndnzde de yedi gn -ki tam on gn eder- oru tutmak
gerekir 598 buyurmutur. nk bu nass her ne kadar temett haccn yapan 'kimse hakknda ise de, kran hacc
da temett haca hkmndedir. Zira temett haccm yapan kimseye, hac gnlerinde umreyi de yapt iin kurban
lzm gelir. Bu sebep ise kran haccnda da mevcuttur.
Hac esnasnda tutulmas emrolunan gn orucu -daha nce de tutmaya balamak caiz ise- Zilhiccenin yedinci
595
Bakara: 2/196
Mslim c. 1 s. 407; Eb Davud c. 1 s. 249; Tirmizi, c. 1 s. 125 ve Nesai.
597
Bu hadis bu ekilde varid olmamtr. Eb Davud, Nesal ve bn-i Mce Sayb b. Mabed es-Sa'lebi'den Hac ile umreye birlikte niyet
getirdim. Hz. mer bana Sen Peygamber'inin snnetini yaptn dedi. eklinde rivayet etmilerdir. Eb Davud c. 1 s. 250, Nesai c. 2 s. 13.
bn-i Mce c. 1 s. 219. Ben diyorum ki hadis bu ekliyle mellifin dvasna delil olamaz. nk hadiste hac iin ayn ve umre iin ayr bir
tavaf ile sa'y yapldna dair bir dellet yoktur.
598
Bakara: 2/196
596
gnnden itibaren tutmak daha iyidir. nk oru kurbana bedel olduu iin -ilerde belki kurban kesmeye gc
yeter midiyle- geciktirilmesi mstahaptr. (ayet kii daha Mekke'de iken, yedi gn orucu da tutmaya balarsa
caizdir. Fakat bayram gnleri getikten sonra. nk bayram gnlerinde oru tutmaktan nehyedilmitir. mam-
afii ise: Caiz deildir. nk yet-i kerimede Hacdan dndnzde diye buyurulmutur. Ancak eer kii
Mekke'de kalmaya karar verirse o zaman Mekke'de de tutabilir. nk memleketine dnmesi artk sozkonusu
deildir demitir. Biz diyoruz ki: Hacdan dndnzde Hacc bitirdiinizde demektir. nk memlekete
dnebilmek haccm bitmesine baldr. Bunun iin, hac bitince memlekete dnlm gibi olur.
Bayram gnlerinden nce oru tutmayan veya tutamayan kimse iin kurban kesmekten baka are yoktur.
mam- afii: Bayramdan sonra da oru tutabilir. Zira bu oru da belirli bir zamanda tutulmas gerekti iin,
ramazan orucu gibi kazaya kalabilir. mam Malik de: Bayram gnlerinde tutar. nk Cenb- Hak:
gn hac esnasnda tutmak gerekir buyurmutur. Eer bayram gnlerinde tutulmazsa hac esnasnda
tutulmu olmazdemilerdir. Biz diyoruz ki: Bayram gnlerinde oru tutmaktan nehyedildii iin, bayram
gnleri Hac esnas- kelimesinin muiundan mstesnadr. ayet mstesna olmasa da, bayram gnlerinde tutulan
oru noksan bir oru olduu iin, lzm gelmi olan kmil orucun yerine gemi olamaz. Hac esnasnda
tutulmas emredildii iin de bayramdan sonra da tutulamaz. nk kurbana bedeldir. Bedeller ise ancak eriata
belirtilmi olurlar. eriat ise, bu orucun hac esnasnda tutulduu takdirde kurbana bedel olduunu sylemitir.
Bunun iin bu kimsenin kurban kesmekten baka aresi yoktur. Rivayete gre Hz. mer de bu kimseye kurban
kesmeyi emretmitir. 599 ayet kurban kesmeye gc yetmezse, kurban kesmeden ihramdan kar ve o zaman kran kurban ve kurban kesmeden ihramdan kma kurban olmak zereiki tane kurban kesmekle mkellef
olur.
Eer Kran hacc ihramna giren kimse, Mekke'ye uramadan Arafata karsa umreyi terketmi olur. nk
Arafat vukufu haccn amellerinden olduu iin artk umre yapmasna imkn kalmaz. Zira umreyi haccm amelleri
zerine bina klmak meru deildir ve onda kran kurban sakt olur. nk umreyi terketmi olunca artk onu
hac gnlerinde yapamaz, ki ona kran kurban lzm gelsin. Fakat umreye baladktan sonra onu yanda brakt
iin ona hem umreyi yarda brakma kurban lzm gelir, hem de yanda brakt umreyi kaza etmesi gerekir.
Sahih olan rivayete gre mam Eb Hanife'nin grne gre, kii Arafat yoluna kmakla -Arafat'a varmadkaumreyi terketmi olmaz. nk bu kimse ile, cuma gn evinde 'e namazn kldktan sonra cuma namazna
gitmek zere evinden kan kimse arasnda fark vardr. Zira kii, eer mazereti bulunmazsa le namazn klm
olsa bile cuma namazna gitmek zorundadr. Bunun iin, cuma namazna gitmek zere evinden kar kmaz,
klm olduu le namaz bozulur. Kran veya temett ihramna giren kimse ise, umre yapmadan Arafat'a
kmaktan nehyedilmitir. Bunun iin Arafat yoluna kmakla umreyi brakm saylmaz.600
Temett Hacc
Temett hacc biz Hanefilere gre frad haccndan iyidir. nk Temett haccnda -Kran haccnda olduu gibihac ile umre ibadetlerinin ikisi de hac aylarnda yaplm olur. Temett haccnda ayrca frad haccnda
bulunmayan kurban kesme nsk de vardr. Kald ki -frad haccmda olduu gibi- Temett haccnda da yolculuk
yalnz hac iindir. nk bu yolculukta her ne kadar hacdan nce umre de yaplyorsa da, umre hacca tbi
olduu iin bu yolculuk esasnda hac iindir. Nasl ki Cuma namazna giden kimse, namazdan nce snnet de
klyorsa da, snnet farzn tabii olduu iin onun gitmesi, esasnda cuma namaz iindir. mam Eb Hanife'den:
frad hacc Temett hac andan iyidir. nk Temett haccanda umre iin yola klm olur diye syledii
de rivayet olunmutur.
Temett ihramna giren kimse -Mekke'ye beraberinde kurbanlk gtren ve gtrmeyen kimseler olmak zereiki ksmdr.
Temett: Bir yolculukta ve hac aylar iinde kiinin hem haca, hem umreyi -aralarnda evine dnmeksizin- eda
etmesidir. Temett haccmn keyfiyeti yledir: Kii hac mevsiminde m-kata varnca umre niyetini getirip
ihrama girer ve Mekke'ye girerek umre iin tavaf ile saiy yapar. Sonra ban ya tamamen tra edip ya da san
makasla ksaltp ihramdan kar. te umre budur. Kii yalnz umreyi yapmak istedii zaman da yine byle yapar.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Umret'1-Kaza'da byle yapmtr. 601
mam Malik: Umrede tra yoktur. Umre yalnz tavaf iie sa'ydr demi ise de, gerek Peygamber Efendimizin
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) umre yaparken tra olmas ve gerek Umret'1-kaza hakknda nazil olan;
Kiminiz ban tra etmi, kiminiz san ksaltm olarak, gven iinde ve kimseden korkmayarak Mescid-i
Haram'a gireceksiniz 602 yet-i kerimesi onun bu grne kar birer delildir. Kald ki -haccn ihramna nasl
telbiye ile girilip tra ile klyorsa, umrenin de ihramna telbiye ile girildii iin tra ile klmas lzm gelir.
599
Gariptir. el-Mebsut'da bu hads bu ekildedir: Adamn biri bayram gn Hz. mer'e gelerek ben temett haccnu yaptm dedi. Hz. mer
Bir davar kes. Adam :
Param yoktur. Hz. mer :
Akrabalarndan iste. Adam :
600
601
Buhari, c. 1 s. 229; Mslim c. 1 s. 403.
602
Fetih: 48/ 27
Temettu'da kii Kabe'yi tavafa balaynca telbiyeyi keser. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Umret'1-Kaza'da Hacer'l-Esved'i istilma balaynca telbiyeyi kesmitir. 603 Hem de umreden maksat
tavaf olduuna gre, tavafa balannca telbiye getirmek iin mn kalmaz. Bunun iindir ki hac ihramnda olan
kimse de Akabe Cemresini talamaya balaynca telbiyeyi keser. nk bayram gn ilk yaplmas gereken
ibadet Akabe Cemresini talamaktr.
mam Malik ise: Temett ihramnda olan kimse, gz Kbe'ye iliince telbiyeyi keser. nk umre Kbe'yi
ziyaret etmektir. Kbe'yi ziyaret etmek de onu grmekle hsl olur demitir.
Temettu'da kii umreyi yaptktan sonra Mekke'de ihramda olmayarak oturur. Zira umreyi bitirince ihramdan
km olur ve Zilhicce aynn sekizinci gn, Mescid-i Haram'da bu sefer hac iin niyet getirip ihrama girer.
Aslnda art olan, Haram'n snrlan iinde ihrama girmektir. Mescid-i Haram'n kendisi art deildir. Zira bu
kimse de Mekke halk hkmndedir.
Mekke halknn hac mikat ise -yukanda da sylediimiz gibi- haram snrlarnn iidir, (ve frad haccni yapan
kimsenin yapt gibi yapar.) nk bundan sonra hacc ifa eder. Fakat frad haccn yapan kimse, haccin rkn
olan Ziyaret Tavafnda komad ve tavaftan sonra Safa ile Merve arasnda sa'y yapmad halde bu kimse,
haccnn ilk tavaf olduu iin Ziyaret tavafnda koar ve ondan sonra da Safa ile Merve arasnda sa'y yapar.
Ancak eer Mina'ya hareket etmezden nce tavaf ve ondan sonra Safa ile Merve arasnda sa'y yapmaz. nk
bunlar daha nce yapmtr, ve bu kimseye yukanda geen ayet-i kerimeye binaen temett kurban lzm gelir.
ayet kurban kesmeye gc yetmezse Kran hacc bahsinde de sylediimiz gibi hac esnasnda gn ve evine
dndkten sonra da yedi gn olmak zere toplam olarak on gn oru tutmas gerekir. Eer kii evval aynda
gn oru tuttuktan sonra Temett ihramna girerse, evval aynda tuttuu oru, hac esnasnda tutmas gLreken
gn orucun yerine geemez. nk bu oru kurbana bedel olduu iin ancak Temett ihramna girmekle vacip
olur. Halbuki kii bu orucu tutarken ihramda deil idi. Daha vacip olmam olan bir ibadeti yapmak ise geerli
deildir. Fakat eer ihrama girdikten sonra Mekke'de tutarsa, henz tavaf yapmam olsa bile. Bize gre
caizdir. mam- afii: Caiz deildir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle); Hac esnasnda gn oru tutmak
gerekir buyurmaktadr, demitir.
Biz diyoruz ki: Kii ihrama girdikten sonra tuttuu iin kendisine vacip olduktan sonra tutmu saylr. yetteki
Hac esnas deyiminden de murat hac aylardr. Bununla beraber bu orucu kran bahsinde akladmz sebebe
binaen (son gnlere brakmak daha evldr. Eer Temett ihramna girmek istiyen kimse beraberinde kurban
gtrmek isterse, ihrama girer ve kurbanln beraberine alp yola kar. ki en efdah da byle yapmaktr. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kurbanlarn beraber gtrmtr. 604 Hem de kurbanl
beraberinde olan kimse daha hazrlkl olur ve iini daha abuk grr.
Yukarda geen Hz. ie (Radyallh anh)'nin hadisine binaen kurbanlk deve veya sr olduu zaman
boynuna nal, matara gibi bir ey balanr. Kurbanln boynuna bir ey balamak ona ul rtmekten evldr.
nk Kur'an- Kerim'de kurbanlklar Kalaid, yani boynu bal kurbanlklar diye gemektedir. Hem de
kurbanln boynuna bir ey balamak kurbanlk olduunu bildirmek iindir. ul ise, hayvanlara baka maksatlar
iin de rtlr. Kii nce telbiyeye balar ve ondan sonra kurbanlnn boynuna nian balar. nk -yukanda
da getii zere- kurbanln boynuna nian balayp beraberinde yola kmakla kii ihrama girmi olur. hrama
ise telbiye ile girmek daha iyidir. Sonra kurbanl ne katp srmek onu arkadan ekmekten daha evldr. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Z'lhuleyfede ihrama girerken kurbanlklar beraberinde
olup nnde srlyordu. 605 Hem de ne katp srmede daha fazla tehir vardr. Ancak eer srme ile
gitmiyorsa, o zaman yulanndan tutulup arkadan ekilir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed'e gre, kurbanlk
eer deve olursa nianlanr. mam Eb Hanife'ye gre ise, nianlamak mekruhtur. Nianlamak: deveninkurbanlk olduu bilinsin diye- hrgn ,sol veya sa yannn alt tarafndan yarp kan ile dedeyi boyamaktr.
Demilerdir ki: Sol yandan yarmak daha uygundur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kasten, kurbanlklarnn sol yanlarn yardrmtr. 606 lerinde sa yanlan yanlanlar olmusa da kasten
olmamtr.
Kurbanlk develeri nianlamak fmam Eb Hanife'ye gre mekruh, dier iki mama gre iyidir. mam- afii ise:
Snnettir. nk Peygamber Efendimizle (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hulefa-i Raidin'den naklolunmutur
demitir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed: nk bir suyun bana indii zaman kovulmasn veya
kaybolduu zaman onu gren sahibine geri versin, diye kurbanlk devenin boynuna nian balanr. Bu maksat ise
nianlamakla daha fazla hsl olur. nk boynuna balanan herhangi bir ey debilir. Vcudunda alan nian
ise sabittir. Bunun iin nianlamak snnettir. Fakat hayvana ikence verdii iin biz ona Snnet deil, yi
diyoruz demilerdir. mam Eb Hanife de: Nianlamak ikencedir ve nehyedilmitir. Peygamber Efendimizin,
kurbanlklarn nianlatmas ise onlar kaybolmaktan korumak iindi. nk mrikler yalnz nianlanm olan
kurbanlklara dokunmazlard demitir. Kimisi mam Eb Hanife ancak zamanndaki insanlarn kurbanlklar
nianlamalarna mekruh demitir. Zira onun zamannda nianlamada o kadar ar giderlerdi ki, alan yarann
603
Tirnzi c. 1 s. 124, Eb Davud c. 1 s. 252 ve 253

605
606
Tirmizi c. 1 s. 122
604
kangranlap etrafa dalmasndan korkulurdu demitir.

Kurbanlm beraberinde gtren bir kimse de Mekke'ye vard zaman Kbeyi tavaf eder ve Safa ile Merve
arasnda sa'y yapar. Beraberinde kurbanln gtrmeyen kimsenin umresi de -yukanda akladmz zerebyledir. (Ancak kurbanlm beraberinde gtren kimse, haccm da yapmadka ihramdan km olamaz.)
Eer ben, imdi bildiimi balangta bilseydim, kurbanlklar beraber getirmez ve iinde bulunduum ihram
umre yaparak ihramdan kardm 607 buyurmutur. Bundan ise, kurbanln beraber gtren kimsenin, hacc da
bitirmedike ihramdan kamad anlalmaktadr. Bu kimse'de yukanda akladmz zere Mekke halk gibi
Zilhiccenin sekizinci gn haccn ihramma girer. ayet daha nce de Haccn ihramna girerse caizdir. Hatt ne
kadar erken girerse o kadar iyidir. nk erken girmede hem ibadete kar ar istek duygusu, hem de daha fazla
glk vardr. Hac ihramna erken girmenin daha iyi oluu, beraberinde kurbanlk gtren kimseye mahsus
olmayp, gtrmeyen kimsenin de haccn ihramna erken girmesi daha iyidir. Kurbanln beraber gtren bu
kimse, bayram gn tra olunca her iki ihramdan da km olur.) Zira namazdan nasl selm ile klyorsa,
ihramdan da tra ile klr. Mekke halk iin ne kran, ne de Temett hacc yoktur. Mekke halk ancak ifrad
haccin yapabilirler.
mam- afii: Mekke halk da Kran ile Temett haclarn yapabilirler. Ancak onlara kurban lzm gelmez
elemi ise de;
Bu da evi Mescid-i Haram'da olmayan kimseler iindir 608 yet-i kerimesi onun grne kar bir delildir.
Hem de Kran ile Temett, kolaylk olsun diye hacc ile umresinin ikisini bir yolculukta yapmak olduklarna gre
buna ancak dardan gelenler muhtatrlar.
Mikatlarla Mekke arasnda oturanlar da Mekke halk hkmnde olup onlar iin de Kran ile Temett haclar
yoktur. Fakat eer kii Mekke halkndan olup da Kfe'ye gitmi ise. Kran haccin yapabilir. nk o da mikata
tabi olduu iin dardan gelenlerin hkmndedir.
Temett ihramnda olan kimse, eer beraberinde kurbanlk gtrmemise umresi bittikten sonra eer evine
dnerse, temettu'u bozulmu olur. nk bu kimse beraberinde kurbanlk gtrmedii iin, umreyi bitirince
ihramdan km olur. hramda deilken evine uramas ise, aibeli olduu iin umre ile hacc biribirinden
ayrm olur. Temett ise, umre ile haccn bir yolculukta yaplmas demektir. Bunun iin temettu'u bozulur.
Rivayet olunduuna gre Tabiin'den birok kimseler byle demilerdir.
Fakat eer beraberinde kurbanlk gtrm ise, umresinin bitmesiyle ihramdan kmad iin -imam Eb Hanife
ile imam Eb Ysuf'a gre -evine uramasnn sakncas yoktur, mam Muhammed ise: Yine de temettu'u
bozulur. nk o zaman Umre ile hacc ayr yolculuklarda yapm olur demitir, imam Eb Hanife ile imam
Eb Ysuf ise: ihramdan kmad iin, geici olarak evine uramas yolculuk vasfn kaldrm olmaz. Fakat
Mekke halkndan olup da Kfe'ye giden ve Temett niyetiyle ihrama girip beraberinde kurbanlk gtren kimse,
eer evine urarsa temettu'u bozulur. nk evi Mekke'de olduu iin evine uramas ile yolculuk vasf kalkar
demilerdir.
Eer bir kimse hac aylar gelmeden umre niyetiyle hrama girer ve Kabe'yi daha drt tur tavaf etmemiken hac,
aylar girer de umresini tamamlayp hac ihramna girerse, temett haccn yapm olur. nk biz Hanefiler'e
gre ihrama girmek rkn olmayp arttr. Bunun iin hac aylar gelmeden haccn ihramna girilebilir. Ancak
eyin ou eyin tamam hkmnde olduu iin amellerin ounu hac aylar iinde yapmak gerekir. Burada da
tavaftan drt tur daha yaplmamken hac aylar geldii iin tavafn ou hac aylar iinde yaplmtr.
Tavaftan drt tur veyahut daha fazla yaptktan sonra hac aylar girip de hac ihramna giren kimse ise. Temett
haccn yapm olamaz. Zira bu kimse hac aylar girmeden tavafn ounu yapm tr. Tavafn ounu hac aylar
girmeden yapan kimsenin Temett haccm yapamamasnn sebebi de udur: nk umre ihrammda olan kimse,
eer tavaftan drt tur daha yapmamken cinsel ilikide bulunursa umresi bozulur. Drt tur yaptktan sonra ise
bozulmaz. Bu ise o demektir ki umre ihrammda olan kimse, tavaftan drt tur yaptktan sonra ihramdan km
saylr. Hac aylar gelmeden umre ihramndan kan kimsenin hacc ise, hi bir mezhebe gre Temett olamaz.
mam Mlik: Kiinin Temett haccn yapabilmesi iin -umrenin ounu hac aylarndan nce yapm olsa bileumresini hac aylar iinde bitirmesi kfidir demi ise de, yaptmz bu yarg onun grne kardr. Kald ki
Temett umre ile haccn ikisini hac aylar iinde ve bir yolculukta yapmak demek olduuna gre, umrenin hi
deilse ounu hac aylar iinde yapmann art olmas gerekir.
Hac aylar, evval ile Zilka'de aylarnn tamam ile Zilhicce aynn ilk on gndr. Abdullah bn-i Mesud,
Abdullah bn-i mer, Abdullah bn-i Abbas ve Abdullah bn-i Zbeyir ERadyallh anhm) 'dan byle rivayet
olunmutur. Hem de Zilhicce' den on gn gemedike hac yapmak mmkndr. On gn getikten sonra ise hac
yapma imkn ortadan kalkar. Bundan ise, anlalyor ki;
Hac zaman belirli birka aydr 609 yet-i kerimesinde geen birka aydan murat iki ayn tamam ile bir ayn
bir ksmdr.
Eer kii hac aylar girmeden hac niyetini getirip ihrama girerse, ihrama girmesi caizdir ve inn'akit olur. Imam-
607
Buhari, Hacc 81; Umre 6; Mslim, Hacc 130, 141; Eb Davud, Menasik 22.
Bakara: 2/196.
609
Bakara: 2/197
608
afi: Hac ihram olarak deil, umre ihram olarak mn'akit olur demitir. nk ihrama girmek mam-
afii'ye gre rkndr. Bize gre ise -yukarda da sylediimiz zere- arttr. Bunun iin, namaz vakti girmeden
abdest almak nasl caiz ise bu da yledir. Hem de ihrama girmekle kii, birtakm eyleri kendine yasak, birtakm
eyleri kendine vacip klm olur. Bu ise, zaman gelmeden de -mikata varmadan ihrama girmek gibimmkndr.
Eer Kfe'de oturan bir kimse, hac aylar iinde umre niyetiyle ihrama girer ve umreyi bitirip ban tra ettikten
sonra Mekke veyahut Basra'da oturup ve ayn ylda hacca giderse. Temett haccn yapm olur. Bu kimsenin
birinci rnekte Temett haccm yapm olmas: nk hem umreyi, hem hacc hac aylar iinde ve ayn
yolculukta yapm olur.
kinci rnekte ise; Temett haccm yapm olmas, kimisi: Her imamn da grdr kimisi de: Yalnz
mam Eb Hanife'nin grdr. Dier iki imama gre ise, bu kimse Temett haccn yapm olmuyor. nk
Temett haccnda umre iin mikatta, hac iin de Mekke'de ihrama girilir. Bu kimse ise, umre iin de hacc iin
de, mikatta ihrama girmitir demitir. mam Eb Hanife ise: Bu kimse umreden sonra her ne kadar Basra'da
oturmusa da, asl memleketine dnmedii iin eski yolculuu devam eder ve bu yolculukta hem umreyi, hem
hacc yapt iin ona temett kurban lzm gelir demitir.
Eer Kfe'de oturan bir kimse, hac aylarnda, nce umre ihramna girdikten sonra umresini bozar ve bozduu
umreyi tamamlayp tra olduktan sonra Basra'da oturur, ondan sonra, bozduu umreyi kaza etmek zere hac
aylarnda tekrar umre yapar ve ayn ylda hac ihramna da girerse, mam Eb Hanife'ye gre Temett hac cim
yapm olmaz. Dier iki mam ise: Yapm olur demilerdir. Zira bu kimse Bas ra'da oturduktan sonra yeniden
yolculua kp bu yolculukta hem umre, hem hacc yapmtr.
mam Eb Hanife ise: Eski memleketine dnmedii iin hal eski yolculuu devam eder. Eski yolculuunda
yapt umre ise bozulmu ve bu da onun kazasdr demitir.
Eer bu kimse eski memleketine dner ve ondan sonra hac aylarnda ikinci kez umre yapar, ondan sonra ayn
ylda hac ihramna girerse her mama gre de Temett haccn yapm olur. Zira memleketine dnmesiyle
yolculuu kalkt iin bu yeni bir yolculuktur ve bu yolculukta, ikisi de sahih olan hem umre, hem hacc
yapmtr. Eer umresini bozan bu kimse hac aylar gelinceye kadar Mekke'de kalp Basra'ya gitmez ve hac
aylarnda tekrar umre yapp ondan sonra hac ihramna girerse, her imama gre de Temett haccn yapm
olmaz. Zira umre ihramna Mekke'de girmi ve birinci yolculuu da fsid bir umre ile son bulmutur. Mekke'de
oturanlar iin ise Temett yoktur.
Hac aylarnda umre yapan ve ayn ylda hac ihramma giren kimse, umre ile haccndan hangisini bozarsa onu
tamamlamak zorundadr. Zira ihramda olan kimse, ihramdan ancak btn menasiki yaptktan sonra kabilir, (ve
Temett kurban da kendisinden sakt olur. Zira bu yolculukta sahih bir umre ile sahih bir hac yapmamtr.
Eer Temett haccm yapmakta olan bir kadn bayramda bir koyun kurban ederse kendisine lzm gelen Temett
kurban yerine gemez. Zira kendisine lzm gelen kurban Temett kurbandr. Kadnn verdii kurban ise,
bayramda verilmesi gereken normal olan kurbandr. Bunu yapan erkek de olsa yine yledir. 610
hrama girmek sterken ayba haline giren kadn, ykanp ihrama girer ve hac yapan kimsenin yapmak zorunda
olduu her eyi yapar. Ancak kandan temizlenip gusledinceye kadar, Kabe'yi tavaf edemez. Zira Hz. Aie
(Radyallh anh) Sirf denilen yerde ayba haline girince Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
ona; Hacda olan kimsenin yapt her eyi yap. Ancak Beyt'i tavaf edemezsin 611 buyurmutur. nk Kabe
mescitte olduu iin ayba halinde olan kadn mescide giremez. Arafat vukufu ise lde olduu iin bir
sakncas yoktur. Eer kadn Arafat'ta vukuf ve Kabe'yi tavaf ettikten sonra ayba haline girerse, veda tavaf
yapmadan Mekke'den ayrlr ve ona bir ey de lzm gelmez.
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ayba halinde olan kadnlara Veda tavafn yapmamak
iin msaade etmitir. 612 Hac bittikten sonra Mekke'de kalmak steyen kimseye Veda Tavaf yoktur. nk
Veda Tavaf, hacc bitirip evlerine dnmek istiyenlere mahsustur. Ancak eer Mekke'de kalmaya bayramn
nc gnnden sonra niyet ederse, o zaman Mekke'de kalsa bile -mam Eb Hanife'den gelen rivayete greVeda tavafn yapmak zorundadr. Kimisi mam Muhammed'in de ayn grte olduunu rivayet etmitir. nk
bayramn nc gn Haccn menasiki bittii iin Veda Tavafnn vakti girmi olur. Veda tavafnn vakti
girdikten sonra ise Mekke'de kalmaya niyet etmekle vcubu sakt olmaz.613
hramda Yasak Olan Herhangi Bir eyi Yapmann Hkm
Eer ihramda olan bir kimse gzel koku srnrse ona, keffaret lzm gelir. ayet gzel koku srd yer bir
610
Mellifin nce kadndan rnek getirerek, sonra Bunu yapan, erkek de olsa byledir demesinden bir mn karamadm. Zira eer bir
kadn yerine -her zaman dedii gibi- bir kimsen deseydi Bunu yapan, erkek de olsa byledir demee gerek kalmaz ve dolaysiyle mesele
daha ksa bir ifade ile anlatlm olurdu. el-Kifaye ve el-naye haiyeleri buna Meseleyi, melliften ya bir kadn sormu, ya da erkeklere
nazaran kadnlar daha bilgisiz olduu iin mellif kadndan rnek getirmitir diye cevap veriyorlarsa da, bu cevap pek tatminkr deildir.
Zira byle de olsa, bir kadn yerine bir kimse demek ayn ii grrd.
611
Mslim c. 1 s. 391; Buhari c. 1 s. 224.
612
Mslim c. 1 s. 427, Buhari, c. 1 s. 236
613
uzvun tamam veya daha fazla olursa, o zaman ona kurban vacip olur. Uzuvdan maksat, ba, bacak, oyluk ve
benzeri olan insan vcudunun paralandr. nk bu uzvun tamamna gzel koku srld zaman yasa
ileme suu tam olduu iin lzm gelen ceza da tam olur. Eer gzel koku srlen yer bir uzuvdan az olursa, o
zaman kiiye bir sadaka lzm gelir. Zira gzel kokunun srld yer bir uzuvdan az olduu iin ilenen su
kk saylr. mam Muhammed ise: Bir. uzvun tamam iin bir kurban lzm geldiine gre, tamam olmad
zaman srlen miktar tamamna gre ne kadar ise, bir kurbann kymetinden o kadarn lzm gelmesi gerekir
demitir, el-Mnteka'da da Eer gzel kokunun srld yer uzvun drttebiri olursa -ban drttebirini tra
etmeye kyasen- tam kurban lzm gelir diye yazldr. Halbuki ikisi arasnda -ilerde, Allah izin verirse
anlatacamz zere- fark vardr.
Sonra, kurban lzm geldii zaman -lzm gelen kurban ne iin lzm gelmi olursa olsun -bir koyun veya kei
kesmekle denmi olur. Ancak -Hed'y bahsinde de gelecei zere- cinsel ilikide bulunmakla veyahut kadnn
ayba halinde tavaf yapmas ile lzm gelen kurban, deve veya srdan bakas olamaz.
mam Eb Ysuf dan rivayet olunduuna gre, ihramda lzm gelen sadaka -eer miktar eriata belirtilmi
deilse- yarm sa' budaydr. Ancak eer bit veya ekirge ldrd iin ona sadaka lzm gelmi ise, o zaman
istediini verebilir. (Eer kii san kna veya benzeri bir eyle boyarsa ona kurban lzm gelir.) Zira kna gzel
kokulardandr. Nitekim Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm),
Kna bitkisi gzel kokudur 614 buyurmutur. Srlen knann sa zerinde kuruyup kalmas halinde ise iki
kurban lzm gelir. Biri, kiinin kendine gzel koku srd, biri de san kna ile rtt iindir. Sam
Vesime denilen bitki ile boyanmas halinde ise bir ey lzm gelmez. Zira vesime gzel kokulardan deildir.
Sahih olan rivayete gre mam Eb Ysuf: Eer kii ba ard iin baula vesime srerse ona ceza lzm
gelir. nk o zaman srd vesime bam rtm olur demitir, Sonra mam Muhammed'in el-Mebstda,
sa ile sakaln ikisini, el-Camiussairde ise yalnz sa sylemesinden, sa ile sakaldan her birinin ayr ayp
cezay gerektirdii anlalr.
Eer kii kendine zeytin yan srerse ona -mam Eb Hanife'ye gre- kurban dier iki mama gre sadaka
lzm gelir. mam- afii de: Eer sana srerse ona kurban lzm gelir. nk kark ve dank olan sa
yaland zaman dzelmi olur. Baka yerlerine srmesi halinde ise -bir yaran olmad iinbir ey lzm
gelmez demitir. mam Muhammed ile mam Eb Ysuf: nk zeytin ya vcuda srlecek iltan ok, bir
yiyecek maddesidir. Bununla beraber vcuda srld zaman haereleri ldrd iin sadaka lzm gelir
demilerdir. mam Eb Hanife de: Her ne kadar yiyecek maddelerinden ise de, aslnda kokusu gzel bir
maddedir. Kald ki, vcuda srlmesinde -haerelerin ldrlmesi, kllarn yumuamas ve mesamelerin almas
gibi- birtakm yararlar bulunduu iin, ihram halinde onu vcuda srmek tam bir sutur ve bunun iin kurban
gerektirir demitir. Bu ihtilf da, srlen zeytin yann halis olmas halindedir.
Zambak, yasemin esans ve meneke gibi iine gzel koku katlm olan zeytin yalarnn srlmesi halinde ise,
kurban lzm geldiinde ihtilf yoktur. nk o zaman tamamen gzel kokudur. Ancak u var ki eer gzel koku
maksad ile srlrse kurban lzm gelir. Eer vcuttaki bir yara veya ayak atlaklklarnn tedavisi iin
srlrse o zaman keffaret lzm gelmez. nk aslnda gzel kokulu bir madde olmad iin, eer gzel koku
maksad ile srlmezse kurban lzm gelmez. Misk ve benzeri gzel kokular srmek ise, tedavi maksad ile dahi
olsa kurban gerektirir.
Eer ihramda olan kimse dikilmi elbise giyer, yahut ban herhangi bir ey ile rter ve giydii elbise veya
basma koyduu ey, tam bir gn bir gece zerinde kalrsa, ona kurban lzm gelir. Eer giydii elbise veya
bana koyduu ey, stnde bir gn ile bir geceden daha az bir zaman kalrsa o zaman ona sadaka lzm gelir.
mam Eb Ysuf dan: Eer stnde yarm gnden fazla bir zaman kalrsa kurban lzm gelir, diye syledii
rivayet olunmutur, ki mam Eb Hanife de nce buna kaildi. Imam- afii de: Dikilmi elbise veya ba rts
kiinin stnde hi kalmasa bile, onu giymesi veya ban rtmesi ile kiiye kurban lzm gelir. nk bu
durumda da, giydii elbise veya bana koyduu eyden, ok az bir zaman dahi olsa, faydalanm olur demitir.
Biz diyoruz ki: Kii elbise giymek veyahut bana bir ey koymaktan ancak, o elbise veya eyin kiinin stnde
bir sre kald takdirde tam faydalanm olur ve bunun iin ancak o zaman ona kurban lzm gelir. Bu sre de
bir gn ile takdir edilmitir. nk kii normal olarak herhangi bir elbiseyi bir gn giyer ve ondan sonra karr.
Bunun iin, eer elbise kiinin stnde bir gnden az bir zaman iin kalrsa, ondan tim olarak yararlanm
olmad iin ona kurban deil, sadaka lzm gelir. Ancak imam Eb Ysuf gnn ounu gnn tamam yerine
koymutur.
Eer kii gmlek veya kilotu kuak olarak balar, ya da roba olarak giyer veyahut palto, pards ve ceket gibi
bir stlk elbiseyi, kollarn geirmeden omuzlan zerine atarsa, ona bir ey lzun gelmez. nk bu durumda
dikilmi elbise giymi saylmaz, mam Zfer ise: Sakncaldr. nk stlk elbiseleri, kollarn geirmeden de
giymek dettir. Nitekim omuzundan dmemesi iin kii iki yakasndan tutar demitir.
Kiinin, bann tamamn tam bir gn rtt zaman kendisine kurban lzm geldiinde ihtilf yoktur. nk
ihramda yasak olan bir eyi yapm olur. Fakat bann tamamm deil de, bir ksmn rtt zaman ise, mam
Eb Hanife'den: Eer rtlen miktar ban drttebirinden az olursa bir ey lzm gelmez diye syledii rivayet
olunmaktadr. mam Eb Hanife bunu da tra ile avrete kyas ederek: Eer bann tamamn rtmese de,
614
Beyhaki (Kitab-l Ma'rife hac bahsi) Taberani (el-Kebir). Nasb-raye c. 3 s. 124
rtt miktar bann drttebiri olursa ona kurban lzm gelir. nk baz kimselerde ban tamamn deil, bir
ksmn rtmek dettir demitir. mam Eb Ysuf' tan da, ban ounu ban tamam hkmne koyduu rivayet
olunmaktadr.
Eer ihramda olan kimse sann veya sakalnn drttebirini tra ederse ona kurban lzm gelir. Eer tra ettii
miktar sa veya sakaln drttebirinden az olursa, o zaman ona sadaka lzm gelir. mam Malik: Kii bann
tamamn tra etmedike ona bir ey lzm gelmez -mam- afi de: Tra ettii miktar az da olsa ona kurban
lzm gelir. Nasl ki Harem'in bitkilerini kestii zaman, kestii bitki az da olsa ona fidye lzm gelir demitir'.
Biz diyoruz ki: Bam bir ksmn tra etmek de det olduu in ie yarar. Bunun iin kii bann bir ksmn
dahi tra ettii zaman, iledii su tamdr. Bunun gibi sakaln da bir ksmn tra etmek, Irak'ta ve
Arabistan'da adettir.
Eer ihramda olan kimse ensesinin tamamn tra ederse keza ona kurban lzun gelir. nk ense de ba gibi
tra edilmesi maksut olan bir uzuvdur. Her ilk koltuunu tra eden kimseye bir kurban lzm gelir. Nasl ki bir
koltuunu tra etmek de kurban gerektirir. Zira temizlenmede her iki koltuun da tra edilmesi matlup olduu
iin her iki koltuk, gbek alt kllarnn yeri gibi bir uzuv saylr.
mam Eb Ysuf ile mam Muhammed: Bir uzvunun tamamn tra eden kimseye kurban lzm gelir. Eer
tra edilen yer bir uzuvdan az olursa o zaman sadaka lzm gelir demilerdir.
Uzuvdan murat, gs, bacak ve benzeri gibi vcudun her hangi bir parasdr. nk vcudun herhangi bir yeri
zerindeki kllan gidermekten gaye temizlenmek olduuna gre, tam temizlenme ancak uzvun tamamn tra
etmekle olur.
Eer kii byndan makasla alrsa ona, bynn ksaltt oranda keffaret lzm gelir. Yani ald miktar,
sakaln drttebirinin kata ka ise ona gre kendisine keffaret lzm gelir. Mesel eer alman miktar, sakaln
drttebirinin drttebiri kadar olursa, bir koyunun drttebir kymeti lzm gelir.
Yukarda geen -Eer byndan makasla alrsa- tabirinden, by tra etmenin snnet olmadi anlalr. Evet
by tra etmek snnet deil olur. Snnet ancak byktan makasla alp kllar st dudan kenarndaki
yksekliin seviyesi kadar ksaltmaktr.
mam Eb Hanife'ye gre, vcudundan hacamet vuraca yeri tra eden kimseye kurban lzm gelir. Dier iki
imam ise): Bu kimse hacamet vurmak iin hacamet yerini tra etmitir. Hacamet vurmak ise ihramda yasak
olmadna gre hacamet yerini tra etmenin de yasak olmamas lzm gelir. Ancak u var ki -ne maksatla
olursa olsun- herhangi bir yerini tra eden kimse tra ettii yeri temizlemi olur. Bunun iin ona kurban deil
(sadaka lzm gelir demilerdir. mam Eb Hanife de: Hacamet vurulacak yerin kllarn tra etmeden hacamet
vurmak mmkn olmad iin hacamet yerini tra etmek bizzat maksut olan bir eydir. Kald ki bu tra ile bir
uzvun tamam temizlenmi olur. Bunun iin bu kimseye kurban lazm gelmesi gerekir demitir.
Eer hramda olan bir kimse, ihramda olan bir dier kimsenin ban tra ederse -tra edilen kimsenin emriyle
olsun olmasn- tra edene sadaka, edilene kurban lzm gelir. mam- afii: Eer tra edilenin isteiyle
olmazsa, mesel uykuda olup tra olmaktan haberi olmazsa ona bir ey lzm gelmez demitir. nk ona gre,
bir suu ilemeye zorlanan kimse iledii sutan sorumlu deildir. Uykuda olmak ise, zorlanmaktan daha
kuvvetli bir mazerettir. Bize gr ise, uykuda olan veyahut zorlanan kimseye sadece gnah yoktur. Keffaret ise
uykuda veyahut zorlanm olmakla sakt olamaz. nk keffaret vcutta hsl olan temizlikten dolay lzm
gelir. Banda bagsteren bir hastalktan dolay san tra etmek zorunda kalan kimse ise byle deildir. nk
bu kimse -mazereti kul tarafndan olmayp tabi olduu iin- muhayyerdir. Sonra, ba tra edilen kimse,
kendisine lzm gelen kurbann kymetini ban tra eden kimseden de isteyemez. nk tra olmakla vcudunda hasl olan temizlikten dolay kendisine kurban lzm gelmiti.
Tra eden kimse ihramda olmasa da yine hkm byledir. mam- afi ise: Tra eden kimseye -ihramda olsun
olmasn- bir ey lzm gelmez demitir.
hramda olan bir kimsenin ihramda olmayan bir kimsenin bam tra etmesi halinde de ayn ihtilf vardr: mam
afi: Tra eden kimse ihramda ise de, tratan kendisi yararlanmad iin kendisine bir ey lzm gelmez
demitir. Biz ise diyoruz ki: Haremde bitkileri kesmek nasl yasak ise, insan vcudundaki kllar da ihramda
kesmek yasaktr. Bu kimse de tratan her ne kadar yararlanmyorsa da, ihramda kesilmesi yasak olan kllar
kestii iin kendisine keffaret lzm gelir. Ancak u var ki kestii kllar kendisinin olmad iin iledii su ar
deildir. Bunun iin ona kurban del, sadaka lzm gelr.
Eer ihramda olan kimse ihramda olmayan bir kimsenin byndan alr veyahut trnaklarn keserse yukarda
geen sebebe binaen bir yoksula istedii bir yemei yedirmek zorunda olur.
hramda iken el ve ayaklarnn trnaklarn kesen kimseye kurban lzm gelir. nk ihramda iken yaplmas
yasak alan bir eyi yapm olur. Ancak u var ki: Eer trnaklarnn hepsini bir kez ve ayn yerde kesmi ise,
birden fazla kurban ona lzm gelmez. Zira trnaklarnn hepsini ayn yerde kestii iin bir kere su ilemi
saylr. Ayr ayr oturularda kesen kimseye ise, mam Muhammed'e gre yine bir kurban lzm gelir. nk
orucu bozmak kefaretinde olduu gibi, burada da lzm gelen kefaretler birlemi olur. Ancak eer kii nceki
oturuta kestii trnaklarn kefaretini verdikten sonra ikinci oturuta geri kalanlar keserse -nceki suun kefareti
verildikten snra bir daha su ilendii iin- kefaretler birleemez. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
ise, eer her bir oturuta bir el veya ayann trnaklarn keserse ona drt tane kurban lzm gelir. nk kurban-
da ibadet vasf daha galib olduu iin -tilvet secdesi yetlerinde olduu gibi- kefaretlerin birlemesi iin btn
trnaklarn ayn oturuta kesilmi olmas gerekir.
Yalnz bir el veya ayann trnaklarn kesen kimseye de kurban lzm gelir. nk ban tranda olduu gibi
burada da drttebir tamamn yerine kaimdir. (Trnaklan kesilen parmaklar beten az olduu zaman ise sadaka
lzm gelir.) Bunun manas udur ki: her bir trnak iin bir sadaka gerekir.
mam Zfer: parman trnaklarn kesen kimseye de kurban lzm gelir demitir, ki mam Eb Hanife'de
nce bu grte idi. nk bir elinin trnaklarn kesene kurban lzm geldiine gre, parmak bir elde bulunan
parmaklarn ou olduu iin bu kimseye de kurban lzm gelmesi gerekir.
Trnaklar kesilen parmaklarn batan aa olduu zaman kurban lzm gelmediine dair grn delili de
udur: nk bir el veya ayan trnaklar btn trnaklarn drttebiri olduu iin biz bir el veya ayan
trnaklarna btn trnaklarn hkmn vermi oluruz. parman trnaklan ise -her ne kadar bir el veya ayakta
bulunan trnaklarn ou ise de- btn trnaklarn drtte birinden az olduu iin, ona btn trnaklarn hkmn
veremeyiz.
Eer kii deiik el ve ayaklarndan be tane parman trnaklarn keserse, mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf'a gre ona sadaka gelir. mam Muhammed ise: Kurban kesmesi gerekir demitir. mam Muhammed bu
kimseyi de bir elinin btn trnaklarn kesen veyahut bann deiik yerlerini drttebir mikdarnda tra eden
kimselere kyas etmitir.
mam Muhammed ile mam Eb Ysuf da: hramda iken trnaklarn kesen kimseye kurban lzm gelmesi,
trnaklarn kesmekle temizlenip gzelletii iindir. Deiik parmaklarnn trnaklarn kesen kimse ise,
temizlenip gzellemek yle dursun, bilkis daha irkin grnr. Basn deiik yerlerini tra etmek ise det
olduu iin kiiyi irkin gstermez. Bunun iin bu kimsenin iledii su tam deildir ve dolaysiyle ona kurban
deil, her bir trnak iin bir yoksula doyabilecei kadar yemek yedirmesi gerekir. Hatt eer el ve ayaklarnn
deiik parmaklarndan kestii trnaklar batan fazla da olsa, yine hkm byledir.
hramda iken, krlp asl kalan bir trnan koparan kimseye bir ey lzm gelmez. Zira krlm olan trnak
canlln yitirdii iin Harem'in kurumu bitkisine benzer. Harem'in kuru bitkisini kesip koparmada nasl
saknca yoksa, bu da yledir.
hramda iken gzel koku sren, yahut dikilmi elbise giyen veyahut mazereti bulunmakszn ban tra eden
kimse muhayyer olups isterse bir koyun veya kei keser, isterse herbirine yanm sa vermek suretiyle alt yoksula
bir yiyecek maddesini datr, isterse gn oru tutar. Zira Cenb- Hak;
nizde hasta veyahut bandan rahatsz olan varsa fidye olarak ya oru tutmas, ya sadaka vermesi, ya da
kurban kesmesi gerekir615 buyurarak Yahut demek olan muhayyerlik edatm kullanm ve Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de yeti yle tefsir etmitir. 616 sonra, oru -nerede olursa olsun- ibadet
olduu iin, nerede tutulursa tutulsun kfi gelir. Sadaka da ayn sebebe binaen haremin yoksullarna verilmesi
art deildir. Fakat kurbann Haremde kesilmesi ittifak ile arttr. Zira kan aktmak ancak belli bir zamanda
veyahut belli bir yerde ibadet olur. Bu kan aktmann ise, belli bir zaman bulunmadna gre belli bir yeri
olmas gerekir. mam Eb Ysuf'a gre kii sadaka vermek istedii zaman -yemin keffaretinde olduu gibisadakay yemek olarak yoksullara yedirebilir. mam Muhammed ise: Yemek olarak yedirmek caiz deildir.
nk Cenb- Hak: Sadaka vermesi gerekir diye buyurmutur. Sadaka ise verilen kimseye temlik edilmi
olur. Yemek yedirmede ise temiilc yoktur demitir.617
Bir Fasl
hramda iken karsnn avretine bakp menisi gelen kimseye bir ey lzm gelmez. nk ihramda iken yasak
olan ey yalnz cinsel ilikidir. Bu kimse ise cinsel ilikide bulunmamtr. Nihayet bu kimse de dnp de
dnce ile menisi gelen kimse gibidir. hramda iken karsn ehvetle pen veyahut ona dokunan kimseye ise
kurban lzm gelir. el-Camiussaiyr-'de ise Kadna ehvetle dokunup menisi gelen kimseye kurban lzm gelir
diye kasdedilmektedir. Halbuki el-Mebsutun aklamasna gre meninin gelip gelmemesi halleri arasnda fark
yoktur, n ve arka taraflar dnda yaplan cinsel ilikide de hkm byledir, mam- afi ise, ihram da oruca
kyas ederek: Bu hallerin hepsinde ihramn bozulmas iin meninin gelmesini art komutur. Biz diyoruz ki:
Hac ancak cinsel ilikide bulunmakla bozulur. hramn dier yasaklarndan hi biri hacc bozmaz. Bu hallerin
hepsi de cinsel iliki olmadklarna gre, bu hallerde meni gelse bile haccn bozulmamas lzm gelir. Ancak u
var ki: bu hallerde de cinsel arzu -ksmen de olsa- tatmin edildii iin ihramda bunlar yasak edilmi ve ilenmesi
halinde kurban lzm gelir. Oru ise yle deildir. nk oruta -ne ekilde olursa olsun- cinsel arzunun tatmini
haramdr. Cinsel arzuda -cinsel iliki dnda- ancak eer meni gelirse tatmin olur.
Eer ihramda olan kimse daha Arafat vukufunu yapmamken cinsel ilikide bulunursa, hacc bozulur ve bir
koyun kurban etmesi gerekir. Ayrca hacc bozulmam gibi haccn srdrmek zorunda olmakla beraber
kendisine kaza da lzm gelir. Zira rivayet olunmaktadr ki: Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve
615
Bakara: 2/196.
Mslim c. 1 s. 382; Buharl c. 2 s. 850.
617
616
Sellem), hem kendisi hem kars ihramda iken kars ile cinsel ilikide bulunan kimsenin durumu sorulmu ve
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
kisi de kurban keserler ve haclarn srdrmek zorundadrlar. Ayrca ertesi yl bir daha hac yapmalar
gerekir. 618 buyurmutur. Bu ekilde cevap ayrca birok ashabdan da naklolunmutur. mam- afii bu kimseyi
de Arafat vukufunu yaptktan sonra cinsel ilikide bulunan kimseye kyas ederek: Bir deve kurban etmesi gerekir demi ise de, hadisin tlak onun grne kar bir delildir. Kald ki bu kinie, haccn bir daha kaza
etmesi gerektii iin iledii su hafiflemi olur. Bunun iin ona, Arafat vukufundan sonra cinsel ilikide
bulunan kimseye nazaran daha hafif bir ceza lzm gelmesi gerekir. nk Arafat vukufunu yaptktan sonra
cinsel ilikide bulunan kimse haccn kaza etmek zorunda olmad iin, iledii su arln korur. Arka
taraftan cinsel ilikide bulunan kimsenin haca bozulup bozulmadi hakknda mam Eb Hanife'den iki rivayet
gelmitir.
Cinsel iliki ve haclarn bozan erkek ile kadn, haclarn kqza ederlerken biribirlerinden ayrlp uzak durmalar
gerekmez. mam Mlik: Hac yoluna kar kmaz, mam Zfer: hrama girdikten sonra, mam- afii de
cinsel ilikide bulunduklar yere vardaklannda birbirlerinden ayrlmalar gerekir. nk eer beraber kalrlarsa
nceki hacda cinsel ilikide bulunduklarn hatrlayp bir daha byle bir halt ileyebilirler demitir.
Biz diyoruz ki: Kendilerini birletirip birbirlerine balayan, aralarnda nikhtr. Nikh ise halen aralarnda
mevcuttur. Bunun iin ihrama girmezden nce birbirlerinden ayrlmalarna gerek yoktur. Zira ihrama
girmemiken cinsel ilikide bulunsalar bile, bir sakncas yoktur. hrama girdikten sonra da ayrlmalar
gereksizdir. nk ufak bir nefsan arzuya uymak yznden balarna gelen bu felket ve etin zorluklan
grdke, bir daha byle bir halt ilemek yle dursun, yaptklarna bin kere piman olurlar. Bunun iin, ihrama
girdikten sonra da birbirlerinden ayrlmalar anlamszdr.
Arafat vukufunu yaptktan sonra cinsel ilikide bulunan kimsenin hacc bozulmaz. Fakat bir deve veya sr
kesmesi gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) -yukarda da getii zere- Arafat'ta
vukuf yapan kimsenin hacc tamam olurbuyurmutur. Bu kimsenin bir deve veya sr kesmek zorunda olmas
ise bn-i Abbas'n rivayetine dayanr. 619 Hem de ihramda cinsel ilikide bulunmak yasaklarn en by olduu
iin, gerektirdii keffaretin de byk olmas gerekir. mam- afii: hramda olan kimse Arafat vukufunu yapm
olsa bile, eer daha tra olmadan cinsel ilikide bulunursa hacc bozulur demitir.
Tra olduktan sonra cinsel ilikide bulunan kimseye ise bir koyun kesmek gerekir. nk ihramda olan kimse,
tra olmakla dikilmi elbise giymek gibi yasaklan yapabilmek bakmndan ihramdan km oluyorsa da, haccn
btn vaciplerini bitirmedike kadnlara yaklaamad iin bu bakmdan daha ihramda saylr. Bunun iin bu
kimseye kurban lzm gelir. Fakat tam ihramda olmad iin iledii su hafif olup bir koyun kesmek kendisi
iin kfi gelir.
Umre ihramnda olan kimse eer daha tavaftan drt tur yapmamken cinsel ilikide bulunursa, umresi bozulur
ve bir koyun kesmesi gerekir. Bununla beraber umresini srdrmek zorundadr ve ayrca ona kaza da lzm gelir.
Eer tavaftan drt tur yaptktan sonra cinsel likide bulunursa o zaman umresi bozulmaz. Fakat bir koyun
kesmesi yine gerekir.
mam- afii, umreyi de hacca kyas ederek: Her iki durumda da umresi bozulur ve bir deve kesmesi gerekir
demitir. nk mam- afi hac gibi umrenin de farz olduu grndedir. Bize gre ise Umre snnet olduu
iin umrenin bozulmasnda koyun, haccm bozulmasmda da deve veya sr lzm geldiine kailiz.
Unutarak cinsel ilikide bulunan kimse de, bilerek cinsel ilikide bulunan kimse gibidir. mam- afii: Unutarak
cinsel ilikide bulunan kimsenin haca bozulmaz demitir. Bu ihtilf, uykuda veyahut zorla kendisiyle cinsel
ilikide bulunulan kadn hakknda da caridir. mam- afi: Bu mazeretlerle yasaklk kalkar. Bunun iin bu
durumlarda cinsel iliki su deildir ki onunla hac veya umre bozulsun demitir. Biz diyoruz ki: Hac veya
umrenin bozulmas, bu durumlarda ilenen cinsel ilikinin yasak olduu iin deil, cinsel arzuyu tatmin ettii
iindir. nk bu vasf mazeretlerle kalkmaz. Kald ki hac veya umre ile oru arasnda fark vardr. nk orulu
olan kimse orulu olduunu unutabilir, ihramda olmann durumu ise -namazda olma durumu gibi- ihramda
olmay unutmaya mnidir.620
Bir Fasl
Abdestsiz olarak kudm tavafn yapan kimseye sadaka lzm gelir. mam- afii: Abdestsiz olarak yaplan
herhangi bir tavaf sahih deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Beyti tavaf etmek de br namazdr. Ancak Cenb- Allah tavafta konumay helal klmtr 621 buyurmutur.
Bunun iin abdestli olarak tavaf yapmak tavafn shhati iin arttr demitir. Bizim ise delilimiz;
Kadim olan Beyt'i tavaf etsinler 622 yet-i kerimesidir. Zira bu yette Abdestli olarak diye bir kayt yoktur.
618
Eb Davud bunu mrsel hadisler arasnda kaydetmitir. Beyhaki de kaydederken: Rivayet zinciri kopuktur demitir. Nasb-rraye c. 3, s.
125
619
Muvatta. bn-i Ebi eybe. Nasbr-Raye c. 3 s. 127.
620
621
el-Mstedrek, Tavaf c. 1 s. 459 ve Tirmizi, Cenaz, c. 1 s. 128
622
Hacc: 11/29
Bunun iin, tavaf ederken abdestli olmak farz deildir. Ancak kimisi: Snnettir demi ise de en sahihi udur ki
vaciptir. nk hem abdestsiz olarak tavaf yapld zaman kefaret lzm gelir, hem de hadis ile amel etmek
vacip olduu iin hadisten vcup anlalr.
Kudm tavaf denilen bu tavaf snnet ise de, ona balannca vacip olduu iin abdestsiz olarak yapld zaman
ona eksiklik girer ve bu eksiklik sadaka ile giderilmi olur, ki mertebe bakmndan Allah'n vacip kld Ziyaret
tavafndan aa olduu bilinsin. Kudm tavafndan baka, farz veya vacip olmayan her tavafta da hkm
byledir.
Ziyaret tavafn abdestsiz olarak yapan kimseye ise bir koyun kesmek gerekir. nk bu kimse haccn rknne
eksiklik sokarak daha ar bir su iledii iin kurban kesmeyi hak etmi olur.
Cnp olarak tavaf yapan kimseye ise bir deve veya sr gerekir. Abdilah bn-i Abbas (Radyallh anhJ 'dan
byle rivayet olunmutur. Hem de cnplk abdestsizlikten daha ar olduu iin, bu kimsenin tavafa soktuu
eksiklii ancak bir deve veya sr kesmekle gidermek mmkndr.
Tavafn ou da abdestsiz veya cnp olarak yapld zaman da yine hkm byledir. nk eyin ou eyin
tamam hkmndedir. Abdestsiz veya cnp olarak tavaf yapan kimse iin en efdal, daha Mekke'de iken bir
daha tavaf yapmaktr ve eer bir daha yaparsa kurban kesmesi artk gerekmez. el-Mebsut'un bz nshalarndabir daha tavaf yapmas gerekir diye geiyorsa da, en sahihi udur ki abdestsiz olarak yaplan tavaf bir daha
yapmak mstahaptr, cnp olarak yaplan tavaf bir daha yapmak vaciptir. nk cnp olarak yaplan tavafn
eksiklii daha fazladr. Sonra, abdestsiz olarak yaplan tavaf eer bir daha yaplrsa -bayram gnlerinden sonra
dahi olsa- kurban kesmek artk gerekmez. nk tavafta eksiklik phesi artk kalmaz. Cnp olarak yaplan
tavaf bir daha yaplrsa, eer bayram gnlerinde yaplmsa zamannda yaplm olduu iin artk kurban kesmek
gerekmez. Fakat eer bayram gnlerinden sonra yaplmsa, zamannda yaplmad iin mam Eb Hanife'ye
gre kurban kesmek gerekir.
Eer kii cnp olarak yapm olduu tavaf bir daha yapmadan evine dnerse, bir daha yapmak iin tekrar
Mekke'ye dnmesi gerekir. Zira tavafmdaki eksikiik byk olduu iin, telfisi ancak bir daha dnp yapmakla
mmkndr. ayet dnmeyip, hed'y olarak Mekke'ye bir deve veya sr gnderirse -yukarda da akladmz
zere- tavafta hasl olan eksikliin yerine getii iin caizdir. Fakat dnmesi daha iyidir. Abdestsiz olarak tavaf
yapp da bir daha tavaf yapmadan evine dnen kimsenin ise kurban gndermesi, dnp br daha tavaf yapmaktan
iyidir. Zira tavafndaki eksiklik dierine nazaran hafiftir. Kald ki kurban gndermede fakirler iin yarar vardr.
ayet bir daha dnerse, cnp olarak tavaf yapan kimse gibi yeniden ihrama girmesi gerekir.
Ziyaret tavfm yapmadan evine donen kimse ise mutlaka dnmesi gerekir. nk ziyaret tavaf rkn olduu
iin ihramda olan kimse onu yapmadka ihramdan km olamaz ve kadnlara yak-laamaz.
Veda tavafn abdestsiz olarak yapan kimseye de sadaka lzm gelir. Zira veda tavaf her ne kadar vacip ise de,
rkn olmad iin Ziyaret tavaf kadar nemli deildir. mam Eb Hanife'den bu kimseye bir koyun lzm
geldii yolunda da bir rivayet gelmise de, en dorusu birincisidir. Veda Tavafn cnp olarak yapan kimseye
ise bir koyun kesmek lzm gelir. nk Veda tavafn cnp olarak yapmak byk bir noksanlktr. Ancak
Veda Tavaf ziyaret tavafndan rtbece stn olduu iin onu cnp olarak yapmada bir koyun kesmekle
yetinilmitir.
Ziyaret tavafndan tur eksik brakan kimseye bir koyun kesmek gerekir. Zira tavafta, yansndan daha az bir
miktar yaplmad iin hsl olan eksiklik de abdestsiz olarak yaplan tavaftaki eksiklik gibi hafif olup onun iin
koyun kesmek yeterli gelir. Ziyaret tavafndan drt tur veya fazla eksik brakan kimse ise, eksik brakt turtan
yapmadka ihramdan km olamaz. Zira eksik brakt turlar yapt turlardan fazla olduu iin hi tavaf
yapmam gibidir. Veda tavafndan tur yapmayan kimseye ise sadaka lzm gelir.
Vacip olan herhangi bir tavaf Hicr'in iinden yapan kimse, eer henz Mekke'den ayrlmamsa bir daha tavaf
yapmas gerekir. nk -yukarda da getii zere- Hicr'in dnda tavaf yapmak gerekir. Hicr'in iinden tavaf
yapmak, Kabe'nin etrafnda tur yaparken Kabe ile Hatyim arasnda bulunan iki aklktan birinden girip
dierinden kmaktr. Byle yapan bir kimse tavafna eksiklik soktuu iin Mekke'den ayrlmad srece bir daha tavaf yapmas gerekir, ki meru bir ekilde tavaf yapm olsun. ayet tavafn hepsini deil de, yalnz Hicr'in
iinden yapt ksm bir daha yaparsa yine kfidir. Zira byle de yapsa, yapmam olan ksm yapm olur.
Yalnz Hicr'in iinden yapt ksm bir daha yapmann ekli byledir : Hicri sama alp ileriye doru yrmeye
balar ve Hicr'in sonuna varnca o bataki aklktan ieri girip dier taraftan kar ve bu ameliyeyi yedi kez
tekrarlar.
ayet bu kimse, Hicr'in iinden yapt bu tavaf bir daha yapmadan evine dnerse, ona kurban lzm gelir. Zira
bu kimsenin tavafmdaki eksiklik drttebire yakn olduu iin ona sadaka kfi gelmez.
Ziyaret tavafn abdestsiz olarak. Veda tavafn da abdestli olarak ve fakat bayram gnlerinden sonra yapan
kimseye kurban lzm gelir. Eer bu kimse ziyaret tavafn cnp olarak yapm ise. ki mam: Ona yine bir
kurban lzm gelir demilerse de, mam Eb Hanife'ye gre bu kimseye iki kurban lzm gelir. nk Veda
tavaf vaciptir. Abdestsiz olarak yaplan Ziyaret tavafnn bir daha yaplmas ise vacip olmayp mstahap olduu
iin, birinci surette veda tavaf Ziyaret tavaf yerine gemeyip veda tavaf olarak kalr. kinci surette ise, Veda
tavaf Ziyaret tavaf yerine geer. nk cnp olarak yaplan ziyaret tavafnn bir daha yaplmas. Veda tavaf
gibi vaciptir. Bu itibarla kii bu surette Ziyaret tavafn bayram gnlerinden sonraya brakm, Veda tavafn da
hi yapmam olur. Veda tavafnn yaplmamas halinde ise ittifak ile kurban lzm gelir. Ziyaret tavafnn
bayram gnlerinden sonraya braklmas halinde de ihtilf vardr. mam Eb Hanife'ye gre lzm gelir, dier iki
imama gre lzm gelmez. Ancak bu kimseye, Mekke' den ayrlmad srece Veda tavafn bir daha yapmas
emrolunur. Evine dndkten sonra ise -yukarda da sylediimiz zere- artk emrolunmaz.
Umre ihramnda olup abdestsiz olarak tavaf ve Sa'y yaptktan sonra ihramdan kan kimse, Mekke'den
ayrlmadka bir daha tavaf ve sa'y yapar ve ona bir ey lazm gelmez. nk abdestsiz olarak yapt tavafta
eksiklik bulunduu iin bir daha yapmas gerekir. Sa'y da tavafa tabidir. Ve bir daha yapnca eksiklik kalmad
iin ona bir ey lzm gelmez. ayet bu kimse bir daha tavaf ve sa'y yapmadan evine dnerse abdestsiz olarak
tavaf yapt iin ona kurban lzm gelir. Fakat bir daha Mekkeye dnmesi gerekmez. nk umrenin son rkn
olan sa'y da yapt iin ihramdan kmtr. Ayrca sa'y da abdestsiz olarak yapt iin ise ona bir ey lzm
gelmez. nk bu sa'y sahih olan bir tavaftan sonra yaplmtr. Sahih olan rivayete gre tavaf bir daha yaptktan sonra sa'y yapmasa da, yine bir ey lzm gelmez.
Hac ihramnda olan kimse Safa ile Merve arasnda sa'y yapmasa da hacc tamamdr. Ancak ona kurban lzm
gelir. nk biz Hanefilere gre Safa ile Merve arasnda sa'y vacip olduu iin yaplmamas halinde hac
bozulmaz, fakat kurban lzm gelir.
Arafat dandan imamdan nce ayrlan kimseye kurban lzm gelir. mam- afi: Bu kimseye bir ey lzm
gelmez. nk rkn olan, Arafat'ta vukuf etmektir. Kii bunu yaptktan sonra vukufu uzatmasa da ona bir ey
lzm gelmez demitir.
Biz diyoruz ki: Arafat'ta gne batncaya kadar kalmak vaciptir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-slt ve'sselm);
Arafat'tan gne battktan sonra hareket edin 623 buyurmutur.. Bunun, iin, gne batmadan Arafat' tan
ayrlan kimse vacibi terketmi olur ve dolaysiyle ona kurban lzm gelir. Eer gne battktan sonra bir daha
Arafat'a dnse de- zahir olan rivayete gre- kurbann vcubu kendisinden sakt olmaz. nk imam ile birlikte
hareket etmesi gerekirdi. mam ile birlikte hareket etmedikten sonra bir daha Arafat'a dnmesi manaszdr.
Gne batmadan bir daha Arafat'a dnen kimse hakknda ise ihtilf edilmitir. Arafat'a geceleyin gelen kimse ise
yle deildir. nk vukufu geceye kadar srdrmenin vcubu, gece deil, gndz vukuf yapan kimse iindir.
Mzdelife'de vukuf yapmayan kimseye de kurban lzm gelir. nk Mzde1ife vukufu vaciptir.
Bayramn hi bir gn cemre talamasm yapmayan kimseye de kurban lzm gelir. nk vacibi kesinlikle
terketmi olur. Ancak talamalarn hepsi ayn cinsten birer ibadet olduu iin -vcudunun btn kllarn tra
eden kimseye olduu gibi- bu kimseye yalnz bir kurban lzm gelir. O da bayramn son gn gne battktan
sonra. nk cemreleri talamak ancak bayram gnlerinde ibadettir. Bu gnler bitmedike talamalarn hepsini
sra ile yapmak mmkndr. mam Eb Hanife'ye gre bir gn an talamalarn bir baka gne brakmak da
kurban kesmeyi gerektirir. Fakat dier iki mam bu gre katlmamlardr.
Bir gnn de talamalarn yapmayan kimseye kurban lzm gelir. nk bir gnn talamalar tam bir ibadettir.
cemreden birinin talamasn yapmayan kimseye ise sadaka lzm gelir. nk bir gnde her cemreyi
talamak bir ibadet olduuna gre, yalnz bir cemreyi talamayan kimse bu ibadetin ounu yapm olur. Kurban
ise ancak, bir vacibin ounu yapmamak halinde lzm gelir.
Bayramn ilk gn Akabe cemresini talamayan kimseye ise kurban lzm gelir. nk bayramn ilk gn yalnz
Akabe cemresinin talamas vardr, bunun iin bu kimse o gn vacibini tamamen brakm olur. Akabe cemresi
talarnn yansndan fazlasn atmayan kimse de yledir.
Bir cemreye bir, iki veyahut akl eksik atan kimseye ise, her bir akl iin yarm sa' lzm gelir. Zira bu
kimsenin yapmad miktar vacibin yansndan az olduu iin ona sadaka vermek kfidir.
Ban bayram gnleri bittikten sonra tra eden kimseye, mam Eb Hanife'ye gre kurban lzm gelir. Ziyaret
tavafn bayram gnlerinden sonraya brakan kimse de yledir. Dier iki mam ise: Bu her iki kimseye de bir
ey lzm gelmez demilerdir. Bu ihtilf -yukanda da getii zere- bir gnn talamalarn bir baka gne
brakmak ve -Akabe cemresini talamaktan nce tra olmak, kran haccnda Akabe cemresini talamaktan nce
kurban kesmek veyahut kurban kesmezden nce tra olmak gibi- sonra yaplmas gereken bir ibadeti nce
yapmak hallerinde de caridir. ki imam: Bu durumlarn hepsinde vacipler kaza edildii iin baka bir ey lzm
gelmez demilerdir, imam Eb Hanife'nin delili de Abdullah bn-i Mesud'un; Kim ki haccn bir ibadetini bir
dier ibadetine takdim ederse ona kurban lzm gelir 624 hadisidir. Kald ki -inikatta ihrama girmemek gibibelli bir yeri bulunan bir ibadetin yerinde yaplmamas halinde kurban lzm geldiine gre, belli bir zaman
bulunan bir ibadetin de zamannda yaplmamas halinde kurban lzm gelmesi gerekir. Hac ihramnda olup
bayram gnlerinde ve fakat Harem'in dnda tra olan kimseye de kurban lzm gelir. mam Eb Hanife ile
mam Muhammed'e gre Umre ihramnda olan kimse de eer Harem'in dnda tra olursa ona kurban lzm
gelir demilerdir. mam Eb Ysuf ise: Umre ihramnda olan kimseye bir ey lzm gelmez demitir. Ben
diyorum ki el-Camiussaiyr'de mam Eb Yusuf'un umre ihramnda olan kimse hakkndaki sz kaydedilmise
623
Gariptir. (Nasb-rraye c. 3, s. 128)

Nshalarn ounda byle ise de baz nshalarda bn-i Abbas'n hadisi diye gemektedir ve en dorusu budur. bn-i Eb eybe ile Tahavi
Abdullah bn-i Abbas (r.a.)dan Kim ki haccmdan bir ey takdim veya tehir ederje bunun iin bir kurban kessin eklinde nakletmilerdir.
erh-l Asar c. 1, sh. 424
624
de hac ihramnda olan kimse hakkndaki szne deinilmemitir. Kimisi: nk hac ihramnda olan kimse
hakknda ihtilaf yoktur. Zira hacda hep Mina'da tra oluna gelmitir. Mina ise Harem'in snrlan iindedir
demi ise de, en dorusu udur ki: ayn ihtilf hac ihramnda olan kimse hakknda da caridir. mam Eb Yusuf:
Harem'de tra olmak art deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hudeybiye'de
umreden alkonduu zaman hemen orada tra olmutur demitir. 625 mam Eb Hanife ile mam Muhammed
ise: Tra ile ihramdan kld iin tra da namazn sonundaki selm gibidir. Selm ile namazdan kld
halde nasl selm namazn bir vacibi ise tra da haccn bir vacibidir ve haccn bir vacibi olunca da haccn dier
vacipleri gibi Harem'de yaplmas gerekir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ile Ashabnn
Hudeybiye'de tra olmalar da Harem'in dnda tra olmann caiz olduuna delil olamaz. Zira Hudeybiy e' nin
bir ksm Harem'den saylr. Peygamber Efendimizle (Sallallah Aleyhi ve Sellem} Ashab o ksmda tra olmu
olabilirler demilerdir. Ksacas: mam Eb Hanife'ye gre tran hem belli bir vakti, hem yeri vardr. mam
Eb Ysuf'a gre ne belli bir vakti vardr, ne yeri. mam Muhammed'e gre belli bir yeri vardr. Fakat vakti
yoktur. mam Zfer'e gre belli bir vakti vardr. Fakat yeri yoktur . Bu ihtilf da Kii belli olan vaktinde veya
yerinde tra olmad zaman kendisine kurban lzm gelir mi gelmez mi? konusundadr. Yer veya vaktinde
olmayan tra ile ihramdan kldnda ise ihtilf yoktur.
Sonra, umre vakitli bir ibadet olmad iin onun tra da ittifak ile vakitli deildir. Fakat umrenin belirli bir yeri
bulunduu iin trann da ayn yerde yaplmas gerekir.
Harem'in dna kan kimse, tekrar Harem'e dnnceye kadar eer tra olmazsa ittifak ile kendisine bir ey
lzm gelmez. Yani umre ihramnda olan kimse eer byle yaparsa, tra olmas gerektii yerde tra olduu iin
ona bir ey lzm gelmez. Hac ihramnda olan kimse ise, byle yapsa dahi, tra olmas gerektii vakitte tra
olmad iin mam Eb Hanife'ye gre ona kurban lzm gelir.
Kran haccnda olan kimse, kurban kesmezden nce eer tra olursa mam Eb Hanife'ye gre ona iki kurban
lzm gelir. Biri Kran kurbandr, biri de kurban kesmeyi tratan sonraya brakt iindir. ki mama gre ise,
bu kimseye Kran kurbanndan baka bir ey lzm gelmez. Zira -yukarda da sylediimiz zereiki mama
gre herhangi bir vacibi tehir etmekten dolay bir ey lzm gelmez.626
Bir Fasl
Bilinmelidir ki ihramda olan kimse iin kara av haram, deniz av helldir. Zira Cenab- Hak (Azze ve Celle):
Deniz av ve onu yemek size de, yolculara da geimlik olarak hell klnmtr. Kara av ise ihramda
bulunduunuz srece size yasak edilmitir. 627 buyurmutur. Kara av karada doup byyen ve karada
yaayan, deniz av da suda yaayan ve suda doup byyen hayvan demektir. Av da yaradl itibariyle
insanlardan kap ele gelmiyen hayvanlardr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kara
hayvanlarndan be tane istisna etmitir. Bunlar da Fevsk- Hams diye anlan kurt, kuduz kpek, karga, delice,
ylan ve akreptir. 628 Zira bunlar saldrgan hayvanlardr. mam Eb Ysuf dan rivayet olunduuna gre kargadan
maksad leleri yiyen kargadr.
hramda iken av ldren veyahut ldrtmek iin yerini bakasna gsteren kimseye ceza lzm gelir.) Av bizzat
ldren kimseye ceza lzm geldiinin delili;
Ey iman etmi olanlar, ihramda iken av ldrmeyiniz. Sizden kim (ihramda) bilerek av ldrrse, ona ceza
olarak evcil hayvanlardan, ldrd avn benzeri olan bir hayvan lzm gelir. 629 ayet-i kerimesidir. Zira bu
yet, ihramda olan bir kimsenin bizzat av ldrd zaman kendisine ceza lzm geldiinde nasstr. Fakat avn
yerini bakasna gsteren kimseye de ceza lzm geldiine dair bu yette nass bulunmad iin mam- afii:
Ceza yalnz bizzat av ldrmekten lzm gelir. Avn yerini bakasna gsteren kimseye ise Av ldrmtr
denemedii iin ceza lzm gelmez. Nihayet bu da, ihramda olmayan iki kimseden birinin dierine avn yerini
gstermesi kabilindendir demitir. Bizim ise delilimiz ihram bbnda geen Eb Katade'nin hadisidir. Ata b.
Rabah (Allah rahmet eylesin) Avn yerini bakasna gsteren kimseye ceza lzm geldiinde ihtilf yoktur
demitir. Kald ki ihramda av ldrmek nasl yasak ise, avn yerini bakasna gstermek de yasaktr. Hem de av
ancak kap gizlenmekle kendini korumaya alt iin, yerini bakasna gstererek onu ele veren kimse de
bizzat onu ldrm gibi olur. Hem de kii ihrama girmekle herhangi bir canlya karmamay iltizam ettii iin,
eer gerei gibi hareket etmezse -kendisine braklan emneti korumada kusur gsteren kimse gibi- zamin olur.
hramda olmayan kimse ise, byle bir eyi iltizam etmedii iin yle deildir. Kald ki mam Eb Ysuf ile
625
Buhari c. 1, s. 378
Mide: 5/96.
628
Bu be hayvan ldrmenin cevaz hakknda iki hadis vardr: Biri, onlar Harem'de ldrmenin, biri de ramda olan kimse iin
ldrmenin cevaz hakkndadr ki bu iki hadis ayr ayn hadisler olup birbiri yerine gemektedir. nk bu hayvanlar Harem'de ldrmenin
caiz olmasndan, ihramda olan kimse iin de onlar ldrmenin caiz olmas lzm gelmez. Baz hadis kitaplarnda bu iki hadis birletirilerek
yle denilmektedir :
Bes hayvan vardr ki Harem'de olsun, ihramda olsun onlar ldrene gnah yoktur. Onlar da unlardr: Kurt, kuduz kpek, karga, delice,
ylan ve akreptir. Mslim c. 1, s. 384. Bu hadisin daha baka ekilleri de vardr. Kiminde karga yerine fare, kiminde; benek karga ve kiminde
daha baka eyler gegektedir.
629
Maide: 5/95
626
627
mam Zfer'den, ihramda olmayan kimsenin de zamin olduu rivayet olunmutur.

Bakasna avn yerini gsteren kimseye ceza lzm gelmesi iin de, kendisine gsterilen kimsenin daha nce avn
yerini bilmemesi ve gsteren kimseye inanmas arttr. Hatt eer ona deil de, bakasna inanarak av ldrrse
ona ceza lzm gelmez.
Eer avn yerini gsteren kimse ihramda olmazsa, Harem'de dah olsa yukarda akladmz sebebe binaen ona
bir ey lzm gelmez.
hramda iken av ldren kimse, ister unutarak ister bilerek ldrm olsun fark etmez. nk bu ceza, itlaftan
dolay kiiye lzm gelen bir mali ceremedir. Mali ceremeleri gerektiren eylemlerde ise unutma iie bilerek yapma
haeri arasnda fark yoktur.
hramda iken ilk olarak av ldren ile ikinci kez ldren arasnda da fark yoktur. nk cezay gerektiren sebep
her iki durumda da ayndr.
Av ldren kimseye lzm gelen ceza -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- avn ldrld yerdeki
veyahut eer lde ldrmse ldrld yere en yakm olan yerdeki kymetidir. Bu kymet de adil olan iki
kii tarafndan biilir ve kendisine ceza lzm gelen kimse muhayyer olup s isterse onunla bir kurban satnahr,
isterse yiyecek alp her bir fakire ya yarm sa' buday, ya da bir sa' arpa veya kuru hurma verir, isterse her bir sa
arpa veya yanm sa' buday yerine bir gn oru tutar. imam Muhammed ile mam- afii: ldrlen avn eer
evcil hayvanlardan benzeri varsa benzeri verilir. Mesel : ldrlen av ceylan olursa bir koyun veya kei, srtlan
olursa yine bir koyun veya kei, tavan olursa bir dii olak, Arap tavan olursa drt aylk bir dii olak,
devekuu olursa deve, yabaneei olursa sr lzm gelir. Zira Cenb- Hak. lrd avn evcil hayvanlardan
bir benzeri ceza olarak lzm gelir buyurmuturdemilerdir.
Avn evcil hayvanlardan benzeri ve deer bakmndan deil, biim ve yaradl ynnden benzeridir. Zira
hayvann kendisi evcil olur, deeri evcil olamaz. Hem de Ashab- Kiram -yukarda akladmz zeredevekuu, ceylan, yaban eei ve tavann biim bakmmdan benzerine hkmetmilerdir. Peygamber Efendimiz
(Sallallahu Aleyhi ve Selim) de; Srtlar avdr ve onda bir koyun veya kei lzm gelir 630 buyurmutur.
Sere kuu ve gvercin gibi, evcil hayvanlardan benzeri bulunmayan avlarda ise, mam Muhammed de mam
Eb Hanife ile mam Eb Eb Ysuf gibi Kymet lzm gelir demitir. mam- afii ise, gvercin ile koyun
veya kei arasnda benzerlik bulunduunu, zira ikisinin de- bir defada ve nefes atmadan su itiini ve hem de
gvercin tnn de koyun ve keinin brn andrdn syliyerek: -Gvercinin ldrlmesi halinde bir
koyun veya kei lzm gelir demitir, mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf: -Mutlak benzerlik hem biim ve
hem de kymet bakmndan benzerliktir. Fakat burada bu mnya hamletmek mmkn olmad iin kymet
bakmndan olan benzerlie hamletmek gerekir. nk -kul alacaklarnda olduu gibi- eriatta mehur olan
benzerlik budur. Yahut icma ie bu benzerlik murattr veyahut her avn kymet bakmndan benzeri vardr da,
biim bakmndan yoktur. yetteki Naam kelimesinden de murat -Allah daha iyi bilir- yabani hayvanlardr.
Zira Eb Ubeyde ile Asmai' nin dediklerine gre bu kelime hem evcil, hem yaban hayvanlarda kullanlr.
Srtlanda bir koyun lzm gelir hadisi de bir koyunun kymeti lzm gelir. Mnsndadr demilerdir.
Sonra, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre kii, kendisine lzm gelen kymet ile isterse bir kurban,
isterse yiyecek alr, isterse ne kurban ve ne de yiyecek almayp oru tutar, imam Muhamme.d ile mam- fii'ye
gre ise bu muhayyerlik hakemlere aittir. Eer hakemler kurbana hkmederlerse -yukarda da sylediimiz gibildrlen avn benzerini kurban etmek gerekir. Eer yiyecek veya oruca hkmederlerse, mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf un dedikleri gibi yapmak gerekir, tmam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf: Muhayyerlik yemin kefaretinde olduu gibi- eriat tarafndan kiiye gsterilen kolaylk olduuna gre, hakemlere deil,
kiiye ait olmas lzm gelir demilerdir, tmam Muhammed ile mam- fii'nin delili de metni yukanda geen
Mide sresinin 95. yetidir. Zira bu yette geen Hedyen kelimesi mensup olduu iin ya Yahkm Bihi deki
zamirden haldr, ya Yah-Km nn mefuludur. Hangisi de olsa, kurbann hakemler tarafndan hkmedilmesi
gerektiini ifade eder. Sonra, yemek demek olan Taam ile Oru demek olan Siyam kelimeleri arasnda muhayyerlik edat olan Ev kelimesinin getirilmesinden de bu muhayyerliin hakemlere ait olduu anlalr. Biz
diyoruz ki: yetteki Kefaretn ile Adl Zalike kelimeleri merfu olduklar iin Hedyen zerine deil, Cezan
zerine matuhturlar. Bu ise. hakemlerin yalnz ava deer bimekle grevli olduklar, avn deeri anlaldktan
sonra kurban yemek ve orutan birini semek ise, av ldrene ait olduunu ifade eder. Sonra, ldrlen av
nerede ldrlmse hakemler ona, orann raicine gre deer bierler. Ancak eer ldrld yerde avlarn
alm satm olmuyorsa, o zaman, oraya en yakn yerin raicine gre deer koyarlar: Kabe'ye ulaacak kurban
diye buyurmutur, Yemek ise baka yerlerde de verilebilir. mam- fii yemei de kurbana kyas ederek:
Yemek de Mekke'den baka bir yerde verilmez demitir. Zira kurbann Mekkede kesilmesi, Mekke
fakirlerinin yararlanmas iin emredildiine gre yemek de yledir.
Biz diyoruz ki. Kurban hikmeti bilinmeyen taabbd bir ibadet olduu iin ancak belirli bir zaman ve belirli bir
yerde kesildii takdirde ibadet olur. Yemek vermek ise gayesi yoksullara yardim 'olduu iin, nerede ve ne
zaman olursa olsun ibadettir.
Oru da keza Mekke'den baka yerlerde tutulabilir. Zira oru da nerede tutulursa tutulsun ibadettir.
ayet kii kurban Mekke'de deil, bir baka yerde keserse, yemek vermeyi semi gibi olup kurban kesmesi
630
ok gariptir. (Nasb-rraye c. 3, s. 137
yemek yedirme yerine gemi olur. Yani eer kurban baka bir yerde kesip etini yoksullara datr ve kurbann
eti de verilmesi gereken yiyecek miktarndan az olmazsa, keffaret olarak yemek vermeyi semi ve fakirlere
herhangi bir yiyecek maddesini vermi gibi olur. Zira yalnz kurban kesmek yemek verme yerine geemez.
u da bilinmelidir ki kii kurban kesmeyi setii zaman kurbanba yaramayan hayvanlar kesemez. Zira kurban
kelimesinden ancak kurbanlk hayvan anlalr. mam Muhammed ile mam- afii: Deve, sr veya davar
cinsinden olduktan sonra kk de olsa olur. Zira Ashab- kiram ldrlen baz avlarda olak ve kuzularla
hkmetmilerdir demilerdir. mam Eb Hanife'ye gre de kk hayvanlar yiyecek maddesi olarak verilebilir.
Biz Hanefilere gre, kii yemek vermeyi setii zaman ldrd avn yiyecek maddeleriyle kymetlendirilmesi
gerekir. ldrlen avm kymeti ile eer yiyecek maddesi alnrsa, her bir yoksula ya yarm sa' buday, ya da bir
sa' arpa vermek gerekir. Hibir yoksula yarm sa'dan az verilemez. Zira keffaret olarak verilmesi gereken
yiyecekler yoksullara, eriata ancak bu ekilde datlr.
Oru tutmay seen kimse, ldrd ava nce yiyecek maddeleriyle deer bitikten sonra her bir sa' arpa veya
yarm sa' buday yerine bir gn oru tutar. Zira orucun maddi deeri bulunmad iin ava orula deer bimek
mmkn deildir. Bunun iin ava yiyecek maddeleriyle deer bimek gerekir.
Lzm gelen yiyecek maddesinden yanm sa'dan daha az bir miktar ayet artarsa kii muhayyer olup isterse onu
tasadduk eder, isterse onun yerine bir gn oru tutar. Zira bir gnden az oru olamaz. Bunun iin, lzm gelen
yiyecek maddesinin bir yoksula verilmesi gereken mikdardan daha az olduu zaman da, yine o mik-dar verilir,
ya da -bir gnden daha az oru olmad iinbir gn oru tutulur.
Eer ihramda olan kimse bir av yaralar, ya tylerini eker veya bir uzvunu koparrsa Av ldrd zaman avn
tamamna -zamin olduu gibi avda meydana gelen eksiklie zamin olur.
Eer bir kuun tylerini yolduu veyahut ayaklarn kestii iin ku artk uup kendini koruyamaz olursa, kuun
btn kymeti kendisine lzm gelir. nk hayvam, kap kendini kurtaramaz duruma soktuu iin onu
ldrm gibi olur.
Hz. Ali ile Abdullah bn-i Abbas (Radyallh anhm)'dan rivayet olunduuna gre devekuunun yumurtalarn
kran kimseye yumurtalarn kymeti lzm gelir. Zira yumurta, yumurta olarak her ne kadar av deilse de, ilerde
canlamp av olaca iin avm hkmndedir. Eer krlan yumurta iinden l civciv karsa, o zaman canl olan
bir civcivin kymeti lzm gelir. Bu bir istihsandr. Yoksa kyas, yumurtann kymetinden baka bir ey lzm
gelmemesini gerektirmektedir. nk civcivin canlanp canlanmad bilinemez. Ancak yumurtann canl bir
civciv karmaya hazr bir durumda olduu iin, zaman gelmeden krlmas civcivin lmne sebep olur ve
bunun iin ihtiyaten Ondan dolay lmtr denilir. Bunun gibi, ihramda olan kimse eer bir ceylann karnna
vurup bir l yavru drmesine sebep olursa, ona hem ceylann, hem yavrusunun kymeti lzm gelir.
Karga, dlenge kuu, kurt, ylan, akrep, fare ve kuduz kpekleri ldrmekten dolay bir ey lzm gelmez. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm); Be eit hayvan zararl olup Harem'n dnda da
Harem'de de ldrlebilirler. Bunlar dlengekuu, ylan, akrep, fare ve src kpektir 631 demitir.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ayrca unu da buyurmutur: hramda olan kimse, fare,
karga, dlenge kuu, akrep, ylan ve src kpekleri ldrebilir. 632 Bu hadisin baz rivayetlerinde kurt da
vardr. Kimisi : Isrc kpekten maksat kurttur demitir. Kargadan da maksat leleri yiyen ve pislikleri
kartran karga dr.nk zararl olan karga bu kargadr. Saksaan ise yle deildir. nk saksaan hem
zararl deil, hem de ona karga denilmez. mam Eb Hanife'den: Isrc olan ve olmayan ve evcil olan ve
olmayan kpekler arasnda fark yoktur. Zira bu hususta nazara alman cinstir. Ayn sebebe binaen ev san ile
yaban san arasnda da fark yoktur. Zira bu hususta nazara alman cinstir. Ayn sebebe binaen ev san ie
yaban san arasnda da fark yoktur. Byk keler ile arap tavan ise, zararl olmadklar iin istisna edilen be
snf hayvanlardan deillerdir diye syledii de rivayet olunmutur.
Sivri sinek, karnca, pire ve keneleri de ldrmede bir saknca yoktur. nk bunlara av deniimedii gibi, hem
insan vcudundan olumuyorlar ve hem de yaradllar itibariyle inciticidirler. Karncadan murat, insanlar
inciten siyah veya sar renkli olanlardr. ncitici olmayan karncalan ldrmek ise gnahtr. Fakat av olmadklar
iin cezay gerektirmez. Bir biti ldren kimseye ise buday, arpa ve benzeri gibi herhangi bir yiyecek
maddesinden bir avu mikdar gibi bir sadaka lzm gelir. nk bit vcut kirinden olutuu iin, ihramda
ldrmek ihramda temizlenme yasana uymamak demek olur.
el-Camlussaiyr'de Bir biti ldren kimse herhangi bir yoksula bir ey yedirir diye gemektedir. Bundan,
yoksula yedirdii eyin az dahi olsa ve onu doyurmasa bile kfi geldii anlalr.
Bir ekirgeyi ldren kimse de istedii mikdarda bir sadaka verir. nk ekirge de kara av saylr. Zira av ele
gelmeyen ve glkle yakalanabilen hayvan demektir. Hz. mer (Radyallh anh); Bir kuru hurma bir
ekirgeden iyidir 633 demitir.
Kaplumbaay ldren kimseye ise bir ey lzm gelmez. nk kaplumbaa -keler ve bcekler gibi- haerattan
631
Mslim, Hac 67-73, 76-79; Buhari, Avlanma 7; Eb Davud, Menast, 39; Nesai, Hac 82-84, 86, 88, 113-114; Muvatta, Hac 88-90.
Mslim ile Buhari. Eb Davud da Eb Said-i Hudri (r.a)dan: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e ihramda olan kimsenin hangi hayvanlar
ldrebildii soruldu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Ylan, akrebi, fareyi, src kpei, dlence kuunu ve yrtc hayvanlar ldrebilir.
Kargaya da atar fakat ldrmez, diye cevap verdi, eklinde bir hadis nakletmitir. Feth-lkadir c. 3, s. 16
633
Muvatta' s. 162
632
olup yakalanmas g olmad iin av saylmaz.

Harem avn saan kimseye sad stn kymeti lzm gelir. Zira st avn vcudundan olutuu iin avn
kendisi hkmndedir.
eriatn istisna ettii ve yukarda saydmz be zararl hayvan dnda eti yiymeyen dier canavar ve benzeri
hayvanlar ldren kimseye de ceza lzm gelir. mam- afi: Lzm gelmez. nk her canavar yaradl
itibar ile insanlara zararl olduu iin eriata istisna edilmi saylr. Kald ki hadiste geen Kelb kelimesi lgat
itibar ile yalnz kpek olmayp btn canavarlara amildir demitir.
Biz diyoruz ki: Canavarlarn hepsi insanlardan katklar iin av saylrlar. Kald ki insanlar onlan -ya gl
olduklar, ya zararl bulunduklar veyahut onlar avlanma arac yapmak iin- yakalamak isterler. Hadiste istisna
edilen hayvanlar da sayl olduklar iin onlara bakalarn kyas etmek mmkn deildir. Kelb kelimesi de
lgatta btn canavarlara amil ise de, rfen yalnz kpekte kullanlr. Konumalarda ise lgattan ok, rfe
uyulur.
Eti yiyilmiyen hayvanlara deer biilirken hi brinin deeri bir koyunu geemez. mam Zfer, eti yiyilmeyen
hayvanlar da dierlerine kyas ederek: Deeri neye ularsa ulasn lzm gelir demitir. Bizim ise delilimiz,
yukarda metni geen Srtlan avdr ve onda bir koyun lzm gelir hadisidir. Hem de eti yenilmeyen hayvann
deerine gl ve yrtc olduu iin deil derisi iin itibar olunur. Bunun iin deeri bir koyunun deerini
aamaz.
hramda olan kimse eer bir canavar kendisine saldrrken ldrrse ona bir ey lzm gelmez. mam Zfer bunu
da saldrgan deveye kyas ederek: Kymeti lzm gelir demitir. Biz ise Hz. mer'in bir canavan ldrd
iin kurban kestikten sonra: Biz ona saldrdk da onun iin kurban kestik diye sylediine dair rivayete
dayanyoruz. 634 Kald ki ihramda olan kimse savunmaktan deil saldrmaktan nehyedilmitir. Nitekim yukarda
geen be hayvan ldrmeye muhtemelen zararl olduklar iin izin verilmitir. Bu ise bilfiil zarar vermektedir.
Saldrgan deve ise yle deildir. nk deve saldrgan dahi olsa bakasnn mal olduu iin sahibinin izni
olmakszn ldrlemez.
hramda olan kimseye av ldrmek zorunda dahi kalsa, ceza lzm gelir. Zira metni yukarda geen hramda
bulunduunuz srece size kara av yasak edilmitir yetinin nass ile sabitttir ki herhangi bir av ldrebilmek,
keffaret vermeye baldr.
hramda olan kimsenin davar, deve, sr, tavuk ve evcil olan kaz ve rdekler gibi evcil hayvanlar kesmesinde
saknca yoktur. Zira bu hayvanlar evcil olduklar iin av deillerdir. Evcil kazdan maksat ev ve havuzlarda
barnan kazlardr. Zira bu kazla yaradllar itibar ile insanlardan kamazlar.
Ayaklan tyl de olsa gvercinleri ldren kimseye ceza lzm gelir. mam Malik: Ayaklan tyl olan
gvercinleri ldrmekten ceza lzm gelmez nk bu tr gvercinle: yaradl itibar ile insanlardan kamad
ve yerden abuk kalkamad iin av saylmaz demitir. Biz diyoruz ki: Gvercinlerin her eidi yaradl
itibariyle insanlardan kaar ve yerden ge de kalksa utuu iin ele gemez. ayet ilerinde insanlardan
kamayanlar varsa da, nz olduu iin onlara itibar olunmaz.
Evcilletirlmi ceylanlar ldren kimseye de ceza lazm gelir. Zira ceylan yaradl itibariyle av olduu iin
evcilletirilmesi onun avhk vasfm kaldramaz. Nasl ki, deve de yaradl itibariyle evcil olduu iin kat
zaman evcillik vasf kalkmaz ve ldrlmesi ihramda olan kimse iin haram olmaz.
hramda olan kimsenin kestii av murdar olup eti yiyilemez. mam- afii hramda olan kimse eer ihramda
olmayan bir kimse iin keserse murdar olmaz. nk bakas yerine kestii iin o bakas onu kesmi gibi olur
demitir.
Biz diyoruz ki: Hayvan kesmek meru bir fiil olduu halde bu kesmek haram bir fiildir. Bunun iin bu da
Mecusinin kesmesi gibi kesmek saylmyor. nk meru olan kesmek, eti kandan temizleme ameliyesi yerine
geen kesmektir. Bu kesmek ise eriata haram olduu iin o ameliyenin yerine geemez.
hramda olan kimseye, kestii avn etinden yemesi halinde -mam Eb Hanife'ye gre- yedii etin kymeti lzm
gelir. Dier iki imam ise: Ona bir ey lzm gelmez demilerdir. Bu avn etinden yiyen bakasna ise, ihramda
dahi olsa her imama gre de bir ey lzm gelmez.) ki mam: nk bu avn eti murdar olduu iin, onu
yiyen kim olursa olsun ona tevbe ve istifardan baka bir ey lzm gelmez, mam Eb Hanife de: Bu avn
etinden yemek onu kesen kimseye yalnz murdar olduu iin deil, ayn zamanda ihramda onu kestii iin de
haramdr. hramda olan bakalarna ise, yalnz murdar olduu iin haramdr demilerdir.
hramda olan kimsenin ihramda olmayan kimsenin avlayp kestii avn etini yemesinde -eer ona avn yerini
gstermemi ve avlamasn sylememi ise- saknca yoktur. mam Malik: Eer onun iin avlam ise yiyemez.
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
hramda olan kimsenin herhangi bir avn etini yemesinde -eer kendisi onu avlamam veyahut bakas
tarafndan onun iin avlanmam ise- saknca yoktur 635 buyurmutur, demitir. Bizim delilimiz ise Ashap,
ihramda olan kimsenin avlanm hayvann etini yemesi hakknda konuurlard. Seslerini duyan Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Sakncas yoktur 636 buyurdu, mealinde rivayet olunan hadistir.
634
ok gariptir. (Nasb-rraye c. 3, s. 137)

Tirmizi c. 1 s. 116, Eb Davud c. 1 s. 256, Nesai c. 2 sh. 25
636
mam Muhammed'in Kitab-l sar. (Nasb-rarye c. 3 s. 140)
635
Bu diyoruz ki mam Malik'in dayand hadiste geya Eer avlayan kimse ona vermemi ise ya da -Eer onun
sz ile avlanmam ise- mnsndadr. Sonra bu hadiste Eer kendisi avn yerini gstermemi ise diye art
koulmutur. Bu ise, ihramda olan kimsenin bakasna avn yerini gstermesinin haram olduuna da nasstir.
Bununla beraber derler ki: Bunun hakknda iki rivayet vardr. Haram olduuna dair rivayetin delili yukarda
geen Eb Katade'nin hadisidir. Harem'in herhangi bir avn ldren kimse, ihramda olmasa bile kymetini
yoksullara datmak zorunda olur. Zira Haremin avlarna dokunulamaz. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) uzunca bir hadisinde;
Harem'in avlar da rktlemez 637 buyurmutur. Bu kimseye kendisine lzm gelen avn kymeti yerine oru
tutmak yeterli gelemez. Zira bu ceza, keffaret olmayp mali bir ceza olduu iin, kul alaca gibi aynen denmesi
gerekir. mam Zfer bu cezay da ihramda av ldren kimseye lzm gelen cezaya kyas ederek: Oru tutmak da
yeterlidir demitir. Oysa, bu mali bir ceza olduu iin ikisi arasnda fark vardr. Bu kimseye, kurban tla
vermenin yeterli gelip gelmedii hakknda iki rivayet vardr.
Eer bir kimse bir av yakalayp onunla birlikte Harem'in snrlan iine girerse, girer girmez av salvermesi
gerekir. mam- afi: Harem'in dnda onu yakalad iin mubah bit yoldan mlkiyetine gemitir. eriat ise
hi kimseye mlknden vazgemesini emretmez demitir.
Biz diyoruz ki: Bu av sa olarak Harem'in snrlar iine girdii iin, Harem'e hrmeten artk ona dokunmamak
gerekir. ayet brakmayp onu bakasna satarsa ve henz duruyorsa geri verilir.! nk ona dokunmak haram
olduu iin sat fasittir. Eer durmuyorsa ona ceza lzm gelir. hramda olan kimsenin de, yakalad av
bakasna satmas ayn sebebe binaen yledir. Eer bir kimse, evinde veyahut beraberindeki bir kafeste av
bulunduu halde ihrama girerse av salmas gerekmez. mam- afi: Gerekir. nk eer salmazsa, elinde iken
ihrama girip de onu salmamas halinde nasl dokunulmazlm ihll ediyorsa bu da yledir demitir.
Biz diyoruz ki: Ashab- Kiram ihrama girerlerken evlerinde birok avlar bulunduu halde hi birinden
avnrsahverdii rivayet olunmamtr.638 Kald ki ihramda olan kimseye gereken ey, herhangi bir ava
dokunmamaktr. Bu kimse de, av elinde olmad iin ava dokunmu saylmaz. Ancak u var ki, av onun
mlkiyeti altndadr. Bunun da bir sakmcas yoktur. nk eer onu satsa da, sat fasit olduu iin
mlkiyetinden kamaz. Kimisi demitir ki: Eer ihrama girerken iinde av bulunan kafes elinde olursa, av herhangi bir kimse veya hayvana kaptrmamak art ile- salvermesi gerekir demitir.
Eer bir kimse bir av yakaladktan sonra ihrama girer ve bir bakas da av bu kimsenin elinden kapp brakrsa,
mam Eb Hanife'ye gre zamin olur. Dier iki mam ise: Zamin olmaz. nk onu kendisine caiz olmayan
bir eyden alkoyduu iin ona iyilik etmi olur demilerdir. mam Eb Hanife ise: Bu kimse daha ihramda
dei'ken yakalad iin ona meru bir yoldan malik olmutur ve malik olunca da ihrama girmesiyle mlkiyeti
bozulmaz. Bunun iin izni olmadan onu itlaf eden kimse zamin olur. Zira ona vacip olan ey onu itlaf deil,
sadece elinde bulundurmamaktr. Bu da onu, kaamayaca herhangi, bir yerde brakmakla mmkn olurdu.
Bunun iin, elini ondan kesen kimse tecavz etmi olur. Fakat kiinin ihramda iken yakalad av, kii ona malik
olamad iin yle deildir demitir. Ayn ihtilf, bakas elinde bulunan alg aletlerini kran kimse hakknda
da cridir.
hramda olan kimsenin yakalayp elinde tuttuu av karan kimseye ise, ittifak ile bir ey lzm gelmez. Zira kii
ihramda iken yakalad ava malk olamaz. nk Cenab Hak yukarda da getii zere hramda
bulunduunuz srece size karaavi yasak edilmitir 639 buyurduu iin, iki satnalan kimse nasl ikiye malik
olamyorsa, ihramda olan kimse de yakalad ava malik olamaz.
Eer ihramda olan kimse bir av yakalar ve ihramda olan bir bakas da bu av ldrrse, ikisine de ceza zm
gelir. Birincisi ihramda iken av yakalad iin, ikincisi de ihramda iken av ldrd iin cezay hak etmi
olurlar. Fakat birincisi dedii cezay ikincisinden isteyebilir. mam Zfer: steyemez nk ihramda iken av
yakalad iin o da ikincisi kadar suludur demitir. Biz diyoruz ki: Her ne kadar ihramda avlanmak yasak ise
de, bu kimse yakalad av, eer ldrlmeseydi brakmak suretiyle, iledii sutan geri dnebilirdi. Fakat
ikincisi bu olana ortadan kaldrd iin dierinin cezasn da o ekmelidir.
Harem'in snrlan iinde bulunan bir otu veyahut kendiliinden biten ve herhangi bir kimsenin mlk olmayan
bir aac kesen kimseye, eer kestii ot veya aa daha yeil olup kurumam ise kymeti lzm gelir. Zira
Peygamber Efendimiz. (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Harem hakknda;
ayrlan biilmez, dikenleri kesilmez 640 buyurmutur. Sonra, lzm gelen bu kymeti mutlaka vermek gerekir.
Onun yerine oru tutulamaz. nk Harem'in ot ve aalarn kesmek ihramda olmak iin deil, Harem'in ot ve
aalan olduklar iin haramdr. Kendiliinden bitmeyip insanlar tarafmdan dikilen aalan kesmede ise, icma
ile saknca yoktur. nsanlar tarafmdan ekilmesi det olmayan bitkiler de, eer insanlar tarafmdan ekilirse,
insanlar tarafndan ekilen bitkilerin hkmn alr.
Kendiliinden ve fakat bir kimsenin tarlasnda biten bitkiyi kesen kimseye iki kymet lzm gelir. Bir kymet
637

bn-i Ebi eybe Musannaf'nda Abdullah b. Haris'ten: Biz hac yoluna karken evimizde avlam olduumuz avlan olduu gibi brakp
salvermezdik diye sylediini rivayet etmitir. (Nasb-rraye e. 3, a. 143)
639
Maide: 5/96
640
638
Harem'e saygszlk ettii, bir kymet de bakasna ait olan mala tecavz ettii iindir. Nasl ki bakasnn mlk
bulunan bir av ldren kimseye de iki kymet lzm gelir.
Harem'in kurumu bitki ve otlarn kesen kimseye ise -kuru bitki artk bymedii iinbir ey lzm gelmez.
Harem'in ayrlarnda hayvanlar otlatlamaz ve Izhr denilen ottan baka hi bir otu kesilemez. mam Eb Ysuf:
Otlamann sakncas yoktur. nk hayvanlar otlanmaktan alkoymak mmkn, deildir demitir. Yukanda
metni geen Harem'in otlar biilemez, dikenleri kesilemez hadisi bizim iin delildir. Zira oraklarla kesmek ile,
dudak ve dilerle kesmek arasnda fark bulunmayp ikisi de bimektir. Kald ki Harem'in dndan hayvanlara ot
getirmek mmkn olduu iin hayvanlar Harem'de otlatmak zorunlu deildir. Ancak, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) tarafmdan istisna edildii iin 641 zher denilen ot bu hkme tabi deildir.
Harem'de bu otu bimek de, hayvanlan otlatmak da caizdir. Mantar da bitki saylmad iin kesilmesi sakncal
deildir.
fsad haccn yapan kimsenin, yapmas halinde kendisine kurban lzm gelen bir eyi eer Kran haccn yapan
kimse yaparsa ona -biri hac, biri de umre iin olmak zereiki kurban lzm gelir. mam- afii (Allah rahmet
eylesin): Kran haccn yapan kimseye de bir kurban lzm gelir demitir. Zira ona gre, kran haccn yapan
kimse hac ile umreden birinin ihramndadr. Bize gre ise yukanda getii zere- hem hac ve hem umrenin ihramndadr. Ancak ihramsz olarak mikat gemesi halinde bu kimseye bir kurban lazm gelir. Zira mikata
geldiinde kendisine hac ile umreden yalnz birinin ihramna girmek vacip idi. Bir vacibi tehir etmek ise yalnz
bir kurban gerektirir. mam Zfer (Allah rahmet eylesin): Kran haccn yapan kimseye mikat ihramsz
gemek de iki kurban gerektirir demitir.
Eer ihramda olan iki kii birlikte bir av ldrrlerse ikisine de ayn ayn kurban lzm gelir. Zira avn yerini
bakasna gsteren kimseye tam ceza lzm geldiine gre, av bakas ile birlikte ldren kimseye tam ceza
lzm gelmesi evleviyetle gerekir.
Eer ihramda olmayan iki kii Harem'in bir avn birlikte ldrrlerse ikisine bir ceza lzm gelir. Nasl ki
yanllkla bir adam ldren iki kiiye yalnz bir diyet ve fakat her birine ayn bir ke-fare lzm gelir.
hramda olan kimsenin, av satmas ile satn almas fasittir. nk eer av daha sa iken ihramda olan kimse onu
satarsa, onun dokunulmazlm ihll etmi ve eer fonu kestikten sonra satarsa bir murdan satm olur.
Eer bir kimse bir ceylan Harem'in snrlan dna kardktan sonra ceylan yavrular ve yavrular lrlerse, len
her bir yavru iin ona bir ceza lzm gelir. Zira Harem'in snrlan dna karlmasyla ceylanun dokunulmazlk
vasf kalkmaz. Bunun iin, onu karan kimse onu tekrar Harem'in snrlan iine dndermek zorundadr. Bu vasf
da, eriatn ona verdii bir vasf olduu iin yav-rulanna da geer. Eer ceylann cezasn dedikten sonra ceylan
dourursa o zaman len yavrulannn cezas kendisine lzm gelmez. nk ceylann cezas verilince onun
dokunulmazlk vasf kalkm olur.642
hramsz Olarak Mikata Gemek
Eer Kfeli olan bir kimse beni amir hurmalklarna vardktan sonra umre ihramna girer ve fakat bir daha Zat-
Irk'a dnp oradan telbiyeye balarsa ondan kurbann vcubu sakt olur. Eer Zat- Irk'a dner ve fakat
Mekke'ye girip umre tavafn yapncaya kadar telbiye etmezse kurban kesmesi gerekir. imam Eb Hanife'ye gre
byledir. Dier iki mam ise: Telbiye etsin etmesin Zat- Irk'a dnmesi ile ondan kurbann vcubu sakt olur,
mam Zfer de Telbiye etsin etmesin kurbann vcubu ondan sakt olmaz. nk ihramsz olarak mikat getii
iin -gn batmadan Arafattan ayrlp da gn battktan sonra tekrar Arafat'a dnen kimse gibi- ihramsz olarak
mikat geme suu kendisinden sakt olmaz demilerdir.
Biz diyoruz ki: Her ne kadar ihramsz olarak mikat gemi ise de, herhangi bir amele henz balamamken bir
daha mikata dnp orada yeniden ihrama girdii iin, mikat ihramsz olarak gememi gibi olur. Bunun iin ona
kurban lzm gelmez. Gn batmadan Arafat'tan ayrlp da gn battktan sonra tekrar' Arafat'a dnen kimse ise
yle deildir. nk Arafat'ta gndzleyin vukuf yapan kimse, gn batarken Arafat'ta olmas gerekir. Ancak u
var ki, ki mama gre ihrama girmek iin telbiye etmek art olmayp yalnz niyet getirmek kfi olduundan, bu
kimse telbiye etmese bile Zat- Irk'a dnmesiyle mika-tm hakkn yerine getirmi olur. mam Eb Hanife'ye gre
ise, telbiye de art olduu iin yalnz dnmek yeterli olamaz.
Bu ihtilf, mikat getikten sonra hac ihramna giren kimse hakknda da caridir. Eer kii tavafa balayp Hacerl
Esved'i istilm ettikten sonra mikata dnerse, ondan ittifak ile kurban sakt olmaz ve eer ihrama girmeden
dnerse ondan ittifak j!e kurban sakt olur.
Bu da eer kii hacc veya umre yapmak iin Mekke'ye gitmek istiyorsa byledir. Eer Zat- Irk'a bir baka
maksat iin gider ve fakat oraya vardktan sonra Mekke'ye gitmek isterse, o zaman bu kimse ile evi hurmalkta
olan kimse arasnda fark yoktur. Zira.hurmaln kendisi sayg gsterilmesi gereken bir yer olmad iin Hacc
ile umreden baka bir maksatla oraya varan kimsenin ihrama girmesi gerekmez. Nihayet bu kimse de orada
oturanlardan biri gibi olur. Orada oturanlar ise baka bir i iin Mekke'ye gitmek istediklerinde ihrama girmeleri
gerekmez.
641
642

Eer evi Hurmalk'ta olan veyahut bir i iin oraya gelen kimse, hacc yapmak isterken Harem'in snrlan iine
girmeden ihrama girip Arafat'ta vukuf yaparsa ona bir ey lzm gelmez. nk kendisi iin mikat olan Harem'in
dnda ihrama girmitir.
Eer ihramsz olarak Mekke'ye giren bir kimse ayn yl iinde kp inikatta hac veya umre iin ihrama girerse,
ihramsz olarak Mekke'y girmesiyle kendisine vacip olmu haccm yerine gemi olur. mam Zfer: Yerine
gemez demitir, ki kyas da bunu gerektirmektedir. Zira kiinin ihramsz olarak Mekke'ye girdii iin
kendisine vacip olan hac veya umre de, kiinin adad iin kendisine vacip olan veyahut Mekke'ye girdii ayn
ylda yapmayp baka ylda yapt hac veya umre gibidir. Bu hac veya umre nasl niyete muhta ise bu da
yledir. Biz diyoruz ki: Kiiye gerekli olan ey, bu yere geldii zaman -farz olan hacc yapmak iin geldii
zamanda olduu gibiihrama girmek suretiyle ona sayg gstermektir. Kii bunu ayn ylda yapt zaman
yapm olur. Fakat yl bittikten sonra eer yaparsa -boynuna gemi bir bor olduu iin- ona niyet getirmek
gerekir. Nasl ki adanm olan itikf ayn yln ramazannda yaplan itikf onun yerine geer de, ertesi yln
ramazannda yaplan itikf eer onun niyetiyle olmazsa onun yerine gemez.
Mikat getikten scnra umre ihramna giren ve umresini tamamlanamadan bozan kimsenin bozduu umreyi hem
tamamlamas ve hem de sonradan kaza etmesi gerekir. Zira umre her ne kadar vacip deilse de ihramna
girildikten sonra vcib olduu iin bozulsa dahi tamamlanmas gerekir. Nasl ki vcib olmayan haccm da balandktan sonra bozulsa dahi tamamlanmas lzm gelir. Fakat ihramsz olarak mikat gemesinden dolay ona
kurban lzm gelmez. mam Zfer'in yapt yargya gre ise bu kimseye kurban lzm geiir. Bu ihtilf da, mikat
ihramsz olarak getikten sonra hac ihramna giren ve sonra haccn bozan kimse hakkndaki ihtilf gibidir.
mam Zfer bu ihramsz olarak mikat gemeyi de -koku srnmek ve tra olmak gibi- haccn dier yasaklanna
kyas etmitir.
Biz diyoruz ki: Bu kimse bozmu olduu hacc kaza ederken mikatta ihrama girdii iin bozduu hacda ihramsz
olarak mikat gemi olma suu ortadan kalkm olur. Haccn dier yasaklar ise ihramsz olarak mikat geme
yasa gibi deillerdir. Eer bir Mekke'li hac niyetiyle Mekke'den kp ihrama girer ve Harem'e dnmeden
Arafat'a karsa bir koyun veya kei kurban etmesi gerekir. Zira onun mikat Harem olduu halde Harera'in
dna ktktan sonra ihrama girmitir. Bunun iin ona kurban lzm gelir. ayet bu kimse bir daha Harem'e
dnp oradan telbiyeye balarsa, mikatn dndan hacca gelen kimse hakknda sylediimiz ihtilf bunun
hakknda da caridir.
Eer temett haccn yapan kimse umresini bitirdikten sonra Harem'in snrlar dna kar ve ondan sonra
ihrama girip Arafat vukufunu yaparsa ona kurban lzm gelir. nk bu kimse Mekke'ye girip umrenin
amellerini yapnca Mekke' li kimsenin hkmne girmitir. Mekke'li olan kimsenin ise -yukarda da sylediimiz
zere- Harem'in snrlan iinde ihrama girmesi gerekir. Bu kimse ise Harem'in snrlan dna ktktan sonra
ihrama girdii iin ona kurban lzm gelir. ayet bu kimse daha Arafat vukufunu yapmamken Harem'in snrlan
iine dnp telbiyeye balarsa mikatn dndan hacca gelen kimse hakknda cari olan ihtilfa gre bu kimseye
Allah bilir artk birey lzm gelmez.643
hramda ken Bir Dier hrama Da Girmek
mam Eb Hanife: Mekke'de oturan kimse eer umre ihramna girdikten ve Kabe'yi de bir tur tavaf ettikten
sonra hac ihramna da girerse, hacc brakr ve ona hem kurban ve hem ds bir hac ile bir umrenin kazas lzm
gelir demitir. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed ise: Bu kimsenin umreyi brakmas daha iyidir ye ona
bir kurbanla umrenin kazas lzm gelir demilerdir. Zira Mekke' de oturanlar hac ile umreyi birlikte
yapamadklar iin bu kimse ikisinden birini brakmak zorundadr. Umre ise braklmaya daha lyktr. nk
umre hem hac kadar nemli deil, hem rknleri daha az ve hem de belirli bir zaman olmad iin kazas daha
kolaydr. Hatta eer kii umre ihramna girip de umreden bir ey yapmadan haccn ihramna girerse ayn
sebepten dolay yine hkm byledir. Fakat eer Kabe'yi drt tur tavaf ettikten sonra haccn ihramna girerse, o
zaman hacc brakmasnn gerektiinde ihtilf yoktur. nk drt tur, tavafn ou olduu iin tavafn tamam
hkmndedir. Bunun iin -umreyi tamamlam olmas halinde olduu gibi- artk umreyi brakmaya imkn
yoktur. Drt turdan daha az tavaf yapld zaman ise, umrenin ou yaplmam olduu iin umreyi brakmak
mmkndr. mam Eb Hanife ise: Umrenin amellerinden -az da olsa- bir miktar yapld iin umrenin ihram
g kazanmtr. Haccn ihram ise, kii ona yeni girdii iin daha glenmemitir. Gl olmayan brakmak ise
gl olan brakmaktan daha kolaydr. Hem de umreyi brakmak umreyi bozmaktr. Hacc brakmak ise hacc
bozmak deil, onu yapmamaktr. Bozmak ise yapmamaktan daha ardr demitir. Bununla beraber her iki
durumda da, yani ister hacc, ister umreyi brakm olsun, ona kurban lzm gelir. nk ikisini birlikte
srdremedii iin birinin ihramndan zaman gelmeden km olur. Bunun iin o da muhsar, yani hac veya
umresini tamamlamaktan ahkonan kimse hkmndedir. Ancak umreyi brakmas halinde kendisine yalnz
umrenin, hacc brakmas halinde ise hem haccn, hem umrenin kazas lzm gelir.
Kii ayet ikisini de brakmayp birlikte srdrrse yine caizdir. nk ikisinin de amellerini zerine ald
ekilde yerine getirmi olur. Ancak ikisini birlikte srdrmekten nehyedilmitir. Nehy ise nehyedilen eyin
643
gereklemesinde -usulumuzda bilindii zere- mani deildir. Fakat ikisini bir arada yapt iin ona kurban
lzm gelir. nk nehyedilen eyi yapt iin ameline eksiklik girmi olur. Bu kurban, Mekke'de oturan
kimseler iin cebir kurban, inikatlarn dnda oturanlar iin de kr kurbandr.
Eer bir kimse hac ihramna girdikten sonra bayram gn ikinci kez hac ihramna girerse, eer birinci ihramda
olmu ise ikinci hac da kendisine vacip olur ve ona bir ey lzm gelmez. Eer birinci ihramda tra olmam ise,
ikinci hac yine kendisine vacip olur ve fakat -tra olsun olmasn- mam Eb Hanife'ye gre ona kurban lzm
gelir. Dier ki mam ise: Eer tra olmazsa ona kurban lzm gelmez demilerdir. Zira iki hacc veya iki
umreyi bir arada yapmak bidattir. Hem de eer tra olursa onun tra birinci ihram iin bir nsk ise de, ikinci
.ihram iin sakncaldr. Zira zamanndan nce yaplan bir tratr. Bunun iin ona kurban lzm gelir. Eer ertesi
yla kadar tra olmazsa, o zaman birinci ihramn tran zamannda yapmam olur. Bu ise, mam Eb Hanife'ye
gre kurban kesmeyi gerektirir. Dier iki imama gre ise -yukarda da sylediimiz zere- gerektirmez.
Eer bir kimse umresini bitirdikten sonra ve fakat daha tra olmamken bir daha ihrama girerse, zamanndan
nce ihrama girdii iin ona kurban lzm gelir. Zira bu kimse iki umreyi bir arada yapm olur. Bu ise
mekruhtur. Bunun iin ona kurban lzm gelir ve bu kurban cebir ve kefaret kurbandr.
Eer bir kimse hac ihramna girdikten sonra umre ihramna da girerse, ona her ikisi de vacip olur. Zira hac ile
umreyi bir arada yapmak Kran hacc olup mikatlann dnda oturan kimseler iin merudur. Bizim meselemiz de
bu kimseler hakkndadr. Ancak bu kimse snnete aykn davrand iin iyi bir i yapm olmaz. ayet bu kimse
umrenin herhangi bir amelini yapmadan Arafat'ta vukuf yaparsa umreyi brakm olur. Zira umreyi hacca bina
klmak meru olmad iin bu kimseye umre amellerini yapmak mmkn deiidir. Fakat Arafat'ta vukuf
yapmadka yukarda da sylediimiz gibi yalnz Arafat yoluna kmakla umreyi brakm olmaz.
Eer bir kimse hac iin tavaf yaptktan sonra ihram umresine de girip ikisini birlikte srdrrse ikisi de ona
vacip olur. Zira -yukarda da getii zere- hac ile umreyi bir arada yapamk meru olduu iin birlikte her
ikisinin ihramna girmek caizdir. Bu tavaftan maksat Kudm tavafdr. Zira kudm tavaf snnet olup rkn
olmad iin onun yaplmamas halinde herhangi bir ey lazm gelmez Rkn olmaynca da onun yaplmas ile
hacdan herhangi bir ey yaplm olmad iin nce umrenin, sonra haccn amellerini yapmak mmkndr.
Bunun iin her ikisini birlikte srdrrse caizdir. Ancak birlikte yapt iin ona kurban lzm gelir ve sahih olan
rivayete gre bu kurban cebir ve kefaret kurband;. nk kii bir bakma umrenin fiillerini haccn fiilleri
zerine bina klm olur.
Bununla beraber bu kimse iin umreyi brakmak mstahaptr. Zira haccn amellerinden bir ey yapm olduu
iin eer umreyi brakmazsa onu haccn amelleri zerine bina klm olur. Fakat eer henz tavaf yapmam ise
yle deildir, ve umreyi brakt iin ona kurban lzm gelir.
Eer bir kimse bayram gnlerinde umre ihramna girerse yukarda akladmz sebepten day hramna girdii
umre ona vacip oluyorsa da onu brakmas gerekir. nk eer brakmazsa umrenin amellerini her bakmdan
haccn amelleri zerine bina klm olur Hem de -sonradan aklayacamz zere- bayram gnlerinde umre
yapmak mekruhtur Bunun iin, ihramna girdii umreyi brakmas gerekir, ve brakt iin ona hem kurban ve
hem de kaza lzm gelir. ayet brakmayp srdrrse caizdir. nk mekruh olmas kendisinde olmayan bir
sebepten dolaydr O da, bayram gnlerinde kiinin ham amelteriyle megul bulunmasdr. Ancak ikisini bir
arada yapt iin ona kurban lzm gelir. Derler ki: Bu kurban da kefaret kurbandr. Kimisi: Eer kii hac iin
tra olduktan sonra umre ihramna girerse -zahire gre- umreyi brakmas gerekmez, Kimisi de: Hakknda
nehiy bulunduu iin tra olduktan sonra da olsa, yine brakmas gerekir demitir. Fakih Eb Cafer'in dediine
gre bizim ulemamz bu grtedirler.
Eer bir kimse Arafat vukufunu karr ve ondan sonra hac veya umre ihramna girerse, ihramna girdii hac
veya umreyi brakmas gerekir. Zira -sonradan gelecei zere- karlan haccn ihram umre ihramna
dnmeden onun ihramndan umre amellerini yapmakla klm olur. Bunun iin. eer brakmazsa umre
ihramna girdii zaman -iki umre ihramna girdii zamanda olduu gibi- ef'al bakmndan iki umreyi, hac
ihramna girdii zaman da ihram bakmndan iki hacc bir arada yapm olur. Bunun iin -iki haccn ihramna
girdii zamanda olduu gibi- birini brak mas gerekir. Fakat ihramna girmesi sahih olduu ve zaman gelmeden
de ihramdan ikit iin -Allah bilir- ona hem kaza ve hem de kurban lzm gelir.644
HSAR BABI
hsar: hramda olan kimsenin hac veya umresini hastalk, dman ve benzeri gibi herhangi bir sebepten dolay
tamamlamaya imkn bulamamas demektir.
hramda olan kimse, bir dman tarafndan yoluna devam etmekten ahkonduu veyahut hastaland iin hac
veya umresini srdremedii zaman ihramndan kabilir. mam- afii: hsar ancak dmanla olur. Zira
ihramdan kp da Kbe'ye kurban gndermek, dman tarafndan yolu kesilen kimseye hayatn kurtarmas iin
meru olmutur. Hastalanan kimse ise ihramdan kmakla hastal kalkmaz demitir.
Biz diyoruz ki: hsar yeti hastalktan dolay ihramn srdremeyen kimseler hakknda varit olmutur. Zira
btn lgatlar mttefiktirler ki hsar hastalanma ile olur. Dmann engellemesine ise Hasr denir. Kald ki hac
644
veya umreyi tamamlamadan ihramdan kmak, uzun zaman ihramda kalmann zorluu iindir. Hasta olan
kimsenin ise, uzun zaman ihramda kalmas daha zordur.
Kiiye hac veya umresini tamamlamadan ihramdan kmas caiz olduu zaman nce Harem'de kesilmek zere
bir kurban gnder ve beraberinde gnderdiin kimseye kurbannn kesilecei gn syle ve o gn getikten
sonra ihramdan k, denilir. nk ihsar kurban bir ibadettir. Herhangi bir hayvan kesmek ise-yukarda da
getii zere- eer belirli bir gn veya yerde olmazsa ibadet olamaz ve dolaysiyle onunla ihramdan klamaz.
Hed'y yerine ulancaya kadar banz tra etmeyin 645 yet-i kerimesi buna iarettir. Zira Hed'y Harem'e
hediye edilen kurbana denir. mam- afi: hsar kurbanm Harem'e gndermek art deildir. Zira bu kurban,
ihramda olan kimsenin ihramdan kabilmesi iin kendisine gsterilen bir kolaylktr. Eer Harem'e gnderilmesi
art olursa o zaman kolaylk olmaz demitir.
Biz diyoruz ki: Byle de olsa, yine kurban kesmek uzun zaman ihramda kalmaktan kolaydr.
Bu kurbann davar olmas caizdir. Zira yette Kurban diye nass edilmitir, davar da kurbann en aa cinsidir.
ayet kii sr, deve veyahut bunlarn yedidebirini kurban yaparsa yine olur.
Kurban Harem'e gndermekten maksat, bizzat kurban edilecek hayvan gndermek deildir. Harem'de satn
alnmak zere kymetini de gndermek caizdir.
Metindeki Ve o gn getikten sonra ihramdan k sznden, ihramdan kabilmek iin tra olmann art
olmad anlalr, ki mam Eb Hanife ile mam Muhammed buna kaildirler. mam Eb Ysuf ise, bir rivayete
gre Eer tra olmazsa birey lzm gelmez demi ise de, dier bir rivayete gre Kurban gndermekten
baka, tra olmak da arttr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hudeybiye'de, Umresini
tamamlamaktan engellenince tra olmu ve Ashabna da tra oimalann emir buyurmutur demitir. mam Eb
Hanife ile mam Muhammed de: Tra ancak Hac veya umrenin amelleri bitmeden tra olmak ibadet deildir.
Peygamber Efendimizle (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ashab ise, umreden vazgeip Medine'ye dnmek
istedikleri bilinsin diye Hudeybiye'de tra olmulard.
Eer Kran hacc ihramnda olan kimse ihsar edilirse Harem'e iki kurban gndermesi gerekir. Zira bu kimse iki
ihramdan kmaya muhtatr. ayet Umre ihramnda kalp yalnz hac ihramndan kmak iin bir kurban
gnderirse her iki ihramdan da kmam olur. nk bu kimsenin her iki ihramdan da birlikte kmas
emrolunmutur.
hsar kurban Harem'den baka bir yerde kesilemez. Fakat mam Eb Hanife'ye gre bayramdan nce kesilebilir.
Dier iki mam ise: Hac ihramnda olan kimse bayram gnnden nce kesemez. Umre ihramnda olan kimse ise
istedii zaman kesebilir demilerdir. ki mam ihsar kurbann da temett ile kran kurbanlarna kyas
etmilerdir. ki mam ayrca -tra ile de ihramdan kld iin- ihsar kurbann traa da kyas etmi olabilirler.
mam Eb Hanife ise: hsar kurban kefaret kurbandn. Bunun iindir ki etinden yemek caiz deildir ve hepsini
yoksullara datmak gerekir. Bunun iin onun da, dier kefaret kurbanlar gibi belirli bir zaman yoksa da belirli
bir yeri vardr. Temett ile kran kurbanlar.ise, kr kurban olduklar iin yle deildirler. Tra da belirli vakti
bulunduu iin yle deildir. nk tra, haccn en byk rkn olan Arafat vukufundan sonra olunur
demitir.
Hac ihramnda olan kimse ihsardan dolay ihramdan knca ona hem hac, hem umrenin kazas lzm gelir.
Abdullah bn-i Abbas ile Abdullah bn-i mer (Radiyallh anh)'den byle rivayet olunmutur. 646 nk bu
kimsenin hacca girii sahihtir. Bunun iin ona haccn kazas lzm gelir. Umre de, karlm olan haccn
hkmnde olduu iin onun da kazas lzm gelir. Umre ihramnda olan kimseye ise yalnz umre kazas lzm
gelir.
Biz Hanefilere gre umre ihramnda olan kimse iin de ihsar vardr. mam Malik: Umrenin belirli bir vakti
olmad iin ihsan yoktur demitir.
Biz diyoruz ki; Peygamber Efendimizle (Sallallah Aleyhi ve Sellemle) Ashab Mekke'ye girmekten
menedilirken Hudeybiye'de umre ihramnda idiler. Kald ki, ihsarda olan kimseye ihramdan kma izni, zorlua
duar olmasn diye verilmitir. Bu sebep ise umre ihramnda da vardr ve byle olunca, ihsar nedeniyle umre
ihramndan kan kimseye -hacda olduu gibi- kaza lzm gelir.
Kran hacc ihramnda olan kimseye bir hac ile iki umrenin kazas lzm gelir. Kran hacc ihramnda olan
kimseye bir hac ile bir umre kazasnn lzm gelmesi, yukarda sylediimiz sebepten dolaydr. kinci umre de,
balad umrenin sahih olduu halde onun ihramndan kt iin ona lzm gelir.
Eer kran hacci ihramnda olan kimse, Harem'e kurban gnderdikten ve adamlarna da -Kurbanm falan gnde
kesin- diye talimat verdikten sonra ihsan kalkarsa, eer artk ne hac ve ne de kurbanna yetiemiyorsa hac yoluna
devam etmeyip kurbannn kesilmesiyle ihramdan kriay bekler. Zira hacc kard iin artk haccn
amellerini srdrmekte onun iin bir yarar yoktur. Ancak eer umre yapmak iin yoluna devam etmek isterse
yapabilir.
Eer hac ile kurbannn ikisine de yetiiyorsa yoluna devam etmesi gerekir. Zira henz maksat elden
gitmemiken mani ortadan kalkmtr. Kurbanna da yetitii zaman onda istedii gibi tasarruf eder. nk
maldr ve onu yle bir maksat iin tayin etmiti ki artk ona ihtiya kalmamtr. Eer kurbanna yetiiyor da
645
646
Bakara: 2/196
Bunu yalnz Eb Bekr'i Razi. Abdullah bn-i Abbas ile Abdullah bni Mesud'dan nakletmitir. (Nasb-rraye c. 3, s. 144)
hacca yetiemiyorsa ihramdan kar. Eer hacca yetiiyor ve fakat kurbanna yetiemiyorsa ihramdan kmas
istihsanen caizdir. Bu taksim, mam Muhammed ile mam Eb Ysufun hac ihramnda olan muhsar hakkndaki
grlerine gre mmkn olamaz. Zira onlara gre ihsar kurban bayramdan nce kesilemez. Bunun iin eer
muhsar, hacca yetiirse kurbanna da yetimi olur. mam Eb Hanife'nin grne gre ise mmkndr. Umre
ihramnda olan muhsar hakknda da ittifak ile mmkndr. Zira umre ihsan kurbannn kesimi iin belirli bir
vakit yoktur, mam Zfer: Eer muhsar, hacca yetiiyor da kurbanna vetiemi-yorsa ihramdan kmas caiz
deildir. Zira her ne kadar kurbanna yetiemiyorsa da asl maksat olan hacca yetitii iin kurban ile yetiemez
demitir. Caiz olduunu istihsan edenler ise: Eer biz onu haccn srdrmeye mecbur klarsak gnderdii
kurban boa gitmi olacaktr. Oysa can gibi maln da korunmas gerekir. Ancak kendisi muhayyer olup isterse
bulunduu yerde veya baka yere giderek kurbannn kesilmesini bekler ve ondan sonra ihramdan kar, isterse
ihramnda olduu hac veya umreyi tamamlamak zere yoluna devam eder, ki en iyisi de budur. nk bu
durumda, verdii sz daha da yerine getirmi olur demilerdir.
Arafat vukufunu yaptktan sonra ihsar olunan kimse artk hacc karmaktan emin olduu iin muhsar saylmaz.
Mekke'de dah olsa Arafat'a gitmekten ve Kabe'yi tavaf etmekten menedile kimse muhsardr. Zira her ne kadar
bu kimse Mekke'de ise de haccn tamamlamaktan ahkonduu iin Harem'in dnda ihsar edilen kimse
hkmndedir.
Tavaf ile Arafat vukufundan brini yapabilen kimse ise muhsar deildir. Tavaf yapabilen kimsenin muhsar
olmamas: nk hacc karan kimse tavaf ile ihramdan km olur. Vukufu yapan kimse de -yukanda da
sylediimiz gibi- hacc karmaktan emin olur. Kimisi: Bu meselede tmam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf
arasnda ihtilf vardr demi ise de, dorusu -Allah bilir- sylediimiz gibidir.647
Hacc Karma Bab
Eer bir kimse hac hramna girer ve kurban bayram gn tanyeri aanncaya kadar Arafat'ta vukuf yapmazsa
hacc karm olur. Zira -yukarda da sylediimiz zere- vukuf vakti bayram gn tanyeri aanncaya kadar
devam eder. Bu kimseye Kabe'yi tavaf etmek. Safa le Merve arasnda Saiy yapmak ve ihramdan kp ertesi
sene haccn kaza etmek gerekir. Fakat ona kurban lzm gelmez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem);
Kim ki geceleyin Arafat vukufuna yetiemezse hacc karm olur. Umre yapp ihramdan ksn ve ertesi sene
haccn kaza etmesi gerekir 648 buyurmutur. Umre ise Tavaf ile saiyden baka bir ey deildir. Hem de ihram
sahih olarak inikat ettikten sonra ondan kmak iin -mbhem bir niyetle girilen ihramda olduu gibihac ile
umreden birini yapmakla ancak olur. Burada ise kii hacc yapamaz durumda olduu iin ona umreyi yapmaktan
baka bir yol yoktur. Ve umre yapmakla ihramdan kt iin ona kurban lzm gelmez. nk ona lzm gelen
umre muhsara lzm gelen kurbann yerine kaim olduu iin aynca kurban da lzm gelmez.
Umre ise kanlmaz. Umre senenin btn gnlerinde yaplabilir. Ancak -Arefe bayram ve terik gnleri olmak
zere- be gnde yaplmas mekruhtur. Zira rivayet olunmaktadr ki Hz. Aie (Radyallh anh) bu be gnde
umre yapmaktan holanmazd. 649 Hem de bu be gnde hac yapld iin bu gnler hac gnleridir, mam Eb
Ysuf tan Arefe gn leden nce umre yapmak mekruh deildir. nk haccm rkn olan Arafat vukufunun
vakti leden sonra balar diye syledii rivayet olunuyorsa da, mezhepte en zahir olan, bizim dediimizdir.
Bununla beraber eer kii bu gnlerde de umre yaparsa sahihtir ve ihrama girmi olur. nk bu gnlerde umre
yapmann mekruh olmas, bu gnlerde bulunan bir sebepten dolay deil, haccn amellerine gereken nemi
gstererek bu gnleri yalnz hacca ve haccm amellerine brakmak iindir. Bunun iin eer kii bu gnlerde umre
ihramna da girerse umreye girii sahih olur.
Umre snnettir. mam- afii ise; Hac ile umrenin ikisi de farzdr. Hangisi ile balarsan sakncas olmaz 650
hadisine dayanarak: Farzdr demitir. Bizim de delilimiz; Hac farz' dr. Umre ise nafiledir 651 hadisidir.
Hem de umrenin belirli bir zaman olmad gibi. baka bir eyin niyetiyle de yaplabilir. Nitekim hacc karan
kimse, hac niyetiyle ihrama girdii halde umre olarak tamamlar. Bu ise, umrenin nafile olduunu gsterir. mam afii'nin dayand hadise gelince ya onunla Haccn amelleri umrede de mevcuttur mns kasdedilmitir, ya
da bizim dayandmz hadis ile att iin onunla umrenin farzyeti sabit olamaz.
Temett babnda da sylediimiz zere umre Kabe'yi tavaf ve Safa ile Merve arasnda saiy olmak zere iki
amelden ibarettir.!652
Bakas Yerine Hac Etmek
647
Darekutni s. 264
649
Beyhaki c. 4 s. 346
650
el-Mstedrek c. 1 s. 481; Darekutni s. 282; Beyhaki c. 4 s. 351.
651
Merfu olarak gariptir. bn-i Ebi eybe Musannafnda Abdullah bn-i Mesud'dan mevkuf olarak rivayet etmitir. bn-i Mace ile Tirmizi de
bunu merfu olarak Hac cihattr, umre nafiledir eklinde kaydetmilerdir. bn-i Mce c. 1, s. 221, Tirmizi c. 1 s. 125
652
648
Bu babn dayand temel udur: Ehl-i snnet'e gre kii -namaz, oru, sadaka ve benzeri gibi- iledii herhangi
bir iyi amelin sevabm bakasna verebilir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) iki tane
beyaz ko kurban ederken, birini kendi adna, birini de Allah'n birliine ve kendisinin Allah'n Peygamberi
olduuna ahitlik eden mmeti adna keserek kurbanlarndan birinin sevabn mmetine bahsetmitir. 653
badetler -zekt gibi yalnz mali, namaz gibi yalnz bedeni ve hac gibi hem mali ve hem beden olmak zere-bir
ka eittir. Birinci eidi,, ister keyfi, ister mecbur olsun her iki durumda da bakas yerine yapmak caizdir.
nk bu ibadet, yapldktan sonra yapan kim olursa olsun gayesi hsl olur. kinci eidi ise, hi bir durumda
bakas yapamaz. nk bu eit ibadetin gayesi olan bedeni yormak ve nefsi slaha almak, bakasnn
yapmas halinde hasl olamaz. nc eide gelince: Kii onu bakasna da yaptrd zaman mal zorlua
urad iin, bizzat yapamad zaman bakasna yaptrabilir. Ancak hac btn mrde bir kere farz
olduundan, kiinin onu bakasna yaptrabilmesi iin lnceye kadar kendisinin onu yapamamas arttr. Fakat
nafile bab daha geni olduu iin nafile olan hacc bakasna yaptrmak caizdir.
Sonra, mezhebin zahirine gre bakasna yaptrlan hac, yaptrann olur, ki bu konuda varit olan hadisler de bunu
gstermektedir. Nitekim Has'amoullar kabilesinden bir kadn: Babam ok yaldr, hayvan srtnda kendini
tutamaz. Onun yerine hac yapabilir miyim? diye sorunca, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Baban yerine hac da yap umre de654 diye cevap vermitir. mam Muhammed ise: Bakasna yaptrlan hac
yapann olur. Yaptran kimseye ise, ancak yapt masrafn sevab hsl olur. nk hac bedeni bir ibadet olduu
iin kiinin onu yapamamas halinde bakasna yaptrmak iin yapt masraf onun yerine geer. Nasl ki oru
tutamayan kimsenin verdii fidye de orucun yerine gemi olur diye syledii rivayet olunmaktadr.
Eer bir kimseye iki kii ayr ayr: Benim yerime hac yap diye syler ve o da her ikisinin de niyetiyle ihrama
girerse, yapt. hac kendisinin olur ve eer onlardan cret alm ise geri vermesi gerekir. nk bakasna
yaptrlan hac -yukarda da sylediimiz zere- her ne kadar yaptrann oluyorsa da, bu kimse kendisine hacc
yaptran her iki kiinin de isteine uymad iin yapt hac kendisinin olun Zira ikisi de hacc yalnz kendisi
yerine yapmasn syledii halde kendisi ortakl olarak her ikisi adna ihrama girmitir. Ve biri dierinden
ncelikli olmad iin, yapt hacc sonradan birine vermesi de mmkn deildir. Fakat eer kii anne ve
babas yerine hac yaparsa byle deildir. nk bu hacc karlksz olarak yapt iin sevabn, anne ile
babasndan hangisine vermek isterse verebir. Burada ise, cretle yapt iin kendisine yaptranlarn isteine
gre hareket etmesi gerekir ve byle yapmad iin yapt hac kendisinin olur. Bunun iin de, onlardan ald
creti geri vermesi gerekir. Eer ihrama girerken -kisinden biri yerine ihrama girerim diye mbhem olarak
niyet getirir ve ibham iinde haccn srdrrse -herhangi biri dierinden ncelikli olmad iin- yine ikisinin de
isteine uymam saylr. Eer mbhem olarak ihrama girdikten sonra ve fakat daha herhangi bir amelde
bulunmamken ikisinden birini tayin ederse, mam Eb Ysuf'a gre yine byledir ve kyas da bunu gerektirir.
Zira ihrama girerken kimin yerine ihrama girdiini belirtmesi gerektii halde bunu yapmad iin yapt hac
kendisinin olur. Fakat eer ihrama girerken Hac ile umreden birinin ihramna girerim diye niyet getirirse,
sonradan hac ile umreden birine evirebilir. nk bunda iltizam edilen ihram, dierinde ise yerine ihrama
girilen kimse mehuldr.
stihsamn delili de udur; hram bizatihi maksut olmayp hac veya umre yapabilmek iin bir vesile olduundan
mbhem dahi olsa eer daha hac veya umrenin amellerinden bir ey yaplmamken kimin iin oiduu tayin
edilirse vesile olmaya yarar. Fakat eer ameller de ibham iinde yaplrsa yle deildir. nk ibham iinde
yaplm olan bir eyin sonradan tayini kabil deildir.
Eer bir kimse bir bakas yerine kran hacc ihramna girerse kran kurban kendisine ait olur. nk kran
kurban kiiye, Cenb- Allah'n kendisini hac ile umreyi bir arada yapmaya muvaffak kld iin lzm gelen
kr kurbandr. Hac ile umreyi bir arada yapan kimse ise ihrama giren kimsedir.
Eer bir kimse bir bakasna kendisi yerine hac yapmasn, bir bakas da kendisi yerine umre ihramna girmesini
syler ve ona kran yapmak iin de izin verirlerse yine byledir. Yani kran kurban ayn sebepten dolay, kran
hacc yapan kimseye aittir.
hsar kurban ise mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre hacc yaptrana aittir. mam Eb Ysuf ise;
Hacc yapana aittir. nk ihsar kurban uzun zaman ihramda kalmaktan kurtulma'; iin ihramdan kma
kefaretidir. hramdan ise, ihramda olan kimse kar demitir. mam Eb Hanife ile mam.Muhammed de:
hramda olan kimseyi bu zorlua sokan, kendisine hacc yaptran kimse olduuna gre bu zorluktan kurtulma
kefaretinin de ona ait olmas lzm gelir demilerdir.
Eer bir kimse bir l yerine hac yaparken ihsar edilirse mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre ihsar
kurban lnn brakt maldan kar. mam Eb Ysuf ise: Hacc yapan kimseye aittir demitir.
Sonra mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grne gre ihsar kurban, kimisi: lnn brakt maln
tebirinden kar. nk kurban da zekt ve kefaretler gibi karlksz bir batr, kimisi de. lnn brakt
maln tamamndan kar. nk hacc yapan kimseye denmesi gereken bir alacaktr demitir.
653
bn-i Mce c. 1 s. 232; Eb Davud c. 2 s. 230; Heysem'nin Ez-Zevid c.4 sh. 22'de kaydettiine gre bu hadisi ayn mnada ayrca
Bezzar, Ahmed ve Taheran de rivayet etmilerdir. (Nasb-rraye c. 3 s. 152)
654
Shah- Sitte'nin kaydettikleri bu hadiste Peygamber Efendimiz (s.a.v.) kadna sadece: Baban yerine haccet buyurmu olup umre et
emri yoktur.
hramda iken cinsel ilikide bulunmaktan dolay lzm gelen kurban ise hacc yapan kimseye aittir. nk bu
kurban ihramda ilenen suun cezasdr. Suu ise, hacc yapan kimse ilemitir. Bu kimse aynca, yapt masrafa
da zamin olur. Yani eer bu kimse daha Arafat vukufunu yapmamken cinsel ilikide bulunmakla haccn
bozarsa, kendisine hacc yaptran kimsenin kesesinden yapt masraf da demesi gerekir. nk kendisine
hacc yaptran kimse sahih bir hac yapmasn art komutur. Fakat bakas yerine hac yapan kimse eer Arafat
vukufunu kanrsa yapt masraf demek zorunda olmaz. nk elinde olmayarak karmtr. Arafa
vukufundan sonra cinsel ilikide bulunan kimse de yapt masrafa zamin olmaz. Zira Arafat vukufundan sonra
yaplan cinsel iliki ile hac bozulmaz. Ancak -yukanda da sylediimiz gibi- kurban lzm gelir ve- bu kurban
da, dier kefaret kurbanlar gibi ihramda olan kimseye aittir.
Eer bir kimse, yerine hac edilmesini vasiyet eder ve ldkten sonra vasisi, vasiyetini yerine getirerek yerine hac
etmek iin birini tutup gnderir, ancak tuttuu adam Kfe'ye varnca lr veyahut paras almrsa mam Eb.
Hanife'ye gre malnn geri kalan ksmnn tebirinden ve lnn evinden yola kmak art le bir bakas
tutulur, tmam Eb Ysuf ile mam Muhammed: Birinci adamn ld yerden yola kacak bir kimse tutulur
demilerdir. Buna gre meselede iki ynden ihtilf vardr:
1- kinci adama verilecek cret maln geri kalan ksmnn -tebirinden mi, yoksa tamamnn tebirinden mi
denir?
2- kinci adam lnn evinden mi, yoksa birinci adamn ld yerden mi yola kar? Birinci ve metinde
mezkur olan gr mam Eb Hanife'nindir. mam Muhammed'e gre ise, eer birinci adama verilen cretten
bir ey kalm ise ondan tutulur, kalmam ise vasiyet bozulur. nk vasiyet eden kimsenin vasiyet ettii
mikdan ayrp da zayi olduu zaman nasl vasiyeti bozuluyorsa, tayin ettii vasinin de -onun yerine kaim olduu
iin- ayrd mikdarn zayi olmas halinde vasiyetin bozulmas lzm gelir.
mam Eb Ysuf da: Maln tamam tebirinin geri kalan ksmdan denir. nk vasiyet ancak terekenin te
birinden nafiz olur. mam Eb Hanife: nk lnn vasi tayin ettii kimsenin terekeden yapt harcamalar
ancak eer lnn syledii yolda olursa sahih olur. Burada ise o yolda olmad iin, terekeden ayrlmadan
ziyaa uramas kabilindendir. Bunun iin geri kalan ksmnn te birinden denir demitir.
htilfn ikinci konusu olan -ikinci adam lnn evinden mi, yoksa birinci adamn varp ld yerden mi yola
kar? meseleine gelince kyas lnn evinden yola kar diyen mam Eb Hanifenin grn gerektirir.
Zira; Kii ld zaman - ey dnda- her trl ameli kesilir. 655 hadisi, len kimsenin yanda kalan amelinin
dnya ahkm ynnden hkmsz olduunda nasstr. Vasiyetin infaz da dnya ahkmndan olduuna gre
birinci adamn hac yolundan kestii mesafenin hkmsz olmas ve bunun iin ikinci adamn lnn evinden
yola kmasnn vcubu lzm gelir. Birinci adamn varp ld yerden de yola kmann caiz olduunu istihsan
eden iki mamn delili de;
Allah'a ve O'nun Peygamber'ine hicret etmek zere evinden kp da yolda len kimse, AHah'dan ecir almay
hak etmi olur 656 yet-i kerimesi ile; Kim ki hac yolunda lrse ona her yl, kabul olunmu bir haccn sevab
yazlr 657 hadisidir. Zira bu yet ile hadisten, birinci adamn hac yolunda kestii mesafenin hkmsz olmad
ve hkmsz olmaynca da, ikinci adamn onun vard yerden yola kabildii anlalr.
Bu ihtilf, aslnda kendi adna hac yoluna kp da yolda len kimse hakknda olup, bakas adna kan kimse
hakknda ise ona kyasen caridir.
Anne ile babas yerine hac ihramna giren kimse, haca bittikten sonra sevabn onlardan yalnz birine verebilir.
Zira izin almadan bakas adma hac eden kimsenin, haccnin sevabn hacc bittikten sonra o kimseye
verebildiine gre, ihrama girerken getirdii niyet hkmszdr. Bunun iin bu kimsenin, anne ile babasnn
ikisi niyetine girdii haccn sevabn sonradan birine vermesi sahih tir. Fakat bakasnn emriyle ihrama giren
kimse -yukarda da aralarnda ayrm yaptmz gibi- yle deildir.658
HAC KURBANLARI BABI
Hac kurbanlarnn en aas bir koyun veya keidir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimize
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) hac kurbanlarnn hangi hayvanlardan verildii sorulmu ve Peygamber
Efendimiz; En aas bir koyun veya keidir 659 diye cevap vermitir.
Hac kurbanlar deve, sr ve koyun ile kei olmak zere eit hayvandan verilebilir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) en aasnn bulunduunu bildirince, en stnnn de bulunmas lzm
gelir. O da deve ile srdr. Hem de hac kurban Harem'e hediye edilen kurban demek olduuna gre bu vasf bu
her eit hayvanda da bulunur.
655
Mslim c. 2 s. 41; Nesai c. 2 s, 132; Eb Davud c. 2 s. 43; Tirmizi c. 1 s. 177

Nisa: 4/100
Bu lfz ve gariptir. Taberani ile Eb Yala Eb Hreyre (r.a.)'dan: Kim ki hac yapmak zere evinden kp da yolda lrse ona Kyamet
gnne kadar hac yapan kimsenin sevab yazlr, kim ki umre yapmak zere evinden kp da yolda lrse Kyamet gnne kadar ona
umrenin sevab yazlr...eklinde rivayet etmilerdir. (Nasb-rraye c. 3 s. 159)
658
659
Bu hadis gariptir. Ancak Beyhak onu el-Ma'rife'de mam- fii yoluyla bn-i Creye'den Hacda akitlan kanlann en aas bir koyun
veya keidir eklinde rivayet etmitir.Nasb-rraye c. 3 s. 160
656
657
Hac kurbanlar, kurban olarak kesilmesi caiz olan hayvanlar dnda olamaz. nk hac kurbanlar da
kurbanlarn br eidi olduu iin dier kurbanlarda aranan vasflar onda da aranr.
Cnp olarak ziyaret tavafn yapan kimse ile Arafat vukufundan sonra cinsel ilikide bulunan kimse dnda,
herkes koyun veya keiyi kurban edebilir. Bu iki kimse ise yukanda anlattmz sebebe binaen deve veya
srdan bakasn kurban edemezler.
Haccn nafile kurban ile Temett' ve Kran hacci kurbanlarndan yemek caizdir. nk bu kurbanlar ihramda bir
kusur ilemekten tr lzm gelen kefaret kurbanlar olmayp birer ibadet olduklar iin, dier kurbanlar gibi
onlardan yemek caizdir, hatta mstahaptr. Nitekim rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) verdii bu kurbanlarnn etinden yemitir. Bayram kurban gibi bu kurbanlarn da fakirlere
datlmas mstahaptr.
Geri kalan dier hac kurbanlarndan ise yemek caiz deildir. Zira geri kalan kurbanlarn hepsi kefaret
kurbanlardr. Sabittir ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hudeybiye'de umre yapmak zere
Mekke'ye girmekten alkonunca, Naciye el-Eslemi adndaki sahabi ile kurbanlara gndermi ve ona; Ne sen,
ne de arkadalarndan herhangi biri bu kurbanlardan bir ey yemeyin 660 buyurmutur.
Haccn nafile kurban ile Temett' ve Kran hacci kurbanlai bayramdan nce kesilemezler. Fakat mam
Muhammed Mebsutta Haccn nafile kurban bayramdan nce kesilebiliyorsa da, bayram; brakmak daha
iyidir diye kaydetmektedir ve sahih olan gr budur. Zira haccn nafile olan kurban Harem'in hediyesi oldu
iin sevaphdr. Harem'e hediye olmas da Harem'e ulatrlmas il gereklemi olur. Bu olunca, ne zaman kesilse
caizdir. Fakat bayram gnlerinde kurban kesmenin ibadet olmas daha zahir oldu iin bayrama brakmak daha
iyidir. Temett' ve Kran hacc kur banlarnn bayramdan nce kesilmesinin caiz olmay ise, nk Cenb-
Hak; Kurbanlarnzdan yeyin ve skntda olan yoksula yedirin. Ondai sonra tra olun, trnaklarn kesip
temizlensinler 661 buyurmu tur. Tra olup temizlenme zaman ise bayram gndr. Bunun iin Temett' ile
Kran hacc kurbanlar, bayram kurban giib bayran gnleri dnda kesilemezler.662
Dier kurbanlar ise kii istedii zaman kesebilir. mam-, afii haccn btn kurbanlarn Temett' ve Kran
Hacc kur banlarna kyas ederek Hi bir kurban, bayramdan nce kesilemez demitir. nk ona gre
Temett ile Kran hacc kurbanlar da ke faret kurbanlardrlar.
Biz diyoruz ki: Dier kurbanlar kefaret kurbanlar olduklar iin bayram ile ilgileri yoktur. Zira bu kurbanlar
hacda ilenen herhan gi bir kusurun yerine gesin diye kesilirler. Bunun iin denilebili ki: ne kadar erken
kesilseler o kadar iyidir. Temett' ile Kran hacc kurbanlar ise, vakitli birer nsk olduklar iin bayram kurba
n gibi bayram gnlerine mahsusturlar.
Hac kurbanlar Harem'den baka bir yerde kesilemezler. Zira Cehb- Hak, ihramda av ldren kimseye lzm
gelen cezay; Kabe'ye ulaacak bir kurban 663 diye vasfIandrmtr. Bunun iin bu vasf haccn btn
kurbanlarnda art olmutur. Hem de hac kurbanna Hediy denilir. Hediy ise hediye olarak bir yere gnderilen
kurban demek olduu iin onun mefhumunda Harem vardr. Zira hedyin yeri Harem'dir. Peygamber Efendimiz
(allallah Aleyhi ve Sellem) de; Minann her taraf kurban kesme yeridir. Mekke'nin de btn yol ve dereleri
kurban kesme yeridir 664 buyurmutur.
Hac kurbanlarnn eti ise her yerin fakirlerine verilebilir. nk fakirlere yardm gayesini amalad iin hangi
fakirlere verilse gayesi gereklemi olur. mam- afii: Harem'in fakirleri dnda kimseye verilemez demitir.
Hac kurbanlarn nianlamak ve beraberce Arafat'a gtrmek vacip deildir. nk Hedy kelimesi kurban
etmek iin bir yere gtrlen hayvan demek olduuna gre onda nianlanm olma art yoktur. Fakat Temett'
ve Kran hacc kurbanlarn nianlamak iyidir. nk bu kurbanlarn bayramdan nce kesilmesi caiz olmad
iin bayrama kadar onlar tutacak kimse bulunmayabilir. Hem de Temett' ve Kran hacet kurbanlan kefaret
kurbanlan olmayp birer nsk olduklar iin onlarda aikrlk esastr. Kefaret kurbanlan ise -yukarda da
sylediimiz gibi- bayramdan nce kesile-bildikleri iin yle deildirler. Kald ki, kefaret kurbanlar ihramda
kusur ilemenin cezas olduklar iin gizli kalmalar daha uygundur.
Deveyi ayakta, sr, koyun ve keiyi ise yatrarak kesmek daha iyidir. Zira Cenb- Hak;
Rabbin iin namaz kl ve kurban nahreyle 665 buyurmutur. Nahr ise ayakta boazlamak demek olduu iin,
mfessirler: Bu yet ile deve kurban edilmesi emir buyurulmutur demilerdir. Cenb- Hak;
Allah bir sr zebhetmenizi buyurur 666 yeti ile Ona fidye olarak zebhedilecek byk bir kurbanlk verdik
660
Bu hadis yukarda el-Muvatta ahi 142'de getiini sylediimiz Cbir (r.a.)'in uzun olan hadisinde getii gibi tmam Ahmed de
Msned'inde c. 1 s. 260'da bunu teyid eden bir hadis kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 sh. 160.
661
Snen-i Arbaaln kaydettikleri bu hadiste; Ne sen, ne arkadalarn dan herhangi biri bu kurbanlardan bir ey yemeyin ksm yoktur.
Onun yerine Eer bu kurbanlklardan gsz duruma dp yryemez olarsa onu kes naln kanna boya ve onu olduu gibi halka brak
eklinde bir emir vardr. An cak Vakdfnin Naciye b. Cndp'ten naklettii bu hadiste; Bir tanesi yolda ta kattan dp artk yryemez
oldu. Bunun zerine Ebva'da Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gidip durumu anlattm. Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Onu kea nianlarn
kam ile boya ve ne sen, ne de arkadalarndan herhangi biri ondan yemeyip onu olduu gibi halka brak diye mretti eklinde bir ziyade
vardr. (Feth-l Kedir c. 3 s. 80).
662
Hac: 11/28-29.
663
Mide: 5/95..
664
Eb Davud c 1 s. 268, bn-i Mce c 1 s. 225.
665
Kevser: 108/2.
666
Bakara: 2/67.
667
yetinde ise Zebih kelimesini kullanmtr. Zebh ise yatrarak boazlanmaktr. Hen: de sabittir ki Peygamber
Efendimizle (allallah Aleyhi ve Sellem) Ashab deve kurbanlarn ayakta ve ndeki sol ayaklan bal olarak
keserlerdi. 668 Sar ile davarlar ise ayakta kesilmezler. nk ya-tnlarak kesildikleri zaman boazlarn tutmak
mmkn olduu iin onlar yatrarak kesmek daha kolaydr. Bunun iin sr ve davarlarda snnet, onlar
yatrarak kesmektir.
Herkesin kendi kurbann yapabiliyorsa- kendi eliyle kesmesi daha iyidir. Zira rivayet olunmaktadr ki
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hacer-l Veda'da beraberinde gtrd yz deveden
altm ksur tanesini kendi eliyle kesmi ve geri kalanlann da kestirmek iin Hz. AIi'yi grevlendirmitir. 669
Hem de kurban kesmek bir ibadet olduuna gre herkesin kendi ibadetini bizzat kendisinin yapmas daha iyidir.
Zira kiinin kendi ibadetini bizzat kendisinin yapmasnda daha fazla huu vardr. Ancak u var ki. kimisi hayvan
kesmesini beceremiyor veyahut rahatlkla yapamyor. Bunun iin bu kimselere kurbanlarn bakalarna
kestirmek caizdir.
Kurbann ul ve yular da fakirlere verilmelidir. Kurban kesen kassaba kurbandan cret verilemez. Zira
Peygamber Efendimiz (allallah Aleyhi ve Sellem) Hz. A1i'ye; ullan ile yulann da ver. Kassabn cretini
onlardan verme 670 buyurmutur.
Kurbanln beraberinde sren kimse eer yolda ona binmek zorunda kalrsa binebilir. Binmek ihtiyacnda
olmayan kimseye ise, binmemek daha iyidir. nk onu Allah yolunda vermek zere mahndan ayrd iin,
yerine varncaya kada ondan yararlanmas doru deildir. Ancak eer ona binmek ihtiyacnda ise o zaman
binmesinde bir saknca yoktur. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bir adamn bir deveyi nne katp srdn grm ve adam; Binsene. Ne diye yaya yryorsun?671 diye
knamtr. Derler ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) adamn deve arkasnda yorgun yorgun
yrdn grnce ona byle sylemitir. Eer deveye binmesi yznden devede bir eksiklik meydana gelirse,
meydana gelen eksiklik mikdarma zamin olur.
Eer kurbanlnn st bulunursa saamaz ve kurumas iin memelerine souk su serper, Zira st, kurbanln
vcudundan olutuu iin kendisi ondan yararlanamaz. Bu da eer onu kesme zaman yaknsa, byledir. Eer
kesilmesi daha uzak ise, hayvanm zarar grmemesi iin onu sap stn fakirlere verir. ayet st kendisi
harcarsa, zamin olup ya da o kadar st, ya da stn deerini fakirlere vermesi lzm gelir.
Eer kurbanln beraberinde srerken kurbanl yolda lrse, eer kurban nafile ise yerine koymak zorunda
deildir. Zira onu kurban yapmak istiyordu. O da elden kmtr. Eer boynuna bor olmu bir kurban demek
iin onu gtryor idiyse, bir bakasn onun yerine koymas gerekir. nk boynuna bor olmu olan kurban
bunun lm ile denmi olmaz.
Eer beraberinde srd kurbanlkta kulandan tebir gitmesi gibi byk saylan bir eksiklik meydana gelirse
artk kurbanla yaramad iin yerine bakasn koyar. Onu da nasl isterse yle yapar. Zira dier mallarnn
arasna girmi olur.
Eer kurbanlk deve yolda yorulup, yahut hastalanp yryemez olursa, nafile ise onu kald yerde keser, kan
ile boynundaki nah boyayarak hrgcnn yanlarna srer ve etinden ne kendisi ve ne de zenginlerden herhangi
biri yiyemez. Zira -yukarda da getii zere- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Naciye elEslemi'ye byle emretmitir. Devenin boynundaki naldan maksat, kurbanlk olduunu bildirmek iin boynuna
taklan niandr. Byle yapmann faydas udur ki kurbanlk olduu bilinsin de zenginler yemeyip fakirlere
kalsn. nk zengin. fakir herkesin ondan yiyebilmesi iin yerine varmas arttr. Bu ise yerine varamad iin
hi kimseye hell olmamas gerekirdi. Fakat onu canavarlara yem yapmaktansa fakirlere vermek daha iyidir.
Zira ne de olsa. fakirlere vermek sevaptan hali deildir. Kurbandan da gaye sevaptr. Eer yolda hastalanp
yryemiyen deve vacip bir kurbanlk ise. onun yerine bir bakasn koyar ve onda hem mal olduu ve hem de
artk kurbanla yaramad iin istedii tasarufu yapar.
Nafile. Temett' ve Kran kurbanlarna nian taklr. nk bu kurbanlar kefaret kurbanlar olmayp nsk
olduklar iin kurbanlk olduklarn bildirmek daha uygundur.
hsar kurban ile kefaret kurbanlarna ise nian taklmaz. Zira bu kurbanlarn vcubuna sebep, ihramda kusur
ilemek olduu iin gizli kalmalar daha uygundur. hsar kurban da kefaret olduu iin kusur ileme kurbanlar
hkmndedir. Sonra, metinde Nafile, Temett ve Kran kurbanlar diye kurban mutlak olarak geiyorsa da,
ondan murat deve ve srdr. nk koyun ve keileri nianlamak det deildir ve nianlamalarnda yarar
bulunmad iin biz Hanefilere gre -yukarda da getii zere- nianlamalar snnet deildir.672
eitli Meseleler
Eer halk Arafat vukufunu yaptktan sonra veyahut yaparken, birtakm kimseler halkn bayram gn vukuf
667
Saffat: 37/107.
Buhari c. 1 s. 231. Mslim c. 1 s. 424
669
Ahmed Msned'i c. 1 s. 314
670
Buhari c. 1 s. 232, Mslim c. 2 s. 423 ve 424, Nesai, bn-i Mace ve Eb Davud.
671
Buhari c. 1 s. 229 ve 230, Mslim c. 1 s. 426.
672
668
yaptna dair ahitlik ederlerse yaplan vukuf kfi gelir. Kyas ise kfi gelmemesini gerektirir. Zira vukuf belli
bir gn ve yeri bulunan bir ibadet olduu iin, baka bir gn veya yerde yapld zaman sahih olmamas lzm
gelir. Nitekim ZiIhicce'nin sekizinci gnnde yapld sabit olduu zaman sahih deildir. Bununla beraber kfi
gelmesi istihsan edilmitir. nk bu ahitlik hkm altna girmeyen bir eyi nefye dairdir. Zira bu ahitlikten
maksat yaplan haccm sahih olmadn isbat etmektir. Hac ise hkm altna girmeyen bir eydir. Bunun iin bu
ahitlik kabul olunmaz. Hem de bu yle bir eydir ki her zaman ve herkesin bana geldii iin saknlmas
mmkn deildir. Bir daha yapmay sylemek de byk bir zorluk dourur. Bunun iin, yaplm olan, pheli
dahi olsa onunla yetinmek gerekir. Zilhicce' nin sekizinci gn yaplan vukuf ise yle deildir. nk bir gn
sonra bir daha yapmak mmkndr. Kald ki ibadetlerde, vakti getikten sonra yaplan vukufun benzeri var da,
vakti gelmeden yaplan vukufun benzeri yoktur. Derler ki: Hakim u ahitlere: Defolun gidin. Halkn hacet
tamamdr diyerek ahitliklerini reddetmelidir. nk bu ahitlikte bozgun yaratmaktan baka bir yarar yoktur.
Eer Arefe gnnn akamnda da Zilhicce hillini grdklerine dair ahitlik ederler ve gecenin kalan ksmnda
Arafat'a yetiilemiyorsa yine ahitlikleriyle amel edilmez.
Eer bayramn ikinci gn birinci cemrenin talarn atmadan, ikinci ve nc cemrelerin talarn atan kimse,
birinci cemrenin talarn attktan sonra bir daha dier cemrelerin talarn atarsa snnet olan sralamay gzettii
iin iyi etmi olur. ayet birinci cemrenin talarn atmakla yetinip dier cemrelerin talarn bir daha atmasa da,
olur. Zira bu durumda her ne kadar snnet olan sralamay gzetmi olmuyorsa da hi deilse yapmam olduu
vacibi yerine getirmi olur.
mam- afi: Eer btn cemrelerin talarn bir daha atmazsa yalnz birinci cemrenin talarn atmas kfi
gelmez. nk cemrelerin talarn sra ile atmak gerekir. Sra ile atlmad zaman, tavaftan nce sa'y yapmak,
yahut Safa dan. nce Merve ile sa'ya balamak gibi olur demitir.
Biz diyoruz ki: her bir cemrenin talarm atmak bal bana maksut bir ibadet olduu iin, caiz olmas,
dierlerinden nce veya sonra yapmaya bal deildir. Sa'y ise, nem bakmndan tavaf kadar olmad iin
tavafa tabidir. Bunun iin sa'yn tavaftan sonra yaplmas gerekir. Merve ile sa'ya balamann caiz olmamas da,
Kur'an- Kerim'de Safa ile baland iindir.
Eer bir kimse yaya olarak hac yapmay adarsa, ziyaret tavafn yapmad srece binemez. el-Mebsut'ta -bu
kimse muhayyer olup isterse yaya, isterse binerek hac yapar- diye yazl ise de el-Cami-s Saiyr'deki bu ifadeye
gre bu kimseye yaya olarak hac yapmak vcib olur. Zira asl udur ki: bu kimse ibadetini kamil bir ekilde
yerine getirmeyi zerine ald iin ona, ibadeti o ekilde yerine getirmek vcib olur. Nasl ki pepee oru
tutmay adayan kimse de adad orucu pepee tutmak zorundadr. Haccn rknleri de ziyaret tavaf ile bittii
iin bu kimsenin ziyaret tavafn yapncaya kadar yaya yrmesi gerekir. Sonra, kimisi: Bu kimse ihrama
girdii andan, kimisi de Evinden yolculua kt andan itiba ren yaya yrmeye balar. Zira zahir udur ki.
kii yaya olarak hac ca gitmeyi adarken bu mny kast etmi olur. ayet yolculuu es nasnda herhangi bir yerde
binerse, haccnda bir eksiklik biraktfr iin ona kurban lzm gelir demitir.
Derler ki: bu kimse ancak, yol uzak olup yaya yrmek ona zor geldii zaman binebilir. Yol yakn olup yaya
yrmek de ona zor gelmemesi halinde ise binmemesi gerekir.673
EVLENME BAHS
Evlenme: Bir tarafn nikahladm, dier tarafn kabul ettim demesi gibi icab ve kabul denilen iki deyimden
meydana gelen bir akiddir. Bu iki deyim de her ne kadar vaz'en gemi bir haberi ifade ediyorlarsa da, zarurete
binaen fkh dilinde ina'da kullanlmaktadr. Evlenme akdi, aynca birisi gemi, dieri gelecek zaman ifade
eden iki fiil kipi ile de olur. Mesel biri Kzn bana nikhla dieri de Nikahladm dese caizdir. Zira bu
deyim, evlenmede bakasna veklet vermektir ve bir kii -Allah izin verirse ilerde aklayacamz zereevlenme akdinin her iki tarafn da temsil edebilir. 674
Evlenm akdi Evlendirdim deyimiyle olduu gibi hibe, temlik veya tasadduk ettm deyimleriyle de olur.
mam- afii: Evlenme akdi Evlendirdim deyimi dnda, bu deyimlerden hibiri ile olamaz. Zira
evlendirmek bir erkei bir kadna e yapmaktr. Bu deyimlerin hibirinde ise bu anlam yoktur demitir.
Biz diyoruz ki: Evlendirmede nasl sresiz ibaha anlam varsa, bu deyimlerin hepsinde de bu anlam vardr. O
halde bu deyimleri mecaz olarak o anlamda kullanmak caizdir.
Sahih olan kavle gre Evlenme akdi Sana sattm deyimiyle de olur. nk bu deyim de, temlik, nibe ve
tasadduk gibi sresiz ibaheyi ifade eder. Fakat sahih kavle gre sana kiraladm deyimiyle olamaz. nk
kiralamada sresiz ibahe yoktur. Ayn sebebe binaen sana ibahe ettim, hell kldm veyahut sana emanet olarak
verdim deyimleriyle de olamaz.
673
Yani: Kii bir kimseye Kzn bana nikhla dedii zaman ona: Ben seni vekil kldm. Kzn bana verirken onu bana kabul de et demi
gibi olur. Bu ise evlenmede bakasna veklet vermek demektir ve vekil olan kimse bu durumda hem kzn, hem damadn temsil etmi olur.
ki taraf temsil etmek de -gelecei zere- evlenmede caizdir.
674
Sana vasiyet ettim deyimi ile de olamaz. nk Sana vasiyet ettim deyimi Ben ldkten sonra senin olsun
demektir.
Evlenme akdi ancak hr, mslman olan, deli olmayan ve erginlik ana eren ya iki erkein veya bir erkekle iki
kadnn huzurunda olur. Bu iki erkek veya bir erkekle iki kadn adil olmasalar veya iftira suundan ceza giymi
olsalar bile caizdir. Zira evlenme akdi iin sadece ahit arttr. Peygamber Efendimiz; Hibir evlenme akdi
ahidsiz olamaz 675 buyurmutur. Bu hadis Evlenme akdinde ahid bulunmasa da duyuru kfidir diyen mam
Mlik'in grne kardr.
ahidlerin hr olmas art koulmutur. nk klede velayet vasf yoktur ve velayet vasf olmaynca ahidlik de
olamaz. Deli olmamak ve erginlik ana ermek artlar da ayn sebebten dolaydr. ahidlerin mslman
olmalar da art klnmtr. nk mslman olmayan kimsenin mslman olan kimsenin aleyhinde ahidlii
dinlenemez.
Bize gre ahidlerin hepsinde erkeklik art olmayp bir erkek ile iki kadnn huzurunda da nikh kylabilir. Fakat
mam- fii -ahidlik bahsinde de gelecei zere- bu grmze katlmamtr.
Bize gre ahitlerin dil olmas da art deildir. mam- fi ise: arttr. nk ahitlii kabul olunan kimseye
deer verilmi olur. Fask olan kimse ise deerden yoksundur demitir.
Biz diyoruz ki: Fask olan kimsede velayet ehliyeti bulunduuna gre ahit olabilmesi gerekir. nk fask olan
kimse hi bir tasarrufundan men'olunmadna gre kendi ahs iin velayet vasfna sahiptir ve kendi ahs iin
sahip olunca bakalar iin de sahip olunca bakalar iin de sahip olmas lzm gelir.
ftira suundan ceza giymi kimseler de, velayet vasfna sahip olduklar iin 'ahit olabilirler. Ancak Kur'an-
Kerim'de: ahitliklerini kabul etmeyin diye buyurulduu iin sadece ahitlik edemezler, ki gzden kr olan
kimse ile birbirleriyle evlenen erkek ile kadnn ocuklar gibi ahit olabilirler. 676
Mslman bir erkein gayr- mslim bir kadnla gayr- mslm iki ahidin huzurunda evlenmesi -mam Ebu
Hanife ile mam Ebu Yusuf'a grecaizdir. mam Muhammed ile mam Zfer ise: Caiz deildir. Zira evlenme
akdinde ahitlik, akdi iitmektir. Mslman olmayan kimse ise, mslman olan kirase aleyhinde ahitlikte
bulunamad iin o akdi iitmemi gibi olur demilerdir.
mam Eb Hanife ile tmam Eb Ysuf da: Bu durumda bir gayr- mslimin bir mslman aleyhinde ahitlii
yoktur, ki caiz olmasn. nk evlenme akdinde ahit, kadnn mehri erkee lzm gelsin diye deil, erkek ile
kadn birbirlerine helal olsunlar diye art koulmutur. Zira hi bir mali hakkn herhangi bir kimseye lzm
gelmesi ahide bal deildir. Mali haklar ancak ahitlerle kantlanm olurlar. Fakat ahitler evlenme akdini
iitmedikleri zaman yle deildir nk evlenme akdi, ancak iki ahidin onu iitmeleri ile caiz olur. ki ahit
akdi iitmedikleri zaman akit sahih olamaz demilerdir.
Eer bir kimse kk kzn evlendirmek iin bir bakasna veklet verir ve o bakas da onun ve bir baka
adamn huzurunda kzn nikhn kyarsa caizdir. nk kendisi hazr olunca kznn nikhn kendisi kym
saylr. Onun vekili ise, onun tercman mesabesinde olduu iin ahit olarak kalr ve bu itibarla bu nikh iki
ahidin huzurunda kylm olur. Fakat eer kendisi hazr olmazsa caiz deildir. nk kendisi hazr olmaynca
vekil, nikh kyd iin ahit olamaz ve dolaysiyle bu akit bir ahidin huzurunda yaplm saylr. Buna gre
eer bir kimse, erginlik ama ermi olan kznn nikhn bir ahidin huzurunda ve fakat kz hazrken kyarsa
caizdir. Kz hazr olmazsa caiz olamaz. 677
Kendileriyle Evlenmek Caiz Olmayan Kadnlar Hakknda Bir Fasl

Cenb-i Hak (Azze ve Celle):
Sizlere, analarnz, kzlarnz, kizkardeleriniz, halalarnz, teyzeleriniz, kardelerinizin kzlar
kzkardelerinizin kzlar, sizi emziren st anneleriniz, st kardeleriniz, kanlarnzn anneleri, kendileriyle
gerdee girdiiniz kanlarnzdan yanmzda kalan vey kzlarnz ayet onlarla gerdee girme miseniz size bir
saknca yoktur- z oullarnzn eleri ve iki kzkardei bir arada almak haram klnd 678 buyurduu iin,
675
Bu hadis bu ekilde gariptir. Ancak bu konuda bir takm baka hadis-ler de vardr ki onlardan bir tanesi bn-i Hibban'in (Sahih)inde Said
b. Yahya tarikiyle Hi bir evlenme velisiz ve adaletli olan iki ahitsiz olamaz. Bu ekilde yaplmayan herhangi bir evlenme akdi
geersizdir mealinde Hz. Aie'den getirdii bir hadistir, bn-i Hazm c. 9 s. 495 de: Bu konuda varit olan hadislerin senetleri arasnda bu
hadisin senedi kadar shhati: bir senet yoktur. Bu da hadisin slhftfttp sbata yeterlidir demitir. Nasbr-Raye c. 3 s. 167
676
Yani: ftira suundan ceza giymi kimsenin ahitliini dinlemekten, Kur'an- Kerim'de nehyedildii iin, bu kimsenin iki kii arasnda ba
gsteren herhangi bir anlamazlk halinde ahitlik etmesi geerli deildir. Pakat ahit olmasndan nehyedilmedii iin ahit olabilir ve onun
huzurunda kylan evlenme akdi dolaysiyle sahihtir. Ancak birbirleriyle evlenen erkek ile kadndan biri eer bu evlenme akdini inkr ederse
iftira suundan ceza giymi kimsenin ahitlii hakim tarafndan kabul olunmaz. Nasl ki iki gzden kr olan kimse ile, birbirleriyle evlenen
erkek ile kadnn ocuklar da yle olup huzurlarnda yaplan evlenme akdi geerlidir ve lakat akdin yaplp yaplmad konusunda kar ile
koca arasnda ba gsteren anlamazlk halinde ahitlikleri geersizdir.
677
nk kz byk olduu iin eer kendisi akdin yapld srada hazr olursa kendisi kendi nikhn kym saylr ve babas sadece onun
tercman olduu iin ahit olarak hazr bulunmu olur. Fakat eer kz hazr bulunmazsa babas ona vekleten nikh akdini yapt iin
yaplan akit yalnz bir ahidin huzurunda yaplm saylr. eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye
Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/5-8.
678
Nisa: 4/23
kiinin annesiyle, kz ile, kzkardeiyle, kizkardeinin kzlar ile, erkek kardeinin kzlar, ile, halas ile,
teyzesiyle, kendisiyle gerdee girmi olduu karsnn kz ile, kendisiyle gerdee girmi olsun olmasn karsnn
annesiyle, st annesiyle, st kzkardeiyle ve bir arada iki kzkardei almak suretiyle evlenmesi caiz deildir.
ster ana, ster baba tarafndan olsun btn nineler de anne hkmimdedirler. nk Anne deyimi onlara da
amildir veyahut onlarla evlenmenin haram olmas icma ile sabittir. Hala, Teyze ve Karde deyimleri de
amm olup ana baba bir, yalnz baba bir ve yalnz ana bir olanlarn hepsine amildirler.
vey kzlar hakknda ayette geen Yannzda kalan kayd ihtiraz, yani Eer yannzda olmazlarsa onlarla
evlenebilirsiniz demek deildir. vey kzlar ounlukla vey babalarnn yannda bydkleri iin byle
buyurulmutur. Nitekim Eer anneleriyle gerdee girmemi iseniz size bir saknca yoktur sznde de buna
iaret vardr. Zira dediimiz bu kayd eer ihraz olsayd Eer anneleriyle gerdee girmemi iseniz veya eer
kendileri yannzda kalmyorlarsa size bir saknca yoktur denecekti.
z oullarnzn karlar szndeki z kayd da st oullarnn deil, vey oullarn karlarn bu hkmden
karmak indir. nk vey oullarn kanlar ile evlenmek caizdir. St oullarnn kanlar ile evlenmek caiz
deildir. Zira Peygamber Efendimiz:
Soydan tr haram olanlar stten tr de haram olurlar 679 diye buyurmutur.
1- ki kzkardei bir nikh altnda bulundurmak nasl caiz deilse, bir kzkardei nikhl kan, dierini de cariye
olarak kullanmak da caiz deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Allah'a ve hiret
gnne inanan kimse, suyunu bir arada iki kizkardein rahmine dkmesin 680 diye buyurmutur.
Eer kii, kendisiyle cinsel ilikide bulunduu bir cariyesinin kzkardei ile evlenirse nikh sahihtir. Ancak
onunla cinsel ilikide bulunmasa bile, artk cariye ile cinsel ilikide bulunamaz. Zira nikhl kadn kendisiyle
cinsel ilikide bulunulmasa bile, kendisiyle cinsel ilikide bulunulmu kadn hkmndedir. Nikahlad kadnla
da cinsel ilikide bulunamaz. Zira kz kardeiyle cinsel ilikide bulunduu iin, eer onunla da bulunursa iki kz
kardei bir arada kullanm olur. Fakat eer cariye ile ilikide bulunmam ise, onunla bulunabilir. nk bu
durumda ikisini bir arada bulundurmu saylmaz. Zira cariye, kendisiyle cinsel ilikide bulunulmu kadn hkmnde deildir.
2- Eer kii iki kz kardei iki akid ile nikhlar ve fakat hangi nikhn daha nce kyldn bilemezse, her ikisi
de kendisinden alnr. Zira birinin nikh kesin olarak fasit olduu halde hangisi olduu bilinemedii iin, ikisini
de kendisinden almaktan baka bir yol yoktur.
3- Herhangi bir kadn ile halasn, teyzesini veyahut erkek veya kz kardeinin kzn bir nikh altnda
bulundurmak da caiz deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kadn ne halas le, ne teyzesiyle, ne erkek kardeinin kz ile ve ne de kz kardeinin kz ile birlikte
nikahlanamaz 681 buyurmutur. Bu hkm her ne kadar Kur'an'da yoksa da, bu hadis mehur olduu iin Kur'an
hkmndedir.
4- Birisi erkek farzedildii zaman birbirleriyle evlenmeleri caiz olmayan iki kadn da bir nikh altnda
bulundurmak caiz deildir.
Yukarda geen hadis'e binaen, birbirleriyle evlenememeleri st dolaysiyle dahi olsa, yine onlar bir nikh altnda
bulundurmak caiz deildir.
Bir kadn ile, kocasnn bir dier karsndan olan kzm bir nikh altnda bulundurmann sakncas yoktur.) nk
bu iki kadn arasmda ne yaknlk, ne de st vardr. mam Zfer ise: Caiz deildir. nk kocann kz erkek
farzedildii zaman vey annesiyle evlenemez demitir. Biz diyoruz ki: Bu kz erkek farz edildii zaman
babasnn kars ile evlenemiyorsa da, babasnn kars erkek farz edilirse onunla evlenebilir. Oysa art olan, her
iki tarafn da erkek farzedilmesi halinde dier tarafla evlenememesidir.
5- Herhangi bir kadnla zina eden kimseye, kadnn annesi ve kz haram olur. mam- afii: Zina hrmete sebep
olamaz. Zira zina haramdr. Hsmlk da nimettir. Nimet ise haram ile hasl olmaz demitir.
Biz diyoruz ki: Cinsel iliki zina da olsa, ounlukla gebelik ve douma yol at iin onunla erkek ile kadnn
anne ve kz arasnda ve kadn ile erkein baba ve olu arasnda cziyet hasl olur.
6- Bir kadn herhangi bir kimseye ehvetle dokunduu zaman da kadnn anne ve kz o kimseye haram olur.
679
Buhari (ahitlikler Bahsi) c.1 s. 360 da Abdullah bn-i Abbas'tan, {St Emme Bahsi) c. 2 s. 788 de Hz. Aie (Radyalh anh)dan.
Mslim (St Emme Bahsi) c. 1 s. 467 Hz. Aie ve Abdullah bn-i Abbas (Radyallh anh)"dan. Tirmizi, Ebu Davud ve Nesai de deiik
bahislerde Hz. Aie (Radyallh anb)dan. Nasbr-Raye c. 3 s. 168
680
Gariptir. Ancak bu konuda bir takm hadisler varit olmutur ki onlardan biri, Buhari ile Mslim'in mm-i Habibe (Radyallh anh)'dan
Peygamber Efendimiz'e :
Y Reslallah kizkardeimi nikhla, dedim. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
ster misin? dedi.
Evet, herkesten ok, kardeimin bana ortak olmasn isterim, dedim. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) :
Kardein bana helal deildir, dedi
Duyduuma gre Eb Seleme'nin kz Durre'yi istiyormusun, dedim. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-satt ve's-selm):
Ebu Seleme'nin kz yanmda kalan vey kzm olmasayd bile, yine bana helal deildi. Zira st kardeimin kzdr. Beni ve babasn Sveybe
adndaki cariye emzirmitir, buyurdu mealinde rivayet ettikleri hadistir. Buhari Sizi emziren st anneleriniz ayet-i kerimesinin tefsiri
sadedinde. c. 2 s. 764 Mslim (St Emme Bahsi)nde. c. 1 s. 468 Nasbr-Raye c. 3 s. 168
681
Mslim, Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai, Mslim (Nikh Bahsi) c. 1 s. 452-453; Ebu Davud (Bir Arada Bir Nikh Altnda Bulundurulmalar
Caiz Olmayan Kadnlar Bahsi) c. 1 s. 282; Tirmizi (Kadn Ne Halas ve Ne de Teyzsiyle Birlikte Nikhlananaz Bab) s. 145; Nesai (Kadn
ile Halasn Bir Nikh Altmda Bulundurmann Caiz Olmad Bahsi) c. 2 s. 181; Nasbr-Raye c. 3 s. 169
'mam- afii buna da katlmamtr. Bu ihtilf ayn zamanda erkein ehvetle kadna dokunmas, ya da ehvetle
tenasl uzvuna bakmas veyahut kadnn ehvetle erkein tenasl uzvuna bakmas hallerinde de cridir. mam-
afii: ehvetle dokunmak veya bakmak cinsel iliki gibi deildir. Bunun iindir ki oru ve ihram cinsel iliki ile
bozulur ve gusl lzm gelir de, ehvetle dokunmak veya bakmakla ne oru bozulur ve ne de gusl lzm gelir
demitir.
Biz diyoruz ki: ehvetle dokunmak veya bakmak cinsel ilikiye yol at iin ihtiyatan onun hkmndedirler.
Eer kiinin ehvetle dokunmas inzal ile sonulanrsa, kimisi: Onunla hrmet hasl olur demi ise de sahih
olan gre gre hrmete sebep olmaz. nk inzal ile, bu dokunmann cinsel ilikiye yol amad anlalm
olur. Bu ihtilaf, kadnla arkadan cinsel ilikide bulunulmas halinde de cridir.
7- Kii, karsn -ister kesin, ister rec'i talak ile olsun- boad zaman iddeti bitmedike kz kardeiyle
evlenemez. mam- afii: Eer onu kesin veya talak ile boam ise, iddeti bitmeden de kz kardeiyle
evlenebilir. Zira onunla bir ilgisi kalmamtr. Bunun iindir ki, eer haram olduunu bildii halde onunla cinsel
ilikide bulunsa ona had lzm gelir demitir.
Biz diyoruz ki: Bu durumda da birincisinin nikh henz duruyor saylr. Zira iddeti bitmedike nafakasnn onu
boayana lzm gelmesi ve bakas ile evlenememesi gibi hkmler bunu gstermektedir.
8- Ehl-i Kitap olduklar iin Hristiyan ve Yahudi kadnlarla evlenmek caizdir. Zira Cenab- Hak (Azze ve
Celle):
Kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadnlar size helldir 682 buyurmutur. (Fakat Mecusi olan kadnlarla,
evlenmek caiz deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mecusiler hakknda; Ehli
Kitap ile grdnz her trl muameleyi onlarla da grn. Ancak onlann kadnlar ile evlenemezsiniz ve
kestiklerini yiyemezsiniz 683 buyurmutur.
9- Putperest olan kadnlarla da evlenmek caiz deildir. Zira O Cenab- Hak (Azze ve Celle);
Putperest kadnlar iman etmedike onlarla evlenmeyin 684 buyurmutur.
10- Sabii olan kadnlarla ise, eer bir Peygamber'e inanyor ve bir kitab kabul ediyorlarsa evlenmek caizdir.
nk o zaman onlar da Ehl-i kitap saylrlar. ayet yldzlara tapyor ve kitaplar yoksa o zaman onlarla
evlenmek caiz olamaz. nk bu durumda onlarda putperest saylrlar.
11- hramda olan kimse evlenebilir. mam- afii: Ne kendisi evlenebilir, ne de velayeti altnda olan bir kimseyi
evlendirebilir demitir. mam- afii'nin dayana; hramda olan kimse ne kendisi evlenebilir ,ne de bakasn
evlendirebilir 685 hadisidir. Biz ise Peygamber Efendimiz'in Hz. Meymune ile ihramda evlendiine dair rivayet
olunan hadise dayanyoruz. Zira mamafiinin dayand hadis -hramda olan kimse cinsel ilikide
bulunamaz- mnsma mahmuldr.
12- Hr olan kimse iin hr veya cariye olan kadnlarla drde kadar evlenmek caizdir. Drtten fazlas caiz
deildir. Zira Cenb- Hak;
Hounuza giden kadnlarla iki, ve drde kadar evlenebilirsiniz 686 buyurmutur. nk nassta say
verilmesi, verilen saydan fazlasnn caiz olamadn bildirmek iindir.
mam- afii: Birden fazla cariye ile evlenmek caiz deildir demitir. nk ona gre cariye ile ancak
zorunluk halinde evlenilebilir. Zorunluk ise bir tane ile kapatlm olur. Oysa, okuduumuz yet-i kerime onun
bu grne kar bir delildir. Zira yette kadn mutlak olarak gemektedir. Mutlak kadn ise -Zihar yetinde
olduu gibi- ariyeye de mildir.
13- Eer kii drt karsndan birini kesin olarak dahi boarsa, kadnn iddeti bitmeden bir baka kadnla
evlenemez. mam- afii iki kz karde meselesinde grmze katlmad gibi burda da katlmamtr.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre zinadan gebe olan kadnla evlenmek caizdir. Fakat kadn doum
yapmadka onunla cinsel ilikide bulunulamaz. mam Eb Ysuf ise: Nikh fasittir. nk kadn her ne kadar
iffetsiz ise de, karnndaki ocuk susuz olduu iin masumdur. Bunun iindir ki drlmesi caiz deildir
demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Bu kadnn nikh caiz deildir, diye bir nass yoktur.
Kendisi ile cinsel ilikide bulunmann caiz olmay ise, kiinin kendi suyu ile bakasnn ekinini sulamasn
nlemek iindir demilerdir. Kimden gebe kald bilinen kadnla evlenmek ise, ittifakla caiz deildir. nk
kimden gebe kald bilinen kadnn karnndaki ocuun soyu sabittir. Doum yapmadan evlenmesi halinde ise,
ocuun soyu pheli duruma der.
Eer bir kimse, zina ettiini grd bir kadnla evlenirse -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a grekadnn gebe olmadn renmeden de onunla cinsel ilikide bulunabilir. mam Muhammed ise: Gebe
olmadn renmeden onunla cinsel ilikide bulunmasn iyi grmyorum demitir.
682
Maide: 5/5
Bu lafzla gariptir. Ancak Abdrrazzak ile bn-i Ebi eybe Musannef adl kitaplarnda Peygamber Efendimiz Hacer Mecusilerine bir
mektup yazarak onlara mslmanli nerdi ve onlardan mslmanlijp kabul edenleri kabul etti. Mslmanl kabul etmeyenlere de cizye
vurulmasn ve fakat kadnlar ile ev-lenilmemesini ve kestiklerinin yiyilmemesini emretti mealinde bir hadis rivayet etmilerdir. bn-i Ebi
eybe (Nikh) Abdrrezzak da (Ehl-i Kitap) bahsinde kaydetmilerdir.
684
Bakara: 2/221
685
Buhari dnda btn Ktb-i Sitte. Mslim (hram Olan Kimsenin Evlenmesinin Haram ve Kadn stemesinin Mekruh Olduu) bahsinde
kaydetmitir. Nasbr-Raye c. 3 s. 453
686
Nisa: 4/3.
683
14- Mut'a nikh fasittir. Mut'a nikh i bir kimsenin bir kadna: u kadar para karlnda u kadar zaman
benim yanmda kalr msn? diye teklifte bulunmas ve kadnn da onun teklifini kabul etmesidir. mam Malik:
Caizdir. nk slmiyetin balangcnda vard. Onu fesheden sabit bir hkm bulunmadka cevaz devam
eder demitir. 687
Biz diyoruz ki: Feshedilmi olmas Ashabn icma ile sabittir. Ashaptan yalnz bn-i Abbas (Radyallh anh)
nce diretmi ise de, sonradan onun da Ashabn grne katld, sahih rivayetlerle sabittir. Bunun iin, caiz
olmay hakknda tam icma vardr.
15- Geici nikh da fasittir. Geici nikh: Kiinin iki ahit huzurunda bir kadnla belirli bir sreye kadar
evlenmesidir. mam Zfer: Sahihtir. Fakat sresiz olarak lzm gelir. nk nikh fasit olan artlarla fesada
gitmez demitir.
Biz diyoruz ki: Bu da mt'a nikh gibi bir eydir. Zira sre -ister ksa, ister uzun olsun- akit iinde art
koulduktan sonra akit geici olur.
Eer bir kimse, birisiyle evlenmesi caiz olmayan iki kadnla bir akitte evlenirse, kendisiyle evlenmesi caiz olan
kadnn nikh sahihtir, dierininki fasittir. nk fesat nedeni sadece birisinde mevcuttur. Fakat kiinin, birisi
kendisine ait olmayan iki eyi bir akit-le satmas yle deildir. Zira burada semen blnd iin her iki eyin de
sat fasittir. Sonra, her iki kadna belirtilmi olan mehrin tamam, mam Eb Hanife'ye gre nikh sahih olan
kadna der. Dier iki mam ise: Mehr-i misilleri orannda aralarnda blnr demilerdir.
16- Eer bir kadn, bir kimse ile evlendiini yalandan iddia eder ve bunu ahitlerle kantlayp mahkemeden karar
alrsa, o kadn kendini o kimseye teslim edebilir. Bu, mam Eb Hanife'nin grdr, ki mam Eb Ysuf da
nce buna kaildi. Fakat sonradan bundan dn yaparak mam Muhammed gibi sylemitir.
mam Muhammed ise: Kendini ona teslim edemez. nk hakimin karan, ahitlerin kle veyahut gayr- mslim
olduklar zaman nasl hkmsz ise, burada da ahitler yalanc olduklar iin hkmszdr demitir.
mam Eb Hanife de: ahitlerin beyan-yalan olduunu renmeye imkn bulunamad iin-hakim iin
hccettir. ahitlerin kle veya gayr- mslim olduklarn renmek ise mmkndr demitir..688
VELLER VE KFU'LER BLM

1- Hr olan, deli olmayan ve erginlik ama varan kadn-ister kz, ister dul olsun-nikh, mam Eb Hanife ile.
zahir olan rivayete gre mam Eb Ysuf'a gre, velisi bulunmasa da kendi muvafakati ile kylabilir. Bir dier
rivayete gre mam Eb Ysuf: Velisiz kylamaz demitir. mam Muhammed de: Mevkufen sahihti
demitir.
mam Mlik ile mam- afi ise: Nikh akdi hi bir zaman kadnlarn ifadesiyle olamaz. nk evlenmede bir
takm maslahatlar vardr. Evlenmeyi kadnlara brakmak ise, o maslahatlar zedeler demilerdir. Ancak mam
Muhammed: Velinin sonradan muvafakat etmesiyle bu, maslahatlarn zedelenme ihtimali ortadan kalkar
demitir.
mam Eb Hanife ise: Kadn srf kendi hakknda tasarruf etmi olur ve reit olduu iin bu yetkiye de sahiptir.
Kald ki koca semek kendisine aittir. Nikhlarn veliler tarafndan kyla geldii gelenei de kadnlarn haya
perdesini yrtmamak iindir.
Sonra zahir olan rivayete gre erkek, kadna ister kfr olsun, ister olmasn farketmez. Ancak kf' olmad
zaman veli itiraz edebilir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf dan: Erkek kf olmad zaman sahih
deildir. nk nikh kyldktan sonra nikh bozmak, ou kez zordur diye syledikleri de rivayet
olunmutur. Ayrca mam Muhammed'in mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un grne dnd hakknda
da bir rivayet vardr.
2- Kadn erginlik ana vardktan sonra -ister kz, ister dul olsun- kimse onu evlenmeye zorlayamaz. mam-
afi ise, erginlik ama varan kz da kk kza kyas ederek: Babas ile dedesi ona danmadan onu
istedikleri kimse ile evlendirebilirler. Zira henz -kz olduu iin tecrbesizdir ve dolaysiyie kendi menfaatim
dnemez. Bunun iindir ki haberi olmadan babas onun mehrini alabilir demitir.
Biz diyoruz ki: Hr olduu ve erginlik ama vard iin bakas onu zorlayamaz. Kk kzlar evlendirme
yetkisi ise, kk olup akllarnn noksan olduu iindir. Bu ise erginlik ana vard iin tam ak sahibi
olmutur. Bunun iindir ki, erginlik ana varan erkekler nasl er'i emirlere muhatap iseler o da muhataptr ve
malnda tasarruf yetkisine sahiptir. Babasnn onun mehrini almas da onun zmn mvafakatma binendir.
Bunun iindir ki kendisinin nehyetmesi halinde babas mehrini alamaz.
3- Erginlik ana varan kzn velisi kendisinden izin istedii zar man eer kendisi susup cevap vermez veyahut
687
mam Malik'in Mt'a nikhm caiz grdne dair rivayet phelidir. nk mam Malik hem Muvatta'da Hz. Ali (Radyallh
anh)'dan Peygamber Efendimiz'in Hayber gn Mt'a nikh ile ehil eeklerin etini yemeyi yasak ettiini nakletmi, hem de yazl olarak
kendisinden gelen nakillerde: Sre ister ksa ister uzun olsun-nikh kylrken kadna mehir biilse bile-sreli evlenmeler caiz deildir
demilerdir ki bu, Mt'a nikahnn ta kendisidir.
688
glerse izin vermi saylr. Zira Peygamber Efendimiz;

Kz evlendirilmek istendii zaman kendisinden izin istenir. Eer kendisinden izin istenirken kendisi susup cevap
vermezse muvafakat etmi olur 689 buyurmutur. Hem de susup cevap vermemek muvafakat etmemekten ok,
muvafakat etmeye delalet eder. Zira kz red cevabn deil, muvafakat cevabn vermekten utanr.
Glmeye gelince: O, susmaktan daha ok mvafakata delalet eder. Fakat alamak yle deildir. nk alamak
kzp istememenin belirtisidir: Kimisi: Eer kz alay eder gibi glerse muvafakat ettii ve eer sessiz ve uzun
uzun alarsa reddettii anlalmaz demitir.
Eer kzn velisi olmayan bir kimse veyahut daha uzak olan bir velisi kzdan muvafakat isterse, kz
konumadka muvafakat etmi saylmaz. nk kzn susup bu kimseye cevap vermemesi, utand iin deil,
szne nem vermedii iin olabilir. Bunun iin muvafakat ettiine dellet etmez. ayet etse de onunla
yetinilmez. nk kzn susmas ile ancak zorunluk dolaysiyle yetinilir. Bu durumda ise zorunluk yoktur. Fakat
eer kzdan muvafakat isteyen kimse, velisinin elisi olursa kzn susmas kfi gelir. nk eli, kendisini
gnderenin yerine kaimdir.
Kzcan muvafakat isterken de, muvafakat edip etmediini renebilmek iin kendisini isteyenin adn vermek ve
onu kza tantmak gerekir. Kzdan muvafakat isterken sahih olan kavle gre ona mehrinin miktarn bildirmek
gerekmez. Zira nikh mehirsiz de kyla bilir.
Eer kz, velisi onu birisine nikahladktan sonra durumu renip susarsa, hkm yine byledir. nk susmann
mvafakata dellet etmesi her iki durumda da ayndr. Sonra, eer durumu kza haber veren kimse, kendiliinden
haber veriyorsa -mam Eb Hanife'ye grebu kimsenin ya adil olmas, ya da iki kii olmalar gerekir. Eer
velinin elisi olursa -her mama gre de- onda ne adalet, ne de say art deildir, ki bu meselenin birka
benzeri daha vardr.
Eer kendisinden muvafakat istenen kadn dul olursa, muvafakat ettiini sylemesi arttr. Zira Peygamber
Dul kadna danlr 690 buyurmutur. Hem de dul kadnn az ile, muvafakat ettiini sylemesi ayp saylmaz.
Kald ki daha nce evlendii iin muvafakatim sylemekten fazla utan duymaz.
Eer bir kzn bekreti -srama, ayba detini grme veya yaralanma gibi- bir olay sonunda zail olarsa, yine kz
saylr. nk gerekte kzdr ve daha nce erkeklerle oturup kalkmad iin utancnda azalma olmamtr.
mam Eb Hanife'ye gre kzl zina ile giden kadn da kz hkmndedir. Dier iki imam ile mam- afi ise:
Onun susmasyle yetinilmez. nk gerekte kz deildir demilerdir, imam Eb Hanife ise: Gerekte kz
deilse de herkes onu kz bildii iin az ile muvafakat etmekten utan duyar. Bunun iin onun susmasiye
yetinilir ki menfaati zedelenmesin. Fakat eer kzl yanllkla veya fasid bir nikh sebebiyle kendisiyle yaplan
cinsel iliki sonunda giderse kz saylmaz. nk bu kadnla ilgili bir takm, hkmler bulunduu iin eriat,
durumunun aa vurulmasn emretmitir. Zina ise gizli tutulmas matlubtur. Bunun iin, eer zina ilemi
olduu halk arasnda yaylm ise susmas ile yetinilemez demitir.
3- Eer bir kadm, kocas ona: Sen benimle nikahlandn rendin de susup birey sylemedin, kadn da: Ben
susmadm, reddettim derse kadnn sz dinlenir. mam Zfer: Erkein sz dinlenir. nk susmak asldr,
kabul etmemek arzdr. Bu da, sat veya alta kendisine muhayyerlik tannan ve muhayyerlik sresi getikten
sonra Ben reddettim diyen kimse gibidir. Onun sz nasl dinlenmiyorsa bu da yledir demitir.
Biz diyoruz ki: Erkek, akdin sahih olduunu, kadm ise sahih olmadn iddia ettii iin erkek mddai, kadn
mnkirdir. Bunun iin kadnn sz asldr. Sat veya alta muhayyerlik meselesi ise byle deildir. Zira o
meselede muhayyerlik sresinin bitmesi akdin kesinlemi olduunu gsterir.
Eer erkek, kadn duyduu zaman sustuuna dair ahit getirirse, nikh kantlanm olur. Zira davasnn hak
olduunu beyyine ile aydnlatmtr. Eer erkein beyyinesi olmazsa - mam Eb Hanife'ye gre- kadna yemin
lzm gelmez. nk alt meselede yemin, teklifi yoktur ve bu mesele onlardan biridir.
4- Velisi tarafndan evlendirilen kk ocuun nikh -ocuk ister erkek, ister kz olsun, kz da ster kz ister dul
olsun- nikh sahihtir. mam Mlik: ocuun babasndan baka, mam- afii de: Babas ve dedesinden
baka, hi kimse ocuu evlendiremez demilerdir. mam Mlik: Hr olan kimselere veli olmak, ihtiyatan
dolaydr. Burada ise ihtiya yoktur. Zira kk ocuk cinsel arzusu olmad iin evlenmeye muhta deildir.
Ancak babann velayeti nassan sabit olduu iin onu tartamayz. Dede ise babann hkmnde olmad iin
babaya kyas olunamaz demitir.
Biz diyoruz ki: Btn velilerin, velayetleri altnda bulunan ocuklar evlendirmeleri kyasa uygundur. Zira
evlenmede birtakm yararlar vardr ve o yararlar ancak iki kfn birbirleriyle evlenmelerinde bulunur. Kf' ise
her zaman ele gemez. Bunun iin biz veliye, ocuu iin bir kf1 bulduu zaman onu evlendirme yetkisini
veriyoruz.
689
Bu lafzla gariptir. Ktb-i Sitte bunu Ebu Hreyre (Radiyallh anh)dan:

Dul kadn kendisine danlmadka evlendirilemez. Kz da kendisinden muvafakat alnmadka evlendirilemez, buyurdu. Ashap :
Y Reslallah kzn muvafakati nasldr? diye sordular. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) :
Kzn muvafakati, kendisine danld zaman susmadr, dedi eklinde nakletmilerdir. Buhari (cbar Bab) c. 1 s. 1027. Mslim (Dul
Kadna Danma Bab) c. 1 s. 455 Nasbr-Raye c. 3 s. 194
690
Bu. lafzla gariptir ve ayn manada olan bir badis az nce geti
mam- afii de: Baba ile dededen baka, hi bir veli velayeti altndaki ocuun menfaatini tam olarak
dnemez. Zira ocua olan akrabal uzak olduu iin, ona kar efkati da tabiatiyle az olur. Bunun iindir ki
-mal can kadar nemli olmad halde- ocuun malnda tasarruf yetkisine sahip deildir. Bu itibarla, ocuun
malnda tasarruf yetkisine sahip olmadna gre cannda tasarruf yetkisine sahip olmamas evleviyetle lzm
gelir demitir.
Biz diyoruz ki: Baba ile dede nasl ocuun iyiliini dnyorlarsa, dier veliler de ocuun yakn olduklar
iin onun iyiliini dnyorlar. Ancak baba ile dedeye nazaran efkatlarnm az olduu bir gerektir. Biz bu
eksiklii de, ocuk bydkten sonra ona nikhn bozma yetkisini vermekle telafi ediyoruz. Malda tasarruf ise,
tekerrr ettii iin dourduu zararn telafisi mmkn deildir.
mam-i afi: Kk olan kz ocuu eer dul olursa babas ile dedesi de onu evlendiremezler. nk dul
olduu iin tecrbe sahibi olmu ve dolaysyla velayet altndan kmtr diyor. Biz buna kar da diyoruz ki:
ocuk olduu iin cinsel arzusu yoktur ve cinsel arzu olmaynca, erkeklerle oturup kalkmak ona tecrbe
kazandrmaz. Peygamber Efendimiz'in Evlendirme yetkisi asabeye, yani baba tarafndan erkek yaknlara
aittir 691 hadisi de bizim grmz teyit etmektedir. Zira bu hadiste -grld zere- ne veliler arasnda ve
ne de velayet altnda bulunanlar arasnda bir ayrm veya istisna yaplmamtr.
unu da bilmek gerekir ki: Nikhtaki asabeler de, miras asa-beleri gibi sraya gre olup yakn olanlar uzak
olanlar hacbederler.
5- Babas veyahut dedesi tarafndan evlendirilen ocuk -ister erkek, ister kz olsun- bydkten sonra ona
muhayyerlik yoktur. Zira baba ile dedenin efkati ok olduu iin yaptklar akit, ocuun kendisi byk olup
onun istei ile olmu gibidir. Baba ile dededen baka veliler tarafndan evlendirilen ocuk ise, bydkten sonra
muhayyer olup isterse evliliini srdrr, isterse bozar. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in
grdr. mam Eb Ysuf ise, dier velileri de baba ile dedeye kyas ederek: Bozamaz demitir. mam Eb
Hanife ile mam Muhammed: nk dier veliler, ocua olan akrabalklar baba ile dedeye nazaran daha uzak
olduu iin ocuun iyiliini tam anlamiyle dnemeyip onu istenmeyen bir duruma sokabilirler. ocuk
bydkten sonra bunu, bari kendisi nleyebilsin demilerdir.
Metindeki itlaktan, ocuu evlendiren, annesi veya hakim de olsa, ocuk bydkten sonra muhayyer olduu
anlalmaktadr, ki doru olan rivayet de bu yoldadr. Zira anne kadn olduu iin gr zaiftir, Hakim de
yabanc olduu iin efkati azdr. Hi olmazsa ocuk bydkten sonra eer istenmeyen bir duruma dm ise
kendini kurtarabilsin.
Fakat ocuun, nikhm bozabilmesi iin hakimin karan gerekir. nk bu nikh tek tarafl bozulduu iin dier
taraf ondan zarar grr. Bunun iin hakimin kararma ihtiya vardr.
ki mama gre eer kz ocuu erginlik ana vardktan sonra, evlendirilmi olduunu rendii halde susup
bir ey sylemezse muvafakat etmi saylr. renmemesi halinde ise, rendii zaman muhayyerdir. Kzn
evlendirilmi olduunu renmesi arttr. nk renmedike mazur saylr. Fakat nikhn bozabildiini
bilmesi art deildir. Zira slm lkesinde olduu iin eriat ahkmn renebilir, renmedii zaman kusur
iledii iin bilgisizliinin cezasn eker. Erkek ocuun susmas ise muvafakat saylmaz. Erkek ocuk: Ben
razym, muvafakat ediyorum demedike veyahut raz olduunu gsteren bir davranta bulunmadka
muhayyerlii devam eder.
Sonra, bu nikhn bozulmas boanma deildir. nk bunu kadn da yapabilir. Kadnda ise boama yetkisi
yoktur. Kocas tarafndan kendini boama yetkisi kendisine verilen kadn ise yle deildir. Onun kendini
boamas boanmadr. nk bu yetkiyi kocas kendisine verdii iin kocas onu boam gibi olur.
Eer bu iki eten biri erginlik ana varmadan lrse dieri ona varis olur. Bu iki eten' biri erginlik ana
vardktan sonra da eer daha nikh bozulmamken lrse yine dieri ona varis olur. nk aralarndaki nikh
akdinin asli sahihtir ve lm ile son bulmutur. Fakat herhangi bir kimse tarafndan ve kendilerinden habersiz
olarak nikhlar kylan iki eten biri, eer daha durumu renip muvafakat etmemiken lrse, dieri ona varis
olamaz. nk bu nikh mevkuf olduu iin lm ile bozulmu olur.
Kle, ocuk ve deli, kimseye veli olamazlar. Zira bunlar kendilerine veli olamadklarna gre bakalarna veli
olamamalar evleviyetle lzm gelir. Kald ki velayet maslahat iindir. Bunlara velayet vermekte ise maslahat
yoktur. (Gayr- mslim de mslmana veli olamaz.) Zira Cenab- Hak (Azze ve Celle):
Allah hibir zaman kfirlere mslmanlar zerinde bir yetki verecek deildir 692 buyurmutur. Bunun iindir
ki gayr- mslimin mslman kimse aleyhinde ahidlii kabul olunmaz ve gayr-i mslim ile mslman kimse
birbirine varis olamazlar. Fakat gayr-i mslim, gayn mslim olan kk ocuuna veli olabilir. nk Cenab-
Hak (Azze ve Celle):
Kfirler birbirlerinin velisidirler 693 buyurmutur. Bunun iin gayr-i mslimler hem birbirlerinin aleyhinde
ahidlik edebilirler, hem de birbirlerine varis olurlar.
mam Eb Hanife'ye gre Asabe bulunmad zaman (asabe olmayan akrabalara da evlendirme velayeti)
691
Feth-l Kadir c. 3 s. 175 de bu hadisin Hz. Ali (Radyallh anh)dan hem mevkuf ve hem merfu olarak rivayet olunduunu ve bn-l
Cevzi'nin de hadiste geen Nikah kelimesini nkah olarak aldn yazyorsa da, Nasbr-Raye meskt gemektedir.
692
Nisa: 4/141.
693
Enfal: 21/73.
istihsanen vardr. mam Muhammed ise: Asabe olmayan akrabalara velayet yoktur demitir, ki kyas da bunu
gerektirir ve mam Eb Hanife'den de bu yolda bir rivayet vardr. mam Eb Ysuf'dan ise bu konuda deiik
rivayetler gelmitir. Fakat en mehurlar udur ki o da mam Muhammed ile beraberdir, mam Muhammed ile
mam Eb Ysufun delili, metni yukarda geen Evlendirme yetkisi asabeye aittir hadisidir. Hem de
velayetten gaye aileyi kf' olmayan kimselerle evlenmek lekesinden korumak olduuna gre, bunu ancak
ailesinin ferdleri olan asabe dnrler. mam Eb Hanife de: Velayet ocuun maslahat iindir. Asabe
olmayan dier akrabalar da efkatin gerei olarak ocuun maslahatn gzetirler demitir,
Velilerden hibiri bulunmad zaman velayet hakim geer. Zira Peygamber Efendimiz;
Velisi bulunmayann velisi hakimdir. 694 buyurmutur.
6- Yakn olan veli hazr bulunmayp uzak bir yerde olursa, ondan bir derece uzak olan veli, ocuu
evlendirebilir. mam Zfer: Evlendiremez. Zira ondan daha yakn olan veli bulunmaktadr ve daha yakn olan
veli sa bulunduka velayet yetkisi bakasna geemez. Bunun iindir ki bulunduu yerde de ocuu evlendirebilir demitir.
Biz diyoruz ki: velayet maslahat iin olduuna gre, hazr bulunmayan kimsenin velayetinde maslahat yoktur.
Bulunduu yerde ocuu evlendirmekten de menedilir. ayet yapabilse de biz diyoruz ki: Uzak olan velinin
akrabal uzak ise de tedbiri yakndr. Dierinin de akrabal yaknsa da tedbiri uzaktr. Bu itibarla ikisi ayn
derecede olan iki vel gibidirler. Hangisi ocuu evlendirirse caizdir.
Uzak yerden maksat, kervanlarn ylda ancak bir defa vardklar yerdir. Bu Kudur'nin grdr. Kimisi:
Namazn ksaltabildii mesafenin en azdr demitir, ki muteahirin olan ulemadan kimisi bunu benimsemitir.
Kimisi de: yle bir mesafedir ki grn almak iin yanma gidip gelinceye kadar istekli olan kf' elden
gider, demitir ki bu gr daha makldr. Zira byle bir durumda onun vel kalmasmda maslahat yoktur.
Hem babas, hem olu bulunan deli kadnn evlendirme velisi -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysufa greoludur. mam Muhammed ise: Babasdr. nk baba ouldan daha efkatlidir demitir. mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf da: Asabelikte oul babadan nce gelir. Velayet de asabelie dayanr. Velayette fazla
efkate baklmaz. Nitekim annenin babas daha efkatli olduu halde en uzak asabeler bile ondan ncedirler.
demilerdir. 695
KEFAET BOLUMU
Kefaet: Erkein kadna kf, yani denk olmas demektir.
Evlenmede kefaet gzetilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Bana baknz. Kadnlar ancak veller evlendirir ve kadnlar ancak kf'leri ile evlendirilebilirler. 696
buyurmutur. Hem de kadn ancak kendisine kf' olan kimse ile evlendii zaman mutlu olabilir. Zira soylu ve
sosyal mevkii yksek olan bir kadn hibir zaman baya bir kimsenin altna girmek istemez. Bunun iin kefaeti
gzetmek gerekir. Fakat kadn erkee kf' olmasa da bir sakncas yoktur. nk erkek adi bir kadnla da
evlenmekten aalk duymaz.
Eer bir kadn kendini kf olmayan bir kimse ile evlendirirse, velileri kendilerine srlen lekeyi silmek iin
(onlar ayrabilirler.)
1- Kefaetin bir art soydur. Zira herkes kendi soyu ile vnr. Bunun iin Kurey kabilesinden olan araplar
birbirlerine kf'drler. Nasl ki dier araplar da kendileri gibi arap olan herkese kf'drler. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Kurey kabilesi boy boy birbirlerine kf'drler. Dier Araplar da kabile kabile birbirlerine kf'drler. Arap
olmayanlar da kii kii birbirlerine kf'drler 697 buyurmutur. Buna gre Kurey kabilesinin btn aile ve
fertleri biribirine denk olup aralarnda stnlk fark yoktur. mam Muhammed byle sylemitir. Ancak eer
hilfet hanedan gibi bir aile soy stnl ile mehur olursa, o ailenin kadnlarna dierleri kf' saylmazlar.
mam Muhammed herhalde bunu, hilfete sayg gstermek ve fitneyi yattrmak iin sylemitir.
Araplarda da Baheoullar dier Araplara kf' deillerdir. Zira Bahileoullar adi diye tannan bir kabiledir.
Arap olmayanlar da, iki ve ikiden fazla babas mslmanhkta geenler birbirlerine kf'drler.
2- Kendisi mslmanl kabul eden veyahut yalnz bir babas mslman olan kimse, iki babas mslman olan
kimseye kf' deildir. Zira soy ancak baba ile dedenin ikisi ile tamam olur. mam Eb Ysuf bir baba ile
yetinmitir.
3- Kendini mslmanl kabul eden kimse de bir babas mslman olan kimseye kf' deildir. Zira Arap
toplumlarda soy stnl mslmanhktadr.
694
Ebu Davud, Nikah 15; Tirmizi, Nikh 15; bn-i Mace, Nikah 15; Dalimi, Nikah 11; Ahmed bn-i Hanbel c. s. 250 ve c. 6 s. 47, 66, 166 ve
260.
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/16-24..
696
Darekutni, Nikh s. 396; Beyhaki, Kefaet c. 7 s. 133.
697
Beyhaki, Kefaet c. 7 s. 132.
695
Sahih olan rivayete gre, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf: Kefaetin bir art da dindarlktr demilerdir.
Zira en byk stnlk dindarlktadr ve kadn, kocasnn soy dklnden ok, fsk olmasndan utan duyar.
mam Muhammed ise; Dindarln kefaetle bir ilgisi yoktur. Zira dindarlk hiret iidir. Dnya ahkm zerinde
bir rol yoktur. Meer kii, kendisiyle alay edilircesine fsk olur veyahut sarho olarak ar ve pazarlara kar
da ocuklara oyuncak olursa, o zaman nazara alnr. nk bylesi kimseleri herkes hor grr demitir.
Zahir olan rivayete gre (kefaetin bir art da zenginliktir. Zenginlik kadnn mehir ve nafakasn verebilecek
kadar mal sahibi olmaktr.) Kadnn mehir ve nafakasndan birine veyahut ikisine gc yetmiyen kimse, hi bir
kadna kf' deildir. Zira kadn ancak mehir karl, erkee helal olur. Geimlik de olmazsa evlilik sremez.
Mehirden maksat pein olarak verilmesi det olan miktardr. Zira dier ksm vadeli olduu iin, kii ona mlik
olmasa da kefaetten dmez. Rivayet olunduuna gre mam Eb Ysuf yalnz kadnn geimliini verebilmeyi
art komutur. Zira mehirlerde hem msamaha edilir, hem de kii, eer babas zengin olursa, karsnn mehrini
verebilir saylr.
mam Eb Hanife ile imam Muhammed: Yalnz kadnn mehir ve geimliini verebilecek kadar vakti yerinde
olan kimse, daha zengin olan kadna kf' deildir. nk halk arasnda en byk deer zenginliktedir. Fakire
hi kimse deer vermez demilerdir.
mam Eb Ysuf ise: Fazla zengin olmann bir rol yoktur. Zira dnya mal bir bulut parasnn glgesi gibi
gh burada, gh uradadr demitir.
ki mama gre (kefaetin bir art da kiinin mesleidir.) mam Eb Hanifeden ise, bu konuda iki rivayet
gelmitir. mam Eb Ysuf dan: Eer kiinin meslei -hamamclk, eskicilik ve sepicilik gibi ok adi olmazsa
bir etkisi yoktur diye syledii de rivayet olunmutur.
Kiinin mesleini kefaetin art sayanlar: nk herkes sahibi olduu mesleiyle nr ve adi ilerle
uraanlar.hor grr, dierleri de: Kii her an iin, mesleini brakp baka bir ii yapabildii iin, meslei ne
olursa olsun onunla kk dmez demilerdir.
Eer bir kadn mehr-i mislinden daha az bir mehrle birisiyle evlenirse -mam Eb Hanife'ye grekadnn
velileri o kimseyi ya kadnn mehr-i mislini vermeye, ya da kadndan ayrlmaya zorlayabilirler. Dier iki mam
ise: Zorlayamazlar. nk mehir kadnn hakkdr ve kadn kendi hakkndan vazgemitir. Nasl ki, nikh
kyldktan sonra kadn mehrini kocasna balayabilir demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Mehrin okluundan kvan, azlndan utan duyulur. Bunun iin mehir de kefaete
benzer.. Nikh kyldktan sonra kadnn, mehrini kocasna balamas ise yle deildir demitir.
mam Eb Hanife'ye gre (babann, kk kzn mehr-i mislinden daha az ve kk olunu da daha ok bir
nehirle evlendirmesi caizdir. Babadan baka veli iin caiz deildir. Dier iki mam ise: Eer mehr-i misl'den
daha az veya ok olan miktar, halkn al verilerde aldandklan miktardan ok olursa -bunu yapan, baba da olsacaiz deildir demilerdir. Bunun anlam udur ki: ki mama gre byle olduu zaman nikh fasittir. Zira
velayet ocuun maslahat iindir. Byle yapmada ise, ocuk iin maslahat yoktur. Bu da, babann ocuunun
maln fiatndan daha aa bir karlkla satmas gibi bir eydir. O sat nasl fasit ise bu nikh da yledir.
mam Eb Hanife ise: Baba hi bir zaman ocuunun ktln istemez. Herhalde bu evlilikte ocuu iin
mehirden daha nemli bir kazan vardr, ki onun bu zararna gz yummutur. Mali tasarruflarda ise, krdan
baka bir gaye bulunmad iin, ocuun malnda tasarruf eden, baba da olsa, kazanl olmayan her trl
tasarruf fasittir demitir.698
Vekil le Fuzulnin Evlendirmeleri Hakknda Br Fasl

1- Kii amcas kzn kendine nikahlayabilir, mam Zfer: Nikhlayamaz demitir. Bir kadn yabanc bir
kimseye de veklet verdii zaman, o yabanc da kadn kendine nikahlayabilir. mam Zfer ile mam- afii:
Nikhlayamaz. nk tek kii -satlarda olduu gibi- hem verici, hem alc olamaz demilerdir. Ancak mam
afii: Veli iin zorunluk vardr. nk kadnn ondan baka velisi bulunmayabilir. Vekil ise herkes olabilir
diyerek amcaolu meselesinde mam Zfer'den ayrlmtr.
Biz diyoruz ki: Evlendirmede vekil sadece telaffuz ve ifadede vekildir. fadede ise teslim ve tesellm yoktur, ki
tek kii hem verici, hem alc olsun. Satlarda ise vekil yle deildir. nk satta vekil teslim ve tesellm ile
mkelleftir.
Biz Hanefi'lere gre bir kii her iki tarafn vekili olduu zaman onun Falancay falana evlendirdim demesi kfi
olup Kabul ettim demesine gerek yoktur. nk onun Evlendirdim sz Kabul ettim mansm da
iermektedir.
2- Eer bir kimse bir kadn veya bir erkei fuzuli olarak, yni haberleri olmadan evlendirir ve o kadn veya erkek
durumu rendikten sonra, kabul ederse nikh sahihtir, etmezse batldr. Zira bakas adna ve fakat haberi
olmadan yaplan her akit mevkuf olup eer o bakas durumu rendii zaman kabul ederse akit sahihtir,
etmezse batldr. mam- afi: Bakas adna ye haberi olmadan yaplan btn tasarruflar batldr. Zira akit bir
698
sonu elde etmek iin vazedilmitir. Bakas adna ve haberi olmadan herhangi bir tasarrufta bulunan kimse ise,
yapt akitten sonu elde etmeye gc yetmez. Bunun iin yapt akit hkmszdr demitir.
Biz diyoruz ki: Tasarrufun bir rkn akittir. Akit de tasarrufa ehil olan bir kimse tarafndan ve ehil olan bir
kimse adna yaplmtr. Bunun iin eer ilgili kimse kabul ederse sahih olmamas iin hi bir neden yoktur.
3- Eer bir kimse: hid olun: Ben falanca kadnla evlendim der ve kadn da bunu renince Kabul ettim
derse, nikh batldr. Fakat eer birisi: hid olun: En falanca kadn falanca ile evlendirdim der ve kadn bunu
rendikten sonra: Ben kabul ettim derse caizdir .Eer bir kadn da. hid olun: Ben falanca ile evlendim
der ve o kimse de bunu rendikten sonra -ben kabul ettim derse, batldr.) Bu, mam Ebu Hanife ile mam
Muhammed'e gredir. mam Eb Ysuf ise: Eer bir kadn kendini, haberi bulunmayan bir kimseye nikhlar ve
o kimse de rendii zaman kabul ederse sahihtir demitir.
Bu ihtilafn nedeni udur ki: mam Eb Ysuf'a gre tek kii her iki taraf iin de fuzuli veyahut bir taraf iin
fuzul, bir taraf iin asl veya vekil olabilir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre olamaz.
4- Eer akit iki fuzul arasnda veyahut bir fuzul ile bir asil arasnda cereyan ederse, ittifak ile caizdir.
Eer bir kimse bir bakasna, kendisini bir kadnla evlendirmesi iin izin verir ve o bakas da onu bir akitte iki
kadnla evlendirirse, her iki kadnn da nikh sahih deildir. Zira akit ne ikisi hakkmda, ne ikisinden herhangi
biri hakknda ve ne de ikisinden belli olan biri hakknda cri olur. kisi hakknda cri olamaz. nk kendisi Bir
kadnla demitir. kisinden herhangi biri hakknda da cari olamaz. nk hibiri dierinden ncelikli
deildir.699
MEHR BLM
Nikh kylrken kadna bir mehir biilmese de sahihtir. nk nikh, erkek ile kadnn evlilik hayatn
yaamalarn hell klmak iin yaplan bir akittir. Nikh kylrken kadna mehir biilmese de, erkek ile kadnn
varl akdin shhati iin yeterlidir. Kald ki mehir, kadnn erefli bir varlk olduunu belirtmek iin eriatn
vacip kld bir eydir. Bunun iin, nikhn kylmas srasnda eer kadna mehir biilmese de akdin sahih
olmas lzm gelir. Hatt eer bir kimse herhangi bir kadnla evlenirken ona mehir vermemeyi bile art kosa,
ayn sebebe binaen yine akit sahihtir, mam Mlik (ahimehullah) ise bu gre katlmayp, iinde kadna mehir
verilmemesi art koulan nikhn fasit olduunu sylemitir.
Mehrin en az on dirhemdir. mam- afi (Rahimehullah): Mehrin en az diye bir ey yoktur. Alm -satmlarda
satn alman mala karlk olarak verilebilen her ey mehir olabilir. nk mehir kadnn hakk olduu iin takdir
ona aittir demitir. Biz, Peygamber Efendimiz'in; On dirhemden az mehir yoktur 700 hadisine dayanyoruz.
Ayrca, mehrin eriat tarafndan kadnn erefli bir varlk olduunu belirtmek iin vacip klnan bir ey olmas da,
hatr saylr bir miktardan az olmamasn gerektirir. Bu miktar da en az on dirhemdir. Zira hrszn eli ancak on
dirhem deerinde olan bir eyi ald zaman kez silir.
ayet bir nikh on dirhemden daha az bir miktar zerinde kylrsa -bize gre -kadna yine on dirhem der.
mam Zfer: Bu durumda kadna mehr-i misil der. nk mehir olamayan bir miktarn biilmesi, hi bir
eyin biilmemesi hkmndedir. Hi bir ey biilmedii zaman ise, kadna mehr-i misil lzm gelir demitir.
Biz diyoruz ki: Mehrin on dirhemden az olduu zaman fasit olmas, eriatn emrine uyulmad iindir. Zira
eriat on dirhemden az biilmemesini emretmitir. Kadn da on dirhemden aza raz olduuna gre on dirheme
daha da razdr. Kadna hi bir ey biilmedii zaman ona Mehr-i misil lzm geldiine ise kyas olunamaz.
nk ona hi bir ey biilmedii zaman olabilir ki stnlk gstererek hi bir ey almaz da, ona az bir ey
verildii zaman kabul etmez. Eer kendisine on dirhemden az bir mehir biilen kadnn kocas, onunla gerdee
girmeden onu boarsa -her imammza gre- kadna be dirhem lzm gelir, imam Zfer: Ona -hi bir ey
biilmedii zamanda olduu gibi- mt'a lzm gelir demitir.
Eer nikh baylrken kadna on dirhem veyahut daha fazla bir miktar biilir ve kocas kendisiyle gerdee girer,
ya da gerdee girmeden lrse, kadna biilen mehrin tamam, lzm gelir. Zira erkein gerdee girmesi kadnn
kendini pna teslim etmesi demektir. Bunun iin kadn, karln almay hak etmi olur. lmle de evlilik hayat
sona erer ve bir ey sona erdii zaman karl hak olur.
Eer kii, karsn, onunla gerdee girmeden veya tenhalamadan boarsa, kadna biilen mehrin yans lzm
gelir. Zira;
Eer siz kadnlara dokunmadan onlan boarsanz ve daha nce onlara mehir bimiseniz bitiiniz mehrin
yans onlara der 701 yet-i kerimesi bunu emrettii gibi akli deliller de birbirleriyle att iin burada merci
nasstr. nk erkein kendi isteile kadn boamas kadna biilen mehrin tamamnn lzm gelmesini, kadna
699
Bu hadis yukarda geen Kadnlar ancak veliler evlendirir ve kadnlar ancak kfleriyle evlendirilebilirler... mealindeki hadisinsonunda gelen bir (Kefaet) c. 7 s. 132 de kaytl ise de. Darekutni ile Beynakinin ikisi de zalf olduunu sylemilerdir. Nasb-rraye c. 3 s.
199.
701
Bakara: 2/237.
700
dokunmadan onu boamas da ona hi bir eyin lzm gelmemesini gerektirir.

Metinde Ve tenhalamadan diye syledik. nk biz Hanefi1er'e gre kadnla tenhalamak da kadnla gerdee
girmek gibidir.
Eer nikh kylrken kadna mehir biilmez veyahut ona mehir verilmemek kayd ile nikh kyrsa -eer kocas
kendisiyle gerdee girer, yahut gerdee girmeden kocas, ya kendisi lrse- ona mehr-i misil der. mam-
afi: Kocas kendisiyle gerdee girmeden, ikisinden birinin lmesi halinde ona bir ey dmez demitir.
Kocasnn kendisiyle gerdee girmesi halinde ise, afi1er'in ou ona mehr-i misil dmesi grndedirler,
mam- afii: nk mehir yalnz kadnn hakkdr. Kadn onu sonradan balayabildii gibi, bata da
istemiyebilir demitir.
Biz diyoruz ki: Mehir -yukarda da getii zere- eriatn vacip kld bir ey olduu iin, kadn bata: Benim
nikhm mehirsiz olsun diyemez. Ancak onun hakk olduktan sonra almayabilir.
Eer nikh kylrken kendisine mehir biilmeyen kadnn kocas kendisiyle gerdee girmeden onu boarsa, ona
mt'a der. Yni kocasnn kendisine -zntsn hafifletmek iinbir hediye vermesi gerekir. Zira Cenb-
Hak (Azze ve Celle);
Kadnlara dokunmadan ve onlara bir mehir bimeden onlan boarsanz size gnah yoktur. Ancak onlara zengin kendi haline, fakir kendi haline gre- fayda dokundurun 702 buyurmutur.
Sonra bu mut'a, yni bu kadna bir sa'y verilmesi yette emredildii iin vcibtir. mam Mlik ise: yetin
sonunda gelen .Bu, iyi davrananlarn anna yakr, bir bortur cmlesine bakarak: Mstahabtr demitir.
Mut'a: Kadnn emsali tarafndan giyilen para elbisedir.
Bu para elbise de Hz. ie ile bn-i Abbs (Radyallh anh)'dan rivayet olunduuna gre bir gmlek, bir
ba rts ve bir araftr. Metinde geen Kadnn emsali tarafndan giyilen kadndan bu konuda kadnn
haline bakld anlalmaktadr, ki Kerhi de byle sylemitir. nk mut'a mehr-i mislin yerine geer. Mehr-i
misi de kadnn haline gredir. Fakat dorusu udur ki -yukarda geen yeti kermede zengin kendi haline fakir
kendi haline gre diye buyurulduu iin erkein haline baklr.
unu da bilmek gerekir ki Mut'a, ne mehr-i mislin yarsndan fazla ve ne de be dirhemden az olur.
Eer nikh kylrken kadna mehir biilmez, ancak sonradan erkek ile kadn kendi aralarnda bir ey zerinde
uyuurlarsa, eer erkek gerdee girer veya gerdee girmeden lrse, zerinde uyutuklar ey kadna der. Eer
gerdee girmeden kadn boarsa kadna mut'a der. mam Eb Ysufun birinci grne gre ise kadna
zerinde uyutuklar eyin yars der, ki mam-fii de buna kaildir. Zira zerinde uyuulan ey de biilen
mehir gibidir. Biilen mehir nasl, kendisiyle gerdee girilmeden boanan kadna onun yans dyorsa bu da
yledir.
Biz diyoruz ki: kadna mehir biildii iin ona mehr-i misi lzm gelmiti. Bunun iin bu, mehr-i mislin yerine
geen bir eydir. Kendisi ile gerdee girilmeden boanan kadna nasl mehr-i mislin yars deil de, mut'a lzm
geliyorsa, bu da mehr-i mislin yerine getii iin mehr-i misi gibidir.
Eer erkek akitten sonra kadnn mehrini arttrrsa arttrd miktar da ona lzm gelir. mam Zfer: Lzm
gelmez demitir, ki biz bunu -Allah izin verirse sat akdi bahsinde de syliyeceiz. (Ancak eer erkek gerdee
girmeden onu boarsa arttrd miktarn yars ona lzm gelmez. mam Eb Ysuf un birinci grne gre
lzm gelir. Zira mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre tensif, yni mehrin yarsnn lzm gelmesi, akit
esnasnda biilen mehre mahsus ise de, mam Eb Ysuf'a gre akitten sonra biilen mehre de mildir.
Eer akitten sonra kadn, mehrinde indirim yaparsa bu indirim de sahihtir.
Eer erkek, kadnla tenhalar ve onunla gerdee girmesi iin bir engel bulunmad halde gerdee girmeden onu
boarsa kadna mehrin tamam der. mam- afii: Kadna mehrin yars der. nk evlenmenin amac
ancak cinsel iliki ile salanm olur. Bunun iin, cinsel iliki olmaynca mehir hak edilmi olamaz demitir.
Biz diyoruz ki: sat ve kiralama gibi dier akitlerde satlan veya kiraya verilen maln alc veya kiracya teslimi
ile -alc veya kirac ondan yararlanmasa bile- nasl semen veya kira hak oluyorsa, bu da yledir. nk kadna
den, kendini ona teslim etmekti. Kadn onunla tenhalamakla ise -eer ortada shhi veya er'i bir mazeret
yoksa- bunu yapmtr.
Eer erkek kadnla tenhalarken ikisinden biri hasta, ya ramazanda orulu, ya hac veya umre ihramnda veya
kadn ayba halinde olursa, bu hallerin hibirinde onunla tenhalam saylmaz. Bu durumlann hangisinde
kadm boarsa kadma mehrm yars der. Zira bu durumlarn hepsi cinsel ilikiye mni birer haldir. Fakat
hastalktan maksat ya tamamen cinsel ilikiye engel olan, ya da onunla artarak tehlikeli bir duruma giren cinsel
ilikiye engel olan, ya da onunla artarak tehlikeli bir duruma giren hastalktr.
Kimisi demitir ki: hastaln, az da olsa, kiide krgnlk ve geveklik yaratt iin mutlaka mnidir. Bu ayrnt da
kadnn hasta-lndadr. Erkein hastal ise ne ekilde olursa olsun mnidir. Ramazan orucu da, mnidir,
nk ramazan orucunu bozmak hem kaza hem kefareti gerektirir. Hac veya umre ihramnda cinsel ilikide
bulunmak da hac veya umreyi fesada gtrd gibi hem kazay ve hem kurban kesmeyi gerektirir. Kadnn
ayba halinde olmas da hem tab'en, hem er'en mnidir.
Fakat eer erkek veya kadnm orucu snnet olursa, kadma mehrin tamam der. nk snnet olarak orulu
olan kimse mazeretsiz oiarak orucunu bozabilir. Menteka'nn rivayetine gre kaza orucu ile adak orucu da
702
Bakara: 2/238.
snnet orucu gibidirler. Zira bu iki oruta da kefaret yoktur. Namaz da oru gibi olup namazn farz orucun farz,
namazn snneti orucun snneti gibidir.
Tenasl leti kesik olan kimseye, eer karsyla tenhalatktan sonra onu boarsa mam Eb Hanife'ye gre
mehrin tamam, dier iki mama gre yans lzm gelir. nk bu kimse cinsel ilikiye kar daha da gszdr.
Fakat erkeklik gc bulunmayan kimse tenasl aleti bulunduu iin yle deildir. mam Eb Hanife ise:
Adamn leti kesik dahi olsa, kadna den kendini ona teslim etmektir, ki bunu yapmtr, demitir.
Bu hallerin hepsinde kadna istihsanen iddet lzm gelir. Zira bu hallerin hepsinde kadnn gebe kalmas ihtimali
bulunduu iin ihtiyatn gerei, ona iddet lzm gelmesidir. nk iddet kadnn deil, eriatn ve ocuun
hakkdr. Bunun iin ne kadnm ve ne de kocasnn cinsel ilikide bulunmadklarna dair szleri dinlenemez.
Mehir ise mal olduu iin iddet gibi olmayp onun hakknda ihtiyat gerekmez.
Kuduri, erhinde demitir ki; eer mni, oru ve ayba hali gibi -er' olursa iddet vcibtir.- nk bu durumda
cinsel ilikiye gerekte imkn vardr. Fakat eer -hastalk veya ocukluk gibi- tabir olursa cinsel ilikiye gerekte
imkn bulunmad iin iddet vcib deildir.
Bir kadndan baka, boanan btn kadnlara mut'a vermek mstehabtr. Bu kadn da, mehri biilip de kendisi ile
gerdee girilmeden boanm olan kadndr. mam- afi: Bu kadndan baka, boanan btn kadnlara mut'a
vermek vcibtir. nk mut'a, boanan kadnn zntsn hafifletmek iin vazedilen bir eydir. Kadnda bu
znty yaratan da kocas olduu iin ona vaciptir. Bu kadn ise, kendisine mut'a yolu ile mehrin yars dt
iin ona ikinci kez mut'a dmez. Zira kendisi ile gerdee girilmeden boand iin. boanmas nikhnn
bozulmas mansmdadr. Mut'a da tekerrr etmez demitir.
Biz diyoruz ki: Mut'a mehrin yerine geen bir bedeldir. Bunun iin mehrin tamam veya bir ksm kadna lzm
geidii zaman, mufann lzm gelmemesi gerekir. Zira bedel ile asl beraber olamaz. Mut'ann boanan kadndaki
znty hafifletmek iin olmasna gelince: Her ne kadar bu kadnda bir znt varsa da bu znty
kendisinde yaratan kocas onu boamakla bir su ilemi deildir, ki ona ceza lzm gelsin. O halde Mut'a kiinin
kendi isteine bal bir iyiliktir.
Eer iki kiiden herbiri dierine, kendi kzn veyahut kzkardeini dierinin kz veya kzkardei karlnda
nikahlarsa, her iki akit de sahihtir ve kzlara mehr-i misi lzm gelir. mam afii: Akit fasittir. nk bu akitle
kzlardan herbiri dier kz ile kzn babas arasnda ortakl bir mal durumuna girmi olur. Yani yars kzn mehri,
dier yars da kzn babasnn nikhl kars olur. Oysa bu bapta ortaklk olamaz. Bunun iin akit sahih deildir
demitir.
Biz diyoruz ki: burada mehir olarak biilen ey mehire yaramad iin dierine mehir olamaz, ki onunia babas
arasnda ortakl bir mal durumuna girmi olsun. Nihayet bu da -domuz eti veya arap gibi- satlmas er'an caiz
olmayan bir ey zerine kylan nikh gibidir. O nikh nasl sahih olup kadna mehr-i misi dyorsa bu da
yledir.
Eer hr bir kimse bir kadnla, kadna bir yl hizmet etmek veyahut ona Kur'an- Kerim'i retmek kayd ile
evlenirse, kadna mehr-i misi der. mam Muhammed: Kadna bir yl hizmet etmenin creti der demitir.
Eer bir kle efendisinin izni ile bir kadnla, kadna bir yi hizmet etmek kayd ile evlenirse, caizdir ve kadna
bir yl hizmet etmek zorundadr. mam- afi birinci meselede: Hr olan kimsenin kadna bir yl hizmet etmesi
veyahut Kur'an- Kerim'i retmesi gerekir. demitir. Zira mam- fii'ye gre cret karl, yaptrlan herey
mehir olabilir. Bizim kaidemize gre ise, teslimi mmkn olan mal veya menfaat dnda hibirey mehir
olamaz.
Eer bir kimse bir kadnla evlenirken ona bin dirhem mehir bier ve ayrca kadn kendi memleketinden
karmayacan veyahut ondan baka bir kadnla evlenmiyeceini art koarsa, eer kotuu art gzetirse
kadna bitii mehirden baka bir ey dmez.
nk kadna mehir olarak bitii ey hem mehre yarar ve hem de kadn ona raz olmutur. Eer kotuu art
gzetmezse kadna mehr-i misi der. nk kadn kendisine biilen mehre artl olarak raz olmutur. art
yerine gelmeyince kadnn rzs da ortadan kalkm olur. Bunun iin kadnn mehr-i misli ne ise o lzm gelir.
Eer bir kimse bir kadnla, kendisi kadnn yannda kalrsa kadna bin dirhem, kadn onun yanna gelirse kadna
iki bin dirhem verecei kayd ile evlenir ve kendisi kadnn yannda kalrsa kadna bin dirhem der. Eer kadn
onun yanna gelirse kadna, ikibin dirhemden fazla ve bin dirhemden az olmamak art ile mehr-i misi der. Bu
da mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Her iki art da caiz olup eer kendisi kadnn yannda
kalrsa kadna bin dirhem, kadm onun yanna gelirse kadna ikibin dirhem der (demilerdir.) mam Zfer de:
Her iki art da fasit olup her iki takdirde de kadna bin dirhemden ve iki bin dirhemden ok olmamak artiyle
mehr-i misil der demitir. Allah izin verirse bu mesele icareler bahsinde daha ayrntl olarak gelecektir.
mam Eb Hanife'ye gre eer bir kimse bir kadnla Senin mehrin u iki eyden biri olsun diyerek evlenir ve o
iki eyden biri ucuz, biri pahal olursa, eer kadnn mehr-i mis ucuz olan eyden daha az olursa ona o iki eyin
ucuzu, eer mehr-i misli pahal olan eyden daha ok olursa ona pahals, eer ikisi arasnda ona mehr-i misil
der. Dier iki mam ise: Her ihtimalde de kadna o iki eyin ucuzu der demilerdir.
Eer kii gerdee girmeden kadm boarsa ttifakla- her htimalde de kadna ucuz olan eyin yans der. ki
mam: nk ancak biilen mehrin dmesine imkn olmad zaman, mehr-i misle gidilir. Burada ise ucuz
olan eyin dmesi -kesin olarak bilindii iin- mmkndr demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Mehirier iinde en adaletlisi mehr-i misi olduu iin asl olan mehr-i misidir ve ancak
biilen mehir sahih olduu zaman mehr-i misilden udul edilir. Burada ise biilen mehir iki eyden hangisi
olduunun bilinmedii iin sahih deildir. Ancak u var ki eer kadnn mehr-i misli pahal olan eyden az olursa
erkek daha oa raz olmutur demitir. Bu kadnn, kendisi ile gerdee girilmeden boanmas halinde ona ucuz
olan eyin yarsnn lzm geldiine gelince: nk byle olan kadnlara mut'a der. Ucuz olan eyin yars ise,
normal olarak mut'a-dan fazla olduu iin o lzm gelir. Zira adam ona raz olmutur.
Eer kadna evsaf belirtilmeyen bir hayvan mehir olarak bi-ilirse, sahih olup orta kaliteli bir hayvan lzm gelir
ve kii muhayyer olup isterse bizzat hayvan, isterse deerini verir. Bunun mns udur ki: Bir at, Bir
katr ve benzeri deyimlerde olduu gibi, eer hayvann tr belirtilip de evsaf belirtilmezse hkm byledir.
nk eer hayvann tr de belirtilmezse, biilen mehir sahih olmayp mehr-i misi lzm gelir. imam- afii:
Her iki surette de mehr-i misi lzm gelir demitir. nk ona gre satlarda karlk olarak verilmeye
yaramayan eyler nikhta mehir olamazlar. Zira sat nasl bir eyi bir baka eyle deitirme akdi ise, nikh akdi
de yledir. Biz diyoruz ki: nikh akdi, bir mal mal olmayan bir eyle deitirme akdi olduu iin sanki
deitirme olmayp da karlksz olarak bir mal vermeyi kabullenme akdidir. Diyetler ve ikrar ile lzm gelen
alacaklar gibi karlksz olarak verilmesi kabullenen mallarda ise evsafn bilinmesi art deildir. Ancak her iki
taraf da madur olmasn diye biz mehrin -h deilse- tr bilinen bir mal olmasn art kouyoruz. nk her tr
maln iyisi, ortas ve kts vardr ve ortas verildii zaman her iki tarafn da hakk gzetilmi olur. Fakat eer
biilen mehrin tr de bilinmezse, mal trleri saysz olduu iin ortak kalitelisini bulmak mmkn deildir.
Bunun iin bu durumda mehr-i misi lzm gelir.
Eer evsaf bilinmeyen bir elbise paras mehir olarak biilirse elbise parasnn tr bilinmedii iin kadna
mehr-i misi lzm gelir. Eer elbise parasnn tr aklanrsa mehir sahihtir. Fakat kii, elbise paras ile
deerinden hangisini isterse verebilir. nk orta kalitelisi ancak deer bime ile bilinir, llen veya tartlan
bir mal da mehir olarak biildii zaman -eer tr belirtilir ve fakat evsaf belirtilmezse- kii yine muhayyer olup
isterse onu, isterse deerini verebilir. Fakat hem tr hem evsaf belirtilmi ise, kii deerini veremez. nk
llen veya tartlan cinsten olan mallar, tr ve evsaflar bilindii zaman shhatli olarak zimmete geerler.
Eer bir mslman, domuzu veya arab mehir klarsa nikh sahihtir ve kadna mehr-i misi lzm gelir. nk
arab veya domuzu kabul etmeyi art komak fasit bir arttr. Bunun iin nikh sahihtir fakat art fasittir. Domuz
veya arab satmak ise yle deildir. nk fsid artlarla yaplan satlar fsidtir. Ancak biilen mehir sahih
deildir. Zira domuz ve arab mslman kii iin mal saylmaz. Bunun iin mehr-i misi lzm gelir.
Eer karda duran bir kpe iaret edilerek: u sirke kadnn mehri olsun demek sureti ile nikh kylr ve
ondan sonra kpn iindeki svnn sirke olmayp arap olduu anlalrsa -mam Eb Hanife ile mam
Muharamed'e gre- kadna mehr-i misi lzm gelir. mam Eb Ysuf ise: Ona o arabn arl kadar sirke
lzm gelir demitir. mam Eb Ysuf: nk mal kadna gstermek suretiyle kadnda mala kar istek
uyandrlm-tr. Bunun iin kadna, eer maln benzeri varsa benzerinin, benzeri yoksa deerinin verilmesi
gerekir demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Burada adam maln adn vermekle beraber mal
gsterdii iin, sanki: u arab kadnn mehri olsun, demi gibi olur. nk gzle gstermek, ad vermekten
daha etkilidir demilerdir.
Eer kii daha kars ile gerdee girmemiken, nikh fsid olduu iin hkim onlar birbirinden ayrrsa, kadna
mehir dmez. Zira fsid nikh ile -eer gerdee girilmezse- mehir lzm gelmez. Ker kii gerdee girmezse
kadnla tenhalasa dhi yine etkisi yoktur. Zira nikh fsid olduu zaman tenhalamak gerdee girmenin yerine
gemez. Eer gerdee girdikten sonra hkim onlar ayrrsa, kadna -biilen mehirden fazla olmamak artylamehr-i misi lzm gelir. Bize gre byledir. mam Zfer fsid olan nikh da fsid olan sata kyas ederek:
Mehr-i misi ne kadar olursa olsun tamam lzm gelir demitir.
Biz diyoruz ki: nikh sata kyas olunamaz. Zira kadnn gerdei mal olmad iin ancak kadna biilen mehir
ile deer biilir.
Eer biilen mehir mehr-i misiden fazla olursa, fazla olan miktar lzm gelmez. nk nikh fid olduu iin
biilen mehir de fsiddir. Eer biilen mehir mehr-i mislden az olursa, bu sefer biilen mehirden fazla olan
miktar lzm gelmez. Sat ise yle deildir. nk sat akdinde satlan ey gerekte deeri bulunan bir mal
olduu iin deeri lzm gelir.
Soylarn birbirine karmamas iin ihtiyaten bu kadna iddet de lzm gelir. Bu iddetin balangc -sahih olan
kavle gre- son cinsel ilikide bulunduklar gn deil, hkimin onlar biribirinden ayrd gndr. nk
aralarndaki nikh her ne kadar fasit idiyse de, kadna bu nikhtan dolay iddet lzm gelir. Bu nikh da hkimin
onlan birbirinden ayrmas ile ortadan kalkar. 703 Bu kadnn dourduu ocuun soyu da sabittir. Zira ocuk her
ne kadar fasit nikhn mahsul ise de, onu besleyip yaatmak vcibtir. ocuun soy sresi de -mam
703
mam Zfer: Bu kadnn iddeti son cinsel ilikide bulunduklar gnden itibaren balar. nk ona, kocas kendisiyle cinsel ilikide
bulunduu iin iddet lzm gelmitir. Hatta eer son cinsel ilikiden sonra kez ayba adetini grr ve ondan sonra hakim onlar ayrrsa,
kocasndan ayrlmadan nce iddeti bitmi olur demitir. Biz diyoruz ki : Kadna iddetin lzm gelmesi her ne kadar kocas kendisiyle cinsel
ilikide bulunduu iin ise de, bu cinsel iliki, kocas ile arasnda -fasit de olsa- mevcut nikha dayand iin muteber saylr. Netekim zina
nikha dayanmayan bir iliki olduu iindir ki ondan dolay kadana ddet lzm gelmez. Aralarnda mevcut olan nikh da hakimin onlar
birbirlerinden ayrmas ile ortadan kalkar. Bunun indir ki, hakimin onlan ayrmasndan nce bulunduklar cinsel iliki ile onlara er'i ceza
lzm gelmez de, hakim onlar ayrdktan sonra eer cinsel ilikide bulunurlarsa onlara er'i ceza lzm gelir. el-Kifaye c. 4 s. 245-246
Muhammed'e gre- babas ile annesinin ilk cinsel ilikide bulunduklar gnden itibaren balar, ki fetva da buna
gredir. Zira fsid olan nikh cinsel ilikiyi helllatrmaz. Nikhn cinsel iliki yerine gemesi ise, cinsel ilikiyi
helllatrd iindir. 704
Kadnn mehr-i misli, kz kardelerinin, halalarnn ve amca kzlarnn mehri kadardr. Zira Abdullah bn-i
Mesud (Radyallh anh): Kadna, mensubu bulunduu aile kadnlarnn mehri kadar mehir verilir. Ne fazla ve
ne de eksik verilmez. Mensubu bulunduu aile kadnlar da, baba tarafndan kendisine akraba olan kadnlardr
demitir. Hem de, kii babasnn familyasndan olduu iin babas ailesinin deeri ne ise, onun da deeri odur.
Bunun iin kadnn mehrinde -eer babasnn ailesinden deillerse- anne ve teyzesinin mehirlerine baklmaz.
Eer annesi babasnn ailesinden, mesel : amcas kz oiursa o zaman onun mehrinde annesi mehrine baklr.
Mehr-i misilde, iki kadnn yata, gzellikte, zenginlikte, aklda ve dindarlkta eit olmalar, ayn yerde
oturmalar ve ayn ada yaamalar arttr. Zira mehr-i misi bu vasflarn deimesiyle deiir. Derler ki:
kisinin ayrca ya kz veya dul olmalar da gerekir. Zira kadnn kzken ve dulken deeri bir deildir.
Kadnn velsi, kadnn mehrini tefekkl ederse kefaleti muteberdir. Zira kendisi kefalete ehil olduu gibi, mehir
de alacak kabilinden olduu iin, kefalet kabul eden bir eydir. Sonra kadn muhayyer olup mehrini) dier
kefaletlerde olduu gibi isterse velsinden, isterse kocasndan istiyebilir. Vel de kadnn mehrini dedii zaman eer kocasnn sz ile demi ise- kefaletlerde usul olduu gibi- kocasndan ister. Bu kefalet, kz kk de olsa
yine sahihtir. Fakat eer baba, ocuunun maln satt zaman parasn kendi zerine alrsa caiz deildir. Zira
vel nikhta sadece tercmandr. Satta ise satan kendisi olduu iin btn sorumluluk ona aittir.
Kadn, mehrini almadka kendini kocasna teslim etmek zorunda olmad gibi, onunla birlikte baka yerlere de
gitmeyebilir. Nasl ki satc da satt eyin parasn almadka onu teslim etmek zorunda deildir. Kocas da
mehrini vermedike onu yolculuk yapmaktan, evinden kp baka yerlere gitmekten, komu ve yaknlarna
uramaktan alkoyamaz. Ancak eer mehir vadeli olursa, o zaman kadn mehrini almadan da kendini kocasna
teslim etmek zorunda olur. Nasl ki vde ile satlan maln da paras alnmadan alcya teslimi gerekmektedir. Zira
kendisi mehrini vadeli yaparken bunu kabul etmitir. Fakat mam Eb Ysuf: Mehir vadeli de olsa, kadn
mehrini almadka kendini teslim etmek zorunda deildir demitir. mam Eb Hanife'ye gre ayet kii gerdee
girmi olsa bile yine hkm byledir. Fakat dier iki mam: Eer kadn bir kere kendini teslim ederse artk
imtina edemez demilerdir. Bu da eer kocas onun isteiyle gerdee girmi ise byledir. Eer kocas onu icbar
etmi, yahut kendisi daha erginlik ana varmam veya deli ise, o zaman onun hakk ittifakla bakidir. Bu
ihtilf, kocasnn kendisiyle tenhalamas halinde de cridir. Kadnn nafakaya mstahak olup olmamas da ayn
ihtilfa dayanr. ki mam: Kadn bir kere kendini kocasna teslim edince, geride bir ey brakm olmuyor ki,
onu mehrini almadka teslim etmiyebilsin. Bunun iindir ki kadn bir kere dahi olsa, cinsel iliki ile mehrin
tamamm hak etmi olur. Nasl ki satc da mal, alcya teslim ettikten sonra bir daha ondan geri alamaz
demilerdir, mam Eb Hanife de: Cinsel ilikinin her bir defas mehir karlnda erkee hell olmutur.
Bunun iin hibir defas karlksz deildir. Kadnn bir kere ile mehrin tamamm hak etmesi ise, birinci kereden
sonra ka kere daha vki olacann bilinmedii iindir demitir.
Kii karsnn mehrini verdikten sonra onu beraberinde istedii yere gtrebilir. Zira Cenb- Hak (Aze ve Celle)
Kadnlar gcnz orannda kendi oturduunuz yerde yerletirin 705 buyurmutur. Kimisi: Onu oturduu
yerden baka yere gtremez. Zira yabanclk zordur. Ancak ehrin yakn kyleri yabanc saylmaz demitir.
Eer bir kimse bir kadnla evlendikten sonra mehrin miktar hakknda ihtilfa derlerde -mam Eb Hanife ile
mam Muhammed'e gre- kadmn mehr-i misi miktarna kadar sz kadnndr. -Mehr-i mislinden fazla olan
miktarda ise sz erkeindir. mam Eb Ysuf ise: Kadn boam olsun olmasn sz erkeindir. Ancak eer
erkein iddia ettii miktar ok az bir ey olursa o zaman sz dinlenemez demitir. Sahih olan gre gre ok
az bir eyden murat kadna mehir olmas akla uymayan miktardr. mam Eb Ysuf: Kadn, kocasnn
dediinden fazla bir ey iddia ediyor. Erkek ise bu fazlal inkr ediyor. Sz ise, inkr edenin yeminli szdr.
Meer akla uymayan bir eyi sylemi olsun demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Davalarda daima, zavahir kimi hakl gsteriyorsa onun sz
dinlenir. Zavahir de mehr-i misli iddia edeni hakl gsterir. Zira nikh babnda mehr-i misi asldr. Yahut bu
ihtilf da boyac ile kuma sahibinin ihtilf gibidir. Boyac ile kuma sahibi boyama creti mikdan hakknda
704
Okuyucunun bu son iki cmleyi anlayabilmesi iin kanaatimce bir aklamaya ihtiya vardr :
Fkhn ana kaidelerinden biri de udur ki: Evli olan bir kadn eer evlendikten alt ay veya daha fazla bir zaman sonra doum yaparsa -kocas
kendisiyle cinsel ilikide bulunmam veya bulunmu da aradan alt ay gememi olsa bile- doan ocuun kadnn kocasmdan olduuna
hkmedilir. Zira Peygamber Efendimiz El Veled Ll Frai ocuk kimin deinde doarsa onundur diye buyurmutur. Bu da eer kadn
geerli bir nikh akdi ile evli ise byledir. nk geerli olan nikh akdi cinsel ilikiyi helal kld iin cinsel ilikinin yerine geer. Yani
kadnn kocas kadnla cinsel iliki iin, onunla cinsel likide bulunmu gibi olup kadnn, kendisiyle evlendikten alt ay sonra dourduu
ocuun kendisinden olduuna hkmedilir. Geersiz yani fasit bir nikh akdi ile evli olan kadna gelince : mam Ebu Hanife ile mam Ebu
Yusuf bu kadn da dierine kyas ederek ayn hkm ona da vermilerse de, mam Muhammed Fasit olan nikhn cinsel ilikiyi
helallatrmad gerekesiyle, onun yerine gemediini ileri srerek, doan ocuun kadnn kocasndan olduuna hkmedebilmek iin,
kocasnn kendisiyle cinsel ilikide bulunmu ve aradan en az alt ay gemi olmasn art komutur, ki fetva da buna gredir, Mellifin bu
son iki cmle ile. yani ocuun soy sresi de -mam Muhammed'e gre- babas ile annesinin ilk cinsel ilikide bulunduklar gnden itibaren
balar. Zira fasit olan nikh cinsel ilikiyi helal-lahrmaz Nikhn dinsel ilikinin yerine gemesi ise, cinsel ilikiyi helallastird iindir
sz ile demek istedii iste budur.
705
Talak: 65/6
ihtilfa dtkleri zaman nasl boyann deeri ile hkmediliyorsa burada da mehr-i misi ile hkmedilir
demilerdir. Sonra kadnn, kendisi ile gerdee girilmeden boanmas halindeki ihtilfta kadna mehrin yars ile
hkmedildii, Kuduri ile el-Camius-Sair'in rivayetleridir. El-Cami ul-Kebir'de ise Kadnn sz dinlenmeyip
ona emsaline verilen mut'a ile hkmedilir diye gemektedir, ki kyas da bunu gerektirir.
Erkek ile kadnn ikisi de ldkleri zaman eer erkek ona bir mehir bimi ise, kadnn vrisleri biilen mehri
erkein terekesinden alabilirler. Eer biilmemi ise -mam Eb Hanife'ye grekadnn vrislerine birey
yoktur. ki mam ise: Kadnn vrislerine her iki surette de mehir der demilerdir. Yni birinci surette onlara
biilen mehir, ikinci surette mehr-i misi der. Zira biilen mehir nasl erkein boynuna geen ve lmyle
kesinleen bir bor ise, mehr-i misi de onun boynuna gemi bir bor olup erkek ile kadndan birisi ld
zaman nasl sakt olmuyorsa, ikisinin lmesi halinde de sakt olmaz. mam Eb Hanife ise: kisinin lmesi,
yalarnda olan herhangi bir kimsenin sa kaldn gsterir. Bu durumda, hkim mehr-i misli kimin mehriyle
takdir edecektir? demitir.
Eer bir kimse karsna birey verdikten sonra kadn ona: Sen bunu bana hediye olarak verdin o da: Hayr,
ben onu sana mehrinden mahsuben verdim dese, sz erkeindir. Zira veren olduu iin ne niyetle verdiini
ancak o bilir. Kald ki borlu olan kimse, nce borcunu demeye alr. Meer ki verdii -ey yiyecek bir ey
olsun, o zaman sz kadnn szdr. Yiyecekten maksat yemee hazr olan ey demektir. nk ounlukla
yemee hazr olan eyler hediye edilir. Buday ve arpa gibi i olan yiyecek maddelerinde ise -yukarda geen
sebebe binaen- sz erkein szdr. Kimisi demitir ki: Eer adamn, karsna verdii ey -ba rts, gmlek
v.b. gibi- kadna verilmesi gereken eyler kabilinden olursa erkein sz dinlenmez. Zira grnm, erkein
yalan sylediini gstermektedir.706
Bir Fasl
Eer slm idaresi altnda yayan gayrimslim bir erkek, gayrimslim br kadnla bir murdar karlnda
veyahut mehirsiz olarak evlenir ve onunla gerdee girer, ya da gerdee girmeden onu boar veya lrse, kadna
mehir lzm gelmez. slm idaresi altnda olmayan gayrimslimler de byledir. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir.
Dier iki mama gre ise sim idaresi altnda olmayan gayrimslimler yledir. Fakat slm idaresi altnda
yayan gayrimslim kadna eer kocas onunla gerdee girer veyahut lrse mehr-i misi, eer kocas onunla
gerdee girmeden onu boarsa mut'a der.
mam Zfer ise: slm idaresi altnda olmayan gayrimslim kadna da mehr-i misi der. nk eriat herhangi
bir kadnla evlenmeyi ancak mal karlnda hell klmtr. eriatn emirleri ise btn insanlara mildir
demitir. mam Muhammed ile mam Eb Ysuf da: slm idaresi altnda olmayan gayrimslimler slm
ahkmn kendileri yklenmedikleri gibi, idaremiz altnda olmadklar iin biz de onlan ykml tutamayz.
Fakat slm idaresi altnda olan gayri mslimler yle deildir. nk onlar -zina ve faiz gibi- muamelata ilikin
hususlarda slm ahkmn yklendikleri gibi, idaremiz altnda olduklar iin biz de onlar ykml tutabiliriz.
demilerdir. mam Eb Hanife de: slm idaresi altnda olan gayrimslimler dahi diyanetle ilgili olan hkmleri
yklenmedikleri gibi doruluuna inanmadklar iin muamelta mteallik hkmleri de yklenmi deillerdir.
Bizim onlar ykml tutmamz da ancak ya kl zoru, ya da tartma yolu ile olur, ki biz ikisini de yapamayz.
Zira onlara dokunmayacamza ve onlar kendi dinlerinde serbest brakacamza dir gvence vermiizdir.
Bunun iin onlar da slm idaresi altnda olmayan gayr-i mslmler gibidirler. Zina ile faiz yle deillerdir. Zira
zina btn dinlerde yasaktr. Faiz de, onlarla yaptmz akitlerden mstesnadr. nk Peygamber Efendimiz
Faiz ileyen kimse, bizimle onun arasnda gvence yoktur buyurmutur.
mam Eb Hanife'ye gre eer slm idaresi altnda olan gayrimslim bir erkek, gayri mslim bir kadnla belli
olan (bir arab veya domuz karlnda evlendikten sonra her ikisi veyahut biri mslman olursa, kadna o ayn
arab veya domuzdan baka bir ey dmez. Eer arab veya domuz belli olmayp fiz-zimme olur ve kadn onu
mslman olmadan nce teslim almamsa kadna arapta deer, domuzda mehr-i misi lzm gelir.
mam Eb Ysuf: Her iki surette de ona mehr-i misi, mam Muhammed: Her iki surette de ona deer der
demilerdir. ki mamn dayana udur ki: Satn alman bir mal teslim almak, o mala sahip olmay
kesinletirdii iin o mal satn alamyorsa, mslman deilken satm ald arab veya domuzu mslman
olduktan sonra teslim de alamaz ve bu itibarla bu arab veya domuz sanki belli olmayp fizzimme imi gibi
olurlar. Bir mal teslim alma hali o mal satn alma akdine benzeyincede: mam Eb Ysuf: Eer nikhlar
kylrken mslman olsalard nasl kadma mehr-i misi lzm gelecek idiyse, bu durumda da yledir, mam
Muhammed de: Nikhlar kyhrken mslman olmadklar iin bitikleri mehir sahihtir. nk arab ile domuz
onlarca maldr. Ancak mslman olduklar iin teslim alamazlar. Bunun iin teslim almadan zayi olduu zaman
nasl deer dyorsa, burada da deer der demitir. mam Eb Hanife de: Belli olan bir ey mehir olarak
706
biildii zaman kadn ona nikh akdiyle mlik olur. Bunun iindir ki onda her trl tasarruf yetkisine sahip olur.
Teslim alma ile sadece erkein uhdesinden kadnn uhdesine geer. Bunun iin mslman olduktan sonra dahi,
teslim almak caizdir. Nasl ki gasbedilen bir arab geri almak da caizdir. Fakat biilen mehir fiz-zimme olduu
zaman, teslim almak teslim alman eye mlik olmay salad iin mslman olduktan sonra caiz deildir ve
caiz olmaynca, tartlan ve llen eylerden olmad iin domuzun deerini de almak caiz deildir. nk
deerini almak aynsn almak kabilindendir. Fakat arab yle deildir. Zira arab tartlan ve llen
eylerdendir. Nitekim eer mslman olmadan nce erkek, domuzun deerini kadna vermi olsayd kadm onu
almak zorunda olurdu da, arabn deerini almak zorunda olmazd demitir. Eer bu erkek, kars ile gerdee
girmeden onu boarsa, kadna Mehr-i misi der diyene gre mut'a, Deer der diyene gre de deerin
yans der.707
Gayr Mslmlerin Evlenmesi

mam Eb Hanife'ye gre eer bir gayr-i mslm hidsiz olarak veyahut bir baka gayr-i mslimin iddetinde
evlenir ve ondan sonra ikisi mslman olurlarsa, eer bu durum dinlerinde caiz ise kendi hallerinde braklrlar.
mam Zfer: Bu durum dinlerinde caiz olsun olmasn nikhlar fsiddir. nk islm ahkm btn insanlara
mildir. Anak gvencemiz altuda olduklar iin, mslman olmadka veya bize ba vurmadka biz onlara
dokunmayz. Ne zaman ki mslman olur veyahut bize ba vururlar ve haramlk da hl devam ediyorsa o
zaman biz onlar biribirinden ayrrz demitir. ki mam da birinci durumda mam Eb Hanife gibi, ikinci
durumda da mam Zfer gibi sylemilerdir. Dayanaklar da udur ki: iddetle olan kadnn evlenmesi ittifakla
btldr. Bunun iin onlar da iddetle evlenmeyi yklenmi saylrlar. Fakat hidsiz olarak evlenmenin cevaznda
ihtilf bulunduu iin buna ykml deillerdir.
Eer bir mecus, annesi veya kz ile evlendikten sonra mslman olurlarsa onlar biribirinden ayrmak gerekir.
Zira iki mama gre, birbirleriyle evlenmeleri caiz olmayan akrabalarn nikh, onlarn arasnda da btl
hkmndedir. mam Eb Hanife'ye gre de, her ne kadar btl hkmnde deilse de mslman olduklar iin
onlar biribirinden ayrmak lzmdr. nk birbirleriyle evlenmelerinin haram olmas nikaha aykrdr. ddette
evlenmek ise yle deildir. Zira iddette evlenmek nikha aykn deildir. mam Eb Hanife'ye gre eer ikisi
mslman olmayp yalnz birisi de mslman olsa yine onlar biribirinden ayrmak gerekir. Fakat eer ikisi
hkime ba vurmayp yalnz birisi ba vurursa onlar ayrmak gerekmez. ki mam ise: Bu surette de onlar
ayrmak lzmdr demilerdir. Mrted olan kimse, ne mslman, ne gayr-i mslm ve ne de mrted olan bir
kadnla evlenemez. nk mrted ldrlmeyi hak etmi bir kimsedir. Ayn sebebe binen mrted olan kadm da
ne mslman, ne gayr-i mslm ve ne de mrted olan bir erkekle evlenemez.
Eer elerden biri mslman iken onlardan ocuk doarsa, ocuk ona tbi olur. Bunun gibi eer elerden biri
mslman olurken onun ocuu bulunursa, onun mslmanlyla ocuk da mslman olmu saylr. nk
ocuk iin mslman olan anne veya babasnn tbi klnmasnda kr vardr. Eer ocuun anne veya babasndan
biri mecus, biri ehli kitab olursa ocuk ehl-i kitaptr. Zira mecusilik ehl-i kitab olmaktan daha kt olduu iin
mecusie gre Ehl-i Kitap olmakta yarar vardr. mam- afi, iki ilhak arasnda taarz bulunduu iin bu
gre katlmamtr. 708
Eer kadn mslman olup da kocas gayr- mslm kalrsa, kocasna da: Mslman ol diye teklif edilir. Kabul
ederse ne al. Etmezse hkim onlar ayrr ve mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bu ayrma
boanmadr. Eer erkek mslman olup da, nikh altnda bir mecus kadn bulunursa, bu sefer kadna:
Mslman ol diye teklif edilir. Kabul ederse neal. Kabul etmezse hkim onlar ayrr ve fakat bu ayrma
boanma saylmaz. mam Eb Ysuf: Her iki surette de hkimin ayrmas boanma deildir demitir.
Mslman olmayan ee mslmanl teklif etmek de bizim mezhebimizdir. mam- afii: Teklif edilmez.
nk edersek onlara dokunmu oluruz. Oysa biz onlara dokunmayacamza gvence vermi bulunuyoruz.
Ancak u var ki: eer kii daha gerdee girmeden kendisi veya kans mslman olup da dieri gayr-i mslim
kalrsa, nikh henz g kazanmad iin hemen ortadan kalkar. Eer gerdee girdikten sonra bu durum olursa,
nikh g kazand iin -boanmada olduu gibi- kadnn kez ayba detini grmesi gerekir demitir.
Biz diyoruz ki: Elerden birinin mslman olmas halinde biribirinden ayrlmalar iin bir sebep gerekir
Mslmanlk ise buna sebep olamaz. nk mslmanhk bir su deil, bilkis Allah'n emrine itaattir. Bunun
iin, biz mslman olmayan ee mslmanh teklif ediyoruz ki, ya o da mslman olsun, yahut eer olmazsa
onun mslmanh kabul etmemesi ayrlmalarna sebep olsun.
mam Eb Ysuf da: Bu ayrlma, aralarnda mterek bulunan din ayrlndan ileri geldii iin boanma
707
mam- afii'nin iki ilhak arasnda bulunduunu syledii taarz, bir dvada iki deilin birbirleriyle atmas demek deildir. nk
burada byle bir durum yoktur. Burada iki lhak, yni ocuu ya Mecusi, ya Ehl-i Kitap saymak klan vardr. Birinci kta ocuun kestii
eti yemenin ve eer kz ise mslman erkeklerle evlenmesinin caiz olmamas, ikinci Skta ise bunlarn caiz t>l-masi lzm gelir. te buradaki
taarz budur ve bu taarz nlemek iin mam- afii birinci kk, Hanefi imamlar da -metinde getiitizere- ocuun yararn gz nnde
bulundurarak ikinci kk tercih etmilerdir.
708
olamaz demitir. 709 mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in de dayana udur: Birinci surette
mslmanh kabul etmeyen, erkek olduu iin hkim onun yerine geer ve bu itibarla hkimin onlan ayrmas,
erkein kadm boamas hkmnde olur. kinci surette ise, mslmanli kabul etmeyen kadndr. Kadn ise,
kendini boamaya yetkili olmad iin hkim onun yerine geemez, ki onlan ayrmas boanma karar
hkmnde olsun.
Sonra, kadnn mslmanh kabul etmemesi iin hkimin onlar ayrmas halinde, eer kocas onunla gerdee
girmi ise ona mehir der. Zira nikh gerdee girmekle g kazanr. Eer gerdee girmemi ise ona bir ey
dmez. nk kocas kendisiyle gerdee girmedii iin nikh g kazanmad gibi bu ayrlmaya da kendisi
sebep olmutur.
Eer slm idaresi altnda olmayan bir kadn mslmanh kabul edip de, kocas gayr- mslm kalrsa, yahut bir
erkek mslmanh kabul edip de kars Mecus kalrsa, kadn kez ayba detini grmedike kocasndan
ayrlm saylmaz. Zira mslmanlk ayrlma sebebi olamaz. slm idaresi altnda olmadklar iin onlara
mslmanh teklif etmek de mmkn deildir. Bunun iin biz ayrlmann art olan kez ayba detini
grmeyi ayrlmann sebebi yerine ikme ediyoruz. Bunda, kendisiyle gerdee girilen ve girilmeyen kadnlar
arasnda fark yoktur. mam- afii ise, bu iki kadn arasnda slm idaresi altnda olduklar zaman nasl ayrm
yapyorsa, slm idaresi altnda olmadklar zamanda da ayrm yapmaktadr.
Kocasndan ayrlan bu kadna -mslmanl kabul eden kendisi bile olsa- slm idaresi altnda olmad iin,
mam Eb Hanifeye gre iddet lzm gelmez. Fakat dier iki mam: Eer mslmanh kabul eden kendisi
olursa, ona iddet lzm gelir demilerdir. Allah izin verirse bu mesele sonradan da gelecektir.
Eer gayr- mslim bir erkek mslman olup kans Hristiyan veya yahud kalrsa, nikhlar devam eder. Zira
mslman olan erkein Hristiyan veya Yahudi kadnlarla evlenmesi caiz olduuna gre, Hristiyan veya Yahudi
bir kadnla evli iken mslmanli kabul eden kimsenin nikhna bir halel gelmemesi evleviyetle lzm gelir.
Eer elerden biri mslman olup kendi lkesinden slm lkesine g ederse, birbirinden ayrlm olurlar.
mam- afii: Ayrlm olmazlar demitir.
Eer elerden biri esir alnrsa, yine birbirinden ayrlm olurlar. Fakat ikisinin birlikte esir alnmalar halinde
birbirinden ayrlmazlar. mam- afi: Bu durumda da birbirinden ayrlrlar demitir. mam- afii ile
aramzdaki bu ihtilf undan kaynaklanmaktadr: Ona gre ayrlmann sebebi esir alnmalardr. Bize gre ise,
lke ayrldr.
Eer gayr- mslm bir kadn lkesini brakp slm lkesine g ederse evlenebilir ve -mam Eb Hanife ye gre
ona iddet de gerekmez. Dier iki mam ise: Ona iddet gerekir. Zira kadn slm lkesine girdikten sonra
kocasndan ayrlm saylr. Bunun iin onun hakknda slm ahkm uygulanr demilerdir. mam Eb Hanife
de: ddet gemi nikhn eseri olup gemi nikhn deerini belirtmek iin vacip klnmtr. slm idaresi
altnda olmayan gayr- mslmin nikh ise deersizdir. Bunun iindir ki esir alnan kadna iddet gerekmez
demitir.
Eer slm lkesine g eden kadin gebe olursa, doum yapmadka evlenemez. mam Eb Hanife'den: Eer
evlenirse -zinadan gebe olan kadn gibi- nikh sahihtir. Fakat doum yapmadka kocas ona yaklaamaz diye
syledii de rivayet olunmutur. Birinci grn dayana da udur: Bu kadnn gebelii kimden olduu bilindii
iin zinadan olan gebelik gibi olmayp ihtiyatan ona sayg gstermek gerekir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre liki eden biri eer dinden karsa, biribirinden ayrlrlar. Fakat bu
ayrlma boanma olmayp nikhn bozulmasdr. mam Muhanmed ise: Dinden kann erkek olduu zaman
boanmadr demitir. Sonra eer dinden kan erkek olur ve dinden kmasa da kadmla gerdee girdikten sonra
olursa, kadna mehrin tamam der. Eer onunla gerdee girmeden olursa, kadna mehrin yans der. Eer
dinden kan, kadn olursa ve dinden kmas kocas kendisiyle gerdee girdikten sonra olursa, yine kadna
mehrin tamam der. Eer gerdee girmeden olursa kadna ne mehir ve ne de nafaka dmez. nk bu
ayrlmaya kendisi sebeb olmutur.
Eer ikisi birlikte dinden kar ve bir daha birlikte mslman olurlarsa nikhlar istisanen devam eder. mam
Zfer: Nikhlar bozulur. nk birisi dinden kt zaman nikh bozulduuna gre ikisinin de dinden kmas
halinde yine birisi dinden km olur demitir.
Biz ise, Hanife oullar kabilesi hakkndaki rivayete dayanyoruz. Zira rivayete gre bu kabilenin btn erkek ve
kadnlar dinden kp tekrar mslman olduklar halde Ashab'dan hibiri, onlara nikhlarn yenilemelerini
emretmem itir. Fakat eer ikisi birlikte dinden ktktan sonra birisi mslman olursa, dieri dinsizlikte direttii
iin nikahlan bozulur.710
709
Hakimin onlar ayrmas boanma olup olmad hakkndaki ihtilfn faydas udur ki : Eer boanma olursa onunla talk says azalr.
Boanma olmayp nikhn feshi olursa onunla talk says azalmaz. Yni eer mslman olmayan erkek veya kadn sonradan mslman olup
birbirleriyle bir daha evlenirlerse, ayrlmalarnn boanma olduu takdirde bu erkek, kadn ancak bir kez boa* yp bir daha nikh altna
alabilir. Eer ikinci kez kadn boarsa onu bir daha ne nikh altna alabilir ve ne de yeni bir nikh akdi ile onunla evlenebilir. nk
hkimin onlan ayrmas boanma olduu iin talk saylan ten ikiye inmitir. Hkimin onlan ayrmasnn boanma olmayp nikhn feshi
olduu takdirde ise, talklar saysnda bir azalma olmad iin erkek, kadn iki kez boayp bir daha nikh altna alabilir ve onu ancak
nc kez boad takdirde bir daha nikh altna alamaz, ite ihtilflarn semeresi budur
710710
Birden ok Kars Bulunan Kimsenin Karlarn Eit Tutarak Sra le

Yanlarnda Yatmann Vcubu
Eer bir kimsenin, ikisi de hr olan iki kars bulunursa -ister ikisi de kz, ister dul, ister biri kz biri dul olsunonlar bir tutarak sra ile yanlarnda yatmas gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki iki kars olur da onlan eit tutmazsa Kyamet gn bir taraf sarkk olarak ortaya gelir 711
buyurmutur. Hz. ie (Radyallh anh)'dan da rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) btn elerini bir tutar ve: Allah'm, bu benim elimde olan eylerde elerimi eit tutmamdr.
Elimde olmayan eyde ise (yni herhangi birini fazla sevmekte) beni sorumlu tutma 712 diye du ederdi. Sonra
eski ve yeni kadnlar arasnda da fark yoktur. Zira rivayet ettiimiz bu hadislerde -grld zere- bir istisna
veya ayrm bulunmad gibi, eitlik nikhn gereidir. Nikhta ise eski ile yeni kadn arasnda fark yoktur.
Sonra kii eleri yannda kaar gece yatmas hususunda muhayyerdir. Zr kendisine vcib olan, sadece onlan bir
tutmaktr. Bir tutmann eklini tyin etmek ise kendisine aittir. Kendisine vcib olan elerini bir tutmas da cinsel
ilikide olmayp sadece eit surelerle yanlarnda yatmadadr. Zira cinsel iliki uyanan cinsel arzunun bir sonucu
olduu iin elde olmayan bir eydir.
Eer kadnlardan biri hr, dieri criye olursa hr olan kadm cariyenin iki kat hakka sahiptir. Ashab'dan bu
ekilde rivayet olunmutur. Hem de criye bakasnn mal olduu iin ancak zorunluk halinde nikhlanabilir.
te cariyenin bu eksikliini belirtmek iin hakknn da eksik olmas gerekir. Kendisiyle kitabet akdi yaplan
criye ile, efendisinden ocuk douran criye de dier cariyelerin hkmndedirler. Zira bunlarda da henz
cariyelik vasf bulunmaktadr.
Kii bir yolculua kmak stedii zaman kanlarnn eitlik hakk sakt olur. Kii aralarndan istediini seip
beraberinde gtrebilir. Fakat aralarnda kura ekip kendisine kura isabet edeni beraberinde gtrmesi daha
iyidir. mara- afi: Kura ekmek vaciptir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) bir yolculua kmak istediinde eleri arasmda kura ekerdi 713 demitir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz, elerinin gnln almak iin aralarnda kura ekerdi. Bunun iin biz de
diyoruz ki: Kiinin kura ekip kendisine kura isabet edeni beraberinde gtrmesi daha iyidir. Zira erkein
yolculukta olduu srada kadnn onda bir hakk yoktur. Nitekim hi birini o beraberinde gtrmeyebilir. O halde
aralarndan birini gtrmek istedii zaman da onu gtrebilir ve onu beraberinde bulundurduu sre de
srasndan saylmaz.
Karlardan birinin, kendi srasn bir bakasna balamas caizdir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in elerinden Zam'a kz evde, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu
boaynca Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den kendisini bir daha nikh altna almasn rica
etmi ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu bir daha nikh altna alnca, kendi srasn Hz
ie'ye balamtr. 714 Bunu yapan bir kadnn sznden caymas da caizdir. nk henz vacip olmayan bir
hakk balamakla o hak sakt olmaz.715
ST EMME BAHS
Bir kadn herhangi bir ocuu emzirdii zaman, eer ocuk henz st emme anda ise -ocuun emdii st
ister az ister ok olsun- onunla ocuk kadnn st ocuu olur. mam- fii: Emzirme be defadan az olursa
onunla ocuk kadnn st ocuu olamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallailah Aleyhi ve Sellem: Bir yudum
iki yudum, bir emziri iki emziri (nikh) haram klmaz 716 buyurmutur demitir. Bizim ise dayanamz,
Sizi emziren analarnz da size haram klnd 717 yet-i kerimesiyle; Soydan dolay haram olanlar st
emmeden dolay da haram olurlar 718 hadisindeki Itlaktr. Zira bu yet ile hadiste emzirmenin ou ile az
arasnda aynm yaplmamtr. Hem de her ne kadar emziren kadn ile emzirilen ocuun birbirlerine haram
olmas, ocuun et ve kemiklerinin kendisini emziren kadnn stnden olutuu phesinden ileri geliyorsa da,
711
Snen-i Arbaa Hreyre (r.a.)'dan: Tirmiz (Kumalar bir tutma bab) c. 1 s. 147; Eb Dvud, Nikh 38; Danmi, Nikh 24; el-Mstedrek
(Kadnlar eit tutmann vcubu) c. 2 s. 186.
712
Snen-i Erbaa Hz. Aie (r.a.)'dan: Tirmizi (Kumalar bir tutma bab) c. 1 s. 147; Eb Dvud (Kadnlar arasnda eitlik) c. 1 s. 290; elMstedrek c. 2 s.. 187.
713
Sihah- Sitte'nin rivayet ettikleri bu hadisi Buhri birka yerde kaydetmitir ki o yerlerden biri de (Nur sresinin tefsiri) bahsidir. c. 2 s.
696; Mslim de (Tevbe bahsi lk hadisi bb)nda kaydetmitir. c. 1 s. 364
714
Mslim {Nikh-Kadnn srasn kumasna vermesinin caiz olmas bab) c. 1 s. 473; Buhri (Hibe bahsi-Kadnn kocasna hibe etmesi
babi) c. 1. s. 353 ve (Mkl hallerde kur'a bab) c. 1 s. 370.
715
716
Mslim (Reda bahsi) c. 1 s. 468 ve 469
717
Nis: 4/23
718
Evlenme.banda da getii zere bu hadisi Buhri ile Mslim'in ikisi de Abdullah bn-i Abbas ile Hz. Aie (r.a.)'dan rivayet etmilerdir.
Buhari, c. 1 s. 350; Mslim, c. 1 s. 467.
bu, gzle grlmeyen bir ey olduu iin hkm mutlak emzirmeye taallk eder. mam- afii'nin dayand
hadise gelince: yet ile ya merdut, ya mensuhtur.
Sonra emzirme ile evlenmenin haram olabilmesi iin -aklayacamz sebepten dolay- ocuun emzirme
anda iken emzirilmi olmas gerekir. Emzirme a da mam Eb Hanife'ye gre otuz aydr. Dier iki mam
ise: ki yldr demilerdir ki mam- afi de buna kaildir. mam Zfer de: yldr. nk stten kesilen
ocuun baka besinlere almas iin bir srenin daha gemesi gerekir. Bu sre iin de en uygunu bir yldr. Zira
bir ylda drt mevsim bulunmaktadr ve eyalar da ounlukla bir ylda bir halden bir hale girerler demitir. ki
mamn delili de; ocuun, annesi karnnda tanmas ve stten kesilmesi otuz ay srer 719 yet-i kermesidir.
Zira ocuun, annesi karnnda kal sresinin en az alt ay olduuna gre stten kesilmesi iin iki yl kalr. Hem
de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ki yldan sonra emzirme yoktur 720 buyurmutur,
mam Eb Hanife'nin de delili yine bu yettir. mam Eb Hanife: Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle) bu yette
ocuun, annesi karnnda kalmas ile stten kesilmesi iin otuz ay sre brakmtr.
Bir kimse: Ali ve Veli' deki alacaklarm iin bir yl vde brakyorum dedii zaman nasl herbir alacak iin bir
yl vde oluyorsa, burada da ocuun, hem annesi karnnda kalmas iin otuz ay, hem stten kesilmesi iin otuz
ay sre oluyor. Ancak burada, birincisinin otuz ay srmediini bildiren hadisler bulunmaktadr. kincisi ise
hakknda bir ey bulunmad iin zahir olan mns zerinde kalr. ki yldan sonra emzirme yoktur hadisi de
ki yldan sonra emzirme zorunluu yoktur mnsna mahmuldr. Anneler ocuklarn tam iki yl
erazirirler 721 yeti de bu mndadr demitir.
Emzirme a getikten sonra vki olan emzirme ile evlenme haram olmaz. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) ocuk stten kesildikten sonra emzirme yoktur 722 buyurmutur. Hem de hrmet
-yukarda da getii zere- ocuun kendisini emziren kadnn st ile beslendii iindir. Bykler ise st ile
beslenemezler. Emzirme a tamamlanmadan stten kesilmenin de bir deeri yoktur. Yni eer bir ocuk daha
iki ya doldurmam ise -stten kesilmi olsa bile- onu emzirmekle hrmet hasl olur. Ancak mam Eb
Hanife'den Eer ocuun artk ste ihtiyac kalmamsa emzirme a bitmemi olsa bile onu emzirmenin bir
rol yoktur diye syledii de rivayet olunmutur. Bu rivayetin sebebi de, ste ihtiyac kalmayan ocuun
emdii st ile beslenemedii dncesidir.
Emzirme an bitiren ocuu emzirmenin caiz olup olmadna gelince: Kimisi: Caiz deildir. nk ihsan
st insann vcudundan bir para olduu iin eer zorunluk bulunmazsa imek caiz deildir. Emzirme anda
olmayan ocuun ise ste ihtiyac yoktur demitir.
Yukarda geen hadise binen soydan olan kimlerle evlenmek haram ise, stten de o kimselerle evlenmek
haramdr. Ancak st kardein annesi bundan mstesnadr. Zira kii st annesinin kardeiyle evlenebilir de, soy
kardeinin annesi ile evlenemez. nk soy kardeinin annesi kendisinin de ya z, ya vey annesidir. St
kardeinin annesi ise, ne z, ne de vey annesidir.
1- Kii nasl soy babas ile soy olunun kanlaryla evlenemiyorsa, st babas ile st olunun kanlaryla da
evlenemez. yet-i Kerime'de geen z oullarnzn kanlar szndeki z kelimesi -yukanda da
akladmz zere- st oullarnn deil, oul edinilenlerin kanlarn bu hkmden karmak iindir.
ocuu emziren kadnn kocas da ocuun st babas olur ve onun btn anne, baba ve ocuklar ona haram
olurlar. mam afi, iki kavlinden birinde: Kadnn kocas ocua st baba olmaz. nk st, kadnndr,
kocasnn deildir 723 demitir. Oysa, yukarda geen hadis bu grne kardr. Zira eer kadnn st ocuu
onun z ocuu olursa kadnn kocas ona haram olur. Peygamber Efendimiz de Hz. ie'ye; Eflah senin
yanna girsin. Zira senin st amcandr 724 diye buyurmutur. Hem de kadnn stne kocas sebep olduu iin
kadnn st ihtiyaten kocasna verilir.
2- Kii st kardeinin kzkardeiyle evlenebilir. nk kii soy kardeinin kzkardeiyle de evlenebilir. Mesel:
kiinin yalnz babadan olan bir kardei olduu zaman, bu kardeinin yalnz anneden olan kzkardeiyle
evlenebilir. nk bu ikisi arasnda hi bir yaknlk yoktur. Bir kadndan st emen iki ocuk birbirleriyle
evlenemezler. Zira anneleri bir olduu iin birbirlerine kardetirler.
3- Herhangi bir kadnn stn emen kz, kadnn ocuklarndan hibiri ile evlenemezler. Zira kadnn ocuklar
onun iin kardetirler. Kadnn torunlaryla da evlenemez. nk kadnn torunlar onun iin yeendirler.
Kadnn kocasnn kardeiyle de evlenemez. nk kadnn kocasnn kardei onun iin amcadr.
Eer ste su katlr ve fakat st sudan daha ok olursa onunla yine hrmet hasl olur. Eer su ok olursa onunla
hrmet hasl olmaz. mam- afii buna katlmamtr, mam- afi diyor ki: Suyun iinde st az da olsa suyun
iinde gerekte st vardr.
Biz diyoruz ki: gerekte varsa da az olduu iin yok hkmndedir. Nitekim birisi: Ben st imiyeceim- diye
yemin ettii zaman, eer iinde az st bulunan bir suyu ierse -o st yok hkmnde olduu iin- yeminini
719
Ahkf: 46/15.
Beyhaki, Snen c. 7 s. 463; Buhri, Nikah 21.
721
Bakara: 2/223.
722
Taberani (Kk Mucem'inde) Hz. Ali (r.a.)dan, Tayalis de (Cbir b. Abdullah'n msnedi) Cabir (r.a.)'dan s. 243
723
mam- afii'nin bunu -iki kavlinden birinde bile olsa- sylediine bugnk Fikh- afii kitaplarnn hi rastlayamadm.
724
Buhari, Nikh 117; Mslim, Reda 7; Eb Davud, Nikh 7; Tirmizi, Reda 2; Nesai, Nikah 52; bn-i Mace, Nikah 38; Muvatta, Reda 2;
Danmi, Nah 48 ve -Ahmed Msnedi c. 2 s. 318.
720
bozmu saylmaz. Yemee kansan st le st yemekten ok da olsa, mam Eb Hanife'ye gre hrmet hasl
olmaz. Dier iki imam: St, yemekten ok olduu zaman onunla hrmet hasl olur demilerdir. Bu da eer
yemee ate dememise byledir. Eer yemek atete piirilmi ise ittifakla onunla hrmet hasl olmaz.
Bu konuda il da suyun hkmndedir. lca kansan st eer iltan ok olursa onunla hrmet hasl olur.
Kadnn st koyunun stne de kart aaman eer kadnn st koyunun stnden ok olursa onunla hrmet
hasl olur.
Eer iki kadnn stleri kark olurlarsa -mam Eb Ysuf'a gre- hangisi ok olursa hrmet taallk eder. Zira
ikisi kark olduu iin bir eyin hkmne girmilerdir. Bunun iin hangisi daha oksa dieri onun hkmne
tbidir. mam Muhammed ile mam Zfer ise: Hrmet ikisine de taallk eder.) Zira ikisi de ayni cinsten olduu
iin biri dierini yenemez. nk ikisinden de gdlen ama ayn olduu iin biri dierinde yok olamaz
demiler dir. imam Eb Hanife'den ise bu konuda iki rivayet gelmitir.
Allah izin verirse bu meselenin asl yeminler bahsinde gelecektir.
Eer bekr bir kzn memesine st girer ve o da bir ocuu emzirirse onunla da hrmet hasl olur. Zira bu
husustaki nass mutlak olduu iin, ocuklar beslemekte bu da l kadnn st gibidir.
Eer lm bir kadnn st salr ve bir ocua iirilirse onunla da hrmet hasl olur. mam- afi: Onunla
hrmet hasl olmaz. nk hrmette asl, ocuu emziren kadndr ve onun vastasyla hrmet dierlerine geer.
Bu kadn ise, l olduu iin onun hakknda hrmet hasl olmaz, ki onun vastasyla dierlerine gesin. Bunun
iindir ki lm kadnla cinsel ilikide bulunmakla musaheret de hasl olmaz demitir.
Biz diyoruz ki: emzirme ile hrmet hasl olmas, onunla ocukta cziyetin hasl olduu phesinden dolaydr.
Bu phe ise lnn stnde de vardr ve bu pheden hasl olan hrmet, bu kadnn teyemmmn almada ve
bu kabre indirmede kendini gsterir. Bu kadnla cinsel ilikide bulunmakla msaheretin hasl olmamas ise, l
kadnn gebe kalmasna ihtimal bulunmad iindir. 725
ocua let vastasyla makatndan st vermekle hrmet hasl olmaz. mam Muhammed: Onunla nasl oru
bozuluyorsa, hrmet de hasl olur demitir.
Zahir olan gre gre orucun bozulmasyla hrmetin hasl olmas arasndaki fark udur ki: oru bedeni besleyen
her eyle bozulur. Tedavi de bedenin beslenmesini amalayan bir eydir. ocua makatndan st vermek ise
ocuu besliyemez. nk besin ancak az yoluyla alnd zaman besleyici olur. 726
Eer br erkein memesine st girer ve o erkek bir ocuu emzirirse onunla hrmet hasl olmaz. Zira erkein
st gerekte st deildir, ki onunla geliim hasl olsun. Yavruya besin olan st ancak doum yapan canlda
dnlebilir. Eer iki ocuk bir koyunun stn ierlerse, onunla hrmet hasl olmaz. Zira insanlarla hayvanlar
arasnda czyet yoktur. Hrmet de czyete dayanr.
Eer bir kimse biri kk, dieri byk iki kz nikahladktan sonra, by kn emzirirse, her ikisinin de
nikh bozulur. Zira st anne ile st kz bir kimsenin nikh altnda toplanm olurlar. Oysa gerek anne ile
kznn bir kimsenin nikh altnda toplanmalar nasl caiz deilse bu da yledir.
Eer kii by ile gerdee girmemi ise, ona mehir de dmez. nk kocas kendisiyle daha gerdee
girmemiken nikhnn bozulmasna kendisi sebep olmutur. Kne ise mehrin yans der. Zira nikhnn
bozulmasnda onun bir suu yoktur. nk her ne kadar emin o ise de, kk oiduu iin sorumlu deildir, ki
hakk sakt olsun. Nasl ki kk bir vris, murisini ldrd zaman da, sorumlu olmad iin onun mirasndan
mahrum olmaz.
Sonra eer by bu ii bilerek yapm ise, kne den mehrin yarsn kocas dedikten sonra ona dner.
Eer bilerek yapmam ise -knn, kendi kocasnn nikhls olduunu bilse bile- kocas ona ruc edemez.
mam Muhammed'in Her iki durumda da ona ruc eder diye syledii de rivayet olunmutur. Fakat zahir olan
rivayet birincisidir. Zira bynn bu davran her ne kadar her iki durumda da ayn sonucu douruyorsa da,
kocasn bu zarara kendisi bilfiil sokmu olmayp ona sebep olmutur. Sebebiyette ise kast arttr. Kast da
ancak knn, kendi kocasnn nikhls olduunu ve onu emzirmekle nikhnn bozulacam bildii zaman
vardr. Fakat eer onu -nikh bozulsun diye de, a kalmasn diye ve- ona acyarak emzirirse, o zaman kast
yoktur.
725
Mellifi bu aklamasndan anlalmaktadr ki, l kadnn stn emmekle hrmet hsl olmadn syleyen mam- fii, bu dvasna :
nk l kimse ile zaten evlenilenez. Bu itibarla, bir l kadnn stn emmek kadnda yeni bir vasf dourmu olmaz, ki bu vasf
kendisi vstas ile bakalarna, yni kadnn ana baba, ocuk ve kardelerine de gesin diye delil getirmitir. Bunun iin o da mam-
afii'nin bu delilini rtmek iin u karl vermektedir: Emzirme ile hrmet hsl olmas, onunla ocukta cz'iyetin hsl olduu
phesinden dolaydr ki bu phe, lnn stnde de mevcuttur. Kald ki l kadnn stn emmenin kadnda yeni bir vasf dourmadn
iddia edemeyiz. Nitekim bu yeni vasf bu kadnm teyammln alabilme ve cenazesini kabre indirebilmede kendini gstermektedir. Mesel :
Bu l kadnn stn ien ocuk eer kz olup velisi onu -kadn daha ykanmam ve gmlmemiken- bir erkee nikahlarsa, o erkek kadnn st damad olduu in- kadnn teyemmmn alabilir ve onu kabre indirebilir. Oysa ki eer kz, l kadnn stn imemi
olsayd, kzn kocas ona yabanc olduu iin ne teyemmmn alabilir ve ne de onu kabre indirebilirdi.
te mellifin bu konuda anlatmak istedii, zet olarak budur. Fakat Fkh- afii kitaplarnda anlatldna gre, l kadnn stn emmekle
hrmet hsl olmadn syleyen mam- afi, buna delil olarak l kadnn stn ocuklara emzirtmenin haram olduu ve haram olan
fullerle er'i hkmlerin deimediini ileri srmtr. Nitekim mam- afi'ye gre zina ile musaheretin hsl olmad da zinann haram bir
fiil olduu iindir.
726
Bu, o zamanki bilgi ve dncenin mahsuldr. Bugnk tpta ise canllar -bilindii zere- baka yollarla da besleyip glendirmek
yaygndr.
ocuk emzirmede yalnz kadmlann ahitlii kabul olunmaz. Emzirme ancak ya iki erkein, ya da bir erkekle iki
kadnn ahitliiyle kantlanr. mam Mlik: Emzirme tek bir kadnn hitliile de -eer ahitlik eden kadn
adalet ile tannyorsa- kantlanr. nk hrmet eriatn bir hakk olduu iin tek bir kiinin sz ile de sabit
olmas gerekir. Nasl ki bir kimse kasaptan et aldktan sonra birisi ona: Bu et Mecusilerin eliyle kesilmi bir ettir dese o eti yemek o kimseye haram olur demitir.
Biz diyoruz ki: Eer emzirme tek bir kimsenin sz ile sabit olursa kylan nikhn btl olduuna hkmetmek
gerekir. Nikhn butlan ise ancak ya iki erkek, ya da bir erkek ile iki kadnn ahitliiyle sabit olur. Et meselesi
ise yle deildir. Zira o eti yemenin haram olmas srf diyanetle ilgili bir hkm olup onunla o etin o kimsenin
mal olmad sabit olmaz.727
BOANMA BAHS
Snnete Uygun Olan Boanma
Boanma -snnete en uygun olan, uygun olan ve bidat olan boanmalar olmak zere - eittir. Snnete en
uygun olan boanma: kiinin, karsn temizlik halinde ve o temizlik halinde onunla cinsel ilikide
bulunmamken bir talk ile boayp iddeti bitinceye kadar onu bir daha nikh altna almamadr. Zira Ashab-
Kiram (Radyallh anh)'n karlarn hep bu ekilde bouyorlard. Onlara gre bu ekilde boamak, kaln her
bir temizlik halinde bir talk ile boamaktan daha iyi idi. Hem de bu ekilde boanan kadn, eer kocas piman
olursa bir daha alabilir ve kadnn da zarar bu ekilde boanmada daha azdr. Bunun iindir ki bu ekildeki
boanmaya hi kimse mekruh dememitir.
1- Snnete uygun olan boanma da, kiinin kendisiyle gerdee girdii karsn - talk tamam oluncaya kadarher bir temizlik halinde bir talk ile boamasdr. mam Mlik: Bu ekildeki boanma ve bidat olup mubah olan,
ancak kadn bir talk ile boamaktr. Zira kadn boamak, aslnda haram olup ona ancak, baka kurtulu yolu
olmad zaman cevaz verilmitir. Bu da bir talk ile de hasl olur demitir. Bizim ise delilimiz Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Abdullah bn-i mer'e hitaben buyurduu:
Snnet olan boama kadnn temizlenmesini bekleyip her bir temizlik halinde onu bir talk ile boamandr 728
hadisidir. Kimisi: Kadnn iddeti uzamasn diye onu boamay temizlik halinin sonuna brakmak daha iyidir,
demi ise de, zahir olan udur ki kadn temizlenir temizlenmez onu boamak daha iyidir. Zira eer kii boamay
geciktirirse, bakarsn nefsine hkim oamayp kadnla cinsel ilikide bulunur ve ondan sonra onu boar, ki o
zaman muhtemelen kadn gebe iken onu boam, olur.
2- Bidat olan boanma da: kiinin, karsn bir kelimeyle yahut bir temizlik halinde talk ile boamasdr. Kii
byle de yaparsa kars boanm olur. Fakat kendisi gnah iler. mam afii: Boanmann her eidi sahih
olduuna gre mubahtr. Zira shhat hrmete aykrdr. Ayba halindeki boanma ise lizatihi haram olmayp
kadnn iddetini uzatt iin haram olmutur demitir.
Biz diyoruz ki: Boanma ile evlilik ba koptuu ve aile yuvas ykld iin onda asl, hrmettir. Ancak ona
ihtiya hasl olduu ve ondan baka kurtulu yolu bulunmad zaman cevaz verilmitir. Bu ihtiya da bir talk
ile giderilebilir. Her bir temizlik halinde bir talk ile boamak da yine ihtiyacn gereidir. Zira bir kadn huysuz
olduu zaman onu boama ihtiyac her temizlik halinde yenilenmi olur.
Bir temizlik halinde iki talk ile boamak da -ayn binen- yine bidattir. Bir talk ile ve fakat kesin olarak
boamann bidat olduu hakkmda ise, iki rivayet vardr. Mebsut'un aslnda Bu da, ona ihtiya olmad iin
snnete aykrdr diye gemektedir.
Snnete uygun olan boanma da -say vakit olmak zereiki ynden olur. Say ynnden snnet olan
boanmada, kendisiyle gerdee girilen ve girilmeyen kadnlar arasnda fark yoktur. Kendisiyle gerdee girilen ve
girilmeyen kadnlarn ikisi hakkmda da snnete uygun olan boanma -yukarda da getii zere- bir talk ile
boanmadr.
Vakit ynnden snnete uygun olan boanma ise, yalnz kendisiyle gerdee girilen kadn hakknda cridir. O da
kadn, temizlik halinde ve kendisiyle o temizlik halinde cinsel ilikide bulunulmamken boamaktr. Zira kadn
ayba halinde olduu zaman ondan tab'en irenilir. Kendisiyle cinsel ilikide bulunulduu zaman da ona kar
cinsel arzu gever. Bunun iin bu iki kadn, boamak, ihtiyatan dolay olmyabilir.
3- Kendisiyle gerdee girilmeyen kadn ise, temizlik halinde de, ayba halinde de boanabilir. mam Zfer bu
kadn da kendisiyle gerdee girilen kadna kyas ederek ayba halinde boanmasn bidat saymtr. Biz diyoruz
ki . Kendisiyle gerdee girilmeyen kadna kar duyulan cinsel arzu gl olduu iin kadn ayba halinde iken
dahi ona kar olan cinsel arzu azalmaz. Kendisiyle gerdee girilen kadn da, her ayba halinde temizlenince ona
727
728
Mecma-zzevaid c. 4 s. 336; Darekutn, Nikh s. 431.
kar arzu yenilenir.

4- Eer bir kadn kk veya yal olduu iin ayba halini grmyor ve kocas da onu talk ile ve snnete
uygun olarak boamak istiyorsa, nce onu bir talk ile boadktan sonra birer ay ara ile iki kez daha birer talk ile
boar. Zira bu kadn hakknda bir aylk sre, bir ayba halini grmek hkmndedir. Cenb- Hak (Azze ve
Celle): Kadnlarnz iinde ayba hlini grmekten kesilenler ile henz ayba hlini grmemi olanlarn
iddetini tyin edemezseniz, bilin ki onlarn iddet beklemesi aydr 729 buyurmutur.
Sonra, bu kadnn boanmas eer ayn basma rastlarsa, aylan hill itibanyladr. Eer ayn ortalarnda olursa
talklarn datm hakknda gnler itibanyladr. mam Eb Hanif e'ye gre iddet hakknda da yledir. Dier iki
mam ise: Birinci ay son ay ile tamamlanr. Ortadaki iki ay ise, hill itibanyladr demilerdir, ki bu icreler
meselesidir.
5- Kii, ay hli grmiyen kadnla cinsel ilikide bulunmu olsun olmasn onu istedii zaman boyabilir. mam
Zfer: Eer onunla cinsel ilikide bulunmu ise, aradan bir ay gemeden onu boamas haramdr. nk bu
kadn iin bir aylk sre, bir kez ay hli hkmndedir. Ay hli gren kadn ise kocas kendisiyle cinsel ilikide
bulunduu zaman nasl bir kez ay hli grmeden onu boamas haram ise, bu da bir ay hli gemeden kocasnn
onu boamas haramdr. Hem de kadna kar olan meyil, cinsel iliki ile gever ve zamanla tekrar glenir, ki o
zaman da, bir aydr demitir.
Biz diyoruz ki: Ayba grmeyen kadnn gebe kalma ihtimali yoktur. Ay hli gren kadn, bir kez ay hli
grmeden boamann haram olmas ise bu ihtimal iindir. Gebe olan kadn ise, cinsel ilikiden hemen sonra dahi
boamak caizdir. nk bu kadnn iddeti doum yapmakla bittii iin onunla cinsel ilikide bulunmann iddetini
deitirmek ynnden bir rol yoktur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre gebe olan kadn da nce bir talk ile boadktan sonra birer ay ara
ile iki kez daha birer talk ile boamak snnete uygundur. mam Muhammed ile mam Zfer ise: Bu kadnn
yalnz bir talk ile boanmas snnete uygundur. Zira boanma da asl, hrmet olup eriat ancak ihtiya halinde
ona cevaz vermitir. htiya ise iddetin her blmnde yeniden belirdii iin talklarn o blmlere datlmas
emrolunmutur. Gebe olan kadnn iddeti ise aylara blnmez, ki talklarnn aylara datlmas emrolunsun
demilerdir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da: Gebe kadnn iddeti aylara blnmyorsa da, boanmann cevaz
ihtiyatan dolay olduuna gre, aylar bu ihtiyacn birer delilidirler demilerdir.
6- Ay halinde olan kadn boamak haram ise de, eer kocas onu boarsa boanm olur. Zira kadnn iddeti
uzamasn diye onu ay halinde boamaktan nehyedilmitir. Bu ise o demek deildir ki eer kocas onu boarsa
boanm olmaz. Ve kocasnn onu bir daha nikh altna almas mstahaptr. Zira Abdullah bn-i mer
(Radyallh anh) karsn ay halinde boamt. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Hz.
mer'e: Oluna syle de karsn bir daha nikh altna alsn730 buyurmutur. Sonra, bu mstahablk
ulemadan kiminin grdr. En dorusu udur ki vcibtir. Zira hem ilenmi gnahtan pimanlk duymak
vcibtir ve hem de Peygamber Efendimiz bunu emretmitir. Emir ise vucubta hakikattir. Sonra ne zaman ki ay
hlinden temizlenir ve bir daha ay hline girip, o ay hlinden de temizlenirse o zaman kocas isterse onu boar,
isterse brakr.
mam Muhammed'in Mebsut'unda bu ekilde gemektedir. Tahavi ise: Kadn birinci ay hlinden temizlenince
kocas onu boar diye kaydetmektedir. Ebul-Hasan el-Kerh demitir ki: Tahavinin dedii, mam Eb
Hanife'nin, Mebsut'ta geen de, iki mam'in grdr.
ki mam'n dayana udur: Snnete uygun olan boanmada her iki temizlik hli arasna bir tam ay hli girer.
Burada ise, birinci ay hli tam olmad iin ikinci ay hli ile tamamlanm olur.
mam Eb Hanife de: Birinci ay hlinde kii onu bir daha nikh altna ald iin sanki onu ay hlinde
boamamtr. Bunun iin. onu, birinci ay hlinden sonra gelen temizlik hlinde boamas snnete uygundur
demitir.
Eer bir kimse, kendisiyle gerdee girdii ve ay hlini gren karsna: Sen benden talk ile ve snnete uygun
olarak bosun der ve bu sz ile hi bir eyi kasdetmezse, kars her bir temizlik hlinde bir talk ile
kendisinden boanm olur. nk snnete uygun olan boanma talk ile olduu zaman byledir. Eer bu
sz ile Talklarn her de birlikte veyahut Her biri bir temizlik hlinde vki olsun diye kastederse kadn
ister ay ba hlinde, ister temizlik hlinde olsun neyi kasdetmi ise yle olur.
mam Zfer: Eer Talklarn her birlikte vki olsun diye kasdederse kasd sahih deildir. nk snnete
aykrdr demitir.
Biz diyoruz ki Adamn ifdesi bu mny da tad iin, bu mny eer kasdederse kasd sahihtir. Eer kadn
ayba hlini gerenlerden deil veyahut gebe ise, ayn anda bir talk, bir ay sonra bir talk ve bir ay sonra da bir
talk vki olur. Zira -yukarda da akladmz zere- ayba halini gren kadn iin her bir temizlik nasl
boanma ihtiyacnn delili ise, bunun iin de bir aylk sre boanma ihtiyacnn delilidir. Eer her talkn da
ayn anda vki olmasn kasdederse, bize gre her talk da ayn anda vki olur. tmam Zfer'e gre ise vki
729
Talt: 65/4.
Btn Eimme-i Sittenin (Talk babnda) kaydettikleri bu hadisi, Buhri, c. 2 s. 790, c. 2 s. 803, c. 2 s. 1060 ve c. 2 s. 729 olmak zere)
drt yerde, Mslim de c. 1 s. 476'da kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 3 s. 221
730
olmaz. Fakat eer Sen snnete uygun bir ekilde benden bosun der ve talk, ile demeden talkn
birlikte vki olmasn kasdederse, kasd sahih olmaz. nk talkn birlikte vki olmas snnete aykr olduu
gibi bunu az ile de sylememitir.731
Bir Fasl
1- Akl banda ve erginlik ana ermi olan her erkein, karsn boamas geerlidir. ocuk, deli ve uykuda
olan kimsenin ise geerli deildir. Zira Peygamber Efendimiz:
ocuk ve delinin boamalar dnda, btn boamalar geerlidir 732 buyurmutur. Hem de ehliyet akla
baldr. ocuk ile delinin ise akllan yoktur. Uykuda olan kimsenin de kasd yoktur.
2- Tehdit altnda karsn boayan kimsenin de boamas geerlidir. mam- afii: Geerli deildir. nk tehdit
altnda olan kimsenin kasd yoktur. er'i tasarruflar da ancak kast ile geerli olurlar. Kansn akadan boayan
kimse ise yle deildir. Zira her ne kadar kansn akadan bouyorsa da, boama deyimlerini kasden kullanr
demitir.
Biz diyoruz ki: Tehdit altnda olan kimse de, boamaya ehilken boama deyimlerini kulland iin gereinin
lzm gelmesi gerekir. nk o da, tehdit altnda olmayan kimse gibi, duyduu ihtiyatan dolay bu ii yapar.
Zira iki kt durum arasnda kalp da kendisi iin ehevn-i er olan boamay seer. Bu ise kasd deil de nedir?
Ancak aradaki fark udur ki kii bu boamaya istekli deildir, ki bunun da zaran yoktur. Nitekim akadan
boayan kimse de boamaya istekli olmad halde boama deyimlerini kulland iin boanma vki olur.
3- Sarho olan kimsenin de, boamas geerlidir. Kerhi ile Tahavi ise geerli olmad grn
benimsemilerdir, ki mam- afi'nin de iki grnden biri bu yoldadr. Zira kasd ancak akl ile mmkn olur.
Sarho olan kimse ise akl bandan gitmitir. Biz diyoruz ki: Sarho olan kimsenin akl, gnah olan bir nedenle
bandan gittii iin -cezasn grsn diye- bandan gitmemi hkmndedir. Hatt eer iki yznden
kendisinde baans meydana gelip de bu yzden akl bandan giderse, o zaman biz: Boamas geerli
deildir deriz. Dilsiz olan kimsenin de boamas iaretle vki olur. Zira iaretten mn anlald zaman o da
ifade gibi olduu iin, zarurete binen ifade yerine geer.
Cariyenin talk says -kocas ister hr ister kle olsun ikidir. mam- afii: Talk says erkeklerin vasfna
gredir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Talk erkeklerin, iddet ve kadnlarn vasfna gredir 733 buyurmutur. Hem de malikiyet insanlara has bir
vasftr. nsanlk ise hr olan kimsede daha kmil olduu iin, sahip olduu malikiyetin de daha ok olmas
gerekir. demitir. Bizim de delilimiz Peygamber Efendimiz'in Cariyenin talk ikidir. ddeti de iki kez ayba
hlini grmektir 734 hadisidir. Hem de kadnn nikh ile erkee hell olmas kadn iin bir nimettir. Nimet ise
klelikle yanya iner. Bunun iin cariyenin talk birbuuk olmas gerekir. Fakat talk paralanmad iin biz iki
kabul ediyoruz. 735
Boanmann Deyimleri
Boanmann deyimleri -sarik ve kinaye, yni ak ve kapal olmak zerem- iki eittir. Sarih: kiinin, karsna
Sen benden bosun, Benden boandn ve Seni boadm gibi boanmay ak olarak ifade eden deyimlerdir.
Bu deyimlerle kadn kocasndan -rec'i olarak- boanm olur. Yni kadnn iddeti daha bitmemiken eer kocas
pimanlk duyup da onu bir daha nikh altna almak isterse alabilir. Zira bu deyimler hep boanmada
kullanlagelen ve baka mnlarda kullanlmayan deyimler olduu iin sarihtirler. Ancak bu deyimlerde talk
sayma deinilmedii iin bu deyimlerle sadece bir talk vki olur ve dolaysyla bu boanma rec'i bir boanma
olur.
Bu deyimlerle boanma vki olmas iin diyete ihtiya yoktur. nk bu deyimler hep boanmada
kuilamlageldii iin boanmada sarihtirler.
Eer kii bu deyimlerle boanmay deil de, baka mnlar kasd ederse, ne hkmen ne de dyaneten kendisinden
731
Bu hadis garip bir hadistir. Mellif onu (Hacir babnda da) Deli yerine Bunak lfz ile getirmitir. Tirmizi de c.. 1 s. 154'de Eb Hreyre
(r.a.)'dan getirdii bu hadisi Akl yerinde olmayan bunan boanmas dnda btn boamalar, geerlidir eklinde kaydetmitir. Nasbrraye c. 3 s. 221
733
Merfu olarak gariptir. Fakat mevkuf olarak onu, bn-i Ebi eybe, Abdullah bn-i Abbas'tan, Taberani (Muceminde) Abdullah bn-i
Mesud'dan. Abdur-rezzak da (Musanefinde) Hz. Osman, Zeyd bn-i Sabit ve Abdullah bn-i Abbas'dan rivayet etmilerdir. Yni kiinin sahip
olduu talk says kendisindeki hrlk: ve klelik vasfna gre deiir. Eer karsn boayan kimse hr ise, kars criye de olsa, onu
defaya kadar boayabiiir. Eer kle ise. kans hr de olsa onu iki defadan fazla boayamaz. Kadnn iddeti de kadndaki hrlk ve cariyelik
vasfna gre deiir. Eer kadn hr ise, kocas kle de olsa, ddeti kere ayba hlini grmektir. Eer criye ise, kocas hr de olsa, iki kez
ayba hlini grmekle iddeti biter
734
Eb Davud, Talk 6; Tirmizi, Talk, 7; bn-i Mce, Talk 30; Darmi, Talk 17
735
732
kabul olunmaz. Zira bu deyimler boanma mnsnda sarihtirler.

Bu deyimlerden herhangi biriyle -kii daha fazla bir sayy da kasdetse ancak bir talk vki olur.) nk bu
deyimler Sen benden bir talk ile bosun mnsn da tarlar. Bunun iindir ki birden fazla bir say
kasdedildii zaman Sen benden iki veya talk ile bosun demek gerekir. mam- afii: Kii karsna
Benden bosun dedii zaman onunla ka talk kasdederse o kadar talk vki olur. nk Benden bosun nasl
Benden bir talk ile bosun kansn tayorsa. Benden iki veya talk ile bosun mnsn da tar.
Bunun iin bunlardan hangisini kasdederse o vki olur demitir.
Eer bir kimse, karsna: Sen benden bosun bo dedikten sonra: Ben birincisiyle bir talk, ikincisiyle de bir
talk kasd ettim dese, kabul olunur. Zira ikisi de boamaya yarayan deyimlerdir. Bu kimse sanki Sen benden
bosun, sen benden bosun demitir. Bunun iin eer kadnla gerdee girmi ise, kadn kendisinden rec'i talk
ile boanm olur.
Kadna Senin ban, Senin yzn yahut Senin bedenin benden bo olsun dendii zaman da kadn boanm
olur. Zira ba, yz ve beden kelimelerinin her de ahsn kendisi mnsnda da kullanlrlar.
Kii karsna: Senin yarn yahut te birin benden bo olsun- dedii zaman da, kadn kendisinden boanm
olur. nk bir eyin -yans, yahut te biri gibi- ayi olan bir cz nasl satlabiliyor, hibe edilebiliyor vesair
tasarruflara mahal oluyorsa, boanmada bu tasarruflardan biridir. Ancak boanma paralanmay kabul etmedii
iin, byle denildii zaman kadnn tamam boanm olur. 736
Eer kii karsna: Senin elin yahut ayan benden bo olsun- dese kadn boanm olmaz. mam Zfer ile
mam- afi: Boanm olur. nk bir kadnla evlenildii zaman kadnn btn vcudu kocasna hell
olduuna gre, organlarnn her-biri nikha yer olur ve nikha yer olunca her biri talka da yer olur. Ondan da ayi olan cz'de olduu gibi- kadnn tamamna geer. Fakat eer kii, kadna: Senin yarnla, te birinle,
Elinle yahut ayanla evlendim derse, nikh sahih olmaz. nk dier czlerdeki hrmet hille galip geldii
iin burada klle sirayet yoktur. Boanmada ise hkm tersinedir demilerdir.
Biz diyoruz ki: Tkrk ve trnak gibi infisal eden czler nasl talka mahal olamyorlarsa, el ve ayak gibi
muayyen olan czler de talka mahal olamazlar. nk talk hrmet mkellefiyetini dourduu iin mahallinin
mkellef olmas gerekir. Mkellefiyet ise muayyen czlerin deil, ahsn vasfdr. Bunun iindir ki czlerin
nikh da btldr. Fakat ayi olan czler yle deildir. Zira ahsn varl ayi olan czlerin varl ile kimdir.
Bundan dolaydr ki ayi olan czler bize gre nikha mahaldirler. yle ise talka da mahaldirler.
Srt ile Karn kelimelerinde de ihtilf edilmitir. Fakat en zahir olan gr udur ki: bu iki kelime bedenin
tamamn ifde etmedikleri iin onlarla boanma vki olmaz.
Eer kii, karsna Seni yarm talk ile yahut Bir talkn te biri ile boadm derse, kadn bir talk ile
boanm olur. nk talk paralanmayan bir ey olduu iin, onun cz onun tamam demektir.
Eer kii, karsna: Sen benden iki talkm yars ile bosun dese kadn talk ile boanm olur. nk iki
talkn yars bir talk olduuna gre, iki talkn yans talk olur. Eer kii: Sen bir talkn yars ile
benden bosun dese, kimisi: ki talk vki olur. nk bir talkn yars bir buuk talktr ve talkta buuk
bulunmadna gre iki talk olur, kimisi de: talk vki olur. nk bir talkn yans yanm talktr ve
talkta yanm bulunmadna gre, tam talk olur demitir.
mam Eb Hanife'ye gre, kiinin, kansna: Sen birden ikiye kadar- yahut -bir ile iki arasnda benden bosun
dedii zaman bir talk, Sen birden e kadar yahut Bir il arasnda benden bosun dedii zaman da iki
talk vki olur. ki mam ise: Birinci surette iki, ikinci surette talk vki olur demilerdir. mam Zfer de:
Birinci surette bir ey vki olmaz. kinci surette bir talk vki olur demitir, ki kyas da bunu gerektirir. Zira
bir kimse bir bakasna: u duvardan bu duvara kadar yahut u iki duvann arasn sana sattm dedii zaman
nasl duvarlar sata dahil olmayp, yalnz duvarlarn aras satlyorsa, burada da birinci surette bir ile iki saylan
deil de, bu iki say arasnn vki olmas gerekir. Bu iki say arasnda ise say yoktur, ikinci surette de bir ile
saylan arasnda bir say bulunduuna gre bir talk vki olmas lzm gelir. ki mam da rf-i lisana bakarak bu
grlerini istihsan etmilerdir. Zira rf-i lisanda birisi: Malm sana bir dirhemden yz dirheme kadar helldir.
dedii zaman bundan Malmdan sana yz dirhem helldir diye kasd eder. mam Eb Hanife'nin de dayana
udur: bir kimse: Yam altm ile yetmi arasndadr dedii zaman Altmtan ok, yetmiten azdr demek
ister. Eer kii: Birden e kadar dedikten sonra: Ben bundan bir talk kasd ettim derse, diyaneten kabul
olunur, hkmen kabul olunmaz. nk bu ifadede bu mny tayorsa da bu mn uzaktr.
Eer kii karsna: Sen buradan am'a kadar benden bosun dese, kadn ondan bir talk ile boanr ve kocas
onu bir daha nikh altna alabilir. mam Zfer; Kesin olarak boanr ve kocas onu bir daha nikh altna
alamaz. nk bu sz ile Seni uzun bir talk ile bouyorum demek istemitir demitir.
Biz diyoruz ki: bilkis bu, talkn ksa olduunu ifade etmitir. nk eer kendisinden boamrsa yaln am'a
kadar deil, Dnyann her yerinde boanm olur.
736
Bir eyin ayi olan cz, o eyin hangi taraf olduu belli olmayan ve o eyin her yerinde dank olarak bulunan parasdr. Mesel :
Klenin yans veya te biri dendii zaman bu yan veya . Tebir, klenin ayi olan birer parasdrlar. nk klenin yars veya
te biri klenin belli bir taraf olmayp klenin her tarafnda damk olarak bulunan birer parasdrlar. Zira Klenin yans dendii zaman
ondan ne sa taraf, ne sol taraf, ne ba taraf ve ne de ayak taraf anlalmaz. Fakat el, ayak, az ve burun gibi vcudun belli olan organlan
yle deildir. Bunlar sylendii saman vcudun belli olan bir-paras kasdedilmi olur. Bunun iindir ki kii, karama: Senin onda birin
benden bo olsun dedii zaman kadn boanm olur da, ona: Senin elin ayan benden bo olsun dedii zaman boanm olmaz.
Eer, kii karsna: Sen Mekke'de benden bosun dese, kadn kendisinden derhal ve her yerde boanm olur.
Sen benden evin iinde bosun- sz de bunun gibidir. Zira boanmann bz yerlere has olmas dnlemez.
ayet: Benim maksadm Mekke'ye gittiin zaman benden bosun demek idi dese, -diyaneten kabul olunur,
hkmen kabul olunmaz. nk bu mn bu ifdeden uzaktr. Kiinin karsna : Sen hasta iken benden bosun
demesi de bunun gibidir. ayet: Ben hastaandjm zaman benden bosun demek istedim dese, hkmen kabul
olunmaz.
Eer kadna: Mekke'ye girdiin zaman benden bosun dese, kadn Mekke'ye girmedike boanm olmaz. Zira
boanmas iin Mekke'ye girmesini art komutur. 737
Boanmay Zamana Balamaya likin Bir Fasl

Eer kii, karsna; Sen yarn benden bosun dese, kadn tan yerinin aarmasyla boanm olur. nk kadn
btn gnde boanma ile vasflandrmm Bu da ancak eer boanma, gnn ilk saatinde vki olursa doru olur.
ayet bu sz ile gnn sonunu kasd ederse diyaneten kabul olunur, hkmen kabul olunmaz. Zira bir btnden
btnn bir parasn kasd etmi olur, ki bu mn mecazdr. Mecaz ise kerimeye muhtatr.
Eer kii karsna: Sen bugn, yann yahut Yarn, bugn bosun dese, kelmda hangi gn daha nce
geiyorsa, kadn o gn boanm olur. Buna gre boanma birinci deyimde ayn gn, ikinci deyimde de ertesi
gn vki olur. nk birinci deyimde nce Bu gn denildii iin yarna kalmaz. kinci deyimde de nce
Yarn denildii iin ne alnmaz. Bunun iin her iki deyimde de ikinci gn manaszdr.
Eer kii karma: Sen yarnki gnde bosun dedikten sonra: Ben -yarnki gnde szmle -yarn akam- diye
kast ettim dese -mam Eb Hanife'ye gre- hkmen kabul olunur- Dier iki mam ise: zellikle hkmen kabul
olunmaz. nk Yarnki gnde deyince, onu yarnki gnn hepsinde boanm olmakla vasflandrm olur.
Bu itibarla bu da Sen yarn benden bosun deyimi gibidir. Bunun iindir ki eer bu deyimi kullanan kimse
hibir mny kasd etmezse, boanma ittifakla gnn ilk saatinde vki olur. nk Yarnki gnde deyimi ile
Yarn deyimi arasnda -ikisi de zarf olduu iin- fark yoktur demilerdir. mam Eb Hanife'de yarnki
gnde- deyiminde zarfiyet edata mezkur olduu iin bu deyimden Yarnki gnn herhangi bir saatinde sen
benden bosun mns daha zahirdir, ancak herhangi bir saat kasdediimezse iki saat taayyn eder. Fakat kii
gnn son saatim kasdedince onun kasd muteberdir. Yarn benden bosun deyimi ise yle deildir. nk bu
deyim, onda zarfiyet edat mezkur olmad iin, Btn gnde demektir. Nitekim Ben bir haftay oru
tutacam ile Bu haftada oru tutacam deyimleri arasnda da ayn fark mevcuttur demitir.
Eer kii, bu gn evlendii karsna: Sen dn benden bosun dese, bir ey lazm gelmez. nk boanmay
yle bir zamana balyor ki, o zaman boama yetkisine sahip deildi. Bunun iin, bu deyim -Ben daha yokken
sen benden bosun- deyimi gibi bo bir deyimdir. Kald ki bu deyimi Sen dn benim nikhm altnda deildin
yahut Falanca tarafndan boanmtn mnsnda da anlamak mmkndr.
Eer kendisine bu sz syledii kans kendisiyle dnden nce evlenmi idiyse, o zaman bu sz syledii anda
ondan boanm olur. nk bu sz sylerken hem boanmay, boama yetkisine sahip olmad bir zamana
balamam ve hem de bu sz Sen dn benim nikhm altnda deildin, yahut Falanca, seni boamt
mnsmda anlamak mmkn deildir. Bunun iin bu sz inadr ve ina ile boanma hemen vki olur.
Eer kii, karsna: Ben seninle daha evlenmemiken sen benden bosun dese, yine bir ey lazm gelmez.
nk bu deyimde boamay yle bir zamana balyor ki o zaman boamaya yetkili deildi. Bunun iin bu
deyim de Ben daha ocukken yahut Uykuda iken seni boadm kabilindendir ve yahut yukarda sylediimiz
mnada onu haber olarak anlamak mmkndr.
Eer Ben seni boamadm zaman yahut Boamadka benden bosun dese, bu szn bitirir bitirmez
boanma vki olur.
nk bu szn bitirdikten sonra eer onu boarsa boad iin, boamazsa boamad iin boanm olur.
Eer: Ben seni boamazsam benden bosun dese, kendisi lmedike kadn boanm olmaz. nk kadn
boamayacamdan ancak kendisinin lm ile mit kesilir. Nasl ki Eer ben Basra'ya gitmezsem karm bo
olsun deyiminde de hkm byledir. Sahih olan rivayete gre, kadnn da lm erkein lm gibidir.
Eer bir kimse, karsna: Ben seni boamadka benden bosun. Benden bosun dese, kadn artl olan birinci
Benden bosun ile deil, artsz olan ikinci Benden bosun ile boanm olur. Yni eer bu szn aralksz
olarak sylerse -stihsanen- hkm byledir. Kyas ise, aralksz olarak dahi sylese -eer kadnla gerdee girmi
ise- artl olan birinci Benden bosun ile de boanmasn gerektirir, ki mam Zfer buna kaildir. nk ikinci
Benden bosun bitmeden boanma vki olmaz. Bitinceye kadar da araya -az dahi olsa- zaman girmi olur.
stihsann da dayana udur: Yemini yerine getirme zaman -halin delaletiyle- yeminden mstesnadr. nk
gaye yemini yerine getirmektir. Yemini yerine getirmek de ancak eer onun zaman mstesna tutulursa
mmkndr. Bunun asl -yeminler bahsinde gelecei zere- -u evde durmayacam- diye yemin ettikten sonra
737
evden hemen tanmaya balayan kimse ile benzerlerinin meselesidir.

Eer bir kimse, bir kadna: Seninle evleneceim gn benden bosun dedikten sonra kadnla evlenirse evlendii zaman gece dahi olsa- kadn ondan boanr. nk Gn- kelimesi, gnein douundan batna kadar
sren zaman mnsnda kullanld gibi, mutlak zaman mnsnda da kullanlr. Eer beraberindeki fiil Bir gn
oru tuttum mislinde olduu gibi -uzayan fiillerden ise- bir zaman birim olduu iin -birinci mnya
hamledilir.
Eer beraberindeki gn arkasn dmana dnen kimse 738 yet-i kerimesinde olduu gibi uzamayan fiillerden
ise, ikinci mnya hamledilir. Evlenmek ise, ikinci tr olan fiillerdendir. Bunun iin bu mislde geen Gn
kelimesi mutlak zaman mnsmdadr. ayet kii: Ben onunla birinci mny kasdettim dese -bu mn hakikat
olduu iin-diyneten olduu gibi, hkmen de kabul olunur. Gece- ise, yalnz gnein bat ile douu
arasndaki zamana, Gndz de, yalnz gnein douu ile bat arasndaki zamana mahsustur.739
Bir Fasl
Eer kii, karsna: Ben senden boum dese -bu sz ile onu boamak dahi istese- bir ey lzm gelmez. Eer
Ben senden uzam yahut Sana haramm dese ve maksad onu boamak ise, kadn ondan boanm olur.
mam- afi: Eer boamak maksad ile sylerse, birinci deyimle de boanma vki olur. nk evlilik kan ile
koca arasnda mterek bir vasf olup, erkek nasl kadndan kendini ona teslim etmesini isteyebil iyorsa, kadn da
erkekten, kendisiyle cinsel ilikide bulunmasn isteyebilir. Boanma ise, bu mterek vasf ortadan kaldrmak
iin vazedilmi bir eydir. Bunun iin erkein kadna: Ben senden uzam- yhut-Sana haramm dedii zaman
nasl boanma vki oluyorsa, Ben senden boum dedii zaman da vki olur demitir.
Biz diyoruz ki: Boanma evlilik ban koparmak iindir. Bu ba ise, yalnz kadn zerinde bulunmaktadr.
Nitekim bu badan dolaydr ki, kadn bir baka erkek ile evlenemez. Erkek ise, baka kadnlarla evlenebilir.
ayet boanma, aralarndaki mterek evlilik vasfn kaldrmak iin dahi olsa, bu vasf da kadna mahsustur.
Nitekim bu badan dolaydr ki, kadn bir baka erkek ile evlenemez. Erkek ise, baka kadnlarla evlenebilir.
ayet boanma, aralarndaki mterek evlilik vasfn kaldrmak iin dahi olsa, bu vasf da kadna mahsustur.
Nitekim kadna Falanca erkein nikhlsdr denilir de, erkee Falanca kadnn nikhlsdr denilmez.
Erkein; Ben senden uzam yahut Sana haramm demesi ise yle deildir. nk Senden uzam yahut
Sana haramm deyimleri, kar ile kocann birbirlerine hell olma vasfm kaldrmak iindir. Bu vasf ise ikisi
arasnda mterektir. Bunun iin erkek kadna: Sen benden uzaksm ve yahutBana haramsn dedii zaman
eer maksad kadn boamaksa nasl kadn boanyorsa Ben senden uzam yahut sana haramm demesi
halinde de -eer maksad boamaksa- kadn boanr.
Eer kii karsna: Sen bir talak ile ya bosun, ya deilsin derse, bir ey lzm gelmez. Ben diyorum ki:
Elcami-l Sair'de byle ihtilafsz olarak zikredilmitir. Oysa bu, mam Eb Hanife'nin grdr. mam Eb
Ysuf da sonradan bu gre katlmtr. mam Muhammed ise -ki mam Eb Ysuf da nce onun gibi
sylyordu: Kadn rec'i olarak ve bir talk ile boanr demitir. ayet bunda ihtilf bulunmazsa da mam
Muhammed' den bu konudaiki rivayet gelmitir.
mam Muhammed: nk bu deyimde tereddt talkn aslnda olmayp saysmdadr. Yni Sen ya bir talk ile
bosun, ya bir talk ile bo deilsin mnsndadr ve byle olunca Bir talk ile kayd, itibardan der de
yalnz Sen bosun kalr, ki onunla bir talk vki olur. Fakat Sen ya bosun, ya deilsin deyimi byle
deildir. nk bu deyimde tereddt talkn aslnda olduu iin onunla boanma vki olmaz demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Talk ile beraber say zikredildii zaman boanma say ile vki olur.
Nitekim kii, kendisiyle gerdee girmedii karma: Sen talk ile bosun dedii zaman kadn kendisinden
talk ile boanr. Oysa eer boanma, talkn asl ile vki olsayd talk ile kayd mnsz olurdu. Zira
kendisiyle gerdee girilmedii iin iddeti yoktur, ki iddeti iinde talk vki olsun demilerdir.
Eer kii kadna: Ben lrken yahut Sen lrken benden bosun dese bir ey deildir. Zira kendisi lrken
boamaya, kadn da lrken boanmaya ehil deildir.
Eer kii, criye olan karsnn tamamna, yahut bir ksmna, ya da kadnn, kle olan kocasnn tamamma, yahut
bir ksmna mlik olursa, biribirinden ayrlm olurlar. Zira eer kadn kocasna mlik olursa kendisinde hem
mlikiyet, hem memlkiyet vasflan toplanm olur ve eer erkek karsna mlik olursa kansi ona criye olur.
Criye ile ise, ancak zaruret halinde evlenilebilir. Bu kimse iin ise, criye ile evlenmek zarureti yoktur. Zira
criye onun cariyesi olduu iin zaten onunla cinsel ilikide bulunabilir.740
738
739
Enfal: 8/16.
740
Bir Fasl
Eer bir kimse karsna byk, ehadet ve orta parmaklarn gstererek: Sen bu kadar talk ile bosun dese,
kadn talk ile boanm olur. Zira talkn says Bu kadar gibi mbhem bir deyimle dahi ifade edildii
zaman, eer parmaklarla iaret edilirse ka talk kasdedildii anlalm olur. peygamber Efendimiz ayn gh
otuz, gh yirmidokuz gn srdn sylemek isterken, on parman aarak ve iki kez Ay bu kadar, bu kadar
ve bu kadardr buyurmu ve ikinci kezde nc olarak Bu kadardr deyince bir elinin baparman
kapatmtr. 741 Sylediimiz bu ayn sebepten dolay, eer kii bir parmakla iaret ederse bir talk, iki parmakla
iaret ederse iki talk vki olur. iaret de daima ak olan parmakla olur. Kimisi: Eer parmaklarnn srtn
gsterirse iaret, kapal olan parmaklarladr demitir.
aret, ak olan parmaklarla olduuna gre, eer kii: Ben kapal olan iki parmamla iaret ettim dese
diyaneten kabul olunur, hkmen kabul olunmaz. Kiinin: Ben elimle iaret ettim dedii zaman da hkmen
kabul olunmaz. nk zahire aykrdr. Eer kii Bu kadar demeden parmaklaryla iaret ederse iaret ettii
parmaklar ka tane olursa olsun bir talk vki olur. nk mbhem olan say zikredmemitir, ki ak parmaklar
onun aklamas olsun. Bunun iin yalnz Sen bosun kalr, onunla da yalnz bir talk vki olur.
Eer kii: Sen benden kesin olarak veyahut Kesinlikle bosun dese, kadn kesin olarak boanm olur. mam afi: Eer kadnla gerdee girmi ise, kadn rec'i olarak boanr. nk kadn bir veya iki talk ile boamak,
onu bir daha geri alabilmek iin meru klnmtr. Eer kii byle sylerse merua aykr olduu iin
hkmszdr. Nasl ki Sen benden -dn hakkm bulunmamak kaydyla- bosun dedii zaman da byledir
demitir.
Biz diyoruz ki: Sen benden bosun deyimi ile bir talk vki olduu halde, onunla kesin talk vki olur.
Nitekim kii, kendisiyle gerdee girmedii kansn bir talk ile boad zaman kadn kendisinden kesin olarak
boanm olur. Kendisiyle gerdee girdii karsn da bir talk ile boad zaman eer onu, iddeti daha bitmemiken bir daha nikh altna almazsa boanmas kesinlemi olur. te Kesin olarak veyahut -kesinlikle- kayd
bunu belirtmek iindir. Kiinin Sen benden -dn hakkm bulunmamak kaydyla- bosun dedii zaman da,
bize gre kadn kesin olarak boanm olur. Bunun iin eer kii Sen benden kesin olarak veyahut Kesinlikle
bosun der ve bununla hibir say kasd etmezse kadn kesinlikle ve fakat bir talk ile ve eer talk
kasdederse talk ile boanm olur.
Eer kii: Sen benden talkn en irkinliiyle bosun dese yine byledir. Zira talkn en irkini kesin olan
talktr. Bunun iin bu deyim de Sen benden kesin olarak bosun deyimi gibidir, Talkn en kts, en fenas
en pisi de yledir.
Kii eytann talk yahut Bidat talk dedii zaman da yine byledir. Zira snnet olan talk rec'i talk
olduuna gre bidat talk, yahut eytann talk da kesin olan talk olur. mam Eb Ysuf dan: Kii: -sen bidat
talk ile bosun dedii zaman, eer Sen kesin olarak bosun demek istemezse kesin boanma vki olmaz.
nk ayba halinde olan kadnn talk da bidat talkdr. Bunun iin. niyet gerekir diye syledii de rivayet
olunmutur. mam Muhammed de: Kii: Sen bidat yahut eytann talk ile bosun dedii zaman rec'i talk
olur. Zira bidat, yahut eytan talk yalnz kesin talk deildir. Kadn ayba halinde iken boanmas da bidat
talkdr. Kesin talk ise phe ile olamaz demitir.
Da gibi bir talk, deyimi de kesin talktr. Zira da gibi talk gl talk demektir. Gl talk ise kesin olan
talktr. mam Eb Ysuf ise: Kii Da gibi bir talk dedii zaman rec'i talk olur. nk da tek bir ey
olduuna gre ona benzetilen talk bir talk olur demitir.
Eer bir kimse: Sen en gl bir talk ile yahut Bin talk gibi bir talk ile yahut Bu odann dolusu kadar bir
talk ile bosun dese, kadn bir talk ile ve fakat kesin olarak boanr. Ancak eer bu vasflarla talk
kasdederse o zaman talk vki olur. Birinci misalde: nk En gl bir talk demitir. En gl talak ise
kesin olan talktr. Rec'i talk olmas da, nk lfz rec'i olmas ihtimalini de tar. kinci misalde: nk bir
eyi bin eye benzetmek bazen o eyin glln, bazen okluunu ifade etmek iindir ve hangisi kasdedilirse
o olur. Kasd olmad zaman ise en az sabit olur. nc misalde de: nk herhangi bir ey, bazen byk,
bazen ok olduu iin bir yeri doldurur. Kii hangisini kasdederse o olur ve eer birini de kasd etmezse, o zaman
en az sabit olur.
mam Eb Hanife'ye gre kaide udur ki: kii: Falan ey gibi bir talk dedii zaman -o ey ister byk, ister
kk olsun ve byk olduu zaman byklk vasf ister sylensin, ister sylenmesin- kadn kesin olarak
boanm olur. Zira -yukarda da getii zere -tebih ziyadeyi gerektirir.
mam Eb Ysuf'a gre de -o ey ister byk, ister kk olsun- eer byklk vasf sylense kadn kesin olarak
boanr. Byklk vasf sylenmedii zaman se boanma rec'idir.
nk tebih bazen eyin bir olduunu ifde etmek iin olur. Fakat byklk vasf sylendii zaman bu
ihtimalde mahal kalmaz, mam Zfer'e gre de eer ey halk arasnda byk diye tannyorsa, kadn kesin olarak
boanr. Yoksa boanma rec'idir. tmam Muhammed ise, kimisi: mam Eb Hanife ile kimisi: mam Eb
741
Eb Dvud, Oru 4; Buhari, Oru 11; Talk 25; Mslim, Oru 410, 12, 12,15, 16, 23, 26, 27; Nesai, Oru 16, 17; bn-i Mce, Oru 8;
Ahmed Msned-i 1/184, 2/28, 42, 44, 52, 81.
Ysuf ile beraberdir demitir. Buna gre eer bir kimse karsna: Sen benden ine ucu gibi bir talk ile yahut
Da gibi bir talk ile yahut Da gibi byk bir talk ile bosun derse, birinci misalde kadn -mam Eb
Hanife ile mam Zfer'e gre kesin, mam Eb Ysuf'a gre rec'i, nc misalde ise her mama gre de
kesin olarak boanm olur.
Eer kii: Sen zor yahut geni- yahut -uzun bir talk ile bosun derse kadn bir talk ile ve kesin olarak
boanm olur. Zira telfisi mmkn olmayan bir,ey zor olur. Talk da eer kesin olursa telfisi mmkn olmaz.
Telfisi zor olan eyler hakknda Bu i uzun ve genitir de denilir. mam Eb Ysuf dan ise: Bu deyimlerle
rec'i talk vki olur. nk bu vasflar talka uymazlar diye syledii rivayet olunmutur. Eer kii yukarda
geen bu deyimlerle talk kasdederse talk vki olur. nk bu deyimlerin hepsiyle kesin talk vki olur.
Kesin talk ise -hafif ve ar olmak zereiki eittir. 742
Kendisiyle Gerdee Girilmeyen Kadnn Boanmas Hakknda Bir Fasl

Eer kii kendisiyle gerdee girmedii karsna: Seni talk ile boadm derse talk vki olur. Zira
talk birlikte syledii iin her de vki olur. Fakat eer Seni boadm, boadm, boadm gibi talklar ayn
ayn sylerse, bir talk vki olur. nk kendisiyle gerdee girilmedii iin iddeti yoktur ve iddeti olmad iin
birinci Boadm ile kesin olarak boanm olur. Bunun iin ikinci ve nc talk artk vki olmaz.
Eer kii: Sen benden, nce bir talk ile, sonra bir talk ile bosun dese, yine bir talk vki olur. nk birinci
talk vki olunca kadn onunla kesin olarak boand iin ikinci talk artk vki olmaz.
Eer: Sen benden bir talk ile ve o talktan nce de bir talk ile bosun- dese, iki talk vki olur. nk ikinci
talk vki olmaynca ondan nceki talk vki olmaz ve o vki olunca ondan nceki talk ondan nce vki olmu
olur. Bu itibarla bu deyim' de sen iki talk ile benden bosun deyimi gibidir.
Eer: Sen bir talkn beraberinde bulunan bir talk ile- yahut Beraberinde bir talk bulunan bir talk ile benden
bosun dese, kadn iki talk ile boanm olur. mam Eb Ysufdan: kinci surette bir talk vki olur. nk
ey, beraberinde bulunduu eyin tabii olduu iin ondan sonra gelir. Bu itibarla, maksud olan talk vki olunca
beraberinde olan talk ondan sonra olduu iin artk vki olmaz diye syledii rivayet olunmutur.
Kendisiyle gerdee girilmi olan kadn hakknda ise, bu suretlerin hepsinde iki talk vki olur. nk bu kadn
iddetli olduu iin boanma ehliyeti birinci talktan sonra da bakidir.
Eer kii, kendisiyle gerdee girmedii karma: u ii yaparsan bir talk ile ve bir talk ile bosun dese ve
kadn da o ii yapsa -mam Eb Hanife'ye gre- kadn bir talk ile boanm olur. Dier iki mam ise: iki talk
ile boanr demilerdir ve eer kii ona: benden bir talk ile ve bir talk ile bosun eer u ii yaparsan- dese ve
kadn da o ii yapsa, kadn ittifakla iki talk ile boanr. ki mam: nk ve edat hkmde mutlak ortakl
ifde ettii iin -eer u ii yaparsan talk ile bosun- yahut Sen bir talk ile ve bir talk ile bosun eer u ii
yaparsan misallerini de nasl talklarn hepsi birlikte vki oluyorsa, bu misalde de yledir demilerdir.
mam Eb Hanife de: Hkmde mutlak ortaklk, iki eyin hkmde beraberlii ile birinin dierinden sonra
geldii ihtimallerinin ikisini de tar. Birinci ihtimalde her ne kadar iki talk vki oluyorsa da, birinci ihtimalde artsz olarak sylendii zamanda olduu gibi- bir talk vki olduu iin birden fazlas pheli olur. phe ile ise
talk vki olmaz. Fakat eer cart, cmlenin sonunda gelirse -cmledeki hkm arta balad iin- talklarn
hepsi birlikte vki olurlar. art, cmlenin banda geldii zaman ise -cmlenin mnsnda bir deiiklik husule
gelmedii iin- yalnz bir talk vki olur demitir.
Eer kii: u ii yaparsan bundan bir talk ile, sonra bir talk ile bosun- derse -Kerhi: bunda da ayn ihtilf
mevcuttur demi ise de, en dorusu udur ki: Sonra ba iki eyin hkmde birinin dierinden sonra geldiini
ifde ettii iin- ittifakla bir talk vki olur.
Boama 'deyimlerinin ikinci ksmna gelince bunlar kinayet olan deyimlerdir. Kinayet ile -eer boama
kasdedilmez veyahut durum boamaya dellet etmezse- boanma vki olmaz. Zira kinayet olan deyimler
boamaya vazedmedikleri iin boamay da, baka mny da tarlar. Bunun iin onarla boanmann vki
olmas niyete baldr.
Kinyetler iki ksm olup bir ksm ile rec'i boanma vki olu ve bir talktan fazla vki olmaz. Bunlar da
Gnlerini say, Rah minin bo olduunu ren ve Sen birsin deyimleridir. Zira bi rinci deyim ddetini
bekle mnsnda olabildii gibi Senin mrnden ancak sayl gnler kalmtr mnsnda da olabilir. Eer kii
bu deyimi kullanrken birinci mny kasdederse, Seni boadm demek olduu iin onunla bir talk vki olur,
ve bir talk da rec'idir.
kinci deyim de Rahminin bo olduunu rendiin zaman evlenebilirsin mnsnda olabildii gibi,
Rahminin bo olduunu rendiin zaman seni boyacam mnsnda da olabilir. Eer kii birinci mny
kasdederse seni boadm demek olduu iin onunla bir talk vki olur ve vki olan talk rec'idir.
nc deyim de sen bir talk ile bosun mnsnda olabildii gibi, Sen benim gzmde birsin mnsnda
742
da olabilir. Eer kii birinci mny kasdederse kadn kendisinden bir talk ile ve rec'i olarak boanm olur.
nk bu deyimlerin hepsinde sen benden bosun mns mukadderdir ve bu mn mukadder olmayp azla
sylendii zaman nasl - talk dahi kasdedilse- bile sadece bir talk vki oluyorsa, bu da yledir.
Kinayenin geri kalan deyimleri ise, eer kii onlarla boanmay kasdederse boanma kesin olarak ve bir talk
vki olur. Eer kii onlarla talk kasdederse talk, iki talk kasdederse bir talk ve fakat boanma kesin
olarak vki olur. Bu deyimler de Sen kopuksun, Hrsn, pin omuzun zerindedir, Baban gile git,
Bamszsn, Benden uzaksn, Seni baban gile geri verdim, Seni serbest kldm, Senden ayrldm,
Senin emrin senin elindedir, Kendine bir yol se, Benden rtn, Uzakla, Git, Kalk, Kendine koca
ara ve benzeri deyimlerdir. nk bu deyimlerin hepsi boamay da, baka mnlar da verebilirler. Bunun iin
bu deyimlerle boanmann vki olmas niyete baldr
Ancak eer kadn boanmasn isterken kii bu deyimlerden birini kullanrsa -niyeti boamak deilse bileboanma hkmen vki olur. Kendisiyle Allah arasnda ise -eer niyeti boamak deilse- boanma vki olmaz.
Kudur, bu deyimlerin arasnda ayrm yapmadan: -eer kadn boanmasn isterken kii bu deyimlerden birini
kullanrsa- Benim maksadm onu boamak deildi dese bile- hkmen kabul olunmaz demitir. Oysa
demilerdir ki: Bu da eer deyim redde yaramyorsa byledir. Eer deyim redde yaryorsa, kii onu -kadn
boanmasn isterken dahi- kullansa, eer; Benim maksadn onu boamak deildi dese kabul olunur.
Ksacas udur ki: kii bu deyimlerden birini kullanrken ya honutluk halinde olur, ya fkeli olur, ya da kadn
boanmasn ister. Deyimler de ksmdr. Bir ksm hem cevaba, hem redde yarar. Bir ksm yalnz cevap olur,
red olamaz. Bir ksm da hem cevaba', hem svgye yarar. Kii honutluk halinde iken bu deyimlerden hibiri ile
-eer niyeti boamak deilse- boanma vki olmaz ve eer kendisi niyetini inkr ederse sz onun szdr. Kadn
boanmasn isterken, kiinin bu deyimlerden birini kullanmas halinde ise, eer kulland deyim Sen
bamszsn, Kopuksun, Haramsn, ddetini bekle, Senin emrin senin elindedir, gibi- redde yaramayp
yalnz cevaba yarayan deyimlerden ise, Benim mah adm onu boamak deildi dese bile hkmen kabul
olunmaz. nk kadn boanmasn istedii iin zahir udur ki, kadn boamtr. Fakat eer kulland deyim git-, k, Kalk, rtn ve benzeri gibi- hem cevaba, hem redde yanyan deyimlerden ise sz kabul olunur.
Kii fkeli iken bu deyimlerden birini kullanmas halinde ise -kulland deyim hangi ksmdan olursa olsunsz kabul olunur. Ancak eer ddetini bekle, Senin emrin senin elindedir gibi- ne redde ve ne de svgye
yaramayp yalnz cevaba yanyan bir deyim ise, o zaman onun sz dinlenemez. nk fkeli olduu iin zahir
udur ki karsn boamtr.
Sonra, yukarda geen ilk deyim dnda kalan kinayelerle kesin boanmann vki olmas biz Hanefi'lere
gredir, mam- afii ise: Btn kinayelerle vki olan boanmalar rec'idir. nk kinaye sarihin yerine kaimdir.
Sarih ile ise -eer say zikredilmezse- bir talk vki olur ve bir talk rec'i talktr. Bunun iindir ki onunla talk
says azalr demitir.
Biz diyoruz ki: kii karsn kesin olarak kendisinden ayrmaya yetkilidir. nk eer bu yetkiye sahip
bulunmazsa kadn talk ile boamak zorunda kalr ve bir daha onunla evlenme imknn bulamaz. Sonra
kinayeler gerekte kinaye olmayp, sarihin yapt ayn ii kendi mnlanyla yapmaktadrlar. Kinayelerde niyetin
art olmas da, bu ayrlmann hangi eidi olduunu belirtmek iindir. Talk saysnn onunla azalmas da, nk
kesin boanma da bir ayrltr ve her ayrlta talkn says azalr. talk niyetini getirmek de, ayrlmann hafif ve ar olmak zereiki eidi bulunduu iin caiz olmutur ve niyet olmaynca hafifi lzm gelir.
Kinayelerde iki talk niyetini getirmek -bize gre- sahih deildir. mam Zfer . -sahihtir- demitir. nk ki,
saydr. Kesin boanmada ise -yukarda da sylediimiz gibi- say yoktur.
Eer kii karsna: ddetini bekle, iddetini bekle, iddetini bekle dedikten sonra: Birinci -ddetini bekle deyimi
ile boanmasn. kinci ve ncs ile se hakiki mnsn kasdettim- dese, hkmen kabul olunur. Zira deyimin
hakiki mnsn kasdetmitir. Hem de boanan kadna iddetini bekle- demek det olduu iin, onun bu sz
zahire gre dorudur.
Eer: Ben ikinci ve ncs ile bir ey kasdetmedim dese, o zaman talk vki olur. Zira birincisi ile kadn
boamak isteyince, kadn da kendi boanmasn ister duruma girmi olur. Bunun iin: Ben ikinci ve ncs
ile bir ey kasdetmedim- sz -zahire gre yalan olduu iin- kabul olunmaz. Fakat eer: Ben hibiri ile onu
boamak istemedim dese -zahire gre doru syledii iin- kabul olunur. Eer: Ben birinci ve ikincisi ile deil,
yalnz ncs ile boanmasn kasdettim dese. yine bir talk vki olur.
Sonra, erkein maksad boamak olmadna dir sz nerede kabul olunuyorsa ancak yemin ile kabul olunur.
nk erkek, kendi niyetini doru sylemekte emindir. Eminin sz de ancak yemin ile kabul olunur.743
Erkein Boama Yetkisini Karsna Vermesi

Erkek bu yetkiyi karsna Sen muhayyersin, Senin boanman senin elindedir ve stersen kendini boa
743
olmak zere- deyim ile olur.744
Sen Muhayyersin Deyimi Hakknda

Kii karsna, boama niyetiyle: Sen muhayyersin, yahut Kendini boa dedii zaman kadn oturduu yerden
kalkmad srece kendini boayabilir. Eer yerinden kalkar, yahut elindeki ii brakp bir baka ie balarsa, bu
yetki elinden km olur. Zr hem Ashab- Kiram bunda icma etmilerdir, hem de karsna bu yetkiyi veren
kimse ona, kendini boama yetkisini temlik etmi olur. Temliklerde ise -sat akdinde olduu gibi- ayni oturuda
kabul etmek arttr. nk oturuun btn saatleri bir saylr. Ancak oturu bazen kalkp gitmekle, bazen baka
ie girimekle deiir. Zr -yemek oturuu, mnazara oturuu, ekime oturuu gibi- hereyin oturuu ayrdr.
Kadnn bu yetkisi kadnn yerinden kalkmasyla bozulmu olur. Zira bu yetkisini kullanmadan yerinden
kalkmas bu yetkisinden vazgemi olduunu gsterir. Para bozma ve pein para ile veresiye mal satma akidleri
ise yle deildir. nk bu akitlerde bedeli almadan alc ile satcnn biribirinden ayrlmalar akdi fesada
gtrr.
Sonra, kiinin karma: Sen muhayyersin dedii zaman Sen kendini boamada muhayyersin diye niyet
etmesi gerekir. nk eer niyet olmazsa bu sz baka mn ihtimallerini de tar.
Eer kadn, kocasnn bu sz zerine kendini boarsa bir talk ile ve kesin olarak boanm olur. Fakat kyasa
gre boanmamas gerekir. Zira erkein kendisi -boamak niyetiyle dahi olsa- bu deyimle karsn boayamaz, ki
onunla boama yetkisini bakasna verebilsin. Fakat bu hususta Ashab'n icma bulunduu iin biz -istihsanenboanr, diyoruz. Hem de erkek, karsn istedii kadar nikh altnda tutabildii ve istedii zaman onu
boayabildii iin, bu hkmde kadn kendi yerine ikame edebilir. Sonra, bununla vki olan boanma kesindir.
Zira eer kesin olmazsa, kocasnn onu -iddeti daha bitmemiken- bir daha nikh altna alabildii iin ona bu
yetkiyi vermesinde mn kalmaz.
Kadnn bu yetkiye dayanarak kendini boamas -kocas talk kasd etmi olsa bile- talk olamaz. Zira bu
boanma ile kadnn kurtulmas amalanmtr. Kadnn kurtulmas ise, kesin olan bir talk ile dahi hasl olduu
iin birden fazlasna lzum yoktur.
Bu deyimle boanmann vki olmas iin ya erkein Kendini ihtiyar et ya da kadnn Kendimi ihtiyar ettim
demesi gerekir. Hatta eer erkek: htiyar et, kadn da htiyar ettim dese, boanma vaki olmaz. nk bu
durumda, ne erkein kadndan neyi ihtiyar etmesini istedii ve ne kadnn neyi ihtiyar ettii, bilinemez.
Kii kadna: Kendini ihtiyar et, kadn da htiyar ettim dese, kesin olan bir talk vki olur. Zira erkek
Kendini ihtiyar et dedii iin, kadnn htiyar ettim sz Kendimi ihtiyar ettim mnsnda olur.
Eer kii boama niyetiyle: htiyar et, kadn da Kendimi ihtiyar ettim dese, boanma vki olur. Zira kadnn
sz aklamal olduu gibi, erkein sz de kasdettii mn ihtimalini tamaktadr.
Eer kii kadna: htiyar et, ihtiyar et, ihtiyar et, kadn da: Ben birinci talk yahut Ortasn ya da sonuncusunu ihtiyar ettim dese -mam Ebu Hanife'ye gre- kadn talk ile boanm olur ve kiinin niyetine
de ihtiya yoktur. nk kiinin szndeki tekrar talka dellet eder dier iki mam ise: -bir talk ile boanr.
Zira Zirinci, Orta -sonuncu, gibi deyimler her ne kadar sra saylar ise de talklarda sra dnlmedii iin,
kadnn Kendimi birinci yahut kinci veya nc talk ile boadm szleri arasnda fark yoktur. Her
nde de sanki Kendimi bir talk ile boadm demi gibi olur demilerdir. mam Eb Hanife de: Talklarda
birinci, orta veya sonuncu diye bir ey olmad iin, bu kadn sanki yalnz -ihtiyar ettim demitir. Yalnz
htiyar ettim dedii zaman nasl talk ile boanyorsa bu da yledir demitir.
Eer kadn yalnz: Kendimi ihtiyar ettim dese erkek ona kere htiyar et dedii iin talk ile boanm
olur.
Eer kadn: Ben kendimi bir talk ile boadm veya htiyar ettim dese, bir talk ile ve kesin olarak boanr.
Eer kii kadna: Bir talk e kendini ihtiyar et veyahut Sen kendini bir talk ile boayabilirsin dese ve kadn
da . Ben kendimi ihtiyar ettim veya Boadm diye cevap verse, bir talk ile boanr ve boanma rec'i olur.
nk kocas ona bir talk ile boanma yetkisini vermitir. Bir talk ise nassan rec'i talktr.745
Senin Boanman Senin Elindedir Deyimi Hakknda

Eer kii kadna talk niyetiyle: Senin boanman senin elindedir dese, kadn da: ben kendimi bir kere ile
ihtiyar ettim dese talk vaki olur. nk Kendimi ihtiyar ettim deyimi Senin boanman senin elindedir
744
745
deyimine cevap olabilir, Bir kere ile de Defaten demek olduu iin her talk birlikte vki olur.
Eer kadn: Kendimi bir talk ile boadm dese bir talk ile ve fakat kesin olarak boanm olur. Zira kocas
ona talk niyetiyle boama yetkisini vermekle ona kesin boanma yetkisini vermi olur. O da kocasnn
szne cevaben kendini boad iin, her ne kadar bir talk ile ise de boanmas kesin olarak vki olur.
Eer kii: Senin boanman bugn ve yarndan sonra senin elindedir dese, gece bu hkme dahil olmaz. ayet
kadn ayn gnde, kocasnn, kendisine verdii bu yetkiyi red ederse, o gnn yetkisi elinden kyorsa da
yarndan sonra yine sahih olur. nk Bugn deyimi Akama kadar demek olduu iin akam ona dahil
deildir ve ona dahil olmaynca da aralarna girdii gnler biribi-rinden ayr iki vakit olur. Birinin red
edilmesiyle dieri red edilmi olmaz.
mam Zfer: Sen bugn ve yarndan sonra bosun dedii zaman nasl her iki vakit de bir vakit ise, burada da
her iki vakit bir vakittir. Bunun iin birinin reddi ile dieri red olur demitir. Biz diyoruz ki: iki misl arasnda
fark vardr. nk boama geici olamad halde boama yetkisi geici olur.
Eer kii: Senin boanman bugn ve yarn senin elindedir dese, o zaman gece de bu hkme dahil olur. ayet
kadn ayn gnde d ederse, onunla birlikte ertesi gn de red edilmi olur. nk iki vakit arasna hkme dahil
olmayan bir vakit girmedii iin hergn vakit bir vakit saylmaktadr. Kald ki bazen gece basar da henz
konuma meclisi srer. Bunun iin bu kimse sanki Senin boanman iki- gn senin elindedir demitir.
mam Eb Hanife'den Eer kadn bu misalde de ayn gn reddederse ertesi gn kendini boayabilir. nk
kocas onu boamak istedii zaman nasl kocasnn kendisini boamasn red edemiyorsa, kocasnn ona boanma
yetkisini verdii zaman da bu yetkiyi red edemez diye syledii de rivayet olunmutur. Zahir olan birinci
rivayetin dayana udur: kadn bugn kendini boad zaman nasl muhayyerlii yarna kalamyorsa, bugn
yetkisini red ettii zaman da muhayyerlii yarma kalamaz. Zira iki ey arasnda muhayyer bulunan kimse, iki
eyden ancak birini seebilir.
mam Eb Yusuf dan: Eer kii: Senin boanman bu gn senin elindedir ve senin boanman yann senin
elindedir dese, iki emir olur. nk bu deyimde her bir gn iin mstakil bir cmle kullanlmtr. Senin
boanman bu gn ve yann senin elindedir deyimi ise yle deildir diye syledii rivayet olunmutur.
Eer kii: Senin boanman falancann gelecei gn senin elindedir dese ve o falan kimse de geldii halde
akam oluncaya kadar kadn bilmezse kadn iin muhayyerlik yoktur. nk muhavr yerlik devam eden bir vasf
olduu iin Gn kelimesi -yukarda da getii zere- mutlak zaman deil, gnein douu ile bat arasnda
kalan zaman mnsna hamledilir. Kadn ise gne batncaya kadar adamn geldiini iitmemitir.
Kadnn kocas kadna boanma yetkisini verdii veyahut onu muhayyer kld zaman, yerinden ayrlmadka
veya bir baka ie girimedike, yetkisi devam eder. Zira kadna Sen muhayyersin veyahut Kendini
boayabilirsin demek, ona, kendisini boama yetkisini temlik etmektir.
Temlik ise, ayn yerde yaplan karlkl icab ve kabul ile ancak sahih olur, ki biz bunu yukarda da syledik.
Sonra, kii kadna bu yetkiyi verirken eer kadn onun sesini iitiyorsa, kadnn meclisi kocasnn sesini iittii
yerdir. Eer iitmiyorsa, nerede renirse oras onun meclisi olur.
Eer kadna muhayyerlik verilirken kadn ayakta olup ona muhayyerlik verildikten sonra oturursa muhayyerlii
elinden kmaz. Zira dnmek iin, oturmak, ayakta durmaktan daha elverilidir. Bunun iin oturmak yz
evirmenin deil, bilkis ie daha fazla sarlmann delilidir.
Kadn oturmakta iken yaslanmas veyahut yaslanmakta iken oturmas da byledir. Zira bu da -kadnn, dizleri
zerinde oturmakta iken bada kurmas gibi- bir eit oturutan bir baka eit oturua gemek olduu iin iten
yz evirmek deildir. Ben diyorum ki: Bu, el-Camis-Sair'in rivayetidir. Baka kitaplarda ise Kadn
oturmakta iken uzansa, muhayyerlii kalkar. nk uzanmak, ii nemsememeyi gsterdii iin yz evirmek
saylr diye gemektedir. Fakat birinci rivayet daha sahihtir. Kadnn oturmakta iken uzanmas hakknda mam
Eb Ysufdan da iki rivayet gelmitir.
Eer kadn kocasna: Babam ar, ona danaym veyahut Birka kiiyi ar da onlan ahit tutaym derse,
bununla muhayyerlii kalkmaz. nk danmak doruyu bulmak, ahit tutmak da inkra mahal brakmamak
iindir.
Eer kadn yryen bir hayvann srtnda veya mahfe iinde olup da hayvan durursa muhayyerlii kalkmaz. Eer
hayvan durgun olup yrmeye balarsa muhayyerlii kalkar. nk hayvann yrmesi ile durmas binicisinin
elindedir. Gemi ise binann hkmndedir. Zira hayvann binicisi hayvan durdurabilir. Geminin yolcular ise
gemiyi durduramazlar.746
stersen Kendini Boa Deyim Hakknda

Eer bir kimse karsna: Kendini boa derken hibir niyeti yok veyahut Bir talak ile diye niyet eder ve kadn
da Kendimi boadm derse, bir talk ile boanm olur. Eer kadn - talak ile- der ve kocas da talk ile
746
diye niyet etmi ise, talk vki olur. nk Kendini boa Boamay yap demektir. Boama ise, cins ismi
olup -dier cins isimleri gibi- aza da, oa da mildir. Bunun iin ondan ne kasd edilirse yle olur. Eer bir ey
kasdedilmezse bir talk vki olur ve o talk da rec'idir. nk Boama deyimi sarih talktr. Eer kii iki talk
kasd ederse, iki talk vki olmaz. nk ki say olduu iin onu kasd etmek sahih olmaz. Ancak eer kadn
criye olursa o zaman iki talk vki olur. nk criye iin iki talk tam talktr.
Eer kii kadna: Kendini boa, kadn da Kendimi senden koparttm dese, kadn boanm olur. Fakat eer
Kendimi ihtiyar ettim dese boanmaz. nk Koparttun boamann kinaye deyimlerindendir, htiyar ettim
ise ancak erkein kadna muhayyerlik verdii zaman cevap olarak kullanlabilir. Boamann ve sarih ve ne de
kinaye deyimlerinden deildir. Nitekim eer kii kanona, boamak maksadyla Seni ihtiyar ettim, yahut
Kendini ihtiyar et dese, onunla talak vki olmaz.
Eer bir kimse karma: Kendini boa dese bu sznden bir daha geri dnemez. nk bu sz Eer kendini
boarsan benden bosun mnsnda olduu iin onda yemin mns vardr. Yemin ise, dnlmesi mmkn
olmayan bir tasarruftur. Fakat eer kadn kendini boamadan yerinden kalkarsa yetkisi bozulur. nk kocas bu
sz ile ona kendini boama yetkisini temlik ettii iin kadnn ayn yerde ona cevap vermesi gerekir. Fakat eer
kocas ona kuma'm boa- dese yle deildir. nk bu sz temlik olmayp tevkil olduu iin kii bu sznden
hem dnebilir, hem de eer kadn kumasn boamadan yerinden kalkarsa vekleti bozulmaz.
Eer kii kamna: stediin zaman kendini boa dese kadn kendini oturduu yerde de, yerinden kalktktan
sonra da boayabilir. nk stediin zaman deyimi amm olup her zamana mil olduu iin ne zaman
istersen mnsndadr.
Eer bir kimse bir bakasna: Benim karm boa dese, o kimse onun karsn oturduu yerde de, yerinden,
kalktktan sonra da boayabilir ve kii bu sznden geri de dnebilir. nk bu sz tevkil olduu iin dnlmesi
mmkn olmayan bir tasarruf deildir ve ayn yerde yerine getirilmesi de gerekmez. Fakat kiinin kendi kansna
Kendini boa demesi yle deildir. Zira bu, kadnn kendi ahs ile ilgili bir tasarrufu olduu iin tevkil
olmayp temliktir.
Eer kii bir kimseye: stersen karm boa derse, adam onun karsn ancak oturduu yerde boayabilir ve kii
bu sznden de cayabilir, mam Zfer: Bu sz ile nceki sz arasnda fark yoktur. nk eer kii stersen
demese de, adam zaten istemese boamaz. Bunun iin kii bu sz sanki dememi gibi olur. Bu itibarla bu sz,
bir kimsenin bir bakasna stersen benim malm sat kabilindendir demitir.
Biz diyoruz ki: bu sz -adam stersen dedii iin- hem temlik, hem ta'liktir. Sat ise talik kabul etmez.
Eer bir kimse karsna: Kendini bir talk ile boa der ve kadn kendini talk ile boarsa -mam Eb
Hanfe'ye bir talk vki olmaz. Dier iki mam ise: Bir talk vki olur. nk kadn kendisine verilen yetkiyi
ziyadesiyle kulland iin ziyade lav olup bir talk vki olur. Nasl ki erkek de ten fazla talka mlik
olmad iin eer karsn ten fazla talklarla boar-sa, ten fazlas lav olup ancak talk vki olur
demilerdir. mam Eb Hanife ise: Bu kadn kendisine verilmiyen bir yetkiyi kulland iin sanki ona hi yetki
verilmemitir. nk kocas ona bir talk ile boama yetkisini vermiken o, talk ile kendini boamtr. Bir
talk ile talk ise ayr ayr eyler olup biri tek, dieri mrekkep olduu iin aralarnda tezat vardr. Karsn
ten fazla talk ile boayan erkek ise yle deildir. nk o mlikiyet hkm ile tasarruf etmektedir demitir.
Eer kii karsna, kendini rec'i talk ile boamasn syler ve kadn kendini kesin talk ile boar, yahut kii ona,
kendini kesin talk ile boamasn syler, o ise, kendini rec'i talk ile boarsa, erkein syledii ne ise o vki
olur. Zira her iki mislde de kadnn kocasna muhalefeti talkn aslnda olmayp vasfmdadr ve muhalefet
vasfta olunca talk, kocann syledii vasfta vki our.
Eer kii karsna: stiyorsan kendini talk ile boa der, kadn ise, kendini bir talk ile boarsa bir ey vki
olmaz. nk bunun mns udur ki: eer talk istiyorsan kendini boa. Kadn da kendini bir talk ile.
boamakla talk istememitir. Bunun iin art yerine gelmemitir.
Eer kii kadna: stiyorsan kendini bir talk ile boa der ve kadn kendini talk ile boarsa -mam Eb
Hanife'ye gre- yine br ey vki olmaz. nk her ne kadar talkn iinde bir talk varsa da, talk
istemek, bir talk istemek deildir. ki mam iet -bir talk vki olur- demilerdir. Zira nasl talk iinde bir
talk varsa, talk istemekte de bir talk istemek vardr. Bunun iin art yerine gelmitir.
Eer kii karsna;
Sen istiyorsan, bosun, kadn:
Sen istiyorsan ben de isterim, erkek boamak niyetiyle
Ben istedim, dese bir ey vki olmaz. nk erkek, kad-mn boamasn kadnn artsz isteine balam,
kadn ise, kendi istei iin erkein isteini art klmtr. Bunun iin art yerine gelmemitir. Sonra, kadnn bu
ekilde cevap vermesi, gereksiz bir ura olduu iin elindeki yetki de bozulmu olur. Erkein Ben istedim
sz ile de -niyeti boamak dahi olsa- boanma vki olmaz. nk kadn Sen boanmam istiyorsan ben de
isterim dememitir, ki erkein stedim sz Boanman istedim mnsmda olsun. Zira lafzda mezkr
olmayan bir eyi kasdetmek yeterli gelmez. Bunun iin, eer erkek kadn boamak kasdyla Boanman
istedim dese, talk vki olur. nk bu sz bal basma bir boama deyimidir.
Kadnn Babam isterse ben isterim, yahut Falan i olursa ben isterim sz de ayn sebebe binen byledir.
Eer kadn Falan i olmu ise ben isterim der ve o i de olmu ise boanm olur. Zira boanmaya gemite
olmu bir eyi art komak, artsz olarak boamak gibidir. Eer kii karsna:
stediin zaman, yahut Ne zaman istersen benden bosun der kadn da:
Ben istemiyorum diye cevap verse, kadnn bu cevabyla yetkisi bozulmaz ve oturmakta olduu yere mahsus
olmaz. nk stediin zaman ve Ne zaman istersen deyimleri ayn an ve yere mahsus olmayp btn zaman
ve yerlere mildir. Bunun iin kadn -ben istemiyorum- dedikten sonra da ne zaman isterse yine boanm olur.
Ancak bir talk ile boanr. Zira stediin zaman yahut -ne zaman istersen- deyimleri her zamana mil ise de
Her istedike demek deildir.
Eer kii karsna: Sen benden her istedike bosun dese, kadn kendini, her istedike - talk tamam
oluncaya kadar- boayabilir. Zira Her istedike deyimi tekrar gerektirir. Ancak kadnn bu yetkisi, mevcud
olan nikha mahsustur. Eer kadn boandktan sonra bir baka kocaya vanr ve o kocadan ayrlp tekrar eski
kocasna varrsa bu nikh yeni olduu iin eer kadn kendini boarsa boanm olmaz.
Fakat bu kadn kendini bir defada talk ile boayamaz. nk kocas ona: Nasl istersen demeyip: Her
istedike demitir.
Eer kii karsna: Nerede istersen benden bosun dese, kadn istemedike boanm olmaz ve kendini
boamadan yerinden kalkarsa artk kendini boayamaz. Zira -nerede- kelimesi -hangi yerde- demektir. Boanma
ise, hi bir yere mahsus olmad iin, Nerede kelimesi lavdr ve dolaysyla deyimden yalnz -istersen
benden bosun kalr. Kii: stersen benden bosun dedii zaman ise, kadnn daha yerinden kalkmamken
kendini boamas gerekir.
Eer kii karsna: Sen benden -nasl istiyorsan- bosun dese, kadn rec'i bir talk ile boanm olur. Yni eer
kadn: Ben u ekilde boanmak isterim demezse hkm byledir. Eer kadn: -ben kesin bir talk ile-, yahut
talk ile boanmak isterim deyip de kocas: -ben de onu kasd ettim- dese -kadnn isteiyle kocasnn kasd
arasnda uyum bulunduu iin- kadnm istei ne ise o vaki olur. Fakat eer kadn talk ister, kocas da kesin
bir talk kasd eder, yahut kadn kesin bir talk ister, kocas talk kasd ederse, rec'i talk vki olur. nk
kadnn istei ile kocasnm kasd birbirlerine uymadklar iin kadnn tasarrufu lavdr. Eer erkek bu sz
sylerken hibir kasd bulunmazsa, o zaman kadnn istei ne ise o vki olur.
Ben diyorum ki: mam Muhammed El-Mebsutta: Bu mam Eb Hanife'nin grdr demitir. mam
Muhammed ile mam Eb Ysuf'a gre ise, eer kadu -ister rec'i, ister kesin bir talk veyahut talk diye- bir
ey istemezse, boanm olmaz. nk erkek, boanmay -ne ekilde olursa olsun- kadna brakmtr. Kadn ise
boanmann hibir eklini istemeyince boanmay istememi olur. Zira hibir ey vasfsz olamaz.
mam Eb Hanife de: Nasl kelimesi ile durum sorulur. Nitekim herhangi bir kimseye Bu sabah naslsn?
diye sorulduu zaman onun durumu sorulmu olur. Kiinin, kansna Nasl istersen sorusu da yledir. Yni sen
benden bosun. Ancak ne ekilde boanmak istiyorsan o ekilde bosun demitir.
Eer kii karsna: Sen benden -ka talk ile istersen- bosun dese kadn kendini istedii say ile boayabilir.
Eer kadn kendini boamadan yerinden kalkarsa yetkisi bozulur ve eer yetkisini red ederse red olunur. nk
bu, tek bir emirdir ve ayn zamanda halde bir hitaptr. Bunun iin derhal cevap vermek gerekir.
Eer kii karsna: Kendini talktan istediin kadar boa dese, kadn bir veya iki talk ile kendini
boayabilir. mam Eb Hanife'ye gre talk ile boayamaz. Dier iki mam: sterse talk ile de
boayabilir. Zira stediin kadar deyimi anlamnda bir snr bulunmad iin, - talktandaki Dan edat da
Yemeimden istediini ye ve Kadnlarmdan istiyeni boa misllerinde olduu gibi, bazen beyan iin
kullanlr. Bunun iin burada da cinsin beyan mnsma hamlolunur demilerdir. mam Eb Hanife de: Dan
edat teb'iz mnsnda hakikattir. Bunun iin stediin kadar deyiminden murad Ya bir ya iki talk ile
demektir, demitir. 747
ARTLI BOANMA BABI

Eer bir kimse Seninle evlenirsem benden bosun yahut Hangi kadnla evlenirsem benden bo olsun
szlerinde olduu gibi- herhangi bir kadnla evlenmeyi kadnn kendisinden boanmasna art klarsa, kadnla
evlenir evlenmez kadn ondan boanm olur. mam-i afii (Rahimehullah); Evlenmeden, boama olamaz 748
hadisine dayanarak: Bu kimsenin talka vki olmaz demitir. Biz diyoruz ki: bu, arth bir boamadr. art
yerine geldii zaman ise erkek onu boamaya yetkili olur. Hadis de, kiinin, kendisiyle evli bulunmad bir
kadna artsz olarak: Sen benden bosun demesi haline mahmuldr. Hadis'in bu mnya hamli - a'bi, Zhri
ve bakalar gibi- gemi bir ok ulemadan rivayet olunmutur.
Eer kii: u ii yaparsan benden bosun sznde olduu gibi boanmay bir arta balarsa, art meydana gelir
gelmez boanma vki olur. Bunda ihtilaf yoktur. nk kii boanmay arta balarken boama yetkisine sahiptir
ve zahir de udur ki art yerine gelinceye kadar bu yetki kendisinde devam eder. Bunun iin hem bize, hem
mam- afii'ye gre sahihtir. Fakat eer kiide kadn boama yetkisi yoksa -kadn artsz olarak boamas nasl
747
748
Buhari, Talk 9, bn-i Mce, Talk 17 ve Drmi, Talk 3.
sahih deilse- artl olarak da sahih deildir. nk boanmay arta balamak, boanmaya art koulan eyin
olmamasn salamak iindir. Eer kii boamaya yetkili olmazsa, boama tehdidi ise o eyin olmamasn
salyamaz. Bunun iin, eer kii yabanc bir kadna u ii yaparsan benden bosun dedikten sonra kadnla
evlenir ve ondan sonra kadn o ii yaparsa boanm olmaz. nk kii boamay arta balarken -kadn nikh
altmda olmad iin- kadn boamaya yetkili deildi.
Eer erkek ile kadn artn yerine gelmesinde ihtilf ederlerse, sz erkeindir. Ancak eer kadn ahit getirirse o
zaman kadnn sz makbuldr. Zira erkek asln davacsdr. Asl ise artn yerine gelmediidir. Hem de erkek
boanmann vki olmasn inkr, kadn ise iddia eder. 749 Eer artn yerine gelip gelmedii, ancak kadnn
bildii bir ey ise, o zaman kadnn sz kendi ahs hakknda makbuldr. Mesel: erkein kadna Ayba halini
grrsen sen ve kuman benden bosunuz demesi halinde eer kadn: Ben ayba halini grdm dese, kendisi
boanr, kumas boanmaz. Kadnn boanmas da bir istihsandr. Kyas ise, onun da boanmamasn gerektirir.
nk ayba halini grmesi arttr. artn yerine gelip gelmedii hakkndaki ihtilafta ise erkein sz dinlenir,
tstihsann dayana da udur: Kadn -ayba halini grp grmediini kendisinden baka bilen olmad iinkendi ahs hakknda emindir. Bunun iin -iddet hakknda olduu gibi- burada da onun sz dinlenir. Fakat
kumas hakknda ahit olduu iin, hatt thmet altnda bulunduu iin sz dinlenmez.
Kiinin karsna: Eer Allah'n seni Cehennem ateinde yakmasn istiyorsan yahut Eer beni seviyorsan sen
ve falanca karm benden bosunuz demesi ve karsnn da stiyorum, yahut Seviyorum diye cevap vermesi
halinde de) yukarda akladmz sebebe binen kendisi boanr, kumas boanmaz. Kadnn kesin olarak yalan
syledii de bilinemez. nk olabilir ki kocasndan son derece nefret duyduu iin nikh altnda kalmaktansa
Cehennem ateinde yanmay tercih eder.
Eer kii karsna: Ay ba hali grdn zaman benden bosun der ve kadn ay ba halini grrse, gn
gemedike boanm olmaz. Zira gnden az sren kan ay ba kan deildir. gn getikten sonra biz,
ayba halini grd anda boanm olduuna hkmederiz. Zira gn srmekle, balangta ayba olduu
anlalm olur.
Eer kii kadna: Bir ayba halini grdn zaman benden bosun dese kadn grd ayba halinden
temizlenmedike boanm olmaz. Zira kadn ancak, ayba kanndan temizlenince bir ayba hali grm olur.
Eer kii kadna: Bir gn oru tuttuun zaman benden bosun dese, kadn ancak oru tuttuu gnn akamnda
boanm olur. nk Gn kelimesi devam eden bir fiil ile beraber geldii zaman ondan, gnein douu ile
bat arasndaki zaman kasd edilir. Fakat eer kadna: Oru tuttuun zaman benden bosun dese yle deildir.
Zira bu szde bir zaman ls bulunmad iin kadn oru tutmaya balamakla oru tutmu sayldndan,
boanm olur.
Eer bir kimse karsna: Bir erkek ocuk dourduun zaman bir tak ile, bir kz dourduun zaman iki talk ile
bosun der ve kadn bir erkek ile bir kz dourup da hangisinin daha nce doduu bilinmezse, ona hkmen bir
talak, ihtiyaten iki talk lzm gelir.
nk eer nce doan ocuk erkek ocuk ise bir talk vki olur ve kzn doumu ile kadnn iddeti biter de
baka talk vki olmaz. nk kzn doumu iddetin bitim zamandr. Eer nce doan ocuk kz ise, onun
doumu ile iki talk vki olur ve olann doumu ile kadnn iddeti biter, onunla talk vki olmaz. nk
olann doumu iddetin bitim zamandr. Buna gre, bir durumda bir talk bir durumda da iki talk vki olur.
Bunun iin ikinci talkn vki olmas kesin deildir. Bununla beraber ihtiyaten bu ihtimali tutmak daha iyidir.
ddetin bitmesi ise -yukarda da sylediimiz gibi- her iki durumda da kesindir.
Eer kii karsna: mer ve Ysuf ile konuursan benden talk ile bosun dedikten sonra kadn bir talk ile
boar, kadn da iddeti bittikten sonra mer ile konuur, ondan sonra kocas bir daha onu nikhlar ve bu sefer
Ysuf ile konuursa, birinci talk ile birlikte talk ile boanm olur. mam Zfer ise: Boanma vki olmaz
demitir. Bu mesele ka ekilde olur: ya kadn daha kocasnn nikh altmda iken her ikisiyle de konuur, ki o
zaman boanr. Bu zahirdir. Ya kocasnn nikh altndan ktktan sonra her ikisiyle konuur, ki o zaman da
boanmaz. Bu da zahirdir. Ya daha kocasfin nikh altnda iken mer ile ve nikh alndan ktktan sonra da
Ysuf ile konuur. Bu durumda da yine boanmaz. nk daha kocasnn nikh altnda iken her iki art yerine
gelmemitir. Ya, kocasnn nikh altndan ktktan sonra mer ile ve kocasna bir daha vardktan sonra da
Ysuf ile konuur. te ihtilafl olan mesele budur. mam Zfer: Her iki art da bir artn hkmnde olduu iin,
ancak eer ikisi de kadn kocasnn nikh altnda iken yerine gelirse talk vki olur demitir.
Biz de diyoruz ki: kii bu sz sylerken kadn onun nikh altmda idi. Boanmay arta balamann shhati iin
de sadece bu, arttr. artn tamam yerine geldii zaman da yine kadn onun nikh altnda idi. Aradaki zamanda
ise, kadnn onun nikh altnda olmamas boanmann vki olmasna mni deildir. Nasl ki bir mala zekt
dmesi iin malm, yln banda ve sonunda nisab olmas yeterli olup yln ortasnda nisabn altna dmesi ona
zekt dmesine mni deildir.
Eer kii kadna: u ii yaparsan benden talk ile bosun dedikten sonra kadn iki talk ile boar ve kadn
bir baka kocaya varp ondan da ayrldktan sonra tekrar eski kocasna varr ve ondan sonra o ii yaparsa -mam
Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- talk ile boanr. mam Muhammed ise: Kalan talk ile boanr
demitir. mam Zfer de buna kaildir ve ihtilfn sebebi udur: mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
749
ahidi bulunmayan anlamazlklarda ise, iddia edenin deil, inkar edenin yeminli sz dinlenir.
kadn talk ile boand zaman nasl ikinci kocaya varmasiyla talklar yklp hi boanmam gibi oluyorsa,
ten az talklarla boand zaman da byledir.
mam Muhammed ile mam Zfer ise: Kadn bir veya iki talk ile boand zaman ikinci kocaya varmasya,
boand talklarn hkm kalkmaz demilerdir. Allah izin verirse biz bunu sonradan da anlatacaz.
Eer bir kimse karsna: u ii yaparsan benden talk ile bosun der, ondan sonra kadn talk ile boar
ve kadn bir baka kocaya vanp ondan da ayrldktan sonra tekrar eski kocasna vanr ve o ii yaparsa, bir ey
gelmez. mam Zfer: talk ile boanr. nk adamn sznde -halen mevcut olan nikhta diye bir kayt
yoktur demitir.
Biz diyoruz ki: kii kadm artsz olarak talk ile boaynca, kadndan boanmaya mahal olma vasf kalkm
olur. nk boamak evlilik ban koparmak demektir. Evlilik ba ise artsz olan talk ile koparlmtr.
Bunun iin yaplan yeminin-hkm kalkm olur. Fakat eer kii kadn bir veya iki talk ile boarsa yle
deildir. nk bir veya iki talk ile boanan kadndan boanmaya mahal olma vasf tamamen kalkm olmaz.
Eer kii karsna: Seninle cinsel ilikide bulunduum zaman benden talk ile bosun der ve ondan sonra
kadnla cinsel ilikide bulunursa, iki tenasl organnn birbirlerine rastgelmesiyle kadn talk ile boanm
olur. Bununla beraber eer adam ilikiyi srdrrse kadna ikinci bir mehir lzm gelmez. Kiinin cariyesine:
Seninle cinsel ilikide bulunduum zaman hrsn demesi de bunun gibidir. (mam Eb, Ysuf'tan: likiyi
srdrmekle mehir vcib olur. Fakat had lzm gelmez diye syledii de rivayet olunmutur. ayet bu boanma
rec'i olur ve adam ilikiyi srdrrse, mam Eb Ysuf'a gre bu srdrme ile kadn tekrar kocasnn nikh
altna dnm olur. mam Muhammed: liki tekerrr etmezse ric'at saylmaz demitir. 750
stisna Hakknda Bir Fasl

Eer kii karsna: Sen benden bosun dedikten sonra ara vermeden. Allah dilerse dese, boanma vki
olmaz. Zira Peygamber Efendimiz Aleyhi's-salt ve's-selm;
Kim ki boama veya azatlama ile yemin eder ve ara vermeden Allah dilerse dese, yemini kendisine lzm
gelmez 751 buyurmutur. Hem de Allah dilerse deyimi grnrde art olduu iin kii boanmay Allah'n
dilemesine balam olur. Allah'n dileyip dilemedii ise bilinemez. Bunun iin kii Allah dilerse deyince, bata kadn boamak istemedii anlalm olur. Fakat eer bir miktar sustuktan sonra -Allah dilerse- dese, yle
deildir. nk boanma kesinlemi olduu iin artk artn etkisi olmaz.
Kii daha Allah dilerse dememiken kadn lse dahi yine hkm byledir. Yni boanma vki olmaz. nk
kii Allah dilerse demesiyle kadm boamak istemedii anlalm olur. Kadnn daha nce lmesi de buna
mni deildir. Fakat eer kii daha Allah dilerse dememiken kendisi lrse, yle deildir. nk bu durumda
boanma arta balanamad iin kiinin kadn boamak istemediine hkm edilemez.
Eer kii: Sen benden talk ile bosun. Ancak bir, yahut ki talk mstesnadr dese, birinci surette kadn
iki talk ile, ikinci surette de bir talk ile boanm olur. Kaide udur ki: istisna yapld zaman, istisnadan sonra
ne kalrsa o vki olur. Zira kiinin Falancann bende bir liras vardr ile -on liras vardr. Ancak dokuz lira
mstesnadr szleri arasmda fark yoktur. Bu da -bu misllerde olduu gibi- eer istisna edilen miktar istisna
edildii miktardan az olursa byledir. Eer Sen benden talk ile bosun. Ancak talk mstesnadr
sznde olduu gibi- istisna edilen miktar ile istisna edildii miktar ayn olursa, istisna geerli deildir. 752
Hasta Kimsenin Karsn Boamas

Eer bir kimse hasta iken karsn kesin olarak boar ve kadnn iddeti daha bitmemiken lrse kadn ona
miras olur. Eer kadnn iddeti bittikten sonra lrse kadn ona miras olamaz.
mam- afii: Her iki surette de kadn ona miras olamaz. Zira aralarndaki evlilik ba, kii lmeden
kopmutur. Kan ile kocann birbirlerine miras olmalar da bu badan dolaydr demitir.
Biz diyoruz ki: adam karsn lm hastalnda boamas, onu kendi malndan mahrum etmek iindir. Bunun
iin onun bu kt niyeti -hi deilse- iddetin bitimine kadar red edilsin ki kadnn zarar bir dereceye kadar
nlenmi olsun. Zira kadnn, iddeti bitmeden -evinden dar kmamas, kendisinin baka bir erkekle veya
kocasnn kendisinin kzkardeiyle veya drdnc kadnla evle-nememesi gibi- bir takm eyler hakknda
evliliin hkm baki olduuna gre, iddeti bitmeden len kocasna miras olmas da lzm gelir. Fakat eer
750
Bu lfz ve gariptir. Ancak Snen-i arbaa sahipleri Kim ki bir ey zerine yemin eder ve ara vermeden Allah dilerse derse yeminini
yerine getirmek zorunda olmaz mealinde Abdullah bn-i mer (Radyallh anh)dan naklen kaydetmilerdir. Tirmizi (Yeminde stisna
Bab) c. 1 s. 198; Ebu Davd (Yeminde stisna Bab) c. 2 s. 108.
752
751
iddeti bittikten sonra kocas lrse yle deildir. nk iddetin bitmesiyle, aralarndaki evlilik bandan bir iz
kalmad iin kadn ona vris klmann yolu yoktur.
Eer kii kadnn istei zerine onu boadktan veyahut kadna muhayyerlik verip de kadn kendisini boadktan
sonra lrse ona miras olamaz. nk bu durumda kadnn kendisi hakknn sakt olmasna raz olmutur. Eer
kadn kocasna: Beni rec'i talk ile boa der, kocas ise onu talk ile boarsa kadn ona miras olur. nk
rec'i talk ile evlilik bann tamam kopmaz. Bunun iin, kadn rec'i talk ile boanmasn istemekle hakknn
sakt olmasma raz olmu saylmaz.
Eer kii lm hastalnda kadna: Ben daha hastalanmamken seni boadm ve senin iddetin de bitmitir
der, kadn da onu dorular ve ondan sonra kadna borlu olduunu syler veyahut bir ey vsiyyet ederse -mam
Ebu Hanife'ye grekadnn miras hissesi ile kocasnn ona borlu olduunu syledii veyahut vsiyyet ettii
eyden hangisi daha az ise kadna o der. ki mam ise: Kiinin ikrar da, vasiyeti de geerlidir demilerdir.
Eer kii lm hastalnda karsnn stei zerine onu talk ile boar, ondan sonra ona borlu olduunu
syler veyahut bir ey vasiyet ederse -hor mama gre de- kadnn miras hissesiyle, kocasnn kendisine
borlu olduunu syledii veyahut vasiyet ettii eyden hangisi az ise, o der. mam Zfer ise: Kocasnn
kendisine borlu olduunu syledii veya vasiyet ettii ey der. nk kendi istei zerine mirastan olan
hakk sakt olunca, kendisine edilen ikrar veya vasiyetin geerli olmasn engelliyen ey ortadan kalkm olur
demitir.
mam Eb Ysuf ile mam Muhammed de birinci meselede: nk kadn kocasnn kendisini boadm ve
iddetinin bittiini dorulayanca kocas ile hi ilgisi kalmaz. O derecede ki kocas onun kzkardei ile evlenebilir,
ona ahitlik edebilir ve ona zektn verebilir. Bunun iin onu kayrm olma phesine mahal yoktur. kinci
mesele ise yle deildir. nk ikinci meselede kadnn iddeti daha bitmedii iin kocas onu kayrm olabilir
demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Her iki meselede de kocasnn onu kayrma ihtimali vardr. Zira kadn bazen boanmay
ihtiyar eder. ki kocas ona borlu olduunu syliyebilsin veyahut bir ey vasiyet edebilsin. Sonra koca ile kar
bazen ikrar veya vasiyet hakknda gizli anlama yaparlar, ki kadnn hakk mirastaki hissesinden daha fazla
olsun. Erkein karsna zekt verebilmesi, kzkardeiyle evlenebilmesi veyahut lehinde ahitlik edebilmesi iin
ise, birbirleriyle gizli anlama yapmalarna gerek yoktur, ki bu konularda erkein, karsn kayrm olma phesi
bulunsun demitir.
Eer bir kimse dmanlar tarafndan kuatlm veyahut sava alannda iken karsn talk ile boarsa, kars
ona miras olamaz. Eer biri ile sngleirken, yahut idam edilmek zere dar-aacna gtrlrken karsn
boarsa kans ona miras olur. Yukarda anlattmz zere bunun hakknda kural udur: kii karsn mirastan
mahrum etmek iin boad zaman istihsanen- biz karsn ona miras klarz. Buna da ancak kiinin lmek
zere iken karsn boad zaman hkm edilir. Kii karsn boarken lp lmiyeceini kesin olarak
bilemedii durumlarda ise, lse dahi kars ona miras deildir. Dmanlar tarafmdan kuatlm veyahut sava
alannda olan kimse ise kesin olarak leceini bilemez. Bakas ile snglemekte veyahut daraacna
gtrlmekte olan kimsenin lm ise kesin saylr. Sonra kesin olarak leceini bilen kimse, ayn nedenle
lmeyip, baka sebeble dahi lse yine kars ona miras olur.
Eer bir kimse hasta deilken karsna Ayba geldii zaman yahut Sen u ii yaptn zaman yahut Falanca
adam le namazn kld zaman yahut Falanca ii yapt zaman benden bosun dedikten sonra hastalanr
ve ondan sonra bu iler olursa kars ona miras olamaz. Eer bu szleri sylerken hasta ise u ii yaparsan
benden bosun demesi halinden baka- btn hallerde kadn ona miras olur.
Eer kii hasta iken karsn talk ile boadktan sonra iyileir ve ondan sonra lrse kadn ona miras
olamaz. mam Zfer miras olur. nk karsn mirasndan mahrum etmek iin hasta iken onu boamtr ve
daha kadnn iddeti bitmemiken de lmtr demitir.
Biz diyoruz ki: her ne kadar kendisi hasta iken onu boamsa da, o hastalkta lmedii iin sanki karsn hasta
deilken boamtr.
Eer kii hasta iken karsn boar, sonra kadn -Allah korusun- dinden kar, ondan sonra tekrar mslman olur
ve ondan sonra kocas ayn hastalkta ve daha kadnn iddeti bitmemiken lrse, kadn ondan miras alamaz.
Eer kadn dinden kmaz, fakat kendi isteiyle vey olu onunla cinsel ilikide bulunur, ondan sonra kocas
lrse, kadn miras olur. Bu iki mesele arasndaki farkn dayana udur: kadn dinden kmakla miras olma
ehliyeti bozulmu olur. Zira mrted olan kimse hi kimseye vris olamaz. vey olunun kendisiyle cinsel
ilikide bulunmas ise ondan vris olma ehliyetini kaldrmaz. nk cinsel iliki ile sadece kocasyla evlenmesi
haram olur. Herhangi bir kimse ile evlenmenin haram olmas ise, o kimseye miras olmaya mni deildir. Fakat
eer daha kocasnn nikh altnda iken vey olu onunla cinsel ilikide bulunursa kocasna miras olamaz.
nk vey olunun kendisiyle cinsel ilikide bulunmas ile kocasndan boand iin kendisi buna raz
olmutur. Fakat talk ile boandktan sonra vey olunun kendisiyle cinsel ilikide bulunmas yle deildir.
nk bu durumda daha nce boanm olduu iin iki mesele arasnda fark vardr.
Hasta deilken karsna zina isnad eden ve hasta dtkten sonra onunla mlaane eden kimsenin kans ona
miras olur. mam Muhammed: Miras olamaz demitir. Zina isnadyla mlaanenin ikisi de hastalk halinde
olduu zaman ise -her mam'n ittifakyla- ona miras olur. Bu da kiinin boanmay kadnn yapmak
zorunda olduu bir ii art komas kabilindendir. Zira kadn mlaane etmekle kendisinden zina lekesini silmek
zorundadr.
Eer kii hasta deilken ila eder, ondan sonra hasta der ve kans ila ile ondan boanrsa kadn ona miras
olamaz. Eer ila da hastalkta olursa miras olur. nk ila : kiinin, karsna: Eer drt aya kadar seninle
cinsel ilikide bulunmazsam benden bosun demesi kabilinden olduu iin, sanki ona: Drt ay bittikten sonra
benden bosun demitir.
Eer kii kansiu rec'i talk ile boar ve kadnn iddeti daha bitmemiken lrse, boanma kadnn isteiyle dahi
olsa kadn ona miras olur. Zira -yukarda da anlattmz zere- rec'i boanma ile, iddet bitmedike nikh
ortadan kalkm olmaz. Bunun iindir ki kii rec'i talk ile boad kars ile cinsel ilikide bulunabilir.753
Reci Boanmann Hkm

Kii karsn rec'i olarak bir veya iki talk ile boad zaman -eer iddeti daha bitmemi ise- kadn istemese bile
kocas onu bir daha nikh altna alabilir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Kadnlarnz (bir veya iki talk ile) boadnz zaman, iddetlerni bitirmeye yakm onlar ya iyilikle nikhnz
altnda tutun, yahut iyilikle brakn 754 buyurarak Eer kadn isterse diye bir kayd koymamtr. Ancak
kocasnn onu bir daha nikh altna alabilmesi iin iddetinin daha bitmemi olmas gerekir. nk kadn bir daha geri almak eski nikh srdrmek demektir. Nitekim Cenb- Hak da: Onlar nikhnz altnda tutun diye
buyurmutur. Eski nikh srdrmek ise, ancak iddet daha bitmemiken olur. nk iddet bittikten sonra nikh
ortadan kalkar.
Kiinin, kadn bir daha nikh altna geri almas da -seni yahut -karm bir daha nikhm altna aldm deyimiyle
olur. Kii byle dedii zaman kadn bir daha nikh altna girmi olur. mamlarn hepsi bunda mttefiktirler.
Kocas onu pmek veyahut ona ehvetle dokunmak, yahut tenasl organna bakmakla da onu nikh altna
alabilir. Bu ise biz Hanefilere gredir, mam- afii: Eer kii azyla syliyebilirse, kadn ancak szyle
nikh altna alabilir. nk boanan kadn bir daha geri almak onunla yeni batan evlenmek gibidir. Yeni
batan evlenmek nasl ancak sz ila oluyorsa bu da yledir. Hatt eer kadna Seni bir daha nikhm altna
aldm demeden onunla cinsel ilikide bulunursa zina ilemi olur demitir.
Bize gre ise, kadm bir daha geri almak -yukarda da akladmz zere- eski nikh srdrmektir. Eski nikh
srdrmek ise, nasl sz ile oluyorsa -sat akdinde art koulan muhayyerlii bozmada olduu gibi- bazen fiil de
ona dellet eder. Ancak eski nikh srdrmeye dellet eden, nikha has olan bir fiil olmaldr. Bu fiillerin hepsi
de nikha has olan fiillerdir. Fakat kadna ehvetsiz olarak bakmak veya dokunmak yle deildir. nk ehvetsiz olarak bakmak veya dokunmak -ebe, doktor v.b. kimseler iin olduu gibi- bazen nikhsz olarak da helldir.
Kadnn tenasl organ dnda kalan vcut aksamna bakmak da, yledir. nk bir arada oturan kimseler ok
kere birbirlerine bakarlar. Boanan kadn da iddeti bitinceye kadar kocasyla birlikte oturmaktadr. Eer ona
bakmas onu nikh altna geri almas olursa kadnn iddeti uzam olur.
Kii karsn bir daha nikh altma almak isteyince buna iki kiiyi ahit tutmas mstahaptr. ayet ahit tutmasa
da yine geerlidir. mam- afi iki kavlinden birinde: Geerli deildir.- nk Cenb- Hak (Azze ve Celle)
inizden adil olan iki kiiyi ahit tutun 755 diye emir buyurmutur. Emir ise vucub iindir demitir, ki mam
Mlik de bu grtedir. Kur'an- Kerim'de bu konu ile ilgili olarak geen btn nasslarn mutlak olmas bizim
grmz teyid ettii gibi, boanan kadn bir daha geri almak eski nikh srdrmek olduuna gre, onun iin
ahit tutmann gerekmemesi lzm gelir. Nasl ki ila eden kimsenin de ilasndan pimanlk getirdii zaman ahit
tutmas gerekmez. Ancak birbirlerini yalanlamalarna mahal brakmamak iin iki ahidin huzurunda yaplmas
mstahaptr. mam- afii'nin okuduu yet de istinbaba mahmuldr.
Kadnn ddeti bittikten sonra kii Ben onu iddeti iinde nikahm altna geri almtm dese ve kadn da onu
dorularsa kadn geri alnm olur. Eer kadn onu yalanlarsa sz kadnndr. nk kii, bu sz kadnn iddeti
bittikten sonra syledii iin phe altnda bulunur. Fakat kadnn onu dorulamas halinde bu pheye mahal
yoktur, mam Eb Hanife'ye gre kadn yemin etmek zorunda da deildir.
Eer kii: Ben seni bir daha nikhm altna aldm der, kadn ise: Benim iddetim bitmitir diye cevap verirse mam Eb Hanye gre- kiinin sz geerli olmaz. Dier iki mam: Kadn geri alnm olur. nk zahir
udur ki kadn: Benim iddetim bitmitir demedike iddeti bitmi olmaz. Burada ise kadn bunu daha
dememiken kocas onu bir daha nikh altna almtr. Bunun iindir ki eer kocas ona: Seni boadm der ve
o da: Benim iddetim bitmitir diye cevap verirse kocasnn sz geerli olup boanmas vki olur demilerdir.
753
Bakara: 2/131. Dikkat ediliyorsa biz yetin tercmesinde bir veya iki talk ile kaydn parantez iine alm bulunuyoruz. nk bu kayt
yetin arapa metninde yoktur. Fakat uygulama byle olduu iin bu kayt murattr. Zira ayn srenin 229. yetinde Boanma iki defadr.
Ya iyilikle tutma ya da iyilik yaparak brakmadr denildikten sonra, 230. yette Bundan sonra kadn boarsa, kadn baka birisiyle
evlenmedibe bir daha kendisine hell olmaz diye buyurulmaktadr. Bunun in btn mfessirler yette bu kaydn murat olduunda
mtefikttrler.
755
Talak: 65/2
754
mam Eb Hanife de: Kadn, iddetinin bitip bitmediini sylemekte emindir. Bunun iin: ddetim bitmitir
deyince, iddetinin bitmi olduu anlalr. ddetinin bitimi iin en yakn zaman da, kocasnn o sz syledii
zamandr. Boanma meselesinde de ihtilf vardr. ayet yoksa da, iddetin bitiminden sonra boanma adamn
ikraryla sabit olur da, kadn geri almas onun ikraryla sabit olmaz demitir.
Eer kadn nc ayba halinde on gn getikten sonra kan kesilirse, henz ykanmam olsa bile iddeti bitmi
olur. Eer on gn gemeden kan kesilirse, ykanmadka veyahut aradan tam bir namaz vakti gemedike iddeti
bitmi olamaz. nk hibir ayba hli on gnden fazla srmedii iin, on gn getikten sonra kan kesilince
nc ayba hli bitmi olur ve onun bitimiyle de kadnn iddeti biter. Fakat eer on gn gemeden kan
kesilirse, bir daha akmas muhtemel olduu iin kadnn ya gerekten ykanmas, ya da -ykanmann yerine
gemek zere- tam bir namaz vaktinin aradan gemesi gerekir, ki ddeti bitmi saylabilsin. Ancak eer kadn
mslman olmayp hristiyan veya yahud olursa kannn kesilmesi yeterlidir. nk bu kadn mslman
olmad iin ona ne gusl ve ne de namaz vcib deildir, ki ondan fazla olarak bir ey beklensin.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf, su bulunmad zaman kadnn teyemmm etmesini yeterli bulmayp
aynca iki rekt namaz da klmasn istihsan etmilerdir.
mam Muhammed ise: Kadn teyemmm eder etmez iddeti bitmi olur. nk su bulunmad zaman
teyemmm mutlak bir temizlenme olup ykanma ile sabit olan btn hkmler onunla da sabit olur. Bunun iin
teyemmm de ykanma gibidir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Teyemmm gerekte temizleyici olmayp tersine olarak kirleticidir.
Ona zaruret halinde ancak temizleyicilik hkm verilmitir. ddetin bitiminde ise zaruret yoktur demilerdir.
Eer kadn ykanrken vcudunun bir yerini unutup o yer kuru kalrsa, kuru kalan yer eer bir organ veya bir
organdan ok olursa iddeti bitmi olmaz. Eer bir organdan az olursa bitmi olur.
Ben diyorum ki: bu bir istihsandr. Kyas ise, tam bir organn kuru kalmas hlinde iddetin bitmesini, bir
organdan az bir miktarn kuru kalmas hlinde ise bitmemesini gerektirir. Zira cnblk ile ayba hlinin hkm
paralanmaz. Istihsann dayana da, bir organn tamam ile bir ksm arasnda fark bulunmasdr. Zira organn
bir ksm az olduu iin abuk kurur ve suyun ona yetiip yetiemedii bilinemez. Bunun iin biz orada iddetin
bitmi olmasna hkmederiz. Fakat ihtiyaten kadn yine evlenemez. Organn tamam ise abuk kurumad iin
ounlukla unutulmaz. Bu itibarla ikisi arasnda fark vardr. Ykanrken az ile buruna su vermemek hakknda
mam Eb Ysuf'dan iki rivayet gelmitir. mam Muhammed ise: Az ve buruna su vermenin vucubu
hakknda ihtilf bulunduu iin az ile burun bir organn bir ksm hkmndedir demitir.
Eer bir kimse, karsn gebe iken veyahut doum yaptktan sonra boarsa: ben onunla cinsel ilikide
bulunmadm dese bile onu bir daha nikh altna alabilir. Zira syledii, doru dahi olsa, Peygamber Efendimiz
ocuk kimin deinde doarsa onundur 756 buyurduu iin kadnn gebe kalmas veyahut doum yapmas
onu yalanlar. Eer kii kadnla yalnz kalarak kapy kitiedii ve perdeleri brakt halde: Ben onunla cinsel
ilikide bulunmadm der ve ondan sonra kadn boarsa onu bir daha nikh altna alamaz. Zira rec'i talk ile
boanan kadn geri alma yetkisi ancak kadnn ddeti iinde olur. Bu kimse ise, kadnla cinsel ilikide
bulunmadn sylemekle kadnn iddeti olmadn ikrar etmi olur. Ancak onun bu ikran -karsn geri almak
kendisinin hakk olduu iin- kendisi hakknda makbuldr. Kadna mehrin tamam dmesi ve iddeti bitmeden
baka erkeklerle evlenememesi bakmndan ise makbul deildir. ayet kadn bir daha nikh altna alr ve ondan
sonra kadn, iki yln bitmesine bir gn kala, doum yapar, onun, kadn tekrar nikh altna almas sahih olur.
Zira bu durumda doan ocuun kendisinden olduu sabit olur. nk kadn iddetin bittiini sylemitir. ocuk
da bu kadar sre, annesinin rahminde kalabilir. Bunun iin kiinin, karsn boamadan kendisiyle ilikide
bulunduuna hkmedilir. Zira eer byle hkmedilmezse, kadn boadktan sonra onunla cinsel ilikide
bulunmu olmas lzm gelir, ki o zaman zina ilemi olur. Mslman kimse ise zina etmez.
Eer kii karsna: Doum yaptn zaman benden bosun der ve kadn doum yaptktan sonra ikinci kez de
doum yaparsa, kadn bir daha nikh altna alm olduuna hkmedilir. Yni iki doum arasndaki zaman iki
yldan fazfla da olsa eer alt aydan az olmazsa, byledir. nk bu durumda kinci doum ikinci gebeliin
sonucu olur. Bu itibarla birinci doum ile kadn boanm ve kocas bundan sonra kendisiyle cinsel ilikide
bulunmakla onu tekrar nikh altna alm olur.
Eer kii kadna: Sen benden her doum yaptka bosun der ve kadn ayr ayn karnlarda doum yaparsa,
birinci doum kadn iin boanma, ikinci doum geri alnma ve nc doum da keza geri alnmadr. nk
kadn birinci doumu yapnca boanm ve iddete girmi olur. kinci doum da bir yeni gebeliin sonucu olduu
iin onunla kocas hem onu geri alm ve hem de bir daha boanp yeniden iddete girmi olur. Zira kocas: Sen
her doum, yaptka bosun demitir. nc doum ile de kocas onu bir daha geri alm olur ve onunla bu
kez nc talk vki olur ve kadn artk ayba halleriyle iddete girmi olur.
Rec'i talk ile boanan kadn kocasna hell olduu iin iddette iken makyaj yapabilir ve sslenebilir. nk
kocasyla arasndaki nikh rec'i talk ile ortadan kalkm olmaz. Kocasnn onu geri almas da mstahaptr.
756
Eb Hreyre, Hz. Aie, Abdullah b. Amr b. As, Hz. Osman ve Eb mame"nn rivayet ettikleri bu hadisi Eimme-i Sittenin hepsi
almlardr. Buhari, Ferate ve Hudud c. 2 s. 999; Mslim (ocuk Emzirme) c. 1 s. 471; Tirmizi, (ocuk Emzirme) c. 1 s.150, Nesai,
Boanma c. 2 s- 110; Eb Dvd (ocuk Kimin Deinde Doarsa Onundur. Bab) c. 1 s. 310.
Sslenmek ise geri alnmasna yardmc olduu iin merudur.

Kii rec'i talk ile boad karsnn yanma girmek istedii zaman, onu nce haberdar etmesi veyahut ona
ayaklarnn sesini duyurmas mstehaptr. Yni eer yanna, onu bir daha nikh altna almak maksadyla
girmiyorsa nceden onu haberdar etmesi mstahaptr. Zira olabilir ki yanna girerken kadn plak olduu iin
gz kadnn tenasl organna iliir de, kadn tekrar onun nikh altna girer ve kocas bir daha onu boamak
zorunda kalr da id-detinin uzamasna sebep olur.
Kii rec'i talk ile boad karsn ahitler huzurunda bir daha nikh altna almadka beraberinde yolculua
karamaz. mam Zfer: Rec'i talk ile nikh ortadan kalkmad iin onu beraberinde yolculua karabilir.
Nitekim bunun iindir ki -biz Hanefilere gre- onunla cinsel ilikide de bulunabilir demitir. Biz ise;
Boadnz kadnlar iddetleri bitmedike evlerinden karmayn ve onlar da kmasnlar 757 yet-i kerimesine
dayanyoruz. Rec's boanma cinsel ilikiyi haram klmaz. mam- afii: Haram klar. Zira aralarndaki evlilik
ba kopmu olur demitir. Biz diyoruz ki: rec'i boanma ile evlilik ba tamamen kopmu olmaz. Bunun iindir
ki kii kadna danmadan onu bir daha nikh altna alabilir. nk belki pimanlk duyar diye ona kadn bir
daha nikh altna alma yetkisi verilmitir. Bu ise yeniden nikh kymak deil, eski nikh srdrmektir.758
Kesin Talk le Boanm Olan Kadn Eski Kocasna Ne le Hell Olur

Eer kii talktan az bir say ile ve fakat kesin olarak karsm boarsa, onunla -iddeti daha bitmemiken de,
iddeti bittikten sonra da- yeniden evlenebilir. nk talktan az bir say ile boanan kadn -boanmas kesin
dahi olsa- eski kocasna yeni bir nikh ile dnebilir.
talk ile boanan kadn ise, sahih bir nikh ile br baka erkek ile evlenip o erkek kendisiyle cinsel ilikide
bulunmadka ve ondan da ayrlp iddeti bitmedike eski kocasna bir daha varamaz. Bu hkm:
Eer bir daha onu boarsa kadn bir baka erkekle evlenmedike artk ona hell olamaz 759 yet-i
kerimesinden kaynaklanmaktadr. Zira yette geen talktan murad nc talktr. Bir baka koca ile evlenmek
de eer sahih bir nikh ile olmazsa evlenmek saylmaz. Yeni kocann kendisiyle cinsel ilikide bulunmasnn
art da, ya yette mevcut olan bir iaretten, ya da Rufae b. Atik'in mehur hadisinden karlmtr ve -Said b.
El-Mseyyeb'den baka- kimse bunda ihtilf etmemitir. Said b. El-Ms eyyeb'in gr de muteber deildir.
Hatt eer hkim onun grne gre karar verse karan geerli olamaz.
Eer kii bu kadnla -onu bir daha eski kocasna hell klmak iin- evlenirse mekruh bir i yapm olur. Zira
Allah, talk ile boanan kadn eski kocasna hell klmak iin nikahlayan kimse ile, bu nikha rza gsteren
kadnn kocasna lanet eylesin 760 buyurmutur. ayet bu kimse, kadnla cinsel ilikide bulunduktan sonra onu
boarsa kadn eski kocasna varabilir. nk senin bir nikh ile cinsel ilikide bulunma art yerine gelmitir.
Zira nikh art ile fasid oimaz. mam Eb Ysuf tan ise: nikh fasittir. nk bu nikh da geici nikh
mnsndadr. Bunun iindir ki kadn bu nikh ile birinci kocasna hell olmaz diye syledii rivayet
olunmutur.
mam Muhamraed de: Nikh sahihtir. Fakat onunla kadn birinci kocasna hell olmaz. nk bu nikh,
eriatn haram kld bir kadn hell klmak gayesine matuftur. Kii murisini ldrd zaman nasl ceza
olarak ona, ldrd kimseden miras dmyorsa, bu da yledir demitir.
Hr olan kadn bir veya iki talk ile boand zaman eer iddeti bittikten sonra bir bakasyla evlenir ve ondan
da ayrlr eski kocasna varrsa, eski kocasndan hi boanmam gibi olur. Yni ikinci koca nasl talkn
hkmn ortadan kaldnyorsa, talklar ten aa olduu zaman da yine yledir. Bu da mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise: Eer talklar ten aa olursa, kadnn bir bakasyla
evlenmesinin yarar yoktur. Zira yet-i kerime'de talk ile boanan kadn bir bakasyla evlenmedike eski
kocasna hell olamaz diye buyuruldu-una gre kadnn bir baka koca ile evlenmesi onun eski kocasyla
evlenmesini caiz klar. Bir veya iki talk ile boanan kadn ise, eski kocasyla evlenmesi zten caizdir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Boanan kadnn ikinci kocaya varmasyla talkn hkm
ykldna gre, ten aa olan talklarn yklmas evleviyetle lzm gelir demilerdir.
Eer talkla boanm olan bir kadn: Benim iddetim bitti. Ondan sonra bir bakasyla evlendim ve o bakas
benimle cinsel ilikide bulunduktan sonra beni boad. Halen ondan da benim iddetim bitmitir dese, eer
kocas onun bu dediklerinin doruluuna kanaat getirirse onunla yeni batan evlenebilir. Zira bu, diyanetle ilgili
757
Talak: 65/1
Bakara: 2/230
760
Eb Dvd, Nikh 15; Tirmizi, Nikh 27; bn-i Mce, Nikh 33; Darmi, Nikh 53; Ahmed Msned'i c. 1 s. 450-451, c. 2 s. 323. bn-i
Mcenin kbe b. Amir'den getirdii bu hadisin ekli byledir.
Peygamber Efendimiz: reti olarak istenen tekenin kim olduunu size syleyeyim mi? Boanan kadn eski kocasna hell klmak iin
nikahlayan kimsedir. Allah, boanan kadn eski kocasna hell klmak in nikahlayan kimse ile, hu nikha nza gsteren kadn kocasna
lanet eylesin buyurdu.
758
759
bir i olduu iin onda bir kiinin sz makbuldr. Ancak aradan geen zamann buna imkn vermesi arttr. Zira
bu, diyanetle ilgili bir i olduu iin -eer aradan geen zaman buna imkn veriyorsa- onda bir kiinin sz
makbul olur. Aradan geen zamann ne kadar olmas gerektiinde de ihtilf etmilerdir, ki biz bunu -Allah izin
verirse- iddet bahsinde anlatacaz.761
L BAHS
l: Kiinin karsna ya drt ay veya daha fazla bir sre iin veyahut sresiz olarak yaklamamaya dir yemin
etmesidir. Buna gre eer bir kimse, karsna: Sana hi veyahut -Drt aya kadar yaklamayacam- diye yemin
ederse il etmi olur. Cenb- Hak (Azze ve Celle); Kadnlarna yaklamamaya yemin edenler ancak' drt ay
bekliyebilirler 762 buyurduu iin eer bu kimse drt ay iinde kadna yaklarsa yeminini bozmu olur ve
edilen yemini bozmak kefareti gerektirdii iin ona kefaret lzm gelir. lnn hkm de sakt olur. Zira yemin
bozulunca ortadan kalkm olur. Eer drt ay geinceye kadar kadna yaklamazsa kadn bir talk ile ondan
boanm olur. mam- afi: Kadn kendiliinden boanmaz. Ancak eer hkim karar verirse boanr. nk
kocas ona yaklamamaya yemin etmekle zulmettii iin -cinsel ilikiden aciz veyahut tenasl organnn kesik
olduu zamanlarda olduu gibi- boamada hkim onun yerine geer demitir.
Biz diyoruz ki: kocas ona zulmettii iin, eriat tarafndan ona verilen ceza olarak -hkim boamasa da- srenin
bitimiyle kadn ondan kendiliinden boanm olur. Bizim bu grmz Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah ve
Zeyd bn-i Sabit'den de naki olunmaktadr. Hem de ilann kendisi cahiliyede boama idi. eriat ise cahiliyede
boama olan bu il ile boanmay srenin bitimine ertelemitir.
Eer kii drt ay iin yemin etmi se drt ay getikten sonra yemin kalkar. Eer sresiz olarak yemin etmi ise,
drt aydan sonra kadn kendisinden boamyorsa da yemini kalkmaz. Zira kii yeminini bozmamtr ki yemini
kalksn. Fakat ikinci kez evlenmeden nce boanma vki olmaz. nk kadn kendisinden boandktan sonra
kadnn herhangi bir hakk inenmi olmuyor ki ondan boansn.
Eer bu kimse ile kadn bir daha birbirleriyle evlenirlerse, ila bir daha dner. Eer drt ay iinde kadnla cinsel
ilikide bulunursa ne al, yoksa kadn bir daha ondan boanm olur. nk ettii yemin sresiz olduu iin
ortadan kalkmam ve kadn kendisiyle evlenince bir daha hak sahibi olmu olur. Bu ikinci ilann sresi de ikinci
kez evlenmeden itibaren balar. Eer kadnla nc kez evlenirse ve yine drt ay iinde ona yaklamazsa kadn
nc kez ondan boanm olur. Eer kadn bir bakasyla evlendikten sonra kadmla bir daha evlenir ve yine
drt ay iinde kadma yaklamazsa kadn artk ondan boanmaz. Fakat ettii yemin sresiz olduu ve
bozulmad iin bakidir.
Eer kii drt aydan az bir zaman iin yemin ederse ila etmi olmaz. Zira bn-i Abbas (Radyallh anh): Drt
aydan az bir zaman iin yemin etmede ila yoktur demitir.
Eer kii kadna: Sana iki ay yaklamayacam ve bu iki aydan sonra iki ay daha yaklanuyacam diye yemin
ederse etinim olur. Zira Bu iki aydan sonra iki ay daha deyince Drt ay demi olur. Fakat bir gn sonra: o
iki aydan sonra iki ay daha sana yaklamayacam diye yemin ederse, o zaman ila etmi olmaz. nk ikinci
yemin her ne kadar onunla drt ay oluyorsa da, bir gn sonra olduu iin drt aydan bir gn eksik olur.
Eer kii kadna: Ben sana bir yldan bir gn eksik, yaklamyacam diye yemin ederse ila etmi olmaz. mam
Zfer: la etmi olur. nk kii bir bakasna u evimi sana bir gnden baka, bir yl iin kiraya verdim.
Dedii zaman nasl eksik olan gn yln son gn oluyorsa burada da yledir demitir.
Biz diyoruz ki: kii bu ekilde yemin ettii zaman eer kadna yln hangi gnnde yaklarsa ona bir ey lzm
gelmez. nk cmlede geen Bir gn kelimesi nekire olduu iin yln her gn olabilir Sana u evimi bir
yldan bir gn eksik bir zaman iin kiraya verdim deyimi ise yle deildir. Zira eer ondaki -bir gn
kelimesinden murad yln son gn olmazsa kiralama akdi sahih olamaz. Yemin ise yle deildir. Eer bu
ekilde yemin eden kimse daha yldan drt ay veya fazla bir zaman kalmamken kadma yaklarsa istisna
kalkt iin ila etmi olur.
Eer kii Basra'da ve kars Kfe'de iken Vallahi Kfe'ye gitmiyeceim diye yemin ederse ila etmi saylmaz.
nk kendisi Kfe'ye gitmeden karsn Kfe'den karabilir.
Kiinin sana yaklarsam bana Hac, oru- yahut Sadaka lzm gelsin yahut Klem azatlansn yahut Benden
bo olasn eklindeki yemini de iladr. nk bu ekilde yemin eden kimse eer kadma yaklarsa Bana lzm
gelsin dedii eyler ona lzm gelir. Oysa dedii bu eylerin hepsi de meakkatli ve kiiye zor gelen eylerdir.
Ancak mam Eb Ysuf: Klesini sattktan sonra kadna yaklamas mmkndr diyerek kle azatlanmas
yemininde bu gre katlmamtr. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Klenin satlp satlamayaca
bilinemedii iin kle azatlanmas yemini de dier yeminler gibidir demilerdir.
Kiinin rec'i talk ile boad karsna da Sana drt aya kadar yaklamyacam diye yemin etmesi iladr.
Fakat kesin olarak boad karsna yemin etmesi la deildir. nk reci talk ile boanan kadn ile kocas
761
762
Bakara: 2/226
arasnda evlilik ba tamamen kopmu olmaz. Kesin olarak boanan kadn ise kocas ile bir ilgisi kalmaz. la da
ancak kiinin nikh altnda bulunan kadma mahsustur. Buna gre eer rec'i talk ile boanan kadmn iddeti drt
aydan nce biterse, nikh ortadan kalkt iin la sakt olur.
Eer kii yabanc bir kadna: Sana yaklamyacam diye yemin eder yahut: Sen benim iin annemin sr
gibisin der ve ondan sonra kadnla evlenirse, onun bu yemini, ila veyahut zhar olmaz. nk kii bu yemini
yaparken veyahut bu sz sylerken kadn onun nikh altmda olmad iin, sonradan kadn nikahlamas bu
yemin veyahut sz, ila veya zihara dntrmez. Fakat kadna yaklamas halinde ona kefaret lzm gelir.
nk kadma sana yaklamayacam- diye yemin ettii halde kadna yaklamakla yeminini bozmutur.
Eer kii la ederken cinsel ilikide bulunamayacak kadar kendisi, yahut kans hasta, yahut kadnn tenasl
organ kapal, yahut kendisiyle kans biribirinden uzak yerlerde olup aralarnda drt aylk bir mesafe bulunursa,
yapt iladan dn, diliyle ben szmden dndm- demesiyle olur. Bunu syledii zaman eer henz drt ay
bitmemi ise ila ortadan kalkar. mam-i afii: ila ancak cinsel ilikide bulunmakla kalkar demitir, ki Tahav
de bu grtedir. nk eer Szmden dndm sz iladan dn olursa, onunla kefaret lzm gelmesi
gerekir. Oysa eer kii cinsel ilikide bulunmazsa, yalnz bu sz sylemekle ona kefaret lzm gelmez.
Biz de diyoruz ki: kii ila ederken kadn diliyle incitmi olur. Bunun iin kadn honut etmek de yine dille olur
ve dolaysyla artk cezaya gerek kalmaz. Eer drt ay iinde cinsel ilikide bulunma gcne sahip olursa, diliyle
yapm olduu dn bozulmu olur ve. cinsel ilikide bulunmakla dn yapmas gerekir. nk maksad
bedelle henz hasl olmamken kii asla sahip olmutur.
Bir kimse, karsna: Sen benim iin haramsn dedii zaman, eer: Ben yalan syledim derse, kabul olunur.
nk kendi niyetini kendisi herkesten daha iyi bilir. Kimisi: Kabul olunmaz. nk bu sz grnrde
yemindir demitir. Eer: Ben bu szmle onu boamak istedim derse, bir talk ile ve kesin boanma olur.
Ancak eer talk niyet ederse o zaman talk olur. ki biz bunu kinayeler bahsinde de syledik. Eer. Ben
bu szmle zinan kasd ettim dese mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre zhar olur. mam Muhammed
ise: Zhar olamaz. nk zhar: kiinin, karsn kendisine haram olan bir kadna benzetmesidir. Bunda ise
benzetme yoktur demitir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: kii, karsna mutlak olarak: Sen bana
haramsn demitir. Ziharda da mukayyed bir hrmet vardr. Mutlak ise mukayyedi de tar demilerdir.
Eer: Ben bu szmle onu kendime haram klmak istedim veyahut -hibir ey kasd etmedim dese, o zaman
bu sz yemindir ve ila olur. nk hell olan bir eyi haram klmak iin kullanlan szlerde asl -bize greyemin olmalardr, ki biz bunu -Allah izin verirse- yeminler bahsinde anlatacaz. Hanefi Fukahasndan kimisi
ise Sen benim iin haramsn deyimini, ondan boanma kasd edilmese bile -rf-i lisana bakarak- boamaya
hamlederler.763
HUL' BAHS
Hul szlkte karmak demektir. Fkhta ise kadnn kocasna fidye vererek kendini ondan boattrmasnda
kullanlr.
Kar ile koca birbirleriyle geinemeyip Allah'n koyduu snrlan inemekten endieye dtkleri zaman,
kadnn, kocasna fidye vererek kendini ondan boattrmasnda saknca yoktur. Zira Ce-nb- Hak (Azze ve
Celle):
Eer kan ile kocann Allah'n yasalarn koruyamayacaklarndan korkarsaniz, kadnn kendini kurtarmak iin
kocasna fidye vermesinde gnah yoktur 764 buyurmutur. Kadn hul' yoluyla boand zaman bir talk ile ve
kesin olarak boanm olur ve kocasna fidye vermesi lzm gelir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
Hul bir talktr 765 buyurmutur. Hem de hul boanmann kinaye deyimlerinden biridir. Kinayelerle vki
olan boanma ise kesindir.. Hem de kadn, kendini kocasndan kurtarmak iin ona fidye verir. Eer hul' ile vki
olan boanma kesin olmazsa kadn kurtulmu olmaz.
Eer geimsizlik erkek tarafndan olursa, erkein kadndan fidye almas tahrimen mekruhtur. Zira Cenb- Hak
(Azze ve Celle):
Eer bir ei baka bir ele deitirmek isterseniz ona bir yk altn vermi olsanz bile ondan bir ey almayn
766
buyurmutur. Hem de eer geimsizlik kendisi tarafndan olduu halde stelik kadndan fidye de alsa, ona
zulmetmi olur.
Eer geimsizlik kadn tarafndan olursa kadna verdii mehir miktarndan fazla almas mekruhtur. El-CamilSair, yukarda geen yetteki itlka dayanarak mekruh olmadn rivayet etmektedir. Dier rivayetin dayana
763
764
Bakara: 2/229
Abdullah bn-i Abbas (Radyallah anh)dan. Darekutni, s. 444, Beynak Hulu' nikh bana mdr boanma m? Bab c. 7 s. 318
766
Nisa: 4/20
765
da Sabit b. Kays'n kars hakknda vrid olan hadistir. Zira geimsizlik bu kadn tarafndan olduu halde
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kocasna, sadece kendisine mehir olarak verdii baheyi
kabul etmesini emretmitir. 767 ayet kocas mehirden daha fazla alrsa hkmen geerlidir. Geimsizlik kendisi
tarafmdan da olduu zaman, kadndan mehir miktanndan fazla almas her ne kadar tahrimen mekruh ise de
hkmen geerlidir.
Eer kii karsn bir mal karlnda boar ve kadn da kabul ederse kadn boanm olur ve mal da ona lzm
gelir. nk erkek, karsn artsz olarak da, artl olarak da boayabilir. Burada ise karsnn kabuln
boanmasna art komutur. Kadn da her hangi bir mal stlenmeye yetkilidir. Boanma da kesin olur. nk yukarda da getii zere- kadn kurtulsun diye fidye vermitir. Eer kesin olarak boanmazsa fidye vermenin
mns kalmaz.
Eer kii karsn -iki, domuz ve le gibi- satlmas caiz olmayan bir ey karlnda hul' ederse, kesin
boanma vki olur ve kiiye bir ey dmez. Eer kii bu gibi eyler karlnda karsn boarsa boanma rec'i
olur. Zira -hul'- deyimi boanmada kinayedir. Kinayelerle vki olan boanma -yukarda da getii zere- kesin
olur. Kiiye bir ey lzm gelmemesi de, nk kadn ona deerli bir mal vermeyi stne almamtr, ki onu
aldatm olsun. Fakat eer kii kadna it olan bir sirke kpn gstererek: Bunun karlnda seni boadm
dedikten ve kadn kabul ettikten sonra sirkenin arap olduu anlalrsa, yle deildir. nk kii arab sirke
zannettii iin, kadn onu aldatmam, kendisi aldanmtr.
Evlenmede mehir olabilen her ey, hul'da da karlk olabilir. Eer kadn kocasna: -beni avucum iindeki ey
karlnda hul' et dese ve kocas onu hul' ettikten sonra avucunun bo olduu grlrse, kadna bir ey
lzm gelmez. nk kadn ona avucum iinde u mal vardr- demek suretiyle onu aldatmamtr.
Eer kadn Avucum iindeki mala karlk olarak beni hul' et dese ve kocas onu hul1 ettikten sonra
avucunun bo olduu grlrse, kadn ald mehri geri vermek zorunda olur. Zira kadn ona: avucumdaki mal
karlnda- dedii iin onu aldatmtr ve avucunda herhangi bir mal da bulunmad iin, deerini vermek de
mmkn deildir. Bunun iin ona, ald mehri geri vermekten baka bir yol yoktur.
Eer kadn, kocasna: Beni bin dirhem karlnda talk ile boa der ve kocas onu bir talk ile boarsa,
kadna bin dirhemin te biri lzm gelir. Zira kadn bin dirhem karlnda talk ile boanmasn isteyince,
bin dirhemin te biri karlnda bir talk ile boanmasm istemi olur. Ancak bu bir talk, bedel karlnda
olduu iin kesin talktr, ki kadn bunda daha krl kar.
Eer kii karsna: Kendini bin dirhem karlnda talk ile boa der ve kadn kendini bir talk ile boarsa
boanm olmaz. Zira kii karsnn boanmasma, bin dirhem kazanmak iin raz olmutur. Eer kadn bir' talk
ile boanm olursa kendisinden kesin olarak boand halde kendisi kadndan sadece bin dirhemin te biri ile
alacakl olur. Fakat eer kars ona: Beni bin dirhem karlnda talk ile boa der ve o, kadm bir talk ile
boarsa kadn boanm olur. nk kadn bin dirhem ile boanmaya raz olunca, bin dirhemin te biri ile
boanmaya evleviyetle raz olur.
Eer kii, karsna: Sen benden bin dirhem karlnda bosun kadn da Kabul ettim derse, boanm olur ve
kadna da bin dirhem lzm gelir. Bu da sen benden bin dirhemle bosun- deyimi gibidir. kisinde de kadnn
Kabul ettim demesi gerekir ve ikisiyle de vki olan boanma kesin olur.
Eer kii kadna: gne kadar muhayyer olmam yahut Olman artyla benden bin dirhem karlnda
bosun, kadn da Kabul ettim derse, muhayyerlik erkee verilmesi halinde geersizdir, kadna verilmesi
halinde geerlidir. Eer kadn gn iinde muhayyerlii red ederse boanma bozulur. Eer red etmezse
boanm olur ve ona bin dirhem lzm gelir. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir.
ki mam ise: Muhayyerlik her iki halde de geersizdir ve kadn boanm olup ona bin dirhem lzm gelir. Zira
muhayyerlik inikad etmemi olan akdin inikad etmesini nleyebilmek iin deil, inikad etmi olan akdi
bozabilmek iindir. Erkein icab ile kadnn kabul ise, ne erkek ve ne de kadn tarafmdan bozulamaz. Zira
erkein icab yemindir, kadnn kabul arttr demilerdir. mam Eb Hanife ise: Hul' kadn iin sat akdi
gibidir. Sat akdinde nasl alcya muhayyerlik verilebiliyorsa, burada da yledir. Fakat erkek tarafndan yemin
olduu iin yeminden dn olamaz demitir.
Eer kii karsna: Ben dn seni bin dirhem karlnda boadm da sen kabul etmedin, kadn da Ben kabul
ettim dese, sz erkeindir. Eer bir kimse, bir bakasna: Ben dn u atm sana bin dirheme sattm da sen
kabul etmedin o bakas da Ben kabul ettim dese, sz alcnndr. Bu iki mesele arasndaki fark udur :
boanmak -mal karlnda dahi olsa- erkek tarafndan edilen bir yemin olduu iin onu ikrar etmek, artn da
ikrar etmek deildir. nk yemin artsz da olabilir. Sat ise, kabulsuz olamad iin kabuln inkr etmek
sattan dn etmek demektir.
mam Eb Hanife'ye gre ster Hul', ister Mbaree olsun, ikisiyle de kan ile kocann arasndaki evlilikten
doan karlkl btn haklar sakt olur. Mbaree: ortaklardan her birinin dierindeki hakkndan vaz geip ona
767
Darekutni'nin Snen'de (s. 424) mrsel olarak rivayet ettii bu hadisi Eb Dvud da mrsel hadisleri arasnda Bir kadn Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e gelerek kocasndan yaknd. Peygamber Efendimiz kadna :
Kocann sana mehir olarak verdii bahesini ona geri verir inisin? dedi.
Kadn:
Evet. Ondan fazla da veririm, dedi. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem :
O evet. Ondan fazlas hayr, dedi seklinde kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 244
hell etmesidir, mam Muhammed ise: kisiyle de ancak, hangi hakkn sakt olmasn sylerlerse o sakt olur
demitir. mam Eb Ysuf hul'de mam Muhammed'le, mbareede mam Eb Hanife ile beraberdir. mam
Muhammed: nk hul'de, mbaree de birer dei tokutur. Dei tokularda karlkl olarak hangi haklardan
vaz geiliyorsa ancak o haklar sakt olur demitir.
Eer bir kimse kk kzn kzn mal karlnda hul' ettirirse kza, karlnda hul' edildii mal lzm
gelmez. Zira bunda kz iin maslahat yoktur. nk mala deer biilir de, boanmaya deer biilmez. Evlenme
ise, kadna mehir gerektirdii iin boanma gibi deildir. Bunun iindir ki eer hasta olan bir kadn kendini hul
ettirirse, karlnda hul' edildii ey, malnn te birinden kar. Eer hasta olan bir erkek mehr-i misi ile
evlenirse, karlnda evlendii mehr-i misi, ana malndan kar ve kza bir ey lzm gelmeyince kzn mehri
sakt olmaz. Erkee de kzn malndan herhangi bir ey dmez. Sonra, kzn boanp boanmad hususu
hakknda da iki rivayet vardr. En sahihi udur ki boanr. nk hul', kar tarafn kabulne balanan artl bir
boamadr. Kar taraf da kabul etmitir. Bunun iin o da dier artl boamalar gibidir.
Eer kii kk kzn bin dirhem karlnda hul' ettirir ve bin dirhemi kendisi kabul ederse, hul' vki olur ve
kabul ettii bin dirhem ona lzm gelir. Zira hul'n karln bir yabanc kabul ettii zaman geerli olduuna
gre, babann kabul evleviyetle geerli olmas gerekir. Ancak kzn mehri babann velayeti altna girmedii iin
sakt olmaz.
Eer kii bin dirhemin kz tarafndan verilmesini art koarsa, boanmann vki olmas kzn kabulne bal
kalr. Eer kz kabule ehil olur ve kabul ederse art yerine geldii iin boanma vki olur. Fakat kz bor altna
girecek ada olmad iin ona mal lzm gelmez. Eer kzn babas kabul ederse boanmann vki olup
olmad hakknda iki rivayet vardr. Eer kzn kocas kz mehri karlnda hul'eder ve baba, mehri kendi
zerine olmazsa, boanmann vki olmas yine kzn kabulne bal olur. Eer kabul ederse boanr ve fakat
mehri sakt olmaz. Eer kzn babas kabul ederse boanmann vki olmasnda iki rivayet vardr. 768
ZIHAR BAHS
Zihar: Kiinin, karsn kendisiyle evlenmesi haram olan herhangi bir kadna benzetmesidir.
Eer bir kimse karsna Sen benim iin annemin srt gibisin derse kars ona haram olup kefaret vermeden
onunla cinsel iikide bulunamaz, ona dokunamaz ve onu pemez. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Karlarn annelerinin yerine koyup kendilerine hram kldktan sonra szlerinden dnenler kendileriyle karlar
bir birine dokunmaden bir kle azat etmeleri gerekir 769 Zihar, ahiliye devrinde boamanndeyimlerinden biri
iken islamiyet onu, yalnz kefaret vermeyi gerektiren ve onunla evlilik bag kopmayan bir ey olarak kabul
etti.Keferet gerektirmesi nedenide, kin, t ve ve aslsz bir sz olmasdr.Sonra ayba halindeki kadn pmek
haram deilken zihar eden kimsenin keferet vermeden karsn pmesinin haram olmasda zharn az vaki olmas
iindir. Oru tutmak ve ayba haline girmek ise her zaman vaki olan olaylardr. hramda olan kimseninde
karsn pmemesi yine bunun iindir
Eer kii kefaret vermeden karsyla cinsel ilikide bulunursa, ona kefaret vermekten baka bir ey lzm
gelmez. Sadece tevbe edip Allah'tan mafiret diliyecek ve kefaret vermeden bir daha yapmayacaktr. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), zhar yapp da kefaret vermeden karsyla cinsel ilikide
bulnan adama: Allah'tan mafiret dile ve kefaret vermeden bir daha yapma770 diye buyurmutur. Eer baka
bir ey gerekseydi Peygamber Efendimiz ona iaret buyuracakt.
Sen benim iin annemin srt gibisin deyimi ahardan baka bir ey deildir. nk bu deyim zharda sarihtir.
ayet kii onunla talk kasd ederse kasd geerli olamaz. Zira bu deyimle cahiliye devrinde talk kasd ediliyor
idiyse de islmiyet tarafndan kaldrld iin bu deyimde talk mns ihtimali yoktur.
Kiinin karsna: Sen benim iin annemin karn yahut Uyluu veya Bacaklarnn aras gibisin dedii zaman
da zihar yapm olur. Zira zhar: kiinin kendisine hell olan karsna haram olan bir kadna benzetmekten baka
bir ey deildir. Bu vasf ise, baklmas caiz olmayan organlarda da bulunmaktadr.
Kiinin karsn -kz kardei, halas, teyzesi ve st annesi gibi- kendisiyle evlenmesi caiz olmayan herhangi bir
kadna da benzetmesi zhardir. Zira bunlar da srekli haramlk vasfnda anne gibidirler.
Kiinin, karsna Senin ban, yzn, boynun yahut Yarn, te birin veya Bedenn benim iin annemin srt
gibidir demesi de zhardr. nk ok kere bu organlar sylenir de onlarla bedenin hepsi kasd edilir.
Eer bir kimse, karsna: Sen benim iin annem gibisin dese, ona: Sen bu sznden neyi kasd ettin? diye
sorulur. Eer: Ben ona: Sen benim iin annem kadar deerlisin demek istedim dese, kabul olunur. nk bu
deyimden bu mnnn kasd edilmesi yaygndr.
768
Mcdele: 58/3.
bn-i Abbas (Radyalh anh)dan rivayet olunan bu hadisi Snen-i Arbaa sahiplerinin her drd de kitaplarna almlardr. Eb Dvd,
Zhar c. 1 s. 302; bn-i Mce Zhar eden kimse cinsel ilikide bulunmadan kefaret verir bab) s. 150 Nesai, Zhar c. 2 s. 107. Tirmizi, Zhar c.
1 s. 155
769
770
Eer: Ben bu szmle zhan kasd ettim dese zhar olur. nk kadn annenin tamamna benzetilince onun
organna da benzetilmi olur. Fakat bu deyim bu mnda ak olmad iin niyete muhtatr. Eer: Ben bu
szmle onu boamak istedim dese, kesin boanma olur. nk bu sz kadn haramlkta anneye benzetmek
olduu iin sanki: Sen bana haramsn deyip bu sz ile onu boamak istemitir ve eer hi bir niyeti yoksa o
zaman bu sz mara Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre brey deildir. Zira bu sz, kadna deer vermek
mnsna hamledilebilir. mam Muhammed ise: Zhar olur. Zira kadn annenin bir organna benzetmek zhar
olduuna gre, onu annenin tamamna benzetmenin zhar olmas evleviyetle lzm gelir demitir. Eer kii bu
sz ile sadece kadn kendine haram klmak isterse, mam Eb Ysuf a gre la, mam Muhammede gre zhar
olur.
Eer kii: Sen benim iin annem gibi haramsn der ve bu sz ile zhar veyahut boanmay kasd ederse, kasd
ettii ey ne ise, o vki olur.
Eer kii: Sen benim iin annem gibi haramsn der ve bu sz ile zhar veyahut boanmay kasd ederse, kasd
ettii, ne ise o olur. Zira bu szde hem benzetme, hem haram klma vardr, bunun iin zhar da, boama da
olabilir. Eer kiinin hi bir niyeti bulunmazsa, o zaman mam Eb Ysuf'a gre ila, mam Muhammed'e gre
zhar olur.
Eer kii: Sen benim iin annemin srt gibi haramsn der ve bu sz ile kadn boamak veyahut ila etmek
isterse, mam Eb Hanife'ye gre zhardan baka bir ey deildir. Dier iki mam ise: Neyi kasd ederse o olur
demilerdir.
Kii ancak, nikhl karsn ahar edebilir. Hatta eer cariyesini zhar ederse zhar etmi olmaz. Zira Cenb- Hak
(Azze ve Celle);
inizde kanlarn anneleri yerine koyanlar... 771 diye buyurmutur. Hem de cariyenin asl grevi hizmettir.
Onunla cinsel ilikide bulunmann hell olmas tali bir gayedir. Bunun iin criye nikhl kadnn hkmne
giremez. Hem de zhar, talktan naklolunduu iin criye nasl boanamyorsa, -zhar da edilemez.
Eer kii bir kadn, kadnn haberi olmakszn nikahladktan sonra onu zhar eder ve ondan sonra kadn durumu
renip nikhm kabul ederse, yaplan zhar batldr. nk kii kadn zhar ederken kadn gerekten kiiye
haram olduu iin kiinin ona: Sen benim iin annemin srt gibisin sz doru idi.
Eer bir kimse, nikh altndaki birden ok kadnlara: Siz benim iin annemin srt gibisiniz derse, hepsini
zhar etmi olur.
nk bu szn hepsine sylemitir, asl ki kii birden ok olan karlarna: Siz benden bosunuz dedii
zaman hepsi boanm olurlar, ve her biri iin kiiye bir kefaret lzm gelir. nk bu sz ile her biri iin ayn
ayn hrmet hasl olur. Kefaret de bu hrmeti ortadan kaldrmak iindir. Bunun iin kadnlar ka tane olurlarsa
kiiye o kadar kefaret lzm gelir. la ise yle deildir. nk ilada kefaret yemininin hrmetini korumak iindir.
la ise bir tane yemindir. 772
Zharn Kefareti
Zhann kefareti bir kle azatlamaktr. Eer kii kle bulamazsa iki ay pespee oru tutmaktr. Eer oru da
tutamazsa altm yoksulu yedirmektir. Zira bu hulusta varit olan nass bu ekildedir.
Kii bu kefaretten hangisini demek zorunda olursa, zhar ettii kadna yaklamadan, onu demesi gerekir.
Zira kle azatlamakla oru tutmann kadna yaklamaktan nce olmalar nasstan sabittir. Yoksullara yemek
yedirmek de kefaret olduu iin, onu da nce yapmak lzmdr, ki kadna yaklamak ona hell olsun.
Azatlanacak olan kle ister mslman, ister gayrimslim, ister erkek, ister kadn, ister byk, ister ocuk olsun
kfi gelir. nk bunlann hepsine kle denir, mam: afi, gayrimslim kle hakknda bizim grmze
katlmayarak: Kefaret Allah'n hakkdr. Allah'n hakk ise -zekt gibi- Allah'n dmanna verilemez demitir.
Biz diyoruz ki: yette azatlanmas emrolunan kle mutlaktr. Bunun iin herhangi bir kleyi azatlamakla bu emir
yerine gelmi olur.
Fakat iki gz kr, yahut iki el veya aya kesik olan kle olamaz. Zira iki gz kr olan kle ile, iki eli veya
aya bulunmayan kle organnn menfaatndan tamamen yoksundur. Organnn menfaati tamamen zail olmayan
kleyi azatlamak ise caizdir. Bunun iin eer kle tek gzl, yahut apraz olarak bir el ve bir aya kesik olursa
azatlanabilir. nk bu klenin organ menfaati tamamen zail olmayp sadece eksilmitir. Fakat eer kesilen el
ile ayak apraz olmayp bir yandan olursa, yrmesi mmkn olmad iin azatlanamaz. Sar olan kle ise
caizdir. Fakat kyas onun da caiz olmamasn gerektirir. nk sar olan kimse kulan menfaati olan iitmekten
yoksundur. Ancak sar olan kimse, ona banld zaman iittii iin biz istihsanen: -caizdir- diyoruz. Hatt
eer anadan doma sau olursa -ki o zaman aynca dilsiz de olur- azatlanamaz.
Her iki elinin baparmaklar olmayan kle de azatlanamaz. nk ellerin gc baparmaklarda olduu iin
baparmaklar bulunmayan eller i gremez,
771
772
Yukarda geen Mcadele sresi 3. yetinin ba.

Srekli deli olup hi aylmayan kle de azatlanamaz. Zira vcut organlanndan ancak akl ile yararlanlabilir. Akl
olmaynca hi birinin yarar olamaz, gh deliren, gh aylar kle ise, azatlanabilir. nk bu kle, zaman zaman
ayld iin organlarnn yararndan tamamen yoksun deildir.
Zhar eden kimse eer azatlamak iin kle bulamazsa, kefareti, iinde Ramazan ay ve bayram gnleri
bulunmayan iki ay pepee oru tutmaktr. Pepee tutmann art olmas, nk yet-i Kerme'de Pepee diye
kayd vardr. Ramazan aynda da oru tutmak farz olduu iin Ramazanda tutulan oru kefaret orucu olamaz.
Zira eer kefaret orucu olursa, Allah'n emrini ibtal etmi olur. Bayram gnlerinde de oru tutmaktan
nehyedildii iin o gnlerde tutulan oru kmil olan bir vacibin yerine geemez.
Eer kii iki ay bitmeden, gece veyahut unutarak gndz, zhar ettii kars ile cinsel ilikide bulunursa -mam
Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- orucunu yeni batan tutmas lzm gelir.
mam Eb Ysuf ise. Yeni batan tutmas gerekmez. nk geceleyin veyahut unutularak yaplan cinsel iliki
ile oru bozulmaz, ki onunla pepeelik vasf kesilsin. Oysa art olan pepee tutmaktr. Her ne kadar kadnla
cinel ilikide bulunmadan tutmak da art ise de, bizim dediimiz ekilde orucun bir ksm, sizin dediiniz ekilde
orucun tamam cinsel ilikiden sonra tutulmu olur demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: art
yalnz cinsel ilikide bulunmadan nce oru tutmak deil, ayn zamanda tutulan orular arasnda cinsel ilikide
bulunmamak da arttr. ki ay bitmeden yaplan cinsel iliki ile ite bu ikinci art yok olduu iin yeni batan
tutmak gerekir demilerdir.
Eer kii bir gn mazeretli veya mazeretsiz olarak oru tutmazsa pepea tutmu olmad iin yeni batan
tutmas lzm gelir.
Zhar eden kimse eer oru da tutamazsa, o zaman kefareti altm yoksulu doyurmaktr. Zira Cenb-i Hak (Azze
ve Celle);
Buna gc yetmiyen. altm dkn doyurur 773 buyurmutur. Her bir dkn ya yarm sa' buday, ya bir sa'
arpa veya hurma veyahut bunlarn deeri verilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Evs
b. Samit ile Selemeb. Saar'n hadisinde;
Her bir dkne yarm sa' buday verilir 774 buyurmutur. Hem da gaye dknleri doyurmak olduuna gre
bir kimse ancak gnde bir fitre miktan ile doyabilir. Metinde geen Veyahut bunlarn deeri, sz bizim
mezhebimize gredir, ki biz bunu zektta da syledik.
Eer kii kimine buday, kimine arpa veya hurma verirse caizdir. Zira bunlarn hepsi de yiyecek olduu iin bu
ekilde de maksat hasl olur.
Eer kii bir bakasna, kendisi yerine kefaretini demesini emreder ve o kimse de onun kefaretini derse
caizdir. Zira bu, mn bakmndan bir borlanmadr. Fakir de nce onun adna, sonra ken dii adna kabul eder
ve onun bu kabul kendisi iin hem temellk, hem temlik olur.
Eer kii fakirlere bir gn le ve akam yemeini yedirirse, fakirler ister az, ister ok yesinler -eer doyarlarsacaizdir.
mam- afii bunu da zekt ve fitreye kyas ederek; Yiyecei fakire temlik etmek gerekir. Bunun iin ona i
olarak verilmelidir. Zira temlik fakire daha yararl olur. Bunun iin ibaha temlik yerine gemez demitir.
Biz diyoruz ki: nassda Doyurmak diye buyuruluyor. Doyurmak ise, temlik yoluyla olabildii gibi; ibaha
yoluyla da olabilir. Zektta ise gerekli olan, vermek, fitrede de demektir. Vermek ile demek ise temlikte
hakikattrlar. Eer yoksullar iin de yeni stten kesilmi bir ocuk bulunursa onlara yemek yedirmek kfi
gelmez. Zira stten yeni kesilmi ocuk tam anlamyla yemek yiyemez.
Eer kiinin yoksullara yedirdii yiyecek arpa ekmei olursa beraberinde katk da bulunmas gerekir, ki
doyuncaya kadar yiyebilsinler. Buday ekmei iin ise katk gerekmez.
Altm yoksul yerine bir yoksulu altm gn yedirmek de caizdir. Fakat altm kiilik bir yemei bir yoksula bir
gnde vermek caiz olmayp ancak bir gnn yerine geer. Zira gaye, elden geldii kadar yoksullarn ihtiyacn
gidermektir. Yoksulun ihtiyac ise her gn yenilenir. Bunun in ayn yoksulu ikinci gnde yedirmek bir baka
yoksulu yedirmek gibidir. Altm kiilik bir yemei bir gnde bir yoksula vermenin caiz olmay, eer ona yedirmek gibi- ibaha yoluyla olursa ihtilafszdr. Ona i olarak ve defalarca vermek iin temlik etmek ise,
kimisi: Caizdir kimisi Deildir demitir. Caizdir diyenler: nk kiinin ihtiyac gnde ka defa yenilenir.
Fakat bir kerede verilmesi yle deildir. nk ayn ayr vermek nassan vcibtir demilerdir.
Eer kii yemek kefaretini henz tamamen vermemiken, zihar ettii karsna yaklarsa yeni batan vermesi
gerekmez. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle) yemek kefaretinde, kadna yaklamadan nce verilmesini art
komamtr. Ancak u var ki kii vermeden kadna yaklamaktan menedilir. Zira olabilir ki daha vermemiken
kle azatlamaya, yahut oru tutmaya gc yeter duruma gelir de, kadna yaklatktan sonra kle azatlar, yahut
773
Mcdele: 58/4
Bu ekliyle gariptir. Taberani Evs b. Samit'in hadisini u ekilde nakletmektedir: Peygamber Efendimiz {Sallallah Aleyhi ve Sellem),
Evs b. Samit'e :
Oru tutamyorsan altm yoksula otuz sa' ver, buyurdu. Evs:
Sen bana yardm etmezsen benim buna gcm yetmez, dedi. Bunun zerine Peygamber Efendimiz {Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona
onbe sa', dierleri de herkes bir ey verip t ki otuz sa' tamam oldu
Hadisin muktazas udur ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in Evs b. Samit'e altm yoksula vermesini emrettii, otuz sa'
budayd. Zrt arpa ile hurmadan her bir yoksula bir sa' vermek gerekir. Feth-l Kadir c. 3 s. 104
774
oru tutar. Bunun iin yemek kefaretini vermeden kadna yaklamann memnuniyeti, caiz olmad iin deil,
baka sebepten dolaydr.
Eer kii iki zharn kefaretini -her birine bir sa' buday vermek suretiyle- altm yoksula verirse mam Eb
Hanife ile mam Eb Ysufa gre yalruz bir zharn kefareti olur. mam Muhammed ise: Her iki aahar iin de
kefaret olur. Eer kii bir zhar iin ve bir de Ramazan orucunu bozduu iin iki kefaret bu ekilde verirse yine
her ikisi iin de kefaret olur demitir. mam Muhammed: nk verilen miktar her iki kefaret iin de kfidir
ve kendilerine verilen kimseler de mstahaktrlar. Bunun iin iki kefaretin sebebleri deiik olduu zaman
veyahut kefaretler ayn ayn verildii zaman nasl caiz ise, bu da caizdir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Niyet ancak iki kefaretin sebepleri deiik olduu zaman
muteberdir. Kefaretler aym sebepten dolay olduu zaman ise, niyet lavdr. Niyet lav olunca ve verilen miktar
da bir kefarete kfi gelince bir zharn kefareti olur. nk miktarlarn en az yarm sa' olduu iin yarm sa'dan
az olmas caiz deildir. ok olmas caizdir. Bunun iin -mutlak olarak niyet getirildii zaman nasl bir kefaretin
yerine geiyorsa- imdi de yledir. Fakat eer ayn ayn verilirse yle deildir. nk bir yoksula iki kez vermek
iki yoksula vermek gibidir demilerdir.
Eer bir kimse yapt iki zharn kefareti iin iki kle azatlar ve fakat hangi klenin hangi zharn kefareti
olduunu belirtmezse, her iki zhar iin de kefaret olur. Bunun gibi, eer drt ay oru tutar veyahut yz yirmi
yoksulu doyurursa, yine her iki zharn kefareti olur. Zira kefaretler ayn cinsten olduu iin onlan biribirinden
ayrmaya gerek yoktur.
Eer her iki kefaret iin bir kle azatladktan, yahut iki ay oru tuttuktan sonra: Bu falanca zharn kefareti
olsun- dese, o zharn kefareti olur. Fakat biri zharn, biri de katln kefareti olan iki kefaret iin bir kle
azatladktan, yahut iki ay oru tuttuktan sonra: Bu, zharn, yahut Katln kefareti olsun dese, caiz deildir.
mam Zfer: Her iki surette de caiz deildir. nk her bir kefaret iin klenin yansn azatlam olduu iin,
sonradan klenin tamamn birine vermesi mmkn deildir. Zira artk elinden kmtr demitir.
mam- afi de: Her iki surette de caizdir. nk kefaretler -cinsleri deiik de olsa- gaye bakmndan
ayndrlar demitir. Biz diyoruz ki: Birinci surette kefaretler ayn cinsten olduu iin .ikisi iin edilen niyet lav
olup sanki mutlaktr. Bunun iin sonradan birine verilebilir, ikinci surette ise, kefaretler deiik cinslerden
olduu iin, ikisi iin edilen niyet lav deildir ve lav olmaynca sonradan birine verilemez. Buna bir rnek
getirmek mmkndr. Mesel: Boynunda ramazan orucunun kazas bulunan bir kimse, eer iki gnn niyetiyle
bir gn oru tutarsa, niyeti lav olduu iin bir gnn orucunu tutmu olur. Fakat eer bu kimsenin boynunda
ayrca, adam olduu bir oru daha bulunuyor ve hem ramazan orucunun kazas bulunan bir kimse, eer iki
gnn niyetiyle bir gn oru tutarsa, niyeti lav olduu iin bir gnn orucunu tutmu olur. Fakat eer bu
kimsenin boynunda ayrca, adam olduu bir oru daha bulunuyor ve hem ramazan orucunun kazas ve hem de
adad orucun niyetiyle bir gn oru tutarsa -orular deiik cinslerden olduu iin- niyeti muteberdir ve niyeti
muteber olunca her ikisini de tutmu saylmaz.775
LAN BAHS
Karsna zina isnad eden, yahut karnndaki ocuun kendisinden olmadn syliyen kimseye -eer kan ile
kocann ikisi de ahitlie ehil iseler, kadn da iffetli olup kendisine zina isnad eden kimseye ceza lzm geliyor
ve bu cezay da kadn taleb ediyorsa Lian lzm gelir. Lian -ki ona mlaane de denilir- biz Hanefilere gre kan
ile kocann birbirlerini yalanc karmak iin hkimin huzurunda yemin ederek birbirleri aleyhinde ahitlik
etmeleridir.
Lian, kadn zina suu cezasndan, erkei de iftira suu cezasndan kurtarr. Bunun iindir ki biz ikisinin de
ahitlie ehil kimselerden olmalarm art kouyoruz. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Karlarna zina isnad edip de kendilerinden baka ahitleri bulunmayanlarn ahitlii, kendisinin doru
sylediine Allah' drt defa ahit tutmasyla olur... 776 buyurarak Han ahitlik diye ifde buyurmutur. ahitlik
ise .ancak ahitlie ehil olan kimseden kabul olunur. Erkee lian lzm gelmesi iin kadnn iffetli olup kendisine
zina isnad eden kimseye ceza lzm gelmesi de gerekir. nk eer kadn iffetli olmazsa, kendisine zina isnad
eden kimseye ceza lzm gelmez, ki kocas bu cezadan kurtulmak iin lian yapmak zorunda kalsn. Kansna zina
isnad eden kimseye lian lzm gelmesi iin. aynca kadnn ona ceza talep etmesi gerekir. nk bu, onun kiisel
bir hakk olduu iin -dier haklarda olduu gibi- onun talebine baldr.
Eer karsna zina isnad eden kimse lian etmeye yanamazsa, hkim onu hapseder, t ki ya lian etsin, ya da Ben
ona iftira ettim desin. nk lian kendisine vacip olmu bir haktr ve bu hakk yerine getirmeye de gc yeter.
Eer karsna zina isnad eden kimse lian ederse metni yukarda geen yete binen lian bu sefer kadna lzm
gelir. nk lian erkek ile kadnn ikisine de terettp eden karlkt bir haktr. Ancak u var ki, erkek davac
olduu iin lian nce erkekten balar.
775
776
Nur: 24/5-7
Eer kadn lian etmeye yanamazsa, bu sefer hkim onu hapseder. T ki ya lian etsin, ya kocasn dorulasn.
nk lian bu sefer ona vacip olmu bir hak olur ve bu hakk yerine getirmeye gc yeter.
Karsna zina isnad eden kimse eer ya kle, ya gayr- mslim, ya daha nce birine zina isnad ettii iin
cezalandrlm ise, Han yapamaz, ona ceza lzm gelir. nk lian -yukarda da getii zere- bize gre
ahitliktir. Bunlar ise ahitlie ehil deillerdir. Eer karsna zina isnad eden kimse ahitlie ehil olup da, kans
ya criye, ya gayr- mslim, ya ocuk, deli veya iffetsiz olduu iin kendisine zina isnad eden kimseye ceza
lzm gelmiyorsa ona ne ceza, ne lian lzm gelmez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) :
Drt kii, kendileri ile kanlan arasnda Han yoktur: Mslmann kans bulunan Yahudi veya Hristiyan kadn
hr kimsenin kans bulunan criye ve klenin kans bulunan hr kadn 777 buyurmutur. Eer karsna zina
isnad eden kimse ile karsnn ikisi de daha nce bakasna zina etmekten dolay ceza giymilerse, kiiye ceza
lzm gelir. nk ahitlie ehil olmad iin lian edemez.
Liann ekli yledir: Hkim nce erkee emreder de, erkek drt kere: Allah ahittir ki ona isnad ettiim zina
dorudur dedikten sonra beinci kezde de: Eer yalan sylyorsam Allahn laneti zerime olsun der ve her
defasnda kadna iaret eder. Bundan sonra kadn drt defa Allah ahittir ki bana isnad ettii zina yalandr
dedikten sonra beinci de: Eer bana isnad ettii zina doru ise Allah'n gazabna urayaym der. Zira yukarda
metni geen yet-i kerimelerde Hann bu ekilde yaplmas emrolunmaktadr.
mam Eb Hanife'den gelen bir rivayete gre, kii lian yaparken, kadna Sana isnad ettiim zina dorudur
demek suretiyle hitap eder. Zira hitapta baka bir kadn kasdettii, ihtimali yoktur. Bununla beraber birinci
ekilde de eer -Ona- dedii zaman kadna iaret ederse yine de baka bir kadn kasdetmesi ihtimali yoktur.
Kar ile koca birbirleriyle lian ettikten sonra hkimin onlan ayrmas ile birbirlerinden boanm olurlar. mam
Zfer: Bizzat lian ile birbirlerinden boanrlar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in
Birbirleriyle Han eden kar ile koca hi bir zaman bir daha birleemezler 778 hadisinden, bizzat lian ile
birbirlerinden boandklar anlalr demitir.
Biz diyoruz ki: Lian ile kadn ancak kocasna haram olur ve bunun iin kocas onu boamak zorunda kalr. ayet
kendisi kadn boamazsa -hakszla meydan vermemek iin- hkim onun yerine geer. Kars ile lian eden
Uveymir el-lclani' nin lian yaptktan sonra Peygamber Efendimiz'e: Y Reslallah, eer ben onu nikhm
altnda tutarsam, ona iftira etmi olurum. Benden talk ile bo olsun demesi de bunu gstermektedir. Zira
eer iian ile boanma vki olsayd. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona: Senin onu
boamana gerek yoktur. nk Han ile senden boanmadr diyecekti. 779
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre hkimin onlar ayrmas bir talktr ve kesin boanmadr. Eer
kii: Ben ona iftira ettim dese yeniden onu nikahlayabilir. mam Eb Ysuf ise: Lian ile kadn ona srekli
haram olur. Zira Peygamber Efendimiz metni yukarda geen hadiste; Birbirleriyle Lian eden erkek ile kadn
artk hi bir zaman birleemezler buyurmutur. demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Kii:
Ben ona iftira ettim deyince liandan dn yapm olur ve dolaysyla lan hkm ortadan kalkar. Birbirleriyle
bir daha evlenmemeleri ise Hann hkm kald srecedir demilerdir.
Eer kii, karsnn dourduu ocuun kendisinden olmadn sylerse hkim ocuun kendisinden olmadna
hkmeder ve ocuu annesine verir. Buna dir liann elki de byledir: Hkim kendisine:
Allah ahittir ki senin dourduun ocuk benden deildir diye sylemesini emreder. Kadn da;
Allah ahittir ki sen yalan sylyorsun der.
Eer kii karsna hem zina isnad eder, hem dourduu ocuun kendisinden olmadn sylerse, Lian yaparken
ikisini de syler ve hkim, ocuun kendisinden olmadna hkmederek ocuu annesine verir. Zira rivayet
olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz, (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hill b. meyye karsnn dourduu
ocuun Hill'dan olmadna hkmetmi ve ocuu annesine vermitir. 780
Eer kii liandan dn yapar ve kadna iftira ettiini sylerse iftira ettii, ikrar ile sabit olduu iin hkim onu
cezalandrr ve iki mama gre kadnla yeniden evlenebilir. nk iftira cezasn giymekle liana olan ehliyeti
ortadan kalkar ve lian'a ehliyeti kallonca, liann hkm olan hrmet de kalkm olur. Ayn sebebe binen eer
kii bir yabanc kadna da zina isnad ettii iin ceza giyerse yine hkm byledir.
Eer kii karsna zina isnad ettii zaman kadn kk, yahut deli olursa, lian lzm gelmez. nk kk, yahut
deli olan kadna bir yabana zina isnad ettii zaman yabancya nasl ceza lzm gelmiyorsa, ian da cezann yerine
getii iin ona zina isnad eden kocasna da liann lzm gelmemesi gerekir. Karsna zina isnad eden kimse de
eer kk veya deli olursa hkm byledir. nk kk, yahut deli olan kimse ahitlie ehil deildir. Dilsiz
olan kimsenin karsna zina snad etmesi lian gerektirmez. nk ian, zina isnadnn cezas yerine getiine
gre ceza nasl ancak sarih isnad ile hak oluyorsa lan da yledir.
mam- afii ise: Dilsiz olan kimsenin iareti de konuan kimsenin ifdesi hkmndedir demitir.
Biz diyoruz ki: iaret ne kadar ak da olsa, kesin deildir. Suun kesin olmad durumlarda ise ceza lzm
gelmez. mam Eb Hanife ile mam Zfer'e gre kiinin, karma: Kanundaki ocuk benden deildir demesi
777
bn-i Mce, Lian s. 151; Darekutn, Hudud c. 2 s. 356. Beyhaki, Lian c 7 s. 396-397
Eb Dvud, Lian c. 1 s. 306, Darekutn c. 2 s. 406
779
Buhri (Camide Tealn Bab) c. 2 s. 800
780
Eb Davud, Lian c. 1 s. 306
778
lian gerektirmez. nk kadn gebe olup olmad kesin olarak bilinemedii iin kii ona bu sz sylemekle,
zina isnad etmi saylmaz. mam Eb Ysuf ile mam Muhammed ise: Eer kadn alta aydan az bir sre iinde
doum yaparsa, Iian lzm gelir. nk o zaman, kiinin bu sz sylerken kadnn gebe olduu anlalr
demilerdir. Biz diyoruz ki: Kii bu sz syledii zaman kadna zina isnad etmi saylmaynca, ona sanki:
Eer gebe isen senin ocuun benden deildir demitir. Zina isnada ise arta balanamaz.
Eer kii kadna: Sen zina etmisin ve kanundaki ocuk da benden deildir dese, o zaman lian gerektirir.
nk kadna Sen zina etmisin sz, zina isnadnda sarihtir. Fakat hkim, ocuun ondan olmadna
hkmedemez. mam- afii: Hkmeder. Zira Hill b. meyye karsna zina isnad ettii zaman kars gebe idi.
Bununla beraber Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ocuun Hill'dan olmadna
hkmetmitir demitir.
Biz diyoruz ki: Kadn doum yapmadka gebe olup olmad kesin olarak bilinemedii iin, ahkm ancak
doumdan sonra, gebelie terettp eder. Peygamber Efendimiz ise, kadnn gebe olduunu vahiy yolu ile
bilmitir.
Eer doumdan hemen sonra, yahut doumu kutlamann veya doum iin gereken eyay satn almann det
olduu zaman iinde kii ocuun kendisinden olmadn sylerse sz dinlenir ve kendisine lian lzm gelir.
Eer bu zaman iinde sylemeyip sonradan sylerse, mam Eb Hanife'ye gre yine byledir. Fakat ocuun
kendisinden olmadna hkmedIemez. ki mam ise: Eer henz lousalk sresi bitmemi ise hkmedilir
demilerdir. ki mam; nk bu szn ksa bir zaman iinde sylendii zaman kabul olunduuna, uzun
zamandan sonra sylendii zaman ise kabul olunmadna gre bu zaman iin bir snr koymak gerekir.
Lohusalk da doumun bir sonucu olduu iin biz onu snr kabul ediyoruz demilerdir, mam Eb Hanife ise:
Davann kabul iin snrl bir zaman tanmann mns yoktur. Zira kiiden bu davay kabul etmek iin zaman
tanmak, ona dnmek imknn vermek iindir. Dnmede ise insanlarn durumu deiiktir. Bunun iin
zamandan ok, duruma bakmak lzmdr. Eer kii kutlamalar kabul ettikten, yahut doum iin gereken eyay
satn aldktan, yahut -hi deilse- bunlarn yaplmas det olduu zaman getikten sonra bunu sylerse kabul
olunmaz demitir.
Eer kadn doum yaparken kocas hazr olmayp da sonradan gelirse, bu ihtilafl olan sre onun geldii tarihten
itibaren balar.
Eer kadn bir karnda iki ocuk dourur ve kocas birinci ocuun kendisinden olmadn, ikinci ocuun ise
kendisinden olduunu sylerse, her iki ocuun da kendisinin olduu kantlanm olur. Zira ocuklar ikiz
olduklar iin ikisi de ayn sudan olumulardr, ve ona ceza lzm gelir. nk ikinci ocuun kendisinden
olduunu sylemekle, yalan sylediini ikrar etmi olur. Eer birinci ocuun kendisinden olduunu, ikinci
ocuun kendisinden olmadn sylerse, ayn sebebe binen yine her iki ocuun da kendisinin olduu sabit
olur. Ancak bu kez ona ceza deil, lian lzm gelir. nk ikinci ocuun kendisinden olmadn sylemekle
kadna zina isnad etmi ve bu isnadndan da dn yapmamtr. Birinci ocuun kendisinden olduunu
sylemesi ise daha ncedir. Byle durumda ise lian gerekir.781
CNSEL LKYE GSZ OLAN VEYA KENDSNDE

BAKA BR EKSKLK BULUNAN KMSENN BABI
Eer bir kadnn kocas cinsel ilikide bulunmaktan ciz olursa, hkim ona bir yl mehil verir. Eer bu sre
iinde kars ile cinsel ilikide bulunursa ne al, bulunamazsa ve kars da isterse hkim boanmalarna karar
verir. Hz. mer, Hz. Ali ve Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anhm)den bu ekilde rivayet olunmaktadr.
Hem de kadnla cinsel ilikide bulunmak kadnn bir hakkdr. Kocasnn kendisiyle cinsel ilikide bulunamamas
ise, kendisinde yeni meydana gelen bir sebepten ileri gelebildii gibi, yaradlnda mevcut olan bir eksiklik de
olabilir. Bunun iin ona bir yl mehil verilir ki bu mddet iinde bu durumun neden ileri geldii renilsin. Zira
bir ylda drt mevsim bulunduu halde eer bir ylda da cinsel ilikide bulunamazsa, yaradlta mevcut olan bir
eksiklik olduu anlalr, ki o zaman kadm nikh altnda tutmas zulm olur. Bunun iin eer kendisi kadn
boamazsa hkim onun yerine geer de kadn boar. Fakat hkimin onu boayabilmesi iin kadnn boanmasn
istemesi gerekir. nk boanmas onun kiisel bir hakk olduu iin onun istemesi arttr.
Hkimin bu karan ile kadn bir talk ile ve fakat kesin olarak boanm olur. Zira hkim, kadnn kocas yerine
kaim olduu iin boanmalarna karar verince kadnn kocas bizzat karsn boarn gibi olur. mam- afii:
Hakimin karan kadn boamak deil, nikh fesh etmektir demitir. Bize gre ise bu karar fesih deil, ancak
kesin talktr. nk eer kesin talk olmazsa, kocas bir daha onu nikh altna alabilmesi gerekir, ki o zaman
hkimin karan mnsz kalr.
Hkimin karan ile boanan bu kadna, eer kocas kendisiyle, tenhalam ise mehrin tamam der. Zira cinsel
781
ilikiden ciz bile olsa, erkein kadnla tenhalamas onunla cinsel ilikide bulunmas hkmndedir. Ayn sebebe
binen (kadna iddet de lzm gelir) bu da eer kadnn kopas: Ben onunla cinsel ilikide bulunmadm diye
ikrar ederse byledir.
Eer erkek kadnla cinsel ilikide bulunduunu, kadn da bulunmadn syler ve kadn kz deil ise, sz
erkein yeminli szdr. Zira asl, erkein -yaradl itibaryla- cinsel ilikiden ciz olmamasdr. Eer erkek
yemin ederse kadnn hakk der. Yemin etmezse ona bir yl mehil verilir. Eer kadn kz ise ve kadnlar da ona
bakp kz olduunu sylerlerse, yine bir yl mehil verilir. Eer kz olmadn sylerlerse erkee yemin verilir.
Eer erkek yemin ederse kadnn hakk kalmaz. Yemin etmezse bir yl mehil verilir. Eer erkein tenasl organ
kesik ise ve kadn da boanmasn istiyorsa boanmasna hemen karar verilir. nk erkein tenasl organ kesik
olmas halinde ona mehil vermenin bir yaran yoktur.
Cinsel ilikiden ciz olan kimseye mehil verildii gibi idi olan kimseye de bir yl mehil verilir. nk idi
olan kimseden cinsel ilikide bulunabilmesi umulur.
Cinsel ilikiden ciz olan kimse eer kendisine verilen bir yl bittikten sonra: ben cinsel ilikide bulundum der
ve kadn da Hayr yalan sylyor diye inkr ederse kadnlar onu muayene ederler. Eer kz olduunu
sylerlerse, o zaman kadn muhayyerdir. nk kadnn doru syledii, onu muayene eden kadnlarn ahitliiyle kantlanm olur. Eer kadnlar kz olmadn sylerlerse kocasna yemin verilir. Eer kocas yemin
etmezse kadn yine muhayyer olur. Zira doru syledii, bu sefer kocasnn yemin etmesinden anlalr.
Eer yemin ederse kadn muhayyer olmaz. Eer kadn esasnda dul olursa, yine sz erkein yeminli szdr.
Zira -yukarda da sylediimiz gibi- erkekte asl -yaradl itibaryla- cinsel ilikiden ciz olmamasdr.
Eer kadn kocasn kabul edip boanma davasndan vaz geerse bir daha boanma isteinde bulunamaz. nk
hakknn dmesine kendisi raz olmutur.
Sahih olan kavle gre mehil olarak verilen yl kameri yldr ve ayba deti gnleriyle Ramazan ay da yldan
saylr. nk yl ayba detinin gnleriyle ramazan ayndan hali olamaz. Erkek veya kadnn hastaland
gnler ise -hastalksz yl olabildii iin- yldan saylmazlar.
Kadnda bir kusur bulunduu zaman, kusur ne olursa olsun Biz. Hanefilere gre (kocas nikhn feshedemez.
mam- afi: Eer kadnn fecri kapal olur, yahut czzam, alaca veya ak hastalklarndan birisi kendisinde
bulunursa kocas nikhn feshedebilir. nk evlilikten maksad cinsel arzuyu tatmin etmektir. Bu kusurlardan
birisi kendisinde bulunan kadnla ise, cinsel ilikide bulunmak ya mmkn deil, ya tiksindiricidir. Nitekim
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Czzaml olan kimseden arslandan katn gibi ka 782 buyurmutur demitir.
Biz diyoruz ki: eer kadnla cinsel ilikide bulunmann imknszl nikhnn feshini caiz klsayd, len kadnla
cinsel ilikide bulunmak bsbtn imknszdr. Bu kadnn nikhn feshetmek caiz olmadna gre bu drt
kusurdan birisi kendisinde bulunan kadnn nikhn bozmann caiz olmamas evleviyetle lzm gelir.
Eer czzam, alaca veya ak hastalklarndan birisi erkekte bulunursa -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysufa
grekadnn da nikhm feshettirme yetkisi yoktur. mam Muhammed ise: kadn isterse feshettirebir. nk
boama yetkisine sahip olmad iin eer nikhnn feshi talebinde de bulunamazsa zulme uram olur. Bunun
iin, kocasnn cinsel ilikiden ciz veyahut tenasl organnn kesik olduu zaman nas nikhnn feshi
talebinde'bulunabiliyorsa, bu durumda da yledir. Erkek ise kadndan boama e kurtulabildii iin kadn gibi
deildir demitir. mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf da: Kadnn, nikhn feshettirmesi kocasnn hakkn
ibtal olduu iin asl olan, caiz olmamasdr. Kocann cinsel ilikiden ciz veyahut tenasl organnn kesik
olduu zamanda ise, evliliin esas gayesi olan cinsel arzunun tatmini mmkn olmad iin kadna bu yetki
verilmitir. Kocada bu hastalklardan, birinin bulunmas halinde ise cinsel arzunun tatmini mmkndr. Bunun
iin iki durum arasnda fark vardr demilerdir. 783
DDET BABI
Kadmn kocas onu kesin veya rec'i talk ile boad, ya da kan ile koca bir baka yol ile birbirinden aynlddar
zaman, eer kadn hr ise iddeti kere ayba halini grmektir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Boanan kadnlar ay bas hali beklerler 784 diye buyurmutur. Boanmadan baka bir yolla ayrlma da
boanma hkmndedir. nk iddet, kocasndan ayrlan kadnn gebe olup olmadn renmek iin vcib
olmutur. Bu sebep ise kocasndan ayrlan btn kadnlarda mevcuttur.
mam- afi, yukarya aldmz yet-i Kerime'de geen Kuru kelimesini temizlik mnsna hamlederek:
Kocasndan ayrlan kadnn iddeti kere ayba halinden temizlenmektir demitir. Fakat kuru kelimesini
ayba mnsna hamletmek daha iyidir. Zira her ne kadar bu kelime bu her iki mn arasnda mterek ise de,
kadnn gebe olmay, ayba halinden temizlenmekle deil, ayba haline girmekle anlalr. Hem de
782
Buhari (Tp Czam Bab) c. S. s. 850

784
Bakara: 2/227
783

Cariye olan kadinin iddeti iki kere ayba haline girmektir. 785 buyurduuna gre yetteki Kuru kelimesinden
de murad ayba haline girmektir.
ocuk, yahut yal olduu iin ayba halini gremeyen kadnn iddeti de aydr. Zira Cenb- Hak (Azze ve
Celle);
Kadnlarnz iinde ay hli grmekten kesilenler ile henz ay hli grmemi olanlarn iddetlerini tyin
edemezsiniz, bilin ki onlarn iddet beklemesi aydr 786 buyurmutur. Gebe olan kadnn iddeti de doum
yapmasdr. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Gebe olan kadnlar da, doum yapmakla iddet sreleri biter 787 buyurmutur.
Eer kocasndan ayrlan kadn criye olursa iddeti, iki kez ayba hli grmektir. Zira Peygamber Efendimiz
Cariyenin talk says ikidir. ddeti de iki kez ayba halini grmektir 788 buyurmutur. ayet kocasndan
ayrlan criye ocuk veya yal olduu iin ayba halini grmyorsa, o zaman iddeti bir buuk aydr. Kocas
len kadnn, iddeti de, eer kadn hr olursa drt ay on gndr. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
inizde lenlerin braktklar eler, drt ay on gn beklerler 789 buyurmutur.
Eer kocas len kadn criye olursa iddeti iki ay be gndr ve eer kocas len kadm gebe olursa -ister hr,
ister criye olsun- ddeti doum yapmasdr. Zira yukarda metni geen bu hkm ile ilgili yet-i kerime
mutlaktr. Abdulllah bn-i Mesud (Radyallh anh) da; Kim isterse gelsin de ben kendisine yemin etmeye
haznm. Ksa olan Nisa sresi, Bakara sresindeki yetten sonra inmitir. Yni: Gebe olan kadnlar da doum
yapmakla iddet sreleri biter mealindeki yeti ieren Talk sresi, Bakara sresindeki inizde lenlerin
braktklar eler drt ay on gn beklerler 790 mealindeki yetten sonra nazil olup onu neshetmitir demitir.
Hz. mer (Radyallh anh)da: Eer kocas len kadn, kocas daha teneir tahtas zerinde iken bile doum
yaparsa, iddeti biter ve evlenebilir demitir. 791
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre eer kocas hasta iken boanan kadn daha iddeti bitmemiken
kocas lrse, boanma iddeti ile lm iddetinden hangisi daha uzunsa onu beklemesi gerekir. mam Eb Ysuf
ise: ddeti kere ayba halini grmektir demitir. Yni eer kadn kesin, ya da talk ile boanm ise
byledir. Rec'i talk ile boanan kadnn iddeti ise her imamn ittifakyla lm iddetidir.
mam Eb Ysuf: nk kocas ile arasndaki nikh kocasnn lmnden nce kesin boanma ile ortadan
kalkmtr, lm iddeti ise ancak nikhn lm ile kalkmas halinde lzm gelir. Her ne kadar kocasnn
lmnde nikhn hkm duruyor se de ancak miras bakmndandr. Rec'i talk ise yle deildir. nk rec'i
talk ile boanan kadn ile kocas arasndaki nikh, iddet bitmedike her ynden bakidir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Nikhn hkm miras bakmndan kalkmadna gre, ihtiyaten
iddet bakmndan da kalkmamas lzm gelir. Bunun iin her iki iddeti de beklemek zorunda olur demilerdir.
Kocasnn dinden kmas ile boanan ve iddeti daha bitmemiken kocas len kadnn iddetinde de ayn ihtilf
cridir. Kimisi: Bu kadnn iddeti ic-ma ile ay ba halidir. nk bu kadn kocasna miras olmad iin
kocas ile arasndaki nikhn hkm kocas ld zaman baki deildir. Zira mslman kimse gayri mslime
miras olamaz demitir.
Eer bir kadn ayba halini grmedii iin aylarla iddetini beklerken ayba halini grrse, aylarla olan
iddetnden bekledii gnler boa gidip yeniden ayba iddetini beklemesi gerekir. Yni eer grd kan normal
ayba kan olursa -sahih olan kavle gre- hkm byledir. nk aylarla olan iddetn ayba hali iddeti yerine
gemesi kadnn ayba halinden kesilmesi artna baldr. Kadnn normal olarak ayba halini grmesi ise,
ayba kanndan kesilmemi olduunu gsterir. Nasl ki oru tutamayan kimsenin oru yerine fidye verebilmesi
de, lme kadar oru tutamamas artna baldr.
Eer kadn iki kez ayba halini grdkten sonra ayba halinden kesilirse aylarla olan iddeti beklemesi gerekir.
Zira asl ile asln bedeli bir arada olamaz.
Fasid nikh ile evlenen kadn ile, yanllkla kendisiyle cinsel ilikide bulunulan kadnn iddetleri, ayrlmada da,
lmde de ayba hali iddetidir. nk bu iki kadnn iddet beklemeleri, meru olan bir nikha deer vermek iin
deil, kadnn gebe olup olmadn renmek iindir. Gebe olmad ise aylarn gemesiyle deil, ayba kann
grmekle anlalr.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre gebe olan kadnn kocas ocuk da olsa, ld zaman kadnn
iddeti doum yapmasdr. mam Eb Ysuf se: ddeti drt ay on gndr. nk kocas ocuk olduu iin bu
gebelik ondan deildir. Bunun iin bu kadn sanki kocas ldkten sonra gebe kalmtr demitir, ki mam-
afi de bu grtedir, mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise, yukarda metni geen Gebe kadnlar doum
785
Eb Dvud, Talk 6; Tirmizi, Talk 7; bn-i Mce, Talk 30; Darmi, Talk 17.
Talk: 65/4
Talk: 65/4
788
Yukarda geen Cariyenin iddeti iki kez ayba hali grmektir mealindeki hadisin tamamdr.
789
Bakara: 2/234
790
Buhri (Bakara sresinin tefsiri) c. 2 s. 650 ve (Talk sresinin tefsiri) c. 2 s. 729, Eb Dvud (Talk-Gebe Kadnn ddeti) c. 1 s. 316,
bn-i Mce (Kocas len Gebe Kadn Doum Yapnca Evlenebilir Bab) s. 147, Nesai (Kocas len Gebe Kadnn ddeti) c. 2 s. 115
791
el-Muvatta' (Kocas len Kadnn Gebe Olduu Zaman ddeti) s. 216
786
787
yapmakla iddet sreleri biter mealindeki yet-i kerimenin itlakma dayanmlardr. Hem de kocas len kadnn
iddet beklemesi, gebe olup olmadn renmek iin deil, meru olan bir kocann hakkna sayg gstermek
iindir. Nitekim ayba halini grd halde aylarla iddet beklemesi de bunu gstermektedir. Meru kocalk
vasf ise -kadnn gebelii ondan deilse de- ocukta da mevcuttur. Kocas ldkten sonra gebe kalan kadn ise
yle deildir. nk bu kadn kocas lrken gebe olmad iin iddeti aylarladr. Sonradan gebe kalmas
iddetini deitirmez. Bu kadn ise, kocas lr lmez iddeti doum yapmak olmutur. Bu itibarla ikisi arasnda
fark vardr.
Her iki surette de ocuk kadnn kocasna verilemez. Yni gebelik -ister kadnn kocas sa iken, ister ldkten
sonra kadnda grlsn- kocasnn deildir. nk ocuun suyu bulunmad iin gebeliin ondan olmas
dnlemez, ki nikh onun yerine kaim olsun.
Eer kii karsn ayba halinde boarsa, kadnn, iinde bulunduu ayba hali iddetinden saylmaz. Zira iddet
kez tam ayba halini grmektir, kadnn, iinde bulunduu ayba hali ise -bir ksm daha nce getii iintam deildir.
Eer iddetini beklemekte olan bir kadnla, yanllkla cinsel ilikide bulunulursa kadna bir iddet daha lzm gelir
ve iki iddet birbirine girerler. Kadnn grd ayba hali de her iki iddetten de saylr. Birinci iddet bittii
zaman eer ikinci iddet bitmezse kadnn o iddeti de tamamlamas gerekir. mam- afii: ki iddet birbirine
girmezler. nk iddet beklemek, kadnn bir zaman iin evlenmemesi ve evinden dar kmamas ibadetidir.
Bunun iin, iki gnn orucu nasl bir gnde tutulamyorsa, iki iddet de bir arada beklenemez demitir.
Biz diyoruz ki: iddetten gaye kadnn gebe olup olmadn renmektir: Bu ise bir iddeti beklemekle de hasl
olur. ddetin ibadet olmas ise ikinci derecede gelir. Nitekim kadn iddet beklemenin ibdet olduunu bilmedii
halde beklerse iddet saylr, ibdet ise niyetsiz geerli olamaz.
lm iddetin bekleyen kadn eer kendisiyle yanllkla cinsel ilikide bulunulursa, aylarla olan iddeti bekler ve
iddetlerin birbirine girmelerini -mmkn olduu kadar- gerekletirmek iin grd ayba hallerini aylar
iddetinen sayar. Boanan kadnn iddeti boanma tarihinden, kocas len kadnn iddeti de lm tarihinden
itibaren balar. Kadn, iddet sresi geinceye kadar boandm, yahut kocasnn ldn bilmese de iddeti
bitmi olur. Zira iddeti gerektiren sebep ya boanma, ya lmdr. Bunun iin boanma ile lm hangi tarihte
vuku bulursa iddet o tarihten itibaren balam olur.
Bizim Buhara Ulemamz (Allah hepsine rahmet eylesin) gizli anlama phesine mahal brakmamak iin
Boanma iddeti boanmann ikrar edildii tarihten itibaren balar diye fetva vermilerdir.
Fasid olan nikhta iddet, ya kan ile kocann biribirinden ayrlmalar tarihinden, ya da kocann kan ile cinsel
ilikide bulunmamaya karar verdii tarihten tibaren balar. mam Zfer: ddet gerektiren sebep cinsel iliki
olduu iin iddetin balangc, kan ile kocann bulunduklar en son cinsel ilikidir demitir.
Biz diyoruz ki: Fasid olan nikhta vuku bulan btn cinsel ilikiler -bir akdin hkmne dayandklar iinbir
cinsel ilikinin hkmndedirler. Bunun iindir ki hepsi !iin bir mehir lzm gelir. Bunun iin kan ile koca
birbirlerini terk etmedike, yahut cinsel ilikide bulunmamaya karar vermedike iddet balamaz. nk en son
cinsel ilikiden sonra dahi bir daha cinsel ilikide bulunacaklar ihtimali vardr.
Eer kadn: Benim iddetim bitmitir, kocas da Bitmemitir dese, sz kadnn yeminli szdr. Zira kadn
sznde emindir. Ancak kendisinden phe edildii iin ona yemin verilir. Nasl ki yanna bir ey emanet
braklan kimse de emin olduu halde, emaneti geri verdiini syledii zaman ona yemin verilir.
Eer bir kimse kesin bir talk ile boad karsyla, iddeti daha bitmemiken bir daha evlenir ve fakat onunla
cinsel ilikide bulunmadan bir daha boarsa -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gr- kadna bir mehir daha
der ve bir iddet daha lzm gelir. mam Muhammed ise: Kadnla ikinci evlenmede cinsel ilikide bulunmadan
onu boad iin kadna yarm mehir der ve yeni bir iddet lzm gelmez. Birinci iddet de birinci talk ile vacip
olmutur. Ancak daha bitmeden eski kocasyla bir daha evlendii iin hkm ortadan kalkm ve fakat bir daha
boannca tekrar avdet etmitir demitir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da: Her ne kadar ikinci
evlenmede kadnla cinsel ilikide bulunmam ise de birincide bulunduu iin onun eseri olan iddet daha
bitmemiken kocasyla bir daha evlendii iin bir daha kendisiyle cinsel ilikide bulunmu gibi olur. Nasl ki bir
kimse bir mal gasp ettii zaman eer o mal sahibine geri vermeden satn alrsa, o kimsenin o mal satn almas
mal yeniden teslim almas yerine geer demilerdir. mam Zfer de: Bu kadna hi iddet lzm gelmez. nk
birinci iddet daha tamamlanmadan kadn eski kocas ile evlendii iin iddet sakt olmu, ikinci evlenite de
kocas kendisiyle cinsel ilikide bulunmadan onu boad iin bu boanma ile de ona iddet lzm gelmemitir
demitir.
Eer slm idaresi altnda olan bir gayrimslim, gayrimslim olan karsn boarsa kadna iddet lzm gelmez.
slm idaresi altnda olmayan gayrimslim kadnlara da, eer mslman olup slm lkesine g ederlerse iddet
lzm gelmez ve eer gebe deillerse evlenebilirler. Ancak gebe olduklar zaman doum yapmadan evlenmeleri
caiz deildir. Bu da mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Her iki kadna da iddet lzm gelir
demilerdir. Bu ihtilf da, gayrimslim olan kimsenin, kendileriyle evlenmesi caiz olmayan yakn akrabalaryla
evlenmesi hakkndaki ihtilf gibidir, ki biz bu ihtilf evlenme bahsinde anlattk. mam Eb Hanife'nin bu gr
de, gayrimslim olan kadnn iddeti vucubuna inanmamas haline mahsustur. Eer kadnn dininde de iddet vcib
ise, mam Eb Hanife'ye gre de kadana iddet lzm gelir. ki mam, mslman olup slm lkesine g eden
kadn hakknda: nk baka bir nedenle kocasndan ayrlmas halinde ona iddet lzm geldiine gre,
mslmanl kabul edip slm lkesine g etmesi halinde de ona iddet lzm gelmesi gerekir. Fakat eer kocas
mslman olup slm lkesine g eder de, kendisi Darl Harb'ta kalrsa o zaman -slm ahkmma muhatab
olmad iin- ona iddet lzm gelmez demilerdir. mam Eb Hanife de:
Mslmanl kabul edip yannza g eden kadnlarla evlenmenizde szin iin bir engel yoktur 792 yet-i
kermesine dayanmistir. Hem de iddet nerede lzm gelirse bir kul hakk iin lzm gelir. slm idaresi altnda
olmayan gayrimslimin ise bir hakk yoktur. Ancak eer kadn gebe olursa -karnnda soyu belli olan ocuk
bulunduu iin- doum yapmadka onunla evlenilemez. mam Eb Hanife'den -gebe de olsa, onunla
evlenilebilir. Ancak -zinadan gebe olan kadn gibi- doum yapmadka onunla cinsel ilikide bulunulamaz diye
syledii de rivayet olunmutur. Fakat birinci rivayet daha dorudur.793
Bir Fasl
Kesin olarak boanan kadn ile kocas len kadna -eer erginlik ana ermi ve mslman iseler- yas tutmak
vcibtir. Kocas len kadna yas tutmann vcib olmas, nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem):
Allah'a ve hiret gnna nanan hi bir kadna her hangi bir l iin gnden fazla yas tutmak caiz deildir.
Kadn ancak len iin drt ay on gn yas tutar 794 diye buyurmutur. Kesin olarak boanan kadna yas tutmanm
vcib olmas ise bizim mezhebimizdir. mam- afi: Boanan kadna yas tutmak vcib deildir. nk yas
tutmak Kadnn, lnceye kadar kendisine iyi davranan kocasn yitirmekten duyduu znty gstermek
iindir. Boanan kadn ise, kocas onu boamakla ktlk ettii iin kocasn yitirmekten znt duymaz, ki
onun iin yas tutsun demitir. Biz ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in;
Kna gzel kokudur diyerek iddetini beklemekte olan boanm kadn kna ile boyanmaktan nehyettiine dair
hadise 795 dayanyoruz. Hem de yas tutmak duyulan znty gstermek olduuna gre, boanan kadnn
znts, kocas len kadnn zntsnden daha oktur. Zira kadn boanma ile lmden daha ok kocasndan
uzaklam olur. Nitekim kadn len kocasn ykayabilir de kendisini boayan kocasn ykayamaz.
Kadnn yas tutmas, iddetini beklemekte iken gzel koku kullanmamas, sslenmemesi ve eer bir zorunluu
yoksa gzlerine srme ekmemesi, sana yzne -kokulu olsun olmasn- ya srmemesidir. El-Cami-lSair'de Ancak eer kadnn gzleri aryorsa, o zaman gzlerine srme ekebilir diye gemektedir. Yas
tutmakta olan kadnn bunlar yapamamasnn iki nedeni vardr: biri -yukarda sylediimiz zere- zntsn
gstermektir. Biri de, bunlar yapan kadna kar erkeklerde istek uyanr. ddetini beklemekte olan kadn ise,
evlenmekten men edildii iin eer bunlar yaparsa haram bir i yapmak tehlikesine dm olur. Sabit olmutur
ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleytii ve Sellem) iddetini beklemekte olan bir kadm gzlerine srme
ekmekten alkoymutur. 796 Yada da ounlukla gzel koku bulunduu gibi, yalanma sa iin bir sstr.
Bunun iindir ki ihramda olan kimse kendine ya srmekten men edilmitir.
Ancak eer kadnn mazereti bulunursa o zaman yalanabilir ve gzlerine srme ekebilir. nk o zaman onlar
kendisi iin bir zorunluk olur. Eer kadn gzlerine' srme ekmeyi det haline getirdii iin gz arsndan
kayg duyarsa ve duyduu kayg da kuvvetle muhtemel ise, o zaman .yine gzlerine srme ekebilir. Bunun gibi
ipekli elbise giymek de, eer kadn mazur olduu iin ona muhta olursa caizdir. Aym sebebe binen kadn kna
ile de boyanamaz, safran veya aspur ile boyanm elbiseleri giyemez. nk safran ile aspur gzel
kokulardandr.
Gayrimslim olan kadna yas tutmak vcib deildir. nk gayrimslim, eriat ahkmna muhatab deildir.
Ya kk olan kadna da yas tutmak vcib deildir. Zira erginlik anda olmayan kimse de eriat ahkmna
muhatab deildir. Fasid olan nikhn iddetinde yas tutmak yoktur. Zira nikh fasid olan kadn, kocasnn onu
boamas veyahut lm ile bir ey yitirmi olmuyor ki, duyduu znty yas tutmakla gstersin. ddetim
beklemekte olan kadna ak olarak evlenmek teklifinde bulunulamaz. Fakat kapal bir ekilde teklif etmenin
sakncas yoktur. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
ddette olan kadnlara kapal bir ekilde evlenme teklif etmenizde veya iinizde onlarla evlenmeye karar
vermenizde size bir sorumluluk yoktur. Allah onlardan sz edeceinizi bilir. Sakn -meru szler dnda- onlarla
gizlice szlemeyin 797 buyurmutur. Abdullah bn-i Abbas (Radyallh anh): Kadna kapal bir ekilde
evlenme teklifini yapmak, ona Evlenmek istiyorum gibi bir ey sylemektir demitir.
792
Mmtehine: 60/10
794
Bu hadis mmi Atiyye, mmi Hatibe, Zeyneb binti Cah, Hz. Hafsa ve Hz. Ale (r.a)'dan rivayet olunmutur. Buhari, Ceniz 31; Hayz
12; Talk 46-49; Mslim, Emzirme 125, 129, 123; Eb Dvud, Talk 43, 46; Timizi, Talk 18; Nesai, Talk 58. 59; bn-i Mce, Talk 35;
Darmi, Talk 12, 13; Muvatta, Talk, 101, 102; Ahmed' Msned'i 6/27, 184, 249, 281, 288
795
Eb Dvud (ddette oIan kadnm saknmas gereken eyler bab) c. 1 s. 315
796
Snme-i Sitte"nin rivayet ettikleri bu hadisi Buhari (Yas tutmakta olan kadnn gzlerine srme ekmesi) c 2 s. 804, Mslim (Yas
tutmann vcubu bab) c. 1 s. 487'de kaydetmilerdir.
797
Bakara: 2/235
793
Boanan kadn -ister rec'i, ister kesin olarak boanm olsun- iddeti bitmedike ne gece ve ne de gndz evinden
dan kamaz. Kocas len kadn ise, gndzleri her zaman, gecenin de bir ksmnda dan kabilir. Fakat kendi
evinden baka bir yerde yatamaz. Boanan kadnn evinden dan kamamas; nk Cenb- Hak (Azze ve
Celle);
Boadniz kadnlar-apak bir hayaszlk yapmadka- evlerinden karmayn. Onlar da kmasnlar 798 diye
buyurmutur. Kocas len kadna gelince: ona kocasnn terekesinden nafaka dmedii iin gndzleri dan
kp geimini salamak zorunda olur ve bazen dianda kalmas gece karanl basncaya kadar uzar. Boanan
kadn ise ona kocasnn malndan nafaka dt iin kocas len kadn gibi deildir. Ancak eer nafakadan vaz
gemesi artyla kendisiyle hul' edilirse, o zaman kimisi: Gndzleri dan kabilir, kimisi: yine kamaz.
nk nafakasnn sakt olmasna kendisi raz olduu iin kendisine vcib olan bir hak sakt olmaz demitir.
(ddetini beklemekte olan kadn, kocas ld veyahut onu boad zaman nerede kalyor idiyse orada iddetini
beklemek zorunda olur. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Onlan evlerinden karmayn- buyurmutur. Evleri ise oturduklan yerdir. Bunun iindir ki eer kadn babas
evine gittii srada kocas onu boarsa, oturduu eve dnp orada iddetini beklemek zorunda olur. Peygamber
Efendimiz tSallallah Aleyhi ve Sellem), kocas ldrlen kadna; ddetinin sresi bitinceye kadar evinde otur
799
buyurmutur.
Eer kadna kocasnn evinden den miktar kfi gelmedii iin dier miraslar onu oturduu yerden
karrlarsa, o zaman baka yerlere tanabilir. nk bu tanma mazeretten dolaydr. Mazeret ise ibdetlerde
etki yapar. Nitekim, eyasnn alnmasndan, yahut altnda oturduu damn, stne yklmasndan kayg
duyduu veyahut oturduu yerde kira ile oturduu iin kira vermeye gc yetmedii hallerde de baka yerlere
tanabilir. Sonra, eer kadn kesin veyahut talk ile boanm ise, kocas ile arasnda perde gerilmesi gerekir.
Eer aralarnda perde bulunursa bir arada kalmalan sakmcal deildir. Ancak eer kadn, kocasnn fsk olup
kendisine sarkntlk yapacandan kayg duyarsa, o zaman mazur olduu iin baka yere tanr. Fakat tand
yerden dan kamaz. Bununla beraber, kocasnn kp da onu evde brakmas daha iyidir. Eer yanlarna,
gvenilir ve birbirlerine yaklamalarna engel olabilecek bir kadm alrlarsa iyi olur. Eer ev kadna dar gelirse
kadn ksn. Fakat erken kmas daha iyidir.
Eer kadn kocas ile birlikte Mekke'ye giderken kocas yolda lr, yahut onu boar ve kadnn bulunduu yer ile
oturduu yer arasndaki uzaklk gnden az olursa, kadn oturduu yere dner. nk bu durumda kadn,
kocas onu boad veya ld zaman kendi evinde imi gibi saylr. Eer aradaki uzaklk gnden ok
olursa -kadnn beraberinde bir kimsesi bulunsun, bulunmasn- isterse oturduu yere dner, isterse yoluna devam
eder. Yni eer gitmek istedii yer ile bulunduu yer arasndaki uzaklk gn olursa yledir. Zira bu durumda
kendisi iin bulunduu yerde durmak, yola kmaktan daha tehlikelidir. Ancak iddetini kocasnn, evinde
beklemesi iin dnmesi daha iyidir.
Eer kocas onu bir ehirde boar veyahut lrse, o zaman kadn ddeti bitinceye kadar yerinden ayrlmaz. iddeti
bittikten sonra eer beraberinde bir kimsesi bulunursa ayrlr. mam Eb Hanife'ye gre byledir. ki mam ise:
Eer beraberinde velisi bulunursa, iddeti bitmeden de ayrlmasnda saknca yoktur. nk yabana yerde kalmak
g olduu iin mazurdur. Yola kmas da, ancak beraberinde bir kimsesi bulunmad zaman haramdr
demilerdir. mam Eb Hanife de: Kadnn, iddetini beklerken evinden dar kmas, yalnz olarak yola
kmasndan daha haramdr. Nitekim yolculuu, namazn ksaltlmas caiz olan uzaklktan az olduu zaman
yalnz olarak yola kabildii halde, iddetini beklerken mazeretsiz olarak evinin kapsndan dar adm bile
atamaz. Kadna, yalnz olarak yola kmak haram olduuna gre, iddetini beklerken yola kmasnn haram
olmas evlevlyetle lzm gelir demitir.800
NESEBN SABT OLMASI BABI

Eer bir kimse: Ben falanca kadn ile evlenirsem kadn benden bo olsun dedikten sonra dedii kadnla evlenir
ve aradan tam alt ay getikten sonra kadn doum yaparsa, ocuk kendisinindir, ve kadna mehir lzm gelir.
ocuun kendisinden olmas, nk onun deinde domutur. Zira evlenmeden tam alt ay sonra ocuk
doduu iin, boanmadan alt aydan az bir zaman sonra domu olur. Bunun iin annesinin kendisiyle,
boanmasndan nce ve nikh halinde iken gebe kaldna hkmedilir. Kadna mehir lzm gelmesi de, nk
doan ocuun kendisinin olduu kabul edilince, kadnla cinsel ilikide bulunulduuna hkmedilmi olur.
Rec'i talk ile boanan kadn, boandktan iki yl veya daha fazla bir zaman sonra doum yaparsa -iddetinin
bittiini ikrar etmedike- dourduu ocuun nesebi sabittir. Zira -temizlik hlinin uzun srebildii iin- iddeti
798
Talk: 65/1
Snen-i Erbaa'nn rivayet ettikleri bu hadis, Eb Dvud (Kocas len kadnn meskeni bab) c. 1 s. 314 ve Tirmizi (Kocas len kadnn
nerede kalmas gerekir? bab) c. 1 s. 156'da kaytldr.
800
799
iinde ocukla gebe kalm olabilir. Eer iki yldan az bir zaman sonra doum yaparsa, iddetinin bitmesiyle
kocasndan kesin olarak boanm olur. Bu surette de ocuun nesebi sabittir. nk kadn ya daha
boanmamken, ya da boandktan sonra ve daha iddeti bitmemiken ocukla gebe kalmtr. Hangisi de olsa,
ocuk kocasndandr. Ancak bu durumda kocas onu tekrar nikh altna alm saylamaz. nk iddeti esnasnda
kadnla cinsel ilikide bulunduu, kesin deildir. Eer kadn iki yldan fazla bir zaman sonra doum yaparsa,
kocas onu tekrar nikh altma alm olur. Zira bu durumda kadn boandktan sonra ocukla gebe kalmtr.
Zahirde udur ki bu gebelik kocasndandr. nk mslman bir kimseden Zina etmitir diye phe etmeye
hakkmz yoktur.
Kesin olarak boanan kadn ise, boandktan sonra eer iki yl gemeden doum yaparsa ocuun nesebi sabittir.
Zira iki yldan az bir zaman sonra doum yapt iin gebe iken boanm olabilir. Biz ocuu ihtiyaten kadnn
kocasna veririz. Eer iki yl getikten sonra doum yaparsa, ocuun nesebi sabit deildir. nk bu durumda
kadn, boandktan sonra gebe kalmtr. Boandktan sonra ise, kocasnn kendisi ile cinsel ilikide bulunmas
zina olduuna gre bu gebelik kocasndan deildir. Ancak eer kocas ocuk benimdir diye iddia ederse o zaman
ocuk ona verilir. nk ou kendisi benimsemi olur ve benimsemesine -Ben annesiyle iddette iken yanllkla
cinsel ilikide bulundum- demek gibi bir yol da bulabilir.
Eer kesin olarak boanan kadn, erginlik ama ermemi, ancak onun yandakilerle cinsel ilikide bulunulur ve
dokuz ay sonra doum yaparsa -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre- ocuun nesebi sabit deildir.
Ancak dokuz aydan az bir zaman sonra doum yapmas halinde ocuun nesebi sabittir. mam Eb Ysuf ise:
Eer iki yla kadar da doum yaparsa ocuun nesebi sabittir. nk bu da ya byk olan kadn gibi gebe
iken boanm olabilen ve iddetinin bittiini ikrar etmeyen bir kadndr demitir. mam Eb Hanife ile mam
Eb Ysuf ise: Bu kadnn iddeti aylarla olduu in ay gemesiyle, eriat iddetinin bittiine hkmeder.
eriatn bu hkm ise, kadnn ikrarndan daha gldr. Zira kadnn ikrar yalan olabilir, aylarn gemi olmas
ise yalan olamaz demilerdir.
Kocas len kadn eer kocasnn lmnden sonra iki yl gemeden doum yaparsa dourduu ocuun nesebi
sabittir. mam Zfer: Eer lm iddeti bittikten alt ay sonra kadn doum yaparsa ocuk kocasnn deildir.
nk eriat, lm iddetinin drt ay on gn olduuna hkmettii iin, bu sre geince kadn, iddetinin bittiini
ikrar etmi gibi olur demitir. Biz diyoruz ki: lm iddeti aylarla olduu gibi kocas len kadn gebe olduu
zaman iddeti doum yapmaktr. Erginlik ama er-miyen kadnda ise, asl gebe kalmamaktr.
Eer iddetini beklemekte olan kadn, iddetinin bittiini ikrar ettikten sonra alt ay gemeden doum yaparsa,
ocuun nesebi sabittir. Zira kadnn alt aydan az bir zaman iinde doum yapmasndan, yalan syledii, kesin
olarak anlalm olur. Bunun iin ikrar geersizdir. Eer alt ay getikten sonra doum yaparsa ocuun soyu
sabit deildir. Zira bu durumda kadn, iddetinin bittiini syledikten sonra gebe kalm olabilir. Bunun iin yalan
sylediini kesin olarak bilemeyiz.
Eer iddette olan kadn doum yapt zaman iki erkek veya bir erkek ile iki kadn, doum yaptna ahitlik
etmezlerse -mam Eb Hanife'ye gre- doan ocuun nesebi sabit olmaz. Ancak eer kadnn gebe olduu daha
nce herkese bilinir veyahut kadnn kocas ocuun kendisinden olduunu sylerse o zaman ahitlie gerek
yoktur. ki mam ise: ocuun nesebi btn ekillerde bir kadnn ahitliiyle sabit olur. nk iddette olan
kadn nikh altnda olan kadn hkmndedir. Nikh altnda olan kadnn doum yapmas ise, bir kadnn
ahitliiyle sabit olur demilerdir. mam Eb Hanife de: Kadnn, doum yaptn sylemesiyle iddeti bitmi
olur. Biten iddet ise bittii iin nikhn yerine kaim olamaz. Bunun iin bu douma tam bir delil gerekir, ki o da
iki ahittir demitir.
Eer doum yapan kadn lm iddetinde ise ve miraslar doum yaptn dorularlarsa -hi biri ahitlik etmese
bile- her mam'in ittifakyla doan ocuk lenin ocuudur. Bunun byle olmas, miras hakknda zahirdir.
Zira miras yalnz miraslarn hakk olduu iin miraslarn kadn dorulamas makbuldr. Fakat bununla
ocuun nesebi sabit olur mu, olmaz m? ihtilf etmilerdir.
Kimisi: Eer miraslar ahitlie ehil iseler sabit olur. nk delil mevcuttur demitir. Bunun iindir ki kimisi:
ahitlik ederiz demeleri arttr, demitir.
Kimisi de; ahitlik ederiz, demeleri art deildir. nk ocuun nesebi onlarn hakknda sabit olunca,
bakalar hakknda da tab'en sabit olur. Tab'en sabit olan eylerde ise artlar aranmaz demitir.
Eer bir kimse bir kadnla evlenir ve alt ay gemeden kadn doum yaparsa, doan ocuun nesebi sabit olmaz.
Zira kadn bu kimse ile evlenmezden nce gebe kald iin dourduu ocuk kocasnn deildir. Eer kadn alt
ay veya daha fazla bir zaman getikten sonra doum yaparsa kocas ocuk bendendir desin, demesin kadn
onun nikh altnda olduu iin ocuun nesebi sabittir. Eer kocas doumu inkr ederse, ocuun nesebi
douma ahitlik eden bir kadnn ifadesiyle sabit olur. Hatta eer: ocuk benden deildir dese kadna zina
isnad etmi olduu iin ona lian lzm gelir. nk ocuun annesi onun nikh altnda olduu iin ocuun
nesebi sabittir.
Eer kadn doum yaptktan sonra kocas: Ben seninle drt aydr evlenmi bulunuyorum, kadn da: Hayr alt
aydr dese, sz kadnndr ve ocuk kendisindendir. Zira kadn, nikh altnda olduu iin zahir udur ki yapt
doum zinann deil, nikhn mahsuldr. Ancak kadna yemin teklif edilip edilmedii hususunda ihtilf vardr.
Eer bir kimse karsna: Doum yaparsan benden bosun der ve bir kadn da kadnn doum yaptna ahitlik
ederse -mam Eb Hanife'ye gre- kadn boanmaz. Dier iki mam: Boanr. Zira bu konuda bir kadnn
ahitlii hccettir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Erkekin bakamad eylerde kadnlarn ahitlii geerlidir. 801 buyurmutur. Hem de kadnm doum
hakknda ahitlii geerli olunca, douma dayanan hkmlerde de douma tab'en geerli olmas gerekir
(demilerdir.) mam Eb Hanife ise: Burada kadn boandn iddia ettii iin ona tam bir hccet lzmdr. Doumun bir kadnn ahitliiyle sabit olmas ise zarurete binendir. Boanmada ise zaruret yoktur demitir. (Eer
kocas daha nce, gebe olduunu ikrar etmi ise -mam Eb Hanife'ye gre- kadn ahitsiz olarak boanr. Dier
iki mam: Ebenin ahitlii arttr. nk kadn boandn iddia ettii iin ona ahit gerekir. Ebenin ahitlii
de -yukarda da sylediimiz zere- doum hakknda geerlidir demilerdir. mam Eb Hanife ise: Gebelii
ikrar etmek gebeliin sonucu olan doumu da ikrar etmek demektir. Hem de kadnn kocas kadnn gebe
olduunu ikrar edince Kadn doum yaptn syledii zaman doru syler demi gibi olur demitir.
Gebelik sresinin en uzunu iki yldr. Hz. ie (Radyallh anh); ocuk, annesinin karnnda iki yldan fazla dnmekte olan iir glgesi kadar bile- kalamaz demitir. 802 Gebelik sresinin en ksas da alt aydr. Zira
Cenb- Hak (Azze ve Celle):
ocuun, annesi karnnda tanmas ve srten kesilmesi otuz ay srer 803 buyurduktan sonra: ocuun stten
kesilmesi iki yl iinde olur 804 buyurmutur. Buna gre ocuun, annesinin rahminde kalma sresi alt ay olur.
mam- afi: Gebelik sresinin en uzunu drt yldr. demi ise de, rivayet ettiimiz Hz. ie'nin sz onun
grne kardr. Zira zahir udur ki Hz. ie bunu Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve SelIem) den
iitmitir. Yoksa byle eyler kafadan sylenemez.
Eer bir kimse, bir ocuk hakknda: Bu benim ohmdur der ve ldkten sonra ocuun an: esi gelip: Ben
falancann karym derse kadn o kimsenin kars, ocuk da onun olu kabul olunur ve ona miras olurlar.
Nevadir'de Bu bir ihtihsandr. Yoksa kyas, kadnn o kimseye miras olmasn gerektirmez. Zira neseb nasl
sahin nikh ile sabit oluyorsa, fasid nikh ile de, yanl olarak yaplan cinsel iliki ile de ve ocuun annesini
criye olarak kullanmakla da sabit olur. Bunun iin, adamn ocuk hakknda Bu benim olumdur demesinden,
ocuun annesinin de adamn kars olmas lzm gelmez diye gemektedir.805
ocuk Kimin Hakkdr?

1- Kar ile koca birbirinden ayrldklar zaman, ocuk kadnn hakkdr. Zira rivayet olunmaktadr ki kadnn biri
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'e: Y Resulallah, benim u olum karnmda olutu, eteimde
byd, stmle beslendi. imdi de babas onu benden almak istiyor, diye yaknnca, Peygamber Efendimiz
Hayr, sen evlenmedike ocuk senin hakkndir. 806 buyurmutur. Hem de, babadan ok, anne daha efkatli
olduu ve ocua daha iyi bakabildii iin ocuu ona vermede daha maslahat vardr. Hz. Eb Bekir de Hz.
mer'e Kadnn tkr ocuk iin senin balmdan, ekerinden daha iyidir sz ile buna iaret etmitir. Hz.
Eb Bekir bunu Hz. mer ile hanm biribirinden ayrldklar zaman bir ok Ashab'n huzurunda sylemiti. 807
leride syliyeceimiz zere ocuun nafakas ise babaya aittir. Fakat eer anne ocuu almak istemezse almaya
zorlanamaz. Zira ocuun annesi ocua bakmaya gc yetmiyebilir.
2- Eer ocuun annesi yoksa anne anne -daha uzak da olsa- baba anneden nce gelir. Zira anne bulunmad
zaman annenin annesi annenin yerine geer. Eer annenin annesi de yoksa, babann annesi kzkardelerden nce
gelir. Zira babann annesi annelerdendir. Bunun iindir ki yalnz olduu zaman annelerin miras hissesi olan
terekenin altda biri tamamen ona kalr. Hem de babann annesi anne olduu iin kz kardelerden daha
efkatlidir. Eer babann annesi de yoksa, kzkardeler teyze ile halalardan nce gelirler.) nk kz kardeler
baba ile annenin, teyze ve halalar ise dede ile ninenin kzlardrlar. Bunun iindir ki mirasta da kzkarde, teyze
ile halalardan nce gelir. Bir rivayete gre teyze, yalnz baba bir kz kardeten, ncedjr. Zira Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm); Teyze de anne hkmndedir 808 diye buyurmutur. Kimisi Ysuf
801
Gariptir. Ancak bn-i Ebi eybe Musannef'inde {Alm-satmlar bahsinde) Zhri'den: Snnette, kadnlarn doum yapmas ve dier rtl
halleri gibi kendilerinden bakasnn gremedii eylerde ahitlikleri caiz grlegelmitir. Doumda yalnz olarak ebenin, dier eylerde de
iki kadnn ahitlik etmesi caizdir diye sylediini rivayet etmitir. Bunu ayrca Abdrrezzak da Musannef'inde Zhri'den naklederken,
Darekutni de Huzeyfe (r.a)dan, Peygamber Efendimiz'in ebenin ahitliini kabul buyurduunu rivayet etmitir, ki bu hadis (ahitlikler
bahsinde) gelecektir. Darekutni, Akdye s. 524. Nasbrraye c. 3 s. 264.
802
Darekutn (Nikh bahsinin sonlar) c. 2 s. 425, Beyhaki (Gebelik sresinin en ou hakknda vrid olanlarn bab) c. 7 s. 443
803
Ahkf: 46/15
804
Lokman: 31/14
805
806
Eb Davud, Talk c. 1. s. 310; el-Mstedrek (Hadanet: ocuk bakm) c. 2 s. 207
807
Bu lafz ile gariptir. bn-i Ebi eybe'nin rivayetine gre Hz. Eb Bekir, Hz. mer'e: ocuk byyp kendine bir yol seinceye kadar,
annesinin onu okamas, annesinin etei, annesinin kokusu onun iin senden iyidir demitir.
808
Hz. Ali, Abdullah bn-i Mesud ve Eb Hreyre (r.a.)'dan rivayet olunan bu hadis, Buhari (ahitlikler) c. 1 s. 371; (Umret-lkada) c. 2 s.
610, Eb Davud (ocuk kimin hakidir) c. 1 s. 3111'de kaytldr.
sresindeki; Ysuf ana babasn tahtn zerine oturttu 809 yetinde geen ana Ysuf (Aleyhisselm)'in z annesi olmayp teyzesi idi demitir.
3- Ana baba bir kzkarde de yalnz baba veyahut yalnz ana bir kzkardeten nce gelir. Zira ana baba bir
kzkarde doal olarak daha efkatlidir. Ana baba bir kzkardeten sonra da yalnz ana bir, ondan sonra da yalnz
baba bir kzkarde gelir. Zira bu hak kzkardee ana tarafndan gelmektedir. Bu sebebe binen teyze de haladan
nce gelir ve teyzeler kzkardeler arasndaki sraya gredirler. Yni nce ana baba bir, sonra yalnz ana bir ve
ondan sonra da yalnz baba bir teyze gelir.
Teyzelerden sonra halalar da ayn sraya gre gelirler.
Yukarda geen hadise binen bunlardan hangisi evli olursa onun hakk sakt olur. nk annenin kocas yabanc
olduu zaman ocuun bakmnda tabii olarak kusur gsterir ve ocua kt gzle bakar. Bunun iin ocuu evli
olan kadna vermede maslahat yoktur. Ancak nine evli olduu zaman eer kocas ocuun dedesi ise ocuk
nineye verilir. nk dede de baba yerine kaim olduu iin ocuun bakmnda kusur gstermez. ocuun
nikh dryen her yakn akrabas da dedesi gibidir. Zira yakn akrabalar hepsi doal olarak efkatlidirler. Mesel
ocuun halas evli olduu zaman eer halasnn kocas ocuun days ise, ocuu halasna vermede bir saknca
yoktur. Evli olduu iin hakk sakt olan kadn, eer kocasndan aynlrsa) engel ortadan kalkt iin (hakk bir
daha geri dner.
4- Eer ocuun yaknlar arasnda kadn yoksa ocuk, babasnn en yakn akrabas olan erkee verilir. Zira
velayet, sras ile babann en yakn akrabalar olan erkeklerindir. Ancak eer ocuk kz ise ve babasnn en yakn
akrabas da -amca olu gibi- nikh den bir erkek ise, ileride vuku bulaca muhtemel olan ktlkten
korunmak iin ocuk ona verilmez.
5- Erkek ocuk -yiyip imek, giyinmek ve dar kmak gibi- tabi ihtiyalarn tek bana gremedii srece
annesinin ve ninesinin hakkdr. Bu ihtiyalarn tek bana grebildii adan itibaren ise babasna teslim edilir.
Zira erkek ocuk bundan sonra -eitim, retim ve erkeklerin ahlk ile ahlklanmak gibi- bir takm yeni
ihtiyalar doar ki, bunlar anneden ok, baba yapabilir. Hassaf (Allah rahmet eylesin) ounluu gz nnde
bulundurarak bu a yedi ya diye belirtmitir.
6- Kz ocuu ise, ayba halini grnceye kadar annesiyle ninesinin hakkdr. Zira kz ocuu da belirli bir aa
geldikten sonra kadn ilerini, huy ve geleneklerini renmek ihtiyacnda olur. Bunlar da erkekten ok, kadn
sahyabilir. Kz ocuu erginlik ama erdikten sonra ise, korunmaya muhta olur, ki bunu da ancak erkek
yapabilir. mam Muhammed'den: Kz ocuu, cinsel arzu ana vardktan sonra kesin olarak korunmaya
muhta olduu iin babaya teslim edilirdiye syledii rivayet olunmutur.
Anne ile nine dnda kalan dier kadn akrabalara gelince: kz ocuu erkekler tarafndan arzu edildikleri aa
gelinceye kadar onlarn hakkdr. Bu aa vardktan sonra ise babasna teslim edilir. Zira dier kadn akrabalar
onu altrmaya yetkili olmadklar iin onlann yannda kalmasnda onun iin yarar yoktur. Anne ile nine ise
yle deillerdir. Zira bunlar kzn anneleri olduklar iin onu altrabilirler.
7- Mslman olan ocuk, annesi mslman olmasa da, dinleri anlayamad ve kfre snacandan endie
edilmedii srece annesinin hakkdr. Zira ocuk iin maslahat, dinleri anlayamad srece annesinin yannda
kalmasmdadr. Dinleri anladktan sonra ise, annesinin yannda kalmas inancnn bozulmasna yol aabilir.
ocuk ister erkek, ister kz olsun, yannda kalaca kimseyi semede muhayyer deildir. mam- afii:
Muhayyerdir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu muhayyer klmtr demitir.
Biz diyoruz ki: ocuk krn zararm ayrt edemedii iin eer biz onu muhayyer klarsak, hakknda iyi olmayan
kimseyi, sadece mizacna uygun davrand iin seebilir. Sabittir ki Ashab- Kiram da hi bir ocuu muhayyer
klmamlardr. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) ise, muhayyer kld ocua Allah'm, ona
baar ve basiret ver 810 diye du buyurduu iin ocuk, hakknda iyi olan semeye baarl olmutur. Yahut
Peygamber Efendimiz'in muhayyer kld ocuk erginlik ana ermiti.811
Bir Fasl
Boanan kadn eer ehirden dar kmak isterse ocuk babasndan uzak decei iin ocuu beraberinde
gtremez. Ancak eer kadn ocuu kendi memleketine gtryor ve ocuun babasyla da orada evlenmi ise,
o zaman ocuu beraberinde gtrebilir. Zira bu durumda, ocuun babas kadnn memleketinde oturmaya hem
rfen, hem er'en sz vermi saylr. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Bir beldede evlenen kimse o beldenin halkndan olur. 812 buyurmutur.
Eer kadn, ocuu memleketi olmayan bir ehire gtrmek ister ve evlenmesi de o ehirde olmu ise, Ku du
ri'de kadnn, ocuu gtrmeye yetkili olmadna iaret edilmise de, el-Cami-s Sair'de: Gtrebilir. nk
evlenme olay nerede olursa onun btn hkmleri de orada olur. Nasl ki satlan maln da satld yerde teslimi
809
Ysuf: 12/100.
Eb Dvud, Talk s. 305; bn-i Mce, Ahkm c. 1 s. 171; Nesai, Talik c. 2 s. 112
811
812
Mecmazzevaid (Yolculua kp da bir yerde evlenen kimseler bab)' c. 2 s. 156
810
gerekir. Evlenmenin hkmlerinden biri de, ocuklar, ana babalar nerede evlenmilerse orada tutmaktr diye
gemektedir. Birinci rivayetin dayana da, yabanc bir ehirde evlenmenin, rfen o ehirde oturmaya sz
vermek demek olmaddr, ki bu rivayet daha dorudur.
Ksacas: kadnn, ocuu beraberinde gtrebilmesi iki arta baldr. Biri, ocuu gtrmek istedii ehrin
kendi memleketi olmas, br de ocuun babas ile o ehirde evlenmi olmasdr. Bu da eer iki ehir
biribirinden uzak olurlarsa byledir. Eer ehirler, ocuun babas her gn gidip ocuunu grebilecek kadar
biribirinden yakn olurlarsa o zaman kadnn, ocuu beraberinde gtrmesinde saknca yoktur. Bu konuda iki
ky de iki ehir gibidir. Eer kadn ocuu ehrin kynden ehrin iine gtrmek isterse yine sakncas yoktur.
Zira ehir halknn ahlk ve yaaylar daha iyi olduu iin ocuk iin ehir kyden daha iyidir ve ayn zamanda
ocuun babas iin de bir zarar yoktur. Bunun tersinde ise, yni ocuu ehrin inden ehrin kyne
gtrmede -ky halknn ahlk ve yaaylar daha kaba olduu iin- ocuun zarar vardr. Bunun iin, ky
ehirden yakn da olsa kadn, ocuu ehirden kye gtremez.813
NAFAKA BABI
Kadn -ister mslman, ister gayri mslim olsun- eer kocasnn yanma gidip kendini ona teslim ederse -yiyecek,
giyecek ve mesken gibi- btn masraflar kocasna it olur. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Varlkl olan kimse nafakay varlna gre versin 814 ve; Analarn yiyecek ve giyecekleri normal bir ekilde,
ocuk kendisinin olan babaya aittir 815 Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'de Veda Hacc
hutbesinde,
Kadnlarnzn da normal bir ekilde yiyecek ve giyecekleri size aittir 816 buyurmulardr. Hem de nafaka,
kiinin herhangi bir ie bal tutulmasnn karldr. Bunun iin kii hangi ie balanrsa, nafakas baland
iin sahibine lzm gelir. Sonra, getirdiimiz bu delillerde herhangi bir kayt veya ayrm bulunmad iin bu hkmde mslman olan ve olmayan kadnlar arasnda fark yoktur.
Kadna verilmesi vcib olan nafaka miktarnda hem kocann, hem karnn haline baklr. Ben diyorum ki: bu,
Hassaf'in ihtiyar ettii grtr, ki fetva da buna gredir. Yni: kar ile kocann ikisi de zengin olduklar zaman
kadma zengin kadnlarn, fakir olduklar zaman fakir kadnlarn, ikisinden biri zengin, biri fakir olduu zaman da
orta halli kadnlarn nafakas lzm gelir. Kerhi ise: Kocann haline baklr demitir, ki mam- afii de bu
grtedir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle) -yukarda da getii zere: Varlkl olan kimse nafakay varlna
gre versin buyurmutur. Birinci grn dayana da, Peygamber Efendimiz (Aleyhi 's-salt ve's-selm)'in
Eb Sfyan kars Hind'e: Kocann malndan sana ve ocuklarna yetecei kadar al 817 diye buyurduuna dair
rivayettir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu emirde kadnn kendi haline gre kocasnn malndan almasn buyurmutur, ki kyas da bunu gerektirir. nk nafaka ihtiyaca gredir. Fakir olan
kimsenin ihtiyac ise, zengin olan kimsenin ihtiyac kadar deildir. htiyatan fazlasn vermede ise bir mn
yoktur. mam- afii: Zengin kimseye gnde iki avu, fakir kimseye bir avu, orta halli kimseye de birbuuk
avu lzm gelir demi ise de, nassda geen -yetecei kadar- deyiminden, miktar belirtmenin mnsz olduu
anlalr. Zira yetecei kadar vcib olan bir yerde miktar belirtilemez.
1- Eer kadn, kocasna Sen benim mehrimi bana vermedike sana teslim olmam derse nafakas yine vcibtir.
nk kadn, isteinde hakl olduu iin kendini teslim etmemi saylmaz. Fakat eer kadm, kocasnn evini
terkedip baka yerlere giderse, kocasnn evine bir daha geri dnnceye kadar nafakas lzm gelmez. nk bu
durumda kadnn kendisi kusurludur. Ancak bir daha dnnce -iledii kusuru telfi ettii iin- ona nafaka vcib
olur. Fakat eer kocasnn evini terketmeden, kendini kocasna teslim etmekten imtina ederse ona nafaka
vcibtir. nk bu durumda kendini teslim etmekten imtina etmi saylmaz. Zira kocas zorla da olsa onunla
cinsel ilikide bulunabilir. Eer kadn ocuk olduu iin onunla cinsel ilikide bulunulamyorsa, ona nafaka
dmez. Zira onunla cinsel ilikide bulunulamamas onda mevcut olan bir vasftan dolaydr. Hasta olan kadn
ise -yeri gelince anlatacamz zere- yle deildir. mam- afii ise: ocuk olan kanya da nafaka der
demitir. nk ona gre nafaka nikhn karldr. Biz diyoruz ki: Nikhn karl mehir olduuna gre, iki
karlk bir arada olamaz. Bunun iin ona nafaka deil, yalnz mehir der.
2- Eer kadn byk olduu halde kocas ocuk olduu iin onunla cinsel ilikide bulunamyorsa, kadna
ocuun malndan nafaka der. Zira bu durumda kadn kendini ona teslim ettii halde onda mevcut olan. bir
vasifdan dolay kendisi cinsel ilikide bulunamamaktadr. Bu itibarla bu da, tenasl organ kesik olan veyahut
erkeklik gcne sahip olmayan kimse hkmndedir.
813
814
Talk: 65/7
Bakara: 2/233
Eb Dvud, Mensik 56; bn-i Mce (Mensik) 84; Darmi, (Menas) 34; Ahmed Msned'i 5/73
817
Buhari (Alm-satmlar) c. 1 s. 294; (Nefakalar) c. 1 s. 808; Mslim (Hind'in meselesi) c. 2 s. 75; Eb Dvud (Kii hakini elinde olan
maldan alabilir bab) c. 2 s. 142; Nesai (Edeb-lkada) c. 2 s. 310; bn-i Mce, Ahkm s. 167
815
816
3- Bir bor yznden hapse atlan kadna ise nafaka dmez. nk hapse atlmas borcunu demeyip
alacaklsn oyalad iindir. ayet borcunu gerek olarak demekten ciz de olsa, yine bunda kocasnn bir
kusuru yoktur. Kadnn bir bakas tarafndan karlmas halinde de ona nafaka dmez. nk bunda da kocasnn bir kusuru yoktur. mam Eb Ysuf dan: Bu kadna nafaka der diye syledii rivayet olunuyorsa da,
fetva birinci gre gredir. Kadn bir yakn ile birlikte hac yolculuuna kt zaman da ona nafaka dmez.
mam Eb Ysufdan: Der. nk farz yerine getirmek bir mazerettir. Fakat ona yolculuk nafakas deil,
evde iken ne kadar masraf oluyor idiyse o kadar nafaka der. Zira onun hakk o kadardr. diye syledii
rivayet olunmaktadr. Eer kadn, kocas ile birlikte hac yolculuuna karsa o zaman ittifakla- ona nafaka
der. nk kocasnn beraberinde olduu iin her an kendini ona teslim etmektedir. Fakat bu surette de kadna
yolculuk nafakas deil, evde iken ona ne gidiyor idiyse o kadar nafaka der. Yol masraf kocasna lzm
gelmez.
4- Kocasnn evinde hastalanan kadna nafaka dmesi istihsan edilmitir. Kyas ise, bu kadna nafaka
dmemesini gerektirir. Zira hasta olduu iin kocas onunla cinsel ilikide bulunamaz. Bu da kendisinde mevcut
olan bir mniden dolaydr, tstihsann dayana da udur: her ne kadar kocas kendisiyle cinsel ilikide
bulunamyorsa da -kocasnn yannda bulunmas ve kocasnn evini korumas gibi- bir takm yararlklar
bulunduu iin kocas kendisiyle cinsel ilikide bulunabilir gibidir. mam Eb Ysufdan: Eer kadn kendini
kocasna teslim ettikten sonra hastalanrsa ona nafaka der. Eer kendini daha teslim etmemiken hastalanrsa
ona nafaka dmez diye syledii de rivayet olunmutur, ki ulema bunu istihsan etmilerdir.
5- Eer kadnn kocas zengin ise, kadndan baka, karimin hizmetisine de nafaka biilir. nk koca karsnn
btn ihtiyalarn grmek zorundadr. Hizmeti de bir ihtiyatr. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre
birden fazla hizmetiye nafaka biilmez. mam Eb Ysuf ise: ki hizmetiye nafaka verilir. Zira kadn -biri ev
ileri, biri de d ileri iin olmak zereiki hizmetiye- muhtatr demitir. mam Eb Hanife ile mam
Muhammed de: Bir hizmeti btn ileri grebildii iin iki hizmetiye gerek yoktur. Kald ki bizzat kocasnn
onun btn hizmetlerini yapmas halinde kfi geldiine gre, bir bakasn kendi yerine koyduu zaman da o
bakasnn kfi gebesi lzm gelir demilerdir.
Derler ki: fakir olan kocaya, kansna ne kadar nafaka vermesi lzm geliyorsa, zengin olan kocaya da karsnn
hizmetisine o kadar nafaka vermesi lzm gelir, ki o da yeterli gelen miktarn en azdr.
Metinde geen -eer kadnn kocas zengin ise Kaydndan, kocann fakir olduu zaman, kadnn hizmetisine
nafaka lzm gelmedii anlalmaktadr, ki Hasan bn-i Ziyad'n mam Eb Hanife' den rivayeti de bu yoldadr
ve en dorusu da budur. Zira fakir olan kocaya, yeterli gelen nafakann en az lzm geldiine gre, hizmetinin
nafakas kendisine lzm gelen miktar akndr. Zira kadmn kendisi, gerekirse kendi hizmetini kendisi grebilir.
6- Eer kii, karsnn nafakasn veremiyecek durumda ise, hkim onlar biribirinden ayramaz. Ancak kadna:
Kocan adna borlan denilir. mam- afi: Hkim onlan ayrr. Zira kadna yeterli gelen nafaka miktarnn en
azn dahi veremiyecek durumda olduuna gre -tenasl organnn kesik olduu veyahut erkeklik gcne sahip
olmad zamanda olduu gibi- boanmada hkim onun yerine geer. Hatt kiinin bu durumu, tenasl organnn
kesik olmas veyahut erkeklik gcne sahip olmamas durumlarndan daha beterdir. Zira nafakaya ihtiya daha
fazladr. demitir.
Biz diyoruz ki: eer hkim onlar ayrrsa kocann hakk tamamen inenmi olur. Eer kadna nafaka bierse
kadnn hakk gecikmi olur. inenmenin zarar gecikmenin zaranndan daha fazladr. Kald ki evlenmeden asl
gaye, yuva kurmak ve oluk ocuk sahibi olmaktr. Beslenme ikinci derecede gelir. Bunun iin karsnn
nafakasn veremeyen kimse, tenasl organ kesik veyahut erkeklik gcnden yoksun olan kimse gibi deildir.
Hkimin kadna nafaka bitikten sonra ona borlanmay emretmesinin faydas da udur: eer kadn
kendiliinden borlanrsa, kii alacan kadndan istemek zorunda olur. Eer hkimin emriyle olursa o zaman
alacakl alacam kadndan deil, kocasndan ister.
Eer hkim bir kadna, kocas fakir olduu iin fakirlerin na-fakasyla hkmettikten sonra, adam zengin olur ve
bunun zerine kadn tekrar hkime ba vurursa, hkim ona zenginlerin nafakasn tamamlar. Zira nafaka,
zenginlik ve fakirlik durumlarna gre deiir. Hkimin bitii nafaka ise, fakirlerin nafakas olduu iin kadn,
hakknn tamamn istiyebilir.
Eer kii, karsna bir sre nafaka vermedikten sonra kadn nafaka isteinde bulunursa, kadna geen sre iin bir
ey yoktur. Ancak eer hkim daha nce ona nafaka bimi veyahut kadn, kocasyla bir miktar zerinde
uyumu ise, o zaman hkim ona gemi sre iin de nafaka ile hkmeder. Zira bize gre nafaka -daha nce de
sylediimiz zere- karlksz bir batr. Bunun iin hkimin karar olmadan vcubu kesinlik kazanamaz.
Nasl ki hibe de, karlksz olduu iin, hibe edilen ey ancak teslim alndktan sonra kesinlemi olur. Kadnn,
kocasyla uzlamas da hkimin karan hkmndedir. Zira kendisinin kendi zerindeki velayeti hkimin
velayetinden daha gldr. Mehir ise, karlk olduu iin nafaka gibi deildir.
Eer bir kimse, hkim karsna nafaka bitikten ve aradan bir ka ay getikten sonra lrse, geen srenin
nafakas sakt olur. Kadnn da lmesi halinde yine hkm byledir. Zira -yukarda da sylediimiz zerenafaka batr. Balar ise lm ile bozulurlar. Nasl ki hibe, eer kii kendisine hibe edilen eyi teslim
almadan lrse bozulur. mam- afii: Hkim karar vermese de nafaka bir bortur ve lmle dmez. demitir.
nk ona gre nafaka karlksz bir hak olduu iin dier borlar gibidir. mam- afii'-ye olan sevabmz ise
yukarda akladk.
Eer kii, karsna pein olarak bir yln nafakasn verdikten sonra lrse -mam Eb Hanife ve mam Eb
Ysuf'a gre dndan bir ey geri alnamaz. mam Muhammed ise: Gemi srenin nafakas hesap edildikten
sonra, geri kalan kadn geri verir demitir. ki mam- afi de bu grtedir. Bu ihtilf ayn zamanda giyecek
hakknda da cridir. nk kii sa bulunduka evlilikten yararland iin karln demek zorundadr,
ldkten sonra ise evlilikten artk yararlanamaz, ki ona herhangi bir karlk lzm gelsin. Nasl ki ay banda
aylk alan bir memur veya subay, ayn ortasnda ld zaman aylndan geri kalan gnlere tekabl eden ksm
geri alnr. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Nafaka bir batr. Balar ise -hibede olduu gibilmden nce teslim alnnca geri alnamaz. Kadnn bir kusuru olmakszn zayi olan nafakann ittifakla- geri
alnamamas da bunun iindir demilerdir.
mam Muhammed' den: Eer pein olarak kadna verilen nafaka bir ay veya daha az bir zaman iin verilmi ise,
az olduu iin geri alnmaz diye syledii de rivayet olunmutur.818
Bir Fasl
1- Kii, karsna aile ferdlerinden hi birinin oturmad mstakil bir ev de vermek zorundadr. Ancak eer kadn
raz olursa, o zaman kadnn yannda bakalar da kalabilirler. Zira mesken de nafaka gibi tabii bir ihtiya olduu
ve Cenb- Allah'n da onu nafaka ile birlikte vcib kld iin kadnn bir hakkdr ve kadnn hakk olunca
kadn bakalarn kendine ortak klmayabilir. nk bakalarnn, yannda kalmasndan kadm bir ok ynden
huzursuz olur. Meer ki kendisi buna raz olsun. Yukarda geen sebebe binen kii, bir baka kadndan olan ocuunu karsnn yanma zorla brakamaz. Eer kii karsn, evin mstakil ve anahtar ayr bir odasna
yerletirirse -gaye hsl olduu iin- yine yeterlidir.
2- Kii, karsnn ana babasn, karsnn baka kocadan olan ocuunu ve dier yaknlarn ona uramaktan
menedebilir. Zira kadnn kald yer kendisine ait olduu iin bakalarn kendi mlk iine sokmayabilir. Fakat
onlan onunla grp konumaktan ve istedikleri zaman hal hatr sormaktan menedemez. nk bunda hibir
zarar olmad halde eer menederse akrabalk hakkm inemi olur. Kimisi: Kii, karsnn yaknlarn
kendisiyle grmek iin yanma girmekten men edemez. Onlan ancak devaml yannda kalmaktan men edebilir.
Zira devaml kalmalarndan zarar doar, kimisi de: Kii, karsn, eer ana babas yanna haftada bir defa
gidiyorsa ve ana babas da onun yanna haftada bir defa geliyorlarsa men edemez. Ana baba dnda kalan dier
yaknlara da ylda ancak bir kez msaade edilir demitir, ki sahih olan gr de budur.
Eer bir kadn kayp olan kocas aleyhinde nafaka davasn aarken, kocasnn bir bakas elinde bir mal bulunur
ve o bakas da elindeki maln kaybolan adamn mal ve kadnn da onun kars olduunu itiraf ederse, hkim
kadna ve adamn ana babasyla ocuklarna o malden nafaka bier. Zira adam, elindeki maln kaybolan kimseye
it olduunu ve nafaka isteinde bulunan kadnn da o kimsenin kars bulunduunu itiraf edince, kadnn o
maldan hak sahibi olduunu itiraf etmi olur. nk kadn kocasnn malndan -rzas olmakszn- hakkn
alabilir. Mal, elinde olan kimsenin ikrar da -zellikle burada- makbuldr. nk eer kendisi iki eyden birini
kabul etmezse, kadn ahit de getirse, ahitleri kabul olunmaz. Zira mal, elinde bulunan kimse kadnn kayp olan
adamn kars olduu davasnda dvl olamaz, Kadm da, elinde mal bulunan kimsenin elindeki maln kayp olan
adamn mal olduu davasnda davac olamaz. Ancak eer elinde mal bulunan kimse itiraf ederse, onun itirafyla
dava kantlanm olur. ayet kendisi itiraf etmez, fakat hkim durumu bilirse, yine hkm byledir. Bu da eer,
adamn elinde bulunan mal, para, yiyecek veya kadna yaryan cinsten giyecek olursa yledir. Eer adamn
elinde bulunan mal, baka eyler ise, hkim o eylerden nafaka biemez. nk o zaman o eylerin satlp
parasndan nafaka karlmas gerekir. Kayp olan kimsenin mal ise -hem mam Eb Hanife'ye, hem dier iki
mama gre- satlamaz. Zira mam Eb Hanife'-ye gre, kii hazrken dahi rzas olmakszn nafaka iin mal
saklamadna gre, kaypken satlamamas evleviyetle lzm gelir. Dier iki mam'a gre de, kii hazrken
nafaka vermekten imtina ettii, bilindii iin mal satlabilir. Kaypken ise, nafaka vermekten imtina ettii
bilinemez, ki mal satabilsin.
Ancak hkim kadna nafaka bierken, kadnn kayp olan kocasnn maslahat iin kadndan kefil ister. Zira
kadn, hakkn kocasndan alm veyahut boanm ve iddetinin de bitmi olduu halde hak isteinde bulunabilir.
Kendisinden kefil istenir, ki sonradan bu durum anlalrsa, kendisine verilen nafaka -hi deilse- kefilinden
tahsil edilsin. Bu mesele ile, hazr bulunan vrisler arasnda blnen miras meselesi arasnda fark vardr. Zira
orada ahitler: Biz baka vris bilemiyoruz demeseler bile -mam Eb Hanife'ye gre- hkim onlardan kefil
istemeden miras aralarnda bler. nk orada maslahat iin kefil istenecek kimse var m yok mu? bilinemez.
Burada ise, varl kesin olarak bilinen, kadnn kocasdr. Hkim burada ayrca -kocann maslahat iin- kadna
Kocam bana nafaka vermemitir diye yemin de verir,
Kayp olan kimsenin malndan -yukarda geen kimseler dnda- hi bir akrabaya nafaka ile hkmedilemez.
818
Yukanda geen kimselerle dier akrabalar arasnda fark udur: yukarda geen kimselerin nafakas hkimin
hkmnden nce de vcibtir. Bunun iin bunlar, hkim onlara daha hkmetmemiken dahi, haklarn alabilirler.
Hkimin hkm onlar iin sadece bir destektir. Dierleri ise, eer hkim onlara hkmetmezse nafakalar vcib
olamaz. Zira onlarn nafakasnda hkim kendi itihadyla hkmeder. Kayp olan kimse hakknda ise, ictihad ile
hkmedilemez.
Eer hkim, kadnn kayp olan adamn kars olduunu bilmedii ve elinde mal bulunan kimse de bunu itiraf
etmedii iin kadn bunu ahitlerle kantlarsa veyahut adamn hi mal bulunmad iin -hkim ona boanma
iznini versin diye- kadn ahit getirirse, hkim kayp olan kimse aleyhinde karar veremedii iin kadnn davasn
dinliyemez. imam Zfer ise: -dinler. nk bunda kadnn yaran var ve kocasnn da zarar yoktur. Zira kocas
geldii zaman eer kadn dorularsa, kadn aldm hak etmi olur. Dorulamazsa yemin eder, eer yemin
etmezse kadn dorulam olur ve eer kadn ahit getirirse hakk sabit olur. Eer ahit getiremezse, aldn
kendisi veyahut kefili geri verir- demitir, ki hkimler bugn buna gre amel ederler.
Bu mesele hakknda bir takm grler daha vardr. Fakat o grlerden dn yapld iin kitaba
alnmamlardr.819
Bir Fasl
Kii karsn boad zaman -boanma ister rec'i, ister kesin olsun- kadn iddette olduu srece ona hem nafaka,
hem yer verilir. mam- afii: Kesin olarak boanan kadn -eer gebe deilse- nafaka yoktur, demitir, mam-
fi' ye gre rec'i talk ile boanan kadna nafaka dmesinin sebebi, bu kadnn -zellikle biz Hanefiler'e grekocasndan tamamen boanmami olmasdr. Zira kocas onunla cinsel ilikide bulunabilir. Kesin talk ile
boanan kadna gelince onun hakkndaki grnn delili de, Kays kz Fatma'dan -kocam beni talk ile
bc:ad. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bana ne yer ve ne de nafaka vermedi- mealinde
gelen rivyetdir. 820 Hem de kesin olarak boanan kadn ile kocas arasnda hi bir iliki kalmadndan, ona
nafaka dmesi iin bir sebep yoktur .Bunun iindir ki, kocas len kadna da nafaka dmez. Zira kocas len
kadmn da kocasyla bir ilikisi kalmaz. Fakat eer kadn gebe ise yle deildir. nk gebe kadna nafaka
dtn biz nassdan reniyoruz. Nass da;
Eer boadnz kadnlar gebe iseler, doum yapana kadar onlara nafaka verin 821 yeti kerimesidir. Biz de
diyoruz ki: nafaka -yukarda da sylediimiz zere- kadnn bal kalmasnn karldr. ddette olan kadn da
iddeti bitmedike baldr. Bunun iindir ki iddeti bitinceye kadar ona mesken vermek icm ile vcibtir. Bu
itibarla bu kadn da gebe olan kadn gibidir. Kays kz Fatma'nn hadisine gelince: Hz. mer: Doru mu yalan
m sylediini ve unutmu mu, hatrnda m? diye bilemediimiz bir kadmn szyle Rabbimiz'in kitabn ve
Peygamberimiz (Saliallah Aleyhi ve Sellem)'in snnetini brakamayz. Ben kulamla Peygamber Efendimiz
(Saliallah Aleyhi ve Sellem)den: talk ile boanan kadna, iddette olduu srece hem nafaka, hem yer
vermek vcibtir. diye buyurduunu iittim- diyerek bu hadii reddetmitir. 822 Bu hadisi aynca Zeydh. Sabit,
same b. Zeyd, Cabir ve Hz. ie de kabul etmilerdir. 823
1- Kocas len kadna ise nafaka yoktur. nk bu kadnn, id-deti sresince bal kalmas, kocasnn hakk iin
deil, eriatn hakkdr. Zira bu kadnn iddet beklemesi eer eriatn emrettii bir ibadet deil de, kadnn gebe
olup olmadn renmek iin olsayd -ayba hlini gren bir kadn olduu halde- iddeti -boanan kadn gibi kez ayba hlini grmek olurdu. Zira kadnn gebe olmad, ancak ayba hlini grmesiyle anlalr. Hem
de kadnn nafakas, kocasna gnbegn vcib olan bir haktr. Kii ldkten sonra ise, kars zerinde bir yetkisi
kalmaz, ki bu hak ona gnbegn vcib olsun.
2- Dinden kmak veyahut vey olunu pmek gibi bir gnah iledii iin kocasndan ayrlan kadna nafaka
yoktur. Zira bu kadn, meru olmayan bir yolla kocasndan ayrlmasna sebep olduu iin, kocasn dinlemiyen
isyankr kadnn hkmne girmitir. Ona nasl nafaka dmyorsa, bu da yledir. Mehir ise nafaka gibi deildir.
nk mehir, kadnn kendini kocasna teslim etmesiyle vcib olduu iin, kadn bir gnah ilemekle de
kocasndan aynlrsa, sakt olamaz. nk daha nce vcib olmutur. Fakat eer kadn -erginlik ana ermekle
veyahut kocas ona kf olmad iin nikhm bomak gibi- gnah olmayan bir yol ile kocasndan ayn-hrsa ona
nafaka der. Zira bu kadn kendini kocasndan meru bir yolla ayrd iin mehrini almak iin kendini kocasna
teslim etmekten imtina eden kadnn hkmndedir.
3- Eer kii karsn talk ile boadktan sonra, kadn Allah korusun dinden karsa, kadnn nafakas sakt
819
820
Mslim (Kesin talk ile boanan kadna nafaka yoktur bab) c. 1 s. 485, Eb Dvd (Kesin boanan kadmn nafakas bab) c. 1 s. 312.
Tirmizi ( talk ile boanan kadna nafaka var mdr? bab) s. 148, Nesi (Kesin olara kbo-anan kadn iddetini bekledii yerden dar
karabilir mi? bab) c. 2 s. 119
821
Talk: 65/6
822
Mslim (Kesin boanan kadna nafaka yoktur bab) c. 1 s. 485, Tirmiz ( talak ile boanan kadna nafaka le mesken verilmez diye
gelen hadisler bab) c. 1 s. 152
823
Mslim c. 1 s. 485, Buhri c. 2 s. 802, Darekutni c. 2 s. 434
olur. Eer kadn kendini vey oluna teslim ederse, ona nafaka der. Yni eer kadnn kocas onu talk ile
boadktan sonra kadn kendini vey oluna teslim ederse nafakas sakt olmaz. Zira bu kadm, kocasndan daha
nce talk ile boand iin, kocasndan ayrlmasnda kendini vey oluna teslim etmesinin veyahut dinden
kmasnn bir rol yoktur. Ancak u var ki, dinden kan kadm tevbe edinceye kadar hapsedilir. Hapiste olan
kadna ise nafaka yoktur. Kendini vey oluna teslim eden kadn ise hapsedilmez. te bu yzden bu iki kadm
arasnda fark vardr.824
Bir Fasl
Cenb- Hak Azle ve Celle):
Analarn yiyecek ve giyecekleri dourduklar ocuun babasna borludur. 825 buyurduu iin (kk
ocuklarn nafakas yalnz babaya aittir. Babaya, karsnn nafakasnda nasl bakalar ortak deilse, bunda da
yledir. Zira ocuu douran anneye, ocuu dourduu iin nafaka dtne gre, nafakann ocua dmesi
evleviyetle lzm gelir. Anneye ise, st emen ocuunu emzirmek bile vacip deildir. Zira -yukarda da
sylediimiz gibi ocuun nafakasnda hi kimse babaya ortak deildir. Emzirmenin creti de nafaka
hkmndedir. Hem de ocuun annesi -bir mazeretten dolay- ocuu emzirmeye gc yetmiyebilr. Bunun iin
onu zorlamaya hakkmz yoktur. Kimisi:
Anaya ocuundan dolay zarar verilmesin. 826 yet-i Kermesi ana eer istemezse ocuunu emzirmeye
zorlanmasn mnsna hamletmitir. Fakat bizim bu sylediimiz, hkmn aklanmasdr. Yni eer ocuu
emzirecek baka kadm bulunursa, ocuun annesi ocuu emzirmeye zorlanamaz. Eer baka bir kadm yoksa ocuun lmemesi iin- o zaman annesi onu emzirmek zorundadr.
Baba, ocuun annesinin yannda emzirecek bir kadm tutmak zorundadr. Yni eer ocuun annesi ocuun
kendi yannda emzirilmesini isterse baba buna mecburdur. Zira ocuu bytme hakk anaya aittir.
Babann, ocuunu emzirtmek iin ocuun annesini cretle tutmas -ocuun annesi eer nikh altnda ise
veyahut boanm bile olsa, eer iddeti daha bitmemi ise- caiz deildir. Zira ocuunu emzirmek diyneten
annesinin hakkdr. Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Anneler ocuklarn emzirirler 827 buyurmutur. Ancak bir mazeretten dolay anne ocuunu emziremiyorsa o
zaman mzr saylr. Fakat cretle emzireceini kabul edince mazur olmad anlalr ve dolaysyla cret almak
ona caiz olmaz. Eer ocuun annesi rec'i talk ile boanm ve henz iddeti de bitmemi ise, onun hakknda tek
rivayet byledir. Kesin olarak boanan kadn da bir rivayete gre byleyse de bir dier rivayete gre babann onu
cretle tutmas caizdir. nk bu kadnn ocuun babasyla arasndaki nikh tamamen ortadan kalkmamtr.
Birinci rivayetin dayana da udur: her ne kadar nikh tamamen ortadan kalkm ise de, kadnn iddeti bitmedii
iin nikhn hkm daha srmektedir. Eer iddeti bittikten sonra ocuun babas onu tutarsa caizdir. nk
iddetinin bitmesiyle nikh tamamen ortadan kalkt iin kadn yabanc bir kadnn hkmne girmi olur. Eer
baba: Ben annesini tutmam der ve bir baka kadn tuttuktan sonra ocuun annesi ya tutulan kadnn cretiyle,
ya da cretsiz olarak ocuu emzirmeye raz olursa ocuk onun hakkdr. Zira anne daha efkatli olduu iin
ocuu annesine vermede ocuk iin maslahat vardr. (Fakat eer anne daha fazla bir cret isterse, baba onu
tutmaya zorlanamaz. nk babay onu tutmaya zorlamada babann madd zarar vardr. Oysa Cenb- Hak
(Azze ve Celle):
Ne bir anne, ocuu yznden ve ne de bir baba ocuu yznden zarara sokulmasn 828 buyurmutur.
Kk ocuun nafakas -dinleri ayr da olsa- babasna aittir. Nasl ki kadnn da nafakas -dinleri ayr da olsakocasna aittir. nk fasln banda metni geen Analarn yiyecek ve giyecekleri, dourduklar ocuun
babasna bortur mealindeki yet mutlak olduu gibi, ocuk, babasnn vcudundan bir para olduu iin
babann kendisi hkmndedir. Baba nasl kendisini beslemek zorunda ise, ocuunu da beslemek zorunda olur.
Kadna gelince : nk kocasyla arasnda sahih bir nikh akdi bulunduu iin kocasna balanm
bulunmaktadr. Kadn mslman olmasa da, kocasyla arasnda bulunan nikh akdi sahih olduu iin onun
nafakas kocasna vcibtir. Fakat kk ocuun nafakas, eer kendisinin mal yoksa babasna vcibtir, Mal
bulunan ocuk ise, onun hakknda asl udur ki, ister byk, ister kk olsun nafakas kendi malndan kar.829
Bir Fasl
824
Bakara: 2/233
826
Bakara: 2/233
827
Bakara: 2/233
828
Bakara: 2/233
829
825
Kii, ana babasn ve dedeleriyle ninelerini -eer fakir iseler- dinleri ayr da olsa, beslemek zorundadr. nk
Cenb- Hak (Azze ve Celle), mslman olmayan ana baba hakknda; Dnya ilerinde onlarla gzel gein 830
buyurmutur. Kiinin bolluk iinde yaayp da ana babasnn alktan lmesi ise, onlarla gzel geinmek
deildir. Dedelerle nineleri de beslemenin vcib olmas, onlarn da baba ve annelerden olmalar iindir. Bunun
iindir ki baba bulunmad zaman dede onun yerine geer. Hem de dedelerle nineler -ana baba gibikiinin
varlna sebep olduklar iin kiinin de onlan yaatmas onun en nde gelen grevidir. Ancak -ister ana baba.
ister dede ve nineler olsun- nafakalarnn ocuklarna vcib olmas, fakir olmalar artna baldr. Zira kiinin
kendi mal dururken, nafakasnn bakalarnn malna dmesi akla uygun deildir. Fakat -yukarda geen yete
binen- dinlerinin bir olmas art deildir.
Kar, ana baba, dede ile nineler ve ocuklarla torunlar dnda kalan dier akrabalarn nafakas -eer dinleri ayr
olursa- vcib deildir. nk karnn nafakas -yukarda sylediimiz zere- kocas ile arasnda bulunan nikh
akdinin bir sonucudur. Bunun iin dinleri ayr da olsa, bu akid aralarnda mevcut olduu iin nafakas kocasna
der. Ana babalarla ocuklar da birbirlerinin birer vcut parasdrlar. Kiinin vcud paras ise kendisi
hkmndedir. Bunun iin, kiinin kendisi mslman olmasa bile, nasl kendi nafakas kendisine vcib ise, ana
babalar veyahut ocuk ve torunlar da, mslman olmasalar bile nafakalar ona vcibtir. Ancak eer kendisi
islm lkesinde olup da, onlar darl harpta oturuyorlarsa -bize gvence vermi olsalar bile- onlarn nafakas ona
vcib deildir. Zira mslman olduumuz iin bizimle savaan kimselere yardm etmekten nehyedilmiizdir.
Hristiyan olan kimseye mslman olan kardeinin nafakas vcib deildir. Mslman olan kimseye de hristiyan
olan kardeinin nafakas vcib deildir. nk nafaka nassan miras ile ilgilidir. Dinleri ayn olan kimseler ise
birbirlerine vris olamazlar.
Ana babann nafakasnda ocua kimse ortaklk etmez. nk ana babann, ocuklar malnda haklar
bulunduuna dir nass vardr. Dierlerinin mal hakknda ise nass yoktur. Hem de ana babann en yakm
ocuklar olduu iin, onlar dururken nafakalarnn bakalarna vacip olmamas lzm gelir.
Zahir olan rivayete gre nafaka erkek ve kadnlara eit bir ekilde lzm gelir, ki sahih olan gr de budur. Zira
nafakann v-cubuna sebep olan vasf erkekle kadnlarn ikisinde de mevcuttur.
Kiiye mahremi olan her akrabasnn -eer erkek ise ocuk ve fakir, yahut byk ve fakir, ya da sakat veya kr
olduu zaman ve eer kadn ise fakir olduu zaman- nafakas vcibtir. nk yakn akrabaln hakkm
gzetmek vcibtir de, uzak akrabaln vcib deildir. Kiinin yakn akrabas da mahremi olan akrabasdr. Zira
Analarn yiyecek ve giyecekleri dourduklar ocuun babasna bortur. buyurduktan sonra; Mirasya da
ayn eyi yapmak bortur 831 buyurmutur. Abdullah bn-i Mesud'un kraetinde de bu yet; Mahrem akraba olan
mirasya da bunun aynn yapmak bortur eklindedir, ki buna gre, bu kaydn bulunmad mehur kiraette de
bu mn murattr.
Sonra, nafakas vcib olan akrabann muhta olmalar gerekir. ocuk, kadn, sakat veya kr olan kimse d
alamad iin bu vasflar muhta olmasnn belirtileridirler. Zira alabilen kimse -malen yoksul da olsaalabildii iin muhta deildir. Fakat ana baba, dier akrabalar gibi deillerdir. Zira almak yorucu olduu
iin ocuk, ana babasna almay teklif edemez. Bunun iin ana baba alabilseler bile, muhta olduklar
zaman nafakalar ocuklarna vaciptir.
Nafaka da kiiye, nafakas kendisine vcib olan kimseden ald miras miktarna gre vcib olur. Zira hem
yukarda metni geen nassdaki Mirasya deyimi buna iarettir. Hem de kr ile zarar karde olup bir kimsenin
bir eyden kn ne ise, o eyden zarar da ona gredir.
Byk olan kz ocuu ile byk ve sakat olan erkek ocuun nafakalar -babaya te iki, anneye te bir olmak
zere- ana babann ikisine aittir. Zira ana ile babann miras hisseleri de byledir.
Ben diyorum ki: bu, Hassaf ile Hasan b. Ziyad'in rivayetleridir. Zahir olan rivayete gre ise, nafakann hepsi babaya aittir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle) metni yukarda geen yeti kerimede: Analarn yiyecek ve
giyecekleri, dourduklar ocuun babasna bortur buyurmutur. Bu itibarla byk ve kk ocuklar
arasmda fark yoktur. Birinci rivayete gre ise byk ve kk ocuklar arasndaki farkn nedeni udur ki: erkek
ocuk kk olduu zaman, baba hem onun velisidir, hem de btn masraflar babaya aittir. Hatt fitresi bile
babaya vcibtir. Bunun iin nafakasnn hepsi ona der. Erkek ocuk byk olduu zaman ise, baba onun velsi
olmad iin yle deildir. Bunun iin nafakasnda anne ve babaya ortaktr. ocuklar dnda kalan dier
yaknlar nafakasnda ise miras miktarna baklr. Hatt eer kk ocuun yalnz annesiyle dedesi bulunuyorsa,
dedeye te iki, anneye de -tebir nafaka vcib olur. Eer fakir olan kardein de -biri ana baba bir, biri yalnz
baba, biri de yalnz ana bir- tane zengin kz kardei bulunuyorsa, mirastaki hisselerine gre kardelerinin
nafakas bete ana baba bir kz kardee, betebirer de dier iki kz kardee vcib olur.
Ancak u var ki: Mirasta muteber olan, bilfiil miras olmak deil, miras olabilmektir. Zira eer muhtacn
zengin bir days ile zengin bir amcas olu bulunursa, bilfiil mirass amcas olu olduu halde -days mahremi
olduu iin- nafakas daysna aittir.
Muhta olan kimse ile akrabalar eer ayn dinden olmazlarsa, nafakas onlara lzm gelmez. Zira nafakann
830
831
Lokman: 31/115.
Bakara: 2/233.
lzm gelmesinde muhta olan kimse ile, nafakas kendisine lzm gelen kimsenin birbirlerine vris olmalar
arttr. Bunlar ise dinleri ayr olduu iin birbirlerinden miras alamazlar, Muhta olan kimseye de bakasnn
nafakas lzm gelmez. nk nafaka bir batr. Baa ise kendisi muhta iken bakasna bata bulunamaz.
Fakat kii muhta dahi olsa kars ile kk ocuklarnn nafakasn vermek zorundadr. Zira kii evlenirken evlilik hayatnn masrafsz olamayacan bildii iin- kars ile kk ocuklarnn masrafn peinen kabul
etmi olur. Bunun iin burada fakirliin bir rol yoktur.
Sonra, nafakann vcubunda l olan zenginlik de- mam Eb Ysuf dan gelen rivayete gre- kiinin nisaba
mlik elmasdr. mam Muhammed ise: Eer kii bir ay kendisiyle oluk ocuunu geindirebecek gte
ise, yahut gnlk kazanc kendisiyle oluk ocuunun masrafndan artyorsa, zengindir. Zira bakasna it
haklarda muteber olan, nisaba mlik olmak deil, vermekle devli olduu hakk deme gcne sahip olmaktr
demitir. Fakat fetva birinci gre gredir. Ancak nisaba mlik olmaktan maksat zekt nisabna mlik olmak
deil, zekt alamayacak durumda olmaktr.
Eer kaybolan erkek ocuun bir mal bulunursa yukarda da sylediimiz gibi hkim o maldan ana babasna
nafaka bier. Babann da kendi nafakas iin olunun maln satmas caizdir. Bu, mam Eb Hanife tarafndan
yaplan bir istihsandr. Fakat eer baba, olunun tanlmaz bir maln satarsa caiz deildir. Dier iki mam ise,
babann, olunun tanlr maln da satmasn caiz grmemilerdir, ki kyas da bunu gerektirir. Zira ocuk
erginlik ama varnca babann velayeti altndan km olur. Nitekim erginlik anda olan ocuk hazrken,
babasnn onun maln satmamas da bunun iindir. Anne de bu konuda baba gibidir.
mam Eb Hanife ise: Baba, kaybolan ocuun maln koruma yetkisine sahiptir. Nitekim ayn yetkiye kayyim
de sahip olduuna gre babann -daha efkatli olduu iin- sahip olmas evleviyetle lzm gelir. Tanlan maln
sat da mal koruma babmdandr. Fakat tanlmaz mal -kendiliinden korunduu iin- yle deildir. Babadan
baka dier akrabalar da baba gibi deillerdir. nk dier akrabalar, ne ocuk kkken ocuun malndan
tasarruf yetkisine ve ne de bydkten sonra onun maln koruma yetkisine sahip deillerdir. Babann sat caiz
olunca da, sattan elde ettii paradan kendi nafakasn alabilir. Nasl ki baba, ocuu zerindeki velayeti tam
olduu iin, ocuu kkken onun hem tanlr, hem tanlmaz mallarn satabilir demitir.
Eer ana babann kayp olan oullarna it bir mal kendi ellerinde bulunur ve o maldan ana baba kendi
nafakalann alrlarsa zamin olmazlar. Zira ana baba -yukarda da sylediimiz gibi- hkim onlara karar vermese
de ocuklarnn malnda haklan bulunduu iin haklarn alm olurlar.
Eer kayp olan bir kimsenin mallar bir yabancnn elinde olur ve o yabanc -hkimin izni olmakszn- elindeki
maldan kayp olan kimsenin ana babasna verirse, zamin olur. nk bakasnn malnda, yetkisi yokken tasarruf
etmi olur. Zira elindeki mal sadece koruma yetkisine sahiptir. Fakat eer hkim ona emrederse yle deildir.
Zira hkimin velayeti genel olduu iin emrinin yerine getirilmesi gereklidir. Bu kimse zamin olunca, da, verdii
kimselere rucu edemez. Zira zamin olduu halde verdii iin kendi kesesinden bata bulunmu saylr.
Eer hkim, ocua, ana babaya, yahut dier akrabalara nafaka bitikten sonra bir sre geerse, geen srenin
nafakas sakt olur. Zira bu kimselerin nafakas, muhta olduklar iin vcib olmutur. Nitekim muhta
olmamalar halinde vcib deildir. Bir sre nafakalarn almamalarndan ise, bu sre iinde muhta olmadklar
anlalr. Kadnn nafakas ise, eer hkim tarafndan biilirse yle deildir. nk kadn zengin de olsa,
nafakas kocasna it olduu iin aradan ne kadar zaman geerse gesin, sakt olmaz.832
Bir Fasl
Kle ve criye sahibine, kle ve cariyesinin nafakasn vermesi vcibtir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) kleler hakknda:
Onlar da sizin kardelerinizdir. Yediklerinizden onlara yedirin, giydiklerinizden onlara giydirin. Allah'n
kullarna ikence etmeyin buyurmutur, 833 ayet sahipleri nafakalarn vermez ve fakat onlar alabiliyorlarsa,
o zaman kendileri alp geimlerini salarlar. Zira bu durumda ancak alma ile yayabildikleri iin, almak
kendilerine bir zorunluk olduu gibi, yaamalar sahipleri iin krdr.
Eer kle veya criye herhangi bir nedenle alamaz durumda olursa, sahibi onu satmaya zorlanr. Zira
satlmasyla, hem kendisi hakkna kavumu olur, hem sahibi zarar etmi olmaz. Karnn nafakas ise yle
deildir. nk karnn nafakas -yukarda da getii zere- aradan zaman gemekle borca dnr. Klenin nafakas ise sakt olur. Hayvanlarn yemi de yle deildir. nk hayvanlar bir hakka sahip deillerdir. Bunun iin
hayvan sahibi hayvanm beslemeye zorlanamaz. Ancak kii hayvann, ahlk ynden ve kendisiyle Allah
arasnda, beslemekle mkelleftir. Zira Peygamber Efendimiz hem hayvanlara ikence yapmaktan ve hem de mal
heder etmekten nehyetmitir.
Hayvanlar a brakmak ise, hem onlara ikence yapmak, hem mal heder etmektir, mam Eb Ysuf dan ise:
Hayvan sahibine hayvann a brakmamas emrolunur diye syledii rivayet olunmutur, ki en sahihi de
832
833
Buhri, Kle azatlama c. 1 s. 346; Yeminler c. 1 s. 9; Edep c. 2 s. 893, Mslim, Nezirler c. 2 s. 52, Eb Dvd, Edep c. 2 s. 345
budur.834
YEMNLER BAHS
Yeminler -yemin-i gamus, yemin-i mnakide ve yemin-i lav olmak zere- eide ayrlr. Yemin-i gamus:
gemi olan bir ey hakknda bilebile yalan yemin etmektir. Bu yeminin sahibi ok byk bir gnah ilemi olur.
Kim yalan yere yemin ederse, Allah onu Cehenneme sokar 835 buyurmutur. Ve bu yeminin -pimanlk duyarak
Allah'tan mafiret dilemekten baka- kefareti de yoktur. mam- afii: Kefareti vardr. Zira kefaret, Allah'n
yce adna kar ilenen saygszlk gnahn ortadan kaldrmak iin vazedilmi, ki yemin-i gamus'ta -kii yapt
yalana Allah' ahit gsterdii iin- bu mn mevcuttur demitir.
Biz diyoruz ki: yemin-i gamus halis ve gnahtr. Kefaret ise, oru ile denen ve niyetsiz sahih olmayan bir
ibdettir. Bunun iin byk gnaha karlk olamaz. Yemin-i mnakide ise yle deildir. nk yemin-i
mnakidenin kendisi gnah olmayp gnah ancak onu bozmadadr, ki o da ikinci bir istekle ilendii iin
yeminden sonradr. Yemin-i gamusun gnahlk vasf ise kendisindedir. Bunun iin yemin-i mnakide hkmne
giremez.
Yemini mnakide de: kiinin herhangi bir i hakknda ben falanca ii yapacam veya yapmayacam diye
ettii yemindir. te bu yeminini kii bozduu zaman ona kefaret lzm gelir. Zira Cenab Hak (Azze ve Celle):
Allah sizi rastgele yeminlerinizden dolay sorumlu tutmaz. Fakat bile bile yaptnz yeminlerden tr sizi
sorumlu tutar 836 buyurmutur.
Yemin-i lav de: kiinin gemite herhangi bir eyin olduunu veyahut olmadn zannederek: Vallahi bu i
olmu veyahut Olmam diye yemin ettikten sonra yanlm olduunu anlad yemindir. Bu yemin de Cenb
Allah (Azze ve Celle)'dan, sahibini sorumlu tutmayacan umarz. Eer kii herhangi bir kimseyi -mesel- A1i
sanarak -Vallahi Ali'dir- dedikten sonra o kimsenin Ali olmayp Veli olduunu anlarsa, yine yapt yemin
lavdr ve umarz ki Allah onu sorumlu tutmayacaktr.
Bilerek edilen yemin ile, kiiye zorla ettirilen yemin ve unutarak edilen yeminin birdir. Zira Peygamber
ey ciddileri de ciddidir, akalar da ciddidir; nikh, talk ve yemin 837 buyurmutur. mam- afii: Zorla
ettirilen yemin ile unutularak edilen yemin hkmnde bize katlmamtr, ki biz bunu zorlama bahsinde
anlatacaz.
Kiiye, yapmayacana yemin ettii eyi unutarak yapmas veyahut bakas tarafndan kendisine zorla
yaptrlmas halinde de kefaret lzm gelir. Zira kii herhangi bir ii unutarak yapmas veyahut bakas tarafndan
kendisine zorla yaptrlmas halinde de o ii yapm saylr. Kendisine kefaret de ancak o ii yapmas ile lzm
gelir. Kiinin baygnlk halinde veyahut deli iken yapmas da kaza kefareti gerektirir. nk bu hallerin hepsinde
kefaret lzm gelmenin art yerine gelmi olur. ayet kefaret, ilenmi olan bir gnah silmek iin dahi olsa, bu
hallerin hepsinde her ne kadar ilenmi bir gnah yoksa da, gnahn sebebi olan, yeminin gereine aykr
davran vardr.838
Yemin Olabilen Ve Olamayan Deyimler

1- er'i yemin, ya Allah adna, ya Allah'n Rahman ve rahim gibi bir baka adna, ya da kibriya ve azamet gibi
yemin edilmesi det olan Allah'n bir sfatna edilen yemindir. Zira bunlarla yemin etmek det olduu gibi,
yeminin szlk anlam g demektir. Allah'a ve onun isim ve sfatlarna sayg gsterildii iin ancak bunlarla
yemin edildii zaman sz g kazanm olur.
2- Allah'n sfatlan iinde yalnz bilgisine edilen yemin yemin deildir. Zira Allah'n bilgisine yemin etmek det
olmad gibi, Allah'n bilgisi Allah'n bildikleri demektir. Eer kii: Allah'n gazabna yahut fkesine
yemin derse, yemin etmi saylmaz. Allah'n rahmetine yemin ederim sz de yledir. Zira hem Allah'n
rahmetine yemin etmek det deildir hem de bazen Allah'n rahmeti denir de ondan yamur, Cennet veyahut 834
Bu lafz ile gariptir. bn-i Hibban'n Eb mame'den naklen kaydettii bu hadisin lafz yledir: Peygamber Efendimiz {Sallallah
Aleyhi ve Sellem): Kim br mslman kiinin maln koparmak iin yalan yere yemin ederse Allaho na cenneti yasak lalar ve onu
cehenneme sokar diye buyurdu Buhari ile Mslim'in de Abdullah bn-i Mesut'dan naklettikleri bu hadisin sonun da Allah ona cenneti
yasaklar ve onu cehenneme sokar yerine Allah ile, Allah kendirine darsn olarak karlar cmlesi kaytldr. Buhari (yemin ve ulaklar) c.
2. s. 887, Mslim c. 1 s. 80 Nasb-rraye c. 3 s. 292
836
Mide: 5/89
837
Eb Dvd, Talk c. 1 s. 298; Tirmiz, Talk c. 1 s. 153; bn-i Mce (akadan karsn boayan, nikahlayan veya boadi kary br daha
nikh altna alan kimseler bab) s. 148; el-Mstedrek, Talk c. 2 s. 198 ve Darekutni c. 2 s. 432
838
835
gazab- denir de ondan bel ve felket kasdedilir.

(Peygamber, Kabe gibi, Allah'n isim ve sfatlarndan baka eylere yemin eden kimse de yemin etmi olamaz.)
Kim ki yemin etmek isterse, ya Allah'a yemin etsin, yahut hi yemin etmesin buyurmutur. 839
Kur'an'a da yemin etmek yledir. Zira Kur'an'a yemin etmek det olmamtr. Ben diyorum ki: eer kii:
Peygambere. Kur'an'a yemin ederim dese, byledir. Eer: Peygamberden, Kur'an'dan uzak olaym derse
yemin etmi olur. nk Peygamber'den, Kur'an'dan uzak kalmak kfrdr.
Yeminin deyimleri Vallahi, Billahi ve Tallahi deyimleridir. nk bunlarn hepsi yeminde dettirler.
mam Eb Hanife: Kii: Allah'n hakkna yemin ederim dedii zaman yemin etmi olamaz demitir, ki mam
Muhammed de bu grtedir ve mam Eb Ysuf dan da gelen iki rivayetten biri bu yoldadr. Dier rivayete
gre ise mam Eb Ysuf: Allah'n hakkna yemin ederim yemindir. nk hak, Allah'n sfatlarndan biri
olduu iin bu kimse sanki: Hak olan Allah'a yemin ederim demitir. demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de; Hak kelimesinden Allah'n taatleri kasd edilir. Zira Allah'n taatleri
onun hakkdrlar. -Bunun iin Allah'n hakkma yemin ederim deyimi, Allah'dan baka bir eye yemin olur
demilerdir.
Eer kii: Allah'a yemin ederim yahut Allah'a ahitlik ederim dese, yemin etmi olur. Zira bu deyimler
yeminde kullanla gelmilerdir. Nitekim mnafklar Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e:
ahitlik ederiz ki sen Allah'n Peygamberisin dedikten sonra Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Mnafklar yeminlerini kalkan edindiler 840 diye buyurarak mnafklarn bu szn yemin diye vasflandr m
tr. Kiinin yalnz yemin ederim-, ya da ahitlik ederim. sz de yemindir. nk bu szde Allah kelimesi
gemiyorsa da -Allah'dan bakasna yemin etmek caiz olmad iin- ona hamledilir. Bunun iindir ki kimisi:
Yemin olmas niyete muhta deildir demitir. Kimisi de: Muhtatr. nk eer niyet olmazsa, onda
Allah'dan bakasna yemin ihtimali bulunur. demitir.
Allah'n mr yeminim olsun, deyimi de yemindir. Zira Allah'n mr Allah'n beka sfat demektir. (Allah'n
sz, Allah'n gvencesi de, -Allah'n mr gibi- yemindir. Zira sz yemin demektir. Cenb- Hak (Azze ve
Celle):
Allah'a verdiiniz sz yerine getirin841 buyurmutur. Gvence de szdr.
Bana nezir olsun bu ey byledir sz de yemindir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki bir nezri yapar da, nezr ettii eyi aklamazsa ona yemin kefareti lazm gelir 842 buyurmutur.
Eer falan eyi yaparsam yahudi, Hristiyan, yahut Gvur olaym sz de yemindir. Zira bunu syliyen
kimse hristiyan olmaya raz olmadna gre, Falan eyi kendime haram kldm demi gibi olur. Falan eyi
kendime haram kldm sz ise yemindir. Eer kii yapm olduu bir ey hakknda Falan eyi yapm isem
yahudi olaym derse, yemin-i gamus olur. Fakat Eer falan eyi yaparsam hristiyan olaym deyimine kysen
dinden km olmaz. Kimisi: Olur. nk o ii yapt halde eer yapm isem yahud olaym dedii iin,
sanki: Ben yahudiyim demi gibi olur demitir. Fakat dorusu udur ki: Eer kii bu deyimin yemin olduunu
biliyorsa, heriki surette de dinden kmaz. Yok eer yemin ile dinden ktna inanyorsa, o zaman -dinden
kmaya raz olduu iin- her iki surette de dinden kar.
Eer u ii yapm isem Allah'n gazab zerime olsun sz ise yemin deildir. Zira bu sz yemin anlammda
kullanlmad gibi bir ilenitir. leniler ise arta balanamaz. Eer bu ii yapm isem zina ilemi, ki
imi yahut Riha yemi olaym szleri de yemin deildir. nk bu eylerin hepsi bz hallerde caizdir. 843
Allah'n ismine kar saygszlk ise hibir zaman caiz olamaz. Kald ki bu szler yeminde kullanlmazlar.844
Kefaret Hakknda Bir Fasl

Yemin kefareti, zhar kefaretinde azatlanmasi emrolunan evsafta bir kle azatlamaktr. Kii isterse kle
azatlamak yerine, on yoksulu ya -her birine, iinde namaz klnabilecek kadar byk bir giysi parasn vermek
suretiyle- giydirir, ya da -zhar kefaretinde olduu gibi her birine ya yanm sa' buday, ya bir sa1 arpa veya hurma
vermek suretiyle yedirir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Yeminin kefareti, oluk ocuunuza yedirdiinizin ortalamasndan on yoksulu yedirmek, yahut giydirmek, ya da
839
Mslim (yemin ve adaklar) c. 2 s. 46. Buhri (babalarnza yemin etmeyin bab) c. 2 s. 982, Tirmiz (Adak ve yeminler) c. 1 s. 198. Eb
Dvd (Yapamayaca eyleri atlayan kimseler bab) c. 2 s. 116, bn-i Mce (adayp da adad eyi aklamayan kimseler bab) c. s. 155
Mcdele: 58/16
841
Nahl: 16/91
842
Eb Dvd (yapamayaca eyi adayan kimseler bab) c. 2 s. 116; bn-i Mce (bir ada adayp da adad eyi aklamayan kimseler
bab) c. 1 s. 155
843
Zinann hi bir halde caiz olmas sz konusu deildir. Ancak kendisiyle itoft edilen kadn, sonradan kendisiyle evlenildii zaman hell
olduu iin, mellif tecevvzen bz hallerde caizdir demitir. ki ile nbaya gelince: Bunlar Islmiyetten nce hellken sonradan haram
klndklar iin Bunlar bz hallerde caizdir sz Bunlar bir zaman caizdi demektir. Kald ki tslmiyetten sonra dahi, ikidenba da
zaruret halinde caiz grlmlerdir.
844
840
bir kle azat etmektir. Bulamayan kimse ise gn oru tutar, ite yemin ettiiniz zaman yeminlerinizin kefareti
budur. 845 buyurmutur. Bu yette geen Yahut kelimesi ise muhayyerlii ifde eder. Bunun, iin kii bu
ey arasnda muhayyerdir. (ayet kii bu eyden birine de gc yetmezse, o zaman gn st ste oru tutar.
mam- fii: yet mutlak olduu iin kii muhayyer olup isterse st-ste,sterse deiik zamanlarda oru tutar
demitir. Biz ise, Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anh): gn st ste oru tutar eksi gndeki kiraetine
dayanyoruz. Zira bu kiraet mehur olduu iin o da mehur olan hadis hkmndedir.
Sonra, metinde geen, giysi parasnn en az, iinde namaz klnabilecek kadar byk olmas, mam Muhammed'
den rivayet olunmutur. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Her bir yoksula verilecek giysi parasnn
en az, btn vcudunu rtecek kadar byk olmas gerekir. Hatt eer yoksula yalnz kilot verirse kfi gelmez.
demilerdir, ki dorusu da budur. Zira yalnz zerinde kilot bulunan kimseye rfen- plak denilir. Ancak btn
vcudu rtemiyen giysi paras eer yanm sa1 buday veya bir sa' arpa veya hurma deerinde olursa -giyecek
olarak verilemiyorsa da- yiyecek bedeli olarak verilebilir.
Yemini bozmadan yemin kefaretini vermek caiz deildir.
mam- afii: Kefaret oru olmayp mal olduu zaman caizdir. nk kefareti gerektiren sebep yemindir.
Yemin ise kefaret denmezden nce edilmitir. Bunun iin, yemin kefareti de yanl ldrme kefareti gibi olup
yanl ldrme kefareti nasl, adam yaralandktan sonra ve daha lmemiken verilebiliyorsa, bu da yledir
demitir. Biz diyoruz ki: kefaret ilenmi olan gnah silmek iindir. Yemin ien kimse ise, yeminini bozmadan
gnah ilemi olmaz. Kefareti gerektiren ey yeminin kendisi deil, yeminin bozulmasdr. Yanl ldrmede ise,
yaralanma lme sebeptir. Bunun iin ikisi arasnda fark vardr. (Bununla beraber eer feii yeminini bozmadan
yemin kefaretini verirse) verdii kefaret sadaka olduu iin (onu geri alamaz.)
Eer bir kimse: Namaz klmayacam, yahut Falanca ile konumayacam yahut Falan adam ldreceim
gibi gnah olan bir ii yapmak iin yemin ederse, bu kimseye yemini bozup kefaret vermesi gerekir.) Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'-s-selm):
Kim ki bir ey iin yemin ettikten sonra o eyin aksini yapmay daha iyi grrse, daha iyi olan eyi yapsn da,
yemininden dolay
kefaret versin. 846 buyurmutur. Hem de eer yemini bozmayp gnah olan eyi yaparsa telfisi mmkn
olamaz. Yemini bozmann telfisi ise, kefaret vermekle mmkndr.
Eer mslman olmayan kimse yemin eder ve ondan sonra -daha mslman deilken veyahut mslman
olduktan sonra- yeminini bozarsa, ona kefaret lzm gelmez. nk mslman olmayan kimse yemine ehil
deildir. Zira yemin Allah'n ismine gsterilen bir saygdUr. Mslman olmayan kimse ise, ne Allah'a gerektii
kadar sayg gsterir ve ne de -kefaret bir ibdet olduu iin- kefarete ehildir.
Eer bir kimse kendi mal olan bir eyi kendine haram klarsa, o ey ona haram olmaz. Ancak o eyi kulland
zaman ona kefaret lzm gelir. mam- afii: Ona kefaret de lzm gelmez. nk hell olan bir eyi haram
klmak, eriatn bir hkmn deitirmek olduu iin, meru bir tasarruf olan yemin onunla mnakid olmaz
demitir. Biz diyoruz ki: kii: Falan ey benim iin haramdr dedii zaman o eyin ona haram olduunu ifde
eder. Bu da -eriatn hkmn deitirmek olduu iin- mmkn olmadna gre bundan maksad yemindir.
Eer bir kimse: Bana hell olan her ey haram olsun derse, onun bu sz -eer onunla baka eyleri kasd
etmezse- yalnz yiyecek ve iecekler hakknda olur. mam Zfer: Bu kimse, yeminini bitirir bitirmez, yeminini
bozmu olur. demitir, ki kyas da bunu gerektirir. Zira bu kimse -hi deilse- nefes alp verir. Oysa nefes alp
verme de ona hell olan eylerdendir. Istihsann dayana da udur: eer bu kimsenin sz genel mnda kalrsa
yeminini bozamamas hibir zaman mmkn olamaz. Bunun iin onun bu sz genel mnda deildir ve genel
mnda olmaynca da rfen ondan yalnz yiyecek ve iecekler anlalr. Kiinin bu sz genel mnda olmad
iin -eer niyet olmazsa- kadna da mil olmaz. Ancak eer bu sz ile kadm da kasd ederse, o zaman bu sz
aynca ila olur. Yani drt ay iinde eer kadna yaklamazsa kadn kendisinden boanm olur. Bu da zahir olan
rivayete gredir.
Bizim Mavera n-Nehir ulemas ise: Bu sz ila olmayp sarih talktr. Yni niyet olmasa da bu sz ile boanma
vki olur demilerdir, ki fetva da buna gredir.
Eer bir kimse bir eyi artsz olarak adarsa, adad eyi yerine getirmesi gerekir. Zira Peygamber Efendimiz
Kim ki bir eyi adarsa, adad eyi yerine getirmesi gerekir 847 buyurmutur.
Eer bir kimse artl olarak bir eyi adar ve kotuu art yerine gelirse, adad eyi yerine getirmesi gerekir. Zira
845
Mide: 5/89.
Mslim, Eb Hreyre (Radyallh anh)dan: (Adaklar) c. 2 s. 48; Buhari de Abdurrahman b. Semre (Radyalh anhm)dan: (Yemin
ve adaklar) c. 2 s. S80. Ancak Buhri'nin rivayeti Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bana: Ey Abdurrahman, bir ey iin
yemin ettikten sonra o eyin aksini yapmay daha iyi grdn zaman, daha iyi grdn eyi yap da yemininden dolay kefaret var
eklindedir. Nasb-rraye c. 3 s. 296
847
Gariptir. Bununla beraber ona ihtiya yoktur. Zira adanan eyi yerine getirmenin vcubna hem Kur'an, hem hadis ve hem de icma delildir.
Netekim Hac sresinin 29. yetinde adaklarn yerine getirsinler diye buyurulduu gibi, Buhari'nin (Allah'a itat etmeyi adamak babnda)
Hz. Aie'den rivayet ettiine gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Kim ki Allah'a itaat etmeyi adarsa Allah'a taat
etsin ve kim Allah'a kars gelmeyi adarsa Allah'a kars gelmesin diye buyurmutur. Ada yerine getirmenin vcudu hakknda aynca icma
da vardr ve mteahhir olan ulemadan kimisi ada yerine getirmenin vcubu iin icma delil getirmitir. Feth-l kadir c. 4 s. 375
846
yukarda geen hadis mutlak olduu gibi, arta balanan ey, baland art yerine geldii zaman artsz olarak
adanm gibi olur.
Rivayet olunmaktadr ki mam Eb Hanife bu grnden dnerek Eer bir kimse: -u ii yaparsam bana hacca
gitmek yahut Bir yl oru tutmak lzm gelsin yahut Ne kadar malm varsa hepsi sadaka olsun diye
sylerse, ona bir yeminin kefaretini vermek kfidir demitir, ki mam Muhammed de buna kaildir. ayet
yeminin kefaretini vermeyip de adad eyi yaparsa, yine de ykmllkten kurtulmu olur. Bu da eer kotuu
art, olmasn istemedii bir ey ise byledir. nk o zaman yemin mnsnda olur. Yemin de men' iindir.
Fakat grnte adak olduu iin kii bir yemin kefaretini vermek ile, adad eyi yapmak arasnda muhayyer
olur. Fakat eer kotuu art Benim hastam iyileirse u kadar gn oru tutacam cmlesinde olduu gibiolmasn arzulad bir ey olursa yle deildir. nk bunda yemin mns yoktur. Bu, tamamen adak olduu
iin adanan eyi yerine getirmek gerekir.
Eer bir kimse herhangi bir ey iin yemin ettikten sonra hemen ardndan Allah dilerse artn getirirse, o
kimseye yemin ettii ey lzm gelmez. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki herhangi bir ey iin yemin ederken Allah dilerse dese yemin etmemi gibi olur buyurmutur. Ancak
u var ki Allah dilerse artn hemen yerine bitiik olarak sylemek lzmdr. nk yemin bittikten sonra
sylemek yeminden dn olur. Yeminden ise dn olamaz.848
Girmek Ve Kalmak Fiilleri Hakknda Yemin

Eer bir kimse: Hibir eve girmiyeceim diye yemin ettikten sonra K'be'ye, yahut camiye, ya da kilise veya
havraya girerse, ona kefaret lzm gelmez. Zira ev: iinde bannmak iin yaplm bina demektir. Bu yerler ise
bannmak iin yaplmamlardr.
Bu yemini yapan kimse, herhangi bir evin giriine veyahut kapsnn nndeki glgelie de girdii zaman, ona
kefaret lzm gelmez. nk evin girii ile evin kaps nndeki glgelie ev denmez. Kimisi: Eer giriin
tavan bulunuyor ve kaps kapand zaman iindeki kimse ierde kalyorsa, on?, giren kimseye kefaret lzm
gelir. nk byle bir yerde bainlabilir demitir.
Evin antre veyahut avlusuna giren kimseye de kefaret lzm gelir. Zir yln bz vakitlerinde antre ve avlularda
oturulduu iin buralar evden saylrlar. Kimisi: Eer antre veyahut avlunun drt yannda duvar bulunuyorsa
byledir, bulunmuyorsa deildir demi ise de, dorusu udur ki hkm mutlaktr.
Eer bir kimse: Hibir binaya girmiyeceim diye yemin ettikten sonra ykk bir binaya girerse, ona kefaret
lzm gelmez. Eer: u binaya girmiyeceim diye yemin eder ve bina yklp dz bir yer durumuna geldikten
sonra binann arsasna girerse, ona kefaret lzm gelir. nk yemin ederken u binaya dedii iin binann
yeri de binann iine girmitir. Ayn sebepten dolay eer: u eve girmiyeceim diye yemin eder ve ev yklp
yeniden yapldktan sonra eve girerse, ona kefaret lzm gelir. Eer ev cami, hamam, park veyahut okul gibi
umuma it bir bina haline geldikten sonra oraya girerse, ona kefaret lzm gelmez. nk artk ona ev denilmez.
Hatt ayn sebepten dolay, eer cami, hamam veya benzeri olan ey yklp dz bir yer durumuna da gelse, yine
ona girmesi halinde o kimseye kefaret lzm gelmez. Eer ev yklp onun yerine bir baka ev yaplrsa ve adam
o yeni eve girerse ona kefaret lzm gelmez. nk bu durumda kii yemin ettii eve girmi olmuyor.
Eer: u eve girmiyeceim diye yemin ettikten sonra evin damna kp oturursa ona kefaret lzm gelir.
nk evin dam evden saylr. Nitekim caminin dam camiden sayld iindir ki i'tikfta olan kimse, eer
caminin damna ksa i'tikaf bozulmaz. Fakat kimisi: Evin damna kp oturmakla kefaret lzm gelmez
demitir ve fakih Eb el-Leys de bunu benimsemitir.
Eer eve girmiyeceine yemin eden kimse evin kaps iinde durur ve fakat kap kapand zaman kendisi
darda kalrsa, ona kefaret lzm gelmez. nk kap, evi ve evin iindeki eyay korumak iindir. Bunun iin
kapnn dnda kalan ksm evden saylmaz.
Eer kii eve girmiyeceine yemin ederken evin iinde ise, d-an kp yeniden ieri girmedike ona kefaret
lzm gelmez. Bu, bir istihsandr. nk evin iinde kalmak eve girmek hkmnde olduu iin kyas bu kimseye
kefaret lzm gelmesini gerektirir. stihsann dayana da udur ki: girmek fiili, dardan ieriye doru ayrlmak
olduu iin devam etmiyen: bir fiildir.
Eer kii, srtnda bulunan bir elbise iin: u elbiseyi giymimiyeceim diye yemin ettikten sonra hemen
karrsa ona kefaret lzm gelmez. Bir hayvana binmekte olan kimseye de, eer:u hayvana binmiyeceim
diye yemin ettikten sonra hemen inerse kefaret lzm gelmez. Bir evde oturan kimseye de, eer: u evde
oturmayacam diye yemin ettikten sonra hemen tanmaya balarsa kefaret lzm gelmez, mam Zfer: Bu
suretlerin hepsinde kefaret lzm gelir. nk kii yemin ettikten sonra ne kadar abuk da davransa, yemin ettii
zaman yapmayacan syledii eyleri yapmak halindedir demitir. Biz diyoruz ki: yemin, yerine getirilmesi
iin inikad etmi olur. Bunun iin yeminin yapld zaman, yeminin hkmnden mstesnadr.
848
Eer kii yemin ettikten sonra eski halinde -bir saniye bile olsa- devam ederse ona kefaret lzm gelir. nk bu
fiillerin hepsi devam eden fiillerdir. Nitekim: Ben bir gn giydim, Bir gn bindim yahut Bir gn durdum
denilebilir de Bir gn girdim denilemez. ayet kii: Ben bu fiilleri yeniden ilemem demek istedim, dese -bu
mn da sznn muhtemeli olduu iin- kabul olunur.
Eer bir kimse: u evde durmayacam diye yemin ettikten sonra kendisi evden -bir daha dnmemek
kaydyla- kar ve fakat eyas ile oluk ocuunu evde brakrsa, ona kefaret lzm gelir. nk kt evden
ilgisini kesmedike evden km saylmaz. Zira ii ar ve pazarlarda olan kimse, btn gnn darda geirdii halde: Ben falan evde otururum der. Semt, sokak ve mahalle de bu konuda ev gibidirler. ehir ise ev
gibi olmayp: Ben u ehirde durmayacam. diye yemin eden kimseye kefaret lzm gelmemesi iin yalnz
kendisinin ehirden kmas yeterlidir. Bu kimsenin, ev eyasyla oluk ocuunu da ehirden karmasna -gelen
bir rivayete gre mam Eb Ysuf dnda- kimse gerek grmemitir. nk bir kimse, oturmakta olduu
ehirden ktktan sonra ona artk o ehrin sakini denmez. Sahih olan gre gre ky de ehir gibidir.
Sonra -mam Eb Hanife'ye gre- kiinin, btn eyasn evden karmas gerekir. Hatt eer bir ivisi bile kalsa ona kefaret lzm gelir. nk -yukarda da sylediimiz zere- kii kt evden tamamen ilgisini
kesmedike km saylmaz, mam Eb Ysuf ise: Eyann tamamn karmak bazen mmkn olmad iin,
ounu karmak kfidir demitir, mam Muhammed de: karlmas gerekli olan, kendisine gerekli olan
eyasdr Gerekli olmayan eyann ise meskenle bir ilgisi yoktur demitir.
Ulem: Bu gr daha uygundur ve halk iin daha kolaydr demilerdir, Sonra, kii eyasn kard zaman
bir baka eve tamas gerekir. Eer eyasn sokakta istif eder veyahut camiye gtrrse yine ona kefaret lzm
gelir, demilerdir. Bunun delili hakknda da -ziyada- yle denilmektedir: nk bir kimse, oturduu ehirden
oluk ocuuyla birlikte kt zaman, nasl yeni bir yerde oturmaya karar vermedike -namaz hakknda- kt
ehrin sakinlerinden saylyorsa, bu da yledir. 849
kmak, Gelmek, Binmek Ve B. Fiiller Hakknda Yemin

Eer bir kimse: Camiden kmayacam diye yemin ettikten sonra bakasna emredip de, o bakas onu
Srtna alarak camiden karrsa, o kimseye kefaret lzm gelir. nk kiinin herhangi bir ii kendisinin bizzat
yapmasyla bakasna yaptrmas arasnda fark yoktur. Bunun iin bu kimse sanki bir hayvann srtna binerek
camiden kmtr. Eer bir bakas onu zorla karrsa, ona o zaman kefaret lzm gelmez. nk bu durumda
kmas, onun istei dnda olmutur. Eer bakas onu. emriyle deil, fakat isteiyle srtna alp karrsa sahih
olan rivayete gre yine ona kefaret lzm gelmez. Zira karlmas kendisinin emriyle olmad iin kendisi
km saylmaz.
Eer bir kimse: Cenazeden baka herhangi bir i iin evden kmayacam diye yemin ettikten sonra cenazeye
kar ve bu arada bir baka iini de grrse, ona kefaret lzm gelmez. Zira kii cenaze iin km ve ancak
ktktan sonra baka iini grmtr. Bunun iin ona Baka bir i iin km denilmez.
Eer kii: Ben Mekke'ye gitmek iin yola kmayacam diye yemin ettikten sonra Mekke'ye gitmek iin yola
kar ve fakat Mekke'ye varmadan yan yoldan dnerse ona kefaret lzm gelir. nk her ne kadar Mekke' ye
varmadan geri dnm ise de, Mekke'ye gitmek iin yola kmayacana yemin ettii halde yemininde
durmamdr. Fakat eer yemini Mekke'ye gitmiyeceim eklinde olursa o zaman Mekke'ye girmedike ona
keffret lzm gelmez.
Eer bir kimse: Ben Basra'ya gideceim diye yemin ettii halde lnceye kadar Basra'ya gitmezse, gzlerini
hayata yumduu anda ona keffret lzm gelir. nk sa bulunduu srenin her annda yeminini yerine
getirebilirdi.
Eer kii: Gidebilirsem yarn gideceim dye yemin ederse, onun bu yemini Eer bir engel kmazsa
mnsndadr. el-Camius-Saiyr bunu Eer hastalanmad, hkmet tarafndan men'edilmedii ve kendisini
gitmekten alkoyan bir durum ortaya kmad halde gitmezse ona keffret lzm gelir eklinde yorumlamtr.
ayet kendisi: Ben bu szmle Allah izin verirse diye kasdettm dese, inanc ile babaa braklr. nk
herhangL bir eyi yapabilmenin, gerek mns, Allah'n, o ii yapana baar vermesi demek ise de, rfen o ii
yapabilme imknna sahip olmak mnsnda kullanlr. Bunun iin ondan daima bu mn anlalr. Bununla
beraber eer onunla birinci mn da kasdedilirse, kelimenin hakik mns kasdedilmi olduu iin -diynetencaizdir. Hatt kimisi: Yalnz diyneten deil, hkmen de caizdir demitir. Fakat kimisi: Hkmen caiz
deildir. nk zahire aykrdr demitir.
Eer bir kimse, karsna: Benim iznim olmadka evden kmayacaksn diye yemin ettikten sonra, kadn bir
kez ondan izin alarak, bir kez de izinsiz olarak karsa -her defasnda ondan izin almas gerektii iin- o kimseye
kefaret lzm gelir. nk kii znim olmadka dedii iin kadna izinsiz olarak kmay yasaklamtr.
Bununla beraber eer: Bir kere ben sana izin verdikten sonra artk her zaman gidebilirsin, demek istedim
derse, hkmen deil, fakat diyneten kabul olunur. nk onun sz her ne kadar zahire aykr ise de bu mny
849
da tar.
Eer kii kadna: Meer ki ben sana izin vereyim der ve kadn da bir kere zin alarak, bir kere de izin almadan
karsa, kiiye kefaret lzm gelmez. Zira Meer ki ben sana izin vereyim deyimi Ben sana izin verinceye
kadar demektir. Eer kadn evden kmak isterken kocas ona: karsan benden bosun der ve bunun zerine
kadn yerinde oturup bir miktar durduktan sonra kalkp karsa, boanm olmaz. Zira kocasnn bu yemini rfen- onu o anda kmaktan alkoymak iindir. Yeminler de rfe dayanrlar.
Eer bir kimse bir bakasna: Otur yemek ye, ondan sonra git der ve o bakas da -eer yersem kanm bo
olsun dedikten sonra gidip kendi evinde yemek yerse, kars boanmaz. Zira Eer yersem sz, rfen Eer
senin yemeini yersem mnsndadr. Fakat eer Bugn yemek yersem kanm bo olsun derse, yle deildir.
nk Bugn kayd, rfen bu mny vermeye mnidir.850
Yemek Ve mek Fiilleri Hakknda Yemin

Eer bir kimse: u aatan yemiyeceim diye yemin ederse, onun yemini aacn meyvesi hakknda olur. Zira
aacn kendisi yiyilemedii iin yemek fiili aatan kan eye verilir, ki o da meyvesidir. nk aa meyveye
sebep olduu iin mecazen meyve yerine aa kullanlabilir. Ancak kiiye kefaret lzm gelmesi iin, meyveyi
hali tabiisinde iken yemesi gerekir. zmden yaplan bira, sirke veya pekmez gibi eyleri yemekten dolay
kefaret lzm gelmez.
Eer bir kimse: u koruktan yemiyeceim diye yemin eder ve koruk olgunlap zm haline geldikten sonra
yerse, ona kefaret lzm gelmez. Bunun gibi eer: -u zmden veyahut -u stten yemiyeceim- diye yemin
eder ve zm kurutulduktan, yahut st, yourt veya ayran yapldktan sonra yerse, ona kefaret lzm gelmez.
Zira olabilir ki koruk eki olduu, zm ya olduu ve st tatlms olduu iin bunlar yememeye yemin etmitir.
Bunun iin bu eylerden bu vasflar kalknca yeminin hkm kalkar. Fakat eer: Ben bu ocuk veya delikanl
ile konumayacam diye yemin eder ve ocuk veya delikanl ihtiyarladktan sonra onunla konuursa ona
kefaret lzm gelir. nk mslman kimse ile -hangi yata olursa olsun- konumamak gnah olduu iin
onunla konumamaya yemin etmenin meru bir nedeni yoktur.
Eer bir kimse: u kuzunun etini yemiyeceim diye yemin ederse, kuzu ko olduktan sonra dahi yemesi
halinde ona kefaret lzm gelir. nk gen hayvann etini yemiyen kimse kart etleri evleviyetie yemez. Bunun
iin hayvanda genlik vasf, hayvann etini yememeye yemin etmek iin sebep olamaz. Bu itibarla bu kimsenin
yemini hayvann kuzuluk vasf iin deildir.
Eer bir kimse: Koruk yemiyeceim diye yemin ederse, koruk zm olduktan sonra yemesi halinde ona
kefaret lzm gelmez. nk zm ile koruk ayr ayr eylerdir.
Eer bir kimse zm satn almayacam diye yemin ettii halde iinde zm taneleri bulunan bir koruk
salkmn alrsa ona kefaret lzm gelmez. Zira salkmn hepsini birlikte satn ald iin, iinde bulunan zm
taneleri de salkma tbidir. Fakat eer: zm yemiyeceim diye yemin ettii halde, iinde zm taneleri
bulunan bir koruk salkmm yerse, ona kefaret lzm gelir. nk salkmn taneleri teker teker yiyildii iin,
iinde bulunan zm taneleri ayr olarak yiyilmi olur. Bunun iin bu kimse de: arpa satn almayacam
veyahut Yemiyeceim diye yemin ettii halde, iinde arpa taneleri bulunan bir lek buday satn alan
veyahut yiyen kimse gibidir. Bu kimseye nasl birinci surette kefaret lzm gelmiyor da, ikinci surette lzm
geliyorsa, bu da yledir.
Eer bir kimse Et yemiyeceim diye yemin ettii halde balk etini yerse, ona kefaret lzm gelmez. Kyas ise,
bu kimseye kefaret lzm gelmesini gerektirir. nk Kur'an- Kerim'de balk etine de et denilmitir. stihsann
dayana da udur: balk etine mecazen et denilir. Zira et kandan oluur. Balk ise, suda yaad iin onda kan
yoktur.
Eer bu kimse domuz veya insan etini yese, ona kefaret lzm gelir. Zira domuzun da insann da eti haram ise de,
ettir. Haram hakknda ise yemin mnakid olur. Eer bu kimse cier veyahut ikembe de yese, yine ona kefaret
lzm gelir. Zira cier ile, ikembe de, kandan oluduklan ve et olarak yiyildikleri iin gerekte ettirler. Kimisi
ise: Cier ve ikembeye rfen et denmedii iin onlan yemekten tr, kefaret lzm gelmez demitir.
Eer bir kimse: ya almayacam veyahut Yemiyeceim diye yemin ederse -mam Eb Hanife'ye grebu kimseye ancak kann yan satn ald veyahut yedii zaman kefaret lzm gelir. Dier iki mam ise: Srt
yanda da i ya zellii bulunduu iin onu da yemekten kefaret lzm gelir demilerdir. mam Eb Hanife
de: Srt ya gerekte ettir. nk kandan oluur, et olarak kullanlr ve etin verdii kuvvet onda da bulunur.
Bunun iindir ki, et yemiyeceine yemin eden kimseye, onu yemesi halinde kefaret lzm gelir ve i ya
satmayacana yemin eden kimseye, onu satmas halinde kefaret lzm gelmez demitir.
Eer bir kimse: Ben et veyahut ya satn almam veya Yemem diye yemin ettikten sonra kuyruk satn
alr veyahut yerse, ona' kefaret lzm gelmez. Zira kuyruk nc bir eit olup ne et ve ne de i yadr.
850
Eer bir kimse: Ben bu budaydan yemem diye yemin ederse, buday dileriyle krmadka ona kefaret lzm
gelmez. Eer bu kimse o budaydan yaplm ekmei de yese -mam Eb Hanife'ye gre- ona kefaret lzm
gelmez. Dier iki mam: Lzm gelir demilerdir. nk Bu budaydan yemem sznden rfen Bu
budayn ekmeini yemem mns da anlalr. mam Eb Halife ise: Buday kelimesinin kullanlmakta olan
hakiki mns tane olan budaydr. Zira buday nasl ekmek yapldktan sonra yiyiliyorsa, tane olarak da bazen
halanarak, bazen kavrularak yiyilir. Bunun iin buday kelimesinden rfen bu mn anlalr- demitir. Sahih
olan rivayete gre iki imam, kiinin, buday tane olarak yemesi halinde ona kefaret lzm geldiine kaildirler.
nk buday mecazen bu1 mnlarn hepsinde mstameldir. Nasl ki bir kimse: Falan eve ayak basmam diye
yemin ettii zaman mecazen Hi bir zaman o eve girmem mnsn kasd etmi olur.
Eer kii: Ben bu undan yemiyeceim diye yemin ettikten sonra o undan yaplm ekmei yerse ona kefaret
lzm gelir. Zira un, un olarak yiymedii iin un kelimesi kullanld zaman mecazen undan yaplan ey kasd
olunur. Bunun iindir ki eer kii unu susuz olarak yutarsa sahih olan gre gre ona kefaret lzm gelmez.
nk undan mecazi mnnn murad olmas kesindir.
Eer bir kimse: Ekmek yemiyeceim diye yemin ederse, sakini bulunduu ehir halk ekmek olarak neyi
kullanyorsa, yemini o ekmek hakknda olur ki o da buday ve arpa ekmeidir. Zira dnyann ounda bu iki
tahldan ekmek yaplr. Eer o kimse kadayf ekmeinden yese, ona kefaret lzm gelmez. nk kadayfa
ekmek denilmez. Meer ki kadayf kasdetmi olsun. Zira adamn sz bu mny da tar.
Eer bu kimse Irak'da pirin ekmeini yese ona da kefaret lzm gelmez. nk Irak'da pirin ekmei det
deildir. Fakat eer o kimse Taberistan veyahut yediklerinin ou pirin ekmei olan bir yerde olursa, ona
kefaret lzm gelir.
Eer bir kimse: Ben kebap yemiyeceim diye yemin ederse, yemini yalnz et kebap hakknda olup patlcan
vb. eylere mil deildir. nk mutlak kebap dendii zaman ondan yalnz et kebab anlalr. Ancak eer
kebap edilmesi det olan baka eyleri de kasd ederse, o zaman o eylerin kebabn da yemekten dolay kendisine
kefaret lzm gelir. nk kebap kelimesinin szck anlam onlara da mildir.
Eer bir kimse: Ben halama yemiyeceim diye yemin ederse, yemini yalnz et halamas hakknda olur. Bu,
rfe baklarak yaplan bir istihsandr. nk halama kelimesini hereye temil etmek mmkn deildir. Bunun
iin halk arasnda halama dendii zaman ondan ne anlalyorsa o olur, ki o da et halamasdr. Meer
halamadan baka eyleri de kasd ederse o zaman kasd ettii eylerin hepsine mil olur. Eer bu kimse et
suyunu da ierse ona kefaret lzm gelir. nk et suyunda hem halanm et paralar bulunur, hem de halama
ayn zamanda et suyuna da denilir.
Eer bir kimse: Ben kelle yemiyeceim diye yemin ederse, yemini tandrlarda piirilip ehirde satlan kelleler
hakkndadr. El-camis-Sair'de -eer kii: Ben kelle yemiyeceim diye yemin ederse, yemin ettii kelle mam Eb Hanife'ye gre- sr ve davar kelleleridir. Dier iki imam ise: -yalnz davar kelleleridir- demitir. Bu
ihtilf zaman ve devirlerin ihtilfdr. Muhtasar'da yazl olduuna gre imam Eb Hanife zamannda srlarn
da. davarlarn da kellelerini piirip satmak detti, iki mam zamannda ise yalnz davar kelleleri kelle olarak
satlrd. Bizim zamanmzda ise, det ne ise ona gre fetva verilir.
mam Eb Hanife'ye gre Meyve yemiyeceim diye yemin eden kimseye, zm, nar, hurma, acur veya
salatalk yedii zaman kefaret lzm gelmez. Eer elma, kavun veya erik yerse ona kefaret lzm gelir. Dier iki
imam ise: zm, hurma veya nar da yedii zaman ona kefaret lzm gelir demilerdir. Bu ihtilfn sebebi
udur: yemekten nce veya sonra meyve olarak yiyilen hereye meyve denir ve eer bir ey meyve olarak
yiyilmesi det ise, o ey ister kuru ister ya olsun farketmez. Bu zellik ise, elma vb. eylerde mevcuttur. Bunun
iin kii bunlar yedii zaman ona kefaret lzm gelir.
Acur ve salatalk gibi eylerde ise bu zellik yoktur. nk bunlar yeilliklerdendir. Bunun iin kii bunlar
yedii zaman ona kefaret lzm gelmez. zm, hurma ve nara gelince: iki imam: Bunlarda meyvelik vasf
vardr. Hatt bunlar meyvalann en stndrler demilerdir, mam Eb Hanife de: Bunlar meyveden, ok,
besin olarak kullanlrlar. Bunun iin bunlarda meyvelik vasf azdr demitir.
Eer br kimse: Ben katk yemiyeceim diye yemin ederse -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a greancak tek bana yiyilmiyen eyler katktr. mam Muhammed ise: ounlukla ekmekle yiyilen her ey
katktr. Demitir, ki mam Eb Ysuf dan da bu yolda bir rivayet vardr. Zira katk, ekmee katlan yiyecek
demek olduuna gre -et, yumurta vb. gibi- ekmekle yiyilen herey katktr. mam Eb Hanife de: Katk ana
yemee tabaen yiyilen yiyecek olduuna gre bu tabaiyet ya hakikidir, ki ana yemee karmasyla olur. Ya da
hkmidir. O da tek bana yiyilememesidir. Sirke vb. eyler sv olduklar iin tek bana yiyilemeyip ancak
iilirler. Tuz da yemekte eritilmek suretiyle yiyir. Fakat et vb. eyer tek basma yiyilebildikleri iin yle
deillerdir demitir. zm ile kavun da -sahih olan gre gre- katk deillerdir.
Eer bir kimse: Kahvaalt yapmayacam diye yemin ederse, kahvaalt, gnein douundan leye kadar
sren zamana mahsus yemektir. Akam yemei de leden gece yansna kadar sren zaman iinde yiyilen
yemektir. nk gnn leden sonraki ksmna akam fasl denilir. Bunun iindir ki hadiste, le namaz akamn iki namazmdan biri diye adlandrlmtr. Sahur da, gece yarsndan tan yerinin aarmasna kadar sren
zaman iinde yiyilen yemektir. Zira sahur seherden gelmedir. Seher de tan yerinin aarmasna yakn olan
zamana denir. Sonra -ister kahvaalt, ister akam yemei olsun- ikisi de doyuncaya kadar yiyilen yemeklerdir.
Bunun iin eer kii kahvaalt yaparken veyahut akam yemeini yerken sofradan yar tok kalkarsa, tam
anlamyla kahvaalt yapm veyahut akam yemeini yemi saylmad iin ona kefaret lzm gelmez.
Eer bir kimse: -eer yersem-, ersem yahut Giyersem benim klem hr olsun dedikten sonra: Benim
maksadm, u yemek, u iecek veyahut u elbise deil idi de, u idi derse, ne hkmen ve ne de diyneten
kabul olunmaz. nk niyet ancak talffuz edilmi eylerde geerli olur. Burada ise ne elbise, ne yemek ve ne de
iecek telffuz edilmemitir.
Eer kii: Eer ben elbise giyersem yahut Yemek yersem ya da Bir ey iersem yle olsun derse, o
zaman hkmen kabul olunmaz, fakat diyneten kabul olunur. Zira Eer yemek yersem, Elbise giyersem,
Bir ey iersem artlan Yediim yemek, giydiim elbise yahut tiim ey ne olursa olsun mnsnda
olduu iin kii kalbinde olan bir takm eyleri istisna edebilir. Ancak bu istisna zahire aykn olduu iin
hkmen kabul olunmaz.
Eer bir kimse: Ben Dicle nehrinden imem diye yemin ettikten sonra Dicle nehrinden bir kab vastasyla su
ierse -mam Eb Hanife'ye gre- ona kefaret lzm gelmez. Ancak eer azm nehre dayayp ierse o zaman
lzm gelir. Dier iki mam ise: Bir kap vastasyla da ise, ona kefaret lzm gelir. Zira: Ben Dicle nehrinden
su imem sz, onda bir kayt bulunmad iin Ben Dicle nehrinden ne ekilde olursa olsun su imem
mnsnda daha zahirdir demilerdir. mam Eb Hanife de -ben Dicle nehrinden su imem, sz bizzat
nehirden su imem mnsndadr. Bunun iindir ki bizzat nehirden itii zaman ittifakla- ona kefaret lzm
gelir demitir.
Eer bir kimse: Ben Dicle'nin suyundan imem diye yemin ettikten sonra Dicle'den bir kap vastasyla su
ierse, ona kefaret lzm gelir. nk herhangi bir kaynan suyu -bir kaba dahi girse- ayn kaynan suyudur.
Bu kimse de: Ben Dicle'nin suyunu imem diye yemin etmitir.
Eer bir kimse, bo bir destiyi gstererek: Eer bugn u testide bulunan sudan imezsem karm bo olsun-
diye yemin ederse -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre- kars boanmaz. ayet testide su bulunsa
bile, eer daha akam olmadan dklrse yine kars boanmaz. mam Eb Ysuf ise: Her iki surette de
boanma vki olur demitir. Yni -testi ister bo olsun, ister bo olmayp sonradan suyu dklsn- her iki
surette de adamn kars gnein batmasyla boanr. Yemin, talk yemini olmayp baya yemin de olsa, yine
ayn ihtilf cridir. htilfn sebebi de udur:
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre eer yemini yerine getirmek mmkn olmazsa yemin inikad
etmez. nk yeminin inikad etmesi, yerine getirilmesi iindir. Testinin bo olmas veyahut bo olmayp da
suyunun dklmesi halinde ise, yeminin yerine getirilmesi mmkn deildir. Bunun iin bu yemin inikad etmez.
mam Eb Ysuf da: Her ne kadar yemini yerine getirmek mmkn deilse de, yeminin hrflefi olan kefaret
veya boanma mmkn olduu iin lzm gelir demitir.
Eer yemin mutlak olup onda Bugn kayd bulunmazsa, birinci surette -mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre -yemin lzm gelmez. mam Eb Ysuf'a gre derhal lazm gelir. kinci surette ise her
mama gre de lzm gelir. mam Eb Ysuf mutlak yemin ile, iinde Bugn kayd bulunan yemin arasnda
u ekilde aynm yapmtr: kii: Bugn dedii zaman Eer akama kadar yapmazsam yle olsun. demek
ister. Bunun iin yemini ancak vaktin bitimi olan akamn varmasyla lzm gelir Mutlak olan yeminde ise, kii
yeminini bitirir bitirmez yerine getirmesi gerekir. Oysa burada yeminini yerine getirmesi imknszdr. Bunun
iin derhal lzm gelir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Mutlak olan yeminde kii yeminini bitirir
bitirmez yerine getirmesi gerekir. Oysa, ieceine yemin ettii su dkld in artk yeminini yerine
getirmesine imkn yoktur. Bunun iin bu kimse, destide su bulunup da imeden ld zaman nasl yemini
lzm geliyorsa bu durumda da yledir, Bugn kayd ile mukayyed bulunan yemine gelince: bu yemini vaktin
sonunda yerine getirmek vcib olur. Vaktin sonunda ise, destide su bulunmad iin yemin -bata su
bulunmad zaman nasl mnakid deilse- mnakid deildir demilerdir.
Eer bir kimse: Ben gklere ykseleceim yahut u ta altna evireceim diye yemin ederse, yemini
mnakid olur ve biter bitmez yeminin gerei lzm gelir. mam Zfer: Yemini mnakid olmaz. nk
yapacana yemin ettii ey deten imknsz olduu iin aklen de imknsz imi gibidir. Bunun iin yemini
mnakid olmaz demitir.
Biz diyoruz ki: bu yemini yerine getirmek deten imknsz ise de aklen imknsz deildir. Nitekim melekler
gklere ykselirler. Tan altna dnmesi de, Allah'n dilemesi halinde kaza aklen mmkndr ve aklen
mmkn olunca yemin mnakid olur. Desti meselesi ise yle deildir. Zira destide su yokken destinin suyunu
imek aklen de mmkn deildir. Bunun iin yemin mnakid olmaz.851
Konumak Fiili Hakknda Yemin

Eer bir kimse: Falan kii ile konumayacam diye yemin ettikten sonra o kii ile uykuda iken ve fakat sesini
851
ona iitircesine konuursa ona kefaret lzam gelir. nk kii uykuda olduu iin her ne kadar ne dediini
anlayamam ise de sesini iittii iin nihayet o da, kendisiyle konuulurken dalgn olduu iin kendisine ne
sylendiini anlayamayan kimse gibidir. Mebsut'un bz rivayetlerinde ise: Kendisine kefaret lzm gelmesi
iin, kii ile konuurken onu uyandrmas gerekir diye gemektedir, ki ulemamzn ou bu grtedirler. Zira
eer onunla konuurken onu uyandrmazsa ona, duyuramayacak kadar uzak olan bir yerden seslenmi gibi olur.
Eer bir kimse: Ben falanca ile, kendisinin izni olmadka konumayacam diye yemin ettikten sonra o kimse
izin verir, ancak kendisi bu izni duymadan onunla konuursa ona kefalet lzm gelir. nk izin ezandan
gelmedir. Ezan da duyuru demek olduu iin, kendisine izin verildiini duymadan konumamas gerekir, mam
Eb Ysuf ise: Ona kefaret lzm gelmez. nk herhangi bir i iin bir kimseye izin vermek, o kimseyi o ii
yapmada serbest klmak demektir. Serbest klmak ise -raz olmak gibi- izin verene aittir demitir.
Biz diyoruz ki: Raz olmak kalbin, izin ise dilin amellerinden olduu iin birbirlerine kyaslanamazlar.
Eer bir kimse: Falanca ile bir ay konumayacam dye yemin ederse, onunla yemin ettii gnden itibaren bir
aya kadar konuamaz. Zira eer Bir ay demeseydi, sonsuzlua dek onunla konuamamas lzm gelecekti.
Bunun iin Bir ay kayd, bir aydan fazlasn hkmden karmak iindir. Fakat eer: Ben bir ay oru
tutacam diye yemin ederse yle deildir. nk Oru tutacam cmlesinde Bir ay kayd bulunmasa da,
sonsuzlua dek oru tutmas gerekmez. Bu itibarla burada bu kayt, tutmak istedii oru miktarn belirtmek
iindir. Bunun iin ne zaman ve ne ekilde oru tutmak isterse tutabilir.
Eer Konumayacam diye yemin eden bir kimse namazda Kur'an okusa, ona kefaret lzm gelmez. Namaz
dnda okusa lzm gelir. Tebih ekmek, zikretmek ve tekbir getirmek de Kur'an okumak gibidir. Kyas ise, bu
kimseye, namazda dahi okusa kefaret lzm gelmesini gerektirir, ki mam- fil buna kaildir. Zira okumak da
gerekte konumaktr. Biz diyoruz ki: namazda okumak ne rfen ve ne de er'an konumak deildir. Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Bizim bu namazmzda, insanlarn birbirleriyle konumas trnden olan herhangi bir ey yakmaz 852
buyurmutur. Hatt kimisi demitir ki: namaz dnda bile okumak, kefaret gerektirmez. Zira okumaya, tebih
ekmeye, konumak denmez, okumak denir, tebih ekmek denir.
Eer bir kimse: Falanca ile konutuum gn kanm benden bo olsun diye yemin ederse, onun yemini gndze
de, geceye de amildir. Zira Gn kelimesi devam eden. bir fiil ile beraber geldii zaman ondan mutlak vakit
kasd olunur. Cenb- Hak (Azze ve Celle):
O gn arkasn dmana dnen kimse... 853 buyurmutur. Konumak da devam etmeden bir fiildir. yet: Ben
gn kelimesinden gndz mnasn kasd ettim dese, diyneten olduu gibi hkmen de kabul olunur. Zira gn
kelimesi gndz mnsnda da kullanlmaktadr, mam Eb Ysuf"dan: Hkmen kabul olunmaz. nk gn
kelimesinin gndz mnsnda kullanlmas yaygn deildir diye syledii de rivayet olunmaktadr.
Eer: Falanca ile konutuum gece dese, o zaman yemini yalnz geceye mahsus olur. Zira gece kelimesi
mutlak vakitte kullanlmayp yalnz gndzn kart mnsinda kullanlr. Nasl ki, gndz kelimesi de mutlak
vakit demek olmayp gecenin kart olan vakit demektir.
Eer bir kimse: Falan kii gelmeden veyahut zin vermeden falanca ile konuursam, karm bo olsun diye
yemin eder ve dedii kimse gelmeden veya izin vermeden falanca ile konuursa, yeminini bozmu olur. Eer o
kimse geldikten veya izin verdikten sonra konuursa bir ey lzm gelmez. nk Falan kii gelmeden veyhut
zin vermeden dedii iin o falan kiinin gelmesi veya izin vermesi hlinde yeminin hkm ortadan kalkm
olur. Eer o kimse gelmeden veya izin vermeden lrse) artk gelmesi veyahut izin vermesi mmkn olmad
iin iyemin sakt olur. mam Eb Ysuf: Sakt olmaz demitir. nk ona gre imkn art deildir.
Eer bir kimse: Ben falan kiinin kahs veyahut Dostu ile konumayacam diye yemin eder ve o kii
karsndan ayrldktan veyahut dostu ile aras bozulduktan sonra kans veya dostu ile konuursa ona kefalet lzm
gelmez. Zira Falan kiinin kars veyahut Dostu ile konumayacam deyiminden, o kiinin kars veyahut
dostu olduklar iin onlarla konumamaya yemin ettii anlalr. Kiinin kans kendisinden ayrldktan veyahut
dostu ile aras bozulduktan sonra ise, kans veyahut dostu artk onun kans veya onun dostu deillerdir, ki onlarla
konumakla yemin edene kefaret lzm gelsin. Ziyadat'ta ise Falancann kans veyahut Dostu deyimi, kadn
veyahut kiiyi tantmak iin olup yemin eden kimse, sanki: Ben u kadnla veyahut u adamla
konumayacam eklinde yemin etmitir. Bu ekilde yemin eden kimse ise -kadn kocasndan, yahut dost
dostundan aynlm olsa bile- eer onlarla konuursa ona kefaret lzm gelir diye gemektedir.
Eer bir kimse: u kefye sahibi ile konumayacam diye yemin eder ve kefye sahibi kefyesini sattktan sonra
852
Nesi, Sehiv 20; Ahmed Msned 5/447-448

Enfal sresi yet 16. Mellif bu yet-i kerimeyi gn kelimesinin devam etmeyen bir fiil ile beraber geldii zaman ondan mutlak vakit
mrad olduuna delil olarak getirmitir. nk yette gn kelimesiyle beraber gelen fiil dmana arka dnmek fiilidir. Bir eye arka
dnmek ise devam etmeyen bir fiildir. Nasl ki Falanca ile konutuum gn misalinde geen Konumak fiili de devam etmeyen bir
fiildir. Bunun iin bu misalde geen Gn kelimesinden murat, gndz olmayp mutak vakittir. Yni Palanca ile konutuum gn, karm
bo olsun sz Falanca ile konutuum vakit kanm bo olsun mansndadr. nk konumak fiili devam etmeyen bir fiildir. Bunun iin,
eer bu sz syleyen kimse, dedii falanca i!e gece de konusa kans boanr. Zira gn kelimesi mutlak vakit mnsnda olunca -gndze
olduu gibi- geceye de mildir, te mellifin demek istedii budur. Fakat hatra yle geliyor ki, konumak fiili Girmek, kmak ve
benzeri gibi devam etmeyen fiillerden olmayp bilakis Oturmak, Durmak, Uyumak ve benzeri gibi devam eden fiillerdendir. Neteklm
Falan kes saatlarca konutu sz de bunu aka gstermektedir. Her ne kadar el-Kifye haiyesi buna cevap olarak bir eyler yazyorsa da
pefc tatminkar bulamadm iin buraya almadm.
853
adam onunla konuursa ona kefaret lzm gelir. nk u kefye sahibi deyimi, adam tantmaktan baka bir
ey iin deildir. Zira hi kimseye, kefye sahibi olduu iin dmanlk edilmez. Bunun iin, yemin eden kimse
sanki: Ben bu adamla konumayacam eklinde yemin etmitir.
Eer bir kimse: Ben bu delikanl ile konumayacam diye yemin eder ve delikanl yalandktan sonra ancak
yemin eden kimse onunla konuursa, ona kefaret lzm gelir. Zira -yukanda da getii zere- delikanllk vasf,
sahibi ile konumamak iin yemin etmeye sebep olacak bir vasf deildir. Bunun iin bu vasf lav olup adam
sanki: Ben bu adamla konumayacam eklinde yemin etmitir. Bu ekilde yemin eden kimse ise, eer
konuursa konutuu kimse ister gen, ister ihtiyar olsun ona kefaret lzm gelir.854
Bir Fasl
Eer bir kimse: Ben falanca ile bir zaman konumayacam diye yemin ederse, yemini alt ay iin mnakid
olur. nk Bir zaman deyiminden bazen ksa bir zaman, bazen krk yl, bazen de alt ay kasd edilir.
nsanolu varedilip bahse deer bir ey olana kadar, phesiz bir zaman gemitir. 855 yetinde geen Bir
zaman kelimesi mfessirler: Krk yldr demilerdir. Her zaman veyve verir 856 yetinde geen Zaman
kelimesi de alt ay demektir. Alt ay ise kSa bir zaman ile krk yl sren zamann ortas olduu iin buradaki bir
zaman kelimesinden murad alt aydor. Zira ksa bir zaman iin herhangi bir kimse ile konumamak zten vki
olduu iin buna yemin etmeye gerek yoktur. ok uzun zaman konumamak da, hi konumamak mesabesinde
olduu iin kii onu da kasd etmez. nk eer uzun zaman kasd ederse kaytsz olarak: Falanca ile
konumayacam diye yemin eder. Bu da, eer Bir zaman kaydndan herhangi bir mny kasd etmezse
byledir. Bu kayttan herhangi bir mn kasd edildii zaman ise, ne kasd edilirse o olur.
Eer: Ben falanca ile bir ka gn konumayacam, diye yemin ederse, bu yemin gn iindir. nk Bir
ka gn ouldur. oulun en az da tr.857
Satmak - Satn Almak - Evlenmek V.B. Fiiller Hakknda Yemin

Eer bir kimse: Ben falan eyi satmam yahut Satn almam veya Kiralamam diye yemin ettikten sonra o
eyi satmak, yahut satn almak veya kiralamak iin bakasn vekil klarsa yeminini bozmu olmaz. Zira bu
fiillerin akdi kimin tarafndan yaplrsa o fiili yapan odur. Bunun iindir ki akitten doan btn haklar, akdi
yapana aittir ve bunun iindir ki, eer yemin eden kimse bakasna vekleten de akdi yaparsa, yeminini bozmu
olur. Ancak eer yemin ederken, kendisinin yapmayaca gibi, bakasna da yaptrmayacam kasd ederse, yahut
mevki sahibi bir kimse olup akitleri bizzat yapmak kendisine yakmyorsa, o zaman bakasna da yaptrsa,
yeminini bozmu olur.
Eer Evlenmiyeceim yahut Karm boamayacam veya Klemi azatlamayacam diye yemin eden bir
kimse, bunlar yapmak iin bakasn vekil klarsa yeminini bozmu olur. Zira bu eyleri yapmada vekil olan
kimse, sadece aracdr, szcdr. Bunun iindir ki bunlar yaparken kendi adna deil, kendisini vekil klann
adma yapar ve bunun iindir ki akitten doan btn haklar ona deil, kendisini vekil lalana aittir. ayet: Kendi
azmla yapmak istemedim dese, diyneten kabul olunur hkmen kabul olunmaz.
Eer kei veya koyununu kesmiyeceine yemin eden bir kimse, bunu bakasma yaptrrsa yeminini bozmu olur.
nk koyunun sahibi koyununu bizzat kesmeye yetkili olduu gibi, bu yetkiyi bakasna da verebilir. Kald ki
koyunu kesmenin yarar kendisine it olduu iin, bunu bakasma yaptrd zaman da kendisi yapm gibi olur.
ayet: Kendim bizzat kesmek istemediim iin yemin ettim dese yukarda geen boama ve benzerleri
meselesinde hkmen kabul olunmuyorsa da, burada (hkmen de kabul olunur. nk bu iki mesele arasnda u
bakmdan fark vardr: boama nasl azla yaplan bir ey ise, bunda bakasn vekil klma da azla yaplan bir
eydir. Bunun iin kiinin boamada bakasn vekil tutmasnn bir mns yoktur. Hayvan kesmek ise, elle
yaplan bir i olduu iin, koyunun sahibi sylemese de bakas onu kesebilir. Bu itibarla eer sahibinin emriyle
kesilirse mecazen Sahibi onu kesti demek caizdir. Bunun iin, sahibi: Ben bizzat kesmek istemediim iin
yemin ettim dedii zaman hakik mny kasd etmi olduundan, hem diyneten, hem hkmen kabul olunur.
Eer ocuunu dvmiyeceine yemin eden bir kimse, onu bakasna dvdrrse yeminini bozmu olmaz. Zira
kii ocuunu eitmek ve okutmak in dver veya dvdrr. Bu yarar ise ocua ait olduu iin, kii ocuunu
dvdrd zaman -mecazen de olsa- kendisi onu dvm denilmez. .
Eer bir kimse: Eer atm satmazsam karm bo olsun diye yemin ettikten sonra atn bakasna hibe ederse,
kars boanm olur. nk at bakasna hibe ettii iin onu satmas artk mmkn deildir. (Eer bir kadn,
854
Duha: 93/1
856
brahim: 14/25.
857
855
kocasna; Benim stme evlenmisin der ve kocas: Ben kiminle evlenmi isem benden talk ile bo
olsun diye cevap verirse, kendisine bu yemini yaptrsa kars boanm olur. mam Eb Ysuf dan ise:
Kendisine bu yemini yaptran kars boanmaz. nk kii bu yemini, ona cevap olsun diye yapmtr. Hem. de
bu yemini, onu sevindirmek iin yapmtr. O ise, kendisinin deil, kumasnn boanmasyla sevinir diye
syledii rivayet olunmutur. Zahir olan grn delili ise kiinin yeminindeki itlaktr. Kald ki, eer adamn
maksad onu sevindirmek olsayd ona: Eer senden bakasyla evlenmi isem benden bo olsun diyecekti.
Byle demeyip de Ben kiminle evlenmi isem benden bo olsun demesi -eriatn hell kld bir eye itiraz
ettii iin- onu tedirgin etmek maksadyla sylediini gsterir.
ayet kii: Benim maksadm o deil idi de, yeni evlendiim kadn idi dese -amm tahsis kabilinden olduu
iin- hkmen kabul olunmaz fakat diyneten kabul olunur.858
Hac Namaz Ve Oru Hakknda Yemin

Eer bir kimse, K'be'nin iinde veyahut bir baka yerde: Bey-tllah'a yahut Ka'be'ye yaya gitmek boynumun
borcu olsun dese, ona yaya olarak hacca veya umreye gitmek vcib olur. Bu kimse, isterse binerek de gidebilir.
Ancak o zaman kurban kesmesi lzm gelir. Bu kimse, esasnda ne vcib ve ne de maksud olmayan bir ibdeti
adad iin, kyas ona bir ey lzm gelmemesini gerektiriyorsa da, bizim bu grmz hem Hz. Ali
(Radyallh anh)'dan rivayet olunmu, hem de bu deyim ile hac ve umrenin vcib olduu gr, btn halk
arasnda yaygndr. Bunun iin bu kimse sanki: Yaya olarak Beytllah' ziyaret etmek boynumun borcu olsun
demitir, ki biz bunu hac menasiki bahsinde de syledik.
Eer bir kimse: Beytllah'n yoluna kmak boynumun borcu olsun dese ona bir ey lzm gelmez. Zira hac
veya umreyi bu deyim ile adamak yaygn deildir.
Eer kii: Yaya olarak hareme yahut Safa ile Merve'ye gitmek boynumun borcu olsun dese mam Eb
Hanife'ye gre (ona bir ey lzm gelmez. iki mam ise -. Yaya olarak harem'e gitmek boynumun borcu olsun
demesi halinde ona bir hac veya umre lzm gelir demilerdir) yaya alarak Mescid-i Ha-ram'a gitmek
boynumun borcu olsun demesi nalinde de ayn ihtilf cridir, iki mam: nk Beytllah, harem'in bir
parasdr. Mescid-i haram de yledir. Bunun iin harem veya Mescid-i Haram dendii zaman, Beytllah denmi
gibi olur. Safa ile Merve ise yle deildir. nk Safa ile Merve, Beytllah'dan ayr eylerdir demilerdir,
imam Eb Hanif e ise: Her ne kadar Beytllah, harem veya Mescid-i Haram'n bir paras ise de, harem veya
Mescid-i Haram'n Kabe mnsnda kullanlmas yaygn deildir, ki mecazen o mnda kullanlsn demitir.
Eer bir kimse: Eer bu sene hacca gitmezsem klem azat olsundiye yemin ettikten sonra: Ben hacca gittim
dese ve fakat iki ahit! Biz onu kurban bayramnda Kfe'de grdk diye ahitlik ederlerse -mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf'a gre- klesi azatlanm olmaz. mam Muhammed ise: Azatlanr. nk iki ahit onu
kurban bayramnda Kfe'de grdklerini sylemektedirler. Bu ise, hacca gitmemi olmas demektir (demitir.)
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Bu ahitlik nefye dirdir. nk bu ahitlikten gaye, adamn kurban
bayram Kfe'de geirdiim kantlamak deil, hacca gitmediini sylemektir. Zira klenin istedii, adamn
kurban bayramn Kfede geirmi olmasnn kantlanmas deil, hacca gitmemi olmasnn kantlanmastdr. Bu
itibarla ahitler sanki: Biz ahitlik ederiz ki bu adam bu sene hacca gitmemitir demilerdir. Ancak u var ki bu
nefi, ahidin bilgisi altna giren bir nefidir. Ne var ki ahidin bilgisi altna girsin girmesin nefler arasnda fark
yoktur demilerdir.
Eer: Oru tutmayacam diye yemin eden bir kimse, oruca niyet getirip bir saat tuttuktan sonra orucunu
bozarsa, ona kefaret lzm gelir. Zira bu kimse her ne kadar orucunu bozmu ise de, oruca balad iin oru
tutmu saylr. nk oru: ibdet kasdyla, yiyip imekten ve cinsel ilikide bulunmaktan saknmaktr. Bu
kimse de -bir saat olsun- bunu yapmtr. (Eer bir kimse: Birgn olsun oru tutmayacam diye yemin
ettikten sonra bir saat oru tutar ve orucunu bozarsa ona kefaret lazm gelmez.) nk Birgn oru dendii
zaman ondan, geerli ve er'i olan oru kasd edilir, ki o da akama kadar devam eden orutur.
Eer: Namaz klmayacam diye yemin eden bir kimse, namaza balayp Fatihay okuduktan ve ruka
vardktan sonra namazn keserse ona kefaret lzam gelmez. Eer secde de yaptktan sonra keserse ona kefaret
lzm gelir. Bu bir istihsandr. Kyasa gre ise, nasl oruca balamasyla ona kefaret lzm geliyorsa, namaza da
balamas ile lzm gelmesi gerekir.
stihsann dayana da udur; Namaz eitli rknlerden ibaret olduu iin kii bu rknlerin hepsini
yapmadka namaz klm olamaz. Oru ise yle deildir. nk oru tek bir rkndr. O da, ibdet niyetiyle
yiyip imekten ve cinsel ilikide bulunmaktan saknmaktr. Kii -bunu yapnca, bir saat bile olsa- oru tutmu
saylr.
Fakat eer bu kimse: Bir kez olsun namaz klmayacam diye yemin ederse o zaman, iki rekt namaz
klmadka ona kefaret lzm gelmez. Zira, Namaz dendii zaman .ondan er'an muteber olan namaz kasd
858
olunur, ki bu namazn en az olan iki rekttr. Zira kuyruksuz, yni bir rekt namaz klmaktan nehyedilmitir.859
Giyinmek, Ss Takmlarn Takmak V.B. Fifcler Hakknda Yemin

Eer bir kimse, karsna: Eer senin eirdiinden giyersem, giydiim, hediy olsun dedikten sonra pamuk satn
alr ve ald pamuu, kars tarafndan eirilip dokunduktan sonra giyerse -mam Eb Hanife'ye gre- hediy
olur. Dier iki mam ise: Kadnn eirdii pamuk, eer kadm kocas yemin ederken ona mlik deil idiyse,
hediy olmaz demilerdir. Hediy: Mekke' ye gnderileri kurbanln ad olduu iin burada Mekke'de verilen
sadaka demektir, iki mam: nk adame ancak, eer kiinin adad ey ya kendi mal olur, ya da -eer mal
deilse -eer malm olursa sadaka olsun- eklinde bir ifde kullanrsa geerli olur. Burada ise kii adamay
yaparken, karsnn eirdii pamuk ne onun mal idi ve ne de eer onu satn almam olsayd, ne karsnn onu
eirmesiyle ve ne kendisinin onu giymesiyle onun mal olmazd demilerdir. mam Eb Hanife de: Kadn
genellikle kocasnn pamuundan eirdii iin burada kii kendi pamuunu kasd etmitir. Kiinin pamuu ise,
kars tarafndan eirilse bile yine kendisinin maldr demitir.
Eer bir kimse: Ben hi ss takmn takmayacam diye yemin ettii halde gm yzk takarsa yeminini
bozmu olmaz. nk gm yzk ne rfen, ne de er'an ss takm deildir. Bunun iindir ki erkeklere caizdir.
Gm yzk ancak, mhr olarak kullanmak iin taklr. Eer bu kimsenin takt yzk altn olursa, yeminini
bozmu olur. Zira altn yzk ss takmdr. Bunun iindir ki erkeklere haramdr. Eer bu kimse kymetli talar
da ilenmemi inci gerdanln takarsa -mam Eb Hanife'ye gre- yeminini bozmu olmaz. ki mam: Bozmu
olur. nk ilemesiz olan inci de gerekte ss takmdr. Nitekim Kur'an- Kerm'de de 860 ona ss
denilmitir. (demilerdir.) mam Eb Hanife ise: lemesiz inci gerdanln takmak det deildir. Yeminler de
detlere dayanr demitir. Kimisi demitir ki: bu ihtilf zaman ve detlerin deiikliinden ileri gelmektedir.
mam Eb Hanife zamannda ilemesiz inci gerdanlm takmak det deil idi. ki mam zamannda ise det idi.
Bugn de ilemesiz incilerle sslenmek det olduu iin fetva iki imamn grne gredir.
Eer bir dek zerinde yatmyacana yemin eden kimse, dein zerine araf sererek zerinde yatarsa,
yeminini bozmu olur. Zira araf dee tbi olduu iin adam dein zerinde yatm saylr. Eer dek
zerine bir baka dek serip serdii dek zerinde yatarsa, yeminini bozmu olmaz. Zira eyin benzeri eyin
tabii olamaz. Bunun iin birinci dek zerinde deil de, ikinci dek zerinde yatm saylr.
Eer yerde oturmayacana yemin eden kimse, bir kilim veya hasr serip de zerinde oturursa, yeminini bozmu
olmaz. Zira bu kimseye bu durumda Yerde oturmu denmez. Fakat kiinin zerindeki elbise sergi gibi deildir.
nk elbise, sahibine tabi olduu iin, kii elbisesiyle yerde oturduu zaman Elbisesi zerinde oturmu
denmez.
Eer bir taht zerinde oturmayacana yemin eden kimse, tahtn zerine bir dek veya hasr serdikten sonra
otursa, yeminini bozmu olur. nk plak taht zerinde oturmak det deildir.
Bunun iin bu kimseye Taht zerinde oturmam denmez. Fakat eer taht zerine br baka taht brakp
zerinde otursa yle deildir. nk ikinci taht da birinci taht gibi olduu iin, bu kimseye Birinci taht zerinde
oturmu denmez.861
Dvmek, ldrmek V.B. Fiiller Hakknda Yemin

Eer bir kimse bir bakasna: Seni dversem klem azat olsun der ve o bakas ldkten sonra bu kimse onu
dverse, klesi azatlanm olmaz. nk dvmek, vcudu incitmek iin yaplan bir fiildir, lm kimse ise ac
duyamaz. Kabir azabn gren lye ise -genel inanca gre- tekrar can girer. Giydirmek de dvmek gibidir. Yni
eer bir kimse bir bakasna: -seni giydirirsem klem azat olsun dese, yine hkm byledir. Zira giydirmek,
giydirilen kimseye elbise vermek demektir. Nitekim yemin kefaretinde fakirleri giydirmek de bu mnnadr.
lm kimseye ise vermek olamaz. Meer ki kii giydirmekten rtmeyi kasd etmi olsun. Ancak o zaman klesi
azatlanm olur.
Bir kimse ile konumak veyahut yanma girmek fiilleri de dvmek gibidirler. Zira konumaktan maksad,
konuulan kimseye bir eyler anlatmak olduu iin, lm kimse ile konuulamaz. Bir kimsenin yanna girmek
de ona uramak demektir. Kii ldkten sonra ise ona uranmaz, kabri ziyaret edilir.
Eer bir bakasna: Seni ykarsam klem azatlarsn diyen kimse, o bakasn -ldkten sonra- ykarsa klesi
azatlanm olur. Zira ykamak su ile temizlemek olduuna gre lm kimse de ykanr.
Eer karsn dvmiyeceine yemin eden kimse, karsnn san eker, boazn skar, yahut herhangi bir yerini
859
ki mam Kur'an- Kerim'de szleriyle Nahl sresinin Biz denizden taktnz ssleri de karrsnz mealindeki 14. yeti
kasdetmilerdir. Zira denizden ss takm olarak; sadece inci karlr. el-Kifaye c. 4 s
861
860
snrsa, yeminini bozmu olur. Zira birini dvmek vcudunu incitmektir. Kadnn vcudu da eylemlerle de
incinir. Kimisi demitir ki: eer kadnla oynarken bu eylemleri yaparsa, yeminini bozmu olmaz. nk o
zaman buna dvmek deil, akalamak denir.
Eer bir kimse, ldn bildii biri hakknda: Ben falancay ldrmezsem kanm bo olsun derse, kars
boanm olur. Zira lm kimseyi ldrmenin mmkn olmadn bildii halde: -Eer ldrmezsem- dedii
iin sanki: Eer u ly ldrmezsem karm bo olsun demitir. Eer bu sz sylerken o kimsenin lm
olduunu bilmezse, yukarda geen testi meselesine kysen mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre
kars boanmaz. mam Eb Ysuf'a gre boanr.862
Bor deme Hakknda Yemin

Eer bir kimse: Yakn bir zamanda borcumu deyeceim dye yemin ederse syledii yakn zaman bir aydan
az bir zamandr. Eer: Uzun zaman sonra derse, uzun zaman bir aydan fazla olan zamandr. Zira bir aydan az
bir zaman, yakn, bir aydan fazla olan zaman da uzun saylr. Bunun iindir ki, uzun zaman ortalkta grnmeyen
kimseye; Bir aydar grnmyorsun denir.
Eer bir kimse: Falancaya olan borcumu bugn deyeceim diye yemin ettikten sonra o gn borcunu der,
ancak dedii paradan bir ksm kalp, yahut bakasna it karsa, ona kefaret lzm gelmez. Zira parada kalplk
bir kusur ise de, kalp olan para yine paradr. Bunun iin eer alacakl gz yumarak bu paray ondan kabul ederse
kendisi o gn borcunu demi ve dolaysyla yemini yerine gelmi olur. Paradan bir ksmnn bakasna it
olmas halinde de, teslim alnmas sahih olduu iin, ayet geri de verilse yine yemin yerine gelmi olur. Eer
denen para tamamen sahte karsa, o zaman kiiye kefaret lzm gelir. Zira sahte olan para para olmad iin
onunla grlen hibir ilem geerli deildir. Eer diyeceine yemin ettii borcu karlnda alacaklsna bir ey
satar ve alacakls da o eyi teslim alrsa, yine yemini yerine gelmi olur. Zira kii borcunun aynm demese bile,
eer onun yerine bir baka eyi ve fakat karlkl rz ile verirse, yine borcunu demi olur, ki bu da yaplan
sat akdiyle salanmtr. Alacaklnn o eyi teslim almas ise, her halde sat akdinin kesinlik kazanmas iin
art koulmutur. Eer alacakl ayn gnde ona alacan bala-sa, adamn yemini yerine gelmi saylmaz.
nk bu durumda ona Borcunu demi denmez.
Eer bir kimse: Ben alacam para para olarak almam diye yemin ettikten sonra bir ksmn alrsa, hepsini
almadka ona yemin lzm gelmez. nk alaca, alacan bir ksm deil, hepsidir. Bunun iin, ne zaman ki
alacann hepsini para para halinde alrsa o zaman ona Alacan para para halinde alm denilir. ayet bu
kimse alacam iki tartda alr ve fakat aralarnda tartma ameliyesinden baka bir ile uramazsa, ona yemin
lzm gelmez. nk buna Para para almak denmez. Zir hepsini bir defada almak bazen mmkn olmad
iin bu kadarna gz yumulur.
Eer bir kimse elli dirhemden baka paras olmad halde: Eer yz dirhemden baka param varsa karm bo
olsun diye yemin ederse ona yemin lzm gelmez. Zira nasl yz dirhemden fazla paras olmayan kimsenin yz
dirhemden fazla paras yoksa, elli dirhemden fazla paras olmayan kimsenin de yz dirhemden fazla paras
yoktur.863
eit Meseleler
Eer bir kimse: u ii yapmayacam diye yemin ederse, mr boyunca o ii yapmamas lzm gelir. nk
sznde bir kayt bulunmadna gre sz u ii hibir zaman yapmayacam mnsndadr.
Eer bir kimse: u ii yapacam diye yemin ederse, o ii -bir kere de olsa- yapt takdirde yemini yerine
gelmi olur. Bu kimseye ancak, eer lnceye kadar veyahut o ii yapmaya imkn kalmayncaya kadar yapmazsa
yemin lzm gelir.
Eer vali birisine: Kt insanlar ehre girdikleri zaman bana bildireceksin diye yemin verirse, bu yemin
valinin vali bulunduu sreye mahsustur. Zira. kt kimseleri valiye bildirmekten gaye, ehir halkn o
kimselerin' errinden korumaktr. Vali grevinden alndktan veyahut baka yere nakli yapldktan sonra ise, ona
kt insanlar bildirmenin bir yaran yoktur.
Eer: Ben atm falancaya hibe edeceim diye yemin eden bir kimse atm o kimseye hibe ederse -o kimse ani
almasa bile- yemini yerine gelmi olur. mam Zfer: Yemini yerine gelmi olmaz. nk hibe de sat gibidir.
Satn shhati nasl alcnn kabuluna bal ise, hibenin shhati da, hibe edilen eyi kendisine hibe edilenin
kabuluna baldr demitir. Biz diyoruz ki: hibe bir ba akdi olduu iin bu akid yalnz ba yapan ile
tamam olur. Bunun iindir ki; Falanca verdi de dieri almad denilir. Hem de hibeden gaye cmertlik
yapmaktr. Kii bir eyi bir bakasna verdikten sonra, o bakas o eyi almasa da kii yine cmertlik yapm
862
863
olur. Sat ise yle deildir. nk sat bir trampa akdi olduu iin iki tarafn da kabul arttr.
Eer bir kimse: Ben fesleen koklamyacam diye yemin ettikten sonra, gl veya yasemin koklarsa, ona
yemin lzm gelmez. nk fesleen sap bulunmayan bir bitkidir. Gl ile yasemin ise sapldrlar.
Eer bir kimse: Meneke satm almayacam diye yemin eder ve menekenin bitkisiyle yandan birini kasd
etmezse, onun yemini menekenin ya hakknda olur. nk halk arasnda Meneke dendii zaman ondan
meneke ya kasd edilir. Bunun iindir ki meneke yann satcsna Meneke satcs denir. Kimisi de:
Bizde meneke dendii zaman ondan meneke bitkisi kasd olunur demitir.
Gl hakknda edilen yemin ise, gln kendisi hakkndadr. Zira Gl kelimesi gl yanda deil, kendisinde
hakikattir. Meneke ise, tersine olarak meneke ya mnsnda kullanlr.864
ER CEZALAR BAHS
er' ceza: Allah'n bir hakk olan ve mhiyet ile miktar eriatta belirtilmi olan cezadr. Bunun iin ksaca er'
ceza denmez. nk ksas kul hakkdr. Hkimin takdirine braklm olan cezalar da er'i ceza deillerdir.
nk bu tr cezalar da eriatte mhiyet ve miktarlar belirtilmemitir.
er'i cezalardan asl gaye, insanlar topluma zarar veren su ve ktlklerden alkoymaktr. Kii er'i cezay
giymekle, iledii gnahtan temizlenmi olmaz. nk er'i cezalar mslman olmayan kimseler hakknda da
uygulanrlar.
Zina hkimin huzurunda ya beyyine, ya da ikrar ile kantlanm olur. nk beyyine de, ikrar da davann doru
olduu kansn veren zahiri birer belgedirler. Kesin bilgiye varmak ise mmkn olmad iin zahiri belge ile
yetinilir.
Beyyine: drt kiinin bir erkek veya kadnn zina ettiine dir ahitlik etmeleridir. Zira Cenb- Hak (Azze ve
Celle):
Kadnlarnzdan zina edenlere, bunu kantlayacak aranzdan drt ahit getirin 865 ve; ffetli kadnlara zina
isnd edip de, sonra drt ahit getirmeyenlere seksen denek vurun 866 buyurmutur. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) de karsna zina isnad eden adama; Senin doru sylediine ahitlik edecek drt
kiiyi getir 867 buyurmutur. Hem de fuhuun gizli kalp, toplum arasnda yaylmamasn salamak mstahaptr.
ahit saysnn fazla olmas ise, bu gayenin gereklemesine yardmc olur.
ahitler ahitlik ederlerken hkim onlara zinann ne olduunu, nasl olduunu, adamn nerede, ne zaman ve
kiminle zina ettiini sorar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Maiz'dan zinann ne
olduunu, nasl olduunu ve kiminle zina ettiini sormutur. 868 Hem de bu konuda ok titiz davranmak gerekir.
nk ahit zina olmayan bir davran zina zannetmi olabilir, ya da kii dar-l harpta, ya eski zamanda, ya olunun cariyesi gibi- kendisiyle cinsel ilikide bulunmasnn hell olma phesi bulunan bir kadnla zina etmi
olabilir. Bunun iin hkim btn bunlar sorar, ki ona, yanllkla, mstahak olmad cezay vermi olmasn.
ahitler btn bunlar akladktan ve: Biz adam, srme pn srmelie sokar gibi zina ederken grdk
dedikten sonra hkim bu sefer ahitlerin gizli ve ak hallerini aratrmaya koyulur ve ahitlerin hem grnrde,
hem gerekte adaletli kimseler olduklar kanaati kendisinde hasl olduktan sonra hitlikleriyle hkmeder.
ahitlerin grnrde adaletli kimseler olmalaryla yetinilmemesinin sebebi de yine cezay uygulamamak iin yol
aramaktr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Yapabildiiniz kadar er' cezalar uyguIamaynz 869 buyurmutur. ahsi haklarda ise - mam Eb Hanife'ye
gr- ahitlerin grnrde adaletli olmalaryla yetinilir, ki biz bunu -Allah izin verirse- ahitlikler bahsinde anlatacaz.
mam Muhammed, el-Mebsud'da: ahitler birisi hakknda ahitlik ettikten sonra hkim, ahitlerin durumunu
aratrncaya kadar -zina san olduu iin- o kimseyi hapseder. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) bir hrszlk sann durumun tahkiki srasnda hapsetmiti. 870 ahs haklar ise yle deildir. nk
ahs haklar iin ahitlerin adaletli olmalar sabit olmadan kimse hapsedilemez demitir.
krar da: akl banda ve ergin olan kimsenin, zina ettiini drt kez ve ayr ayr yerlerde ikrar etmesidir. Bu kimse
her ikrar ettike hkim onu reddeder, ta ki drt defa:ikrar etmi olur. krar eden kimsenin akl banda ve ergin
olmasnn art nk ocuk ile delinin ya sz geerli deildir, ya da -eer geerli de olsa- onlara ceza lzm
gelmez. Drt kere ikrar etmesinin art da bizim mezhebimizdir. mam- afi zinay da baka eylere kyas
864
Nisa: 4/16
866
Nur: 24/4
867
Bu lafzla gariptir .Ancak ayr mnda Buhri (Nur sresinin tefsiri) c. 2 s. 695 ve Buhari, c. 2 s. 799 da hayth bir hadis mevcuttur. Nasbrraye c. 3 s. 306
868
Eb Davd (eri cezalar recim bab) s. 250
869
Hz. Aise. Hz. Al ve Eb Hreyre (Radyallh anh)dan rivayet olunan bu hadis Tirmizi (eri cezalar) c. 1 s. 183, el-Mstedrek (er'i
cezalar) c. 4 s. 183. Darekutni, (er'i cezalar) c. 2 s. 324 ve bn-i Mce, (er'i cezalar) c. 2 s. 186 da kaytldr. Nasb-rraye c. 3 s. 308
870
Eb Dvd, kaza c. 2 s. 155; Tirmizi, Diyetler c. 1 s. 182; Nesi, hrszlk c. 2 s. 254; el-Mstedrek, ahkm c. 4 s. 102
865
ederek: Bir kere ikrar etmesi kfidir. nk ikrann doru veya yalan olmas ihtimali bakmndan bir kere ile
drt kere arasnda fark yoktur. Fakat ahit saysnn fazla olmas yle deildir demitir. Biz ise, dayanamz
Maiz'in hadsidir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu -drt kere ve ayr ayr yerlerde
ikrar etmedike- cezalandrmaya gememitir. 871 Oysa eer suu, daha aa bir say ile sabit olsayd.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu cezalandrmay drt kere ikrar edinceye kadar
ertelemezdi. Hem de her ey iki ahit ile sabit olurken, zinnm ancak drt ahit ile sabit olmas gsteriyor ki
zinada bir zellik vardr. Bu zellik de, eriatn zinann gizli kalp sabit olmamasn istemesidir. Bunun iin, zina
nasl drtten az bir ahit says ile sabit olmuyorsa, drtten az bir sayda ikrar ile de sabit olamaz ve -yukarda
geen hadise binen- bu ikrarlar da ayr ayr yerlerde olmas gerekir. nk eer drt kere bir yerde olursa, bir
kere ikrar edilmi saylabilir. mam Eb Hanife' den rivayet olunduuna gre ayr ayr yerlerde ikrar etmek de,
her defasnda hkimin onu kovmas ve gidip kayp olduktan sonra bir daha gelip sylemesi eklinde olur. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) her defasnda Maiz'e o derecede kzp kovmutu ki, Maiz
utancndan gidip Medine hurmalklar arasnda gizlenmiti.
Zina eden kimsenin ikrar drt defa tamam olunca hkim bu sefer ona, zinann ne ve nasl olduunu, nerede ve
kiminle zina ettiini sorar. Kii bunlar da syleyince artk delil tamam olduu iin tona ceza lzm gelir.
Hkimin bu eyleri ona sormasnn nedenini yukarda syledik. Ancak burada hkim ona ne zaman zina ettiini
sormaz. Zira zaman am ahitlie mni ise de, ikrara mni deildir. Kimisi demitir ki: Hkimin bunu da ona
sormas caizdir. Zira ocukken zina etmi olabilir.
Eer zina ettiini krar eden kimse henz cezalandrlmamken veyahut cezalandrlmakta iken ikrarndan
dnerse kabul olunur ve salverilir. mam- afii: krarndan dnse de artk cezalandrlmas gerekir. Zira ona
ceza lzm geldikten sonra ikrarndan dn, ahitlerin ifadesiyle kendisine ceza lzm gelen kimsenin inkr
gibidir. Bu kimsenin inkr nasl ona bir yarar salamyorsa, bunun da ikrarndan dn ona bir yarar
salayamaz. Nihayet bu kimse de, ikrar zerine kendisine ksas veya zina isnadnn cezas lzm gelen kimse
gibidir. Bu kimsenin ikrarndan dn nasl onu ksas veya zina isnad cezasndan kurtaramyorsa, bu da
yledir demitir, ki bn-i Ebi Leyl da bu grtedir.
Biz diyoruz ki: ikrarn kendisi nasl doru olabilen bir haber ise, ikrardan dn de doru olabilen bir haberdir.
Kiiyi yalanlayan bir kimse de bulunmad iin ikrarn doruluuna phe dm olur. ahs bir hak olan ksas
ile zina isnadnn cezas ise yle deildir. Zira bunlar ahs birer hak olduklar iin, kiinin karsnda onu
yalanlayan bir davac bulunmaktadr. Zina cezas ise tamamen eriatn bir hakkdr.
Hakime, zina ettiini ikrar eden kimseye, krarndan dnmesi iin: Herhalde sen ona elinle dokundun veyahut
ptn de bunu zina sanyorsun gibi szlerle yol gstermesi mstahaptr.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem), Maiz'e onu pmsn 872 demitir. mam Muhammed, el-Mebsut'da: Hkimin ona -Belki
sen onu nikahlamsn, yahut yanllkla onun yatana girmisin- demesi gerekir demitir, ki bu da, mn
bakmndan nceki sze yakndr.873
Zina Cezasnn Uygulanma ekli Hakknda Bir Fasl

Kendisine zina cezas lzm gelen kimse eer evli ise, lnceye kadar talanr. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Muaz' talayarak ldrmtr. 874 Buhari ile Ms1im'de geen bir hadiste de:
Mslman bir kimsenin kam -zina etmesi, mslman olduktan sonra dinden kmas ve haksz yere herhangi bir
kimseyi ldrmesi olmak zere- eyden birisi dnda, hi bir eyle hell olamaz 875 buyurulmutur. Zina
eden evli kimsenin ldrlmesi vcubunda ayrca btn Ashab'n icm da vardr.
Talanacak olan kimse ssz yere gtrlp nce ahitler, sonra hkim, sonra halk onu talamaya balar. Bylece
Hz. Ali (Radyallh anh)dan rivayet olunmutur. Hem, de olabilir ki ahit, ahitlie cesaret eder, fakat kendi
eliyle onu ldrmeyi byk grr de yapt ahitlikten dn yapar ve bylece adam lmden kurtulmu olur.
mam- afii: Talamay da denekle vurmaya kyas olarak: Talamay nce ahidin yapmas art
deildir.demitir. Biz diyoruz ki: herkes dvme usuln bilmedii iin eer dvmeye nce ahidin balamas
art olursa, bakarsm yanllkla adanu ldrm olur. Oysa, bu kimse lm cezasn haketmemitir. Talamak
ise, ldrmek olduu iin yle deildir.
Eer ahitler kiiyi talamaktan saknrlarsa, ceza der. Zira ahidin onu talamaktan saknmas, aleyhinde
yapt ahitlikten dn yapt mnsn tar. Zahir olan rivayete gre, kiinin talanmasndan nce ahidin
lmesi veyahut ortadan kaybolmas halinde hkm byledir.
Eer talanacak olan kimse, kendi ikraryla cezay haketmi ise, nce hkim, sonra halk onu talamaya balarlar.
871
Eb Dvud (er'i cezalar - recim bab) s. 250

el-Mstedrek (er'i cezalar) c. 4 s. 361
873
874
Mslim (Zinann er'i cezas) c. 2 s. 66 ve Buhari Muharipler bahsi c 2 s. 1002
875
Buhari, Diyetler 6; Mslim, Kasame 25, 26; Eb Davud, er'i cezalar, Tirmizi (er'i cezalar) 15; Kesat, Tahrim 5, 11, 15; Darmi, Siyer
11; Ahmed Msneti 1/61, 63
872
Bylece Hz. Ali (Radyallh anh)'dan rivayet olunmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
de Gamidoullan kabilesinden olan kadna nohut byklnde bir akl atmt. 876 nk bu kadn, zina
ettiini kendisi itiraf etmiti.
Talanarak ldrlen kimse, ykanr, kefenlenir ve namaz klnr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem), Maiz hakknda; Dier llerinize ne yapyorsanz ona da yle yapn dedii 877 gibi 878
Gadimoullar kabilesinden olan kadnn da namazn klmtr. Hem de bu kimse ceza olarak ldrld iin,
ksas yoluyla ldrlen kimsenin ykanmas nasl gerekiyorsa, bununki de gerekir. Eer zina ettii sabit olan
kimse evlenmemi ve hr bir kimse ise cezas yz denektir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Zina eden kadn ve erkein her birine yzer denek vurun 879 buyurmutur. Ancak u var ki bu yet evli olan
kimseler hakknda nesholup yalnz evlenmemi kimseler hakknda yrrlkte kalmtr.
Hkim ona, boumlan bulunmayan dz bir denekle ve orta bir gle vurmay emreder. Zira Hz Ali
(Radyallh anh) bu cezay uygulamak isterken denein boumlarn kesmitir. Orta bir gle vuru da, ne ok
inciten ve ne de hi incitmiyen vurutur. nk ok inciten vurular kiiyi lme gtrebilir. Hi incitmiyen
vurular da gayeyi salayamaz. Kiiye denek vurulurken st karlr. Yni kilot veya robas dnda olan
elbisesi soyulur. Zira Hz. Ali (Radyallh anh) bu cezay uygularken kiinin soyulmasn emrederdi. 880 ve
vurular vcudunun muhtelif yerleri zerinde datlr. nk hep ayr vurmak, kiiyi lme gtrebilir. Oysa
ceza kiiyi ldrmek iin deil, terbiye etmek iindir.
Ancak yzne, bana ve tenasl organna vurulmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bunlara vurmaktan nehyetmitir. 881 Hem de tenasl organna vurmak ldrcdr. Ba da btn duyularn
merkezidir. Yz de hem yledir, hem de btn gzelliklerin yeridir. Bunun iin eer vurulursa bu gzelliklerden
bir ksm gidebilir. Bu da kii iin manen lmdr. mam Eb Ysuf: baa da vurulur, fakat bir denekten fazla
vurulmaz demitir. mam Eb Ysuf buna sonradan dnmtr. Zira Hz. Eb Bekir (Radyallh anh): Baa
vurun. nk bata eytan vardr demitir, 882 Biz diyoruz ki: Hz. Eb Bekir bunu ldrlmesi caiz olan bir
kimse hakknda sylemitir. Kimisi de: Hz, Eb Bekir bunu yakalanan dmanlarn ldrlmeyi haketmi bir
elebas hakknda sylemitir demitir.
Kii ceza olarak dvlrken, yere yatrlm olarak deil, ayakta dvlr. Zira Hz. Ali (Radyallh anh):
Cezalarda erkekler ayakta, kadnlar da oturarak dvlrler demitir. 883 Hem de sulular cezalandrmann bir
gayesi de tehirdir. Ayakta dvmede daha fazla tehir vardr. Eer zina eden kimse kle ise, ona elli denek
vurulur. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Cariyeler evlendikleri zaman eer zina edecek olurlarsa onlara, hr kadnlara verilen azabn yans verilir 884
buyurmutur. Hem de klelik kiide dnya nimetlerini azaltt iin, dnyann ceza ve zorluklarn da azaltmas
gerekir. Zira nimetler iinde yzen kimsenin gnah ilemesi daha irkin olduu iin cezasnn da daha byk olmas lzm gelir.
Cezada erkeklerle kadnlar ayrdrlar. Zira nasslar ikisine de mildirler. Ancak kadnn -krk ile hrkas
dnda- elbisesi karlmaz. nk elbisesi karlrsa avreti alm olur. Krk ile hrka ise, kadn dvlrken
incinmesine engel olduklar gibi, karlmalar ile kadnn vcudu alm olmaz. Yukarda naklettiimiz delile
binen (kadn oturarak dvlr.) Hem de avretinin almamas iin oturarak dvlmesi daha uygundur,
Eer kadn talanrken ona bir ukur kazlsa caizdir. Zira Gamidoullan kabilesinden olan kadn talanrken
Peygamber Efendimiz ona bir ukur kazdrarak onu gsne kadar ukura koymutu. 885 Hz. Ali (Radyallh
anh) da ureha adndaki Hamedanh kadna ukur kazdrmt. 886 Fakat kadn ukura koymamak da caizdir. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onu ukura koymay emretmemitir. Hem de kadn
elbisesiyle rtnd iin onu ukura koymaya gerek yoktur. Bununla beraber rtnmesine yardmc olduu iin
onu ukura koymak daha iyidir. Erkek iin ise ukur kazlmaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), Maiz iin ukur kazdrmamtr. 887 Hem de -yukarda da sylediimiz zere- cezalandrmadan bir gaye
de suluyu tehir etmektir. Erkein ukura koyulmadan talanmasnda ise, daha fazla tehir vardr.
Zina eden kimseyi talamann vcib olmas iin o kimsenin mlman olmas gerekir. Muhsan : hr, akl banda,
ergin, mslman, sahih bir nikh akdiyle evli olan, evlendii kadnla cinsel ilikide bulunmu olan ve cinsel
876
Eb Davud (er'i cezalar) C. 2 S. 253

bn-i Ebi eybe Msennefninde, Ceniz Bneyde (r.a.)'dan rivayet etmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 321
Mslim (Zinann cezas) c. 2 s. 68, Eb Davud (er'i cezalar) c. 2 s. 252,
879
Nur: 24/2
880
Gariptir. Hatta Abdurrezzak Musannefinde Hz. Al (r.a.)'dan bunun aksini rivayet etmitir Nabs-rraye c. 3 s. 323
881
Merfu olarak gariptir, bn-i Eb eybe le Abdurrezzak Musannefelerinde Hz. Ali (r.a.)'dan mevkuf olarak rivayet etmilerdir. Ancak
Buhari ile Mslim Eb Hreyre (r.a.)'dan Peygamber Efendimizin kiinin hayvana vururken yzne vurmamasn ve yzn dalamamasn
emrettiini rivayet etmilerdir. Nasb-rraye c. 3 s. 324
882
bn-i Ebi eybe bunu Mespudi yolu ile Hz. Eb Bekr'in olu Kasm'dan rivayet ettikten sonra Mes"udi zaif bir kimsedir demitir. Nasbrraye c. 3 s. 324
883
Abdrrezzak ve Beyhaki, Nasb-rraye c. 3 s. 325
884
Maide: 5/25
885
Eb Dvud, erfi cezalar c. 2 s. 253
886
Beyhaki, er'i cezalar c. 1. s. 220 ve Ahmed Msned'i c. 1 s. 121. Nasb-rraye c. 3 s. 319-320
887
Mslim, Recim c. 2 s. 67
877
878
ilikide bulunurken bu vasflar hem kendisinde, hem kadnda bulunan kimsedir. nk zina eden kimse ocuk
veya deli olursa -mkellef olmad iin- ona ceza lzm gelmez. Dier vasflar da art olmutur, ki ilenen su
lm cezasn hakedecek kadar arlk kazansn. Zira bu vasflar dnyann en byk nimetleridir ve bu nimetlere
sahip olan kimse ayr zamanda zinaya da muhta deildir. Bunun iin eer bu kimse zina ilerse byk bir
nankrlk etmi olur. mam- afi ile -bir rivayete gre- mam Eb Ysuf, Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in zina eden iki yahudiyi talattna dir hadise 888 dayanarak talanma cezasnn lzm
gelmesi iin mslmanuk vasfnn art olmadn sylemilerdir. Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu iki yahudi hakknda Tevrat'n hkm ile amel etmitir, ki bu amel sonradan
nesholunmutur. Allah'a ortak koan kimse muhsan olamaz 889 hadisi de bunu gstermektedir. Sonra, cinsel
ilikide de muteber olan, gusl gerektiren ekilde yaplan cinsel ilikidir. Ayrca, kii cinsel ilikide bulunurken yukarda da getii zere- hem kendisinin, hem kadnn bu vasflara sahip olmalar arttr. Hatt eer kiinin
cinsel ilikide bulunduu kars gayrimslim, criye, yahut deli veya ocuk olursa, zina etmesi halinde ona
talanma cezas lzm gelmez. Mslman, hr, akl banda ve ergin olan kadn da, eer kocasnda bu vsflardan
biri eksik olursa, zina etmesi halinde ona talanma cezas lzm gelmez. nk nimet ancak kadn ile kocann
ikisinde de bu vsflarn hepsi bulununca tamam olur. Zira tabiat, deli olan kadnla beraber kalmaktan nefret
eder. Kadn kk olduu zaman da erkeklere kar isteksiz olduu iin ona olan istek zaif olur. Criye de
dourduu ocuklar kle olduklar iin ona rabet az olur. Kadn ile koca dinleri deiik olduu zaman da
birbirlerine snamazlar. mam Eb Ysuf -yukarda da sylediimiz gibi- gayrimslim olan kadn hakknda
mam Eb Hanife ile tmam Muhammed'in grne katlmamtr. Oysa gerek yukarda naklettiimiz hadis,
gerek;
Ne yahud veya hristiyan olan kadn mslman olan kocasn, ne criye olan kadn hr olan kocasn ve ne de
kle olan koca hr olan karsn muhsan yapamaz 890 hadisi onun bu grne kardrlar.
Talanmas gereken kimseye ayrca dayak cezas da verilemez.
Zira Peygamber Efencfimiz hi kimseye her iki cezay birlikte uygulamanutr. 891 Hem de eer dayak
cezasndan gaye zina eden kimsenin bir daha yapmamas ise, kii ldkten sonra zten bir daha yapamaz ve eer
bu ceza bakalanna ibret olsun diye veriliyorsa talanma cezas daha fazla ibret vericidir.
Kendisine dayak atlmas gereken kimseye ayrca srgn cezas verilemez. mam- afi: Her iki ceza da verilir.
Bekr, bekr ile zina ettii zaman cezalan yz denek ile bir yl srgndr 892 buyurmutur. Hem de srgnle
zina kaps kapanr. nk kii srgn edildii yabanc yerde dost ve tandklar olmad iin zina etmeye imkn
bulamaz demitir. Bizim ise dayanamz yukarda metni geen Zina eden kadn ile erkein her birine yzer
denek vurun mealindeki yet-i kerimedir. nk eer onlara yz denek vurmaktan baka, bir de srgn
cezas lzm gelseydi yette o da emrolunacakt. Kald ki srgnler, kiiye zina kapsnn kapanmas yle
dursun, bilkis zina kaps ona ardna kadar alm olur. nk yabanc elde artk utanaca bir kimse de
olmad iin daha serbest yapar. Hele eer kadn geim skntsna derse, o zaman zinay kendisi iin bir
geim arac yapar, ki zinann en kts de budur. Hz. Ali (Radyallh anh)'n Srgn kadar kt bir ey
yoktur 893 sz de buna iarettir. Hadis de n ksm nasl mensuh ise, son ksm da mensuhtur. 894
Ancak eer hkim srgnde maslahat grrse, o zaman uygun grd kadar onu srgn de. eder. Bu da ceza
deil, hkimin takdirine braklm idri bir tasarruftur. Zira hkim idri ynden uygun grd her eit tasar888
Eimme-i Sitte'nin hepsi bu hadisi Abdullah bn-i mer'den hem unm, hem ksa olarak rivayet etmilerdir. Mslim, Recim c. 2 s. 69,
Buhari Yahudi ve Hristiyanlarn zina ettikleri zaman hkmleri c. 2 s. 1011; Eb Dvud, iki Yahudi'nin recmi c. 2 s. 254
889
Darekutni, er'i cezalar c.. 2 s. 350
890
Gariptir, bn-i Ebi eybe, Taberani, Darekutni ve bn-i Adiy (el-Kmilde) Kab b. Mlik'ten u hadisi rivayet etmilerdir: Yahudi bir
kadnla evlenmek istedim. Peygamber Efendimiz bana: Onunla evlenme. Zira o seni muhsan klamaz buyurdu. Darekutn (er'i Cezalar)
c. 2 s. 350 Nasb-rraye c. 3 s. 328
891
Bu konuda -iinin ve Maiz'in hadisleri omak zereiki hadis vardr. Eimme-i Sitte'nin Eb Hreyre ile Zevci b. Halid'den rivayet
ettikleri iinin hadisi yledir : tki kii Peygamber Efendimiz'in yannda ekierek birisi: Ta Resulallah, aramzda Allah'n kitab ile
hkmet dedi. Dieri de -ki en bilgilileri o idi.
Evet ya Reslallah, aramzda Allah'n kitab ile hkmet ve bana izin ver ki konuaym dedi. Peygamber Efendimiz (Aleyhisselm):
Konu dedi. Adam :
Benim olum bu adamn yannda ii iken onun karsyla zina etmiti. Bana, olumun talanmas gerektiini sylediler. Bunun zerine ben,
olumun lmde kurtulmas iin ona yz tane koyun le bir cariye verdim. Sonra, bilenlere durumu sordum. Bana, oluma yz denek ile
bir yl srn cezas lzm geldiini, talanmas gerekenin ise onun kansi olduunu sylediler dedi. Peygamber Efendimiz:
Hayatm kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki aranzda Allah'n kitab le hkmedeceim. Senin davarlarnla senin cariyenin sana geri
verilmesi gerekir ve oluna da yz denek ile bir yl srgn.cezas lzm gelir dedikten sonra, Enes bn-i Mlik'e de:
Enesciim, bu adamn kars yanna git eer zina ettiini itiraf ederse onu talattr boyarda. Enes de adamn kars yanna gitti ve kadn zina
ettiini itiraf etti. Bunun zerine Peygamber Efendimiz emretti de kadn taladlar. Buharl (Zina suunu itiraf) c. 2 s. 1008, Mslim (er'i
cezalar) c. 2 s. 69
892
Mslim, er'i cezalar 12-14; Eb Dvud, er'i cezalar 23; Tirmiz, er'i cezalar 8; bn-i Mce, er'i cezalar 7; Darimi, er'i cezalar 19.
893
Abdrrezzak Musannefnde, Muhammed b. Hasan da el-Asar adl kitabnda kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 3 s, 330
894
Hadisin tamam Dul dul ile zina ettii zaman cezalan onlara yz denek vurmak ve onlan taslamaktr. Bekr bekr le zina ettii zaman,
cezalar yz denek ile bir yl srgndr melindedir mam- afi hadisin sadece n ksmnn mensuh olduna kail olduu iin: Zina
suundan dolay kendisine dayak cezas lzm gelen kimseye ayrca bir yl srgn cezas da verilir demitir. Kendisine dayak cezas lzm
gelen kimseye ayrca srgn cezasnn lzm gelmediini syleyen Hanefller ise. mam- afi'ye cevaben hadisin son ksmnn da mensuh
oldunu ileri srmlerdir. Mellif Hadis de n ksm nasl mensuh ise, son ksm da mensuhtur sz ile ite bunu demek stemitir.
rufa yetkilidir. Ashab- Kirm'dan kiminin bz kimseleri srgn ettikleri hakkndaki rivayetler de buna
mahmuldr. Eer hasta olan bir kimse zina eder ve cezas da talanmak ise iyilemesi beklenmeden cezas
uygulanr. Zira lm hakkettii iin iyilemesini beklemekte mn yoktur. Fakat eer cezas dayak ise
iyilemeden, cezas uygulanamaz. Zira hasta iken ona dayak atmak lmne yol aabilir. Bunun iindir ki
hrszn eli de, ok souk veya scak havalarda kesilemez.
Eer gebe olan kadm zina ederse, doum yapmadka cezas uygulanamaz. Zira eer uygulanrsa bu yzden
gnahsz olan yavrusu da helak olur. Eer gebe olan kadnn cezas dayak ise, lousalk hlinden de kmadka
cezas uygulanamaz. nk lohusalk da bir hastalktr. Bunun iin kadm iyileinceye kadar ona dayak atlamaz.
Talanmak cezas ise yle deildir. nk talanmak cezas ocuk iin tehir edilir. Kadm doum yaptktan sonra
ise, tehiri iin sebep kalmaz. Fakat mam Eb Hanife'den: Eer ocua bakacak baka kimse bulunmazsa,
ocuk bakm ihtiyacndan kurtuluncaya kadar annesinin cezas uygulanamaz diye syledii de rivayet
olunmutur. Rivayet olunmaktadr ki: Gamidoullan kabilesinden olan kadn doum yaptktan sonra
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona: Dn, ne zaman ocuunun bakma ihtyiyac
kalmazsa gel 895 diye buyurmutur.Sonra gebe olan kadn, eer zina ettii, beyyine ile sabit ise -kamamas
iin- doum yapncaya kadar hapsedilir. Fakat zina ettii, ikrar ile sabit olan kadn ise yle deildir. nk bu
kadn ikrarndan dnebildii iin hapsedilmesinin bir yarar yoktur.896
Cezay Gerektiren Ve Gerektirmeyen Cinsel likiler

Cezay gerektiren cinsel iliki zinadr. Zina gerek eriat ve gerek dil rfnde kiinin ne kars ve ne de cariyesi
olmayan ve kendisine hell olduu phesi bulunmayan bir kadnla n tarafta cinsel ilikide bulunmasdr.
nk zina haram olan bir fiildir. Mutlak haram da haram olduunda phe bulunmayan fiile denilir. Nitekim
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: pheli durumlarda er'i cezalar uygulamayn. 897
hadisi de bunu teyid etmektedir. phe de iki eit olup biri. fiilin haram olduunda edilen phedir, ki buna
yanlma phesi denilir. Biri de fiilin yeri olan kadnda edilen phedir. Buna da hkmi phe denilir.
Birincisi: iledii fiili, haram olduu halde hell sayan kimse hakknda gerekleir. Zira bunun mns udur ki
bu kimse, iledii fiilin hell olduuna dellet etmiyen bir eyin dellet ettiini zannettii iin o fiili ilemitir.
kincisi de: kii iledii fiilin hell olduunu sanmasa bile, haram olmadn gsteren bir delilin bulunmas
halinde gerekleir. Hads olduu iin er' ceza phenin her iki eidi ile de sakt olur. Fakat neseb -eer kii
ocuun kendisinden olduunu iddia ederse- ancak ikincisinde sabit olur. Birincisinde ise, kii bunu iddia etse
bile sabit olamaz. Zira birincisinde her ne kadar er'i ceza -kii yanlnarak fiili iledii iin- sakt oluyorsa da, fiil
halis bir zinadr. kincisinde halis zina deildir.
Yanlma phesi kii:
1- Babasnn criyesiyle,
2- Annesinin criyesiyle,
3- Karsnn criyesiyle,
4- talk ile boadg ve fakat iddeti daha bitmeyen karsyla,
5- ivaz karlnda ve kesin olarak boadg ve daha iddeti bitmiyen karsyla,
6- Azatlad ve daha iddeti bitmiyen mml veled criyesiyle,
7- Efendisinin criyesiyle,
8- er'i cezalar bahsindeki rivayete gre rehin olarak elinde bulunan borlusunun criyesiyle cinsel ilikide
bulunmas hallerinde olmak zere- sekiz halde olur. Bu hallerin hibirinde -eer kii: Ben kendim iin hell
biliyordum dese- ona er' ceza uygulanmaz. Ancak eer: Bana haram olduunu bildiim halde yaptm dese o
zaman ona ceza uygulanr.
Hkmi phe de kii:
1- Olunun criyesiyle,
2- Kinaye deyimleriyle ve kesin olarak boadg karsyla.
895
Bu lafzda, gariptir. Mslim (zinann er'i cezas) c. 2 s. 681de kaytl bulnan bu hads yledir :
Gamidoullar kabilesinden olan kadn:
Y Reslallah ben zina ettim. Beni temizle, dediyse de Peygamber Efendimiz (Salallah Aleyhi ve Sellem) onu geri evirdi. Ertesi gn
kadn bir daha gelip:
Ya Reslallah, sen Maiz'i geri evirdiin gibi her halde ben de geri evirmek istiyorsun. Allah'a yemin ederim ki ben gebeyim, dedi.
Madem k ille olsun diyorsun, git doum yaptktan sonra gel, dedi ve kadn doum yaptktan sonra ocuu alp -elinde bir ekmek paras
olduu halde- Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in yanma getirerek :
Ya Reslallah ite ocuum. Ben onu stten de kestim.Gryorsun ki artk ekmek yiyor, dedi. Bunun zerine Peygamber Efendimiz
(Salallah Aleyhi ve Selem) ocuu mslmanlardan birine teslim etti ve bir ukur kazdrarak kadn gsne kadar iine gmdkten sonra
talanmasn emretti.
896
897
Bu lafzla gariptir. Derler ki: Bu lafzla, Beyhaki'nin Hz. Ali (Radyallh anh)'dan rivayet ettii ihtilafl hadisler arasnda yer almaktadr.
Nasfe-rraye c. 3 s. 333
3- Bakasna satp da henz teslim etmedii criyesiyle,

4- Karma mehir olarak verdii ve henz ona teslim etme-diyi criyesiyle,
5- Kendisiyle bir bakas arasnda mterek bulunan criye ile,
6- Rehinler bahsindeki rivayete gre elinde bulunan borlusunun criyesiyle cinsel ilikide bulunmas hallerinde
olmak zere- alt halde olur. Bu hallerin hibirinde de -bana haram olduunu biliyordum- dese bile- ona er'i
ceza uygulanmaz. mam Eb Hanife'ye gre, kii herhangi bir kadnla nikh akdini kyd zaman da -o nikh
akdi hi kimseye gre sahih olmasa ve kendisi de bunu bilse bile- phe sabit olur. mam Eb Hanife'nin dnda
kalan dier mamlar ise: Eer kii, kylan nikh akdinin sahih olmadn bilse phe sabit olamaz
demilerdir.
Eer bir kimse karsn talk ile boadktan sonra ve kadn daha iddette iken onunla cinsel ilikide bulunur ve
ondan sonra: Bu kadnla cinsel ilikide bulunmann bana haram olduunu biliyordum dese, ona er' ceza
uygulanr. Zira kadn ona heli klan ba her ynyle ortadan kalkt iin kadn ona hell olduu phesi artk
sz konusu deildir. Kur'an- Kerim de bu kadnn kocasna haram olduunu aka buyurmutur. Ayrca btn
ulema da bu kadnn, kocasna haram olduunda icm ettiklerinden buna muhalif kalanlarn szne itibar
olunmaz. Zira bu hilaf, ihtilf deil icmaa muhalefettir. Eer bu kimse: Ben onu kendime hell sanyordum
dese, ona er'i ceza uygulanmaz. nk aralarndaki ban izi tamamen zlm olmad iin onun bu zann
yerindedir. Nitekim kadn iddette bulunduu srece evinden dar kamamas, nafakasnn kocasna lzm
gelmesi ve dourduu ocuun nesebinin sabit olmas bunu gstermektedir.
Eer bir kimse karsna . Sen benden uzaksn, yahut Senin boanman senin elindedir der ve kars da kendini
boadktan sonra kadnla cinsel ilikide bulunur ve ondan sonra Ben bu kadnn bana haram olduunu
biliyordum dese ona zina cezas lzm gelmez. nk bu kadnn boanmas hakknda Ashab- Kiram deiik
grlere sahiptirler. Hz. mer (Radyallh anh) bu kadnm bir talk ile boand grndedir. Boanma
dier kinyet deyimleriyle de yapld zaman, yine hkm hyledir. Hatt eer kinyet deyimleriyle talk ile
kasd edilse bile yine byledir.
Olunun veya torununun criyesiyle cinsel ilikide bulunan kimseye Bana haram olduunu biliyordum dese
bile- ceza lzm gelmez. nk buradaki phe delilden leri geldii iin hkmidir. Delil de Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in babasn ikyet eden gence; Sen ve senin maln babann malsnz
898
hadsidir. Zira babalk vasf dedede de mevcuttur.
Eer bir kimse babasnn, yahut annesinin, ya da karsnn criyesiyle cinsel ilikide bulunup da; Bana hell
olduunu sanyordum dese, ne ona ve ne de ona zina isnad eden kimseye ceza lzm gelmez. Fakat eer: Bana
haram olduunu biliyordum dese ona ceza lzm gelir. Eer kle de efendisinin criyesiyle cinsel ilikide
bulunsa yine byledir. Zira bu kimseler arasmda menfaatler mterek olduu iin bu menfaatlerden birinin de
criye olduu phesi uyanr. Bunun iin burada bir yanlma phesi vardr. Bununla beraber bu cinsel iliki
gerekte zina olduu iin bu kimseye zina isnad eden adama ceza lzm gelmez. Eer kii bir ey sylemeyip,
yalnz criye: ben onun bana hell olduunu sanyordum- dese, yine byledir. nk fiil, ikisi arasnda mterek
olan bir fiildir.
Eer kii kardeinin veya amcasnn criyesiyle cinsel ilikide bulunduktan sonra: Bana hell olduunu
sanyordum, dese, ona ceza lzm gelir. nk kii ile kardeinin veya amcasnn menfaatleri mterek deildir.
Ana baba ile ocuklar dnda, dier akrabalar da yledir.
Eer bir kimseye bir kadn gnderilir ve kadnlar da o kimseye: Bu kadn senin karndr dedikten sonra o
kimse kadnla cinsel ilikide bulunursa kadn gerekte onun kars olmasa bile ona ceza lzm gelmez. Fakat
mehir lzm gelir. Zira Hz. Ali (Radyallh anh) byle hkmetmi ve kadna ayrca iddet de lzm geldiini
sylemitir. 899 Hem de bu kimse, kadnlarn szne dayanarak bunu yapt iin, pheye binen bunu yapm
saylr. Zira insan ilk karlamada kendi kars ile yabanc kadnlar birbirinden ayrt edemez. Bunun iin bu
kimse bu ii yanllkla yapm saylr. Ancak kadn gerekte onun kars olmad iin eer bir kimse ona zina
isnad ederse bu kimseye ceza lzm gelmez. Bir rivayete gre ise mam Eb Ysuf: Bu kimseye ceza lzm
gelir demitir.
Eer bir kimse kendi yatanda yabanc bir kadm bularak onunla cinsel ilikide bulunursa ona ceza lzm gelir.
Zira kendi kars ile daha nce beraber kald iin onu yabanc kadnlardan ayrt edememesi sz konusu
deildir. Bunun iin burada yanlma yoktur. nk ayr evde kalan baka nikh dmiyen kadnlar da ok kere
kadnn yatana girip yatarlar. Yatanda yabanc bir kadn bulan kimse, iki gzden kr de olsa hkm
byledir. nk kii kr de olsa karsn, sormak v.b. eylerle tanyabilir. Ancak kr olan kimse kendi karsn
arrken bir yabanc kadn gelip: Ben senin karnm dese ve kr olan kimse de onunla cinsel ilikide bulunsa
o zaman ona ceza lzm gelmez. nk yabanc kadnn ona Ben senin karnm demesi onun iin bir delildir.
Eer bir kimse, nikh dmiyen bir kadnla evlenme akdini yaptktan sonra cinsel ilikide bulunursa -mam Eb
Hanife'ye gre- o kimseye er' ceza lzm gelmez. Fakat eer haram olduunu bildii halde bunu yaparsa, ona
en ar bir idri ceza verilir. Dier iki mam ile mam- afii ise: Eer haram olduunu bildii halde bunu
yaparsa ona er'i ceza lzm gelir. Zira kylan bu nikh akdi geerli olmad iin sanki bir erkekle evlenme akdi
898
899
bn-i Mce, Alm-Satmlar 64; Ahmed Msned'i 2/179,204, 214.

Tamamen gariptir.Nasb-rraye c. 3 s. 339
yaplm gibi yok hkmndedir demilerdir.

mam Eb Hanife'de: Bu akit her ne kadar geerli deilse de, kendisiyle evlenme akdi yaplan kimse, kadn
olduu iin evlenmeden gdlen gayeye aykr davramlmamtr. nk evlenmeden gaye ocuk yapmaktr,
ocuk yapmada ise btn kadnlar eittirler. Ancak bu kimseye -su iledii iin- idri bir ceza vermek gerekir
demitir. (Yabanc bir kadnla tenasl organ dmda cinsel ilikide bulunan kimseye idri ceza verilir.) Zira
yabanc kadnla tenasl organ dnda yaplan cinsel iliki her ne kadar irkin bir ey ise de, onun iin eriatta
belirtilmi bir ceza yoktur.
Eer bir kimse bir kadnla mekruh olan yolda cinsel ilikide bulunur, yahut Lt kavminin yaptklar gibi yaparsa
-mam Eb Hanife'ye gre- ona er'i ceza lzm gelmez. Fakat ona idri ceza verilir. El-cami-l Sair'de ise ayrca hapis de edilirdiye bir ziyde vardr. Dier iki mam ise: Bu da zina gibidir. Bunun iin ona er' ceza
lzm gelir demilerdir. mam- afi de iki kavlinden birinde byle sylemitir. mam- afii dier kavlinde ise:
Her ikisi de ldrlr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Yapan da yaplan da ldrn 900 bir rivayete gre de; stekini de alttakini de talayn 901 buyurmutur
demitir. ki mam da: nk bu fiil halis haram olan ve ehveti harekete getiren bir yere suyu aktmak yolu ile
cinsel arzunun tatmini olduu iin, zinnm t kendisidir. demilerdir.
mam Eb Hanif e ise: Bu fiil zina deildir. nk eer zina olsayd Ashab- Kiram yapanna lzm gelen ceza
hakknda ihtilf etmezlerdi. Oysa Ashab'dan kimisi: Onu yakmak, kimisi Bir duvarn dibinde balayp stne
duvar ykmak, kimisi Yksek bir yerden ba aa atp arkasmdan da byk talar yuvarlamak, kimisi
Bilmem onu ne yapmak gerekir diye sylemilerdir. 902 Doan ocuklarn zayi olmas ve soylarn karmas
gibi zinada bulunan sakncalarn bu fiilde bulunmad iin bu fiil zina hkmnde de deildir. Hem de bu fiilde
cinsel istek yalnz bir taraftan olduu iin zinaya gre bu fiil daha az ilenmi olur. Zinada ise, istek her iki
taraftandr. mam- afii'nin rivayet ettii hadis de ya idri cezaya mahmuldr, ya da bu fiilde hell diyen kimse
hakkndadr- demitir. Ancak -yukarda akladmz nedene binen- bu fiili iliyene -mam Eb Hanife'ye gre
de- idri ceza lzm gelir.
Eer bir kimse bir hayvanla cinsel ilikide bulunursa ona er' ceza lzm gelmez. nk hayvanlarla cinsel
ilikide bulunmak ne suun arl ve ne de ona kar olan istek bakmndan zina gibi deildir. Zira mizac
salam olan kimseler hayvanlarla cinsel ilikide bulunmaktan tiksinti duyarlar. Hayvanlarla cinsel ilikide bulunanlar ya akl, ya da ruh hastas olan kimselerdir. Bunun iindir ki hayvann tenasl organn rtmek vcib
deildir. Bununla beraber -yukarda geen sebebe binen- bu kimseyi de idri ynden cezalandrmak gerekir.
Kendisiyle cinsel ilikide bulunulan hayvann kesilip yaklmas hakkndaki rivayet ise, olay unutturmak iin
olup vcib deildir. 903
Dar-l harpta yahut asilerin elinde bulunan bir yerde zina ettikten sonra bize gelen kimseye er'i ceza
uygulanmaz. mam- afii: Uygulanr. nk kii mslman olduktan sonra -nerede olursa olsun- slmiyetin
btn hkmlerini kabul etmi demektir demitir. Biz ise Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in: Dar-l harpta er'i cezlar uygulanmaz 904 hadisine dayanyoruz. Hem de er'i cezalan
uygulamaktan gaye, kiinin iledii suu bir daha ilememesidir. Dar-l harp veya asiler elinde bulunan yerde
ise, slm devleti hkim olmad iin er'i cezalar uygulamann vcib olmasnda mn yoktur. Kii bize
geldikten sonra da uygulanmaz. nk ilenirken cezay gerektirmiyen bir suun sonradan gerektirmesine bir
sebep yoktur.
Eer -devlet reisi veya lke valisi gibi- lkenin idaresi kendisine it olan bir kimse, bizzat sava idare ederken
askeri garnizonda biri zina ederse -zina eden kimse onun idaresi altnda olduu iin- devlet reisi veyahut vali ona
er'i cezay uygular. Ordu veya birlik komutan ise yle deildir. nk er'i cezalar uygulama yetkisi askeri
komutana verilmemitir.
Eer mslman olmayan bir kimse, bizden ald msaade ile bizim lkemize girdikten sonra, idaremiz altnda
yaayan gayrimslim bir kadnla, yahut idaremiz altnda yayan bir gayrimslim, idaremiz altnda olmayan
gayrimslim bir kadnla zina ederse -mam Eb Hanife'ye gre- idaremiz altnda yayan gayrimslim erkek ile
kadna ise lzm gelmez. daremiz altnda yayan gayrimslim erkek hakknda da mam Muhammed ayn
grtedir. Yni mam Muhammed'e gre, idaremiz altnda yayan gayrimslim bir erkek, idaremiz altnda
olmayan gayrimslim kadmla zina ettii zaman, gayrimslim olan erkee er' ceza lzm gelmez. daremiz
altnda olmayan gayrimslim erkein idaremiz altnda yayan gayrimslim kadnla zina ettii zaman ise ikisine
900
bn-i Mce, er'i cezalar c. 2 s. 187

Eb Dvd, er'i cezalar c. 2 s. 257; Tirmizi c. 1 s. 188; bn-i Mace, eri cezalar c. 2 s. 187; el-Mstedrek, er'i cezalar c, 4 s. 155
902
Beyhaki (Snen-i Mubra) C. 8 S. 232
903
Kendisiyle cinsel ilikide bulnulan hayvann kesilip yaklmas hakkndaki rivayet gariptir. Ancak Snen-i Arbaa'mn krime yolu ile bn-i
Abbas (Radyalh anh)dan Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in melen akim k br hayvanla cinsel ilikide bulunursa
hem onu, hem hayvan ldrn diye buyurduunu kaydetmilerdir. krime: Aynca unu da demitir: bn-i Abbas'a:
Hayvann ldrlmesi ne indir, onun ne gnah var? diye sordum. bn-i Abbas:
Kanaatmca Peygamber Efendimiz (Salallah Aleyhi ve Sellem), hayvanla o i yaplmken ondan yararlanmak ve etini yemekten tiksinti
duyduu iin yle buyurdu, dedi
Eb Dvd, er'i cezalar c 2. s. 157; bn-i Mce, c. 2 s. 187; Tirmizi, eri cezalar c. 1 s. 188
904
Gariptir. Ancak Eb Davud, Tirmizi ve Nesainin Bsr b. Ertat'tan rivayetlerine gre Peygamber Efendimiz: Yolculukta Tirmizi'nin
rivayetine gre Savata el kesilmez diye buyurmutur. Tirmizi, (er'i cezalar) c. 1 s. 187; Eb Davud (er'i cezalar) c. 2 s. 249
901
de er'i ceza lzm gelmez, ki mam Eb Ysuf da nce bu grte idi.

mam Eb Ysuf ise: er'i ceza hepsine lzm gelir demitir. ki bu, mam Eb Ysuf'un sonraki grdr.
mam Eb Ysuf: nk idaremiz altnda yayan gayri mslimler nasl mrleri boyunca slmiyet'in
muamelta ilikin btn hkmlerini kabul etmi saylyorlarsa, idaremiz altnda olmayp da, msaademizle
lkemize giren gayri mslimler de, lkemizde kaldiklan srece slmiyet'in muamelta ilikin btn hkmlerini
kabul etmi olurlar. Bunun iin, eer bu kimseler birine zina isnd eder veyahut birini ldrrlerse onlara iftira
cezas veyahut ksas lzm gelir. Fakat iki imeleri halinde iki onlara gre haram olmad iin- onlara ceza
lzm gelmez demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Bizim lkemize msaademizle giren gayrimslim, lkemizde
oturmak iin deil, ticret gibi herhangi bir i iin girdiinden, lkemiz halkndan olmayp misafir bulunur.
Bunun iindir ki istedii zaman tekrar dar-l harba gidebilir ve bir mslman veya idaremiz altnda bulunan bir
gayrimslim onu ldrd zaman mslmana veya gayrimslime ksas lzm gelmez. Bu kimse, lkemize
girerken yalnz ii iin gerekli olan hkmlerdir. nk bu kimse lkemize girerken kendisine hakszlk
etmiyeceimizi bizden umduu iin kendisinin de bakalarna hakszlk etmiyeceine sz vermi olur. Ksas ile
iftira cezas da kul haklarndandirlar. Zinnm cezas ise tamamen eriatn bir hakkdr demilerdir.
mam Muhammed, mam Eb Hanife' den ayrld nokta hakknda da: nk zina babnda asl, erkein fiilidir.
Kadn ise -Allah izin verirse ileride gelecei zere- erkee tabidir. Bunun iin erkee ceza lzm gelmedii
zaman kadna da lzm gelmez. Fakat kadna ceza lzm gelmemesi erkee de lzm gelmemesini gerektirmez.
Nitekim erginlik anda olan bir kimse, ya kk veya deli olan bir kadnla zina ettii zaman kadna ceza
lzm gelmedii halde erkee lzm gelir. Erginlik anda olan bir kadn ise, kendini bir ocuk veya deliye
teslim ettii zaman, erkee ceza lzm gelmedii iin kadna da lzm gelmez demitir.
mam Eb Hanife de: Mslman olmayan kimse her ne kadar eriatn hkmleriyle ykml deil ise de, bizim
msaademizle bizim lkemize girince lkemizin yasaklarna uymay kabul ettii iin onun yapt fiil, zinadr ve
zina olunca kendini ona teslim eden kadnn fiili de zina olup, er' cezay gerektirir. ocuk ile deli ise yle
deillerdir. nk ocuk ile deli mkellef olmadklar iin fiilleri zina saylmaz, ki kendini onlara teslim eden
kadna er'i ceza lzm gelsin demitir. Ayn ihtilf, bir erkei kendisiyle zina etmeye zorlayan kadn hakkmda
da cridir, mam Eb Hanife'ye gre bu kadna er'i ceza lzm gelir, mam Muhammed'e gre lzm gelmez.
Bir ocuk veya delinin bir kadnla zina ettii zaman -kadnn isteiyle dahi olsa- ne ona ve ne de kadna ceza
lzm gelmez. mam Zfer ile mam- afi: Kadna lzm gelir. nk deli veya ocuk olan kadnla zina eden
erkee ceza lzm geldiine gre, kendini deli veya ocuk olan erkee teslim eden kadna da lzm gelmesi
gerekir. Zira herkes kendi yaptndan sorumludur demilerdir, ki mam Eb Ysuf tan da bu yolda bir rivayet
vardr. Biz diyoruz ki: zina ancak erkein fiilidir. Kadn ise bu fiilin yeridir. Bunun iindir ki erkee Zina
etmi, kadna da Kendisiyle zina edilmi denilir. ayet bir kadn hakknda Zina etmi dense bile, bu deyim
mecazen Kendisiyle zina edilmi mnsnda kullanlm olur. Bunun iin kadna ceza lzm geldii zaman
kadnn, kendisiyle zina edilmesine imkn verdii iindir. Deli ile ocuk ise, mkellef olmadklar iin fiilleri
zina saylmaz, ki kadnla zina ettikleri zaman kadn, kendisiyle zina edilmeye imkn vermi olsun. Bunun iin bu
kadna ceza lzm gelmez.
Eer hkmdar, bir kimseyi zinaya zorlarsa o kimseye zina cezas lzm gelmez. mam Eb Hanife nce: Bu
kimseye ceza lzm gelir. nk zina ancak erkeklik organnn imesiyle mmkn olabilen bir ey olduuna
gre bu kimsenin zina etmesi, kendi isteiyle yapm olduunu gsterir diyordu, ki mam Zfer de bu
grtedir. mam Eb Hanife sonra bu grnden dnerek: Bu kimseyi zinaya zorlayan sebep meydandadr.
Erkeklik organnn imesi ise, kiinin kendi isteiyle zina ettiini gsteren kesin bir delil deildir. Zira -uykuda
olan kimse gibi- bazen kiinin istei olmadan erkeklik organ ier. Bunun iin erkeklik organnn imesi
mutlaka istee bal deildir demitir.
mam Eb Hanife'ye gre eer kiiyi zinaya hkmdardan bakas zorlarsa kiiye ceza lzm gelir. Dier iki
mam ise: Kiiyi zinaya zorlayan kimse, hkmdar olmasa bile kiiye ceza lzm gelmez. nk bir kimsenin
bir ii yapmaya zorlanmas, o kimsenin o ii yapmad takdirde lm veya benzeri bir eyle tehdit edilmesi
demek olduuna gre, bu tehdidi herhangi bir kimse de yapabilir demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Hkmdardan bakasnn yapaca tehdit ancak ndir olarak srebilir. nk kii
hkmete veyahut topluma ba vurmak suretiyle bu kimsenin kendisine yapt tehdidi nleyebilir. Hatt bazen
kendi silh ile dahi karlk verebilir. Ndir olan bir ey de, yok hkmnde olduu in onunla ceza sakt
olamaz. Fakat eer tehdidi yapan kimse bizzat hkmdar ise, hkmdara kar gelinemedii iin, hkmdar ile
baka ahslar arasnda fark vardr demitir.
Eer bir kimse veya bir kadn drt deiik yerde: Ben falan kadnla zina ettim veyahut Falan kii benimle
zina etti diye ikrar eder ve o kadm veya kimse de: Beni nikahlam veyahut Onu nikahladm diye kendini
savunursa, adama ceza lzm gelmez ve kadna mehir lzm gelir. Zira adamn kadn nikahlam olmas gerek
olabilir ve eer gerek ise nikh her iki tarafa da taallk ettii iin zina davas pheye der. Bunun iin ceza
lzm gelmez ve ceza lzm gelmeyince, muhtemel olan nikha hrmeten kadna mehir lzm gelir.
Eer bir kimse bir criye ile zina ederken criye lrse, ona hem zina cezas, hem de cariyenin kymeti lzm
gelir. Yni eer criye onun zina fiili ile lrse hkm byledir. nk o zaman bu kimse, iki su iledii iin
ona her iki suun cezas ayr ayr lzm gelir. Rivayet olunmaktadr ki mam Eb Ysuf: Ona ceza lzm
gelmez. nk cariyenin kymeti ona lzm gelince, criye ile zina ettikten sonra sanki cariyeyi satn alm olur.
Oysa, eer kii zina ettii cariyeyi, henz cezalandrlmamken satn alrsa cezas sakt olur. Nasl ki hrsz da
henz eli kesilmemiken eer ald mal satn alrsa artk eli kesilmez demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Bu kimseye lzm gelen ey her ne kadar cariyenin kymeti ise de,
cariyenin lm ile ona lzm geldii iin esasnda cariyenin kan bedelidir. Kan bedeli ise lmden sonra kiiye
lzm geldii iin, kii onunla cariyeye mlik olamaz. Zira kendisine lzm gelirken criye sa deildir ki onunla
cariyeye mlik olsun demilerdir.
Eer slm devletinin en stn yerini igal eden kimse -ksas ve mal alacaklar dnda- er' cezay gerektiren bir
su ilerse ona ceza uygulanmaz. nk er' cezalar tamamen Allah'n hakk olduklar iin, onlar uygulamak
devletin byne aittir. Devlet bynn bu cezalan kendine uygulamas ise -yarar olmad iin- mmkn
deildir. Kula it haklar ise yle deildir. nk kula it haklan, hak sahibi kim ise o alr. Ksas ile mal haklar
da kul hak-lanndandrlar. Bakasna zina isnad etme suunun cezas ise -onda Allah hakk olma vasf galib
905
olduu iinonun da hkm dier er'i cezalarnn hkm gibidir.
Zinaya ahitlik Etmenin Ve Bu ahitlikten Dnmenin Hkm

ahitler bir kimsenin gemi zamanda iledii bir sua ahitlik ettikleri zaman, eer uzak bir yerde deil idilerse
-zina snadndan baka- hibir suun cezas hakknda ahitlikleri kabul olunmaz. El-cami-s Sair'de -eer
ahitler bir zaman sonra bir kimsenin hrszlk yaptna, yahut iki itiine, ya da zina ilediine ahitlik
ederlerse ahitlikleri ile adam cezlandnlmaz. Ancak ald ey ona dettirilir, diye gemektedir. Bunun sebebi
de udur: er'i cezalar tamamen Allah'n hakk olduklan iin, su ilenir ilenmez eer ahitler o suu hemen
hkime bildirmezlerse, sakt olurlar. Fakat suu ileyen kimsenin ikrn iin zaman am yoktur. Suu iliyenin
kendisi iledii suu ne zaman ikrar ederse ikrn ile cezalandrlr.
mam- afii ise, er' cezalan da kul hakkna ve ahitlerin ahitliklerini de sulunun ikrnna kys ederek bizim
bu grmze katlmamtr.
Biz diyoruz ki: er'i cezay gerektiren bir suun ilendiini gren kimsenin o suu rtp kimseye sylememesi
de, hkime gidip bildirmesi de sevap olduuna gre, bu kimse, kendisine sevap kazandran iki ey arasnda
muhayyerdir. Eer adamn suunu rtmek iin imdiye kadar gelip ahitlik etmemi ise, imdi gelip ahitlik
etmesi herhalde adama kar kendisinde yeni doan bir kin veya dmanlktan trdr, ki o zaman onun bu
ahitlii kuku uyandrd iin kabul olunmaz. Eer adamn suunu rtmek iin deil de, keyf olarak imdiye
kadar gelip ahitlik etmemi ise, o zaman bu kimse bir dini devini yerine getirmedii iin fsktr ve dolaysyla
ahitlii kabul olunmaz. Sulunun ikrn ise yle deildir. nk kii hibir zaman kendine dmanlk etmez.
Zina, iki ve hrszlk cezalan da tamamen Allah'n hakkdrlar. Bunun iindir ki kii bunlan ikrar ettikten sonra
ikrarndan dnebilir. Bu itibarla bunlarda zaman am, cezalarn uygulamaya mnidir. Fakat bakasna zina
isnd etmek suunun cezas yle deildir. nk bu suu iiyen kimse bir kulu lekeledii iin bu suun
cezasnda kul hakk vardr. Bunun iindir ki bu suu ikrar eden kimse ikrarndan dnemez. Kul hakknda ise
zaman am yoktur. nk kul hakknda dava art olduu iin hak sahibi dava amadka ahit ahitlik edemez.
Bunun iin ahitliini tehir etmekle fsk olmaz. Hrszlk cezas ise yle deildir. nk hrszlk cezas
tamamen Allah'n hakla olduu iin ona dava art deildir. Dava ancak, alnan maln tekrar sahibine geri
verilmesi iin art olmutur.
Sonra zaman am nasl ahitliin kabulne mni ise, cezann uygulanmasna da mnidir. Hatt eer kii, cezas
uygulanrken kaar ve aradan gemesi man olan zaman getikten sonra yakalanrsa ona artk ceza uygulanmaz.
nk er'i cezalarda, cezay uygulamak da cezaya hkmetmek demektir. Fakat mam Zfer bu gre
katlmamtr.
Sonra, aradan gemesi ahitliin kabulne mni olan zaman miktar hakknda ihtilf edilmitir. ElCamisSair'de Bir zaman sonra denildii iin alt ay olduuna iaret edilmitir, ki Tahav'de de buna iaret
vardr. mam Eb Hanife ise, bu zaman iin miktar belirtmeyip bu miktar her devirde hkimin takdirine
brakmtr. mam Muhammed' den ise, bir ay olduunu, zira bir aydan daha aznn tehir saylmadn syledii
rivayet olunmaktadr, ki bu yolda mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf dan da bir rivayet vardr ve en doru
olan gr de budur. Bu da eer hkim ile ahitlerin arasndaki uzaklk bir aydan az ise byledir. Eer bu uzaklk
bir ay veya daha fazla ise, aradan bir ay gemesi ahitliklerini kabule mni deildir. nk o zaman ahitler
hkimden uzak olduklar iin hkime ge bildirmi olurlar. Bunun iin ahitliklerinde kuku bulunmaz, mam
Muhammed'e gre aradan gemesi ahitliin kabulne mni olan zaman iki cezas hakknda da bu kadardr,
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise Allah izin verirse iki; cezas babnda gelecei zer: Kiiden iki
kokusu gittikten sonra iki itiine dir ahitlik artk kabul olunmaz demilerdir.
Eer ahitler bir kimse hakknda; Falan kadnla zina etmitir diye ahitlik ederlerse, kadn hazr olmasa bile o
905
kimseye ceza lzm gelir. Fakat: Falan kiinin malm almtr diye ahitlik ettikleri zaman, kiinin hazr
olmamas halinde o kimsenin eli kesilmez. ki mesele arasnda fark udur ki: mal alman kimse hazr olmad
zaman dava alm deildir. Oysa ki, hrszln kantlanmas iin dava amak arttr. Zina ise yle deildir.
Ancak zinada da, eer kadn hazr olursa belki kiinin kars olduunu syler. Fakat hazr olsa da byle syleyip
sylemiyecei kesin olmad iin bu ihtiml nazara alnmaz,
Eer ahitler bir kimse hakknda, tanmadklar bir kadnla zina ettiini sylerlerse o kimseye ceza lzm gelmez.
Zira kadn tanmadklar iin kadnn adamn ya kars veya cariyesi olabilir, ki zahir olan da budur. Fakat
kendisi karsn veya cariyesini tand iin eer kendisi bunu ikrar ederse ona ceza lzm gelir.
Eer iki ahit, bir kimsenin bir kadnla zorla zina ettiini, iki ahit de, kadnn isteiyle kadnla zina ettiini
sylerlerse -mam Eb Hanife'ye gre- adama da, kadna da ceza lzm gelmez. ki mam Zfer de bu grtedir.
Dier iki mam ise: Yalnz adama ceza lzm gelir. nk her drt ahit de adamn zina ettiini sylemi
bulunmaktadrlar. stelik iki ahit ayrca zor kullandn da szlerine ilve etmilerdir. Kadn hakkndaki
ahitlikleri ise tam deildir. nk kadna ceza lzm gelmesi iin kendi isteiyle zina etmi olmas arttr. Oysa
bu, sadece iki ahit tarafndan sylendii iin sabit deildir demilerdir. mam Eb Hanife ise: ahitlerin
ifdeleri arasnda eliki bulunduu iin ifdeler birbirini bozmaktadrlar. Bunun iin bu zina sabit deildir.
Kald ki ahitlerden iki tanesi kadnn kendi isteiyle zina ettiini syledikleri iin kadna zina isnad etmek
suundan fsk oluyorlar. Bunun iin ahitlikleri makbul deildir ve makbul olmaynca geride iki ahit kalr. ki
kiinin ahitlii ile ise zina suu sbt olamaz: Bunun iin ne kadna ve ne de adama ceza lzm gelmez demitir.
Eer iki ahit, bir kimsenin bir kadnla Basra'da, iki ahit de ayr kadnla Kfe'de zina ettiine ahitlik ederlerse,
hem kadn ile adama, hem de ahitlere ceza lzm gelmez. nk Basra ile Kfe biribirinden uzak yerler olduu
iin, her iki ahidin syledii fiilin dier iki ahidin syledii fiilden ayr olmas lzm gelir. Bunun iin her bir
fiile yalnz iki ahit kalr. ki ahit ile ise zina sabit olamaz. Ancak, grnrde ahitlerin says drtten aa olmad iin ahitlere de iftira cezas lzm gelmez.
Eer ahitler bir odann kelerinde ihtilf ederlerse, o zaman adam ile kadna ceza lzm gelir. Yni eer drt
ahitten ikisi: Odann u kesinde, dier ikisi de: u kesinde zina ettiler diye ahitlik ederlerse adam ile
kadma ceza lzm gelir. Bu da bir istihsandr. Kys ise -ifdeler deiik olduu iinceza lzm gelmemesini
gerektirir. stihsnn dayana da udur: Bu deiik ifdeleri Olabilir ki adam ile kadn odann bir kesinde fiile
baladktan sonra birbirlerini gezdirerek t ki odann dier kesinde ii bitirmilerdir eklinde uzlatrmak
mmkndr.
Eer drt kii adamn kadnla gnein doduu srada Nuhayle'de drt kii de gnein doduu srada
Derhind'de zina ettiine ahitlik ederlerse, hem adam ve kadna, hem ahitlere ceza lazm gelmez. Adam ile
kadna ceza lzm gelmez. nk ahitlerden bir partinin yalan sylediini kesin olarak bildiimiz halde hangi
parti olduunu bilemiyoruz. ahitlere de ceza lzm gelmez. nk iki partiden her birinin doru sylemi
olmas muhtemeldir.
Eer drt kii bir kadn aleyhinde zina ile ahitlik ettikleri halde, kadnn kz olduu anlalrsa, ne kadna ve ne
de ahitlere ceza lzm gelmez. Zira kendisiyle zina edilen kadnn kz kalmas mmkn deildir. Bunun mns
udur ki Kadnlar kz muayene etmi ve kz olduuna ahitlik etmilerdir. Kadnlarn ahitlii ise, cezann
dmesinde hccet ise de, lzm gelmesinde hccet deildir. Bunun iin ceza kzdan der ve ahitlere de lzm
gelmez.
Eer drt kii bir kimsenin zina ettiine ahitlik eder, fakat ahitlerin hepsi kr, yahut bakasna zina isnd etmek
suundan ceza giymemi kimseler ise, ya da birisi kle veya ayr sutan ceza giymi ise hepsine ceza lzm
gelir. Zina ettiine ahitlik ettikleri kimseye ise ceza lzm gelmez. nk bu ahitlerin ahitliiyle mal davalar
sabit olmazken, ceza davalarnn sabit olmamas evleviyetle lzm gelir. Kald ki bu ahitler ahitlik etmeye ehil
deillerdir. Kle de ne ahit olmaya, ne de ahitlik etmeye ehil deildir. Bunun iin bunlarn ahitliiyle zina
sabit olamaz ve sabit olmaynca ahitlikleri iftira kabul edilmi olur.
Eer bu drt kii kr veya iftira cezasn giymi olmayp, ancak fsk iseler, yahut fsk olduklar sonradan
anlalrsa, onlara ceza lzm gelmez. nk fsk olan kimse, her ne kadar ahitlik etmesinde -fsk olduu iinbir kusur varsa da, hem ahit olmaya, hem ahitlik etmeye ehildir. Bunun iin eer hkim bir f-skn ahitliiyle
hkmederse -biz Hanefilere gre- hkm geerlidir. Ancak fsk olduklar iin ahitlikleri kusurludur. Bunun
iin ahitlikleri ile adamn kesin olarak zina ettiine hkmedilemez ve dolaysyla ona zina cezas lzm gelmez.
mam- afi'ye gre ise -gelecei zere- fsk olan kimse de -kle gibi- ahitlie ehil deildir.
Eer zina ahitlerin says drtten aa olursa onlara ceza lzm gelir. nk saylar drtten aa olduu zaman
ifdeleri iftira kabul olunur. Zira zina ahitlerinin says eksik olduu zaman, ahitlik yapmalar er'an matlb
deildir. ahitliin iftira olmamas da er'an matlb olmasna baldr.
Eer drt kiinin ahitlik etmeleri zerine bir kimseye dayak cezas verildikten sonra o drt kiiden birinin kle
veya bakasna zina isnd etmek suundan ceza giymi olduu anlalrsa, ahitlerin drdne de ceza lzm gelir.
nk saylar e indii iin iftira etmi kabul olunurlar. (Fakat eer dayak yznden adamn vcudunda bir
yara meydana gelmi ise -mam Eb Hanife'ye gre- yarann diyeti ne ahitlere ve ne de Beytlmala lzm
gelmez. Ancak eer talanm ise, adamn diyeti Beytlmala lzm gelir demilerdir.
Ben diyorum ki:Adamn dayaktan lmesi halinde de bu ihtilf cridir. Buna gre eer adam dayaktan lr ve
ahitler de ahitliklerinden dnerlerse -mam Eb Hanife'ye gre- adamn diyeti ahitlere lzm gelmez. Dier iki
mama gre lzm gelir. ki mam: nk onlarn ahitlii zerine adama dayak cezas lzm gelmiti. Dayak
atarken de adam yaralamamak elde olmayan bir eydir. Bunun iin eer ahitliklerinden dn yaparlarsa,
adamn diyeti onlara, eer dnmezlerse Beytlmala it olur. nk adam celltn fiili ile lmtr. Celltn fiili
ise hkime mal olur. Hkim de nvslmanlarn vekil-i umur'u olduu iin, adamn diyeti mslmanlarm mal
olan Beytlmale der. demitir. mam Eb Hanife ise: ahitlerin ahitliiyle adam ldrmek veya yaralamak
deil, ona incinecek ekilde dayak atmak vcib olmutu. Bu itibarla adamn lmesi, ahitlerin ahitlii yznden
deil, ona dayak atan kimsenin acemilii yzndendir. Bunun iin adamn diyeti ona dayak atan kimseye lzm
gelmesi gerekir. Fakat bu grevi yapmaktan ekinmemesi iin -sahih olan gre gre- ona da lzm gelmez,
demitir. Eer drt kii, drt kiinin bir kimse aleyhinde zina ile ahitlik ettiklerine ahitlik ederlerse, o kimseye
ceza lzm gelmez. nk ahitliin doruluunda daha fazla phe vardr. Kald ki bu ahitlik iin bir zorunluk
da yoktur. Eer bundan sonra asl olan ahitler gelip ayr ahitlii yaparlarsa, yine adama ceza lzm gelmez.
Zira onlarn ahitlii, kendilerinden nakleden ahitlerin ahitlii reddedilince reddedilmi olur. Zira
kendilerinden nakledenlerin ahitlii onlarn ahitlii yerine kaimdir. ahitlere de -saylan tamam olduu iinceza lzm gelmez.
Eer drt kiinin ahitlii zerine bir kimse talandktan sonra o drt kiiden biri ahitliinden dnerse, yalnz
ona, hem ceza, hem de diyetin drtte biri lzm gelir. Bu kimseye diyetin drtte-biri lzm gelir. nk adamn
lmne drttebir nisbetinde sebep olmutur, mam- afii burada da ksas ahitleri hakkndaki kaidesine uyarak:
adama diyet lzm gelmez. Onu ksasen ldrmek gerekir demitir. Bu kimseye bakasna zina isnd etmek
cezasnn lzm gelmesi de, her mammzn grne gredir.
mam Zfer ise: Bu kimseye zina isnd etmek cezas lzm gelmez. nk eer bu kimse sa olan bir adama
zina isnd etmi ise, adamn lm ile bu hak dmtr. Eer lye zina isnd etmise, bu l hkimin karar
ile ldrld iin ona zina isnd etmek cezay gerektirmez demitir.
Biz diyoruz ki: bu kimsenin ahitlii, ahitliinden dnmesiyle iftiraya dnmtr. nk dn yapmasyla
ahitlii bozulduu iin, dnd zaman ahitlii iftira olur.
Eer zina ettiine drt kiinin ahitlik ettii bir kimse, henz talanmamken ahitlerden biri ahitliinden
dnerse, ahitlerin hepsine iftira cezas lzm gelir ve o kimseye de artk zina cezas uygulanmaz. mam
Muhammed: ftira cezas, ahitliinden dnen ahitten bakasna lzm gelmez. nk bu ahitlik hkimin
karan ile kesinletii iin ancak ahitliinden dnen kimsenin ahitlii bozulur. Nasl ki ceza uygulandktan
sonra ahitlerden biri dn yaparsa yalnz onun ahitlii bozulur demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: Cezann uygulanmas da hkimin kararndan bir paradr, bunun
iin bu kimse, sanki hkim daha karar vermeden ahitliinden dnmtr. Bunun iindir ki adama artk zina
cezas uygulanmaz. Hkim daha karar vermemiken bir ahidin dnmesi halinde ise, hepsine iftira cezas lzm
gelir demilerdir.
Eer zinann ahitleri be kii olup onlardan biri ahitliinden dnerse ona bir ey lzm gelmez. nk onun,
ahitliinden dnmesiyle herhangi bir ey deimez. Fakat eer ondan sonra bir bakas da dnerse, o zaman
ikisine de hem iftira cezas, hem diyetin drtte biri lzm gelir. nk o zaman ahitlerin says drdn altna
dt iin nemli olan, dnenlerin ka kii olduu deil, kalanlarn ka kii olduudur,
Eer drt ahit bir kimsenin zina ettiine ahitlik ettikten sonra tezkiye edilirler ve bunun zerine o kimse de
talanr, ondan sonra o drt ahidin mecus veya kle olduklar anlalrsa -mam Eb Hanife'ye gre- adamn
diyeti ahitleri tezkiye edenlere lzm gelir. Dier iki mam ise: Beytlmal'a der. nk ahitleri tezkiye
edenler, kiinin zina ettiini sylemeyip, sadece ahitlerin iyi kimseler olduunu sylemilerdir. Bu itibarla
bunlar, zina eden kimsenin zina ettiini deil de, evli olduunu syliyen kimseler gibidirler. Zina eden kimsenin
evli olduunu syliyenlere nasl diyet lzm gelmiyorsa, bunlar da yledir demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Eer bunlar ahitleri tezkiye etmeselerdi hkim ahitlerin ahitliiyle adam
talatmayacakt. Bunun iin zavallnn lmne bunlar sebep olmulardr. Zina edenin evli olduunu syleyenler
ise bunlar gibi deillerdir. nk evlilik sadece bir arttr demitir. ahitleri tezkiye eden kimseler, ahitleri
tezkiye ederken ister: -ahitlik ederiz- desinler, ister demesinler, fark etmez.
mam Eb Hanife'ye gre, ahitleri tezkiye edenlere diyet de ancak eer ahitlerin hr veya mslman
olduklarn sylemilerse lzm gelir. Eer ahitlerin iyi kimseler olduundan baka bir ey sylememilerse ve
ahitler kle veya gayrimslim kmlarsa, onlara diyet lzm gelmez. nk kii, kle veya gayrimslim
olduu halde iyi bir kimse olabilir- Bu durumda ahitlere de diyet lzm gelmez. nk ahitlik evsaf
kendilerinde bulunmad iin ifdeleri ahitlik saylmaz. Bu ahitlere ayrca iftira cezas da lzm gelmez.
nk bunlar sa olan bir kimseye zina isnd ettikten sonra o kimse lmtr.
Eer drt ahidin, bir kimsenin zina ettiine ahitlik etmeleri zerine hkim o kimsenin talanmasn emreder ve
orada hazr bulunan bir kimse de adamn boynunu vurduktan sonra ahitlerin kle olduklar anlalrsa istihsnen
adamn diyeti onu ldrene lzm gelir. Kys ise -susuz olan bir kimeyi ldrd iin- ona ksas lzm
gelmesini gerektirir. Istihsnn dayana da udur: adam onu ldrrken, hkimin grnrde sahih olan bir karar
bulunduu iin: Haksz yere onu ldrmtr denemez. Fakat eer hkim daha karar vermeden onu ldrrse
yle deildir. nk o zaman, edilen ahitlik daha hccetlemedii iin, adam haksz yere ldrm saylr.
Adama lzm gelen bu diyet de -kiiyi bile bile ldrd iin- akilesine deil, kendisine lzm gelir. nk bile
bile ldrmelerde diyet akile-ye lzm gelmez. Sonra bu diyet bizzat ldrme ile lzm geldii iin ylda
denir.
Eer kii hkimin emri zerine adam talar ve ondan sonra ahitlerin kle olduklar anlalrsa, o zaman adamn
diyeti Beytlmal'a lzm gelir. nk hkimin emri zerine adam ldrd iin sanki hkim adam
ldrmtr. Hkimin adam ldrmesi hlinde ise. adamn diyeti Beytlmal'a lzm gelir. Fakat eer adamn
boynuna vurursa -hkimin emrine uymad iin- yle deildir. Eer ahitler bir adamn zina ettiine ahitlik
ederlerken: Adam zina ederken biz bile bile ona baktk deseler bile ahitlikleri kabul olunur. nk bir eye
ahit olabilmek iin o eye bakmak gerykir. Bunun iin -doktora, ebeye, bakmak nasl caiz ise- ahitlere de
bakmak caizdir.
Eer drt kii bir adamn zina ettiine ahitlik ederlerken adam -karl ocuklu olduu halde- -ben bekrm- dese,
talanr. nk kars ve karsndan ocuu olduu halde Ben bekrm demesi -ben karmla cinsel ilikide
bulunmadm mnsndadr. Kadndan ocuu olmas ise onun yalan sylediini gstermektedir. Bunun iindir
ki eer bu kadn bir veya iki talk ile boarsa, onunla cinsel ilikide bulunmadn sylese bile rec'i talk olur.
Eer adamn kadmdan ocuu bulunmaz, fakat bir erkek ile iki kadn onun evli olduuna ahitlik ederlerse, yine
talanr. mam Zfer ile mam- afii ise: Talanmaz demilerdir, mam- afii: nk mli davalar dnda
kadnlarn ahitlii kabul olunmaz, mam Zfer de: Evlilik talanmann her ne kadar art ise de -onunla zina
suu arlat iin- sebep mhiyetinde olan bir arttr. Bunun iin kadnlarn ahitlii nasl cezalarda kabul
olunmuyorsa -ceza lzm gelmemesi iin- cezann arlamasna sebep olan eylerde de kabul olunmaz demitir.
Biz diyoruz ki: evlilik kiiyi zinadan alkoyan iyi bir vsf olduu iin cezaya deil, vgye sebep olan bir
eydir. Bunun iin bir kimsenin evli olduuna ahitlik eden kimse, o kimseye kt bir vasf vermi olmuyor, ki
ahitlii kabul olunmasn.
Eer evlilik ahitleri ahitliklerinden dnerlerse onlara bir ey lzm gelmez. mam Zfer, yukarda geen sebebe
binen: Onlara diyet lzm gelir demitir.906
ki me Cezas
Eer bir kimse iki itii iin yakalanp hkime gtrlrken henz kendisinden iki kokusu gitmemi, yahut
sarho ise ve ahitler de iki itiine ahitlik ederlerse, o kimseye ceza lzm gelir. Eer iki ienin kendisi de,
henz kendisinden iki kokusu gitmemiken bunu ikrar ederse yine byledir. nk bu her iki surette de adamn
iki itii ve iki imesi olaynn da henz eskimedii, anlalm olur. ki iene ceza lzm gelmesi. Peygamber
Efendimiz (Aley-hi's-salt ve's-selm)'in: ki ieni dvn. Eer bir daha yaparsa bir daha dvn 907
hadisinden kaynaklanmaktadr.
Eer kii, kendisinden iki kokusu gittikten sonra iki itiini ikrar ederse -mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf'a gre- ona ceza lzm gelmez. mam Muhammed ise: Lzm gelir demitir. Kiiden iki kokusu
gittikten sonra ahitlerin ahitlik etmeleri hlinde de mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre- kiiye ceza
lzm gelmez. mam Muhammed ise; Lzm gelir. demitir. Buna gre iki ime olaynn eskimesi -her
mam'a gre de- ahitlerin ahitliini kabule mnidir. Ancak mam Muhammed, iki imeyi de zinaya kyas
ederek: ki ime olaynm eskimesi aradan belirli bir zamann gemesiyle olur demitir. nk eskimek,
aradan zaman gemek demektir. Kokuya ise gvenilmez. Zira koku baka eylerden de olabilir. Nitekim ir:
Bana: Yana da azn koklayalun. Sen iki imisin derler.
Onlara: Hayr, ben iki imedim, ayva yedim dedim demitir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: kiinin iki imi olmas, azndan iki kokusunun gitmesiyle eskimi olur. Zira Abdullah ibn-i Mesud
(Radyallh anh): ki ieni yakalayn. Eer ondan ki kokusunu duyuyorsanz onu dvn demitir. Hem de
hibir ey, kiiden iki kokusunun gelmesi kadar, o kiinin yeni iki itiini gsteremez. Zamara ise ancak,
kiiye, elbisesi soyulduktan sonra vurulur. mam Muhammed'den ise ki cezas hakknda bir nass bulunmad
iin onda hiffet aranr. Bunun iin adama vurulurken elbisesi karlmaz diye syledii rivayet olunmutur.
Eer iki ien kimse kle olursa, cezas krk denektir. Zira klelik -bilindii zere- hereyde cezay yanya
indirir.
Eer bir kimse, iki itiini ve sarho olduunu ikrar ettikten sonra ikrarndan dnerse ona ceza verilmez. Zira
iki ime cezas Allah'n halis bir hakkdr.
ki ime suu iki kiinin ahitliiyle sabit olduu gibi, kiinin -bir kez olsun- ikrn ile de sabit olur. mam Eb
Ysuf dan ise: Kiiye ceza lzm gelmesi iin iki kez ikrar etmesi gerekir diye syledii rivayet olunmaktadr,
ki bu ihtilaf hrszlk hakkndaki ihtilf gibidir. Allah izin verirse biz o ihtilf hrszlk bahsinde anlatacaz. ki
ime suunda kadnlarn ahitlii kabul olunmaz. nk kadnlarn ahitliinde, erkek ahit bulunmad zaman
kabul olunduu phesi vardr. Hem de erkee nazaran kadn daha ok yanlp olaylar unutuverir.
906
907
Eb Davud, er'i cezalar c. 2 s. 260; lm-i Mce, er'i cezalar c. 2 s. 188; Nesai, Eribe c. 2 s. 329; el-Mstedrek, efi cezalar c. 4 s. 371
Kendisine ceza lzm gelen sarho da; ne konutuunu hi bilemiyen ve erkei kadndan ayramyan kimsedir.
Ben diyorum ki: bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Sarho; konuurken samalayp
kartran kimsedir demilerdir. nk rfen de sarho bu kimseye denilir. Ulemnn ou da buna
meyletmilerdir. mam Eb Hanife ise: nk cezay gerektiren sularda -kiiye ceza lzm gelmemesi iinsuun en ar aamas nazara alnr. Sarholuun en son aamas da, kiinin sevinten akln tamamen yitirip
hibir eyi tanm amasdr. nk bundan daha aa olan derecede kiinin ayk olduu phesi vardr demitir.
Fakat haram olmak bakmndan sarholukta muteber olan -ihtiyata daha uygun olduu iin- iki mamn
grdr. mam- afii ise: Sarholuun belirtisi yry, davran ve konumalarnda grlen kimse
sarhotur demitir. Fakat bu belirtinin belirli bir snn olmad iin ona itibar etmede mn yoktur.
Sarho olan kimseye, iki itiini ikrar da etse ona ceza lzm gelmez. nk sarho olan kimsenin yalan
syleme ihtimali daha oktur. ki ime cezas da Allah'n halis hakk olduu iin lzm gelmemesine yol aranr.
Bakasna zina isnad etmek cezas ise -onda kul hakk da bulunduu iin- yle olmayp, kii sarhoken eer
eskimenin baka bir eyle anlalmas mmkn olmazsa ba vurulur. ki kokusuyla dier eylerin kokusunu
biribirinden ayrd etmek de bilen kimseler iin kolaydr. Kokulan biribirinden ancak, ham ve zevki zayf olan
kimseler ayramaz. demilerdir. krara gelince t tmam Muhammed'e gre, nasl zina eden kimseye, zina ettiini
ne zaman ikrar ederse ceza lzm geliyorsa, iki ien kimseye de -yukanda da getii zere- ne zaman iki
itiini ikrar ederse ceza lzm gelir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise: ki iene ceza ancak, eer
henz azndan iki kokusu gitmemiken itiini ikrar ederse lzm gelir. nk iki imenin cezas Ashabn
icma ile sabit olmutur. Ashab'n icma da ancak Abdullah ibn-i Mesud'un da onlara katlmasyla tamam olur.
Abdullah bn-i Mesud ise -yukanda da rivayet ettiimiz zere- iene ceza lzm gelmesi iin azndan iki
kokusunun duyulmasn art komutur. demilerdir.
Eer iki ien kimse henz sarhoken veyahut azndan iki kokusu gitmemiken ahitler onu yakalar ve fakat
onu yakaladklar ehirden bir baka ehire gtrnceye kadar sarholuu veyahut aznn kokusu giderse -hicr
mam'a gre de- ona ceza uygulanr. Zira mesafe uzakl nasl zina cezasnda bir mazeret ise, burada da
yledir. Bunun iin byle durumlarda ahitlerden phe etmeye mahal yoktur.
Nebiz ien kimseye de eer sarho olursa ceza lzm gelir. Zira rivayete gre Hz. mer (Radyallh anh), nebiz
imekten sarho olmu bir bedevi arab cezalandrmtr. Allah izin verirse cezay gerektiren sarholuk miktarn
ve sarho olan kimseye lzm gelen cezann ne olduunu anlatacaz.
Azndan iki kokusu gelen veyahut ikiyi kusan kimseye ceza lzn gelmez. Zira kendisinden duyulan
kokunun ikinin kokusu olmayabildii gibi, kustuu ikiyi de kendi isteiyle imemi olabilir.
Sarho olan kimseye de, iki imekten sarho olduu ve ikiyi kendi isteiyle itii, bilinmedike ceza lzm
gelmez. Zira yiyilmesi caiz olan herhangi bir eyden sarho olabildii gibi. kendisine zorla iki iirilmi olabilir.
Kiiden sarholuk gitmedike ona ceza uygulanmaz. nk cezadan gaye kiinin bir daha su ilememesi
olduuna gre, eer kii ayk deilken ona ceza uygulanrsa, yedii cezadan haberi olmaz ki yedii ceza ona ders
olsun. ki imenin ve sarho olmann cezas seksen denektir. Zira Ashab- Kiram bunda icma etmilerdir.
Bu seksen denek de -yukarda getii zere- zina cezasnda olduu gibi kiinin yalnz bir yerine deil,
vcudunun deiik yerlerine vurulur. Mehur olan rivayete gre bile, eer bakasna zina isnd ettiini ikrar
ederse ona ceza lzm gelir. Sarho olan kimse eer dinden karsa kars boanmaz. nk dinden kmak
inanszlk demek olduu iin, kii sarhoken inanl veya inansz olamaz.908
Bakasna Zina snd Etmenin Cezas

Eer bir kimse, hr, akll, ergin, mslman ve namuslu olan bir erkek veya kadn ak bir ekilde zina ile
karalar ve o erkek veya kadn da davac olursa, -hkim o kimseye eer hr ise- seksen denek vurdurur. Zira
Cenb-i Hak (Azze ve Celle):
Muhsan olan kadnlar zina ile karalayp, sonra (davlarn isbat iin) drt ahit getirmiyenlere seksen denek
vurun ve onlardan hibir ahitlii de kabul etmeyin 909 buyurmutur. Muhsan ise: hr. akll, ergin, mslman
ve etei temiz olan kimse demektir. nk klenin zinas pek ayp saylmaz. ocuk ile deli de mkellef olmadklar iin zina onlara leke olmaz. Mslman olmann art da: nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
Allah'a ortak koan kimse muhsan olamaz 910 buyurmutur. Etei temiz olmayan kimse de hem bu suun
kendisine isnd edilmesinden utan duymaz, hem de ona bu suu isnd eden kimse ona iftira etmi olmaz. Sonra,
bu karalamay yapan kimseye ceza lzm gelmesi iin ayrca, karalad kimsenin ona davac olmas gerekir.
nk kendisi lekelendii iin dava etmek onun hakkdr.Bu ceza da uygulanrken) zina cezasnda olduu gibi
ve ayr neden iin denekler kiinin vcudundan yalnz bir yere deil, deiik yerlerine vurulur ve ayrca kiinin
908
Nur: 24/4
910
Zinann er'i cezas babnda gemitir
909
srtndaki elbisesi de karlmaz. Zira mfteri olduu kesin olarak bilinmedii iin cezasnda iddet aranmaz.
Ancak eer srtnda krk v.b. gibi dvlrken incinmesine mni olan (bir ey bulunursa karlr.
Eer bakasna zina isnd eden kimse kle ise ona krk denek vurulur. Zira klenin cezas hro lzm gelen
cezann yarsdr.
Eer bir kimse bir bakasna: Sen babandan deilsin dese ona ceza lzm gelir. nk bu sz Senin annen
zina etmitir demektir. Bu da, eer kiinin annesi hr ve mslman ise yledir.
Eer kii fkelendii bir kimseye: Sen babann olu deilsin dese ona ceza lzm gelir. Eer fkeli deilken bu
sz sylerse ona ceza lzm gelmez. nk kii fkeli iken bu sz syledii zaman hakiki mnsn kasd eder
ve svg olarak syler, fkeli deilken syledii zaman ise: Sen insanlk ve stn kiilikte babana benlerdir
demilerdir. (Muhsan olan lnn gayri mslm, yahut kle olan olu, ona zina isnd eden kimsenin
cezalandrlmasn istiyebilir.) mam Zfer: stiyemez. nk eer istiyebilirse, baba veya annesine srlen
lekenin kendisine de srlm olduu iin istiyebilir. Oysa bu leke bizzat kendisine srld zaman -kendisi
gayrimslim, yahut kle olduu iin- istiyemez demitir.
Biz diyoruz ki: kendisinin karalanmasyla anne veya babasnn karalanmas arasnda fark vardr. nk kendisi
gayrimslim veya kle olduu iin kendisini karalayan kimseye ceza lzm gelmez, ki bu cezay istiyebilsin.
Baba, yahut annesi ie muhsan olduklar iin onlar karalayan kimseye ceza lzm gelir. O da, o anne veya
babann ocuu olduu iin bu hakk taleb eder.
Kle, hr olan annesine isnd ettii iin efendisinin, ocuk da, hr ve mslman olan annesine zina isnd ettii
iin babasnn cezalandrlmasn istiyemez. Zira efendi klesi iin, baba da ocuu iin cezlandnlamaz. Bunun
iindir ki baba olu yerine, efendi de klesi yerine ksas olamazlar. Fakat eer annesinin bir baka kocadan bir
olu daha olursa, annesinin o olu, babasna yabanc olduu iin istiyebilir.
Eer bir kimse bir bakasna zina isnd ettikten sonra o bakas lrse, o kimseden ceza der. mam- afii:
Dmez demitir. Eer o bakas, cezann bir ksm uygulandktan sonra lrse bu sefer cezann kalan ksm
der. mam- afii: Dezann kalan ksm da dmez demitir. nk mam- fii'ye gre bu cezay isteme
hakk lden vrislerine geer.
Bize gre ise gemez. Zira bu hak bir taraftan eriatn, bir taraftan da onun hakkdr. Bu ceza ile, kiiye srlen
zina lekesinin silinmesi gayesine baklrsa kul hakkdr, halkn birbirleri hakknda iftira ve dedikodu
yapmalarnn nlenmesi gayesine baklrsa eriatn hakkdr.
Biz Hanefiler eriatn hakk olduu ynn tercih etmiken, mam- afii kul hakk olduu ynn daha gl
bulmutur. Bunun iindir ki bu hak ona gre balanabilir, onun yerine bir baka ey alnabilir ve suun
tekerrr halinde ceza tekerrr etmez. Bize gre ise balanamaz, onun yerine bir baka ey alnamaz ve suun
tekerrr halinde ceza da tekerr eder.
Eer bir kimse, bir bakasna zina isnd ettiini ikrar ettikten sonra ikrarndan dnerse, kabul olunmaz. nk
ikrarnda, zina isnd ettii kimsenin de hakk bulunduu iin dn yapt zaman o kimse kendi hakkn ister.
eriatn halis hakk olan ikrarlarda ise -herhangi bir kimsenin hakk bulunmad iin- dn caizdir.
Eer bir kimse, arap olan birine: Ey nabti diye hitap ederse ona ceza lzm gelmez. nk bu kimse bu sz
ile o kimseyi ahlk ve davranlar bakmndan nabtilere benzetmi olur.
Eer bir kimse bir bakasn amcasna, yahut daysna, ya da vey babasna isnd ederse, onu karalam olmaz.
nk bunlarn her ne de mecazen -baba- denilir. Nitekim smai1 (Aley-hisselm) Ykp (Aleyhisselm)'in
amcas iken 911 yet-i kerimesinde ad, Ysuf (Aleyhisselm)'n babalan arasnda gemektedir. Day hakknda da
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ves-selm);
Ay babadr 912 buyurmutur. vey baba da ocua bakt iin ona baba denilir.
Eer bir kimse birine Zampara dedii iin br de ona Zampara sensin derse, ikisine de ceza lzm gelir.
nk ikisi de birbirlerini zina ile karalam olurlar.
Eer bir kimse karsnn dourduu ocua: Benimdir dedikten sonra Benden deildir dese, kars ile
mlaane etmesi gerekir.
Zira nce Benimdir dedii iin ocuun soyu sabit olur ve sabit olunca Benden deildir demesiyle karsna
zina isnd etmi olur. Bunun iin kadnla mlaane etmesi gerekir. Eer nce: Benden deildir, sonra
Bendendir dese, o zaman mlaane deil, ona ceza lzm gelir. Zira kendi kendini yalanc karnca artk
mlaaneye gerek kalmaz. nk mlaane birbirlerini yalanlamak iin vaz'edilmi zaruri bir cezadr. Burada ise
kendisi kendini yalanc karmtr. Bunun iin ona lzm gelir. (Bununla beraber) her iki surette de (ocuk
kendisinindir. nk birinci surette nce, ikinci surette de sonra ocuk benimdir diye ikrar etmitir.
Eer bir kimse, babalarnn kim olduu bilnmiyen bir ka ocuu bulunan, yahut kocasnn kendisiyle mlaane
ederek ocuunun kendisinden olmadn syledii bir kadna zina isnd ederse -ocuk ister sa ister lm
olsun- o kimseye ceza lzm gelmez.
nk ocuklarn kimin ocuklar olduklarnn bilinmemesi, yahut ocuk babasnn ocuun kendisinden
olmadn sylemesi, kadnn etei temiz olmayan bir kadn olduu zannn verir. Herhangi bir kimseye zina
911
Bakara: 2/133
Gariptir. Ancak Eb ca- Deylemi'nin el-Pirdevs adl kitabnda Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan Day, babas bulunmayan kimsenin
babasdr mealinde roerfu olarak naklettii bir hadis kaytl bulunmaktadr. Nasb-rraye c. 3 s. 363
912
isnd etmenin cezay gerektirmesi ise, o kimsenin etei temiz bir kimse olmas artna baldr.
Kocas kendisiyle mlaane ettii ocuksuz bir kadna ise, zina isnd eden kimseye ceza lzm gelir. Zira bu
kadnda etei temiz olmayan bir kadn olduunu gsteren bir almet yoktur.
Eer bir kimse, ne kars ve ne de cariyesi olmayan br kadnla haram olan cinsel ilikide bulunmu ise, ona zina
isnd eden kimseye ceza lzm gelmez. nk bu kimse zina etmi olduu iin ona zina isnd eden kimse iftira
etmi olmuyor. Bunda kaide udur ki; Eer bir kimse, lizatihi haram olan bir cinsel ilikide bulunursa, ona zina
isnd eden kimseye ceza lzm gelmez. nk zina lizatihi haram olan cinsel ilikidir. Eer kiinin bulunduu
cinsel iliki lizatihi deil de, baka bir sebepten dolay haram ise ona zina isnd etmek cezay gerektirir. nk
lizatihi haram olmayan cinsel iliki zina deildir.
Kiinin, kars veya tamamen cariyesi olmayan bir kadnla cinsel ilikide bulunmas ise lizatihi haramdr. Hatt
eer cariyesi bile olsa, eer ona -onun st kardei olmas gibi- herhangi bir nedenle ebediyyen haram ise, onunla
cinsel ilikide bulunmas yine lizatihi haramdr. Fakat eer geici olarak ona haram ise, onunla cinsel ilikide
bulunmas lizatihi haram deildir. Ancak mam Eb Hanife, ebediyyen haram olmann ya icm veya mehur bir
hads ile sabit olmasn art komutur. Bunun iin eer bir kimse, kendisiyle bir bakas arasmda mterek
bulunan bir criye ile cinsel ilikide bulunan bir kimseye zina isnd ederse ona ceza lzm gelmez. Zira bu criye
tamamen o kimsenin cariyesi deildir. Eer bir kimse hristiyanlnda zina eden bir kadna da zina isnd ederse,
yine hkm byledir. nk mslman olmayan kimsenin de zinas er'an zinadr. Bunun iindir ki ona ceza
lzm gelir.
Eer bir kimse, mecs olan criyesiyle, yahut ayba hlinde olan karsyla, ya da kendisiyle kitabet akdini
yapt criyesiyle cinsel ilikide bulunan bir kimseye zina isnd ederse, ona ceza lzm gelir. nk bu her
surette de kadnn erkee haram olmas geici olduu iin erkein kadnla cinsel ilikide bulunmas z deildir.
Fakat, st kardei bulunan criyesiyle cinsel ilikide bulunan kimseye zina isnd eden kimseye ceza lzm
gelmez. nk bu surette kadn erkein her ne kadar cariyesi ise de -kiiye st kardei ebediyyen haram olduu
iin- sahih olan gre gre onunla cinsel ilikide bulunmas lizatihi haramdr.
Eer bir kimse, annesiyle evlendikten sonra mslmanh kabul eden bir mecsye zina isnd ederse -mam Eb
Hanife'ye grebu kimseye ceza lzm gelir. Dier iki mam ise: Lzm gelmez demilerdir. Bu ihtilf,
mecsnin, nikh dmiyen yakn akrabalaryla evlendii zaman onlar iin bu nikh akdi geerli midir, deil
midir? diye edilen ihtilfa dayamr. Evlenme bahsinde getii zere mam Eb Hanife'ye gre geerlidir, dier iki
mama gre deildir.
Eer mslman olmayan bir kimse bizden ald msaade le bizim lkemize geldikten sonra bir mslmana
zina isnd ederse, ona ceza lzm gelir. nk herhangi bir kimseye zina isnd etmek o kimsenin hakkn
inemektir. Oysa, bu kimse bizden ald msaade ile lkemize girerken kimsenin hakkma tecvz
etmiyeceine sz vermi olur. Hem de kendisi bizim lkemize girerken bizden zarar grmiyeceinin umudu ile
girmi olduu iin kendisinin de bize zarar vermemesi gerekir. Bunun iin bize zarar verdii zaman ona ceza
lzm gelir. Bakasna zina isnd etmek suundan ceza giyen kimsenin ahitlii de hibir zaman kabul olunmaz.
ahitlikler bahsinde gelecei zere mam- afii ise: Tevbe ettikten sonra ahitlii kabul olunur demitir.
Mslman olmayan kimse de, eer bakasna zina isnd ettii iin ceza giymi ise, slm idaresi altnda olan
gayrimslimler hakknda ahitlii kabul olunmaz. nk, mslman olmayan kimse, her ne kadar kendisi gibi
mslman olmayan kimseler hakknda ahitlik edebiliyorsa da, bakasna zina isnd etmek suundan ceza giyen
kimse iin ayrca ahitliinin de kabul olunmamas tamamlayc bif cezadr. Fakat bu kimse eer mslman
olursa, hem gayrimslimler, hem mslmanlar hakknda ahitlik edebilir. nk bu ahitlik edebilme yetkisini
mslman olduktan sonra kazand iin, kabul olunmamas gereken eski ahitliin hkm altna girmez.
Bakasna zina isnd etmek suundan ceza giydikten sonra azatlanan kle ise yle deildir. nk kle kle
bulunduu srece hi kimse hakknda ahitlik edemedii iin, azatlandktan sonra ancak, ahitliinin kabul
olunmamas onun iin tamamlayc ceza olur.
Eer mslman olmayan bir kimse bakasna zina isnd etmek suundan bir denek yedikten sonra mslman
olur da ondan sonra geri kalan denekler ona vurulursa, ahitlii kabul olunur. Zira ahitliin kabul olunmamas
zina isnad cezasnn tamamlayc bir vasfdr. Bu kimseye ise, mslman olduktan sonra cezadan bir ksm
uyguland iin, ahitliinin kabul olunmamas onun cezas iin vasf olamaz. mam Eb Ysuf dan: -ahitlii
kabul olunmaz. nk az, oa tbidir diye syledii de rivayet olunmutur. Fakat birinci gr daha dorudur.
Eer bir kimse bir ka kez zina iledikten, yahut bir ka kez iki itikten, ya da bir ka kiiye zina isnd ettikten
sonra cezlandrlrsa, giydii ceza hepsinin yerine gemi olur. nk zina ile iki cezalan Allah'n halis birer
hakk olduklar iin bu cezalardan maksad kiinin bir.daha su ilememesidir. Bu maksad ise, kiiye bir kez ceza
vermekle de hasl olabildii iin ona ikinci kez ceza vermenin lzumunda phe bulunur. er' cezalar ise yukarda da getii zere- pheli durumlarda uygulanamaz. Fakat eer kii hem zina ilemi, hem bakasna
zina isnd etmi, hem hrszlk etmi, hem iki imi ise, yle deildir. nk bu sularn her biri ayr bir cezay
gerektirdii iin, birinin cezasyla dierlerinn cezasndan gdlen maksad hasl olamaz. Bunun iin bu cezalar
birle-emez. Bakasna zina isnd etmek cezas da -biz Hanefile'e gre- Allah'n hakk olma vasf onda daha
galip olduu iin, zina ile iki cezalarna kyas olunmutur.
mam- afii ise: Eer kiinin, kendilerine zina isnd ettii kimseler ayr ayr kimseler ise, yahut bir kimseye
isnd ettii zinalar ayr ayr zinalar ise, cezalar birleemez. nk bu cezada kul hakk olma vasf daha galiptir
demitir.913
dar Cezalar Hakknda Bir Fasl

Eer bir kimse, bir kleye, bir cariyeye, yahut bir gayrimslime zina isnd ederse, hkim bu kimseye uygun
grd bir idri ceza verir. nk bu da, bakasna zina isnd etme suudur. Fakat bu kimseler muhsan
olmadklar iin bunlara zina isnd eden kimseye er'i ceza vermek mmkn deildir. Bunun iin ona idri bir
ceza vermek gerekir.
Br kimsenin bir mslmana zina isnd etmeyip, sadece ona Fsk, Kfir, Habis yahut Hrsz demesi de
idri cezay gerektirir. Zira kii bu szlerle de lekelenip byk lde tedirgin olur. Ancak bu szleri sarfetmek
suunu, bakasna zina isnd etmek suuna kyas etmeye yol bulunmad iin, bu szleri sarfeden kimseye idri
ceza lzm gelir. Fakat birinci meselede ilendii farzed-len su yine bakasna zina isnd etmek olduu iin
hkimin orada verecei ceza idri cezalarn en ar olacaktr. kinci mislde ise, hkimin verecei ceza hkimin
takdirine braklmtr.
Eer bir kimse bir bakasna Eek veya Domuz dese, ona ceza lzm gelmez. nk kiinin gerekten eek
veya domuz olmad, herkese bilindii iin ona bu szlerden bir zarar gelmez. Kimisi: Cezalandrlr. nk
kendisine eek veya domuz denilen kimseye rf en leke srlm olur, kimisi de : eer svlen kimse -ulema
snf gibi- eraf veya ileri gelenlerden ise onu sven kimseye ceza lzm gelir. nk eraf veya ulemadan olan
kimse bu szden tedirgin olur. Eer sradan bir adam ise bir ey lzm gelmez demitir, ki en uygunu da budur.
idri ceza da en ok otuz dokuz, en az da denektir, mam Eb Ysuf ise: dri ceza yetmibe denee
kadar karlabilir demitir. dri cezann er'i cezalardan az olmasnn sebebi. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in; Kim ki er'i cezay gerektirmiyen bir su iin er' ceza kadar ceza verirse, zulmetmi
olur 914 hadisidir. Bunun iin mam Eb Hanife ile mam Muhammed: er'i cezann en az kleye lzm gelen
krk denektir diyerek: dri ceza otuz dokuz denekten fazla olamaz demilerdir.
mam Eb Ysuf ise hrlere lzm gelen er' cezalarn en azna bakarak: dar ceza yetmibe denee kadar
kabilir. nk asl, hrlere lzm gelen cezadr. demitir. Bir rivayete gre mam Eb Ysuf:dri cezann en
ou yetmi dokuz denektir demitir, ki mam Zfer de buna kaildir ve kys da bunu gerektirir. Ancak birinci
rivayet Hz. Aliden geldii iin mam Eb Ysuf bu grnde. Hz AIi'ye uymutur.
Sonra, idri cezann en az, Kuduri'de - denektir- diye takdir edilmitir. nk denekten daha az bir ceza
ile hibir yarar salanamaz.
Bizim Mavera n-Nehir ulemamz ise: dri cezann en az hkimin takdirine gredir. Hkim kiinin o sutan ne
kadar ceza ile vazgeeceini tahmin ederse o kadar ceza verir. Zira insanlarn hepsi bir olmayp herkesin huyu,
karakteri ayrdr demilerdir, mam Eb Ysuf dan ise: Suluya verilecek ceza, iledii suun byklk ve
kkl ile llr diye syledii rivayet olunmutur. mam Eb Ysuf dan: Her eit suun cezas, ayr
cinsten olan suun cezasna yakndr. Mesel yabana kadna dokunmak veya pmenin cezas zinann cezasna,
bakasna zinadan baka bir eyi isnd etmenin cezas bakasna zina isnd etmenin cezasna yakndr diye
syledii de rivayet olunmaktadr.
Hkim eer gerekli grrse, dayak atma cezasndan baka, ayrca hapis cezasn da verebilir. Zira arzu edilen
slahat hapis ile de salanabilir Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in de -az da olsa- hapis
cezasn uygulad rivayet olunmutur. 915 Hatt eer hapis cezas yeterli grlrse onunla yetinmek de caizdir.
Bunun iindir ki er'i cezay gerektiren su sanklarn, sular sabit olmadan hapsetmek caizken, hapis cezasn
gerektiren bir su sann, suu sabit olmadan hapsetmek caiz deildir.
Vurularn en iddetlisi idri cezalarda olur. nk idri cezalarda vurularn says az olduu iin, eer hafif de
olsa gaye hasl olamaz. Bunun iindir ki idri cezalarda vurularn deiik organlara datlmas
emrolunmamtr. dri cezalardan sonra zina cezas gelir. Zira zina cezas Kur'an- Kerim bir sabittir, zina
cezasndan da sonra iki cezas gelir. nk iki cezasnn sebebi kesindir, ondan da sonra bakasna zina isnd
etmek cezas gelir. Zira kendisine zina edilen kimsenin gerekte zina etmediinin kesin olarak bilinmedii iin
bu cezann sebebi kesin deildir. Hem de bu ceza, uyguland kimsenin ahitliini de kabul etmemekle
arlatrlmken, keyfiyet bakmndan da ar olmas uygun olamaz.
Hkimin bir kimseye verdii er'i veya idri ceza uygulanrken eer o kimse lrse, kimse sorumlu olmaz. Zira
bu kimsenin cezalandrlmas eriatn emridir. Emredilen herhangi bir eyi yerine getirmede ise, selmet art
deildir. 916
913
Beyhari (eri cezalar) c. 8 s. 327
915
Bu rivayet yukarda gemitir
916
914
HIRSIZLIK BAHS
Hrszlk: Szlkte bakasnn malm gizlice almaktr. eriatta da -gelecei zere- bu mnya ayrca br takm
kaytlar eklenmitir.
Hrszlkta gizlilik arttr. Ancak iin ya hem balangcnda, hem sonunda ya da -bir kimsenin duvarn gizli
olarak delip ieri girdikten sonra onun herhangi bir maln zorla kendisinden almak gibiyalnz balangta
arttr.
Hrszlk iki eit olup biri byk, biri kk olan hrszlktr. Byk hrszlk yol kesmektir. Byk hrszlkta
mal, hkmetin gznden, kk hrszlkta da mal sahibinin, yahut mal sahibi yerine geen kimsenin gznden
gizli olarak alnr.
Eer ocuk ve deli olmayan bir kimse, bir bakasnn sikkeli on dirhemini, yahut on dirhem deerinde olan bir
eyini, sakland yerden alarsa,o kimsenin eli kesilir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle)
Erkek, kadn, hrszlk yapan kimsenin elini kesin 917 buyurmutur.
Hrszlk yapan kimsenin elini kesmenin vcubu iin o kimsenin ocuk ve deli olmamas gerekir. nk ocuk
veya delinin yapt hrszlk, su saylmad iin elinin kesilmesini gerektirmez.
Hrszlk yapan kimsenin elini kesmenin vcubu, ayrca ald maln deerli bir ey olmas artna baldr.
nk deeri bulunmayan eylere kimse rabet etmedii gibi, onu alan kimse de gizli olarak almaz, ki ona
hrszlk densin ve alan kimsenin de, bir daha yapmamas iin eli kesilsin.
alnan maln on sikkeli dirhem veya on dirhem deerinde olmas art da bizim mezhebimizdir. mam afi:
Bir dinarn drtte biri, mam Mlik de - dirhem- demitir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) zamannda eli kesilen hrsz bir kalkan almt. Bu kalkann fiat hakknda da en az dirhem diye
naklolunmaktadr. Ancak mam- fii (Allah rahmet eylesin) ayrca unu demitir:
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda bir dinarn deeri on iki dirhem idi. dirhem
ise on iki dirhemin drtte biridir demitir.
Biz ise -cezann lzm gelmemesi iin- bu babta en ou tutuyoruz. nk az bir ey almann su olduunda
phe vardr. pheli durumlarda ise ceza lzm gelmez. Kald ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem): Bir dinar veya on dirhemden az olan eylerde el kesmek yoktur 918 hadsi de bizim grmz teyid
etmektedir.
Bir dirhem de dendii zaman ondan rf en sikkeli dirhem anlalda iin -Kuduri'de denildii gibi- alman
maln on sikkeli dirhem deerinde olmas art olmutur. Hatt eer kii on dirhem arlnda ve fakat deeri on
sikkeli dirhemden az olan bir gm klesini alarsa eli kesilmez.
Metinde geen Yahut on dirhem deerinde olan bir eyini deyimi, alnan maln gm para olmad zaman altn bile olsa- ona gm para ile deer biildiine iarettir. alnan malm ayrca, benzerlerinin muhafaza
edilmesi det olan bir yerden alnmas arttr, ki biz bunu -Allah izin verirse- yeri gelince anlatacaz.
El kesme cezasnda hr ile kle arasnda fark yoktur. Zira nassda herhangi bir ayrm yaplmamtr. Hem de
kleye el kesme cezasnn yansn vermeye imkn olmad iin -hrszln nlenmesi iin- ona cezann tamam
verilir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre eer bir kimse, hrszlk yaptn -bir kere olsun- sylese elini
kesmek vcib olur. mam Eb Ysuf ise: Hrszlk yaptn iki kere ikrar etmedike eli kesilmez demitir.
mam.Eb Ysu f'dan: -ikrar, davay kantlayan iki delilden biri olduu iin dier delil olan ahitlikte nasl iki
kiinin ahitlii art ise, kiinin ikrar ettii zaman da iki ayr yerde ikrar etmesi arttr. Nasl ki kii zina ettiini
de ikrar ettii zaman drt ayr yerde ikrar etmesi gerekir diye syledii rivayet olunmutur.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: krar sulunun ifdesi olduu bir kere ile iki kere arasnda fark
yoktur. Bunun iin, nasl ksas ve bakasna zina isnd etmek suu bir kere ikrar etmekle sabit oluyorsa, hrszlk
suu da bir kere ikrar etmekle sabit olur. ahitlik ise yle deildir. Zira bir kiinin bir eyi sylemesiyle iki
kiinin sylemesi arasnda -o eyin yalan olmas ihtimli bakmndan- fark vardr. Kald ki kii, er'i cezay
gerektiren herhangi bir suu -yz kere dahi olsun- ikrar ettii zaman eer ikrarndan dnmek isterse dnebilir.
Bunun iin ik-rn tekrar etmenin hi bir yarar yoktur. Zina suunu drt kere ikrar etmenin art olmas da kysa
aykn olduu iin baka sular ona kys olunamazdemilerdir.
Hrszlk suu iki kiinin ahitliiyle sabit olur. nk hrszlk da dier sular gibi iki kii tarafndan ifde
edildii zaman doru olduu kanaati hasl olur. Ancak hkimin ihtiyaten onlara -dier sularda olduu gibikiinin hrszl nasl yaptn, nerede yaptn ve ne zaman yaptn sormas gerekir. Hkim ayrca- sann
kamamas iin- ahitlerin durumunu tahkik edinceye kadar onu hapseder.
Bir ka kiinin birlikte bir eyi aldktan zaman, eer o eyden her birine den pay hrszlk nisab kadar ise
elleri kesilir, deilse kesilmez. nk hrszlk ancak, eer hrszn ald ey on dirhem deerinde olursa elinin
kesilmesini gerektirir. alman eyin tamam on dirhem deerinde olsa dahi, eer her birinin payna den miktar
on dirhemden az olursa, ald eyin on dirhem deerinde olmad iin elinin kesilmesini gerektirmez.919
917
Mide: 5/33
Tahavi - erh-l Asar (er'i cezalar) b. 2 s. 93
919
918
alnmas. El Kesmeyi Gerektiren Ve Gerektirmeyen eyler

1- Tahta, ot, kam, balk, ku, av hayvanlar, zrnk, krmz toprak ve kire ta gibi slm lkesinde bol
miktarda bulunan deersiz ve sahipsiz eyleri alan kimsenin eli kesilmez. Zira Hz. ie (Radyallh anh):
Peygamber Efendimiz zamannda deersiz eyler iin el kesilmezdi demitir. 920 Deersiz eyler de, her eyde
bol miktarda bulunan, kimsenin pek rabet etmedii ve esh^emedii eylerdir. Bunun iin, eriat bu eyleri
korumaya gerek grmemi ve bunun iindir ki ald, on dirhemden, az olan kimsenin elini kesmek vcib
olmamtr. Hem de bu eyleri saklayp korumaya -gerektirdii kadar- kimse nem vermedii.iin
muhafazalarnda eksiklik vardr. Nitekim tahtalar kaplarn nne atlmakta ve eer kullanmak iin olmazsa hi
kimse onlar ieri almamaktadr. Ku da utuu ve av hayvanlar kat iin kimse onlara da rabet etmez. Kald
ki byle eyler umuma it olduu iin onlar almann hrszlk olup olmadnda1 phe vardr. pheli
durumlarda ise er'i cezalar uygulanmaz. Baln tuzlusu ve tazesi de birdir. Ku da tavuk, kaz ve gvercinin
hepsine mildir. Zira; Kuta el kesmek yoktur 921 hadisi mutlaktr. mam Eb Ysuf'dan ise: amur, toprak
ve zibilden baka, her ey iin el kesilir. diye syledii rivayet olunmaktadr, ki mam- afii de bu grtedir.
Oysa bizim sylediimiz delil onlarn grne kardr. (St, et ve ya meyveler gibi abuk bozulan eyler iin
de el kesilmez.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Ne meyvalarda ve ne de dal ve fidanlarda el kesmek yoktur 922 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) ayrca; Yiyeceklerde de el kesmek yoktur 923 buyurmutur. Yiyeceklerden maksad da -Allah
daha iyi bilir- abuk bozulan yiyeceklerdir, ki yemek iin hazrlanm yemekler ve et, meyve gibi eylerdir. Zira
buday ve eker gibi bozulmayan yiyecekler iin -icma ile- el kesilir. mam- afii ise: abuk bozulan eyler
iin de el kesilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Ne meyvalar ve ne de dal ve fidanlar iin.el kesilmez. Meyva ancak harmana getirildii veya daarca
koyulduu zaman onun iin el kesilir. 924 buyurmutur, demitir.
Biz diyoruz ki; Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu hadisinde harmanlanan meyvalan istisna
etmitir. Harmanlanan meyvalar ise kurutulmu meyvalardr, ki biz de: Kuru meyvalar iin el kesilir diyoruz.
2- Aa zerindeki meyvalarla biilmemi ekinler iin el kesilmez. nk meyva aata iken ve ekin
biilmemiken muhafaza altnda deillerdir.
3- Sarho edici ikiler iin de el kesilmez. Zira sarho edici ikileri alan kimse, onlar dkmek iin alm
olabilir. Hem de sarho edici ieceklerin bir ksm er'an mal deildir. Bir ksmnn da mal olduunda ihtilf
edilmitir. Bunun iin alnmasyla el kesilip kesilmediinde phe bulunmaktadr. pheli durumlarda ise er'i
cezalar uygulanmaz. Tambur da alg aleti olduu iin (tambur iin de el kesilmez.)
4- Kur'an- Kerm'i alan kimsenin de -Kur'an- Kerm yaldzl da olsa- eli kesilmez. mam- afii: Kesilir.
nk Kur'an- Kerm ona deer biilen ve sat caiz olan bir maldr demitir, ki buna benzer bir sz mam
Eb Ysuf dan da rivayet olunmutur. mam Eb Ysuf dan ayrca: Eer Kur'an- Kerm'in yaldz hrszlk
nisabna ularsa onu alann eli kesilir. Zira yaldz, Kur'an- Kerm'den ayr bir ey olduu iin ona ayr bir ey
gzyle baklr diye syledii de rivayet olunmaktadr.
Zahir olan grn dayana da udur ki: Kur'an- Kerm'i alan kimse: Ona bakmak ve okumak iin alp
gtrdm diyebilir. Hem de Kur'an- Kerim, iindeki yazlar itibaryla mal deildir. Saklanmas ise, iindeki
yazlar iin olup kap, yaprak ve yaldzlar iin deildir. Kap, yaprak ve yaldzlar yazlara tabidirler. Tabi olan
eylere ise itibar olunmaz. Nasl ki iinde iki bulunan bir kab alan kimsenin de -kabn deeri hrszlk nisab
da olsa- eli kesilmez.
5- Camilerin kaplar iin de el kesilmez. nk camilerin kaplan muhafaza altnda olmadklar iin ev kaplar
gibidirler. Hatt ev kaplarndan daha ok muhafaza altnda deillerdir. Zira ev kar plaryla -hi deilse- evin
iindeki eyler muhafaza edilir. Camilerin kaplar ile ise, bir ey muhafaza edilmez. Bunun iindir ki cami
eyalarn alan kimsenin eli kesilmez.
6- Altndan yaplm ha ile satran, ve tavla aletleri iinde el kesilmez. Zira bunlar alan kimse, onlar -dinen
yasak olduklar iin- krmak maksadyla aldn syliyebilir. Fakat zerinde resim bulunan paralar yle deildir.
nk para zerindeki resimler taplmak iin yaplmazlar. Bunun iin kii: -krmak iin aldm- diyemez, tmam
920
Bu hadis hem Musannef, hem Msnedinde rivayet eden bn-i Ebi eybe Mnedninde ayrca alkann deerinden az olan eyler iin
el kesilmezdiziyadesini de kaydetmitir. Nasb-rraye c 3 s 360
921
Merfu olarak gariptir. bn-i Ebi eybe ile Abdrezzak Musanneflerinde Hz. Osman (r.a.)'dan mevkuf olarak rivayet etmilerdir. Nasbrraye c. 3 s. 360-361
922
Tirmizi (er'i cezalar) c. 1 s. 187; Nesai (Hrszn elini kesme bahsi) c. 2. s. 260; bn-i Mce (Hrszln cezas) 27; Eb Dvud (er'i
cezalar) 12; Muvatta' (Ser'i cezalar), 3
923
Bu lf 12 ile gariptir. Eb Dvud (Mrsel hadisler) arasnda Hasan-i Basri'den Peygamber Efendimiz: Ben yiyecekler el kesmem
buyurmutur eklinde kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 362
924
Bu lfzla gariptir. Ancak Eb Dvud, Nesai ve bn-i Mce'nin.Abdullah b. Amr As'dan Peygamber Efendimiz'e aa zerindeki
hurmann hkm soruldu. Peygamber Efendimiz: Kucana alp gtrmemek kayd ile, muhta olduu iin sadece azyla alan kimseye bir
ey lzm gelmez. Fakat harmana geldikten sonra ondan bir ey alan kimseye, eer ald miktar bir kalkann deerine ula-rrka el kesme
cezas lzm gelir mealinde rivayet ettikleri hadis de aa yukan ayn mnay vermektedir. Eb Dvud (Hrszlk) c. 2 s. 247, Nesai,
(Hrszlk) c. 2 s. 259, bn-i Mce (Hrszlk) c. 1 s. 189 Nasb-rraye c. 3 s. 362-363
Eb Ysuf dan: Eer ha kiliseden alnrsa -muhafaza altnda olmad iin- onu alann eli kesilmez. Eer
evden ahnmsa kesilir. nk evde saklanan ha hem ahs maldr, hem de muhafaza altndadr. diye
syledii de rivayet olunmutur.
7- Hr olan bir ocuu da -ocuun zerinde ss eyas da bulunsa- alan kimsenin eli kesilmez. Zira hr olan
ocuk mal deildir. zerindeki ss eyas da ona tabidir. Hem de ocuu alan kimse: ben onu susturmak veya
emzirtmek iin gtrdm diyebilir, mam Eb Ysuf dan ise: Eer ocuun zerinde bulunan ss eyas
hrszlk nisab deerinde olursa, ocuu gtrenin eli kesilir. nk hrszlk nisab deerinde olan bir mal
yalnz olarak alan kimsenin eli kesildiine gre, baka bir eyle beraber olarak ald zaman da elinin
kesilmesi lzm gelir diye syledii rivayet olunmutur.iinde -nebiz veyahut tirid gibi- iecek veya yiyecek
bulunan bir gm kab alan kimse de byledir. Bu ihtilf da, henz yr-yemiyen ve konuamyan ocuk
hakkndadr. nk yryp konuan ocuk olduka kendini bildii iin, onu gtrenin eli kesilmez.
8- Byk kleyi de alann eli kesilmez. nk byk kleleri gtrmek almak deil, ya gasp etmek, ya
dolandrmaktr. (Fakat eer kle kk olursa onu gtrenin eli kesilir.) nk kk olan bir kleyi gtrmek
hrszln tarifi iine girer. Ancak eer kle derdini anlatabilecek yata olursa, o zaman bu kle de byk kle
hkmndedir. mam Eb Ysuf ise, kle her ne kadar mal ise de, insan olduunu gz nnde bulundurarak
kk klede de el kesilmemesini istihsan etmitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Kle her ne
kadar insan ise de, dier mallardan olduu kadar ondan da yararlanld iin dier mallardan farkl deildir.
demilerdir.
9- Hesap defterleri dnda, btn defterlerin de alnmasnda el kesilmez. nk defterlerden gaye iindeki
yazlar olup yazlar ise mal deildir. Hesap defterlerinden ise, yazlar deil, kt ve yapraklar kasdolunur.
10- Kpek ile parsn da alnmasnda el kesilmez. nk bu iki hayvann da cinsi ok mebzul olup onlara kimse
rabet etmez. Hem de ulema arasnda kpein mal olup olmad hakknda ihtilf bulunduu iin onun
hkmnde phe vardr.
11- Tef, davul, kaval ve ud gibi alg aletlerinde de el kesilmez. nk iki mam'a gre alg aletlerinin hepsi
deersiz eylerdir, mam Eb Hanife'ye gre de, alg aletlerini alan kimse onlar krmak iin gtrdn
syliyebilir.
12- Hind nar, mzrak, abanoz ve sandal aacnda ise el kesilir. nk bunlar halk arasnda deerli olup
muhafaza edilen aalardr. Zira tabii halleriyle islm lkelerinde mebzul bir ekilde bulunmamaktadrlar.
13- Yeil talar, yakut ve zmrt talarda da el kesilir. nk bunlar halk arasnda en deerli eyler olup tabu
durumlarnda islm lkelerinde mebzul olarak bulunmamaktadrlar. Bunun iin bunlar da altn ve gm
cevherleri gibidirler.
14- Tahtadan yaplm kap kaak ve kaplarda da el kesilir. nk bunlar her ne kadar tahta iseler de onlardaki
iilik onlara deer kazandrmtr. Nitekim bunun iindir ki muhafaza edilirler. Hasr ise yle deildir. nk
hasrda iilik galip deildir. Bunun iindir ki muhafazal olmayan yerlere de serilir. Fakat Badat ha-snn
istisna etmilerdir. nk Badat hasrnda iilik galiptir. Kap da, eer duvara takl deilse onu alann eli
kesilir. Duvara takl olduu zaman ise -muhafaza altnda olmad iin- onu alan kimsenin eli kesilmez. Ayrca
eer kap, bir kiinin tayabilecei kadar hafif deil ise, yine onu alann eli kesilmez. Zira ar oian kaplar
almaya kimse rabet etmez.
15- Kendisine emnet braklan bir mal inkr eden, yahut bakasnn maln kendisinden zorla veya karmak
suretiyle alan kimselerin eli kesilmez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Ne bakasnn
maln karann, ne zorla alann ve ne de inkr edenin eli kesilmez. 925 buyurmutur. nk bu her davran
da hrszlk deildir. Zira hrszlk -yukarda da getii zere- bakasnn maln muhafaza altndan- ve gizlice
alp gtrmektir. Burada ise, birinci surette birinci art, ikinci ve nc surette de ikinci art yerine gelmemitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre mezarlar ap llerin kefenlerini soyan kimsenin de eli
kesilmez. mam Eb Ysuf ile mam- afii ise: Kesilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem): Kim ki mezarlar aarsa elini keseriz 926- buyurmutur. Hem ele kefen, deeri bulunan ve muhafaza
altnda olan bir mal olduu iin alan kimsenin elini kesmek gerekir demilerdir. Bizde; Kefen soyann eli
kesilmez 927 hadsine dayanyoruz. Hem de kefenin, bakasna it bir mal olduunda phe vardr. Zira eer biz
ona lnn maldr desek, kii ldkten sonra mal olamaz. Eer -vrisin maldr- desek, l kefene vristen
daha muhtatr. Kald ki cezadan gaye suun bir daha ilenmemesidir. Kefen soyanlk ise, zten pek az vki olan
bir sutur. Kim mezarlar aarsa elini keseriz mealindeki hadis de ya merfu deil, ya da Kim bu ii huy
edinirse elini keseriz mnsna mahmuldr.
Eer lnn kabri, kaps kilitli bir odann iinde de olsa -sahih olan rivayete gre- ayn sebebe binen yine ayn
ihtilf cridir. Eer l bir tabutun, tabut da kafilenin iinde olursa, yine byledir. Beytlmal'dan da alan
kimsenin eli kesilmez. Zira Beytlmal halkn maldr. O da halktan biridir.
Yukarda geen sebebe binen kii ortak olduu bir mal da ald zaman eli kesilmez.
16- Eer bir kimse, bir bakasnda para alaca olup da, alaca kadar ondan para alarsa, eli kesilmez. Zira
925
Snen-i Erbaa. Tirmizi (er'i cezalar) c. 1 s. 187, Eb Dvud (Hrszlk) c- 2 s. 247

Beyhaki el-Ma'rife adl kitabnda. Nasb-rraye c. 3 s. 366
927
Bu lfz ile garip ise de bn-i Eb! aybe'nin Musannefninde ayn mnada rivayet ettii bir hadis mevcuttur. Nasb-raye C. 3 S. 367
926
kendi hakkn almtr. Bunda, pein ile vadeli alacaklar arasnda istihsnen- fark yoktur. nk aradaki fark
sadece udur ki vadeli olan alacak, vdesi gelmeden, istenemez. Eer bu kimse alacandan daha fazla alarsa,
yine eli kesilmez. Zira fazla olarak ald malda alaca orannda ortak olur.
17- Eer bu kimse, para olan alaca yerine eya alarsa eli kesilir. Zira eer sat ve karlkl rz ile olmazsa,
alaca yerine baka cinsten olan bir eyi alamaz. mam Eb Ysuf dan ise: yle de olsa eli kesilmez. nk
ulemadan kimisi caiz grd iin hkmde phe vardr. pheli durumlarda ise er'i cezalar uygulanmaz diye
syledii rivayet olunmutur.
Biz diyoruz ki: Bu sz, zahir olan bir delile dayanmaz. Ancak eer adam: Ulemadan kimisi fetva verdii iin
ben byle yaptm dese, o zaman eli kesilmez.
Eer alaca gm para olduu halde, kendisi gm para yerine altn para alarsa, kimisi -ald, alacann
cinsinden olmad iin eli kesilir- kimisi: Kesilmez. nk paralarn hepsi bir cins saylr demitir.
Eer bir kimse bir eyi ald iin eli kesildikten sonra o eyi sahibine geri verir ve ondan sonra o eyi bir daha
alarsa ve alarken de o ey olduu gibi duruyorsa, eli kesilmez. Kysa gre ise bir daha kesilmesi gerekir, ki
mam Eb Ysuf dan bu yolda da bir rivayet vardr ve mam- afii de buna kaildir. Zr Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem): Eer bir daha yaparsa bir daha elini kesin buyurarak bir ayrm yapmamtr.
Hem de birinci kez nasl tam bir hrszlk ise ikinci kez de yledir. Hatt cezasn grd halde bir daha yapt
iin ikinci kez birincisinden daha beterdir. Bu da tpk, ald mah sahibinden satn aldktan sonra bir daha ona
satp ikinci kez alan kimse gibidir. Onun eli nasl kesiliyorsa bu da yledir.
Biz de -Allah'n izniyle yeri gelince renilecei zere- diyoruz ki: hrszn eli kesildikten sonra, ald maln
ceremesi artk kendisine lzm gelmediine gre -hrsz, o mal sahibine geri verse bile- o maln bakasnn mal
olma vasfnda phe bulunur. Bunun iin ikinci kez o mal almasna -grnrde- hrszlk denemez. Kiinin
ald mal sahibinden satn aldktan sonra bir daha ona satp ikinci kez almas ise, byle deildir. nk bu
kimse, ald mal satn aldktan sonra tekrar satt iin onun bu mal bir daha almas kesinlikle hrszlktr.
ayet kii ald mal ikinci kez alarken mal eski durumunda deilse, mesel: birinci kez aldnda iplik iken,
ikinci kez aldnda dokunup kuma olmu ise, o zaman bir daha eli kesilir. Zira ey, vasf deiince baka bir
ey olur. Bunun iindir ki bir mal gasp eden kimse eer onu bozup bir baka ekle sokarsa o mala mlik olur.
Bunun iin kii ikinci kez onu alarken sanki onu deil de, baka bir eyi alm olur.928
alnan eyin Muhafaza Edilmesi Gereken Yerden alnmas artna Dair Bir Fasl
Ana babasnn, ocuklarnn ve nikh dmiyen yakn akrabalarnn maln alan kimsenin eli kesilmez. nk
ana baba ile ocuklar arasnda hem malda ayr gayrhk yoktur, hem de birbirlerinin yanna izin almadan ve
pervaszca giriyorlar. Nikh dmiyen akrabalar da birbirlerinin yanma pervasz giriyorlar. Bunun iindir ki
nikh dmiyen yakn akrabalarn avret olmayan yerlerine bakmak caizdir. Birbirine dost olan iki kii ise, yle
deillerdir. nk dost, dostunun maln alnca ona dmanlk etmi olur. Akrabalk ise birbirlerinin maln
almakla kalkmaz.
mam- fii ise! nikh dmiyen akrabalar da nikh den akrabalara kyas ederek: Ana baba ve ocuklar
dnda kalan btn akrabalarn maln almada el kesilir demitir. Oysa -ana baba gibi- nikh dmiyen dier
yakn akrabalarn da yanma izinsiz ve pervasz girilir.
Eer bir kimse, kendisiyle evlenmesi caiz olmayan bir yakn akrabasnn evinden, bakasna it bir mal alarsa,
elinin kesilmemesi gerekir. Eer yabanc bir kimsenin evinden bir yakn akrabasnn maln alarsa eli kesilir.
nk birinci surette mal muhafaza altndan almam, ikinci surette muhafaza altndan almtr.
Eer st annesinden alarsa eli kesilir. mam Eb Ysuf: Kesilmez. nk kii st annesinin de yanma izinsiz
ve pervasz girer. St karde ise st anne gibi deildir. nk kii izinsiz olarak st kardeinin yanma giremezdemitir. Zahir olan grn dayana da udur ki: st anne ile her ne kadar evlenmek caiz deilse de, kii ile st
annesi arasnda akrabalk bulunmad iin, yalnz birbirleriyle evlenememeleri kfi deildir. Nitekim kii zina
ettii kadnn annesi veya kz ile evlenemedii halde eer onlardan bir ey alarsa eli kesilir.
Kadnn, kocasndan, kocann, karsndan, klenin, efendisinden, ya da efendisinin karandan veya hanmnn
kocasndan bir eyi ald zaman eli kesilmez. nk bunlarn hepsi birbirlerinin yanna izinsiz girerler. Bize
gre, eer kar ile koca bir arada oturmasalar bile birbirlerinden eya alarlarsa elleri kesilmez. nk kar ile
koca arasnda hem adeten, hem de delleten ayr gaynlk yoktur. mam- afii ise: Kesilir demitir, ki onun bu
gr de, kan ile kocann birbirlerine ahitlik edebildiklerine dir gr gibidir.
Ganimet mallarn alann da kesilmez. nk ganimet mallarnda kendisinin de hissesi vardr. Rivayete gre
Hz. Ali (Radyallh anh) byle hkmetmitir.
Mal muhafaza altnda bulundurmak, onu -ev, dkkan gibi- kapal bir yere brakmak, ya da eer ack bir yerde
ise onu gzetmekle olur. Ben diyorum ki: hrszn eli ancak, eer ald mal muhafaza altnda iken gtrm ise
kesilir. nk muhafaza altnda olmayan bir mal gtrmede gizlilik yoktur. Sonra maln muhafaza altnda
olmas, gh yer, gh insan vastasyla olur. Yer -ev, dkkn, sandk gibi- eya koyulmas iin hazrlanm kapal
yerlerdir, nsan da, eyasn -yol, cami v.b. gibi- umuma ait olan bir yere brakarak onu gzetmekle muhafaza
928
altnda bulundurur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), mescidde yatan Safvan'n abasn
bann altndan karp gtren adamn elini kesmitir.
Sahih olan rivayete gre eer eya kapal bir yerde olursa, bir kimsenin o eyay gzetmesi art deildir. nk
eyann kapal bir yerde olmas, muhafaza altnda bulunmas demektir. ayet kapal yerin kaps bulunmaz, yahut
bulunur ve fakat ak olursa, yine de orada bulunan eyay alan kimsenin eli kesilir. Zira kapal yerler, kaplan
ak da olsa eyann muhafazas iin yaplm yerlerdir. Ancak u var ki kapal yerlerden eya alan kimse,
eyay dar karmadka eli kesilmez. nsan tarafndan gzetilen eya ise, kiinin onu yerden kaldrmasyla eli
kesilir. nk kapal yerde olmayan eya yerden kaldrlnca, sahibinin elinden km sayld iin, hrszlk
fiili ilenmi olur. Sonra eyay gzeten kimse, ister uyank, ister uykuda olsun ve -sahih olan gre gre- eya
da ister adamn altnda, ister yannda olsun farketmez. nk dete gre, eyas yannda yatan kimseye de:
eyasn gzetir denilir. Buna gre eer kendisine emnet olarak bir mal braklan kimse, mal yanna brakp
yatarsa -onu ziyaa uratm sayimad iin- alnmas halinde sorumlu olmaz.
Eer bir kimse bir mal ya kapal bir yerden, ya da sahibi tarafndan gzetilmekte iken alarsa, eli kesilir. Zira bu
kimse iki ekilden biri ile muhafaza altnda olan bir mal almtr.
Eer bir kimse bir mal hamamdan, yahut herkese ak olan bir yerden alarsa eli kesilmez. Zira hamama
veyahut herkese ak olan herhangi bir yere herkes izinsiz girer. Bunun iin byle yerlerde olan eya, muhafaza
altnda saylmazlar, ki dkkn, ticarethane de bu kabildendir. Ancak eer kii geceleyin girip eya alarsa o
zaman eli kesilir. nk bu gibi yerlere izinsiz girmek ancak gndzleyin dettir.
Eer bir kimse camiden bir eya alar ve eya sahibi de eyas yannda olursa, eli kesilir. Zira bu eya alnrken
sahibi orada olduu iin muhafaza altnda saylr. nk cami eyalarn muhafazas iin yaplan bir bina
olmad iin, eer eya sahibi eyas yannda olmazsa eya, camide muhafaza altnda saylmaz.
Eer kii misafir bulunduu evden eya alarsa, eli kesilmez. nk kii misafir bulunduu eve izinle girdii
iin orada bulunan eya onun iin muhafaza altnda saylmazlar. Hem de kald srece o da ev halkndan saylr.
Bunun iin onun bu davran hrszlk deil, hyanettir.
Eer bir kimse bir evden eya alar ve fakat eyay evden dar karmazsa eli kesilmez. nk evin her yeri o
eya iin muhafaza yeridir. Bunun iin eyann evden dar karlmas gerekir. Hem de eya evin iinde
kaldka -gerek ev ve gerek evin iindeki eya manen evin sahibi elinde sayldklar iin- sahibinin elinden
km saylmaz. Eer evin iinde bir ka oda bulunup da, kii eyay bir odadan hola karrsa eli kesilir. nk
herkes eyasn kendi odasnda muhafaza eder. Ayn sebebe binen eer bir odann sakinleri dier odalardan bir
ey alarlarsa elleri kesilir.
Eer hrsz, evin duvarn delip ieri girdikten sonra eyay toplayp darda kalan arkadana uzatrsa, ikisinin de
eli kesilmez; nk ierideki hrsz, aldn dian karmamtr. Dardaki hrsz da ieri girmemitir. Bunun
iin ikisi de tam hrszlk yapm saylmazlar.
mam Eb Ysuf dan ise: Eer ierdeki hrsz, elini darya uzatp da, dieri elinden alrsa, yalnz ierdekinin
eli kesilir. Eer dardaki hrsz elini ieriye uzatp da dieri eline verirse ikisinin de eli kesilir. diye syledii
rivayet olunmutur, ki bu ihtilf -Allah izin verirse- bundan sonra gelecek olan bir meseleye dayanr.
Eer ieri giren hrsz, eyay pencereden sokaa atar ve kp eyay sokaktan alrsa eli kesilir. mam Zfer:
Kesilmez. nk dar karken beraberinde bir ey gtrm deildir. Eyay sonradan sokaktan almas da bir
bakasnn almas gibidir. Bir bakas ald zaman nasl eli kesilmiyorsa bu da yledir demitir. Biz diyoruz ki:
hrszlar iin, aldklar eyay pencereden sokaa atmak dettir. nk byle yapmak hem onlar iin bir
kolaylktr, hem de gerektiinde evin sahibi ile dmek veyahut kaabilmek iin bir tedbirdir. Bunun iin bu
davranlarn hepsi bir fiil saylr. Ancak eer dan ktktan sonra eyay gtrmeyip sokakta brakrsa, o zaman
hrsz deil, eyay ziyaa uratmaktan sorumludur.
Eer kii, ieride toplad eyay bir merkebin srtna ykleyerek dan karsa yine byledir. nk merkep
onun srmesiyle dan kt iin eyay kendisi karm olur. Eer bir ka kii birlikte bir eve girip de, eyay
yalnz birisi toplayp dar karrsa, hepsinin eli kesilir. Ben diyorum ki: bu bir istihsandr. Kysa gre ise,
yalnz eyay toplayann elinin kesilmesi gerekir, ki mam Zfer de buna kaildir. nk eyay toplayp karan
yalnz o olduu iin, hrszl yalnz o yapmtr.
Biz diyoruz ki dierleri de buna yardmc olduklar iin -byk hrszlkta olduu gibi- hrszl hepsi birlikte
yapm saylrlar. nk det udur ki, kimisi eyalar toplar, kimisi de onlar korumak iin nbet tutar. Bunun
iin, eer hepsinin eli kesilmezse hrszlk cezasnn uygulanmasna imkn verilmemi olur.
Eer bir kimse, bir evin duvarn deler ve delikten elini uzatp ierden eya ekerse eli kesilmez. mam Eb
Ysuf dan ise: Kesilir. nk bu kimse eyay muhafaza altndan karmtr. Hrszlktan maksad da budur.
Bunun iin, ieri girmek art deildir. Nasl ki hrsz, sarrafn kasasna yalnz elini soktuu halde eli kesilir diye
syledii rivayet olunmutur. Biz diyoruz ki: ieri girmek mmkn olduu halde eer hrsz ieri girmezse, tam
anlamyla hrszlk yapm saylmaz. Sarrafn kasasna ise, adamn girmesi mmkn olmad iin, yalnz elini
kasaya sokmas kfidir.
Eer hrsz, bir kimsenin cebini keserek parasn alrsa eli kesilmez. Eer elini cebin iine sokup paray karrsa
eli kesilir. nk birinci surette para dtan alnd in, muhafaza edildii yere girilmi olmaz. kinci surette
ise, el parann muhafaza edildii yere girmi olur. Fakat eer cebi kesmek yerine, cebin dmesini aar ve ondan
sonra paray alrsa, o zaman her iki surette sebep deitii iin cevap da deiir, mam Eb Ysuf dan ise:
Btn suretlerde eli kesilir diye rivayet olunmutur.
Eer hrsz, katardan bir deve veya yk ap gtrrse eli kesilmez. Zira katar, deve veya ykn muhafaza
edildii yer deildir. nk katara binen, eken ve srenlerin maksad deve ve eyalar muhafaza etmek deil,
yol almaktr. Bunun iin -derler ki- eer beraberlerinde deve ve eyalarn gzetimiyle grevli bir kimse
bulunursa o zaman hrszn eli kesilir.
Eer hrsz, yk yararak iindeki eyi alrsa, eli kesilir. Zira nasl kese parann muhafaza yeri ise, uval da
eyann muhafaza yeridir. Bunun iin bu kimse, eyay muhafaza edildii yerden alm olur.
Eer bir kimse, bir uvalda bulunan eyasn gzetir veyahut eyas yannda yatarken birisi gelip uval eyasyla
birlikte alarsa, eli kesilir. Yni eer uval -yol v.b. gibi- muhafazal olmayan bir yerde olursa byledir. nk o
zaman sahibi onu gzetmek iin yannda bulunuyor veyahut yatyor. Zira muteber olan, normal olan gzetimdir.
Eyann yannda oturmak veyahut eya zerinde yatmak da, normal olarak gzetim saylr.929
El Kesmenin Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl
Hrszn sa eli bilekten kesilir ve kesilen yer dalanr. Zira hrszn elini kesmenin vcubu yukarda geen yeti
Kerime ile, sa el de Abdullah bn-i Mesud'un kraetiyle sabittir. Elin bilekten kesilmesi de, nk -el- kelimesi,
koltuk altna kadar mil ise de, bilee kadar olan ksm kesindir. Hem de sabittir ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) hrszn elini bilekten kesmeyi emretmitir. 930 El kesildikten sonra kesilen yerin
dalanmas da Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Elini kesin ve yerini dalayn 931
hadsiyle sabittir. Hem de eer dalanmazsa, kangran olup adamn lmne yol aabilir. Cezadan gaye ise su
iliyeni ldrmek deil, bir daha ilememesini salamaktr.
Eer kii, eli kesildikten sonra bir daha hrszlk yaparsa, bu sefer sol aya kesilir. Eer aya da kesildikten
sonra bir daha hrszlk yaparsa, artk el veya aya kesilmez. Fakat tevbe edinceye kadar mr boyu hapis cezas
verilir. Bu bir istihsandr. mam- afi ise: nc kez de sol eli, drdnc kezde de sa aya kesilir. Zira
Kim ki hrsrhk yaparsa elini kesin. Eer bir daha yaparsa bir daha kesin, eer bir daha yaparsa bir daha
kesin 932 buyurmutur. Hem de nc kez yapmas da, ikinci kez yapmas gibi sutur. Hatt ondan daha ar
olduu iin ondan daha fazla cezay gerektirir demitir. Bizim de dayanamz, Hz. Ali (Radyallh anh)'n
Allah'dan utanyorum ki ona yemek ve kendini temizlemek iin bir el ve yrmek iin de bir ayak
brakmayaym mealindeki szdr. Hz. Ali (Radyallh anh) Ashab ile bu konuda tartrken bunu syleyince
onlan ikna etmi ve btn Ashab bunun zerine Hz. Ali' nin bu grn icma ile kabul etmilerdir. Hem de,
kiinin btn el ve ayaklarn kesmek onu manen ldrmektir. Oysa cezadan gaye ldrmek deil, sulunun
uslanmasn salamaktr. Hem de, bir eli ve bir aya kesilen bir kimsenin bir daha hrszlk yapmas, ok az vki
olan bir eydir. Ceza ise, ok vki olan sulan nlemek iindir. Ksas ise yle deildir. nk ksas kul hakk olduu iin -alnabildii kadar- alnmas gerekir. mam- afi'nin dayand hadse gelince: Tahavi bu hadisin
shhatim cerh etmitir. ayet sahih de olsa, biz onu idri cezaya hamlediyoruz. Eer hrszn sol eli veya sa
aya titrek veya kesik olursa, eli veya aya kesilmez. nk sol eli titrek veya kesik olduu zaman eer sa eli
kesilirse ve sa aya titrek veya kesik olduu zaman sol aya kesilirse, birinci surette hibir i gremez, ikinci
surette de tamamen yryemez duruma der.
Sol elin ya ba parma veya dier parmaklardan iki tanesi eer kesik veya titrek olurlarsa, yine hkm byledir.
Zira elin gc baparmaktadr. Eer -baparmak dnda- yalnz bir parmak titrek veya kesik olursa, eli kesilir.
Zira yalnz bir parman bulunmamas, elin gcnde nemli bir eksiklik vcuda getirmez, iki parman
bulunmamas ise yle deildir. Zira iki parman bulunmamas, elin gcnde eksiltmede baparman
bulunmamas gibidir.
Eer hkim, cellada hrszlk yapt sabit olan bir kimseyi gstererek: u adamn sa elini kes diye emreder
ve cellad da bilerek veya yanlarak adamn sol elini keserse, -mam Eb Hanife'ye gre- cellada bir ey lzm
gelmez. Dier iki mam ise: Yanlarak yapt zaman ona bir ey lzm gelmez. Fakat eer bilerek yaparsa
zamin olur demilerdir. mam Zfer de: Yanlarak yapt zaman da zamin olur demitir, ki kyas da bunu
gerektirir. Yanlarak yapmaktan maksat da ictihadta yanlmaktr. Sa el yerine yanllkla sol eli kesmek ise, hi
kimseye gre mazeret saylmaz. Kimisi: O da mazeret saylr demitir. mam Zfer: nk bu kimse
dokunulmamas gereken bir eli kesmitir. Kul hakknda ise yanlg kabul olunmaz demitir.
Biz diyoruz ki: bu kimse itihadnda yanlmtr. nk nassda Sa elin kesilmesi gerekir diye bir aklama
yoktur. ctihadta yanlma ise mazeret saylr. ki mam da kiinin bilerek yapt zaman: Bu kimse,
dokunulmamas gereken bir organ haksz yere ve hi bir tevil yapmadan kestii iin zulmetmi olur. Bunun iin
ona ksas lzm gelmesi gerekiyor idiyse de, meselede phe bulunduu iin ona ksas deil, diyet lzm gelir.
929
Darekutni (er'i cezalar) s. 374
931
el-Mstedrek (er'i cezalar) c. 4 a. 381
932
Eb Davud (eri cezalar) c. 2 s. 249
930
demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Bu kimse her ne kadar dokunulmamas gereken bir organ tlaf etmise de, bu organ
yerine daha iyisini brakt iin sanki itlaf etmemitir. Bu kimse de, bakas aleyhinde bir maln deeri olan bir
fiatla sattna ahitlik ettikten sonra ahitliinden dnen kimse gibidir demitir. Buna gre eer hrszn sol
elini kesen kimse cellad olmasa da -sahih olan rivayete gre- ona bir ey lzm gelmez.
Eer hrszn kendisi, sol elini karp: Bu benim sa elimdir dese, kesen kimse -ittifak ile- zamin olmaz.
nk hrszn istei zerine kesmitir.
Mal alnan kimse durumada bulunup dava etmedike hrszn eli kesilmez. nk hrszlk olaynn ortaya
kmas iin dava amak arttr. Bize gre, hrszlk suu ister ahitlerin ifdesi, ister hrszn ikrar ile sabit
olsun, ikisinde de mal alman kimsenin hazr bulunmas arttr. nk hrszlk, bakasnn malna tecvz etmek olduu iin, o bakas dava etmedike ortaya kamaz. mam- afi ise: Hrszn ikrar ile sabit olduu
zaman, mal alman kimsenin hazr bulunmas art deildir demitir.
Bize gre, hrszn eli kesilirken de, mal alman kimsenin hazr bulunmas arttr. nk er'i cezalarn
uygulanmas da cezaya hkmetmek bbndandr.
Kii, aldrd mal kendisine emnet veyahut ireti olarak verilmi, ya da faizden birikmi bile olsa, hrszn
elini kestirmek iin dava aabilir. Emanet olan maln sahibi de dava aabilir t lal kendiinden zorla alnan kimse
de bu yetkiye sahiptir. mam Zfer ile mam- afi ise: aldrd mal bakasndan zorla alan veyahut emnet
olarak kendisinde bulunan kimselerin dava amasyla hrszn eli kesilemez demilerdir, ki bu ihtilf, mal kira
ile kullanan veyahut kendisinde rehin olarak bulunan kimseler hakknda da cridir. Bu hallerin hepsinde maln
sahibi de dava aabilir. Ancak rehinde olan maln sahibi, borcunu demedike rehinde olan maln istiyemedii
iin borcunu demeden at dava ile el kesilemez.
Eer hrszn eli kesildikten sonra, ald mal bir baka hrsz da ondan alarsa ne kendisi, ne de mal sahibi
ikinci hrszn elini kestirmek iin dava aamazlar. nk bu mal, zayi olmas halinde demesi kendisine lzm
gelmediine gre, ne onun ve ne de maln sahibi iin deeri bulunmayan bir maldr. Ancak bir rivayete gre
kendisi ikinci hrszdan geri almak iin dava aabilir. nk onu sahibine geri vermek zorunda olduu iin bu
davaya muhtatr.
Eer birinci hrszn eli daha kesilmemiken, yahut bir pheden dolay elinin kesilmemesine karar verildikten
sonra ikinci hrsz birinci hrszdan mal alarsa, birinci hrszn dava amas zerine ikinci hrszn eli kesilir.
nk alnt, eer hrszn eli kesilirse onun iip deeri bulunmayan bir mal olur. Burada ise eli kesilme-mitir.
Bunun iin bu hrsz sanki o mal gasp etmitir.
Eer hrsz, ald mal -hakknda dava almadan- geri verirse artk eli kesilmez. mam Eb Ysuf dan,
hakknda dava aldktan sonra geri vermesi haline kys ederek: Yine kesilir diye syledii de rivayet
olunmutur. Zahir olan rivayetin gerekesi de udur: nk dava amak ve hrszlk olayn belgelendirmek,
anlamazln zm iindir. Burada ise dava almadan anlamazlk zlmtr. Dava aldktan sonra ise
durum byle deildir. nk o zaman anlamazlk dava yoluyla zlm olur.
Eer hkim bir kimsenin elini kesmeye karar verdikten sonra, o kimsenin ald ey, sahibi tarafndan kendisine
hibe edilirse artk eli kesilmez. Yni eer maln sahibi mal ona hibe ve teslim ederse hkm byledir. ald
eyin hrsza satlmas halinde de hkm byledir. mam Zfer ile mam- afi: Kesilir. nk mah alarken
mal bakasnn olduu iin mala sonradan sahip olmas kendisine bir yarar salayamaz. demilerdir, ki mam
Eb Ysuf dan da bu yolda bir rivayet vardr.
Biz diyoruz ki: burada cezann uygulanmas cezaya karar vermenin bir parasdr. Bunun iin bu kimse sanki
elinin kesilmesine karar verilmeden ald mala sahip olmutur.
ald maln deeri hrszlk nisabnn altna dmesi halinde de hkm byledir. Yni eer hkim hrszn elini
kesmeye karar verdikten sonra ve fakat daha eli kesilmemiken, ald maln deeri hrszlk nisabnn altna
derse artk eli kesilmez.
mam Muhammed'den ise, deer eksilmesini de miktar eksilmesine kys ederek: Kesilir diye syledii rivayet
olunmutur, ki mam Zfer ile mam- afii de buna kaildirler.
Biz diyoruz ki: hrszn elini kesmeye karar verilirken ald maln hrszlk nisab deerinde olmas art
olduuna gre, hrszn eli kesilirken de, ald malm hrszlk nisab deerinde olmasnn art olmas lzm
gelir. Zira -yukarda da sylediimiz gibi- cezay uygulamak da cezaya karar vermenin bir parasdr. Miktar eksilmesi ise deer eksilmesi gibi deildir. nk miktarda eksilme olduu zaman hrsz ona zamindir. Malm
ucuzlayp deerinin eksilmesi halinde ise zamin deildir. Bunun iin deer eksmesiyle miktar eksilmesi
arasnda fark vardr.
Eer hrsz, ald eyin kendi mal olduunu ileri srerse -bunu isbat edemese bile- eli kesilmez. mam- afii:
Kuru bir dava dinlenemez. Zira kuru davay herkes yapabilir ve o zaman hibir hrsz cezalandrmaya imkn
kalmaz demitir. Biz diyoruz ki: kuru dava ile -hi deilse- phe hsl olur. pheli durumlarda ise ceza
uygulanamaz. mam- afii' nin ileri srd sakncaya da baklmaz. nk kiinin hrszlk yaptn ikrar
ettikten sonra ikrarndan dnmesi ayn sakncay dourduu halde geerlidir.
Eer iki kii bir mah aldklarn ikrar ettikten sonra onlardan biri: -mal benimdir- dese, ikisinin de eli kesilmez.
Zira birinin kendi ikrarndan dnmesi kendisi iin makbuldr. Dierinin ikrn hakknda da phe yaratr. nk
hrszlk ikisinin ortakl ikrn ile sabit olduu iin birisinin dnmesiyle ikisinin de ikrarna phe girmi olur.
Eer iki kii bir mah aldktan sonra birisi ortadan kaybolur ve iki ahit de bu iki kiinin hrszlk yaptklarna
ahitlik ederlerse, mam Eb Hanife'nin ikinci grne gre hazr olann eli kesilir, ki dier iki mam da buna
kaildirler. mam Eb Hanife daha nce: Hazr olann da eli kesilmez. nk kayp olan, eer hazr olsa ikisi
hakknda da phe yaratr bir ey syliyebilir diyordu. mam Eb Hanife' nin ikinci grnn dayana da
udur: hazr olmayan kii, hrszlk yaptna hkmedilemedii iin yok hkmndedir. Yok hkmnde olan bir
ey ise phe yaratamad gibi, husule gelmesi mevhum olan pheye de itibar olunamaz.
Hrszn eli kesilirken, eer ald mal henz duruyorsa sahibine geri verilir. Zira henz maldr ve alnm
olmakla mlkiyetinden kmamtr. Eer durmayp yok olmu ise) ister hrsz tarafndan, ister baka ekilde yok
edilmi olsun hrsza dettirilmez. mam Eb Ysufun mam Eb Hanife'den rivayeti bu yoldadr ve mehur olan
rivayet de budur. Hasan bn-i Ziyad'n mam Eb Hanife'den rivayeti ise Eer hrsz mal yok etmi ise demek
zorundadr eklindedir. mam- afii de: ster hrsz tarafndan, ister baka ekilde yok edilmi olsun, hrsz
demek zorundadr. Zira elin kesilmesi ile, alnan mahn geri verilmesi, sebepleri ayr olan ayn ayr haklardr.
Elin kesilmesi eriatn hakk olup sebebi, eriatn yasak ettii hrszlk suunu ilemektir. alman maln geri
verilmesi de kulun hakk olup sebebi, kulun maln rzs dnda almaktr. Nihayet bu da, Haremde bakasna it
bir av ldrmek, yahut slm idaresi altndaki bir gayrimslimin ikisini imek gibidir. Bu av ldren veya
ikiyi ien kimseye nasl bir taraftan er'i ceza, bir taraftan da avn, yahut ikinin deerini sahibine demesi
lzm geliyorsa, bu hrsz da yledir. demitir. Bizim de delilimiz Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in: Hrsz, eli kesildikten sonra, aldn artk demek zorunda olmaz 933 hadisidir. Hem de eer yok
olduu halde deerini demek zorunda olursa, elinin kesilmemesi gerekirdi. Zira deerini demek zorunda
olmas halinde mal kendisinin olur. Kendi malm alan kimsenin ise eli kesilmez.
Eer bir kimse bir ka kez hrszlk yaptktan sonra bir keresinde eli kesilirse, elinin kesilmesi yapt btn
hrszlklar iin saylr ve -mam Eb Hanife'ye gre- eer ald mallar yok olmu ise hi birini demek
zorunda olmaz. Dier iki mam ise: Elinin kesildii hrszlkta ald maldan baka, dier mallar demek
zorundadr demilerdir. Bu da eer, hrszn eli sadece bir hrszlk davasndan dolay kesilirse byledir. Eer
mallar alnan btn davclann dava amalar zerine kesilirse o zaman -ittifak ile- aldklarnn hibirini
demek zorunda deildir. ki mam: nk dava aan kimse, dava amayanlarn vekili deildir, ki onun dava
amasyla dierleri de am saylsnlar. Oysa, hrszln sbutu iin dava amak arttr. Bunun iin hrsz onlar
iin deil, sadece dava aan kimse iin cezalandrlm ve dolaysyla yalnz ondan aldn demek zorunda
deildir demilerdir. mam Eb Hanife de: er'i cezalar birden ok olduklar zaman birletikleri iin, hepsi iin
bir ceza lzm gelir, ki o da elinin kesilmesidir. Dava amak da, suun mahkemede sabit olmas iindir. Su ise,
yalnz birinin de dava amasyla sabit olur. Bu itibarla birisi iin ceza verildii zaman hepsi iin verilmi olur.
Nitekim verilen cezann yaran da hepsi iindir demitir. Bu ihtilf, ayn zamanda alnan mallarn hepsi bir
kiiye it olup kiinin yalnz bir mal iin dava amas halinde de cridir. 934
Hrszn ald Malda Deiiklik Yapmas
Eer bir kimse bir kuma parasn alar ve onu ikiye bldkten sonra ald yerden dar karrsa -eer kuma
dan karlrken hrszlk nisab deerinde ise- eli kesilir. mam Eb Ysuf ise: Kesilmez. nk hrsz,
kuma ikiye blnce, kuma sahibi kuma ona brakp da deerini dettirebildii iin, hrsz bununla kumaa
mlik olduu phesi hsl olur. Bu kimse de, satcnn piman olabilecei artyla satn ald bir mal alan
kimse gibidir. demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Hrsz, kuma ikiye blmekle kumaa mlik olamaz. Ancak eer
kuma sahibi istese, ona kumam deerini detebilir, ki o zaman ona mlik olur. Bununla ise, hrszn kumaa
mlik olma phesi hasl olmaz. Zira eer hrsz kuma ikiye blmese de, yok olmas halinde kuma sahibi ona
kuman deerini dettirebilir, Satcnn piman olabilecei artyla satn ald bir mal alan kimse ise byle
deildir. Zira bir mal satn almak -satcnn piman olabilecei artyla dahi olsa- o mala mlik olmann yoludurdemilerdir. Bu ihtilf da kuma sahibinin, kumata hsl olan kusuru hrsza dettirip de kumam geri almas
halindedir. Kuma hrsza brakp da deerini ona dettirmesi halinde ise, hrszn eli ittifak ile kesilmez. Bu da
eer kumata hsl olan kusur byk olursa byledir. Eer kusur kk olursa hrsz onunla kumaa mlik
olamad iin eli ittifakla kesilir. nk kusur kk olduu zaman kuma sahibi ona kuma brakp da
deerini dettiremez.
Eer kii bir koyunu alar ve kestikten sonra ald yerden dar karrsa eli kesilmez. nk o zaman bu
kimse canl bir hayvan deil, et alm olur. Eti almakla ise -yukarda da getii zere- el kesilmez.
Eer bir kimse, on dirhem deerinde olan bir altn veya gm klesini aldktan sonra sikke vurarak onu dinar
veya dirhem yaparsa eli kesilir ve dinar veya dirhemler kle sahibine geri verilir. mam Eb Hanife'ye gre
byledir. ki mam ise: Kle sahibi dinar veya dirhemleri hrszdan alamaz. demilerdir. Bu meselenin asl
933
Bu lfzla gariptir. Ancak ayn mnada bir hadis Nesai (Hrszlk bahsi sonunda) c. 2 s. 262, Darekutn de (er'i cezalar bahsinde) s.
365'de kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 3 s. 375
934
gasp bahsinde gemektedir. nk kleyi sikkeli para yapmak iki mam'a gre deeri byk bir iiliktir, mam
Eb Hanife'ye gre ise deildir. Sonra, bu kimsenin elini kesmenin vcubu, mam Eb Hanife' nin grne gre
mkl deildir. nk ona gre hrsz, bu ameliyesiyle ald kleye mlik olamaz. Dier iki mam'a gre
ise, kimisi: Hrszn eli kesilmez. nk bu ameliye ile hrsz kleye mlik olur, kimisi: Kesilir. nk
kle bu ameliye ile baka bir eye dnt iin hrsz ona mlik olamaz demitir.
Eer bir kimse bir bez parasn aldktan sonra onu krmzya boyarsa, eli kesilir. Fakat ne ald bez paras
ondan geri alnr, ne de bezin deeri ona dettirilir. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre byledir. mam
Muhammed ise: Bez paras ondan geri alnr. Ancak eer krmzya boyanmas ile onda bir deer art olmu
ise, o art hrsza aittir demitir. mam Muhammed almay da zorla almaya kys etmitir. nk kii bir
kimseden bir bez parasn zorlad zaman, krmzya boyamakla ona mlik olamaz.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da: nk bezin boyas hem suretten hem manen mevcut olan bir
eydir. Nitekim bez sahibi bezini geri almak istedii zaman boyann bezde meydana getirdii deer artn
hrsza demek zorunda olur. Bez sahibinin bezdeki hakk ise yalnz sreten mevcuttur, manen mevcut deildir.
Nitekim eer bez hrszn elinde yok olursa hrsz onun deerini sahibine demek zorunda deildir. Bu itibarla
hrszn taraf daha kuvvetlidir. Bunun iin biz hrszn tarafn tutuyoruz. Zorla alan kimse ise hrsz gibi
deildir. nk zorla alan kimsenin eli kesilmedii iin kendisinn olduu gibi, mal sahibinin de maldaki hakk
hem suretten, hem manen mevcuttur. Bu itibarla ikisinin maldaki hakk msavidir. Bunun iin biz orada mal
sahibinin tarafn tutuyoruz. nk bez asldr. Boya ona tbidir. demilerdir.
Eer hrsz, bezi siyaha boyarsa bez -ikisine gre- hrszdan alnr. Yni mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre bez hrszdan geri alnr. mam Eb Ysuf'a gre ise, siyah boya ile krmz boya birdir.
nk ona gre siyah boya ile de -krmz boya gibi- bezin deeri artar. mam Muhammed'e gre de siyah boya
ile bezin deeri artar. Fakat bez sahibinin bezdeki hakk siyah boya ile kalkmaz. mam Eb Hanife'ye gre ise
siyah boya ile bezin deeri der. Bunun iin bez sahibinin bezdeki hakk kalkmaz.935
YOL KESCLK BABI
Gc yerinde ve silhl olan bir kimse veyahut bir topluluk, yolda gelen gidenleri soymak iin evlerinden
ktklar zaman, eer henz kimseyi soymam ve kimseyi ldrmemiken yakalanrlarsa -pimanlk duyarak
tevbe edinceye kadar- hapsedilirler. Eer bir mslman veyahut slm idaresi altnda bulunan bir gayrimslimi
soyduktan sonra yakalanr ve soyduklar maldan herbirine bir hrszlk nisab kadar dyorsa, apraz olarak el
ve ayaklar kesilir. Eer hem adam ldrdkten, hem soygunculuk yaptktan sonra yakalanrlarsa er' ceza
olarak ldrlrler. Bu hkm Kur'an- Ke-rim'in:
Allah ve Peygamberiyle savaanlarn ve yeryznde bozgunculuk karmaya uraanlarn cezas ldrlmek
veya aslmak yahut apraz olarak el ve ayaklan kesilmek ya da yerlerinden srImektir 936 yetinden
kaynaklanmaktadr. nk bu yette -Allah daha iyi bilir- yol kesicilerin iledikleri drt eit sua gre
kendilerine verilecek ceza ekilleri belirtilmitir. Hem de sular durumlara gre deitii iin, suun arlna
gre cezann da ar olmas gerekir.
Yol kesicilere birinci surette hapis cezas vesilmesinin sebebi udur: nk yette geen Yerlerinden srlmek
deyiminden murad hapsedilmektir. Zira hapsedilen kimse, yeryzndeki insanlar errinden korumak iin
yerinden srnm olur. Bundan baka hkim gerekli grrse bu kimseye -yol kesme suunu iledii iinbir
idri ceza da verebilir.
Yol kesmek istiyen kimsenin gl olmasnn art da, nk eer gl olmazsa -kimseyi soyamadi iin- bu
suu ilemek istese bile iliyemez. Yol kesicinin -ikinci surette- bir mslman veya slm idaresi altnda olan bir
gayrimslimi soymasnn art da, mslman kimsenin mal ile slm idaresi altnda olan gayrimslimin mal
srekli olarak haram olduu iindir. Bunun iindir ki, bizden ald msaade ile lkemize gelen bir gayrimslimi
soyan kimsenin eli kesilmez. nk bu gayrimslimin mal srekli olarak deil, bizim lkemizde kald srece
haramdr. Yol kesicinin soyduu maln bir hrszlk nisab kadar olmas da art olmutur, ki insann ok deerli
olan vcut organlar deersiz bir ey iin kesilmesin.
Yol kesiciler nc surette de er'i ceza olarak ldrlrler. Hatt eer ldrdkleri kimsenin vrisleri onlar
balasalar bile balamalarna baklmaz. nk ldrlmeleri, eriatn hakkdr.
Yol kesiciler drdnc surette, yni hem, adam ldrdkleri, hem soygunculuk yaptklar zaman, hkim
muhayyer olup isterse el ve ayaklarn kestikten sonra onlan ldrr ve asar, isterse el ve ayaklarn kesmeden
onlar ldrr veyahut asar. mam Muhammed ise: Ya ldrr, ya asar. El ve ayaklarn kesmez. nk
iledikleri su bir tek su olduu iin bir tek ceza onlara vermek gerekir. Hem de el ve ayak kesme cezas,
ldrme cezasndan hafif olduu iin ona girer. Nasl ki hem hrszlk, hem zina cezas birisine lzm geldii
zaman -hrszlk cezas zina cezasndan hafif olduu iin- ona yalnz zina cezas uygulanr demitir.
mam Eb Hanife ile mara Eb Ysuf ise: Hem soymak, hem ldrmek sularn iliyen yol kesiciye verilen
935
936
Maide: 5/33
bu ceza bir tek cezadr. Ancak sebebi ar olduu iin ar bir cezadr. nk bu yol kesici yolcular hem
ldrmek, hem mallarn almak suretiyle yollarda gven diye bir ey brakmaz. Bunun iindir ki kk
hrszlkta el ve ayan ikisini kesmek iki ceza iken byk hrszlkta bir ceza olmutur. Cezalarn birbirlerine
girmeleri de bir tek cezada olmayp, cezlann birden fazla olmas haline mahsustur demilerdir.
Hkimin yol kesiciyi asp asmamakta muhayyer olmas da, zahir olan rivayete gredir. mam Eb Ysuf dan ise
Hkim onu asmak zorundadr. nk aslmas hem nassda emrolun-mu. hem de onu asmaktan gaye onu tehir
etmektir, ki bakalar da ondan ders alsnlar diye syledii rivayet olunmutur.
Biz diyoruz ki: ldrlmekle de tehir hasl olur. Ancak asmakta daha fazla tehir bulunduu iin hkim isterse
onu asar.
Yol kesici asld zaman sa olarak aslr ve karn mzrakla yarlp t ki can verir. Bunun gibi bir sz Kerhi'den
de rivayet olunmutur. Tahavi'den ise: kenceden saknmak iin nce ldrlr, sonra aslr. diye syledii
rivayet olunmutur.
Birinci grn delili -ki en sahihi de odur- yol kesiciyi sa olarak asmak daha ibret vericidir. Cezadan da gaye
odur. le asl olarak gnden fazla kalmaz. Zira daha fazla kalrsa kokar ve kokusundan halk rahatsz olur.
mam Eb Ysuf dan ise: ryp dalncaya kadar bir tahta paras zerinde braklr. T ki herkese ibret
olsun diye syledii rivayet olunmutur.
Biz diyoruz ki: gn askda braklmas ile ibret hsl olur. Bundan fazlas matlb deildir.
Kk hrszla kysen fyol kesici de ceza olarak ldrld zaman soyduu mallardan zamin deildir.
Eer yol kesicilerden sadece biri bir yolcuyu ldrrse ceza hepsine lzm gelir. Zira kendilerine lzm gelen
ceza topluma kar kp onlarla savatklar iindir. Bunda ise hepsi ortak olup birbirlerine yardmcdrlar. Hatt
eer aralarndan birinin aya kayarsa hepsi yardmna koup banda rler. art sadece birinin adam
ldrmesidir, ki o da yerine gelmitir. ldrme ister sopa ile ister tala, ister klla olsun farketmez. nk yol,
adamn ne ekilde olursa olsun ldrlmesiyle kesilmi olur.
Eer yol kesici ne kimseyi ldrm ve ne de soymu, ancak birini yaralam ise, ksas gerektiren yaralarda
ksas, diyet gerektiren yaralarda diyet kendisine lzm gelir. Bunun takdiri de yaralya aittir, Zira yaralama
suunun er' cezas bulunmad iin bu. ahsn istek ve takdirine bal olur.
Eer yol kesici soygun yaptktan sonra birini yaralarsa, apraz olarak el ve aya kesilir. Yaralama suundan
dolay ise ona bir ey lzm gelmez. Zira kendisine er'i ceza uygulandktan sonra, soyduu maln sorumluluu
nasl zerinden kalkyorsa, dier ahs haklar da yledir.
Eer yol kesici bilerek adam ldrm ve fakat daha yakalanmadan tevbe etmi ise, ldrd kimsenin
vrisleri isterlerse onu ldrrler, isterlerse balarlar. nk yol kesicilik suunun gerektirdii ceza yol
kesicinin yakalanmadan nce tevbe etmesiyle der. Zira yukarda geen nassda yakalanmadan nce tevbe eden
kimseler istisna edilmitir. Hem de tevbenin shhati maln sahibine geri verilmesi artna baldr ve alnan mal
geri verilince de artk ceza uygulanmaz. Bunun iin o zaman ahsi hak olur. ahs ise muhayyer olup isterse
ksas eder, isterse balar.
Eer yol kesiciler arasnda bir ocuk, yahut deli, ya da soyulan veya ldrlen yolcunun nikh dmiyen bir
yakn akrabas bulunursa, dierlerinden de ceza der. ocuk veyahut deli hakkndaki bu sz mam Eb Hanife
ile mam Zfer'indir. mam Eb Ysuf dan ise: ocuk veya deli soygun veya ldrme suuna katlmayp bu
suu iliyenler yalnz dierleri ise, dierleri cezalandrlrlar- diye syledii rivayet olunmutur, ki ayn ihtilf
kk hrszlkta da cridir.
mam Eb Ysuf: nk asl, bizzat suu iliyendir, ona yardm edenler ise ona tabidirler. Bunun iin ocuk
veya delinin bizzat soyan veya ldrenler arasnda olmad zaman aslda eksiklik yoktur. Eksiklik varsa tbi
olanlardadr. Tbi olanlardaki eksiklie ise itibr olunmaz. Fakat ocuk veya delinin bizzat soyan veya
ldrenler arasnda olmas halinde eksiklik asldadr. Asldaki eksiklik ise mutebe olduu iin ceza hepsinden
der demitir.
mam Eb Hanife'de -nk su hepsinin fiil saylan bir tek su olduu iin bzlar hakknda cezay
gerektirmedii zaman, dierlerinin o fiildeki pay eksik bir sebep olur. Eksik sebep ile hkm sabit olamaz. Bu
yol kesiciler de, birisi bilerek, dieri yanllkla bir adam ldren iki kimse hkmndedirler demitir.Yol
kesiciler arasnda, soyulan yolcunun nikh dmiyen bir yakn akrabasnn bulunmas haline gelince : kimisi
bunu, soyulan maln btn yolcular arasnda mterek olmas ve yol kesiciler arasnda da yolculardan birinin
nikh dmiyen bir yakn akrabasnn bulunmas eklinde yorumlam ise de, en sahihi udur ki, soyulan maln
btn yolcular arasnda mterek olmas art deildir. Zir -yukarda da sylediimiz zere- su bir tane olduu
iin, bzlar hakknda cezay gerektirmemesi, dierleri hakkmda da lzm gelmemesini gerektirir.
Yol kesicilerden er' ceza dnce, onlardan ksas alp almamak ldrdkleri kimsenin vrislerine aittir. Zira yukarda da sylediimiz gibi- o zaman ahsi bir hak olur isterlerse onlar ldrrler isterlerse balarlar.
Eer bizzat yolcular birbirlerini soyarlarsa onlara er' ceza, lzm gelmez. Zira hepsi kafilenin adamlar
olduklar iin, birbirlerinin maln alan bir evin sakinleri gibidirler.
Eer bir kimse, ehir iinde, yahut Kfe ile Hire ehirleri arasnda gece veya gndz yol kesicilik yaparsa
istihsnen yolkesici saylmaz. Kysa gre ise yol kesicidir, ki mam- afii buna kaildir. mam Eb Ysuf da:
Eer soygunu ehrin dnda yaparsa ehre yakn da olsa -ona yardm yetiemedii iin- ona er'i ceza lzm
gelir-, bir rivayete gre der Eer soygunu gndzleyin silhla, yahut geceleyin silh ya da sopayla yaparlarsa,
yol kesicidirler demitir.
Biz diyoruz ki: yol kesicilik ancak kervanlar soymakla olur. Kervan ise, ne ehir iinde ve ne de ehre yakn bir
yerde soyulamaz. Zira ehrin iinde yahut ehre yakn yerlerde zahir udur ki olay yerine yardm yetiir. Bununla
beraber onlara uygun grld kadar idri bir ceza verilir ve soyduklar ne ise, onlardan geri alnr. Gerekirse
terbiye iin onlara ayrca hapis cezas da verilir. ayet adam ldrmlerse, onlardan ksas almak lnn
vrislerine aittir.
Eer bir kimse, eliyle birinin boazn tutar ve adam bouluncaya kadar brakmayp skarsa -mam Eb
Hanife'ye gre: lnn diyeti o kimsenin akilesine 937 lzm gelir. Bu mesele de, bir kimseyi kesici olmayan bir
letle ldrmek meselelerinden biridir. ki biz bunu -Allah izin verirse- diyetler babnda anlatacaz. Fakat bu
kimse bir daha byle yaparsa o zaman ldrlr. nk o zaman bu kimsenin toplumun huzurunu bozmaya
alan bir kimse olduu anlalr. 938
CHAT BAHS
Cihad islm dmanlaryla savamak demek olup mslmanlara farz kifye olan bir ibdettir. Yni eer bu
grevi mslmanlarn bir ksm yaparsa sorumluluk dierlerinden de kalkar. Cihadn farz olmas Kur'an-
Kerim'in;
Mriklerle topyekn savan. Nasl ki onlar da topyekn sizinle savarlar 939 yeti gibi bir ok yetler ve
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Cihad Kyamet gnne kadar vcib olan bir ibadettir
940
hadisiyle sabittir. Farz kifye olmas da, nk sava, esasnda kt bir eydir. Ancak Allah (Azze ve
Celle)'in dini onunla korunduu ve kt insanlarn insanla ktlk etmeleri onunla nlendii iin, bir ksm
mslmanlar tarafndan yapld zaman -cenaze namaz ve verilen selm almak gibi- sorumluluk dierlerinden
de kalkar. Eer hibir kimse bu ibdeti yapmazsa o zaman btn mslmanlar sorumlu olurlar.) nk hepsine
farz olan bir ibdettir. Hem de eer hepsi savaa katlrlarsa -silh v.b. gibi- savaa gerekli olan ihti-yave
malzemeleri kim hazrlar? Bunun iin farz yedir. Ahcak eer sava emri umum olursa, o zaman herkesin
katlmas lzm gelir. nk o zaman farz ayn, yni herkese ayr ayr farz olur. Zira Cenb- Hak (Azze ve
Celle):
stiyen, istemiyen hepiniz savaa kn. Allah yolunda mallarnzla, canlarnzla cihad edin 941 buyurmutur.
El-Cami s-Sair'de Cihad mslmanlara vcibtir. Ancak kendilerine muhta olunmadka cihada
katlmayabilirler diye gemektedir, ki bu szn ba cihadn kifyeten vcib olduuna, sonu da cihad emrinin
umumi olduu zamana iarettir. nk cihad emri umum olduu zaman hepsi katlmadka maksad hsl olmaz.
Bunun iin o zaman herkese farz olur.
1- Kfirleri, bize kar sava amasalar bile onlarda savamak vcibtir. Zira bu konudaki nasslar mutlaktr.
2- Cihad ocuklara vcib deildir. nk ocukluk devri merhamet devridir.
3- Cihad kle ve kadnlara da vcib deildir. nk kle zerindeki efendisinin hakk ile kadn zerindeki
kocasnn hakk daha nce gelir.
4- Cihad iki gzden kr, iki ayaktan ktrm veyahut bir el veya aya bulunmayan kimseye de vcib deildir.
nk bu kimselerin hepsi gszdrler. ayet dman bir lkeye baskn yaparsa, o zaman o lkenin btn
halkna sava vcib olur. Kadn kocasndan, kle efendisinden izin almadan savaa karlar. nk o zaman
sava farz- ayn olur. Namaz ve oru gibi farz- ayn olan ibdetlerde ise, bakasnn kars veyahut klesi
olmann bir rol yoktur. Sava emri umumi olmad zaman ise yle deildir. nk sava emri umumi
olmaynca, kadn ile kle savaa katlmasalar da onlara ihtiya olmad iin koca ile efendinin hakkn ibtal
etme zorunluu yoktur.
Eer beytlmal sava masraflarn karlayacak gte ise halktan yardm toplamak mekruhtur. nk halkn
yapaca yardm cret gibi bir ey olur. Oysa buna zorunluk yoktur. Zira beytlmal skntl durumlarda
mslmanlara yardm etmek iin kurulmu bir messesedir. (ayet beytlmal sava masraflarn karlayacak
gte deilse, o zaman mslmanlann birbirlerine yardm etmelerinde bir saknca yoktur.) nk bunda byk
zararn kk bir zararla nlenmesi gibi bir yarar vardr. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) Huneyn savanda Safvan'dan byk miktarda zrh almtr. 942 Hz. mer (Radyallh anh) da evliler
yerine bekrlar savaa gnderir ve savaa kamayanlardan atlarn alp kanlara verirdi. 943
937
Akile: Kiinin baba tarafndan erkek akrabalardr. Yanllkla ilenen ldrmelerde lnn diyeti, bunlara lzm geldii iin bunlar bu ad
almlardr.
938
939
Tevbe: 9/36
940
Eb Davud, Cihad c. 1 s. 343
941
Tevbe: 9/41
942
Eb Dvud, (Alm-satmlar) c. 2 s. 145; el-Mstedrek (Alm-satm) c. 2 s. 47
943
bn-i Ebi eybe (Cihad bablar), bn-i Sa'd'n Tabakal (Hz. mer'in hayat). Nasb-rraye c. 3 s. 377-378. eyh'l-slm Burhanddn
Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/276-279.
SAVAIN KEYFYETNE DR BR BB
slm askerleri dman toprana girip bir ehir veya kaleyi kuattklar zaman nce onlar slmiyete davet
ederler. Zira bn-i Abbas (Radyallh anhma)'dan rivayet olunduuna gre. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) nereye yneliyor idiyse, ora halkna slmiyeti teklif etmeden onlarla savamazd. 944 Eer
mslmanl kabul ederlerse onlarla savamaktan vazgeerler. Zira o zaman maksad hasl olur. Peygamber
Ben insanlarla, Allah' (Azze ve Celle)'dan baka tann yoktur deyinceye kadar savamakla
emrolunmuumdur. 945 buyurmutur. Eer mslmanl kabul etmezlerse onlar cizye vermeye davet ederler
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) etrafa gnderdii asker komutanlara byle emrederdi. 946
Hem de nassm emrine gre cizye vermek savatan vazgemenin sebeplerinden biridir. Fakat cizye deme teklifi
kendisinden cizye kabul olunanlar hakkndadr. Dinden kan veyahut puta tapanlar gibi kendilerinden cizye
kabul olunmayan kimselere ise bu teklifi yapmann bir faydas yoktur. nk bu kimselerden mslmanl
kabul etmekten baka bir ey kabul olunmaz. Nitekim Cenb- Hak (Azze ve Celle) bunlar hakknda;
Ya mslman olurlar, ya onlarla savarsnz947 buyurmutur. Eer cizye demeyi kabul ederlerse o zaman
onlar da mslmanlar gibi her hakka sahip olup mslman]ara ne verilirse onlara da verilir, ne alnrsa onlardan
da alnr. Zira Hz. Ali (Radyallh anh) bunlar hakknda: Cizye vermeyi kabul etmilerdir, ki onlarn da can
bizim canmz ve mal bizim malmz gibi olsun demitir. 948 slm daveti ulamayan kimselerle, mslnanla
davet edilmeden savamak caiz deildir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in askeri
komutanlara olan her tavsiyesinde;
Onlar Allah (Azze ve Celle)'dan baka tann bulunmadna ahitlik etmeye davet et 949 diye buyurdu. Hem de
bizim onlan mslmanla davet etmemizle, gzmzn mal ve canlarnda olmayp sadece mslman olmalarn
istediimizi anlar ve bunun zerine belki mslmanh kabul ederler de onlarla savamak klfetinden kurtulmu
oluruz. ayet bir asker birlik onlan mslmanla davet etmeden onlarla savarsa -bundan nehyedildii iingnh ilemi olur. Fakat -mslman veyahut slm himyesi altnda olmadklar iin- ona bir ey lzm gelmez.
Nasl ki ocuk ve kadnlar ldrmek caiz olmad halde onlar ldrene bir ey lzm gelmez.
slm daveti kendisine uteanlara da nce mslmanb teklif etmek mstahaptr. nk slmiyete davet
grevinde elden geldii kadar kusur gstermemek gerekir. Fakat vcib deildir. Zira sabittir ki Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mustalikoullar kabilesine anszn baskn yapm, 950 same b. Zeyd'e
de bnaoullar kabilesine sabah erkenden baskn yapmasn emretmitir. 951 Baskn yapmak ise ancak haber
vermeden olur. Eer cizye vermeyi de kabul etmezlerse, o zaman Allah' (Azze ve Celle)'dan yardm dileyerek
onlarla savaa balarlar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Sleyman b. Breyde'ye;
nce onlar mslmanl davet et. Eer kabul etmezlerse onlar cizye vermeye davet et. Eer onu da kabul
etmezlerse, o zaman Allah (Azze ve Celle) 'tan yardm dile ve onlarla savaa bala 952 buyurmutur. Zira
Cenb- Allah (Azze ve Celle) dostlarnn yardmcsdr ve dmanlarn ezer. Bunun iin her eyde Allah (Azze
ve Celle)'dan yardm istenir.
slm askerleri dmana kar mancnk da kullanrlar. Nasl ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) de Taif ehrini kuatt zaman onlan mancnkla domutu. 953 Gerekirse onlan yakabilir de. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Bveyre hurmaln yakmt. 954 stlerine su dkebilir,
aalarn keser ve ekinlerini de bozabilirler. Zira bu eylemlerle gzleri ylar, gleri krlr ve aralarna tefrika
girerek dalrlar. Bunun iin bu eylemlerin hepsi merudur.
Dman saflar arasnda esir olarak veyahut ticret iin mslmanlar da bulunsa, onlara kar silh kullanmada
bir saknca yoktur.) nk onlara kar silh kullanmak slm dinine hizmet olduu iin onunla umumi zarar
nlenmi olur. Aralarnda bulunan bir veya bir ka mslman ldrmek ise ahsi bir zarardr. Hem de, iinde
hi bir mslman bulunmayan ehir veya kale ok az olduu iin eer: -aralarnda mslman vardr- diye onlara
kar silh kullanmazsak onlarla sava kapsn kapatm oluruz.
Hatt eer dman askerleri mslmanlarn kadn ve ocuklarn kendilerine siper bile etseler.Yukarda
akladmz nedene binen yine onlara at etmekten ekinilmez. Ancak edilen atlarla mslman ocuk ve
944
Abdrrezzak'n Musannefi, el-Mstedrek, man, Ahmed Msnedi, Taberaninin Mucemi. Nasb-rraye c. 3 s. 378
Mslim, man C. 1 S. 37; Buhari, Cihad c. 1 s. 414
946
Eimme-i Sitte'den Buhar! dnda kalanlarn hepisi: Mslim, Cihad c. 2 s. 82; Eb Dvud, Cihad c. 1 s. 351; Tirmizi, Siyer c, 1 s. 208,
bn-i Mce, Cihad s. 210
947
el-Fetih: 48/16
948
Bu lfzla gariptir. Ancak Darekutni Hz. Ali (r.a.)'n: Biz kimlere gvence verirsek onlarn can bizim canmz ve mallan mizim malmz
gibi olur mealinde bir sz sylediini kaydetmitir. Darekutni Snen'i (er'i cezalar) s. 350 Nasb-rraye c. 3. s. 381
949
Peygamber Efendimiz'in etrafa gnderdii asker komutanlara verdii emre dair hadiste gemektedir
950
Mslim, Cihad c. 2 s. 81; Eb Dvud, Cihad c. 1 s. 354.
951
Eb Dvd, Cihad c. 1 s. 3 52; bn-i Mce, Cihad s. 209
952
Peygamber Efendimiz'in etrafa gnderdii komutanlara verdii emirle ilgili hadiste gemektedir,
953
Tirmizi, Adap c. 2 s. 106; bn-i Sa'd'n Tabakat' (Peygamber Efendimiz'in savalar) c. 2 s. 115
954
Buhari, Meazi c. 2 s. 575; (Hair sresinin tefsiri) c. 2 s. 275; Mslim, Cihad c. 2 s. 85; Eb Dvud, Cihad c. 1 s. 352; Tirmizi, Tefsir c. 2
s. 168; bn-i Mce, Cihad s. 209.
945
kadnlar deil, dman kasd edilecektir. Zira mslmanlarla onlar fiilen ayrmak mmkn olmadna gre -hi
deilse- kasden onlar ayrmak gerekir. Zira emre itaat ancak g yettii oranda olur. Mslmanlardan vurulan
veyahut yaralanan da olduu zaman vurana ne diyet ve ne de kefaret lzm gelmez. nk cihad farzdr.
Ceremeler ise, farzlarla beraber olamaz.
Eer slm askerleri, yetirmesden kayg duyulmayacak kadar byk bir ordu ise, beraberlerinde kadn ve Kuran-
Kerm gtrmelerinde saknca yoktur. Fakat yenilmesi her an iin mmkn olan kk birliklerde kadn ile
Kuran- Kerm'in bulunmas mekruhtur. nk byle bir durumda kadn beraber bulundurmak onu din
dmanlarna peke klarak rezil olmaktan baka bir ey deildir. Kur'an- Kerim de ellerine geince ona kar
saygszlk edecekleri muhakkaktr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Kur'anla birlikte
dman topranda yolculuk etmeyin 955 hadisinin sahih nedeni de budur. Fakat onlardan ald msaade ile
onlarn toprana giren bir mslman -eer onlar verdikleri sze bal kalan kimseler ise- beraberinde Kur'an-
Kerim'i gtrebilir. nk byle bir durumda zahir udur ki Kur'an'a saygszlk etmiyeceklerdir. Yal kadnlar
da yemek hazrlamak, su ekmek, hasta ve yarallara bakmak gibi hizmetler iin byk ordularda bulunabilirler.
Fakat gen kadnlarn evlerinde kalmalar -ktle meydan verilmemesi bakmndandaha iyidir.
Eer bir zorunluk bulunmazsa kadn bizzat savaa katlamaz. Zira kadnn savaa katlmasndan, ordunun zayf
olduu mns kabilir, ister hizmet, ister cinsel ihtiyacn temini iin olsun kadnlar orduda bulundurmak da
mstahab deildir. ayet buna mecbur kalnrsa -hi deilse- hr kadnlar yerine cariyelerin bulundurulmas daha
evldr. Yukarda geen sebebe binen (kadn, kocasnn, kle de efendisinin izni olmaksuzn savaa kamazlar.
Ancak eer dman bir ehire baskn yaparsa o zaman bunlarn da katlmas zorunlu olur.
slm askerlerinin kimseye hiynet etmemeleri, ganimet mallarndan almamalar, kimseye ikence etmemeleri
gerekir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Ganimet mallarndan almayn, kimseyi hyanetle ldrmeyin, kimseye ikence etmeyin 956 buyurmutur.
Kadn, ocuk, ok yal, ktrm ve iki gzden kr olan kimseler ldrlemez. Zira biz Hanefiler'e gre
dmann ldrlmesi, bizimle savat iin hell klnmtr. Bu kimseler ise sa-vaamazlar. Bir yan kurumu
kimse ile sa veya sol eli ya da sa aya kesik olan kimseler de ldrlemezler. mam- afii ok yal, ktrm
ve iki gzden kr olan kimseler hakknda grmze katlmamtr. nk ona gre dmann ldrlmesi, bizimle savaabildii iin deil, inansz olduu iin helldir. Oysa, bizim getirdiimiz delil-onun grne
kardr. Sabittir ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) oluk ocuklarla kadnlar ldrmekten
nehyetmitir. 957 Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ayrca ldrlm olan bir kadn da
grnce; Bana bakn. Bu savaamyordu. Niin ldrlmtr? 958 diye buyurmutur. Ancak eer bunlar
arasnda savata grnden yararlamlabilen bir kimse varsa, yahut kadn hkmdar ise, o zaman ldrlebilir.
nk sa kalmalar mslmanlar iin zararl olur. Eer aralarnda savaabilir gte olanlar da varsa -zararlarn
nlemek iin onlar da ld-rlebilirler. nk ldrlmeleri, savaamadklar iin haramd. Savaabilir gte
olunca ldrlmemeleri iin bir sebep kalmaz.
Deli olan kimse de ldrlemez. nk deli mkellef deildir. Ancak eer savayorsa o zaman zararn
nlemek iin ldrlebilir. ocuk da -deli gibi- eer savayorsa ldrlebilir. Ancak deli olsun, ocuk olsun
sadece sava esnasnda ldrlebi lirler. Esir tutulduktan sonra ie ldrlemezler. Dierleri ise, mkellef
olduklar iin esir tutulduktan sonra dahi ldrlebilirler. Eer deli gah delirir, gah ayhyorsa, ayk olduu zaman
akl banda olan kimselerin hkmndedir.
Kii iin mrikler arasnda bulunan babasn kasd edip ldrmesi mekruhtur. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Ana babanla dnya lerinde gzelce gein 959 buyurmutur. Hem de kii, babasn yaatmak iin beslemek
zorunda iken, eer savata onu ldrrse bu hkme aykr davranm olur. ayet babas onu ldrmek iin aba
gsterirse, kendini ona ldrtmez ve bakas tarafndan ldrlnceye kadar onu uratrr. Zira kendisi gnha
girmeden bu i bakas tarafndan da grlebilir. ayet babas onu ldrmek isterse, kendini babasma
ldrtmemek iin onu ldrmekten baka re bulamazsa, o zaman ldrebilir. nk o zaman gayesi babasn
ldrmek deil, kendini kurtarmaktr.960
BARI ANTLAMASI VE KENDLERNE GVENCE VERLENLER BABI
Eer devlet bakan, mslmanlarla sava halinde olan dmanla veyahut bir ksmyla bar antlamasn uygun
grr ve mslmanlar iin de bar antlamas yararl ise, bu antlamay yapmada bir saknca yoktur. Zira
Cenb- Hak (Azze ve Celle);
955
Tirmizi dnda. Eimme-i Sitte'nin hepsi: Buhari, Cihad c. 1 s. 420; Mslim (mare bahsi) c. 2 s. 131; Eb Dvud, Kuran- Kerim ile
birlikte dman toprana yolculuk yapma bab) c. 1 s. 351
956
Mslim, Cihad c. 2 s. 82; Eb Dvud, Cihad c. 1 s. 351; Tirmizi (Siyer bahsinin sonlan) c. 1 s. 208; bn-i Mce, Cihad s. 210
957
bn-i Mce dnda, Eimme-i Sitte'nin hepsi: Buhari, Cihad c. 1 s. 423; Mslim, Cihad c. 2 s. 84; Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 6; Tirmizi,
Siyer c. 2 s. 6
958
Eb Dvud, Megazi c. 2 s. 6, el-Mstedrek, Cihad c. 2 s. 122
959
Lokman: 31/15
960
Eer onlar bara yanarlarsa, sen de yana ve Allah'a gven 961 buyurmutur. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem); de Hudeybiye yl, Mekke mrikleriyle on yl iin bar antlamasn akdetmitir.
962
Hem de eer bar mslmanlar iin iyi ise, o da manen cihaddir. Zira cihadn gayesi olan dmann errinden
korunmak, bar ile de hsl olur. Sonra, bar sresinin rivayet olunan sre kadar olmas art deildir. Zira bazen
maslahat daha fazla bir srede bulunur.
Fakat eer bar anlamas mslmanlar iin yararl deilse o zaman caiz olamaz. nk o zaman eer bar
antlamas yaplrsa hem sreten, hem manen cihad braklm olur.
Eer devlet bakan bir sre iin dmanla bar antlamasn yaptktan sonra, antlamay bozmann daha yararl
olduunu grrse, antlamay bozduunu onlara bildirir ve onlarla savaa balar. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mekke mrikleriyle yapt antlamay bozduunu onlara bildirmitir. 963 Hem de
maslahat deiince o zaman antlamay bozmak hem sreten hem manen cihad olur. Antlamaya bal kalmak
da hem maddeten, hem manen cihad terk etmek olur. Ancak hyanet olmamas iin onlara bildirmek gerekir.
Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), kime olursa olsun verilen szde hyanet edilmemesini
emir buyurmutur. 964 Ayrca aradan, haberin hepsine ulaabildii kadar srenin gemesi de gerekir, ki bu sre
de hkmdarlarnn, haberi memleketin her tarafna yayma imknn bulabilecei zaman miktan diye takdir
edilmitir. Zira ancak byle yapld zaman, hyanet edilmemi olur.
ayet antlamay nce onlar bozar ve bozmak da hepsinin haberi ile olursa, o zaman onlara bildirmeye gerek
yoktur. Zira antlamay onlar bozduu iin bizim bozmamza gerek yoktur. Fakat eer onlardan sadece bir ka
kii lkemize girip yollan keserlerse bu, antlamay bozmak saylmaz. Ancak eer bu bir ka kii gl bir
topluluk olur ve bizimle aktan aa savarlarsa, o zaman yalnz onlar antlamay bozmu olur. Dierleri
bozmu saylmazlar. nk bu davranlan hkmdarlanmn izniyle olmad iin dierlerine lzm gelmez.
Ancak eer hkmdarlan izin vermi ise, o zaman hepsi antlamay bozmu olurlar. nk hkmdarlann izni
manen hepsinin muvafakati demektir.
Dmanlarla bir mal karlnda dahi bar antlamasn yapmak caizdir. Zira karlksz olarak caiz olduuna
gre karlkl olarak caiz olmas evleviyetle lzm gelir. Fakat bu da, eer mslmanlar bara muhta iseler
byledir. Eer mslmanlar bara muhta deilseer -yukanda anlattmz sebebe binen- caiz deildir. Ban
karl, dmandan alnan mal da cizye gibi olup cizyenin harcand yerlere harcanr. Bu da eer slm
askerleri dman toprana girmeyip onlara gnderilen eli araclyla anlama yaplrsa, byledir. Eer slm
askerlerinin dman toprana girmesi zerine antlama yaplrsa, o zaman dmandan alman mal ganimetin
hkmne tbi olup bete biri karldktan sonra gerisi savaan askerlere datlr. nK o zaman bu mal
onlardan silh zoruyla alnm saylr.
Dinden km olanlarla da -haklarnda bir karar verilinceye kadar- geici olarak anlama yaplabilir. Zira olabilir
ki tekrar dnerler. Bunun iin onlarla savamay tehir etmek caizdir. (Fakat antlamaya karlk, onlardan mal
alnamaz.) nk -cizye babnda anlatlaca zere- dinden km olanlardan cizye almak caiz deildir. (ayet
onlardan alnsa bir daha geri verilmez.) nk dinden km olanlarn mal hederdir.
Eer dman askerleri mslmanlar kuatp fidye karl, onlardan bar anlamasn isterlerse, mslmanlar
iin onlarla anlama yapmak caiz deildir. nk dmann bu teklifini kabul etmede mslmanlar iin mezellet
vardr. Ancak eer mslmanlann hayat tehlikede olursa o zaman kabul etmek gerekir. nk tehlikenin
nlenmesi -ne ekilde mmkn olursa- vcibtir.
Kendileriyle mslmanlar arasnda bar anlamas bulunsa bile (dman askerlerine silh ve sava malzemesini
satmak doru deildir.) nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) slm dmanlarna silh
satmak ve gndermekten nehyettit gibi, 965 slm dmanlarna silh ve malzeme satmak -mslmanlarla
aralarnda anlama bulunsa bile -onlar mslmanlara kar glendirmektir. Zira anlamalarn sresi biter
veyahut bitmese de, kendileri kendilerini gl bulunca bozabilirler.
Kys, slm dmanlarna yiyecek ve giyecek de satmann caiz olmamasn gerektirir. Ancak biz nassdan bunun
caiz olduunu reniyoruz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) -Mekke mrikleri
mslmanlarla sava halinde iken- Semame'ye onlara yiyecek maddelerini satmasn emretmitir. 966
Bir Fasl
Eer hr olan bir kimse -rister erkeki kadn olsun- bizimle sava halinde olan bir veya bir ka gayrimslime
gvence verirse gvencesi geerli olup mslmanlardan hibiri onlara dokunamaz. Zira Peygamber Efendimiz
961
Enfal: 8/61
Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 25
Beyhaki Delail-nnbvve'de (Mute sava) babnda kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 390
964
Eb Davud, Meftud c. 2 s. 23, Tirmizi, Siyer c. 1 s. 204
965
Bu lfzla gariptir. Ancak Beyhaki Snenninde, Bezzar Msnedinde ve Taberani de Mucemninde mran b. Husayn (r.a.)'den,
Peygamber Efendimizin kargaalklarda silh satmaktan nehyettiini rivayet etmilerdir.
966966
Beyhaki (Delil-nnbvve ilk hadisi sonunda) Eb Hreyre (r.a.)'dan. Nasb-rraye c. 3 s. 391 eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan
Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/284-286.
962
963
Mslmanlar kan bakmndan birbirlerine denktirler. En ednalan bile, onlar adna gvence verebilir 967
buyurmutur. En ednalar ise, en azlar demektir, ki o da birdir. Hem de kii -mslman olduktan sonra- bir kii
de olsa, savaa ehil olduu iin mslman olmayanlar ondan korkarlar. Bunun iin verdii gvence yerinde olur
ve yerinde olunca dierleri adna da vermi saylr. Hem de nikh velileri birden ok olduklar zaman nasl her
biri hem kendi adna, hem dierleri adna velayeti altnda bulunan kimseyi evlendirebiliyorsa mslmanlardan
da herbiri hem kendi adna, hem dier mslmanlar adna gvence verebilir. Ancak eer verdii gvence
mslmanlar iin zararl ise, o zaman onlara verilen gvencenin geri alnd bildirilir. Nasl ki hkmet bile
gvence verdikten sonra, eer verdii gvencede zarar grrse gvencesini geri alr, ki biz bunu yukarda da
akladk.
Eer slm askerleri bir kaleyi kuatmken askerlerden biri kaledekilere gvence verir ve fakat gvence
vermesinde zarar bulunursa, verdii gvence -yukarda akladmz sebebe binen- geri alnr ve asker kendi
basma hareket ettii iin ayrca terbiye de edilir. Ancak eer verdii gvencede maslahat bulunursa o zaman
mazurdur. Zira ok kere herhangi bir ii tehir etmekle maslahat elden kaar.
Gayrimslimin gvence vermesi ise geerli deildir. nk gayrimslimin mslmanlar hakknda iyi niyet
beslemesi phelidir. Hem de mslmanlar adna gvence vermek mslmanlar zerinde velayet bbndandr.
Gayrimslim ise, mslmanlar zerinde velayet yetkisine sahip deildir.
Dman lkesinde esir, yahut ticret iin bulunan mslmamn da gvence vermesi geerli deildir. nk bu
kimse dmann eli altnda olduu iin dman ondan korkmaz. Gvence ise, kendisinden korkulan kimse ancak
verebilir. Hem de bu kimse gvence vermeye zorlanabildii iin verdii gvencede maslahat bulunmayabilir.
Kald ki dman lkesinde her zaman bir esir veya tccar bulunur. Eer gvenceleri geerli olursa, dman her
dara dtke onlar vastasyla kurtulacaktr, ki o zaman bizim iin dman yenmek imkn kalmaz.
Ayn sebepten dolay dmanlardan mslmanh kabul eden ve fakat bizim lkemize g etmiyen kimsenin de
gvencesi geerli deildir.
Eer bir ocuk daha anlayacak aa gelmemiken gvence verirse, deli gibi onun da verdii gvence geerli
deildir. Fakat eer anlayacak ada olur, ancak sava iin ona izin verilmemi ise verdii gvencenin geerli
olup olmadnda ihtilf edilmitir. Eer sava iin ona izin de verilmi ise -en sahihi udur ki- onun verdii
gvence ittifak ile geerlidir.968
GANMETLER VE GANMETLER PAYLAMA BABI
slm askerleri dmandan bir yeri zorla aldklar zaman, devlet yneticisi muhayyer olup isterse o yeri alanlar
arasnda datr. Nasl ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hay-b er'i ald zaman yle
yapmt. 969 sterse o yerin sakinlerini yerlerinde brakp onlar cizyeye, arazilerini de haraca balar. Nasl ki Hz.
mer de Irak' ald zaman dier As-hab'n muvafakatyla yle yapm 970 ve Ashab arasmda ona muhalefet
edenler tutunamayp ortadan silinmilerdir. Bunun iin bu iki tasarruf da bize rnek olup ynetici hangisini
isterse onu uygular.
Kimisi: Askerlerin ihtiyac olduu zaman birinci tasarruf, olmad zaman ikinci tasarruf daha evldr. nk
hi deilse devlet hazinesi iin bir gelir kayna olur demitir. Yneticinin muhayyer olup hangisini istese
uygulayabilmesi de gayrimenkul mallar hakkndadr. Menkul mallan ise sahiplerine brakmak caiz deildir.
nk bunun cevaz hakknda eriatta bir delil yoktur. Gayrimenkul mallarn da sahiplerine braklmas cevazna
mam- afi muhalefet ederek: nk sahiplerine brakmak, askerlerin hakkn veyahut maln karlksz
olarak ellerinden almak demektir. Hara da az olduu iin bu hakk karlayamaz. Esirlerdeki askerlerin hakk
ise yle deildir. nk ynetici gerekli grd zaman esirleri kleletirmez de, onlar ldrr, ki o zaman bu
hakk tamamen ibtal etmi olur demi ise de, rivayet ettiimiz Hz. mer'in tasarrufu onun grne kardr.
Kald ki bu tasarrufta msl-manlar iin daha byk bir yarar vardr. Zira arazinin, sahipleri elinde braklmas
halinde -sahipleri ekim ve tarm usuln bildikleri iin- hem arazinin verimi fazla olur, hem askerler araziyi iletme masrafndan kurtulmu olurlar. Hem de araziden gelen hara devlet hazinesi iin srekli bir gelir kayna
olur. Hara da her ne kadar az ise de devaml olduu iin ilerde arazinin deerinden daha fazla olur. Ancak bu
tasarrufun mekruh olmamas iin arazi sahiplerine aynca, araziyi iletebilecek kadar menkul mallarn da verilmesi gerekir.
Ynetici esirler hakknda da muhayyer olup isterse onlan ldrr. Zira hem Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) esirleri ldrm, 971 hem de ldrme ile bir daha mslmanlarn bana gaile amalar
ihtimali ortadan kalkm olur. sterse onlar kleletirir. nk kleletirilmelerinde mslmanlarn hem maddi
kazanc, hem de -onunla mslmanlara ktlk yapmalar nlendii iin- manev kazanc vardr. sterse Hz.
mer'in Irak halk hakknda yapt gibi (onlar hr olarak slm devletinin himyesi altnda yayan
967
968
969
Buhari, Cihad c. 1 s. 450; Mslim, Racc c. 1 s. 442

Buhari, (Meazi-Hayber sava) c. 2 s. 608

bn- Sa'd'n Tabakat' (Osman b. Hanif'in hayat) Nasb-rraye c. 3 s. 400
971
Buhari, Meazi c. 2 s. 612; Mslim, Hacc c. 1 s. 19; Tirmizi, Siyer c. 1 s. 205
970
gayrimslim bir aznlk olarak brakr. Ancak Allah (Azze ve Celle) izin verirse ileride anlatacamz zere arap
mrikleri le dinden km olanlar bu hkmden mstesnadrlar.
Esirleri -kendi lkelerine geri gitmek zere- serbest brakmak- caiz deildir. Zira onlan geri gndermekle
dmana g verilmi olur.
Eer esirler mslmanl kabul ederlerse o zaman ktlkleri baka bir yolla nlenmi olduu iin artk
ldrlemezler. Fakat kleletirilebilirler. nk mslman olmadan esir dmlerdir. Kald ki
kleletirilmelerinde mslmanlar iin madd kazan vardr. Fakat esir dmeden mslmanl kabul etmeleri
halinde -buna sebep bulunmad iin- kleletirilemezler.
mam. Eb Hanife'ye gre esirleri fidye karlnda bile olsa, geri vermek caiz deildir. Dier iki mam ise:
Esirleri mslman esirlerle deitirme yoluyla geri vermek caizdir demilerdir. ki mam- afii de buna
kaildir. nk bu ilemle, birtakm mslmanlar esaretten kurtarlm olurlar. Bir mslmamn kurtulmas ise, bir
kfiri ldrmek, yahut ondan yararlanmaktan daha iyidir, mam Eb Hanife de yle demitir:
Eer biz onu geri verirsek dman glendirmi oluruz. Dmann glenmesine mni olmak ise, esarette olan
mslman kurtarmaktan daha iyidir. nk esarette olan mslman, esarette kalmasnn zararn yalnz kendisi
eker. Dmann glenme zaran ise btn mslmanlara aittir.
Mezhebte, esirleri -fidye karlnda bile olsa- geri vermenin caiz olmad, mehur ise de, el-Siyer-l Kebir'de
Eer mslmanlarn mala ihtiyac varsa esirleri fidye karlnda brakmann bir sakncas yoktur. nk Bedir
savanda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ald esirleri fidye karlnda brakmtr 972
diye gemektedir.
Eer elimiz altndaki esir, mslman olursa bir mslman esir karlnda geri verilemez. nk bu
deitirmenin bir faydas yoktur. Ancak eer kendisi bunu istiyor ve bir daha kfre dnmiyece-ine
gveniliyorsa, o zaman verilebilir.
Esirleri karlksz olarak brakmak caiz deildir. mam- afi: Caizdir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem) Bedir esirlerinden kimini karlksz olarak brakmtr 973 demitir. Biz de;
Mrikleri nerede bulursanz ldrn 974 yet-i kermesine dayanyoruz. Hem de esir den kimsenin esir
dmekle kle olma hakk sabit olur. Sabit olan bir haktan ise karlksz olarak vaz geilemez, mam- afii'nin
dayand hads ise mensuhtur.
Eer slm askerleri sava blgesinden dnmek isterlerken beraberlerinde, dmandan aldklar hayvan srleri
bulunup da gtremiyorlarsa, onlar ne ldrebilir ve ne de yerinde brakrlar. Ancak keser ve kestikten sonra da
yakarlar. mam- afii: Onlar yerinde brakrlar. Zira Peygamber Efendimiz, eer yemek iin olmazsa herhangi
bir hayvan kesmekten nehyetmitir.. 975 demitir.
Biz diyoruz ki: hangi hayvan olursa olsun eer sahih bir maksat iin kesilirse caizdir. slm dmanlarnn
gcn krmaktan daha sahih bir maksat da olamaz.
Hayvanlar kestikten sonra yakmak da, dmanlarn yararlanmamas iindir. Nasl ki dmann evleri de bunun
iin yklr. Hayvanlar kesmeden yakmak ise caiz deildir. nk ondan nehyedilmitir. 976 Hayvanlar
kesmeyip ldrmek de caiz deildir. nk ikencedir. Silhlar da, eer beraber gtremezlerse -dman yararlanmasn diye- yaklr. Demirden olan silhlar gibi yanmayan silhlar da, dmann bulamayaca yerlere
gmlr.
slm askerleri dman toprandan geri dnmedike, ele geirdikleri ganimetleri paylaamazlar. mam- afii:
Dman topranda dahi ganimetlerin taksiminde sakmca yoktur. demitir, ki bu ihtilf slm toprana
girmeden, ele geirilen ganimetlere mlik olunur mu olunmaz m? diye edilen ihtilftan kaynaklanmaktadr.
Bize gre mlik olunur, mam- afii'ye gre olunmaz. Bu ihtilftan aynca bir takm meseleler daha ortaya
kmaktadr; ki biz onlar da kifye adl eserimizde aklam bulunuyoruz. mam- afii: Bir mala, eer o mal
mubah ise -avlarda olduu gibi- onu ele geirmekle mlik olunur. Ganimet mallan da, dman topranda dahi
olursa dmandan alndktan sonra ele geirilmi olur demitir. 977
Bizim de dayanamz, Peygamber Efendimiz'in ganimetleri dar-l harpta satmaktan nehyetmesidir. Zira bir mal
taksim etmek de onu satmak hkmnde olduu iin taksim de nehyin altna girer. Hem. de bir eyi ele geirmek
onu gven altna almakla olur. Ganimet mallar ise, dman toprandan dar karlmadka gven altnda
olmayp sahipleri tarafndan her an iin geri alnmas mmkndr.
Ganimet mallarna ortak olmada bilfiil savaa katlanlarla bilfiil katlmayp yedekte duran askerler arasnda fark
yoktur. nk -yerinde renildii zere- her ikisi de sava kasdyla snn gemi, yahut savata hazr
bulunmulardr. Askerler iinde hastalk veya benzeri bir mazeret dolaysyla savaa giremiyenler de -ayn
sebebe binen- yledirler.
Eer slm ordusu ganimetleri daha slm toprana karmamken yardmc gler gelip onlara katlrlarsa,
972
Mslim, Cihad c. 2 s. 93; Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 10

Buhari, Cihad c. 1 s. 445
974
Tevbe: 9/5
975
Hadis olarak gariptir. bn-i Ebi eybe'nln Musannefininde ve mam Mlik'in de Muvatta (Savata kadn ve ocuklarn
ldrlmemesi) s. I67'de kaydettiklerine gre bunu Hz. Eb Bekir, am cephesinde bulunan Yezid b. Eb Sfyan'a yazmtr.
976
Buhari (Dinden kanlarn hkm) c. 2 s. 1023; Eb Davud, Meazi c. 2 s. 7
977
973
onlar da ganimetlere ortak olurlar. mam- afii: Sava bittikten sonra gelenlere pay yoktur demitir, ki bu
ihtilf da yukarda geen ihtilftan kaynaklanan meselelerden, biridir. Bize gre ise ganimetlere ancak, ordu
slm toprana girdikten, yahut -dman topranda dahi olsa- ganimetler taksim edildikten veya satldktan
sonra gelenler ortak olamazlar.
Savata askerleri sevk ve dare edenlerin ise -eer kendileri bizzat savaa katlmazlarsa- ganimetlerde bir haklar
yoktur. mam- afi iki kavlinden birinde onlara da pay verilir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm);
Ganimet, olayda hazr olanlarn hakkdr 978 buyurmutur. Hem de onlarla ordunun hacmi kabard iin
manen cihad etmi saylrlar demitir.
Biz diyoruz ki: bunlar bilfiil savata bulunmak kasdyla snr gemedikleri iin savaa bilfiil katlm gibi
deillerdir. Bunun iin savaa bilfiil katlmalar gerekir, ki kendi durumlarna gre, yni eer svari iseler
svarilere, piyade iseler piyadelere gre hak sahibi olsunlar. mam- afi' nin dayand hadis ise, Hz. mer'de
mevkuftur, yahut Ganimet, savaa katlmak maksadyla savata hazr olanlarn hakkdr mnsndadr.
Eer ordunun, ganimetleri tayacak aralar yoksa, ynetici, ganimetleri askerlere ireti olarak datr ve slm
toprana vardktan sonra onlardan geri alarak yeniden ve bu kez esasl bir ekilde aralarnda paylatrr. Ben
diyorum ki: Muhtasar'da byle demi ve askerlerin muvafakatim art komamtr, ki es-Siyer-l Kebir'in de
rivayeti bu yoldadr. Bu konunun ksacas udur: eer ordunun, ganimetleri tayacak aralar olursa ganimetler o
aralarla islm lkesine tattrlr. nk hem ganimetler, hem aralar ordunun maldr. ayet ordunun aralar
bulunmayp, beytlmahn varsa yine byledir. nk beytlmal da mslmanlann maldr. Eer askerlerden bir
ksmnn, yahut hepsinin aralar olursa -es-Siyar- Saeir'in rivayetine gre- ganimetleri tamaya
zorlanamazlar. nk bu, tamamen bir kiralama akdi olduu iin her iki tarafn da kabul arttr. Bunlar da,
arkadann hayvan lde lp de kendisinde fazla bir hayvan bulunan kimse gibidirler. Sayer-l Kebir'in
rivayetine gre ise zorlanrlar. nk bu, genel bir zararn ahs bir zararla nlenmesi kabilindendir.
Ganimet mallar taksim edilmeden, dman topranda satlamazlar. nk ganimet mallan taksim edilmeden
kimsenin mal deildir. mam- afii: Satlabilir demitir, ki bu ihtilfn sebebini yukarda akladk.
Dman topranda len askerlerin ganimetlerde bir hakk yoktur. Ganimetlerin slm lkesine karlmasndan
sonra lenler ise hisseleri vrislerine verilir. nk miras ancak lenin malna der. Ganimetler ise, sime
getirilmeden, askerlerin mal olamaz. mam- ii ise: Dman yenilgiye uradktan sonra len askerlerin
hissesi vrislerine kalr demitir. nk ona gre -yukanda da getii zere- ganimet mallan ele geirilmekle
askerlerin mal olur.
Askerlerin dman topranda ele geirdikleri ganimetlerden yem vezneleri ve bulduklar yiyeceklerden
yemeleri caizdir. Ben diyorum ki: Kuduri bunu byle mutlak olarak syleyip -muhta olduklan zaman diye
kayd koymam ise de, bir rivayete gre ihtiya arttr, bir rivayete gre art deildir. Birinci rivayetin dayana
udur ki: Ganimet mallan btn askerler arasnda mterek olduu iin kii ondan ancak ona muhta olduu
zaman yararlanabilir. kinci rivayetin dayana da. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in
Hayber'in yiyecekleri hakkndaki; Yiyin, hayvanlarnza yedirin, fakat ykleyip gtrmeyin 979 hadisidir. Hem
de kii sava esnasnda -zengin de olsa- yiyecek ve hayvan yemine muhtatr. nk savata olan kimse, srekli
olarak beraberinde ne yiyecek ve ne de hayvan yemini tayamad gibi, arkadan ona yetitirmek de mmkn
deildir. Bunun iin savata olan herkese ganimetlerden yemesi ve hayvanna yedirmesi caizdir. Silh ise yle
deildir. nk savata olan kimse devaml olarak silhn beraber bulundurur. Bunun iin kii ganimet olarak
ele geirilen silhlan kullanamaz. Ancak muhta olduu zaman alr, kullanr ve ii bittii zaman tekrar yerine
brakr. Hayvan da silh gibidir. Yiyecek de ekmek, et ve ya gibi yemekte kullanlan eylerdir.
Askerlerin ganimet mallarndan odun kesmeleri de caizdir. Bz nshalarda bunun yerine Koku kullanmalar
caizdir diye gemektedir.
Askerlerin ganimet mallarndan kendilerini ve hayvanlarm yalamalar da caizdir. Zira buna da ihtiya vardr.
Ayrca bulduklar silhlar da kullanabilirler. Fakat bunlarn hepsi ganimetlerin taksiminden nce olmas artna
baldr. 'Bu da -yukarda getii zere- eer silha ihtiyalar olursa caizdir. (Fakat ganimet mallarndan hibir
eyi satmalar caiz deildir.) nk -yukarda da sylediimiz zere- kii ancak kendi maln satabilir. Ganimet
mallan ise, paylalmadan nce, kimsenin mal deildir.
Eer bir gayrimslim darl harpta mslman olursa hem kendini, hem kk ocuklarm, hem -ister kendi elinde
olsun, ister bir mslmann veya slm himyesi altnda bulunan bir gayrimslimin elinde emnet bulunanmenkul olan btn mallarn kurtarm olur. Yni onun oturduu yeri aldmz zaman ne ona, ne kk
ocuklarna, ne de menkul olan mallarna dokunamayz.. nk hr olan bir kimse mslman olunca artiK
kleletirilemez. Kk ocuklar da, kendisi mslman olunca kendisine tbi olurlar. Menkul mallarna da
dokunamayz. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kim ki mslman olurken, elinde bir mal bulunursa o mal onundur 980 buyurmutur. Ancak bu menkul
978
bn-i Ebi eybe"nin Musannefinde, Taberani'nin Muceminde ve Beyhak'nin Snenninde Hz. mer tarafndan sylendiini rivayet
ettikleri bu sz -Mellifin de dedii gibi- hadis olarak gariptir. Nasb-rraye c. 3 s. 408
979
Beyhaki (Kitab-l Marife)de, Vakdi de (Kitab-l Meaz)de bu hadisi ayn ayr senetlerle rivayet etmilerdir, Nasb-rraye c. 3 s. 409
980
Eb Yala, bn-i Adi ve Beyhaki. Nasb-rraye c. 3 s. 410
mallara dokunamaymz, kendi elinde olmas, ya da birmslmann veya slm himyesi altnda bulunan bir
gayrimslimin elinde emnet olarak bulunmas artna baldr. nk bu mal kendisinde emnet olarak bulunan
mslmann veya slm himyesi altnda olan gayrimslimin eli de onun eli gibi shhatli ve dokunulmas caiz
olmayan bir eldir. Fakat kendisinden gasp olunan, ya da kendisi tarafndan, slm himyesi altnda olmayan bir
gayrimslime emnet braklan mal yle deildir. nk ne gasp eden kimsenin, ne de slm himyesi altnda
olmayan gayrimslimin eli, dokunulmas caiz olmayan bir el deildir. Bu kimsenin oturduu yeri aldmzda
gayrimenkul olan mallan ise bize ganimet olur. mam- afii Gayrimenkul olan mallar da, elinde olduu zaman
menkul olan mallan gibi kendisinindir demitir.
Biz diyoruz ki: gayrimenkul mallar lkenin aynlmaz birer paras olduu iin gerekte ahsn olmayp lkeyi
idare eden devletin maldr. Kimisi demitir ki: Bu gr mam Eb Hanife'nindir ve mam Eb Ysuf un da son
grdr. mam Muhammed'e ve mam Eb Ysufun ilk grne gre ise, gayrimenkul mallar da menkul
mallar gibidir. nk mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre gayrimenkul mallar zerinde ahsi mlkiyet
vcuda gelemez.
mam Muhammed ise: Vcuda gelir demitir. Bu kimsenin kars da ganimet olur. nk kans darl harpta
ya-yan gayrimslim olduu iin mslmanlkta kocasna tbi deildir. Karsnn karnndaki ocuk da ganimet
olur.) mam- afi: Doan ocuk nasl babasna tbi ise, henz domam ocuk da yledir demitir.
Biz diyoruz ki, domam ocuk annesinin vcudundan bir para saylr. Bunun iin annesi kleleince onunla
birlikte o da kle-lemi olur. Domu olan ocuk ise, annesinden aynld iin onun vcudundan bir para
deildir ve dolaysyla onun klelemesiyle klelemez. Byk ocuklar da ganimet olurlar. nk byk
olduklar iin babalarna tbi deillerdir.
Savaa katlm olan kleleri de ganimet olurlar. nk bu kleler efendilerine kar geldikleri iin onun elinden
kp lke halkna tbi olmulardr.
slm himyesi altnda olmayan gayrimslimin elindeki mallar da ister emnet olarak elinde bulunsun, ister onu
gasp etmi olsun (ganimet olur.) nk slm himyesi altnda olmayan gayrimslimin eli dokunulmaz deildir.
Bir mslman veya slm himyesi altnda olan bir gayrimslim tarafndan gasp edilmi mallan da mam Eb
Hanife'ye gre ganimet olur. mam Muhammed ise: Ganimet olmaz demitir.
Ben diyorum, ki: Es-siyerl Kebir'de ihtilf bu ekilde aklanmtr. el-Camis-Sairin sarihleri ise, mam Eb
Ysuf'un da mam Muhammed'le beraber olduunu sylemektedirler.
ki mam: nk mal da sahibine tbidir. Mal sahibi mslmanl kabul etmekle dokunulmazlk vasfn
kazannca onunla birlikte mal da bu vasf kazanm olur demilerdir.
mam Eb Hanife de: Bu mal aslnda herkese mubah olan bir mal olduu iin kim onu ele geirirse ona mlik
olur. Sahibi de mslmanl kabul ettii iin dokunulmazlk vasfn kazanm deildir. Nitekim eer darl
harpta birisi onu ldrrse o kimseye ksas lzm gelmez. Onun dokunulmazl insan olduu iindir. Ancak
mslman deilken insanla zararl olduu iin bu vasf kendisinden kalkmt. Mslman olunca bu vasf
tekrar geri dnd. Onun bu mal ise yle deildir. nk onun elinde olmad iin heder olmu bir maldr.
Bunun iin onu kim ele geirirse onun olur demitir.
slm askerleri dman lkesinden ktktan sonra ganimet mallarndan artk yiyemez ve hayvanlarna
yediremezler. nk o zaman zorunluk ortadan kalkm olur. Oysa, dman topranda iken zorunluktan tr
yer ve hayvanlarna yedirirlerdi. Hem de dman toprandan ktktan sonra ganimetteki haklar kesinlemi
olur. Hatt eer kii lrse onun hissesi vrislerine kalr. slm lkesine kmadan nce ise yle deildir. (Eer
dman topramdan karken bir kimsede fazla kalm bir yiyecek veya yem varsa, onu ganimetlerin arama geri
brakmas gerekir.) Yni eer ganimet mallar paylalmadan nce slm lkesine dnlrse hkm byledir, ki
bir rivayete gre mam- afii de buna kaildir. Dier rivayete gre ise mam- afii bu kimseyi de gizliden
dman toprana girip soygun yapan kimseye kys ederek: Geri brakmas gerekmez demitir. Biz diyoruz
ki: bu kimse ile gizliden dman toprana giren kimse arasnda fark vardr. Zira bu kimse ihtiyatan dolay o
yiyecei veya hayvan yemini almt. htiya ise, slm lkesine dnldkten sonra ortadan kalkm olur.
Dman lkesine gizliden giren kimse ise yle deildir. Zira bu kimse, eline geirdii mal islm lkesine
getirmeden nce de onun hakk idi.
Eer ordu, ganimetleri paylatktan sonra slm lkesine dnerse o zaman kiide fazla kalan yiyecek veya
hayvan yemini -eer kendisi muhta deilse fakirlere verir. Muhta ise kendisi yer. Zira artk geri vermesi
mmkn olmad iin, yerde bulunan mal hkmndedir.981
Ganimetlerin Taksim Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl
Ganimetten, nce betebir karlr. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Bilin ki. ele geirdiiniz ganimetin bete biri Allah (Azze ve Celle)'in, Peygamber (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in ve yaknlarnn, yetimlerin, dknlerin ve yolda kalmlarndr 982 buyurmutur. (Geri kalan bete
drd de ganimeti ele geiren askerler arasmda taksim edilir.) Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
981
982
Enfal: 8/41
Sellem) yle yapmtr. 983

mam Eb Hanife'ye gre atlya iki hisse, yayaya bir hisse verilir. Dier iki mam ise: Atlya hisse verilir
demilerdir. ki mam- fii'nin de gr bu yoldadr. Zira Abdullah bn-i mer (Radyallh anh)'dan rivayet
olunduuna gre Peygamber Efendimiz, atlya , yayaya bir hisse vermitir. 984 Hem de herhangi bir eyde hak
sahibi olmak, o eyi elde etmek yolunda gsterilen abaya gredir. Atlnn gsterdii aba ise, yayann
gsterdii abann katdr. Zira atl savata hem gider, hem dner, hem yerinde durur. Yaya ise, sadece
yerinde durur.
mam Eb Hanife'nin delili de: bn-i Abbas (Radyallh anh)'nn: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) atlya iki hisse, yayaya bir hisse verirdi mealindeki hadsidir. 985 Hem de kavli hadiste Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Atlya iki hisse, yayaya bir hisse vardr 986 Kald ki Abdullah bn-i
mer'den dahi Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in atlya iki hisse, yayaya da bir hisse verdii
yolunda bir rivayet daha vardr. Bu itibarla Abdullah bn-i mer'in rivayetleri arasnda atma bulunduu iin
dier Ashab'm rivayetini tutmak lzm gelir. Hem de gidi ile geli ayn cinsten olduu iin ikisi bir fiil saylr ve
dolaysyla atlnn abas, yayann abasndan bir kat fazla olur. Ayrca, kimin kimden ne kadar fazla aba
gsterdii, kesin olarak bilinemedii iin zahir olan sebebe baklr. Atlda ise -biri kendisi, biri at olmak zereiki sebep vardr. Yayada da -sadece kendisi olmak zere- bir sebep vardr. Bunun iin atlnn hakk, yayann
hakknn iki katdr.
Brden fazla atlara hisse verilmez. mam Eb Ysuf: Eer kiinin iki at olursa her iki ata da hisse verilir. Zira
Peygamber Efendimiz iki ata hisse vermitir. 987 Hem de bir at bazen yorulduu iin kii dierine muhta olur
demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Bera1 b. zib'in iki at olduu halde Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona sadece bir atm payn vermitir. 988 Hemde kii ayn anda iki atm srtnda
savaamad iin, ayet iki at da olsa, yalnz birinin srtnda savar. Bunun iindir ki at olduu zaman ata
pay verilmez. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Bera' b. Azib'e iki atn payn vermesi de,
ona bata bulunmu olduu mnsma mahmuldr. Nitekim Seleme b. Ekva' yaya olduu halde Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ona da iki pay vermitir.989 (
Bu konuda beygirlerle cins atlar arasnda fark yoktur. Zira Kur'an- Kerm'de dman yldrmak bakmndan
atlar arasnda ayrm yaplmamtr. Nitekim Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Onlara kar gcnzn yettii kadar kuvvet ve sava atlan hazrlayn, ki Allah'a ve size dmanlk edenleri yl
curasnz 990 buyurmutur. Hem de at- denildii zaman, ister beygir, ister cins at, ister melez olsun hepsine
denilir. Hem de eer cins at daha evik ve daha fazla kouyorsa, beygir de daha gl ve ba daha yumuaktr.
Bunun iin her birinde, dierinde bulunmayan bir stnlk vardr.
Dman toprana atl olarak girdikten sonra at len kimseye iki hisse, dman toprana yaya olarak girdikten
sonra at temin eden kimseye ise bir hisse verilir. mam- afii ise, her iki surette de bunun tersini sylemitir.
bn-l Mbarek de mam Eb Hanife'den ikinci surette de kiiye iki hisse dtn nakletmitir.
Ksacas: bize gre muteber olan, snn geerken, mam- fii'ye gre iki sava yaparken kiinin sahip olduu
durumdur. mam- afii: nk ganimetleri hak etmenin sebebi, dmanla savap onu yenmektir. Bunun iin
muteber olan, kiinin savarken sahip olduu durumdur. Snr gemek ise -evden kmak gibi- savamak iin
bir vesiledir. Bir takm er'i hkmlerin savan inceliklerine bal bulunmas da, bu incelikleri bilmenin
mmkn olduunu gsterir. ayet mmkn olmaz veyahut zor da olsa, savata bulunmak bilinmesi mmkn
olan bir eydir demitir.
Biz diyoruz ki: snn gemek bilfiil savamak saylr. Zira dmann iine, snn gemekle korku girer. Bundan
sonraki durum ise savan devam halidir, ki ona itibar olunmaz. Kald ki savan inceliklerini renmek de zor
bir eydir. Hatt -savata taraflar birbirlerine karp kimsenin kimseden haberi olmad iin- kiinin savata
bulunup bulunmadn bilmek de yledir. Bunun iin, kii snr geerken hangi durumda ise o durum
muteberdir. Zira savaa katlmak gayesiyle snr gemek -zahiren savaa katlmak iin olduundan- savaa
katlmak yerine geer.
Eer kii atl olarak sava alanna girdikten sonra yer dar olduu iin atndan inip yaya olarak savarsa -ttifak
ile- atllarn hissesini hakkeder. Eer sava alanna atl olarak girdikten sonra atn satar, yahut bakasna hibe
eder, ya da rehin olarak veya kira ile verirse - Hasan bn-i Ziyd'n mam Eb Hanife'den rivayetine gre- yine
de atllarn hissesini hakkeder. nk snn atl olarak gemitir. Zahir olan rivayete gre ise, yayalarn hissesini
hakkeder. Zira savaa banlamadan atn bakasna vermesi, atl olarak savaa girmek gayesiyle snn gememi
983
Taberani (Mucem)inde Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'dan. Nasb-rraye c. 3 s. 412

Nesai dnda, Eimme-i Sitte'nin hepsi: Buhari, Cihad c. 1, s. 4 megazi c. 2 s. 607; Mslim, Cihad c. 2 s. 92; Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 19,
Tirmizi, Siyer c 1 s. 201, bn-i Mce, Cihad c. 1 s, 21
985
bn-i Abbas'n hadisi olarak gariptir. Ancak Eb Davud'un (Meazi) c. 2 s. 19; Darekutni'nin, Siyer s. 469 ve el-Mstedrek'in c. 2 s.
131'de bu yolda rivayet ettikleri birtakm hadisler varsa da hepsi maluldr. Nasb-rraye c. 3 s. 416-417
986
Tamamen gariptir ve bn-i Eb eybe'nin onu rivayet ettiini syleyen, yanlmtr. Nasb-rraye c. 3 s. 417
987
Darekutni, Siyer s. 469 ve c, 2 s. 470
988
Gariptir. Bilkis bn-i Mende Hayat-s Sahabensinde Bera b. Azib'in hayatn anlatrken Peygamber Efendimiz'in ona iki atn payn
verdiini kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 419
989
Mslim, Cihad c. 2 s. 113
990
Enfal: 8/60
984
olduunu gsterir.
Eer atl sava bittikten sonra atn satarsa atnn hissesi sakt olmaz. Kimine gre, eer sava esnasnda da
satarsa yine byledir. Fakat en dorusu udur ki sakt olur. nk atn satmasndan, onu -srtnda savamak iin
deil- ticret iin getirmi olup para edecei zaman beklemi olduu anlalr.
Kleye, kadna, ocua ve slm himyesi altndaki gayrimslime ganimetten hisse verilmez. Ancak onlara
uygun grlecei miktarda ganimetten bata bulunulur. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) kadn, ocuk ve klelere ganimetten hisse vermez, ancak onlara bir miktar bata
bulunurdu. 991
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yahudilere kar kendisine yardm eden yahudilere de
ganimetten bir ey vermemi, yni onlara; Bu da sizin hissenizdir dememiti, 992 Hem de cihad bir ibdettir.
Gayrimslim ise ibdete ehil deildir. ocuk ile kadn da cihada gleri yetmez. Bunun iindir ki onlara cihad
farz olmamtr.
Kle de, yular efendisinin elinde olduu iin, gerektiinde efendisi onu cihaddan alkor. Ancak bunlara ba
olarak bir ey verilir, ki onlar iin hem cihada kar br tevik olsun, hem de derece bakmndan dierlerinden
aa olduklar bilinsin. Kendisiyle kitabet akdi yaplan kle de henz kle olduu iin ona da hisse verilmez.
Sonra kleye, eer bilfiil sava yaparsa bata bulunulur. nk efendisinin hizmeti iin sava alanna geldii
iin o da ticret gayesiyle gelen kimse gibidir. Kadna da, eer yarallar tedavi ve hastalara hizmet ederse
bata bulunulur. nk kadn gerek bir biimde sava yapmaktan acizdir. Bunun iin kadnn bu eit hizmetleri gerek savan yerine kaimdir. Kle ise yle deildir. nk klenin gerek savaa gc yeter. slm
himyesi altnda olan gayrimslime de, eer bilfiil sava yapar veyahut savaanlara yol gsterirse bata
bulunulur. nk yol gstermede de mslmanlar iin yarar vardr, hatt yol gsterdii iin ona yaplan ba eer yol gstermesinde byk bir yarar bulunuyorsa- ganimetteki hissesinden daha fazla da olabilir. Fakat bilfiil
savat zaman ona yaplacak ba, ganimetteki hissesi kadar olamaz. nk bilfiil sava cihaddr. Cihadta ise,
gayrimslim ile mslman kimse bir tutulamazlar. Yol gstermek ise cihadn amellerinden deildir. Bunun iin
onun karl, varabildii kadar yksek olabilir.
Ganimetin bete birine gelince: bu da hisseye ayrlp bir hissesi yetimlere, bir hissesi yoksullara, bir hissesi de
yolda kalmlara verilir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in yoksul olan akrabalar da bu
snf kimselere dahildirler. mam- afii: Ganimetlerin betebirinin bete biri, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in akrabalarnn hakkdr. Bunda zengin ve yoksullar eit olup ancak erkee iki
kadnn hissesi kadar verilir ve Haimioullar ile Muttaliboullar'dan bakasna verilemez. Zira Cenb- Hak
(A'zze ve Celle):
Bilin ki ele geirdiiniz ganimetin betebiri Allah (Azze ve Celle)'in, Peygamber (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in ve yaknlarnn, yetimlerin, yoksullarn ve yolcularndr 993 diye buyururken Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in zengin ve yoksul olan akrabalar arasnda aynm yapmamtr demitir.
Biz de diyoruz ki: Hulef-i Raidin hepsi ganimetin bete birini bizim dediimiz ekilde hisseye
ayragelmilerdir. Raid halifeler de bizim iin yeterli birer rnektirler. Hem de Peygamber Efendimiz
Ey Haimoullar topluluu, Cenb- Allah (Azze ve Celle) insanlarn kendilerinden ykadklar kiri size uygun
grmemi, bunun yerine size ganimetin bete birinin bete birini vermitir. 994 diye buyurduuna gre,
ganimetten bu hisse Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in akrabalarna zekt yerine verilmitir.
Zekt ise yalnz yoksullara verildii iin, bunun da Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in yalnz
yoksul olan akrabalarna verilmesi lzm gelir. Kald ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu
hisseyi kendi akrabalarna, akrabas olduklar iin deil, kendisine yardmc olduklar iin vermitir. Nitekim
parmaklarn birbirlerine geirerek onlar hakknda; Bunlar cahiliyede de, slmiyette de benimle u ekilde
beraber olagelmilerdir 995 diye buyurduu hadisi bunu aklamtr. Zira bundan aka anlalmaktadr ki,
nassdan murad, akrabalk yaknl deil, yardm yaknldr.
Ganimetin bete birine mstahak olanlar arasnda Allah (Azze ve Celle)'in da zikredilmesi ise, herhangi bir
kimseye hisse belirtmek iin olmayp, Allah'n ismiyle teberrken balamak iindir. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in hissesi de onun vefatyla sakt olmutur. Nasl ki Safide onun vefatyla sakt
olmutur. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu hisseye Peygamberlik vasfyla mstahak
idi. Ondan sonra ise bir Peygamber yoktur. Safi de: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in -zrh,
kl, criye gibi- ganimetten kendine ayrd ey demektir.
mam- afii: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in hissesi ondan sonra gelen halifelere
991
Mslim, Cihad c. 2 s. 116; Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 18

Beyhaki Kitab-l Marifede Peygamber Efendimiz'in, Hayber Yahudilerine Kar kendisine yardm eden Kaymika' Yahudilerine hisse
vermeyip ancak onlara bata bulunduunu kaydediyorsa da, Tirmizi de (Siyer) c. 1 S. 202'de Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in, kendisiyle
birlikte savaan birtakm Yahudilere hisse verdiini ksvdetmisHr Nneh-verdiini kaydetmitir. Nasb-rraye C. 3 S. 422
993
Enfal: 8/41
994
Zekt ahsinde de getii zere bu hadis gariptir
995
Eb Dvud, Hara c. 2 s. 60; bn-i Mce, Cihad s. 212; Buhari, Cihad c. 1 s. 444; (Kurey'in menkbeleri) c. 1 s. 497 ve (Meazi) c. 2 s.
607
992
verilir demi ise de, yukanda akladmz delil onun grne kardr. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in akrabalar da, hisselerine yukarda akladmz zere onun zamannda ona yardmc
olduklar iin mstahak idiler. Ondan sonra ise, fakir olanlar fakir olduklar iin mstahak olurlar. Ben diyorum
ki: Bunu Kerhi sylemitir. Tahavi ise: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in fakir olan
akrabalarnn hissesi de sakttr demitir. nk -yukarda rivayet ettiimiz zere- bunun hakknda hem icm
vardr. Hem de ganimet de zekt gibi bir ey olduu iin, nasl zekt Peygamber Efendimiz (Sallalah Aleyhi ve
Sellem)'in akrabalanna yakmyorsa bu da yledir. Birinci grn delili de -ki en dorusu da odur- Hz. mer
(Radyallh anh)'n Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in fakir olan akrabalarna hisse vermi
olduuna dir rivayettir. 996 Zira icm, zengin olanlarnn hissesi sakt olduu hakkndadr. Fakir olanlar ise
geen snfa dhildirler.
Eer bir veya iki kii dman toprana soygun yapmak iin ve hkmetten izin almakszn girip de bir ey
getirirlerse, o eyden bete bir hisse karlmaz. Zira ganimet dmandan hrszlk yoluyla deil, zorla ve onlan
yenmek suretiyle alnan eye denir. Bete bir ise ganimetten karlr. Eer bu bir veya iki kiinin dman
toprana girmesi hkmetin izniyle olursa o zaman onun hakknda iki rivayet vardr. Mehuru udur ki, ondan
bete bir hisse karlr. nk hkmet onlara izin verdii iin, gerektiinde onlara yardm gndermeyi de
zerine alm demektir. Bunun iin, getirdikleri mal dmandan zorla alnan maln hkmnde olur.
Eer bir veya iki kii dman toprana soygun yapmak in ve hkmetten izin almakszn girip de bir ey
getirirlerse, o eyden bete bir hisse karlmaz. Zira ganimet dmandan hrszlk yoluyla deil, zorla ve onlan
yenmek suretiyle alnan eye denir. Bete bir ise ganimetten karlr. Eer bu bir veya iki kiinin dman
toprana girmesi hkmetin izniyle olursa o zaman onun hakknda iki rivayet vardr. Mehuru udur ki, ondan
bete bir hisse karlr. nk hkmet onlara izin verdii iin, gerektiinde onlara izin verdii iin,
gerektiinde onlara yardm gndermeyi de zerine alm demektir. Bunun iin, getirdikleri mal dmandan zorla
alman maln hkmnde olur.
Eer dman toprana silhl ve gc yerinde olan bir topluluk girip bir ey getirirlerse, o eyden -hkmet
onlara izin vermi olmasa bile- bete bir hisse karlr. nk getirdikleri ey, dmandan zorla aldklar iin
ganimet saylr. Hem de bu durumda gerektiinde- hkmetin onlara yardm etmesi gerekir. nk eer
hkmet onlara yardm etmezse mslmanlar iin geveklik olur. Bir veya iki kii ise yle deildir. nk bir
veya iki kiiye yardm etmek hkmete vcib deildir. 997
Ganimetten Bz Kimselere Bata Bulunmak
Hkmetin sava esnsmda bz kimselere, onlan savaa tevik etmek iin ganimetten zel mahiyette bata
bulunmasnda bir saknca yoktur. Mesel bir birlie, hkmet: Getireceiniz ganimetten bete bir hissesi
ktktan sonra gerisi size olsun-, yahut -kim bir dman ldrrse, beraberindeki eyas ona olsun diyebilir.
nk mslmanlar savaa tevik etmek mstahaptr. Cenb- Hak (Azze ve Celle);
Ey Peygamber, m'minleri savaa tevik et 998 buyurmutur. Bz kimselere zel mahiyette ganimetten bata
bulunmak da savaa bir nevi teviktir. Ancak savaa tevik bu ekilde olduu gibi baka ekillerde de olabilir.
Fakat ganimetin hepsini bir veya bir ka kiiye vermek doru deildir. nk o zaman hak sahipleri haklanndan
tamamen yoksun braklm olurlar. ayet hkmet bunu bir kk birlie szlerse caizdir. nk ganimette
tasarruf yetkisi hkmetindir ve bzan byle yapmada maslahat bulunur.
Fakat ganimetler slm toprana getirildikten sonra ondan bz kimselere bata bulunmak caiz deildir. nk
ganimetler slm toprana getirildikten sonra, savaarak onlar ele geiren askerlerin hakk kesinlemi olur.
Ancak hkmet o zaman ganimetin bete birinden ba yapabilir. nk bete bir, savaanlarn deil,
beytlmahn hakkdr.
ldrlen kimsenin beraberindeki eyas ldrene verilmedii zaman, o da ganimet mallarndan olup onun
hakknda ldren ile dierleri arasnda fark yoktur. mam- afii: Eer ldren kimse kendisine ganimetten
hisse verilen kimselerden ise ve onu kaarken ve arkadan vurmak suretiyle ldrmemi ise, beraberindeki eyas
ona aittir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kim ki bir dman ldrrse, beraberindeki eyas ona aittir 999 buyurmutur. Zahir de udur ki bu sz,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in ahsi bir tasarrufu olmayp, eriatn bir hkmdr. Zira
Peygamberler eriat hkmlerini bildirmek iin gnderilmi bulunuyorlar. Kald ki kiiyi kaarken deil,
ldrene doru ynelirken ldrmek, hner ve erkeklik istiyen bir hizmet olduu iin, beraberindeki eyay onu
ldrene vermek gerekir, ki manev ecir bakmndan da dierinden stn olduu, bilinsin demitir.
Biz de diyoruz ki: Her ne kadar bu kimse onu ldrm ise de, ordunun gcne dayanarak onu ldrebilmitir.
Bunun iin beraberindeki eya da dier ganimet mallan gibi ordunun mterek mal olup Kur'an- Kerim'de
996
Eb Davud, Hara c. 2 s. 60
Enfal: 8/65
999
Nesai dnda, Eimme-i Sitte'nin hepsi: Buhari, Cihad c. 1 s. 444; Mslim, Cihad c. 2 s. 86; Eb Dvud, Meazi c. 2 s. 16; bn-i Mce,
Cihad s. 209; Tirmizi, Siyer c. 1 s. 202
997
998
Duyurulduu ekilde taksime tbidir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Habib b. Eb
Seleme'ye; ldrdn kimsenin beraberindeki eyasndan sana ancak, senin amerenin gnl isteiyle verdii
ey helldir 1000 hadisi de bunu teyid etmektedir. Bunun iin, eriatn bir hkm de, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in bir tasarrufu da olabilen mam- afii'nin hadisini biz ikinci mnya
hamlediyoruz.
ldrlen kimsenin beraberindeki eyas: elbisesi, silh, binei ve binein srtndaki eyer, let, heybe ve
heybenin iindeki eya ile beline bal kemerdeki parasdr. Bunlarn dnda kalan eyler, beraberindeki
eyadan, saylmaz. Bir baka binee binen hizmetisiyle bu hizmetideki eyas da beraberindeki eyadan
saylmaz.
Sonra, bir kimseye ganimetten bata bulunmann hkm yalnz udur ki, balanan eyde o kimseden
bakasnn hakk kalmaz. O kimsenin o eye mlik olmas ise -daha nce akladmz sebepten dolay- ancak
onu dman toprandan kardktan sonra gerekleir. Hatt eer hkmet: Kim ki bir criye eie geirirse criye onun olsun diye bir emir karr, bunun zerine bir kimse bir cariyeyi ele geirir ve criye iddetini
tamamlarsa, o kimse o cariyeyi dman toprandan karmadan onunla ne cinsel ilikide bulunabilir ve ne de
onu satabilir. Bu da mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir.
mam Muhammed'e gre ise, bu kimsenin bu criye ile cinsel ilikide bulunmas da, onu satmas da caizdir.
nk ona gre kii. ganimet malna dman topranda taksim ediidii zaman nasl mlik oluyorsa, ona
baland zaman da mik olur. Derler ki: bu ihtilf, kiinin kendisine balanan eyi itif etmesi halinde de
cri olup mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre kii zmin olur, imam Muhammed'e gre zmin
olmaz.1001
Dmann Bir Yeri Ele Geirmeleri Bab
Kfirler kfir olan bir dier yeri alp oluk ocuklaryla mallarn ele geirdikleri zaman, onlara mlik olurlar.
nk kfirin mal mubah olduu iin onu ele geiren kimse ona mlik olur. Eer bundan sonra biz o yeri
alrsak, o mallardan neyi bulursak bize helldir. nk o mallar da dier mallar gibidir.
Kfirler -Allah (Azze ve Celle) korusun- bizim de mallarmz ellerine geirip kendi lkelerine gtrdkleri
zaman ona mlik olurlar. mam- afi: Mlik olamazlar. nk msl-manm maln ele geirmek haram bir fiil
olduu iin onunla mlkiyet skit olamaz demitir.
Biz diyoruz ki.- Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Allah yeryzndeki her eyi size yaratmtr 1002 buyurduuna gre mslmamn mal dahi mubahtr. Ancak
herkesin kendi malndan istifade edebilmesi iin bu mbahlk vasf kalkmtr. Kiinin kendi malndan istifade
imkn kalmaynca ise, ondaki mbahlk vasf tekrar avdet eder. Bunun iin, biz nasl onlarn mallarna, ele
geirmekle mlik oluyorsak, onlar da bizim mallarmza, ele geirmekle mlik olurlar.
Bundan sonra, eer mslmanlar kfirleri yenip de bu mallan ellerinden karr ve daha aralarnda taksim
etmemiken sahipleri bu mallan bulurlarsa, onlardan bir ey alnmadan mallan kendilerine geri verilir. Eer
taksim edildikten sonra bulurlarsa, o zaman isterlerse, deerini demek kaydyla mallarn alabilirler. nk
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bunun hakknda;
Eer sen maln taksimden nce bulursan, maln karlksz olarak senindir. Eer taksimden sonra bulursan,
deeri karlnda senindir 1003 buyurmutur. Hem de bu mai, sahibinin rzs dnda elinden kt iin
herkesten nce onun hakkdr. Ancak eer taksimden sonra bir bakasna dm ise, o kimseye maln deerini
vermek gerekir, ki her iki taraf da mutazarrr olmasn. Taksimden nce ise, ortaklar ok olduu iin bedeli
denmese de herkesin zaran az olur. Bunun iin bedelsiz olarak sahibine verilir.
Eer dman toprana giren bir tccar bu mal satn alp slm lkesine getirirse, maln sahibi muhayyer olup
isterse deerini verir de maln tccardan alr, isterse tccara brakr. nk tccar, mal para ile satn ald iin
ondan bedava almak ona hakszlk etmektir. Ancak eer tccar, mal para ile deil de, bir eyle trampa etmek
suretiyle alm ise, o zaman o eyin deeri ne ise tccara onu demek gerekir.
Eer o mal bir mslmana hibe ederlerse, maln sahibi maln deeri karlnda alabilir. nk kendisine hibe
edilen mslman, o mala zel bir ekilde mlik olduu iin ondan karlksz olarak alnamaz.
Eer bu mal, llen veya tartlan cinsten olursa, sahibi onu ancak taksimden nce alabilir, taksimden sonra
alamaz. nk taksimden sonra almasnda kendisi iin bir yarar yoktur.
Dman bizi yenilgiye uratp lkemize girdikleri zaman bizim de mm-l veled olan cariyelerimize, ne
kendileriyle kitabet akdini yaptmz, yahut kendilerine: Ben ldkten sonra sen hrsn dediimiz
klelerimize ve ne de hrlerimize mlik olamazlar. Biz ise onlan yendiimiz zaman bunlarn hepsine mlik
oluruz. nk bir eyi ele geirmekle ona mlik olabilmek iin o eyin mal olabilmesi gerekir. Hr olan kimse
1000
Taberaninin hem el-Kebir ve hem el-Evsat'ta rivayet ettii bu hadisin senedinde Arar b. Vaka bulunmaktadr. Amr D. Vakd ise,
hadisleri metruktr.
1001
1002
Bakara: 2/29
1003
Darekutni, Siyer s. 473.
ise mal deildir. mm-l veled olan criye ile, kendisiyle kitabet akdi yaplan, yahut sahibi tarafndan kendisine
Ben ldkten sonra sen hrsn denilen kleler de bir ynden hr saylrlar. Kfirler ise, eriat kfr sulanna
karlk, onlarn dokunulmazlk yasfm kaldrd iin yle deillerdir.
Eer bir deve kap dman toprana girer ve onlar da deveyi yakalarlarsa, deve onlarn olur. Bunun iin eer
bir kimse bu deveyi satn alp slm lkesine getirirse, deve sahibi eer isterse devesini ancak, parasn demek
suretiyle alabilir.1004
MS'TEMN BABI
Mste'min : ister mslman, ister gayrimslim olsun, yabanc lkeye ald gvence ve msaade ile giren kimse
demektir.
Eer bir mslman ticret amacyla ve msaade alarak dman lkesine girerse, ona onlarn ne mallarna, ne de
canlarna dokunmak caiz olamaz. nk onlardan msaade istedii zaman onlarn hibir eyine
dokunmayacana sz vermi olduu iin eer onlara dokunursa kallelik etmi olur. Kallelik ise haramdr.
Ancak eer hkmetleri kallelik yaparak onun maln kendisinden alr, yahut onu hapseder, ya da
hkmetlerinin izniyle ferdler bunu yaparlarsa, o zaman o da eer onlara bir zarar dokundurursa sorumlu olmaz.
nk nce onlar szlerinde durmamlardr. Esir ise, mste'min gibi deildir. nk esir, kimseye
dokunmayacana sz vermedii iin, onlar onu serbest de braksalar onlara zarar verebilir.
ayet tccar kallelik yaparak onlardan br ey ele geirip beraberinde getirirse -kt bir ey yapm olmakla
beraber- o eye mlik olur. nk ele geirip getirdii ey mubah olan bir maldr. Fakat bunu kallelik yoluyla
yapt iin kt bir ey yapmtr. Bunun iin ona, o eyi sadaka olarak vermesi emrolunulur.
Eer bir mslman, ald msaade ile dman lkesine girdikten sonra orada bir gayrimslim ona, yahut o, bir
gayrimslime bir ey dn verir, yahut biri dierinden, bir ey gasp eder ve mslman, geri geldikten sonra bu
sefer gayrimslim, bizden ald msaade ile bizim lkemize gelirse, hibiri iin dieri aleyhine bir eyle
hkmediiemez. nk hkim ancak velayeti altnda olan kimseler hakknda hkmedebilir. Bunlar ise, biri
dierine bor verirken hkimin velayeti altnda deil idiler. Aynca hkm verme zamannda da gayrimslim,
hkimin velayeti altnda deildir. nk msaade ile slm lkesine giren gayrimslim, gemi olan tasarruflar
iin deil, gelecek olan tasarruflar iin slm ahkmn kabullenir.
Birinin dierinden bir eyi gasp etmesi suretinde ise, nk -yukarda da akladmz zere dar-l harpta gerek
bizim gayrimslimden gasp ettiimiz, gerek gayrimslimin bizden gasp ettii mal, gasp edenin olur. Eer bunu
yapanlarn ikisi de gayrimslim olup bizden aldklar msaade ile lkemize gelirlerse yine byledir.
Eer ikisi mslman olarak bizim lkemize gelirlerse, birbirlerine verdikleri bor ile hkm edilir.
Birbirlerinden gasp ettikleri ey ile ise hkmediiemez. nk bor verme, taraflarn rzasyla olduu iin geerli
olan bir akittir. Mslman olarak bize geldikleri iin de, hkim hkmederken onun velayeti altnda bulunurlar.
Birbirlerinden mal gasp etmeleri suretinde ise -yukarda da sylediimiz zere- nk kfirin mal mubah
olduu iin kim ele geirirse onun olur.
Eer bir mslman, msaade ile dar-l harba girer ve orada bir gayrimslimin maln gasp ettikten sonra ikisi
mslman olarak bize gelirlerse, gasp ettii mal geri vermesine hkmedilememekle beraber geri vermesi ona
emrolunur. nk -yukarda da sylediimiz zere- gasp ettii ey onun olmutur. Ancak msaade ile oraya
girdii iin kimseye dokunmamas gerekirdi, ite bu vecibeye rivyet etmedii iin -fetva olarak- ald mal
sahibine geri vermesi emrolunur.
Eer iki mslman, msaade ile dar-l harba girdikten sonra biri dierini bilerek, yahut yanllkla ldrrse -her
iki surette de- ldrenin malna diyet lzm gelir. Yanllkla ldrmesi suretinde ayrca ona kefaret de lzm
gelir. nk yanl ldrme ile kefaret lzm geldiini bildiren yet mutlaktr. Diyet lzm gelmesi de, nk dar-l harpta dahi olsa- ldrlmesi caiz olmayan bir kimseyi ldrmek diyet gerektirir. Bilerek ldrmesi
suretinde ona ksas lzm gelmemesi de, nk ksasn uygulanmas ancak hkmetin eliyle olur.
Dar-l harpta ise, buna imkn bulunmad iin ksasn lzm gelmesinde bir fayda yoktur. Diyetin aklesine
deil de, kendi malna lzm gelmesi de, nk bilerek ldrmelerde diyet akileye lzm gelmez. Yanllkla
ldrmelerde de her ne kadar akileye lzm geliyorsa da, burada kendisiyle akilesi ayr ayr lkelerde oturduklar
iin aklesi onu gzetemez, ki bu grevinde geveklik gsterdii farz edilebilsin. Oysa akleye diyet aklenin
gzetim grevinde geveklik gsterdiinin farz edildii iin lzm gelir.
Eer dar-l harpta bulunan iki mslman, esir olarak orada bulunur ve biri dierini yahut bir mslman tccar
bir esiri ldrrse -mam Eb Hanife'ye gre ldrene kefaretten baka bir ey lzm gelmez ve kefaret de ancak
yanllkla ldrd zaman ona lzm gelir. Dier iki mam se; Esirlerden biri dierini ldrd zaman -ister
bilerek, ister yanllkla olsun- diyet lzm gelir demilerdir. nk mslmann dokunulmazlk vasf msaade
alarak dar-l harba girmesiyle kalkmyorsa, esir olarak da oraya girmesiyle kalkmaz. Ksas lzm gelmemesi ise
-yukarda getii zere- ksas uygulamann mmkn olmad iindir. Diyetin akileye deil de, kendisine lzm
gelmesi de, keza yukarda anlattmz sebepten trdr.
1004
mam Eb H anife ise: nk onlara esir dt iin onlarn vatanda olmutur. Zira ellerinde esir bulunduu
iin her dediklerini yapmak zorundadr. Bunun iindir ki, onlar yolculukta olmadklar zaman o da yolculukta
saylmaz, onlar yolculukta olduklar zaman o da yolcu saylr. Bunun iin onun dokunulmazlk vasf kalkm ve
o da, mslmanh kabul edip fakat dar-l harptan hicret etmiyen kimsenin hkmne girmitir demitir. Bu
kimseyi ldrene, yalnz yanllkla onu ldrd zaman kefaret lzm gelmesi de, nk -biz Hanefiler'e grekefaret ancak yanllkla ldrmelerde lzm gelir.1005
Bir Fasl
Dar-l harptan bir gayrimslim bizden ald msaade ile bizim lkemize geldii zaman, ona bizde bir yl
oturma izni verilemez. Ona: Eer bizde bir yl kalrsan bize cizye vereceksin denilir. Bunun gerekesi udur:
slm himyesi altnda olmayan gayrimslim, islm topranda ancak ya kleletirilmi olarak, ya da cizye
vermek kaydyla devaml oturabilir. nk slm topranda devaml oturmas halinde dman hesabna
casusluk yapabilir, ki o zaman mslmanlar bundan byk lde zarar grm olacaklardr. Fakat geici ve
ksa bir zaman iin ona msaade edilebilir. nk eer hi msaade edilmezse ticari hayatn aksamas ve mslmanlarm bir ok ihtiya maddelerini bulamamas gibi bir takm kt sonular doabilir. Bunun iin biz onlarn
bizde devaml kal-malaryla geici kalmalar arasnda bir yl snr kabul ediyoruz. nk bir yl cizye vermeyi
gerektiren bir sre olduu iin bir yl kalmalar, bize cizye vermeleri bakmndan da faydaldr. Sonra bu teklif
onlara yapldktan sonra eer bir yl tamamlamadan kendi lkelerine dnerlerse, bizim onlardan bir isteimiz
olamaz. Eer bir yl tamamlarlarsa slm himyesi altna girmi olurlar. nk biz bu teklifi kendilerine
yaptktan sonra bizde bir yl kalnca cizye vermeyi kabullenmi olurlar. Cizye vermeyi kabullenmek ise slm himyesi altna girmek demektir.
Hkmet onlara -bir ay iki ay gibi- bir yldan daha az bir sre de verebilir.
Bu kimse bizim topramzda bir yl kaldktan sonra kendi lkesine bir daha dnmesi iin artk ona msade
edilmez. Zira himayemiz altna girmeyi kabullendii iin artk bu akdi bozamaz. nk bozmas halinde hem
bize verdii cizye kesilmez, hem kendisi ve ocuklar bize kar dmanlarmz safnda yer alm olacaklardr, ki
bunda mslmanlar iin zarar vardr.
Eer dar-l harptan bir gayrimslim bizden ald msaade ile topramza girip haraca tbi bir arazi satn alrsa
o araziye hara baland zaman o gayrimslim slm himyesi altna girmi olur. Zira arazi harac da ba
harac gibi olup kii onu vermeyi kabullenince bizim lkemizde kalmay kabullenmi olur. Fakat bu araziyi
yalnz satn almakla, slm himyesi altma girmi olamaz. Zira ticaret iin alm olabilir. Bu kimseye arazi harac
lzm geldii zaman, bundan sonra ertesi yl iin de, ona cizye lzm gelir. nk kendisine hara lzm
gelmesiyle slm himyesi altna girdii iin o andan itibaren ona cizyenin lzm gelmesi gerekir. Metinde geen
o arazi haraca baland zaman- deyiminden, gayrimslimin slm himyesi altna girmesi iin satn ald araziye hara balamann art olduu anlalr. Bundan habersiz olma. nk bir ok meseleler buna
dayanmaktadr.
Dar-l harptan gayrimslim bir kadn, bizden ald msaade ile lkemize girip slm himyesi altnda olan
gayrimslim, bir erkek ile evlendii zaman, tslm himyesi altna girmi olur. nk kocasna tabaan bizim
lkemizde kalmay kabullenmi saylr. Dar-l harptan gayrimslim bir erkek ise, bizden ald msaade ile
lkemize girip slm himyesi altndaki gayrimslim bir kadnla evlendii zaman ise slm, himyesi altna
girmi olamaz. nk karsn boayp lkesine dnebildii iin slm lkesinde kalmay kabullenmi saylmaz.
Bizden ald msaade ile dar-l Harptan lkemize gelen bir gayrimslim, tekrar dar-l harba dnd zaman bir mslmanda veya slm himyesi altndaki bir gayrimslimde brakt bir emnet veyahut alaca bulunsa
bile- dokunulmazlk vasf tekrar kalkm olur. nk lkemizden kmakla, bizden ald gvenceyi bozmu
olur. (slm lkesinde kalan malna ise dokunulmaz. Ancak eer kendisi mslmanlara esir der, yahut lkesi
mslman-Iar tarafndan alnr ve kendisi ldrfrse o zaman alacaklar sakt olur, emnetleri de ganimet olur.)
nk emneti saklayan kimsenin eli de emnet sahibinin evi hkmnde olduu iin, emnetleri sanki
kendisinin elinde imi gibidir. Kendisinin elinde olan mal ise ganimet olur. Alacak da ancak sahibi onu
istiyebildike alacak-lk vasfn korur. Bu kimse ise esir dt veyahut ldrld iin alacan artk
istiyemez, ki alacaklar alacaklk vasfn korusunlar. Bunun iin bu alacaklar kimde ise -o kimsede oduu iinonun olur, (Eer bu kimse, lkesi msimanlar tarafndan alnmadan ldrlrse, alacak ve emnetleri
vrislerine kalr.l Eer bu kimse eceliyle de lse yine byledir. nk kendisi esir olmamtr, ki mal da
ganimet olsun. Bu da, nk mallarnn kazand dokunulmazlk vasf halen bakidir. Bunun iin mallan, kendisi
sa bulunduka kendisinin, kendisi ldkten sonra da vrislerinindir.
At ve deve srdrerek ve fakat sava yapmadan dmandan alnan mallar -hara ve cizye mallan gibi- memleket
ihtiyalarnda harcanr. Derler ki: bu da -sahipleri yerlerinden srlm olan arazi gibi olup bete bir, ondan
karlmaz, mam- afi ise ganimet mallarna kys ederek: Bunlarn hepsinde betebir hissesi vardr
demitir. Biz ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'le Hz. mer ve Muaz bn-i Cebel'in
cizyeyi alp ondan betebir hissesini karmadan beytlmalin cizyeyi alp ondan betebir hissesini karmadan
1005
beytlmala koyduklarna dir rivayetlere 1006 dayanyoruz. Hem de bu mallar dmandan her ne kadar
mslmanlarm gcyle alnyorsa da, savasz olarak alnd iin ganimet deillerdir. nk ganimet sava
yoluyla alnd iin onda askerlerin emei vardr. Bunun iin ganimet mallarnda iki cihet vardr. Bu mallarda
ise cihet birdir.
Eer dar-l harpten birisi, oluk ocuklaryla mallarn orada brakp bizden ald msaade ile lkemize
geldikten sonra mslman olur ve ondan sonra lkesi msimanlar tarafndan alnrsa, oluk ocuklaryla mallar
ganimet olur. Kars ile byk ocuklarnn ganimet olmas zahirdir. nk bunlar byk olduklar iin ona tbi
deillerdir. Eer kars gebe ise karnndaki ocuk da -yukarda sylediimiz sebebe binen- yledir. Kk
ocuklan da ganimet olurlar. nk kk ocuk eer babasnn yannda ve onun eli altnda olursa
mslmanhkta babasna tbi olur. Burada ise, ayr ayr lkelerde olduklar iin buna imkn yoktur. Ayn
sebepten dolay mallar da onun mslman olmasyla dokunulmazlk vasfn kazanamaz. Bunun iin bunlarn
hepsi ganimet olarak kalrlar. Eer bu kimse dar-l harpta mslman olduktan sonra lkemize gelir ve ondan
sonra memleketi msimanlar tarafndan alnrsa, o zaman onun kk ocuklar babalarna tabaan (hr ve
mslmandrlar. nk babalar mslmanl kabul ederken babalaryla ayn yerde olduklar iin onun velayeti
altnda idiler. Bu kimsenin bir mslmana veyahut slm himyesi altnda bulunan bir gayrimslime emnet
brakt mallar da kendisinindir. Zira mslmann da, slm idaresi altndaki gayrimslimin de eli onun eli gibi
dokunulmazlk vasfna sahiptir. (Bunlarn dnda, nesi varsa hepsi ganimettir. Karsyla byk ocuklarnn
ganimet olmasnn sebebini yukarda syledik. slm himyesi altnda olmayan gayrimslimin elindeki mallan
da, dokunulmazlk vasfn tamayan kimsede olduklan iin ganimet olurlar.
Eer dar-l harpta, bir gayrimslim mslman olduktan sonra bir dier mslman onu bilerek veya yanllkla
ldrrse -orada onun mslman vrisleri bulunsa bile- bu kimseye bir ey lzm gelmez. Ancak onu yanllkla
ldrmesi suretinde ona yalnz kefaret lzm gelir. mam- afi: Bu kimseye, bilerek ldrmesi halinde ksas,
yanllkla ldrmesi halinde diyet lzm gelir. Zira dokunulmas caiz olmayan bir kimseyi ldrmtr. nk
nerede olursa olsun mslmanhk vasf onun kann haram klmtr demitir. Bizim de delilimiz;
Eer yanllkla ldrlen kimse, size dman bir topluluktan ise, mumin bir kleyi azatlamak lzm gelir 1007
yeti kerimesidir. nk eer bundan baka bir ey daha lzm gelseydi onu da sylemek gerekirdi.
Eer bir kimse, kimsesi bulunmayan bir mslman, yahut bizden ald msaade ile lkemize geldikten sonra
mslman olmu bir gayrimslimi yanllkla ldrrse, bu kimsenin akilesine, lenin diyetini beythnala
demeleri gerekir. Ayrca ona da kefaret lzm gelir. nk yanllkla dahi olsa dokunulmas caiz olmayan bir
kimseyi ldrmtr. Ancak lenin kimsesi bulunmad iin, miras gibi diyeti de beytlmala kalr. Eer onu
ldrmesi bilerek olursa, hkim isterse onu ksas eder, isterse ondan diyet alr. Zira kan haram olan bir kimseyi
bilerek ldrm ve ldrd kimsenin kimsesi de bellidir, ki o da devlettir. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem):
Devlet kimsesi bulunmayan kimsenin kimsesidir 1008 buyurmutur. Metinde geen sterse ondan diyet alr
sz sterse onunla diyet zerinde sulh yapar mnsmdadr. nk bu ldrme, bilerek olduu iin onun
gerei ksastr. Ancak burada diyet daha faydal olduu iin hkim bu kimse i!e diyet zerinde sulh yapabilir.
Fakat onu affedemez. nk bu hak ammenindir. Hkimin grevi de ammeye hizmettir. Ammenin hakkndan
karlksz olarak vazgemek ise ammeye hizmet deildir.1009
R VE HARA BABI
Arap yarmadasnn btn arazisi re tbidir. Arap yarmadas: Irak'ta Azip denilen yer ile Yemen snrnn
son ta ve am'n snr ky ve kasabalar arasnda kalan arazinin addr. Irak arazisi de. haraca tbidir. Irak da:
Azip'ten Hulvan krfezine kadar ve Salebed'den -ki buraya Ales de denilir- Abbadan kalesine kadar uzanan
araziye denilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Hulef-i Ridin arap arazisinden
hara almamlardr. Hem de hara, gayrimslimlerden alman bir vergi olduu iin, Arabistan'da ne araziden, ne
de ahslardan vergi alnamaz. nk bir araziye hara balayabilmek iin - Irak' in ky ve kasaba arazilerinde
olduu gibi- o arazi sahiplerinin kendi dinlerinde braklmalar gerekir. Arap mriklerinden ise, ya mslmanhk, ya kltan baka bir ey kabul olunamaz. Irak'n ky ve kasabalar ise mslmanar tarafndan
fethedildii zaman Hz. mer btn Ashab'm huzurunda bu araziyi haraca balamtr. Amr b. Asda Msr' ald
zaman Hz. mer oray da haraca balamt. Btn Ashab'n icm ile am arazisi de haraca balanmtr. 1010
Irak ky ve kasabalarnn arazisi, sahiplerinin mlk olup sahipleri onlar satabilir ve onlarda her eit tasarrufta
bulunabilir. nk mslmanar bir yeri zorla ve savaarak aldklar zaman o yerin sakinlerini topraklarndan
karmayp arazilerini ve kendilerini haraca balayabilirler, ki -daha nce de sylediimiz gibi- o zaman arazileri
ellerinde mlk olarak kalm olur.
1006
Eb Dvud, Hara c. 2 s. 55
Nis: 4/92
Bu hadis evlenme bahsinin banda gemitir.
1009
1010
Eb Ubeyd el-Kasm b. Selam'n Kitab-l Emval' c. 1 s. 57
1007
1008
Sahipleri mslmanl kabul eden, yahut sava yoluyla alnp da ganimet olarak askerler arasnda datlan her
arazi re tbidir. nk bu arazinin sahipleri mslman olduu ve rde de ibdet mns bulunduu iin
r mslmanlara daha yakr. Hem de r, araziden elde edilen rnden kt iin daha hafif bir vergidir.
Sava yoluyla alnp da sahipleri elinde braklan her arazi de haraca tbidir. Mslmanlarn bar yoluyla da
aldklar her arazi yine haraca tbidir. nk bu arazilerin sahipleri mslman olmaj dklar iin onlara hara
daha yakr. Ancak Mekke bu kaideden mstesnadr. Zira Peygamber Efendimiz (Salallah Aleyhi ve Sellem)
Mekke'yi sava yoluyla alp onu sahipleri elinde brakt halde Mekke arazisini haralandrmamtr. (el-Camis Sairde ise -sava yoluyla alnan her arazi, eer akar sular ona ulayorsa haraca tbidir. Eer akarsular ona
ulamayp da kuyularla sulanyorsa, re tbidir. diye kaydedilmektedir.) nk r tarlann verimine
gredir. Tarladan verim de suyla elde edildii iin tarlann hangi su ile sulandna baklr.
Eer bir kimse l bir yeri canl bir faale, yni ekime yanyan bir tarla durumuna getirirse -mam Eb Ysuf'a
gre- o tarla bulunduu yerin hkmne tbi olup eer haraca tbi araziye yaknsa haraca, eer re tbi araziye
yaknsa re tbidir. nk mam Eb Ysuf'a gre eye, bulunduu yerin hkm verilir. Nasl ki evin nne
de evin hkm verilir ve bunun iindir ki evin sahibi evinin nnden yararlanr da bakalar yararlanamaz.
Bununla beraber ona gre Basra arazisi Ashab'n icm ile re tbidir. Oysa, hara arazisine daha yakn olduu
iin haraca tbi olmas gerekirdi. Fakat Ashab onu re tbi kldklar iin mam Eb Ysuf onun hakknda
kys yapmamtr. mam Muhammed ise: Eer kii tarlay, iinde kuyu kazmak eme amak, yahut -Dicle.
Frat gibi- kimsenin mal olmayan byk nehirlerden su almak suretiyle ekime yanyan) yahut yamur suyuyla
sulanabilen (bir durma getirirse re tbidir.) Eer ah yahut Yezdcrd rma gibi (Acemler tarafndan
alm nehirlerden su getirirse haraca tbidir demitir.) Zira -yukarda da sylediimiz zere- verim suya bal
olduu iin muteber olan, suyun durumudur. Hem de mslmanm elinde olan bir tarlay, eer eskiden beri
haraca tbi deilse, sahibinin rzs dnda haralandrmak mmkn deildir. Bunun iin tarlann hangi suyla
sulandna baklr. Zira eer sahibi onu hara suyuyla suluyorsa, haralandrlmasn kabullenmi demektir.
Hz. mer'in Irak arazisine koyduu hara miktar, su ulaan araziden o zamann dnm demek olan her bir
cerib bana bir haim kafiz ile bir dirhem idi. Bir haim kafiz bir sa'dr, ki er' dirheme gre yaklak olarak on
sekiz kg.'dr. (Hz. mer sebzelik tarlann bir ceribine de be dirhem ve aalar sk ve bitiik olan zm ba ile
hurmaln bir ceribine on dirhem koymutu.) Hz. mer'den yle yapt naklonulmutur.Hz. mer (Radyallh
anh) Osman b. Hanif'i Irak arazisini lmek iin grevlendirmi ve Huzeyfe b, Yaman' da onu kontrol etmek
zere beraberinde yollamt. Irak arazisi o zaman, ba ve hurmalklanyla birlikte otuz alt milyon ceribe ulam
ve ona gre Hz. mer yukarda sylediimiz miktar Irak arazisine tarh etmitir.. Hz. mer bunu yaparken de
btn Ashab hazr olduklar halde hi kimse ona itiraz etmemiti. Bunun iin bu, A'shab'n bir icm olmutur.
Hem de tanmn masraflar deiik olup zm retiminin masraf en az, tahl ekiminin masraf en ok ve hurma
retimi de ikisinin ortas olduu iin hara miktar ona gre deiir.
Safran ve dier ya meyve ve sebzeler gibi bunlarn dnda kalan dier rnlere ise, reticinin gcne gre
hara koyulur. Zira Hz. mer dier rnler hakknda hara miktarn belirtmeyip reticinin gcne gre tarh
etmitir. Bunun iin biz de, hara miktar belirtilmemi olan rnlerde reticinin gcne bakyoruz. Derler ki:
reticinin gcne, elde ettii rnn ancak yansna kadar baklabilir. Bundan fazlas -rne kadar ok da olsaalnamaz. Zira yansndan fazlasn almak insaf ddr.
Eer arazi, tarh edilen hara miktarn verebilecek kadar verim veremezse, tarhedilen miktar kiinin verebilecei
kadar azaltmak caizdir. Verimi az olduu zaman hara miktarn azaltmak icm ile caizdir. ok olduu zaman
hara miktarn arttrmak ise, mam Muhammed onu da azaltmaya kys ederek: Caizdir demi ise de, mam
Eb Ysuf caiz olmadn, nk Hz. mer'in, kendisine bir arazinin daha fazla hara vermesi mmkn olduu
sylendii zaman, artrmadm sylemitir.
Eer hara arazisi su basknna urar, yahut suyu kesilir veya -iddetli souk veya scak gibi- bir tabii afet
yznden verim veremez olursa harac der. nk su basknna urad veya suyu kesildii zaman hara
verme mkellefiyetinin art olan tarlann rn verme imkn tamamen kalkar. Bir tabii afet yznden rn
veremez olmas halinde de yln bir ksmnda kalkar. Oysa maln -zektta olduu gibi- harada da btn ylda kr
getirme imknn yitirmemesi arttr.
Eer kii, haraca tbi olan tarlasn iletmese bile, ona yine hara lzm gelir. Zira kusur kendisinindir. nk
eer istese tarlasndan verim alabilirdi. Bu imkn kendisi karmtr.
Derler ki: eer kii, hi bir mazereti yokken daha krl olan rn brakp da kr az olan rn ekse, daha krl
olan rnn harac kendisine lzm gelir. nk daha fazla olan kazanc kendisi karmtr. Fakat bunu herkes
bildii halde -zalimlerin halk soymalarna yol almasn diye- bununla fetva verilmez.
Eer hara veren kimselerden biri mslman olursa, eskisi gibi hara vermeye devam eder.
Mslmanlarn gayrimslimlerden hara arazisini satn almalar caizdir.. Zira Ashab- Kiram'n hara arazisini
satn aldklar ve aldktan sonra arazinin haracn vermeye devam ettikleri sabittir. Bundan ise, mslmanlarn
gayrimslimlerden hara arazisini satn almalarnn ve mslmanlardan hara almann kerahetsiz olarak caiz
olduu anlalmaktadr.
Hara arazisinden kan rne ayrca r dmez. mam- afii: Hem hara, hem rn ikisi de der. nk
her biri ayr bir sebepten ve ayr bir yere vcib olan ayr birer haktrlar. Bunun iin bir tarlada ikisi toplanabilir.
Bizim ise delilimiz Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Bir mslmanm tarlasnda hem
r, hem hara bir arada olamaz hadisidir. 1011 Kald ki -adil olsun, zlim olsun- bu gne kadar hibir ynetici
ikisini birlikte almamtr. Bu da yeterli bir delildir. Hem de hara zorla ve savaarak alman tarlaya vcib olan
bir haktr. r ise, kendi isteiyle mslman olmu kimsenin tarlasna der. Bu iki vasf ise -iki hakkn sebebi
birken- bir tarlada toplanamazlar. nk ikisinin de sebebi tarlann verimli olmasdr. Ancak rde tarlann
bilfiil verimli olmas artken, harata tarlada bu vasfn bilkuvve bulunmas kfidir. Bunun iindir ki -hara olsun,
r olsun- ikisi de topran vergisidirler. Zekt da, bunlardan biri ile beraber olduu zaman ayn ihtilf cridir.
1012
Bir tarlann verimi ylda iki defa da olsa, hara bir kere verilir. Zira Hz. mer (Radyallh anh) bu vasfta
olan tarlaya mkerrer hara tarhetmemitir. r ise hara gibi deildir. nk r verimin ondabiri olduu
iin, tarlann ancak her verimine dmesiyle gerekleebilir.1013
CZYE BABI
Cizye iki eittir: biri karlkl nz ve bar yoluyla olur, ki taraflar neyin zerinde anlar ve ne miktar kabul
ederlerse o kar dar olur. Nasl ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Necran Hristiyanlaryla
binikiyz takm elbise zerinde anlamt. 1014 Hem de bu cizye karlkl rz ile vcib olduu iin zerinde
anlalan miktar amak caiz deildir. (Biri de mslmanlarn yenilgiye uratp, fakat topraklarndan
karmadklar bir dman toplumu fertlerine hkmetin balad cizyedir, ki bu da, zenginlii ak olan her
zengine -ayda drt dirhem demek zere- ylda krk sekiz dirhem, her orta halliye -rayda iki dirhem demek
zere- ylda yirmi drt dirhem ve her fakir olan iiye -ayda bir dirhem demek zere- ylda on iki dirhem tarh
etmek suretiyle olur.) Bu, bize gredir. mam- afi ise: Erginlik ana eren herkese -zengin ile fakirler
arasnda fark gzetilmeden- ya bir dinar, ya bir dinar deerinde baka bir ey tarhedilir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Muaz bn-i Cebe1'e; Erginlik ana eren her erkek ve kadndan ya
bir dinar, ya bir dinar deerinde giysi al diye buyururken zengin ile fakirler arasnda ayrm yapmamtr. 1015
Hem de cizye lmden kurtulmak iin verilen fidyedir. Bunun iindir ki kk ocuk ve kadnlar gibi ldrlmesi caiz olmayan kimseler- haraca tbi deillerdir, lmden kurtulmada ise, zengin ile fakir arasnda
fark yoktur demitir.
Bizim grmz ise Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Aliden naklonulmu ve Muhacirin ile Ensar'dan hi kimse
onlara itiraz etmemitir. Hem de bize gre cizye orduya edilen bir yardm olduu iin, harata nasl zengin ile
fakirler bir deil ise bunda da bir olmamas gerekir nk eer cizye vermezlerse orduya hem bedenen, hem
malen yardm etmeleri gerekirdi, ki o zaman zengin ile fakirin yardmlar ayn miktarda olamazd. Bunun iin,
cizye ile de yardm ederken yardmlar ayn miktarda olmamaldr. mam-i afii'nin dayand hads ise, anlama
ile kabul edilen cizyeye mahmuldr. Bunun iindir ki -cizye kadnlardan alnmad halde -Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Muaz'a erginlik ana eren kadnlardan da almasn emretmitir.
Cizye, mslman olmayan toplumlardan sadece hristiyan, yahudi ve mecusilere balanabilir. Zira hristiyanlarla
yahudiler kitab ehlidirler. Cenb- Hak (Azze ve Celle) da:
Kitap ehlinden olanlarla boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan 1016 buyurmutur.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de ayrca mecusilere de cizye koymutur. 1017
Cizye, acem putperestlerine de koyulabilir. mam- fii buna katlmayp: Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Fitne kalmayp, yalnz Allah'm dini ortada kalana kadar kfirlerle savan 1018 buyurmutur. Ancak kitap
ehliyle sava brakp onlar cizyeye balamann cevazn Kur'an- Kerm'den, mecusleri de cizyeye balamann
cevazn snnetten reniyoruz. Dierleri hakknda ise bir delil yoktur. Bunun iin onlar dinlerini brakana kadar
onlarla savamak zorundayz demitir.
Biz diyoruz ki: Bunlar, esir aldmz zaman kleletirmek caiz olduuna gre onlar cizyeye de balamann
caiz olmas lzm gelir. Zira kii kleletirilmekle nasl hrriyeti elinden alnyorsa, onu cizyeye balamakla da
hrriyeti elinden alnm olur. Zira her iki surette de alp kazancn bakasna vermek zorunda olur.
Eer cizyeye balanmalar caiz olan bunlar cizyeye balamadan yenilgiye uratrsak hem kendileri, hem kadn
ve ocuklar bizim iin ganimet olurlar. Zira onlar kleletirebiliriz.
Arap mriki eriyle dinden km olanlar ise cizyeye balanamazlar. Zira bu iki snf insann kfr sulan
ardr. nk arap mrikleri. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onlarn arasnda doup
byd ve Kur'an- Kerim de onlarn diliyle indii iin onlar iin mucize daha zahirdir. Dinden km olan
1011
bn-i Adiy el-Kmil'de Abdullah bn-i Mesud (r.a.)'dan rivayet etmitir. Nasb-rarye c. 3 s. 442
Mesel bir kimse r veya haraca tabi olan bir tarlay ticaret maksad ile satn alrsa, mam Eb Hanife ile mam Yusuf'a gre bu
kimseye, tarlaya den r veya harac verdikten sonra ticaret zekt lzm gelmez. mam Muhammed ile mam-i afii'ye gre ise, bu
kimseye hem r veya hara, hem de tarlaya verdii paraya da zekt der.
1013
1014
Eb Dvud (Kitab-l hara) c. 2 s. 74
1015
Eb Dvud, Zekt c. 1 s, 221; Tirmizi, Zekt c. 1 s. 91; Nesai, Zekt c. 1 s. 239.
1016
Tevbe: 9/27
1017
Buhari, Cizye c. 1 s. 447
1018
Tevbe: 9/193
10121012
kimse de, mslmanh yaayp onun btn gzelliklerini grd halde tekrar kfr ve inkarcla sapmtr.
Bunun iin bu iki snf kimselerden ya mslmanlk, ya kltan baka bir ey kabul olunmaz. mam- afii:
Arap mfikleri kleletirilebilirler. demitir. Ona olan cevabmz ise yukanda geti. Arap mrikleri ile
dinden km olanlar savata yenilip ele geirildikleri zaman, kadn ve ocuklar ganimet olurlar. Zira Hz. Eb
Bekir, Hanif eoullan kabilesi dinden ktklar zaman kadn ve ocuklarn kleletirip onlar esir alan askerler
arasnda datmt 1019 Yukarda geen sebebe binen Arap mrikleri erkeklerinden ise, mslmanh kabul
etmiyenler ldrlrler.
ocuklarla kadnlar cizyeye tbi deillerdir. nk cizye mslman olmayan kimselere ya ldrlmemek, ya da
savaa katlmamak iin vcib olur. ocuk ile kadn ise, ne ldrlebir ve ne de -savaa ehil olmadklar iinsavaa katlmak zorundadrlar. Ayn sebebe binen sakat ve iki gzden kr olan kimseler de cizyeye tbi
deillerdir. Meflu ve ok yal olan kimseler de yledirler.
mam Eb Ysuf dan ise: Eer bunlarn mal varsa cizye vermek zorundadrlar. nk grlerinden istifade
edildii zaman ldrlebirler diye syledii rivayet olunmutur. Fakir ve i bulamayan kimse de cizyeye tbi
deildir. mam- afii, Muaz b. Cebel'in hadsindeki itlaka dayanarak; Tbidir demitir.
Biz diyoruz ki: Hz. Osman (Radyallh anh) i bulamayan fakirlere cizye tarh etmemi ve btn Ashab bunu
bildikleri halde ona itiraz etmemitir. 1020 Hem de verim gc bulunmayan arazi nasl haraca tbi deilse, geliri
olmayan kimsenin de cizyeye tbi olmas lzm gelir. Hadis ise, alabilen ve i bulan kimselere mahmuldr.
Tapnaa ekilip kimseyle oturup kalkmayan rahipler de cizyeye tbi deillerdir. Burada byle sylenmitir.
mam Muhammed ise, mam Eb Hanife'den: Eer alabiliyorlarsa onlardan cizye alnr diye sylediini
rivayet etmitir, ki mam Eb Ysuf da bu grtedir. nk alabildikleri halde almamalar, verim gc
bulunan bir tarlay iletmeyip bo brakmak gibidir. Bu tarla nasl haraca tbi ise, alabildii halde almayan
rahip de cizyeye tbidir, birinci grn dayana da udur:
Cizye ldrlmemek iin verilen bir fidyedir. Kimse ile oturup kalkmayan rahipler ise ldrlemezler, ki
ldrlmeyince onlara fidye lzm gelsin.
Eer cizye borcu olan kimse mslman olursa borcu sakt olur. Cizye borcu olan kimse lse de borcu sakt olur.
mam- afi: Her ikisinin de borcu sakt olmaz. Zira cizye dokunulmazlk fidyesi olduuna gre bu kimse de
birinci surette mslman oluncaya kadar, ikinci surette de lnceye kadar kimse ona dokunmad iin bu hak
ona vcib olmutur. Nasl ki bir ii de tuttuu ii tamamladktan sonra lmesi halinde creti sakt olmaz.
Demitir Bizim ise dayanamz Peygamber Eefndimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in; Hi bir
mslmandan cizye alnmaz 1021 hadisidir. Hem de cizye kiinin kfrde kalnn cezasdr. Bunun iindir ki
cizyeye cizye denilir. Zira cizye ile ceza kelimeleri ayn kkten gelmedirler. Bu kimse ise, mslman olduu
veyahut ld iin kfrde kalma vasf kalkmtr. Hem de suluyu dnya'da cezalandrmak, ktlk yapmasn
nlemekten baka bir ey iin deildir. Bu kimse ise, mslman olduu veyahut ld iin artk ktlk
yapmas zten dnlemez.
Eer iki yln cizyesi birikirse, birbirlerine girerler. El-Cami-s Sair'de Eer bir kimseden, yl bitinceye kadar
cizyesi alnmazsa artk alnamaz diye kayd edilmektedir. Bu mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: alnr, nk cizye, bir eye karlk olarak vcib olan bir bortur. Borlar ise, birikseler bile eer
alnabiliyorlarsa alnrlar. Burada da -aradan yllar da gese- alnabilir. Fakat cizye borcu olan kimse eer
mslman olursa yle deildir. nk kii mslman olduktan sonra ondan artk cizye alnamaz.- demilerdir, ki
mam- afi de bu grtedir. mam Eb Hanife ise -yukarda da sylediimiz zere-cizye kfrde kalmann
cezasdr. Bunun iindir ki cizye borcu olan kimse, borcunu kendi eliyle getirip vermedike -en sahih rivayete
gre- kabul olunmaz. Hatt verirken de, eer kendisi ayakta olmaz ve kendisinden alan kimse de oturarak ondan
almazsa yine kabul olunmaz. Bir rivayete gre alan kimse yakasn tutup onu tartaklayacak ve: Haydi abuk ol,
beni fazla bekletme eklinde ona hakaret de edecektir. Btn bunlar gsteriyor ki cizye kfrde kalmann
cezasdr. Cezalar ise -er'i cezalarda olduu gibi- biriktikleri zaman birbirlerine girerler demitir.
Eer cizyeye tbi olan kimse yln sonunda lrse her tmam'a gre de ondan cizye alnmaz. Yln ortasnda da
lmesi halinde yine byledir. lm meselesini yukarda sylediimiz iin burada tekrara gerek grmyoruz.
Bize gre en sahihi udur ki: cizye yln banda vcib olur. mam- afi ise cizyeyi de zekta kys ederek: -yl
bitmeden vcib olmaz- demitir. Biz diyoruz ki: Cizye neye karlk olarak vcib oluyorsa, o ey ancak gelecek
zamanda gerekletii iin yl bittikten sonra vcib olmas imknszdr. Bunun iin biz: Yln banda vcib
olur diyoruz.1022
Bir Fasl
slm lkelerinde yeniden havra veya kilise yapmak caiz deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
1019
Vakidi, Kitab-rridde'de kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 450

Burada her ne kadar Hz. Osman diye geiyorsa da, ondan mrad Hz. mer'in grevlendirdii Osman b. Hanif'dir ki ona dair olan hadis
yukarda geti. Feth-l Kadir c. 5 s. 294
1021
Eb Dvud, Hara c. 2 s. 77; Tirmizi, Zekt c. 1 s. 93
1022
1020
ve's-selm); slm'da ne dnyadan ekilip evlenmemek ve ne de kilise yapmak yoktur 1023 buyurmutur. Ancak
eer eski havra ve kiliseler yklrsa onlar tekrar yapabilirler.
Zira hibir yap devaml olarak ayakta kalamad iin eer yklan kilise veya havralar tekrar yapmaya msaade
etmezsek, onlara verdiimiz gvenceyi bozmu oluruz. Ancak yklan herhangi bir kilise veya havray baka bir
yere nakletmelerine msaade edilmez. nk baka yere nakledilmesi yeni yaplmas demektir.
Manastr da, tapnak olduu iin kilise veya havra hkmndedir. Fakat kiinin kendi evinden, ibdet iin bir yer
ayrmas -ayrd yer evine tbi olduu iin- sakncal deildir. Bu da kentlerde yledir.
Kylerde ise, yeniden kilise veya havra yapmann sakncas yoktur. nk islm almetleri ehirlerde olduu
iin baka dinin almetleri ancak ehirlerde onlarla atrlar. Kimisi: Kylerde de kilise yahut havra yapmaktan
menediir. nk kylerde de bz slm semboller vardr demitir.
Mezhep sahibi mam Eb Hanife'den de, kylerde cevaz hakknda rivayet olunan bu sz Kfenin kyleri
hakkndadr. nk Kfe kylerinde oturanlarn ou gayrimslimdirler. Arap yarmadasnda ise, kylerde de
kilise veya havra yapmaktan men edilir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Arap
yarmadasnda iki din olamaz 1024 buyurmutur.
Eer slm himyesi altndaki bir gayrimslim cizye vermekten imtina eder, yahut bir mslmam ldrr, ya da
Peygamber Efendimizi h sver veya mslman bir kadnla zina ederse, aramzdaki szlemeyi bozmu
saylmaz. nk biz slm dmanlaryla, bize cizye vermeyi kabul edene kadar savamakla memuruz. Onlardan
vazgememiz iin bilfiil cizye vermeleri art deildir. mam- afi: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem)'e svmek aramzdaki szlemeyi bozmak demektir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem)'i sven kimse imnn bozmu olur. mnn bozan kimse de imann bozar demitir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz'e svmek imn bozmak ise de, bu kimsenin imn zten bozuktur ve
bozuk olduu iindir ki mslman deildir. Bunun iin onun yeniden imnn bozmas bir mn ifde etmez.
slm himyesi altndaki gayrimslimler, ancak dar-l harba g etmek veyahut slm lkesinden bir yeri zorla
alarak mslmanlara kar sava amakla aramzdaki szlemeyi bozmu olurlar. nk o zaman dorudan
doruya bize kar geldikleri iin aramzdaki szlemenin bir yarar kalmaz. Zira onlara, bizimle savamamalar
iin gvence veriyoruz.
slm himyesi altndaki gayrimslim, kendisine verdiimiz gvenceyi bozduu zaman, dinden km kimsenin
hkmne girmi olur. Ancak aralarndaki fark udur ki bu kimse bize esir dt zaman onu kleletirebiliriz.
Dinden km olan kimse ise ya mslmanl kabul eder, ya da ldrlr. Bunun iin kleletirilemez.1025
Bir Fasl
Taliboullar kabilesi hristiyanlanndan, mslmanlardan alnan zektn iki kat alnr. Zira Hz. mer
(Radyallh anh) btn Ashab'n nnde bu kabile hristiyanlanyla bu ekilde anlama yapmt. 1026 Bu kabile
hiristiyanlarnn kadnlarndan da bu vergi almr. Fakat ocuklarndan alnmaz. nk onlarla yaplan antlama
zekt adyla yaplmtr. Zekt ise ocuklara lzm gelmez.
mam Zfer ise: kadnlarndan da alnmaz. nk ad her ne kadar zekt ise de bu vergi gerekte zekt deil,
cizyedir. Nitekim Hz. mer de onlara: Ben sizden cizye olarak alyorum. Siz ona ne diyorsanz deyin- demitir.
Bunun iindir ki bu vergi cizyenin harcand yerlere harcanr. Cizye ise kadna lzm gelmez demitir, ki
mam- afii de buna kaildir.
Biz diyoruz ki: Taliboullan hristiyanlanndan alman bu mal cizye olmayp antlamayla kabul edilen bir
vergidir. Antlama ile kabul edilen vergilere ise kadn da ehildir. Bu verginin harcand yerler de slm
memleketinin ihtiyalardr. nk beytlmaln maldr. Beytlmal ise yalnz cizyenin deil, her trl gelirin
koyulduu yerdir. Ayrca bu gelirde cizyenin artlarna riyet edilmemesi de cizye olmadn gstermektedir.
slm, hkmetinin toplad -hara, cizye, Taliboullar kabilesinin kabul ettikleri vergi ve gayrimslimlerin
slm devletine verdikleri hediyeler gibi- btn gelirler, snrlarn tahkimi, yol, kpr, eme ve hastanelerin
yapm gibi memleketin ihtiyalarna harcanr. Vali ve hkimlerin, ulem snfnn ve retmenlerin geimleri de
bu gelirlerden salanr. Aynca ordunun maa ve ihtiyalar da bu gelirlerle salanr. Zira bu gelirlerin hepsi
beytlmaln maldr. nk bu gelirlerin hepsi savasz olarak mslmanlann eline getii iin beytlmalmdr.
Beytlmal da memleketin ihtiyalarn grmek iin vcuda getirilmi bir kurulutur. Bu kimselerin varl da
memleketin nemli bir ihtiyac olup eer beytlmal'dan geimleri salanmazsa, almak zorunda kalacaklar
iin grdkleri hizmetler yzst kalacaktr.
Eer Beytlmal'dan maa alan kimse, yln ortasnda lrse maaa mstahak olamaz. nk Beytlmal'dan
kendisine balanm olan maa bor deil, batr. Bunun iin maam almadan ona mlik olamaz ve lmesi
halinde de sakt olur. Beytlmal'dan maa alan kimseler de -zamanmzda- hkim, mderris ve mft gibi
1023
Beyhakinin Sneni ve Eb Ubeyd el-Kasm b. Selamn el-Kitab-l Emai s. 94 Nusb-rraye c. 3 s. 453

Muvatta (Yahudilerin Medine'den srlmesi) s. 360
1025
1026
Eb Ubeyd Kasm b. Selam (Kitab-l Emval) s. 28 ve 54; bn-i Sad c. 6 s. 89
1024
kimselerdir. 1027
DNDEN IKANLARIN AHKMI
Bir mslman -Allah korusun- dinden kt zaman ona tev-be etmesi iin teklif edilir. ayet bir phesi varsa
giderilmeye allr. Zira dinden, kafasnda hasl olan herhangi bir pheden dolay km olabilir. Bunun iin
nce onun phesi zerinde allr, ki ktl, ldrlmesiyle deil, tekrar mslmanla dnmesiyle
nlenmi olsun. Ancak -dediklerine gre- kendisine tevbe etmeyi teklif etmek vcib deil, mstahaptr. nk
islmiyet daveti daha nce kendisine ulamtr. Bu kimse gn hapsedilir. Eer bu gn iinde tevbe ederse
ne l, etmezse ldrlr. El-Cami-s Sair'de ise; Dinden kan kimseye tevbe etmesi iin teklif edilir ve eer
kabul etmezse ldrlr diye kayd edilmektedir. Buna gre eer kendisi mehil sterse ona gn mehil verilir,
istemezse derhal ldrlr. nk gn kiinin dnebildii ve eer hatal ise hatada olduunu anlayabilecei
bir sredir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf dan Kendisi istesin istemesin ona gn mehil vermek mstahaptr.
mam- afii' den de: Ona gn mehil vermek vcib olup gnden nce onu ldrmek caiz deildir. Zira
mslman olan kimsenin durup dururken dinini terk etmesi akla uymayan bir eydir. Bunun iin ona yle bir
sre verilmelidir ki dnebilsin diye syledikleri rivayet olunmutur. Bizim ise delilimiz; Mrikleri
ldrn 1028 yeti kerimesiyle; Kim ki dinini deitirirse onu ldrn 1029 hadsidir. Zira ne yet ve ne de
hadiste Ona mehil verin diye bir kayt yoktur. Kald ki bu kimse slm daveti kendisine ulaan bir inkarc
olduu iin, ona mehil verilmeden ldrlmesi gerekir.. Zira vcib olan bir hkm mevhum olan bir ey iin
ertelemek caiz deildir.
Dinden km olan kimsenin tevbe etmesi de, islm dininden baka her dinden teberri etmesiyle olur. Kimisi
Eer girdii yeni dinden teberri ederse -maksad hasl olduu iin- kfi gelir demitir.
Eer bir kimse ona tevbe teklif etmeden onu ldrrse, mekruh bir i yapm olmakla beraber o kimseye bir ey
lzm gelmez. Buradaki kerahetten maksat Mstahap deildir demektir. Kiiye bir ey lzm gelmemesi de,
kfiri ldrmenin caiz olduu iindir. nk kfirleri ldrmek caizdir. Kendisine mslman olmay teklif
etmek de, islm davetini iittikten sonra vcib deildir.
Dinden kan kimse kadn olduu zaman ldrlmez. mam- afii yukarda rivayet ettiimiz hadisin itlkna
dayanarak; Kadn da olsa ldrlr demitir. Hem de erkein dinden kmas ldrlmesini caiz klan bir su
olduuna gre, kadn da dinden kt zaman ayn suu ilemi olur. Bizim ise dayanamz, Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in kadnlar ldrmekten nehyetmesidir. 1030 Hem de her suta asl,
cezasnn hiret'e kalmasdr. nk dnyada verilmesi, insann dnyada denenmek iin yaratld mnsna
aykrdr. Ancak inanszlk suunun cezas dnyada da uygulanr, ki inanllarla savamalar nlenmi olsun.
Kadn ise bnyesi itibaryla savaa elverili deildir. Erkekler ise kadnlar gibi deillerdir. Ancak kadn bir daha
mslman olana kadar hapsedilir. nk Allah (Azze ve Celle)'m hakkn kabul etti:ten sonra inkra sapt iin
-kul hakknda olduu gibi- bir daha kabul edene kadar hapsedilir. El-Cami-s Sair'de Dinden kan kadn -ister
hr, ister criye olsun- tekrar mslman olmaya zorlanr. Ancak cariyeyi efendisi onu zorlar diye gemektedir.
Rivayet olunmaktadr ki bir ka gnde bir, ayrca ona dayak da atlr. Derler ki: mam Eb Hanife'ye sre
dinden, kan kimsenin, mallarnda geici olarak br hakk kalmaz. Eer bir daha mslman olursa mallar bir
daha mlkiyetine geer. Olmazsa beytlmaln olur. Dier iki mam'a gre ise, mallarndan mlkiyeti zail olmaz.
nk mkellef ve muhta olduu iin -ksas veyahut recmedilmesine karar verilen kimse gibi- ldrlnceye
kadar mallan mlkiyeti altndan kmaz.
mam Eb Hanife ise: Bu kimse her ne kadar elimizin altnda ise de slm'n ak bir dmandr ve bunun
iindir ki ldrlr. Bu vasfa sahip olan kimse ise -ister ite, ister dta olsun- mal hederdir. Ancak u var ki, bu
kimse bir daha mslman olmaya zorland ve mslman olmas da umulduu iin sonu anlalmcaya kadar
onun malna dokunulmaz. Eer bir daha mslman olursa, sanki dinden kmam gibi mal yine maldr. Yok
eer mslman olmadan lr veyahut ldrlr, ya da dar-l harba kaar ve katna da hkmedilirse o zaman
malnn, mlkiyeti altndan kmas kesinlemi olur demitir.
mam Eb Hanife'ye gre eer bu kimse mslman olmadan lr veya ldrlrse, mslmanken kazand
mallan mslman olan vrislerine, dinden ktktan sonra kazand mallan da ganimet olarak Beytlmal'a kalr.
Dier iki mam ise: -malnn her iki eidi de vrislerine kalr. nk -yukarda da sylediimiz zere- kendisi
mkellef ve muhta olduu iin lnceye kadar mal mlkiyeti altndan kmaz. Ancak dinden kmas, lmne
sebep olduu iin, dinden kmak zere iken mal vrislerine geer. nk o zaman daha mslman olduu iin
mslman olan vrisleri ona miras olabilirler demilerdir.
mam- afii de: Malnn her iki eidi de ganimet olarak Beytlmal'a kalr. nk kfir olarak ld iin
mslman olan vrisleri ondan miras alamadklar gibi, mal, kendisine gvence verilmeyen bir ak -dmann
1027
Tevbe: 9/5
1029
Buhari, Cihad c. 1 s. 423; el-Mstedrek, Fadail c. 3 s. 536
1030
Darekutn (er' cezalar) c. 2 s. 338
1028
mal olduu iin ganimettir demitir.

mam Eb Hanife de: Dinden kmak zere iken malnn vrislerine gemesi, ancak mslmanken kazand
mallan hakknda mmkndr. nk o zaman bu mallar mevcuttur. Dinden ktktan sonra kazand mallar ise,
kendisi dinden kmak zere iken mevcut olmad iin vrislerine gemesi mmkn deildir. Bunun iin bu
mallar ancak gerek lmyle mlkiyetinden kar, ki o zaman da mslman olmad iin vrislerine kalamaz.
Bunun iin ister istemez Beytlmal'a kalr demitir. Sonra, mam Eb Hanife' den gelen bir rivayete gre bu
kimseden ancak, kendisi daha dinden kmamken var olan ve kendisi lnceye kadar da sa kalan vrisleri
miras alabilirler. Bir rivayete gre de kendisi lrken sa deilse bile, eer kendisi dinden daha kmamken var
idiyse ondan miras alma hakk sakt olmayp kendi vrisleri kendisi yerine geerler. nk dinden kmak da
lm gibidir. mam Eb Hanife' den gelen nc rivayete gre de eer kendisi henz dinden kmamken yok
da olsa, ld zaman eer var ise ondan miras alr. Zira -annesi satldktan sonra ve fakat daha alcya teslim
edilmeden doan yavru- sebebi hsl olduktan sonra ve daha tamamlanmadan meydana gelen ey, sebebi hsl
olmadan meydana gelen ey gibidir.
Eer bu kimse -mslman olan kars daha iddette iken- mslman olmadan lr veya ldrlrse kars ona
vris olur. nk eer ona vris olmazsa -dinden karken hasta deilse bile- karsn mirasndan mahrum etmek
iin dinden km olduu zannn verir. mam Eb Hanife'ye gre dinden kan kadnn mallan ise vrislerine
kalr. nk kadn sava ehli olmad iin malnn ganimet olmasna bir sebep yoktur. Eer kadn hasta iken
dinden karsa, mslman olan kocas ona vris olur. nk eer ona vris olmazsa, kocasn mirasndan
mahrum etmek iin dinden km olabilir. Fakat hasta deilken dinden kan kadnn mslman olan kocas ona
vris olamaz. Zira kadn dinden kt iin ldrlemez, ki kocasn mirasndan mahrum etmek iin dinden km olsun. Erkek ise -dinden kt zaman ldrld iin -yle deildir.
Eer bir kimse dnden ktktan sonra kap dar-l harba gider ve hkim de onun dar-l harba gittiine
hkmederse, o kimsenin btn borlan muacceliyet kazanr ve mslmanken kazand mallan mslman olan
vrislerine geer. mam- afii: Bu kimsenin mal olduu gibi braklr. nk onun dar-l harba gitmesi de
kayp olmas gibi bir eydir.
Bunun iin bu kimse sanki slm lkesinde kaybolmutur demitir. Biz diyoruz ki: bu kimse dar-l harba iltihak
ettii iin dar-l harb halknn hkmne girmi olur. Dar-l harb halk ise gcmz onlara yetmedii iin islm
ahkm ynnden ldrler. Ancak gerek l olmadklar iin bu kimsenin dar-l harb'a iltihak hkimin
kararyle shhat kazanr. nk bir daha mslrnan olup geri dnmesi mmkndr. Bunun iin hkimin karar
gerekir ve hkim karar verince onunla ilgili olarak gerek lmde sylediimiz hkmler onun hakknda sabit
olur. Sonra -mam Muhammed'e gre- hu kimseden ancak, kendisi dar-l harba iltihak ederken ona vris olan
kimseler miras alr. nk mirasn asl sebebi dar-l harb'a iltihak etmesidir. Hkimin karan ise iltihakn
kesinlemesi iindir. mam Eb Ysuf ise: Hkim karar verirken ona vris olan kimseler ondan miras alr
demitir.
Dinden kan kadn, da dar-l harb'a iltihak ettii zaman onun hakknda bu ihtilf cridir.
Dar-l Harb'a iltihak eden bir kimseye mslmanken lzm gelen borlar, mslmanken kazand mallardan,
dinden ktktan sonra lzm gelen borlar da, dinden ktktan sonra kazand mallardan denir. Ben diyorum
ki: bu, imam Eb Hanife'den gelen bir rivayete gredir, mam Eb Hanife'den ayrca nce, mslmanken
kazand mallardan balanr. Eer bu mallar btn borlarm karlayamazsa o zaman dier mallarndan da
deme yaplr diye syledii de rivayet olunduu gibi bunun aksini de syledii keza rivayet olunmutur.
Birinci rivayetin dayana udur: Mslmanken ona lzm gelen borlarla, dinden ktktan sonra ona lzm
gelen borlar ayn ayn sebeplerle kendisine lzm geldikleri iin her bir bor hangi sebepten dolay ona lzm
gelmi ise, o sebebin ona kazandrd maldan denmelidir, ki kr ile zararn ikisi de ayn maldan olsun. kinci
rivayetin dayana da udur: mslmanken kazand mallar mlkiyetine gemi olan mallandr. Bunun iindir
ki yalnz bu mallar vrislerine kalr. Fakat vrislerine verebilmeleri iin nce borlarnn denmesi arttr.
Bunun iin nce borlan dendikten sonra eer bir ey artarsa vrislerine verilir. Dinden ktktan sonra ise,
mlik olmaya ehil olmad iin kazand mallar onun mal olamaz ve bunun iin borlan o mallardan
denemez. Ancak ne zaman ki mlkiyetinde olan mallan kfi gelmezse, o zaman bu mallardan tamamlanlr.
Nasl ki slm himyesi altnda olan bir gayrimslim ld zaman eer vrisleri bulunmazsa mal Beytlmal'a
kalr, fakat eer borlan bulunursa nce borlan dendikten sonra gerisi Beytlmal'a kalr. nc rivayetin
dayana da udur ki: mslmanken kazand mallar kendisinin olduu iin vrislerin hakkdr. Dinden
ktktan sonra kazand mallar ise vrislerin hakk olmad iin kendisinin halis hakkdrlar. Bunun iin
borlann nce bu mallardan karmak daha uygundur. Ancak eer bu mallar borlanna kfi gelborlan her iki
kazancndan da denir. Zira her iki kazanc da mallandrlar. Hatt miras da her iki kazancndan da cridirdemilerdir.
mam Eb Hanife'ye gre dinden kan kimsenin dinden ktktan sonra sat, satn al, azatlay, bir eyi bir
bakasna hibe edii veyahut rehin olarak verii, ksacas btn mal tasarruflar mevkuf olup eer bir daha
mslman olursa geerli olur, mslman olmadan lr veyahut ldrlr, ya da dar-l harb'a iltihak ederse
bozulur. Dier iki mam ise Bir daha mslman olmasa da btn tasarruflar geerlidir demilerdir.
unu bilmek gerekir ki, dinden kan kimsenin tasarruflan birka ksm olup bir ksm ittifak ile geerlidir.
Bunlar -karsn boamas, yahut cariyesinin dourduu ocua -benim ocuumdur- demesi gibi- hakik
mlkiyet ve tam velayete muhta olmayan tasarruflardr. Bir ksm ittifak ile btldr. Bunlar -evlenmek veyahut
hayvan kesmek gibi- caiz olmas- dindarlk artna bal olan tasarruflardr. Zira dinden km olan kimsenin
dini yoktur. Bir ksm ittifak ile mevkuftur. Bunlar -kr ortakl akdi gibi- taraflar arasnda eitlik bulunmasn
gerektiren tasarruflardr. Zira dinden kan kimse ile mslman kimse birbirlerine eit deillerdir. Bir ksm da
mevkuf olduunda ihtilf edilmitir, ki bunlar da yukarda saydmz tasarruflardr. ki mam nk herhangi
bir tasarrufun geerli olmas tasarruf sahibinin tasarrufa ehil olmasna ve tasarruf ettii eye mlik bulunmasna
baldr. Dinden kan kimsenin ise tasarrufa ehil olmas aktr. Zira er'i ahkm ile mkelleftir. Tasarruf ettii
eye de mliktir. Zira -yukarda da sylediimiz zere- ldrlnceye kadar mallar, mlkiyeti altndan kmaz.
Bunun iindir ki, dinden ktktan sonra eer alt ay gese bile mslman karsnn dourduu ocuk ona vris
olur da, dinden ktktan sonra len ocuuna o, vris olamaz. Bunun iin onun tasarruflan geerlidir,
demilerdir. Ancak iki mam'm grleri arasnda u ynden fark vardr: mam Eb Ysuf'a gre bu kimsenin
tasarruflan -hasta olmayan kimsenin tasarruflar gibi- maln hepsinde sahihtir. Zira bu kimsenin kafasndaki
phe giderilebildii iin zahir udur ki, bir daha mslman olacak ve dolaysyla lmden kurtulacaktr. Bunun
iin bu kimse de dinden kan kadn gibidir. Kadn nasl ldrlmedii iin- tasarruflan malnn hepsinden sahih
ise bu da yledir. mam Muhammed'e gre ise bu kimsenin tasarruflar -hasta olan kimsenin tasarruflar gibiancak malnn te-birinden sahihtir. nk yeni bir dine giren kimse -zellikle eer zerinde yetiip byd
dini brakmsa- yeni girdii dini kolay kolay brakmaz. Bunun iin bu kimse hasta olan kimse gibi zahiren
lme mahkmdur ve dolaysyla tasarruflar da onun tasarruflar gibi ancak malnn tebirinden sahihtir.
Dinden kan kadn ise -ldrlmedii iin- yle deildir.
mam Eb Hanife de -yukarda sylediimiz gibi-: Bu kimse elimizin altnda olan ak bir dmandr.
Tasarruflarnn mevkuf olmas da bunun iindir. Bunun iin bu kimse de bizden gcenve almadan lkemize darl harp'tan giren ak dman gibi bir kimsedir. Bu kimse nasl yakalanp -sonucu anlalncaya kadartasarruflar mevkuf tutuluyorsa, dinden kan kimse de yledir. kisinin de lme mstahak olmalar
dokunulmazlk vasfna sahip olmadklar iindir. Bu ise, tasarruf ehliyetine noksanlk getirmektedir. Zina eden
veyahut bilerek adam ldren kimseler ise yle deillerdir. Zira bunlann lme mstahak olmalar,
dokunulmazlk vasfna sahip olmadklar iin deil, su iledikleri iindir. Bunun iin bunlarn ehliyetinde
noksanlk yoktur. Dinden kan kadn da yle deildir. nk kadn -savaamad iin- dokunulmazlk vasfna
sahiptir. Bunun iindir ki ldrlemez demitir.
Eer dinden kan kimse, dar-l harb'a iltihak ettikten sonra bir daha msJman olup slm lkesine dnerse
vrislerinin elinde malndan neyi bulursa alr. nk dar-l harpta iken lme mahkm olduu iin malna
muhta saylmyordu. Bunun iin onun vrisi onun yerine gemiti. imdi ise, tekrar mslman olduu iin malna bir daha muhta olmu ve mal kendisinin olduu iin bu ihtiyata kendisi vrislerinden daha nceliklidir.
Fakat vrisinin elinden km olan mallarn artk istiyemez. nk bu mallar vrisinin mlkiyetinden ktklar
iin bir daha geri dnderilmesine imkn yoktur.
Eer dinden kan kimse dar-l harpta malna kavuur ve ondan sonra bu mal mslmanlarn eline geerse
ganimet olur. Eer dar-l harb'a iltihak ettikten sonra dnp bir maln oraya gtrr ve ondan sonra o mal
mslmanlarm eline geerse, eer henz taksim edilmemiken vrisleri o mal bulurlarsa onlara geri verilir.
nk birinci mal daha nce vrislere gememiti.
kinci mal ise, kendisinin dar-l harb-a iltihak etmesi zerine hkimin karar ile vrislere getii iin vrisler o
maln eski mliki bulunuyorlar.
Eer dinden kan kimse bir adam yanllkla ldrdkten sonra dar-l harb'a iltihak eder, yahut dinden kt
iin ldrlrse. ldrd kimsenin diyeti -mam Eb Hanife'ye gre- zellikle mslmanken kazand
mallarna der. Dier iki mam ise: Diyeti -ister mslmanken, ister dinden ktktan sonra olsun- ayrm
yaplmadan kazand btn mallarna der demilerdir. Zira dinden kan kimsenin akilesi ona yardmc
olmadklar iin, ldrd kimsenin diyeti onlara lzm gelmez. Bunun iin kendi malndan demek zorunda
olur. Onun mal da -mam Eb Hani f e'ye gre- yalnz mslmanken kazand mallardr. nk tasarruflar
yalnz o mallarnda geerlidir. Dier mallarndaki tasarruflar ise, mam Eb Hanife'ye gre mevkuftur. Bunun
iindir ki birinci durumdaki mallan vrislerine geer de, ikinci durumdaki mallan ganimet olur. ki mam'a gre
ise, her iki durumdaki mallar da maldr. Zira her iki durumda da tasarruflar mallan da oridan miras olarak kalr.
Eer bir kimse bir mslmann elini bilerek kestikten sonra o mslman -Allah korusun- dinden kar ve ondan
sonra da o yaradan dolay lr, yahut dar-l harb'a iltihak ettikten sonra bir daha mslman olup geri dner ve
ondan sonra o yaradan lrse -vrislerine verilmek zere- elini kesen kimseye diyetinin yars lzm gelir. Birinci
surette nk her ne kadar eli kesilirken mslman idiyse de, ld zaman dinden km olduu iin kan
hederdir. Fakat eer dinden km iken eli kesilir de, mslman olduktan sonra o yaradan tr lrse yle
deildir. Zira heder olan kan sonradan deer kazanamaz. Deerli olan kan ise, balanmakla heder olduuna
gre dinden kmakla da heder olur. kinci surette de -ki adamn Dar-l Harb'a iltihak etmesi halidir- nk Darl Harb'a iltihak eden kimse lm farzedilir. ldkten sonra ise yara sirayeti olamaz. Bir daha mslman olup
slm lkesine dnmesi de, farz edilen yeni bir hayat olduu iin onunla birinci cinayetin hkm avdet edemez.
Eer eli kesilen mslman dinden ktktan sonra Dar-l Harb'e iltihak etmeden bir daha mslman olur ve
ondan sonra yarasndan tr lrse o zaman elini kesen kimseye tam diyet lzm gelir. Bu da mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ile mam Zfer ise: Bu suretlerin hepisinde diyetin yars
lzm gelir. nk eli kesildikten sonra dinden kmas ile kam heder olmutur. Bunun iin bir daha mslman
olmas ona deer kazandramaz. Nasl ki dinden km olan kimsenin de eli kesildikten sonra bir daha
mslman olmas ona deer kazandiramaz demilerdir. mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf da: Bu kimse
eli kesilirken de, lrken de dokunulmazlk vasfna sahip olduu iin, bu vasf -bir ara kendisinden kalkm ise
de- hi kendisinden kalkmam kimse hkmndedir. Zira muteber olan, kiinin yaralanrken ve yaralanmann
sonucu olarak lrken dokunulmazlk vasfna sahip olmasdr. Yaralanma halinin devam srsnda bu vasfn
kendisinden kalkmasna baklmaz. Nasl ki karsna: u ii yaparsan benden bosun diye yemin eden kimse,
kadn boasa bile eer bir daha onu nikahladktan sonra kadn o ii yaparsa boanm olur. Zira kii yemin
ederken ve kadn o ii yaparken onun kars olduu iin, bu iki olay arasnda bu vasfn bir ara kendisinden
kalkmasna baklmaz.
Eer bir kimse, kars ile birlikte -Allah korusun- dinden kp dar-l harba iltihak eder ve kars dar-l harbda
gebe kalp bir ocuk dourur, ondan sonra bu ocuktan da bir ocuk dnyaya gelir ve daha sonra slm askerleri
bunlarn hepsini ele geirirlerse, her iki ocuk da ganimet olurlar.) nk dinden kan kadn kleletirildii iin
ocuu ona tbi olur. Ancak birinci ocuk mslmanla zorlanr da, ikinci ocuk zorlanmaz. Hasan bn-i
Ziyad'in mam Eb Hanife'den rivayetine gre ise, ikinci ocuk da dedesine tebean mslman olmaya zorlanr,
ki bu mesele imam Eb Hanife' den, hakknda iki rivayet gelen drt meseleden biridir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre, anlayan ocuun dinden kmas muteberdir ve bu ocuk eer
dinden karsa tekrar mslman olmaya zorlanr. Fakat ldrlemez. Bu iki mam'a gre bu ocuun mslman
olmas da muteber olup mslman olmayan babasna vris olamaz. mam Eb Ysuf ise; Erginlik ana
varmayan ocuun dinden kmas muteber deildir. Fakat mslman olmas muteberdir. mam Zfer ile mam-
afii de: Erginlik ana varmayan ocuun ne dinden kmas ve ne de mslman olmas muteber deildir.
nk mslmanlkta ana-babasna tbi iken onda asl olamaz. Hem de dinden kmas ile mslman olmasnn
muteber saylmasndan ona zarar getiren bir takm hkmler doar. Bunun iin kendi bana ne mslman olmaya ve ne de dinden kmaya ehil deildir demilerdir. Bizim de dayanamz, Hz. Ali (Radyallh anh)'n ok
kk yata mslman olmas ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in de onun
mslmanlm sahih saymasdr. 1031 Hz. Ali (Radyallh anh)'n ocukluundan beri mslman olmas ile
vnmesi de mehurdur. Kald ki mslmanhk kalben inanmak ve dil ile sylemek olduuna gre, kiinin kendi
isteiyle ehdet kelimesini getirmesi, mslmanh ciddi olarak kabul etmi olmas demektir. Mslman
olmann sonucu da sonsuz mutluluktur, ki ondan daha byk menfaat olamaz. Bunun iin mslman olmann bu
byk menfaati yannda bir takm ufak zararlarn bir nemi yoktur.
Bu ihtilf da -metinde de getii zere- anlayan ocuk hakkndadr. Henz anlamayan ocuun ise- herhangi bir
inanca sahip olmad iin- dinden kmasnn muteber olmamasnda ihtilf yoktur. Deli ile, konuurken ne
sylediini bilemeyen sarho da anlayamayan ocuk gibidirler.1032
DEVLETE KARI AYAKLANANLAR BABI
Mslmanlardan bir gruh slm devletine kar ayaklanarak bir yeri ele geirdikleri zaman, devlet yneticisi
nce onlan byk topluma uymaya davet eder ve eer bir pheleri varsa phelerini gidermeye alr. Zira Hz
Ali (Radyallh anh) halife iken kendisine kar ayaklanan Harura halk ile savamadan nce yle yapmtr. 1033
Hem de ii bar yoluyla zmek daha kolay olduu iin onlarla nce o yola ba vurulur. Bu kimseler mslman
olduklar iin (onlar bizimle savaa balamadka onlarla savalamaz ve onlarla savald zaman da cemaatleri
dalnca onlardan vazgeilir. Ben diyorum ki; Kuduri'nin muhtasarnda byle sylemitir. Haharzade adyla
tannan imam ise: Eer devlete kar ayaklananlar bir yerde toplanp karargh kurarlarsa, onlar savaa
balamadan nce dahi -bize gre- onlarla savalabilir demitir.
mam- afii de: Onlar bilfiil savaa balamadan onlarla savamak caiz deildir. nk mslmandrlar ve
mslmanlarla savamak ancak onlardan gelen ktl nlemek iin caizdir. Gayrimslimler ise yle deildir
demitir. nk mam- fiiye gre kfrn kendisi savamay mubah klan bir sebeptir.
Biz diyoruz ki: hkm ancak delile dayanr. Delil ise, toplanp karargh kurmalar ve devletin emirlerini
dinlememeleridir. Kald ki eer onlarn bizimle savaa balamalar beklense belki o zaman onlarla hi baa
klamaz. Bunun iin onlar daha saldrya gemeden onlarla savamak gerekir.
Devlete kar ayaklanmak istiyenlerin silh satn alarak savaa hazrlkta bulunmalar renilir renilmez fitnelerine meydan vermemek iin- onlar arayp bulmak ve yakalayp hapsetmek lzmdr, mam Eb Hanife'
den: M'minler arasnda fitne ba gsterdii zaman kiinin evine ekilip ie karmamas uygundur- eklinde
gelen rivayet, slm devletinin bulunmamas haline mahmuldr. Zira dil olan devlete yardm etmek, yardm
1031
el-Mstedrek (Hz, Ali'nin fazaili) c. 2 s. 111

1033
Nesainin byk Sneninde rivayet ettii bu olay el-Mstedrek de (Bailerle savamann hkm) c. 2 s. 150'de kaydederken Buhari
ile Mslim almamslarsa da Mslim'in artna gre sahihtir demitir. Nasb-rraye c. 3 s. 462
1032
edebilen kimseler iin vcibtir.

Eer devlete kar ayaklananlar bir topluluk iseler fitnelerini nlemek iin yarallar sa brakilmayp
tamamlanrlar ve kaanlar da arkadalarna kavumamalar iin kovalanrlar. Eer bir topluluk deillerse o
zaman ne yarallar tamamlanr ve ne kaanlar kovalanr. nk eer bir topluluk deillerse byle yaplmasa da
yalnz yenilgiye uramakla fitneleri nlenmi olur.
mam- afi: Her iki surette de yarallar ldrlemez ve kaanlar kovalanamaz. nk yenilgiye uramalar
haiinde artk bilfiil savaamyorlar, ki ldrlmeleri caiz olsun demitir.
mam- afii'ye olan cevbmz da -yukarda sylediimiz zere- udur: Onlar ldrmenin cevaznda muteber
olan, bilfiil savamalar deil, savamak istemeleridir.
Devlete kar ayaklananlarn oluk ocuklar esir edilemez ve mallar ganimet olamaz. Zira bu konuda bizim iin
rnek olan Hz. A1i (Radyallh anh) Cemel olaynda: Esirleri ldrlemez, kadnlar criyeletirilemez ve
mallar alnamaz demitir.1034 Hem de mslmandrlar. Mslmanlk ise, kiide hem mal, hem can gvenliini
salayan bir vasftr. Ancak H z. Ali' nin Esirleri ldrlemez sz, bir topluluk olmamalar haline mahsustur.
Eer bir topluluk iseler -yukarda sylediimiz sebebe binnen- devlet yneticisi isterse esirlerini ldrr, isterse
hapseder.
Eer ordu silha muhta ise, onlardan alnan silhlarla onlarlar savamada bir saknca yoktur. mam- afii;
Onlardan alnan silhlarla onlarla savamak caiz deildir demitir, ki bu ihtilf onlardan alnan atlarda da
cridir, mam- afi; nk -silh olsun at olsun- mslmamn mal olduu iin sahibinin rzs olmakszn
ondan yararlanmak caiz deildir demitir. Bizim ise dayanamz Hz. Ali (Radyallh anh)n kendisine kar
ayaklananlarn silhlarn Basra'da kendi arkadalar arasnda datmasdir, ki bunu ihtiyaca binen yapm. 1035
Hem de devlet yneticisi ihtiya duyduu zaman hi bir suu bulunmayan kimselerin bile mallarn savata
harcayabildiine gre, devlete kar gelenlerin mallarn kullanabilmesi evleviyyetle lzm gelir. nk bunda
byk bir zararn kk bir zararla nlenmesi gibi bir yarar vardr.
Devlete kar ayaklananlar durumlarndan pimanlk duyarak tevbe etmedike kendilerinden alnan mallar bu
mallara ihtiya duyulmasa bile glerinin krlmas iin alkonulup sahiplerine geri verilemez. Ancak atlar satp
paralarm saklamak daha kolay ve onlar iin daha yararl olduu iin daha evldr. Fakat eer yaptklarndan
pimanlk duyarak tevbe edenlerse -artk fitneleri nlenmi olduu iin- mallan kendilerine geri verilir. Eer
devlete kar ayaklananlar bir yerin hara ve r vergilerini toplarlarsa, o yerin halkndan bu vergiler bir daha
toplanamaz. nk devlet, halk baskn ve saldrlardan koruduu iin bu vergileri halktan toplamaya hak
kazanr. Oysa devlet bu yerin halkn koruyamamtr.
Eer devlete kar ayaklananlar topladklar hara ve rleri harcanmas gereken eyde harcarlarsa, bu vergileri
kendilerinden topladklar kimseler bir daha vermezler. nk hak, sahibini bulmu olur. Eer harcanmas
gereken eylerde harcamazlarsa, o zaman hak, sahibini bulmad iin kendileriyle Allah arasnda bir daha
vermeleri gerekir. Ben diyorum ki; Ulema: Harac bir daha vermeleri gerekmez. nk hara savaanlarn
hakkdr. Onlar da savaan kimselerdir. Bunun iin hara onlarn hakkdr, r de -eer yoksul iseler- yledir.
nk r de yoksullarn hakkdr demilerdir, ki biz bunu zekt bahsinde de syledik.
Eer devlete kar ayaklananlardan birisi arkadalarndan birini ldrr ve ondan sonra ele geirilirlerse, ona bir
ey lzm gelmez. nk bu kimse arkadan ldrrken hkimin yetkisi altnda olmad iin -dar-l harpta bir
mslman ldren kimse gibi- ona ksas lzm gelmez.
Eer devlete kar ayaklananlarn ele geirdikleri bir lkede bir kimse br bakasn bilerek ldrr ve ondan
sonra slm ordusu o lkeyi onlardan geri alrsa, o kimseye ksas lzm gelir. Bu da eer devlete kar
ayaklananlar henz kendi hkmlerini orada yrtmeye imkn bulmamken oras ellerinden geri alnrsa
yledir. Eer devlete kar ayaklananlar kendi hkmlerini yrtmeye baladktan sonra, aldklar lke ellerinden
karlrsa, o zaman bu kimsenin cezas hiret'e kalr.
Eer devlete muti olan kimselerden biri devlete kar ayaklananlardan birini ldrrse ona vris olur. Eer
devlete kar ayaklananlardan biri demete muti olanlardan birini ldrr ve: Ben onu ldrmekte hakl idim ve
halen de haklym derse ona vris olur. Fakat eer: Ben onu ldrrken haksz olduumu biliyordum derse o
zaman, ona vris olamaz. Bu da mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gredir. mam Eb Ysuf ise:
Devlete kar ayaklananlardan olan kimse her iki surette de ona vris olamaz demitir, ki tmam- afii de buna
kaildir. Bunun dayana da udur: devlete muti olan kimse devlete kar ayaklananlardan birini ldrd
veyahut maln zorla ald zaman -bize gre- ne zamin ve ne de gnh ilemi olur. nk devlete kar
ayaklananlarla fitnelerini nlemek iin savamak vcibtir. Devlete kar ayaklanan kimse ise, muti olan bir
kimseyi ldrd zaman -bize gre- zamin olmaz. Fakat gnh ilemi olur. mam- afii ise kadim olan
kavlinde: -zamin olur demitir, ki bu ihtilf dinden km olan kimse hakknda da cridir. mam- afi:
nk bu kimse 'dokunulmazlk vasfna sahip olan bir mal veya kimseyi itlaf etmitir demitir.
Bizim de delilimiz, Zhri'nin naklettii Ashab- Kiramn icmaldir. Hem de bu kimse her ne kadar
dokunulmamas gereken bir mal veya kimseyi itlaf etmi ise de, bunu -rk de olsa- bir dvaya dayanarak
yapmtr. rk dava da gce dayanan ve zor kullananlar hakknda salam dava hkmndedir. Bu sabit olunca
1034
1035
bn-i Ebi eybe ve el-Mstedrek (Bailerde savama bab) c. 2 s. 155. Nasb-rraye c. 3 s. 463
bn-i Ebi eybe (Cemel vak'as). Nasb-rraye c. 3 s. 464
da, biz: Devlete muti olan kimsenin devlete kar ayaklanan kimseyi ldrmesi hakl bir ldrme olduu iin
mirasa man deildir diyoruz.
Devlete kar ayaklananlara ve bunlarn bulunduu lkede silh satmak isyana yardm etmek olduu iin
mekruhtur. Fakat Kfe'de ve Kfe halk ile isyanclardan olduklar bilinmeyen kimselere silh satmada saknca
yoktur. nk kentlerde oturanlar, ounlukla iyi kimselerdir.
Sonra, mekruh olan, bilfiil silhn satlmasdr. Bilfiil silh olmayp da, silh olabilecek olan eyleri satmak
mekruh deildir. Nitekim alg letlerini de satmak mekruh olduu halde, alg leti olabilecek tahtalar satmak
mekruh deildir. arap ile zmn sat da byledir.1036
YERDE BULUNAN OCUKLAR BAHS
Yerde bulunan ocuklar kaldrmak mstahaptr. nk onu kaldrmada hayatn korumak gibi bir yarar vardr.
Hele eer ocuu yerde bulan kimse, onu kaldrmad takdirde leceinden kayg du yuyorsa o zaman, onu
kaldrmas vcib olur.
Yerde bulunan ocuun hr olduuna hkmolunur. Zira insanolunda asl, hrriyet olduu gibi lkemiz de
hrlerin lkesidir. Hem de hkm ounlua gredir, insanlarn ou ise hrdrler.
Yerde bulunan ocuun beslenme masraf Beytlmal'a aittir. Zira Hz. mer ile Hz. Ali'den byle rivayet
olunduu gibi, yerde bulunan ocuk ne mal ve ne de alma gc olmad iin. ne mal ve ne de onu
besliyecek bir yakn bulunmayan bir ktrm durumundadr. Bu durumda olan ktrmn beslenmesi ise
Beytlmal'a aittir. Bunun iin beslenmesi de Beytlmal'a it olmas gerekir. Zira kr, dima zararn karldr.
Bunun iindir ki yerde bulunan ocuk zararl bir i yapt zaman ceremesi Beytlmal'a aittir. Fakat eer onu
bulan kimse kendiliinden onu beslerse -velsi olmad iin- ona bata bulunmu olur. Ancak eer hkimin
emri ile yaparsa -hkimde genel velayet yetkisi bulunduu iin- o zaman, yapt masraf Beytlmal'dan
istiyebilir.
Eer yerde bulunan ocuu birisi kaldnrsa, bir bakas ocuu ondan alamaz. nk ocuu kendisi yerden
kaldrd iin koruma hakk nce onundur. Ancak eer bir kimse ocuun kendi olu olduunu iddia ederse o
zaman sz onun szdr. Bunun mns udur ki: Eer ocuu yerden kaldran kimse ocuun kendi olu
olduunu sylemezse, yledir. Bu da bir istihsalidir. Kysa gre ise sznn dinlenmemesi gerekir. nk
dinlememiz halinde, ocuu yerden kaldran kimsenin hakkn ibtl etmi oluruz. stihsann dayana da udur
ki: bu kimse, ocua yaran bulunan bir eyi ikrar eder. Zira onun bu ikraryla ocuun soyu belli olur. Soyunun
belli olmas ise kendisi iin ereftir. Nasl ki belli olmamas da kendisi iin lekedir. Sonra, kimisi: Bu kimsenin
ikrar ancak kendisi hakknda dinlenir. Onunla, ocuu yerden kaldran kimsenin hakk bozulamaz, kimisi de:
Onunla, ocuu yerden kaldran kimsenin hakk bozulur demitir.
Eer ocuu yerden, kaldran kimse bizzat, ocuun kendi olu olduunu iddia ederse, kimisi iddias hem
kyasen, hem istihsnen geerlidir demi ise de, en dorusu udur ki kysa gre geerli deil, istihsnen
geerlidir.
Eer iki kiiden her biri, ocuun kendi olu olduunu iddia ederken birisi, ocuun vcudunda bulunan bir
almeti de sylerse ocuk ona verilir. nk syledii almet onu dorulad iin zahir ona ahitlik etmektedir.
Eer ikisi de herhangi bir almeti gstermezlerse, o zaman davada eit olduklar iin ocuk ikisinindir. Ancak
eer birinin davas dierininkinden nce olursa o zaman ocuk ona verilir. nk o, davay aarken onunla
davlaan bir bakas yoktu. Meer ki dieri ahit gstersin, o zaman ocuk onun hakk olur.
Eer yerde bulunan ocuk mslmanlarn oturduu bir kent veya kyde bulunduu halde, slm himyesi
altndaki bir gayrimslim onun kendi olu olduunu iddia ederse, bu dava ile ocuun sabit olmakla beraber
mslman olduuna hkmedilir. Bu bir istinsandr. nk gayrimslimin bu davas iki eyi tazammun eder. Biri
ocuun soyunun sabit olmasdr ki bu, ocuk iin iyidir. Biri de ocuun gayrimslim olmasdr. Bu ise ocuk
iin zarardr. Bunun iin, ocua kr olan ey hakknda kabul olunur da, zarar olan ey hakknda kabul olunmaz.
slm himyesi altnda bulunan gayrimslimlerin oturduu bir kent veya kyde, ya da bir havra veya kilisede
bulunan ocuk ise gayrimslimdir. Bu da eer ocuu bu yerlerin birinde bulan kimse gayrimslim ise byledir.
Eer ocuu bulan kimse mslman ise, bunun hakknda iki rivayet vardr: Yerde bulunan ocuk bahsindeki
rivayete gre ocuun bulunduu yere baklr. Baz nshalarda Davalar bahsindeki rivayete gre de ocuu
bulan kimseye baklr. nk ocuk onun elinde olduu iin o, daha kuvvetlidir. Nitekim ana babann tebeiyj eti
de lkenin tebeiyyetinden daha stndr. Bunun iindir ki eer ocuk ile birlikte ana babasndan biri esir
alnmsa ocuk gayrimslim saylr. Bu rivayet de bn-i Semmae'nin mam Muhammed'den olan rivayetidir.
Baz nshalarda da -ocuun menfaati iin mslmanla baklr. Yni eer ocuu bulan kimse mslman ise,
onun gayrimslimlerin oturduu bir yerde bile bulmu ise veyahut eer onu bulan kimse mslman olmasa bile,
eer onu mslmanlarn oturduu bir yerde bulmu ise ocuk mslmandr diye kaydedilmektedir.
Eer ocuu yerde bulan kimse ocuun kendi klesi olduunu iddia ederse kabul olunmaz. nk ocuk
zahiren hrdr. Ancak eer klesi olduuna dir ahit getirirse o zaman kabul olunur.
1036
Eer bir kle yerde bulunan ocuun kendi olu olduunu iddia ederse, ocuun onun olu olduu sabit olur.
nk ocuk iin soyunun sabit olmasnda menfaat vardr. (Fakat ocuk hrdr.) Zira ocuun babas kle de
olsa, eer annesi hr ise ocuk hrdr. Bunun iin, zahir olan hrriyet phe ile bozulamaz.
Yerde bulunan ocuun kendi olu olduunu iddia etmede hr, kleden ve mslman da gayrimslimden
nceliklidir. Zira hr ile kleden, hrrn ve mslman ile gayrimslimden de mslmamn davasn kabul etmek
ocuk iin daha krldr.
Eer yerde bulunan ocuun zerinde aynca bir mal da bulunursa, mal ocuundur. Zira zevahir, ocuun
zerinde olan maln ocuun olduunu gsterir. ayet bulunan mal ocuun zerinde olmayp ocuun
bindirildii hayvanm zerinde de olsa -ayn sebebe binen- yine ocuundur. Sonra, bu mal babo olduu iin
onu bulan kimse, hkimin izniyle ocua harcar. Zira hkim byle olan mallar harcamaya yetkilidir. Kimisi:
Hkim izin vermese de -bu mal zahiren ocuun olduu iin- onu bulan kimse ocua harcayabilir demitir.
ocuu bulan kimse onu beslemek ve yiyecek ve giyecek gibi ona gerekli olan eyleri satn almak yetkisine
sahip olur. Zira bu gibi eyleri satn almak ocuu beslemek faslndandr. Fakat ocuu evlendirmesi caiz
deildir. nk bulduu ocuun velisi deildir. Bulduu ocuun malnda tasarruf yetkisine de annesine
kysen sahip deildir. Zira malda tasarruf yetkisine sahip olmak, mal nemaandrmak iindir. Bu da gl ve
salam bir yargya ve eksiksiz bir sevgi ve efkata muhtatr. ocuu yerde bulan kimse ile ocuun annesinden
herbiri ise, bu iki vasftan biri kendisinde yoktur.
ocuu yerde bulan kimse ocua yaplan balan kabul edebilir. Zira ocuk iin ba menfaatten baka bir
ey deildir. Bunun iindir ki ocuun kendisi de -eer anlayacak ada olursa- kendisine yaplan balan kabul
edebilir.
ocuu yerde bulan kimse onu okutmaya ve ona sanat retmeye de yetkilidir. nk ocuu okutmak ve ona
sanat retmek onu yetitirip yararl bir insan ferdi haline getirmek olduu iin gerekli bir tedbirdir.
ocuu yerde bulan kimse onu cretle altrabilir. Ben diyorum ki: bu, Kuduri'nin muhtasarndaki rivayetidir.
El-Cami-s Sair'de ise ocuu yerde bulan kimse onu cretle altramaz diye gemektedir, ki en dorusu
da budur. Zira bu kimse, ocuun amcas gibi onun vcut menfaatlarna mlik deildir. Anne ise amca gibi
olmayp -Allah (Azze ve Celle) izin verirse ileride syliyeceimiz zere- ocuunu bedenen de altrabilir.
Birinci grn delili de udur ki: cretle dahi olsa, ocuu altrmak onu yetitirip i sahibi klmak iin bir
yoldur.1037
BULUNTU BAHS
Eer bir kimse yerde bulduu bir eyi -saklayp sahibi kt zaman ona vermek zere -yerden kaldrr ve buna
ahit tutarsa o ey o kimsenin elinde emnet olur. nk buluntuyu ancak bu ekilde kaldrmaya eriat izin
vermitir. Hatt -ulemann ouna grebu ekilde kaldrmak kaldrmamaktan daha iyidir. Hatt derler ki:
Eer bulan kimse ,onu kaldrmad takdirde zayi olacandan kayg duyarsa o zaman ona kaldrmak vcib olur.
Bunun iin, eer kii buluntuyu bu ekilde kaldrrsa -kusuru olmakszn zayi olduu zaman- zmin olmaz. ayet
kii kaldrrken ahit tutmasa bile, eer mal sahibi bu maksat iin kaldrdn dorularsa, yine zmin olmaz.
nk ikisinin birbirlerini dorulamas ahit hkmndedir. Fakat eer kendisi iin kaldrdm ikrar ederse o
zaman -icm ile- zmindir. nk o zaman, bakasnn maln ne sahibinin ve ne de eriatn izni olmadan alm
olur. Eer ahitler ahitlik etmez, fakat bulan kimse: Ben sahibi iin kaldrdm, mal sahibi de: Hayr, sen
kendin iin kaldrdn derse - mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre zmin olur.
mam Eb Ysuf ise: Zmin olmaz ve sz onun szdr. nk zavhir ona ahitlik etmektedir. Zira zahir
udur ki, mslman kii, Allah rzs iin i yapmay brakp da gnh olan bir ii ilemez demitir. mam Eb
Hanife ile mam Muhammed de: Bu kimse, mal sahibine vermek zere aldn iddia ederken bakasna it bir
mal sahibinin izni olmakszn aldn ikrar etmi olur ve dolaysyla kendini kendi azyla sorumlu duruma
drr. Sonra, her ne kadar ona ahitlik eden bir zavhir, varsa da, onun aleyhinde de ahitlik eden bir zavhir
vardr. Zira zahir udur ki, Herkes bakasndan ok, kendi menfaat iin alr demilerdir.
Buluntuyu kaldran kimsenin ahit tutmada da Bir kimsenin yitik aradn ittiiniz zaman onu bana gnderin
demesi -buluntu ister bir tane, ister ok olsun- kfidir.
Eer buluntu on dirhemden az olursa onu birka gn iln etmek kafidir. Eer on dirhem veya on dirhemden fazla
olursa bir y iln etmek gerekir. Ben diyorum ki: bu aynm, mam Eb Hanife'den gelen bir rivayettir ve Birka
gn deyimi de Kiinin uygun grd sre mnsndadr. mam Muhammed ise, az ile ok arasnda ayrm
yapmadan: Bir yl iln etmek gerekir demitir, ki mam Mlik ile mam- afi de buna kaildirler. Zira
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve s-selm):
Kim bir buluntuyu kaldrrca onu bir yl iln etsin 1038 buyurarak az ile ok arasnda aynm yapmamtr.
Birinci rivayetin dayana da udur: Bir yl iln etmenin vcubu, yz dinar olan bir buluntu hakknda vrid olmutur, ki o zaman yz dinar bin dirhem deerindeydi. On dirhem de her ne kadar ona zekt dmedii yn ile
bin dirhem hkmnde deilse de, onu alann eli kesildii ve kadnlara mehir olabildii ynleriyle bin dirhem
1037
1038
Darekutni, Kazalar s. 525; Mslim, Buluntu c. 2 s. 78; Buhari, Buluntu c. 1 s. 327
hkmndedir. Bunun iin biz onda bir yl iln etmeyi gerekli gryoruz. On dirhemden daha az olan miktar ise,
hibir yn ile bin dirhem hkmnde olmad iin onda iln sresini, bulann takdirine brakyoruz.
Kimisi de: Bu srelerin hibiri gerekli deildir. Buluntuyu bulup kaldran kimse ne kadar bir zaman iln etmeyi
uygun grrse o kadar zaman iln eder ve ne zaman ki sahibinin artk onu aramaktan vazgetiine kanaat
getirirse o zaman iln kesip onu sadaka olarak fakirlere verir demitir.
Eer buluntu, kalc olan eylerden deilse bulan kimse onu, bozulacandan endie duymaya balyana kadar
iln eder ve ondan sonra fakirlere verir. Sonra, buluntu nereden alnm ise onu orada iln etmek gerekir. ElCami-s Sair'de buna sebep olarak nk eer orada iln edilirse sahibine ulamas daha yakn olur. diye
sylenmektedir.
Eer buluntu -hurma ekirdei veyahut nar kabuklan gibi- kim alrsa alsn -maksadyla, atlan eylerden olursaondan, iln etmeden yararlanmak caizdir. Fakat sahibinin mlkiyetinden kmaz, nk bilinmiyen kimselere
temlik sahih deildir.
Eer buluntu gerekli plan sre iln edildikten sonra sahibi kmazsa, sadaka olarak fakirlere verilir.) T ki hak,
sahibine ulam olsun. nk elden geldii kadar hakk sahibine ulatrmak vcibtir. Bu da ancak, eer sahibi
bulunursa kendisini, eer bulunmazsa karl olan sevabn ona ulatrmakla olur. Bununla beraber -belki bir
gn sahibi kar diye- onu yannda da brakabilir.
Eer buluntuyu bulan kimse onu sadaka olarak fakirlere verdikten sonra sahibi karsa, muhayyer olup sadaka
olarak veriliini isterse kabul eder ki o zaman, ondan hsl olan sevap onun olur. nk her ne kadar eriatn izni
ile verilmi idiyse de, onun izniyle verilmedii iin, o kabul ettikten sonra ancak ona sevap hsl olur. Fakat fakir
o eye, kabul etmeden nce de mlik olur. Bunun iin, ayet fakir onu, sahibi kmadan tketmi dahi olsa yine
sahibinin kabul sahihtir. Fuzul sat ise yle deildir. Zir fuzuli satta mal ancak, sahibinin kabulnden sonra
alcnn mlkiyetine geer. (sterse kabul etmeyip malnn deerini bulana dettirir.) nk bulan, onun maln
izni olmakszn bakasna vermitir. Ancak u var ki bu, eriatn izniyle yaplan bir tasarruftur. Bu ise, sahibinin
bulana deerini dettirmesine aykr deildir. Nasl ki eriat kiinin alkta bakasnn maln yemesine izin
verdii halde, eer yerse deerini vermek zorunda olur.
Mal sahibi isterse maln fakirden de alabilir. Ancak eer fakirde bizzat mal duruyorsa bizzat malm,
durmuyorsa deerini alr. nk fakir onun izni olmakszn maln yemitir.
lde babo gezen davar, sr ve develeri de almak caizdir. mam Mlik, mam- afi: Sr ve develere
dokunmamak daha iyidir. nk asl, bakasnn malna dokunmann caiz olmamasdr. Ancak zayi olmasndan
kayg duyulduu zaman caiz olur. Sr ile deve ise, gerektiinde kendilerini savunabildikleri iin zayi olmalar
tehlikesi azdr. Bununla beraber -zif de olsa- zayi olmalar ihtimli mevcuttur. Bunun iin onlar almak caiz ise
de, almamak daha iyidir- demilerdir, ki ayn ihtilfta da cridir.
Biz diyoruz ki: zayf ihtimlde olsa, zayi olmalar tehlikesi mevcut olduuna gre -davarlarda olduu gibi- bu
tehlikeyi nlemek iin onlar almak almamaktan daha iyidir.
Eer kii buluntuya, hkimden izin almakszn masraf yaparsa kendi kesesinden yapm olur. nk
kendiliinden bakasnn kesesinden masraf yapmaya yetkisi yoktur. Fakat eer hkimin emriyle yaparsa, yapt
masraf buluntu sahibinin boynuna bor olur. nk hkim maslahatn gerei olarak bakasnn malnda tasarruf
yetkisine sahiptir. Buluntuya masraf yapmak da -ileride anlatacamz zere- maslahatn gereidir.
Buluntuyu bulan kimse durumu hkime bildirdii zaman, eer buluntu gelir getiren bir hayvan ise hkim onu
kiraya verir ve masrafn kirasndan der. nk byle yapmakla maln sahibi bor altna girmeden mal
saklanm olur. Eer buluntu gelir getiren bir ey deil ve hkim masrafnn, deerim amasndan korkarsa, o
zaman onu satar da parasnn saklanmasn emreder. Zira buluntunun kendisi saklanamaymca byle yapmakla hi olmazsa- paras saklanm olur. ayet buluntuya masraf yapmak onu satmaktan daha uygunsa, hkim bulana
yle yapmasn emreder de yaplan masraf maln sahibine bindirir. Ki bunda her iki taraf iin,de maslahat vardr.
Derler ki: hkim ona ancak ya iki, ya gn masraf yapmasn emreder. ayet buluntu sahibi gne kadar
kmazsa, o zaman satmasn emreder. nk gelir getirmiyen bir mala uzun zaman masraf yapmada maslahat
yoktur.
Ben diyorum ki: el-Mebsut'ta Maln buluntu olduuna ahit getirmek arttr diye kaydedilmitir, ki dorusu da
budur. nk eer ahit getirmezse, onu yerde bulmayp gasp etmi olabilir, ki hkim o zaman ona masraf
yapmasn emredemez. Zira hkim kiiye ancak, elindeki maln emnet olduu takdirde ona masraf yapmasn
emreder. Bunun iin durumu hkime bildirmek iin ahit gerekir. Ancak buradaki ahit hkimin herhangi bir
eye karar vermesi iin deildir. Zira eer ahit getirmese de hkim ona: Eer buluntu olduuna dir szn
doru ise, ona masraf et de sahibi kt zaman yaptn masraf ondan al diyebilir ve o da, eer dedii
doruysa yapt masraf maln sahibinden alr.
Buluntunun sahibi kt zaman, onu bulan kimse masrafn sahibinden almadka ona teslim etmek zorunda
deildir. Zira buluntu onun yapt masraf ile sa kald iin sanki kendisi onu kazanmtr. Bunun iin bu
buluntu da satlan mal hkmnde olup, satlan mal nasl paras alnmadka alcya teslim edilmiyebiliyor-sa, bu
da yledir. Ancak u var ki eer sahibi istedii halde ona teslim etmez ve ondan sonra elinde zayi olursa, yapt
masraf sakt olur. Fakat eer daha nce zayi olursa sakt olmaz. (Harem'in buluntusu ile Harem dnn buluntusu
arasnda fark yoktur.) mam- afii: Harem'de bulunan buluntuyu, sahibi bulununcaya kadar iln etmek gerekir.

Harem'in buluntusu, onu arayan sahibi dnda kimseye hell olamaz 1039 buyurmutur. demitir. Bizim ise
delilimiz Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Onun torbasn, tpasn, ban gzden geir.
Sonra onu bir yl iln et 1040 hadisindeki Itlaktr. Zira bu hadiste ayrm yaplmamtr. Hem de harem'in
buluntusu da buluntu olduuna gre iln sresi getikten sonra onu fakirlere vermek, bir bakma onu sahibine
geri vermek demektir. Bunun iin dier buluntular ne ise o da odur.
mam- afii'nin dayand hadis ile de Harem'de bile olsa hibir buluntuyu, eer iln etmek iin olmazsa
kaldrmak caiz deildir. demek istenmitir. nk harem'e yabanclar ok girip ktklar iin harem'de buluntu
iln edilse bile sahibi kmaz. Bunun iin harem'de iln etmek vcib deildir, diye zannolunur. te bu zannn
yanl olduunu bildirmek iin Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bunu sylemek ihtiyacn
duymutur.
Eer bir kimse gelip buluntunun kendisine it olduunu sylerse, bunu ahitlerle kantlamadka buluntu
kendisine verilemez. Ancak eer buluntunun zelliklerini bildirirse, bulan kimse o zaman ona verebiliyorsa da,
hkim onu vermeye zorlayamaz. mam Mlik ile mam- afi: Zorlar, nk kendi mal olduunu sylemiyor
ki gelen kimse bunun tersini kantlamak iin ahit getirmek zorunda olsun demilerdir.
Biz diyoruz ki: kendi mal olduunu sylemiyorsa da onu elinde bulundurmas kendi mal olduunu sylemesi
hkmndedir. Bunun iin gelen kimsenin kendi mal olduunu kantlamas gerekir. 'Ancak gelen kimse
zellikleri syledii zaman ona verilebilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
Eer buluntu sahibi gelip daarcn ve saysn sylerse ona ver 1041 buyurmutur, ki bu emir ibhe
iindir. nk eer ibhe iin olmazsa;
ahit davacya, yemin de inkr edene der 1042 mealindeki mehur hads ile atm olur.
Gelen kimsenin buluntunun zelliklerini sylemesi de: ne olduunu, ne kadar olduunu, nasl bir kese veya torba
iinde olduunu, az ne ile bal bulunduunu sylemesi gibi bir takm zelliklerini saymasdr.
Sonra kii, buluntuyu gelen kimseye, zelliklerini bildirmesi zerine teslim ederken ondan kefil istiyebilir, ki
bunda ihtilf yoktur. nk kendi ahs iin kefil ister. Vrisler arasnda bir terekeyi taksim eden kimse ise,
kayp olan bir vris iin -mam Eb Hanife'ye gre- kefil istiyemez. Sonra kii, bu kimseyi dorulasa bile,
kimisi: Buluntuyu ona vermeye zorlanamaz. nk o da bakasnda bulunan bir emneti almak iin emnet
sahibinin vekili gibidir. Emneti elinde bulunduran kimse emnet sahibinin vekilini dorulasa bile nasl emneti
ona teslim etmek zorunda deilse, bu da yledir, kimisi de: Zorlanr. nk burada maln sahibi belli deildir.
Emnetin sahibi ise bellidir demitir. Eer buluntunun sahibi kmazsa bulan kimse onu zenginlere veremez.
Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Eer buluntunun sahibi gelmezse, bulan kimse onu sadaka olarak versin 1043 buyurmutur. Sadaka ise -zekt
gibi- zenginlere verilemez
Eer buluntuyu bulan kimse zengin ise kendisi ondan yararlanamaz. mam- afii: Yararlanabilir. Zira
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bey b. Ka'b'n hadisinde; Eer sahibi gelirse ona ver,
gelmezse sen ondan yararlan 1044 diye buyurmutur. bey ise zenginlerden idi. Hem de fakire hell klnmas,
yerde kalp zayi olmasn, diye onu kaldrmak iin ancak bir teviktir. Zengin de bu hususta fakir gibidir
demitir.
Biz diyoruz ki: buluntu bakasnn mal olduu iin sahibinin zni olmadan kimseye hell olmamas gerekir.
nk bu husustaki nasslar mutlaktr. Ancak fakire, ya yukarda geen hadse binen, ya da hakknda icm
bulunduu iin bu hkmden mstesnadr. Kald ki eer fakire hell klnmas onu yerde brakmamak iin bir
tevik ise, zengin de iln sresi iinde fakirleebildii iin o da tevik edilmi olur veyahut kaldrrken fakir de
olsa, iln sresi iinde zenginleebildii iin, bu ihtimli gz nnde bulundurarak kaldrmada geveklik
edebilir. bey'in zengin olduu halde buluntusundan yararlanmas da yneticinin izni ile idi. Zira yneticinin
izin vermesi halinde, bulan zengin de olsa sahibi kmad zaman kendisi ondan yararlanabilir.
Buluntuyu bulan kimsenin kendisi fakir olduu zaman ondan yararlanmasnda saknca yoktur. nk kendisinin
ondan yararlanmasnda hem kendisi iin, hem buluntunun sahibi iin yarar vardr. Ayn sebebe binen (ayet
kendisi zengin de olsa, eer babas, annesi veya kars fakir iseler yine byledir.)1045
Kayp Olup Nereye Gittii Ve Sa M l M Olduu Bilinmeyen Kimselerin Hkm
Eer bir kimse kaybolup nereye gittii bilinmez ve sa m l m olduuna dir bir haber gelmezse, hkim o
kimsenin mallarna bakp koruyacak ve ev ilerini ynetip yrtecek bir kayyim tyin eder. Zira hkimin
1039
Buhari, Lukata 7; Meazi 53; Eb Dvud, Menasik 103; Ahmed Msned 1/318, 348, 2/238
Buhari, Lukata c. 1 s. 328; Mslim, Lukata c. 2 s. 79; Eb Davut, Lukata c. 1 s. 239
Mslim, Lukata c 2 s. 79
1042
Buhari, Rehin 6; Tirmizi, Ahkm 12; bn-i Mce, Ahkm 7
1043
Bu hadisin ba babn banda getii iin melazleri orada gsterilmitir
1044
Buhari, Lukata c. 1 s. 329
1045
1040
1041
grevlerinden biri de -deli ve ocuk gibi- kendini ve mallarm ynetemiyen kimselere kayyim tyin etmektir. Bu
kimse de -ayet sa da olsa- kaybolduu iin- ocuk ve deli gibi- mallarna bakabilecek ve oluk ocuunu
besleyip ynetebilecek durumda deildir. Bunun iin bu kimseye de kayyim tyin etmek maslahatn gereidir.
Metinde geen -mallarna bakp koruyacak- deyiminden aka anlalmaktadr ki, hkimin tyin ettii bir
kayyim, kaybolan kimsenin gelirlerini ve herhangi bir borlusunun ikrar ettii alacaklarn teslim alabilir. Zira
bunlar teslim almas adamn mallarn korumak bbmdandr. Kendisinin yapm olduu akitlerden doan
borlar hakknda da davaya girer. Zira kendisinin yapm olduu akitlerin neticesi olan haklarda kendisi asildir.
Fakat kaybolan kimsenin yapt akitlerden dolay lzm gelen borlarla herhangi bir gayrimenkulda bulunan bir
hisse veyahut bir bakas elinde bulunan bir eya hakknda davaya giremez. Zira kendisi bu eylerin ne mliki ve
ne de mlikinin yerine kaimdir. Ancak hkim tarafndan alacaklarn almak in tyin edilmi bir vekildir. Hkim
tarafndan tyin edilen bu vekilin davaya girememesinde ise ihtilf yoktur. htilf ancak bizzat kiinin, kendi
alacaklarn almada tyin ettii vekilde cridir. Buna gre, eer hkim onun davaya girmesini kabul ederse hazr
bulunmayan bir kimse hakknda hkm vermi olur. Hkimin hazr olmayan kimse hakknda verdii hkm ise
geerli deildir. Ancak eer hkim hazr bulunmayan kimse hakknda hkm vermenin cezasna kail ise, o
zaman -kendi itihadna gre davrand iin- verdii hkm geerlidir.
Sunu da bilmek gerekir ki, kayp olan kimsenin bozulmasndan korkulan mallarn hkim satabilir. Zira bu tr
mallarn aynen muhafaza edilmesi mmkn olmadna gre. hi olmazsa satlp parasn muhafaza etmek iin
maslahatn gereidir. Hkim bozulmasndan korkulmayan mallarn ise ne nafaka ve ne de bir baka ey iin
satamaz. Zira hkimin, hazr bulunmayan kimse zerinde -maln muhafazadan baka hi bir yetkisi yoktur.
Bunun iin, maln -aynen muhafaza edilmesi mmkn olduu srece- satmas caiz deildir.
Hkim kaybolan kimsenin kars ile kk ocuklarnn nafakasn onun. malndan karr. Bu hkm ocuklara
mahsus olmayp ana babalarda mildir. Zira bunda kaide udur ki, kii hazr olduu zaman hkimin karan
olmasa bile kimleri beslemek zorunda ise, kayp olduu zaman hkim o kimselerin nafakasn onun malndan
karr. ayet hkim bu hususta karar da verse onun karar bir destek olur.
Kiinin hazr olduu zaman ancak hkimin kararyla kendisine nafakas lzm gelen kimselere ise, hkim onun
malndan nafaka karamaz. nk bu gibi kimselerin nafakas kiiye ancak hkimin kararyla lzm geldii iin
eer hkim onun malndan onlara nafaka karrsa, kayp olan bir kimse hakknda karar vermi olur.
Kayp olan kimse hakknda hkimin karan ise -yukanda da sylediimiz zere- geersizdir. Kk ocuklar, ana
babalar, byk ocuklardan kz veya sakat olanlar birinci ksmdan, erkek ve kz kardelerle day ve halalar da
ikinci ksmdandrlar.
Metinde geen Maldan murad da paradr. Zira nafaka yiyecek ve giyecek demek olduu iin eer adamn
mallan iinde yiyecek ye giyecek bulunmazsa, hkimin deer bimesi gerekir. Deer ise ancak para ile biilir.
Bu da eer kaybolan kimsenin mal hkimin elinde olursa yledir. Eer onun mal bor veyahut emnet olarak
bir bakasnda bulunur ve o bakas da hem bor veya emneti, hem de kadn ve ocuklarn o kimsenin kans ve
ocuklar olduklarn inkr etmiyorsa, o zaman hkim onlann nafakasn bu bor veya emnetten kanr. Bu da
eer kadn ve ocuklarn o kimsenin kars ve ocuklan olmalan hkimce bilinmiyorsa byledir. Eer hkim
bunu biliyorsa, mal kendisinde bor veyahut emnet olarak bulunan kimse kadn ve ocuklann o kimsenin kans
ve ocuklar olduklann kabul etmesine gerek yoktur. Eer mal, kendisinde bor veyahut emnet olarak bulunan
kimse hkimin emri olmakszn bunlarn nafakasn derse, mal, kendisinde emnet olarak bulunan kimse zmin
olur. Mal bor olarak kendisinde bulunan kimse de borcunu demi olamaz. nk hakk ne sahibine ve ne de
sahibinin yerine geen kimseye demi deildir. Fakat eer hkimin emriyle derse yle deildir. nk hkim
hak sahibinin yerine kaimdir. Eer mal, kendisinde emnet veyahut bor olarak bulunan kimse her eyi. yahut
kadn ile ocuklarn o kimsenin kars ve ocuklar olduklarn inkr ederse, nafakas lzm gelenlerden hibiri bu
kimse hakknda dava aamaz. nk nafakas yalnz bu kimsede bulunan mala deil, kayp olan kimsenin btn
mallarna der.
Hkim, kayp olan kimse ile karsn birbirinden ayramaz. mam Mlik: Aradan drt yl getikten sonra
hkim onlar biribirinden ayrr ve kadn lm iddetini bekledikten sonra istedii kimse ile evlenebilir. Zira Hz.
mer (Radyallh anh) cinler tarafndan karlan kimse hakknda byle hkmetmitir, 1046 ki onun hkm
bizim iin yeterli bir rnektir. Hem de bu kimse karsn sahipsiz brakp gittii iin- kiinin erkeklik gcne
sahip olmad veyahut karsyla cinsel yaklamda bulunmayacana yemin ettii hallerde olduu gibi- kadn
zulme uram olur. Bunun iin, hkim onlar ayrr ki kadnn urad zulm nlenmi olsun. Ancak -yukarda
geen iki halde de olduu gibi- hkimin onlar ayrabilmesi iin aradan bir mddetin gemesi arttr. Bu mddet
ise, kiinin erkeklik gcne sahip olmamas halinde bir yl, karsyla cinsel yaklamda bulunmayacana yemin
etmesi halinde de drt aydr. Bunun iin burada her iki hale de kys yaplarak birinci halin yl ikinci halin
drd alnmtr demitir.
Bizim ise delilimiz, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in kaybolan kiminin kars hakknda
buyurduu; O. durum ona aychnlanmudku onun kardr 1047 hadisiyle bu hadsin aklamas mahiyyctinde
olan Hz. Ali'nin Bu, felkete uram bir kadndr. Bunun iin o da, kocasnn ya ld ya da onu boad
1046
1047
Darekutni, Nikh c. 2 s. 421; Muvatta, (Kocas kaybolan kadnn iddeti) s. 209

Darekutn (Kocas kaybolan kadn) c. 2 s. 421
haberini almadka sabretsin mealindeki szdr. 1048 Hem de, bu kadnn kayp olan kimsenin kans olduu
herkese bilinmektedir. Kocasnn kayp olmasyla da aynlma vki olmad sibi, lp lmedii de kesin olarak
bilinemedii iin phe ile nikh kalkmaz. Hz. mer (Radyalih anh) da sonradan Hz. Ali'nin grne
dnmtr. 1049 Kiinin, karsyla cinsel yaklamda bulunmayacana yemin etmesi haline de kyas olunamaz.
nk kiinin, kars ile cinsel ilikide bulunmayacana yemin etmesi chiliye devrinde pein boama idi. eriat
onunla drt ay sonra boanma vki olmasn kabul etmitir. Bunun iin bu yemin bizatihi boamadr. Kiinin
erkeklik gcne sahip olmamas haline de kys olunamaz. nk kayp olan kimsenin evine bir daha dnmesi
bir an iin mmknken, erkeklik gcne sahip olmayan kimsenin bir yldan sonra bu gce sahip olmas ok az
vki.olur.
Bu kimsenin doduu gnden tibaren yzyirmi yl tamam olduktan sonra lmne hkmedilir.
Ben diyorum ki: bu. Hasan bn-i Ziyd'in mam Eb Hanife' den rivayetidir. Mezhepte zahir olan rivayete gre
ise, bu kimsenin lm btn yatlarnn lmyle takdir olunur. mam Eb Ysuf dan da, yz yl diye takdir
ettii rivayet olunmutur. Kimisi de : -doksan yldr- demitir. Kysa en uygunu ise, zaman takdir
edilmemesidir. Bu kimsenin lmne hkmedildikten sonra kars, hkm gnnden itibaren lm iddetini
beklemeye balar ve sanki o gn lmtr, diye terekesi o gn mevcut olan vrisleri arasnda taksim edilir. Zira
farazi lm de hkmen hakiki lm gibidir. O gnden nce len kimseler ise ona vris olamazlar. nk kendisi
o gne kadar sa farzedilmitir. Kendisi de kayp olduu sre iinde len kimselere vris olamaz. Zira bu
kimselerin lmesi srasnda onun sag oluu farzediidii. iin miras hak etmede hccet olamaz. Eer ona bir ey
vsiyyet eden kimse de bu sre iinde lrse, hkm byledir.
Sonra, kaide udur ki: eer bu kimse le beiaber onunla hacib olunmayan ve fakat hissesi eksilen bir vris daha
bulunursa, o vrise iki hisseden az hangisiyse o verilir. Eer beraberinde bulunan vris onunla hcib olunuyorsa
o vrise hi hisse verilmez. Mesel : len bir kimseden eer iki kz ocuk ile kayp olan bri erkek ocuk ve -biri
erkek, biri de kz olmak zereiki torun kalr, lenin terekesi de bir yabancnn elinde olur ve hepsi erkek
ocuun kayp olduunda mttefik iseler, iki kz ocua terekenin yans verilir. nk eer kayp olan erkek
ocuk sa olsa ki kza terekenin yars der. Terekenin geri kalan dier yars ise -kayp olan erkek ocuun
hissesi olarak- yabancnn elinde braklp ondan bir ey torunlara verilemez. Zira torunlar z erkek ocuklarla
hacib olunduklar iin pheli olan bu durumda onlara miras kalamaz ve yabancnn elinden ise, ondan hyanet
grlmedike karlamaz.
Kii lrken gebe olan karsnn hamli de kayp olan kimse gibidir. Zira nn iinde -mftabih olan kavle grebir erkek ocuun hissesi braklr ve eer onunla beraber bir baka vris de bulunur ve bu vris hibir ekilde
sakt olmuyor ve hamil ile de hissesi deimiyorsa ona, den hissesinin hepsi verilir. Eer hamil ile sakt
oluyorsa ona hi hisse verilmez. Eer hissesi hamil ile deiiyorsa -kayp olan kimseye olduu gibi- ona
hisselerin en az verilir. Zira hisselerin en az kesin olarak ona der, ki biz bunu Kifyet-n Mntahiy adl
kitabmzda daha ayrntl olarak aklam bulunuyoruz. Doruyu Allah (Azze ve Cellel daha iyi bilir ve dn
ile var eninde sonunda Allah (Azze ve Celle)'dir.1050
ORTAKLIK BAHS
Ortaklk caizdir. nk: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Peygamber olarak gnderildiinde
halk, ortakl uyguluyordu. O da buna devam etmeleri ilkesini benimsedi. 1051
Ortaklk ikiye ayrlr: Birincisi mallarda ortaklk, ikincisi ise anlamalarda kurulan ortaklktr.
1- Mallarda ortaklk, br maln iki kiiye miras olarak kalmas veya iki kiinin bir mal satnalmas gibi. Bu
durumda ortaklardan biri brnn paynda izni olmadan tasarruf edemez. Onlardan her biri brnn payn
kullanmada yabanc kimse gibidir.
Bu tr ortaklk, yukarda verilen rnekler dnda da gerekleebilir, rnein: iki kiinin bir mal hibe yoluyla
almas veya o mala ganimet olarak elde etme yolu ile sahip olmalar veya mallarnn istekleri dnda birbirine
karmas veya kendileri tarafndan, ayrlamayacak ekilde veya zorlukla ayrlabilecek ekilde birbirine
kartrlmas gibi. Btn bu durumlarda payn ortana satabilir. Bakasna ise mallarn birbirine karmas veya
kartrlmas halleri dndaki durumlarda ortandan izinsiz olarak satabilir. Szkonusu lallerde ise ancak
ortann izniyle satabilir. Biz bu durumlar aramdaki fark Kifayet'l-Mntehi adl kitabmzda aklam
bulunuroruz.
2- Ortakln ikinci ksm anlama ortaklydr. Bu ortakln rkn icap ve kabuldr. cap ve kabul, ortaklardan
birinin brne, u ususlarda seninle ortaklk kurdum. brnn de bunu kabul etim demeleridir. Bu ortakln
art ise, zerinde ortaklk kurulan ususun vekleten yaplabilir olmasdr. T ki ortaklk tasarrufuyla salanan
1048
Abdrrezzak, Musannef'inin (Talk bahsin)de. Nasb-rraye c. 3 s. 473

Bulunamad.
1050
1049
1051
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in ortaklk ilkesini benimsedii konusunda birok hadsler bulunmaktadr, ki onlardan biri, Eb Dvd ile
Hakim'in Eb Hreyre (r.a.)dan :ki ortak birbirlerine kar doruluktan ayrlmadka, ben onlarn ncii-syfim. Ancak ne zaman ki
doruluktan aynhrlarsa, ben aralarndan karm mealindeki hadis-i kudsldir. (Eb Dvd c. 2 s. 124) ve (el-Mstedrek) c. 2 s. 52
kazan aralarnda mterek olsun. Bylece ortaklk amas gereklemi olur.

Bu tr ortakln drt ekli vardr:
1- Eitlik ortakl,
2- Snrl yetki ortakl,
alma ortakl ve Kredi ortakl. Eitlik ortakl, iki kiinin malda yetkide, tasarrufta ve borlanmada eit
olmak zere ortaklk kurmalardr. nk bu, btn alverileri kapsayan genel bir ortaklktr. Ortaklardan her
biri, ortaklk ilerini kaytsz artsz brne brakabilmektedir. Nitekim bu ortaklk adn bile eitlikten alr.
yleyse iin banda ve sonunda eitliin gerekletirilmesi gerekir. Bu ortaklk malda olur. Buradaki mal
ortakla konu olabilen hereydir. Bu nedenle ortakla konu olmayan mallardaki eitsizlik dikkate alnmaz.
Ayn eitlik yetkide de olmaldr. nk birinin tad yetkiye br sahip olmazsa eitlik kaybolur. Bu eitlik
borlanmada da olmaldr. Bunun gerekesini Allah izin verirse ilerde aklayacaz.
Bize gre bu ortaklk istihsanen caizdir. Kyasa gre ise caiz deildir. Bu son gr, ayn zamanda mam- afi'
nin de grdr, mam Mlik (Radyallh anh) ise, Eitlik ortaklnn ne olduunu bilmiyorum demitir.
Kyasn gerekesi, ortakln, mahiyeti bilinmeyen bir ey zerinde yaplm karlkl kefalet ve vekleti
kapsamasdr. Zira bu tr veklet ve kefalet kendi bana da fasittir. stihsamn dayana ise, Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem; Eitlik ortakl kurun, nk ondaki bereket ok byktr 1052 hadsi
erifidir. Hem de halk, hi bir tepkiyle karlamadan bununla amel ediyor. Bu delil ile kys braklr. Kald ki
bu muameledeki bilinmezlie de dolaysyla gz yumulmutur. Mudarebede olduu gibi. Bu ortaklk ancak
eitlik deyimiyle kurulabilir. nk avam tabakas, bunun artlarn bilecek durumda deillerdir. Ancak ortaklk,
ortakln gerektirdii btn hususlar dile getirirlerse caizdir. Zira asl olan anlamdr. yleyse bu ortaklk, hr
ve ergin olan iki mslman veya iki gayr- mslm arasnda caizdir. nk eitlik mevcuttur.) Ayn nedenle (bir
kitap ehli ile bir Mecus arasnda da cizdir. Eitlik olmadndan (bu ortaklk ne hr ile kle ne de ocuk ile
byk arasnda kurulabilir. Zira: hr ve ergin kiiler, tasarruf ve kefalet yetkilerinin tmne sahip iken kle,
efendisinin ocuk ta, velisinin izni olmakszn bu haklara sahip deillerdir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ile imam Muhammed (Radyallh anh)'e gre Mslman kimse ile gayr-
mslim arasnda da caiz deildir. mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ise: Caizdir. nk ikisi de vekil de kefil
de olabilirler. Birinin dierinden fazla tasan uf yetkisine sahip olmasna baklmaz. Nitekim bir fi ile bir hanefi
arasnda da bu ortaklk caizdir. Oysa fi, besmelesiz kesen hayvanda tasarruf etmeyi caiz grrken Hanefi
mezhebinde caiz deildir. Bununla beraber Mslman ile Zimmi arasndaki ortaklk mekruhtur demitir.
nk, gayr- mslm, caiz olan ve olmayan akitleri ayramaz. mam Eb Hanife (Radyallh anh) ile mam
Muhammed (Radyallh anh) ise: nk, Mslman kimseyle Gayr- mslim, tasarruf yetkisinde eit
deillerdir. Zira, Gayr- Mslim, kendi sermayesiyle iki ve domuz satn alabilirken Mslmann bunlar almas
sahih deildir. demilerdir.
ki kle, iki ocuk ve kendileriyle kitabet akdi yaplan iki kle arasnda da bu ortaklk caiz deildir. Nerede
artlarnn yerine gelmemesi nedeniyle eitlik ortakl sahih deilse ve bu artlar Nisbi (snrl) Yetki
Ortaklnda aranmyorsa bu ortaklk, Snrl Yetki Ortakl olur. Zira, bu ortakln artlan burada da tamamdr.
Eitlik Ortakl, karlkl veklet ve kefalet zerinde kurulur. Vekillik zerine kurulmasnn nedeni, mal
ortakl amacn gerekletirmektir. Kefaletle de ticaretin gerei olan, karlkl sorumlulukta eitlik gerekleir.
Ortaklardan her birinin satn ald eyler, ortak mallan olur. Ancak, herbirinin aile giyecek ve yiyecei bunun
dndadr. Ortaklarn ahs giyecek ve yiyecekleri de yledir. nk, anlama eitlik zerine kurulduundan,
ortaklardan herbiri ortaklk mahn kullanmada brnn yerini alabilir. Bir ortan yapaca tasarruf, ikisinin
yapmas hkmndedir. Kitapta istisna edilen hususlar, bu hkmn dndadr. Szkonusu istisna, istihsan ile
yaplmtr. Sabit ihtiyalarn meydna gelecei, nceden bilindiinden bunlar zorunlu olarak ortakln dnda
braklmlardr. Bu tasarruflar her defasnda ortana danarak yapmas mmkn olmadndan bunlar
yapmak kendine ait olacaktr. Kysa gre ise, bunlarn da ortakla dahil ohnas gerekir.
Satc, malnn bedelini istedii ortaktan alabilir. Alcdan dorudan doruya, ortandan ise kefalet dolaysyla
alr. Kefalet dolaysyla bedeli deyen ortak, dediini kendi pay orannda ortandan tahsil eder, Yaplan
deme, ortak maldan yaplmtr. Eitlii gerekletirmek iin ortakln geerli olduu bir tasarruftan tr,
ortaklardan birine lzm gelen bir bortan br de sorumludur. Satn alma, satma, kiralama ve te yandan
cinayet, nikh, hul' bilerek adam ldrme ile nafaka davalarnda yaplan sulh, ortakln yaplabildii konulardan
bazlardr.
Ortaklardan biri, bir mal ile bir yabancya kefil olursa, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre kefalet br
ortaa da lzm gelir. Dier iki mam ise, lzm gelmez demilerdir. nk, bu bir teberr1 olduundan ocuk
ile izinli ve kitabet akdi yaplan klenin bunu yapmas sahih deildir. Bu kefalet bir hasta tarafndan yaplrsa
malnn te birine der. Bu, bor deme ve nefsi kefalet hkmndedir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh): Bu, balangta teberru olup sonradan bedelinin denmesi lzmdr. nk,
denen mal, kefil olunana onun kadar ykmllk gerektirir. ayet kefalet, kefil olunann emriyle olmusa
1052
Gariptir. Ancak bn-i Mce (Ticaretler) babnda: seyde bereket vardr: Vadeli satta, dn alp vermede ve sat iin deil, ev iin
budaya arpa kartrmada mealinde bir hadis kaydetmitir ki. bn-i Mce'nin bz nshalarnda dn alp vermede yerine Eitlik
ortakln kurmada diye gemektedir. Nasb-rraye c. 3 s, 474
durum byledir. O halde kefalet de zamanla ortakln kapsamna girer, demitir.

mameyn (Radyallh anhm) ise balangca itibar ederek kefaletin sahih olmadn sylemilerdir. Nefsi
kefalette ise bu ihtilf yoktur. nk o, hem bata hem de sonda bir teberr'dr.
Bor vermeye gelince; mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre, br orta da ilgilendirir.
lgilendirmediini kabul etsek bile bu, bedelsiz dn dlur. yleyse dncn hkm ne ise benzerinin hkm de
odur. Bedelinin hkm szkonusu olmadndan, srenin de tesiri yoktur. Bylece dei-toku gereklememi
olur. Kefalet, kefil olunann emriyle olmamsa eitlik mefhumu olmadndan, sahih gre gre ortana lzm
gelmez. Kitapta mutlak olarak yer alan ifde de mukayyet kefalete hamlolunur. Gasp ve zayi etmekten doan
ykmllk te, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre kefalet hkmndedir. nk o da, sonucu bakmdan
bedellidir.
Ortaklardan biri, ortakln sahih olduu bir mal miras olarak veya hibe le alrsa, eitlik ortakl bozularak
Snrl Yetki Ortaklna dnr. nk: Sermayeye yarayan malda eitlik kalmamtr. Oysa eitlik, ortakln
hem balangc hem de devam etmesi iin arttr. Eitlik, bir ortan, sonradan konduu mala brnn ortak
olamamasndan ileri gelir. Zira br, bu yoldan mal kazanmamtr. Ancak bu ortaklk, Snrl Yetki Ortaklna
dnr. Bunda eitlik art olmadndan bu dnm mmkndr. Balayc olmad iin de balangcyla
ilgili hkm, devamnda da ayndr.
Onlardan biri, para dndaki tanan bir mal miras olarak alrsa bu ona t olur ve ortaklk bozulmaz. Tanmaz
maln hkm de ayndr. Bunlarda ortaklk, sahih olmad iin ortaklarn bu hususta eit olmalar da art
deildir.1053
Bir Fasl
Ortaklk, ancak gm, altn ve dier geerli paralarla kurulur. mam Mlik (Radyallh anh): Ayn cinsten
olmalar halinde, tartlabilen ve tanabilen mallarla da ortaklk kurulabilir. nk ortaklk, belli bir sermaye ile
kurulduundan bu sermaye, paraya benzemi olur. Fakat Mudarabe yle deildir. Zira kys, ona elvermez.
Nitekim, Mudarabede paray kullanan taraf, mal ykmll olmadan kr ettiinden onda, ancak er'n
ngrd para geerlidir. demitir.
Biz diyoruz ki; ortaklk da para ile yaplmad takdirde ykmll olmayan kazanca neden olur. yle ki:
ortaklar, para dndaki bu sermayelerini sattklarnda hisselerinin tutar farkl da olsa, kn eit olarak
bleceklerinden, bunlardan biri, krn bir ksmm risksiz kazanm olur. Altn, gm ve para ise byle
deildir. Zira; ortaklk adna yaplan alverilerde verilen bedeller, birbirinden ayrlamaz. Dolaysyla, kazanlan
kra da, ykmll olan bir kr olur. Bir de, mallarda ilk tasarruf, satma ile olurken paralarda satmalna ile
olur. Nitekim, ortaklardan biri, maln satarken br ortan, bu maln bedeline ortak olmas caiz deildir.
Halbuki, malyla bir ey satnalrsa, ortandan bakasnn bu eye ortak olmas caizdir.
Dier geerli paralara gelince: Onlar da deerli olduklarndan, altn ve gm hkmndedirler. Bu grn,
mam Muhammed Radyallh anh)'e it olduu rivayet edilir. Ona gre bunlar da gerek nakit hkmnde olup
tpk onun gibi birbirinden ayrlamazlar. Ve bilindii zere onlarda da, biri ikiye satmak caiz deildir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ile mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre ise, bu paralarla ortaklk
kurmak ve Mudarabe anlamas yapmak caiz deildir. nk: bunlarn deeri her an deimekte ve dolaysyla
bir mal paras durumuna dmektedirler. Ayrca, mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'dan imam Muhammed
(Radyallh anh)'in gr gibi bir gr de rivayet edilmitir. Ancak ilk gr, kysa daha uygundur. mam
Eb Hanife (Radyallh anh)'den, bu paralarla Mudarebenin caiz olduu gr de ayrca rivayet edilmitir.
Bunlarn dndaki eylerle ortaklk kurmak caiz deildir. Halk, ham altnla al-veri yapyorsa onunla da
ortaklk caizdir. Eritilmi altnla da kurulabilir. Cami'us-Sair'de, altn veya gm paracklaryla ortaklk
kurulamaz denilmektedir. Burada demek istenen, para halindeki altnve gmtr. Bu rivayete gre, szkonusu
para, ta'yin edilebilen bir mal olup Mudarabe ve ortaklklara sermaye olamaz.
Sarf bahsinde: Para ta'yin edilemez. Hatt teslim edilmeden zayi olursa anlama bozulmaz. denilmitir. Buna
gre her iki ilemde de sermaye olabilir. Nedeni ise, daha nce renildii zere, altn ve gmn esas
itibariyle deer olarak yaratlm olmalardr. Ancak, ilk gr daha shhatlidir.
yle ki; altn ve gm esas olarak deer ls olsalar bile, onlarn bu nitelikleri zel basma mahsustur.
nk, ancak bu durumda onlar, baka bir ama iin kullanlamazlar. Meer ki, paray para olarak kullanmak,
teaml haline gelmi olsun. Byle bir teaml, darp yerine geeceinden, para bu durumda deer ls olur ve
sermayeye yarar. Sonra bizim: Bunlardan baka bir eyle ortaklk caiz deildir eklindeki szmz, gerek
l, gerek tart ve gerekse yapca birbirine yakm olup say ile satlan mallarn tmn kapsar. Mallar, birbirine
kartrlmamsa, bu hususta aramzda gr ayrl yoktur.
Ortaklarn her birine, kendi malnn kn ve zaran vardr. ayet, mallan birbirine kartrdktan sonra
ortaklarlarsa, imam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre, durum yine ayndr ve yaplan ortaklk, anlama
1053
ortakl deil, mlk ortakl otur. imam Muhammed (Radyallh anh)'e gre burada anlama ortakl sahihtir
Gr aynlmdan doan fark. mallann eitliine ramen, knn farkl olmasnn art koulmas durumunda
ortaya kar. Rivayetin zahiri, mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'un dedii gibidir. nk: szkonusu mal.
kantrlmadan nce belli olduu gibi, kantnldktan sonra da belli edilebilir, imam Muhammed (Radyallh
anh): Onlar bir bakmdan deerdirler. Hatt bir mal onlara karlk v'deli bor ile satmak cizdir. Belli
edilebilir olmalar bakmndan da satlan maldrlar. Bylece biz, her iki zelliklerini de dikkate alarak, onlarn
hem mal hem de deer ls olabileceklerine hkmettik. Bu nitelii tamayan mallar ise byle deildir. Onlar,
hibir ekilde deer ls olamazlar. demitir.
Mallar, buday, arpa, zeytin ya ve dier yalar gibi ayn cinslerden olup kartnhrlarsa, btn grlere gre,
bunlarla ortaklk kurulamaz.
mam Muhammed (Radyallh anh), birbirine kartrlan mallar ikiye ayrarak: ayet kanm olan mallar,
ayn cinsten ise, benzerle takdir edilir. Ayn cinslerden ise, kymet ile takdir edilir ve bylece, anlan mallarda
olduu gibi, burada da belirsizlik meydana gelir. Bunlarda ortaklk olamayacana gre. biz mallann birbirine
kanmasna dir hkm Kaza bahsinde akladk.
Mal ile ortaklk yapmak isterlerse, onlardan her biri, malnn yansn, brnn malnn yarsna katarak ortaklk
kurarlar. Kurulan bu ortaklk mlk ortakl olur. Nedeni ise, akladmz zere, mallann anlama ortaklna
sermaye olamamasdr. Mallar eit ise, durum budur. Yok eer mallar eit deilse, mal az olan ortak, kendi
mal kadar orta ile mal dei-tokuunda bulunur.
Snrl yetki ortakl ise, veklet zerine kurulur. Kefalet zerine kurulamaz. Bu ortaklk, iki kiinin ya bir
malda ya da her eit malda,ticaret yapmak zere ortaklk kurmalardr. Bunlar, kefaletten sz etmezler.
Ortakln amac, yalnz vekletle de gerekletiinden, bu ortaklk, kefalet zerine kurulmaz. Nitekim, bu
ortakln isminden de kefalet anlalmaz. Halbuki yarlacak tasarruflarn, ortakln ismine uygun olmas
lzmdr.
Ortaklk iin gerekiyorsa malda farkllk sahihtir. Zira, eitlik, bu ortakln gereklerinden deildir. Malda eit,
krda ise farkl olmalar da sahihtir. mam Zfer (Radyallh anh) ve tmam- afi (Radyallh anh) ise: Bu
durum, fazla kr alan ortaa klfetsiz kazan saladndan, sahih deildir. demilerdir. yle ki:
Sermaye ikiye ayrld halde, ortaklardan biri, krn te birini, br ise te ikisini alrsa, bu durumda fazla
kr alan ortak, bunu hi bir ykmll olmakszn kazanm olur. nk (ykmllk sermaye nisbetinde
olduu gibi, ad geen iki mama gre, kr ortaklnn sebebi de, sermaye ortakldr. Bu nedenle de bu iki
imam, ortaklkta sermayelerin birletirilmesini art komaktadrlar. Bu itibarla, kazanlan kr, sermaye olan
maldaki art hkmndedir. Bylece, her ortak, sermayedeki hissesi kadar kr kazanr.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Kr, ortaklarn artna baldr. Zarar ise, mallarn miktarna gredir. 1054 buyurmutur. Hadis-i erifte ne
eitlikten, ne de eitsizlikten sz edilmemitir. te yandan, Mudarabede olduu gibi kr, sermaye ile kazanld
gibi emekle de kazanlabilir. Bunun yansra, bzan ortaklardan biri, daha becerikli, daha bilgili, daha alkan ve
daha gl olduundan, kr eitliini kabul etmez ve bylece, krda farklla ihtiya vki olur. Knn tamam,
bir taraf iin art koulursa, bu caiz deildir. nk: bu durumda anlama, ortaklk veya Mudarabe olmaktan
kar. Bu takdirde, ayet knn tamam, alan taraf iin art koulmazsa, buradaki sermaye bor olarak verilen
bir mal hkmnde olur. Yok eer, sermaye sahibi iin art koulmu ise, bu mali bir avantaj olur.
Snrl Yetki Ortakl, ortaklarn birbirlerinin ortaklktaki mallarm kullanabilmeleri bakmndan, Mudarabeye
benzer. Ad ve alma zellii bakmndan ise. Eitlik Ortaklna benzer. nk, her iki ortak da alr.
Bylece biz, Mudarabeye olan benzerliine bakarak, bir tarafn fazla kr kazanmasnn bu ortaklkta sahih
olduunu syledik. Ancak, Eitlik Ortaklnda olduu gibi, burada da iki tarafn da almas gerekir, sminden
de anlald zere, bu ortaklkta sermaye eitlii art olmadndan ortaklardan her birinin, sermayesinin bir
blmyle ortakla katlmas caizdir. Ancak, yukarda akladmz ekilde olmas lzmdr. Bir tarafn altn.
br tarafn da gm veya birinin beyaz, brnn de siyah dirhemle ortakla katlmas caizdir.
mam Zfer (Radyallh anh) ve mam- afii (Hadyallh anh) ise, caiz olmadn sylerler. Bu gr,
sermayelerin birbirine kartrlmas koulundan kaynaklanr. Bu iki mama gre, hisseleri kartrmak art
olduundan, bu ortaklk, cinsleri ayr olan iki mal ile kurulamaz. Allah (c.c.) izin verirse, bu. hususu daha sonra
aklayacaz.(Ortaklardan biri, ortaklk hesabna bir ey satn aldnda, bunun bedeli ortandan deil,
kendisinden istenir. nk: daha nce de akladmz zere, burada ortaklk, kefalete deil veklete dayanr.
Haklarda asl sorumlu ise, vekildir.
Paray dedikten sonra, ortann payna den miktar, kendisinden talep eder. Bu, u demektir: Ortaklardan her
biri, brnn de vekili olmas hasebiyle, satn aldnn bedelini kendi z malndan vermise ortann .payna
deni kendisinden ister. ayet mal satn alann sznden baka, onun bu iddiasn dorulayan bir kant yoksa,
orta da bunu inkr ediyorsa, ortana davac durumuna dt iin ahit getirmesi gerekir. ahit getiremez ve
orta da yemin ierse, ortann lehine karar verilir.
Ortaklk sermayesinin tmnn veya ortaklardan birinin sermayedeki paynn yitirilmesi halinde, ortaklk
ortadan kalkar. nk : ortaklk anlamasnda, zerinde anlama yaplan unsur, sermayedir. Nitekim, vasiyet ve
1054
Tamamen gariptir. Bz arkadalarn kitaplarnda Hz. Ali (r.a.)'n sz olarak nakledilmektedir. Naab-rraye c. 3 s. 475
hibede olduu gibi burada da mal, ta'yin edilii. Bu itibarla, anlamaya konu olan maln yok olmasyla, anlama
da yok olur. Mudarabe ve ortaklk dndaki veklet ise, byle deildir. nk: bu iki muamelede nakitler, ta'yin
ile deil, fii'len alnmak suretiyle belirtilmi olurlar.
Ortaklk, her iki maln birden veya mallardan birinin zayi olmas ile ortadan kalkar. Zira: ortaklardan her birinin,
kar taraf kendi malna ortak klmasnn nedeni, onun da kendisini malna ortak klmasdr. Mallardan birinin
veya her ikisinin zayi olmas halinde iau, karlkl karlar ortadan kalktndan iki taraf da artk ortakla rza
gstermeyeceklerdir. Zayi olan mal, ait olduu ortan kesesinden gider Kendi rahibinin tasarrufuyla zayi
olmusa, durum aktr. Ortann tasarrufuyla zayi olmas halinde de durum ayndr. nk, orta ortaklk
sfatyla, gvenilir kiidir. Ancak, sermayeler kartrlmsa, zayi olan miktar, ortaklktan gitmi olur. Burada
hisselerin ayrlmas szkonusu olmadndan, zayi olan mal, her iki taraftan gitmi saylr.
Ortaklardan biri, kendi hissesiyle bir ey satn aldktan sonra, brnn hissesi yitirilirse, satn alman mal,
koyduklar artlara uygun olarak aralannda mterektir. nk: bu mal, ortaklk bozulmadan alndndan, her
iki ortan da mlkiyetine girmitir. Satn alndktan sonra, brnn sermayesinin yitirilmesiyle hkm
deimez. mam Muhammed (Radyallh anh)'a gre: son olarak alnan maldaki ortaklk, eski ortakln
devam olup bu nedenle, ortaklardan biri ortaklk adna sat yaparsa caizdir. nk : ortaklk, son olarak alnan
malda yeniden vcut bulmutur. Bundan sonra, bir ksm sermayenin kaybedilmesiyle, ortaklk bozulmaz. Hasan
bin Ziyd ise, bunun aksini iddia etmitir.
Satn ald maln bedeli olarak, ortann payna den miktar kendisinden alr. nk: o maln yansn ortana
vekleten, alm olup bedelini kendi kesesinden demitir. Bu hususu daha nce aklamtk. Ortaklardan biri,
szkonusu mal sermayelerden biriyle aldktan sonra, br ortan sermayesi yitirilmise, durum, yukarda
akland ekildedir. Fakat, ortaklardan birinin sermayesi kaybedildikten sonra br ortan sermayesiyle bir
ey satn alnrsa, bu durumda; ortaklk kurulurken vekletten aka szedmise, satn alman mal, artlarna
uygun oarak aralannda ortakldr. Zira: bu takdirde, ortaklk bozulsa bie, sz edilen veklet, yrrlkte kalr.
Bylece bu mal, veklet nedeniyle, aralarnda ortakl olur ve bu ortakhk, mlk ortakl olur Ayn nedenle, bu
maln bedeli olarak ortann payna den paray da kendisinden alr. ayet ortaklk kurulurken, vekletten sz
edilmemise, satn alnan mal, yalnzca satn alana it olur. nk: ortakln devam iin art olan vekletten
aka sz edilmedii iin ortakln bozulmasyla onun zmnndaki veklet de yok olmutur Vekletin aka
konu edildii ortaklkta ise, veklet bir bakmdan ama haline geldiinden, durum byle deildir.
Sermayeyi birleti rmeseler bile, ortaklk caizdir. mam Zfer (Radyallhu anh) ile mam- afii (Radyallh
anh) ile; Caiz deildir. nk: kr, sermayenin bir rndr. Sermayede ortaklk gereklemedike krda da
gerekleemez. Sermayede ise, ancak hisselerin birletirilmesiyle gerekleir. Nitekim ortaklk, sermaye zerine
kurulduundan, buna mal ortakl denilmekte ve sermayenin belirtilmesi, art koulmaktadr. Mudarabede ise
durum byle deildir. nk: onda, taraflardan biri br tarafn sermayesi ile almakta ve almasnn
karlnda krdan pay almaktadr. Ortaklkta ise durum, tamamen ayrdr. demilerdir. Bu kural, ad geen iki
mam iin teme dayanaktr. Hatt, onlara gre, sermayelerin ayn cinsten ve birletirilmi olmalar arttr. Bu
itibarla da, sermayenin eit olmas halinde, krn farkl olmas caiz deildir. Nitekim, sermaye bulunmad
gerekesiyle onlara gre, alma ortakl da caiz deildir.
Biz diyoruz ki: krdaki ortakhk, sermayeye deil, anlamaya dayaldr. Ayn zamanda, bu ortakla anlama
ortakl ad verildiinden, ortakln tad adn anlamnn da gereklemesi gerekir. Bu itibarla sermayelerin
birletirilmesi art aranmaz. Bir de sermaye olan. gm ve altnlar birbirinden aynlamayacamdan, kr, sermayeyle deil, tasarruf yetkisiyle salanm olur. nk: bu tasarruf yetkisinin yans, ortan kendi yetkisi, br
yans ise orta adna tad veklet yetkisidir. Sermayeler birletirilmeden, yetkide ortaklk, gerekletiine
gre yetkiyle salanan krda da ayn ekilde ortaklk gerekleebilir. yleyse, sermayelerin ayn cinsten olmas
ile krda eitlik, art olmad gibi alma ortakl da sahihtir.
Ortaklardan biri iin, krdan belli bir miktar art koulursa, ortaklk caiz deildir. Salanacak krn, art koulan
miktan geip gemeyecei bilinemediinden bu art, ortakln kesilmesine neden olur. Nitekim, Mzaraadaki
durum da bunun benzeridir.
Gerek Eitlik Ortaklnda ve gerekse Snrl Yetki Ortaklnda ortaklardan her biri, krdan bir ey vermeden
sermayeyi bakas eliyle iletebilir. nk: byle bir muamele ortaklkta normaldir. Nitekim cret karlnda
da ii tutabilir. Karlksz olarak i grdrmek ise, daha avantajldr. Ayn ekilde sermayeyi bakasna emnet
olarak da brakabilir. Bu durum, ticaret ehli iin zorunlu olduundan det haline gelmitir.
Bir kii, sermayeyi kr karlnda bakasna verebilir. nk: bu, ortaklktan daha basit olup ortaklkta caiz
olan muamelelerin kapsamna girer.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ise: bunun, artlar yerinde olmayan bir nevi ortaklk olacandan caiz
olmadn sylemitir. Kuvvetli olan gr ise, birincisidir. Asl rivayet de budur. nk: burada ama olan,
ortaklk deil kr salamaktr. cret karlnda bir kiiyi altrmak caiz olduu gibi bu da caizdir. Ancak,
bakasn almas, karlnda ortakla alamaz. nk, bir muamele, kendi gibi bir muameleyi douramaz.
Sermayeyi iletecek bir vekil de tutabilir. Zira; al-verite vekil tutmak, ticaretin gereklerindendir. Ortaklk ise,
ticaret iin kurulmutur. Yalnz, bir eyler almak iin vekil edilen kii ise, yetkileri snrl olduu iin kendisi
vekil tutamaz.
Ortak, sermayedeki tasarrufunda tamamen gvenilir kiidir. nk: o, bu sermayeyi hibir karlk demek
zorunda braklmadan sahibinin izniyle aldndan bu sermaye emnet hkmn kazanr. Ayn zamanda
kabullenme ortakl da denilen (alma Ortakl ise, terzilerin, boyaclarn vb. kn blmek zere ahmada
ortaklk kurmalardr. Bu ortaklk caizdir.) Bu hkm, bize gredir. imam Zfer (Radyllh anh) ile mam-
afii (Radyallh anh) ise: Bu ortakln, faydalandrma olan amac, gereklemedii iin caiz deildir,
demilerdir. nk: ortakln, sermaye ile kurulmas lzmdr. Nitekim, krdaki ortaklk da sermayedeki
ortakln bir neticesidir. Bu konuyu daha nce aklamtk.
Biz diyoruz ki: ortakln amac, kr salamaktr. Bu ise, kiiyi vekil yapmakla da gerekleebilir. Zira:
ortaklardan herbiri, iin yarsn kendi hesabna, yarsn da orta adna yapt iin, kazanlan malda ortaklk
gereklemi olur. Bu ortakln caiz olmas iin, alma tr ve yerinin ayn olmas art deildir. mam Mlik
(Radyallh anh) ve mam Zfer (Radyallh anh) ise, bu hususu art komulardr. Halbuki, ortakl salayan
kr unsuru, burda da mevcuttur.
Ortaklar, almay ikiye kazanc ise, e blseler caizdir. Kysa baklrsa caiz deildir. nk: alma ile krn
ayn nisbette olmamas halinde, fazlalk olarak elde edilecek olan kr, klfetsiz bir kazan olduundan bu
kazanca yol aacak bir anlama da caiz deildir. Bylece, Kredi Anlmas hkmn alr.
Biz diyoruz ki: Ortaklardan birinin ald fazlalk kr deildir. nk, buna kr denilebilmesi iin sermaye
cinsinden olmas lzmdr. Oysa burda, sermaye emek, kr ise mal olduundan ikisi ayn cinsten deillerdir. O
halde bu kazan almann bedelidir. almann bedeli ise ortaklarn takdirine baldr. Bedel, ortaklarn bitii
kymet kadardr. Kredi Anlamasnda ise, kr standart olan sermayeden kazanld iin durum byle deildir.
Risksiz kr ise, yalnzca Mudarabede caizdir.
Ortaklardan herbirinin kabullendii hususlar, her iki ortak iin de kesinlik ifde eder. yle ki: onlardan
herbirinin, alma sorumluluu yannda cret isteme hakk da vardr.
Onlardan birine deme yapan kimse, borcunu tamamen demi olur. Bu durum, Eitlik Ortaklnda aktr.
Dier anlamalarda ise istihsnen caizdir. Kys ise. bunun aksini ngrr. nk: ortaklk mutlak olarak vki
olmutur. Halbuki kefalet. Eitlik Ortaklnn gereidir. stihsann gerekesi ise udur: Ortaklk, sorumluluk
gerektirir. Nitekim, ortaklardan birinin kabullendii almadan, br de sorumludur. Bu almay kabullendii
iin de, cret almaya hak kazanr. Bu itibarla da bu ortaklk, alma ykmll ve karlm isteme hakk
bakmndan, Eitlik Ortakl gibidir.
Kredi Anlamas ise: sermayeleri olmayan iki kiinin, sahip olduklar itimada dayanarak, ortakl al-veri
yapmalardr. Bu ekilde de ortaklk yapmak, caizdir. Bu ortakla bu adn verilmesinin sebebi ise: halk arasnda
itimad olmayan kimsenin, borla bir ey satn alamamasdr. Bu ortaklk, Eitlik Ortaklna da dnebilir.
nk : onda da kefalet ve veklet gerekletirilebilir. Bu ortaklk, kefalet ve vekletten sz edilmeden
kurulursa, Snrl Yetki ortakl olur. nk : mutlak ortaklktan anlalan bu olup bize gre caizdir.
mam- afii (Radyallh anh) ise; bu konuda muhalefet etmitir. Her iki gre it delilleri. alma
Ortaklndan bahsederken aklamtk.
Ortaklardan herbiri, al-verite brnn vekilidir. nk: bakas adna bir tasarrufta bulunmak, ancak veklet
veya velayet yoluyla olabilir. Velayet bulunmadna gre yalnz veklet szkonusudur.
Ortaklar, hem satn alnan maln hem de krn, aralarnda eit olmasn art koabilirler. Farkl taksimat
yapmalar ise caiz deildir. Satn alnan maln, e blnmesini art koarlarsa, krn da ayn ekilde blnmesi
lzmdr. Zira: kr; sermaye, alma ve sorumluluktan, biriyle kazanlr, rnein: sermaye sahibi malyla, ii
almasyla, kazan karlnda ders veren hoca da sorumluluu ile kra hak kazanr.
Nitekim bir kimse, bakasna: kr bana ait olmak zere kendi .maln ilet dese bu caiz deildir. nk,
ngrlen hususlardan hi biri mevcut deildir. Kredi Ortaklnda da kr, ortan satn alman maldaki payyla
llen ykmllkle kazanlr. Bunun dndaki kr ise, risksiz kazan olur. Byle bir durum, ancak Kredi
Ortaklnda bulunmayan Mudarebede caizdir. Fakat Snrl Yetki Ortaklnda Mudarebeye benzerlik vardr.
nk, her ikisinde de ortaklardan, her biri, brnn maln kullanabilir. Bu nedenle ona da ayn hkm
verilmitir. En iyisini ise, Allah (Azze ve Celle) bilir. 1055
Bir Fasl
Odunculuk ve avclkta ortaklk caiz deildir. Ortaklardan her birinin toplad odun veya yakalad av,
arkadann deil, sadece kendisinindir. Tasarrufu herkese mubah olan her malda ortaklk caiz deildir. nk :
ortaklk, ortan tasarrufta vekil klnmas demektir. Tasarrufu mubah olan mal kii dorudan doruya kullanabileceinden, bu konuda vekil klnmas sahih deildir. Nitekim ortaklardan her biri, bu tasarrufu kendi bana
yapabilir. Bunlar bu tr bir matn ayr ayr sahipleridir. ayet byle bir mal iki kii birden elde etmise, ve bu
mal ayrlmamsa, aralarnda ikiye blnr. nk, mal kazanmada eit katklar olmutur. Onlardan biri, bu
mal toplarken br, bir ey yapmamsa mal alanndr. ayet biri alrken br toplamsa, veya biri
1055
kesip toplarken, br tamsa, mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre yardmc olana, tutar ne olursa
olsun o i iin bakalarna verilen cret kadar verilir. mam Eb Ysuf (Radyallh anhl'a gre ise, bu cret,
toplanan malm bedelinin yarsn geemez. Bu konu, -Mebsut- adl kitapta da zikredilmitir.
Birine yk hayvan, brne de su kab ait olmak zere iki kii, su tamada ortaklk kurarlarsa ve kazanc
paylarlarsa caiz deildir. Hayvan sahibi suyu tayorsa, kazan kendisine it olup kap sahibine kabnn kiras
verilir. Suyu tayan, kap sahibi se, kazan kendisinin olup hayvan sahibine hayvannn kiras verilir. Ortakln
geersiz olmasnn nedeni, su gibi tasarrufu herkese mubah olan bir mal zerine kurulmasdr. Kira lzm
gelmesinin sebebi ise, bu mubah kullanrken bakasnn malndan, rnein: su kab veya hayvandan
faydalamlmasdr. Faydalanlan maln kiras ise vaciptir.
Geersiz olan her ortaklktaki kr, ortaklarn sermayesi nisbetindedir. Fazlasn art komak ise hkmszdr.
nk: kr, sermayeye tbi olduundan ona gre takdir edilir. Fazlas ise, ancak belirtilerek hak edilir. Burada
ise, belirtme geersiz olduuna gre, ortan ancak sermayesi orannda kr kazanmas sz konusudur.
Ortaklardan biri, lr veya mrted olup dman tarafna geerse ortaklk yok olur. Belirtildii zere, ortakln
varl, vekillie baldr. Vekillik ise, ortaklardan birinin lm veya lm hkmndeki hakim kararyla
kesinlemi mrtedliiyle ortadan kalkmtr. Bunn mrtedler bahsinde de aklamtk.
Ortann ldn bilmesiyle bilmemesi arasnda fark yoktur. nk lm, vekletten hkmen kmak demek
olduundan, vekletin bu sebeple bozulmasyla ortaklk da bozulur. Ancak, ortaklk sermayesi gm veya altn
ise, ortaklardan biri, ortakl feshedince br ortan bundan haberdar olmas gerekir. Zira bu, kendi isteiyle
orta vekillikten azletmektir. En iyisini ise Allah (Azze ve Celle) bilir.1056
Bir Fasl
Ortaklardan biri, ortann paynn zektn kendisinden izin almadan veremez. Onlardan her biri, zekt
hususunda izin vermiken, ikisi de zekt verirse, ikincisi, ortann payndan sorumludur. zin verdii ortann,
zekt verdiini bilsin veya bilmesin durum ayndr. Bu, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gredir. Dier
iki mam ise: Bilmiyorsa sorumlu deildir demilerdir. Bu gr ayrl, ortaklarn zekt ayr zamanlarda
vermeleri halinde sz konusudur. Ayn zamanda vermilerse onlardan her biri, ortann zekt payn geri
vermek zorundadr.
Ayn ihtilf izin veren kimsenin zektn vermesinden sonra kendisine izin verilenin de onun adna zekt vermesi
durumunda da cridir, mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ile mam Muhammed (Radyallh anh): kendisine
izin verilen kimse, zekt miktarm vermekle emrolunmu ve o da bunu yapmtr. yleyse izin verene kar
sorumlu deildir. Zira: onun yapabilecei ey, sadece vermektir. Verdiinin zekt olmas ise, izin verenin niyetine baldr. Bunun iin o ancak yapabildiinden sorumludur. zin verilen kimse, bu durumda hacc'dan
alkonma fidyesini kesmekle grevlendirilen kimse gibidir. Bu kimse, ahkonma durumunun ortadan kalkmas
dolaysiyla kendisine bu grevi verenin hacc yapmasndan sonra bile fidyeyi keserse, hacc yaptn bilsin veya
bilmesin sorumlu deildir, demilerdir.
mam Eb Hanife ise: zin verilen kimse, zekt vermekle memur iken zekt deil, sadaka vermitir. Bylece
yapt i, izin verenin amacna ters dmtr. nk izin vermekten maksat, zekt vecibesinin zerinden
kalkmasdr. Nitekim, izin veren kimse, bu mali zarar gnah zararn defetmek iin ekmektedir. Bu ama ise
ancak izin verilenin zekt vermesiyle gerekleir. Oysa, nn burada verdii ey zekt deildir. Bu durumda,
vekil klnan kimse, bilsin veya bilmesin hkmen azledilmi saylr, demitir.
Hacc'dan abkonma fidyesine gelince; kimisi, onda da ayn ihtilfn varolduunu sylerken kimisi de, iki mesele
arasnda fark bulunduunu sylemitir. yle ki: Ahkonan kii, alkonma durumunun ortadan kalkmasn
bekliyebileceinden, fidyenin hemen kesilmesi vcib deilken zektn hemen verilmesi vaciptir. Bu itibarla
zektn denmi olmas gerekirken fidyede byle bir zorunluluk yoktur.
Ortaklardan biri, br ortan izniyle bir criye satn alarak kendisiyle cinsel ilikide bulunursa, mam Eb
Hanife (Radyallh anh)' ye gre, bu criye, kendisinin olup ortana bir ey demek zorunda deildir. Dier iki
mam ise br orta, cariyenin fiyatnn yansn kendisinden alr demilerdir. nk: Cariyeyi alan ortak, kendi
zel borcunu ortak sermayeden dediinden, br orta, yiyecek ve iecei satn almada olduu gibi kendi pay
iin ona davac olur. Nitekim bu criye, sadece kendisinin mal olmutur, denmesi gereken bor ta bu maln
karldr.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) yle der: Ortaklk gereince criye ortakln mal olmutur. Bu itibarla
criye zel izin olmamas halinde ortak mal hkmndedir. Burada verilen zel izin ise, izin veren ortan, kendi
payn ortana hibe etmesi hkmndedir. nk: cinsel iliki, ancak cariyeye sahip olmakla caiz olur. Bir
ortan, kendi hissesini ortana satmas, ortakla aykr olduundan cariyeyi alan ortak, ancak dolayl olarak
ba olan izinle cariyenin sahibi olabilir Yiyecek ve giyecekler ise, zorunlu olarak ortaklk hkmlerinin
dndadr. Dolaysyla ortaklardan biri, srf bunlar satn almakla kendi z mlkiyetine geirmi olur. Bylece,
1056
bunlarn bedelini derken de ortaklk malndan kendi z borcunu demi olur. Burada ise. akladmz zere
ikisine ait olan bir borcu demi olur.
Satc, sattnn bedelini istedii ortaktan alabilir. Bu hususta grbirlii vardr. nk bu, ticaretle gerekleen
mterek bir bortur. Ortaklk ise, karlkl kefaleti gerektirir. Bu itibarla bu bor, her birinin yiyecek ve giyecek
borcu hkmndedir. 1057
VAKIF
mam Eb Hanife (Radyallh anh) der ki: Hkim karar vermedike veya vakfeden, vakf kendi lmne
balamadka onun vakf mal zerindeki mlkiyet hakk ortadan kalkmaz, rnein : Ben ldm zaman evim
falancaya vakfoisun demesi gibi mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ise yle der:
Yalnz sylemekle de vakf mal, vakfedenin mlkiyetinden kar. mam Muhammed (Radyallh anh)de,
vakfeden, vakfa bir mtevelli ta'yin edip mal kendisine teslim etmedike mlkiyeti ortadan kalkmaz demitir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre vakf: lgat bakmndan, balamak demektir. Bir kimse, hayvan
vakf veya ikaf ettim dediinde yine ayn mny ifde eder. Fkh bakmndan ise, mal vakfedenin mlkiyetine
balamak ve dnte olduu gibi bakasna menfaatiyle yardm etmek demektir. Kimisi ise, menfaat mahhas
bir varlk olmad iin onunla yardmda bulunmak sahih deildir. Dolaysyla mam Eb Hanife (Radyallh
anh)'ye gre vakf caiz deildir, demitir. Mebst adl kitapta zikredilen de budur.
Ancak en shhatli gr, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre de vakfn caiz olduu, fakat dnte
olduu gibi balayc ve srekli olmad eklindedir. Dier iki imama gre ise vakf: mal Allah (Azze ve
Celle)'n mlkiyetine balamaktr. Bylece vakf mal, kii mlkiyetinden kp Allah (Azze ve Celle)'n
mlkiyetine geer ve faydas kullara it olur. Bu nedenle vakf, srekli olup satlamaz, balanamaz ve
bakasna miras olarak braklamaz. Vakfn lfz, her iki gre de uygundur. Grler arasnda ancak delil ile
tercih yapmak mmkndr.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ile imam, Muhammed (Radyallh anh) derler ki; Hz. mer (Radyallh
anh) Sem adl topran sadaka olarak vermek istediinde, Peygamber Efendimiz (Saliallah Aleyhi ve Sellem).
kendisine: Satlmamak, miras braklmamak ve hibe edilmemek zere toprann asimi sadaka yap 1058 dedi.
Bir de sevabn devaml olarak vakfedenin ruhuna ulamas iin vakfn, srekli olmas lzmdr. Bu sreklilik ise,
ancak vakfedenin mlkiyet hakkm ortadan kaldrarak mal Allah (Azze ve Celle)'a balamakla salanabilir.
Nitekim mescit konusunda da byle yaplr.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ise; Mallar, vrisler arasnda taksim edilmekten alkonulmaz 1059 hadis-i
erifi delil olarak gsterir. Ayrca, rayh (Radyallh anh)'ten yle dedii rivayet edilmitir: Hz Muhammed
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Chiliye Devrinde vakfedilen mallarn satlmasn emretmitir. 1060 nk o
mallarn mlkiyetleri sahiplerine aittir. Nitekim, bu mallardan, ekmek, ev yapmak vb. yollarla faydalanlabilir.
Grld zere, vakfeden, o maln rnlerini yerinde kullanmak ve dzenli ilenmesini salamak yetkisine
sahiptir. Ancak o, bu maln rnlerini sadaka olarak verir. Bu bakmdan dn mala benzemektedir. Vakf
sahibinin byle bir tasarrufta bulunabilmesi iin maln kendi mlkiyetinde olmas lzm gelir. Nitekim, kendisi
yaadka, mal onun mlkiyetinden kararak bakasnn mlkiyetine geirmek caiz deildir. Tpk hizmetleri
bakalarna balanan hayvan gibi.
Mescid ise, byle deildir. nk o, srf Allah (Azze ve Celle) rzs iin ammeye balanmtr. Bu nedenle de
ondan, baka trl faydalanmak caiz deildir. Vakfta ise durum byle deildir. nk, ondaki kii mlkiyeti
tamamen yok olmadndan, srf Allah (Azze ve Celle) iin olma vasfm kazanmamtr. Muhtasar'l-kuduri adl
kitapta ise: Hkim karan olmadka veya vakfeden, vakf kendi lmne ta'lk etmedike onun, vakf mahndaki
mlkiyeti ortadan kalkmaz. denilmitir. Bu grn Hkim kararma ilikin kk sahihtir. nk bu, itihadn
yaplabildii bir meselede hkm vermektir, lmne ta'lk etmesi durumunda ise, sahih olan gre gre,
mlkiyetinden kmaz. Fakat, vakf malnn rnlerini sresiz sadaka olarak verir. Bu, bir maln menfaatlerinin
sonsuza dek sadaka olarak verilmesini vasiyet etmek gibi olup devaml olur. Sz edilen hkimden maksat, bu
iin asl yetkilisidir. Hkem olarak t'yin edilen kimsenin karar konusunda ise, fkh otoriteleri tereddt etmilerdir.
lm hastalnda vakfettii takdirde, Tahavi: Bu, lm sonras iin vasiyet gibidir. Ve mam Eb Hanife
(Radyallh anh)'ye gre bu durumda vakf, sreklilik kazanmaz. Dier iki mama gre ise, sreklilik kazanr.
Ancak, bu hkm maln te birinde geerlidir. demitir.
Salk halinde vakfetmek ise, maln tmn kapsar. Vakfn, sahibinin mlkiyetinden kt hususunda her iki
imam ayn grtedirler. Ancak mam Eb Ysuf (Radyallh anh), mam- afii (Radyallh anh)'nin de
dedii gibi sadece sz ile sylemi olmay vakf iin yeterli bulurken mam Muhammed (Radyallh anh),
1057
Buhari, ahitlikler c. 2 s. 289; Mslim, Vasiyetler c. 3 s. 41; Eb Dvd, Vasiyetler c. 2 s. 42; Tirmizi, Vakit c. 1 s. 177; bn-i Mce,
Ahkm ve Nesa, Kitab-l-Ecnas, Nafi yoluyla Abdullah bn-i mer, (r.a.)'dan.
1059
Darekutni'nin Snem (Peraiz) c. 2 s. 454. Ayrca bn-i Eb eybe de Hz. Ali (r.a.)'dan mevkuf olarak rivayet etmitir. Taberani de
Mucemninde Peygamber Efendimiz (s.a.v.) LA HABSE Mal balamak yoktur diye buyurduunu kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3 s. 477
1060
bn-i Eb eybe'nin Musannefi (Alm-Satmlar) ve Beyhak. Nasb-rraye c. 3 s. 477
1058
vakfedilen maln mtevelliye teslim edilmesini art komutur. nk, Allah (Azze ve Celle)'a it bir hak olan
vakf, yetkili bir insana teslim edilmek suretiyle Allah (Azze ve Celle)'a balanm olur. Zira, mal dorudan
doruya ona teslim etmek mmkn deildir. Bylece insanlara verilmesi gereken zekt ile sadaka gibi olur.
mamlarn ihtilflarna ramen, yaplan vakf sahih olarak kabul edildiinde Metnin bz nshalannda, sahih
yerine mstahak denilmitir. (Vakfedenin mlkiyetinden kar. Fakat adna vakf yaplan kimsenin z
mlkiyetine gemez.) nk: eer vakf onun z mlkiyetine geerse, o, artk bu malda sadece tasarruf etmekle
kalmayacak ve onu dier mallan gibi satabilecektir. Bir de vakf mal, onun z mlk olmu olsayd vakfedenin
artyla ondan bakasna gememesi gerekirdi. Metinde belirtilen gr, daha nce de akland zere her iki
rnama aittir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre, taksim edilmemi mal vakfetmek caizdir. nk: taksim, mal
teslim almann tamamlaycsdr. Ona gre mal teslim almak art olmadndan, onun tamamlaycs olan taksim
de art deildir, tmam Muham-m e d (Radyallh anh) ise, caiz olmadn sylemitir. nk: ona gre, mal
teslim almak art olduu iin onun tamamlaycs olan taksim de arttr.
Bu ihtilf, bplnebilen mallarda sz konusudur. Blnmeyen mallarda ise. mam Muhammed (Radyallh
anh)'e gre de, mterek bile olsa vakf caizdir. nk: bu mal da hibe ve zel kiilere verilen sadaka
hkmndedir. Ancak byle bir mal, mescit ve mezarlk iin vakfediemez. nk, mam Eb Ysuf
(Radyallh anh)'a gre mescit ve mezarlk vakf, blnemeyen ortakl mal olduu srece amacna ulaamaz.
Nitekim ortakln devam etmesi, o maln srf Allah (Azze ve Celle) rzs iin kullanlmasna engel olur.
Deiik amalarla kullanlmas ise, son derece irkin olur.
rnein: byle bir topraa, bir yl l gmlmesi, ertesi yl ekin ekilmesi, baka bir zamanda iinde namaz
klnmas ve dier bir vakitte de hayvan yerletirilmesi gibi.
Mescid ve mezarlk dndaki vakf mal ise byle deildir. nk ondan faydalanlabilir ve rnleri vakfn
amacna gre datlabilir. Vakfeden, maln tmn vakfettikten sonra, bu maln ortakl olduu anlalrsa, mam
Muhammed (Radyallh anh)'e gre, bu ortaklk teden beri var olduu iin, hibede olduu gibi vakf bozulur.
Ancak, hastalnda hibe eder veya vakf yapar da kendisi bunun bir ksmndan cayar veya ldkten sonra
vrisleri, maln te ikisini geri isterlerse bu durumda ortaklk sonradan meydana geldii iin hibe ve vakf kalan
ksmnda bozulmaz. ayet vakfedilen maln, ayrlabilen belli bir parasnn bakasna ait olduu anlalrsa, bu
durumda ortaklk, tek malda olmad iin vakf bozulmaz. Bu sebeple, kalan mal yalnz basma yeniden
vakfetmek de caizdir. Hibenin ve zel kiiye verilen sadakann hkm de ayndr.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre, vakfedilen mal, sonu olmayan bir cihete
balanmadka vakf gereklemez. mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre ise, sonu olan belli bir cihete
balansa bile, vakf caiz olup o cihet sona erince vakf, adlarndan sz edilmese fakirlere geer.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ve mam Muhammed (Radyallh anh) derler ki: vakfn, kiilerin zel
mlkiyetine gemeksizin vakfedenin mlkiyetinden ebediyyen kmas gerekir. Vakf amacnn son bulmas
halinde ise, bu durum gereklememi olur. Bu nedenle, .satta olduu gibi vakf belli bir zamanla kaytlamak,
onu geersiz klar.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ise der ki; Vakfn, sevap kazanmak olan amac, bu ekilde de gerekleir.
nk sevap, bzan sonu olan amalara, bzan da sonu olmayan amalara, mal sarfetmekle kazanlr. Bu itibarla
her iki durumda da vakf sahihtir. Kimisi de yle demitir:
Sonsuzluk art konusunda grbirlii vardr. Ancak, Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre, sonsuzluk ifdesini
kullanmak art deildir. nk, vakf ve sadaka kelimelerinin kendileri sonsuzluu ifde etler. Zira,
akladmz zere, vakf, maln kimsenin zel mlkiyetine gemeksizin vakfedenin mlkiyetinden ebediyyen
kmas demektir. Bu nedenle Mebst sahibi, mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'un: Vakf daha sonra fakirlere
geer eklindeki szn aklarken, -sahih olan gr budur der.
mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre ise, sonsuzluktan sz etmek arttr. nk ona gre vakf, bir maln
menfaatini sadaka olarak vermek demek olduundan bu, srekli olabildii gibi geici de olabilir. Bu itibarla
ifdenin mutlak olarak sylenmesi, sonsuzlua yorumlanemayacamdan bu hususu dile getirmek gerekir.
Tanmaz mal vakfetmek caizdir. nk; ashab- kiram (Radyallh anhm)'dan bir gurup, tanmaz mallarn
vakfetmilerdir. 1061
Tanabilen ve deitirilebilen mal vakfetmek caiz deildir. Ben diyorum ki: bu, mam Ebu Hanife
(Radyallh anh)'nin mutlak grdr.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh) yle der: Bir kimsenin, tanmaz malm iindeki hayvanlar ve bu
hayvanlarn, kendi kleleri olan obanlan ile birlikte vakfetmesi caizdir. Aym ekilde arazide tanm retimi iin
gerekli olan letler de, toprakla birlikte vakfedilebilir. Dorudan doruya caiz olmayan bz durumlar, bzan
dolayl olarak caiz olurlar, rnein: toprakla birlikte satlan ime suyu ile vakfedilen bina gibi. mam
1061
Hkim'in rivayetine gre, Osman b. Erkam el-Mahzum yle demitir: Ben mslmanlkta yedinci olan kimsenin oluyum. Babam ilk
mslmanl kabul edenlerin yedincisidir. Babamn evi Safa Tepesi zerinde idi. Mslmanlk ortaya ktktan sonra Peygamber Efendimiz
(s.a.v.) bu evde kalr ve halk mslmanla bu evde davet ederdi. Aralarnda Hattab olu mer'in de bulunduu birok kimseler bu evde
mslmanl kabul etmilerdir. Bunun iin, babamn bu evine Darl-slm diye ad verilirdi. Babam Erkam, bu evi ocuklarna
vakfetmiti. Ben vakfiyesini gzmle okudum. el-Mstedrek (Fazail) c. 2 s. 602
Muhammed (Radyallh anh) de bu hususta imam Eb Ysuf (Radyallh anh)'la ayn grtedir. nk :
mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre, dorudan doruya vakfedilmesi caiz olan bz tanabilen mallarn,
dolayl olarak vakfedmeleri evleviyetle caizdir.
mam Muhammed (Radyallh anh), at ve silh hayr amacna balamann caiz olduunu sylemitir. Bu,
Allah (Azze ve Celle) yolunda vakfetmek demektir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'an da bu hususta ayn grte olduu sylenmitir. Anlan hkm, istihsnen
caizdir. Kys ise, daha nce akladmz zere, caiz olmad eklindedir. Istihsmn dayana, bu husustaki
mehur rivayetlerdir. 1062 Bunlardan biri, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ves'selm)'in: 1063
Halid (Radyallh anh) ise, zrhlarn ve atlarn Allah (Azze ve Celle) yolunda hapsetmitir. Talha
{Radyallh anh) da, zrhlarn -bir rivayete gre de atlarn- Allah (Azze ve Celle) yolunda hapsetmitir. 1064
hads-i erifidir. Hadiste geen Kura at demektir. Araplar, .develerle de cihad yaptklarndan deve de bu
hususta at hkmndedir. Silhlar da bunlar zerinde kuanlr.
mam Muhammed (Radyallh anh)'den yle dedii rivayet edilir: Kullanlmas teaml haline gelen balta,
krek, keser, testere, cenaze tabutu ve kefenleri, tencereler, kazanlar ve Kur'an- Kerim gibi taman mallan
vakfetmek de caizdir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre ise, caiz deildir. nk kys, ancak nass ile' braklr. Nass ise,
yalnz at ve silha dir olduundan sadece bunlar vakfedilebilir.
mam Muhammed (Radyallh anh), istisna'da olduu gibi kysn bzan teaml ile de brakldn ve anlan
eylerde teamln var olduunu sylemektedir.
Nusayr bin Yahya'dan, Kur'an hkmnde olduklar gerekesiyle kitaplarn vakfettii rivayet edilir. Gerek Kur'an
ve gerekse dier kitaplar, dinin retilmesi, renilmesi ve okunmak iin korunduklarndan, byle bir vakf
sahihtir. Pek ok lkenin fkhlar, mam Muhammed (Radyallh anh)'in grndedirler. Bize gre teaml
bulunmayan tanr mallarn vakf caiz deildir.
mam- afi (Radyallh anh) ise: Asl aynen kalarak faydalamlabilen ve sat caiz olan her eyin vakf
caizdir. nk : kendisinden istifade edilmesi hasebiyle o da, tanmaz mal, at ve silh hkmndedir. demitir.
Biz diyoruz ki: Vakf iin gerekli olan sonsuzluk, tanan mallarda gerekleemediinden onlar da altn ve
gm gibidirler. Tanmaz mal ise byle deildir. Ayn zamanda, ne rivayet ne de teaml ynnden bizim
grmze ters decek bir delil yoktur. Bylece kyasn aslna bal kalnr. Nitekim, tanmaz naldaki vakf
ebedileir. Cihad ise, dinin zirve noktas olduundan, ondaki sevap kazanma amac ok daha esasldr. Cihad iin
kullanlan silh ve at dndaki taman mallar ise, onlarla edeerde deillerdir.
Vakf kesinletikten sonra, onu satmak veya bakasna mlk olarak vermek caiz deildir. Ancak, mam Eb
Ysuf (Radyallh anh)'a gre vakf mal, blnebilen ortakl bir mal ise, ortak, taksim isteyebilir ve
paylalmas sahihtir.) Vakf maln kiilere vermenin caiz olmaynn nedenini daha nce akladk. Paylamak
ise, birbirinden ayrma ve ifraz olduu iin caizdir. Ksacas; llen ve tartlan eyler dndaki tasarruf,
ounlukla dei-toku eklinde olur. Ancak biz vakf malnda, vakf noktasmdan hareketle ifraza arlk
verdiimizden onda sat ve bakasna verme durumlar gerekleemez.
Sonra eer, kii ortakl olan bir tanmazdaki payn vakfederse, paylamay orta ile kendisi yapar. nk, bu
durumda yetki vakfedenindir. Orta ldkten sonra vakfederse, paylamay, ortann vsisi -lnn yetki
verdii kii- ile yapar. Yok eer yalnz kendisinin olan bir tanmazn yansn vakfederse, bu durumda; paylamay ya Hkim ile yapar ya da geri kalan paym birisine satarak paylamay onunla yaptktan sonra ona
sattm tekrar kendisinden satnahr. nk: bir kii. ayn zamanda hem paylaan hem de kendisiyle paylalan
olamaz.
Paylamada para fark olmas halinde ise, ayet vakfedene vakf mal karlnda para veriliyorsa, bu caiz
deildir. Yok eer, vakfeden para veriyorsa, bu caiz olup verilen para kadar mal satn alnm olur.
Vakfeden, art kosun veya komasn vakf mtevellisinin, nce vakf maln verimli hale getirerek
deerlenmesini salamas vaciptir. nk: vakfedenin amac, vakf gelirinin srekli olarak kullanlmasdr.
Verimli klnmayan vakfn, gelirinin srekli olmas ise mmkn deildir. Bu itibarla, vakfm mamur hale
getirilmesi art, kendiliinden ortaya kar. Bir de kazan, harcama tasarrufuyla elde edilir.
Nitekim, bir kiinin hizmetine vasiyet ile verilen bir klenin nafakas, o kiiye it olur. Sonra eer, vakf fakirlere
yaplr ve vakfeden onlan bulamyorsa, kendisine en yakn mallar da, vakf malnn geliri ise, bu durumda
1062
Mslim, Zekt; Buhari, Cihad c. 1 s. 402

Tberan de Mucemninde u hadsi kaydetmitir :
Mekke'den hicret edenler Medine'ye ilk geldiklerinde Medine suyu pek holarna gitmiyordu. Ancak Gifar kabilesinden bir adamn Rume
adnda bir kuyusu vard. Adam bu kuyu suyunun krbasn bir md yiyecee satyordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona:
Kuyunu bana cennette bir pnar karlnda satmaz mstn? dedi. Adam :
Ya Resulallab, benim ve oluk ocuumun bu kuyudan baka bir geim kaynamz olmad iin bunu yapamam, dedi. Bunu duyan
Affan olu Osman kuyuyu adamdan otuz be bin dirhemle satn aldktan sonra Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelerek:
Y Resulallab, adama verdiini bana da verir misin? Yni eer ben bu kuyuyu satn alrsam bana cennette bir pnar verir misin? dedi
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Evet, dedi. Hz. Osman :
Ben o kuyuyu satn alm bulunuyorum ve onu mslmanlara sadaka kldm, dedi Nasb-rraye c. 3 s.477-478
1064
1063
vakfeden, vakf iin gerekli olan masraflar bu gelirden yapar, lmnden sonra fakirlere gemesi artyla belli
bir kiiye yaplan vakf iin gerekli olan masraflar, sorumlu tutulabildii iin o kiinin malndan yaplr. Kendisi
yaadka bu durum devam eder. Ancak, kendisinden vakfn eski halini koruyacak kadar bir masraf alnr.
Vakf mal, yklan bir bina ise, eski haline getirilir. nk: byle bir vakf malnn geliri, adna vakf yaplan
kiiye verilmitir. Bundan fazlas ise, kendisinden istenemez. Gelir ise, onun hakk olup rzs olmakszn baka
amala kullanlamaz.
ayet vakf, yalnz fakirlere yaplmsa, bz fkhlara gre hkm ayndr. Dier bzlarna gre ise,
rzlarolmasa bile gelir, vakfn verimini arttrmak iin kullanlabilir. Birinci gr daha sahihtir. nk: yaplan
masraf, vakfn zorunlu ihtiyalar iindir. Fazlalkta ise. bir zorunluluk yoktur.
Bir evi ocuunun oturmasna vakfederse, evin bakm oturana it olur. nk: daha nce de sylendii gibi,
kazan, sorumluluun karldr. Bu itibarla bu da, kiinin hizmetine verilen klenin nafakas hkmndedir.
Evde oturan kii, bunu redederse veya fakir ise Hkim, evi kiraya vererek kirasyla evin bakmn yaptrr.
Bakmn yaptrdktan sonra, tekrar kendisine vakf yaplan kiiye verir. Bylece, hem vakfedenin hem de evde
oturma hakkna sahip olann hakk korunmu olur. nk, evin bakm yaplmazsa, iinde oturma imkn da
ortadan kalkar. Onarmak da, onarmayp yklmaya terketmekten daha iyidir.
Nitekim, baklmamakla mal tamamen heder olur. Anlan kiinin durumu, Mzaraa muamelesindeki tohum
sahibinin durumuna benzemektedir. yle ki, tohum sahibinin tohumu vermeyi reddetmesi, hakknn
kaybolmasna raz olduunu gstermez. nk bu, yokluktan ileri gelebilir. Evin mlkiyeti kendisine it
olmad iin de kendisi onu kiraya veremez.
Vakfn, eskiyen yap ve ara-gerelerini Hkim, yine vakfn onarmnda kullanr. O anda byle bir ihtiya yoksa,
ihtiya oluncaya kadar bunlar saklar. htiya olunca tekrar orada kullanr. Vakfedenin amac olan srekliliin
gereklemesi iin bakm gereklidir. Bakma hemen ihtiya varsa hemen yaplr. Yoksa, vakfn malzemeleri,
ihtiya oluncaya kadar saklanr. T ki ihtiya halinde bakm imknsz hale gelmesin. Bylece vakfn amac da
aksamam olur. Malzemeyi eski yerinde kullanmak mmkn deilse, bu malzeme satlr ve paras vakfn
ihtiyacna harcanr. Bylece bu para o malzemenin yerine gemi olur.
Bu malzeme, kendilerine vakf yaplanlar arasnda bltrlemez. nk bu, vakf malnn z bir paras olup
kendilerine vakf yaplanlarn onda haklar yoktur. Onlarn, yalnzca vakfn gelirlerinde haklar vardr. Vakfn
asl ise, Allah (Azze ve Celle)a aittir. O halde kendilerine yalnzca haklan verilir.
Vakfeden, vakfn gelirini kendine tahsis eder veya mtevelliliini zerine alrsa, mam Eb Ysuf (Radyallh
anht'a gre bu -cizdir. Kudri bu konuya iki fasl ayrmtr. Birincisi, vakfedenin, vakfn gelirini kendine tahsis
etmesi, ikincisi ise, mtevellilii zerine almas hakkndadr.
Birincisi, mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre caiz olup imam Muhammed (Radyallh anh)'e gre caiz
deiidir. Bu son gr, ayn zamanda Hi1l- R zi (Radyallh anh) ile mam- afii (Radyah anh)'nin de
grleridir.
Kimisi, bu gr ayrlnn, vakf maln teslim alma ve ifraz artndan kaynaklandn sylerken kimisi de,
bunun kendi bana bir mesele olduunu sylemitir. Buna gre, gr ayrl, vakfedenin, kendisi ldkten
sonra fakirlere gemek zere vakf malnn bir ksmnn veya tmnn hayat boyunca kendine it oimas
artndan domutur.
Eer vakfederken yaadklar srece vakf malnn bzsnn veya tmnn ocuk sahibi cariyeleri ile tedbir akdi
yaplan klelerine, bunlar ldkten sonra da vakfn fakirlere gemesini art koarsa, bir gre gre bu, ittifakla
caizdir.
Kimisi ise, bu meselenin de ihtilafl olduunu sylemitir. Sahih olan da budur. nk: cariyeleri ve kleleri iin
byle bir art komas, kendisi iin art komas gibidir.
mam Muhammed (Radyallh anh) der ki: Vakf, daha nce akladmz kurala gre bakasnn mlkiyetine
gemek zere mal teberru' etmektir. Hal byleyken, vakfeden, vakf malnn bzsnn veya tmnn kendine it
olmasn art koarsa, bu, vakf hkmsz klar. nk: kiinin kendi maln kendine vermesi dnlemez. Bu
haliyle vakf, verilen sadaka ile vakfedilen mescit sahasnn bir ksmn kendi iin art komas gibi olur.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, kendi
sadakasndan yediine dir rivayete dayanr. Rivayetteki sadakadan maksat ise, vakfedilen sadakadr. 1065
Halbuki kii, ancak art komak suretiyle kendi sadakasndan yiyebilir. Bu itibarla anlan rivayet, bu artn
shhatna delJet eder. Bir de vakf, mal sevap iin Allah (Azze ve CeleJ'a balamaktr. O halde vakfeden,
vakfn bzsn veya tmn kendine art komakla Allah (Azze ve Celle)'a it olan bir mal kendinin yapm
oiur. Kendi maln kendine vermi olmaz. Bu ise caizdir.
rnein: bir han veya sulama tesisi kurarken veya arazisini mezarlk yaparken, bu hana varmas veya testiden su
imesi veya lsn bu mezarla gmmesi gibi. Ayn zamanda vakfn amac olan sevap, kiinin kendi nefsine
masraf yapmasyla da kazanlr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), bu konuda:
1065
Bu rivayet de ayn lfzla gariptir. bn-i Ebi eybe. Musannefinin (kendileriyle mam Eb Hanife'ye itiraz ettii hadisler babnda)
Peygamber Efendimizin vakfiyesinde sahipleri ondan, ar deil, fakat normal bir ekilde yiyebilirler ibaresi vard diye bir rivayet
kaydetmitir. Nasb-rraye c. 3. s. 479.
Kiinin kendi nefsine masraf yapmas sadakadr. 1066 buyurmutur.

mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre, vakfedenin, istedii zaman vakfettii arazyi baka bir araziyle
deitirmeyi art komas caizdir.
mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre ise bu durumda vakf sahih olup kiralan art hkmszdr.
Vakfeden, kendi iin gne kadar cayabilme artm koarsa, mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre bu
durumda hem vakf hem de art sahihtir. mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre ise vakf geersizdir.
Bu gr ayrl, daha nce aklanan teslim alma ve teslim etme durumunda kaynaklanr. Vakfn
mtevelliliini kendinin yapmas hususuna gelince: burada Kuduri, ayn zamanda Hi11'in gr ve mezhebin
de zahiri olan mam Eb Ysuf {Radyallh anh)'un grn dile getirmitir. Hill (Radyallh ann), ise
yle der:
Baz fikhilar demiler ki; vakfeden, mtevelliliin kendine it olmas artn koarsa, bu grev kendisinin olur.
Byle bir art komazsa mtevelli olamaz. 1067
Byk fkhlar, bu grn mam Muhammed (Radyallh anh)'e it olma ihtimali zerinde durmulardr.
nk o, vakfn shhati iin mtevelliye teslimini art komutur. u halde vakfeden, vakfn maln teslim
ettikten sonra o malda kendi mtevellilii kalmaz.
Biz diyoruz ki: mtevelli bile mtevellini? vasfn ancak vakf sahibinin izniyle kazanabilir. Bakas, ancak
vakfedenin izniyle mtevelli olabilirken onun mtevelli olamamas muhal olur. Bir de o, vakfa herkesten daha
yakn olduundan vakfn mtevellilii de, herkesten nce. onun hakkdr. Nasl ki, bir mescit yapan kimse, o
mescidin onarm ve bakmn yapma ve ona grevli atama hakkma sahiptir, ayn ekilde kleyi kim azad ederse,
kendisine daha yakn olduu iin velisi odur.
Vakfn mtevelliliini kendine art koan vakf sahibi, gvenilir bir kii deilse, Hkim, fakirlerin hakkm
korumak zere mtevellilii elinden alabilir. Nitekim, yetim ocuklarn kar iin vsi lnn ocuklarna bakan
kimseyi de azledebilir. Ne Sultann ne de Hkimin, kendisini mtevellilikten azledememeleri artyla vakfederse
fkhn kuralna ters dt iin bu art geersiz olur.1068
Bir Fasl
Kii bir mescit yapt zaman'onu yoluyla birlikte ifraz ederek halkn, iinde namaz klmalarna izin vermedike
mescitteki mlkiyeti ortadan kalkmaz. mam Eb Hanife (Radyallh anh) ye gre, bir kiinin iinde namaz
klmasyla mescit, vakfedenin mlkiyetinden kar. fraz, mescidin srf Allah (Azze ve Celle) rzsna tahsis
edilebilmesinin artdr.
Namaz ise, vakf malnn, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'e ve mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre
zorunlu olan teslimi iin gereklidir. Vakfta gerekli olan teslim, mescitte ancak iinde namaz klmakla
gerekleebilir. nk: onu baka trl teslim almak mmkn deildir.
Sonra mam Eb,Hanife ile mam Muhammed (Radyallh anh)'den yaplan birer rivayete gre yalnz bir
kiinin mescitte namaz klmas, bu i iin yeterlidir. Mescitte herkesin namaz klmas, mmkn olmadndan
bunun en azyla yetinilmitir.
1066
Bu hadsi Mikdam b. Madikeribe, Eb Sid-i Hudr. Cbir ve Eb mame (r.a.) rivayet etmilerdir: Mikdm'm rivayetini bn-i Mce
(Ticaretler bahsinde) u ekilde kaydetmitir :
Kiinin kazanlar iinde elinin almas ile elde etlisi kazantan daha temiz bir kazan yoktur. Kiinin kendine, eine, ocuklarna ve
hizmetisine yapti; masraflar kendisi iin sadakadr bn-i Mce c 1 s. 155
Eb Sid-i Hudri'nin rivayetini de bn-i Hibban Sahihninde u ekilde kaydetmitir : Kim ki helldan bir mal kazanr da onu nce kendine,
sonra yanndaki Allah'n dier kullarna yedirir ve iydirirse, onunla ona bir (emizlik hasl olur.
Bunu ayrca Hkim de (yiyecekler bahsinde) az bir deiiklikle kaydederken: Her ne kadar Buhari ile Mslim kaydetmemilerse de senedi
sahihtir demitir. el-Mstedrek c. 4 s. 130
1067
Cbir'in rivayeti de Hkim (Alm-Satmlar bahsinin sonlarnda) u ekilde kaydetmitir:
Yaplan her yilik sadakadr. Kiinin kendine ve oluk ocuuna yapt her masraf kendisi iin sadakadr. erefini korumak iin yapt her
masraf kendisi in sadakadr. M'min kii ne masraf yaparsa, Cenb- Allah (c.c.) onun halefini vermeyi kendi zerine alr. Meer ki yapt
masrafla bir gnah islemi olsuna. el-Mstedrefe. c. 1 s. 50
Eb Ummenin rivayetini de Taberani Mucemninde u ekilde kaydetmitir :
Kim ki kendine bir masraf yaparsa, yapt masraf kendisi iin sadakadr. Kim ki ei ile oluk ocuklarna bir masraf yaparsa yapt masraf
kendisi iin sadakadr. Nasb-rraye c. 3 s. 480 Drt snen sahipleri de unu rivayet etmilerdir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Sadaka verin diye buyurdu. Adamn biri:
Y Reslailah, benim bir dinarm vardr. Onu ne yapaym? diye sordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Onu kendine harca, buyurdu. Adam :
Benim bir dinarm daha var, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Onu oluk ocuklarna harca, buyurdu. Adara:
Bir dinarm daha vardr, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Onu da hizmetisine harca, buyurdu. Adam:
Bir dinarm daha vardr, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Onu artk ne yapacam sen bilirsin, dedi Eb Dvd (Zekt-akrabalk naskm gzetim bab) c. 1 s. 238. el-Mstedrek, Zekt) c. 1 s. 415
1068
mam Muhammed (Radyallh anh)'den yaplan dier bir rivayette ise cemaatle namaz klnmas art
koulmutur. nk mescit, ounlukla bu maksatla yaplr.
mam Eb Ysuf (Radiyallh anh): Bir kimse, unu mescit yaptm derse o mal, onun mlkiyetinden kar
demitir. nk: ona gre, Kul mlkiyetini ortadan kaldrmak olan vakf iin tesiim art deildir. Bu itibarla,
kle azadnda olduu gibi. kul mlkiyetinin kalkmasyla mescit, Allah (Azze ve Celle)'a balanm olur. Bu
konuyu daha nce aklamtk.
Bir kimse, altnda sarn veya stnde ev bulunan bir mescit vakfederek kapsn yola aar ve kendi
mlkiyetinden kanrsa, istedii zaman onu satabilir, lnce de miras olarak brakabilir. Bunda kul hakk
kaldndan srf Allah (Azze ve Celle) rzsna balanmas gerekleememitir. ayet Beyfl-Makdis
mescidinde olduu gibi sarn, mescidin maslahat iinse vakf sahihtir.
Hasan (Radyallh anh), mam Eb Hanife (Radyallh anh)'den yle dediini rivayet etmitir: Bir kimse, st
ksm ev olan bir binann alt ksmm mescit yaparsa, bu, gerek mescit olur. nk, mescitte varolmas gereken
sreklilik, binann alt ksmnda gerekleebilir.
mam Muhammed (Radyallh anh)'den ise bunun aksi rivayet edilmitir. nk, mescit yce olup stnde ev
veya baka amal bir yapnn olmas, onun yceliine halel getirir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'an, Bagdad'a gelip yer darln grnce, anlan her iki durumda da vakfn
sahih olduunu syledii rivayet edilmitir. Anlalyor ki, kendisi burada zarureti dikkate almtr. mam
Muhammed (Radyallhu anh)an de Reyy'e girdikten sonra ayn sebeple, btn bu durumlarda, vakfn sahih
olduunu syledii rivayet edilir.
Evinin orta ksmn mescit yaparak insanlarn, iine girmelerine izin vermesi de bunun gibidir. Yni onu
satabilir, lnce de miras olarak brakabilir nk mescit, yle bir yerdir ki hi kimse, insanlar ondan
alkoyamaz. Oysa ki, burada vakfedenin evi, mescidi her taraftan kuatt iin onun bakalarn engelleme hakk
domutur. Byle olunca da mescit olamaz, Ayrca, yolu da kendine braktndan, mescit srf Allah (Azze ve
Celle)'a balanmam olur.
mam Muhammed (Radyallh anh) in, byle bir mescit satlamaz, miras olarak braklamaz ve hibe edilemez
dedii rivayet edilmitir.) mam Muhammed (Radyallh anh) onu mescit uiarak kabul etmitir. mam E bu
Ysuf (Radyallh anh) dan da mescit olur dedii rivayet edilmitir. Vakfeden, onumescit yaptktan sonra
mescitlii, yolsuz gerekleemeyecei iin yol da ona dahil olur. Mslmanlar, buna hak kazanrlar. Nitekim,
carede de durum ayndr.
Topran mescit edinen bir kimse, bundan cayamaz, mescidi satamaz ve onu miras olarak brakamaz. nk: bu
toprak, kul hakk olmaktan kp srf Allah'a ait olmu olur. Zira. hakikatte herey Allah (Azze ve Celle)'indir.
Bu nedenle kul. sahip olduu hakk kaldrnca bu hak tekrar aslna dner. Kle azadnda olduu gibi kulun
maldaki tasarrufu da kesilir Mescidin evresindeki evler yklp mescide ihtiya kalmad zaman. mam Eb
Ysuf (Radyallh anh)'a gre, mescit yine mescit olarak kalr. nk kul mlkiyetinden kt iin bir daha
onun mlkiyetine dnmez.
mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre. binay yaptrann mlkiyetine, o lnce de vrislerine geer. nk
vakfedenin amac olan sevaba vesile olma vasf yok olmutur. Bylece bu ykk mescit, kendisine ihtiya
olmayan cami hasrlar ve otlar hkmn kazanr. Ancak, imam Eb Ysuf (Radyallh anh). bu tr hasr ve
otlarn, baka bir camiye aktarlacan sylemitir.
Bir kimse, mslmanlar iin bir ime suyu tesisat veya yolcularn barnacaklar bir han veya bir tekke ina eder
veya topran mezarlk yaparsa, mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre. Hkim karar vermedike bu
mallar onun mlkiyetinden kmaz. nk: bunlar, kul hakk olmaktan kmamtr. Nitekim kendisi onlardan
yararlanabilir. rnein: handa oturur, tekkeye iner, tesisattan su ier ve mezarla lsn gmebilir. yleyse,
ya Hkim karar olmal ya da lmden sonraya talik edilmelidir. Fakirler adna yaplan vakfta olduu gibi.
Mescid ise byle deildir. nk, onlara vakfedenin faydalanma hakk kalmamtr. Bu nedenle de Hkim karan
olmakszn Allah (Azze ve Celle)'a it olabilir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh)a gre ise, yalnz sylemekle de vakfedenin mlkiyeti ortadan kalkar.
Nitekim, malda asl olan da budur. nk : mam Eb Ysuf (Radyallh anh)'a gre vakf, zorunlu ve srekli
olup teslimi art deildir.
mam Muhammed (Radyallh anh)'e gre ise: insanlar, vakfedilen sudan imeye, handa ve tekkede oturmaya
mezarla da llerini gmmeye baladklar anda vakf, sahibinin mlkiyetinden kar. nk: ona gre art
olan teslim, ancak bu ekillerde gerekleebilir. Bu ilerden birini tek bir kiinin yapmas yeterlidir. Zira
herkesin ayn anda bunlar yapmas imknszdr.
Vakfedilen kuyu ve havuzun hkm de ayndr. Btn bu durumlarda vakfeden, vakfn mtevelliye teslim
ederse, caizdir. nk: mtevelli vakf mstahaklannn temsilcisi olduundan onun, vakf teslim almas hak
sahiplerinin teslim almas hkmndedir.
Mescid konusunda ise: Mtevelliye teslim edilmez. Zira mtevellinin, mescitte tasarrufu olamaz. denilmitir.
Kimisi ise: mescit, temizliini yapacak ve kapsn kapatacak birisine muhta olduu iin onda da tsm
szkonusudur. Nitekim, byle birisine teslim edilirse bu teslim sahihtir, demitir.
Mezarlk da bu hususta mescit hkmndedir denilmitir. nk: rfe gre mezarln mtevellisi olamaz. Kimisi
ise: mezarlk, su tesisi ve han hkmnde olup mtevelliye teslimi sahihtir, demitir. Zira dete aykr da olsa, ona
mtevelli ta'yin. edilmesi caizdir.
Bir kimse, Mekke'deki bir evini Hac ve mre yapanlarn oturmasna veya Mekke dndaki bir evini yoksullarn
oturmasna veya ihtiya halinde, gazi ve mcahitlerin oturmasna vakfeder veya toprann gelirini Allah (Azze
ve Celle) yolunda cihad yapanlara tahsis ederek bu ii yrtecek bir kiiye devrederse, bu vakf sahihtir. Daha
nce akladmz sebepten tr de kararndan cayamaz. Ancak topran geliri yalnzca fakirlere tahsis edilir.
Zenginlere verilemez. Anlan dier vakflarda ise fakirler ve zenginler eittirler.
ki hkm birbirinden rf ayrr. nk rf ehli olanlar, gelir hususunda vakftan amacn fakirler olduunu,
dierlerinde ise, zenginlerle aralarnda eitlik bulunduunu sylemilerdir. Ayrca ime ve barnma ihtiyac, hem
zengini hem de fakiri kapsad halde zengin kii, varlkl olduu iin topran gelirine muhta deildir.
Allah (Azze ve Celle? doruyu en iyi bilendir.1069
SATILAR
Sat, icap -sattm demek- ve kabul -aldm demekle gerekleir, tcap ve kabuln, mazi -gemi zaman- lafzyla
olmas arttr. rnein: satcnn, sattm, alcnn da aldm demesi gibi. nk: al-veri, yeni bir tasarrufu
balatmak demektir. Byle bir tasarruf ise, ancak fkh stlah olan szlerle yaplabilir. Nitekim gemi iin
konulan szler, burada ina -yeniden meydana getirme- anlamnda kullanlmlardr. Bu nedenle sat, ancak bu
szlerle gerekleebilir. Biri gemi zaman, br de gelecek zaman ifde eden iki lfzla, sat gerekleemez.
Nikh akdi ise yle deildir. Aralarndaki fark, nikah bahsinde geti.
Bir kimsenin, u fiyatla raz oldum veya u fiyatla sana verdim veya u fiyatla al demesi de, sattm ve satn aldm
anlamndadr. nk: onlar da, ayn anlam ifde ederler. Bu anlamalarda geerli olan da anlamdr. Bu
nedenledir ki sahih olan gre gre, hem kymetli hem de kymetsiz eyalarda ifde kullanmadan bile sat
gerekleebilir. nk: bu durumda da her iki tarafn rzs mevcuttur.
Taraflardan biri, verdim veya aldm derse br kabul edip etmemekte serbesttir. sterse ayn mecliste kabul
eder, sterse de reddeder. Buna kabul serbestlii denilir. nk s serbestlik verilmezse, kii istemiyerek al-veri
yapmak zorunda braklm olur. kincinin kabul olmadan icp, balayc olmayacana gre satc, alc kabul
ettim demeden nce sznden dnebilir. nk, bu safhada bakasnn hakkn iptal etmek sz konusu deildir.
Bu serbestlik frsat, meclisin bitimine kadar srer. nk meclis, dank hususlar iinde topladndan
zorluun giderilmesi ve kolayln salanmas bakmndan onda geen saatler, bir saat olarak itibar edilir.
Yazmak ve haber gndermek de sylemek gibidir. Hatt yaznn ulat ve haberin verildii meclis de al-veri
meclisi olarak kabul edilmitir. Satc, sat konusu olan maln bir ksmn vermeyi kabul etmede, alc da bedelin
bir ksmyla mal almada serbest deillerdir. nk: brnn, anlamay paralamaya rzs yoktur. Ancak
mallarn bedeli ayn ayr aklanrsa, bunda bir saknca yoktur. nk bu durumda muamele, gerekte ayr ayr
satlardr.
Alc ve satcdan biri, kar tarafn dediini kabul etmeden meclisten kalkarsa, sylenen sz hkmsz olur.
nk: meclisten kalkmak, vazgemenin kantdr. Dediimiz gibi, her iki taraf da caymada serbest
olduklarndan meclisten kalkmak, caymann almeti olur. cp ve kabulden sonra, sat kesinleir ve -maln
kusurlu kmas veya alcnn mah grmemi olmas durumlar hari- onlardan hibiri, sattan cayamaz.
mam- afii (Radyallh anh) ise: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Alc ve satc,
ayrlmadklar srece cayabilirler. 1070 hadis-i erifine dayanarak: cp ve kabulden sonra da mecliste
cayabilirler. demitir.
Biz diyoruz ki: sat feshetmek kar tarafn hakkn ortadan kaldrmak olduu iin caiz deildir. Yukardaki
hadis ise, kabul edip etmeme serbestliine hamledilmitir. Hadiste bu yoruma iaret de vardr. nk onlar,
1069
Bu hadisi Ashaptan Abdullah bn-i mer. Abdullah bn-i Amr. Hakim b. Huzam Semre b. Cndb ve Eb Berze rivayet etmilerdir :
Abdullah bn-i mer'in rivayetini Ktb-i Sitte Satc ile alc ayrlmayp beraber kaldka cayabilirler eklinde kaydetmilerdir. Buhari
(alm-satmlar) c. 1 s. 283. Mslim (alm-satmlar) c. 2 s. 6 Eb Dvd (alm-satmlar) c. 2 s. 133, Tirmiz (alm-satmlar) c.1 s. 161, bn-i
Mce (alm satmlar) c. 1 s. 158; Semre'nin rivayeti de su ekildedir: Satc ile alc birbirlerinden ayrlmadka cayabilirler bn-i Mce c.
2 s 158; Nesai c 2 s. 213
Abdullah bn-i Amr'in rivayetini Eb Dvd, Tirmizi ve Nesai Satc ile alc ancak birbirlerinden ayrlmadka cayabilirler. Meer ki
cayabilme art yaplm olan bir akit olsun. Kiiye, arkadandan -cayamasn diye- ayrlmak hell deildir seklinde kaydetmilerdir. Nesa
(alm-satmlar) c. 2 s. 213; Eb Dvd (alm-satmlar) c. 2 s. 133; Tirmiz (alm-satmlar) c. 1 s. 162
Hakim b. Nizam'n rivayeti de Satc ile alc birbirlerinden ayrlmadklar srece cayabilirler. Eer birbirlerini aldatmaz ve erei
sylerlerse satlar bereketli olur ve eer yalan syleyip mallarnda bulunan kusur ve eksiklii gizlerlerse, satislarudaki bereket silinip yok
olur eklindedir. Buhari c. 2 s. 284; Mslim c. 2 s 6; Nesai c. 2 s. 212; Eb Dvd c. 2 s 134.
Eb Berze'nin hadisini de Eb Dvd ile Nesai Abbad b. Nasib'den naklen u ekilde kaydetmilerdir: Bir sava yolculusunda
bulunuyorduk. Konakladmz bir yerde arkadan biri bir at bir kle ile trampa etti ve nn kalan ksm ile geceyi orada geirdik. Sabah
olunca arkada piman olup atn eyerlemeye davrand. Durumu gren adam eilip at elinden ekmek stediyse de kendisi at vermedi.
Bunun zerine adam: Eb Berze"ye .gidelim. Peygamber Efendimizle (s.a.v.) arkadalk yapmtr. Davamz halletsin dedi ve kararghn
bir ksesinde bulunan Eb Berze'ye dip durumu anlattlar. Eb Berze: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in hkm ile aranzda hkmetmeme
raz msnz? Peyeamher Efendimiz (s.a.v.) Satc ile alc birbirlerinden ayrlmadka cayabilirler buyurmutur. Siz de dnden beri
burada olduunuza gre biribirinizden aynlmamsnzdr dedi. Eb Dvd (alm satmlar) c. 2 s. 133; bn-i Mce (alm satmlar) c. 1 s. 158
1070
pazarlktan sonra deil, pazarlk sresince alc ve satcdrlar. En azndan hadsin bu mnya gelme ihtimali
vardr. Hadisteki ayrlma ise, szlerin ayrlmasdr.
Satn caiz olmas iin, iaret edilerek gsterilen bedellerin miktarn bilmek art deildir. nk: bildirmek iin
gstermek yeterlidir. Miktarn bilinmemesi de anlamazla yol amaz.
Mutlak bedeller ise, miktar ve vasflar bilinmedike, sat bedeli olmalar sahih deildir. nk : maln teslim
ve tesellm, ancak kesin anlamayla mmkndr. Bedeldeki belirsizlik ise, anlamazla yol atndan teslim
ve tesellm imkanszlar. Bu nitelikteki her belirsizlik, satn caiz oluunu engeller. Bu, temel bir kuraldr.
Sat, hem pein bedelle hem de sresi befli olan v'deli bedelle caizdir. nk: Allah sat hell klmtr.
1071
yet-i kerimesi mutlaktr.
Bir de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selem)den Bit Yahdiden belli bir v'deyle bir yiyecek satn
ald ve zrhm Yahdiye rehin olarak brakt rivayet edilmitir. 1072
V'denin mutlaka belli olmas gerekir. nk, srenin bilinmemesi, sat anlamasyla vacip olan teslime engel
olur. Zira bu durumda onlardan biri, ksa zamanda hakkn almak isterken br bu hakk ge vermeye alr.
Bedel mutlak olarak sylenirse, memlekette tedavlde olan para itibar edilir. nk: herkesin tanyp kulland
para odur. O halde mutlak para denilince o anlalr.
Tedavldeki paralar, birden fazlaysa, onlardan biri belirtilmedike sat fasittir. Bunlar, deerce eit iseler hkm
budur. nk, bu durumda paradaki belirsizlik, anlamazla yol aar. Ancak aklamayla belirsizlik ortadan
kalkar veya paralardan biri daha ok yaygn ise mutlak olarak sylenen para ona yorumlanr ve sata bu ekilde
caiz olur. Bu durum, paralarn deerce farkl olmalar halinde vardr. Yok eer bugn Semerkant' teki snai,
slasi ve Nusrat paralarla Ferana'daki Adali parasnda olduu gibi aralarnda eitlik olduu halde bunlarn
tmn kapsayan dirhem denilirse sat caizdir. Fkh bilginleri byle demilerdir. Ka dirhem denilmise, anlan
paralardan ona tekabl eden miktar alnr. nk: bu durumda anlamazlk ve deerde farkllk yoktur.
Yiyecek ve hububat lerek de lmeden de satmak caizdir. Sat yaplan mallar ayr ayr cinsten ise, durum
byledir. nk: Peygamber Efendimiz. (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle demitir:
Mallarn tr deiik olunca pein olmas artyla istediiniz ekilde satn. 1073 Bir mal lp tartmadan kendi
cinsiyle satmak ise byle deildir. nk, burada rib ihtimali vardr. Maln miktarn bilmemek, teslim ve
tesellme engel olmadndan hkm bakmndan bedelin miktarn bilmemeye benzemektedir.
Miktar bilinmiyen ayn kapla ve ayn tan arlyla sat yapmak caizdir. Buradaki belirsizlik, anlamazla
yol amaz. nk teslim, hemen yapldndan maln teslimden nce, helak' olmas ok zayf bir ihtimaldir.
Selem -pein para ile vadeli mal sat- de ise, hal byle deildir. Onda mal teslimi sonradan yapld iin
teslimden nce helak olmas, zayf ihtimal deildir. Bylece de anlamazla yol aabilir. mam. Eb Hanife
(Radiyallh anh)'den bunun Selem dnda da caiz olmadn syledii rivayet edilmitir. Fakat birinci gr
daha kuvvetli ve daha aktr.
Bir kimse, lei bir dirheme olmak zere, bu tahl kmesini sattm derse, mam Eb Hanife (Radiyallh anh)
'ye gre yalnz bir lek satlm olur. Ancak ka lek olduunu belirtirse tm satlm olur. Dier iki mam
ise, her iki durumda da satn caiz olduunu sylemilerdir. mam Eb Hanife yle demitir:
Bu meselede satlan maln ve bedelin yekn miktarlar bilinmediinden geen ifdeyi mahn tmne hamletmek
mmkn deildir. Bu nedenle en aza hamledilir. nk bunda bir lek ve bir dirhemin bulunduu
bilinmektedir. Ancak btn lekleri belirterek veya mecliste lerek belirsizlik ortadan kaldrlrsa bu takdirde
caiz olur. Bu mesele, una benzer:
Bir kimse falancann, zerimde bir dirhemi vardr, diye ikrar ederse bu durumda ikrar edene yalnzca bir dirhem
lzm gelir. Dier iki mam ise yle demilerdir:
Bu meseledeki belirsizlik, alc ve satc tarafndan giderilebildiinden sata engel deildir. Nitekim bir kimse,
iki klesinden birini belirsiz olarak sattnda, sat caiz olup alc iki kleden birini almakta serbesttir. mam
Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre, bir lekte sat caiz olduu zaman alc, alp almamada serbesttir. nk
muamele, tek pazarlk olmaktan karak her lek iin ayr muamele gerekecektir. Mecliste lld veya
leklerin tm sonradan belirtildii zaman da durum ayndr. Zira alc miktar yeni rendiinden yine alp
almamada serbesttir. Sat srasnda grmedii mal, sonradan grdnde alm almamada serbest olduu gibi.
Bir kimse tanesi bir dirheme olmak zere bir sr koyun satarsa mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre,
tmnn sat geersizdir. Ayn ekilde bir kuma, her arn bir dirheme olmak zere arnlarla satan ve
arnlarn miktarn belirtmeyen kimsenin yapt sat da geersizdir. Trleri deiik sayl eyler de yledir.
1071
Bakara: 2/275.
Buhari (rehin bahsi) c. 1 s. 314 ve (cihad bahsi) c. 1 s. 409; Mslim (alm-satmlar) c. 2 s. 31.
Hz. Aie'den rivayet olunan bu hadisi Beyhakl de Cbir (r.a.)'dan rivayet edersen. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in satn ald yiyecein arpa
ve kendisinden satn ald Yahudi'nin de Beni-Zufur kabilesinden Eb ahin adnda bir kimse olduunu kaydetmitir.
10731073
Bu lfzla gariptir. Buhari dnda dier be snen sahipleri Ubade b. Samit'ten Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in syle buyurduunu
nakletmelerdir: Altn altnla, gm gmle, buday budayla, arpa arpayla, hurma hurmayla, tuz tuzla deitirildii zaman, ikisinin de
ayn miktarda olmas, pein verilmesi ve ayn mecliste teslim edilmesi gerekir. Sylediim bu eitler deiik oldua zaman ise -ikisinin ayn
mecliste teslim edilmesi art ile- istediiniz ekilde birbirleriyle deitirebilirsiniz. Mslim (alm-satmlar) c. 2 s. 25.
Darekutni de (alm-satmlar) s 296 da bunu Enes b. Malik ile Ubde b. Samit'ten Tartlan iki ey eer ayn cinsten olursa ayn miktarda
olmalar gerekir, llen iki ey de yledir. Eer cinsler deiik olursa o zaman yoktur eklinde nakletmistir. Nasb-rraye c. 4 s. 4
1072
Dier iki mama gre ise, anian mallarn tmnn sat caizdir. mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre,
buradaki sat, yalnzca belirsiz bir paray ifde eder. Bu grn gerekesini aklamtk.
Ancak u var ki, bir srden belirsiz bir koyun ve bir kumatan belirsiz bir arn satmak, farkllk gerekesiyle
caiz olmad halde, bir kmeden belirsiz bir lek satmak farkszlk gerekesiyle caizdir Bu yzdendir ki
lein belirsizlii, anlamazla yol amad halde, birinci ksmdaki belirsizlik, buna yol amaktadr. Bu
aklamayla ikisi arasndaki fark, aka anlalm oldu.
Bir kimse, bir tahl kmesini yz lek olarak yz dirheme alr ve sonradan eksik karsa bu durumda alc
serbesttir. sterse mevcudun bedelini deyerek satn alr, isterse satc fesheder. nk; sat, tamamlanmadan
blndnden alcnn mevcuda rzs gereklememi olur. ayet mal, fazla karsa fazlalk satcya aittir. Zira
sat, belli bir miktar zerinden yaplmtr. Miktar ise, malm deimeyen vasf deildir.
Bir kimse bir giyim eyasn on arn olarak on dirheme veya bir topra yz arn kare olarak yz dirheme satn
alr ve sonradan eksik olduunu grrse, bu durumda isterse bedelin tmn deyerek kabul eder isterse vaz
geer. nk: uzunlukla llmek, kumalarn ayrlmaz vasfdr. Grld zere kumalar, uzunluk ve
genilikten ibarettir. Bir hayvann organlarnda olduu gibi bedel, eyann niteliine tekabl etmez. Bu nedenle
alc onu bedelin tmyle ahr. Tahlda ise durum byle deildir. nk : bedel, miktar karl olduundan alc,
mevcut mal kadar bedel deyerek mal alr. Ancak bu meselemizde de sylenen vasf kaybolursa, sati yaplan
malm deimesiyle rzsna halef gelen alc, mal alp almamakta serbesttir.
Alc, malm belirtilen miktardan fazla olduunu grrse, fazlalk, kendisine it olup satc iin cayma hakk
yoktur. nk burada l miktar, malm bir vasfdr. Tpk kusurlu diye satlan maln, sonradan salam kmas
gibi.
Satc: unu yz arn olarak, beher arn bir dirheme olmak zere, sana sattm der ve sonradan mal,
sylenenden eksik karsa, bu durumda alc serbesttir. sterse mevcudun bedelini deyerek ahr, isterse de vaz
geer. Her ne kadar vasf, mala tbi ise de her arna ayr ayr fiyat biildiinden arnlarn herbiri, vasf
olmaktan karak malm asl gibi o]ur. nk o mal parann tm ile aim olsayd her arn br dirheme alm
saylmayacakt.
Alc, mal sylenenden fazla bulursa yine serbesttir. sterse beher arn bir dirheme olmak zere malm tmn
alr, isterse de sat fesheder. nk malm tmn almak zorunda braklrsa, tmnn bedelini vermek zorunda
kalr. Byle olunca da kazancna zarar karacandan serbest braklr. Zira akladmz gibi arnlarn her biri
asl mal gibi olmutur. Alc en az ald takdirde, vasf zikredilen mal almam olur.
Bir kimse, yz arnlk ev veya hamamn on arnn satn alrsa. mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre
sat geersizdir. Dier iki mam ise caizdir, demilerdir. ayet yz hissenin on hissesini alrsa bu ittifakla
caizdir.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh) ve mam Muhammed (Radyallh anh): yz arndan on arn, evin onda
biri olduundan yz hissenin on hissesi hkmndedir demilerdir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ise yle demitir: arn, lme letinin ad olup mecazen llen mal iin
de kullanlr. Bu ldeki mal ise bellidir. Paylarna belirtilmedii mal, arnlarla belirtilemez. Kald ki evin,
alc payna decek on arnnn yeri de belli deildir. Hissenin ise belli olmas art deildir.
mam Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre alcnn, arnlarn toplamn bilip bilmemesi arasnda bu bakmdan
fark yoktur. nk belirsizlik devam etmektedir. Hassaf ise bunun aksini sylemitir.
Bir kimse iinde on para olmak zere bir uval elbise satan-alir ve elbiseler, dokuz veya onbir para karsa
sat fasit olur. nk bu durumda ya satlan mal, ya da bedel belirsizdir.
Her elbise paras in ayr fiyat beyn edilirse, eksik kt takdirde mevcut miktarda sat caiz olup alc, abp
almamada serbesttir. Fazla karsa sat caiz deildir. nk on para olarak satlan maln miktar belirmemitir.
Kimisi: Eb Hanife (Radyallh anh)'ye gre maln eksik kmas durumunda da sat caiz deildir demi ise
doru deildir. Fakat ikisi de Herev olmak artyla iki para elbise satn alp ve bunlardan biri Mervi kt,
zaman fiyatlarn ayrm olsa bile ikisinde de sat fasittir. nk satc Merv'nin almn Herevi'nin sat iin
art haline getirmitir. Bu ise geersiz bir arttr. Akit konusu olmayan bir maln almn art komak ise
szkonusu olamaz. Bylece birbirinden ayrlm olurlar.
Bir kimse, on arn olmak zere bir elbisenin beher arnn bir dirheme satnahr ve elbise onbuuk veya
dokuzbuuk arn karsa. mam Eb Hanife (Radyallh anh)i birinci ihtimal iin on dirheme almak zorundadr
derken, ikinci ihtimal iin isterse dokuz dirheme kabul eder, isterse de vazgeer, demitir. mam Eb Ysuf
(Radyallh anh) ise; birinci ihtimalde isterse onbir dirheme kabul eder, ikinci ihtimalde ise sterse on dirheme
kabul eder isterse her iki durumda da vazgeer demitir. mam Muhammed (Radyallh anh) de yle demitir
birinci ihtimalde isterse onbuuk dirheme, ikinci htimalde isterse dokuzbuuk dirheme kabul eder. Bunu yapp
yapmamakta serbesttir. nk bir dirhem bir arnn karl olduuna gre yarm arnn karlnn da yaran
dirhem olmas gerekir.. Zira yarm arna da dier arnlarn hkm uygulanr.
mam Eb Ysuf (Radyallh anh): elbisenin beher arnna ayr ayr fiyat biildiinden her arn ayr birer
elbise paras hkmn alm fakat eksik kmtr.
mam Eb Hanife (Radyallh anh) ise yle demitir: aslnda arn, maln vasf olup ancak art ile miktar
hkmn kazanmtr. Bu hkm kazanmas ise, tam arn olmas artna baldr. Kaydn yok olmas halinde
ise, hkm ortadan kalkar. lleri standart olan pamuklu kumalar iin yle denilmitir: art koulan
miktardan artan fazlahk, alc iin hell olmaz. nk bu kuman blnmesinde bir zarar bulunmadndan
ondaki l tpk tart gibi standarttr. Bu nedenle de bu kuman tek bir arnn satmak da caizdir
demilerdir.1074
Bir Fasl
Bir kimse, bir evi satarsa -belirtmese bile -evin binaa da satlm olur. nk rfe gre ev kelimesi, hem arsay
hem de binay kapsamaktadr. Bir de bina, ayrlmayacak ekilde arsaya bal olduundan hkmen de ona tbidir.
Bir kimse bir tarlay satarsa, belirtmese bile tarladaki hurmalklar ve aalar da satlm olur. nk binada
olduy gibi bunlar da ayrlmayacak ekilde topraa baldrlar. (Ancak, belirtilmedike tarladaki ekinler onunla
birlikte satlm olmazlar.) nk ekin ayrlmak zere topraa baldr Bylece arazideki teberiye benze^ mi
olur.
Bir kimse, hurma veya meyve agacm satarsa, meyveler satcya aittir. Ancak, aha meyveleri de art kosmusa
hkm byle deildir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) syle buyurmutur;
Kim ki. bir arazi fer da iinde hurma aac bulunursa meyvesi sabanndr. Meer ki aln meyvenin kendisine ait
olmasn art kosun. 1075 Bir de meyvenin aaca olan ball yaradktan ise de esas itibaryla kalmak iin
deil, kesenek iin olduundan ekin hkmndedir. (Satc meyveleri kesmek ve satlan mal teslim etmek
zorundadr.
Tarlada ekin bulunmas halinde de hkm ayndr. Aksi halde alcnn mlk satcnn mlk ile megul olur. Bu
yzden de satc mal boaltp teslim etmek zorundadr. inde eya bulunmas halinde olduu gibi.
mam- afii (Radyallh anh) ise: Meyveler olgunlancaya kadar, ekinler de hasat zamanna kadar bekletilir.
nk satcya vacip olan normal teslimdir. Burada ise normal olan, meyve ve ekinlerin zamansz kesilip
biilmemesidir. Nitekim icar sresi bittiinde ekili olan topraktaki ekin hemen biilip atlmaz. demitir.
Biz diyoruz ki: icar meselesinde de hemen tesiim vaciptir. Sz konusu ekinin hasat zaman da ancak cret
karlnda beklenir. Bu creti teslim etmek, topra teslim etmek gibidir. Bu arada sahih gre gre meyvenin
kymetli veya kymetsiz olmas arasnda fark yoktur. Her iki durumda da meyve satcnndr. Zira anlald
zere yaplan iki rivayetin sahih olanna gre sz konusu meyvenin ayrca satlmas caizdir. O halde
kendisinden, sz edilmedike aacn satna dahil deildir. Satlan topraa tohum ekili olup henz
yeermemise o da topran satna girmez. ayet yeerip de henz kymetli bir seviyeye gelmemise bu
durumda, kimisine gre toprakla birlikte satlm olur, kimisine gre topraa dahil deildir. Bur-daki ihtilf,
ekinin henz deve aznn ve trpann yetiemedii bir seviyedeyken satnn caiz olup olmad hususundaki
gr ayrlna dayanr.
Pazarlkta, haklan ve topraktan ayrlamayan hususlar konu etmekle ekin ve meyveler sata girmez. nk ekin
ve meyveler onlardan deildir. yle ki:
Satc, bu topra az veya ok iindeki bana ait btn haklar ve topran temel hususiyetleriyle sattm dese bile
akladmz sebepten tr ekin ve meyveler gene sata girmezler. Bu son ifadede haklar ve hususiyetlerden
sz etmezse meyve ve ekinler sata dahil olurlar. Kesilmi meyve ve biilmi ekin ise, tpk eya gibi olup
aka adlarndan sz edilmedike sata girmezler.
Hem olgunlaan hem de olgunlamayan meyveyi satmak caizdir. Zira bu. kymetlenen bir mal olup ya hemen ya
da bir sre sonra kendisinden faydalanlr. Kimisi ise, olgunlamadan sat caiz deildir demitir. Fakat birinci
gr daha sahihtir,
Alc, meyveyi hemen kesmek zorundadr. Bu, satcnn mlkn boaltmak iindir. Meyveleri kaytsz artsz
veya kesilmeleri artyla satn, almsa hkm budur.
Yok eer aalarda kalmasn art komusa sat fasit olur. nk bakasnn mlkn igal etmek olan bu art,
sa akdinin gereklerinden deildir. Bu, ayn zamanda sat akdi iinde iare veya icar akdi olur. Ayn sebeple
ekinin, kalmas artyla satlmas da geersizdir.
Bu nedenledir ki mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre bu durumda meyve olgunlam olsa bile hkm
ayndr, mam Muhammed ise, burada deti nazara alarak istihsnen satn cizliine hkmetmitir.
Meyve olgunlamamsa, durum byle deildir. nk, bu takdirde, olmayan bir ey art koulmu olur. Bu ey,
meyvenin topraktan veya aatan g alarak bymesidir. Kaytsz artsz satn alrda satcnn izniyle brakrsa
bymeden doan fazlalk kendisine helldir. Satcnn izni olmadan brakrsa doan fazlal adaka olarak verir
1074
Bu lfzla gariptir. Eimme-yi Sittenin, kitaplara alsalan bu hadisin iradesi yledir:
Kim ki bir kleyi satar da klenin mal olarsa, klenin mah satcnndr. Mefer ki alc kendisine li olmasn art kosun. Ve kim ki
meyvalan alanm bir hurmal satarsa meyvalar satcya fiittr. Meer ki alc kendine ait olmasn art kosun. Buhari bu hadisi ayrca bu
ifdeyle de kaydetmitir:
Kim ki meyvalan alandktan sonra bir hurmal satarsa meyvalar hurmal satan kimseye Aittir. Meer ki aba kendisine ait olmasn art
kosun Mslim (alm-satmlar) c. 2 s. 10, Buhari (alm -satmlar) c 1 s. 293 ve (msakat) c. 1 s. 320.
1075
nk bu fazlalk, meru olmayan yoldan meydana gelmitir. Olgunlatktan sonra brakrsa sadaka vermez.
nk bu durumda meydana gelen ey, fazlalk deil, bir durum deiikliidir.
Meyvelerin olgunlama zamanna kadar kiralanan hurma aalarnda artsz olarak meyveleri brakmas halinde
fazlalk kendisine helldir. nk aalar kiralamak diye bir det ve ihtiya bulunmadndan icar hkmsz
olup satcnn bu konudaki izni muteberdir. ayet satn ald ekinin topran hasat zamanma kadar kiralar ve
ekini yle brakrsa hasat zaman belirsiz olduundan icar fasit olup doan fazlalk, kendisine hell olmaz.
artsz olarak satn ald halde teslim almadan nce aalar, bir miktar daha meyve verirse bu durumda
meyveleri birbirinden ayrmak mmkn olamayacandan satlan maln teslimi de mmkn olmayp sat fasittir.
ayet bu meyveler teslimden sonra karsa bu takdirde meyveler kark olduundan alici ve satc bunda ortak
olurlar. Meyvelerin miktar konusunda alcnn sz geerlidir. nk mal artk onun tasarrufundadr. Durum,
patlcan ve kavunda da ayndr. Bu karklktan kurtulmann yolu, akcirun kkleri de satn almasdr. Bylece
art yalnzca alcnn malnda meydana gelmi olur.
Meyveyi satarkan belli bir miktar istisna etmesi caiz deildir. nk istisna edilenden arta kalann miktar belli
deildir, mam Mlik ise bunun caiz olduunu sylemitir. Ancak satarken belli bir hurma aacn istisna ederse
geri kalan ksm, mahadeyle bilindiinden sat caizdir.
Ben diyorum ki, bunun Hasan'n rivayeti olduunu syledikleri gibi ayn zamanda Tahavi'nin de grdr.
Rivayetin zahirine baklrsa caiz oimas gerekir. nk asl olan, kendi basma satlabilen bir maln sattan
istisna edilmesinin de caiz olmasdr. Nitekim bir kmeden bir lei satmak caiz olduu gibi bir lei istisna
etmek de caizdir. Ancak satlan bir hayvann karnndaki yavrusunu veya organlarn istisna etmek byle deildir.
Bunlarn kendi basma satlar caiz olmad iin istisnas da caiz deildir. Buday baakta, baklay da kabukta
satmak caizdir. Pirin ve susam da yledir. mam- afi: Yeil baklay satmak caiz deildir. demitir. Ona
gre birinci kabuktaki ceviz, badem ve fstk da yledir. Baak konusunda ise iki gr vardr. Bize gre ise,
btn bunlann sat caizdir. mam- afii: Sat akdi yaplan bu mallar, menfaatsiz bir eyle rtl
bulunduundan kendi cinsiyle satldnda altn ve gm hammaddesi hkmnde olur. demitir. Biz diyoruz
ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den, olgunlamadan hurmann, beyazlap hastalktan
emin olmadan da baan satndan nehyettii rivayet edilmitir. 1076 Bir de baakda arpa gibi faydalanlabilen
tanelerdir, ikisi de kymet biilen mallardr. Altn ve gm hammaddesi ise byle deildir. nk onun kendi
cinsiyle satilamaymn nedeni rib ihtimalidir. Nitekim cinsi olmayan bir maln karlnda satlmas caizdir.
Bizim meselemizde de baa cinsiyle satmak caiz deildir. nk baaklardaki budayn miktar
bilinmemektedir.
Bir kimse bir ev satarsa evin kilitlerinin anahtarlar da sata dahil olur. Evin gvenlii iin kilitler, eve,
anahtarlar da kilitlere dahildir. Bunlar evin bir paras hkmnde olduklarndan ismen sy-lenmeseler bile sata
dahildirler. nk onla olmadan evden yararlanlamaz.
lein ve parann sahte olmadn tesbit edenin creti satcya aittir. Maln teslimi iin gerekli olan lme
satcya aittir. Mal, lekle satlyorsa durum byledir. Tartann ve sayann creti de yledir parann tahlili
cretine dir yukardaki gr, bn-i Rstem'in mam Muhammed (Radyallh anh)'den yapt rivayettir. nk
para tahlili teslimden; sonra yaplr. Bilindii zere bu i tartdan sonra yaplr. Hakk olan parann dierlerinden
ayrdedilmesine muhta olan da satcdr. Reddetmek zere kusurlu paray tanmaya da yine kendisi muhtatr.
bn-i Smaa'nn mam Muhammed (Radyallh anh)'den yapt rivayette bu cretin alcya ait olduu
sylenmitir. nk takdir edilen salam paray teslim etmeye kendisi muhtatr. Miktar tartyla tannrken
salamlk da tahlil ile bilinir. Bylece tart gibi alcya ait olmu olur.
Paray tartann creti ise alcya aittir. nk akladmz zere paray teslim etmek zorunda olan alcdr.
Teslim ise tartsz gereklemez.
Bir kimse, parayla bir eya sattnda nce alcya bedel detilir. Alcnn satlan malda hakk belirmi
olduundan satcmzda kabstmekle paradaki hakknn belirmesi iin nce bedel denir nk bedel, yalnz
miktarn belirtmekle belirmez. Buygular, satc ve alc arasnda eitlii salamak iindir.
Bir kimse, eyay eya ile veya paray para ile satarsa her ikisinin de ayn anda deme yapmas gerekir. kisi de
belirlilikte eit olduundan demede birini ne almaya gerek yoktur.1077
Cayabilmenin art Koulmas Bab

Satta satc da alc da, cayabilmeyi art koabilirler. Ancak: ( gn veya daha az sre iinde hem satc hem
de alc sattan cayabilirler.) Bu hkmn dayana yaplan u rivayettir: Rivayet edilir ki, Habban bin Munkz
bin Amr el-Ensari satlarda hep aldamyordu. Bunu duyan Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
1076
Bu lfzla, Buhar dnda dier be Snen sahiplerinin hepsi Nafi yoluyla Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan rivayet etmilerdir. Mslim
(alm-satmlar) c.2 s. 7; Eb Dvd, Tirmizi ve bn-i Mce Enes b. Mlik (r.a.)'dan da unu rivayet etmilprdir: Peygamber Efendimiz
(s.a.v.) zm kar araladka, tahl da sertlemedike satmaktan nehyetmitir Tirmizi (alm-satmlar) c. 1. s. 159. Nasb-rraye c. 4 s. 5
1077
kendisine yle dedi: Al veri yaptn zaman, aldanmak yoktur ve gne dek, istersem cayabilirim, de 1078
mam Eb Hanife'ye gre gnden fazlas iin cayabilme artn komak caiz deildir. Bu, ayn zamanda mam
Zfer ve mam- afii'nin de grleridir. (Dier iki mam ise 1079 bn-i mer (Radyailh anh)'n Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), iki aya kadar caymay caiz kld eklinde rivayet ettii hadise
dayanarak belli bir sre sylenmesi halinde bunun caiz olduunu sylemilerdir.
Ayn zamanda cayma hakk, aldanmann nlenmesi iin gerekli olan dnme frsatna duyulan ihtiyatan
domutur. Bu itibarla bazen gnden daha fazla sreye ihtiya duyulur. Bunun iin bu da vadeli sat gibidir.
mam Eb Hanife der ki; Cayabilme artn komak, sat akdinin gerei olan kesinlie ters der. Bunu kysa
ramen caiz kabul etmemizin sebebi, rivayet ettiimiz hadistir. O halde bu hak, hadste belirtilen sreye mahsus
olup fazlas caiz deildir.
Ancak akdin banda fazla sre konu edildii halde gn gemeden sre gne indirilirse mam Eb
Hanife'ye gre bu caizdir. mam Zfer ise, bunun caiz olmadn sylemitir. mam Zfer, akid fsid olarak
balandndan sonradan caiz hale gelemeyeceini sylemitir.
mam Eb Hanife ise yle demitir: akdi bozan sebep, gereklemeden giderildii iin akid cizlemitir.
Nitekim satc, elbiseyi, zerine koyduu ve alcnn gremedii etikete gre sattktan sonra etiket miktarn
alcya sylerse bu caizdir. Bir de akit ancak drdnc gnn gelmesiyle bozulduu iin, ondan nce sre
gne indirilirse bozucu unsur akde bulamam olur. Bu sebepledir ki, akid drdnc gnden bir ksmn
gemesiyle bozulur denilmitir. Kimisi de, akdin fsid olarak balandn, ancak sonradan artn yok olmasyla
fsidliin ortadan kalktn sylemitir. Bu gr, mam Eb Hanifenin birinci gerekesine dayanr.
Sat srasnda satc, Para gne kadar tahlil edilmezse aramzda sat yoktur derse, caizdir. Drt gne kadar
derse, mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre caiz deildir. mam Muhammed'e gre drt veya daha
fazlas da denilse caizdir. gn iinde tahlil edilirse ittifakla caizdir. Bunun gerekesi, cayma art mnsnda
olmasdr. Feshi oyalamak iin parann tahlil edilmemesi halinde sat feshetmeye ihtiya vki olur ve bylece
bu, cayabilme artnn hkmn alr.
mam Eb Hanife bunun hkmn de cayma hkm gibi kabul ederek gnden fazlasn reddetmitir. mam
Muhammed ise, bunu mutlak olarak caiz kabul etmitir. mam Eb Ysuf ise, caymada hadse, burada ise kysa
bal kalmtr. Bu meselede bir kys daha vardr ki mam Zfer de ona meyletmitir. Bu kys udur:
Bu sat yle bir sattr ki iinde arta bal fsid bir ikale akdi bozma yetkisi vardr. Sahih ikale art bile akdi
bozarken fsid ikale akdi evleviyetle bozar. Istihsnn delili daha nce akladmz gibidir.
Satcnn, cayma hakkna sahip olmas, satlan maln, mlkiyetinden kmasn engeller. nk satn
kesinlemesi, karlkl zya baldr. Oysa cayabildikleri srece sat kesinleemez. Bu nedenledir ki, satc, bu
ekilde satlan kleyi azad edebilir. Alc da, bunu satcnn zniyle teslim alm olsa bile onda tasarruf edemez.
Alc, mal teslim alr ve cayma sresi iinde mal onun elinde helak olursa satcya kymetini der. Sat,
kesinlememi olduundan maln yitirilmesiyle fesholur. Byle olunca da alcnn, maln kymetini demesi
gerekir. Satcnn elinde helak olursa alcya bir ey lzm gelmez. Nitekim kesin olan satta da byledir.
Alcnn cayma hakkna sahip olmas, satlan maln satcnn mlkiyetinden kmasn engellemez. nk alc
bakmndan sat kesin ve balaycdr. yle ki: cayma hakk, ancak bu hakka sahip olan tarafn mlkiyetinden
bedelin kmasn engeller. nk bu hak, kar tarafa deil, ona tannmtr.
Ancak mam Eb Hanifeye gre, bu durumda mal, alcnn mlkiyetine gemi olmaz. Dier iki mam ise,
alcnn mlkiyetine getiini sylemilerdir. nk mal, satcnn mlkiyetinden kt halde alcnn da
mlkiyetine gemezse sahipsizlie terkedilmi olur. Fkhta ise byle bir hkm yoktur. mam Eb Hanife yle
demitir:
Maln bedeli, alcnn mlkiyetinden henz kmad halde biz, satlan maln onun mlkiyetine getiine
hkmedersek, birbirlerinin karl olduklar halde hem mal hemde bedel hkmen bir arada alcnn mlk
olmu olurlar. Halbuki fkhta bu hkmn dayana yoktur. Bir de karlkl dei-toku, eitlii gerektirdii gibi
cayma hakk da, alcya dnme frsat vermek iin tanndndan maslahata dayanr. Halbuki alcnn
mlkiyetine gemesi halinde bz durumlarda istemedii halde satn ald kle azad olabilir, rnein: kle,
silicinin akrabas ise bu durum meydana gelir. Bylece gzetilen maslahat zedelenmi olur.
Alcnn elinde helak olursa bedelini der. Malda bir eksikliin meydana gelmesi halinde de durum ayndr.
Cayma hakk yalnz satcya tannmsa, durum byle deildir. Aradaki fark gerekesi udur: Malda bir eksiklik
meydana geldiinde onu geri evirmek mmkn deildir. Helak olmak da bir kusur neticesinde meydana geldii
1078
Bu hadisi Hakim, el-Mstedrek'te Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan u ekilde nakletmektedir :
Rabban b. Mnkaz zaif bir kimse di. Zamannda bandan yaralanp beyin zan zedelenmiti. Bunun iin Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona,
herhangi bir eyi satn aldnda, gne kadar cayabilme yetkisini vermiti. Onun dili de arlamt. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona :
Al veri yaparken: Aldanma yok de demiti. O da hep yle yapyordu. Bir eyi satn alnca eve gtrr ve oluk ocuu ona: Pahal
almsn derlerdi. O da Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bana satta cayabilme yetkisi vermitir diyordu. Bunu ayrca Beyhaki de Abdullah
bn-i mer'den u ekilde nakletmitir: Duydum ki Ensardan br adam Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e: Al-verite hep aldanyorum diye
yaknm ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona: Bir satta bulunduun zaman Aldanma yok de. Ondan sonra, satn aldn her eyi
gne kadar geri verme yetkisine sahip olursun. Raz isen elinde brakrsn, deilsen geri verirsin demitir Beyhaki c. 5 s. 273. Nasb-rraye
c. 4 s. 6-7.
1079
iin her iki durumda da akid kesinletiinden aha, maln fiyatn demek zorundadr. Cayma hakknn satcya it
olmas halinde ise, durum byle deildir. nk satcya cayma hakk tanndndan malda kusurun meydana
gelmesiyle onu geri, evirmek imknszlamaz. Helak olsa bile sat kesinlemeden helak olmu olur.
Bir kimse, gne kadar cayabilmek zere criye olan karsn satn alrsa nikh fsid olmaz. nk alc bu
art yznden ona mlik olmam. (Onunla mnsebette bulunsa bile geri evirebilir.) nk bunu nikh
vastasyla yapmtr. (Ancak kz ise geri eviremez.) nk cinsi mnsebet kzn deerini drmektedir. Bu
gr mam Eb Hanife'ye gredir.
Dier iki mam ise, bunun nikh bozduunu ve cinsi mnsebette bulunmas halinde de onu geri
eviremeyeceini sylemilerdir. nk bu kadn, alcnn mal olup onunla cinsi mnsebette bulunmas da bu
nedenledir. Bu yzden kadn dul bile olsa geri evirilemez.
Buna benzer bir ka mesele daha vardr ki, bunlarn tm, cayma art bulunduu halde maln alcnn
mlkiyetine geip gemediine dirdir.
Bunlardan biri: satlan klenin, alcnn yakn olmas halinde cayma sresi iinde azd olmasdr. Bunlardan biri
de; alcnn daha nce, bir kleye sahip olursam, azd olsun demesi halinde satn alnan klenin azd olmasdr.
Ancak, bir kle satn alrsam azd olsun derse, ittifakla azd olmu olur. nk bu takdirde, alici azd etmeyi
almdan sonra tesis etmi saylr. Bu nedenle cayma hakk da ortadan kalkar. Bunlardan biri de: satn alnan
cariyenin, cayma mddeti iinde det grmesidir.
mam Eb Hanife'ye gre, bu, cariyenin gebe olmadna yeterli delil olmazken dier iki mama gre, yeterli
deildir. Bu nedenle, cayma hakkna dayanlarak criye satcya geri verilirse, mam Eb Hanife'ye gre, satc,
cariyenin gebe olmadnn anlalmasn beklemek zorunda deilken, dier iki mama gre teslim aldktan sonra
geri evirmise bunu beklemek zorundadr.
Bunlardan biri de: criye cayma sresi iinde nikhtan tr ocuk dourursa, mam Eb Hanife'ye gre, alcnn
mml-veled'i saylmad halde dier iki mama gre saylr. Bunlardan biri de:
Alc satcnn izniyle mal kabzettikten sonra onu satcya emnet olarak brakr ve cayma mddeti iinde helak
olursa, mam Eb Hanife'ye gre, satann malndan gitmi olur. nk ona gre mal, alcnn mlkiyetine
gemediinden emnet de olsa geri verilmekle kabzn hkm de ortadan kalkar. Dier iki mama gre ise,
alcnn malndan gider. nk mal, alcnn mlkiyetine getiinden emnet muamelesi de sahihtir.
Bunlardan biri de: bir Zimmi dier bir Zimmiden cayabilme artyla iki satn aldktan sonra mslman olursa
her iki mama gre cayma hakk ortadan kalkar. nk satn almakla sahip olduu ikiyi mslman olarak geri
veremez, mam Eb Hanife'ye gre ise sat bozulur. nk daha nce bu mala sahip olamad gibi mslman
olduktan sonra da sahip olamaz.
Kendi adna cayma hakkn art koan bir kimse, isterse sresi iinde sat fesheder, isterse kesinletirir. Kar
tarafn bilgisi dnda kesinletirirse caizdir. Ancak feshederse bu, mam Eb Hanife ve mam Muhammed'e gre
kar tarafn bilgisi dnda caiz deildir. mam Eb Ysuf ise bunun da caiz olduunu sylemitir. Bu, mam-
afii'nin de grdr. Bunun caiz olmasnn art, kar tarafn bilgisidir. man Eb Ysuf:
Kar taraf, kendisine fesh yetkisi verdiinden kesinletirmede olduu gibi bu hususta da onun bilgisi art
deildir. Bu nedenle bu kii, satta vekil klman kimse hkmndedir demitir. mam Eb Hanife ile mam
Muhammed ise yle demilerdir.
Feshetmek, kar tarafn hakkna et uzatmak olur ki bu da zarar getirir. nk alc durumundaki kar taraf
fesihten habersiz olacandan satn kesinletiini sanarak malda tasarruf eder ve helak olduu takdirde de
kymetini demek zorunda kalr. Cayma hakk satcya it olduunda durum byledir.
Cayma hakk alcya it ise, bu kez satc, satt malna mteri aryamaz. Bu da bir nev zarar olduundan
yaplan feshin, kar tarafn bilgisine dayanmas gerekir. Tpk vekili azletmede olduu gibi. Akdi kesinletirmek
ise byle deildir. nk onda zorlama yoktur. Ayrca fesh hakkna sahip olduunu da syleyemeyiz. Kar
taraf, fesh yetkisine sahip deilken kendisinin buna sahip olduu nasl sylenebilir. Kald ki bir kimse,
kendisinin olmayan bir malda tam tasarruf yetkisine sahip deildir. Kar tarafn gyabnda sat fesheder ve
gn iinde kar taraf bundan haberdar olursa fesh kesinlemi olur. nk onun bu konuda bilgisi olmutur.
gn getikten sonra haberdar olursa, fesh gereklemez ve srenin bitmesiyle akid kesinleir.
Cayma hakkna sahip olan tarafn lm halinde bu hak ortadan kalkar, vrislerine gemez. mam- afi ise, bu
hakkn vrislerine getiini sylemitir. nk bu, satta sabit ve srekli bir hak olduundan kusur ve ta'yinden
doan caymada olduu gibi burada da miras geerlidir.
Biz diyoruz ki: cayma hakk, istek ve irdeden baka bir ey deildir. Bunlarn bakasna intikal etmesi mmkn
deildir.
Miras ise, intikale elverili hususlarda gerekleir. Kusurdan doan caymada ise miras mmkndr. nk
murisin sahip olduu mal salam olarak teslim alma hakkna vris de sahiptir. Cayma hakknn kendisi ise miras
olamaz. T'yinden doan muhayyerlik ise, daha ilk .bata vris iin sabittir. nk onun mal bakasnn malna
karmtr. Yoksa miras alman muhayyerliin kendisi deildir.
Bir kimse bir ey satn alrken baka birinin onun adna cayma hakkna sahip olduunu art koarsa, onlardan
biri, sat kesinletirebilir de, bozabilir de. Bu hkm, esas itibariyle istihsnen caizdir. Kysa gre ise caiz
deildir. Kys, mam Zfer'in grdr. nk bu hak, sat akdinin gerek ve hkmlerindendir. Byle olunca
da onu bakas adna art komak caiz deildir. Bedeli alcdan bakasnn demesini art komak gibi.
Biz diyoruz ki: satc ve alcdan bakas adna koulan cayma art, bunlardan birinin yerine olmas suretiyle
gerekleebilir. Bylece bunlardan biri adna konulduktan sonra akitte bulunmayan kii, onun yerine gemi
saylr. Bu, maida tasarrufu meru' hle getirmek iindir. Hl byle olunca her ikisinin de cayma hakk vardr.
Onlardan hangisi sat kesinletirirse kesinleir, bozarsa bozulur.
Onlardan biri, sat kesinletirirken br feshederse, bu durumda nce davranann karan geerlidir. nk o
srada ona kar olan bir gr yoktur. kisi ayn anda kararm aklarsa bir rivayete gre sat akdi yapann,
baka bir rivayete gre feshedenin karar muteberdir. Birincinin gerekesi udur:
Sat akdi yapann tasarruf yetkisi daha gldr. nk br yetkiyi ondan almaktadr, ikincisi ise yle
demitir:
Sat bozmak, daha gl bir hkmdr. nk kesinletirilen bir akid, bozulabdii halde bozulan bir akid
kesinletirilemez. kisi birden tasarruf sahibi olunca biz daha gl olan tasarrufu tercih ettik.
Denildiine gre birincisi tmam Muhammed'in, ikincisi mam Eb Ysuf un grdr. Yukardaki tercih, u
meseleden karlmtr. Ayn anda vekil, bir mal birisine mvekkil de bakasna satarsa, mam Muhammed,
mvekkilin tasarrufuna itibar ederken mam Eb Ysuf her ikisine de itibar ederek Mal, alclar arasnda ortakl
olur demitir.
Bir kimse, gn iinde birini geri evirmede serbest olmas artyla iki klesini bir dirheme satarsa sat fasittir.
Belli birisini geri evirmede serbest olmak zere klelerin her birini beyze satarsa bu caizdir. Bu meselenin
drt ekli vardr:
Birincisi, herbirinin fiyatn ayrmamas ve hangisini geri evirmede serbest olduunu belirtmemesidir ki bu,
ayn zamanda kitaptaki birinci ekildir. Fasit oluu, fiyatn ve satlan maln belirsizlii yzndendir. nk geri
evirilecek mal, geri evirebilme art yznden sat akdinin dnda kabul edilir. Bylece belirsiz bir kle, akid
konusu edilmi olur.
kincisi her birinin fiyatn ayr ayn aklamas ve geri evirebilecei kleyi belirtmesidir ki, bu, kitaptaki ikinci
ekildir. Bunun caiz oluunun nedeni, satlan maln ve fiyatn belli olmasdr. Geri evirilebilen klenin de
satn kabul etmek, brnn sat iin art ise de bu art sat akdini bozmaz. nk o da sat konusudur.
ncs: fiyat aklamas fakat kleyi belirtmemesidir.
Drdncs: evirilebilen kleyi belirttii halde fiyat belirtmemesidir. Son iki ekilde sat fasittir. nk,
birisinde satlan mal, brnde ise, fiyat belirsizdir.
Bir kimse, gne kadar cayabilmek zere iki elbiseden birini on dirheme satn abrsa bu caizdir. Elbise says
de olsa hkm ayndr. Elbiseler drt tane ise sat fasittir. Kysa baklrsa, btn bu durumlarda satlan maln
belirsizlii yznden satn fasit olmas gerekir. mam Zfer ile mam- afi'nin grleri de budur. stihsmn
gerekesi ise udur;
Mal geri evirebilme hakk, en uygunu seerek aldanmay nlemek iin tannmtr. Bu tr sata gerekten
ihtiya da vardr. nk alc, ou zaman gvendii bir kiiye danmaya veya kendisine mal satn ald
kiinin fikrini sormaya ihtiya duyar. Halbuki satn almadka satc, alcnn, mal bu kimselere gstermesine
msaade etmeyebilir. Bylece bu sat da hakknda esas vrid olan sat niteliini kazanm oldu.
Anlan ihtiya, elbiselerin para olmasyla giderilir. nk bunlardan biri iyi, biri orta, biri de kt kalitede
olabilir. Alc bunlardan birini semede serbest olduundan buradaki belirsizlik, anlamazla yol amaz. Para
saysnn drt olmas halinde de durum byle olmakla birlikte drde olan ihtiya zorunlu deildir. Halbuki bu
satn caiz oluu, ihtiyacn zorunlu olmas ve belirsizliin anlamazla yol amamas artlarna baldr.
artlardan yalnz birisiyle caiz olmaz. Sonra denilmitir ki; byle bir sat akdinde cayma serbestliinin yamsra
seme serbestliinin de bulunmas gerekir. El-Cami-us Sair'de zikredilen de budur. Kimisi de bunun art
olmadn sylemitir. El-Cami-ul Kebir'de zikredilen de budur.
Hal byle olunca bu kaydn dile getirilmesi, art olduu iin deil, satn znde bulunduu iindir. Cayma
hakkndan sz edilmemise, mam Eb Hanife'ye gre seme serbestliinin gnle, dier iki mama gre ise,
belirli herhangi bir sreyle kaytlanmas gerekir.
Metnin bz nshalarnda ki elbise satn alrsa, dier bz nshalarnda ise, ki elbiseden birini satn alrsa
ifdesi yer almtr ki sahih olan da budur. nk hakikatte mallardan biri satlm olup br emnettir. Birinci
ifde de ise mecaz ve istiare vardr.
Anlan iki elbiseden biri, helak olur veya kusurlanrsa, alc bedelini deyerek onu almak zorunda kalr ve
brnn emnet oluu kesinleir. nk kusurlu mal geri evirilemez. kisi birden ve ayn anda helak olursa,
alc, herbirinin bedelinin yarsn demek zorundadr .nk ikisinde de hem satlk hem de emnet olma
vasflar vardr. Cayma serbestliinin bulunduu satta ikisi de geri evirilebir. Mallardan birini seme hakkna
sahip olan taraf, lrse vrisi, mallardan birini geri evirebilir. Mallar kark olduundan vrise kalan, seme
hakkdr. Bu sebeple de vrisin bu hakk belli bir sreyle kaytlanamaz. Cayma hakk ise, daha nce
akladmz zere miras braklamaz.
Bir kimse, geri evirmede serbest olmak zere bir ev satn alr ve o evin bitiiinde satlan baka bir evi uf'a
hakkyla alrsa birinci sata da nz gstermi olur. nk: uf'a hakkna sahip kmak, birinci evin de sahibi
olduuna karar verdiini gsterir. Zararl komuluu nlemek iin olan bu hak ise, srekli olup cayma hekn
ortadan kaldrr ve ikinci evi satn alma anndan itibaren mlkiyet alcya geer. Bylece komuluun ilk. satla
gerekletii de belirlenmi olur. Bu izaha yalnzca Eb Hanife'ye gre ihtiya vardr.
ki kii, geri evirebilme kaydyla bir kle satn aldktan sonra onlardan biri kesin rz gsterirse mam Eb
Hanife'ye gre (br o kleyi geri eviremez.) Dier iki mam ise, geri evirebilir, demilerdir. Bu gr
ayrl, kusur veya grmekten doan geri evirme hakknda da mevcuttur. Her iki mam, yle demilerdir :
Geri evirme hakknn ikisine birden verilmesi, bu hakkn her birisine ayr ayr verilmesi anlamndadr. Hal
byle olunca onlardan birinin, hakkndan vazgemesi, brnn bu hakkn ortadan kaldrmaz. nk bu, onun
hakkm iptal etmek olur. ,mam Eb Hanife ise, demitir ki:
Mal, satc tarafndan, ortaklkla kusurlu olmakszn satld halde alclardan birinin, mah geri evirmesi
durumunda satc, bu mal br alcyla ortak olarak geri alacak ki bu da ona gre malda ortaklk kusurunu
meydana getirir. Bunun ise fazla bir zarar vardr. Kald ki iki alcya birden geri evirme hakknn verilmesi iin
ikisinden birinin mah geri evirmesini satcnn kabul etmek mecburiyeti yoktur. nk ikisi birden geri
evirebilirler.
Bir kimse, ekmeki veya yazc olduu kaydyla bir kle satar ve kle yle kmazsa alc, isterse onu tam fiyatla
kabul eder, isterse de almaktan vazgeer. nk bu, art komakla hak edilen aranr bir vsftr. Vsfn
bulunmamas ise, alcya serbestlik salar. Zira alc, o vsf olmakszn almaya raz olmamtr. Bu mesele,
maln eitli olmasndan kaynaklanr. Bu durumda, amalardaki farkllk az olduundan akid bozulmaz.
Hayvanlarn erkeklik ve diilik vsflarnda olduu gibi. Bu mesele hkm bakmndan salamlk vsfnn
kaybolmas gibidir. Kabul ederse tam fiyatla kabul etmesi gerekir. Zira fiyatlar, tli amalar olan vasflara
tekabl etmezler.1080
Grlmeden Satn Alnan Mal, Grdkten Sonra Geri evirme Bab

Bir kimse, grmedii bir eyi satn alrsa sat caizdir. Fakat grd zaman serbesttir. sterse ald fiyatla alr,
isterse geri evirir. mam- afii ise: Burada satlan maln, nasl olduu bilinmediinden sat akdi kesinlikle
sahih deildir, demitir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle buyurmutur:
Bir kimse, grmedii bir eyi satn alrsa grdnde alp almamakta serbesttir. 1081
Bir de grlmedii iin nasl olduunu bilmemek, anlamazla yolamaz. Zira beenmedii takdirde geri
evirebilir. Bu, grlen maldaki vsf belirsizliine benzemektedir.
Alc: Ben razym dese bile, mal grdkten sonra yine geri evirebilir. Yaptmz rivayet gereince geri
evirme, grmeye bal olduundan grmeden mal geri evirilemez. Mal grmeden nce sat feshetme hakk
ise, hadis gerei olmayp akdin kesin olmayndan kaynaklanmaktadr. Bir de bir eyin niteliklerini bilmeden
ona rz gstermek, geerli olmadndan alcnn mal grmeden raz oldum demesi de muteber deildir. Fakat
geri evirdim derse bu, geerlidir.
Bir kimse, grmedii bir eyi satarsa onu geri eviremez.
mam Eb Hanife, nceleri kusur ve arttan doan muhayyerlii dikkate alarak burada da satcnn mal geri
evirebileceini sylyordu. nk satn kesinlemesi, satann vermeye, alann da almaya tam rz
gstermelerine baldr. Bu ise, ancak satlan maln grlp nasl olduunun bilinmesiyle gerekleebilir. O
halde satc, grmedii maln elinden kmasna rz gstermi saylmaz. mam Eb Hanifenin son grnn
gerekesi ise, hadiste geri evirebilmenin satmaya deil, satn almaya balanm olmasdr.
Ayrca rivayet olunmaktadr ki Hz. Osman (Radyallh anh) Basra'daki bir tarlasn Hz. Talha (Radyallh
anh)'ya satm ve bz kimseler, Hz. Talha'ya, aldandn sylemiler, Hz. Talha da yle demitir:
Ben grmediim bir mal satn aldmdan, onu geri evirebilirim. Bz kimseler de Hz. Osman'a aldandn
sylemiler, Hz. Osman da yle demitir:
Ben grmediim bir mal sattm iin onu geri evirebilirim.
Bunun zerine aralarnda Cbeyr b. Mutim'i hkem yapmlar, Hz. Cbeyr de bir grup sahabe huzurunda geri
evirme hakknn Hz. Talha'ya it olduuna karar vermitir. 1082
1080
Bu hadis hem msned ve hem mrsel olarak rivayet olunmutur. Msned olarak onu yalnz Darekutni Eb Hreyre (r.a.)dan rivayet
etmitir.
Mrsel olarak ise. Darekutni'den baka ayrca bn-i Ebi eybe ile Beyhaki de rivayet etmilerdir ve Beyhakl hadisin sonunda sterse alr,
isterse brakr ziyadesini de kaydetmitir. Darekutni (alm-satmlar) c. 2 s. 290
1082
nce Tahavinin erh-lasar'da sonra Beyhaki'nin de Snende Alkarna b. Ebi Vakkas'tan naklettikleri bu eserin ifdesi yledir:
Hz. Osman (r.a.) Basra'daki bir tarlasn Talha b. Ubeydullah (r.a.)'a satt. Talha b. Ubeydullah'a :
Sen aldanmssn dediler. Talha :
Ben cayabilirim. nk grmediim bir mal satn almsmdr dedi. Hz. Osman'a da :
Sen aklanmsn dediler. Hz. Osman da :
1081
Sonra grmekten sonra muhayyerlik, zamana bal olmayp onu iptal edecek sebep oluuncaya dek devam eder.
Muhayyerlik artn iptal eden kusurlanma ve tasarruf, bunu da iptal ederler. Sonra bu tasarruf azd ve tedbir
akdi gibi' telfi edilemeyen veya mutlak sat, rehin ve icar gibi bakasna bir hak salayan bir tasarruf ise,
grmeden nce de grdkten sonra da cayma hakkn iptal eder. nk sat kesinletiinden fesh
imknszlam ve dolaysyla cayma hakk da dmtr. Yok eer artl sat, pazarlk veya teslim-siz hibe gibi
bakasna bir hak salamayan bir tasarruf ise anlan hakk, grmeden nce iptal etmez. nk bunlardan her biri,
ak rzdan daha etkili deildir. Fakat grdkten sonra iptal eder. nk burada rzya dellet vardr.
Bir kimse, kmenin yzne veya drl elbisenin d grnne veya hayvann yzne ve kaba etine bakarak
bunlar satn alrsa cayma hakkma sahip deildir. Bunun fhk gerekesi udur:
Satlan maln her tarafn grmek, mmkn olmadndan satn art deildir. Bylece renmeye yetecek
miktar grmekle yetinilir.
Birden fazla eyann sat yaplyorsa; bu durumda, llen ve tartlan mallar gibi sat yaplan eyann taneleri
arasnda fark yoksa yni tek rnekle gsterilebiliyorsa bir tanesini grmekle yetini-lir. Ancak grlmeyenler,
grlenden kt ise, alc alp almamakta serbesttir. Yok eer elbise ve hayvanlarda olduu gibi taneleri arasnda
fark varsa hepsini grmek gerekir.
Kerhi'nin dediine gre ceviz ve yumurta da bu gruptandr. Fakat bunlarn taneleri, yap itibariyle birbirine yakn
olduundan buday ve arpa gibi olmalar daha uygundur. O halde biz diyoruz ki:
Kmenin yzne bakmak yeterlidir. nk o, llen trden olup rnekle gsterildiinden baklan rnek
baklmayann da niteliini tantr. Geri kalan ksm rnekle tannan elbisenin d grnne bakmak da yledir.
Ancak katlar iinde marka yeri gibi ama olan bir husus varsa onu da grmek gerekir.
nsanda ama olan yer, yzdr. Hayvanlarda ise, yz ve kaba ettir. O halde ama olmayan deil, olan grmek
gerekir. Kimisi ise, hayvann ayaklarn da grmeyi art komutur.
Ancak mam Eb Ysufdan rivayet edilen birinci grtr. Et koyununun satnda onu ellemek arttr. nk
ama olan et, ancak bu ekilde bilinir. Damzlk koyunda ise memeyi grmek gerekir. Yiyeceklerde de tatmak
gereklidir. nk ama ancak byle bilinir. Avlusunu grp odalarn grmedii bir evi satm alan kimse onu
geri eviremez. Evin d tarafn veya bahenin aalarn dardan grrse durum yine ayndr.
mam Zfer'e gre ise evin odalarna girip bakmak gerekir. Kudur'deki gr ise, o yre halknn evler
konusundaki dete gredir. nk o devirde evler arasnda fark yoktu. Bugn ise evin iine girmek gerekir.
nk evlerin dna bakmak ileri hakknda bilgi salamaz.
Vekilin bakmas alcnn bakmas gibidir. yleki kusur dndaki bir sebepten tr geri eviremez. Elinin
bakmas ise, alcnn bakmas gibi deildir. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise; vekil ile eli
ayn durumdadr ve aldklar mal mteri geri evirebilir demilerdir.
Ben diyorum ki, yni teslim almadaki vekil byledir. Satn almadaki vekilin grmesi ise, geri evirme hakkn
icm' ile ortadan kaldrr. Dier iki mam ise yle demilerdir:
Bu vekil, cayma hakkn kaldrmada deil, yalnzca teslim almada vekil klnmtr. Bu nedenle veklet almad
hususta yetkili deildir, ve buradaki durum, kusur ve arta bal cayma hakk ile bilerek cayma hakkm drme
gibidir. mam Eb Hanife ise yle demitir: Teslim almak iki trldr. Birincisi, tam teslim almaktr ki bu,
grerek teslim almaktr. kincisi ise, eksik teslim almaktr ki bu, grmeden teslim almaktr. Sebebine gelince:
tam teslim, sat akdinin tam oluuyla gerekleir. Sat akdi ise, grmeye bal cayma hakk kald srece kesinlemez. Mvekkilin sahip olduu her iki eit teslim alma yetkisine vekil de sahiptir.
Grerek teslim almada mvekkilin olduu gibi vekilin de cayma hakk ortadan kalkar. nk vekillik mutlaktr.
ayet vekil, mal kapah olarak teslim alrsa, eksik teslim alma yznden vekillii sona erer ve kendisi bundan
sonra alcnn cayma hakkn ortadan kaldramaz.
Fakat kusura bal cayma hakk byle deildir. nk bu cayma hakk, satn kesinlemesini engellemediinden
mevcut olmakla birlikte teslim alma kesinlemektedir. artl caymada da ayn ihtilf vardr. Teslim almakla
cayma hakknn ortadan kalkmad kabul edilse bile mvekkil, bu hakkn kalmas halinde tam teslim alma
yetkisine sahip deildir. nk bu hak mal teslim almasyla yok olmaz. Aslnda alp almamada serbest olmak,
mal teslim aldktan sonra balar. Hl byle olunca vekili de bu yetkiye sahip deildir. Eli de vekil gibi deildir.
nk o hi bir yetkiye sahip olmayp grevi sadece haberi bildirmek olduundan satta haberci olduu srece
teslim alma ve etme yetkisi yoktur.
Amann -kral ve sat caizdir. Fakat satn alnca geri evirmede serbesttir. nk o, grmedii bir eyi satn
almtr. Bunun hkmn ise daha nce akladk. (Sonra dokunmayla tannan mal elleyerek, koklayarak
tanman mal koklayarak, ve tatmakta tannan mab da tadarak satn alrsa cayma hakk der.) Tpk grende
olduu gibi.
Tanmaz maln durumu kendisine aklanmadka cayma hakk ortadan kalkmaz. Selem'de olduu gibi burada
da aklama grmenin yerine geer. mam Eb Ysuf dan yle dedii rivayet edilmitir:
Gz olduu takdirde mal grebilecei bir yerde durarak raz oldum, derse cayma hakk ortadan kalkar. nk
Ben cayabilirim. nk grmediim bir mal satm bulunuyorum dedi ve bunun zerine Cbeyr b. Mutam'i aralarnda hakem kldlar.
Cbeyr (r.a.)da Ashab-i Kiramdan birok kimselerin huzurunda Talha cayabilir. Osman cayamaz diye hkmetti erh-lasar c. 2. s. 201,
Beyhaki {Alm-satmlar) c. 5 s. 268
bilfiil onu grmesi imknsz olduundan onu grm gibi olmas bilfiil grme yerine geer. rneim: Dilsizin,
namazda okuma yerine dudaklarn kprdatmasnn ve dazlak kafal hacnn sa kesme yerine bana ustra
srmesinin hakikat yerine gemesi gibi. Hasan (Radyallh anh) yle demitir :
m, -kr- mal grerek teslim alacak birini vekil yapar. Bu gr, daha ok mam Eb Hanife' nin grne
benzemektedir. Zira biraz nce getii zere vekilin grmesi de mvekkilin grmesi gibidir.
Bir kimse, iki elbiseden birini grerek ikisini de satnaldiktan sonra brn de grrse, her ikisini de geri
evirmesi caizdir. nk elbiseler deiik olduundan birini grmek, brn de grmek demek olmaz. Bu
nedenle grmedii malda cayma serbestlii devan etmektedir. Ancak henz kesinlememi olan tek sat akdini
paralamamak iin yalnz grmediini deil, ikisini de geri evirmesi lzmdr. Sebebine gelin:
ster teslim almaktan nce, ister sonra olsun, grmeye bal cayma hakk srd mddete sat
kesinlemediinden, Hkim karar ve kar tarafn nzs olmakszn mal geri evirebilir. Bu, sat temelden
feshetmek olur.
Bir kimse grmeye bal cayma hakkna sahip olarak lrse, bu hakk ortadan kalkar. nk arta bal cayma
hakk babnda akladmz zere bize gre bu hakka miras hkm yoktur.
Bir kimse, bir eyi grdkten bir sre sonra satn alrsa o ey, grd zamanki vasfta ise onu geri eviremez.
nk o eyin vasflar hakkndaki bilgi, ilk grmeden domutur. Bu bilginin yok olmasyla cayma hakk
doar. ayet imdi satn ald maln o zaman grd maln ayns olduunu bilmezse bu takdirde cayabilir.
nk bu durumda alcnn rzs yoktur.
Onu deimi olarak grrse geri evirebilir. nk ilk grmesi, onun imdiki niteliklerini tantmadndan mal
grmemi gibi olur. Deiiklikte ihtilf ederse, satcnn dediine itibar edilir. Zira deiiklik, sonradan meydana
gelen bir eydir. Satc keslnle-tiren sebep ise aktr. Denildii zere araya uzun zaman girmise bu kez durum
alcnn lehine olur. ayet grmek hususunda ihtilfa derlerse asl olan grmemek olduundan ve alc da
grmeyi inkr ettiinden geerli olan, ahcnn dediidir.
Bir uval Zt 1083 elbisesini grmeden alarak ondan bir elbise satan veya hibeyle bakasna veren bir kimse, mal
kusurlu kmadka onu geri eviremez. Bu hkm artl caymada da ayndr. nk satlan geri evirmek
mmkn olmada gibi satlmayan geri evirmek de kesinlemeyen sat akdinin blnmesine yol aar. Zira
grmeye ve arta bal cayma haklar, sat akdinin kesinlemesini engellerler. Kusura bal cayma hakk byle
olmayp onunla birlikte mal teslim alrsa sat kesinleir.
Durum, teslim almanda byle olup teslim alnmayanda sat kesinlemez. ayet alcnn satt elbise fesh ile
kendisine geri verilirse, bu durumda kendisi de mal, grmekten doan cayma hakkyla satcya geri verip
vermemekte serbesttir. ems'l-eimme es-Sorahs byle demitir. mam Eb Ysuf tan: artl caymada olduu
gibi grmeye bal caymada da cayma hakk ortadan kalktktan sonra geri dnmeyeceini syledii rivayet
edilmitir. Kudri de bu gre itimad etmitir.1084
KUSURDAN DOLAYI CAYABLME BABI
Alc, satlan maldaki bir kusurdan haberdar olduunda isterse mal tam fiyatla kabul eder, isterse de geri evirir.
nk mutlak sat, kusursuzluu gerektirir. Bu vasf yok olunca alc raz olmad bir eyi alp almamakta
serbesttir.
Ancak alc mal elinde tutup fiyat eksik veremez. Zira satta fiyat vasfa tekabl etmez. Bir de satc, maln,
belirttii fiyattan az bir bedelle elinden kmasn kabullenmediinden bundan zarar grr. Halbuki mal geri
evirerek satcya zarar vermeden de alcnn zarar nlenebilir. Kusurdan maksat, satcnn yanmda iken varolan
ve alcnn sat srasnda ve teslim alrken grmedii kusurdur. Aksi halde nz gstermi saylr. Ticaret ehline
gre kymeti dren her husus kusurdur. nk zarar, maliyet eksikliiyle o da fiyatn dmesiyle meydana
gelir. Kusuru tesbitte geerli olan l, ticaret ehlinin rfdr.
Alc, yannda malda bir kusur meydana geldikten sonra satcnn yanmda iken var olan bir kusurun farkna
varrsa, mal reddetmeden eksik fiyatla kabul edebilir. nk mal, satcnn mlkiyetinden salam olarak
ktndan onu kusurlu olarak geri evirmede satcnn zaran vardr. Bu nedenle geri evirilmesi mmkn
deildir. Ayn zamanda alcy da zarardan korumak gerektiinden kusur kadar fiyat drmek tek aredir.
Ancak satc, mal kusuruyla birlikte kabul ederse bu durumda zarara rz gsterdiinden geri evirebilir.
Bir kimse, ald elbiselik kuma kestikten sonra kusurlu olduunu grrse, kusurdan doan fark satcdan alr.
Kuman kesilmesi, sonradan meydana gelen bir kusur olduundan mal, bu vaziyetle geri evirilemez.
ayet satc, ben onu bu haliyle kabul ediyorum derse buna hakk vardr. nk mal kendisi iin evirilemezken
o buna raz olmutur.
Bununla beraber alc onu satarsa hi bir hak iddia edemez. nk satc, geri almaya raz olduundan onu geri
vermek artk imknsz deildir. Hl byle olunca alc, mal satmakla hapsetmi olduundan dk fiyat
isteyemez.
Kuma kesip dikerse veya krmzya boyarsa veya kavuta ya kartrrsa sonra da maln kusurlu olduunu
1083
1084
Zt: Hindistan'da bir topluluun ad olup bu elbise onlara nisbet edilir.

grrse dk fiyat demeyi isteyebilir. Maldaki art nedeniyle onu geri evirmek imknszlamtr. Art
nazara almadan sat feshetmenin mns yoktur. nk bu art maldan ayrlamaz. Artla birlikte geri
evirmenin de gerekesi yoktur. nk art satlmam olduundan mal geri evirmek tamamen imknszdr.
Satc, onu bu haliyle geri alamaz. nk szkonusu mknszlk, fkhn gerei olup srf onun hakk bakmndan
deildir.
Alc kusuru grdkten sonra man satarsa kk fiyat demeyi isteyebilir. nk satmadan nce de geri
evirmek imknsz olduundan mah satmakla hapsetmi olmaz, ite biz buna dayanarak dedik ki:
Bir kimse satn ald bir kuma keserek kk ocuuna diktikten sonra kusurunun farkna varrsa dk fiyat
demeyi talep edemez. ocuk ergin ise bunu isteyebilir. nk birincide elbise dikilmeden ocuun mab
olurken ikincide dikildikten sonra teslim edilmekle ergin ocuun mah olmutur.
Alc, satn ald kleyi ldrr veya yiyecei yerse mam Eb Hanife'ye gre hibir hak iddia edemez. Yaplan
rivayetin zahiri byledir.
mam Eb Ysuf'un: alc hak iddia edebilir dedii rivayet edilmitir. nk efendinin klesini ldrmesine
dnyevi bir ceza terettp etmez. Bu itibarla bu da klenin kendiliinden lmesi gibi olur. Mesele de kapanr.
Alcnn satn ald yiyecei yemesi konusunda da ayn ihtilf vardr. Her iki mama gre bu durumda alc hak
iddia edebilir. mam Eb Hanife ise istihsna dayanarak hak iddia edemez demitir. Elbiseyi ynthncaya dek
giymesi halinde de ayn ihtilf vardr. Her iki mam demilerdir ki:
Bu durumda alc, malda satn almann gayesi olan ve det haline gelen bir tasarrufta bulunmutur. mam Eb
Hanife ise yle demitir:
Yaplan tasarruf, tazminat gerektirdiinden maln geri evirilmesi imknszlamtr. Bylece satma ve ldrme
gibi olur ve tasarrufun ama oluuna baklmaz. Bilindii zere mal satmak da onu satn almann amalarndan
olduu halde hak iddia etmeyi engellemektedir. Yiyecein bzsn yedikten sonra kusurun farkna varrsa mam
Eb Hanife'ye gre durum ve gereke ayndr. nk yiyecek, tek bir ey hkmnde olduundan bu, bzsn
satmak gibi olur. Dier iki mama gre ise btn bu durumlarda eksik fiat demeyi isteyebilir.
Onlardan yaplan dier bir rivayette ise, maln blnm olmas, satcya zarar vermediinden alc kalan ksm
geri evirebilir, denilmitir.
Bir kimse, yumurta veya kavun veya acur veya hyar veya ceviz satn aldktan sonra bunlar krar ve bozuk
olduklarn grrse bu durumda, onlardan faydalanmam, sa bedelin tmn geri alr. nk bunlar bu
halleriyle mal olmadklarndan sat hkmszdr. ddia edildii gibi ceviz kabuunun olgunlamas muteber
deildir. Zira gerek deeri ekirdeiyledir.
Mal bozuk olduu halde ahc ondan faydalanrsa geri evirenez. nk krlma sonradan meydana gelen bir
kusurdur. Ancak imkn nisbetinde zarar nlemek iin lahc kusurdan doan eksiklii geri abr.) mam- afii ise
geri evirir. nk cevizin krlmas alcnn tasarrufuna verilmesi nedeniyledir, demitir.
Biz diyoruz ki: kullanma yetkisi, mal satcnn mlkiyetinde iken deil, alcnn mlkiyetinde iken meydana
geldiinden alcnn, satn ald elbiseyi kesmesi gibidir. Az bir ksmnn bozuk olduunu grrse istihsnen
sat caizdir. nk bu gibi inallar firesiz olmaz. Zten ceviz, yzde bir veya ikilik firesiz olamaz. Bozuk oksa
sat caiz olmayp alc bedelin tmn geri alr. nk bu, mal ve baka bir eyi bir araya getirmek olur. Tpk
hr ve kleyi birletirmek gibi.
Bir kimse, llen veya tartlan bir mal satn aldktan sonra bir ksmnn kusurlu olduunu grrse ya tmn
geri evirir veya tmn kabul eder. Maln tesliminden sonra durum byledir. nk llen mal, ayn cinsten
ise tek bir ey gibidir. Nitekim grld zere l letleri de Krr vb. gibi tek isim alrlar. Denilmitir ki:
tek kapta satlmsa durum byledir. ki kapta olduu takdirde iki kle hkmndedir. Yni, kusurlu bulunan kab
geri evirirken brn evirmez.
Maln bir blmnn bakasna it olduu anlalrsa arta kalan geri eviremez. nk ne blmenin alcya
zarar vardr, ne de bir ksmnn bakasna it kmas, satn kesinlemesini engeller. Zira satn kesinlemesi,
mal sahibinin deil, sat akdini yapann rzsna baldr. Durum, maln teslim alnmasndan sonra byledir.
Teslimden nce durum anlalrsa alc, kalan ksm geri evirebilir. Zira bu takdirde sat akdi kesinlemeden
blnm olur.
Bu mal elbise ise geri evirip evirmemekte serbesttir. nk elbisede bir kusur olan ortaklk bir ksmnn
bakasna it olduunun anlalmasyla sat srasnda da var olduu ortaya kar. llen ve tartlan mallarda ise
ortaklk kusur deildir.
Bir kimse, satn ald cariyede yara bulup onu tedavi eder veya satn ald yaral hayvana binerse bu, raz
olmak demektir. nk bu davran, alcnn o mal yannda brakmasnn kantdr. artl caymada ise durum
byle deildir. nk oradaki cayma denemeye dayal olup bu da ancak mal kullanmakla olur. O halde bu
maksatla hayvana binmek cayma hakkn yok etmez.
Eer hayvan geri evirmek veya sulamak veya ona yem almak iin binerse bu, raz olmak demek deildir.
Hayvana binmek onu geri evirmenin arac olduundan cayma hakkm yok etmez. Sulamak ve yem almak iin
binmek ise, baka re olmayp binmenin zorunlu olmas halinde rz saylmaz. Aksi halde rz saylr.
Bir kimse, hi bir kusurdan sorumlu olmamak kayd ile bir mal satarsa kusurlar ismen sylemese bile her hangi
bir kusurla mal geri evirilemez. mam- afii ise: belirsiz haklardan ibra olamaz eklindeki grne binen
anlan artn sahih olmadn sylemitir.

O, diyor ki: bu art mal alcnn mlkiyetine geirmek anlamndadr. Bunun iindir ki kabul edilmeyebilir.
Halbuki belirsiz bir hakk bakasnn mlkiyetine geirmek sahih deildir.
Biz de diyoruz ki: cayma hakkn ortadan kaldran belirsizlik anlamazla yol amaz. Dolayl olarak bakasnn
mlkiyetine geirmeyi ifde etse bile teslim etmeye ihtiya bulunmadndan bu art sat bozmaz, tmam Eb
Ysuf'a gre: Bu sorumsuzluk artnn kapsamna hem mevcut hem de sonradan meydana gelecek kusurlar girer.
mam Muhammed ise, sonradan meydana gelen kusurlann buna girmediini sylemitir. Bu, ayn zamanda
mam Zfer'in de grdr. nk kusursuzluk mevcut olan kapsar. mam Eb Ysuf demitir ki:
Bu arttan maksat, alcnn kusurdan doan cayma hakkn ortadan kaldrarak sat kesinletirmektir. Bu ise
ancak hem mevcut hem de sonraki kusurlardan salim olmasyla gerekleebilir.1085
GEERSZ SATI BABI
Bedellerden biri, veya her ikisi haram ise sat geersizdir. Hayvan ls, kan, domuz ve iki karlnda mal
satmak gibi. Bedel, hr kimse gibi mlk olmayan bir ey ise yine durum ayndr.
Ben diyorum ki: bunlar Kuduri'nin toplad bz fasllardr. Allah (Azze ve Celle)'n izniyle bunlardaki tafsilt
aklamak zere diyoruz ki: Murdar ve kan karlnda sat yapmak geersizdir. Hr kimse karlnda da
ayndr. nk satn rkn olan mal dei-tokuu mevcut deildir. Zira bunlar ittifakla mal saylmamaktadr.
ki ve domuz karlnda sat yapmak ise fasittir. Zira bzlarna gre bunlar mal sayldndan burada mal
dei-tokuu olan satn hakikati mevcuttur. Geersiz sat, satn alnan malda tasarruf yetkisini salayamaz.
Bazlarna gre bu ekilde.satlan bir mal, alcnn yannda zayi olursa emnet saylr. nk sat akdi geerli
olmayp ortada yalnzca mal sahibinin izniyle yaplm bir teslim alma szkonusudur. Bzlarna gre ise alcya
detilir. nk bu mal, pazarlk iin teslim alman maldan daha az nemli deildir.
Kimisi demitir ki: birinci gr mam Eb Hanife'ye, ikinci gr dier iki mama aittir. Fsid sat ise, mal
hemen teslim alnmsa mlkiyet ifde eder ve mahn alcda zayi olmas halinde de kendisine detilir. Bu konuda
mam- afi' nin gr ayrdr. Onu da biraz sonra aklayacaz. Ayn ekilde murdar, kam ve hr kiiyi
satmak da geersizdir. nk bunlar mal olmadklarndan sat konusu olamazlar. ki ve domuza gelince:
bunlar eer para karlnda verilirlerse sat btldr. Eer mal karlnda verilmilerse sat fasittir.
yle ki bunlarn karlnda verilen mala sahip olunur. Oysa iki ve domuzun kendisine sahip olunmaz.
Durumlarn farkl oluunun sebebi udur: ki ve domuz Zimmilere gre maldr. Ancak fkh, onlara deer
verilmesini yasakladndan deerlenmezler. Sat akdiyle onlar satn almak ise kendilerine deer vermek olur.
yle ki: Alc, para ile iki ve domuz satn aldnda para ara, iki ve domuz ise ama olurlar. O halde deer
olmalar sz konusu deildir.
Ama iki karlnda elbise satn alnrsa durum tersine olur. nk elbiseyi satn alan, ancak ikiyi vererek ona
sahip olmak istemekte ve bu satta ikiye deil, elbiseye deer biilmektedir. O halde ikiden kendisi iin deil,
elbiseye sahip olmak iin sz edilmitir. Nitekim ikiden sz etmek geersiz olup denmesi gereken, elbisenin
kymetidir, tkyi elbise karlnda satarken de durum ayndr. nk buradaki sat, mal mal ile almak
olduundan muteber olan elbisenin alnmasdr.
Balk avlanmadan sat caiz deildir. nk satc sahip olmad bir eyi satm olur. Havuza braklan balk da
eer ancak avlamakla tutuluyorsa sat caiz deildir. nk teslimi imknszdr. Avlamasz tutulabiliyorsa sat
caizdir. Ancak balklar kendiliklerinden burada toplanm ve giri yollan tkanmamsa bu durumda kimsenin
mal olmadklar iin satlar caiz deildir.
Kuu da havada satmak caiz deildir. nk ku da yakalanmadan kimsenin mal deildir. Yakaladktan sonra
brakrsa teslimi imknsz olduundan durum yine ayndr.
Rahimdeki insan ve hayvan yavrular da yledir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
rahimdeki yavrularn satndan nehyetmitir. 1086 Bir de onda yanlma vardr.
Yanlma nedeniyle memedeki st de yledir. nk bu, ikinlik olabilecei gibi stn nasl sarlaca
konusunda anlamazlk da kabilir. Zira satlan st, salmadan nce artabilir ve bylece satlanla satlmayan
birbirine karm olur.
Koyunun srtndaki yn de yledir. nk yn, hayvann vasflarndan olduu gibi dipten yeni yn bittii iin
satlann satlmayana karma ihtimli vardr. Fakat aataki dallar stten uzadklar iin byle deillerdir. Yeil
iken yem iin yolunan arpa da yolunabildiinden yle deildir. Ynde ise kesme kesin olduundan kesim
yerinde anlamazlk kar.
Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, sahih bir hadisiyle ynn koyun, srtnda, stn
memede ve yan stte iken satlmasndan nehyettii rivayet edilmitir. 1087 Bu hads, anlan ynn satm caiz
1085
Buhari (Alm-satmlar) c. 1 s. 287 ve 542; Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 2; Tirmizi (Alm-salmlar) c. 1 s. 169; bn-i Mce (Almsatmlar) c. 1 s. 159
1087
Bu hadis hem mevkuf, hem merfu ve msned, hem de merfu ve mrsel olarak rivayet olunmutur. Merfu ve msned olan Taberan,
Darekutn ve Beyhaki Abdullah bn-i Alaba (r.a.)'dan u ifdeyle nakletmilerdir :
1086
gren mam Eb Ysuf'a kar bir delildir.

ster kesmeyi zikretsinler ister etmesinler tavandaki bir direi Ve kumataki bir arm satmak da caiz deildir.
nk zarara girmeden bunlar teslim etmek mmkn deildir. Fakat bir gm parasndan on dirhem satmak
caizdir. nk onu blmede zarar yoktur. Anlan direk ve arn belirtilmemise hem sylediimiz nedenle, hem
de belirsizlikten tr sat caiz deildir. Alc sat feshetmeden satc kuma keser veya direi skerse bozucu
sebep ortadan kalktndan sat caiz olur. Ancak hurma ve kavundaki ekirdekleri satarken onlar yararak satt
ekirdekleri karsa bile sat caiz deildir. nk onlarn varl ihtimalidir. Oysa direin varl kesindir.
(Avcnn vuruu da yledir.) Bundan maksat, avcnn bir defalk a atyla yakalanan avdr. nk bunda
belirsizlik ve yanlma vardr.
Aataki meyveyi tahminen kendisi kadar kesilmi hurmayla satmak demek olan -Mzabene- sat da caiz
deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mzabene ve Muhakale'den nehyetmitir. 1088
Mzabeneyi akladk.Mnakale ise, baaktaki buday tahmini olarak onun kadar hazr budayla satmaktr.
nk tartlan bir mal yine tartlan bir malla satmak olan bu sat tahmin usl ile caiz deildir. Nitekim
budaylar yerde de olsa bu sat caiz deildir. Ya zm kuru zmle satmak da yledir.
mam- afii ise: Be ykten az olanda caizdir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Mzabene'den nehyetmi, fakat be ykten az olan hurmay tahmin usulyle yine o kadar hurmayla satmak,
demek olan Araya satna ruhsat vermitir. 1089 demitir. Biz diyoruz ki:
Ariyye szlkte balanan mal demektir. Buradaki izah ise yledir : satc, aataki meyvesini kesilmi hurma
karlnda alcya verir. Bu ise, mecazen sattr. nk satc, satt mala mlik olmamtr. Bu nedenle
alcnn yapt i, mstakil bir ba olur. 1090
Ta atmak, Mlamese ve Mnabeze ile sat caiz deildir. Bunlar, chiliye devrinde var olan satlard. yle ki:
ki kii bir mal pazarlk ederken alc o mal eller veya satc o mal alcya doru atar veya alc o maln zerine
bir akl' koyarsa sat kesinleirdi. te bunlarn birincisi Mlamese Elleme- ikincisi Mnabeze -Mal atmancs ise, ta koyma yoluyla sattr.
Oysa: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Mlamess ve Mnabeze satlarndan nehyetmitir.
Bir de bu satta muameleyi tehlikeli bir hususa balama vardr. Satlan matn belirsizlii nedeniyle (ki
elbiseden belirsiz birini satmak caiz deildir.) Ancak satc, alcya: herhangi birisini almada serbestsin derse bu,
istihsnen caizdir. Biz bu hususu daha nce ayrntl olarak aklamtk.
Otlaklarn sat ve icn caiz deildir. Otlaktan maksat, ondaki ottur. Hads-i erif 1091 gereince ot, halkn ortak
mal olduundan kimsenin zel mlk olmayp sat caiz deildir. Herkesin tasarrufta bulunabildii bir maln
icn da caiz deildir. Kald ki zel bir maln bile tketim amacyla icn caiz deildir, rnein: stn imek
zere bir inei kiralamak gibi. O halde otla kiralamak evleviyetle caiz deildir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre (Bal arsnn sat caiz deildir.) mam Muhammed ise: anlar,
topluk halde ise satlar caizdir demitir, mam- afii ise: Tpk katr ve eek gibi arnn da her ne kadar eti
yiyilmiyorsa da hakikaten ve er'an faydalanlan bir hayvan olduundan sat caizdir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf un gerekeleri, halanlarnn da eek anlan gibi zehirli olmalandr. Fayda
ise anda deil, ondan kan baldadr. O halde bal alnmadka ondan faydalamlamaz. Hatt iinde bal bulunan bir
kovan iindeki arlarla birlikte satlrsa bal dolaysyla bu sat caizdir. Kerhi (Radyallh anh) byle
sylemitir.
mam Eb Hanife'ye gre zehirli hayvanlardan olduu iin ipek bceklerinin sat caiz deildir. mam Eb
Ysuf'a gre ise, bcekte ipek grnmeye balamsa ondan dolay sat caizdir.
mam Muhammed ise: kendisinden faydalamldi iin hangi durumda olursa olsun sat caizdir demitir.
mam Eb Hanife'ye gre ipek bceinin yumurtasnn da sat caiz deildir. Dier iki mama gre ise zaruret
gerekesiyle cizdir. Kimi ise, ipek bcei konusunda olduu gibi burada da mam Eb Ysuf un mam Eb
Hanife ile ayn grte olduunu sylemitir.
Gvercin ise, says biliniyor ve teslimi mmkn ise telsim edilebilir olduundan sat caizdir.
Bir kadnn bardaktaki stn satmak da caiz deildir. mam- afii ise: Sat caizdir. nk o, temiz bir
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), yiyilecek duruma gelmeyen meyvay, koyunun srtnda yn ve memede st satmaktan nehyetti Darekutn
{Alm-satmlar) c. 2 s. 295.
1088
Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 10 ve 12; Buhari (Msakat) c. 1 s. 320 ve (Alm-satmlar) c. 1 s. 291.
1089
Msim (Alm-satmlar) c. 2 s. 9; Buhar (Msakat) c. 1 s. 320.
1090
Tahav'nin rivayetine gre mam Eb Hanife yle demitir: Araya'nn mans bize gre udur ki herhangi biri kendi hurmalklarndan
bir aacn hurmalarn birisine balar, fakat hurmalar yiymeye yaryacak bir duruma gelmeden ona teslim etmezdi. Ancak o zaman da,
adam sk sk baheye gelip kendisiyle oluk ocuunu rahatsz etmesin diye aataki hurma miktarm tahmin ederek karlnda ona
devirilmi hazr hurma verirdi. Bu se, her ne kadar grnte bir sat ise de gerekte sat olmayp batr. nk aataki hurmalar kendi
mlk iinde olup teslim edilmedii iin adam ona mlik olmamtr ki hazr hurma ile deitirilmesi sat olsun. Feth-lkadiyr c. 6 s. 54
1091
Mellif bununla Ot, ate ve su olmak zere eyde btn insanlar ortaktrlar mealindeki hadise iaret etmektedir, k bu hadisin metni
(Mevat arazinin ihyas) bahsinde gelecektir. Nasb-rraye c. 4 s. 11. mam Muhammed'den rivayet olunduuna gre, Peygamber Efendimiz
(s.a.v.) san tra ettii zaman onu Ashabna dattn ve Ashabnn da onun salarn teberrk maksadiyle sakladklarna dayanarak :
Eer insan sa necis olsayd Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bunu yapmazd. Zira necis olan bir eyle teberrk olunamaz. Nitekim Eb Tibe
(r.a.) Peygamber Efendimiz (s.a.v.) 'in kann teberrk maksad ile itii zaman Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona: Bir daha byle bir ey
yapma diye emretmiti demitir. el-Kifye c. 6 s. 63
iecektir. demitir.
Biz diyoruz ki: Bu st insann bir parasdr, insan her ynyle deerle ve satla kk drlmekten
korunmu bir varlktr. Rivayetin zahirine gre bu hususta hr kadn ile cariyenin st arasnda fark yoktur,
mam Eb Ysuf dan cariyenin kendisi satlabildii iin st de satlabilir dedii rivayet edilmitir. Biz diyoruz
ki: Klenin vasf cariyenin kendisinde olup stnde yoktur. nk klelik, zdd olan zgrln
gerekleebildii canlya mahsustur. Stte ise canllk yoktur.
z necis olduu iin domuz klnn sat caiz deildir. Bylece deerden drlm olur. Fakat zorunluluk
nedeniyle ayakkab dikii iin kendisinden faydalanmak caizdir. nk bu i, onsuz mmkn olmamakta ve
parasz elde edilebildiinden sat zorunluluu da yoktur.
ayet az suyun iine derse mam Eb Ysuf'a gre onu bozar. mam Muhammed'e gre ise bozmaz. nk
ondan faydalanmann caiz olmas, temiz oluunun delilidir. mam Eb Ysuf demitir ki: szkonusu faydalanma
zaruret iindir. Zaruret ise, kullanma halinde mevcut olup kln suya dmesi ise zorunlu olmayan bir durumdur.
nsan kllarn satmak ve onlardan faydalanmak caiz deildir. nk insan deerli olduundan onun herhangi bir
parasn deerden drlmesi caiz deildir. Ayn zamanda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) de:
Allah ireti sa takana da taktrana da l'net eylesin 1092 buyurmutur. Ancak kadnlarn san sklatrmak
ve uzatmak iin deve tyn kullanmaya ruhsat verilmitir.
Faydalanlmad iin tabaklanmadan nce murdar hayvann derisini satmak da caiz deildir. Peygamber
Efendimiz:
Murdar hayvann derisinden faydalanmayn 1093 buyurmutur. Namaz bahsinde renildii zere hadisteki
deriden maksat, tabaklanmam deridir. Ancak tabaklandktan sonra satlmasnda ve faydalamlmasuda br
sakmca yoktur. nk: namaz bahsinde de akladmz zere deri, tabaklanmakla temizlenir.
l hayvann kemiklerini, damarlarn, ynn, boynuzunu, kln ve tyn satmada ve bunlardan
faydalanmada bir sakmca yoktur. nk bunlarda daha nce de hayat bulunmadndan lmekle necis olmazlar.
Bunu daha nce namaz bahsinde aklamtk. mam Muhammed'e gre filin de domuz gibi z necistir. mam.
Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre ise, fil canavarlar hkmnde olup kemii satlr ve kendisinden
faydalanlr.
Bir yapnn alt birisinin, st de baka birisinin olup hem alt hem st yklr veya yalnzca st yklrsa sahibinin
onu satmas caiz deildir. nk boluk mal deildir. Zira mal, korunabilen bir nesnedir. Ayn zamanda sat da
malda gerekleir. Araziyi sulamada kullanlan su ise byle deildir. nk onun toprakla birlikte satlmas
ittifakla caizdir. Belh Fkh il annn tercih ettikleri bir rivayete gre ise bu su, yalnzca da satlabilir. nk o
da, suyun bir eidi olduundan zayi edilmesi halinde bedeli zayi edene detilir ve sulama bahsinde
aklayacamz zere arazinin fiyatn da etkilemektedir.
Yolu satmak ve hibe etmek caizdir. Suyun yatam satmak ve hibe etmek ise btldr. Bu meselede iki ihtimal
vardr. Birincisi yolun ve su yatann yerini satmak, ikincisi ise yolun gei hakkyla suyu aktma hakkm
satmaktr. Maksat, birinci ihtimal ise zikredilen iki mesele arasndaki fark yolun bilinir, su yatann ise bilinmez
olmasdr. nk yolun belli uzunluk ve genilii olduu halde suyun kaplayaca yerin miktar bilinmediinden
yatan yeri mehul kalmaktadr. ayet maksat, ikinci ihtimal ise bu takdirde yolun gei hakkn satmak
konusunda iki rivayet vardr.
Bu rivayetlerin birine gre gei hakkyla suyu aktma hakk arasndaki fark, gei hakknn belli bir yere yolabal olmas hasebiyle bilinir olmasdr. Suyun aktld yatak, havadaysa binadaki ykseklik gibidir. Yok eer
yerde ise sabit olmadndan aktma hakk da belirsiz kalmaktadr. Rivayetlerin birine gre de ykseklik hakk
ile gei hakk arasndaki fark, ykseklik hakknn, srekli olmayan binaya bal olmasdr. Bu itibarla bu hak,
menfaat hkmndedir. Gei hakk ise srekli olan yere bal olduundan eya hkmndedir.
Bir kimsenin satt criye erkek karsa taraflar arasnda sata gereklememi olur. Fakat ko olarak satt
koyun, dii karsa durum byle deildir. Bu takdirde sat gerekleir, fakat alc bunu alp almamakta serbesttir.
Aralarndaki fark, Nikh Bahsinde mam Muhammed'e atfen akladmz temel kurala dayanr.
yle ki: satta mala hem iaret edilir hem de mal ismen belirtilirse ve bu sat, cinsleri ayr iki malla ilgili ise
sat akdi ad belirtilene ait olur. Ancak bu mal bulunmadndan sat btldr. Mallar, ayn cinsten ise sat,
iaret edilen mala it olur ve mal mevcut olduundan sat gerekleir. Ancak abc, mal alp almamakta
serbesttir. nk aklanan nitelik bulunmamtr.
Bizim meselemizde erkek ve dii, insan olup kendilerinden gdlen amalar farkl olduundan ayr cinslerdir.
Hayvanlarda ise erkek ve dii, amalar bakmndan birbirlerine yakn olduu iin tek cins kabul edilmilerdir.
Cinslerin aym veya ayr olmalarnda geerli olan, asl deil amalardr.
rnein: sirke ve pekmez ile Vezri ve Zendenici kumalar ayn asldan olduklar halde ayr cinslerdir.
Bir kimse, bir eyi pein veya v'deli olarak bin dirheme satn alr ve teslim aldktan sonra ve para tahlil
edilmeden bu defa satcya beyz dirheme satarsa ikinci sat caiz deildir. mam- afii ise:
Caizdir. nk mal, teslim alndndan alcnn mlkiyetine gemitir. Bu durumda alnan mal satcya satmak
1092
1093
Eb Davud (Tereccl) c. 2 s. 218; bn-i Mce, Nikh) c. 1 s. 144; Buhari, Libas c. 2 s. 879; Mslim, Libas c. 2 s. 204
Taharetler bahsinde getii iin orada ona kaynak gsterilmitir
ile bakasna satmak arasnda fark yoktur. Ayn zamanda bu sat, birinci bedelin benzeri veya fazlas veya baka
bir mal ile satmak gibi olur. demitir.
Biz diyoruz ki: Hz. ie (Radyallh anh), cariyeyi sekizyze satn ald adama tekrar altyze satan kadna:
Satn da alnda kt bir eydir. Zeyd b. Erkam'a bildir ki: tevbe etmedii srece Yce Allah onun,
Resulllah ile beraber yapt haccn ve cihadn iptal etmitir. 1094 demitir.
Bir de maln bedeli ilk satcnn tasarrufuna henz gememitir. Bu itibarla mal, tekrar onun eline geip bedeli
dediinde elinde, karl olmayan beyz dirhemlik fazlalk kalr. Mal karlnda satarsa durum byle
deildir. nk caiz olmayan fazlalk, mallar ayn cinsten olduu zaman ortaya kar.
Bir kimse, beyz dirheme satn ald bir cariyeyi baka bir criye ile birlikte para tahlil edilmeden' tekrar
satcya satarsa satn-almad cariyenin sat caiz, brnn ise btldr.
nk anlan bedelin bir ksmnn, satn almad cariyenin karl olmas gerekir. Hl byle olunca da satn
ald cariyeyi, aldndan az bir fiyatla satm olacaktr ki bu da bize gre fasittir. Oysa br cariyede bu durum
yoktur. Buradaki fsitlik, itihada veya rib tehlikesine dayand veya sonradan meydana geldii iin zayf olup
br cariyenin satm etkilemez. nk bu fsitlik, bedelin blnmesi veya denmesi nedeniyle ortaya
ktndan br cariyeyi etkilemez.
Bir kimse, kendi kabyla tartlmas ve kabn arlna karlk elli rthr drlmesi artyla bir miktar
zeytinya satn alrsa sat fasittir. Kabn arl kadar drlmesi artyla satn alrsa sat caizdir. nk
birincisi, sat akdinin gereklerinden, deilken ikincisi akdin gereklerindendir.
Bir kimse, tulumdaki ya satn aldktan sonra tulumu on rtl olarak geri verirken satc, o tulum bu deildir, o
be ntl idi derse geerli olan, alcnn iddiasdr. nk eer bu ihtilf, teslim ah-nan tulumda yaplm bir ihtilf
olarak deerlendirilirse gasp ve vedia'da olduu gibi geerli oan, teslim alann szdr. Yok eer anlan ihtilf,
yada yaplm bir ihtilaf olarak deerlendirilirse bu ihtilf gerekte bedelde yaplm olacandan geerli olan,
fazlal inkr eden abann szdr.
man Eb Hanife'ye gre bir mslman bir gayr- mslim'e iki satmasn veya satn almasn emreder ve gayr-
mslim de bunu yaparsa bu sat caizdir. Dier iki mam ise, mslmann bu emri vermesi caiz deildir
demilerdir.
Domuz konusunda da ayn ihtilf vardr. hramdaki bir kiinin, kendi avn satmaya bakasn vekil klmasmn
hkm de ayndr. Her iki mam demilerdir ki mvekkil, kendisi bu ii yapamadndan bakasna da
yaptramaz. Bir de vekilin yapt sat, mvekkili de ilgilendirdiinden bu sat mvekkilin kendisi yapm gibi
olacandan sat caiz olmaz.
mam Eb Hanif e ise yle demitir: Vekil, sata akdini kendi ehliyet ve tasarrufuyla yapar. Mlkiyetin
mvekkile gemesi ise hkmen olduundan srf slmiyet nedeniyle bu mlkiyet engellenmez. ki ve domuzu
miras almada olduu gibi. Sonra, alnan mal iki ise aha onu sirkeletirir, domuz ise salverilir.
Bir kimse, bir kle satarken alcnn, onu azd etmesini veya kendisiyle kitabet veya tedbir akdi yapmasn veya
satt cariyeyi mml-veled yapmasn art koarsa sat fasittir. nk bu, Peygamber Efendimiz (SalIallah
Aleyhi ve Sellem)'in nehyettii artl sattr. 1095
Sonra mezhebin bu konudaki genel kural udur:
Satn gerei olan her art, akdi bozmaz. rnein: satlan maln alcnn mlkiyetine gemesi art gibi. nk
bu, art koulmadan da var olan bir husustur. Satn gerei olmayp taraflardan birine veya istihkak ehli olan
satlan mala menfaat salayan her art sat akdini bozar.
rnein Alcnn, satlan kleyi satmamas art gibi. nk bu artta bedel dnda fazla bir husus
bulunduundan ribya yol aar. Veya bu art yznden anlamazlk ktndan sat akdi amacndan
soyutlanm olur. Ancak bu art det haline getirilmise durum byle deildir. nk rf, kys hkmsz klar.
Koulan art, sat akdinin gerei olmayp kimseye menfat salamyorsa sat bozmaz. Mezhebin zahiri olan da
budur. rnein : Alcnn, satlan hayvan satmamas art gibi. nk satcnn, byle bir talepte bulunma hakk
yok olduundan bu art, ne ribya ne de anlamazla yol amaz.
1094
Darekutni (Alm-satmlar) c. 2 s. 311; Beyhaki, (Alm-satmlar) c. 5 s. 330. Feth-lkadlr ile Nasb-rraye bu hadisin tahlilini yaparlarken
Tenkih sahibi Abdlhadit'nin: Eer anamz Hz. Aie (r.a.) bunun haram olduunu Peygamber Efendimiz'den iitmeseydi Zeyd bn-i Erkam
hakknda itihat yolu ile bu kadar ar bir sz sylemezdi diye sylediini kaydetmilerdir. Feth-lkadir c. 6 s. 70, Nasb-rraye c. 4 s. 16.
1095
Taberani iel-Mucem-lvasatta Abdl vris b. Said'den u hikyeyi nakletmirMekke'ye gittim. mam Eb Hanife, bn-i Etai Leyl ve
bn-i ibrime ora. davdlar, mam Eb Hanife'ye: Bir kimse sat yaparken bir eyi art koarsa nasldr? diye sordum. mam Eb Hanife :
Sat da batldr, art da diye cevap verdi. Ondan sonra bn-i Ebi Leyl'ya gidip ayn soruyu sordum. bn-i Ebi Leyl: Sat caizdir. art
batldr dedi. Ondan sonra bn-i ibrime'ye gidip ayn soruyu sordum. bn-i ibrime: Sat da caizdir, art da caizdir dedi. Ben:
Sbhanellah, Irak'n fkh bilginlerinden tanesi tek.bir meselede her biri bir grte bulundu dedim ve mam Eb Hanife'ye gidip
durumu anlattm. mam Eb Hanife: Onlar ne demise ben bilmiyorum. Ben unu biliyorum ki: Amr b. uayb babasndan, babas da
dedesinden, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in satta herhangi bir eyi art komaktan nehyettiini bana nakletti. Bunun iin ben: Sat da
batldr, art da batldr diyorum dedi. Ondan sonra bn-i Ebi Leyl'ya gidip durumu syledim. bn-i Ebi Leyl: Onlar ne demiler ben
bilmiyorum. Benim bildiim udur ki: Hiam b. rve babas yoluyla Hz. ie (r.a.)dan: Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bana Berire
adndaki cariyeyi satn alp azatlamam emretti diye sylediini bana nakletti. Bunun iin: Sat caizdir. art fasittir diyorum dedi. Ondan
sonra bn-i ibrime'ye gittim ve durumu ona anlattm, bn-i ibrime de: Onlar ne sylemiler ben bilmiyorum. Ben unu biliyorum ki:
Ms'ir b. Kdam, Mharib b. Disar yoluyla Cbir (r.a.)'dan: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e bir deve -Medine'ye kadar ona binmem art ilesattm. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) art kabul etti diye nakletti. Bunun iin ben diyorum ki: Sat da caizdir, art da dedi. Nasb-rraye c.
4 s. 17-18 ve Feth-lkadir c, 6 s. 76
Hal byle olunca biz diyoruz ki: metinde geen artlar sat akdinin gerei deillerdir. nk sat, kesin
zorlamay deil kaytsz ve serbest tasarrufu gerektirir. art ise, kesin zorlamay gerektirdii gibi onda satlan
klenin menfaati de vardr. mam- afi (Radyallh anh) azd art konusunda bize muhalefet etmise de
zikrettiimiz delil onun aleyhindedir. O, bunu nesme satna kyaslamtr. Nesme sat, satcnn satt klenin
azadn art komakla birlikte onu azd edeceini bildii bir kiiye satmasdr. Bu nedenle alc, kleyi azd etme
artyla aldktan sonra azd ederse sat sahih olur. Hatt mam Eb Hanife'ye gre bedelli demek alcya vacip
olur. Dier iki mam ise: sat fasit olarak kalr ve alcya, kymeti demek lzm gelir. nk sat,
balangcnda fasit olduundan sonradan caize dnmez. Maln baka bir nedenle zayi olmas durumunda
olduu gibi, demilerdir.
mam Eb Hanife diyor ki: zad etme art z itibariyle -belirttiimiz zere- sat akdine uygun dmemekle
birlikte hkm itibariyle uygun dmektedir. nk zad etmek, mlkiyet sayesinde mmkndr. Buradaki
mlkiyet ise -zad ile- sona erdiinden kesinlemi olur. Bu nedenle alcnn, kusurdan tr satcya eksik bedel
demesi azad engellemez. Oysa maln baka bir nedenle zayi olmas halinde sat ile art arasnda uyum gerekletiinden cevaz taraf glenir ve ondan nceki safha hakknda hkm verilmez.
Satc, satt klenin kendisine bir ay almasn veya satt evde oturmay veya alcnn kendisine bor para
vermesini veya bir ey hediye etmesini art koarsa yine durum ayndr. nk bu, sat gerei olmayan ve
taraflardan birine kar salayan bir arttr. Bir de Peygamber Efendimiz (Sallalah Aleyhi ve Sellem), borla
beraber olan sattan nehyetmitir. 1096 Ayn zamanda eer bedelin, bzs klenin almas ile evde oturmaya
karlk olursa bu kez satta icar olur. Yok eer onlardan birine karlk deilse bu kez satta iare olur. Oysa
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), iki akdin bir akitte yaplmasndan nehyetmitir. 1097
Bir kimse, ay bana kadar teslim etmemek artyla bir ey satarsa sat fasittir. nk satlan malda sre tyini
btl olduundan bu. fasit bir art olur. Sebebine gelince: Sre tanmak, kiiyi rahatlatmak iin olduundan
mallara deil borlara uygun dmektedir.
Bir kimse, cariyeyi satn alrken karnndaki ocuu almazsa sat fasittir. Bu meseledeki kural udur: kendi
bana sat sahih olmayan hereyin sat d braklmas da sahih deildir. Rahimdeki yavru da bu kabildendir.
nk o, annesine yapk olduundan onun organlar hkmnde olup ikisi de onunla birlikte satlm olurlar. O
halde buradaki dlama, kurala aykr olduundan sahih, olmamakta ve bylece fasit bir arta dnerek sat da
bozmaktadr.
Kitabet, car ve Rehin de fasit artlarla bozulduklarndan sat gibidirler. Sadaka, Nikh, Hul' ve kastl cinayet
iin yaplan Sulh, rahimdeki yavrunun akit d edilmesiyle bozulmazlar. Yaplan dlama geersiz olur. nk
bu muameleler, fasit artlarla bozulmazlar. Vasiyet de fasit artla bozulmamakta fakat ondaki dlama sahihtir.
yle ki: criye vasiyet, karnndaki yavru ise miras olabilir. nk vasiyet mirasa kardetir. Miras ise, karndaki
yavruda da geerlidir. Cariyenin almasn vasiyet d brakrsa durum byle deildir.
Bir kimse, satcnn biip elbise veya ba rts yapmas artyla bir kuma satn alrsa sat fasittir. nk bu,
sat akdinin gerei olmayan ve taraflardan birine kar salayan bir art olduu gibi ayn zamanda, -getii
zere- akit iinde akittir.
Bir kimse, satcnn, kalba gre kesmesi veya tasma takmas artyla bir ayakkab satn alrsa sat fasittir.!
Ben diyorum ki: bu, gerekesini akladmz Kys delilinin grdr. stihsna gre ise teaml nedeniyle
caizdir. Elbiseyi boyamada olduu gibi. Yine teaml nedeniyle stisna' caizdir dedik. (Bedel Nevruk, Mihrecan,
Hristiyan orucu veya Yahudi iftar zamanlarna ertelendiinde taraflar, bunlann ne vakit olduklarm bilmezlerse
sat fasittir. nk bunda anlamazla yol aan belirsizlik vardr. Ancak taraflar bunlar bilirlerse durum byle
deildir. nk bu zamanlar artk onlarca bilinmektedir. Veya Hristiyanlar oruca baladktan sonra ona
ertelerlerse sat yine fasit deildir. nk onlarn ka gn oru tuttuklar belli olduundan satta belirsizlik
kalmamaktadr.
Sat haclarn geliiyle kaytlamak ciz deildir. Ayn ekilde sat hasat, ekini dvme, zm kesme ve koyun
krpma zamanlaryla kaytlamak ta caiz deildir. nk bu iler ileri geri olmaktadr. Kefaleti bu ilerle
kaytlamak ise caizdir. nk nemsiz belirsizliklere kefalette gz yumulur. Buradaki belirsizlik de telfisi
mmkn olan bir belirsizliktir. nk bu konuda ashab- kiramn ihtilf bulunduu gibi asl da bilmen bir
eydir. Kald ki grld zere kefalet, belirsiz olan borcun aslnda bile geerlidir. Bu itibarla borcun,
niteliinde zaman- var olan belirsizlik evleviyetle caizdir. Sat ise byle deildir. nk satta bedelin kendisi
belirsiz olamayacandan vasf da belirsiz olamaz. Ancak satc, sat mutlak olarak yaptktan sonra bedeli
anlan zamanlara ertelerse bu caizdir. nk bu, borcu ertelemez olur. Bortaki bu belirsizlik ise kefalette
1096
Bu hadsi bn-i Mce dnda dier snen sahipleri Abdullah b. Amr b. As'tan Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Satcnn alcya: Ben
sana u mal -bana bu Kadar para bor vermen art ilesattm demesi, Sana bu mal pein olarak bin dirheme, vadeli olarak iki bin
dirheme sattm demesi, kiinin satn ald mal teslim almadan krla bakasna satmas ve teslim etmeye gcnn yetmedii bir eyi satmas
hell deildir buyurdu mealinde nakletmilerdir.Eb Dvud (Alm-satmlar) c. 2 s. 139; Tirmizi, (Alm-satmlar) c. 1 s. 160 ve Nesai
(Alm-satmlar) c. 2 s. 226.
1097
Bu hadisi mam Ahmed Msnedslnde Abdullah bn-i Mesud'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bir akitte ki akit yapmaktan nehyetti
mealinde nak lederken, hadsin rivayet zincirinde bulunan Semmak adndaki zatn: Bir akitte iki akit yapmak kiinin herhangi bir eyi
satarken: Pein fiatla bu kadara, vadeli olarak bu kadara demesidir diye sylediini kaydetmitir. Nasb-rraye c. 4 s. 20 Tirmiz (Bir
satta iki sat yapmaktan nebiy bab) c. 1 s. 159, Nesa (Alim-satmlar) c. 2 s. 226.
olduu gibi caizdir. Fakat bu erteleme, sat akdinin iinde art koulursa durum byle deildir. Zira sat akdi,
fasit artla bozulur.
Sat bu srelerle kaytladktan sonra taraflar, halk hasada ve ekin dvmeye balamadan ve haclar gelmeden
nce anlan sreyi iptal ederlerse sat yine caizdir mam Zfer: caiz deildir. nk fasit olarak balayan bu
sat sonradan caize dnmez. Buradaki sreyi iptal etmek ise, nikhtaki sreyi iptal etmek gibidir demitir.
Biz diyoruz ki, anlamazlk iin dikkate alnan buradaki fsit-lik, henz kesinlemeden ortadan kalkmtr. Ayn
zamanda buradaki belirsizlik, sat akdinin znde deil, ondan ayr olan artta bulunduundan iptal edilebilir.
Oysa, bir dirhemi iki dirheme sattktan sonra taraflar, fazlalk olan dirhemi iptal ederlerse durum byle deildir.
nk buradaki fsitlik, sat akdinin zndedir.
Belli bir sreyle kylan nikh da ayndr. nk bu, geici bir nikh olup meru' nikh akdinden ayr bir akittir.
Metinde, Taraflar sreyi iptal ederlerse eklindeki ifde szgelimidir. Zira bu sreye sahip olan taraf, tek
bana da bunu iptal edebilir. nk bu, onun z hakkdr.
Bir kimse, bir hr ile bir kleyi veya kesilmi bir koyun le murdar bir koyunu birlikte satarsa ikisinin de sat
btldr. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: her birisi iin ayr fiyat belirtilmise klenin ve
kesilmi koyunun sat caizdir, demilerdir. 1098
Bir Fasl, (Geersiz Satn Hkmleri)

Fasit olan sat akdinde bedellerin her ikisi de mal olduu zaman satcnn emriyle mal teslim alan alc, ona
sahip olur ve kymetini demesi gerekir. mam- afii ise: Alc mal teslim alsa bile ona sahip olmaz. Zira bu
sattan nehyedildii iin alc onunla sahip olma ni'metine kavuamaz. Bir de akdin meru olmasyla fasit olmas
arasnda eliki bulunduundan onun hakkndaki nehiy, meruluunu hkmsz klmtr. Bu nedenledir ki
teslimden nce mlkiyet ifade etmemekte ve murdar hayvan karlnda veya ikiyi para karlnda satmak
gibi olmaktadr. demitir.
Biz diyoruz ki: sat rkn, ona ehil olanlar tarafndan sata konu olabilen bir malda meydana getirildiinden
akdin balandna hkmetmek gerekir. Nitektm taraflarn ehliyetinde ve maln sata elverili oluunda kuku
yoktur. Satn rkn ise, karlkl mal dei-tokuudur. Szkonusu olan da budur. Bize gre, anlan nehiy, sat
akla getirdiinden onun meruluunu gidermez. yleyse satn kendisi meru' olup onunla mlkiyet ni'metine
ulalr. Nehyolunan da satn kendisi deil, beraberinde olan fasit artdr. Cuma eza n srasndaki satta
olduu gibi.
Teslimden nce mlkiyetin gereklemesinin nedeni ise, byle bir mlkiyetin, arttaki fasitlii sata
bulatrmasn nlemektir. Zira satc, mal geri almak istedii takdirde buradaki teslim alma geersiz hale gelir.
Hal byle iken alcnn mal teslim almak istememesi sat evleviyetle geersiz klar. Bir de mlkiyeti salayan
satn beraberinde fasit art bulunduundan teslim alma ile glen-.dirilmesi gerekir ki -Hibede olduu gibihkm ifde edebilsin. Murdar ise, mal olmadndan onda satn rkn olan dei-toku yok gibidir.
kinin satlan mal olmas halinde satnn caiz olmadn da daha nce aklamtk. Birde ikinin bedel olarak
kabul edildii bir satta ikinin deil, kymetinin denmesi gerekir. Kymet ise satlan mal olmaya deil, bedel
olmaya yarar.
Sonra teslim almanm, satcnn izniyle olmas art koulmutur. Zahir olan da budur. Ancak satcnn tavr izne
dellet ediyorsa bununla yetinilir. rnein: alcnn mal akit meclisinde teslim almas gibi. Bu, istihsnen
caizdir. Sahih olan da budur. nk satn kendisi, satcnn, alcya mal teslim alma izni vermesi demektir. Bu
itibarla birbirlerinden ayrlmadan nce alc, satcnn huzurunda mal teslim alp da satc buna engel olmazsa
bu, satcnn daha nceki izni nedeniyledir. Ayni ekilde hibede de akit meclisinde teslim alma istihsnen caizdir.
Satn rkn olan mal dei-tokuunun gereklemesi iin, sat akdinde her ikisi de mal olan iki bedelin
bulunmas da art koulmutur. Bylece, murdar, kan, hr kimse ve rzgr karlnda yaplan sat ile bedelsiz
sat, fasit olan bu satn kapsam dnda kalr.
Kudr'nin, Alcya maln kymetini demek lzm gelir sz deerle karlanan mallara dirdir. Benzerli
mallarda ise benzeri demek gerekir. nk teslim alnd iin bu maln kendisinin denmesi gerekmitir.
Bylece Gasb'a benzemi olur. nk hem ekil hemde deer bakmndan benzer olan maln denmesi, yalnzca
deer bakmndan benzer olan maln denmesinden daha uygundur.
Fasitlii ortadan kaldrmak iin taraflardan her biri, bu sat feshedebilir. Bu, maln teslim alnmasndan nce
aktr. nk bu aamada sat, hkm ifde etmemitir. Bu nedenle bu durumda sat feshetmek, ondan
vazgemek demektir. Fasitlik, akdin znde ise kuvvetli olmas nedeniyle maln teslim alnmasndan sonra da
durum ayndr. Yok eer fasitlik, akdin dndaki bir artta ise, bu kez akit kuvvetli olduundan onu sadece
arttan yararlanan taraf bozabilir. nk ona gre karlkl rz gereklememitir.
Alc, mal satt takdirde sat geerlidir. nk o, mala sahip olduundan onda tasarruf etme hakkna sahiptir.
Ayn zamanda ikinci sata kul hakk taallk ettii iin satcnn, mal geri isteme hakk da kalkar. Birinci satn
1098
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/70.84.
geersizlii, er'i hak nedeniyle olduundan kul hakk ondan nce nazara alnr. nk kul ihtiya sahibidir.
Bir de birinci sat, sadece asl itibariyle meru' iken, ikinci sat, hem asl hem de vasf itibariyle meru'dur. O
halde birinci satla ekien, yalnzca ikinci satn vasf deildir. Ayrca alcya bu frsat, satc tarafndan
verilmitir. Ancak alcnn, f'a konusu olan evdeki tasarrufu byle deildir. nk bu durumda her iki sata ta
kul hakkyla ilgili olduklar gibi merulukta da eittirler. Kald ki ikinci sat, f a hakk sahibinin izni yznden
olmamtr,
Bir kimse, iki veya domuz ile bir kle satn alp teslim alr ve onu azad eder veya satar veya hibe edip teslim
ederse bu sat caiz olup kymetini demesi gerekir. nk akladmz zere alc mal teslim almakla ona
sahip olduundan ondaki tasarruflar geerlidir. Bu durumda mal, azad edilmekle yok olduundan alcya,
kymetini demek' lzm gelir. Sat ve hibe durumlarnda ise -getii zere- mal geri alma imkn kalmamtr.
Kitabet ve rehin de kesin olduklarndan sat gibidirler. Ancak, kendisile kitabet akdi yaplan klenin taksitlerini
deyememesi veya rehnin zlmesiyle engelin ortadan kalkmas halinde satcnn, mal geri alma hakk yeniden
doar, icarda ise durum byle deildir. nk icar zrlerle feshedilmektedir. Fasitlii ortadan kaldrmak da bir
zrdr. Bir de icar, para para gerekletiinden onu uygulamak ondan vazgemek demek olur.
Fasit satta satc, ald bedeli geri vermedike satt mal geri alamaz. nk satlan mal bedel karlnda
verildii iin -rehinde olan malda olduu gibi- mal geri alabilmek bedeli geri vermeye baldr.
Satc lrse satlan mal, parasn almadka alcnn hakkdr. nk satc hayatta iken de alc ondan nce
nazara alnyordu. O halde vrislerinden ve alacakllarndan da nce nazara alnacaktr. Rehin gibi. Sonra eer
bedelin dirhemleri aynen duruyorsa onlan alacaktr. nk en sahih olan gre gre fasit satta bedelin
dirhemleri belirtilmektedir. nk bu sat Gasp hkmndedir. Yok eer o dirhemler yok olmusa akladmz
nedenle alc, onlarn benzerini alacaktr. 1099 mam Eb Hanife'ye gre:
Satcnn, fasit satla satt evi alc, bina yaparsa evin kymetini demesi gerekir. Bunu Ya'kp Cami'usSair'de rivayet ettikten sonra rivayette pheye dmtr. (Dier iki mam ise, bina yklr ve ev geri verilir
demilerdir.) Aa dikilmise onda da ayn ihtilf vardr. Her iki mam diyorlar ki: f acnn hakk satcnn
hakkndan daha zayftr.
Nitekim f acnn hakk konusunda Hkim kararma ihtiya olup bu hak, geciktirmeyle ortadan kalkt halde
satcnn hakk konusunda byle bir durum yoktur. yleyse zayf olan f'a hakk, bina yapmakla'bozulmadna
gre satcnn daha kuvvetli olan hakknn evleviyetle bozulmamas gerekir. mam Eb Hanife ise yle demitir.
Bina yapmak ve aa dikmek, mlkiyet ve tasarrufun devamlln gsterdii gibi ayn zamanda bu durum,
satcnn rzasyla meydana geldiinden tpk satta olduu gibi burada da mal geri alma hakk kalkar. f
acnn hakk ise byle deildir. nk onda f'acnn rzs bulunmamaktadr. Bu nedenle de bu hak, alcnn,
mal satmas ve hibe etmesiyle bozulmad iin bina yapmasyla da bozulmas gerekir. Ykup yukarda yapt
rivayeti mam Eb Hanife'den ezberledii hususunda pheye dmtr, mam Muhammed, f'a bahsinde
f'a konusunda da ihtilf olduunu sylemitir. nk f'a hakk, satcnn hakknn, bina yapmakla yok
olmasndan kaynaklanr. Bu hakkn yok olmas ise ihtilafldr.
Bir kimse, fasit satla bir mal satn alr ve satc paray, alc da mal teslim aldktan sonra onu satarak kr ederse
kn sadaka olarak verir. Satcnn paradan salad kr ise kendisine helldir. Aralarndaki fark udur:
Mal gsterilen birey olduu iin sat akdi kendisine taallk eder ve dolaysyla maldan salanan krda haramlk
gerekleir. Para ise, akitlerde Bu para diye tayin edilmedii iin sat akdi ona taallk etmez ve dolaysyla
ondan salanan krda haram gereklemez. Bu nedenle de onu sadaka olarak vermesi vacip deildir. Nedeni,
mlkiyetin fasitlii olan haram krn hkm budur. Kiinin bsbtn mal olmayan eyden doan kr haraml
ise, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre her iki ksm da kapsamaktadr. nk satta akit -mala
kesinlikle- taallk eder. Paraya da akdin taallk etme phesi vardr. Zira para ya satlan maln gvencesi veya
bedelin takdir lsdr. Mlkiyetin fasit oluu durumunda ise, anlan gerek, pheye dnrken, ad geen
phe de phenin phesi seviyesine iner. Oysa ki geerli olan, phenin phesi deil, phenin kendisidir.
Bir kimse, alacakl olduunu iddia ettii kiiden almak stediini aldktan sonra her iki taraf da davacnn
dvlda bir hakk olmadn kabul ettikleri halde davac, ald paralarda kr etmise kazand kr kendisine
helldir. nk burada krn haram olur, u, mlkiyetin fasit olmas yzndendir. Zira davacnn ald para
belirtilmekle davalnn vacip borcu olmutur. Ancak daha sonra davacnn dvlda bir eyi olmad konusunda
birlemeleriyle dvl, dedii miktar almaya hak kazanmtr. Fakat davacnn, ald para yerine davalya
verecei ey, onun z maldr. O halde mlkiyet fasitliinden doan haramlk, belirtilemeyen paralarda geerli
de ildir.1100
1099
Yni Fasit olan satta denen para eer alc da aynen duruyorsa -en sahih olan gre gre- alcnn bizzat o paray geri vermesi
gerekir. Eer alc o paray harcam olduu iin bizzat o para kendisinde durmuyorsa o zaman o para-yerine ayn miktarda baka paradan
vermesi gerekir. nk fasit satla elde edilen herhangi bir mal meru bir kazan olmad iin bakasndan zorla alnan para nasl alanda
durduu zaman olann bizzat onu geri vermesi gerekiyorsatlr da yledir.
1100
Bir Fasl, (Mekruh Satlar Hakkndadr)

Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), 1101 buyurarak Bizi alm maksadyla deil, srf bakasn
almaya kkrtmak iin maln fiyatn arttrmaktan nehyetmitir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) (Bakasnn pazarl srasnda pazarlk etmekten de nehyetmitir.) Peygamber Efendimiz (SalIallah
Aleyhi ve Sellem);
Bir kimse, kardeinin pazarl zerine pazarlk edemez ve istemekte olduu kz isteyemez. 1102 buyurmutur.
Bir de bu, kar taraf saf d etmekte ve zarara sokmaktadr. Pazarlk yapan taraflar, pazarlkta belli bir fiyat
zerinde anlamlarsa durum byledir. Yok eer byle bir durum yoksa -ilerde aklayacamz zere- bu,
hibir sakncas olmayan arttrma sat olur. Nikh konusundaki nehiy de ayn gerekeye dayanr.
Mal sahiplerini yolda karlamaktan da nehyetmitir. Bunda ehir halknn zarar varsa durum byledir. Aksi
halde bir sakncas yoktur. Ancak mal sahipleri iin fiyatlarda belirsizlie yol ayorsa mekruhtur. nk hem
belirsizlie hem de zarara yol amaktadr.
ehirlinin, satta kylye arac olmasndan da nehyetrntir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
ehirli, kyl adna sat yapmasn 1103 buyurmutur.
ehir halk, ktlk ve ihtiya iindeyse durum byledir. Bu takdirde bu kimse, pahalya satmak zere mal
kylnn elinden karmaktadr. Bu ise, ehir halkn zarara sokmaktadr. Yok eer byle bir durum yoksa zarara
yol amadndan bir sakncas yoktur. Cuma ezan okunurken de sattan nehyedilmitir. ehb- Hak (Azze ve
Celle):
Ey imn etmi olanlar, cuma gn namaza an yapld zaman Allah' anmaya koun ve al verii
brakn1104 buyurmutur.
Sonra bz grlere gre cuma ezan srasndaki al-veri, ayn zamanda namaza gitmeyi de engellemektedir.
Biz Namaz Bahsinde hangi ezan iin satn braklmas gerektiini akladk.
Sylediimiz nedenlerle btn bu satlar mekruhtur. Ancak bu nedenler, sat bozmazlar. nk buradaki
bozukluk, satn znde ve shhat artlarnda deil, onlarn dnda bulunan kerahet sebeplerindedir.
Arttrma satnda bir saknca yoktur. Bunun izahn daha nce yaptk. Nitekim sahih bir rivayete gre
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), arttrma usul ile bir su kab ve bir hasr satmtr. 1105 Bir
de bu, fakirlerin sat usul olup ona ihtiya vardr.
Mekruh sattan baka bir rnek: Bir kimse, aralarnda mahremlik akrabal bulunan iki ocuu mlkiyetine
geirse onlar birbirinden ayrmaz. Onlardan biri, byk de olsa durum ayndr. Bunun asl gerekesi, Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Her kim ki, bir ana ile yavrusunu birbirinden ayrrsa, Yce Allah
da Kyamet gnnde onu sevdiklerinden ayrr 1106 hadis-i erifidir. Bir de Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem), Hz. Ali'ye, karde olan iki kk ocuu hibe ettikten sonra:
ocuklara ne oldu? diye sorar. Hz. Ali:
Onlardan birini sattm deyince Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Hemen yeti, hemen yeti dier bir rivayete gre: Geri evir, geri evir buyurur. 1107 Ayrca kk ocuk,
kkle de bykle de avunduu gibi kk ocuk byn bakmna muhtatr. Bu nedenle onlardan birini
satmak, bu imknlar ortadan kaldrmaktr. Ayn zamanda bu, kklere acmamaktr. Kklere acmayan ise
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) ar bir dille yermitir. 1108
1101
Mslim (Alm-satimlar) c. 2 s. 3; Buhari (Alim-satmlar) c. 1 s. 288.

Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 3; Buhari (Alm-satmlar) c. 1 s. 282 ve 289; Nikh c. 2, s. 772 ve c. 1 s. 289.
1103
Buhari, (Alm-satmlar) c. 1 s. 289; Mslim (Alm-satmlar) c. 1 s. 289, c. 2 s. 4.
1104
Cuma: 62/9.
1105
Bu hadisi drt snen sahipleri Enes:. Mlik (r.a.)'dan u ekilde ri-vyet etmilerdir :
Ensardan birisi Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelip kendisinden dilendi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona:
Evinde birey yok mudur? dye sordu. Adam :
Evet bir hasr ve bir su kabmz vardr, dedi Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Git onlar bana getir, dedi ve adam getirince Peygamber Efendimiz (s.a.v.) onlar alarak:
Bunlarn alcs yok mu? dedi. Adamn biri ben bir dirheme alnm, dedi Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Daha fazla fiat veren yok mu? dedi. Bunun zerine bir bakas:
Ben iki dirheme alnm, dedi ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hasr ve kab satarak o iki dirhemi ensardan olan adama verdi ve ona :
Bir dirhemle oluk ocuuna yiyecek al, dier dirhemle de bir balta satn al da bana getir, buyurdu. Adam baltay getirince Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) baltaya bir sap taktktan sonra adama :
Al gtr onunla odun kes sat, geimini sala, seni onbe gne kadar grmiyeyim, buyurdu. Adam da gidip odunculuk yapmaya balad ve
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in yanna on dirhem kazanm olarak dnd. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) adama:
Bu senin iin, yznde dilencilik lekesi olduu halde yanmza gelmekten daha iyidir, buyurdu.
Eb Dvd, Zekt c. 1 s. 332; bn-i Mcei (Alm-satmlar) c. 1 s. 159; Tirmiz, (Alm-satmlar) c. 1 s. 158; Nesai (Alm-satmlar) c. 2 s. 216
1106
Tirmizi, (Alm-satmlar) c. 1 s. 116 ve Siyer c. 1 s. 203; El-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 55.
1107
Tirmiz (Alm-satmlar) c. 1 s. 166; bn-i Mcei, (Alm-satmlar) c. 2 s. 163.
1108
Bu konuda Abdullah b. Amr b. As, Abdullah b. Abbas, Enes b. Mlik, Ubade b. Samit, Eb Hureyre ve Cbir (r.a.)'dan rivayet olunan
Kmze acmayan ve bymze sayg gstermeyen kimse bizden deildir mealinde bir hadis rivayet olunmutur. Abdullah b.
Amr'n rivayetini Eb Dvd, bn-i Abbas ile Enes b. Mlik'in rivayetlerini, Tirmizi, Ubade b. Samit'in rivayetini Tahav, Eb Hureyre'nin
rivayetini Hakim, Cbir'in rivyerini de Tabaranl kaydetmilerdir.
1102
Sonra, evlenmeyi haram klan akrabalk, bu hkmn dndadr. Nitekim, akraba olmayan mahrem ile mahrem
olmayan akraba ve kan ile koca, buna girmemektedirler. Bu nedenle de onlar birbirinden ayrmak caizdir.
nk bu konudaki nass, Kysn hilfna vrid olduundan getirdii hkm, konusu olan meseleye hasredilir.
Akladmz nedenle ad geen kklerin ikisinin, de onun. mlkiyetinde birlemi olmalar gerekir. Nitekim,
biri onun mlkiyetinde, br de bakasnn mlkiyetinde ise bu durumda onlardan birini satmakta bir saknca
yoktur Hak sahibinin hakkn vermek iin ayrmada da bir saknca yoktur, rnein: onlardan birini cinayet
fidyesi olarak vermek veya bor nedeniyle satmak veya kusurdan tr geri evirmek gibi. nk burada nemli
olan, bakasn zarara sokmak deil onu zarardan kurtarmaktr. Onlar ayrmas mekruhtur, fakat akit caizdir.
mam Eb Ysuf dan:
Bu, doum akrabalnda caiz deildir. Dier akrabalklarda ise caizdir dedii rivayet edilmitir. Kendisinden bir
de: rivayet ettii miz hadis gereince btn akrabalklarda caiz deildir dedii rivayet edilmitir. nk yetime
ve geri evirme emri, ancak fasit sat iin verilir, tmam Eb Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki:
Burada satn rkn sat ehlince usle uygun olarak yerine getirilmitir. Ondaki kerahet ise, dolayl bir
sebepten trdr. Bu nedenle bu sattaki kerahet, pazarlktaki kerahete benzemektedir.
kisi de byk ise onlan ayrmada bir saknca yoktur. nk bu, nassm vrid olduu konuyla e anlaml deildir.
Nitekim sahih bir rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), iki criye kzkarde olan
Mariye ile Sirin'i birbirinden ayrmtr. 1109
(KLE) SATII BOZMAK BABI
Alnan ayn bedeli geri vermek art ile sat feshetmek caizdir. nk: Peygamber. Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem):
Her kim ki, sattan cayan bir kimsenin satn bozarsa, Allah (Azze ve Celle) da kyamet gnnde onun
srmelerini balar 1110 buyurmutur.
Bir de sat akdi, satc ve alcnn hakk olduundan ihtiyalar gerei, onu ortadan kaldrabilirler.
1- Satc ve alc, alnan bedelden ok veya az bir bedel art koarlarsa bu art geersiz olup satlan mal, bedelle
geri verilir. Bunun asl gerekesi ve kural udur: Sat bozmak, satc ve alc iin fesh demek olup bakalar
iin yeni bir sattr. Ancak bunu feshe dntrmek mmkn deilse geersiz olur. Bu, mam Eb Hanife'ye
gredir. mam Eb Ysuf'a gre ise bu muamele yeni bir sattr. Ancak sat olmas mmkn deilse fesih kabul
edilir. Bu da mmkn deilse bu kez muamele geersiz olur. mam Muhammed'e gre ise bu muamele fesh
demektir. Ancak feshe dntrlmesi mmkn deilse sat olur. Bu da mmkn deilse muamele geersiz
olur.
mam Muhammed diyor ki, kale lfz, feshetmek ve ortadan kaldrmak anlammadr. Bu kabilden olmak zere
de Yanllklarm ortadan kaldr -bala- denilir. Bylece kelimenin szlk ve stlah mnlar arasnda uyum
salanm olur. Bu anlama hamledilemezse, ihtimali mns olan sata hamledilir. Nitekim, anlam nc ahs
iin sattr.
mam Eb Ysuf ise diyor ki: bu, karlkl rz ile mal dei-tokuudur. Bu da sat tarifinin t kendisidir. Bu
nedenledir ki maln zayi olmas halinde geersiz olur, kusurlu kmas halinde mal geri evrilir ve onunla f'a
hakk sabit olur. Btn bunlar ise, satn hkmleridir.
mam Eb Hanife'de diyor ki: Dediimiz gibi kle lfz, feshi ve ortadan kaldrmay ifde eder. Asl olan da
lfzlar gerek anlamlarnda kullanmaktr. Bu lfzm ilk bata sat mnsna gelme ihtimli olmadndan
imknszl halinde de ona hamledilmez. nk sat ortadan kaldrmak, sat Kurmann zdddr. Lfzn,
zddna ihtimli olmadndan tek yol muamelenin geersiz olmasdr.
nc kii iin sat olmas ise zorunlu bir eydir. nk onunla da satm hkm olan mlkiyet gerekleir.
Bu sat, kle lfznn gerei deildir. nk satc ve alc, bakas adna sat yetkisine sahip deillerdir. Hal
byle olunca biz diyoruz ki:
Tatarlar, bedelin alnan bedelden fazla olmasn art koarlarsa bu fazlalk zerine fesh mmkn,olmadndan
sat, alman bedel geri verilerek bozulur. Var olmayan bir eyin ortadan kaldrlmas imknsz olduundan
fazlalk art zerine sat feshetmek mmkn deildir. Bu nedenle art. geersiz olur. Zira ikle,' fasit artlar
yznden geersiz olmaz. Sat ise byle deildir. nk sat akdinde, fazlalk mmkn olduundan rib
meydana gelir. Sat ortadan kaldrmada ise fazlal meydana getirmek mmkn deildir. Bedelin, alman
bedelden az olmasnn art koulmas halinde de akladmz nedenle durum ayndr. Ancak satlan malda bir
Eb Dvd, El edep c. 2 s 320. Tirmizi, Sile c. 2 s. 14; Tahavi, El Usan c. 5 s. 3; El Mstedrek, Sile c, 4 s. 178.
1109
Bu hadisi Bezzar KMsnednine Breyde (Radyallh anh)dan naklen u ekilde kaydetmiti. Msr kral Mukavks, Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e iki cariye ile binmek zere bir katr hediye olarak gndermiti. kisi kzkarde olan bu
cariyelerden birini Peygamber Efendimiz (Sallalah Aleyhi ve Sellem) kendisine brakt. Peygamber Efendimiz {Sallallah Aleyhi ve
Sellem)in olu brahim Mariye adndaki bu cariyeden domadr. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) dierini de Hassan b.
Sabit'e verdi. Hassan'n olu Abdurrahman'n annesi bu criyedir. Nasburraye c. 4 s. 28. eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb
Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/88-91.
1110
Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 134; bn-i Maceh (Alm-satmlar) c. 1 s. 160; El Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 45; Beyhak (Almsatmlar) c. 6 s. 27.
kusur meydana gelirse alman bedelden az bir bedelle sat bozmak caizdir. nk bu durumda bedeldeki d,
kusurdan tr deerde meydana gelen dn karldr.
Her iki mama gre fazlalk artnn bulunmas halinde bu muamele, sat olur. nk mam Eb Ysuf'a gre
asl olan sat iken, mam Muhammed'e gre de muameleyi sata evirmek mmkndr. Bu nedenle bedeli
arttrmakla yeni bir sat amalanm olur. mam Eb Ysuf'a gre bedelin azaltlmas halinde de durum ayndr.
nk ona gre asl sattr, mam Muhammed'e gre ise, bu durumda muamele, alman bedelin bir ksmn
konu d etmek deil, sat feshetmek olur. Nitekim, alnan bedelden hi sz etmeden yaplan ikle, sat
feshetmek olduuna gre bunun da byle olmas evleviyetle gerekir. Bedelin arttrlmas halinde ise durum byle
deildir. Mada bir kusur meydana gelirse akladmz nedenle bu, eksiklik bedelle safisi feshelmek olur.
Alman bedelin cinsinden olmayan bir bedelle sat bozulursa, mam Eb Hanife'ye gre bu durumda sat, alnan
bedelle feshedilmi olur. Bedelin belirtilmi olmas ise hkmszdr. Dier iki mama gre ise akladmz
gerekeyle bu, sat olur. Satlan mal dourduktan sonra sat bozarlarsa mam Eb Hanife'ye gre, yavrunun
feshi engelledii gerekesiyle ikle geersizdir. Dier iki mama gre ise, bu, sat olur.
mam Eb Hanife ve mam Muhammed'e gre hem tanr, hem tanmaz mallarda teslimden nce yaplan ikle,
sat feshetmek olur. Tanr mallarda satn imknszl gerekesiyle mam Eb Ysuf'a gre de durum
ayndr. Tanmaz mallarda ise, satn mmkn olduu gerekesiyle ona gre, yaplan ikle, sat olur. nk
ona gre, tanmazlarn teslimden nce de sat caizdir.
Bedelin zayi olmas, iklenin sahih olmasn engellemez. Satlan maln zayi olmas ise, bunu engellemektedir.
nk satn ortadan kalkmas, varln gerektirir. Varl ise, bedele deil, satlan mala baldr.
Satlan maln bir ksm zayi olursa geri kalanda ikle caizdir. nk bu ksmda sat mevcuttur. Mal mal
karlnda birbirlerine satarlarsa mallardan birinin zayi olmasmdan sonra da ikle caizdir. Ayn zamanda
ikleden sonra mallardan birinin zayi olmas halinde de ikle geersiz olmaz. nk ikisi de satlan mal
olduundan biri zayi olsa bile, satlan mal vardr denilebilir. 1111
MURABAHA VE TEVLIYE BABI
Murabaha, bir kimsenin, bir sat akdi ile sahip olduu mal bir miktar krla bakasna devretmesidir. Tevliye
ise, bir sat akdi ile sahip olduu mal, ald bedele kr eklemeden bakasna devretmesidir. Satn caiz olu
artlarm haiz olduklarndan her iki sat da caizdir. Ayn zamanda bu tr sata ihtiya da vardr. nk ticarette
baarl olamayan yeteneksiz kii, baarl ve yetenekli kiinin yapt ie gvenmeye muhta olduu gibi onun
verdii bedele bir miktar knn eklenmesine de raz olmaktadr. Bylece her iki satan da caiz olduuna
hkmetmek gerekmitir. Bu nedenle bu iki sat da, gvene ve hyanet ile hyanet phesinden saknmaya
dayanr.
Sahih bir rivayete gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Hicrete karar verdii srada Hz.
Eb Bekir (Radyallh anh) iki tane deve satn almt. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kendisine: Ayn bedelle develerden birini bana ver dedi. Hz. Eb Bekir: O karlksz olarak senin olsun
deyince Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Bedelsiz olursa hayr kabul etmem buyurdu.
1- Murabaha ve Tevliyenin sahih olabilmesi iin bedelin, benzeri bulunan trden olmas gerekir. nk bedelin
benzeri bulunmad takdirde alc, mal belirsiz olan kymetle alm olacaktr.
Alc, mal Murabaha yoluyla ayn bedele sahip olan birisine satarken bir dirhem kr ile veya vasflan belli, bir
miktar llen maln bedele eklenmesiyle satarsa caizdir. nk bu durumda alc, stlendiini yerine
getirebilmektedir.
Onda bir krla satmas ise, caiz deildir. nk bu takdirde satc, mal sermaye ve sermayenin onda biri ile
satm olur. Sermaye ise benzeri bulunan trden olmad iin onda birinin ne kadar olduu bilinemez.
Kasar, ileme, boyama, eirme ve yiyecei tama cretlerini sermayeye eklemek caizdir. nk bu gibi eyleri
sermayeye eklemek, ticaret ehlinin detlerindendir. Bir de satlan mal veya kymetini arttran her ey ondan
saylr. Bu meselede asl olan budur. Nitekim saydmz hususlar da bu niteliktedir. nk boyama ile
benzerleri maln kendisini, tama ise deerini arttrmaktadr. Zira deer yerden yere deimektedir. Bana u
kadara mal oldu diyecektir. Yalan sylemi olmamak iin u kadara aldm demiyecektir.
Sry srmek de tamak gibidir. Ne maln kendisini ne de deerini arttrmadklar iin oban creti ile al
kiras byle deillerdir, retim creti de byle deildir. nk buradaki art, maln kendisinde var olan
maharetten trdr. Alc, Mrabaha'da hainlik yapldnn farkna varrsa, mam Eb Hanife'ye gre
serbesttir, isterse mal tam bedelle alr, isterse de vazgeer.
Tevliyede, hainlik yapldnn farkna varrsa hainlik yapan miktar fiyattan drr, mam Eb Ysuf:Her
ikisinde de fiyattan drr demitir. mam Muhammed ise:Her ikisinde de isterse tam fiyatla alr, isterse
vazgeer demitir. mam Muhammed diyor ki: nemli olan, bedelin belirtilmi olmasdr. Burada da bellidir.
Murabaha ve Tevliye ise, mala reva ve rabet salamak iindir. Bu nedenle, salamlk gibi aranan bir vasf
niteliinde olduklarndan bu vasfn kaybolmasyla alc, alp almamakta serbest olur. mam Eb Ysuf da diyor
1111
ki: Asl olan, muamelenin Tevliye ve Murabaha oluudur. Bu nedenle satcnn, Tevliyede krsz olarak aldm
bedelle, Murabahada da krl olarak aldm bedelle sana verdim demesiyle akit gereklemi olur. Ancak
bedelin belli olmas gerekir.
O halde bu iki muameleyi alman bedel zerine kurmak gerekir. Bu da hainlik orannda bedel; drmekle olur.
Ancak Tevliyede yalnz bedel drlrken Murabahada hem bedel hem de kr drlr. mam Eb Hanife
ise diyor ki: Tevliyede bedelin drlmemesi halinde bu, Tevliye olarak kalmaz. nk bu takdirde bedel, alman
bedelden fazla olacandan tasarruf deimektedir. Bu itibarla bedeli drmek, tek re olmaktadr.
Murabahada ise, bedel drlmese bile murabaha olarak kalr. Burada kr deiken olsa bile durum ayn
olduundan tasarruf deimemekte ve dolaysyla, alc serbesttir denilebilir. Bu durumda alc, mal geri
evirmeden mal zayi olur veya onda, feshi engelleyen bir durum meydana gelirse ak rivayetlere gre bedelin
tamamn demesi gerekir. nk bu, tpk grmeye ve arta bal serbestlikte olduu gibi bedelin bzsnn
karl olmamaktadr. Kusura bal serbestlik ise byle deildir. nk o, kusurdan doan fark geri almak
demek olduundan satcnn bunu verememesi halinde ortadan kalkmaktadr.
2- Bir kimse, satnald bir elbiseyi krla sattktan sonra tekrar satn alrsa bu durumda: eer mal murabaha ile
satmsa son almdan nceki btn krlar karacaktr. kardktan sonra elde alnan bedel kalyorsa son olarak
ald mal murabaha ile satamaz. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise i son bedel zerinden
murabaha ile satabilir demilerdir. Yni: bir kimse, on liraya satn ald elbiseyi onbe liraya sattktan sonra onu
tekrar on liraya ald takdirde be lira zerinden murabaha ile satmas ve bana be liraya malolmutur demesi
gerekir. Eer on liraya satn aldn murabaha ile yirmi liraya sattktan sonra tekrar on liraya satn-alrsa onu bir
daha murabaha ile satamaz. Dier iki mama gre ise her iki durumda da on lira zerinden murabaha ile satabilir.
ki mam diyorlar ki: ikinci akit hkmleri bakmndan birinciden ayr yeni bir akit olduundan Murabahay
onun zerine kurmak caizdir. Araya nc bir ahsn girmesi durumunda olduu gibi. mam Eb Hanife ise
diyor ki: Birinci akitle varl pheli olan kr, ikinci akitle de phelidir, nk bu kr, herhangi bir kusurun
meydana kmasyla debilirken ikinci akitle sadece glenmitir. Murabahadaki phe ise, ihtiyat olarak
gerek gibi kabul edilmitir. Bu nedenledir ki, dme phesi olduu gerekesiyle sulh ile alman malda
Murabaha caiz deildir. Bu itibarla alc, elbiseyi ve -kr olan- be liray on liraya satn alm gibi olacak ve
dolaysyla be liray atacaktr. nc kiinin araya girmesi halinde ise duran byle deildir. "nk bu
takdirde kr ikinci sat deil nc kiinin mal satn almasyla g kazanmtr.
3- Krn yarsyla bakasnn sermayesini ileten bir kimse, elindeki on dirhemle satn ald elbiseyi sermaye
sahibine onbe dirheme satarsa bu, oniki buuk zerinden Murabaha sat olur. Burada ayn kiinin malyla yine
onun mal satnalmm olmakla birkte bunda iki tarafn da faydas ve sermayeyi iletenin de ama olan tasarruf
yetkisi bulunduundan ve akit de faydaya bal olduundan kr olmad takdirde bu satn bize gre - mam
Zfer hari- caiz olduuna hkmedilmise de onun gereklememe phesi vardr. Bilindii zere bu kii, ilk
sat bir ynden sermaye sahibinin vekili olarak yapmtr. Bu nedenle ikinci sat, krn yars iin yok kabul
edilmitir.
4- Bir kimse, veresiye olarak bin liraya satn ald mal yz lira kr ile satar ve bunu alcya sylemezse alc,
durumu rendiinde isterse mal geri evirir, isterse kabul eder. nk deme sresinin satlan maia benzerlii
vardr. Nitekim, sre nedeniyle maln fiyat arttrlabilmektedir. Buradaki benzerlik ise gerek hkmnde
olduundan kii iki eyi satmalarak ikisinin bedeli zerinden birini Murabaha ile satm gibi olur. Murabaha
satnn byle bir hainliin bulunmas gerektiinden, bu hainlik ortaya ktnda -kusurlu malda olduu gibibunu da alp almamakta serbesttir.
Alc, mal tkettikten sonra durumu renirse, bnyz ile kabullenmesi gerekir. nk bedelin bir ksm, srenin
karl olamaz. Eer ayn ekilde Teviye yoluyla da satm ve durumu sylememise alc, isterse geri evirir.
Zira Tevliye, mal alnd bedelle satmak olduundan ondaki hainlik de tpk Murabahadaki hainlik gibidir.
Eer mal tkettikten sonra durumu renirse akladmz ayn nedenle (pein bin liraya kabullenmesi gerekir.
mam Eb Ysuf dan: Alc, satcya maln kymetini vererek bedelin tamamn kendisinden geri alr. Bu, bir
kimsenin salam para yerine rk para alarak harcadktan sonra durumu renmesi gibidir, dedii rivayet
edilmitir. Allah izin verirse bunu ilerde aklayacaz.
Kimisi ise: Maln, pein ve veresiyen fiyatlar tesbit edilerek aralarndaki fark alcya geri verilir demitir. Eer
akitte sre art koulmayp, ancak parann taksitle verilmesi det ise, kimisi -yine de satcnn durumu sylemesi
gerekir. nk det olan ey de art koulan ey gibidir. demitir.
Dier bir gre gre: bedel pein olduundan satc durumu sylemese de sat caizdir. (Bir kimse, bir eyi
kendisine mal olduu fiatla bakasna devrederse eer o bakas eyin maliyetini bilmiyorsa sat fasittir.) nk
aha bedelin ne kadar olduunu bilemez. ayet satc, sat meclisinde maliyeti alcya sylerse bu durumda alc
serbesttir. sterse alr, isterse vazgeer. nk bu durumda fasitlik henz kesinlememitir. Henz mecliste iken
alcnn, bedeli renmesi nedeniyle bu sat, yeniden kurulan ve kabul meclisin sonuna ertelenen sat akdi gibi
olmutur. Ayrldktan sonra ise, fasitlik gerekletiinden, satn dzelme yetenei kalmamaktadr. Bu da bir
mat miktar sat meclisinde renilen bir fiatla almak gibidir. Alcnn serbest olmasnn nedeni, fiyat
bilinmeden nce rznn kesinlememi olmasdr. nk burada fiyat bilinmediinden -tpk grmeye bal
serbestlikte olduu gibi- alc, mal alp almamakta serbesttir.1112
Bir Fasl
Bir kimse, satn ald tanr mal teslim almadka onu satmas caiz deildir. nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem), teslim alnmyan maln satndan nehyetmitir. 1113
Bir de bu satta maln zayi olmas halinde akdin fesholma tehlikesi vardr. mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf'a gre s tanmaz maln tesliminden nce de sat caizdir. mam Muhammed ise : caiz deildir demitir.
mam Muhammed, hads-i erifin mutlak oluuna ve tanr maln durumuna itibar etmitir. Ona gre bu, icar
gibidir. br iki mam ise diyorlar ki:
Burada satn rkn, ehil kimselerce sata konu olabilen bir malda meydana getirildii gibi bu satta fesholma
tehlikesi de yoktur. nk tanr malm aksine tanmaz maln zayi olmas ok azdr. Oysa Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in nehyettii tehlike, akdin fesholma tehlikesidir. Yukarda geen
hadisteki nehyin illeti de ayn tehlikedir. nk bu satn caiz olduunu gsteren deliller bulunduundan
bunlarla da amel etmek gerekir. car konusunda da ayn ihtilfn var olduu sylenmitir. Byle bir ihtilfn
bulunmad kabul edilse bile icarda akit konusu olan menfaatlerdir. Menfaatlerin zayi olmas ise, az meydana
gelen bir ey deildir.
Bir kimse, llerek satlan bir mal l ile veya tartlarak satlan bir mal tart ile alarak bunlar ltkten veya
tarttktan sonra yine l veya tart ile satarsa bu durumda mal ondan alan alcnn, bu mallar lmeden veya
tartmadan ne satmas ne de yemesi caiz deildir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem),
hem alc hem de satc tarafndan llmeden veya tartlmadan yiyecek maddelerinin satndan nehyetmitir.1114
Bir de maln, konu edilen miktardan fazla olma ihtimali vardr. Bu fazlalk, satcnn olduundan alcnn bunda
tasarruf etmesi haram olup byle bir tasarruftan saknmas gerekir.
lp tartmadan satmas halinde ise durum byle olmayp fazlalk, alcya ait olur. Elbiseyi, u kadar arn
olmak zere satmas halinde de durum byle deildir. nk bu takdirde arn, elbisenin miktar deil, vasf
olduundan kan fazlalk alcnn olur. Alcnn huzurunda bile tartm olsa satcnn, satmadan nceki lmesi
geerli deildir. nk bu srada hem satc hem de alc adna lme yaplmamtr. Oysa bu, satn artdr.
Sattan sonra da olsa alcnn gyabnda yaplan lme de geerli deildir. nk satlan mal, llmek suretiyle
belirdiinden lme, teslim kabilinden olur. Teslim ise, ancak alcnn huzurunda yaplabilir. Sattan sonra
alcnn huzurunda mal satc lerse, kimisi iki kez lmeyi ngren hadisin zahirine bakarak bununla
yetinilmeyeceini sylemitir. Sahih olan gre gre ise bununla yetinilir. nk bir defa lmekle da satlan
mal, belirir ve teslim gereklemi olur. Hads ise, Allah izin verirse Selem babnda aklayacamz zere iki
akdin birlemesi durumuna dirdir. Say ile satlan mal sayarak satn alrsa her iki mamdan yaplan rivayete
gre bu da arnla satlan mal gibidir nk rib konusu olan bir mal deildir.
mam Eb Hanifeden yaplan rivayete gre ise bu mal, tart ile satlan mal gibidir nk art koulan miktardan
artan fazlalk, alcya hell deildir.
Maln tesliminden nce de bedelde tasarruf caizdir. nk bedel, satcnn mutlak mlkiyetine gemi olup zayi
olmasyla satn feshoima tehlikesi de yoktur. Zira satlan maln aksine bedel belirtilemez. Alcnn, satcya
fazla bedel vermesi caiz olduu gibi satcnn da alcya fazla mal vermesi veya fiyat drmesi caizdir. Bunlar,
taraflar iin kazanlm hak olur.
Bize gre anlan art ve d, sat akdinin asl hkmndedirler. mam Zfer ile mam- afi'ye gre ise
szkonusu art ve d, sat akdinin aslna dahil olmakla sahih olamazlar. Ancak bunlar, kendi balanna birer
ba olduklar iin sahihtirler.
Bu iki mam: Fazlaln, bedel olarak sahih olmas mmkn deildir nk bu durumda alcnn- mal, yine
kendi malnn bedeli olacandan fazlalk, akdin aslna dahil olmaz. Fiyat drmek de ayndr. nk daha
nce satlan maln tamam, bedelin tamamnn karl haline geldiinden bedelin bazsn karmak mmkn
deildir. O halde bu,yeni yaplm bir ba olur. demilerdir.
Biz diyoruz ki: taraflar, anlan art ve d yapmakla sat akdinin kr, zarar veya ne kr ne de zarar gibi
1112
Bu konuda birden ok hadisler bulunmaktadr. Bu hadislerden biri Abdullah bn-i mer (Radyallh anh)dan ardan bir mikatr
zeytin yan satn aldm Sat akdimiz kesinleince adamn biri bana iyi bir kr verdi. Bunun zerine elinden tutmak istediim srada
arkadan biri kolumdan tuttu. Dndm de Zeyd bn-i Sabit olduunu grdm. Bana, teslim alp kaldn yere gtrmedike satma. Zira
Peygamber Efendimiz, eyann tccarlar tarafndan iyerlerine gtrlmedike satn alndklar yerde satmalarndan nehyetmitir, dedi
mealinde naklolunan hadistir. Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 138, Darekutni (Alm-satmlar) c. 2 s. 292-194, Beyhak (Alm-satmlar) c.
5 s. 313 Bu hadisi Eyimme-i Sitte Abdullah bn-i Abbas'tan unu nakletmelerdir: Peygamber Efendimiz'in teslim alnmadan satndan
nehyettii eya sadece yiyecek maddeleridir. Dier eylerin yiyecek maddeleri gibi olduunu sanmyorum. Buhari (Alm-satmlar) c. 1 s.
286, Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 5.
1114
Cbir, Eb Hureyre, Enes b. Mlik ve Abdullah bn-i Abbas (Radyallah anh)'dan rivayet olunan bu hadisin meali yledir: Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), yiyecek maddelerini -bir kere satc, bir kere de alc tarafndan llmek zereiki kere lmeden
satmaktan nehyetmitir. bn-i Mcei, (Alm-satmlar) c. 1 s. 162, Darekutni (Alm-satmlar) c. 2 s. 292.
1113
meru bir vasfn dier meru' bir vasfa evirmilerdir. Kendileri, sat akdini ortadan kaldrma yetkisine sahip
olduklarndan akdin vasfm evleviyetle deitirebilirler. Bu. satc ve alcnn, akitten sonra cayma hakkm ortadan kaldrmalar veya art komalar gibi olmaktadr. Bylece sahih olunca da akdin aslna dahil olur. nk
vasf, kendisiyle deil, bal bulunduu ey ile var olur. Ancak bedel, tamamen drlrse durum byle
deildir. nk bu, vasf deitirmek deil, sat akdini kknden deitirmek olduundan asl akde dahil
olamaz. Dahil olsa bile meydana gelen fazlalk, ayn kiinin malnn karl olmaz. Fazlalk ve dn asl akit
hkmnde oluu, kendini murabaha ve Tevliyede de gsterir. yle ki fazlalk-dahil satlan maln tm
zerinden Murabaha ve Tevliye caiz olduu gibi drlen bedelle de caizdirler. fada da durum ayndr.
yle ki; f'ac, mal, drlen fiyatla alabilir. Ancak f'ac, fiyattaki art kabul etmeyerek mal ilk fiyatla
alabilir. nk fiyat arttrmakla f'acnn ilk fiyatla kesinleen hakk iptal edilmi olur. Bu iptali yapmaya ise
satc ve alcnn yetkisi yoktur. Sonra rivayetin zahirine gre satlan mal, zayi olduktan sonra alcnn fiyat
arttrmas sahih deildir. nk mal, zayi olmakia karlnda bedel verilecek durumdan kmtr. Oysa
fazlaln ilk fiyata katlmas iin karlnn bulunmas lzmdr.
Fiyat drmek ise byle deildir. nk satlan mal, zayi durumda olduundan onun karl olan bedelin bir
ksmn drmek caizdir. Zira burada ilk akit sabit olup bedel varolduundan yaplan d bu akdin kapsamna
girmektedir.
Bir kimse, bir mal pein fiyatla sattktan sonra fiyat belli bir sreyle ertelerse sat veresiyeye dnr. nk
bedel, satcnn hakk olduundan alcya kolaylk salamak iin onu erteliyebilir. Bilindii zere alcy
tamamen balama yetkisine sahip olduu iin geici olarak da balayabilir. Belirsiz bir sreyle ertelemesi
halinde ise: eer sre hi bilinemeyecek kadar belirsiz ise, caiz deildir. Eer, -hasat ve ekin dvme zaman gibirenilebilen bir sre ise caizdir. nk bu, daha nce akladmz kefalet gibidir.
Pein olan herhangi bir alaca, sahibi ertelerse v'deliye dnr. Bunun nedenini daha nce akladk. (Ancak
elden verilen bor para byle deildir.) nk bu, .balangta ba ve iare ireti vermekdir. Hatt iare lafzyla
verilmesi da sahihtir. Ayn zamanda ba yapma yetkisine sahip olmayan bir kimse, bunu da veremez. rnein:
vasiyet ile ocuk gibi. Sonuta ise, para dei-tokuudur. O halde balangc itiban.ile -iarede olduu gibi- bu
borcu erteleme zorunluluu yoktur. nk bata zorlama yoktur. Sonucu itibar ile de borcu ertelemek sahih
deildir. nk v'deli olarak paray parayla satmak olur. Bu ise ribdr.
Ancak kii parasndan bin dirhemin bir yl v'deyle falancaya verilmesini vasiyet ederse, vrislerin, terekenin
tebirinden bu borcu vermeleri ve sreden nce paray istememeleri gerekir. nk bu, ba vasiyet etmek
olup tpk hizmet ve meskeni vasiyet etmek gibidir. Bu nedenle vasiyet edene hak salamaktadr. Allah doruyu
en iyi bilendir.1115
ALIVERTE RB BABI
llen veya tartlan cinsten olan herhangi bir ey kendi cinsi ile satld zaman eer biri dierinden fazla
olursa, sat ribdr ve haramdr. Bize gre rib olmanm nedeni ikisinin de hem llen veya tartlan ve hem de
ayn, cinsten olmalardr. Bu hkmn dayana, bu konudaki nl hads-i eriftir. Hadis yledir:
Buday yine buday ile satarken ayn miktarda ve pein olmalar gerekir. Fazlalk ise ribdr. 1116
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bu hadiste: buday, arpa, hurma, tuz, altm ve gmten
ibaret olan alt eyi saymtr. Hadis iki ekilde rivayet edilir. Birinde, Misln raf ile brnde ise Mislen
nasb iledir. Birincide hadis Hurma sat ikincide ise Hurmay satn eklinde balamaktadr. Bu hkmn bir
delili, kyslann icmaldir. Fakat bize gre delil, yukarda akladmz gibidir.
mam- afiiye gre ise bu hkmn illeti, yiyeceklerde giyecek olmalar, deer llerinde de deer olmalardr.
Mallarn ayn cinsten olmalar, ribnn artdr. Eit obualar ise sat ribdan kurtarmaktadr.
mam- afi'ye gre asl olan bu satn caiz olmaddr. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) bu satn caiz olmas iin mallarn pein ve eit olmalarn art komutur. Koulan her iki art da, tpk
nikhtaki ahitlik art gibi tehlike ve deer stnlnden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle ribnn haram
oluunun da anlan tehlike ve deer stnlyle mtenasip olan bir illet sebepe dayanmas gerekir. Bu illet,
insanlarn yaamlarnn bal olduu yiyecek olma ile maslahatlarn kayna olan paralarn varl iin gerekli
olan deer olma vsflardr. Mallarn ayn cinsten olmalarnn bu bakmdan bir fonksiyonu olmad iin biz, bu
hususu ribnm art kabul ettik. Bu arada bir hkm illetiyle beraber var olduu gibi artyla beraber de var olabilir.
Biz diyoruz ki: hads-i erif, eitlii satn art olarak ngrmtr. Hadisi sylemekten maksat da budur.
nk hadis-i erifle ya satn gerekletirilmesi amalanmtr. nk eitlikle gerekleebilen dei-tokuu
konu etmektedir. Veya halkn mallarm zayi olmaktan korumak istenmi ya da mal hemen teslim etmek suretiyle faydann tamamlanmas amalanmtr; artn bulunmamas halinde ise caiz olmayan rib meydana gelir.
ki ey arasndaki eitlik, hem ekil hem de mahiyet bakmndan olmaldr. Nitekim burada miktar, ekilde
1115
Mslim (Alm-satmlar -Rba bab-) c. 2 s. 25-26; Tirmizi, (Alm-satmlar) c. 1 s. 160; Darekutn c. 2 s. 296; Muvata' (Alm-satmlar) c. 2
s. 26.
1116
eitlii salarken ayn cinsten olmalar da mahiyette eitlii salamaktadr. Bunlardaki eitsizlik ise ribya yol
amaktadr. nk rib, Sat akdinde art koulan bedelin dmda, dei-tokuta taraflardan birine salanan
fazlalktr. Vasfta eitlik ise art deildir. Nedeni ise: ya rf bakmndan bunun eitsizlik saylmamasdr veya
bunun art koulmasnn satlar yaplamaz hale getirmesidir. Ya da Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in: yisi ve kts ayndr. 1117 eklindeki hads-i erifi gereidir.
Ayn zamanda yiyecek ve paralar, en byk menfaat unsurlar olduklarndan ve kendilerine olan iddetli
ihtiyatan dolay onlar hakknda hkm verirken izlenecek yol, zorluk yaratmak deil, mmkn olduu kadar
kolaylk salamaktr. O halde mam- afii'nin dediine itibar edilmez.
Hal byle olunca diyoruz ki: l veya tart mal, kendi cinsiyle eit olarak satlrsa cizliin art olan miktar
eitlii bulunduundan sat caizdir. Nitekim bz rivayetlerde mutlak eitlik yerine, lde eitlik, altm
konusunda da tartda eitlik denilmitir.
Rib gerekletii iin mallarn biri brnden fazla ise sat caiz deildir. Mallar arasndaki kalite fark
hkmsz olduundan Rib konusu olabilen iyi bir mal kt bir malla satmak, ancak ayn miktarda olmalar
halinde caizdir. Bir avucu iki avuca, bir elmay da iki elmaya satmak caizdir. nk eitlik, l ve tart ile salanr. Burada ise, l ve tart bulunmadndan fazlalk gereklemez. Bu nedenle de maln zayi ediimesi
halinde kymetinin denmesi gerekir.
mam- afi'ye gre ise ribnn illeti, maln yiyecek oluu olduundan ve burada sat ribdan kurtaran eitlik
de bulunmadndan sat caiz deildir. Yanm sa'dan az olan her ey avu hkmndedir. nk fkhta yarm
sa'dan az llerle miktar tesbi-ti yaplmamaktadr. Taraflar, kire ve demir gibi yiyecek olmayan bir l veya
tart maln yine kendi cinsinden bir malla fazla veya eksik olarak alp verirlerse bize gre miktar ve ayn cinsten
olma vasflar bulunduundan sat caiz deildir. mam- afi'ye gre ise yiyecek ve deer olma vasflar
bulunmadndan sat caizdir.
Mallarda ayn cinsten olma vasf ile ona bal miktar vasf bulunmuyorsa farkl ve v'deli olmalar caizdir.
nk bu durumda sat caiz olmaktan karan sebep yoktur. Oysa asl olan satn caiz olmasdr. Ancak ad
geen iki vasfn bulunmas halinde farkl ve v'deli olmalar caiz deildir. nk bu durumda sat caiz
olmaktan karan sebep mevcuttur. Vasflardan yalnz biri varsa bu durumda mallarn farkl olmalar caiz, v'deli
olmalar ise caiz deildir, rnein: bir kimsenin, Selem akdiyle Herevi bir kuma yine Herev bir kumala veya
buday, arpayla satn almas gibi.
O halde fazlalk ribsnn caiz olmamas, her iki vasfa bal iken v'de ribsnn caiz olmamas vasflardan birine
baldr.mam- afii: Mallarn ayn cinsten olmas, v'de ribsn caiz olmaktan karmaz. nk mallardan
birinin, sonradan verilecek nakit olarak kabul edilmesi, ancak fazlalk phesini ortaya koyar. Oysa gerek
fazlalk bile mallarn ayn cinsten olmalar durumunda sat caiz olmaktan karmaz. Nitekim birin, ikiye
satlmas caizdir. Hal byle olunca pheli fazlalk, evleviyetle sat caiz olmaktan skarmaz. demitir.
Biz diyoruz ki: anlan Selem akidlerindeki mallar, ya miktar ls veya cins bakmndan rib mallardr. Ayn
zamanda mallardan brinin nakit olarak kabul edilmesi, deerde fazlalk yarattndan rib phesi gereklemi
olur. Bu ise. tpk gerek rib gibi sat engellemektedir. Ancak altn veya gm vererek Selem yoluyla safran
bitkisini satmalmak caizdir. nk bu durumda mallarn ikisi de tart mal olmakla birlikte tartlma ekilleri
ayrdr. Zira safran bitkisi, -eski bir l olan- menle tartlrken altn ve gm, arlk ta ve demirleriyle
tartlmaktadr. Bir de safran bitkisi, satlan mal olup belirtebilmekte iken, nakitler, bedel olup belirtilmeleri
mmkn deildir. Ayrca, bir kimse tart ile altn ve gm karlnda bir mal satn alrsa nakitler tartlmadan
nce de bu malda tasarruf etmesi caizdir. Oysa ayn ey, safran bitkisi ve benzerlerinde caiz deildir.
Aralarndaki bu farkllklar yznden, tart mal olma vasfnda aralarnda tam bir eitlik yoktur. Hal byle olunca
da buradaki fazlalk phesi, muteber olmayan phenin phesine dnmektedir.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selem)'in, llerek fazla ve eksik verilmesinin caiz olmadn
aklad her ey devaml olarak l maldr. Halk, bunlarda l metodunu braksa bile durum byledir.
rnein: buday, arpa, hurma ve tuz gibi. Yine Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, tartlarak
fazla ve eksik verilmesinin caiz olmadn aklad her ey de devaml olarak tart maldr. Halk, bunlarda tart
metodunu braksa bile durum byledir. rnein altm ve gm gibi. nk nass, rften daha kuvvetli bir
delildir Kuvvetli ise, zayf iin braklmaz.
Hakknda nass bulunmayan mallar ise, halkn detlerine baldr. nk detler, ilgili olduklar hkmn
cizliini kantlarlar, mam Eb Ysufdan: Nassa aykr olarak da rfe itibar edilir. nk nass, o zamanki
dete gre vrid olmutur. Oysa o det deimitir, dedii rivayet edilmitir.
Bu duruma gre bir kimse, tart ile buday yine budayla eit olarak satarsa veya l ile altn yine altnla eit
olarak satarsa mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bu satlar caiz deildir. Halk, bunu det haline
getirse bile bu miktarlarn asl miktarlardan fazla olma ihtimali bulunduundan durum yine ayndr. Tpk lp
tartmadan yaplan satta olduu gibi. Ancak Selem akdinde buday ve benzerlerini tartarak satmak caizdir.
nk bu durumda Selem, bilinen bir malda meydana gelmitir.
Miktar nt ile tesbit edilen herey tart maldr. Yni okkalarla satlan eyler tart maldrlar. nk okkalar, tart
1117
Gariptir. Ancak anlam yukarda geen hadisin itlakndan anlalmaktadr. Nasburraye c. 4 s. 27.
ile tesbit edilmi olduklarndan onlarla satlan eyler, tart ile satlm saylrlar. Dier l letleri ise byle
deildirler. Tart mal olan bir ey, benzeri ile tart miktar bilinemeyen bir l ile satlrsa sat caiz deildir.
nk tartsz satta olduu gibi fazlalk ihtimali vardr.
Para dei-tokuu akdi, nakitlerde gerekleir. Bu akitte her iki bedelin de akit meclisinde teslim alnmas
gerekir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); Gm gmle deitirdiinizde
bunlar pein olarak teslim aln 1118 buyurmutur. Allah izin verirse bu konudaki fkhi hkmleri ilerde
aklayacaz. Para dndaki ribl mallarn cins ve miktarm belirtmek vacip olup pein olmalar vacip deildir.
mam- afi'ye gre ise, yiyeceklerin satnda durum byle deildir. O diyor ki:
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), mehur hadsinde: pein olmas gerekir buyurmutur. Bir
de mecliste teslim alnmadklar takdirde teslim alma, deiik zamanlarda gerekleecektir. Halbuki nakit
yerinde kabul edilen bedelin deeri bulunduundan bu durumda rib phesi meydana gelmektedir.
Biz diyoruz ki: bu ekilde satlan mal, belli olduundan tpk elbise gibi hemen teslim alnmas art deildir.
Zira, sattan gdlen ama, malda tasarruf yapabilmektir. Bu ise, maln belirtilmesiyle gerekleir. Para deitokuu ise byle deildir. nk ondaki teslimden maksat, parann bu ekilde belirtilmesidir. Szkonusu ha-dis-i
erifin mns ise, her iki maln da belli olmas demektir. Nitekim Ubade bin Smit hadisi bu ekilde rivayet
etmitir. Mallarn deiik zamanlarda teslim alnmas ise, rfen maliyette bir deiiklik gerektirmez. Para ve
v'deli satn durumu ise byle deildir.
Bir yumurtay iki yumurtaya, bir hurmay iki hurmaya ve bir cevizi iki cevize satmak caizdir. Zira miktarlar,
l ve tart ile tesbit edilmediinden rib gereklemez. Fakat, daha nce de getii zere yiyecek olduklar
gerekesiyle mam- afi bu konuda bize muhalefet etmitir.
Altn ve gm olmayan belli bir paray belli iki paraya satmak caizdir. Bu, mam Eb'Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise: caiz deildir. nk, bunlarn nakit olular tmn stlah ile sabittir. Bu
nedenle bu nitelik, satc ve alcnn zel teamlleriyle geersiz olmaz. Nakit olarak kaldklar srece de
belirtilemediklerinden belirsiz olarak satlm olurlar. Ayn zamanda bu sat, bir dirhemi iki dirheme satmak
gibi olur, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise diyorlar ki: Bunlarn, satc ve alc bakmndan nakit olular ancak
kendi teamlleriyle gerekleir. nk bakalannm, onlar adna karar verme yetkisi yoktur. O halde bunlarn
nakit olular, taraflarn team-lyle geersiz olmaktadr. Geersiz olunca da belirtilebilmektedirler. Bununla
beraber tart mal olmazlar. nk say ile satlmalarna ilikin genel stlah devam etmektedir. Zira bu stlah
bozmak, akdin bozulmasna yol atndan bu sat, bir cevizi iki cevize satmak gibi olur. Altn ve gm
nakitler ise yaradltan deer olduklarndan byle deillerdir. Her ikisinin belirsiz olmas halinde ise v'deli
sata benzediinden durum yine byle deildir. Bunlardan birinin belirsiz olmas halinde de durum ayndr.
nk mallarn ayn cinsten oluu, kendi bana da v'deli caiz olmaktan karabilmektedir.
Buday un ve kavutla satmak caiz deildir. nk bunlar, budaydan olumalar ve l ile tesbit edilmeleri
bakmndan buday cinsinden olmaya devam ederler. Ancak l onlarla buday eit klamamaktadr. nk
onlar, lekte sk dururken buday taneleri seyrek olmaktadr. Bu nedenle ayn miktarda olsalar bile sat caiz
deildir.
Unu, un ile eit olarak satmak caizdir. nk art yerindedir. mam Eb Hanife'ye gre ne eit olarak ne de
fazlahkh olarak unun kavutla sat caiz deildir. nk unun kavrulmu budayla, kavutun da normalbudayla sat caiz olmadndan bu budaylarn rnlerinin de birbiriyle satlar caiz deildir. Zira bunlar, bir
bakma ayn cinstendirler. Dier iki mama gre ise, bunlar, amalar deiik ayr cinsler olduundan birbiriyle
satlar caizdir. Diyorum ki En byk ama olan beslenme ikisini de kapsadndan dier bz amalarn
deiik olmasnn nemi yoktur. rnein: kavrulmuu kavrulmamla, salam da zayfla satmak gibi.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre eti canl hayvanla satmak caizdir. mam Muhammed ise: hayvan
kendi cinsinden bir hayvann etiyle satmak caiz deildir. Ancak et, canl hayvandaki etten fazla ise sat caizdir.
nk bu durumda etin bir ksm, hayvann eti karl, fazlas da hayvann sakatat karl olur. Aksi halde
rib meydana gelir. Zira et ve sakatattan biri, fazlalk olacaktr. Nitekim, susam yan susamla satarken de byle
yaplmas gerekir, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: burada tartlan bir mal, tartlmayan bir inalla satlmtr.
nk hayvan, normal olarak tartlmad gibi arln tart ile belirlemek de mmkn deildir. nk hayvan,
kendini skmakla hafiflemekte, gevemekle de arlamaktadr. Susamdaki durum ise by le deildir. nk
yan alnmasndan sonra artn tartlmasyla hem yan hem de susamn miktar hemen belirlenebilir.
mam Eb Hanife'ye gre taze hurmay kuru hurmayla eit olarak satmak caizdir. Dier iki mam ise: caiz
deildir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e bu konu sorulduunda kendisi, kurumakla
eksilir mi? diye sormu, evet eksilir cevabn alnca da: o halde caiz deildir buyurmulardr. 1119
1118
Buhari de dier hadis kitaplarnn Hz. mer'den naklen kaydettikleri bu hadis mealen yledir:
Altm gm ile deitirmek rhadr. Meer ki ikisi de pein olsun. Buday buday ile deitirmek rhadr. Arpay arpa ile deitirmek
ribadr. Meer ki ikisi de pein olsun. Hurmay hurma ile deitirmek ribadr. Meer ki ikisi de pein olsun. Buhari (Alm-satmlar)
Hurmay hurma ile satma bab- c. 1 s. 260; Mslim, riba c. 2 s. 24; Eb Dvd (Alm-satmlar) Para bozma bab, c. 2 s. 119; Tirmizi (Almsatmlar) Para bozma bab, c. 1 s. 161; Muvata' (Alm-satmlar) Para bozma bab, s. 262; Mslim (Alm-satmlar) Riba bab, c. 2 s. 25.
1119
Muvata' (Alm-satmlar) s. 258; Tirmiz (Alm-satmlar) c. 1, s. 159.
mam Eb Hanife ise diyor ki: ikisi de hurmadr. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) 'e
bir ara taze hurma hediye edildiinde: Hayber'in btn hurmalar byle midir? 1120 diye sormakla bunlara da
hurma adn vermitir. Rivayet ettiimiz mehur hadis-i erif gereince de hurmann hurmayla eit olarak sat
caizdir. Bir de ikisini ayn ey kabul edersek bu sat, hadisin ba ksmyla, ayr eyier kabul edersek bu kez h;di
in: Mallar ayr trden ise istediiniz ekilde satn 1121 mukimdeki son ksmyla caizdir. Dier iki mamn
yaptklar rivayetin dayana ise Zeyd bin Ayya' dr. Bu zat ise rvierce zayf kabul edilmektedir.
Ya zm kuru zme satmak da byledir. Yni bu konuda da gerekelerini akladmz ayn ihtilf vardr.
Kimisi ise, kavurulmu budayn kavurulmam budayla satnda olduu gibi burada da satn, ittifakla caiz
olmadn sylemitir. Vaze hurmay, taze hurmayla eit olarak satmak caizdir. nk bu da hadiste geen
hurma satdr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre, ya veya slak buday hem kendi benzeriyle hem de kuru
budayla, suda bekletilmi kuru hurma ile kuru zm de kendi benzerleriyle eit olarak satmak caizdir. mam
Muhammed ise, bunlarn tmnde satn caiz olmadn sylemitir. nk o, bunlann, en normal durumlarda sabit vasflarda- eit olmalarn art komutur. mam Eb Hanife ise, mevcut eitlii yeterli grmektedir.
mam Eb Ysuf da mehur- hadisin zahiriyle amel ederek mam Eb Hanife gibi sylemekle beraber -daha
nce de akladmz zere- taze hurmann, kuru hurmayla sat hususunda bununla amel etmemitir.
mam Muhammed, taze hurmann, taze hurmayla sat ile bunlardaki sat u gerekeyle birbirinden ayrmtr.
Mallar arasndaki farkllk, akit srasndaki isimleri deitikten sonra -taze hurmalarda olduu gibi- ortaya
kyorsa sat caizdir. Yok eer aralarndaki farkllk, akit srasndaki isimleri deimeden nce de -taze
hurmann kuru hurmayla satnda olduu gibi- ortaya karsa sat caiz deildir. nk bu durumda farkllk,
akit srasnda meydana gelmitir. Taze hurmalarda ise farkllk, sonradan meydana geldiinden muteber deildir.
Bir kimse, hurma koruunu kuru hurmayla fazlalkh olarak satarsa sat caiz deildir. nk koruk da hurmadr.
Hurma tomurcuu ise byle deildir. nk tomurcuk hurma olmadndan onu istedii kadar kuru hurmayla
satabilir. Zira hurmaya hurma ad, ekillenmeye balad andan itibaren verilmektedir. Daha nce ise, ona
hurma denilmez. Tomurcuk ise, taneleri birbirinden farkl olan bir say mal olduundan, belirsizlik gerekesiyle
kuru hurmay vdeli olarak onunla satmak caiz deildir.
Zeytin ve susam kendilerinden fazla olmayan yalaryla satmak caiz deildir. nk fazla olan yalar bu
ekilde hem zeytin ve susamdaki yan karl olurlar hem de artk halindeki zeytin ve susam karlarlar. Zira
bu durumda sat, ribdan soyutlanm olur. nk bunlardaki ya, tartldr. Nitekim zeytin ve susamdakiyalarn fazla veya mevcut yalara eit olmalar halinde ya artkla yan bir ksm veya yalnzca artk, fazlalk
olur. Zeytin ve susamdaki yan miktan bilinmiyorsa gerek hkmnde olan rib phesi nedeniyle sat caiz
deildir. Ceviz ve stn, kendi yalan ile, zmn kendi srasyla hurmann da kendi pekmeziyle satlar da
byledir. Pamuun iplikle sat konusunda ihtilf vardr. Bezin, pamukla sat ise nasl olursa olsun icma'la
caizdir.
Deiik etlerin, birbirleriyle fazlalkh satlar caizdir. Bu etlerden maksat, deve, sr ve kk ba hayvanlarn
etleridir. Bu arada sr ile camus bir cins, kei ile koyun da bir cins saylrlar.
Sr ve kk ba hayvanlarn st de byledir. mam- afii'den; Caiz deildir. nk bunlardan gdlen
ama ayn olduundan hepsi ayn cinstirler. dedii rivayet edilmitir.
Biz diyoruz ki: Bunlann kayna deiiktir. Nitekim, zekt konusunda bu hayvanlardan birinin nisab bryle
tamamlanamaz. O halde sun'i olarak deitirilmedike rnlerinin durumu da ayndr.
Asllar deiik olduundan (hurma sirkesiyle zm sirkesi de byledir.) O halde sular ve ralar da deiik
cinslerdir. Amalan deiik olduundan kei kl ile koyun yn de ayr cinslerdir.
kembe yann kuyruk veya etle sat da byledir. nk bunlar arasnda grn, mahiyet ve menfaatler
bakmndan byk fark bulunduundan, ayn cinslerdir.
Ekmei buday ve unla fazlalkh satmak caizdir. nk ekmek, artk tamamen l mal olmaktan karak ya
say veya tart mal olmutur. Oysa buday l maldr.
mam Eb Hanifeden: bu satta hayr yoktur dedii rivayet edilmitir. Fetva ise, birinci gre gredir. kisinin
de pein olmas halinde durum byledir. Yok eer buday v'deli ise, yine caizdir. Ekmek v'deli ise, tmam Eb
Ysuf'a gre yine caizdir. Fetva da buna gredir. Sahih gre gre ekmekte Selem de caizdir.
mam Eb Hanife'ye gre, ekmei say veya tart ile bor almakta hayr yoktur, yani caiz deildir. nk
ekmekler, hem yap itibariyle hem de ekmeki, tandr ve erken veya ge piirilmesi bakmlarndan farkl olurlar.
mam Muhammed'e gre teaml olduu iin say ve tart ile caizdir.
mam Eb Ysuf'a gre ise, tart ile caiz, fakat tanelerindeki farkllk nedeniyle say ile caiz deildir.
(Sava lkesinde mslman ile harbi -mslmanlara kar arpan gayr- muslini- arasnda rib yoktur. mam
Eb Ysuf ile mam- afi'ye gre ise durum byle deildir. Bu iki mam diyorlar ki: sava lkesindeki harbi
de, bizim lkemizde gvence verilen harbi gibidir. Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
1120
1121
Buhari, (Alm-satmlar) c. 1 s. 293; Mslim, Riba c. 2 s. 26; Darekutni c. 1 s. 296

Yukarda geen Ubade b. Samit hadsinin tamamlamasdr
Sellem) Sava lkesinde, mslman ile harb arasnda rib yoktur. 1122 buyurmutur. Bir de kendi lkelerinde
mallan mslmanlar iin mubahtr. Bu nedenle bir mslman, bu mal ne ekilde alrsa alsn hell bir mal alm
olur. Bu, mslmann szn yememesi artyla caizdir. Gvence verilen harbi'nin durumu ise byle deildir
nk onun mal, gvence akdi ile dokunulmaz olmutur.1123
MTEMLT BABI
Bir kimse, zerinde ev bulunan bir ev satn alrsa, st kendisinin olmaz. Ancak, eve ait olan her hak veya eki
veya evden saylabilecek az veya ok her ey dhil olmak zere alrsa stteki ev de onun olur. Bir kimse
zerinde oda bulunan bir oda satn alrken yukardaki kaytlardan sz etse bire st, kendisinin olmaz. Bir kimse,
bir binay btn mtemilat ile birlikte satn alrsa, st ile evin sahas da kendisinden olur.
Kimisi ise, st kat bunlarn tmne dhi! olduunu, nk Farsada Hane denilen her meskenin, stsz
olamayacan sylemitir. Bu arada mtemiltl eve st ile birlikte saaklk ve allar da girer. nk onlar da
eve baldr. Sokak zerinde yaplan rtme ise, mam Eb Hanife'ye gre ancak ad geen kaytlarn
sylenmesiyle eve dhil olur. nk bu, yolun boluu zerinde yapldndan esasen yol hkmndedir. Dier
iki mama gre ise bu ksmn girii, evin iindeyse sylediimiz kaytlarn hi birini sylemeden de eve dhil
olur. nk bu da evin mtemiltndan olduundan saakhk ve al gibi olmaktadr.
Geni mtemiltl bir evin bir ksmn alan bir kimse, yukarda geen kaytlar sat konusu etmedike yol
kendisinin olmaz. Arazideki ime suyu ile akan suyun yata da byledir. nk yol, ev snrlarnn dnda
olmakla birlikte evin gereklerinden olduundan kendisinden sz edilmekle eve dahil olur. carda ise, durum
byle deildir. nk icarn amac olan kazan, yolsuz gereklemez. Zira mstecir kiralayc- normal olarak
yolu ne satn alr, ne de icar eder. Bu nedenle icardan amalanan faydann salanmas iin yolun icara dhil
olmas gerekir. Satlan maldan ise, yolsuz da olsa faydalanlabilir. nk alc, det gereince yolu da alm
sayld gibi bazen de kazan amacyla onu satar ve bylece arzulanan kazan salanm olur. Allah (Azze ve
Celle) doruyu en iyi bilendir.1124
Satn Alnan Maln Bakasna it Olduunun Ortaya kmas

Bir kimsenin satn ald criye, dourduktan sonra bakas, ahit ile buna sahip karsa, hem cariyeyi hem de
ocuunu alr. Alcnn ikrar ile cariyenin bakasna it olduunun ortaya kmas halinde ise ocuk, cariyeye
tbi deildir. iki durum arasndaki fark, ahidin kaytsz artsz kesin bir delil olmasdr. nk ahit, ismi gibi
durumu aklayc olduundan onunla davacnn, cariyeye sahip olduu ortaya kar. ocuk da anneye bal
olduundan o da davacnn olur. ikrar ise, eksik bir delil olup sadece ikrar konusu olan cariyenin, lehine ikrar
yaplan kiinin mal olduunu ispatlar. nk ikrarn doruluu zarureti, ocuk anneden ayrldktan sonra
gerekletiinden ikrarn kapsam dnda kalan ocuk, ad geenin mal olmamaktadr.
Sonra denilmitir ki: ocuk, ayrca dava konusu olmadan annesine tbi olur. Kimisi de: ocuk hakknda ayrca
karar verilmesi gerekir demitir. Bu konudaki meseleler de buna iaret etmektedir. Nitekim mam Muhammed:
Hkim, fazlalklar bilmiyorsa, bunlar, karara dhil deildir demitir. Ayn ekilde bakas elinde bulunan ocuk
da annesi iin karara dhil olmaz.
Bir kimse, bir evde bir hak iddia ederse yni miktar belirsiz bir hak iddia ederse ve evi elinde bulunduran ahs,
davacyla yz dirhem zerinde anlatktan sonra evin sadece bir arnnn davacya it olduu anlalrsa ev
sahibi, verdii parann bir ksmm geri istiyemez. nk davac, zten ben yalnz bunu istiyordum diyebilir.
Davac, evin tmn ister ve dvl ise yz dirhem zerinde anlatktan sonra evin yalnz bir ksm, kendisine it
karsa dvl, verdii fazlal geri alr.
nk yaplan anlamann gerek durumla badatrlmas mmkn deildir. Bu nedenle karl denen hak
ortadan kalknca denen karlk geri alnr. Bu mesele, miktar belirsiz bir hak zerinde anlama yapmann caiz
olduuna dellet eder. nk ortadan kalkan haktaki belirsizlik, anlamazla yol amamaktadr. Allah (Azze ve
elle) doruyu en iyi bilendir.1125
1122
Gariptir. Beyhak, El Ma'rife'de mam Eb Hanfe bunu baz ravilerden nakletmise de. sabit olmad iin delil olamaz diye
sylediini kaydetmitir. Nasburraye c. 4 s. 44.
1123
1124
1125
Bir Fasl
(Fuzli Yetkisiz Kiinin Sat Hakknda)
Bir kimse, bakasnn maln izinsiz olarak satarsa, bu durumda mal sahibi serbesttir. sterse sat kesinletirir,
isterse fesheder. mam- afii ise: er'i yetkiye dayanmadndan akit gereklemez. Zira bu yetkiye ya maln
sahibi olmakla ya da onun izniyle sahip olunur. Burada ise her ikisi de bulunmamaktadr. Ayn zamanda sat da
ancak er'i gle gerekleir. demitir.
Biz diyoruz ki; bu, bir mal bakasnn mlkiyetine geiren bir tasarruftur. Ayn zamanda bu tasarrufu, ona ehil
olan biri, sata konu olabilen bir malda yaptndan satn gerekletiine hkmetmek gerekir. nk serbest
olduu iin mal sahibinin bunda bir zarar yoktur. Zaran olmad gibi alc aramak, fiyat belirlemek ve b. gibi
klfetlerden kurtulduu iin bunda menfaati vardr. Bunda satann da menfaati vardr. nk onun syledii de
sama olmaktan korunur. Alcnn da bunda menfaati vardr. te btn bu faydal hususlar meydana getirmek
iin er'i yetki gereklemitir. nk durum iznin varlna dellet eder. Nitekim, akll kimse, faydal
tasarruflar iin izin verir.
Mal sahibi, satlan mal hl var ise ve sat akdi yapanlarn o zamanki durumlar devam ediyorsa sat
kesinletirebilir. nk kesinletirme, akitte yaplan bir tasarruf olduundan akdin var olmas gerekir. Akdin
varl ise. onu yapanlar ile satlan maln varlna baldr. Mal sahibi, sat kesinletirdikten sonra alman
bedel, onun mal olup sat yapann yanna braklm bir emnet saylr. Tpk vekil gibi. nk sata sonradan
gsterilen nz, tpk sattan nce verilen veklet gibidir. Ancak Fuzli, sorumluluu zerinden atmak iin
kesinletirilmeden nce sat bozabilir. Nikh akdi yapan Fuzl ise byle deildir. nk bu, tamamen yetkisiz
bir haberci durumundadr.
Satlan maln bedeli, para ise durum byledir. Yok eer bedel, belirli bir mal ise, satn kesinletirilebilmesi iin
yukarda geen artlarla birlikte bu maln da ortada olmas gerekir. Sonra bu durumda fuzlye verilen izin, mal
olan bedeli kullanma izni olup akit izni deildir. Nitekim satlan bu malm bedeli olarak alnan mal, fuzlinin
mal olur. Bylece Fuzli, satlan mal, benzeri olan mallardan ise sahibine malm benzerini, benzen olan
mallardan deilse bu kez mal sahibine maln kymetini demek zorundadr. nk bu, fu-zlnin bir bakma
kendi adna yapt bir satn alma olduundan izne dayal deildir.
Mal sahibinin lm halinde her iki meselede de vrisinin izniyle sat gereklemez. nk bu, lnn kendi
adna verdii izne dayanan bir sattr. O halde bakalarnn izniyle caiz deildir. Mal sahibi, hayatnda izin
verirken satlan malm durumunu bilmese bile mam Eb Ysuf un ilk grne gre sat caizdir. Bu, mam
Muhammed'in de grdr. nk asl olan, maln halen var olduudur, imam Eb Ysuf daha sonra bu
grnden cayarak, izin srasnda malm varl bilinmedike sat sahih deildir. nk satn art olan iznin
shhatmda phe meydana gelmitir. Sat ise, pheyle birlikte gereklemez, demitir.
Alc, gaspedenden satn ald kleyi bakasna sattktan sonra efendi, ilk sata nz gsterirse ikinci sat yine
caiz deildir. nk bu rz, satcya yeniden kesin bir mlkiyet saladndan onun, pheli olan ilk mlkiyete
dayanarak yapt sat geersizdir. Bir de mal sahibinin, ilk.sata nz gstermemesi, ikinci satn bozulmasna
neden olan fesholma tehlikesine yol aar. Her iki mama gre kleyi azd etmek ise byle deildir. nk
fesholma tehlikesi onu etkilemez.
Alc, kleyi satmadan kle onun yannda ldkten veya ldrldkten sonra efendinin sata nz gstermesiyle
sat caiz olmaz.nk akladmz zere mal sahibinin rzsnn bir art da satlan maln henz var olmasdr.
Burada ise, bu mal lmek veya ldrlmek suretiyle yok olmutur. nk klenin ldrlmesiyle alcya bedeli
demek mecburiyeti bulunmadndan, bedelin var olduu gerekesiyle kle, var saylamaz. nk kle,
ldrlrken alcnn onda bedelle karlanacak bir mlkiyeti bulunmadndan maln yokluu gereklemitir.
Sahih sat ise byle deildir. nk bunda alcnn mlkiyeti kesin olduundan kendisine bedeli demek
mecburiyeti vardr. Bylece bedelinin var olmasyla satlan mal var saylr.
Bir kimse, bakasnn klesini zinsiz olarak satar ve alc, ahit getirmek suretiyle ya satcnn, mal sahibinden
izinsiz sattn ikrar ettiini veya mal sahibinin, satcya izin vermediini sylediini iddia ederek mal geri
evirmek isterse ahidinin ahitlii kabul olunmaz. nk davasnda eliki vardr. Zira mal satn alm olmas
satn sahih olduunu ikrar etmesi demektir. ahit ise, iddiasnn doruluu iindir. Satc, Hkim huzurunda
bunu kabul ederse sat bozulur. Alc da bunu istiyorsa durum byledir. Zira satcnn' iinde bulunduu eliki,
ikrarnn sahih oluunu engellemez. Ayn zamanda alc da bu konuda satcya yardmc olabilir. Bylece
aralannda anlama salanm olur. Bu nedenledir ki bu konuda alcnn istei art koulmutur.
Ben diyorum ki, mam Muhammed ziydeler meselesinde yle demitir; alc, satn ald mal iddia eden
ahsn hakl olduunu kabul ettikten sonra satcnn da maln bakasna ait olduunu ikrar ettiine dir ahit
getirirse ahidinin sz geerlidir. Fkhlar, iki meseleyi birbirinden ayrarak, bu meselede mal, alcnn
elindeyken, birinci meselede hak sahibi kann elindedir. Bedeli geri almann art ise, maln alcnn elinde
olmamasdr, demilerdir.
Bir kimse, sahibinden izinsiz olarak bir ev satar ve alc, bunu kendi malna katarsa bu durumda maln zayi
olmas halinde kymeti satcya detilmez. Bu, tmam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf un son grne gredir.
mam Eb Ysuf, nceleri mam Muhammed'in de gr olduu zere, satcya detilir diyordu. Bu. tanmaz
maln gasp meselesi olup Allah izin verirse ileride anlatacaz. Doruyu en iyi bilen Allah (Azze ve Celledr.1126
SELEM BABI
(Pein Bedelle V'deL Mal Sat)
Selem, Kur'an ve Hadis ile meruiyeti sabit olan bir akittir. Kur'an'daki delili, bor alp vermeye dir: yet-i
Kerimesidir ki u demektir:
Ey imn edenler, belli bir vde ile birbirinize borlandnz zaman onu yazn. 1127 Nitekim bn-i Abbas
(Radyallh anh): ahitlik ederim ki Cenb- Hak vadeli sat hell klm ve bu konuda Kur'an- Kerim'in en
uzun yetini indirmitir diyerek sz geen yeti okumutur. 1128
Hadsteki delili de, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den yaplan u rivayettir
Hz. Peygamber, kiinin yannda hazr bulunmayan maln satndan nehyetmi fakat Seleme ruhsat vermitir.
1129
Biz, Seleme mni olan kysa yukardaki rivayetler nedeniyle itibar etmedik. Kysn gerekesi udur:
Selem, olmayan bir eyi satmaktr. nk selem, satlan malda yaplmaktadr.
Selem, l ve tart mallarnda caizdir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle
buyurmutur:
inizden her kim ki selem sat yaparsa bunu belli bir sre iin, miktar belli, bir l veya tart malnda
yapsn. 1130
Tart mallarndan maksat, gm ve altm dndaki mallardr. nk bunlar deerdirler. Oysa selem akdi yaplan
maln, deer biilen mal olmas gerekir. Bu nedenle onlarda selem sahih olmaz. Sonra kimisi, yaplacak byle
bir selemin btl olacan sylerken kimisi de, mmkn olduu kadar satc ve alicmn amacm gerekletirmek
iin v'deli bedelle yaplm bir sat olur demitir. Nitekim, akitlerde muteber olan, durumlardr. Ancak birinci
gr daha shhatlidir. nk sat sahih hale getirmek, ancak taraflarn sat gerekletirdikleri malda vaciptir.
Burada ise -gm ve altn satlan mal olmadklarndan- bu, mmkn deildir.
Arnla llen mallarda da selem caizdir. nk bunlarn arnn, niteliini ve sanat zelliini sylemekle
onlar tantmak mmkndr. Belirsizliin ortadan kalkmas iin bunlarn bilinmesi zorunludur. Bylece selem'in
shhat art gereklemi olur.
Ceviz ve yumurta gibi taneleri deiik olmayan say mallarnda da caizdir. nk taneleri yapca ve deerce
birbirine yakn olan say malnn miktar belli, nitelii dzenli ve teslimi mmkn olduundan onda selem akdi
caizdir. Bu konuda byk ve kk taneler arasnda fark yoktur. nk halk, bu fark dikkate almamay det
haline getirmitir. Kavun ve nar ise byle deillerdir. nk bunlardan her birinin taneleri arasnda deerce
byk fark vardr. Taneleri yapca herbirine yakn olan say maln bunlardan ayrmak da ancak onlardaki byk
deer farkyla mmkndr.
mam Eb Hanife'den: Devekuu yumurtasnda da selem, caiz deildir. nk onun da taneleri arasnda deerce
byk fark olur, dedii rivayet edilmitir. Sonra, taneleri birbirine yakn olan say mallarndaki selem, say ile
caiz olduu gibi l ile de caizdir.
mam Zfer ise; caiz deildir. nk bunlar, l mal deil, say maldrlar, demitir. Kendisinden i say ile de
caiz deildir. nk taneleri arasnda fark vardr, dedii de rivayet edilmitir. Biz diyoruz ki:
Bu tr mallarn miktar, bazen say ile bazen de l ile belirlenmektedir. Bunlara say mal denilmesi ise, det
gereidir. Bu nedenle satc ile alcnn kendi zel teamlleriyle bu tr bir mal, l mal olabilir. Altn ve gm
dndaki paralarda da selem caizdir. Denilmitir ki: bu, mam Eb Hanife ile Eb Ysuf'a gredir. mam
Muhammed'e gre ise, deer olduklar gerekesiyle caiz deildir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki, bunlarn satc ve alc iin deer olmalar, kendi zel
teamlleri gerei olduundan bunlar, yine kendi teamlleriyle bu paralan deer olmaktan karabilirler. Daha
nce de akladmz zere bunlar, tart malna dnemezler.
Hayvanda selem caiz deildir. mam- afi ise: Caizdir. nk hayvan da, cins, ya, tr ve niteliinin
aklanmasyla belirli hale gelmektedir. Bunlar dndaki farkllk ise, nemsizdir. Bylece hayvan da elbise gibi
olur. demitir.
Biz diyoruz ki: anlan durumlarn aklanmasndan sonra da hayvann deerinde byk farkllk douracak gzel huy gibi- bil takm ma'nevi zellikler belirsiz kalmaktadr. Bu durum ise, anlamazla yolaar. Elbise ise,
kul yaps olduundan byle deildir. yle ki: ayn ekilde dokunan iki elbisenin farkj olmalar pek azdr. Bir
1126
Bakara: 2/282.
El Mstedrek (Bakara sresinin tefsiri) c. 2 s. 286.
1129
Bu ifade ile gariptir. Fakat Kurtub, Mslim'in erhinde bu hadise bu ifade ile Tasladn yazmtr. Bununla birlikte kiinin yannda
olmayan bir eyi satmasndan nehyeden Hadis Snen-i erbaann her drdnde de yer almaktadr. Tirmizi (Alm-satmlar) c. 1 s. 159; Eb
Davd (Kiinin yannda olmayan bir eyi satmas bab) c. 2 s. 139; bn-i Mcei (bulunmayan eyi satmaktan nehiy bab) c. 1 s. 159; Nesi
(Alm-satmlar) c. 2 s. 226
1130
Buhari, Selem c. 1 s. 298-299; Mslim (Alm-satmlar -Selem bab-) c. 2 s. 31.
1127
1128
de yaplan sahih bir rivayette Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Hayvan da selemden
nehyetmitir. 1131 Buna kular da dahil olmak zere btn canllar girer.
Kelle ve paa gibi organlarnda da caiz deildir. nk bunlar, belli vasflar olmayan farkl say mallar
olduklarndan birbirlerinden farkl olurlar.
Deride say ile, odun ve yoncada da demetle selem caiz deildir. nk bunlarda farkllk vardr Ancak demeti
balayan ban uzunluu aklanarak demet standart hale getirilirse bu takdirde selem caiz olur.
Selem ile satlan mal, akit anndan teslim edilecei ana kadar mevcut olmadka selem caiz deildir. yle ki
akit annda yok, teslim annda mevcut ise veya tersine ise veya akit ile teslim arasnda bir ara yok olursa bu
durumlarda sat caiz deildir. mam- afi ise: Mal, teslim annda mevcut ise selem caizdir. nk bu
takdirde selemin kesinlemesiyle mal teslim etmek mmkndr. demitir. Biz diyoruz ki:
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yle buyurmutur:
Olgunlamaya balamadka meyveleri selem ile satmayn. 1132
Bir de mal teslim etmek, onu elde etmekle mmkn olur. O halde elde edilebilmesi iin selem sresi boyunca
varlnn devam etmesi gerekir.
Teslim anndan sonra teslim edilmeden yok olursa, bu durumda alc serbesttir. sterse selemi fesheder, isterse de
maln varlm bekler. nk buradaki selem, sahih olup sonradan meydana gelen teslim edememe durumu
ortadan kalkabilir. Tpk satlan klenin teslimden nceki ka gibi.
Tarts ve tr belli olan tuzlanm balkta selem caizdir. nk bu, miktarca belli, nitelike dzenli olup srekli
bulunduundan teslimi mmkndr. Ancak farkllk nedeniyle bunda say ile selem caiz deildir.
Kn bulunmad iin (bulunduu srada sat yaplmadka ve tarts ile tr belli olmadka taze balkta selem
caiz deildir.) ayet sat, devaml bulunduu bir yrede yaplyorsa her zaman fakat akladmz nedenle say
ile deil, tart ile selem caizdir. mam Eb Hanife'den: kesilen ok byk balklarn etinde de tpk dier etlerde
olduu gibi selem caiz deildir, dedii rivayet edilmitir.
mam Eb Hanife'ye gre ette selem caiz deildir. Dier iki mam ise: satc, etin belli bir yerinin belli bir
niteliini sylerse selem caizdir demilerdir. nk bu et, tartl ve nitelii dzenli bir ettir Bu nedenle de zayi
edildiinde benzeri denmekte, tart ile bor olarak alnabilmekte ve onda fazlalk ribs meydana gelmektedir.
Kularn eti ise byle deildir. Bir de ku etinin belli bir yerini nitelemek mmkn, deildir.
mam Eb Hanife diyor ki: Et belirsizdir. nk kemiklerin azl ve okluu ile mevsimlere gre deien
semizlik ve zayflk bakmlarndan etler arasnda farkllk olur. Bu belirsizlik ise, anlamazla yol aar. Semizlik
ve zayflk fark nedeniyle sahih gre gre kemiksiz ette de caiz deildir. Zayi olmas halinde bedelinin
denmesi ile bor olarak alnmasn da kabul etmiyoruz. Kabul etsek bile bor olarak alman etin benzerini
demek, deerini demekten daha uygundur. Bir de bor alnan mal, teslim alnmakla tanndndan, denecek
benzeri de onunla tannr. Nitelii belirtmek ise bu konuda yeterli deildir. (Selem, ancak v'deli olarak caizdir.)
tmam- afi ise: Selemde ise ruhsat vermitir. 1133 eklindeki hadis-i erifin mutlak oluuna bakarak,
selemin pein olarak da caiz olduunu sylemitir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), yaptmz rivayette: Belli bir sreyle...
1134
demitir.
Bir de seleme, muhta olanlarn ihtiyalarm gidermek iin ruhsat verildiinden mal bulmalar iin sre tanmak
gerekir. ayet mal hemen verebilseydi selemin ruhsat gerekesi kalmayacak ve hazr olmayan maln sat da
caiz olmayacakt. Yaptmz rivayet nedeniyle selem, ancak belli bir sre ile caizdir. Bir de satta olduu gibi
burada da srenin belirsiz elmas, anlamazla yol amaktadr Bu srenin enaz bir aydr. Kimisi - gndr1131
El Mstedrek (Alm-satmlar -hayvanlar selem yolu ile satmaktan nehy bab) c. 2 s. 57; Daakutn (Alm-satmlar) s. 319 Bu konuda
mam Muhammed'in Kitab-l Asar da u mealde kaydettii bir eser de vardr :
Abdullah bn-i Mes'ut ortaklkla altrmak zere Zeyd b. Huveylide el-Bekri'ye sermaye vermiti. Zeyd de Atris b. Akup eeybani'den
selem yolu ile birka deve ald. Selem'in vadesi geldii zaman Zeyd, Atris'ten develerin bir ksmm ald ise de Atris iflas ettii iin
develerden geri kalan ksmn veremez oldu ve sermayenin Abdullah bn-i Mesut'a it olduuna renerek ondan merhamet dilemek iin
yanna geldi. Abdullah ona:
Zeyd gerekten byle birey yapt m? diye sordu ve Atris:
Evet, diye cevap verince Zeyd'i artarak :
Aldn develeri geri ver ve param geri al. Bir daha paramzla selem yolu ile hayvan alma, dedi. Nasburraye c. 4 s. 46
1132
Eb Dvd ile bn-i Mcei Necran'l bir adamdan naklen bu hadisi u ekilde kaydetmilerdir :
Abdullah ibn-i mer'e:
Henz tomurcuk olan hurmalarm selem yolu ile benden almaz msn? dedim. Abdullah;
Hayr, dedi.
Niin, dedim. Abdullah:
nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda adamn biri bahesinin hurmalarn daha tomurcuk ken selem yolu
ile satt ise de o yl hurmalar meyve vermedi. Alc Senin hurmaln meyva verinceye kadar elimde kalacaktr dedi. Satc da Ben
hurmalarmn sadece bu seneki meyvelerini sana satmtm dedi ve bunun zerine Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e ba
vurdular. Peygamber Efendimiz satcya: Adam senin hurmalarndan hibir ey ald m? diye sordu. Adam Hayr dedi. Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): O halde parasn ne diye elin de tutmuyorsun? Ondan ne almisan geri ver. Ve meyva
olgunlamadka selem yolu ile satmayn buyurdu dedi.
Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 135; bn-i Mcei (Alm-satmlar) c. 1 s. 166
1133
1134
Daha nce gemitir
kimisi de: Yarm gnden fazladr demitir. Ancak ilk gr daha shhatldr.
Bir kimsenin zel lek ve armyla selem caiz deildir. Yni eer miktarlar bilinmiyorsa byledir. nk
selemde teslim vadeli olduu iin lek veya arn kaybolup anlamazla yol aabilir. Bunu satlar bahsinde
aklamtk. Ayrca l letinin bzlp genileyen cinsten de olmamas gerekir, rnein: anak gibi. Yok
eer yumuak sepet ve torba gibi, sktrmayla bzlyorsa, anlamazlk nedeniyle selem caiz deildir Ancak
mam Eb Ysufdan yaplan rivayete gre su tulumlar byle deildir. nk bunlarda teaml vardr.
zel bir koyun yiyeceinde de selem cz deildir. zel bir aacn meyvesi de byledir. nk bunlar afete
urayp teslimleri imknszlaabilir. Peygamber Efendimiz de buna iaretle yle buyurmutur :
Ya bir de Allah (Azze ve Celle) meyveyi yok ederse birinize mslman kardeinin paras nasl hell olacaktr?
1135
Demilerdir ki, yiyecein niteliini aklamak iin zel bir kyden sz edilirse bunda bir saknca yoktur,
rnein Buhara'ran Yeahi, Ferane'nin da Besahi buday denilmesi gibi.
mam Eb Hanife'ye gre selem, ancak yedi artla sahih olur. yle ki: maln cinsinin belli olmas. rnein :
buday veya arpa dememiz gibi. Trnn belli olmas sulu veya susuz dememiz gibi. Niteliinin belli olmas iyi
veya kt dememiz gibi. Miktarnn belli olmas Tannm bir lekle u kadar lek dememiz gibi. Tartnn da
durumu ayndr. Srenin belli olmas Bu be artn fkh delillerini daha nce akladk. Akit, sermaye miktarna
dayal ise bu miktarn belli olmas. l, tart ve say mallarnn miktarlar gibi. Bu durumda denen bedel, para
deil bu mallardan biridir. Tama ve masraf gerektiriyorsa maln teslim edilecei yerin de belirtilmesi. Dier iki
mam ise: belli olan sermaye ile maln teslim edilecei yerin belirtilmesine gerek olmayp satc, mal akit yerinde teslim eder, demilerdir. Bylece mam Eb Hanife ile dier iki mam bu iki hususta ihtilf etmilerdir.
Her iki mam birinci husus iin diyorlar ki: bedel ve crette olduu gibi sermayeyi belirtmekten gdlen ama.
iaretle de gerekleebilir. Bylece elbise gibi olur.
mam Eb Hanife diyor ki: sermayenin bir ksm rk para olup mecliste deitirilmeyebilir. Bu durumda
miktar bilinmezse ne kadar eksik kald bilinemez. Bir de selem ile satlan maln teslim edilememesi halinde
sermayenin geri evirilmesi gerekecektir. Bu akitte olmas muhtemel olan durumlar, olmu gibi kabul edilirler.
nk selem meru' olmakla beraber onda er'i sata ters den, maln akit srasnda mevcut olmama durumu
vardr. Sermayenin elbise olmas halinde ise, durum byle deildir. nk elbisedeki uzunluk onun vasf
olduundan akit, bu uzunluun miktanna dayal deildir.
Bir kimse, selem ile satn ald iki cins maln sermayelerini ayr ayr belirtmemise veya bedel olarak deyecei
iki nakitten birinin miktarn aklamamsa bu durumlarda da mamlar arasndaki ayn ihtilf devam etmektedir.
Her iki mam ikinci husus -yer t'yini- iin de diyorlar ki:
Akit yeri nceden bilinmektedir. nk maln burada teslim edilmesini gerektiren akit mevcuttur. Bir de onun
dnda baka bir yer de szkonusu deildir. Bu durumuyla, yaplmas emredilen iler iin, doan yapma
imknnn ilk vakitleri gibidir. Bylece tpk bor ve gaspta olduu gibi maln, akit yerinde teslim edilmesi
gerekir. mam Eb Hanife ise diyor ki:
Selemde mal teslimi hemen gerekmediinden yer belirtilmi olmamaktadr. Bor ve gaspta ise durum byle
deildir. Yerin belirtilmemesi halinde ise, ondaki belirsizlik, anlamazla yolamaktadr. nk mallarn
kymeti, bulunduklar yere gre deitiinden yerin aklanmas gerekli olup ondaki belirsizlik, maln
niteliindeki belirsizlik gibi olur.
Bu noktadan hareketle bz fkhlar, maln niteliinde olduu gibi yerdeki ihtilf da mam Eb Hanife'ye gre
deiik fiyatlarn ortaya kmasna yolaar, demilerdir. Kimisi ise, dier iki mama gre bu duruma yolaar,
nk onlara gre yerin belli olmas, selem akdinin gereidir. Bedel, cret ve taksimde de ayn ihtilf vardr.
yle ki: Bir evi blen iki kiiden birinin payna tamas ve masraf olan bir eyin eklenmesi gibi. htilf bu
eyin yeri konusundadr. Kimisi ise, bedelin denecei yerin belirtilmesi art deildir, demitir. Sahih olan
gre gre ise, bedel v'deli ise bu art mevcuttur. Bu, ayr zamanda Serahsi'nin de tercih ettii grtr. Dier
iki mama gre ise, deme iin taksimde geerli olan yer, evin yeri, crette ise kiralanm olan hayvann teslim
edilecei yerdir.
Tamas ye masraf olmayan maln teslim edilecei yerin belirtilmesine ittifakla ihtiya yoktur. nk bu
durumda yer, maln deerinde deiiklik meydana getirmemektedir.
Satc, mal selem akdinin yapld yerde teslim eder.
Ben diyorum ki, bu, Cami'us-sair ile Byu'daki rivayettir. Mebsutta, icarlar bahsinde ise: istedii herhangi bir
yerde mal teslim edebilir, denilmitir. En shhatli gr de budur. nk teslim iin her yer ayn olup hemen
teslim etmek de vacip deildir. Bir yer t'yin etmeleri halinde ise, kimisi: bu, hkm ifde etmediinden belirtilen yerde teslim etme mecburiyeti yoktur derken kimisi de: satc iin yol tehlikesini ortadan kaldrdndan
maln belirtilen yerde teslim edilmesi gerekir, demitir. Tamas ve masraf olan maln ehirde teslim edilmesini
belirtmek yeterlidir. nk semtleri deiik olsa bile ehir, konu ettiimiz meselelerde tek bir yer hkmndedir!
1135
Bu mnda gariptir. Mslim ile Buhar bunu (Sat bahsi)nde Hamit'den u ekilde nakletmelerdir :
Enes b. Mlik (Radyallh anh) :
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) hurmalar olgunlamadan satmaktan nehyetmtir, dedi, O'na:
Hurmalarn olgunlamas nedir? diye sordum. Enes (Radiyallh anh):
Olgunlamas kzarmas ve sararmasdr. Ya eer Allah meyva vermezse kardeinin malm kendine hell klarsn dedi. Buhar (Almsatmlar) c. 1. s. 193; Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 16.
Ayrlmadan nce akit yaplan yerde bedel teslim alnmadka selem caiz deildir. nk szkonusu bedel nakit
ise bu durumda taraflar, v'deli bir mal v'deli bir bedelle vermi olarak ayrlacaklardr. Oysa Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) v'deliyi v'deli ile satmaktan nehyetmitir. 1136 Bedelin mal olmas
halinde de caiz deildir. nk selem, pein bedelle v'deli mal almaktr. Zira selem ile almak veya selef ile
almak tbirleri, peini ifde ettiklerinden bu anlamn gereklemesi iin mallardan birinin hemen teslim alnmas
gerekir.
Bir de satcnn mal bulup teslim edebilmesi iin bedelin kendisine teslim edilmesi gerekir. Bu nedenle, her iki
tarafn veya taraflardan birinin cayabilme art bulunduunda selem sahih deildir, dedik. Zira cayabilme art
mlkiyet hkmn ifde eden akde engel olduundan bedelin kesin teslimini de engellemektedir. Ayn ekilde
selemde grmeye bal cayma hakk da yoktur. nk selemde bu hak, manaszdr. Kusura bal cayma hakk
ise byle deildir. nk bu hak, kesin teslimi engellememektedir. Taraflar, ayrlmadan nce ve bedel henz
dururken taraflar cayabilme art kaldrlrsa selem caizdir, mam Zfer ise: caiz deildir, demitir. Bu grn
bir benzeri de geersiz satta geti.
Selemin btn bu artlarn u szde toplamlardr: Bedeli aklayarak pein demek, satn alnan mal
aklayarak sonradan teslim etmek, maln teslim edilecei yeri aklamak ve mal bulma gcne sahip olmak. O
halde bir kimse, yz dirhemi satcdaki alaca, yz dirhemi de pein nakit olmak zere ikiyz dirheme, selem
akdiyle br miktar buday alrsa bu durumda, yz dirhemlik alacan karl olan ksmda teslim alma
bulunmadndan selem geersizdir. Dier ksmda ise btn artlar kapsadndan caizdir. Buradaki geersizlik,
sonradan meydana geldiinden selemin br ksmna bulamaz. nk buradaki selem asl itibariyle sahihtir. Bu
nedenle taraflar ayrlmadan nce sermaye tamamen nakide eviri-lirse selem tmyle sahih olur. Ancak bunu
yapmadan ayrlrlarsa akladmz nedenle selem geersiz olur. nk satta, borcun hangi paradan denecei
belirtilemez. Nitekim, taraflar, alcnn satcdaki bir alaca karlnda bir mal ah-veriinde bulunduktan sonra
byle bir alacan bulunmad hususunda birleirlerse bu takdirde sat bozulmadmdan akit sahih olur.
Teslim alnmadka selem akdindeki bedel ile selemle satn alnan malda tasarruf etmek caiz deildir.
Birincisinin nedeni, gerekli olan teslim alnmann engellenmesidir. kincisinin nedeni ise, selem konusu olan
maln satlan mal olmasdr. Teslim alnmadka da satn alman malda tasarrufta bulunmak caiz deildir.
Selem ile satn alman malda ortaklk ve tevliye caiz deildir. nk bunlar malda tasarruftur. Selemi bozmalar
halinde alc, sermayesinin tmn geri almadka onunla satcdan hi bir ey satnalamaz. nk Peygamber
Selem ile satn dan veya sermayenden baka bir ey alma 1137 buyurmutur.
Yni akdin bozulmas halinde sadece sermayeni al. Bir de sermaye, satlan mala benzetilerek alndndan teslim
alnmadan onda tasarrufta bulunmak haramdr. Zira akdi bozmak, nc bir kii bakmndan yeni bir sat
hkmndedir. Ayrca, selem ile alnan mal, ortadan kalktndan satlan mal olarak kabul edilmesi mmkn
deildir. Bu nedenle tpk selem ile alnan mal gibi denmesi gereken bir alacak olan sermaye bedel- satlan
mal hkmnde kabul edilmitir. Ancak akdi bozmak, btn ynlerden yeni bir akit olmadndan verilmi olan
sermayenin mecliste geri alnmas vacip deildir. mam Zfer ise, anlan sermaye ile satcdan baka eyler satn
alnabilir, demitir. Akladmz deliller ise, onun grn rtmektedir.
Bir kimsenin, selem akdiyle satn ald bir ton buday teslim zaman geldiinde satc, baka birinden ayn
miktarda buday satn alarak, ald budayn yerine bu buday teslim almasn isterse, bu, onun yerine gemez.
Ancak satc, alcnn bu buday nce onun adna teslim aldktan sonra kendine kabul etmesini ister ve alc da
buday nce onun adna teslim alp ltkten sonra kendi adna lp teslim alrsa, bu durumda selem caizdir.
nk lmek artyla iki akit birden yapldndan budayn iki defa llmesi gerekir. Zira Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), iki defa llmedike yiyecek maddesinin satndan nehyetmitir. 1138
Daha nce de getii zere hadsin, ilgili olduu konu da budur. Burada selem akdi daha nce yaplm olsa bile
maln teslim aln, akdin devam olduu gibi, ayn zamanda satn yeniden yaplmas hkmndedir. nk
teslim edilecek mal, gerek itibariyle bortan ayn bir eydir. Bir de selem ile satn alman maln yerine baka-bir
mal vermek haram olduundan satcnn ald buday, llmeden yeni bir satla alcya satlm olur. Ancak,
selem akdi bulunmayp satn alman mal bor olarak denecekse borlunun alacaklya: u buday teslim al
demesi caizdir. nk bor,iare olduundan iare deyimiyle de gerekleebilir. Bylece denen buday, bor
alnan budayn ayns hkmnde olduundan iki akit birden yaplm olmuyor.
Bir kimse, selem ile satn ald budayn satc tarafndan kendi hararlarnda llmesini ister ve satc da
alcnn gyabnda bunu yaparsa buday teslim etmi olmaz.
nk alc, bu istekte bulunma hakkna sahip olmadndan byle bir istek geersizdir. Zira alcnn hakk belli
bir malda deil, denecek bortadr. Hal byle olunca satc, alcdan hararlan dn olarak alm olmakta ve
1136
Darekutni (Alm-satmlar) s. 319; el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 1 s. 57.

Eb Dvd ile bn-i Mceh bu hadisi Eb Said'i Hudri (Radyallh anh)dan: Kim k bir eyi selem sat ile alrsa o eyi br baka eye
evirmesin eklinde nakletmislerdir. Dara Kutn'nin de rivayeti u ekildedir Kim ki selem sat ile bir eyi satnalrsa ya selem sat ve
satnald eyi ya da sermayesini alsn.
Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 135; bn-i Mcei (Alm-satmlar) Dara Kutni (Am-satmlar) s. 208. Nasburraye c. 4 s. 51
1138
Murabaha ve tevliye bahsinde de getii zere bu hadis bn-i Mceh ile Dara Kutni'de kaytldr. bn-i Mceh (Alm-satmlar) c. 1 s. 162
Dara Kutni (Alm-satmlar) c. 2 s. 292
1137
kendi budaym bunlara koymu olmaktadr. Tpk bir ka dirhem borcu olan kimseye bor sahibinin, bir kese
vererek bu dirhemleri o keseye koymasn istemesiyle dirhemleri teslim alm olmamas gibi. Yok eer alc,
satn ald buday iine koymak zere satcya hararlan teslim ederse bu durumda buday teslim alm olur.
nk buday, alcnn mlkiyetine getiinden onun bu konudaki istei geerlidir. Nitekim alcnn selem akdinde budayn tlmesini istemesi halinde un, satcya it olduu halde alcnn sat akdinde bunu istemesi
ile un alcya it olur.
Ayn ekilde selem akdinde mal denize dkmesini istemesi halinde mal, satcnn kesesinden gittii halde sat
akdinde bunu istemesi zerine alcnn kesesinden gitmi olur ve bedeli demesi gerekir. Bu nedenle sahih olan
gre gre sat akdinde satcnn lmesiyle yetinilir. nk burada satc, lmede alcnn vekili durumundadr. Teslim alma ise, budayn, alcnn hararlarna girmesiyle gerekleir. Sat akdinde alc, satcdan
buday kendi hararlarnda lmesini isterse bu durumda mal teslim alm olmaz. nk bu durumda alc,
emnet ald hararlan teslim almadndan hararlar, onun tasarrufuna girmedii gibi hararlardaki buday da bu
nedenle onun tasarrufuna girmemi olur. Tpk satcdan buday lp kendi evinin bir kesine ymasn
istemesi gibi. nk ev, her tarafyla satcnn olduundan alc, ondaki mal teslim alm olmaz. Bir ksm selem
akdiyle, bir ksm da sat akdiyle satlan bir maln birlikte teslimi halinde hararlar alcnn olduu halde nce
sat, akdiyle alman maldan balanrsa alc, her ikisini de teslim alm olur. nk sat akdiyle alman ksmda
byle bir istek geerlidir. Selem akdiyle alman ksm ise, alcnn mlkiyetine getiinden onda da bu vesileyle
teslim alma gereklemi olur. Bu, dn ald budayn dn sahibi tarafndan kendi toprana ekilmesini
isteyen kimse ile kuyumcuya bir yzk vererek buna yanm dinar deerinde ek yaplmasn isteyen kimsenin
durumu gibidir. Yok eer nce selem ile alnan ksmdan balanrsa, alc her ikisini de teslim almam olur.
nk selem ile alnan ksmda byle bir istek geerli deildir.
Sat akdiyle satn alnan ksm ise, selem akdiyle alcnn mlkiyetine gemi olan ksma teslimden nce
kartrldndan onda da teslim alma gereklememi olur. Bu nedenle de mam Eb Hanife'ye gre bu takdirde
mal zayi edilmi olduundan sat bozulmu olur. Ayn zamanda mallarn bu ekilde birbirine karmasna da
alcnn rzs yoktur. nk kendisi, nce sat akdiyle alman maldan balanmasn kasdetmi olabilir. Dier iki
mama gre ise, alc serbesttir. sterse sat bozar, isterse de karm olan malda satcya ortak olur. nk
onlara gre malm birbirine karmas zayi olmas demek deildir.
Bir kimse, bedel olarak bir criye vererek selem akdiyle bir miktar buday satn alr ve satc cariyeyi teslim
aldktan sonra taraflar sat bozar ve satn bozulmasndan sonra criye, satcnn elinde lrse bu takdirde
satc, cariyenin teslim alnds gnk kymetini demek zorundadr. Yok eer criye ldkten sonra sat
bozarlarsa bu takdirde sat bozmalar caizdir.
nk sat bozmann sahih oluu, selem akdinin devam etmesine baldr. Akdin devam da, akit konusu olan
maln varlyla mmkndr. Selemde ise, akit konusu olan, satn alnan mal olduundan onun varl
durumunda sat bozmak sahihtir. nk sat bozmak, akdin banda bile caiz olduundan akdin sonuna dek
devam etmesi, daha kolay olduundan evleviyetle caizdir. Satn alnan malda sat bozulunca dolaysyla
cariyede de bozulur ve cariyeyi geri vermek gerekir. Ancak cariyenin lm nedeniyle bu mmkn
olmadndan satc, onun kymetini demek zorundadr.
Bir cariyeyi bin dirheme satn aldktan sonra taraflar, sat bozar ve satn bozulmasndan sonra criye alc da
lrse sat bozmalar geersiz olur. Cariyenin lmnden sonra sat bozarlarsa bu da geersizdir.
nk satta akit konusu olan, criye olduundan onun zayi olmasndan sonra akit ortadan kalkmakta ve
dolaysyla sat bozmak ne akdin banda sahih olmakta ne de akdin sonuna dek devam edebilmektedir. nk
sat bozmaya konu olan husus yok olmutur. Mal karl mal satnda ise durum byle deildir. yle ki:
bunda sat boznmk sahih olup mallardan birinin zayi olmasndan
sonra da devam etmektedir. nk bu satta mallarn her biri, bedel olduu gibi ayn zamanda satlan maldr.
Bir kimse, bir ka dirhem karlnda birisinden bir miktar buday selem akdiyle satn aldktan sonra aralarnda
ihtilaf karak satc: ben, budayn kalitesiz olmasn art kotum derken alc da i sen hi bir ey art komadn
derse, bu durumda geerli olan, satcnn szdr.
nk alcnn, akdin shhatim inkr etmesi gerekesizdir. Zira normal olarak selem ile satlan mal sermayeden
daha kymetlidir. Durum tersine ise, demilerdir ki:
mam Eb Hanife'ye gre bu kez geerli olan alcnn szdr. nk bu durumda1 satc, akdin shhatim inkr
ettii halde alc, akdin sahih olduunu savunmaktadr. Dier iki mama gre ise, akdin shhatim bile inkr etse
inkr ettii iin geerli olan, satcnn szdr. Allah izin verirse bu konuyu ilerde aklayacaz.
Satc, akdin sreli olmadn alc ise sreli olduunu sylerse bu durumda geerli olan, alcnn szdr.
nk satc, kendisine it bir hak olan sreyi gerekesiz olarak inkr etmektedir. Sresizlik nedeniyle selemin
fasit oluu da kesin deildir. Zira selemde sreyi art komayan grler de vardr. Bu nedenle sermayeyi geri
vermesinden doacak menfaat, da sz konusu deildir.
Maln niteliinin belirtilmemesi halinde ise, durum byle deildir. Durum tersine ise, her iki mama gre geerli
olan, alcnn szdr. nk bu durumda o, satcnn sahip olduu bir hakk inkr etmektedir. Bu nedenle akdin
shhatim inkr etse bile muteber olan onun szdr. Tpk mdaraba akdinde mal sahibinin, sermayeyi iletene :
On dirhem hari, sana krn yansn art komutum demesine karlk, ad geenin de: Hayr, sen krn yarsnn
tamamm bana art komutun demesi halinde mal sahibinin sznn geerli olmas gibi. nk sermaye sahibi
burada akdin shhatim inkr etmi olduu halde aslmda kar tarafn bir ksm krn inkr etmektedir.
mam Eb Hanife'ye gre ise, satcnn sz geerlidir. nk satc, akdin shhatim iddia etmektedir. Kald ki
her iki taraf da tek bir akid zerinde birletiklerinden grnrde akdin shhati zerinde de birlemi
olmaktadrlar.
Mdaraba meselesinde ise durum byle deildir. nk mda-raba balayc olmadndan ondaki ihtilf da
muteber olmayp bu nedenle ortada sadece krdaki ihtilf kalmaktadr. Selem akdi ise. balayc olduundan
taraflar arasnda ihtilf meydana geldiinde onlardan birinin iddias gerekesiz olursa, brnn sz ittifakla
geerli olur. Yok eer iddias gerekeli olur ve ikisi tek bir akid zerinde birleirlerse bu durumda mam Eb
Hanife'ye gre akdin shhatini iddia edenin sz geerlidir. Dier iki mama gre ise, akdin shhatini bile inkr
etse geerli olan, inkr edenin szdr.
Uzunluk, genilik ve kalitesinin aklanmas halinde elbisede selem caizdir. nk bu takdirde selem,
akladmz zere teslimi mmkn belli bir malda yaplm olmaktadr.
Elbise ipek ise, arlnn da belirtilmesi gerekir. nk arlk, ipekte amalanan bir husustur. Taneleri
arasnda ar fark bulunduundan kymetli ta ve boncuklarda selem caiz deildir. Tart ile satlan ufak incilerde
ise selem caizdir. nk bunlar, miktar tart ile belirlenen mallardandr
Kalbnn belirtilmesi halinde kerpi ile tulay selem akdiyle satmakta bir beis yoktur. nk bunlar, taneleri az
farkl olan say mallardr. Kalbn belirtilmesi halinde ise fark daha da azalmaktadr. Anlamazla yolamad
iin (Nitelii standart olabilen ve miktar belirtilemeyen her eyde de selem caiz deildir. nk selem, bor
olduundan niteliinin belirsiz olmas halinde akitte, anlamazla yolaan bir belirsizlik meydana gelir.
Selemde aranan artlar iinde topladndan belirli olduklar takdirde leen, bakra ve mestleri selem akdiyle
satmakta bir beis yoktur. Belirli olmamalar halinde ise belirsiz bor olduklarndan selem ile satlar caiz
deildir. Genel bir teaml olduundan bunlardan birini sre belirtmeden sanatya yaptrmak da istihsnen
caizdir. Kysa gre ise caiz deildir.
nk var olmayan bir satmaktr. Sahih olan gre gre bu, szleme deil, sat olur. Zira fi'len var olmayan
bir ey, bazen hkmen var saylr. Kald ki burada akid konusu olan, alma deil yaplmas istenen maldr.
Nitekim sanat, kendisinin yapmad bir mal hazr olarak veya akidden nce kendisinin yapt bir mal getirir
ve alc da bunu alrsa sat caizdir. Oysa, satn alman mal, alcnn seimiyle belirir. Nitekim alc mal
grmeden nce satcnn onu satmas caizdir. Btn bu sylediklerimiz, sahih olan gre gredir.
Alc, yaplan mal grdnde serbesttir. sterse alr, isterse vazgeer. nk kendisi grmedii bir eyi satn
almtr. Sanat ise serbest deildir. Mebsut'da byle denilmitir. En shhath gr de budur. nk sanat,
grmedii bir eyi satm almamtr. mam Eb Hanife'den: Sanat da serbesttir. nk o da deriyi ve benzerini
kesmek suretiyle zarara girmeden mal teslim edememektedir, dedii rivayet edilmitir.
mam Eb Ysuf dan da: ikisi de serbest deildir. yle ki: sanat, akladmz nedenle serbest deildir.
Alcnn serbest oluunda ise sanatnn zarar vardr. nk kendisinin vazgemesi halinde bakas bu mal o
fiyatla almayabilir, dedii rivayet edilmitir. Elbise gibi halkn teaml bulunmayan mallarda bu muamele caiz
deildir. nk bu durumda muameleyi caiz klan sebep yoktur. Teaml bulunan mallarda ise, ancak
niteliklerini sylemekle tantlabilmeleri halinde caizdir. T ki teslim edilmeleri mmkn olsun.,
Metinde: Sre belirtmeden demesinin sebebi udur: teaml bulunan malda sre belirtilmesi halinde -mam Eb
Hanife ' ye gre muamele seleme dnr. Dier iki mama gre seleme dnmez. Teaml bulunmayan malda
sre belirtilmesi halinde ise muamele, ittifakla seleme dnr. ki mam diyorlar ki:
Sanatdan maln yaplmasn istemek olan stisn kelimesi gerek mnsnda kullanldndan bu mnnn
gereini korumak gerekmekte ve bu nedenle de belirtilen srenin pein hkmnde olmas gerekir. Teaml
bulunmayan mallarda ise durum byle deildir. nk bu, fasit bir strna olduundan sahih selem olarak
kabul edilir. mam Eb Hanife ise: bu, selem ihtimali olan bir bortur. Selem ise, phe gtrmeyen bir icm' ile
caizdir. stsna'n teaml haline getirilmesinde ise phe bulunduundan muamelenin selem kabul edilmesi daha
uygundur. En doruyu ise ancak Allah (Azze ve Celle) bilir.1139
eitli Meseleler
Kpek, pars ve canavarlarn sat caizdir. Bu konuda eitilmilerle eitilmemiler arasnda fark yoktur. mam
Eb Ysuf dan: sran kpein sat caiz deildir. nk ondan faydalanlmaz, dedii rivayet edilmitir. mam-
afi ise: Kpein sat caiz deildir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Zina eden kadnn mehri le kpein bedeli haram eylerdendir. 1140 buyurmutur. Bir de kpein z necistir.
Necaset ise, necisin deersizliini gsterir. Oysa satnn caiz olmas, deerli olduunu gsterir. O halde sat
geersizdir.- demitir.
1139
1140
Darakutni, (Alm-satimlar) c. 2 s. 319.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), her kpein deil, av ve oban kpei
dndaki kpeklerin satndan nehyetmitir. 1141 Bir de avlama ve korumada kpekten istifde edilir. Bu nedenle
maldr ve sat caizdir. Zarar verici zehirli hayvanlar ise byle deillerdir. nk onlardan istifde
edilmemektedir Hadis-i erif ise islm'n ilk dnemine it olup kpein dier hayvanlar gibi beslenmesinin
nlenmesini amalamaktadr. znn necis olduunu da kabul etmiyoruz. Kabul edilse bile sat deil, el
srlmesi haram olur.
ki ve domuz sat caiz deildir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Kukusuz iimini haram klan Allah (Azze ve Celle), satm ve bedelini yemeyi de haram klmtr. 1142
buyurmutur.
Bir de akladmz zere bunlar biz mslmanlara gre mal deillerdir. Zimmiler, -slm idaresinde gayr-
mslimler satlar konusunda mslmanlar gibidirler. nk Peygamber Efendimiz bu konudaki hadiste
Onlara bildir ki, mslmanlam sahip olduu haklara onlar da sahiptir, mslmanlarm tadklar
sorumluluklar onlar da tamaktadr. 1143 buyurmutur. Bir de onlar da mslmanlar gibi mkellef ve ihtiya
sahibidirler. (Ancak zel olarak iki ve domuz konusunda mslmanlar gibi deildirler.) nk onlarn iki
satmalar, mslmann ra satmas, domuz satmalar da mslmann koyun satmas hkmndedir. nk
bunlar, onlarn inancna gre maldrlar. Biz ise, onlan inanlaryla babaa brakmakla memuruz. H z . mer
(Radyallh anh)'n: Bunlarn satn onlara brakn ve bedellerinin onda birini aln. 1144 eklindeki sz
bunun delilidir. Bir kimse, bakasna altn falancaya bin dirheme satarsan sana ayrca bedelden olmak zere
beyz dirhem daha taahht ederim der ve o da bunu yaparsa bu durumda sat caiz olup satc, bin dirhemi
alcdan beyz dirhemi de taahhtte bulunandan alr. ayet: Bedelden olmak zere dememise sat bin
dirhem ile caiz olur ve taahhtte bulunandan bir ey alnmaz. Meselenin fkh gerekesi, hem bedeli hem de
satlan mal arttrmann bize gre caiz olmasdr. Yaplan art ise, akdin aslna bal olur.
mam Zfer ile mam- afii'ye gre ise durum byle deildir. Bize gre byle olmasnn nedeni, akdin meru'
bir durumdan yine meru1 olan baka bir duruma getirilmesidir. Bu, satn krl, zararl veya ikisi arasnda
olmasdr. Sonra bazen alc, anlan arttan hi bir yarar salamaz.
rnein: artsz da bedel satlan mala eit olduu halde art yaplmas gibi. Bylece Hul' bedelinde olduu gibi
artn yabanc biri adna art koulmas sahihtir. Ancak artn da isim ve ekil bakmndan tpk bedelin asl gibi
satn alman maln karl olmas gerekir. yle ki: art iin Bedelden olmak zere denilirse art mevcut
olduundan sahih, denilmezse bu kez art mevcut olmadndan sahih deildir.
Bir kimse, bir kle satn aldktan sonra ortadan kaybolur ve satc, klesini ona sattn ahitle kantlarsa bu
takdirde eer alcnn kaybolmas normal bir kaybolma ise kle, satcnn alaca iin satlmaz.
nk bu durumda kleyi satmadan satcy hakkna kavuturmak mmkndr. Ayrca kleyi satmak, alcnn
hakkn ortadan kaldrmak olur. Yok eer alcnn nerede olduu bilinmiyorsa bu durumda kle satlr ve bedeli
tahsil edilir.
nk alcnn kledeki mlkiyeti ancak satcnn ikraryla ortaya ktndan onun bu kledeki hakkyla birlikte
ortaya kar. Bu durumda satcnn hakkn alcdan tahsil etmek mmkn deilse Hkim, bu hakk tahsil etmek
iin kleyi satar. Tpk maln bakasnn rehnine koyan ve len kimse ile mal teslim almadan nce, ifls etmi
olarak len alcnn mallarnda yapld gibi. Ancak mal teslim alndktan sonra alc lrse durum byle
deildir. nk bu durumda satcnn bu malda hakk kalmamtr. Sonra satcnn hak-kudan artan bir ey varsa
alc iin saklanr. Yok eer hakkn karlamazsa bu kez alc takip edilir.
Alc iki kii olup bunlardan biri ortadan kaybolursa bu durumda hazr olan alc, bedelin tamamn der. br
geldiinde kendi payna den bedelin tmn demedike payn alamaz. Bu, mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'in grdr. mam Eb Ysuf ise: hazr olan alc, bedelin tamamn vermekle sadece kendi payn
teslim alabilir. Arkada yerine verdii ise, yardm kabul edilir, demitir.) nk o, bunu yapmakla bakasnn
borcun-j kendisinden habersiz demi olduundan ondan bir ey talep edemez. Bu arada arkadann pay
hakknda yabanc olduundan onu teslim alamaz.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki: hazr olan alc, mecbur olduu iin bunu yapmtr. nk
1141
Tirmizi (Alm-satmlar) c. 1 s. 166.

Mslim bu hadisi Abdullah bn-i Abbas'tan u ekilde nakletmitir: Adamn biri Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e
bir tulum arap hediye getirdi. Peygamber Efendimiz (Sallaliah Aleyhi ve Sellem) ona:
Cenb- Allah (Azze ve Celle)n arap imeyi haram kldm bilmiyor musun? buyurdu Adam :
Hayr, dedi ve ondan sonra birisinin kulana gizliden birey syledi. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Ona ne syledin? diye sordu. Adsn:
Ona satmasn syledim. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt's-selm:
imini haram klan Cenb- Allah (Azze ve Celle) satn ve parasn yemeyi de haram klntr, buyurdu Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s.
22.
1143
Mellifin iaret ettii bu hadis bilinmemektedir. Bu konuda-sadece zekt bahsinde geen Meaz b. Cebel'in hadisi ile (Siyer bbmda geen
Breydnin hadisinden baka hadis yoktur. Bu hadslerde ise mellifin yazd ifade yoktur. Nasburraye c. 4 s. 55
1144
Abdurrezzak'n Musannefninde kaydettii bu eser yledir :
Hz. mer, valilerin gayrimslimlerin arabndan vergi aldklarn rendi. Bunun zerine valilere byle birey yapp yapmadklarn srarla
sordu. Bilal (Radyallh anh):
Evet yapyorlar, diye cevap verince Hz. mer (Radyallh anh) :
Tapmayn. Satn onlara brakn. nk yahudilere i ya haram klnd iin ona satp parasn ylyiyorlar dedi. Nasburraye c. 4 s. 55
1142
bedelin tamamn demeden kendi payndan faydalanmas mmkn deildir. Zira sat tek bir akitle
gereklemitir. Arkada adna dedii bedelin tmn almadka kledeki paym alkoyabilir. Mecbur olduu
iin bunu yapan herkes, arkadandan hakkn alabilir. Tpk rehine braklmak zere bakasna emnet olarak bir
ey veren kimse gibi. Arkadandan hakkn alabildiine gre bu hakk tahsil edinceye kadar kledeki payn
alkoyabilir. Tpk satn almada vekil klnan kimsenin bedeli kendi kesesinden demesi durumunda olduu gibi.
Bir kimse, bin mskal altn ve gmle br criye satn alrsa bedelin yans altn yars da gm olarak denir.
nk alc, miskah altn ve gme eit olarak izafe ettiinden ve aralarnda tercih bulunmadndan her
birisinden beyz miskal verilmesi vaciptir. Ayn ekilde bir kimse, bin altn ve gmle bir criye satn aldnda det olan tart ile bedel olarak beyz miskal altn ile beyz dirhem gm demesi gerekir. nk
alc, bini her ikisine de izafe ettiinden syledii, ikisinde de bilinen tarty ifde eder.
Bir kimsenin bakasndan on salam dirhem alaca olur ve borlu kendisine on kalitesiz dirhem verdii halde
kendisi bunun farknda olmadan dirhemleri harcar veya dirhemler zayi olursa bu durumda mam Eb Hanife ile
mam Muhammed'e gre bor denmi olur. mam Eb Ysuf ise: kalitesiz dirhemlerini geri evirerek kendi
salam dirhemlerini borludan alr, demitir. nk alacaklnn hakknn aslna olduu gibi niteliine de riyet
edilmesi gerekir. Oysa dirhemin kendisi geri alnmadan nitelii yalnz bana borludan tahsil edilememektedir.
nk kendi cinsinden bir para ile satldnda niteliin deerde katks olmamaktadr. O halde sylediimiz
reye bavurulmas gerekir.
mam Eb Hanife ile mam Muhamned ise diyorlar ki: alacaklnn teslim ald kalitesiz dirhemler onun
hakknn cinsindendir. Nitekim bu dirhemleri kendi salam dirhemleri yerine selem ve para al-veriinde
kullanmas caizdir. Bylece bunlarn alnmasyla hakk verilmi olur. Ve alacaklnn yalnzca kalitede hakk
kalr. Bunu tahsil etmek ise, akladmz zere kendi bana mmkn olmad gibi dirhemleri tahsil etmekle
de mmkn deildir. nk bu, kendi hakkn kendinden tahsil etmek olur. Byle bir uygulamann ise fkhta
rnei yoktur.
Bir ku, bir kimsenin topranda yavrularsa yavru, onu alana aittir. Yumurtlamas halinde de durum ayndr.
Ceylann yuva yapmas da ayndr.
nk bunlar almak mubah olup onlar alan, ilk tasarruf hakkn elde etmi olur. Bir de yntemsiz yakalansalar
bile avdrlar. Av ise, onu yakalayana aittir. Avn asl olduu iin yumurta da ayn durumdadr. Bu nedenle de
onu kran veya piiren ihraml kimseye ceza lzm gelir.
Toprak sahibi ise, topran bu i iin hazrlamamtr. Bylece bu, topra kurutmak iin a kurmak gibi olur.
Avn, bir kimsenin evine girmesi veya dklen eker ile dirhemlerin eteinin iine dmesi hallerinde de durum
ayndr. Ancak bu kimse, eteiyle bunlar rter veya onlar toplamaya hazrlanmisa eker ve dirhemler onun
olur.
Arnn, topranda yapt bal ise kendisinindir. nk bu, topran nimetlerinden sayldndan tpk topraktaki
aa ile akan suyun biriktirdii toprak gibi bulunduu yerin sahibine ait olur. En dorusunu ise Allah (Azze ve
Celle) bilir. 1145
PARA SATII BAHS
(Saraflk)
Saraflk, her iki maln da nakit cinsinden olduu sattr. Bu sata Sarf ad verilmesinin nedeni, sat konusu
olan her iki bedelin de bir elden br ele gemesidir. Nitekim sarf, lgata bir eyi bir yere gtrmek ve
evirmek demektir. Veya nedeni, bu sattan art kasdedilmesidir. nk nakdin kendisinden faydalanlan az.
Nitekim sarf, lgata art anlamna da gelir, im'a m Halil -nl nahiv bilgini- byle sylemitir. Bu nedenledir
ki nafile ibdete sarf ad verilmitir.
1- Bir kimse, gm gmle veya altn altnla satarsa bunlar, ayar ve iilikte farkl olsalar bile ayn miktarda
olmadka sat caiz deildir.
nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Altn altn ile satarken ayn miktarda ve pein olmalar gerekir. Fazlalk ise ribdr... 1146 buyurmutur.
Yine Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
yisi ile kts ayndr 1147 buyurmutur. Bunu satlar bahsinde zikretmitik.
Bu satta bedellerin, taraflar ayrlmadan teslim alnmas da gerekir. nk bu, rivayet ettiimiz hadi-i erifin
gerei olduu gibi Hz. mer (Radyallh anh) de yle buyurmutur:
Kar taraf, evine girecek kadar bile mehil isterse ona mehil verme 1148
Bir de akdin, v'deliyi v'deli ile satmaktan kmas iin bedellerden birinin teslim alnmas gerekir. Sonra
eitliin gerekletirilmesi iin br bedelin de teslim alnmas gerekir. Bylece rib nlenmi olur. Bir de her
1145
Biba bahsinde gemitir.
1147
Bu da yine (Riba) bahsinde gemitir
1148
Muvata' (Alm-satimlar -altn gm ile satma bab-) s. 261.
1146
iki bedel de ayn durumda olduklarndan ikisinin de teslim alnmas gerekir. Bu konudaki hadis mutlak olduundan ister kuyumculukla yaplanlar gibi her iki bedel de belirli olsun, ister sikke ile yaplanlar gibi her ikisi de
belirsiz olsun, isterse de biri belirli br ise belirsiz olsun, hkmleri ayndr.
Bir de, belirebilse bile yaradl itibariyle deer olmas hasebiyle kendisinde belirsizlik phesi bulunduundan
teslim alnmas arttr. Bylece rib phesi de nazara alnm olur. Buradaki ayrlmaktan maksat, bedenen
ayrlmaktr. yle ki, taraflar, meclisten beraber karak ayn ynde bir arada yrrler, veya mecliste uyur veya
baylrlarsa sarf -yaptklar para al-verii akdi- bozulmaz. nk bn- i mer (Radyallh anh) kendisine bu
konuyu soran adama: Kendisi, damdan atlasa sen de onunla beraber atla ayrlma- 1149 demitir. Ayn ekilde
selem sermayesinin teslim alnmasnda da muteber olan budur. Muhayyere kadnn muhayyerlii ise byle
deildir. nk vazgemesi halinde bu muhayyerlii ayn mecliste bozulur.
Ayn cinsten olmadklar iin (Altm gm ile satmas halinde ise fazlalk caizdir. Ancak pein olmalar
gerekir.) nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Pein olmalar durumu dnda altn gm ile satmada rib vardr. 1150
2- Sarfta taraflar, bedellerin ikisini veya birini teslim almadan ayrlrlarsa akit bozulur.
nk bu durumda teslim alma, art yerine gelmemitir. Bu nedenle sarfta ne muhayyerlik art ne de sre sahih
deildir. nk birincisiyle teslim alma, hak olmaktan karken ikincisiyle de bir hak olan teslim alma
kaybolmu olur. Ancak koulan muhayyerlik art mecliste iptal edilirse akit tekrar caiz olur. nk bylece bu
art, henz gereklemeden ortadan kalkm olur. mam Zfer ise bu konuda ayn grte deildir.
Teslim almadka sarfn bedelini kullanmak caiz deildir. yle ki, br kimse bir dinar on dirheme satarak
dirhemleri teslim almadan onlarla elbise satn alrsa bu durumda elbisenin sat fasittir. nk teslim alma, akid
ile gerekletirilen ilh bir haktr. Byle bir tasarrufu caiz klmak ise, bu hakk ortadan kaldrmak demektir.
Ancak mam Zfer'den de rivayet edildii zere elbisedeki sat akdinin caiz olmas gerekirdi. nk dirhemler
belirmemektedir. Bu nedenle de akitteki bedel, mutlak dirhemler olur.
Fakat biz diyoruz ki, sarf meselesinde bedel ayn zamanda satlan maldr. nk satta satlan maln bulunmas
zorunludur. Oysa sarf akdinde her iki bedelden baka bir ey bulunmadndan ikisi de ayn zamanda satlan mal
kabul edilirler. nk bedel olma vasf ile satlan mal olma vasf arasnda bir tercih yoktur. Satn ahnan mal
teslim almadan satmak ise caiz deildir. Bu arada satlan mal olmas iin belirli olmas zorunlu deildir. Selem
akdi ile satlan malda olduu gibi.
3- Altn gm ile tartsz olarak satmak caizdir. nk bunda eitlik art deildir. Ancak akladmz nedenle
mecliste teslim alma arttr. Bunlardan birinin kendi cinsiyle tartsz sat ise, rib - ihtimli bulunduundan caiz
deildir.
4- Bir kimse, kymeti bin miskal gm olan ve boynunda bin miskal gm deerinde bir kolye bulunan bir
cariyeyi ikibin miskal gmle satn alarak bedelin yalnz bin mskaln tahlil ettikten sonra taraflar aynhrlarsa bu
takdirde tahlil edilen miktar, gm kolyenin bedeli olur. nk gm kolyenin karl olan ksm mecliste
teslim almak vaciptir. Zira bu, sarf akdinin bedeli olur. Mslman kiinin durumu ise, vacibi yapmasn
gerektirir.
Ayn ekilde byle bir cariyeyi bin miskal v'de ve bin miskal peinle alrsa pein denen miktar, gm
kolyenin bedeli olur. nk sre, sarfta geersiz, satta ise caizdir. Satc ve alcnn ise caiz olan yapmalar
gerekir. (Ayn ekilde ilemesi elli dirhem olan ilemeli bir klc yz dirheme satn alarak bunun elli dirhemini
derse teslim alnan miktar, sylenmese bile akladmz nedenle kltaki gmn karl olur. Gm
ileme ile klcn bedelinden u elli dirhemi al, demesi halinde de durum ayndr. nk bazen sylenen iki
eyden biri kasdedilir. rnein: Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Bu ner iki denizden inci ve mercan kar. 1151 derken denizlerden birini kasdetmitir. O halde burada da
denen bedel, yalnzca kltaki gm ilemenin karl olarak kabul edilir. Taraflar, ilemeli kl ile bedeli
karlkl olarak alp vermeden aynlrsa ilemede akid bozulur. nk bu sat, ileme iin sarf akdidir.
Kl ile gm birbirinden zararsz ayrmak mmkn deilse klta da sat bozulur. nk bu durumda zarara
girmeden klc teslim etmek mmkn olmadndan tpk tavandaki direk gibi onu yalnz basma satmak caiz
deildir. (Yok eer zarara girmeden birbirinden ayrlmalar mmkn ise bu kez klcn sat caiz, gmn ise
geersizdir.) nk burada klc tek bana satmak mmkn olduundan buradaki durum tpk criye ile
kolyenin durumu gibi olur. Kltan ayrlan gm onda kalan gmten fazla ise durum byledir. Yok eer
onun kadar veya ondan az ise, veya miktar bilinmiyorsa sat caiz deildir. nk bu durumda ya ribnm
kendisi veya ihtimli vardr. nk gm miktarnn bilinmemesi halinde satn sahih olmas bir bakmdan,
fasit olmas ise iki bakmdandr.
1149
Tamamen gariptir. Ancak bn-l Hemmam el Fetih c. 5 s. 371; bn-i mer'in bu eseri gayet garip olup hads kitaplarnn hibirinde
gememektedir, dedikten sonra Eb Cebele'den unu nakletmektedir :
Abdullah bn-i mer'e sorup dedim ki : Biz am'a gidiyorum. Paramz salam gmtr onlarn ise hafif ve kark gmtr. Bunun iin
biz onlardan on dirhem dokuz buuk dirhemle deitiriyoruz. bn-i mer bana; yapma, gm paran altn para ile defitir. Ve gm
paralarm altnla satn al. Bunu yaparken de paran kiiden almadka ondan ayrlma. Kendisi bir damdan atlasabile sen de onunla beraber
atla, dedi. Nasburraye c. 4 s. 56
1150
Btn Eimmei-Sitte'nin kaydettikleri bu hadisin metni yukarda (Bba) hadisleri arasnda gemitir.
1151
Rahman: 55/22.
Bir kimse, gm bir kap satn alarak bedelin bir ksm teslim alndktan sonra taraflar birbirinden aynlrsa bu
durumda kabn bir ksm, teslim alnan bedele karlk olarak satlm olur. Dier ksm ise satlmam olur ve
kap aralarnda mterek olur.
nk bu, tamamen nakit sat sarf- olduundan art bulunan ksmda sahih, bulunmayan ksmda ise
geersizdir. Bu sat, ilk bata tamamen sahih olup sonradan ayrlmalar nedeniyle bir ksm geersiz olduundan
bu .geersizlik, akdin aslnda olmadndan dier ksma gememektedir.
Kabn bir ksm, bakasna ait karsa alc serbesttir. sterse verdii bedele karlk kalan kabul eder, isterse de
geri evirir. nk ortaklk, kap iin kusurdur.
Bir kimse, bir para erimi altn veya gm sattktan sonra bir ksm, bakasna it karsa kalann bedelini alr
ve abaya serbestlik yoktur. nk blnmenin paraya zarar yoktur. Bir kimse, iki dirhem gm ile bir dinar
altn bir dirhem gm ile iki dinar altna satarsa, sat caiz olup altn ve gmlerin her biri, kendi cinsinden
olmayann karl olur.
mam Zfer ile mam- afii ise: Caiz deildir demilerdir. Bir ton arpa ile bir ton buday iki ton.arpa ile iki
ton budaya satmakta da ayn ihtilf'vardr. Bu iki mam diyorlar ki: bu mallarn' hefbirini cinsinden olmayann
karl kabul etmek, sat yapann tasarrufunu deitirmek olur. nk sat yapan, kendi malnn tmn br
maln tmnn karl yapmtr. Bunun gerei ise, maln belli bir ksmnn br maln belli bir ksmnn
karl olmas deil, maln tmnn br maln tmnn karl olmasdr. Satn sahih olmas iin bile olsa
sat akdi yapann tasarrufunda deiiklik yapmak caiz deildir.
Nitekim, bir kimse, on dirhem arlndaki bir bilezik ile bir elbiseyi onar dirheme satn aldktan sonra bunlan
tek bir akitle murabaha yoluyla satarsa bu durumda kr elbise satndan kabul etmek mmkn olduu halde
sat caiz deildir. Ayn ekilde bir kimse, bir kleyi bin dirheme satn aldktan sonra bedeli tahlil etmeden onu
dipr bir kleyle birlikte ayn satcya binbeyz dirheme satarsa bine satn ald klenin sat caiz olmaz. Oysa
bin dirhemi klenin karl olarak kabul etmek suretiyle sat sahih hale getirmek de mmkndr. Bir
kimsenin, kendi klesiyle bakasnn klesini bir araya getirerek Bunlardan birini sana sattm demesi de caiz
deildir. Halbuki sylediini kendi klesi hakknda kabul etmekle sat sahihletirmek mmkndr.
Sylediimiz ayn nedenle bir kimse, bir dirhem ile bir elbiseyi yine bir dirhem ile bir elbiseye satar ve taraflar
teslimden nce ayrlrlarsa her iki dirhemin sat geersiz olup dirhem elbisenin karl olarak kabul edilmez.
Biz diyoruz ki: Mutlak karlkta tanelerin birbirinin karl olma ihtimli vardr, rnein: cinsi cinse karlk
yapmada olduu gibi. Aynca bu yntem, sat akdinin sahih olmas iin tek yoldur. Bylece sat akdi yapann
yapt tasarrufu sahih hale getirmek iin bu sattaki mallarn her bir ferdi br ferdin karl olarak kabul
edilir. Bu ise, satn asln 'deil niteliini deitirmektir. nk bu durumda da sat akdinin gerei olan, bir
maln tmne karlk olarak alnan br maln tmnde meydana gelen mlkiyet devam etmektedir. Tpk bir
kimsenin, kendisiyle bakas arasnda ortakl olan bir kleyi satmas halinde bu tasarrufunun sahih hale
getirilmesi iin satn kendi paynda geerli olmas gibi.
Yukarda saylan meselelerde ise durum byle deildir. Zira Mrbaha meselesinde krn elbise satndan kabul
edilmesi nedeniyle sat bilezikte tevliye olur. kinci meselede ise, sat sahih hale getirmenin yolu belirsizdir.
nk binin zerindeki fazlalk, satn alnan klenin bedeli olarak kabul edilebilir. nc meselede ise belirsiz
bir ey sat konusu edilmitir. Oysa bu, sat konusu olamaz. Sat konusu olmas gereken belirli ey ise onun
zdddr. Sonuncu meselede ise, akid sahih olarak kurulmu olup mevcut geersizlik, akdin devam durumunda
mevcuttur. Bizim sylediimiz ise, akdin balangcyla ilgilidir.
Bir kimse, onbir dirhemi on dirhem ile bir dinara satarsa, bu durumda sat caiz olup on dirhem, on dirhemin,
dinar ise bir dirhemin karl olur. nk rivayet ettiimiz zere dirhemlerde satn art eitliktir. O halde
ak olan, satc ve alcnn da bunu amalam olmalardr. Bylece kalan dirhem dinarn karl olur. Dinar ile
dirhem ise, ayr cinsler olduklarndan aralarnda eitlik aranmamaktadr.
Alc ile satc gm veya altn ah-veriinde bulunurken bunlardan biri, daha az olmakla birlikte onunla beraber
deerini br tarafa e duruma getirecek deerde baka bir ey bulunursa sat kerahetsiz caizdir. Onu e duruma
getirememesi halinde ise sat kerahetle caizdir. Yok eer bu, toprak gibi tamamen deersiz bir ey ise sat caiz
deildir. nk bu durumda rib gerekleir. Zira fazlal karlayan bir bedel bulunmadndan rib olur.
Bir kimsenin, bakasndan on dirhem alaca olur ve borlu, kendisine bir dinar on dirheme satarak teslim eder
ve karlkl olarak on dirhemleri deirlerse sat caizdir. Yni dinar belirsiz -mutlak olarak- on dirheme
satmsa durum byledir. yle ki, bu sat akdiyle, daha nce akladmz gerekeyle teslim alnmak suretiyle
belirtilmesi gereken bir bedeli alc demek zorundadr. Bor ise, bu nitelikte olmadndan satn alman dinarn
kendisiyle deme gereklemez. nk anlan dinar ile bor olan dirhemler ayn cinsten deildirler.
Taraflarn karlkl olarak alacakl olduklar dirhemleri demeleri ile dinarn sat feshedilerek dinar satcsnn
alacakl olduu dirhemler, alcya daha nce borlu olduu dirhemlerin karl olurlar. Zira byle yaplmamas
halinde bor dirhemler, sarf akdindeki bedelle karlanm olur.
Dirhemlerin birbirinin karl yaplmas halinde ise, ilerde aklayacamz zere akdin kendisiyle deme
gerekleir. Kald ki bazen bir akit, baka bir akdin gerei olarak feshedilebilir.
rnein: taraflarn alp verdikleri bini sonradan binbeyze karmalar gibi.
mam Zfer ise, bu konuda bize muhalefet etmektedir. nk o, bu kural benimsememektedir.
Bor, yaplan sattan nce mevcut ise durum byledir. ayet, bor sattan sonra meydana gelmise, bu durumda
da her iki rivayetin en shhatlsna gre hkm yine ayndr. nk bu da birinci satm feshedilmesini ve akdin
deitirilmesi srasnda var olan bir borcun nazara alnmasn kapsamaktadr. Bu ise, muamelenin caiz olmas
iin yeterlidir.
Salam bir dirhem ile rk iki dirhemi salam iki dirhem ile bir rk dirheme satmak caizdir. rk dirhem,
hazinenin geri evirdii ve tccarn ald dirhemdir. Caiz olmasnn sebebi, aralarndaki tart eitlii ile daha
nce belirtildii zere kalitenin dikkate alnmamasdr.
Dirhemlerin ou gm ise gm kabul edilirler. Ayn ekilde dinarlard da ou altn ise altn kabul edilirler.
Bu nedenle tpk kaliteli dirhem ve dinarlarda olduu gibi bunlarda da fazlalk caiz deildir. yle ki t tartda eit
olmadklar srece ne katksz bunlara ne de bunlar birbirine satmak caiz deildir. Ayn ekilde tartlmadan
dn verilmek de caiz deildir. nk nakitler, normal olarak katksz olmazlar. Zira, bunlar katksz
olumazlar. Bu arada ilerindeki yabana madde, kalitesiz gm ve altnda olduu gibi bazen yaradltan olur.
Bu nedenle az olan katk, kalitesizlik hkmnde kabul edilir. Kaliteli ile kalitesiz arasnda ise bu konuda fark
yoktur. (Yok eer ou ksmlar, katk ise dirhem ve dinar hkmnde deildirler.) nk burada ounlua
itibar edilir. O halde bir kimse, bunlarla katksz bir gm satn alrsa bu satn, klcn ss ilemesinde
sylediimiz ekillerde yaplmas gerekir. (Bunlarn kendi cinsleriyle fazlalkh satlmalar caizdir. nk
onlardaki her madde, kendi cinsnden olmayan maddenin karl olur.) Bylece bunlar, gmle bakr gibi iki
ey hkmnde olurlar. Ancak yaplan sat, sarf akdidir. Yni, mecliste teslim alnmalar arttr. nk her iki
tarafta da gm vardr. Zarara girmeden birbirinden ayrlmadklar iin gmte hemen teslim art koulunca
tunta da art koulur.
Ben diyorum ki: fkh limlerimiz, Adali ve Gatarife nakitlerinin bu ekilde satlarnn cizliine fetva
vermemilerdir. nk memleketimizde mallarn en deerlisi bunlardr. Byle olduu halde bunlarda fazlalk
mubah khmrsa rib kaps alm olacaktr. Sonra eer deerleri tart ile biliniyorsa satlar ve bor alnmalar
da tart ile olur. Say ile biliniyorsa bunlar da say ile olur. Yok eer her ikisiyle de biliniyorsa bunlar da her
ikisiyle de olur. nk nass bulunmad srece bunlarda geerli olan dettir. Sonra bunlar deerlerini
koruduklar srece nakit olup t'yin ile belirmezler.
Deerlerini kaybettikleri zaman ise eya olup belirtilebilirler. ayet yalnz bz kimseler onlar deer olarak
kabul ederlerse bu durumda kalitesiz nakit hkmnde olup sat onlarn belli tanelerinde deil, kalitesiz olan
cinsinde gereklemi olur.
Satc, bu durumlarn biliyorsa hkm byledir. nk buna rzs vardr. Yok eer durumlarn bilmiyorsa,
rzs bulunmadndan bu kez sat, bu nakdin iyisinde gereklemi olur.
Bir kimse, nakitlerden biriyle bir ey satn aldktan sonra bu nakit revatan derek halk onu kullanmay
brakrsa mam Eb Hanife'ye gre sat bozulur. mam Eb Ysuf alcnn, eyay satn ald gnk kymeti
demesi gerekir. mam Muhammed de: Eyann, nakdin revatan dt gnk kymeti gerekir, demitir.
Her iki mam diyorlar ki: akit sahihtir, ancak nakdin revatan dmesi nedeniyle teslimi mmkn olmamtr.
Nakdin revatan dmesi ise akdin bozulmasn gerektirmez. Tpk taze hurma ile bir ey satn alndktan sonra
bu hurmann piyasadan yok olmas gibi. Hal byle olunca da alcnn, maln kymetini demesi gerekir.
Ancak mam Eb Ysuf'a gre sat srasnda geerli olan kymeti demesi gerektiren mam Muhammed'e gre
hurmann, piyasadan kalkt gnk kymeti demesi gerekir. nk kymeti demesi bu srada vacip olmutur.
mam Eb Hanife ise diyor ki: nakdin revatan dmesiyle bedel oluu da ortadan kalkmtr. nk deer oluu
stlah iledir. Istlahn ortadan kalkmasyla bedelsiz kalan sat bozulmaktadr. Sat bozulunca da satlan mal,
mevcut ise kendisinin, mevcut deilse kymetinin satcya geri verilmesi gerekir. Tpk fasit satta olduu gibi.
Altn ve gm olmayan paralarla sat yapmak caizdir. nk bunlar tannan paralardr. Geerli olmalar
halinde taneleri be-lirtilmese bile onlarla sat yapmak caizdir. nk bunlar halkn teaml ile para olmulardr.
Revatan dmeleri halinde ise, taneleri belirtilmedike onlarla sat yapmak caiz deildir. nk bu durumda
eya hkmnde olduklarndan belirtilmeleri gerekir.
Paralar revata iken kendileriyle sat yapldktan sonra revatan derlerse mam Eb Hanife'ye gre sat
bozulurken dier iki mama gre sat bozulmamaktadr. Buradaki ihtilf da biraz nce akladmz ihtilfn
benzeridir.
Bir kimsenin bor olarak ald geerli paralar revatan derlerse mam Eb Hanife'ye gre alacaklya bunlarn
benzerini demesi gerekir.
nk, parann revatan dmesiyle muamele iareye dntnden tketilmi olan parann benzerini demek
gerekir. Borcun para olmas ise zorunlu deildir. nk bor, paraya mahsus deildir.
Dier iki mama gre ise paralarn kymetini demesi gerekir. nk para olma vasflarnn ortadan kalkmasyla
teslim alndiklan ekilde geri verilmeleri imkanszlamt!. Bu nedenle de bor alnan benzerli bir maln
piyasadan kalkmas durumunda olduu gibi burada da kymetin denmesi gerekir.
Ancak getii zere tmam Eb Ysuf'a gre parann teslim alnd gnk kymetin denmesi gerekirken mam
Muhammed'e gre parann revatan dt gnk kymetin denmesi gerekir. Bu ihtilf esas itibariyle
gasbedilen benzerli bir maln piyasadan kalkmas meselesinden kaynaklanmaktadr. Bu arada mam
Muhammed'in gr, hem borlunun hem alacaklnn karnca daha uygun derken mam Eb Ysuf'un
grnn uygulanmas daha kolaydr.

Bir kimse, yarm dirhem para le bir ey satn alrsa sat caiz olup satcya yarm dirhem gm deerinde para
demesi, gerekir, yarm dirhem yerine bir. dank -dirhemin altda biri- veya bir kiyrat-0,2 dirhem- demesi
halinde de durum ayndr. mam Zfer ise: Btn bu durumlarda sat caiz deildir. nk alc, mal dank ve
dirhemle deil, say ile miktar tesbit edilen paralarla satn aldndan saylarnn aklanmas gerekir, demitir.
Biz ise diyoruz ki: bir dank ve yarm dirhem gm karl satlan parann miktar halka bilindiinden
saysnn aklanmasna gerek kalmamaktadr. ayet alc, bir dirhem veya iki dirhem para ile satn aldm derse,
mam Eb Ysuf'a gre durum yine ayndr. nk bir dirhem gm karlnda satlan parann miktar
bilinmektedir. Burada ama olan da budur. Parann dirhem olarak tarts deil.
mam Muhammed ise: bu para bir dirhem ve daha fazla ise sat caiz deil, bir dirhemden az ise sat caizdir.
nk dete gre para ile sat, bir dirhemden az olan eylerde yapldndan det gereince bu parann miktar
da bilinmektedir. Dirhem ise byle deildir, demitir. Demilerdir ki: mam Eb Ysuf'un gr daha
shhatlidir, zellikle bizim lkede.
Bir kimse, sarrafa bir dirhem vererek: bana bunun yansyla nikel para, dier yars ile de yaran dirhemden bir
habbe eksik, gm para ver derse bu takdirde her iki mama gre parann sat caiz, dirhemin ise geersizdir.
nk, yarm dirhemi paraya satmak caiz, bir habbe miktan eksik, olan yarm dirheme satmak ise ribdr. Bu
nedenle caiz deildir. mam Eb Hanife'nin grnn dayand kurala gre ise satn tm geersizdir. nk
burada sat akdi tek olduundan ondaki bozukluk gl olup tmne yaylmaktadr. Bunun benzeri daha nce
geersiz sat babnda geti. ayet bu kimse, sana verdim szn tekrarlarsa bu durumda mam Eb Hanife' nin
grnn de dier iki mamn gr gibi olmas daha uygundur. nk tekrarla iki sat yaplm olur. Eer
alc: bana yarm dirhem para ve bir habbe miktan hari yann dirhem ver derse sat caizdir.
nk bu durumda alc, kendi dirhemini bir btn olarak yarm dirhemin karl olan para ile bir habbe
miktan eksik yarm dirhemin karl yapmtr. Bylece bir habbe miktar, eksik olan yarm dirhem kendi
benzerinin karl, geri kalan ise parann karl olur. Ben diyorum ki, Kudri nshalarnn ounda mellif
yalnzca ikinci meseleyi zikretmitir. Allah (Azze ve Celle) doruyu en iyi bilendir.1152
KEFALET BAHS
Keflet lgata eklemek demektir. Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Ve Zekeriyya'y da ona kefil kld 1153 buyurmutur. Sonra, eriatta kefalet kimisi:
Davada birinin sorumluluunu tekinin sorumluluuna eklemitir. Kimisi: Bor konusunda bu sorumluluklar
birbirine eklemitir demitir. Ancak ilk gr daha shhatlidir.
Kefalet, beden ve mali kefalet olmak zere ikiye ayrlr. Mal kefalet ise byle deildir. nk kefil, kendi
malnda tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir, demitir.
Kefil, ykmlln yerine getirmek zorundadr. 1154 buyurmutur. Bu ise her iki kefalet eidinin de meru'
olduunu gsterir. Bir de eitli yollarla kendisini teslim etme gcne de sahiptir, rnein: Onu yakalattrmak
iin davacya yerini gstermesi veya zabtaya haber vererek, onlardan yardm istemesi gibi. Ayn zamanda bu tr
kefalete ihtiya bulunduu gibi onda kefaletin, sorumluluklar birbirine eklemek olan mns da mevcuttur.
1- Kefalet, kimsenin, falancann kendisine veya boynuna veya canna veya cesedine veya bana kefil oldum,
demesiyle kurulmu olur. Ayn ekilde bedenine veya yzne kefil oldum demesiyle de kefalet gerekleir.
nk talk bahsinde de getii zere bu szckler, ya hakikaten veya rfen beden anlamnda da
kullanlmaktadrlar. Falancann yansna veya te birine veya bir parasna kefil oldum, demesi halinde de
durum ayndr. nk tek bir beden, kefalet hususunda blnemediinden bu organlarn her biri bedenin tmn
ifde etmektedir. Ancak falancann eline veya ayana kefil oldum demesi byle deildir. nk bunlar beden
anlamnda kullanlmazlar. Nitekim talk bunlara izafe etmek sahih olmad halde yukarda geen organlara
izafe etmek sahihtir. Kendimi ykml kldm, demesi de ayndr. nk bu, kefaletin gereini aka
belirtmektir. O bana aittir demesi halinde de durum ayndr. nk, gereklilik syasidr. Nitekim Peygamber
Her kim ki lrken bir mal brakrsa bu mal, onun vrislerine aittir. Ve her kim ki lrken bir yetim veya
muhta bir aile brakrsa bunlar da bana aittir. 1155 buyurmutur.
1152
Ali: 3/37.
11541154
Eb Davd ile Tirmizinin Eb mame'den naklen kaydettikleri bu hadisin tamam yledir:
phesiz yce Allah her hak sahibine hakkn vermitir. Bunun iin hi bir vrise herhangi bir eyi vasiyet etmek geersizdir. Kadn
kocasnn evinden onun izni olmakszn herhangi bir kimseye birsey veremez.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bunu sylerken, ashap: Y Rasulallah, yiyecek de mi? diye sordular. Peygamber
Eefodimiz (Aleyhi's-salt ve's-selam): Mallarmzn en stn yiyecektir, dedikten sonra, Emnet alnan ey sahibine geri verilir, bor
mutlaka denir. Kefil de ykmln yerine getirmek zorundadr buyurdu. Eb Dvd (Alm-satm babnn sonlar) c. 2 s. 146; Tirmizi
(emnet geri verilir bab) c. 1 s. 164; Vasiyetler c. 2 s. 34
1155
Mslim, Fersiz c. 2 s. 35; Buhari, Fersiz c. 2 s. 997; Eb Dvd, Hara c. 2 s. 54.
1153
Ben falancann zaimiyim veya kabiyliyim demesiyle de kefalet gereklemi olur. nk rivayet ettiimiz
hadste de grld zere zaamet kefalet anlamndadr. Kabiyl de kefil demektir. Bu nedenle de senede kabale
ad verilmitir.
ayet hak sahibi, bedenen kefil olunann belli bir zamanda teslim edilmesini kefalet iin art koarsa talebi
halinde kefil olann onu belirtilen zamanda hazrlamas gerekir. nk stlendiini yerine getirmesi gerekir.
(ayet onu bu zamanda hazrlarsa kendisinden baka bir ey istenemez. Aksi halde ykmll altnda bulunduu bir hakk yerine getirmediinden hkim kendisini hapsedecektir. Ancak ilk durumada hapsedilmez.
nk bu srada ne iin mahkemeye arldn bilmeyebilir. Bedenen kefil olunan kimsenin ortadan
kaybolmas halinde ise Hkim, gidip gelinceye kadar kefile mhlet verir. Bu sre getii halde kefil olunan
hazrlamad takdirde bu kez hakk yerine getirmek istemedii ortaya ktndan Hkim kendisini hapseder.
Bedenen kefil olunann -Allah (Azze ve Celle) esirgesin- nrted olup sava halinde bulunduumuz lkeye
katlmas halinde de durum ayndr. nk belirtilen sre ierisinde kendisini getiremeyeceinden tpk,
getirmekten ciz kalan kimse gibi kendisine mhlet verilecektir. Belirtilen sreden nce kendisini teslim etmesi
halinde de sorumluluktan kurtulur. nk sre, onun hakk olduundan kendisi bu hakk ortadan kaldrabilir.
Tpk v'deli borta olduu gibi. ayet bedenen kefil olunan, hak sahibinin, kendisiyle muhakeme olabilecei
ehir gibi bir yerde teslim ederse kefalet sorumluluundan kurtulur. nk bu durumda kefil, stlendiini yerine
getirmi ve kefaletten gdlen ama gereklemi olur. Zira kendisi, ancak bir defa iin kefil olduu kimseyi
teslim etmeyi zerine almtr.
Kii kefil olduu kimseyi Hkim odasnda teslim edeceini stlendii halde onu arda teslim ederse bu
takdirde de sorumluluktan kurtulur. nk burada da ama gereklemi olur. Kimisi ise: bizim zamanmzda bu
ekilde sorumluluktan kurtulmaz. nk bu devirde ak olan, bunlarn hazr olmada deil, hazr olmamada
birbirlerine yardmc olmalardr, demitir. Onu lde teslim ederse sorumluluktan kurtulmaz. nk burada
muhakeme olmak mmkn olmadndan ama gereklememektedir. Bir kyde teslim etmesi halinde de durum
ayndr. nk kyde d'vay halledecek olan Hkim bulunmamaktadr. Kefalette bulunduu ehrin dndaki bir
ehirde teslim ederse mam Eb Hanife'ye gre burada muhakeme mmkn olduundan sorumluluktan kurtulur.
Dier iki mama gre ise, sorumluluktan kurtulmaz. nk ahitler daha nce belirtilen ehirde olabilirler.
Hak'sahibinden baka birinin istei zerine hapsedildii ceza evinde teslim ederse sorumluluktan kurtulmaz.
nk bu durumda hak sahibi onunla muhakeme olamaz.
Bedenen kefil olunann lm halinde kefil, kefalet sorumluluundan kurtulur. nk onu hazrlamaya artk
gc yetmemektedir. Bir de kefil olunann kendisi, hazr olmaktan kurtulduu iin onun kefili de kendisini hazr
bulundurmaktan kurtulmutur. Kefilin lm halinde de durum ayndr. nk o, artk bedenen kefil olduu
ahs teslim edememektedir.
Mal ise bu grevi yerine getirmede kullanlamaz. Mal ile kefalette bulunann durumu ise byle deildir. Hak
sahibinin lm halinde vsi tain edilen kii, kefilden hak talep edebilir Vsinin bulunmamas halinde de lnn
vrisi bu hakk taleb eder. nk vris, lnn yerine gemektedir.
Bakasnn bedeniyle kefalette bulunan kimse, kefalette bulunurken Kefil olunan sana teslim ettiimde
sorumluluktan kurtulurum demesi bile onu teslim ederse sorumluluktan kurtulmu olur.
nk onu teslim etmek, kefaletin gerei olduundan szkonu-su edilmeden gereklemi olur. Ayn zamanda
hak sahibinin teslimi kabul etmesi de art deildir. Tpk bor demede olduu gibi. Bedenen kefil olunan kimse,
kendi kendine teslim olursa bu sahihtir. nk, hesap sorulacak olan, o olduundan kendi kendine teslim olma
yetkisine sahiptir. Kefilin vekil veya elisinin onu teslim etmesi halinde de durum ayndr. nk onlar da
kefilin yerine geerler.
u zamana kadar, borluyu getirmedii takdirde onun binlik borcunu demek zere bedeni kefalette bulunan
kimse, onu belirtilen zamanda getiremezse borcu demek zorundadr. nk burdaki mali kefalet, kefili
getirmemesi artna baldr. Bu ballk ise sahihtir. Bu nedenle de anlan artn meydana gelmesiyle borcu demesi gerekir. Ancak beden kefaletten kurtulmaz. nk kefalet dolaysyla borcu demek zorunda kalmas,
bedeni kefalete ters dmemektedir. nk ikisi de hakk tahsil etmek iindir.
mam- afi ise: Bu kefalet sahih deildir. nk bu, borcu deme zorunluluunun nedeni olan kefaleti belirsiz
bir hususa ta'lik etmektir. Bu nedenle de sata benzemektedir. demitir.
Biz diyoruz ki; Bu kefalet, sata benzedii gibi balayc olmas bakmndan nezre de benzediinden rzgr
esmesi ve benzeri gibi mutlak bir arta balanmasnn sahih olmadna hkmettik. Ancak teaml halindeki bir
arta balanmas sahihtir. Bylece her iki benzerlik de dikkate alnm olur. Kefaleti, kefili getirememe artna
balamak ise teaml halindedir.
Birisine bedeni kefalette bulunarak kendisini yarn getirmedii takdirde borcunu deyeceini syleyen bir kimse,
kefil olunann lm halinde borcu demesi gerekir. nk kefil olunan getirmemek olan art gereklemitir.
Bir kimse falancadan yz dinar alacakl olduunu dinarlarn niteliini aklayarak veya aklamayarak iddia eder
ve baka biri, borluyu yarn getirmedii takdirde yz dinar deyeceine dir kefalette bulunursa mam Eb
Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre kefil olunan getirmedii takdirde yz dinar demesi gerekir. mam
Muhammed ise yle demitir: Biri, borluya kefil oluncaya dek dinarlarn niteliini belirtmeyen alacaklnn
bundan sonraki aklamasna itibar edilmez.
nk kefil, mutlak bir mal belirsiz bir hususa balamtr. Nitekim grld zere, borcu deyeceini
sylerken deyecei maln kefil olunann borlu olduu maln ayns olacan sylememitir. Borcun nitelii
sonradan aklansa bile bu ekildeki kefalet sahih deildir. Bir de aklamasz dava sahih olmadndan kefil olunann hazrlanmas vacip deildir. Bu nedenle de bu durumda bedeni kefalet sahih olmaz. Hal byle olunca
burada beden kefalete dayanan mal kefalet de sahih olmamaktadr. Borcun niteliinin kefaletten nce
aklanmas halinde ise kefalet sahihtir.
mam Eb Hanife ile imam Eb Ysuf diyorlar ki: kefilin yklendii mal marife olarak sylendiinden bundan
kefil olunann borlu bulunduu mal anlalmaktadr. Kald ki teaml, davalarn ksaca dile getirilmesi
eklindedir. Aklamann dikkate alnmas durumunda da dava sahihtir.
yle ki: sonradan yapaca aklama davann aslna dhildir. Bylece birinci -bedeni- kefaletin sahihlii ortaya
ktndan ikinci kefalet de ona terettp etmektedir.
mam Eb Hanife'ye gre er' ceza ve ksasta beden kefalet caiz deildir. Yni bu durumlarda mam Eb
Hanife'ye gre dvl kefil tutmaya zorlanamaz.
Her iki mam ise: Zina isnad ile ksas cezalarnda kefil tutmaya zorlanr. nk birincisinde bir miktar kul
hakk bulunmakta, ikincisi ise tamamen kul hakkdr. Bu nedenle her iki durum da ii salama balamak gerekir.
Tpk idri cezalarda olduu gibi. Tamamen Allah (Azze ve Celle)'a it olan cezalarda ise durum byle deildir
demilerdir.
mam Eb Hanife diyor ki; nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Hibir er'i
cezada kefalet yoktur 1156 buyururken, iinde kul hakk olan ve olmayan er'i cezalar arasnda aynm
yapmamtr Bir de btn bu cezalardan maksat, hakszl ortadan kaldrmak olduundan kefil tutmakla ii
salama balamak vacip deildir. Cezas olmayan haklarda ise durum byle deildir. Bu nedenle idri cezalarda
olduu gibi bunlarda da ii salama balamak gerekir.
Dvl kendi isteiyle kefil tutarsa bu, cm' ile sahihtir. nk bu takdirde cezalarn gereini uygulamak
mmkndr. Zira bu durumda kefil olunann vacip olan teslimi, kefilden istendiinden kefalet gereklemi olur.
ffetli iki ahit veya hkimin tand dil bir ahit tanklk etmedike dvl, er'i cezalar iin hapsedilemez.
nk buradaki hapis, thmetten trdr.
Thmet ise, ahitliin iki kk olan say ve adaletten biriyle de kesinleebilir.
Mallar konusundaki hapis ise byle deildir. nk bu konuda hapis, en ar ceza olduundan ancak eksiksiz bir
delil ile kesinleebilir. Hkimlik adab bahsinde yle denilmitir: Her iki imamn grne gre dvl, er'
cezalar ve ksas konusunda tek ahidin ahitliiyle hapsedilemez. nk kefaletle i salama balanmtr.
Hara konusunda rehin ve kefalet caizdirler. nk hara, ykmlden istenen ve tahsili mmkn olan bir
bortur. Bu nedenle de onda rehin ve kefalet akitlerinin gereini uygulamak mmkndr.
Bir kimse, davaldan bedeni bir kefil aldktan sonra gidip baka bir kefil daha alrsa ikisi de kefil olurlar. nk
kefalet akdinin gerei, sorumluluu yklenmektir. Kefaletteki sorumluluklar ise birden fazladr. Kefaletten
maksat, hak tahsilini salama balamak olduundan ikinci kefaletle iin salaml daha da artmaktadr. Bu
nedenle iki kefalet arasnda eliki bulunmamaktadr.
Mal ile kefalette bulunmak ise, kefil olunan eyin sahih bir bor olmas artyla miktar bilinsin veya bilinmesin
caizdir. rnein: kefilin, filancann adna bin dinara veya senin ondaki borcuna veya bu satta sahip olacan
hakka kefilim demesi gibi.
nk kefalet, msamahaya dayandndan onda belirsizlie gz yumulur. Satlan maln bakasna it kmas
halinde bedele kefil olmak ise icm' ile caizdir. cm' ise yeterli bir delildir. Bu mesele, birisini yaralayana kefil
olmaya benzemektedir. Burada yarann hem genileme hem de olduu gibi kalma ihtimli olduu halde kefalet
sahihtir. art koulan sahih bortan maksat, kitabet akdinin bedeli olmamasdr.
Hak sahibi, serbesttir. sterse dvldan ister, isterse de kefilinden taleb eder. nk kefalet, hak istemede
sorumluluklar birbirine eklemektir. Bu ise, kefil olunann sorumluluktan kurtulduunu deil, sorumluluunun
varln gerektirmektedir. Ancak kefil olunann sorumluluktan kurtulmas art koulmusa bu kez akit havale
olur. nk bu, anlam itibariyle havale akdidir. Nitekim, havale edenin sorumluluktan kurtulmamas art
koulan havale akdi de kefalete dnmektedir. (Onlardan birinden hak taleb etmi olsa bile brnden de
isteyebilir. Ayn zamanda ikisinden birden de isteyebilir.) nk bu akdin gerei, sorumluluklar birletirmektir.
Mal iki kii tarafndan gaspeden kimse ise yle deildir. nk onun, gaspedilen maln gaspedenlerin
birinden istemesi onun mlkiyetine geirmi olmasn tazammun eder. Bunun iin birinden isteyince artk
dierinden isteyemez. Kiinin kefaletten tr hak taleb etmesi ise, hakkn kendisinden taleb ettii kimsenin
mlkiyetine geirmeyi tazammun etmez. Bylece aralarndaki fark aka ortaya kmaktadr.
Kefillii artlara balamak caizdir. rnein: Kefilin, falancayla al-veri yaparsan bana aittir, veya ona bir
hakkn geerse bana aittir veya senden bir ey gasbederse bana aittir demesi gibi. Bunun fkh delili Cenb-
Hakkn (Azze ve Celle) u szdr:
Onu getirene bir deve yk ikramiye var ve ben de onu demeye kefilim. 1157
1156
1157
Beyhaki, Kefalet c. 6 s. 77.

Yusuf: 12/72.
Kald ki al-veriten doacak zarar yklenmenin ahinlii hakknda icm'da vardr. Sonra asl olan, kefilliin
ona uygun bir arta balanmasdr.
rnein; artn, hakkn kesinlemesinin art olmas gibi. Mesel kefilin, satlan mal, bakasna ait karsa
demesi gibi. Veya bu artn, hakkn tahsil edilebilmesinin art olmas gibi.
Mesel: kefilin, kefil olduu kimse iin Bir yere gitmezse demesi gibi. Veya artn, hakkn tahsil
edilemeyiinin arta olmas gibi. Mesel: kefilin, kefil olunan ehirden kaybolursa demesi gibi. Zikredilen bu
artlar, belirttiimiz kefillie uygun olma niteliine sahiptir. Kefilliin, bu nitelii tamayan arta balanmas
ise sahih deildir.
rnein: Kefilin, Rzgr eserse veya Yamur yaarsa demesi gibi. Bunlardan, birini kefil olmasnn zaman
yapmas da ayndr. Ancak bu durumda kefillik sahih olup yklenilen maln hemen denmesi gerekir. nk
arta balanmas sahih olduu iin kefillik, tpk talk ve kle azad gibi, fsid artlarla bozulmamaktadr.
Kefil: Senin ondaki hakkna kefil oldum der ve bu hakkn bin dirhem olduuna tanklk edilirse, onu demesi
gerekir. nk tank ile sabit olan hak, tpk grlerek sabit olan hak gibi olduundan alacaklnn kefil
olunandaki hakk kesinlemi olur ve dolaysyla kefilin onu yklenmesi sahihtir.
Tank bulunmamas halinde.kabul ettii hakkn miktan konusunda geerli olan, kefilin yeminli szdr. nk
o, fazlal inkr etme durumundadr. ayet kefil olunan bundan fazlasn kabul ederse, bu, kefili aleyhine
dorulanmaz.) nk bu, bakas aleyhine yaplan bir ikrardr. Oysa onun byle bir ikrarda bulunma yetkisi
yoktur. (Fakat kendi hakknda dorulanr. nk kendi aleyhine ikrarda bulunmaya yetkilidir.
Rivayet ettiimiz hadis mutlak olduundan kefillik, kefil olunandan izin alarak da almayarak da caizdir. Bir de
izinsiz kefillik, sorumluluu yklenmektir. Bu ise kefilin, kendi hakknda yapt bir tasarruftur. Ayn zamanda
bu tasarrufta davacnn kan olduu gibi davalnn zarar da yoktur. nk dvl ancak kefilin, dediini
kendisinden istemesi halinde zarar grr. Burada ise kefillik kendisinden izinsiz yapldndan kefil byle bir
istekle bulunamaz.
Kefil olunann isteiyle olan kefalette kefil, dediini kendisinden ister. nk borcunu onun isteiyle
demitir. Kefil olunandan izinsiz kefalette bulunan kimse ise dediini isteyemez. nk onu ba olarak
vermitir. Birinci surette geen Kefil dediini kendisinden ister sz de Eer kefil yklendiini derse
istediini ister mnsndadr. nk eer kefil yklendii dnda birey derse dediini deil, yklendiini
ister. Zira borcu demekle alacaklnn yerine geerek kendisi ayn alacan sahibi olur. Alacan sahibi ise nasl
alacan istiyor idiyse bu da yledir. Tpk bir kimsenin ba, miras veya havale yolu ile bir alacaa sahip
olmas halinde olduu gibi. Bakasnn borcunu bor sahibinin emriyle deyen kimse ise yle deildir. nk bu
kimse, dediini daha nce yklenmedii iin deme ile alacaa sahip olamaz ve dolays ile, dedii ne ise onu
ister. Alacaklnn kefil ile bin dirhem yerine be-yz dirhem zerinde anlamas halinde de hkm byledir. Zira
bu, borcun bir ksmn balamak olduu iin -bizzat kefilin balamas halinde olduu gibi-kefil borludan
ancak beyz dirhem isteyebilir.
.
Kefil, deme yapmadan kefil olunandan bir ey isteyemez. nk deme yapmadan buna sahip olamaz. Satn
almada vekil klnan kimse ise byle deildir. nk o, bedeli demeden de alcdan isteyebilir. Zira ikisi
arasnda hkmi bir dei-toku akdedilmitir.
Kefil, mah demeye zorlanrsa kendisini bu durumdan kurtanncaya kadar kefil olunan sktrr. Ayn ekilde
hapsedilmesi halinde de kefil olunan hapsedebilir. nk bana gelenler, onun yznden geldiinden kendisine
ayn muameleyi yapar.
Davac, kefil olunan ibra eder veya kendisinden hakkn tahsil ederse kefil kurtulur. nk kefil olunann
kurtulmas, kefilin de kurtulmasn gerektirir. Zira sahih gre gre bor, kefil olunana aittir. Fakat eer kefili
ibra ederse kefil olunan kurtulmaz. nk kefil, dolayl olarak sorumlu olduu iin onun sorumluluu sadece
borcun kendisinden istenmesidir. Nitekim istek olmadan da borcun kefil olunana it olmas caizdir. Ayn ekilde
davac, kefil olunan iin demeyi ertelerse kefil iin de ertelemi olur. Kefil iin ertelemesi halinde ise kefil
olunan iin ertelemi olmaz. nk bu, geici bir ibra olduundan srekli ibra gibi itibar edilir. Bir ay sonra
denmek zere pein bir malla kefil olmas halinde ise durum byle deildir. nk bu durumda ayn sre, kefil
olunana da tannm olur. Zira davacnn, kefalet srasndaki bortan baka hi bir hakk yoktur. Bu itibarla
anlan sre de borca dahildir, br meselede ise durum tersinedir.
Kefil, bin dirhem olan bortan alacakl ile beyz dirhem zerine anlarsa hem kendisi hem de kefil olunan
kurtulur. nk anlama binlik bor zerine yaplmtr. Bu bor ise, kefil olunana it olduundan beyzden
kurtulmu olur. nk yaplan anlama bunu dmek demektir. Kefil olunann kurtulmas ise kefilin de kurtulmasn gerektirir. Sonra kefilin, beyz demesiyle ikisi de kalan beyzden kurtulurlar. Kefillik, kefil
olunann emriyle yaplmsa kefil, dedii beyz kefil olunandan alr.
Kefil, anlamay baka bir mal zerine yapmsa durum byle deildir. nk bu, hkmi bir dei-toku
olduundan kefil, sahip olur ve dolaysyla binin tamamn kefil olunandan alr. ayet kefil, davac ile kefillikle
yklendii sorumluluk zerine anlarsa kefil olunan kurtulmaz. nk bu, kefili sorumluluktan ibra etmektir.
Hak sahibi, kendisine hakkn deyen kefile: Benim malmn sorumluluundan kurtuldun derse kefil, dediini
kefil olunandan ister. Yni onun emriyle dediini ister. nk davalda balayp davacda sona eren beraet,
ancak hakk demekle gerekleir. Bu nedenle davacnn bu ifdesi, kefi.lin, hakk dediini ikrar hkmnde
olup kefil, dediini kefil olunandan ister.

Eer hak sahibi, kefile: Seni ibra ettim derse kefil, kefil olunandan bir ey istemez. nk bu, bakasnda sona
ermeyen bir beraettir. Bu da kefilin zerinden sorumluluu kaldrmakla gerekletiinden hakkn dendiini
ikrar hkmnde olmamaktadr. ayet, kurtuldun derse.
mam Muhammed: bu sz, geen ikinci ifde hkmndedir. nk bu, hem demeyle gerekleen beraete hem
de ibraya muhtemeldir. Bu nedenle kesin olan, mutlak beraettir. nk kefil, pheye dayanarak kefil olunandan
bir ey isteyemez, demitir.
mam Eb Ysuf ise: bu sz, geen birinci ifde hkmndedir. nk hak sahibi, ykmlde balayan bir
beraeti ikrar etmitir. Nitekim hakk demek de ykml olan kefilin fi'liyle gerekletii halde ibra byle
deildir, demitir. Kimisi de: btn bu sylediklerimizde, ayet hazr ise davacnn aklamasna ba vurulur.
nk ifdeyi zet olarak syleyen odur, demitir.
Kefaletten beraeti afta balamak caiz deildir. nk dier btn beraetlerde olduu gibi bunda da istenen
hakk beraet edenin mlkiyetine geirmek anlam vardr. Bunun sahih olduu da rivayet edilmitir. nk sahih
olan gre gre kefile den, borcun kendisi deil sorumluluktur. Bu nedenle de bu, tpk talk gibi
sorumluluu kaytsz olarak ortadan kaldrmak olur. Bu sebepledir ki ibra kefilden geri alnmad halde kefil
olunandan alnabilmektedir.
er'i cezalar ve ksas gibi kefilden alnmas mmkn olmayan haklarda kefillik sahih deildir. Yni cezay hak
edene deil de onun cezasna kefil olmak sahih deildir. nk bu cezay kefile uygulamak mmkn deildir.
Bunun nedeni, cezada bakasnn yerini almann geersiz olmasdr.
Bedel ile alcya kefil olmas caizdir. nk bu, dier borlar gibi bir bortur.
Satlan mal ile satcya kefil olmas ise sahih deildir. nk satlan mal, kendisinden baka bir ey olan bedelle
karlanan bir nesnedir. Karl olan mallarda kefil olmak mam- afii'ye gre caiz olmayp bize gre caiz
olmakla beraber bu, geersiz bir satla satlan mal ile al pazarl yaplmak zere teslim alnan veya gasbedilen
mal gibi kendi kendini karlayan mallarda caizdir. Baka bir eyle karlanan mallarla kefil olmak ise caiz
deildir.
nein: satlan ve rehne braklan mallar gibi. Ayn ekilde vedia, ariye, kira mdarabe ve ortaklk mal gibi
emnet olan mallarla kefil olmak da caiz deildir. ayet teslim edilmeden nce, satlan mal teslim etmeye veya
teslim alman rehin maln sahibine teslim etmeye veya kiralanan mal kiracya teslim etmeye kefil olursa bu
caizdir. nk bu durumda kefil, yaplmas gereken bir ii yklenmitir.
Bir kimse, yk tamak zere bir hayvan kiralarsa bu durumda eer hayvan belli ise yk tamaya kefil olmak
caiz deildir. nk kefil bunu yapamaz. Eer hayvan belli deilse kefalet caizdir. nk bu durumda kefil,
yk kendi hayvamyla tayabilir. Yaplmas gereken de yk tamaktr. Ayn nedenle.
Br kimse bir kleyi hizmet iin kiralar ve bakas klenin yapaca hizmete kefil olursa kefillik geersizdir.
Kefillik, ancak keflet alann bunu akit meclisinde kabul etmesiyle sahih olur. Bu, mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gredir.
mam Eb Ysuf ise sonradan yle demitir. Eer kefalet alan ahs, durumu rendiinde bunu kabul ederse
kefillik caizdir, demitir. Bz nshalarda ise kabul art koulmamtr. Anlan gr ayrl, hem bedenle
yaplan kefillikte hern de malla yaplan kefillikte mevcuttur.
mam Eb Ysuf diyor ki: Bu, kefilin yklendii bir sorumluluk olup bu sorumluluun sakncalar kefaleti alana
bulasanmamaktadr. Bu, mam Eb Ysuf dan yaplan son rivayetin gerekesidir. Kefilliin sahih oluunun
kefalet alann kabulne bal olmasnn gerekesi ise fuzlinin kyd nikh konusunda akladmz gibidir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise diyorlar ki: kefalet almak, sorumluluu kefilin mlkiyetine geirmek
anlamndadr. Bylece kefalet her iki taraf da ilgilendirir. Kefalet akdinin yapcs, mecliste hazr olan taraflar
olduundan bu akit, meclis dndaki durumlara balanamaz. Ancak bir mesele bunun dndadr. Mesele udur:
Bir hasta, vrisine; zimmetindeki borca kefil ol der ve vris, alacakllarn gyabnda buna kefil olursa bu caizdir.
nk bu, gerek itibariyle vasiyettir. Bu nedenle hasta, alacakllar t'yin etmese bile kefillik sahihtir. Bu
nedenle fkh lar demilerdir ki; Bu kefillik ancak hastann mal varsa sahihtir Veya denilebilir ki, bu kefilliin
sahih oluunun nedeni, hastann, alacaklnn yerini almasdr. nk onun, zimmetini bortan kurtarmak iin
buna ihtiyac vardr. Ayrca bunda alacaklnn kan vardr. Bylece bu, alacaklnn bizzat hazr bulunduu
kefillik gibi olmaktadr.
Kefilliin bu ifdeyle sahih oluu ve alacaklnn kabulnn art koulmamasnn nedeni, burada ack olan
amacn, pazarlk yapmak deil gerei ortaya koymak olmasdr. Bylece bu, bakasna nikh emrini vermek
gibi olur. Hastann, anlan vasiyeti bir yabancya yapmas halinde ise kefilliin ahinlii konusunda fkhlarm
ihtilf vardr.
Bir kimse, zimmetinde bir takm borlar olduu halde lr ve alacakllar iin ona baka biri kefil olursa mam
Eb Hanife'ye gre bu sahih deildir. Dier iki mam ise, sahihtir demilerdir. nk o, sabit olan bir borca kefil
olmutur. Nitekim, alacaklnn hakkn korumak iin borcun denmesi lnn hayatnda vacip olmutur. Bu
arada deme mecburiyetini ortadan kaldracak bir neden de bulunmadndan borlu, Kyamette bundan sorumlu
tutulacaktr. Bir de borcun teberru' edilmesi sahihtir. Ayrca lnn salnda bu borca kefil olan bir kimsenin
kefillii lmnden sonra da devam ettii gibi malnn olmas halinde de bu borcun o maldan denmesi gerekir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Burada kefil, ortadan kalkm bir borca kefillik etmitir. nk gerek itibariyle
bor, onu deme iidir. Bu nedenle de vciplikle nitelenmektedir. Bunun la beraber bor, mal hkmndedir.
nk sonu itibariyle mala dayanmaktadr. Oysa hem l hem de vrisler bunu yapmaktan cizdirler, Bylece
tahsili elden km olan bor, zorunlu olarak ortadan kalkmaktadr. Teberru ise borcun varlna bal deildir,
lmnden sonra kefilinin veya malnn bulunmas halinde ise bor, ya kefil tarafndan ya da braklan maldan
denebilir.
Bir kimse, baka birisinin bin dirhem borcuna kendi izniyle kefil olur ve borlu, borcu henz dememi olan
kefile bin dirhemi verirse onu geri isteyemez. nk bin dirhemi teslim alan kefilin borcu deme ihtimali
bulunduundan anlan bin dirheme hak sahibi olmu ve dolaysyla bu ihtimal varolduu srece ondan paray
istemek caiz deildir. Tpk zektn zamanndan nce deyerek zekt memuruna teslim eden kimse gibi. Bir de
ilerde syleyeceimiz zere kefil, bin dirhemi teslim almakla ona sahip olmutur. Ancak anlan bin dirhem,
alacaklya gnderilmek zere verilmise durum byle deildir. nk bu durumda para, kefile srf bir emnet
olarak verilmitir.
ayet kefil, onda kr ederse bu kendisinin olur. Onu sadaka olarak vermez. nk o, paray teslim alrken ona
sahip olmutur. Burada kefilin borcu demesi halinde durum aktr. Borlu bizzat borcu der ve verdii paray
kefilden geri alma hakkna kavuursa durum yine ayndr. nk alacakl, kefilden neyi isteyebiliyorsa kefil de
aynsn borludan isteyebilir Ancak kefilin, borludan bunu istemesi, borcu deme zamanna ertelenmitir.
Bylece bu, v'deli bor hkmnde kabul edilmitir. Bu nedenle kefilin, borcu demeden nce borluyu ibra
etmesi sahihtir. Ayn ekilde bin dirhemi teslim alnca da ona sahip olur. Ancak sz konusu krda ilerde
aklayacamz zere bir nevi haramhk phesi vardr. B^u tr haramlk ise, sahip olunan belirsiz malda
geersizdir. Bu hususu satlarda akladk.
Kefillik, bir lek buday ile yaplr ve kefil, buday teslim alarak satar ve onda kr ederse bu durumda kr
kefilindir. nk akladmz zere buday kefilin mal olmutur.
mam Eb Hanife: sterim ki, kefil kn buday kendisine verene geri versin. Ancak hkm olarak bunu
yapmak zorunda deildir demitir. Bu, Cami'us-Sair'de mam Eb Hanife'den yaplan rivayete gredir.
Dier iki mam ise: Kr kefile aittir ve onu buday kendisine verene geri vermez demilerdir. Bu, ayn
zamanda mam Eb Hanife'den de yaplan ayr bir rivayettir. Ayrca: Kefil, kn sadaka olarak verir dedii de
rivayet edilmitir.
Her iki mam, akladmz gerekeyle diyorlar k: Kefil, kendi malnda kr ettiinden bu kendisine verilir.
mam Eb Hanife ise diyorlar ki: Burada sahip olunan bir malda haramlk gereklemitir. nk borlu ya
borcunu bizzat demek suretiyle kefile verdiini geri alma imknna sahiptir veya borcu ancak kefilin demesi
halinde mal kendisine teslim etmeye raz olmutur. Borcu kendisi deyince buna raz olmam demektir. Bu tr
haramlk, muayyen mallarda etkili olduundan burada da kar yol, kr sadaka olarak vermektir. Bu, bir
rivayete gredir.
Dier bir rivayete gre ise kr borluya geri verir. nk haramlk onun hakkndan trdr. Bu gr daha
shhatlidir. Ancak kefil, bunu kendi arzusuyla verir. nk mal, onun mlkiyetine gemitir.
Bir kimse, baka birinin bin dirhemlik borcuna onun isteiyle kefil olur ve borlu, kefilden onun adna bir
kuma fazla fiyatla veresiye ile satn alarak pein fiyatla ucuza satmasn ister ve kefil de bunu yaparsa sattan
ve satcnn bu satla salad krdan kefil sorumludur.
Yni borlu, kefili ynet satyla grevlendirmitir. yle ki: Bir kimse, bir tccardan bor para isteyince tccar,
kendisine bor vermek istemez ve deeri on olan bir elbiseyi kendisinden on-bee almasm ister. Ama,
borlunun elbiseyi tekrar kendisine ona satmas ve belik bor altna girmesi suretiyle fazlal elde etmektir.
Buna ynet sat denmesinin nedeni, bortan yz evirerek ayn yni maddeye ynelmektir. Bu sat mekruhtur.
nk onda bor sevabndan yz evirmek ve kt olan cimrilie boyun emek vardr.
Sonra denilmitir ki: bu, zaminlik -taahht etme- muamelesidir. nk burada sorumluluu stlenen alc zarar
etmektedir. Byle bir akit ise fasittir. Bu, vekil tutma muamelesi de deildir. Kimisi ise, bunun fasit bir, vekil
tutma muamelesi olduunu sylemitir. nk bu akitte kuma belirsiz olduu gibi borca eklenecek fazlalk
bilinmediinden bedel de belirsizdir. Hangisi olursa olsun sat, alc olan kefile it olduu gibi knn yni
fazlaln sorumluluu da ona aittir. nk sat akdi yapan odur.
Bir kimse, bakasna kendinin onda sabit olan veya mahkemece kararlatrlan hakkyla kefil olur ve kefil olunan
ahs ortadan kaybolup davac, kefilin kefil olunandan bin dirhem alacakl olduuna dir ahit getirirse getirdii
delil kabul olunmaz. nk kefillikte kullanlan ey, mahkemeye karar verilmi bir maldr. Bu durum, mahkeme
karan denildiinde aktr. Ayn ekilde sabit olan hak denilince de durum ayndr. nk buradaki Zabe tbiri
kesinlemi anlamndadr. Kesinleme ise ancak mahkeme kararyla olabilir. Veya bu mal, mahkemeye
kararlatrlacak bir maldr. Bu itibarla buradaki mazi -gemi zaman- sygas gelecek zaman iin kullanlmtr.
rnein: duadaki mazi fi'linin gelecek zaman iin kullanlmas gibi. Buradaki dava ise gelecek zaman kaydyla
badaamadndan sahih deildir.
Bir kimse, ahit getirmek suretiyle kendisinin falancadan u kadar alacakl olduunu, u ahsn da onun isteiyle
kendisine kefil olduunu dava ederse hem kefil hem de kefil olunann aleyhine karar verilir. Yok eer kefillik,
kefil olunandan izinsiz yaplmsa sadece kefil aleyhine karar verilir.
Buradaki delilin makbul olmasnn nedeni, kefalette kullanlan maln kaytsz olmasdr. Geen meselede ise
byle deildir. Hkmn, iznin olup olmamasyla deimesinin nedeni, izinli ve izinsiz kefilliklerin ayr ayr
eyler olmalardr.
yle ki izinli kefillik, balangta teberru' sonuta ise karlkl mal verme olduu halde izinsiz kefillik, hem
balangta hem de sonuta teberru'dur. Bylece bu kefilliklerden birinin varln dava edenin lehine her iki
kefilliin varlna karar verilemez. Delile dayanarak izinli kefillie karar verilmesiyle kefil olunann izni
kesinlemi olur. zin ise, borcun ikrar anlamn kapsadndan karar aleyhine verilmi olur. zinsiz kefillik ise
kefil olunan ilgilendirmez. nk buradaki kefilliin shhati, kefilin iddiasna gre var olan bir borca
dayandndan kefil olunana bulamamaktadr. Onun izniyle yaplan kefillikte ise kefil, dediini kendisinden
ister. mam Zfer ise: Kefil, kefil olunandan bir ey isteyemez, nk o, kefillii inkr ettiinden kendince
hakszla uramtr. Kendisine hakszlk edilen bir kimse ise bakasna -yni kefil olunana- hakszlk edemez
demitir.
Biz ise diyoruz ki: burada kefil er'i delille yalanlandndan iddias hkmszdr.
Evini satan bir kimseye birisi, bu ev bakasna it karsa bedelini ben derim diye kefil olursa bu, satcy
dorulamak olur. nk eer kefillik satta art koulmusa akdin kesinlemesi kefilin bunu kabul etmesine
baldr. Sonra kefil, evi dava ettii takdirde kendince kesin olan bir hususu bozmaya alm olur. Yok eer
kefillik, satta art koulmamsa bu kefillikten maksat, sat salamlatrmak ve alcnn ilgisini arttrmak olup
kefilliin kendisi olmadndan bu, satcnn evdeki mlkiyetini ikrar hkmnde kabul edilmitir.
Eer sata tanklk ederek imzalad halde kefil olmazsa evin satcya it olduunu dorulam olmaz ve evi
dava edebilir. nk ahitlik, satta art olmad gibi satcnn mlkiyetini ikrar demek de deildir. nk sat
gh mal sahibince gh da bakasna yaplmaktadr. Bir de ahit, sat unutmamak iin yazm olabilir. Geen
meselede ise durum byle deildir.
Demilerdir ki: sat senedine: Satc sahip olduu mal satt veya kesin ve geerli bir satla satt yazlr ve
ahit de senede: Buna ahitlik etmitir diye yazarsa bu, satcy dorulamak olur. Ancak ahitliini satc ve
alcnn ikrarlarna dir olarak yazarsa durum byle deildir. 1158
Bir Fasl
Zaminlik (Taahhtte Bulunma)
Bir kimse, bakasna bir elbise satar ve bedeli taahht ederse veya mdarabe akdinde, sermayeyi altran,
sermaye sahibinin satlan malnn bedelini taahht ederse zaminlik geersizdir. nk kefillik, sorumluluu
stlenmektir. Sorumluluk ise burada her iki tarafa da it olduundan onlardan her biri kendine taahhtte bulunmu olur. Bir de sz konusu mallar, tasarruflarna verilmi birer emanettir. Bununla beraber mal iin taahhtte
bulunmak, er'in hkmn deitirmek olduundan reddedilir. Tpk bir mal emnet veya dn olarak alan
kimsenin zaminliini art komak gibi.
Ayn ekilde bir kleyi tek akitle satarak biri, dierinin payna den bedeli taahht eden iki kiinin taahhd de
geersizdir. nk ortaklkla birlikte zaminlik sahih olursa kii kendi iin taahhtte bulunmu olur. Yok eer
sadece ortann paynda sahih olursa bu kez borcun teslim edilmeden blnmesine yol aar. Bu ise caiz deildir,
ki akitle satarlarsa durum byle deildir. Zira bu takdirde ortaklk yoktur. Nitekim alc maln tmn kabul etse
bile bedeli tahlil edilmise ortaklardan birinin payn kabul ederek teslim alabilir.
Bir kimse, bakasnn haracn, vergilerini ve payn taahht ederse bu caizdir. Haracn bu hkmn daha nce
belirttik. Ayn zamanda hara zekt gibi deildir. nk zekt, sade fiilden -demeden- ibaret olduundan
kiinin lmnden sonra ancak onun vasiyetiyle terekesinden karlabilir. Vergilere gelince: eer bunlardan
maksat, mterek mehir kiras, beki veya orduyu donatan grevlinin creti ve esiri kurtarma fidyesi vs. gibi
meru vergiler ise bunlara kefil olmak ittifakla caizdir. Yok eer bunlardan maksat, bizim zamanmzda Padiah
iin toplanan mallar gibi gayr- meru vergiler ise bunda fikhlar arasmda ihtilf vardr. Buradaki kefaletin de
sahih olduuna temayl edenlerden biri de mam Ali el-Bezdevi'dir.
Pay konusunda ise; kimisi bunun da vergilerin ayns veya onun bir paras olduunu sylemitir Kimisi ise
payn dzenli vergi olduunu sylemitir. Bunlarn hkm de biraz nce akladmz gibidir.
Bir kimse, bakasna: Senin bir ay sonra benden yz dirhem alacan var der ve ikrar edilen de: Alacam
peindir derse sz, davacnndr. Bir kimse, bakasna! Senin bir ay sonraki yz dirhem alacan iin falancaya
kefil oldum der ve ikrar edilen alacam peindir derse bu kez sz, kefilindir. Aradaki fark udur: lk meselede
ikrar eden, borcu ikrar ettikten sonra kendi lehine bir hak iddia etmitir. Bu hak, talebi bir sre ertelemektir.
Kefalette ise borcu ikrar etmemitir. nk sahih gre gre bu durumda onun zimmetinde bor yoktur. O
ancak bir ay sonra demeyi stlendiini ikrar etmitir. Bir de borlarda sre kayd sonradan meydana gelir. Bu
yzden ancak art koulmakla gerekleir. Bu itibarla muhayyerlikte olduu gibi sz, art inkr edenindir.
Kefaletteki sre ise onun bir trdr. Nitekim art koulmadan da gerekleebilir. rnein: kefil olunann
1158
borcunun v'deli olmas gibi.

mam- afii ise, ikinci meseleyi birincinin hkmnde kabul ederken mam Eb Ysuf, kendisinden yaplan
rivayette birinciyi ikincinin hkmnde kabul etmitir. Aradaki fark ise akladk.
Bir kimse, bir criye satn alr ve baka biri: cariyenin bakasna it kmas halinde bedeline kefil olur ve criye
bakasna it karsa bu durumda, mahkemece kendisi iin satcdan bedelin alnmasna karar verilmedike alc,
kefilden bir ey isteyemez. nk rivayetin zahirine gre mahkemece satcdan bedelin alnmasna karar
verilmedike srf cariyenin bakasna it kmasyla sat bozulmaz. Bylece kefil olunan, bedeli geri vermek
zorunda olmadndan kefil de bunu yapmak zorunda deildir. Cariyenin hr olduuna karar verilmesi halinde
ise durum byle deildir. Zira bu durumda satlacak mal bulunmadndan sat bozulur ve alc, hem satcdan
hem de kefilden bedeli isteyebilir.
mam Eb Ysufdan: Satn, srf cariyenin bakasna it kmasyla da bozulduunu syledii rivayet
edilmitir. Buna gre alc, srf bu gerekeyle de bedeli isteyebilir. Bu konu, mam Muhammed'in Ziydat adl
eserinin ba ksmnda yer almtr.
Bir kimse, bir kle satn alr ve baka biri ona uhde ile kefil olursa bu taahht geersizdir. nk uhde deyiminin
anlamlar deiiktir.
yle ki: bazen eski senet anlamna gelir ki bu satcnn mal olduundan onunla zamin olmak sahih deildir.
Bazen akit anlamnda, bazen akdin dourduu haklar, bazen maln bakasna it kmas ve bazen de
muhayyerlik anlamnda kullanlmaktadr. Bu anlamlarn her birinin bir gerekesi bulunduundan bu deyime gre
hareket etmek mmkn deildir.
Derek deyimi ise byle deildir. nk bu deyim, terimce maln bakasna it kmas zaminliinde kullanlr.
Mal kurtarmay taahht etmek, mam Eb Hanife'ye gre sahih deildir. nk bu, kesin olarak maln
kurtarlmas ve teslim edilmesi demektir. Oysa kefilin buna gc yetmez. Dier iki mama gre ise bu. Derek
zaminlii hkmndedir. Bu ise, satlan mal veya kymetini teslim etmek olduundan sahihtir.1159
K KNN KEFALET BABI
Eer iki kiinin zimmetinde bir bor olur ve onlardan her biri, arkadana kefil olursa bu durumda birinin
dedii, borcun yarsndan fazla olmadka brnden istenmez, rnein: iki kiinin bir mal bin dirheme satn
alarak onlardan her birinin brne kefil olmas gibi. ayet onlardan birinin dedii, borcun yansndan fazla ise
fazlal ortandan ister.
nk onlardan her biri, borcun yars iin kefil olunan, dier yars iin ise kefil durumundadr. Bu arada her
birisinin tad borluluk ve kefillik vasflar arasnda eliki yoktur. nk birinci vasfla istenen ey, bortur.
kinci vasfla istenen ey ise sorumluluktur. Sonra ikincisi de birincisinin rn olduundan onun yerine geer.
Fazlalkta da eliki bulunmadndan kefillik vasfyla verilmi olur. Hem de eer birinin dedii borcun yarsn
orta adna verilmi kabul edilir ve dediini ortandan isterse orta da ayn ekilde dediini onun adna
demi olacak ve bunu kendisinden isteyebilecektir. nk vekilinin demesi, tpk onun demesi hkmndedir.
Bu ise ksr dngye yol aar.
Eer her biri, ayn zamanda arkadanm da kefili olmak zere iki kii, bir malla baka birisine kefil olurlarsa bu
durumda onlardan her biri, dediinin yansm ister az ister ok olsun arkadandan isteyebilir.
Yni burada sahih olan gre gre kefillik, hem kefil olunana hem de ortaa maln tmyle yaplmtr.
Buradaki ykmllk de birden fazla olduundan akland zere iki kefillik birlemi olur.
Kefilliin gerei ise, sorumluluu stlenmek olduundan burada kefil olunana olduu gibi kefile de kefil olmak
sahih olur. Nitekim kendisine havale edilenin havalesi de sahihtir. Hal byle olunca da ortaklardan her birinin
dedii, ikisi adna ortakl olarak denmi olur. nk demenin tm kefillikle denmitir. Bu nedenle
kefillikle denen maln bir ksm dier bir ksmna tercih edilemez. Geen mesele ise byle deildir. Bu nedenle
bu meselede ortaklardan her biri, dediinin yarsn ortandan isteyebilir. Bu hkmn amac eitlii salamak
olduundan yukardaki ksr dngye yol amaktadr. Bu eitlik, denen maln yarsyla salandndan br
ortan da dediinin yarsn istemesiyle bozulmamaktadr. Geen meselede ise durum byle deildir. Sonra her
iki ortak, dediklerini kefil olunandan isterler. nk biri bizzat br de vekili araclyla olmak zere ikisi de
onun yerine mal demilerdir.
Ortaklar isterlerse birbirlerinden bir ey istemeden dedikleri maln tmn kefil olunandan isteyebilirler. nk
ortaklardan her biri, onun isteiyle kendisi iin maln tmne kefil olmulardr.
Alacakl, ortaklardan birini balarsa maln tmn br ortaklardan isteyebilir. nk kefili balamak, kefil
olunan da balama anlamana gelmediinden maln tamam onun zimmetinde kalr. Balanmayan ortak da
yukarda akladmz zere maln tmyle kefil olduundan alacakl bunu kendisinden isteyebilir.
ki ortak birbirlerinden ayrldklarnda alacakllar, alacaklarnn tmn diledikleri ortaktan isteyebilirler. nk
Ortaklk Bahsinde de getii zere ortaklardan her biri, br ortan kefili durumundadr. (Ortaklardan biri:
borcun yansndan fazlasn demedike ortandan bir ey isteyemez.) Bu hkmn her iki gerekesi, iki kiinin
1159
kefillii meselesinde geti.1160

HAVALE BAHS
Havale borlarda caizdir. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Her kim ki varlkl bir kiiye havale edilirse havaleyi kabul etsin 1161 buyurmutur.
Hem de havaleyi alan, teslim edebilecei bir eyi stlendiinden havale caizdir. Tpk kefillikte olduu gibi.
Havalenin borlara mahsus olmasnn nedeni, onun nakil ve tahvil anlamnda olmasdr. Tahvil ise, nesnede deil
borta meydana gelir.
1- Havale; havale eden, havale edilen ve havaleyi alann rzlaryla sahihtir. Havale edilenin rzsnn art
olmasnn nedeni, borcun onun hakk olmas ve havaleyi kendisinin tamasdr. Kald ki havale eden ile havaleyi
alan, ayr kiiler olduundan havale edilenin rzs arttr. Havaleyi alann rzsnn art olmasnn nedeni ise,
borcun kendisine yklenmesidir. Halbuki kendisi, demeyi stlenmedik-e bor kendisine yklenemez. Havale
edenin ise, rzs olmadan da havale sahihtir. nk havaleyi alann borcu stlenmesi, kendi ahsyla ilgili bir
tasarruftur. Kald ki havale edenin bunda zaran olmadii gibi menfaati vardr. Zira havale onun izniyle olmasa
bile havaleyi alan, ondan bir ey isteyemez.
2- Havale taraflarn kabul ile kesinletiinde havale eden, bortan kurtulur. mam Zfer ise: Kefaleti dikkate
alarak kurtulmaz, nk havale de kefillik de ii salama balama akleridir. demitir.
Biz diyoruz ki: Havale lgata nakil anlamndadr.
Bor ise; bir kiinin zimmetinden kalkt anda artk onun zimmetinde kalmaz.
Kefillik ise; eklemek anlamndadr. Bu arada er'i hkmler de kelimelerin lgat mnlarna uygun olurlar. in
salama balanmas ise, varlkly ve demeyi en iyi yapan semekle gerekleir. Havale edenin, borcu demesi
halinde havale edilenin bunu kabul etmeye zorlanmasnn nedeni ise. havale edilenin hakknn havaleyi alan
ahs tarafndan verilmemekle tekrar havale edenden istenme ihtimalidir. Bylece havale eden, havale edilene
bata bulunmam olur. Bu durum, havale edenin, havaleyi alandan nce paray tahlil etmesi halinde vardr.
3- Hakk kaybolmadka havale edilen, havale edenden bir ey isteyemez. mam- afii ise: Hakk kaybolsa bile
bir ey isteyemez. nk havale eden, kaytsz artsz kurtulduundan yeni bir sebep bulunmadka bir daha
kendisinden bir ey istenmez. demitir.
Biz diyoruz ki, havale edenin bu kurtuluu, havale edilenin hakknn kendisine teslim edilmesiyle kaytldr.
nk havaleden maksat budur. Biz de diyoruz ki, havale edilenin hakknn kaybolmasyla havale fesholunur.
nk havale fesholunabilen bir akittir. Bylece buradaki teslim art, satlan maln salamlk vasf hkmndedir.
mam Eb Hanife'ye gre havale edilenin hakk, elinde ak delil olmad halde havalenin havaleyi alanca
yeminle inkr edilmesiyle veya havaleyi alann lmesiyle kaybolur. nk havale edilenin hakkn alamamas,
b.u iki durumdan biriyle gerekleir. Hakkn kaybolmas da gerek itibariyle bu demektir.
Dier iki mam ise: bu hak, yukardaki iki durumla birlikte Hkimin, havaleyi alann salnda iflsna karar
vermesi durumunda da kaybolur demilerdir. nk mam Eb Hanifeye gre Hkim kararyla ifls
gereklemezken dier iki mama gre gereklemektedir. Zira gerekte Allah (Azze ve CelleVin olan mal, gelip
geicidir.
Havaleyi alan, havale edenden dedii havale mal kadar bir mal istediinde, havale eden kendisine: Ben
sendeki alacam karlnda havale yapmtm derse sz kabul edilmez ve denen bor kadar havaleyi alana
demesi gerekir. nk havaleyi alann ondan, dediini isteme gerekesi gereklemitir. Bu gereke, havale
edenin borcunun onun isteiyle denmi olmasdr. Bu arada havale eden, havaleyi alandan alacakl olduunu
iddia etmekte ancak havaleyi alan bunu inkr etmektedir. Sz ise inkr edenindir. Ayn ekilde havale de,
havaleyi alann borcu kabullendii anlamnda deildir. nk bazen bor olmadan da havale yaplabilir.
Havale eden, havale edilene: Mal benim iin teslim almak zere seni havale ettim diyerek mal ondan
istediinde havale edilen de kendisine: Hayr, beni sendeki alacan karlnda mal teslim almak zere havale
ettin derse bu durumda sz havale edenindir. nk burada havale edilen, havale edenden alacakl olduunu
ddia etmekte havale eden ise bunu inkr etmektedir. Bu arada havale kelimesi, vekillik anlamnda da
kullanldndan sz, yeminli olmak zere havale edenindir
Bir kimse, bin dirhemi bakasna emnet ederek dier bir kiiyi dirhemleri almak zere ona havale ederse bu
caizdir. nk emaneti, borcu daha kolay deyebilir. ayet dirhemler, zayi olursa emaneti kurtulmu olur.
nk buradaki havale, bu dirhemlerle kaytlanmtr. Nitekim emaneti, borcu ancak bu dirhemlerden demeyi
stlenmitir. Havalenin gasbedilen bir malla kaytlanmas halinde ise durum byle deildir. nk gasbedilen
mal, zayi olduundan yerine baka bir maln verilmesi gerektiinden zayi olmam gibidir. Bazen de havale,
1160
mam Ahmed'in Eb Hureyre (Radyallh anh)'dan naklen kaydettii hadisin metni yledir:
Zengin olan kimsenin borcunu vdesinde demeyip tehir etmesi zulmdr. Her kim k varlkl bir kiiye havale edilirse havaleyi kabul
etsin. Buhari ile Mslim de bu hadisi buna yakn bir ifade ile kaydetmilerdir. Mslim (Zenginin borcunu zamannda edemeyiinin haram
olduu bab) c. 2 s. 18, Buhari, (Havale bab) c. 1 s. 305
1161
havaleyi alandaki borla kaytlanr. Bu durumlardaki havalede havale eden, havaleyi alandan bir ey isteyemez.
nk rehinde olduu gibi. havale edenin lmnden sonra dier alacakllara eit olmakla birlikte burada havale
konusu olan mala, havale edilenin hakk girmitir. Zira eer havale edenin isteme hakk olur ve havaleyi alandan
mal alrsa havale bozulacaktr. Oysa havale, havale edilenin hakkdr. Kayt kendisinde deil havaleyi alann
zimmetindedir. Bu nedenle de bu havale, havale edenin havaleyi alandaki alaca veya emneti almasyla
bozulmaz.
Mal o yoldaki tehlikeden korumak amacyla bor olarak vermek mekruhtur. Maln bu ekilde korunmas, bor
karlnda salanan bir nevi menfaattir. Oysa, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), menfaat
celbeden bortan nehyetmitir. 1162
HKMLK KURALLAR BAHS
Hkim, ahitlik artlarn tamadka ve ictihad ehlinden olmadka grevi stlenmesi sahih deildir.
Birincisinin nedeni, hkimliin ahitlikten kaynaklanmasdr. nk, ikisi de bakas hakknda sz sahibi olma
batandandr.
yle ki, ahitlie ehil olan herkes Hkimlie de ehildir. Ayn ekilde ahitlikte aranan artlar hkimlikte de
aranmaktadr. Bu arada fsk bir kimsenin hkimlie ehliyeti vardr. Nitekim kendisine hkimlik verilmesi
sahihtir. Ancak ahitlikte olduu gibi hkimliin de kendisine verilmemesi gerekir. Zira hkimin, fskm
ahitliini kabul etmemesi gerektii halde kabul ettii takdirde bu bize gre caizdir. Daha nce dil iken rvet
almak veya baka bir su ilemek suretiyle bu vasfn yitiren bir kimse hkimlikten dmez, ancak grevden
alnmay hakkeder. Bize gre ak olan gr budur. Nitekim Fkh limlerimiz de bu grtedirler.
mam- afii ise: Fskn hkimlii caiz deildir demitir. Nitekim ona gre fskn ahitlii de kabul olunmaz.
mam Eb Ysuf, mam Muhammed ve mam Zfer'den de: Fskm hkimlii caiz deildir dedikleri rivayet
edilmitir.
Bz fkhlar ise; Grev verildii srada fsk olan bir kimsenin hkimlii sahihtir. Ancak greve getirildiinde
dil olan bir kimse, bu vasfn yitirmekle hkimlikten der. nk hakimi t'yin eden, onun dilliine
gvenmitir. Bu nedenle t'yin eden, onun dil-lik vasf olmakszn hkim t'yin edilmesine raz olmamtr
demilerdir.
Fskn mft olup olamayaca konusunda ise kimisi: Hayr, nk mftlk dini ilerdendir. Fskn dini
konulardaki sz ise geersizdir, derken kimisi de: Olabilir nk mft, hata ile itham edilmekten korunmak
iin doruyu bulmaya btn gcn sarfeder. Hkimlikte aranan ictihad ehliyeti artna gelince, sahih olan
gre gre bu art, tercih sebebidir. Bu art haiz olmayan bir kimsenin hkimlie t'yin edilmesi bize gre
sahih, mam- afii'ye gre ise sahih deildir. mam- afii diyor ki; Hkimlie t'yin edilen bir kimsenin bunu
yapabilecek gte olmas gerekir. lim olmadan da bu g olamaz.
Biz diyoruz ki. Hkimin, bakasnn fetvasyla hkmetmesi mmkndr. Bylece kararn, hak sahibini hakkna
kavuturmak olan amac gereklemi olur. Ancak Hkimi ty'in eden kimsenin ilm kudreti ve liykati fazla
olan semesi gerekir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Her kim ki, maiyetinde daha liyakatli kimseler bulunduu halde bakasna grev verirse phesiz o, hem Allah
(Azze ve Celle)'a hem onun. Peygamberine hem de Mslman toplulua hiynet etmi olur. 1163 buyurmutur.
tihadn tarifi konusunda sl- Fkh ilminde uzun uzadya aklamalar yaplmtr. Bu tarif zet olarak
yledir:
ctihad, Hkimin nakli delillerin maksatlarn anlamas iin Hadisi ok iyi, Fkh da bir miktar bilmesi veya
Fkh ok iyi Hadisi de bir miktar bilmesi demektir.
Bylece Hkim, hakknda nakli deliller bulunan meselelerde Kysla uramam olur. Kimisi ise, bununla
beraber halkn rf ve detlerini anlayabilecek zel bir kabiliyete sahip olmas gerekir. nk bz hkmler bu
rf ve detlere dayanr demitir.
Hkimlik grevini hakkyla yerine getireceine gvenen bir kimsenin bu grevi almasnda bir saknca yoktur.)
Zira yeterli birer rehber olan Ashab- Kiram bu grevi stlenmilerdir. Hem de bu grev, iyiyi emir kabilinden
olduundan Farz- kfyedir 1164. (Bu grevi hakkyla yerine getirmekten ciz kalmaktan korkan ve grev es1162
Haris b. same'nin Msnedtnde Hz. Ali (Radyallh anh)dan naklen Peygamber Etendiniz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in yle
buyurduunu kaydetmitir: Menfaat salayan her bor rbadr. Nasburraye c. 4 s. 60. eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb
Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 2/169-172.
1163
El Mstedrek, el-Ahkm c. 4 s. 92.
1164
Eb Dvd, Tirmiz ve bn-i Mce'in Hz. Ali ve Abdullah bn-i Ab-bas'tan rivayetlerine gre Peygamber Efendimiz, Hz. Ali'yi daha
itihat mertebesine varmamken Yeman'e hakim olarak tain etmitir.
Eb Davud'un Hz. Ali'den rivayeti yledir :
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) beni kad olarak Ye-men'e gnderdi. O'na :
Y Resulallah beni gonderiynrsan oysa ben gencim. Hakimlik grevi konusunda bir bilgim yoktur, dedim. Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm) :
Cenb- Allah senin kalbine hidayet ve diline g verecektir. Birbirleri ile davalaan iki kii huzurunda oturduklar zaman birincisini
dinlediin gibi ikincisini de dinlemedike bir yargya varma. Zira durumun daha iyi aydnlanmas iin bunu yapman gerekir buyurdu. Bunun
zerine o gnden beri davalar yrtyorum ve hibir davada tereddte dmedim.
nasnda hakszlk yapmayacandan emin olmayan bir kimsenin ise bu grevi almas mekruhtur.) Bylece bu
grev, o kimsenin hakszla bulamasna vesile olmam olur. Bz limler ise, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)in: Her kim ki Hkimlie t'yin edilirse, baksz kesilmi gibi olur 1165
eklindeki hadis-i erifine uyarak Hkimlik yapmann mekruh olduunu sylemilerdir. Sahih olan gre gre
ise, adaleti yerine getirmek midiyle Hkimlik yapmak caizdir. Ancak yapmamak daha iyidir. nk hakszlk
yapmayacana dir kanaatinde yamlarak bunda muvaffak olmayabilir veya bu hususta bakasndan grmesi
gereken yardm grmeyebilir. Ancak kendisinden baka Hkimlie ehil kimsenin bulunmamas halinde bu
grevi yapmas farzdr. nk bylece kullarn hakk korunmu ve memleket bozukluktan temizlenmi olur.
Kiinin, Hkimlii kalbiyle arzulamamas, diliyle de istememesi gerekir. nk Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm): Her kim ki Hkimlik isterse ncfsiyle babaa braklr. Ve her kim ki Hkimlik
yapmaya zorlanrsa kendisine yardmc olacak bir melek yanna gnderilir. 1166 Hem de Hkimlie talip olan
kimse, kendine gvendiinden mnevi yardmdan mahrum edilir. Buna zorlanan kimse ise, Allah (Azze ve
Celle)'a gvendiinden hak kendisine ilham edilir.
Sonra adaletli Padiahn verdii Hkimlii kabul etmek caiz olduu gibi Zlim olan Padiahn verdii Hkimlii
kabul etmek de caizdir. nk Ashab- Kiram, hakl taraf olan Hz. Ali (Radyallh anh)'nin hayatnda da
Muaviye'nin kendilerine verdii Hkimlik grevini kabullenmilerdir. Tabin de Zlim olan Haccac'in verdii
Hkimlii kabullenmilerdir. Ancak grevi veren. Hkimin adaletli davranmasna msaade etmiyorsa verdii
grevi kabul etmek caiz deildir. nk Hkimlik grevinin amac, onu stlenmekle gereklemez. Yok eer
Hkimin adaletli davranmasna msaade ediliyorsa durum byle deildir.
Hkimlie t'yin edilen kimseye kendisinden nceki Hkimin dvn arivi teslim edilir. Bu divn, kayt
evraklarnn ve dier belgelerin yer aldklar dosyalardr. nk bu evraklar, gerektiinde Hkim iin delil
olsunlar diye dosyalara konulmutur. Sonra eer evraklarn ktlar hazineye it ise durum aktr. Sahih olan
gre gre ktlar hasmlarn mal da olsa durum ayndr. nk hasmlar, bu ktlar Hkime grevinden
dolay vermilerdir. Grev ise yeni Hkime intikal etmitir. Ktlarn Hkimin malndan olmas halinde de
durum ayndr. nk Hkim, bu ktlar mal edinsin diye deil, halkn ilerinde kullansn diye almtr. Yeni
Hkim, bu evraklar eski Hkimin veya Ktibinin huzurunda teslim almak zere gvenilir iki kii gnderir. Bu
kiiler eski Hkime her eyi teker teker sorar ve isterler. Teslim aldklar evrakn her eidini ayr bir dosyaya
koyarlar. Bylece yeni Hkim, evraklar birbirine kartrmam olur. Eski Hkime her eyi sormann gayesi,
onun dediine gre hareket etmek deil, durumu aydnlatmaktr.
Yeni Hkim, tutuklularn durumunu gzden geirir. nk o, tutuklulara bakmakla da ykmldr. (ayet
aralarndan bakasnn kendisinden alaca olduunu ikrar edenler olursa Hkim, bunun gereini yapar.) nk
ikrarn gerei yaplmaldr. Tutuklu, suunu inkr ederse bu durumda ak delil olmadka eski Hkimin o kii
hakkndaki sz geersizdir. nk grevden alnmakla eski Hkim, halktan biri durumuna gelmitir. Tek
kiinin ahitlii de delil tekil etmez. Hele eer ahitlii kendi uygulamasna dir ise... Tutuklunun susuzluuna
dir ak delil bulunmazsa Hkim, hasmlarn artmadka ve durumunu iyice incelemedike onu abuka
tahliye edemez. Zira ak olan, eski Hkimin yaptnn doru olduudur. Bu nedenle yeni Hkim, bakasnn
hakkn inememek iin tahliyeye de acele etmez.
Yeni Hkim, emnetlere ve vakflara da bakar. Bunlarda da mevcut delile gre veya elinde bulundurann krarna
gre tasarrufta bulunur. nk bunlar birer delildir. Akladmz nedenle grevden alman Hkimin bu
konudaki sz geersizdir. Ancak emnet veya vakf elinde bulunduran kimse, eski Hkimin bunu kendisine
teslim ettiini sylerse bu takdirde bu konudaki sz geerli olur. nk bu durumda bu kiinin ikraryla emnet
ve vakfn daha nce eski Hkimin tasarrufunda bu kiinin ikranyla emnet ve vakfn daha nce eski Hkimin
tasarrufunda olduu kesinletiinden halen de onun tasarrufundaym gibi ikrar sahih olur. Ancak ikrarda bulunan ahs, nce bakasna ikrarda bulunduktan sonra eski Hkimin bunlar kendisine teslim ettiini ikrar ederse
bu kez tasarrufundaki mal ilk ikrar edilene teslim edilir. Ayrca bu ahs, ikinci ikrar nedeniyle eski Hkime
maln kymetini der. Bu kymet, eski Hkimin ikrarda bulunduu kiiye teslim edilir.
Hkim, mahkeme iin herkesin bilecei bir ekilde camide oturur. Bylece hem yabanclar hem de bz yerliler
Hkimin yerini azrmam olurlar. Daha ok tannan camide oturmas evldr. mam- afi ise: Mahkeme iin
camide oturmak mekruhtur. nk mahkemeye, necis olduu yetle sabit olan gayr- mslimlerle, camiye
girmesi yasaklanan ayba halindeki kadnlar da gelir demitir.
Mescitler, ancak Allah'n zikri ile davalarn halli iin yaplmlardr. 1167 buyurmutur. Hem de Peygamber
Eb Dvd, Hakimlik c. 2 s. 148; bn-i Mcei, el- Ehkam, c. 1 s. 168; elMstedrek, el-Ahkm c. 4 s. 93.
1165
Tirmizi, el-Ahkm c. 1, s. 170; Eb Dvd c. 2 s. 147; el-Mstedrek c. 4 s. 91; Darekutni, el-Ahkm c. 1 s. 511.
1166
Eb Dvud, c. 2 s. 148; Tirmizi, c. 1 s. 170; bn-i Mcei, el-Ahkm, s. 168; el-Mstedrek, el-Ahkm c. 4 s. 92.
1167
Bu ifade ile gariptir. Mslim'in Enes b. Mlik'ten bu hadisi rivayetinde Davalarn halli yoktur. Hadisin ifadesi yledir :
Biz bir gn mescitte Peygamber Efendimiz ile beraber bulunuyorduk. Bir bedevi arap gelip durdu. Sonra kalkp caminin bit kesinde
devletti. Peygamber Efendimizin ashab ona: Yapma, yapma diye bardlar. Peygamber Efendimiz :
Brakn azarlamayn onu buyurdu. Onlar da adam iini bitirinceye kadar ona karmadlar. Sonra Peygamber Efendimiz adam arp ona:
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) itikf yerinde davalara bakyordu. 1168 Hulefa- Raidn de ihtilflarn
halli iin mescitlerde otururlard. 1169 Ayrca davaya bakmak ibdet olduundan tpk namaz gibi camide yerine
getirilmesi caizdir. Gayr- Mslim de necislii dnda deil, inancnda olduundan, camiye girmekten
menedilmez. Ayba halindeki kadn da durumunu syler ve Hkim ya onun yanna gider, ya caminin kapsnda
davaya bakar veya kadnla hasmn ayracak birisini gnderir. Nasl ki ihtilfm bir hayvanla ilgili olduu zaman
da yle yapar. Hkimin, evinde oturmasnda da bir saknca yoktur: Bu durumda eve girmeleri iin halka izin
verir. Bir de daha nce mahkemede kendisiyle beraber oturanlar, yine beraberinde bulunurlar. nk yalnz
oturmas halinde kendisinden phe edilebilir.
Hkim, yakn akrabalar ile Hkimlikten nce hediyelemeyi det haline getirdii kiiler dnda hi kimseden
hediye alamaz. nk birincisi akrabalk hakk, ikincisi de Hkimlik iin deil, eski detinin devamdr.
Bunlarn dndaki hediyeleri ise Hkimlikten tr alm olur. Nitekim akrabasnn bir davas olunca onun
hediyesini de almamas gerekir. Ayn ekilde teden beri hediyeletii kii hediyeyi normalin zerine karr
veya bir davas olursa onun da hediyesini kabul edemez. nk bu, Hkimlik iin olduundan Hkim onu
kollayabilir. Hkim, genel olmayan dn toplantsna da gidemez. nk zel ar Hkimlik iin olduundan
buna icabet etmek Hkimi itham altnda brakr. Genel dn ise byle deildir. Ayn durum, Hkimin yakn
iin de sz konusudur. Bu, mam Eb Hanife mam Eb Ysuf un grdr.
mam Muhammed'den ise: Tpk hediyede olduu gibi yaknnn zel d'vetine de icabet eder. dedii rivayet
edilmitir. zel davet, Hkimin gelmiyeceini bildii takdirde sahibinin dzenlemeyecei dn arsdr.
Hkim, cenazeye hazr olabilir ve hastay ziyaret edebilir. nk bunlar mslmanlarn haklarndandr.
Mslmamn Mslman zerinde alt hakk vardr 1170 buyurduu hads-i erifinde yukandaki iki hususu da bu
haklardan saymtr. (Hkim, hasmlardan yalnz birisini evinde misafir edemez.) nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem), bundan nehyetmitir. 1171 Hem de bu, ithama yol aabilir.
Hkim, mahkemeye gelen hasmlar eit yerlere oturtur ve eit ilgi gsterir. nk Peygamber Efendimiz
Biriniz, Hkimlie getirildiinde oturuta, iarette ve bakta hasmlara eit davransn 1172 buyurmutur.
Hkim, hasmlardan biriyle gizlice konuamaz, iarette bulunamaz ve delil telkin edemez. nk bu, ithama yol
at gibi tekinin kalbinin krlmasna ve bu yzden hakkndan vazgemesine de yol aabilir. (Hkim, bir
tarafn yzne glemez.) nk bu, hasmna kar cesaret kazanr. (Hasmlardan hibiriyle akalaamaz.) nk
bu hareket, mahkemenin saygnln zedeler.
Hkimin, tana telkinde bulunmas da mekruhtur. Yni Hkimin, tana: yle yle tanklk eder misin demesi
mekruhtur. nk bu, hasmlardan birine yardm etmektir. Bu nedenle hasmlardan birine telkinde bulunmak
gibi bu da mekruhtur. mam Eb Ysuf, itham ihtimli bulunmayan durumlarda; Tana telkinde bulunmak
istihsnen caizdir, demitir. nk tank, bazen mahkemenin mehabetinden konuamamaktadr. Bu nedenle
hakkn kaybolmamas iin tana telkinde bulunmak, hasm getirmeye adam gndermek veya birisine kefil
tutturmak gibidir.1173
Bu mescitler iinde iemek ve pislik yapmak iin yaplmamtr. Bu camiler ancak Allah' anmak, namaz klmak ve Kur'an okumak iindir
buyurduktan sonra bir adama emretti de adam bir kova su getirip adamn bevlettii yere dkt. Mslim, Taharet c. 1 s. 138; bn-i Mcei,
Taharet c. 1 s. 40.
1168
Tirmizi dnda dier be snnet sahibinin bu konuda rivayet ettikleri bir hadis yledir :
Kt b. Mlik ile Eb Hadred adnda bir adam mescitte bir alacak yznden mnakaa ettiler ve sesleri ykseldi. Peygamber Efendimiz
odasnda seslerini duyunca mescid'e gelip:
Ya K'b diye ard. K'b (r.a.):
Efendim y Reslallah, diye cevap verdi. Peygamber Efendimiz ona:
Alacann yansn bala, dye eli ile iaret etti. K'b :
Yaptm y Reslallah, dedi. Peygamber Efendimiz dierine :
Kalk borcunu de, buyurdu.
Buhar, Namaz c. 1 s. 65 ve c. 1 s. 67, 327, 373, 374; Mslim (Alm-Satmlar) c. 2 s. 16; Eb Dvud (Sulh bab) c. 2 s. 149; Nesai, Sulh c. 2
s. 309; bn-i Macei, Ahkm c. 2 s. 177.
1169
Gariptir. Buhari ancak Hz. mer'in Peygamber Efendimizin minberi yannda mlaane yaptrdm kaydetmektedir. Buhari, Ahkm c. 2 s.
1062.
1170
Mslim'in Eb Hureyre (r.a.)den naklen kaydettii bu hadisin metni yledir :
Mslmann mslman zerinde -selmm almak, aksrdii zaman buna Allah afiyet versin demek, dvetine icabet etmek, hastaland
zaman urayp hatrn sormak ve lrken cenazesinde bulunmak zere- be hakk vardr. Birisi sana dant zaman ona doruyu syle.
Mslim, el-Adap c. 2 s. 213; Buhari, Ceniz c. 1 s. 166.
1171
shak b. Rahuye bu konuda Hz. Hasan'dan (r.a.) unu rivayet etmitir :
Bir adam Hz. Ali'ye misafir geldi. Hz. Ali de onu arlad. Ancak adam Hz. Ali'ye:
Bir dvam halletmen iin geldim deyince Hz. Al ondan uzaklap: Peygamber Efendimiz, hasm beraberinde olmayan bir dva sahibini
misafir kabul etmekten bizi nebyetmitir dedi. Nasb-rraye c. 4 s. 73.
1172
Darakutni, Kazalar c. 1 s. 511.
Eb Davud'un rivayetine gre Abdullah b. Zbeyr ile kardei Amr b. Zbeyr arasnda bir anlamazlk vard. Amr, Abdullah' Said b. As'a
ikyet etti. O srada Said makamnda oturuyordu. Amr da karsnda oturmutu. Abdullah b. Zbeyr gelince Said ona kendi makamnda yer
verdi ise de Abdullah, Hayr ben yerde otururum yerde. Peygamber Efendimizin snneti hasmlarn hkim huzurunda yanyana
oturmalardr dedi. Fethulkadir c.1, s 373-374.
1173
Tutuklama Hakknda Bir Fasl

Hkim, bir tarafn hakllna kanaat getirir ve hak sahibi, hasmnn tutuklanmasn taleb ederse Hkim onu
hemen tutuklamaz, hak sahibine hakkn demesini emreder. nk tutuklama, demeyi geciktirmenin cezas
olduundan bu geciktirmenin ortaya kmas gerekir. Hak, haksz tarafn ikraryla ortaya karsa durum byledir.
nk Hkim, ilk bata hakszn, demeyi bilerek geciktirdiini bilememektedir. nk bu kii, kendisine sre
tannaca midiyle demezse bu kez ihmli ortaya ktndan Hkim kendisini tutuklar. ayet hakszl delille
ortaya karsa Hkim, onu hemen tutuklar. nk bu durumda hak sahibini oyalad, borcu inkr etmesiyle
ortaya kmtr.
Hakszn, borcu vermek istememesi halinde Hkim, kendisini satlan maln bedeli gibi eline geen bir mal
karlnda zimmetine geen veya mehr ve kefalet mal gibi, bir akidle stlendii her bor iin tutuklar. nk
maln eline gemesiyle varlkl duruma gelir. Ayn zamanda, bu borlan kendi isteiyle zimmetine geirmesi,
varlkl oluunun kantdr. Zira kendisi ancak deyebileceini stlenir. Anlan mehirden maksat, sreli mehir
deil, pein mehirdir.
Yoksul olduunu ileri sren borluyu Hkim, yukandaki iki durum dnda tutuklayamaz. Ancak davac,
borlunun mal olduunu ispatlarsa Hkim, kendisini tutuklar. nk borlunun varlkl oluuna dir kant
bulunmuyorsa sz onun olduu iin dvl onun varlkl olduunu kantlamak zorundadr. Ayrca, btn bu
durumlarda geerli olan, borlunun sz olduu rivayet edilmitir. nk asl olan varlkl olmamaktr. Ayrca
bedeli mal olan borlar dnda szn borlunun olduu rivayet edilmitir.
Nafakada ise sz, varlksz olduunu syleyen kocanndr. Ortak klenin azadnda da sz, azd edenindir. Bu iki
mesele, son iki rivayeti teyid etmektedir.
Kudur'den anlalan ise, nafakann mutlak bir bor olmayp ayn zamanda bir yardm olduudur. Nitekim lm
ile, nafaka ittifakla kalkar.
Sonra sz ister, dvlnn varlkl olduunu ileri sren davacnn olsun, ister sz, dvlnn olup da varlkl
olduu delille kantlanm olsun. Her iki durumda da Hkim iki veya ay iin davaly tutuklayarak durumunu
aratrr. Zira tutuklama, dvlnn hakszlnn ortaya kmasndan trdr. Tutukluluun uzatlmasnn
nedeni ise, dvlnn gizlemekte olduu maln ortaya karmaktr. Bu amala uzatlmas gereken tutukluluk
sresi, iki veya ay olarak takdir edilmitir. Aynca srenin bir, drt ve alt ay olarak takdir edildiine dir
rivayetler de vardr. Sahih olan gre gre ise bu husus. Hkimin takdirine braklr. nk bu hususta kiilerin
durumu deimektedir.
Dvlnn mal kmad takdirde Hkim, kendisini serbest brakr. Yni belirtilen sre getikten sonra dvl,
varla kavuuncaya dek frsat verilmeye hak kazanr. Bylece bundan sonra alkonulmas hakszlk olur.
Tutukluluk sresi bitmeden davalnn ifls ettiine dir kamt ortaya karsa bir rivayete gre bu kant geerli
iken dier bir rivayete gre geerli deildir.
Fkhlarn byk ksm da ikinci grtedirler. Kuduri'de: Hkim, dvly salverir, ancak davaclar haklarm
istemekten alkoymaz, denilmitir. Bu, hak talebine dir bir aklama olup Allah (Azze ve Celle) izin verirse biz
bu konuyu Hcr -tahdit koyma- bahsinde aklayacaz.
Cami'us-Sair'de ise: Borcunu mahkeme huzurunda ikrar eden kimseyi Hkim tutukladktan sonra hakknda
aratrma yapar. Varlkl olduu ortaya karsa Hkim tutukluluunu uzatr. Varlksz olduu anlalrsa serbest
brakr, denilmitir. Yni dvl, mal varln bakas veya Hkim huzurunda bir defa ikrar eder ve oyalamas
ortaya karsa durum byledir. Tutukluluu ve sresini daha nce akladmz iin tekrarlamyoruz.
Hkim, einin nafakasn vermedii iin kocay tutuklar. nk koca, nafakay vermemekle zulmetmi olur.
(Baba, oluna olan borcunu demedii iin tutuklanamaz.) nk tutuklama bir nev ceza olduundan tpk
hadlerde ve ksasta olduu gibi ocuk iin babaya bu ceza uygulanmaz. (Ancak baba, ocuu beslemiyorsa
tutuklanabilir.) nk bu tutuklamayla ocuunun hayat kurtarlm olur. Hem de bu hak, zamannn
gemesiyle ortadan kalktndan telfisi de mmkn deildir. Doruyu en iyi bilen Allah'dr.1174
Hkimin Hkime Yaz Gndermesi

lerde aklayacamz zere ihtiya bulunduundan bir Hkimin baka bir Hkime haklar konusunda gnderdii
yaz geerlidir. Ancak ikinci Hkimin huzurunda, yaznn Hkimden geldiine tanklk edilmesi gerekir.
Tanklar, hazr bulunan bir hasmn aleyhine tanklk ederlerse delil tekil eden bu tanklk gereince karar verilir
ve Hkim verilen karar metnini br Hkime gnderir. Bu karar metnine sicil denilir. Yok eer tanklar, hasm
hazr deilken tanklk etmilerse karar verilmez. nk mahkemede hazr bulunmayann aleyhine karar vermek
1174
caiz deildir. Ancak teki Hkimin, gz nnde bulundurarak karar vermesi iin (tank ifdelerini kendisine
gnderir. Buna karar dayana yaz denilir. Bu yaz, hakiktte ise tankl aktarma yazsdr. Tankl
aktarmann ise, ilerde aklayacamz zere bz zel artlan vardr.
Hkimin Hkime yaz gndermesinin caiz olmasnn sebebi, buna ihtiya duyulmasdr. nk bazen davac,
hasm ile tanklar bir araya getirememektedir. Bylece bu, bakasnn tanklna tanklk etmeye benzemi olur.
Yukarda geen Haklar teriminin kapsamna : bor, nikh, neseb, gasbedilen mal, inkr edilen emnet ve inkr
edilen mudarabe girer. nk btn bunlar, bor hkmndedir. Bor ise, grlmeksizin srf tarif edilmekle de
renilebilir. Anlan yaz gnderme, akarda ve geerlidir. nk o da kesin ekilde tarif edilebilir. Bu durum,
tanr mallarda ise geersizdir. nk onlarn gsterilmesi gerekir.
mam Muhammed'den: Yaz gndermek, btn tanr mallarda geerlidir. dedii rivayet edilmitir. Son devir
Fkhlar da bu grtedirler.
Gnderilen yaz, ancak iki erkein veya bir erkekle iki kadnn tanklyla geerli olur. nk yazlar, birbirine
benzediinden ancak tam bir delil ile kesinleir. Kald ki bu yaz balayc olduundan kesin delille kantlanmas
gerekir. Dmann gnderdii gvence dileme mektubu ise balayc olmadndan byle deildir. Ayn ekilde
Hkimin, birisinin susuzluunu ileri sren kiiye gnderdii eli ile bu kiinin Hkime gnderdii elinin
durumu da byle deildir. nk gnderilen yaznn gerei susuzluu ileri srmekten tr deil tanklktan
tr yaplr.
Muhtevasn bilmeleri iin Hkimin, yazd yazy ya tanklara okumas veya anlatmas gerekir. nk bilgisiz
tanklk yaplamaz. Sonra yazda deiiklik yapld phesini nlemek iin Hkim, yazy tanklarn yannda
mhrleyerek kendilerine teslim eder. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gredir. nk tanklarn
yazdakini bilmeleri ve yazy gzleri nnde mhrlemek arttr. Bu iki mama gre ayn ekilde yazdaki muhtevay korumak da gerekir. Bu amala da kendilerine mhrlenmemi bir nsha daha verilir. Beraberlerinde
bulunacak bu nsha, mhrl nshay korumalarna yardma olacaktr.
mam Eb Ysuf ise: bunlardan hi birinin art olmadn art olan tek eyin Hkimin, onlan yaznn ve
mhrn kendisine it olduklarna ahit klmas olduunu sylemitir. mam Eb Ysuf'dan ayrca:
mhrlemenin de art olmadn syledii de rivayet edilmitir. mam Eb Ysuf, Kadla getirildikten sonra
kolaylk cihetine gitmitir. nk bir eyi duymakla grmek bir olmaz. ems'I-Emme es-Serahs de mam Eb
Ysufun grn tercih etmitir.
Hasm hazr bulunmadka Hkim, kendisine ulaan yazy kabul edemez. nk yazy kabul etmek, ahitlii
yerine getirmek gibi olduundan hasmn hazr bulunmas gerekir. Yazy gnderen Hkimin asl tanklar
dinlemesi ise hasmn hazr bulunmasn gerektirmez. nk o, tanklar karar vermek iin deil ifdelerini br
Hkime aktarmak iin dinlemektedir. Tanklar, yazy Hkime verdiklerinde Hkim, yaznn mhrne bakar ve
Tanklar: bu yaz falanca Hkimin olup kendisi, makamnda yazy yanmzda okuyup mhrle dikten sonra bize
teslim etti diye ifde verdikten sonra yazy aarak hasma okur ve kendisine yaznn gereini yaptrr. Bu, mam
Eb Hanife ile mam Muhammed'e gredir, mam Eb Ysuf ise daha nce de getii zere: Tanklar, yaznn
ve mhrn Hkime it olduuna tanklk ettikten sonra br Hkim yazy kabul eder demi ve yaznn almasna tanklarn dil olmalarn art komamtr. Ancak sahih olan gre gre Hkim, ancak tanklarn dil
olduklar sabit olduktan sonra yazy aar. Hassaf (Radyallh anh) byle demitir. nk yazy alan Hkim
tanklar arttrmaya ihtiya duyabilir. Bu tanklar ise ancak yaznn mhrl olmas halinde tanklk edebilirler.
Yazy alan Hkim, ancak yazy gnderen Hkim grevde olduu srece yazy kabul edebilir. Nitekim yaz
kendisine varmadan gnderen Hkim lr veya grevden alnr veya Hkimlik ehliyetini yitirirse yazy kabul
etmez. nk bu Hkim, artk halktan biri durumuna gelmitir. Ayn nedenle bir Hkimin, kendi grev sahasna
veya ikisinin de grev sahasna girmiyen bir konuda baka bir Hkime bilgi vermesi geersizdir. Kendisine yaz
gnderilen Hkimin lm halinde de durum ayndr. Ancak yazy gnderen Hkim: Falanca yerin Hkimi
falan olu falana ve Mslman Hkimlerinden yazy alacak herhangi birine- eklinde yazarsa yaz geerli olur.
nk o sradaki Hkim lse bile bakas onun yerine gemi olur. nk yazy gnderen Hkim nce belli
birisine hitap ettikten sonra dier btn Hkimlere gvendiini belirtmitir. Yok eer batan itibaren: Yazy
alacak herhangi bir Hkime diye yazarsa bu geersiz olur. Byk Fkhlanmz bu grtedirler. nk burada
yazy alacak Hkim belirtilmemitir. Hasmn lm halinde yaz onun mirass hakknda uygulanr. nk
miras lnn yerine geer.
Bir Hkimin, er'i cezalar ve ksas konusunda baka bir Hkime gnderdii yaz hkmszdr. nk bu yaz,
karar uygulayacak Hkime it olmadndan bakasnn tanklna tanklk etmeye benzemektedir. Byle bir
tanklk ise bu iki konuda geersizdir. Hem de er' cezalar ve Ksasta asl olan, bunlar gerektiren sularn vuku
bulmaddr. Oysa sz konusu yazy geerli saymakla bu sularn ispatna allm olur.1175
Baka Bir Fasl

1175
er'i cezalar ve Ksas dndaki her konuda kadnn Hkimlii caizdir. Bu hususta gerekesi daha nce aklanan,
kadnn tanklk yapabilmesi nazara alnmtr.
Kendisine yetki verilmedike bir Hkim, yerine baka bir Hkim alamaz. nk o, bakasn Hkim, t'ym
etmekle deil sadece Hkimlik yapmakla grevlendirilmitir. Bu, vekilin vekil tutmasna benzemektedir. Cuma
namazn kldrmakla grevlendirilen kii ise grevi bakasna yaptrabilir. Aksi halde zamannn gemesiyle karlabilir. Bu nedenle kiinin, cuma namazn kldrmakla memur edilmesi, o kiinin, yerine bakasn
getirmesine izin verildiine dellet eder. Hkimlik ise byle deildir. Bununla birlikte Hkim, yerine bakasn
getirir ve bu kii onun huzurunda bir karar verir veya bu kiinin onun gyabnda verdii karar kabul ederse bu
caizdir. Tpk vekillikte olduu gibi. nk bu, ayn zamanda grevli Hkimin grn de yanstmaktadr ki
art olan da budur. ayet Hkime, yerine bakasn brakma yetkisi verilmise bunu yapabilir ve bu kii, onun
dimi vekili olur. Hatt sahih olan gre gre kendisine grevden alma yetkisi verilmedike Hkim, onu
grevden alamaz.
Hakime baka bir Hkimin verdii karar iletildiinde o bunu onaylar. Ancak bu karar Kitap, Snnet ve cm'a
aykr ise onaylamaz. rnein: er' bir delile dayanmayan bir grten ibaret olmas gibi. Cami'us-Saiyr'de:
Bir Hkim, Fkhlarn ihtilf ettikleri bir meselede karar verirse, ondan sonra gelen ve ayr grte olan
Hakim de onun kararn onaylar denilmitir.
Bu husustaki Fkh kural udur: Hkimce verilen karar, ictihd konusu olan bir meseleye tesadf ederse bu karar
geerli olur ve bakas tarafndan geri evirilemez. nk, ikinci Hkimin itihad birinci Hkimin itihadndan
farkl olmad gibi bazen birinci Hkimin, kararlatrlm olan itihad tercih edilir. Bu nedenle ondan aa
olan baka bir ictihadla bozulamaz.
ayet Hkim, ictihd konusu olan bir mesele hakknda kendi mezhebini unutarak kendi grne aykr karar
verirse mam Eb Hanife'ye gre bu karar geerlidir. Yok eer bilerek bu karan verirse bu konuda mam Eb
Hanife'den -biri karann geerliliine br de geersizliine dir olmak zereiki rivayet yaplmtr. Geerli
oluunun gerekesi, kesin hata olmamasdr. Dier iki mama gre ise karar her iki durumda da geersizdir.
nk burada Hkim, kendisine gre yanl olan bir karar vermitir. Teaml de son gre gredir. Sonra
ictihadla verilen kararn sylediimiz er'i delillere aykn olmamas gerekir.
er' delillerden olan Snnetten maksat mehur olandr. cm'dan maksat ise byk ounluun yapt ittifaktr.
Aznln bu konudaki muhalefeti ise geersizdir. nk buna ihtilf deil muhalefet denilir. Geerli olan ihtilf
ise, slm'm ilk devrinde meydana gelen ihtilfdr.
Hkimin, ak yan itibariyle caiz olmadna karar verdii her ey, mam Eb Hanife'ye gre i yan gerekitibariyle de caiz deildir. Cizlik konusunda da durum ayndr. Dava, belli bir sebepten tr ise durum
byledir. Bu dava, Hkimin yalanc ahitlerle akitler ve akit bozmalarda karar vermesi meselesidir. Bu husus
Nikh Bahsi'nde geti.
Hkim, hazr olmayan ve yerinde bakas bulunmayan bir kimse aleyhine karar veremez. mam- afi ise:
Karar vermek caizdir. nk delil mevcut olduundan bir tarafn hakll ortaya kmtr. demitir.
Biz diyoruz ki: ahide bavurmak, mnazaay ortadan kaldrmak iindir. Oysa daval iddiay inkr etmeden
mnazaa meydana gelmez. Burda ise inkr mevcut deildir. Hem de hasm, iddiay ikrar de edebilir, inkr da
edebilir. Bylece verilecek kararn ekli deiir. nk ikrar ile inkrn hkmleri deiiktir. Dvl, iddiay
inkr ettikten sonra kaybolursa durum yine ayndr. nk gerekli olan, inkrn muhakeme esnasnda meydana
gelmesidir.
mam Eb Ysuf ise bu konuda ayn grte deildir. Hazr bulunmayan dvlnn yerine geen ahs bazen
kendisince t'yh edilir, rnein: vekil gibi. Bazen mahkemece t'yin edilir, rnein: Hkimce t'yin edilen vsi
gibi. Bazen de bu ahs, hkmen onun yerine geer, rnein: Davacnn, hazr olmayanla ilgili olarak iddia ettii
hususun, hazr olan esas dvls hakknda iddia ettii hususun sebebi olmas gibi. Fkh kitaplarnda bunun pek
ok rnei vardr. Ancak hazr olmayanla ilgili olan husus, hazr olanla ilgili olan hususun art ise bu durumda
hazr olan, hazr olmayann yerinde kabul edilemez. Bu meselenin tamam Cami'us-Sagiyr'de anlatlmtr.
Hkim, yetim mallarn bor verebilir. Unutulmamas iin de bunu yazar. nk yetimlerin bunda kar vardr.
Zira bylece mallan muhafaza ve emniyet altna alnm olur. nk Hkim, her an iin mallarn borlulardan
tahsil edebilir. Yazlmas ise unutulmamas iindir. Vsi ise yetim maln bor verirse kaybolmas halinde
demesi gerekir. nk vsi, mal tahsil edecek gte deildir. Yaplan iki rivayetin en sahihine gre baba da
vsi gibidir. nk o da mal tahsil etmekten cizdir.1176
HKEM T'YN BABI
ki kii baka birini Hkem seer ve bu kiinin verdii karar kabul ederlerse caizdir. nk bunlar, kendi
haklarnda tasarruf yetkisine sahiptirler. Bu nedenle Hkem t'yin etmeleri caiz olup Hkemin verdii karar da
haklarnda geerlidir. Ancak seilen Hkimin, Hkimde aranan nitelii tamas gerekir. nk o da bu iki kii
iin Hkim yerinde olduundan kendisinde Hkimlik ehliyeti bulunmas arttr. Gayr- mslim, kle, zimmi, zina
iftirasndan ceza yiyen kii ile ocuu Hkem t'yin etmek caiz deildir. nk ahit olamadklar iin bunlarda
1176
Hkimlik ehliyeti yoktur. Hkimlik meselesinde getii zere Fskn Hkem ty'yin edilmesinin bize gre caiz
olmas gerekir.
Hkem, haklarnda karar vermedike bu iki kiiden her biri onu drebilir. nk Hkem, kendilerince t'yin
edildiinden ikisinin birden rzas olmadan karar veremez. Hkem, karar verirse ikisi de buna uymak
zorundadrlar. Zira bu karar, Hkemin onlar hakknda sz sahibi olma yetkisinden domutur.
Hkemin karar. Hkime iletilir ve kendi mezhebine uyarsa onu onaylar. nk karan bir defa bozup tekrar
aynsn kararlatrp uygulamann bir faydas yoktur. Yok eer karar, onun mezhebine aykr ise bozar. nk
Hkemin karar Hkimi balamaz. Zira Hkemi kendisi t'yin etmemitir.
er'i cezalar ve ksas konusunda Hkem t'yin etmek caiz deildir. nk Hkem t'yin edenler, kendi
canlarnda tasarrufta bulunma yetkisine sahip deillerdir. Bu nedenle kanlarn hell edemediklerinden rzlar
olsa bile kanlan hell olmaz.
Fkhlar: Yalnzca er'i cezalar ile ksastan sz edilmi olmas, Hkem t'yin etmenin Talk, Nikh ve
dierleri gibi ictihd konusu olan tm meselelerde caiz olduuna dellet eder, demilerdir.
Bu gr sahih ise de onunla fetva verilemez. denilmitir ki, halkn bu konuda cesaret kazanmasn nlemek iin
Hkimin karar gerekir.
ki kii, yanllkla ilenen bir katil konusunda Hkem t'yin ederlerse Hkemin, diyetin katilin Baba tarafndan
yaknlannca denmesi gerektiine karar verirse bu karar geersizdir. nk Hkem, onlarca t'yin
edilmediinden haklannda karar verme yetkisi yoktur.
Hkem, diyetin katilin malndan verilmesine karar verirse Hkim bu karan reddederek diyetin Baba tarafndan
yaknlarca verilmesine karar verir. nk ilk karar, hem Hkimin grne hem de nassa aykndir. Ancak
ldme olay katilin ikraryla sabit olursa diyeti baba tarafndan yalanlar demez.
Davac tann dinleyen Hkem, tana deil de dvlnn yeminden vaz gemesine veya ikrarna dayanarak
karar verebilir. nk bu, dine uygun bir karardr. ayet Hkem, taraflardan birinin ikrarda bulunduunu veya
tanklarn dil olduunu sylerken kendileri onu henz Hkem kabul ediyorlarsa sz geerlidir. nk o, henz
sz sahibidir. ayet Hakemlii bittikten sonra, daha nce karar verdiini sylerse sz geersizdir. nk
Hakemlii sona ermitir. Tpk grevden alnan Hkimin sznn geerli olmamas gibi.
Hkimin, kendi baba, anne, e ve ocuu lehine verdii, karar geersizdir. Bu hususta Hkim ile Hkem arasnda
fark yoktur. nk thmet ihtimli bulunduundan bunlar lehine yapaca tanklk geersizdir. Bu nedenle karan
da geersizdir. Ancak ad geenlerin aleyhine verecei karar geerlidir. nk thmet ihtimli bulunmadndan
bu husustaki tanklk da geerlidir. ayet iki Hkem t'yin ederlerse ikisinin birden karar vermesi gerekir. nk
kararda gre ihtiya vardr. Allah (Azze ve Celle) doruyu en iyi bilendir.1177
Hkimlik Bahsinde eitli Meseleler

Binann st birisine, alt da baka birisine it olduu zaman mam Eb Hanife'ye gre alt sahibi eve kazk
akmaz, delik veya pencere aamaz. Yni st sahibinin rzs olmadan bunu yapamaz. Dier iki mam ise: ste
zarar vermeyen eyleri yapabilir demilerdir. st sahibinin kendi stn yapmas hususunda da aym ihtilf
vardr. Kimisi: dier iki mamn syledii, mam Eb Hanife'nin grn aklamas mahiyetindedir. Bu
nedenle aralarnda ihtilf yoktur, demitir.
Kimisi de: Her iki mama gre asil olan anlan tasarruflann caiz olmasdr. nk bu, kiinin kendi
mlkiyetindeki bir eyde tasarruf etmesidir. Mlkiyet ise mutlak tasarrufu gerektirir. Caiz olmamas ise,
tasarrufun brne zarar vermesine baldr demitir. Bylece yaplacak tasarrufun zarar verecei kesin olarak
bilinmedii zaman her iki mama gre buna mni olunmaz.
mam Eb Hanife'ye gre ise asl olan byle bir tasarruftan saknmaktr. nk bu, bakasnn da meru
hakknn taallk ettii bir yerde tasarruf etmektir. Tpk rehin alanla, kiracnn mal sahibini tasarruftan
ahkoymalan gibi. Kald ki maldaki tasarrufun mutlak olmas da kar tarafn bu tasarrufa raz olmasna baldr.
O halde zarar verip vermeyecei kesin olarak .bilinmemekle mahzur ortadan kalkmaz. Nitekim alttaki tasarruf,
ste geveme veya sarslma gibi bir nevi zarar verebileceinden bu tasarrufun nne geilir.
Uzunca bir kmaz sokan sanda veya solunda bir kmaz daha bulunursa bu durumda birinci kmazdakiler
ikinci kmazda kap aamazlar. nk kapnn almas gidip gelmek iindir. Onlarn ise buradan gidip gelmede
haklan yoktur. Zira ikinci kmazdan gidip gelmek sadece oradakilerin hakkdr. O derecedeki ikinci kmazda
satlan bir evde birinci kmazdakilerin ufa hakk bulunmamaktadr. kar sokak ise byle deildir. nk
ondan gidip gelmek herkesin hakkdr.
Kimisi ise, caiz olmayan, kap amak deil gidip gelmektir. nk kapy aan ahs, kendi duvarnn br ksmn
kaldrm olur demi ise de en shhatli gre gre caiz olmayan husus kap amaktr. nk kap aldktan
sonra onu her saat bana gidip gelmekten alkoymak mmkn deildir Bir de kendisi kap yaptktan sonra ikinci
1177
kmazda hak iddia etmeye de kalkabilir. kinci kmazn yuvarlak olmas halinde ise herkes onda kap aabilir.
nk orda oturanlarn tm her iki sokaktan da gidip gelebilir. Zira oras ortak bir saha kabul edilir. Bu nedenle
oradaki bir ev satldnda oturanlarn tm o evdeki f'a hakkna ortaktrlar.
Bir kimse, bakasnn tasarrufunda bulunan bir evde hak iddia eder ve tasarrufu elinde bulunduran ahs, bu
hakk nce inkr ettikten sonra davacyla anlarsa caizdir. Bu, inkrdan sonraki anlama meselesidir. Allah
(Azze ve Celle) izin verirse bu meseleyi Sulh Bahsi'nde aklayacaz. Burada dava edilen hakkn miktan
bilinmemekle beraber miktan bilinmiyen bir hakkn belli bir miktan zerinde anlamak bize gre caizdir. nk
bu bilgisizlik ortadan kalkan ksmla ilgili olan bilgisizliktir. Byle bir bilgisizlik ise, getii zere anlamazla
yol amamaktadr.
Bir kimse, falanca ahsn, tasarrufundaki evi u tarihte kendisine hibe ettiini iddia eder ve kendisinden tank
'istendiinde hibe edenin hibeyi inkr ettiini bu nedenle evi satn aldn iddia eder ve bu iddias iin getirdii
tanklar, kendisinin hibe iin belirttii tarihten nce evi satn aldm sylerlerse bu durumda tanklarn sz
geersizdir. nk burada ak eliki vardr. yle ki, kendisi hibeden sonra evi satn aldn iddia ederken
tanklar, kendisinin evi hibeden nce satn aldna tanklk etmektedirler. ayet tanklar, evi hibeden sonra satn
aldna tanklk etselerdi syledikleri arasndaki ak uyum nedeniyle szleri geerli olurdu. Eer davac, evin
kendisine hibe edildiini iddia ettikten sonra onu hibeden nce satn aldna dir ahit getirir ve hibe eden
hibeyi inkr ettii iin evi satn aldm deseydi, tanklarnn sz yine geersiz olurdu. Bu, metnin bz
nshalarnda yer almtr. nk davacnn, evin kendisine hibe edildiini iddia etmesi, evin mlkiyetinin hibe
esnasnda hibe edene it olduunu ikrar etmektir.
Satn alma iddias ise hibe davasndan dn etmek olduundan davac, kendisiyle elikiye dm saylr.
ayet hibeden sonra evi satn aldn iddia etseydi durum byle olmazd. nk byle bir iddia, evin
mlkiyetinin hibe esnasnda hibe edene it olduunu ortaya koyar.
Bir kimse, bakasna: u cariyeyi benden satn aldn der ve o da bunu inkr ederse bu takdirde eer satc,
davadan vaz gemeye karar verirse criye ile cins mnsebette bulunabilir.) nk alc, davay inkr etmekle
kendi ynnden akdi bozmu olur. nk akid, taraflarn inknyla bozulur. Bu durumda satc davay brakmaya
karar verirse akdin bozulmas kesinlemi olur. Sadece bu karar vermekle bozulmann kesinlemediini kabul
etsek bile kararn, cariyeyi elde tutmak ve vermemek suretiyle uygulanmasyla bozulma kesinlemi olur. Hem
de alcdan bedeli almak mmkn olmadndan satcnn da nzs ortadan kalkar ve bylece kendisi de akdi bozmu olur.
Bir kimse, falancadan on dirhem teslim aldn ikrar ettikten sonra bu dirhemlerin dk ayarl olduunu iddia
ederse iddias kabul edilir. nk dk ayarllar da dirhem cinsindendir, ancak kusurludurlar. Dirhem cinsinden
olduklar iin de sarraflkta ve Selemde kullanlmalar caizdir. Teslim almak ise tam ayarllara mahsus
olmadndan sz ka-bul edilir. nk o, hakkn aldn kabul etmemektedir. Tam ayarllar veya hakkm
veya bedeli veya tamamn aldm ikrar etmesi halinde ise durum byle deildir. nk bu durumda o, ya
dorudan doruya veya dolayl olarak tam ayarllar teslim aldm ikrar ettiinden iddias kabul edilmez.
Gm kalitesiz olan dirhem de dk ayarl hkmndedir. ayet dirhemleri teslim aldn ikrar ettikten sonra
bunlann gm kaplamal tun veya bakr paralar olduunu iddia ederse iddias kabul edilmez. nk bunlar
dirhem cinsinden deildirler Nitekim sarraflkta ve Selemde kullanlmalar caiz deildir. Dk ayarllar,
Hazinenin dk sayd, gm kalitesiz paralar tccarn almad, gm kaplamal paralar da ou yabanc
maddeden oluan paralardr.
Bir kimse, bakasna: benden bin dirhem alacan var der ve br: Senden hibir alacam yoktur dedikten
sonra bu defa: evet senden bin dirhem alacam vardr derse alaca yok kabul edilir. nk geerli olan ikrar,
borlunun ilk defa yapt ikrardr. Oysa bu ikrar, kendisine ikrar edilen kimse tarafndan reddedilmitir. Kendisine ikrar edilenin ikinci sz ise bal bana bir dava olduundan ya delille ispatlanmas veya hasmca
dorulanmas gerekir. Bakasna: Bunu satn aldn, demesi brnn de bunu inkr etmesi halinde ise durum
byle deildir. nk burada dvl, davlmm ikrarm dorulayabilir. Zira taraflardan biri kendi basma akdi kuramad gibi bozmaya da yetkili deildir. Bunun iin iki mesele arasnda fark vardr. Yni akdi bozmak, iki
tarafn ortak hakkdr. Bylece bozulmam olan akid dorulanm olur. krarda ise, ikrar edilen kendi bana
ikrar reddetmeye yetkili olduundan iki taraf birbirlerinden ayrlm olurlar.
Bir kimse, bakasndan alaca olduunu iddia eder ve dvl: Benden hi bir alacan olmamtr der ve
davacnn, bin dirhem alacakl olduuna delil getirmesine karlk dvl, bunu dediine dir delil getirirse delili
kabul edilir. Dvlnn, ibra edildiine dir delil getirmesi halinde de durum ayndr.
mam Zfer ise: Delili kabul edilmez. nk bor, varl kesinletikten sonra denir Oysa davh, borcun
varln daha nce inkr ettiinden kendisiyle elimi olur. demitir.
Biz diyoruz ki: dvlnn her iki iddiasn uzlatrmak mmkndr. nk bazen husumet ve huzursuzluktan
kurtulmak iin denmesi gerekmiyen bir ey denmi olur. Nitekim: Haksz yere dendi veya karar verildi
denilmektedir. Bazen de hakknda anlama yaplan bir ey kesinletikten sonra denir. Dvlnn: benden hi bir
alacan yoktur demesi halinde durum ayndr. nk bu durumda dvlnn syledikleri arasndaki uzlama
daha aktr.
ayet dvl: Benden hi bir alacan yoktur ve seni tanmyorum derse borcu dediine dir getirdii delil kabul
edilmez. Ayn ekilde ibra edildiine dir getirdii delil de kabul edilmez. nk birbirini tanmayan iki kii
arasnda alma, verme, deme, teslim alma ve baka herhangi bir muamele mevcut olamayacandan dvlnn
sylediklerini uzlatrmak mmkn deildir. Kudri: Bu durumda da dvlnn getirdii delil kabul olunur.
nk halktan uzak duran kii veya perde arkasndaki kadn bazen kaps nndeki grltden rahatsz
olduundan, grlt karan o anda tanmad halde grevlilerinden birine kendisini raz etmesini syledikten
sonra onu tanr, tte bu nedenle dvlnn sylediklerini uzlatrmak mmkndr. demitir.
Bir kimse, falancann, cariyesini kendisine sattn iddia eder, kar taraf da sana asla cariyemi satmadm der ve
davac, cariyeyi satn aldna dir del getirdikten sonra criye de fazla bir parmak grlr ve satc, cariyenin
tamamen kusursuz olduunu art kotuuna dir delil getirirse delili kabul edilmez. mam Eb Ysuf ise daha
nce akladmz durumu nazara alarak: Satcnn delili kabul edilir, demitir. Kabul edilmeyecei eklindeki
ak gre gre sz konusu kusursuzluk art, sat akdinin niteliini deitirmek demektir. Bu ise, satn
varln gerektirir. Oysa satc, sat inkr ettiinden kendisiyle elikiye dmtr. Bor ise byle deildir.
nk bor bazen hakszlkla da denebilmektedir. Bu husus daha nce geti.
Bir alacak senedinin altna; Kim bu senedi karp gsterirse inallah iindeki alacak onundur veya sat
senedinin altna: Satlan malda kacak hakknda alnmas ve teslimi inaallah falancaya aittir. diye yazlmsa
mam Eb Hanife'ye gre senet tamamen geersiz olur. Dier iki mam ise naallah sz, sat senedinde
hakkn alnmasyla, alacak senedinde ise alaca tahsil edecek kimseyle ilgilidir demilerdir. ki mamn gr
ihtihsna dayanmaktadr. Kudri bunu krar Bahsi'nde zikretmitir.) nk inaallah ile yaplan istisna,
kendisinden hemen sonraki sze yneliktir. nk o, ifdeyi takviye iindir. Hem de bir szde asl olan istenenin
yaplmasdr.
mam Eb Hanife diyor ki: senetlerdeki ifdelerin tamam, birbirine atfedildikleri iin tek ifde hkmndedirler.
Bu nedenle inaallah ile yaplan istisna senetlerdeki ifdelerin tmne yneliktir. Nitekim birbirine atfedilen
cmleler de yledir. rnein: Bir kimsenin: naallah klem hr, karm bo ve yryerek K'be'ye gitmeliyim
demesi halinde sznn geersiz olmas gibi. inaallah sznn biraz aralkl yazlmas halinde ise bzlar onun
senedden saylmayacan ve konuma esnasndaki skt aral hkmnde olacan sylemilerdir Allah
doruyu en iyi bilendir.1178
MRASLARDA HKM KARARI BABI
Bir Hristiyan, ldkten sonra kans Mslman olmu olarak mahkemeye gelip kocasnn lmnden sonra
mslman olduunu syler ve lnn vrisleri de kendisinin, kocasmn lmnden nce mslman olduunu
sylerlerse sz vrislerinindir. mam Zfer ise: Sz kadnndr. nk mslmanl sonradan meydana
geldiinden en yakn zamanda olduu kabul edilir. demitir.
Biz diyoruz ki, kadn mirssz brakan sebep, halen mevcut olduundan hazr durumu dikkate alnarak gemi
iin de sabit olur. Tpk deirmen suyunun aknda olduu gibi. Akladmz gereke, hakknn bulunmad
hususunda dayandmz bir kuraldr.
mam Zfer ise, ayn kural hakknn varlna gereke yapmtr. Bir Mslman ldnde onun, nceden
Hristiyan olan kars Mslman olmu olarak mahkemeye gelip kocasnn lmnden nce mslman olduunu
syler ve vrisler de onun, kocasnn lmnden sonra mslman olduunu sylerlerse yine sz vrislerindir.
Burada imdiki durum nazara alnmaz. nk ak durum, kadnn ihtiya duyduu hakkn varlna delil
oluturamaz. Vrisler ise bu hakkn yokluunu savunmaktadrlar. Bunun yansra ms-lmanln sonradan
meydana gelmi olmas da onlar dorulamaktadr.
len bir kimsenin drtbin dirhemi bakas elinde vediy olarak bulunur ve vediay alan ahs, mahkemede: u
adam lnn oludur ve ondan baka mirass yoktur derse para mirasya verilir. nk vediay alan, elindeki
dirhemlerin miras yoluyla vrisin hakk olduunu ikrar etmitir. Tpk sa, olan muris iin ikrarda bulunmas
gibi. Ancak, bir kii iin teslim almada vedia sahibinin vekili olduunu veya elindeki vediay satn aldn ikrar
ederse durum byle deildir.
yle ki; Vediay o kimseye vermesi istenmez. nk vediay alan, sa olan vedia sahibinin hakknn varln
ikrar etmitir. Bu nedenle de br kii iin ikrarda bulunmas, bakasnn mal hakknda ikrarda bulunmak olur.
Mal sahibinin lmnden sonra ise durum byle deildir. Ancak borlunun, bir kimsenin borcu teslim almada
alacaklnn vekili olduunu ikrar etmesi byle deildir. nk borlar, kendi benzerleriyle de denebilirler.
Bylece borlu ken-. di aleyhine ikrarda bulunmu olur ve borcu o kimseye demesi istenir.
Eer vediay alan, baka birisine: Bu da lnn oludur der ve lnn ilk olu: Babamn benden baka olu
yoktur derse vedia maln kendisinin olduuna karar verilir.) nk vediay alan, birinci oul iin geerli ikrarda
bulunduktan sonra maldaki tasarrufu ortadan kalkar. Bylece yapt son ikrar birincinin aleyhine yaplm olur.
Bu nedenle ikincinin lehine ikrarda bulunmas sahih deildir. Tpk birincinin, lnn tannm bir olu olmas
durumunda olduu gibi. Hem de vediay alan, birinci iin ikrarda bulunduunda kendisini yalanlayacak bir
kimse olmadndan ikrar sahihtir. kinci iin ikrarda bulunurken ise onu yalanlayan bir kimse bulunduundan
ikrar sahih deildir.
1178
Mirs, alacakllarla vrisler arasnda taksim edildiinde hi birinden kefil istenmez. Kefil istemek, bz
Hkimlerce yaplan bir ihtiyattr. Oysa bu hakszlktr. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise:
Kefil istenir demilerdir. Bu durum, bor ve mirasn ahitle ispatlanmas ve ahitlerin Biz lnn, bundan
baka vrisi olduunu bilmiyoruz dememeleri halinde mevcuttur.
Her iki mam diyorlar ki; Hkim, grnmeyen durumlan da gz nnde bulundurmak zorundadr. Ak olan da,
l terekesinin hazr bulunmayan mirassnn veya alacaklsnn da olduudur. nk lm bazen aniden
meydana gelir. Bu nedenle kefil istemek suretiyle ihtiyat yaplr. Tpk Hkimin, kaan kleyi veya yerde bulunan mal sahibine vermesi ve kayp kocann malndan karsna nafaka demesi durumunda olduu gibi.
mam Eb Hanife ise diyor ki; hazr olann hakk ak ve kesin olarak sabit olduundan bu hak, kesin olmayan
bir hak iin kefalet zamanna kadar ertelenemez. Tpk mal elinde bulundurandan satn aldn veya kleden
alacakl olduunu ve klenin, onun alacana karlk satldm kantlayan kimseden kefil istenmemesi gibi.
Hem de kefaleti alan bilinmediinden bu, alacakllardan biri iin kefil olmak gibi olur. Nafaka meselesi ise byle
deildir nk nafaka iin kocann malndan alnan miktar kesindir. Ayn zamanda kefaleti alann da koca
olduu bilinmektedir.
Kaan kle ile yerde bulunan mal konusunda ise mam Eb Hanife'den, biri kefil gerektiine dir dieri de kefil
gerekmediine dir olmak zere iki rivayet yaplmtr. Bu konudaki en shhatli gr, meselenin ihtilft
olduudur. Kimisi ise: ayet Hkim, yerde bulunan mal, ondaki bir almetle, kaan kleyi de kendi ikranyla
sahiplerine verirse ittifakla kendilerinden kefil ister. nk buradaki hak kesin olmadndan Hkim bunlar
vermiyebilir. Metinde geen hakszlk, doru yoldan sapmak manasnadr. mam Eb Hanife'nin bu sz, onun,
Mctehidin bazen hatal bazen de isabetli ictihd yapt grnde olduunu ortaya koyar. Yoksa bzlarnn
sand gibi onun gr, Mctehidin her zaman isabetli ictihd yapt eklinde deildir.
Bir kimsenin tasarrufunda bulunan bir ev hakknda bakas delil getirerek Babasnn ldn ve bu evi
kendisine ve hazr bulunmayan falanca kardeine miras olarak braktn iddia ederse evin yars kendisine
verilir, kalan yans da elinde bulundurann tasarrufunda braklr ve kendisinden kefil istenmez. Bu, mam Eb
Hanife'ye gredir.
Dier iki mam ise: Evi elinde bulunduran, vrisin iddiasn inkr ediyorsa evin kalan yars, elinden alnarak
gvenilir bir kiinin tasarrufuna verilir. Yok eer bunu inkr etmiyorsa elinde braklr demilerdir. Her iki
mam diyorlar ki, davay inkr eden, gvenilmez kiidir. Davay ikrar eden kimse ise gvenilir kiidir.
mam. Eb Hanife diyor ki, Hkim, nce lnn borlan ve malnn taksimi konusunda karar verir. Ayn
zamanda lnn, evi elinde bulunduran setii ihtimli kesin olduundan evdeki tasarrufu ortadan kaldrlmaz.
Tpk davay ikrar etmesi durumunda olduu gibi. Kald ki, davay inkr etmesi de Hkim kararndan sonra
ortadan kalkmtr. Ak olan durum, gelecekte de bunu inkr etmemesidir. nk mesele artk hem kendisince
hem de Hkimce bilinmektedir.
Dava, tanr bir mal ile ilgili ise kimisi: ittifakla elinden alnr. nk maln korunmas gerekir. Elinden
alnmakla da mal en iyi ekilde korunmu olur. Tanmaz ise byle deildir. nk o, yaps itibariyle
emniyettedir. Bu nedene vsi, hazr bulunmayan ergin vrise ramen ocuklarn tanr miras mallarn
satabildii halde tanmaz satamaz, demitir. Anne, Karde ve Amcann ocuk iin t'yin ettikleri vsinin
durumu da ayndr.
Kimisi ise: maln tanr olmas halinde yine ayn ihtilf mevcuttur demitir. mam Eb Hanife' nin gr daha
uygundur. nk maln korunmaya ihtiyac vardr. Kefil tutulma-masnn nedeni ise, kefaletin yeni bir dava
ortaya koymasdr. Oysa Hkim, yeni bir davaya yol amak iin deil, yeni davalar nlemek iin t'yin
edilmitir.
Hazr bulunmayan vris, geldiinde tekrar delil getirmesine ihtiya duyulmadan ciaha nce alman kararla evin
Kalan yars kendisine teslim edilir. nk vrislerden yalnz biri de, leh ve aleyhlerindeki bor veya mal olan
haklan konusunda dier vrisler adna davay yrtebilir. nk gerek itibariyle lehine ve aleyhine karar
verilen kii lnn kendisidir. Bylece vrislerden yainz biri, bu hususta onun yerini alabilir. Kendi payn
almas halinde ise durum byle deildir. nk bu durumda o, kendi adna uratndan bakas adna
konuamaz. Bu yzden de yalnzca kendi payna ahr. Tpk lnn borlu olduuna dir delil bulunmas gibi.
Ancak lden kalan maln tamam, tek bir vrisin tasarrufunda bulunuyorsa btn vrisler haklarn ondan tahsil
ederler. Cmi'us-Sagiyr'de byle denilmitir. nk mal, tasarrufunda bulunmad srece dier vrislere hasn
olamadndan sadece tasarrufundaki mal hakknda karar verilir.
Bir kimse; malm yoksullarn sadakasdr derse, zekt den tm mallarn sadaka olarak vermesi gerekir. Eer
malnn tebirini vasiyet ederse tm mallarnn te birinin vasiyet olarak verilmesi gerekir. Kysa gre bu
kiinin malnn tmn sadaka olarak vermesi gerekir. mam Zfer de byle demitir. nk vasiyette olduu
gibi sadaka iin kullanlan mal kelimesi de geneldir.
Yalnz zekt den mallarn sadaka olarak vermesi gerektii eklindeki istihsan deliline gre kulun, bir eyi
zerine farz klmas ancak Allah (Azze ve Celle)'n da o eyi farz klm olmasyla muteber olur. O halde bu
farziyet Allah'n, zekt farz kld mallara yneliktir.
Vasiyet ise, miras gibidir. nk o da lnn yerine gemektir. Bu nedenle de yalnzca bz mallara mahsus
deildir. Hem de asl olan, kiinin bu sadakay zorunlu ihtiyalan dmdaki mallannda stlenmesidir. Bu da zekt
den maldr. Vasiyet ise, mala ihtiya duyulmad bir durumda yapldndan mallarn tmn iine
almaktadr.
mam Eb Ysuf'a gre r vergisi verilen araziler de sadaka nezrine girer. nk bu tr arazi, sadaka
kaynadr. Zira mam Eb Ysuf'a gre bu arazide sadaka taraf ar basmaktadr. mam Muhammed'e gre ise,
r arazisi sadaka nezrine girmez. nk bu tr arazi geim kaynadr. Zira ona gre geim taraf ar
basmaktadr.
Hara arazisi ise ittifakla bu nezrin kapsamna girmez. nk o, srf geim iindir. ayet bir kimse; sahip
olduum herey, yoksullar iin sadaka olsun derse bu durumda kimisi; bu sz, btn mallar kapsar. nk bu
ifde, mal tbirinden daha geni kapsamldr. Dinin, bu maln zekt mal olmas eklinde koyduu kayt ise, mal
tbirine mahsus bir kayt olduundan Sahip olduum her ey ifdesini kaytlamamakta ve dolaysiyla bu ifde
genelliini korumaktadr, demitir.
Sahih olan gre gre ise, her iki tbir arasnda fark yoktur. nk daha nce de getii zere her iki tbirle de
taahht edilen mal, zaruri ihtiyalar dndaki maldr. Sonra eer bu taahhdyle demesi gereken maln dnda
bir mal yoksa bu maldan yiyeceini alr, ancak baka bir mal eline getiinde ald yiyecek kadar bu inaldan
sadaka verir. nk onun yiyecek ihtiyac sadaka vermekten nce gelir. Ancak mam Muhammed, bu kiinin
yiyecei iin alaca miktar belirtmemitir. nk insanlarn bu konudaki durumlar birbirine uymaz.
Kimisi ise; mallarna kavuma durumlarna gre sanatkr bir gnlk, ev ve dkkn kiras alan, bir aylk, gelirli
arazi sahibi ise bir yllk yiyeceini alr, demitir. Buna gre ticaret sahibi de, mal gelinceye kadar kendisini
idare edecek miktarda alr.
Vsi tyin edilen bir kimse, bundan haberi olmadan lnn te-rikesinden bir ey satarsa vasilii geerli ve
yapt sat caizdir. Ancak vekil tyin edildiini bilmedike vekilin yapaca sat caiz deildir. mam Eb
Ysuf dan: Birinci durumda da sat caiz deildir. nk vesayet, lmden sonra tasarruf yetkisi vermektir. Bu
nedenle lmden nce tasarruf yetkisi vermek olan veklet hkmnde kabul edilir, dedii rivayet edilmitir.
Birinci gre gre, vesayet ile veklet arasndaki farkn gerekesi, vesayetin, vekil tutmann mmkn olmad
lmden sonraya bal olmas dolaysiyla lnn yerini almak olmasdr. O halde vrisin yapt tasarrufta
olduu gibi bunda da vsinin vsi tyin edildiini bilmesi zorunlu deildir. Vekillik ise bir kiinin yerine
bakmaktr. nk vekil bulunsa bile vekil olunann tasarruf yetkisi devam ettiinden vekilin vekil tyin
edildiini bilmesi gerekir.
Birisine vekil tyin edildii haber verilirse tasarrufu caizdir. nk vekil tyin edilmek, bir emrin gerei deil
bir hakkn ispatdr. (ki ahit veya dil bir erkek ahitlik etmedike bir kimsenin vekillikten alnd
kantlanamaz) Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise, her iki durum arasnda fark yoktur. nk
bu da muamelttan olduundan tek bir kiinin bu konuda haberi yeterlidir.
mam Eb Hanife diyor ki: Vekillikten almmaya dir verilen haber, balayc olduundan bir bakmdan ahitlik
olur. Bu nedenle ahitliin say ve dillik klarndan birinin bulunmas arttr. Bir kimsenin vekil tyin
edildiine dir haber ile vekil tutann habercisinin durumu ise byle deildir. nk habercinin syleyecei de
onu gnderenin syleyecei gibidir. Zira haberci gndermeye ihtiya vardr. Ayn ihtilf, klesi cinayet ileyen,
efendiye, cinayet hakkmda f'a sahibine, ortann payifl sattna dir, velsi tarafndan evlendirilen bakireye
evlendirildii konusunda ve Mslmanlar arasnda yaamayan Mslman birisine dini konularda verilen bilgi
hususunda da mevcuttur.
ayet Hkim veya yetkili kld kii, alacakllarn hakkn tahsil etmek zere lnn brakt bir mal satarak
bedelini aldktan sonra bedel kaybolur ve mal da bakasna it karsa bu durumda Hkim veya grevlisi zmin
olmazlar -sorumlu tutulmazlar. nk grevli, Hkimi, Hkim ise Devlet Bakann temsil eder. Grevi
stlenmekten kanmamalar iin bunlar zmirilik altna girmezler. Zira grevden kanmalar halinde haklar
kaybolacaktr. Bu durumda alc, dedii bedeli alacakllardan ister. nk sat kendileri iin yaplmtr. Bu
nedenle sat yapandan istemek mmkn olmad vakit alc, dedii bedeli alacakllardan ister. Tpk sat
yapan kimsenin, tasarruftan menedilmi biri olmas durumunda olduu gibi. Bu yzdendir ki lnn mal onlarn
istei zerine satlr.
Hkim, alacakllar iin vsi'ye lnn brakt bir hayvan satmasn syler ve hayvan satldktan sonra
bakasna it kar veya alc tarafndan teslim alnmadan lr ve bedel de kaybolursa alc, dedii bedeli
Vsi'den ister. nk her ne kadar sat Hkimin isteiyle de olsa Vsi, l yerine sat yapmtr. Bu nedenle de
bu sat, lnn kendi hayatnda yapt sat gibidir. (Bu durumda Vsi, dediini alacakllardan ister.) nk
Vsi, kendileri iin almtr. ayet lnn baka bir mah meydana karsa alacakl, alacann bu maldan
denmesini ister.
Bz Fkhlar: Alacakl, alcya dediinin de bu maldan denmesini ister denilebilir. demilerdir. nk
alacakl, bu zarar, l yznden ekmitir. Bu arada kendisi iin lnn bir mal satlan vris de alacakl gibidir.
nk lnn telekesinde hi bir bor kalmad zaman, lnn maln satan Vsi vrise alm olur.1179
1179
Baka Bir Fasl

Hkim; unun hakkmda tala ldrme cezasna karar verdim, onu tala veya: Enin kesilmesine karar verdim,
elini kes veya dvlmesine karar verdim, onu dvderse dediini yapabilirsin. mam Muhammed'den: bu
grten dnd ve: Su delilini grmedike Hkimin bu dediini yapsa, nk dediinde yanl ve hatal
olabilir. Kald ki bu cezalan telfi etmek de mmkn deildir dedii rivayet edilmitir. Bu rivayete gre
Hkimin bu konuda baka bir Hkime gnderdii yaz da kabul edilmez. FkhIar, mam Muhammed'den
edilen bu rivayeti yerinde bulmulardr. nk zamanmz Hkimlerinin ou bozulmulardr, Ancak Fkhlar,
lzumuna binen Hkimin yazsnn kabul edileceini sylemilerdir.
lk gre gre, bu meselede Hkim, karar almaya yetkili olduu bir hususun yerine getirilmesini istediinden
dedii yerine getirilir. nk o, bu konuda thmet altnda tutulamaz. Hem de Devlet yetkililerine boyun emek
vacip olup dediinin dorulanmasyla Hkime de boyun eilmi olur.
mam Eb Mansur ise: Eer Hkim dil ve lim bir kimse ise dedii kabul edilir. nk bu durumda yanllk
ve hainlik aibesi yoktur. ayet Hkim dil fakat chil bir kimse ise bu kez kendisine, verdii kararn fkhi
dayana sorulur. Eer bunu iyice aklayabilirse onu dorulamak gerekir. Aksi halde, dedii kabul edilmez.
Yok eer Hkim chil ve fsk veya lim fakat fsk bir kimse ise bu durumda yanllk ve hainlik aibesi
bulunduundan verdii kararn sebebi bilinmedike dedii yaplmaz. demitir.
Hkim grevden alndktan sonra bir kimseye: Ben, hakknda karar vermek suretiyle senden bin dirhem alarak
falancaya demi idim. der ve bu kimse de; Hkime: Sen bunu haksz yere benden almtn derse sz
Hkimindir. Ayn ekilde Hkimin Ben, elinin u haktan tr kesilmesine karar vermi idim demesi halinde
de durum ayndr. Ancak eli kesilen ile kendisinden para alman kiilerin, bu ahsn anlan kararlar Hkimlii
srasnda verdiini ikrar etmeleri gerekir. nk bunlar, bu ahsn bunlar Hkim iken yapt hususunda
birletiklerinden asl olan Hkimin hakl olduudur. nk asl olan, Hkimin haksz karar vermediidir.
Kendisine yemin de ettirilmez. nk bunu Hkimlik srasnda karar vererek yapt iki kiinin ayn olan
ikraryla ortaya kmtr. Hkime ise yemin ettirilmez. Kesen ile mal alann. Hkimin dediinin aynsn ikrar
etmeleri halinde de Hkim zmin olmaz. nk o, bunu Hkimlii srasnda yapmtr. Hkimin demesi
sahihtir. Tpk bir kimsenin bir hakk Hkimin gz nnde demesi gibi.
Eli kesilenin veya kendisinden para almann. Hkimin bu ii Hkim olmadan nce veya Hkimlikten alndktan
sonra yaptn iddia etmeleri halinde de sz yine Hkimindir. Sahih olan gr de budur. nk Hkim, yapt
ii zminlie ters den belli bir duruma dayandrmtr. Bylece bu daha nce deli oiduu bilinen bir kimsenin;
Ben kanm boarken deli idim demesi gibi olur.
Eer eli kesen ile paray alan, bu son meselede Hkimin ikrar ettiini ikrar ederse zmin olurlar. nk
zminliin sebebi olan el kesmek ile para almay ikrar etmilerdir.
Hkimin sz ise; bakasna lzm gelen zminliin sebebini geersiz klmada deil, zminlii kendi zerinden
atmada geerlidir. Birinci meselede ise durum byle deildir. nk onda Hkimin bu ii Hkimlii srasnda
yapt her iki davacnn ayn olan ikrarlaryla ortaya kmtr.
Dava edilen para, onu alann elinde duruyor ve kendisi de Hkimin dediini ikrar ediyorsa ve kendisinden para
alman da ya Hkimin paray Hkimlii srasnda kendisinden aldn doruluyor veya Hkimlii dnda
aldm iddia ediyorsa bu durumda para, onu alandan alnr. nk paray alan, onun daha nce davacnn
tasarrufunda olduunu ikrar ettiinden parann kendi mlkiyetine getii eklindeki iddias ancak delil ile
dorulanr. Grevden alnan Hkimin sz ise, bu konuda delil tekil etmez.1180
AHTLKLER BAHS
Davacnn istemesi halinde ahitlikte bulunmak farzdr. ahitler, ahitlik yapmak zorundadrlar ve onu
saklayamazlar. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle):
ahitler, ahitlik yapmak iin arldklar zaman kanmasnlar 1181 ve ahitlii gizlemeyin. Kim onu
gizlerse muhakkak onun kalbi gnah iindedir 1182 buyurmutur. ahitlikte, davacnn istemesinin art olmasnn
nedeni, ahitliin onun hakk olmasdr. Bu nedenle tpk dier haklar gibi o da hak sahibinin isteine baldr.
Hadlerle ilgili ahitlikte ahit, isterse olay gizler isterse de aklar. nk o, biri haddin yerine getirilmesi, br
de rezaletten korunmak olan sevapl iki durum arasndadr. Ancak olay gizlemek daha iyidir. nk Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem); yannda bu konuda ahitlik yapan adam: Eer sen onu elbisenle
gizleseydin, senin iin daha hayrl olurdu. 1183 buyurdu. Avrca ber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
1180
Bakara: 2/282.
1182
Bakara: 2/283.
1183
Peygamber Efendimizin'in kendisine bu sz syledii kimse, Eb Dvd ve Nesai'nin rivayetine gre Peygamber Efendimiz'in yannda
her hangi bir ahitlikte bulunmam, ancak zina leyen Maiz adndaki adam, Peygamber Efendimize gidip suunu sylemeye tevik
etmitir. Matz de Peygamber Efendimize giderek kendisine bu suu ilediini drt defa tekrarlam ve Peygamber Efendimiz Maiz'i
recmettirdikten sonra Maiz'i bu suunu sylemeye tevik eden Hezal adndaki adam: Sen onu elbisenle gizleseydin senin iin daha hayrl
1181
Her kim ki, bir Mslmanu kusurlanm gizlerse Allah da hem Dnyada hem de hirette onun kusurlarn
gizler. 1184 buyurmutur. Ayn zamanda gerek Peygamber Efendimiz (Sallalah Aleyhi ve Sellem)'in ve gerekse
Sahabenin, olayn gizlenmesini telkin etmeleri, olay gizlemenin daha sevapl olduunun ak delilidir. Ancak
hrszlk konusunda mala ahitlik etmesi gerekir. Bu arada mal alnann hakkm korumak ve alam rezil
etmemek iin (ahit: Falanca, mal ald diyecek, ald demiyecektir. Bir de hrszln ortaya kmas halinde
hrszn elini kesmek gerekecektir. Eli kesmek ile zminlik ise bir arada olmazlar. Bu nedenle de mal alnann
hakk korunmu olmayacaktr.
ahitlik, bir ka dereceye ayrlr. Bunlardan biri, zina konusundaki ahitliktir. Bu ahitliin drt erkek tarafndan
yaplmas gerekir. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Kadnlardan zina edenlere kar iinizden drt ahit getirin 1185 ve ffetli kadnlara zina isnd ettikten sonra
dediklerinin doru olduunu kantlamak iin drt ahit getirmeyenlere seksen denek vurulur 1186 buyurmutur.
Zina konusunda kadnn ahitlii geersizdir. nk Zhri, yapt rivayette: Hz. Peygamber (Sallallah Aleyhi
ve Sellem) ile ondan sonraki iki Hlife devrinden beri uygulanan kural, kadnlarn er'i cezalar ve ksas
konularnda ahitlik yapamamalardr. 1187 demitir. nk kadnlarn bu konudaki ahitliklerinde bu ahitliin
erkekler yerine yapld phesi vardr. Bu nedenle de pheye dayanlarak iptal edilen meselelerde geerli
deildir. ahitliklerden biri de, dir er'i cezalar ve ksas konusunda yaplan ahitliktir. Bu konuda iki erkein
ahitlii geerlidir. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Erkeklerinizden iki kiiyi de ahit tutun 1188 buyurmutur. Akladmz nedenle bu konuda da kadnlarn
ahitlii geersizdir.
Bunlar dmdaki haklar konusunda hem iki erkein hem de bir erkekle iki kadnn ahitlii geerlidir. Bu hususta
mal olan ve olmayan haklar arasnda fark yoktur. rnein: Nikh boama, idde, havale, vakf, anlama (veklet,
vasiyet) hibe, ikrar, ibra, ocuk, neseb vs. gibi.
mam- afi ise: Kadnlarn erkeklerle beraber yaptklar ahitlik, yalnzca mai ve malla ilgili meseleler de
geerlidir. nk akllarnn az, kavramalarnn zayf ve yetkilerinin eksik olmas nedeniyle asl olan kadnlarn
ahitliklerinin geersiz olmadr. Zira kadn, idarecilie elverili deildir. Bu nedenle de erl cezalar
konusundaki ahitlii geersizdir. Ayn ekilde yalnz drt kadnn ahitlii de kabul edilmemektedir. Ancak
kadnn ahitlii, zaruret nedeniyle mallar konusunda geerlidir.
Nikh ise, nemi byk, ve sk sk meydana gelmeyen bir mesele olduundan nemi daha az ve sk sk meydana
gelen meseleler hkmnde kabul edilemez demitir.
Biz diyoruz ki; Asl olan, kadnn ahitliinin geerli olmasdr. nk kendisinde bu ahitlie dayanak olacak
ehliyet mevcuttur. Bu dayanak, onun olaylar grmesi, kavramas ve anJatabiJmesidir. nk birincisiyle ahit
bilgi sahibi olur. ikincisiyle bilgi devam eder. ncsyle de Hkim bilgi sahibi olur. Aym nedenle kadnn
haber -hads vs.- rivayet etmesi geerlidir. Kald ki fazla unutkanlk nedeniyle meydana gelen kavrama eksiklii,
teki kadnn eklenmesiyle telfi edilmektedir. Bylece ortada yalnzca phe meselesi kalmaktadr. Bu nedenle
de kadnn ahitlii, phe gerekesiyle iptal edilebilen meselelerde geersizdir. Yukarda saylan haklar ise,
phe ile birlikte sabit olan haklardr. Bu arada Kysa aykr olarak drt kadnn ahitliinin geersiz olmas,
ok fazla dar kmamalar iindir.
Doum, bakirelik ve kadnn erkeklerce grlemeyen bir yerinde bulunan kusur hususunda tek bir kadnn
ahitlii geerlidir.
nk Peygamber Efendimiz (Sallalah Aleyhi ve Sellem):
Erkeklerin bahamadklan yerler hakknda kadnlarn ahitlii caizdir 1189 buyurmutur. Hadisteki en-nis
kelimesi elif-lm alm bif oul olduundan cins mnsn ifde eder ve dolaysyla ten az da iine
almaktadr. Bylece bu, mam- afinin, ahitlerin drt kadn olmalarn art komasna kar bir delil olmaktadr. Hem de bu tr ahitlikte erkekliin aranmamas, nazar gnahimn hafiflemesi iindir. nk ecinse
bakmann gnh daha hafiftir. Ayn nedenle say unsuru da dmektedir. Ancak ahitlerin iki veya olmalar
ihtiyata daha uygundur. nk ahit saysnn fazla olmas halinde inandrclk vasf daha fazladr.
Sonra kadnn doumla ilgili ahitliinin hkmn Boama Bahs'nde akladk. Bakirelik meselesinde ise eer
ahitlik yapan kadnlar, bir Kadnn bakire olduuna ahitlik ederlerse kadm bir sene bekletildikten sonra
kocasndan ayrlr. nk bu durumda yaplan ahitlik, asl olan bakireliin devam etmesiyle teyid edilmitir.
olurdu. Yni daha sevap kazanm olurdun buyurmutur.
Eb Dvud (er'i Cezalar) c. 2 s, 245; El Mstedrek (er'i Cezalar) c. 4 s. 363; Ahmed' Msned'i c. 5 s. 216.
1184
Buhar, Mezalim 3; Mslim, Birr 58, 72; Zikir 38; Tirmizi, Hudud 3.
1185
Nisa: 4/15.
1186
Nur: 4/4.
1187
bn-i Ebi eybe'nin Musannef'inde bu ifadeyle naklettii bu hadisi a'-bl, Nahal, Hasan-i Basri ve Dahhak: er'i cezalarda kadnlarn
ahitlii geersizdir eklinde kaydetmilerdir. Abdrrezzak da Musannef'inde Hz. Ali'nin Kadnlarn ahitlii er'i ceza ve kanla ilgili
dvalarda geersizdir diye sylediini rivayet etmitir. Nasburraye c. 4 s. 79.
1188
Bakara: 2/282.
1189
Bu ifade ile gariptir. Abdrrezzak Musannef'inde Zhi'den :Kadnlarn doum yapmalar ve kendilerinde bulunan gizli kusurlar gibi,
kadnlardan bakasnn renemedii hususlarda kadnlarn ahitlii geerli grle-gelmistir eklinde kaydetmitir. Darakutni de Snen'inde
Huzeyfe (r.a.)'dan Peygamber Efendimizin ebenin cahilliini kabul ettiini rivayet etmitir, ki bu hadis soyun ispat konusunda da geti.
Darakutni, Ahkm c. 2 s. 524. Nasburraye c. 4 s. 80.
Miras meselesinde, doan ocuun bardna dir ahitlikleri mam Eb Hanife'ye gre geersizdir. nk bu,
erkeklerin de bilebilecekleri bir durumdur. Ancak ocuun, cenaze namaznn klnmas iin kadnn bu konuda
yapt ahitlik geerlidir. nk namaz dini ilerdendir.
Dier iki mama gre ise, kadnn miras iin de bu konuda yapt ahitlik geerlidir. nk bu barma doum
srasndaki bir sestir. Doumda ise normal olarak hazr bulunmazlar. Bu nedenle bu ses konusundaki ahitlikleri,
douma dir ahitlikleri gibidir.
Btn ahitliklerde ahidin dil olmas ve ahitlik ederim demesi gerekir. ayet ahit, ahitlik ederim demez ve:
Ben biliyorum veya:nanyorum derse ahitlii kabul edilmez. ahitlerde dillik vasfnn art olmas: nk
Cenb- Hak (Azze ve Cele) dilk konusunda:Doruluuna gvendiiniz ahitlerden1190 ve Ve iinizden
adalet sahibi iki kiiyi ahit tutun 1191 buyurmutur. Hem de ahidin doruluunu ortaya koyan dilliktir. nk
yalan dndaki gnahlar alkanlk haline getiren bir kimse, bazen yalan da alkanlk haline getirir. mam Eb
Ysuf dan: Fsk, halk arasnda erefli ve ar bal bir kimse ise ahitlii geerlidir. nk o, erefli olduu
iin para ile yalanc ahitlik yapmaz, ar bal olduu iin de yalan sylemez. dedii rivayet edilmitir. Ancak
ilk gr daha shhatlidir. Yalnz u var ki, Hkim, Fskn ahitliiyle karar verirse bu, bize gre sahihtir.
mam- afi ise: Sahih deildir demitir. Bu konudaki fkhi gerekeler malmdur
ahitlik sznn art olduunu da bu konudaki yet ve hadisler aka belirtmektedir. nk bu konudaki
nasslarda yer alan emirler ahitlik szyle ifde edilmitir. Hem de ahitlik sznde tekid fazladr. Nitekim,
Ben ahitlik ediyorum ifdesi yemin szlerindendir. rnein: Bir kimsenin: Allah'n adyla ahitlik
ediyorum demesi gibi. Bylece bu szle yalan sylemekten daha ok kanlr.
Metinde geen: Btn ahitliklerde sz, dillik ve ahitlik sznn geen btn ahitliklerde art olduuna
iarettir. Hatt bu iki husus, kadnlarn doum ve dier konulardaki ahitliklerinde de arttr. Sahih olan gr de
budur. nk gereklilik ifde ettiinden bu da ahitliktir. Nitekim bu ahitliklerin yaplmas da mahkeme huzuruna mahsustur. Bu nedenle de bunlarda hr ve Mslman olmak art aranmaktadr.
mam Eb Hanife: Hkim Mslman ahitte grnrdeki dillik vasfna bakarak hasm itiraz etmedike
ahitlerin gizli durumlarn sormaz demitir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Zina isnad suundan ceza yemi kimse dnda, btn Mslmanlar, birbirleri hakknda yaptklar ahitlikte
dildirler 1192 buyurmutur. Hz. mer' den de buna benzer birey syledii rivayet olunmutur. 1193 Hem de
asl olan, bir Mslmamr kendi dinine gre haram olan bir davrantan kanmasdr. Bu husus ise yeterli bir
delildir. nk kesin durumu anlamak mmkn deildir.
er' hkmler ve ksasta ise Hkim, ahitlerin durumunu sorar. nk ahit, bu davalar drmek iin hileye
ba vurabileceinden bu konularda derinliine aratrma yapmak gerekir. Hem de phe, bu davlan ortadan
kaldrr. ayet hasm, ahitlerin dilliine itiraz ederse Hkim, durumlarn sorar. nk bu durumda dikkate
alnmas gereken iki husus kar karya geldiinden bunlardan birini tercih etmek iin Hkim, durumlarn sorar.
Dier iki mam ise: Hkim, btn haklarda gizli veya ak olarak ahitlerin durumunu sormak zorundadr.
demilerdir. nk Hkim kararnn temeli delile dayanr. Delil ise, dil kimselerin ahitlii olduundan Hkim,
dilliin bulunup bulunmadn renmeye alr. Bylece Hkim, kararn da iptal edilmekten korumu olur.
Kimisi ise: Bu durum asra ve zamana gre deiir demitir. Bu zamandaki fetva teaml ise iki mamn
grne gredir. (Sonra Hkim, bir ahidin dilliini gizlice sorutururken dillii tespit edecek kimseye,
ahidin nesebini, ekalini ve oturduu mahallenin camisini ihtiva eden gizli bir mektup gnderir. Tesbiti yapan
ahs, mektubu tekrar Hkime gnderir.) Durumun renilip aldatmann meydana gelmemesi iin bu iin
tamamen gizli yaplmas gerekir.
Ak soruturmada ise Hkimin, dillii tesbit eden kimseyle ahidi bir araya getirmesi gerekir. Bylece dilliin
bakas tarafndan tesbit edildii phesi ortadan kalkm olur. slm'n ilk devrinde yalnzca ak soruturma
yaplmaktayd. Bizim zamanmzda ise, huzursuzluktan korunmak iin gizli soruturmayla yetinilmektedir.
mam Muhammed'den: Ak soruturma, bel ve fitnedir huzursuzluktur dedii rivayet edilmitir. Sonra,
denilmitir ki; dillii tesbit eden kimsenin: O, dildir ve ahitlii caizdir demesi gerekir. nk bazen,
ahitlii caiz olmayan kle de dil olabilir.
Kimisi ise; O, dildir demesiyle yetinilir demitir. nk ahidin hr olduu, ev ile sabittir. Bu gr daha
shhatlidir.
Kimisine gre ise, ahitlerin durumunu sormak gerektii grnde olan Hkim, hasmn: -ahit dildir
eklindeki szn geersiz sayar. Yni davalnn szn geersiz sayar. Dier iki imamdan: Dvlnn, ahidin
dil olduunu sylemesi caizdir. dedikleri rivayet edilmitir. Ancak mam Muhammed'e gre, baka birinin de
ayn eyi sylemesi gerekir. nk ona gre ahitlerin birden fazla olmas artt.
Davalnn sz geersizdir diyen asl gre gre, davac ile ahitleri nazarnda dvl, davay inkr etmekte
1190
Bakara: 2/282
Talak: 65/2
1192
bn-i Ebi eybe'nin Musannef'i (Alm-Satmlar bab) Nasburraye c. 4 s. 81.
1193
Darekutni rivayetine gre Hz. mer, Eb Musa el-E'ari'ye gnderdii bir talimatnamede Bakasn karalamak suundan ceza yemi, ya
da daha nce yalanc ahitlik ettii grlm kimselerle, yaknlk veya dostluk etkisinde kaldndan phe edilenler dnda, btn
mslmanlar adaletlidir ve birbirlerinin leh ve aleyhinde ahitlikleri geerlidir yazmtr. Bu talimatnamenin metni ok uzun olduu iin
buraya alamadk. Grmek isteyenler Fkh- slm Tarihi adndaki tercememizin (birinci bask) 152-153. sayfalarna bakabilirler.
1191
yalanc ve iddiasnda srar etmekle de haksz olduundan ahidin dilliini tesbit etmeye ehil deildir. ayet
davl; ahitler dildir, fakat yanlyorlar veya unutmulardr derse bu takdirde sz geersizdir. Yok eer:
Doru sylyorlar veya: Onlar, dil ve doru szldrler derse bu takdirde hakk kabul etmi olur.
Hkimin, ahitlerin durumunu soran elisinin bir kii olmas caizdir. Ancak iki kii olmalar daha iyidir. Bu,
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise: ki kiiden az olmas caiz deildir,
demitir. Burada eliden maksat, ahidin dilliini tesbit eden kiidir. Hkimin, dillii tesbit edene gnderdii
eli ile ahidin durumunu anlatan kii konusunda da ayn ihtilf mevcuttur.
mam Muhammed diyor ki; ahidin dilliini tesbit etmek de ahitlik hkmndedir. nk karar verme yetkisi,
dilli-in ortaya kmasna dayanr. dillik ise ancak bu kiinin tesbitiy-le ortaya ktndan birden fazla olmas
arttr. Nitekim bu kiinin dil olmas da arttr. Ayn zamanda er'i cezalar ve ksas konusunda bu kimsenin
erkek olmas da arttr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: ahidin dilliini tesbit etmek ahitlik hkmnde deildir. Bu
nedenle onda. ahitlik ederim demek art deildir. Mahkemenin karar yetkisi ile ahidin birden fazla olmas
art ise ahitlie mahsus, kys d durumlardr. ahitliin dnda uygulanmazlar.
ahitlerin dilliini gizli soruturma ile tesbit eden kiide ahitlik ehliyeti art deildir. Hatt kle dahi bunu
yapabilir. Ak soruturmada ise ahitlik ehliyeti arttr. Hassafin grne gre bunu yapan kiinin birden fazla
olmas ittifakla art koulmutur. nk bu soruturma, yalnzca mahkeme salonunda yaplmaktadr Fkhlar :
mam Muhammed'e gre. zina ahitliklerinin dilliini tesbit edenlerin drt kii olmalar arttr demilerdir.1194
Bir Fasl
ahidin ahitlik ettii meseleler ikiye ayrlr: Biri, kendi kendine kesinleebilen meselelerdir. rnein: sat,
ikrar, gasp, ldrme ve Hkim karar gibi. Shit. bunlardan birini duyduunda veya grdnde ahit klnmasa
bile ahitlik edebilir. nk bu kimse, kendi kendine kesinleebilen bir meseleyi renmitir. ahitlii yeri, ne
getirmenin art ise hdiseyi renmi olmaktr. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Ancak (olay) bilerek dorulukla ahitlik yapanlar mstesna 1195 buyurmutur. Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) de Bir eyi gn gibi biliyorsan bu konuda ahitlik yap. Yoksa vazge 1196
buyurmutur.
ahit: Ben, sattna ahitlik ederim der. Beni ahit kld demez. nk Beni ahit kld demesi yalandr.
Bir eyi perde arkasndan duymas halinde ahitlik yapmas caiz deildir. Byle bir ahitlii Hkim geersiz
sayar. nk sesler birbirine benzediinden bu konuda kesin bilgi meydana gelmemitir. (Ancak evde, grd
kiiden baka kimse bulunmadn bilerek ieri girdikten sonra kapda oturur ve kapdan baka da eve girilecek
yer bulunmad halde ierdekini grmeden ikrarn itirse bu konuda ahitlik edebilir.) nk bu durumda bilgi
meydana gelmitir.
Bz meselelerde de durum kendi kendine kesinlemez. rnein: ahitlie ahitlik etmek gibi. yle ki: Bir
kimse, baka bir kimsenin bir konuda ahitlik yaptn grrse ahitlie ahit klmadka bu hususta ahitlik
yapmas cz deildir. nk ahitlik kendi kendine kesinlemez. O, ancak mahkemeye getirilmekle kesinletiinden bakasnn istei ve teklifi ile olmas gerekir. Burada ise bu durum yoktur. (Ayn ekilde bir kimsenin,
kendi ahitliine ahit tuttuunu duyan kimse buna ahitlik yapamaz.) nk asl ahit, bu ii kendisine deil,
bakasna yklemitir.
Bir kimse, ahitlik yaptna dir kendi yazsn grrse ahitlii hatrlamadka buna ahitlik edemez. nk
yazlar, birbirine benzediinden kesin bilgi meydana gelmektedir.
Kimisi: bu grn mam Eb Hanife'ye it olduunu, dier iki mama gre ise yaz sahibinin bu konuda ahitlik
yapabildiini sylemitir.
Kimisi de, bu kimsenin ahitlik yapamayacanda ihtilf yoktur. htilf, sz konusu yaznn Hkim tarafndan
mahkeme kaytlarnda veya kendi verdii kararlar arasnda bulunmas halinde mevcuttur. nk Hkim
arivinde bulunan yazlar, onun mhr altnda olup bunlarda eksiklik ve fazlalk meydana getirilemez. Bylece
ahit, bu hususta bilgi sahibi olur.
Senetteki ahitlik ise byle deildir. nk o, bakasnn elindedir. Ayn ihtilf, ahidin, ahitlikte bulunduu
meclisi hatrlamas veya gvendii kimselerin kendisine : Seninle beraber ahitlik etmitik demeleri halinde de
mevcuttur.
1194
Zuhruf: 186. Bu yet'in tamam u mealdedir: Allah' brakp da (karlarnda el ap) dua ettikleri putlar Hi kimseye efaat edemezler.
Ancak olay bilerek dorulukla ahitlik yapanlar efaat edebilirler.
1196
Beyhaki ile Hakm'in Abdullah bn-i Abbas'tan rivayetlerine gre bu hadis yledir:
Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den ahitlii sordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Gnei gryor musun? buyurdu. Adam:
Evet, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Olay, gnei grdn gibi grdn zaman ahitlik et. Yoksa etme, buyurdu. el-Mstedrek, Ahkm c. 4. s. 98.
1195
ahit; neseb, lm, nikh, gerdee girmek ve Hkim t'yini meseleleri dndaki konularda bir eyi grmedike
ahitlik edemez. Ad geen meselelerde ise gvendii kimselerden duymas halinde ahitlik edebilir. Bu, bir
istihsnckr. Kysa gre ise caiz deildir. nk ahitlik, mahededendir. Mahede ise bilgi ile olmaktadr.
Oysa burada bilgi meydana gelmemitir. O halde bunlar da sat hkmndedirler.
stihsn deliline gre ise, bu meselelerin sebeplerini grmek, zel kimselere mahsustur. Ayrca bu meselelerle
ilgili yle bz hkmler vardr ki bunlar, asrlar getii halde varlklarn korumaktadrlar. Bylece eer
bunlarda, biribirinden iitmek yoluyla ahitlik kabul edilmezse bu, zorlua pek ok hkmn ilemez hale
gelmesine yol aacaktr.
Sat ise byle deildir. nk onu herkes iitebilir. Kald ki hit, olayn halk arasndaki hretine ahitlik
etmektedir. Bu hret ise, ya tevatr yoluyla veya gvenilir kiilerin sylemesiyle meydana gelir. Nitekim
Kudri'de byle denilmitir. Bu tr ahitlikte, bir nevi bilgi sahibi olmas iin ahide, ya dil iki erkein veya bir
erkek ile iki kadnn bilgi vermesi gerekir.
Kimisi ise: lm konusunda tek bir erkek veya kadnn haber vermesiyle yetinilir. nk lm. korkun ve
rktc bir ey olduundan onu ekseriya bir kii grmektedir Bylece bu konuda ahitlerin birden fazla
olmasm art komak biraz zorluk bulunur. Neseb ve nikh ise byle deildirler demitir. ahidin, ahitlii mutlak olarak yapmas gerekir. ayet Hkime, duyarak ahitlik yaptn sylerse ahitlii geersiz olur. Nitekim
mallar konusunda tasarrufun bir kiide olduunu grmekle maln o kiiye it olduuna mutlak ahitlik
yaplabildii halde, ahit; tasarrufa dayanarak ahitlik yaptn sylerse ahitlii geersiz olur. Bu da aynen
yledir. Eer bir kimse, birinin Hkimlik makamnda oturduunu ve dava sahiplerinin yanma girip ktklarn
grrse kiinin Hkim olduuna ahitlik edebilir. Bir erkekle bir kadnn ayn evde oturduklarm ve kar-koca
gibi birbirlerine aldklarn grmesi halinde de durum ayndr. Tpk bir mal bir kiinin tasarrufunda grmesi
durumunda olduu gibi.
Bir kimse, falancann gmldne kendisinin ahitlik ettiine veya zerinde namaz kldna ahitlik ederse bu,
hdiseyi grmek gibidir. Nitekim Hkime bunu aklamas halinde de ahitlii geerlidir. Sonra Kudr'de
istihsnn yukardaki be meseleye tahsis edilmesi, duyarak ahitliin vakf meselesinde geerli olmadn ortaya
koymaktadr. Oysa mam Muhammed'den; Bu tr ahitliin vakf meselesinde caiz olduunu syledii rivayet
edilmitir. nk yzyllar getii halde vakf kalmaktadr. Sahih olan gre gre ise, duyarak ahitlik, vakfn
kendisinde geerli fakat artlarnda geersizdir. nk hret kazanan kendisidir.
Bir kimsenin tasarrufunda bulunan bir eyin kendisinin olduuna ahitlik edilebilir.) nk tasarruf, mlkiyet
iin dayanak olan en kuvvetli delildir. Nitekim mlkiyeti salayan tm sebeplerin delili maldaki tasarruf
olduundan kendisiyle yetinilebilir.
mam Eb Ysufdan: Bununla beraber maln tasarrufta bulunana it olduuna da ahidin inanmas gerekir
dedii rivayet edilmitir.
Fkhlar; Bu gr mam Muhammed' den bu konuda yaplan rivayetin izah olabilir demilerdir. Bylece bu,
ittifakla art koulmu olur.
mam- afii ise: Tasarruf hakkyla birlikte fi'li tasarrufun da bulunmas gerekir demitir. Bza fkhlarmz
da ayn gr savunmulardr. nk tasarruf hakk, hem mlkiyet hem de veklet yoluyla olabilmektedir. Biz
diyoruz ki, fi'li tasarruf da biri vekletle br de asaletle olmak zere ikiye ayrlr.
Sonra bu meselenin eitli ekilleri vardr. yle ki: eer ahit, hem mal hem de mal sahibini grrse ahitlik
etmesi caizdir. Ayn ekilde mal sahibini grmedii halde mal snrlar ile birlikte grrse durum yine ayndr.
Bu, istihsnen caizdir. nk neseb, duymakla da sabit olduundan hakknda bilgi meydana gelmektedir. Eer
ahit, ne mal ne de mal sahibini grmezse veya sahibini grd halde mal grmezse ahitlii caiz deildir.1197
AHTLKLER GEERL OLANLARLA OLMAYANLAR BABI
1- Kr bir kimsenin ahitlii geersizdir. mam Zfer: itmeyle renilen olaylarda kr kimsenin ahitlii
geerlidir. nk bu tr olaylarda sadece iitmeye ihtiya vardr. Krn iitme organnda ise bozukluk yoktur
demitir. Bu, ayn zamanda mam Eb Hanife'den de yaplan bir rivayettir.
mam Eb Ysuf ile mam- afii ise: Olay grd srada kr deilse ahitlii caizdir. nk grme ile, bilgi
meydana gelmektedir. ahitlik ise ancak syleyerek yerine getirilir. Bir olayn tarifi de onu anlatmakla
yaplabilir. rnein: l hakknda ahitlik yapmak gibi. demilerdir. Biz diyoruz ki; ahitlii yerine getirmek,
lehinde ve aleyhinde ahitlik yaplanlar iaretle ayrmaya muhtatr. Oysa kr kii, bunlar ancak sesleriyle
ayrabilir. Bu tr ayrmada ise, ahitleri oaltmakla kanlabilen gereksiz bir phe vardr. Tarifle kiiyi anlatmak ise hazrlar iin deil ancak hazr bulunmayanlar iin geerlidir. Bylece buradaki ahitlik de er'i cezalar ve
ksas konusundaki ahitlik gibidir.
ahit, ahitlik yaptktan sonra krleirse mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bu, Hkimin karar
vermesine engel olur. nk Hkim iin delil tekil eden ahitlie ehliyetin, karar esnsmda da var olmas
gerekir. Halbuki ehliyetin yok olmasyla ahitlik geersiz olmutur. Bylece bu kii, dilsiz, deli ve Fsk gibi
olmutur. ahitlik yaptktan sonra krleen ahitlerin lmeleri veya kaybolmalar halinde ise durum byle
1197
deildir. nk lm ile ehliyetin gerei tamamlanm, kaybolmakla da ehliyet geersiz olmamtr.

2- Tevbe etse bile zina iftiras suundan ceza yemi kimsenin de ahitlii geersizdir. nk Cenb- Hak (Azze
ve Celle):
Bunlarn ahitliklerini ebediyyen kabul etmeyin 1198 buyurmutur. Hem de bunlarn ahitliklerinin kabul
edilmemesi, cezalarnn bir devam olduundan cezann asl gibi bu bakmdan tevbeden sonra devam etmektedir.
Baka bir sula ceza yemi kimsenin durumu ise byle deildir. nk ahitliin kabul edilmemesi fsklktan
trdr. Fskhk ise, tevbe ile ortadan kalkmtr.
mam afii ise: Tevbe etmesi halinde ahitlii kabul edilir. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle); Ancak tevbe
edenler mstesna buyurmakla, tevbe edenleri istisna etmitir, 1199 demitir.
Biz diyoruz ki, istisna, bundan sonraki: Ve onlar asl fasklardr 1200 ifdesine yneliktir. Veya bu istisna
Lkin mnsnda olup ncesiyle ilgili bulunmayan istisna trndendir.
3- Zina isnad suundan ceza yedikten sonra Mslman olan Gayr- mslimin ahitlii geerlidir. nk Gayr-
mslimin ahitlik hakk vardr. ahitliinin geersiz olmas ise, yedii cezann bir devamdr. Oysa Mslman
olmakla onun, yeni bir ahitlik hakk domu olur.
4- Babann, ocuu ve torunlarnn lehine, ocuun da Baba ve Annesi ile kendi dedeleri lehine yapacaklar
ahitlik geersizdir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
ocuun Babaya, Babann ocua, karnn kocaya, kocann karya, klenin efendiye, efendinin kleye ve
iinin i verene yapacaklar ahitlik geersizdir 1201 buyurmutur. Hem de ocuklar ile Babalar arasndaki
karlar birbirine baldr. Bu nedenle de birbirlerine zektlarn veremezler. Ayn nedenle ya bunlar, bir bakma
kendilerine ahitlik yapm olurlar veya bu ahitlikte thmet meydana gelir.
Ben diyorum ki, iiden maksat, Hocasnn zararn kendi zarar, menfaatini de kendi menfaati olarak kabul eden
zel rencidir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Bir evden beslenen kii, o ev iin
ahitlik yapamaz 1202 eklindeki hadsinin anlam da budur. Kimisi ise, iiden maksat, yllk veya aylk ya da
gnlk tutulan iidir. Bu ii, ahitliiyle i verene kazandrd karlar karlnda cret aldndan ahitlik
iin kiralanm gibi olur.
5- Elerden birinin, br iin yapt ahitlik de geersizdir. mam- afii ise: Ein ahitlii geerlidir. nk
mallar ve tasarruflar birbirinden ayrdr. Bu nedenle de aralarnda ksas ve bortan tr hapis cezas
uygulanmaktadr. Bu ahitlikten kazanlan menfaatlere ise itibar edilmez. nk bunlar, dolayl olarak gerekleir. Tpk alacaklnn, ifls etmi olan borlusuna ahitlik yapmas gibi. demitir.
Biz diyoruz ki; Yukardaki Hads-i erif bunu gerektirir. Hem de elerin menfatleri birbirine baldr. Ama olan
da bu olduundan e, bu ahitlii yapmakla ya bir bakma kendine ahitlik yapm olur ya thmet altnda kalr.
Alacaklnn ahitlii ise byle deildir. nk onun ahitlik konusu malda tasarruf yetkisi yoktur.
6- Ortan da ortaklk mal hakknda orta iin yapaca ahitlik geersizdir. nk ortak olduklarndan
onlardan her biri, bir bakmdan kendine ahitlik yapm olur. Ortaklk konusu olmayan bir mal hakkmdaki
ahitlikleri ise geerlidir. nk bu durumda thmet bulunmamaktadr.
7- Kardein, kardee yeenin de amcaya ahitlii geerlidir. nk bunlarn mallar ve karlar birbirinden ayr
olup hi birinin tekinin malnda tasarruf yetkisi bulunmadndan bu ahitlikte thmet yoktur.
8- Kadn gibi davranan erkein ahitlii de geersizdir. Maksat, irkin hareketlerle byle davranan kiidir.
nk byle bir kimse fsktr. Konumasnda yumuaklk ve organlarnda oynaklk bulunan kiinin ahitlii ise
geerlidir.
9- Yksek sesle alayan ve ark syleyen kadnlarn da ahitlii geersizdir. nk bunlar gnh ilemi
olurlar. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), kadnlarn ahmaka olan, at ve ark
sylemelerinden nehyetmitir. 1203
10- Haram ikileri imeyi det haline getirenin de ahitlii geersizdir. nk bu kimse, dininin yasaklad bir
ie girimitir.
11- Kularla oynayann da ahitlii geersizdir. nk bu i, gaflete neden olduu gibi bu ii yapan kimse,
kuunu uurtmak zere damna kmakla bzan yabanc kadnlarn gizli taraflarn grebilmektedir Metnin bz
nshalarnda: Tanburla oynayann denilmitir. Bu, arkc demektir.
12- Halka ark syleyenin de ahitlii geersizdir. nk o, halk byk bir gnh etrafnda toplamaktadr.
1198
Nur: 24/4
Nur: 24/5
1200
Nur sresi 4'nc yetin devamdr.
1201
Gariptir, bn-i Eb-i eybe ile Abdrrezzak bunu Kad ureyh'in sz olarak. Oulun babasna, babann oluna, kadnn kocasna,
kocann karsna, ortan -aralarnda mterek bulunan birey hakknda- ortana (eer baka bir-ey hakknda olursa caizdir.) inin,
iverene ve klenin efendisine ahitlik etmesi caiz deildir eklinde kaydetmilerdir. Feth-l Kadir c. 6 s. 477 ve Nasburraye c. 4 s. 8233
1202
Eb Dvd (ahitlii kabul olunmayanlarn bab) c. 2 s. 151. Tirmizi, ahitlikler c. 2 s. 57.
1203
Tirmizi Cabir b. Abdullah (r.a.)dan bu hadisi u ekilde nakletmitir : Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Abrrahman b. Avf'un elinden
tutup onu beraberinde evine gatrd. O srada Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in olu brahim can ekiiyordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
onu dizleri zerine koyup alad. Abdrrahman:
Y Reslallab, sen de mi alyorsun? Oysa sen alamaktan nehyedilmi-sfa, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hayr, ben alamaktan nehyedilmemisimdir. Ben ahmak olan iki sesten nehyedilmisim. Oynayan ve ark syleyen kadnn sesi ile, bir
musibet annda yozunu vurup yakasn yrtan kadnn alayp at yakmas, buyurdu. Tirmizi, Ceniz c. 1 s. 131; El Mstedrek c. 4 s. 40
1199
Fskla yol atndan er' cezas olan byk gnahlardan birini ileyenin de ahitlii geersizdir. Eteksiz
olarak hamama girenin de ahitlii geersizdir. nk avret yerini amak haramdr.
13- Rib yiyen veya tavla ve satran oynayan kimsenin de ahitlii geersizdir. nk bunlarn tm byk
gnhlardandr. Ayn ekilde bunlarla megul olduu iin namaz karann da ahitlii geersizdir. Yalnz
satran oynamak ise, ahitlie engel olan bir fsklk deildir. nk satrancn hell olduuna dir itihad
yaplmtr. Kuduri'de, rib yiyenin bu ile mehur olmas gerekir. nk insan, fasit akitler yapmaktan nadiren
kurtulabilmektedir. Fasit akitlerin hepsi ribdr.
14- Yola iemek ve yolda bir eyler yemek gibi di hareketlerde bulunan kimsenin de ahitlii geersizdir.
nk bu kimse, ahsiyetinden vazgemitir. Ayn zamanda bu tr hareketlerden utanmayan bir kimse, yalandan
da ekinmeyeceinden yalanla itham edilir.
15- Sahabe ve tabiinleri aka tahkir eden kimsenin de ahitlii geersizdir. nk onun fskl aa
kmtr. Bunu gizleyen ise byle deildir.
16- Hattabiye mezhebi mensuplar dnda, dier bid'at mezhepleri mensuplarnn ahitlikleri geerlidir. mam-
afii ise: Geerli deildir. nk bu mezheplerden olmak, fskhm en ar ekillerinden biridir. demitir.
Biz diyoruz ki; Bu mezheplerden birine bal olmak, itikat ynnden fskhktrr. Kiinin bu tr fskla
bulamas ise, bu mezhebe inanmasndan trdr. Bu nedenle de bu kii, bilerek besmelesiz kesilen hayvann
hell olduuna inanarak etini yiyen kimse gibidir. Teaml haline getirilen fskhk ise byle deildir. Hattabiler,
Rafiziler'in arlanndandrlar. Onlar, yemin ien herkese ahitlik yapmann caiz olduuna inanrlar. Kimisi ise;
bunlar, kendilerinden olanlara, ahitlik yapmann vacip olduuna inanrlar, demitir. Bylece, ahitliklerinde
thmet kesinlemitir.
17- Dinleri ayr da olsa, Zimmlerin birbirleri aleyhine yaptklar ahitlik geerlidir. mam Mlik ile mam- afi
ise: Zimminin ahitlii kabul edilmez. nk o fsktr. Nitekim Cenab- Hak (Azze ve Celle):
Asl zlimler, kfir olanlard 1204 buyurmutur. Bylece onun dediine karar vermemek gerekir. Bu nedenledir
ki onun, Mslman bir kimse aleyhindeki ahitlii geersizdir. Bylece o da mrtedi hkmndedir. demilerdir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, Hristiyanlarn birbirleri aleyhine ahitlik
yapmalarna izin verdii rivayet edilmitir. 1205 Hem de, Zimm, hem kendi hakknda hem de kk ocuklar
hakknda tasarruf yetkisine sahip olduundan kendi benzerleri aleyhine ahitlik yapabilenlerden olur. itikat
ynnden fsklk ise, ahitlie engel deildir. nk bu kimse, kendi dinine gre haram olduuna inand
ilere bulamaz.
Yalan ise, btn dinlerce haram klnmtr. Mrted ise byle deildir. nk onun tasarruf yetkisi yoktur.
Zimmnin, Mslman bir kimse aleyhindeki ahitlii de byle deildir. nk o, Mslman hakknda tasarruf
yetkisine sahip deildir. Bir de Zimm, Mslmann hkimiyetine fkelenerek kendisine iftira edebilir. Btl
dinler ise, ayr olsalar bile biri, tekine egemen olmadndan kendilerini birbirine iftira etmeye sevk edecek
fkelenme yoktur.
18- Bizimle sava halinde bulunan gayr- mslimin, Zimmi aleyhindeki ahitlii geersizdir. Allah daha iyi bilir
ya... Maksat, gvence verilen sava halindeki gayr- mslimdir. nk o, Zimmi hakknda tasarruf yetkisine
sahip deildir. Zira Zimmi, bizim lkemiz halkndan olduundan ondan stndr. Bu arada Zimmnin, sava
halindeki gayr- mslim aleyhindeki ahitlii geerlidir. Tpk Mslmann, hem onun hem de Zimm
aleyhindeki ahitliinin geerli olmas gibi.
19- Ayn lkeden olmalar halinde gvence verilen gayr- mslimlerin birbirleri aleyhindeki ahitlikleri
geerlidir. Rum ve Trk gibi iki lkeden olmalar halinde ise geerli deildir. nk lkelerin ayr olmas,
birbirleri hakknda sahip olduklar tasarruf yetkisini ortadan kaldrr. Nitekim ayn durum, birbirlerinin
miraslarna konmalarna da engel olmaktadr. Zimmi ise byle deildir. nk lkemiz halkndandr. Gvence
verilen gayr- mslim ise bu durumda deildir.
20- Byk gnhlardan saknmas halinde, kk gnhlar ilese bile iyilikleri ktlklerinden fazla olan bir
kimsenin ahitlii geerlidir. ahitlikte aranan dillik vasfnn sahih olan tarifi budur. nk btn byk
gnhlardan kanm olmak gerekir. Daha sonra da, sylediimiz zere iyilik ve ktlklerden, ok olan taraf
dikkate alnr. Kk gnh ise, ahitlikte art koulan dillii bozmadndan dini bir hkm olan ahitliin de
geersizliine yol amamaktadr. nk btn kk gnhlardan saknmay art komak, haklarn korunmas
iin ak tutulan ahitlik kapsnn kapanmasna neden olur.
21- Snnet olmayann ahitlii geerlidir. nk bu, dillie zarar vermemektedir. Ancak dinle alay etmek
maksadyla snnet olmamsa ahitlii geersizdir. nk bu davranyla dilliini kaybetmitir.
22- Enenmi olan kimsenin de ahitlii geerlidir. nk Hz. mer, enenmi olan A1kame'nin ahitliini kabul
etmitir. 1206 Bir de bu, bir kimsenin bir organnn haksz olarak kesilmesi demek olduundan tpk elinin
1204
Bakara: 2/254
Bu lfzla gariptir. bn-i Mcei Cbir b. Abdullah'tan bu hadisi Peygamber Etendimiz (s.a.v.) Ehl-i kitabn birbirleri aleyhine
ahitliklerini kabul etmitir eklinde rivayet etmitir. Eb Davud'a ayrca buna yahudllerle ilgili olarak bir rnek kaydetmitir. bn-i Mcei,
Ahkm -Ehli kitabn birbirlerinin aleyhine ahitlikleri bab. c. 2 s. 173; Eb Dvd c. 2 s. 256.
1206
Eb Nuaym'n (El Hilye)de anlatt bu hikye yledir :
Dvud adndaki adam Kudme'nin iki itiine ahitlik etti. Hz. mer (r.a):
Seninle beraber baka ahit de var m? diye sordu. Davud:
1205
kesilmesi hkmndedir.
23- Zina ocuunun ahitlii de geerlidir. nk Baba ve Annenin fskh, ocuun fskhn gerektirmez.
Nasl ki mslman olmayan anne ve babann da mslman olan ocuklarna bir zarar yoktur.
mam Mlik ise: bu kiinin, zina konusundaki ahitlii geersizdir. nk o, bakalarnn da kendisi gibi zina
ocuklar olmalarn istediinden thmet altnda kalr, demitir. Biz diyoruz ki; dil kii, bunu tercih etmez ve
istemez. Burada sz konusu olan da dil kimsedir.
24- ift cinsiyetti kimsenin ahitlii de geerlidir. nk o, aslnda ya erkektir ya kadndr. Hangisi de olsa,
ahitlii nass ile geerlidir.
25- ilerin ahitlii de geerlidir. Btn Fkhlara gre, buradaki iilerden maksat, Padiahn emrinde alan
iilerdir. Yoksa iiliin kendisi fsklk deildir Ancak hakszla yardmc olurlarsa ahitlikleri geersiz olur;
Kimisi ise: ii halk arasnda erefli ve ar bal bir kimse olup konumalarnda samalamyorsa -Fsk
hakknda mam Eb Ysufdan rivayet edildii' zere- bu kimsenin ahitlii geerlidir. nk o, erefli
olduundan ahsiyetini korumak iin yalana kalkmamakta, arl olduu iin de yalanc ahitlik iin kiralanamamaktadr.
26- ki kii bahalarnn hir kimseyi vsi t'yin ettiine ahitlik ederlerken o kimsede bunu iddia ediyorsa bu
ahitlik stihsnen geerlidir, etmiyorsa geersizdir. Kysa gre ise, Vsi iddia etse bile bu ahitlik geersizdir.
Ayn ekilde kendilerine bir mal vasiyet edilen iki kii veya lden alacakl olan veya lye borlu olan iki
kiinin bu konudaki ahitlikleri ile lnn kendileriyle beraber u adam da vsi t'yin ettiine dir ahitlik yapan
iki Vsinin ahitlii de caiz deildir. nk bu, ahidin, kendine ahitlik yapmas demektir. Nitekim bu ahitlikle
salanan menfaat kendisine aittir.
stihsna gre ise, lmn malm, kiinin de vasilie talip olmas halinde Hkim, onu Vsi t'yin edebilir. Bu
ahitlik ise, Vsiyi t'yin hususunda Hkime yeterli delildir. Yoksa bu ahitlikle herhangi bir hak sabit olmaz. Bu
nedenle de bu ahitlik, kur'a hkmndedir, ki Vsi, beraberlerinde nc bir kiinin dahs bulunduunu ikrar
ederlerse Hkim, ncy t'yin edebilir. nk her iki vsi, kendi ikrarlar gerei tasarruftan ciz kalmlardr.
lmn malm olmamas ve vsilerin vasilii inkr etmeleri halinde ise Hkim, Vsi t'yin edemez. Bu nedenle
de bu durumda vsi t'yinini gerektiren delil ahitlik olur. lye borlu olduklarn ikrar eden iki kiinin bu
konudaki ahitlikleri lm malm olmasa bile geerlidir. nk bunlar, kendi aleyhlerinde ikrarda
bulunduklarndan lm, onlarn kendi haklarndaki bu ikrarlaryla kesinlemektedir.
Eer iki kii, hazr bulunmayan babalarnn, falancay Kfe'deki borlarn almaya vekil kldna ahitlik
ederlerse bu durumda, vekil olacak kii, kabul veya inkr etsin bu kiilerin ahitlii geersizdir. nk Hkim,
hazr bulunmayan bir kiiye vekil t'yin edemez. Vekilliin sabit olmas ise, bu iki kiinin ahitliine baldr.
Oysa bu kiilerin ahitlii vekillii ortaya koyamaz. nk thmet altndadrlar.
Hkim, davac ahitlerin ehliyetsiz olduklarna dir ahitlii dinlemez ve buna karar vermez. nk fasklik
Hkimin karar veremedii hususlardandr. Nitekim, kii, tevbe ile fsklktan kurtulduundan Hkimin bu
konudaki karan balayc ve daimi olamamaktadr. Hem de bu ahitlik, gizlenmesi vacip olan sim ifa etmektir.
Halbuki sr yaymak, gnh olup ancak haklar korumak iin vki zaruret halinde buna ruhsat verilebilir. Bu
zaruret ise, karar verilebilen konularda geerlidir. (Ancak bu ahitler, davacnn bunu ikrar ettiine ahitlik
ederlerse bu ahitlik geerlidir.) nk ikrar hakknda karar verilebilir.
Daval, davacnn ahitleri kiraladna dir delil getirirse kabul edilmez. nk bu, mesnetsiz olarak ahitlerin
ehliyetsizliklerine ahitlik etmektir.
ahitlerin kiraland hususu, ehliyetsizlii destekleyici bir husus olmakla beraber bunun ispat iin hasm olacak
kimse bulunmamaktadr. nk bu hususta dvl olan kii, hasm durumunda deildir. Fakat eer davh;
davacnn ahitlik yapmalar iin ahitlere on dirhem dediini, ve bu dirhemleri de onun elindeki kendi
malmdan demitir diyerek bu konuda getirdii delil geerlidir. nk o, bu konuda hasmdr. Bu iddiaya
binen ahitlerin ehliyetsizlii de ortaya kar. Ayn ekilde dvl, delil getirerek aleyhinde haksz ahitlik
yapmamalar iin davac hitleriyle belli bir miktar para zerinde anlatn ve bu paray kendilerine dediini,
ancak kendilerinin buna ramen davacya ahitlik yaptklarn iddia eder ve dedii paray kendilerinden geri
isterse getirdii delil geerlidir.
Bu nedenle biz: davh, davac ahidinin kle veya zina isnad suundan ceza yediini veya iki itiini veya zina
iftiracs veya davacnn orta olduuna dir delil getirirse getirdii delil geerlidir.
Bir kimse, ahitlik edip henz yerinden ayrlmadan, ben, ahitliimin bir ksmnda hata yaptm dedii takdirde,
eer bu, dil bir kimse ise ahitlii caizdir. Yni sylemem gereken bir eyi unutarak veya olmayan bir eyi
ekleyerek hata yaptm derse durum byledir. nk ahit, Mahkeme meclisinin mehabetinden byle durumlarla
karaabildiinden bu, ak bir zr olmaktadr. Bu nedenle annda telfi edilmesi ve ahidin dil olmas
Hayr, dedi Hz. mer (r.a.) :
Senin bu ahitliin cezalandrlman gerektirir, dedi. Davud:
Senin kaynbiraderin kiyi isin de ben cezalandrlaym yle m? dedi. Bunun zerine, enenmi olan Alkame adndaki adam:
Enenmi olan kimsenin ahitlii geerli midir? diye sordu. Hz. mer (r.a.):
Enenmi olan kimseye ne olmutur ki ahitlii kabul edilmesin, dedi. Alkame :
yle ise ben de ahidim ile o adam iki ile kustu, dedi. Hz. mer (r.a.) :
Tamam dedi ve Kudmye iki cezasn verdi. Nasb-rraye c. 4 s. 86
halinde ahitlik geerli olur. Ancak meclisten kalktktan sonra dner ve hata yaptm derse durum byle deildir.
nk bu hareket, hakikati rtbas etmek ve hainlik yapmak zere davac lehine ifde deitirdii phesini
uyandrdndan ihtiyatl olmak gerekmektedir. Hem de meclis ayn olduunda sonradan eklenen ifde asl
ahitlie katlr. Bylece ifdenin tm tek bir konuma gibi olur. Meclislerin ayr olmas halinde ise durum
byle deildir.
er' cezalarn veya nesebin bir ksmnda hata meydana gelmesi halinde de durum ayndr. Eer ifdedeki
deiiklik, phe uyandrc mhiyette ise durum byledir. Yok eer byle bir durum yoksa ahit dil olduktan
sonra meclisten kalksa bile ifdeyi tekrarlamakta bir beis yoktur.
rnein: ahitlik szn veya bunun yerine geecek bir sz unutmas gibi. mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf dan: ahit dil ise, ayr mecliste ifdeyi dzeltmesi halinde de sz geerlidir, dedikleri rivayet edilmitir.
Ancak asl olan bizim dediimiz gibidir. Allah doruyu en iyi bilendir.1207
AHTLKTE HTLFA DME BABI
1- ahitlik, davaya uygun ise geerli, uygun deilse geersizdir. nk konaklarnda davann ahitlikten nce
meydana gelmesi ahitliin, geerli olmasnn artdr. Bylece ahitliin davaya uygun olduu durumlarda dava
daha nce meydana gelmekte iken ahitliin davaya uygun olmad durumlarda ise dava ahitlikten nce
meydana gelmemektedir.
mam Eb Hanife'ye gre, her iki ahidin ifdesinin sz ve mn bakmndan ayn olmas gerekir. yle ki:
ahitlerden biri, bin dirheme br de iki bin dirmehe ahitlik ederse, mam Eb Hanife'ye gre bu ahitlik
geersizdir. Dier iki mama gre ise, davac iki bin dirhem dava ediyorsa ahitlik, bin dirhem iin geerlidir.)
Ayn ekilde ahitlerden birinin yz, brnn, ikiyz veya birinin bir talk, brnn iki talk ya da birinin bir
talk brnn talk demesi halinde de durum ayndr.
ki mam diyorlar ki: her iki ahit de bin dirhem veya bir talk zerinde birlemilerdir. Fazlal ise yalnz bir
ahit sylemitir. O halde yalnz birinin syledii fazlalk deil ikisinin de birletii miktar kesinleir. Bylece
bu, bir ahidin bin dirhem, brnn se binbeyz dirhem demesi gibi olur.
mam Eb Hanife ise diyor ki: ahitler, szde ihtilfa dmlerdir. Szdeki ihtilf ise mnda da ihtilf
olduunu gsterir. nk mny ifde eden szdr. yle ki; bin kelimesi, iki-bin anlamnda kullanlamaz. Tam
tersine bu iki ifde birbiriyle elien ayr iki cmle olduundan her biri iin bir kii ahitlik yapm olur. Bu
nedenle bu, paralarn cinsi konusunda deiik ifde vermeleri gibi olur.
2- ahitlerden biri, bine br ise binbeyze ahitlik eder ve davac da binbeyz dava ediyorsa ahitlik bin
dirhem iin geerlidir. nk her iki ahit hem sz hem de mn bakmndan bin dirhem zerinde
birlemilerdir. nk bin ile beyz birbirine atfedilen iki ayn szdr. Atf ise kendisine atf yaplan takviye
eder. Bir talk ile bir buuk talk ve yz ile yzelli de byledir. On ile onbe ise byle deildir. nk aralarnda
atf harfi bulunmadndan bin ile ikibin gibidirler.
3- Eer davac, benim falancada sadece bin dirhem alacam vardr derse. ahidin, alacan binbeyz dirhem
olduuna dir ahitlii geersizdir. nk davac, ahitlik konusu maln miktar hususunda onu yalanlamtr.
Davacnn, bin dirhemin dnda bir ey istememesi de byledir. nk burada asl olan yalanlama olduundan
dava ile ahit ifdesinin uzlatrlmas gerekir.
ayet davac; Ondaki alacam daha nce binbeyz iken be-yz almtm veya balamtm derse ahitlik
geerli olur. nk bu durumda dava ile ahit ifdesi arasnda uzlama meydana gelmitir.
Her iki ahit de bin dirheme ahitlik eder ve onlardan biri; borlunun, beyz dediini sylerse bindeki
ahitlikleri geerlidir. nk bu hususta birlemilerdir. Ancak beyznn dendiini syleyen ahidin bu sz
dinlenmez. nk bu, tek kiinin ahitliidir. Ancak baka biri de bu hususta onunla beraber ahitlik ederse sz
dinlenir.
mam Eb Ysuf dan: Alacan beyz olduuna karar verilir. nk beyzn daha nce dendiini syleyen
ahit, alacan yalnzca beyz olduuna ahitlik etmi olur, dedii rivayet edilmitir. Buna kar olan grn
gerekesi ise, yukarda akladmz gibidir. Beyzn dendiini bilen ahidin, dvl beyz aldn ikrar
etmedike alacan bin dirhem olduuna ahitlik etmemesi gerekir. Bylece hakszla yardma olur.
Cami'us-Sair'de: ki kii, falancann bin dirhem borcu olduuna ahitlik ettikten sonra onlardan biri, borlunun
bu borcu dediini sylerse borla ilgili ahitlik geerlidir. nk borcun varl konusunda ikisi de
birlemiken daha nce de akladmz zere dendiine sadece biri ahitlik etmektedir. Tahavi,
Fkhlarmzdan bu ahitliin geersiz olduunu sylediklerini rivayet etmitir. Bu, fmam Zfer'in de
grdr. nk davac, borcun dendiini syleyen ahidi yalanlamtr. Biz diyoruz ki; bu, ilk ahitlie konu
olan borla ilgili bir yalanlama deildir. ahitlik yaplan konu ile ilgili olmayan yalanlama ise, ahitliin
geerliliine engel deildir.
4- ki ahit, falancann Zeyd'i Kurban bayramnda Mekke'de, dier iki ahit de onu Kfe'de ldrdne ahitlik
eder ve Hkim huzurunda bir araya gelirlerse Hkim, her iki ahitlii de geersiz sayar. nk ahitliklerden
birinin yalan olduu muhakkaktr. Bu arada bunlardan biri, brne tercih edilemez. ayet bu ahitliklerden biri
1207
daha nce yaplr ve ona gre karar verildikten sonra br yaplrsa sonradan yaplan ahitlik geersizdir.
nk birinci ahitlik, kararla birlemekle tercih edilir duruma geldiinden ikinci ahitlikle bozulmaz.
ki kii, bir kimsenin bir inek aldna ahitlik eder, fakat renginde ihtilf ederlerse hrszn eli kesilir. ayet biri,
inei br se kz aldnda ahitlik ederse hrszn eli kesilmez. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir.
Dier iki imam ise: her iki durumda da hrszn eli kesilir, demilerdir.
Kimisi ise: bu ihtilf, siyahlk ve beyazlk gibi renklerde deil, siyahlk ve krmzlk gibi birbirine benziyen
renklere mahsustur, demitir. Kimisi de: bu ihtilf, btn renklerde vardr, demitir.
ki mam diyorlar ki: siyah hayvan almak ile beyaz hayvan almak ayn eyler olmadndan hrszlklarn her
biri iin iki ahit bulunmamtr. O halde gaspta olduu gibi burada da karar verilmez. Kald ki er'i ceza
konusunda karar verilmemesi daha evldr. Bylece bu da, ahitlerin, hayvann erkeklik ve diiliinde ihtilf
etmeleri gibi olur.
mam Eb Hanife ise diyor ki: ki ahidin ifdesini uzlatrmak mmkndr. nk hrszlk olaylar geceleyin
uzaktan grlmektedir.
Renkler ise ,ya birbirine benzemekte veya ayn hayvanda bulunmaktadr. yle ki; Siyahlk hayvann bir
tarafnda olur ve onu bir ahit grr, beyazlk da hayvann dier tarafnda olur ve onu da teki ahit grr. Gasp
ise byle deildir. nk o, gndzleyin yakndan grlr.
Erkeklik ve diilik ise ayn hayvanda bir arada bulunmaz. Ayrca hayvann erkeklik ve diiliini renmek iin
onu yakndan grmek gerektiinden bu iki durum birbirine kartrlmaz.
Bir kimsenin bir baka kimseden bin dirheme bir hayvan satn aldna ahitlik eder, baka biri de hayvan
binbeyze aldna ahitlik ederse ahitlik geersizdir. nk ahitlikten maksat, sat akdinin yapldn
ispatlamaktr. Bedelin deiik olmas ise, akdin de deiik olmasna yol amaktadr. Bylece ahitlie konu olan
iki akit meydana gelmekte ve her akit iin iki ahit bulunmamaktadr. Hem de davac, ahitlerden birini
yalanlam olur. Satcnn davac olmas halinde de durum ayndr. Akladmz nedenle, davacnn, az veya
ou dava etmesi arasnda bir fark yoktur.
Davac kr olmak zere bir mal karlnda yaplan Hul meselesi ile davac, katil olmak zere kastl ldrme
meselesinde yaplan ahitlikte de ayn durum vardr. nk maksat, ihtiya duyulan akdi ispatlamaktr. Syet
dava baka taraftan yaplrsa bu, daha nce akladmz hususlarda bor akdi gibi olur. nk bu takdirde
katilin balanmas ile talk, hak sahibinin ikraryla kesinletiinden ortada sadece borla ilgili dava
kalmaktadr.
Rehin meselesinde ise; eer davac mal rehne koyan ise ahitlik geersizdir. nk onun rehinde bir pay
bulunmadndan ahitlik davsz kalr. Yok eer davac, rehni alan ise, bu da bor davas gibidir. cr
meselesinde ise eer dava, kira sresinin balangcnda almsa bu da sat akdi gibidir. Yok eer davac,
kiraya veren olur ve dava, srenin bitiminde alrsa bu, bor davas gibidir.
Nikh ise, sthsnen bin dirhem ile caizdir. Her iki mam ise: bu htilafl ahitlik, nikhta da geersizdir
demilerdir. Emali'de ise, mam Eb Ysufun gr mam Eb Hanife'nin gryle beraber zikredilmitir.
mam Eb Hanife ise diyor ki; Nikh meselesinde mal, akdin aslndan deildir. Nitekim nikhta asl olan, kadn
ile erkein birbirine hell olmalar, aralarnda evlilik bulunmas ve mehrin, kadnn mal olmasdr. Kald ki
akdin aslnda ihtilf yoktur. Bu nedenle akit kesinleir. Sonra, akdin aslnda bulunmayan bir hususta ihtilf
meydana geldiinde her iki ahidin birletikleri aza karar verilir.
Sahih gre gre; her iki ahidin syledii mallarn azn veya ounu dava etmek ayndr. Sonra denilmitir ki,
imamlar arasndaki sz konusu ihtilf, kadnn davac olduu durumda mevcuttur. Kocann, davac olduu
durumda ise anlan ahitliin geersizlii hususunda ittifak vardr. nk bazen kadnn gayesi mal olduu halde
kocann gayesi devaml olarak akdin gereklemesidir.
Kimisi ise: her iki durumda da imamlar arasnda ihtilf vardr. demitir. En shhatli gr de budur. Gerekesi
ise, yukarda akladmz gibidir. Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir.1208
Bir Fasl, Mirasla lgili ahitlik

1- Bir kimse, ak delil getirerek herhangi bir evin len babasna it olduunu ve elinde bulundurana emnet
veya dn olarak verdiini sylerse evi alr ve bu konuda kendisinden babasnn ldne ve evi kendisine
miras braktna dir delil istenmez. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre fkh kural olarak ahitler,
murisin ldne ve mal vrise miras braktna ahitlik etmedike malm murise it olduunun sabit olmasyla
vrisin olduuna karar verilemez. mam Eb Ysuf'a gre ise durum byle deildir.
O, yle der: murisin mlkiyeti demek vrisin mlkiyeti demek olduundan murisin mlkiyetine ahitlik etmek,
vrisin mlkiyetine ahitlik etmek demektir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: vrisin mirastaki mlkiyeti yeni bir mlkiyettir. Nitekim fakir olan
murise verilen sadakay zengin olan vrisin almas caizdir. O halde mlkiyetin vrise getiine ahitlik edilmesi
1208
gerekir, demilerdir. Ancak mlkiyetin kesin olarak vrise gemesi iin maln, lm esnasnda murisin
mlkiyetinde olduuna ahitlik edilmesiyle iktifa edilmitir. Aklayacamz zere murisin bir maldaki tasarruf
hakk konusunda da bununla iktifa edilmitir. Kudri'deki meselede de tasarrufla ilgili ahitlik mevcuttur. nk
mal dn veya emnet olarak alan ile kiracnn maldaki tasarruflar mal sahibi-nin tasarrufu yerindedir. Bu
durum ise, maln ekilip tanmasna ihtiya brakmamaktadr.
Eer ahitler, bir evin len bir kimsenin tasarrufunda olduuna, lrken de bu tasarrufun var olduuna ahitlik
ederlerse ahitlikleri caizdir. nk zminlik nedeniyle maldaki tasarruf, mlkiyete dnr. Murise tasarruf
hakkn verenin bilinmemesiyle de mala zmin olunur ve bylece mal. onun mlkiyetine gemi olur. Bu
nedenle tasarrufla ilgili ahitlik, maln lm esnasnda murisin mlkiyetinde olduuna ahitlik etmek gibidir.
2- Evi tasarrufunda bulunduran sa br kiiye kar ahitler, evin bir ka aydan beri davacnn tasarrufunda
bulunduunu sylerlerse ahitlikleri geersizdir. mam Eb Ysuf ise: geerlidir nk tasarruf da tpk mlkiyet
gibi bir haktr. Nitekim ahitler, evin, davacnn mal olduuna ahitlik etselerdi ahitlikleri geerli olacandan
bu da yledir. Bylece bu ahitlik, davalnn evi davacdan aldna ahitlik etmeleri gibi olur, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre ise; burada ahitlik, belirsiz bir hususta yaplmtr. nk tasarruf, sona eren bir hak olduu gibi, mlkiyet, itimat ve zminlik gibi ksmlara ayrlr. Belirsiz bir eyin
iadesine karar vermek ise imknszdr.
Mlkiyet ise; malm olduu gibi eitleri de yoktur. Mal davacdan almann durumu da byle deildir. nk
bu, malm bir durum olduu gibi hkm de malmdur. Bu hkm, mal geri vermenin vacip olduudur. Hem
ahitlik konusudur. Oysa sylemek, grmek kadar kesin olamaz. ayet daval, bu iddiay ikrar ederse ev,
davacya verilir. nk ikrar edilen maldaki belirsizlik ikrarn sahih oluuna engel olmamaktadr Eer iki ahit,
davalnn, evin daha nce davacnn tasarrufunda olduunu ikrar ettiine ahitlik ederlerse ev davacya verilir.
nk burda ahitlik konusu olan ikrardr. krar ise bilinen bir husustur.1209
AHTLK ZERNE AHTLK BABI
phe ile kalkmayan her hakta ahittik zerine ahitlik yapmak caizdir. Bu, istihsnen caizdir. nk buna
iddetle ihtiya vardr. Nitekim asl ahit bz engellerden tr bazen ahitlik yapamamaktadr.
Bununla beraber, ahitlik zerine ahitliin caiz olmamas, haklarn kaybolmasna yol aacaktr. Bu nedenle biz,
ahitlik zerine ahitliin caiz olduunu sylyoruz. Bu, bir ka panitlik eklinde de olsa caizdir. Ancak bu
ahitlikte ya asil ahitliin yerine gemesi veya, ihtimal paynn fazla olmas bakmndan phe unsuru mevcuttur. Oysa, asil ahitleri, oaltmak suretiyle bundan kanlabilir. Bu nedenle bu ahitlik, er'i cezalar ve ksas
gibi pheyle ortadan kalkan hkmlerde geersizdir.
ki kiinin, iki asil ahidin ahitliine ahitlik etmesi caizdir. mam- afi ise: Bu ahitliin ancak her asil
ahide iki ahit olmak zere drt kiiyle caizdir. nk buradaki ki ahit, bir asil ahidin yerine gemektedir
Bylece bunlar, ahitlikte kadn gibidirler. demitir.
Biz diyoruz ki; Hz. Ali:1210 Bir kiinin ahitliine ancak iki kii ahitlik edebilir. demitir. Hem de asil ahidin
ahitliini ak.tarmak, bir haktr. Bylece bunlar, srayla iki hakka ahitlik etmi olacaklarndan ahitlikleri
geerlidir.
Bir kiinin, yalnz bir ahidin ahitliine ahitlik etmesi geersizdir. Bu, ayn zamanda mam M1ik'e kar bir
delil olan. Hz. Ali'den yaptmz rivayet gereincedir. Hem de bu ahitlik, bir hak meselesi olduundan
ahitlerin gereken sayda olmalar lzmdr.
ahitlie ahitlik yle yaplr: Asil ahit, kendi ahidine; Falanca olu falancann, u hususu ikrar ettiine ve
beni kendine ahit kldna ahitlik ediyorum. Sen de bu ahitliime ahit ol der. nk ahit ahidi, asil
ahidin vekili durumunda olduundan, daha nce de getii zere ahitliin kendisine yklenmesi ve vekil
klnmas gerekir.
ahit ahidi, ahitlii mahkeme meclisine gtrebilmek iin bu ahitlii Hkim huzurunda yapaca ahitlik gibi
yapmas gerekir.
Beni kendine ahit kld dememesi halinde de ahitlik caizdir. nk kendisine, ahit ol denmese bile
bakasnn ikrarn duyan kimsenin bu konuda ahitlik yapmas caizdir. ahit ahidi, ahitlik yaparken yle
der: Falancann, yannda u hususu ikrar ettiine ahitlik yapan Zeyd'in, beni bu hitliine ahit kldna ve
bana bu ahitliime ahit ol, dediine ahitlik ediyorum. nk, ahit ahitliinde, ahit ahidinin ve asil
ahidin ahitliiyle ahitliin, ahit ahidine ykletildiinden sz edilmesi gerekir. Bu ahitliin, hem yukardaki
ifdeden daha uzun hem de daha ksa ifde ekli de vardr. Ancak ilerin en iyisi, orta halli olandr.
Falanca, beni kendine ahit kld, diyen kimse, benim ahitliime ahit ol, demedike onu duyan, ahitliine
ahitlik yapamaz. nk ahitliin, ahit ahidine ykletilmesi gerekir. Bu, mam Muhammed'in grne
aka uymaktadr. nk ona gre, hem ahit ahitlerinin hem de asil ahitlerin ahitliiyle karar verilebilir.
1209
Gariptir. Abdurrezzak (Musannef tade Hz. Ali (r.a.)'dan: lm kimsenin ahitliine ancak iki kiinin ahitlik etmesi geerlidir diye
sylediini kaydederken, bn-i eybe de (Musannef'inde) a'bi'den :
Bir kimsenin ahitliine ancak iki kii ahitlik edebilir diye sylediini kaydetmitir. Narburraye c. 4 s. 87
1210
Nitekim, bir hakkn talebi halinde zminlikte ortaktrlar. Bu, ayn zamanda mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf'un grlerine de uymaktadr. nk onlara gre de delil olmas iin asil ahitlerin ahitliklerini
Mahkeme meclisine aktarmak gerektiinden delil olacak bu ahitliin ahit ahidine ykletilmesi gerekir.
Asil ahitler, lmedike veya gnlk ve daha fazla mesafe uzaklkta bulunmadka veya Hkim huzuruna
gelemeyecek kadar ar hasta olmadka ahit ahidinin ahitlii geersizdir. nk ahitlie ahitlik, ihtiya
iin caizdir. htiya ise, ancak asil ahidin ahitlik yapamamas durumunda mevcuttur. Nitekim saydmz
nedenlerle bu durum gereklemektedir. Bu arada er' sefer sresini nazara almamzn nedeni, asil ahidin
ahitliine engel olan gerek nedenin mesafe uzakl olmasdr. Anlan sefer sresi ise, hkmen uzak kabul
edilir. Nitekim, bz din hkmler, bu sefer sresine baldr. Sz konusu ahitlik meselesi de ayn durumdadr,
imam Eb Ysuf dan : Bir kimse, sabah ahitlik yapaca yerden akama kadar evine varamyorsa bu durumda
halkn haklann korumak iin ahitlie ahit tutmak caizdir, dedii rivayet edilmitir.
Demilerdir ki; birinci gr, daha uygun, kinci gr ise, daha acmaldr. Fakih Ebl-Leys de ikinci gr
benimsemitir.
ahit ahitlerinin asil ahitlerin dil olduklarn sylemeleri caizdir. nk ahit ahitleri buna ehildirler. Ayn
ekilde, ahitlik yapan iki kiiden birinin, brnn dil olduunu sylemesi de caizdir. nk bu durumda olsa
olsa bunu syleyen ahit iin, arkadann ahitliiyle beraber kendi ahitliine gre karar verilmesi avantaj
vardr. Kald ki. dil bir kimse, kendi ahitliinde olduu gibi bakasnn ahitliiyle ilgili sznde de byle bir
eyle itham edilemez. Nasl edilsin ki?.. Arkadann ahitlii reddedilse bile onun kendi hakkndaki sz
geerlidir. Bu nedenle de itham sz konusu deildir.
ahit ahitleri, asil ahitlerin dil olduklarn sylemezlerse bu caizdir, ancak Hkim, durumlarm inceler. Bu
imam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise: Bu durumda ahitlikleri geersizdir. nk adaletsiz ahitlik
yaplamaz. O halde ahit ahitleri, asil ahitlerin dil olduklarn bilmedikleri takdirde ahitlii aktaramazlar. Bu
nedenle de ahitlikleri geersizdir, demitir.
mam Eb Ysuf diyor ki: ahit ahitlerine den grev, asil ahitlerin dil olduklarn sylemek deil, ahitlii
aktarmaktr. nk dil olup olmadklarn bilmeyebilirler. Ancak ahit ahitleri ahitlii aktarrken Hkim, asil
ahitlerin dilliklerini aratrr. Tpk asil ahitlerin bizzat gelip ahitlik yapmalar durumunda olduu gibi.
Asl ahitler, ahitlii inkr ederlerse ahit ahitlerinin ahitlii geersizdir. nk iki tarafn syledikleri
arasnda eliki bulunduundan bu ahitlikte art olan, ahitlii ahit ahitlerine ykletme gereklememitir.
Eer iki kii, dier iki kiinin, falanca kabileden plan, falann kz falancann bin dirhem borcu olduuna dir
ahitliklerine ahitlik eder ve kadn tandklarn sylediklerini sylerler, ancak davcmn getirdii kadn iin
dvlnn bu kadn olup olmadn bilmediklerini sylerlerse bu durumda davacya: bunun falanca kadn
olduuna ahitlik edecek iki ahit getir denilir. nk ahitlerin, kadn tandklarna dir ahitlik
gereklemitir. Ancak davac, hazr olan kadndan hak talep etmektedir. Oysa borlu olan, baka bir kadn
olabilir. O halde bu kadnn, asil ahitlerin dedikleri ekilde tannmas gerekir. Bu meselenin bir benzeri de ahitlerin, snrlar belli bir maln snrlarn syliyerek satldna ve alcya verildiine ahitlik etmeleridir. Bu
durumda, davalnn elinde bulunan maln sylenen snrlarla snrl olan maln kendisi olduuna ahitlik edecek
dier iki ahidin daha bulunmas gerekir.
Davalnn, ahitlerin' belirttii snrlarn kendi tasarrufundaki maln snrlar olduunu inkr etmesi halinde de
durum ayndr.
Hkimin Hkime bu konuda yazd yaz da ahit ahidi ifdesi gibidir. nk bu yaz ahitlie ahitlik
anlamndadr. Ancak Hkimin, diyaneti kmil, yetkisi de tam olduu iin tek bana meseleyi aktarabilmektedir.
ahitlik ve Hkim yazs meselelerinde ahitler, kadn zel kabilesine nisbet etmedike Temim kabilesinden
deseler de bu caiz deildir. nk burada kadn tarif etmek gerekir. Tarif ise, genel olan Temim kabilesine
nisbetle gereklemez. nk bu kabile saylamayacak kadar oktur. Bu tarif ancak kadn zel kabilesine nisbet
etmekle gerekleir.
Kimisi, Feraneli kadn demek genel, zcndl kadn demek ise zel bir nisbettir demekte, kimisi ise,
Semerkantl ve Buhral demek genel bir nisbettir, derken kimisi de, kk sokaa nisbet etmek zel, byk
mahalleye ve ehire nisbet etmek ise geneldir, demitir. Sonra tarif, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre uzak dedeyi zikretmekle kesinleirken mam Eb Ysuf'a gre asl olan, tarifin bu ekilde
kesinlemediidir. Bylece zel kabileyi zikretmek, dedeyi zikretmek gibidir. nk bu kabile uzak dedenin
adn tadndan yakm dede hkmnde kabul edilmitir. Allah (Azze ve Celle) en iyi bilendir.1211
Bir Fasl
mam Eb Hanife: Ben, yalanc ahidi arda tehir ederim, fakat cezalandrmam, derken dier iki mam: Biz,
onu dayakla incitir ve hapsederiz, demilerdir. Bu, mam- afii'nin de grdr. Her iki tmam diyorlar ki: 1212
1211
1212
bn-i eybe (Musannef)'inde (er'i cezalar bab) Velid b. Eb Mlik'ten, Hz. mer'in am tarafndaki valilerine yalanc ahit hakknda
Hz. mer'den, yalanc ahide krk cop vurduu ve yzn siyaha boyatt rivayet edilmitir. Hem de yalanc
ahitlik, insanlara zarar dokunan byk bir gnhtr. Ancak bunun iin takdir edilmi belli bir ceza bulunmadndan onu ileyen idri ceza ile cezalandrlr. mam Eb Hanife ise diyor ki;
rayh, Hz. mer ile Hz. Ali devirlerinin Kads -yalanc ahidi tehir ediyor fakat dayak atmyordu. Bir de
tehirle de yalanc ahitlikten vazgeildiinden onunla yetinilir. Dayakta daha fazla azarlama varsa da bu, onun
yalanc ahitliini ikrar etmesine engel olmaktadr. te bu hususu nazara alarak cezay hafifletmek gerekir.
Hz. mer'in uygulamas ise, siyset gereidir. Nitekim cezann krk dayaa ve yz karartmaya karlmas bunu
gstermektedir. Sonra tehirin nasl yaplaca rayh' dan rivayet edilmitir. yle ki o, ar ehlinden olan
yalanc ahidi bulunduu arya, ar ehlinden olmayan da kavminin arasna en ok kalabalk olduklar
ikindiden sonra gnderir ve: rayh size selm syler ve der ki, biz bu kiinin yalanc ahit olduunu rendik.
Ondan saknn ve halk da ondan sakndrn derdi. ems'l-Eimme Es-Serahs, dier iki mama gre de yalanc
ahidin tehir edildiini sylemitir. Onlara gre ta'zir ve hapis Hkimin kararyla uygulanr.
dri cezann nasl yaplacan er'i Cezalar Bahsi'nde akladk. Cami's-Sair'de yalanc ahit olduklarn ikrar
eden iki ahide dayak atlmaz. ki mam ise; cezalandrlrlar, demilerdir, diye gemektedir. Bu ahitlere dayak
atlmamasnn sebebi, yalanc ahitliin yine yalanc ahidin kendi itiraf ile ortaya kmasdr. Bunu ahit ile
ortaya koymak ise, mmkn deildir. nk bu, ahitlii ortadan kaldrmaktr. Halbuki, delil, bir eyi ortaya
koymak iindir. Allah (Azze ve Celle) her eyi en iyi bilendir.1213
AHTLKTEN DNME
1- ahitliklerine gre hkmedilmeden ahitlikten dnen ahitlerin ahitlii der. nk herhangi bir hak, ancak
Hkim kararyla kesinleir. Hkim ise, elikili ifdeye gre karar veremez. Bu gibi ahitlere tazminat
uygulanmaz. nk bunlar, ne davacy ne de ahitlik yaptklar kiiyi zarara sokmamlardr.
Eer ahitler, ahitliklerine gre hkmedildikten sonra ahitlikten dnerlerse karar bozulmaz. nk son
ifdeleri, ilk ifdeleri ile elitiinden karar, bu eliki ile bozulmaz. Bir de sonuncu ifde, doruluk bakmndan
ilk ifdeden farkszdr. Kald ki ilk ifde kararla birletiinden kuvvet kazanmtr. Bu ahitler, hitlikleriy-le
yol atklar zararlar karlamak zorundadrlar. nk kendileri tazminat sebebini itiraf etmilerdir, ifdelerdeki
eliki, sz konusu itirafn shhatna engel deildir. Allah (Azze ve Celle) izin verirse biz bunu da sonra
aklayacaz.
ahitlikten dn, ancak Hkim huzurunda sahihtir. nk bu, ahitlii bozmak demek olduundan tpk ahitlik
gibi ancak mahkeme meclisinde yaplr. Bu, Hkimin bulunduu meclistir. Hangi Hkim olursa olsun durum
ayndr. Hem de ahitlikten dnmek, tevbe etmek demektir.
Tevbe ise. ilenen sua gre olur. yle ki: gizli suun tevbesi gizli, ak suun tevbesi de ak olur. Hkim
meclisi dnda ahitlikten dn sahih olmadndan hakknda ahitlik yaplan kii. ahitlerin ahitlikten
dndklerini iddia ederek yemin etmelerini istese kendilerine yemin ettirilmez. Ayn ekilde bu kiinin, ahitler
aleyhindeki delili de geersizdir. nk o, geersiz bir dn iddia etmektedir. Ancak bu kii, ahidin falanca
Hkimin huzurunda dn yaptna ve Hkimin, hakknda tazminat karar verdiine dir delil getirirse bu delil
sahihtir. nk delilin geerliliinin sebebi olan Hkim huzurunda dn sahihtir.
ki kii, bir mal konusunda ahitlik eder ve Hkim bu ahitlie gre karar verdikten sonra ahitler, ahitlikten
dnerlerse aleyhinde ahitlik yaptklar kii iin mala zamin olurlar. nk haksz olarak zarara yol amak,
zaminlie sebep olur. Tpk yolun ortasnda kuyu kazan gibi. Nitekim burada da ahitler, haksz olarak zarara yol
amlardr.
mam- afi ise: ahitler zamin olmazlar. nk zararn esas sorumlusu olan kii bulununca sebep nazara
alnmaz, demitir.
Biz diyoruz ki: zaminlik, zararn esas sorumlusu olan Hkime yklenemez. nk o, ahitlikle bu karara
zorland gibi Hkime bu tr zararlarn yklenmesi, halkn Hkimlikten kanmasna yol aacaktr. Mal
davacdan da tahsil etmek imknszdr. nk karar kesinlemi gitmitir. Bylece sebep nazara alnmtr.
Bu arada ahitler ancak, davacnn mal teslim almas halinde zamin olurlar. Bu mal, ister bor olsun isterse de
pein bir hak olsun durum ayndr. nk maln zayi oluu, ancak davacnn teslim almasyla gerekleir. Hem
de ahitlerden zarar pein almak ile dvly borlu brakmak arasnda hi bir benzerlik yoktur.
ayet ahitlerden biri ahitlikten dnerse maln yarsna zamin olur. Burada asl olan, dnen ahidin dnne
deil, kalan ahidin ahitliine itibar edilmesidir. Nitekim, ahitliiyle hakkn yars kalan bir ahit kalmtr.
Eer bir mal konusunda kii ahitlik eder ve bunlardan biri ahitlikten dnerse kendisine zaminlik lzm
gelmez. nk hitlikleriyle hakkn tamam tahsil edilecek kadar ahit kalmtr. yle ki s maln, davacya it
olduu, kesin delil ile ortadadr. Kald ki zayi edilen maln bakasna it kmasyla mevcut zaminlik bile ortadan
kalktndan zaminliin meydana gelmesini nlemek evldr.
Denek vurulur, yz siyaha boyanr, sa tra edilir ve uzun sre hapsedilir diye bir genelge yazdn kaydetmitir.Abdrrezzak da
(Musanneinde bunu kaydederken aynca Hz. mer'in bir yalanc ahidin yzn karaya boyattn, sargnn boynuna atlp kabileler
arasnda dolatrlmasn emrettiini de kaydetmitir. Nasburraye c. 4 s. 88
1213
ayet ahitlerden biri daha ahitlikten dnerse dnen iki ahit, maln yansna zamin olurlar. nk onlarda
birinin kalmasyla hakkn yans kalmaktadr. Eer bir erkek ile iki kadir ik eder ve kadnlardan biri ahitlikten
dnerse hakkn drttebirine zamin olur. nk kalan ahitlerle hakkn drtte kalmtr. Eer iki kadn
dnerlerse hakkn yarsna zamin olurlar. nk erkek ahidin kalmasyla hakkn yars kalmtr. Eer bir erkek
ile on kadn ahitlik eder ve daha sonra sekiz kadn ahitlikten dnerlerse kendilerine zaminlik lzm gelmez.
nk hitlikleriyle hakkn tamam kalacak kadar ahit kalmtr. Eer bir kadn daha dnerse bu takdirde
hakkn drtte birine zamin olurlar. nk bu durumda hakkn yars erkein, drttebiri de kalan kadnn
ahitliiyle kalmtr. Bylece hakkn drtte kalm olur.
Eer hem erkek ahit hem de kadn ahitler ahitlikten dnerlerse bu durumda mam Eb Hanife'ye gre erkek,
hakkn altdabirine kadnlar da altdabeine zamin olurlar. Dier iki mama gre ise, hakkn yarma erkek dier
yancna da kadnlar zamin olurlar. nk onlar, ok da olsalar ancak bir erkein yerine geerler. Bu nedenledir
ki bir erkekle beraber olmadan ahitlikleri geersizdir. mam Eb Hanife ise diyor ki: iki kadn bir erkek
yerindedir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), akllarnn noksanl konusunda:
Onlardan iki kiinin ahitlii, br erkein ahitliine denktir. 1214 buyurmutur. Bylece buradaki ahitlik, alt
erkein ahitlik yapmas ve sonra ahitlikten dnmeleri gibi olur. Daha nce akladmz nedenle her on kadn,
da ahitlikten dner ve erkek dnmezse her iki gre gre de bu durumda kadnlar hakkn yansna zamin
olurlar. Eer iki erkek ile bir kadn bir mal konusunda ahitlik eder ve daha sonra de ahitlikten dnerse
zaminlik, kadna deil erkeklere lazm gelir. nk tek kadn bir ahit deildir. O, bir ahidin bir ksm
olduundan verilen karar ona ykletilemez.
Eer iki ahit, bir kadnn mehr- misi miktaryla evlendiine ahitlik ettikten sonra ahitlikten dnerlerse
kendilerine zaminlik lzm gelmez. Mehr- misl'den az bir miktarla evlendiine ahitlik etmeleri halinde de durum ayndr.
nk kadnlk organnn menfaatleri, zayi olduunda kymet biilen trden deildir. nk zaminlik, bilindii
zere denen ile zayi edilen arasnda benzerlii gerektirmektedir. Organa zamin olunmas ve kymet biilmesi
ise ancak ona sahip olmakla olur. nk mlkiyete gemekle o da zorunlu olarak kymet biilen trden
olmaktadr. Bylece organn nem arzeden bir yer olduu da ortaya konmu olur.
ki ahidin bir erkein mehr- misi miktaryla bir kadnla evlendiine ahitlik etmeleri halinde de durum ayndr.
nk burada zayi olann karl mevcuttur. Zira kadnlk organ erkein mlkiyetine gemekle kymet biilen
bir mal olmutur. Karl bulunan bir maln zayi edilmesi ise zayi edilmemesi gibidir. nk zaminin temeli,
benzerlie dayanmaktadr Karl bulunan bir maln zayi edilmesiyle karl bulunmayan bir maln zayi
edilmesi arasnda ise benzerlik bulunmamaktadr. Eer iki hlt, mehr- mislden fazla bir miktara ahitlik ettikten
sonra ahitlikten dnerlerse fazlala zamin olurlar. nk onlar, fazlal karl olmakszn zayi etmilerdir.
Eer iki ahit, bir eyin kymetinin miktaryla veya fazlasyla satldna ahitlik ettikten sonra ahitlikten
dnerlerse zamin olmazlar. nk burada maln karl nazara alndndan bu dn mal zayi etme anlamnda
deildir. Yok eer kymetten az bir fiyatla satldna ahitlik etmilerse aradaki farka zamin olurlar. nk
onlar, bu ksm karlksz olarak zayi etmilerdir. Bu konuda kesinlemi sat ile satcya muhayyerlik tannan
sat arasnda fark yoktur. nk bu durumun sebebi, daha yaplm olan sat olduundan muhayyerliin sona
ermesiyle hkm sata taallk eder. Dolaysyla zarardan da ahitler sorumlu tutulur.
Eer iki ahit, bir kimsenin, karsn mnasebette bulunmadan boadna ahitlik ettikten sonra ahitlikten
dnerlerse mehrin yansna zamin olurlar. nk ahitler, dmek zere olan bir zamin-lii pekitirmilerdir.
Nitekim bu kadn, vey oluyla mnsebette bulunsayd veya mrted olsayd mehr tamamen ortadan kalkacakt.
Hem de cinsi mnsebetten nceki boama, akdi feshetme mnsnda olduundan Nikh Bahsi'nde de getii
zere mehrin tamamnn ortadan kalkmasn gerektirir. Sonra kadna mehrin yarsn mt'a olarak vermek daha
nikhn balangcnda ahitlerin ahitliiyle vacip olmaktadr.
Eer ahitler ksasa ahitlik eder ve sulu ldrldkten sonra ahitlikten dnerlerse diyete zamin olurlar,
kendilerine ksas cezas uygulanmaz. mam- fii ise: kendilerine ksas uygulanr. nk ldrmeye sebep
olmulardr. Bylece bakasn adam ldrmeye zorlayan kimse gibidirler veya ondan daha ok cezay hak
1214
Bu hadis Eb Said'i Hudri, Abdullah bn-i mer, Eb Hureyre ve Abdullah bn-i Mesut'tan rivayet edilmitir. Buhar'nin kaydettii Eb
Said Hudri'nin rivayeti yledir :
Ey kadnlar topluluu, sadaka verin. Ve oka istifar edin. Zira ben sizin cehennem halknn ounluunu tekil ettiini grdm, buyurdu.
Hazr bulunan kadnlardan biri :
Y Resulallah, sebebi nedir, cehennem halknn ou niin biz oluyoruz? Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm):
Siz kadnlarn dili bozuktur, yaknlk hakkn gzetmiyorsunuz. Akl tayan insanlar arasnda siz kadnlar kadar akl ve dini eksik kimse
yoktur, buyurdu. Kadn:
Y Resulallah, akl ve dinin noksanl nedir? diye sordu. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Akln noksanl, iki kadnn yapt ahitliin br erkein yapt ahitlie denk olmasdr. te akln noksanl budur. Bir de aradan
gnler geer kadn namaz klmaz ve ramazanda oru tutmaz. Bu da din noksanldr, buyurdu. Abdullah bn-i mer'in rivayetini de
Mslim rivayet ettikten sonra: Bu tadls bu ekliyle Eb Saidi Hudri ve Eb Hureyre'den de rivayet edilmitir dire yumaktadr.Abdullah
bn-i Mesut'un rivayetini de Hkim (El Mstedrek'te) ayn ifda le naklederken hadisin sonunu -Kadnlarn din eksiklii udur ki: Onlarn
herhangi biri yirmidrt saat oturur da Cenb- Allah (Azze ve Celle)'s tek bir seclede bulunmaz cmlesiyle balar.
Buhari, Hayz c. 1 s. 44; Zekt c. 1 s. 197; Oru c. 1 s. 261; Bayramlar, c. 1 s. 131; ahitlikler c. 1 s. 363. Mslim, mn c. 1 s. 60; ElMstedrek, Nikh c. 2 s, 190.
etmilerdir. nk ahitlere dayanan l sahibine ksas konusunda yardmc olunurken zorlanann

engellenmesine allr.
Biz diyoruz ki, ldrme dorudan doruya hitlerce yaplmad gibi onlar buna sebep de olmamlardr. nk
sebep, bir eye ekseriya yol aan husustur. Burada ise yol amamaktadr. Zira sulunun balanmas dinen daha
iyidir, ldrmeye zorlanan kimse ise byle deildir. nk o aka kendi hayatm bakasnn hayatna tercih
etmektedir.
Hem de l sahibinin, kendi isteiyle suluyu ldrmesi, ahitlerin olayla ilgisini kesen hususlardandr. lgiyi
kesmeye bile en azndan kesinlii ortadan kaldrarak pheyi gerektirir. phe ise ksas nler. Mal ise byle
deildir. nk o. pheyle birlikte de kesinlesin Meselenin tafsilt. Muhtelif adl kitaptan renilebilir. ahit
ahitleri, ahitlikten dnerlerse zamin olurlar. nk mahkeme meclisindeki ahitlii kendileri yaptklarndan
zarardan da onlar sorumlu tutulur.
Eer asil ahitler, ahitlikten dnerek i biz, admza httlik edenleri ahitliimize ahit klmadk, derlerse zamin
olmazlar. nk bunla zararn sebebi olan ahit klmay inkr ettiklerinden bununla Mahkeme karan bozulmaz.
Zira bu, hem doru hem de yalan ihtimali olan bir ifde olduundan ahidin ahitlikten dnmesi gibidir.
Mahkeme kararndan nce bunu sylemeleri halinde ise durum byle deildir.
Eer asil ahitler: Biz onlar ahit kldk fakat yanldk, derlerse zamin olurlar. Bu, mam Muhammed'e gredir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre ise zamin olmazlar. nk karar, ahit ahitlerinin ahitliiyle
verilmitir. Zira Hkim, mahede ettii delile gre karar verir. Bu delil ise, ahit ahitlerinin yaptklar
ahitliktir. mam Muhammed diyor ki: ahit ahitleri asil ahitlerin ahitliini aktardklarndan asil ahitler de
mahkeme meclisinde var kabul edilirler.
Eer hem asil ahitler hem de ahit ahitleri ahitlikten dnerlerse mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
yalnzca ahit ahitlerine zaminlik lzm gelir. nk onlarn ahitliiyle karar verilmitir.
mam Muhammed'e gre ise aleyhinde ahitlik yaplan kii muhayyerdir. sterse asil ahitleri isterse de ahit
ahitlerini zamin klar. nk mam Eb Kanife ile mam Eb Ysuf'a gre karar ahit ahitlerinin ahitliiyle,
mam Muhammed'e gre ise asil ahitlerin ahitliiyle verildiinden aleyhinde ahitlik yaplan kii, her iki
grten birini semekte serbesttir. Grler, birbirinden farkl olduklarndan zaminlik konusunda ikisiyle birden
amel edilmez.
Eer ahit ahitleri: asil ahitler, ahitliklerinde yalan sylyorlar veya yanlyorlar, derlerse buna itibar edilmez.
nk da ha nce verilen karar, onlarn dedikleriyle bozulmaz. Bu szleriyle zamin de olmazlar. nk onlar,
kendi ahitliklerinden dnmemilerdir. Ancak asil ahitlerin dnne ahitlik etmilerdir.
ahitleri dillikle tezkiye edenler, bundan dnerlerse zamin olurlar. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki
mam ise: zamin olmazlar. nk onlar, ahitler hakknda iyi sylemilerdir. Bylece muhsanlk ahitleri gibi
olurlar, demilerdir. mam Eb Hanife diyor ki: tezkiye, ahitlii iler hale getirmektir. Zira Hkim tezkiyesiz
ahitlie gre karar vermez. Bylece tezkiye, karar iin sebebin sebebi anlamndadr. Muhsanlk ahitleri ise
byle deildir. nk muhsanlk, cezann sebebi deil, sadece artdr.
Eer iki ahit, edilen yemine, dier ikisi de yeminin artna ahitlik ettikten sonra ahitlikten dnerlerse zaminlik
yalnzca yemin ahitlerine lzm gelir. nk meydana gelen durumun sebebi yemindir. Zarar ise, sde art
deil, sebebi ispatlayanlara yklenir. Nitekim Hkim de, artn ahitlerine gre deil, yemin ahitlerine gre
karar verir. Yalnzca art ahitlerinin ahitlikten dnmeleri halinde zamin olup olmayacaklar konusunda
fkhlar ihtilf etmilerdir. Buradaki yeminden maksat, kle azad yemini ile cinsi mnsebetten nceki boama
yeminidir. 1215
VEKLLK
Kiinin kendi bana yapmas caiz olan her akid iin bakasn kendine vekil klmas caizdir. nk insan bz
durumlardan tr bazen kendisi akdi yapamadndan bakasn kendine vekil klmaya ihtiya duyar. Bylece
ihtiyac gidermek iin akid yine onun vastasyla yaplm olur. Nitekim edilen sahih rivayetlere gre Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), 1216 kurbanlk satn almak iin Hakiym b. Hazam', nikhn kymak
iin de 1217 mer b. mm-Seleme'yi kendine vekil klmtr. Biraz nce sylediimiz ihtiya nedeniyle btn
haklarda dava vekili tutmak caizdir. nk herkes, dava usullerini bilmemektedir. Nitekim yaplan sahih bir
rivayete gre Hz. Ali (Kerremallah Vechehu), nce Akiyl'i, o yalandktan sonra da Abdullah bin C'fer'i vekil
klmtr. 1218
eri cezalar ve ksas dnda, haklan demede ve tahsil etmede de vekil tutmak caizdir. nk mvekkilin
1215
Eb Davud'un kaydettii bu hadisin metni yledir:
Peygamber Efendimiz (Salllalah Aleyhi ve Sellem) kendisine bir kurban satn almak zere Hkim b. Huzzam'a bir dinar vererek onu
pazara gnderdi. H-Mm de o dinar ile bir kurbanlk satn alp iki dinara satt ve dnp bir kurbanlk bir dinar ile satn ald ve bir dinar da
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e verdi. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de sadaka olarak o dinar
verdi ve Hkim b. Huzzam'a; Ticaretin bereketli olsun, diye dua etti.
Eb Dvd, irket c. 2. s. 124; Tirmizi, Alm-satmlar c. 1s, 163
1217
Nesai, Nikh c. 2 s. 76.
1218
Beyhaki, Vekalet c. 6 s. 81.
1216
Mahkeme meclisinde bulunmas halinde seri cezalar ve ksasn uygulanmasnda vekillik etmek sahih deildir.
nk er' cezalar ve ksas, phe ile ortadan kalkmaktadr. Nitekim hazr bulunmayan mvekkilin, suluyu
balam cuma phesi vardr. Hatt dnen mendub olduu iin as olan da budur. ahidin hazr bulunmamas
halinde ise durum byle deildir. nk asl olan, ahidin ahitlikten dnmediidir. Mvekkilin hazr bulunmas
halinde de durum byle deildir. nk bu takdirde suluyu balama phesi yoktur. Kald ki herkes, haklar
tahsil etmeyi de beceremez. Bu nedenle eer bu konuda vekil tutmaya cevaz verilmezse hak tahsili kaps
tamamen kapanacaktr. Bu sylediimiz tmam Eb Hanife'nin grdr. mam Eb Ysuf ise: ahitler
getirilerek isbatlanm olsa bile er' cezalar ve ksas konusunda vekil tutmak caiz deildir, demitir. mam
Muhammed bu meselede mam Eb Hanife ile beraberdir. Kimisi ise mam Eb Ysuf ile beraber olduunu
sylemitir. Kimisi de, ihtilf mvekkilin hazr bulunmas halinde deil, hazr bulunmamas halinde vardr,
demitir. nk mvekkilin hazr bulunmas halinde vekilin syledii, kendisine intikal edeceinden bunu
kendisi sylemi gibi olur.
mam Eb Ysuf diyor ki: Vekil tutmak, bakasn kendi yerine geirmek demektir. ahitlie ahitlik ve hak
tahsili konularnda olduu gibi bakasn kendi yerine geirme phesinden de kanlmas gerekir. mam Eb
Hanife ise: davac olmak, cezann sadece artdr. Cezmn gereklilii sua, suun ortaya kmas ise ahitlie
dayandndan ir haklarda olduu gibi er'i cezalar ve ksas konusunda da vekil tutmak geerlidir, demitir.
Kendisine er'i ceza veya ksas lzm gelenin, savunma iin vekil tutmas konusunda da ayn ihtilf vardr.
mam Eb Hanifenin bu konudaki gr delillere daha uygundur. nk vekil tutulmas halinde de phe, ceza
ve ksasn ortadan kalkmasna mni deildir. Ancak sulu vekilinin aleyhteki ikrar geerli deildir. nk
mvekkilinin bu hususta kendisine izin vermedii phesi vardr.
mam Eb Hanife: Mvekkilin, hasta veya gnlk ve daha fazla uzak mesafede olmas durumlar dnda
hasmn rzs olmadka dava vekili tutmas caiz deildir, demitir. Dier iki mam ise: Hasmn rzs olmadan
da bu caizdir, demilerdir. Bu, mam- afii'nin de grdr. Aslnda dava vekili tutmann cizlii konusunda
ihtilf yoktur. htilf, dava vekili tutmann, balayc olup olmad konusundadr.
iki mam diyorlar ki: Vekil tutmak, kiinin kendi z hakknda yapt bir tasarruf olduundan bakasnn rzsna
bal olmaz. Tpk borlar demede vekil tutmakta olduu gibi.
mam Eb Hanife ise: Davay vekil ile yrtmek, hasm aleyhine ileyen bir husus olduundan Hkim, kendisini
mahkeme huzuruna getirir. Kald ki insanlar, davalar birbirlerinden farkl tarzlarda yrtrler. O halde eer. biz,
vekil tutmann balayc olduunu sylersek hasm bundan zarar greceinden bu, onun rzsna bal olur.
Hasta yey uzak yolda, olan mvekkilin durumu ise byle deildir. nk bu durumda, davay vekil ile
yrtmek, onun aleyhine ileyen bir husus deildir, demitir.
Sonra mam Eb Hanife'ye gre, fi'len yolculukta bulunann vekil tutmas, balayc olduu gibi, zaruret
gerekletii iin yola kmak isteyenin de vekil tutmas balaycdr. Darya ve Mahkeme huzuruna alk
olmayan rtl bir kadnn da, Razi'ye gre, vekil tutmas balaycdr. nk byle bir kadn Mahkeme huzuruna ksa bile utanacandan hakkn dile getiremeyecektir. Bu nedenle vekil tutmas gerekir. Bu, son devir
fkhlarmn yerinde bulduklar bir grtr.
Vekilliin artlarndan biri de, mvekkilin, tasarruf yetkisine sahip ve hkmlere bal kalmak zorunda olan
kimselerden olmasdr. nk vekil, tasarruf yetkisini mvekkilden almaktadr. O halde mvekkilin, bakasn
yetkili klabilmesi iin nce kendisinin bu yetkiye sahip olmas gerekir. Vekilliin bir art da Vekilin, akdi
kavramas ve gayesini bitmesidir. nk vekil, ifdede mvekkilin yerine getiinden davay anlayabilen ve
anlatabilen kimselerden olmas gerekir. yle ki, vekil, davay kavrayamayan bir ocuk veya deli ise onu vekil
klmak geersizdir.
Hr. akl sahibi ve ergin bir kimsenin kendi gibi birisini vekil klmas caizdir. nk bu takdirde mvekkil
tasarruf yetkisine sahip, vekil de davay anlayp anlatabilen bir kimsedir. Eer bu kimse, ah-veriten anlayan
tahdit kstllk- altndaki bir ocuu vekil klarsa bu caizdir. Ancak doacak haklar ocuu deil, kendisini
ilgilendirir. nk ocuk, anlayp anlatabilen kimselerdendir. Nitekim, velisinin izniyle yapt tasarruflar
geerlidir. Ancak sorumluluu stlenmesi sahih deildir. nk ehliyeti noksandr. Bu nedenle sorumluluu
mvekkil stlenmi olur.
mam Eb Ysufdan: Alc, nce satcnn durumunu bilmez ve daha sonra ocuk veya deli olduunu renirse
akdi feshetme muhayyerliine sahip olur. nk o, haklan satcya it olur diye al-veri akdi yapmtr. O halde
bunun tersine bir durum ortaya ktnda, tpk malda bir kusur grdnde olduu gibi, muhayyerdir dedii
rivayet edilmitir.
Vekillerin yaptklar akitler ikiye ayrlr: Biri, sat ve car gibi vekilin kendine izafe ettii akitlerdir. Bu tr
akitten doan haklar, mvekkili deil, vekili ilgilendirir. mam- afii ise: mvekkili ilgilendirir. nk haklar
tasarruf yetkisine baldr. Mlkiyet demek olan tasarruf yetkisi ise mvekkile it olduundan bundan doan
haklar da onu ilgilendirir. Bylece buradaki vekil, haberci ve nikh vekili gibi olur.
Biz diyoruz ki: Hakikat itibariyle akdi yapan vekildir. nk akit, yaplan konumayla yaplr nsan olmas
hasebiyle vekilin akitle ilgili konumas da sahihtir. Hkm bakmndan da akdi yapan yine vekildir. nk akdi
mvekkile izafe etmek zorunda deildir. Halbuki sadece eli olsayd tpk haberci gibi akdi mvekkile izafe
etmek zorunda olurdu. O halde vekil, doacak haklar bakmndan asl yetkili olup bu haklar onu
ilgilendirmektedir. Bu nedenledir ki Kudri'de:

Vekil, satt mal teslim eder ve bedeli teslim alr. Satn ald zaman da mal teslim alr ve bedel kendisinden
istenir. Ayn zamanda maldaki kusurdan tr, alc davac, satc dvl olur denilmitir. nk btn bunlar
hak kabilindendir. Mlkiyet ise vekil yerine mvekkile it olur. nk bu hususta daha nce verilen veklet
nazara alnr. Ben diyorum ki, Allah (Azze ve Celle) izin verirse kusurlu mal meselesinde yapacamz bir
tafsilt vardr.
br ise; Nikh, Hul ve kastl cinayet konusunda yaplan Sulh gibi vekilin mvekkile izafe ettii her eit
akittir. Bu akitlerden doacak haklar vekili deil, mvekkili ilgilendirir. yle ki, kocann vekilinden mehr
istenmez ve kadnn vekili de onu kocaya teslim etmek zorunda deildir. nk bu akitlerde vekil, sade bir
habercidir, Nitekim akdi mvekkile izafe etmek zorundadr. ayet akdi kendine izafe ederse kendi nikh
kylm olur. O halde bir eli gibidir. nk mvekkilin bu akitlerden doan haklan bu haklan salayan
sebepten ayrlamaz. Bu sebep, kar tarafn mlkiyet ve tasarruf hakkn ortadan kaldrmaktr. nk bunlarn
birbirinden ayrlmasyla akit dalr. O halde biri tarafndan yaplmas ile baka birine hak salamas
dnlemediinden burada vekil srf eli durumundadr. Bunun bir rnei de, inkr edilen bir hak konusunda
yaplan sulhtur. Sat yerine geen sulh ise, akdin birinci ksmndandr.
Hibe, Sadaka verme, dn. Emnet, Rehin ve Bor verme konularndaki vekil de eli durumundadr. nk
bunlarda da hkm, mal teslim almakla gerekleir. Bir de buradaki hkm, bakasnn mlkne tesadf
ettiinden vekil, asil hak sahibi yerine geemez. Yukardaki hususlardan birini talep edenin vekili de aym
durumdadr. Ortaklk ve Mudarabede de durum ayndr. Ancak bor almak konusunda vekil klma geersizdir.
yle ki bu durumda mvekkilin mlkiyet hakk gereklemez. Bor almaya eli gndermek ise byle deildir.
Mvekkil alcdan satlan maln bedelini isterse alc, buna mni olabilir. nk o, akdin ve akitten doan
haklann yabancsdr. Zira haklar, akdi yapan ilgilendirir. ayet alc bedeli mvekkile derse bu caizdir ve vekil
ikinci bir defa kendisinden bedeli isteyemez. nk teslim ahnan bedelin kendisi mvekkilin hakkdr ve
mvekkil bu hakkna kavumutur.
te yandan, bedeli mvekkilden alp tekrar ona vermekte de bir fayda yoktur. Bu nedenle, alcnn mvekkilden
alacakl olmas halinde demi olurlar. ayet alc hem mvekkilden hem de vekilden alacakl ise mvekkille
deir, fakat vekille demez. Eer alc, yalnz vekilden alacakl ise onunla da deir. mam. Eb Hanife ile
mam Muhammed'e gre olan bu grn gerekesi, onlara gre vekilin alcy bedelden kurtarabilmesidir. Ancak gerek demede ve gerekse alcy bedelden ibrada vekil, mvekkil iin bedele zamin olur.1219
SATIN ALMADA VEKLLK BABI
Bir kimse, bakasn bir eyi satn almaya vekil kldnda o eyin ya cinsi le vasfn veya cinsi ile fiyatn
belirtmesi gerekir. Bylece vekillik konusu olan i bilinir ve stlenilmesi mmkn hale gelir, Ancak mvekkil,
vekile umum bir veklet verir ve: grdn mal bana satn al, derse bu durumda yukardaki hususlar belirtmeye gerek yoktur. nk bu durumda mvekkil, ii vekilin reyine braktndan vekil ne alrsa alsn mvekkilin
dediini yapm olur. Bu konudaki fkhl kural, vasf belirsizlii gibi czi belirsizlie vekillikte istihsnen cevaz
verilmesidir. nk vekil tyin etmenin temeli, vekile kolaylk tanmaya dayanr. Zira vekil tyin etmek, bir nev
yardm istemek demek olduundan cz belirsizliin olmamasn art komakta bir miktar zorluk bulunmaktadr.
Zorluk ise dinimizce ortadan kaldrlmtr.
Eer vekillikte kullanlan ifde, bir ka cinsi kapsyor veya o mnya geliyorsa bu durumda maln bedeli
aklansa bile bu tr vekil tyini sahih deildir. nk belirtilen bedelle sz konusu cinslerden birer tane
alnabileceinden belirsizlik byyecek ve mvekkilin hangisini istedii bilinmeyecektir. Eer vekillik konusu
olan maln cinsi, bir ka eidi kapsyorsa vekil tyini sahih deildir. Ancak bu cinsin bir eidi veya fiyat
aklanrsa vekillik sahih olur. nk fiyatn aklanmasyla eit de bilinmi olur. eidin bilinme-siyle de
maldaki belirsizlik azalm olacandan istei yerine getirmeye mni olmaz.
yle ki: Mvekkilin bir kiiyi belirsiz bir kle veya bir cariye satn almaya vekil klmas sahih deildir. nk
criye ve klenin eitleri vardr. Eer eidi aklanrsa caizdir, rnein: Trk, Habei, Hindi, Sindi veya slm
lkesinde doan kle veya criye demesi gibi. Ayn nedenle bedelin aklanmas halinde de vekil tyini caizdir.
ayet maln eidi veya fiyat belirtildii halde iyilik, ktlk veya orta hallilik gibi vasflar belirtmezse bu
durumda da vekil tyini caizdir. nk buradaki belirsizlik telfisi mmkn olan bir belirsizliktir. Metin de
zikredilen vasftan maksat, maln trdr.
Cami'us-Sair'de: Br kimse, bakasna; bana bir elbise veya br hayvan veya bir ev satn al. derse veklet
geersizdir, denilmitir.
nk malda an belirsizlik vardr. nk -hayvan olarak terceme ettiimiz- dabbeh, gerek lgat mns
bakmnda yeryznde yryebilen her eye, rf bakmndan ise at, eek ve katra denildiinden bir ka cinsi
birden ifde etmektedir. Elbise de byledir. nk o da, en kalitelisinden en disine kadar giyilebilen her eyi
kapsamaktadr. Bu nedenle mehri elbise olarak tyin etmek sahih deildir. Ayn ekilde ev tbiri de, deiik
cinsler anlamna gelmektedir. nk evler de, kullan amalan, komular, i ve d mtemilt ile bulunduklar
1219
mahalle ve ehirler bakmndan byk farkllklar gsterdiinden mvekkilin isteini yerine getirmek imknsz
bir itir.
Eer evin fiyat belirtilir veya evin ve elbisenin vasf sylenirse vekillik caizdir. Burada vasftan maksat eittir.
Hayvann eidi belirtilirse bu da caizdir, rnein: mvekkilin vekile; bana bir eek al veya benzeri bir ey
demesi gibi.
Bir kimse, bakasna bir ka dirhem vererek: Bana bu dirhemlerle bir miktar yiyecek al, derse bu takdirde
istihsnen buday veya onun unu alnr. Kysa gre ise, yiyecein hakiki mns nazara alnarak yiyecek
maddesi olan her ey satn alnabilir. Tpk bir kimsenin, yiyecek maddesi yemeyeceine dir yemininde olduu
gibi. nk yiyecek, yenen her eyin addr. Istihsna gre ise, rf daha kuvvetlidir. Al-veri konusu edilen
yiyecek ise, rfen buday ve onun unu demektir. Yeme konusunda ise rf bulunmadndan yiyecek hakiki
mnsnda braklmtr.
Kimisi ise: Eer dirhemler ok ise, buday, az ise ekmek, eer ikisi arasnda ise un kasdedilmi olur, demitir.
Vekil, mal satn alp teslim aldktan sonra maln kusurlu olduunun farkna varrsa bu durumda mal, henz
kendi tasarrufunda ise onu kusuru nedeniyle geri evirebilir. nk mal kusurdan tr geri evirmek, akdin
dourduu haklardandr. Bu haklarn tamam ise vekile aittir. ayet mal mvekkile teslim etmise ancak onun
izniyle geri evirebilir. nk maln mvekkile teslim edilmesiyle vekilliin hkm sona ermitir. Hem de malm
geri evirilmesiyle mvekkilin asl olan tasarruf yetkisi iptal edilmi olur. O halde mvekkilin izni olmadan vekil
bu mal geri eviremez. Bu yzdendir ki, vekil, mal mvekkile teslim etmeden nce f'ac vb. gibi kimselerin
hasm durumunda iken teslimden sonra byle deildir.
Para al-verii ve selem akdi yapmaya bakasn vekil klmak caizdir. nk bu, mvekkilin kendi bana
yapabildii akitlerden olduundan bu konuda vekil tutmaya da yetkilidir. Bu husus daha nce de gemiti.
Selemdeki vekillikten maksat, selem akdiyle bir ey satmak deil, satn almaktr. Zira vekilin, selem akdiyle bir
ey satmas caiz deildir. nk bu durumda vekil, bedeli bakasna olmak zere sonradan kendisinin teslim
edecei bir yiyecek maddesi satmaktadr. Bu ise caiz deildir.
Eer vekil, mal teslim almadan satcdan ayrhrsa akit bozulur. nk bu durumda, mal teslim alnmadan
taraflar ayrlmlardr. Mvekkilin ayrlmas ise muteber deildir. nk akdi yapan kendisi deildir. Akdin
gerei ise, akdi yapann mah teslim almasdr. Bu akdin douraca haklar vekile it olmad halde akdi yapan
kendisi olduundan mal teslim almas sahihtir. Tpk ocuk ve kstllk altndaki kle gibi. Eli ise byle
deildir. nk elilik, mal teslim almak iin deil, akdi yapmak iindir. Ayn zamanda elinin akitteki szleri
gerekte gndericinin olduundan, onun mal teslim almas, akidle ilgisi olmayan bir kimsenin teslim almas gibi
olup sahih deildir.
Satn almaya vekil klnan kimse, bedeli kendi parasndan deyerek mah teslim alrsa dediini mvekkilden
isteyebilir. nk mvekkil ile vekil arasnda hkm bir mal dei-tokuu gereklemitir. Bu nedenle bedelin
miktar konusunda ihtilfa dtkleri takdirde karlkl olarak yemin ederler. Malm kusurlu olmas halinde
mvekkil onu vekile geri verir. Ayn zamanda satn alnan mal, vekil tarafndan mvekkile teslim edildiinden
vekil, bedeli kendisinden isteyebilir. Hem de akdin douraca haklar vekile it olduundan ve mvekkil de
bunu bildiinden bedelin kendi malndan denmesine rz gstermi demektir.
Eer vekil, bedeli mvekkilden almak zere mah alkoymadan mal, onun elinde iken zayi olursa mvekkilden
gitmi olur ve vekilin bedeli isteme hakk ortadan kalkmaz. nk vekilin tasarruf yetkisi, tpk mvekkilin
tasarruf yetkisi gibidir. Bu nedenle vekilin mal alkoymamas halinde onu mvekkil, vekilin eliyle kendisi teslim alm gibi olur.
Vekil, bedeli mvekkilden alncaya dek mah alkoyabilir. nk akladmz zere vekil, mah mvekkile satan
kimse durumundadr, mam Zfer ise: Vekilin bunu yapmaya hakk yoktur. nk mvekkil mal vekilin eliyle
teslim alm sayldndan vekilin, mah alkoyma hakk ortadan kalkar, demitir.
Biz diyoruz ki: bu tr teslim almadan kanmak mmkn olmadndan vekil, alkoyma hakknn ortadan
kalkmasna rz gstermez. Kald ki sz konusu teslim alma, henz kesinlememitir.
yle ki; eer vekil, mah ahkoymamsa onu mvekkil teslim alm saylr. Yok eer alkoymusa kendisi teslim
alm olur.
Eer vekil, mah alikoyar ve mal zayi olursa kendisi zamin olur. mam Eb Ysuf'a gre bu zaminlik, rehin
zaminlii gibidir. mam Muhammed'e gre ise satlan mal zaminlii gibidir. Bu, mam Eb Hanife'nin de
grdr. mam Zfer'e gre ise, gasb zaminliidir. nk bu, haksz bir alkoymadr.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki; Vekil, mal mvekkile satan kii durumunda olduundan
mal alkoymas bedeli tahsil iindir. Bu nedenle maun zayi olmasyla bedel ortadan kalkmaktadr.
mam Eb Ysuf ise: Vekil, mah alkoymadan nce ona zamin olmazken bedeli tahsil iin alkoymakla zamin
olmaktadr. Bu ise rehnin ta kendisidir Satlan mal ise byle deildir. nk onun zayi olmasyla sat akdi
bozulmu olur. Burada ise, akdin asl. bozulmamaktadr, demitir.
Biz diyoruz ki; akid, mvekkil ile vekil ynnden bozulmaktadr. Tpk mvekkilin, kusur nedeniyle mal vekile
geri vermesi ve vekilin de bunu kabul etmesi durumunda olduu gibi.
Bir kimse, bakasn bir dirheme on kilo et almaya vekil klar ve vekil, on kilosu bir dirheme satlan etin yirmi
kilosunu bir dirheme satn alrsa bu durumda mam Eb Hanife'ye gre mvekkile, alnan etin on kilosunu yanm
dirheme almak lzm gelir. Dier iki mam ise: yirmi kilonun tamamn bir dirheme almak lzm gelir,
demilerdir. Kudri'nin bz nshalarnda mam Muhammed'in gr, mam Eb Hanife'nin gr yannda
zikredilmitir.
mam Muhammed ise, Asl adl kitabnda bu konudaki ihtilf zikretmemitir.
mam Eb Ysuf diyor ki: Burada mvekkil, bir dirheme on kilo et geldiini sanarak, vekile et almak iin bir
dirhem vermesini sylemitir. Vekil ise, bir dirheme yirmi kilo et almakla mvekkile daha ok fayda salamtr.
Bu, tpk mvekkilin bin liraya satlmasn istedii malm vekilin ikibin liraya satmas gibi olur.
mam Eb Hanife ise: Mvekkil, vekilden sadece on kilo et satn almasn istemi, fazlasn istememitir. Bu
nedenle etin on kilosu kendisine on kilosu da mvekkile satn alnm olur, demitir.
mam Eb Ysufun kendi grne delil olarak gsterdii rnekte ise durum byle deildir. nk sz konusu
rnekteki fazlalk, mvekkilin malnn bedeli olduundan kendisine it olur. Ancak vekil, bir dirheme yirmi
kiloya tekabl edecek miktarda et alrsa durum byle deildir. nk bu takdirde vekil, ittifakla eti kendine
alm olur. Zira mvekkii, semiz et istemiken vekilin ald et zayf olduundan mvekkilin istei
gereklememi olur.
Bir kimse, bakasn muayyen bir eyi almaya vekil klarsa vekil o eyi kendine alamaz. nk bu, vekile
gvenmi olan mvekkilin aldanmasna sebep olur. Hem de vekil, mal kendine almakla kendini vekillikten
karm olur. Denildii zere mvekkil hazr bulunmadka vekilin bunu yapmaya yetkisi yoktur. ayet
mvekkilin verdii para muayyen olur ve vekil, mal baka cins bir para ile satn alr veya para muayyen olmaz
ve vekil, mal nakitlerden baka bir eyle satn alr veya kendisi de mal satn almaya baka birini vekil klar ve
kendisi yokken ikinci vekil mal satn alrsa bu durumlarda mal, birinci vekile satn alnm olur. nk vekil,
mvekkilin isteine aykr hareket ettiinden akid onun adna kesinlemi olur. ayet ikinci vekil, mal birinci
vekilin huzurunda satn alrsa akid, birinci mvekkil adna kesineir. nk bu durum da birinci vekil, akitte
hazr bulunduundan mvekkilin isteine aykr davranm olmaz.
Eer mvekkil, vekilden belirtmedii bir at satn almasn ister ve vekil at alrsa bu at vekilin olur. Ancak vekil,
at alrken: Mvekkile almaya niyet ettim, der veya mvekkilin malyla onu alrsa bu durumda at mvekkilin
olur.
Ben diyorum ki, bu meselenin bir ka ekli vardr.
yle ki: Eer vekil, mvekkilin dirhemlerinden bahisle akid yaparsa mal mvekkilin olur. Nitekim bana gre
Kudri'nin: Veya mvekkilin malyla onu alrsa sznden maksat da mvekkilin nakit olan mal deil, sz
konusu dirhemlerdir. nk nakitte tafsilt ve ihtilf vardr. Sz konusu dirhemlerden sz edilmesi halinde ml,
ittifakla mvekkilin olur. Kudri'deki ifde ise mutlak olduundan tafsilt ve ihtilf konusu deildir. Yok eer
vekil, kendi dirhemlerinden bahisle akid yaparsa bu durumda mal kendisinin olur.
nk bu, vekile dinen mubah olan ve vekilin yapabildii normal ilerdendir. nk bakasnn dirhemlerinden
bahisle kiinin, kendine bir ey satn almas, hem dnen hem de rfen ho grlmeyen bir eydir.
ayet vekil, mutlak dirhemlerle akid yapmsa bu durumda eer mvekkilin dirhemlerini kasdetmise satn
alnan mal mvekkilin olur. Yok eer kendi dirhemlerini kasdetmise mal kendisinin olur.
nk hem kendi adna hem de mvekkili adna i grmeye yetkilidir. Eer mvekkil ile vekil akitteki niyet
konusunda birbirlerini yalanlarlarsa bu durumda bedel hangisinin malndan denmise mal, ittifakla ona satn
alnm olur. nk bu, akdin gayesini aka gsterir. Eer ikisi de akitte niyet bulunmadnda ittifak ederlerse
bu durumda mam Muhammed'e gre mal, akdi yapanndr. nk asl olan herkesin kendi adna i grmesidir.
Ancak bu iin bakas iin yapld sabit olursa durum byle deildir. Burada ise byle bir durum yoktur.
mam Eb Ysuf'a gre ise, bedel hangisinin malndan denmise mal onundur. nk vekilin, niyetsiz olarak
yapt akitte her iki ihtimal de vardr O halde akit kesinlemez ve bedel hangisinin malndan denmise maln
ona satn alnd ihtimali kesinleir. Hem de akdin niyetsiz yapldnda birleseler bile mvekkil niyetiyle
yaplma ihtimali de vardr. Bylece vekil, mvekkile hakszlk yapmaktan kurtulmu olur Tpk birbirlerini
yalanlamalar durumunda olduu gibi. Yiyecek maddelerini selem akdiyle satn almaya bakasn vekil klmada
da ayn ekiller mevcuttur.
Bir kimse, bakasn bin liraya bir at satn almaya vekil klar ve vekil, mvekkile i dediini yaptm fakat at bende
ld, der, mvekkil de: Sen at kendine satn almtn, derse bu durumda geerli olan, mvekkilin szdr. ayet
mvekkil, bin liray vekile vermise geerli olan, vekilin szdr. nk birinci durumda vekil, yeniden
yapamayaca bir akitten tr mvekkilden bedel alma talebini dile getirmektedir. Mvekkil ise, bunu inkr
etmektedir. Geerli olan sz de inkr edenindir. kinci durumda ise vekil, emnet tayan kii olduundan bu
emnetin sorumluluundan kurtulmak istemektedir. Bu nedenle sz geerlidir. ayet mvekkil ile vekil ihtilfa
dtklerinde at henz sa ise bu durumda eer bedel vekile teslim edilmi ise geerli olan sz onundur. nk
o, gvenilir kiidir. ki mama gre bu durumda bedel vekile teslim edilmemi olsa bile geerli olan sz yine
vekilindir. nk bu takdirde vekil, sa olan at yeniden satm alabildiinden bu iddiasnda thmet altna girmez.
mam Eb Hanife1 den : Geerli olan, mvekkilin szdr. nk vekilin iddias thmet konusudur. yle ki;
at nce kendine alr. Aldandn grnce de zarar mvekkile ektirmek isteyebilir. Bedelin verilmesi halinde
ise durum byle deildir. nk vekil bu konuda gvenilir kii olduundan sorumluluktan kurtulmas iin sz
geerlidir. Birinci durumda ise bedel, tasarrufuna verilmemitir, dedii rivayet edilmitir. Eer mvekkil,
vekilden belirtti i bir at satn almasn ister ve daha sonra at sa iken anlan ihtilfa derlerse bu durumda
bedel, vekile teslim edilmi olsun olmasn, geerli olan vekilin szdr. Bu konuda ittifak vardr. nk burada
vekil, yeniden yapabilecei bir akitten sz ettii gibi thmet de sz konusu deildir. nk daha nce de getii
zere belli bir eyi satn almaya vekil klnan kigi, o eyi mvekkil hazr bulunmakszn ayn fiyatla kendine
satn alamaz, mam Eb Hanife'den rivayet ettiimiz zere belirtilmeyen maln durumu ise byle deildir.
Bir kimse, bakasna falanca iin u at bana sat, der ve o da at kendisine sattktan sonra alc, at falanca iin
almadn syler ve daha sonra bu ahs gelerek ben alcdan bana at satn almasn istemitim, derse at kendisi
alr. nk alcnn ilk sz, kendisinin falancann vekili olduuna dir bir ikrar olduundan sonradan yapt
inkr, kendisine fayda vermez. Eer kendisi iin at satn alnan ahs; ben bunu kendisinden istememitim, derse
at kendisinin olmaz. nk alcnn ikrar, onun bu szyle geri evirilir. Ancak alc, at bu ahsa teslim ederse
bu yeni bir sat olur ve bu ahsn bedeli deyerek at teslim almas gerekir. nk o, taati -syasz al-veriyoluyla alc olmutur. Tpk bakasma, istei olmakszn bir mal satn alan ve akit kesinletikten sonra mal, ona
teslim eden kimse gibi. Bu mesele, bedel denmese bile sat maksadyla maln yalnzca tesliminin de taati iin
yeterli olduunu gsterir. Ayn zamanda taati, hem deerli hem de deersiz mallarda geerlidir. nk alveriin temeli olan karlkl rz mevcuttur.
Bir kimse, bakasndan kendisine, belirttii iki koyun satn almasn ster ve fiyat belirtmezse bu durumda vekil,
kendisine koyunlardan birini satn alrsa bu caizdir. nk vekil tyin etmek kaytsz olduu gibi belirtilen iki
maln birlikte alnmas da bazen mmkn olmamaktadr. Ancak halkn, fiyatn belirli hale getirmedii mallarda
bu caiz deildir. nk bu, kiiyi satn almaya vekil klmaktr. Bu meselenin tmnde ittifak vardr. Eer
mvekkil, vekile fiyatlar ayn olmak zere bana bin dirheme iki koyun satn al, derse bu durumda mam Eb
Hanife'ye gre vekilin koyunlardan birini beyz veya daha aa bir fiyatla almas caizdir. Fazlasna ar-sa
mvekkil bunu kabul etmek zorunda deildir. nk mvekkil, fiyatlar ayn olmak zere bin dirhemi ikisine
karlk olarak verdiinden, her bir koyuna yars olmak zere binin ikiye blnmesi gerekir. Bylece mvekkil,
her bir koyunun beyze satn alnmasn istemi olmaktadr. Sonra koyunlan beeryze almak, mvekkilin
isteine uygun, daha aaya almak faydal bir aykrlk, fazlasna almak ise zararl bir aykrlktr. Fazlalk az
veya ok olsun caiz deildir.
Ancak mvekkil ile ihtilfa dmeden vekil, parann arta kalanyla ikinci bir koyun alrsa bu istihsnen caizdir.
nk birinci koyunla ilgili satn alma akdi mevcut olduu gibi mvekkilin, aka belirtilen bine iki koyun satn
alnmas eklindeki istei de gereklemitir. Binin eit blnmesi ancak mvekkilin kulland ifdenin
delaletiyle sabit olmaktadr. ki koyunun biner dirheme alnmas eklindeki fili durum ise bundan daha
kuvvetlidir.
ki mam: Eer vekil, koyunlardan birini binin yansndan fazlasyla halkn teamlne uygun olarak satn alr ve
kalan parayla da ikinci bir koyun satn alabilirse bu caizdir. nk vekil,, kaytsz tyin edilir. Ancak teaml
olan bir hususla kaytlanabilir. Bu teaml de sylediimiz husustadr. Ancak mvekkilin isteini yerine
getirebilmesi iin vekilin elinde sz konusu bin dirhemden bir koyun daha alabilecek kadar bir miktar kalm
olmas gerekir.
Bir kimsenin bakasndan bin dirhem alaca olur ve alacakl, borluya Sendeki bin dirhemimle bana u at al,
der ve borlu da at alrsa caizdir. nk satlan maln belirtilmesiyle satc da belirtilmi olur. Allah izin verirse
ilerde aklayacamz zere satcnn belirtilmesi halinde ise bu tr satn alma caizdir.
ayet mvekkil, vekilden belirtmedii bir at satm almasn ister ve vekil at satn alr ancak at, mvekkilce teslim
alnmadan vekilde lrse kendi malndan gitmi olur. Yok eer mvekkilce teslim alnmsa bu kez onun
malndan gitmi olur. Bu mam Eb Hanife'ye gredir. Her iki mam ise Vekil, at teslim almsa mvekkilden
gider, demilerdir. Alacaklnn, borludan yanndaki parasyla selem veya sarf -para al-verii- akdi yapmasn
istemesi konusunda da ayn izah mevcuttur.
Her iki mam diyorlar ki: ister bor olsunlar isterse de pein nakit olsunlar dirhem ve dinarlar, dei-tokularda
u veya bu diye belirtilemezler. Nitekim bir kimse, borcu karlnda alacaklya bir mal sattktan sonra iki taraf
borcun olmadnda birleirlerse yaptklar akit bozulmaz. O halde dirhem ve dinar konusunda belirtmek ile belirtmeme arasnda fark bulunmadndan bu konuda vekil tyin etmek sahih olup satn alman mal mvekkilin
mlkiyetine gemi olur. nk -vekilin tasarruf yetkisi tpk onun tasarruf yetkisi gibidir.
mam Eb Hanife ise: dirhem ve dinarlar, vekilliklerde su veya bu diye belirtilebilirler. Nitekim, mvekkil,
vekile: u dirhemlerle veya sendeki alacamla bana u mal al, dedikten sonra belirtilen dirhemler zayi olur veya
vekildeki alacandan vaz geerse vekillik bozulur. Hal byle olunca bu meselede mvekkil, alacan alacakl
olmad ve bu alaca teslim almaya vekil klmad bir kimsenin mlkiyetine geirmi olur. Tpk bir kimsenin,
falancadaki alaca ile baka bir kimseden bir mal satn almas gibi. Veya mvekkil, teslim almakszn sahip
olamad bir eyin teslim alnmadan nce denmesini istemi olur. Bu ise btldr. Tpk alacaklnn borluya;
Sendeki alacam istediine ver, demesi gibi. Satcnn belirtilmesi halinde ise durum byle deildir. nk bu
durumda satc, nce alaca mvekkil yerine teslim almaya vekil klndktan sonra ona mlik olur. Mvekkilin
bir kimseyi alacandan sadaka vermeye vekil klmas ise byle deildir. nk bu durumda mvekkil, alacan
herkese tannan Cenb- Hak (Azze ve Celle)'ka balam olur. Yukardaki meselede bakasn vekil klmak
sahih olmaynca da mal vekil iin satn alnm olur ve dolaysiyla lnce de onun malndan gitmi olur. Ancak
mvekkil, mal kendisinden teslim almsa durum byle deildir. nk bu durumda mvekkil ile vekil arasnda
taati yoluyla sat akdi yaplm olur, demitir.
Bir kimse, bakasna bin dirhem vererek bana bununla bir inek satn al, der ve vekil inei aldktan sonra
mvekkil: sen onu be yze aldn, vekil de: Ben onu bine aldm, derse geerli olan vekilin szdr. Yni satn
alnan mal, bu deerde ise durum byledir. nk vekil, bu konuda gvenilir kii olup bu sorumluluktan kurtulmak istemektedir. Mvekkil ise, vekilin beyze zamin olduunu iddia etmektedir. Vekil ise bunu inkr
etmektedir. Bu durumda eer satn alnan mal, beyz dirhem deerinde ise geerli olan, mvekkilin szdr.
nk bu takdirde vekil, beyz dirhem deerinde bir inek satn almakla kendisinden bin dirhem deerinde bir
inek satn almasn isteyen mvekkilin isteine aykr davranm olduundan, zamin olur.
Yok eer mvekkil, vekile bin dirhemi vermemise geerli olan onun szdr. yle ki: eer vekilin satn ald
maln deeri beyz dirhem ise mvekkilin isteine aykr davrand iin, eer mal, bin dirhem deerinde ise bu
kez da karlkl olarak yemin edecekleri iin, geerli olan mvekkilin szdr. nk bu meselede mvekkil ile
vekil, alc ile satc durumundadrlar. Aha ile satc arasnda bedel konusunda' meydana geen ihtilf ise,
taraflarn karlkl olarak yemin etmeleridir. Daha sonra aralarndaki sat akdi feshedilir ve bylece satm alman
mal vekil alr.
Eer mvekkil fiyat belirtmeden vekile: Bana u at al, der ve vekil, at satn aldktan sonra mvekkil: onu
beyz dirheme aldn, vekil ise s bin dirheme aldm, der ve satc da vekili dorularsa yemin etmesi kaydiyle
geerli olan, vekilin szdr. Kimisi ise : burada yemin etmek sz konusu deildir nk hazr olan satcnn,
vekili dorulamasyla ihtilf ortadan kalkmtr. Birinci meselede ise satc hazr bulunmadndan ihtilf nazara
alnr, demitir. Kimisi de: Burada da birinci meseledeki gibi karlkl olarak yemin ederler, demitir. mam
Muhammed ise. sadece karlkl yeminin en byk kk olan satc yeminini zikretmitir. Mal satcs ise bedeli
aldktan sonra ikisi iin de o yabanc durumundadr. Bedeli almadan nce ise sadece mvekkil iin yabancdr.
nk aralarnda herhangi bir sat akdi meydana gelmemitir. O halde satcnn mvekkil aleyhindeki sz
geerli olmaz ve dolaysyla mvekkil ile vekil arasnda ihtilf devam etmektedir. Bu, mam Eb Man-s ur'un
gr olup daha kuvvetlidir.1220
SATMADA VEKLLK BABI
mam Eb Hanife'ye gre al-verite vekil klnan kiinin, bu al-verisi babas, dedesi ve ahitlik edemedii
kimselerle yapmas caiz deildir. Dier iki mam ise: onlara maln deeri zerinden mal satabilir, demilerdir.
nk vekil tayini mutlak olduu gibi burada vekil thmet altnda da tutulamaz. nk vekil ile ad geenlerin
mallan tamamen birbirinden ayr olduu gibi menfaatleri arasnda da balant yoktur.
mam Eb Hanife diyor ki: Bilinen thmet konularnn vekilliklerle ilgisi yoktur. Konumuz olan mesele ise
thmet yeridir. nk vekil bu kimselere ahitlik edememektedir. Hem de menfaatleri de birbirine bal
olduundan vekil, bir bakma mal kendine satm olur. icar ve sarf konularnda da ayn ihtilf vardr.
mam Eb Hanife'ye gre satmaya vekil klnan kii, mal dk veya yksek fiyata satabildii gibi para
dndaki bir mal karlnda da satabilir. Dier ki mam ise: Halkn, yanlmay teaml haline getirmedii
dk fiyata satamad gibi para dndaki brmal karlnda satmas da caiz deildir, demilerdir. nk
mvekkilin vekile verdii mutlak izin, halkn temlyle kaytldr. Nitekim tasarruflar, ihtiyalar gidermek iin
olduklarndan bu ihtiyalarn yerleriyle kaytldrlar. Halk arasndaki teaml ise, mal benzerinin deeriyle ve
parayla satmak eklindedir. Bu nedenle bir kimseyi kmr, buz veya kurbanlk almaya vekil klmak ihtiya
zamanyla kaytldr. Hem de mal ok dk fiyatla satmak, bir ynden sat, bir ynden de ba olur. Ayn
ekilde mal mal karglnda satmak da bir bakma sat bir bakma al olduundan bunlar mutlak sat adn
almazlar. Bu nedenle Baba ile Vsi bu tr sat yapmaya yetkili deildirler.
mam Eb Hanife ise; Bakasn, satmaya vekil klmak, mutlak olduundan thmet konusu olan durumlar
dnda bu mutlakhm korur. Kald ki paraya iddetli ihtiya vki olmas veya satlacak maldan bklmas
halinde onu dk fiyatla veya baka bir mal karlnda satmak, halk arasnda teaml halindedir, demitir.
mam Eb Hanife'den rivayet edildii zere yukarda rnek olarak verilen kmr, buz ve kurbanlk meseleleri de
kendisine gre zamanla kaytl deildirler. Hem de dk fiyatla mal satmak her ynyle sat anlamndadr.
yle ki, bir kimse sat yapmayacana yemin eder ve daha sonra dk fiyatla mal satarsa yeminini bozmu
olur. Ancak Baba ile Vsi'nin her ynden sat olan bu tr sat yapamamalarnn nedeni, velsi bulunduklar
ocuun menfaatini gzetmek zorunda olmalardr. Bu tr satta ise menfaat gzetilmemektedir. Mal
karlnda mal satmak da her ynden hem al hem de sattr. nk bu sat iin yaplan tarif, sat ve al iin
yaplan tariflerin ikisini de kapsamaktadr.
Satn almaya vekil klnan kimsenin, akdi normal fiyat zerinden veya halkn benzerinde yanld az bir
fazlalkla yapmas caizdir. Halkn yanlmad ok yksek bir fiyatla satn almas ise caiz deildir. nk burada
thmet mevcuttur. yle ki: daha nce de getii zere vekil, mal nce kendine satn aldktan sonra bunun,
menfaatine uygun dmediini grnce mvekkil iin satn aldn syleyebilir. Nitekim Fkhlar: Belli bir
eyi satn almaya vekil klnan kimse bunu alrsa akit, mvekkil adna kesinlemi olur. nk vekil, bunu
1220
kendine satu alamaz Ayn ekilde mam Eb Hanife'ye gre nikh vekilinin de bir kadn mehr- mislinin
fazlasyla mvekkille evlendirmesi caizdir. Zira nikh akdinin mvekkile izafe edilmesi zaruri olduundan
szkonusu thmete yer kalmamaktadr. Satn almaya vekil klman kii se, akdi mutlak olarak yaptndan byle
deildir.
Halkn, yanlmad fiyatlar, deer koyucularn deerlendirmelerine girmeyen fiyatlardr. Kimisi ise:
Yanlmann teaml olduu fiyatlarn meta'lar iin on buuk, hayvanlar iin on - onbir- tanmaz mallar iin
de On-oniki olduunu sylemitir. nk birincideki al-veri tasarrufu fazla, ikincideki orta, sonuncudaki ise
azdr. Yanlmann fazlal ise tasarrufun azlndan trdr.
mam Eb Hanife'ye gre bir kimse, bakasn bir at satmaya vekil klar ve vekil, atn yansn satarsa bu caizdir.
nk mvekkilin sznde, at ayr ayr m yoksa btn olarak m satmak gerektii, kayd yoktur. Nitekim
mam Eb Hanife'ye gre vekilin atn tamamn yar fiyata satmas caiz olduundan atm yansn bu fiyata
satmas evleviyetle caizdir. Dier iki mam ise: caiz deildir. nk bu sat, sakncal olan ortakla yol
atndan teaml haline getirilmemitir.
Ancak vekil, bu konuda mvekkille anlamazla dmeden br yary da satarsa bu caizdir, demilerdir. nk
malm yarsn satmak, bazen mvekkilin isteini yerine getirmeye vesile olur.
yle ki, vekil, malm tamamn alacak mteri bulamadndan onu ayr ayr satmaya ihtiya duyabilir. Bu arada
yapt ilk sat bozulmadan maln kalan ksmm da satarsa ilk satn, mvekkilin isteini yerine getirmeye
vesile olduu ortaya kar. Kalan ksm satamamas halinde ise ilk satn buna vesile olmad anlaldndan
ciz'deildir. Her iki mamn bu gr istahsana gredir.
Eer mvekkil, vekilden bir koyun satn almasn ister ve vekil, koyunun yansn satn alrsa akit mevkuf kesinlememiolur. ayet vekil, kalan yansn da alrsa akit mvekkil adna kesinlemi olur. nk malm bir
ksmn satn almak, bazen mvekkilin isteini yerine getirmeye vesile olur rnein: satu alnan maln, birden
fazla mirass olan miras mal olmas gibi. Bu durumda vekil, paylan ayr ayr satn almak zorundadr. ayet
mvekkil yaplan ilk sat akdini bozmadan vekil, kalan paylan da satn alrsa ilk satu almann, mvekkilin
isteini yerine getirmeye vesile olduu ortaya ktndan akit, mvekkil iin kesinlemi olur. Bu konuda gr
birlii vardr.
mam Eb Hanifeye gre farkl olan satma vekilliiyle satn alma vekillii arasndaki birinci fark, daha nce de
getii zere satn alma vekilliinde thmet olmasdr. Dier bir fark ise, satmaya vekil tayin etmenin
mvekkilin maln ilgilendirmesi ve dolaysyla sahih olmasdr. Bylece mvekkilin bu konudaki mutlak sz
de muteber olur. Mvekkilin, satn alma istei ise, bakasnn maln ilgilendirdiinden sahih deildir ve
dolaysyla onun bu konudaki sznde, mutlaklk ve kaytllk nazara alnmaz.
Bir kimse, bakasndan atn satmasn ister ve vekil, at satar ve bedeli teslim aldktan sonra veya almadan nce
abc, ak delile veya satcnn yeminden kanmasna veya ikrarna dayanan Hkim kararyla, benzeri sonradan
meydana gelemeyen br kusurdan tr at geri evirirse vekil de onu mvekkile geri verir. nk Hkim,
kusurun satc elinde meydana geldii kanatinde olduundan verdii karar, anlan delillere dayanmamaktadr.
Cami's-Saiyr'de Hkim karar iin, anlan delillerin art koulmas ise : Hkim, byle bir kusurun mesel bir
ay zarfnda meydana gelmeyeceini bilir, ancak sat tarihi konusunda tereddd bulunduundan bu tarihin,
ortaya kmas iin sz konusu delillere ihtiy duymaktadr, eklinde aklanmtr. Veya bu kusur, ancak
kadnlarn veya doktorlarn bilebildii bir kusurdur. Kadnlarn ve doktorun sz ise, ancak iddiada geerli olup
mal reddetmede geersiz olduundan Hkim, red iin anlan delillere ihtiy duyar. Nitekim Hkim, sat
mahede eder ve kusur da ak olursa ad geen delillerden birine ihtiy duymaz. Bu ekilde geri evirilen mal,
mvekkile geri verilmi olduundan vekilin bu konuda mvekkille muhakeme olmasna gerek yoktur.
Alcnn, ak delil veya davalnn yeminden kanmasna dayanarak benzeri sonradan meydana gelebilen bir
kusurdan tr mal vekile vermesi halinde de durum ayndr. nk ak delil yeterli bir dayanak olduu gibi
vekil de yeminden kanmak zorundadr. Zira satlan malla sk ilikisi bulunmadndan ondaki kusur,
bilgisinden uzak kalmaktadr. Bu nedenle de mvekkile geri verilmi olur.
ayet satlan mal, vekilin ikrarna dayanlarak geri evirilmise bu kez kendisine geri verilmi olur. nk bu
ikrar, yetersiz bir delil olduu gibi vekil ikrar zorunda deildir. nk o, susabilir ve yeminden kanabilir.
Ancak kendisi, ya ak delile veya yeminden kanmasna dayanarak mvekkili dava edebilir. Maln mahkeme
karan olmadan geri evirilmesi ve kusurun, benzeri sonradan meydana gelebilen bir kusur olmas hlinde ise
durum byle deildir. yle ki, bu durumda vekil, mvekkile davac olamaz. nk maln vekilegeri verilmesi
mvekkil asndan yeni bir sat akdi anlamndadr. Bu akitte mvekkil, mal vekile satm saylr.
Mahkeme kararyla mal geri evirmek, akdi feshetmek demektir. nk Hkimin bu konudaki yetkisi geneldir.
Ancak kararn gerekesi olan ikrar, yetersiz bir delildir. Bu nedenle akdin feshedilmi olmas bakmndan vekil,
mvekkile davac olabilir. Karar gerekesinin yetersiz olmas bakmndan ise vekil, ak delil getirmeden mvekkil mal geri almak zorunda deildir.
Kusurun, benzeri sonradan meydana gelmeyen bir kusur olmas \e maln, ikrara dayal mahkeme karan olmadan
geri evirilmesi hlinde ise bir rivayete gre mvekkil, vekil dava etmeksizin mal geri almak zorundadr. nk
alcnn hakk mal geri evirmektir.
Dier rivayetlere gre ise akladmz nedenle vekil, mvekkile davac olamaz. Burada alcnn asl hakk,
maln kusursuz olmas iken nce mal geri evirmeye, daha sonra da kusurdan doan eksiklii istemeye
dntnden bu hak yalnzca geri evirme deildir. Biz bu konuyu Kifye'de daha uzunca aklam
bulunuyoruz.
Bir kimse bakasna: Atm pein fiyatla satmam sylemitim. Oysa sen onu veresiye satmsn, der ve vekil de :
At satmam syledin fakat baka bir ey demedin, derse geerli olan, mvekkilin szdr. nk istek
mvekkilden gelmekte ve bu istein mutlakl-na dir bir delil de bulunmamaktadr. Eer mudarabe akdinde
emeki ile sermye sahibi bu hususta ihtilfa derlerse geerli olan, emekinin szdr. nk mudarabede asl
olan, istein genel olmasdr. Nitekim emeki, Mudarabe lfznn sylenmesiyle tasarruf yetkisine sahip olur.
Bylece Mudarabede mutlaklk olduu anlalm olur. Ancak sermye sahibi ile emeki mudarabe konusu olan
maln trnde ihtilfa derlerse sermye sahibinin sz geerli olur. nk iki tarafn iddialanyla mutlaklk
ortadan kalktndan mudarabe tam bir vekillie dnr.
Sonra mam Eb Hanife'ye gre mvekkilin mutlak sat isteinde bulunmas, hem pein hem de herhangi bir
sre ile veresiye satn ifde eder. Dier iki mama gre ise bu satn belli bir sreyle kaytlanmas gerekir. Bu
grlerin gerekeleri daha nce geti.
Bir kimse, bakasna atn satmasn syler ve vekil, at satarak bedel yerine alcdan bir ey rehin alr ve rehin
zayi olur veya bedel iin alcdan kefil alr ve kefilin lmyle bedel zayi olursa bu durumda vekil, bedele zamin
olmaz. nk haklar konusunda vekil, asl yetkilidir. Bedeli teslim almak da bu haklardan olduu gibi kefillik de
bedeli salama balamaktadr. Rehin almak da bedel tahsili iin bir gvence olduu iin vekil, hem rehin almaya
hem de kefil kabul etmeye yetkilidir. Borcu teslim almaya vekil klnan kii ise byle deildir. nk o, bu ii
asil yetki ile deil, bakas adna yapmaktadr. Burada mvekkil, onu kefil ve rehin kabul etmeye deil, borcu
teslim almaya vekil klmtr. Oysa satma vekili, bedeli asil yetkili olarak teslim almaktadr. Bu nedenle de
mvekkil, onu bedeli teslim almaktan alkoyamaz.1221
Bir Fasl
Bir kimse, iki kiiyi vekil klarsa vekillerden biri, ikisinin vekil olduu bir konuda kendi bana tasarrufta
bulunamaz. Sat, Hul' vb. gibi grmeye ihtiy duyulan tasarruflarda byledir. nk mvekkil, vekillerin
ayr ayr deil, birlikte yaptklar tasarrufa nz gstermitir. Bu arada sat akdinde bedel, mvekkilce takdir
edilmekle beraber bu, mal biraz daha yksek fiyata satmada ve alc semede fikir yrtmeye mni deildir.
Ancak ikisini dava vekili tyin etmise durum byle deildir. nk vekillerin dvay ayn anda savunmalar,
mahkeme meclisinde karkla yol atndan mmkn deildir. Davann yrtlmesini dzenlemek in
gerekli olan fikir yrtmeye ise durumadan nce ihtiy duyulur.
Mvekkilin, karsn karlksz boamaya veya yanndaki emneti geri vermeye veya borcunu demeye vekil
kld iki kiinin durumu da byle deildir. nk bu konularda fikir yrtmeye ihtiy duyulmaz. Bunlar, sade
sz ile yaplan ilerdir, iki kii ile bir kiinin szleri arasnda da fark yoktur. Ancak mvekkil vekillere: -sterseniz eimi boayn-, veya: Onu boamaya sizi yetkili kldm, derse ikisinin birden bunu yapmas gerekir.
nk bu, ii her ikisinin kanatine brakmak demektir. Nitekim vekiller, ayr mecliste bu ie yetkili
klnmaktadr. Bir de mvekkil, boamay her ikisinin de fi'line baladndan bunu iki kiinin eve girmesine
balanan boamaya kyaslamak gerekir.
Bir kimse, vekil klnd konuda bakasn vekil tayin edemez. nk mvekkil, vekil tyin etmeyi deil,
tasarrufta bulunmay ona brakmtr. Nitekim o, sdece vekilin grne rz gstermitir. Oysa insanlarn gr
kabiliyetleri birbirinden farkldr. Ancak mvekitil izin verirse vekil tyin edebilir. nk bu durumda
mvekkilin rzs vardr. Mvekkilin vekile : Bildiin gibi yap, demesi hlinde de durum ayndr. nk bu
durumda i, mutlak olarak vekilin takdirine braklmtr. Bu ekilde tyin edilen ikinci vekil, mvekkilin vekili
olur.
yle ki, birinci vekil, onu vekillikten alamad gibi lmyle . de vekillikten kmaz. kisi de mvekkilin
lmyle vekillikten karlar. Bunun bir benzeri de Hkimlik Kurallar Bahsinde geti. (Eer birinci vekil,
mvekkilinin izni olmakszn bakasn vekil klar ve ikinci vekil, onun huzurunda akit yaparsa, caizdir.) nk
gaye, birinci vekilin akitten haberdar olmasdr. Burada da birinci vekil, akit-ten haberdardr. kinci vekilin
yapt akdin dourduu hukuki sorumluluklar konusunda fkhlar, deiik grler ileri srmlerdir.
ayet ikinci vekil, birinci vekilin gyabnda akit yaparsa bu caiz deildir. nk burada birinci vekilin gr
alnmamtr. Ancak ikinci vekil, birinciyi haberdar eder ve o da bunu uygun bulursa akit caizdir. Ayn ekilde
yabanc bir kimse, mvekkilin maln sattktan sonra vekili haberdar eder ve vekil de bunu uygun bulursa akit
caizdir. nk burada da vekilin muvafakati alnmtr.
Eer birinci vekil, ikinciye maln bedelini takdir eder ve ikinci, birincinin gyabnda akdi bu bedel zerinden
yaparsa caizdir. nk akitte birinci vekilin grne ihtiy duyulmasnn ak olan nedeni, bedelin takdir
edilmesidir. Bu ise daha nce meydana gelmitir. Ancak mvekkilin iki vekil tyin ederek bedeli takdir etmesi
byle deildir. nk mvekkil, bedeli takdir ederek ii onlara brakmakla gayesinin, mal fazla fiyatla satmada
ve alc semede fikir birlii yapmalar olduunu ortaya koymutur. Bu noktay daha nce de akladk. Yok eer
1221
mvekkil, bedeli takdir etmeden ii birinci vekile brakrsa bu takdirde gayesi, iin en nemli yan olan fiyat
takdirinin birinci vekilin grne uygun olmasdr.
Bir zimminin, kk yataki mslman kzn evlendirmesi veya onun adna malnda al - veri yapmas caiz
deildir. Yni maunda tasarrufta bulunmas caiz deildir. nk zimmiHk, tasarruf yetkisini ortadan
kaldrmaktadr. Nitekim gayr-i mslimin mslman kii hakknda tasarrufta bulunma yetkisi yoktur.
yle ki, onun mslman kii aleyhindeki ahitlii geersizdir. Bir de bu tasarruf, maslahata dayal bir tasarruf
olduundan bu maslahatn gzetilebilmesi iin bu yetkinin muktedir ve efkatli bir eye verilmesi gerekir. Oysa
gayr- mslim olmak, mslman kii hakknda efkatli olmay ortadan kaldrdndan bu yetki ona verilemez.
ki mam Hiddeti zerine ldrlen mrted ile mslumanlarla sava hlinde bulunan gayr- mslim de bu konuda
zimmi gibidirler, demilerdir. nk sava hlindeki gayr- mslim, zimmiye nazaran bize daha da yabanc
olduundan tasarruf yetkisi evleviyetle elinden alnr. ki mama gre, mrtedin kendi malindaki tasarrufu
geerli olmakla birlikte onun, ocuu ve ocuunun mal ile ilgili tasarruflar ittifakla mevkuf -kesinlememiolur. nk bu tasarruf maslahat gzetilen bir tasarruftur. Bu ise ancak dinin bir olmasyla gerekleir. Halbuki
dinin bir olup olmad phelidir. Sonra eer mrted kii, mrtedliiyle ldrlrse tasarruf yetkisi ortadan
kalkar ve yapt akitler bozulur. Yok eer mslmanha dnerse bu takdirde hi mslmanlktan kmam
kabul edilir ve dolaysyla yapt akitler sahih olur.1222
DAVA VE TESLM ALMADA VEKLLK BBI
Dava vekili, ayn zamanda teslim alma vekilidir. Bu, bize gre olup mam Zfer'e gre byle deildir. O:
Mvekkil, sdece vekilin davay yrtmesine rz gstermitir. Teslim almak ise davadan ayr bir ey olup
mvekkil buna rz gstermemitir, demitir.
Biz diyoruz ki, bir eye yetkili olan kimse, onu tamamlamaya da yetkilidir. Davann tamamlanp sonulanmas
ise, ancak kazanlann teslim alnmasyla gerekleir. Fetva ise bugn tmam Zfer'in grne gredir. nk
vekillerde hainlik belirdii gibi bazen davada gvenilen kiiye mal teslim almada gvenilmez. Alaca talep
etmeye vekil klnan da dava vekili gibi olup asl rivayete gre onu teslim alabilir. nk buradaki TAKAD
kelimesi, z bakmndan -teslim almak demek olan- Kabz kelimesiyle aym mndadr. Ne var ki rf, buna
aykrdr. Ayn zamanda kelimenin lgat mnsn da hkmsz klar. Nitekim gnmzde fetva da, alacak
vekilinin onu teslim almaya yetkili olmad eklindedir.
Eer her iki vekil, dava vekili iseler mal birlikte teslim almalar gerekir. nk mvekkil, onlardan birinin
eminliine deil, ikisinin bir aradaki eminliine rz gstermitir. kisinin mal birlikte teslim almalar da
mmkndr. Daha nce getii zere iki vekilin davay ayn anda savunmas se mmkn deildir.
mam Eb Hanife'ye gre alaca teslim alma vekili, ayn zamanda dava vekili olur. Nitekim ona gre, borlu,
vekile kar mvekkilin borcu tahsil ettiine veya almaktan vazgetiine dir ak delil getirirse bu geerli olur.
Dier iki mam ise: Alaca teslim alma vekili, dava vekili olamaz, demilerdir. Bu, ayrn zamanda Hasan'n
mam Eb Hanife'den yapt bir rivayettir. nk teslim almak, davadan baka bir eydir. Hem de mal
konusunda gvenilen herkes, davalar yrtme usllerini bilemediinden mvekkilin, mal teslim almasna nz
gstermesi dava vekili olmasna da rz gstermesi demek deildir.
mam Eb Hanife diyor ki: Mvekkil, vekilden alaca mlkiyetine geirmesini istemitir. nk alacan
kendisini teslim almak dnlemediinden borlar, benzerleriyle denirler. Ancak bu, bir bakma mvekkilin
hakknn kendisini tahsil etmek kabul edilmitir. Bu nedenle alaca teslim alma vekili, f'a hakkn alma vekili,
batan dnme vekili, satn alma ve taksimat yapma vekili ile kusurdan tr mal geri evirme vekiline
benzemi olur. Kald ki alaca teslim alma vekili, hepsinden ziyde f'a hakkn alma vekiline benzemektedir.
Nitekim f'a meselesinde vekil, nasl ki hakk teslim almadan nce de kar tarafn hasm durumunda ise alacak
meselesinde de vekil, alaca tahsil etmeden nce de borlunun hasm durumundadr. Satn alma vekili ise, fi'len
satn almadan satc iin hasm olamaz. Vekilin, hasm durumunda olmasnn nedeni, mal dei - tokuunun bir
takm hukuk durumlar gerektirmesidir. Bu arada vekil, sz konusu hukuki durumlar konusunda asil yetkili olduundan ayn zamanda kar tarafn hasm durumundadr.
Mvekkile ait belli bir eyi teslim almaya vekil klnan kii, ittifakla dava vekili deildir. nk bu kimse,
sdece maln teslim alnmas konusunda gvenilen bir kii olduu gibi teslim alma da, dei-toku olmadndan
kendisi, haberci hkmndedir. Nitekim bir kimse, bakasn kendisine ait bir at teslim almaya vekil klar ve at
elinde bulunduran, mvekkilin bunu kendisine sattna dair ak delil getirirse bu durumda mvekkil hazr
oluncaya kadar mesele durdurulur. Bu, istihsanen byledir.
Kyasa gre ise, atn vekile verilmesi gerekir. nk getirilen delil hsmsz olduundan geersizdir. stihsana
gre vekil, mal teslim almasn nlemek bakmndan hasmdr. nk o, mal teslim almada mvekkilin yerine
getiinden mal teslim almas nlenir. Nitekim mvekkil geldiinde maln satldna dair yeniden delil getirilir.
Bylece bu, mal elinde bulundurann, mvekkilin, vekili vekillikten aldna dair getirdii delil gibi olur. Tpk
oradaki delil gibi buradaki delil de vekilin mal teslim almasn nlemede geerlidir.
Boama vb. meselelerde de durum ayndr. Yni kadn, kendisini eine gtrmeye vekil klman kiiye kar
1222
einin kendisini boa-dna dair delil getirirse istihsana gre bu delil, mvekkil hazr oluncaya dek vekilin
tasarrufta bulunmasn nlemede geerlidir. Ancak bu delil, boamann isbtnda geerli deildir. Dava vekilinin
Hkim huzurunda mvekkili aleyhine ikrarda bulunmas caizdir. Bakas yannda ikrarda bulunmas ise caiz
deildir. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre istihsnen byledir. Ancak bu kimse, vekillikten
kar.
mam Eb Ysuf ise: Mahkeme meclisi dnda da olsa vekilin, mvekkil aleyhine ikrarda bulunmas caizdir,
demitir.
mam Zfer ile mam- afii ise: Her iki durumda da caiz deildir, demilerdir. Bu, ayn zamanda mam Eb
Ysuf'un ilk grdr. Kyas da budur. nk vekil, davay savunmakla mkelleftir. Bu ise kar tarafla bir
ekime ve anlamazlk demektir, ikrar ise bununla elimektedir. nk ikrar, kar tarafla anlamak demektir.
Oysa bir ile mkellef olmak, onun zddn yapmaya elvermez. Bu nedenle vekil sulh ve ibraya yetkili deildir.
Mvekkilin, aleyhine ikrarda bulunmamas kaydyla dava vekili tutmas sahihtir. Ayn ekilde mvekkil, bir
kimseyi mutlak olarak cevap vermeye vekil klarsa bundan, davay savunacak cevap kastedilmi olur. nk
teaml bu ekildedir. Bu nedenledir ki, savunmay en iyi yapanlar srasyla tercih edilirler. stihsana gre ise
bakasn vekil klmak kesin olarak sahihtir. Vekil klmann sahih oluu da mvekkilin kesin, olarak yetkili
olduu bir konuda olmas ile gerekleir. Bu konu, yalnz hasmn dediim inkr etmek deil, onu hasmn hakllk
ve hakszlk durumuna gre hem inkr edebilmek hem de ikrar edebilmektir. lerde aklayacamz zere bir
kimseyi dava vekili klmak, onu mutlak olarak sz sahibi klmak anlamna da gelebilir. Bu nedenle vekil
klmann kesin olarak sahih olmasn salamak fin bu anlam kasdedilir. Mvekkilin, aleyhine ikrarda bulunmamas kaydyla dava vekili tutmas konusunda mam Ebu Ysufdan: Sahih deildir, nk mvekkil bu kayd
koymaya yetkili deildir, dedii rivayet edilmitir.
mam Muhammed' den: Bu sahihtir, nk mvekkilin, vekilden ikrarda bulunmamasn istemesi, onun,
hasmnn dediini inkar etmeye yetkili olduunu daha da ak bir ekilde gsterir. Oysa dava vekilinin mutlak
olarak tyin edilmesi, onun hasmn dediini inkr etmeye de ikrar etmeye de yetkili olduuna hamledilir, dedii
rivayet edilmitir. Yine mamMuhammed' den, bu konuda davh ile davacy birbirinden ayrd ve ikrara
mecbur olduundan davalnn bu kayd koymasnn sahih olmadn, davacnn ise bu konuda muhayyer
olduunu syledii rivayet edilmitir. Sonra mam Eb Ysuf: Vekil, mvekkil yerindedir. Mvekkilin ikrarda
bulunmas ise, Mahkeme meclisine mahsus olmadndan vekilin ikrar da bu meclise mahsus deildir, derken
mam Eb Hanife ile mam Muhammed; Bir kimseyi vekil klmak, ya hakik veya mecaz anlamda hasmlk diye
anlan sz sahipliini ihtiva eder. Mahkeme meclisinde ikrarda bulunmak ise mecaz anlamda hasmlktr. Buna
hasmlk denmesinin nedeni, ya kar tarafn hasml karlnda sylenmi olmas veya hasmln ona yol
amasdr. kram mahkeme meclisine mahsus olmasnn nedeni ise, asl olan hasmlarn gerekli olan
yapmalardr. Bu da, mahkeme meclisinde davay konumaktr. Bu nedenle ikrar mahkeme meclisine mahsus
olur. Ancak vekilin, mahkeme meclisi dnda ikrarda bulunduuna dir delil getirilirse vekillikten kar.
yle ki, kar taraftan mal kendisine vermesi istenmez. nk bu vekil, kendisiyle elikiye dm ve Baba
ile Vsi gibi olmutur. yle ki, bunlardan biri. Mahkeme meclisinde ikrarda bulunduktan sonra mal talep ederse
ikrar sahih olmad gibi mal da kendisine verilmez.
Bir kimse, bakas iin bir mala kefil olur ve alacakl, kendisini borludan mal almaya vekil klarsa bu durumda
kefaletten kurtulmu olsun veya olmasn, kendisi bu konuda vekil olamaz. nk vekil, bakas iin alan
kimsedir ayet vekil olabileceini sylersek bu durumda da o, kendini sorumluluktan kurtarmaya alm olacandan vekilliin, bakas iin almak art yok olmu olur. Hem de bu kimsenin vekillii, sznn geerli
olmasn gerektirir. nk vekil, gvenilir kiidir. Vekilliinin sahih olduunu sylesek bile sz geersiz olur.
nk o, bununla kendini kurtarmaya almaktadr. Bylece gereinin yok olmasyla vekillik de yok olmu
olur.
Bir kimse, alaca teslim almada, hazr bulunmayan alacaklnn vekili olduunu ileri srer ve borlu da kendisini
dorularsa borcu ona demesi gerekir. nk borlunun dedii, kendi z mal olduundan vekili dorulamakla,
kendi aleyhinde ikrarda bulunmu olur.
ayet alacakl, hazr olur ve vekili dorularsa mesele kesinlemi olur. Yok eer onu dorulamazsa borlu,
alacaklya tekrar borcunu der. nk alacakl, vekillii inkr ettiinden bor denmemi olur. Nitekim bu
konuda geerli olan, alacaklnn yeminli sz olduundan daha nce yaplan deme hkmsz olur.
ayet vekile denen mal, henz elinde duruyorsa borlu bunu kendisinden ister. nk borlunun demeden
gayesi, zimmetinin bortan kurtulmasdr. Oysa bu demeyle zimmeti kurtulmadndan vekilin alaca teslim
aln iptal edebilir. Yok eer mal, vekilin elinde zayi olmusa borlu, bunu kendisinden isteyemez. nk
kendisini dorulamakla borlu, vekilin, mal teslim almada hakl olduunu itiraf etmitir. Ayn zamanda borlu,
madur olmutur. Madur olan kimse ise, bakasn madur edemez.
Ancak vekil, alaca teslim alrken zaminlii stlenmise durum byle deildir. nk borlu ile vekile gre
alacakl, ikinci kez ald mala zamin olur. Bu, alacaklnn mal ikinci kez teslim almasna bal olan bir nevi
kefilliktir. Bu ise, tpk bir kimsenin bakasndan olan alacana kefil olmada olduu gibi caizdir. ayet borlu,
vekili ne dorulayarak ne de yalanlayarak iddias zerine borcu kendisine derse bu durumda eer alacakl,
alaca kendisinden tekrar isterse o da dediini vekilden ister. nk o, vekilin vekilliini dorulayarak deil,
alacakl bunu kabul eder diye borcu kendisine demitir. Bundan umudu kesilince vekilden, dediini ister.
Vekili yalanlayarak borcu kendisine demesi halinde de durum ayndr. Akladmz nedenle bu takdirde
durum daha da aktr. Ancak btn bu durumlarda hazr bulunmayan mvekkil gelmedike borlu, dediini
geri isteyemez. nk denen mal ya kesin veya ihtimali olarak onun hakk olmutur. Tpk borcu yetkisiz bir
kimseye, alacakl kabul eder midiyle deyen borlunun, alacakl hazr bulunmadka bunu geri isteyememesi
gibi. nk alacaklnn bunu kabul etme ihtimali vardr. Hem de meru bir gaye ile bir tasarrufta bulunan bir
kimse, o gayeden umut kesmedike yapt tasarrufu bozamaz.
Bir kimse, emneti teslim almaya vekil klndn syler ve emneti yannda bulunduran da onu dorularsa
emneti kendisine teslim etmeye zorlanmaz. nk o, bakasnn mal hakknda vekil lehine ikrarda
bulunmutur. Bor ise byle deildir. Bir kimse, baka mirass olmayan Babasnn emneti kendine miras
braktn syler ve emneti yamnda bulunduran da onu dorularsa bu durumda emneti kendisine vermeye
zorlanr. nk kii ldkten sonra mal kalmaz. Kald ki her iki taraf da maln mirasya ait olduunda
birlemilerdir.
ayet bir kimse, emneti sahibinden satn aldn iddia eder ve emneti yannda bulunduran da onu dorularsa
emneti ona vermeye zorlanmaz. nk emnet sahibi yaadka emneti yannda bulundurann, iddia sahibini
dorulamas, bakasnn mah hakknda ikrarda bulunmak olur. nk emnet sahibinin mlk edinmeye ehliyeti
vardr. Bu nedenle her ikisinin de emnet sahibi aleyhine, maln satldna dair beynlan kabul edilmez.
Bir kimse, bakasn borludan alacan teslim almaya vekil klar ve borlu, alacaklnn alacan tahsil ettiini
iddia ederse borcu vekile demek zorundadr. nk vekillik, kesin olduu halde alacan tahsil edildii,
borlunun iddiasyla kesinleemeyecenden alacaklnn hakk geciktirilemez. Ancak borlu, hakkn savunmak
zere alacakly bulup kendisine yemin ettirir. Vekile ise yemin ettiremez. nk o, asl sorumlu deildir.
Bir kimse, bakasm, satn ald mah kusurdan tr geri evirmeye vekil klar ve satc, alcnn bu kusura raz
olduunu iddia ederse bu durumda alcya yemin ettiril medike mal, satcya geri verilemez. Bor meselesi ise
byle deildir nk bor meselesinde mvekkilin, yemin etmemesiyle yanlln ortaya kmas halinde vekilin teslim ald mal geri almak suretiyle borlunun zararn telfi etmek mmkndr. Burada ise bu, mmkn
deildir. nk mam Eb Hanife'ye gre yanllk ortaya ksa bile Hkimin, mvekkile yemin ettirmeden akdi
feshetmeye dair verecei karar geerli ve kesin olur. Bu nedenle byle bir kararn verilmesi halinde faydas
olmadndan mvekkile artk yemin ettirilmez. Bu, mam Eb Hanife'nin fesihler ve akitlere dair asl
grdr. Fkhlar: dier iki mama gre ise her iki meselede de telfi imkn itibariyle hkmn ayn olmas
ve geri verme iinin geciktirilmemesi gerekir, demilerdir. nk iki mama gre Hkimin bu konudaki karar
geersiz olduundan her iki meselede de telfi mmkndr.
Kimisi ise: mam Eb Ysuf'a gre esahh olan, her iki meselede de geri verme iinin geciktirilmesidir. nk o,
satc ile borlunun menfatini dikkate almaktadr. Nitekim satc istemese bile o, hazr bulunan mvekkile
yemin ettirdiinden ayn gaye ile geri verme ii, mvekkil gelinceye kadar geciktirilir, demitir.
Bir kimse, bakasna on dirhem vererek aile fertlerinin ihtiyalarna harcamasn ister ve vekil, kendi parasndan
on dirhem harcarsa mvekkilin verdii on dirhem bunlarn yerine geer -kendisinin olur. nk harcama vekili,
ayn zamanda satn alma vekilidir. Satn alma vekili ise, dedii bedeli mvekkilden alabilir. Nitekim biz bunu
daha nce aklamtk. O halde burada da durum ayndr.
Kimisi ise s bu, istihsnen byledir. Kyasa gre ise, vekil, harcad kendi dirhemleri yerine mvekkilin
dirhemlerini alamaz ve kendi dirhemlerini teberru1 etmi saylr, demitir.
Kimisi de . Kyas ile istihsan delilleri yalnzca bor deme meselesinde atrlar. nk bor deme satm alma
deildir. Harcama ise, satn almay htiva ettiinden bu konuda Kyas ile istihsan atmamak tadrlar, demitir.
Hakikti en iyi bilen ise Allah (Azze ve Cellerdir.1223
VEKLN AZLEDLMES BABI
Mvekkil, vekili vekillikten azledebilir. nk vekillik, mvekkile ait bir hak olduundan onu iptal edebilir.
Ancak bakasnn hakkn ilgilendiren bir vekillik ise onu iptal edemez, rnein: davacnn isteiyle daval
tarafndan tutulan dava vekilinin vekillii gibi. nk burada vekilin azledilmesiyle davacnn hakk inenmi
olur. Bu vekillik, tpk rehin akdi iinde yer alan vekillik gbidir.
Vekil, azledildiini haber almadka vekillii devam eder ve bunu reninceye dek tasarrufta bulunmas caizdir.
nk bir yandan tasarruf yetkisinin elinden alnmas te yandan da yapt akitlerden doan haklardan sorumlu
olmas nedeniyle vekillikten azledilmekle kendisine zarar verilmi olur. Nitekim satn ald mam bedelini
mvekkilin malndan demesinin yansra satt mal da kendisi teslim ettiinden bunlara zamin olur ve
dolaysyla zarar grr. Yetkinin elinden alnmas noktasndan nikh vekili ile dier vekiller arasnda bu konuda
fark yoktur. Bu arada vekilin azledildiini haber veren kiide aranan say ve dillik vasfn daha nce
akladmzdan burada tekrarlayamyoruz.
Vekillik, mvekkilin srekli delirmesi ve dinden karak dman lkesine katlmasyla bozulur. nk vekil
tutmak, istee bal bir tasarruf olduumdan balangc ile devamnn hkm ayndr. Bu nedenle mvekkilir.
1223
vekillik konusundaki isteinin devan etmesi gerekir. Oysa anlar' nedenlerle bu istek bozulmutur. Bu konudaki
deliliin dimi olmas gerekir. nk geici olan, baygnlk hkmndedir.
mam Eb Ysuf'a gre bu deliliin snr bir aydr. nk bu sreyle oru faizi kalkmaktadr. Kendisinden
yaplan dier bir rivayete gre ise bu snr, bir gn ve geceden fazla olan sredir. nk bu sreyle be vakit
namaz kalktndan bu kii, l hkmnde olur.
mam Muhammed ise: Bu sre bir yldr. nk bu sreyle btn ibdetler kalktndan ihtiyat olarak ona gre
takdir edilmesi gerekir, demitir.
Fkhlar: Mvekkilin, dman lkesine katlmas konusundaki hkm, mam Eb Hanife' nin grne gredir.
nk ona gre mrted kiinin yapaca tasarruflar, mevkuf olduundan vekil tutmas da byledir. ayet bu
kimse, tekrar mslman olursa yapt tasarruflar kesinleir. Yok eer mrtedlii zere ldrlr veya dman
lkesine katlrsa vekillik bozulur, demilerdir. Dier iki mama gre ise, bu kimsenin tasarruflar geerli olup
mrtedlii zere lmedike veya ldrlmedike veya dman lkeye katldna karar verilmedike vekillik
bozulmaz. Nitekim bu husus, siyer bahsinde de geti.
Kadn mvekkilin mrted olmas halinde ise, kendisi mrted olarak lmedike veya dman lkeye katlmadka
vekilinin vekillii devam eder. nk daha nce de renildii zere kadnn mrtedlii, yapt akitleri
etkilemez.
Ortaklar vekil tuttuktan sonra ayrlrlarsa bu durumda vekil, ayrldklarn bilsin veya bilmesin, vekillik bozulur.
nk akladmz zere vekilliin devam etmesi, mvekkilden gelen istein devam etmesine baldr. Oysa
ortaklarn ayrlmasyla bu istek kalkmtr. Bu konuda vekilin, durumu bilmesi ile bilmemesi arasnda fark
yoktur. nk bu ayrlk, vekilin hkmen azledilmesi anlamnda olduundan onun bilgisine bal deildir. Tpk
vekillik konusu olan maln mvekkil tarafndan satlmasyla satma vekilinin azledilmesi gibi. Vekilin lm
veya srekli delirmesi halinde vekillik bozulur. nk ldkten veya delirdikten sonra vekil tyin edilmesi sahih
deildir.
Eer vekil, mrted olarak dman lkeye katlrsa bu durumda, mslman olarak dnmedike tasarrufta
bulunmas caiz deildir.
Ben diyorum ki; bu, imara Muhammed'e gredir. mam Eb Ysuf'a gre ise, Mslman olarak dnse bile eski
vekillii geri dnmez.
mam Muhammed diyor ki: Bir kimseyi vekil tyin etmek, ona tasarruf yetkisini vermek ve bu konudaki hukuk
engeli ortadan kaldrmak demektir.
Vekil ise, kendisindeki bir takm niteliklerle tasarrufta bulunmaktadr. Tasarruftan ciz kalmas ise sonradan
dman lkeye katlmas nedeniyledir. nk slm lkesiyle bu lke birbirlerine zt yerlerdir. O halde nceden
verilen yetki devam ediyorsa acizliin ortadan kalkmasyla tekrar vekil olur.
mam Eb Ysuf ise diyor ki; bir kimseyi vekil tyin etmek, ona isi yerine getirme yetkisini vermek demektir.
nk tasarrufta bulunabilme yetkisi, kiinin ehliyetine, ii yerine getirme yetkisi ise, mvekkilin ona vekillik
hakk vermesine baldr. Vekil, dman lkeye katlmakla ller gibi olmu ve dolaysyla bozulan vekillik
yetkisi geri dnmemektedir.
Eer mvekkil mrted olarak dman lkeye katldktan sonra mslman olarak geri dnerse bu durumda asl
olan, vekilliin geri dnmesidir.
mam Muhammed'den: Bu durumda vekillik geri dner, dedii rivayet edilmitir. Nitekim vekil iin de ayn eyi
sylemitir. Ona gre mvekkil ile vekilin durumlar arasndaki fark udur: Mvekkil asndan vekillik, yetki
vermeye dayanmaktadr. Bu ise ortadan kalkmtr. Vekil asndan ise vekillik, vekildeki tasarruf ehliyetine
dayanmaktadr. Bu ise, dman lkeye katlmakla ortadan kalkmamtr.
Bir kimse, bakasn bir ie vekil kldktan sonra ayn ii kendisi yaparsa bu durumda vekillik bozulur. yle ki:
bir kimseyi bir kadn kendisiyle evlendirmeye veya bir eyi satn almaya vekil kldktan sonra bunlar kendisi
yapar veya karsn boamaya vekil kldktan sonra onu kendisi talkla veya bir talkla boayp iddeti biter
veya karsn hul1 -bedelli boama- ile boamaya vekil kldktan sonra hul'u kendisi yaparsa btn bu
durumlarda vekillik bozulur. nk onun tasarrufta bulunmasyla vekilin tasarrufu imknsz hale geldiinden
vekillik bozulmutur.
Nitekim, mvekkil, kadnla vekilsiz evlendikten sonra onu boarsa vekil, kadn ikinci kez kendisiyle
evlendiremez. nk gayesi daha nce gereklemitir. Ancak vekil, bu kadnla evlendikten sonra onu boarsa
kendisini mvekkille evlendirebilir. nk mvekkilin gayesi henz gereklememitir. Ayn ekilde bir
kimseyi koyununu satmaya vekil kldktan sonra koyunu kendisinin satmas halinde de durum byledir. Bu
koyunun, Hkim karanyla kusurdan tr geri evirilmesi halinde mam Eb Ysuf dan: Bu takdirde vekil, o
koyunu ikinci kez satamaz. nk koyunu mvekkilin satm olmas, vekili tasarruftan alkoymak olduundan
onu azletmek gibi olur, dedii rivayet edilmitir.
mam Muhammed ise: Vekil, ikinci kez koyunu satabilir. nk, bakas adna yetkili olmak demek olan
vekillik devam etmektedir. Yetkiyi kullanmaya engel olan durum ise ortadan kalkmtr, demitir. Ancak bir
kimseyi ba yapmaya vekil kldktan sonra ba kendisi yapar ve geri alrsa vekil tekrar bata bulunamaz.
nk mvekkil, ba geri alp almamakta serbest olduundan onu geri almas, kendisinin ba yapmak
istemediini gsterir.
Satlan maln, Hkim karan ile geri evirilmesi ise, mvekkilin istei dimda olduundan onun, mal satmak
istemediim gstermez. Bu nedenle bu mal, tekrar mvekkilin mlkiyetine getiinde vekil onu satabilir. Allah
herkesten daha iyi bilendir. 1224
DAVA BAHS
Davac, davay terk edince buna zorlanmayan kimsedir. Daval ise, davaya zorlanan kimsedir. Davac ile davl
arasndaki fark bilmek, dava meselelerinin dayand en nemli hususlardandr. Fkhlann bu konuda deiik
aklamalar vardr. Bu aklamalardan biri, Kudri'nin yukardaki tarifidir ki bu. genel ve sahih bir tariftir.
Kimisi ise: Davac, delil getirmedike dava konusu eye sahip olamayan kimsedir, rnein: Hari -bu eyi elinde
bulundurmayan- gibi. Daval ise, delil olmakszn, kendi szyle dava konusu eye sahip olabilen kimsedir,
rnein: Zilyed -bu eyi elinde bulunduran- gibi, demitir.
Kimisi de : Davac, mevcut duruma dayanmayan, daval ise mevcut duruma dayanan kimsedir, demitir. mam
Muhammed ise, el-Asl adl eserinde: Daval, davay inkr eden kimsedir, demitir. Bu gr sahihtir, ancak
Byk Fkhlanmza gre bureda nemH olan, inkr edenin hangi taraf olduunu bilmek ve bu hususta gerek
durumu tercih etmektir, rnein: Emaneti emneti geri verdim, derse yemin etmek suretiyle sz kendisinin olur.
nk o, grnte geri vermeyi dava etmekle birlikte gerek itibariyle zaminlii inkr etmektedir.
Davac, cins ve miktar bilinen bir eyi zikretmedike dava geersizdir. nk davadan maksat, delil getirerek
hasm balamaktr. Bilinmeyen bir ey konusunda ise hasm balanamaz. Eer dava edilen ey, dvlnn
elindeki bir mal ise davacnn, dava ettiim ey budur diye iaret etmesi in davaldan bu mal getirmesi istenir.
ahitlik ve yemin ettirmede de durum ayrdr. nk br eyi mmkn olan en iyi ekilde bildirmek arttr. Bu,
tanan mallarda iaretle olur. nk bunlar tamak mmkn olduu gibi iaret de tantmann en mkemmel
eklidir. Her devirdeki tm Hkimlerin ittifak ettii zere dava, dvlnn hem mahkemeye gelmesini hem de
gelmemesini birey ifde etmesi iin davay kabul edip etmediini aklamasn gerektirir. Dava edilen maln,
mahkemeye getirilmesi ise akladmz nedenle gereklidir. Yemin etmesi ise, davay inkr etmesi halinde
gereklidir. Allah izin verirse bunu ilerde aklayacaz. Dava edilen mal hazr deilse malm olmas iin davac,
onun kymetini syler. nk grlmesi mmkn olmayan mal, vasf ile deil, kymetiyle malm olur. el-Fakih
Ebl-Leys: maln kymetiyle beraber erkeklik ve diiliinin de belirtilmesi gerekir, demitir.
Eer davac, bir akar dava ederse snrlarn belirterek akarn, davalnn elinde olduunu ve bunu istediini
syler. nk tanmas mmkn olmayan akan iaret ederek tantmak imknsz olduundan snrlarn belirtme
yoluna gidilir. nk akar bu ekilde tantlabilir. Davac, akarn drt snn ile bu snrlarn sahiplerinin
isimleriyle neseplerini syler. Nesebi sylerken dedeyi zikretmesi gerekir. nk daha nce de bilindii zere
mam Eb Hanife'ye gre sahih olan, tarifin ancak bu ekilde tamamlanddr. ayet snr sahibi, ok tannm
bir kimse ise, sadece onu sylemek yeterlidir.
Davac, snr belirtirse bize gre bu, yeterlidir. nk snrlarn ou sylenmi olur. mam Zfer'e gre ise
byle deildir. Ancak drdnc snr yanl sylerse bu, dava edilen akan deitirdiinden yeterli deildir.
Drdnc snn sylememesi ise bu neticeyi dourmaz. Davada olduu gibi ahitlikte de snrlan belirtmek
arttr.
Kudri'deki: Davac, akarn davalnn elinde olduunu syler kayd gereklidir. nk dvl, ancak akan
elinde bulundurmakla davacya hasm olabilir. Ancak akann, dvlnn elinde bulunduu hususunda davacnn
bunu sylemesi ve dvlnn da bunu kabul etmesiyle yetinilmez.
Sahih olan gre gre bu husus, ya ak delille veya Hkim bilgisiyle kantlanr. Bylece davac ile dvlnn bu
hususta gizli bir anlama yaptklar ihtimali nlenmi olur. nk dava konusu akar, nc bir kiinin elinde
olabilir. Tanan mal ise byle deildir. nk onun kimin elinde bulunduu grlebilir.
Kudri'deki: Davac, akar istediini syler kayd da gereklidir. nk akar dvldan istemek davacnn
hakkdr. Bu nedenle de onu istediini syler. Hem de dava edilen akar, davalnn elinde rehin veya bedelinin
tahsili iin alkonulmu olabilir. Davacnn akan istemesiyle bu ihtimal ortadan kalkar. Bu yzden Fkhlar
tanan mal konusunda; davacnn; Mal, haksz yere dvlnn elindedir demesi gerekir, demilerdir,
Eer dava edilen ey, dvlnn zimmetinde br bor ise davac akladmz nedenle onu istediini syler.
nk, borlu hazr bulunduundan ondan borcu istefrekten baka bir ey kalmamtr. Ancak, vasfn
syleyerek borcu tarif etmek gerekir. nk bor, vasfla tarif edilebilir. Dava olgunlatnda Hkim karar iin
izleyecei yoli tesbit amacyla davalnn grn sorar. Eer dvl, ikrarda bulunursa Hkim, onun aleyhine
davay karara balar. nk ikrarn kendisi, davay kantlayabildiinden Hkim, dvldan dava konusu eyi
demesini ister. ayet dvl, davay reddederse Hkim, davacdan ak delil ister. nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) davacya: Elinde ak delil var mdr? diye sordu. Davac:
Hayr deyince:
O halde dvlya yemin ettirirsin 1225 buyurdu. Burada Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem),
1224
Buhari ile Mslim'in Vli Bin Hacer'den naklettikleri bu hadis melen yledir:
Biri Hadremut, dieri de Kinde'den olmak zere iki kii Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)e gelerek Hadremutlu olan
1225
nce delil olup olmadn sormu ve yeminden, delil olmad anlaldktan sonra sz 1226
YEMN BABI
Davac: Benim hazr delilim vardr, dedii halde yemin taleb ederse mam Eb Hanife'ye gre Hkim, davalya
yemin ettirmez. Yni delilim ehirde hazrdr, derse durum byledir. mam Eb Ysuf ise: Yemin ettirir. nk
amlan hadis gereince yemin, davacya it bir hak olduundan dvldan bunu istemesi halinde Hkim, isteini
kabul eder, demitir.
mam Eb Hanife diyor ki: Davacnn yemin hakk, rivayet ettiimiz hadis gereince ak delil getiremeyiine
baldr. O halde delilden ciz kalmadka yemin hakkna sahip deildir. rnein: delilin mahkemede hazr
bulunmas durumunda olduu gibi. Hassaf'n rivayetine gre bu konuda mam Muhammed, mam Eb Ysuf la
beraberdir. Tahavi'nin rivayetine gre ise mam Eb Hanife ile beraberdir.
Davacya yemin ettirilmez. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Delil davacya, yemin ise dvlya der 1227 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem) bu hadisle iki tarafn grevini taksim etmitir Taksim ise, ortalkla elimektedir. Bu hadisle, yeminlerin
tamam davay inkr edenlere yklenmitir. Bu nedenle davacnn edecei yemin yoktur. mam- afii ise:
Dvlnn yeminden kamas halinde davac yemin edebilir, demitir.
ktisap sebebi belirtilmeyen mal konusunda zilyedin delili kabul edilmez. Haricin deliline itibar edilir. mam-
afii ise: Zilyedin deliline gre karar verilir. nk bu delil, zilyedlikle birletiinden mevcud durum g
kazanmaktadr. Tpk doan kuzu ile nikh edilen kadn konusunda zilyedin deliline gre karar verilmesi gibi.
Biz diyoruz ki: Haricin delili, davay daha ok ispatlamakta ve gerei daha iyi ortaya karmaktadr. nk
zilyedin delili, zilyedlik kadar isbatlayc deildir. Nitekim zilyedlik, mutlak mlkn varln gsterirken doan
kuzunun, zilyedin mal olduunu gstermez.
Dvlnn yeminden kamas halinde Hkim, yeminden katna karar vererek dava edilen eyi kendisine detir.
mam- afii ise: Hkim buna hemen karar vermeden bu kez davacnn yemin etmesini ister. Davac yemin
ederse karar verir. nk kii, gnha girmemek iin yalan yeminden kat gibi bazen aibe altnda kalmamak
iin doru yeminden de kaabilir. Bazen de dvl, inkrnn doru olup olmadn kesin olarak bilmedii iin
yeminden kaar. te bu ihtimaller bulunduu iin davalnn yeminden kamas, karar iin gereke olamaz. Bu
durumda davacnn, haklln ortaya koyan yeminine bavurulur, demitir.
Biz diyoruz ki: Dvlnn yeminden kamas, ya dava edilen eyi baladn ya da davacnn haklln ikrar
ettiini gsterir. Aksi takdirde hem vacibi yerine getirmek hem de zarardan kurtulmak iin yemin etmesi
gerekirdi. Bu nedenle davalnn, ya dava edilen eyi balad ya da ikrarda bulunduu kuvvet kazanr. Kald
adam:
Y Resulallah, babamdan kalma bir tarlam vardr. Bu adam zor kullanarak yeyiyor, dedi. Kindeli olan adam da:
Hayr. Tarla benimdir. Ekip biiyorum. Onun tarlada hi bir hakk yoktur, dedi. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem).
Hedremutlu:
Senin ahitlerin var mdr? diye sordu, Hadremutlu :
Hayr, dedi. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
O halde sen ona ancak yemin verdirirsin, dedi. Hadremutlu:
Y Resulallah adam fasktr, yalan doru demeden yemin eder, hi bir eyden ekinmez, dedi. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
yle de olsa ona yemin verdirmekten baka hi bir hakkn yoktur, dedi ve adam yemin edip dndkten sonra Peygamber Efendimiz
Beni dinleyin. Eer adamn maln haksz yere yemek iin yemin etti ise, Allah'n huzuruna karken Allah ondan yz evirecektir,
buyurdu.
Buhari, Kazalar, Mslim, Yeminler c. 1 s. 80; Eyimme-i Sitte ayrca E'as b. Kays'tan da unu nakletmilerdir. Benimle bir Yahudi arasnda
anlamazlk konusu bir tarla vard. Tarla Yahudnin elinde olduu iin benim olduunu inkr etti. Bunun zerine ben onu Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e gtrdm. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bana:
Senin ahidin var mdr? diye sordu.
Hayr, dedim. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Yahudi'ye :
Ona yemin et, dedi. Ben :
Y Resulallah eer is onun yeminine kalrsa hemen yemin eder de malm abp gtrr, dedim ve bunun zerine Allah (c.c.)'a verdikleri
sz ve yeminlerini az bir paraya satanlar var ya ite onlar iin hirette hi bir ey yoktur, kyamet gn Allah (c.c.) onlarla konumayacak,
onlara bakmayacak ve onlar temize karmayacaktr. Onlar iin ok ac azap vardr mealindeki Al-i mrn sresinin 77. yeti nazil oldu.
Buharli, Rehin c. 1 s. 342; Mslim, Yeminler c. 1 s. 80.
1226
1227
Beyhaki bu hadisi Abdullah bn-i Abbas'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Eer herkese dava ettii ey verilseydi, birtakm kimseler
birtakm kimselerin mal ve canlarn dava edeceklerdi. Xe var ki davacya ahit, dvlya da yemin der diye buyurdu eklinde
nakletmitir.
Drekutni de Eb Hreyre (r.a.)dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in ahit dava edene, yemin de inkr edene der. Ancak kasamede yemin
dava edene der diye buyurduunu rivayet etmitir,
Vkdi de Kitab-l Mezide Berre Bint-i Ebi Teczie'den unu dediini nakletmitir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in Beytullah'tan karken ona bakyordum. Kapnn iinde durup iki eliyle kapnn iki tarafn tuttu ve
yukardan halka bakt. Halk da K'be'nin etrafnda oturmulard. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bir konuma yapt ve konumasnda ahit
dava edene, yemin de inkr edene der buyurdu.
Beyhki, Dava ve ahitler c. 10 s. 252; Darekutni, Kazalar c. 1 s. 517.
ki, akladmz nedenle davacya yemin ettirmenin gerekesi de yoktur.

Hkim, dvlya: Sana kez, yemin teklif edeceim. Yemin edersen kurtulursun. Aksi halde senin aleyhine
davacnn hakl olduuna karar vereceim der. Bu hatrlatmadan maksat, dvlya taknaca tavrn hkmn
bildirmektir. nk bu hkm, herkese bilinmemektedir. ayet Hkim, kez, yemin etmesini teklif ettii
halde dvl, yemin etmezse yeminden katna karar verir. Hassaf, yemin teklifinin kez yaplmasn fazla
ihtiyat ve dvlnn mazeretlerini ortadan kaldrmak iin zikretmitir. Sahih gre gre asl olan, ilk tekliften
sonra yemin etmeyen dvlnn, yeminden katna Hkimin karar verebilmesidir. Ancak kez teklif edilmesi
evldr Sonra yeminden kamak, bazen hakiki olur. rnein : Dvlnn; yemin etmiyorum, demesi gibi. Bazen
de hkmi olur. rnein: susmas gibi. Sahih gre gre dvlnn sarlk, ve dilsizlik gibi bir sakatlnn
olmad biliniyorsa bu da hakiki kamak hkmndedir.
mam Eb Hanife'ye gre davann nikh olmas halinde inkr edene yemin ettirilmez. Ona gre nikhn yansra
Rc'i boama, il. sresi iinde ee dnme, Neseb, er'i cezalar ve Lin davalarnda da dvlya yemin ettirilmez.
Dier iki mam ise: er'i cezalar ile Lin dndaki tm bu davalarda dvlya yemin ettirilir, demilerdir.
ki mam diyorlar ki: Yeminden kamak ikrarda bulunmak demektir. nk bu ka, daha nce de belirttiimiz
zere dvlnn, inknnda yalanc olduunu gsterir. Yoksa vacibi yerine getirmek iin doru yemini yerine
getirecekti. O halde yeminden kamak, ya ikrar olur veya ikrarn yerine geer.
krar ise, ad geen davalarda geerlidir. Ancak bu, phe ile kank bir ikrardr. phe ise, er'i cezalarn
uygulanmasn nler. Lin da er'i ceza hkmndedir.
mam Eb Hanife diyor ki; Yeminden kamak, dava edilen eyi balamak demektir. nk balama ile gaye
gerekletiinden yemin etmek, vacip olmaktan kar. Kald ki, inkrn da yalana kmamas iin dvly
balayc kabul etmek, ikrarda bulunmu kabul etmekten daha iyidir. Balamak ise, ad geen davalarda
geerli deildir. Yemin ettirmekten maksat, davalnn kama karar vermek olduundan kendisine bu konularda
yemin ettirilmez. Ancak yeminden kamak, davay drmek iin dava edilen eyi balamaktr. Balamann
bor konusunda geerli oluu, davacnn iddias nedeniyledir. nk alacak, davacnn, kendine it bir hak
olarak teslim ald bir eydir. Bu konudaki balama ise, davacnn bunu teslim almasna engel olmamak
anlamndadr. Kald ki mal davalarnda msamaha vardr.
Hrsza yemin ettirilir. Yeminden kamas halinde dava edilen eye zamin olur, ancak eli kesilmez. nk
yapt hrszlktan iki hkm doar. Birincisi ald mala zamin olmasdr ki bu, yeminden kamasyla
gerekleir. kincisi ise, elinin kesilmesidir ki bu, yeminden kamasyla kesinlemez Bylece bu, hakknda bir
erkek ile iki kadnn ahitlik yapt hrsz gibi olur.
Kadn, mnsebetten nce boandn iddia ederse kocann yemin etmesi istenir. Yeminden kamas halinde her
mama gre de mehrin yansna zamin olur. nk her mama gre de yemin ettirme, boama konusunda
geerlidir. Hele maksat mal ise... Kadnn, sdak dava etmesi halinde nikh konusunda da durum ayrdr. nk
bu takdirde dava mal ile ilgili olur. Sonra mal, davaimin yeminden kamasyla ispatlanr, fakat nikh bununla
ispatlanmaz. Davacnn, miras, yerde bulunan ocuun beslenme masraf, nafaka ve hibenin geri alnamamas
gibi haklar dava etmesi halinde neseb konusunda da durum ayrdr. nk davadan maksat, bu haklardr. Du
haklarla beraber olmayan neseb davasnda yemin ettirmenin her iki mama gre caiz olmas ise, nesebin,
dvlnn ikraryla ispatlanabilmesi halindedir, rnein: erkein baba ile oulla ilgili, kadnn da baba ile ilgili
ikrarlar gibi. nk kadnn oulla ilgili ikrar, nesebin baka bir erkee yklenmesine yol aar. Elerin birbirlei
iyle ilgili ikrarlan da elii kantlar.
Bir kimse, bakas hakknda ksas davas aar ve daval, bunu inkr ederse ittifakla kendisine yemin ettirilir.
Sonra eer lm dndaki cinayette yeminden kaarsa ksas gerekir. lm cinayetinde yeminden kamas
halinde ise yemin veya ikrar edinceye kadar hapsolunur. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise:
Her iki durumda da diyet gerekir, demilerdir nk onlara gre yeminden kamak, phe ile kark bir ikrar
olduundan ksas deil, mal cezay gerektirir. zellikle ksasn uygulanamay, daval ile ilgili bir durumdan
ileri geliyorsa bu hkm daha da ak olur. rnein: dvlnn, cinayetin yanllkla, davacnn da bile bile
ilendiini iddia etmeleri gibi. mam Eb Hanife diyor ki: Organlar, mal hkmnde kabul edilir. Dolaysyla
onlarda da balama gecerl'dir. Can ise byle deildir.
yle ki, bir kimse bakasna: Elini kes der ve o da elini keserse zamin olmaz. Bu da balamann geerliliini
gsterir. Ancak faydas olmadndan bu ekilde el kesmek caiz deildir. Yeminden kamak suretiyle dava
edilen eyi balamak ise davay drdnden faydaldr. Bylece bu, kangren gibi bir hastalk iin eli
kesmek ile ardan dolay dii ekmek gibi olur. Bu arada lm davasnda yeminden kamakla ksas imknsz,
yemin ettirmek ise davacnn hakk olduundan, yemin verdirme meselesinde olduu gibi dvl, yemin veya
ikrar edinceye kadar hapsolunur.
Davac: Benim hazr delilim var, derse kaytararak davacnn hakkn zayi etmemesi iin dvlya . gnlne
ona bir kefil ver, denilir. Daha nce de getii zere bize gre beden kefillik caizdir. Srf dava gereince kefil
tutmak, bize gre istihsnen caizdir. nk bylece davacnn kan korunduu gibi daval da bundan fazla zarar
grmemektedir.
Nitekim, davacya yardmc olmak ve baka ileriyle uramasn nlemek iin daval, srf dava gereince
gelmek zorundadr. O halde mahkemeye gelmesini salamak iin kefil istemek de caizdir. Srenin gn
olmas, mam Eb Hanife' den rivayet edilmitir ki sahih olan da budur. Zahir olan rivayete gre bu konuda,
dvl ister tannm, ister tannmayan bir kimse olsun, dava edilen mal da ister deerli, ister deersiz bir ey
olsun fark yoktur. Ancak davcmn: Benim ahitlerim hazrdr demesi gerekir. nk eer davac: Benim
ahidim yok veya Hazr deildir derse Faydas olmad iin davaldan kefil istemez.
Davc kefil getirirse mesele yoktur. Aksi takdirde hakknn kaybolmamas iin davacdan peini brakmamas
istenir. Ancak daval, yola kacak yabanc bir kimse ise, sadece mahkeme sresi kadar pei braklmaz. Ayn
ekilde kefili de ancak mahkeme bitimine kadar getirmesi istenir. nk bu istisna her iki husus iindir. Zira
kefil vermesi ile peinin braklmamas hususunda bundan fazla konulmas halinde dvl, yoldan alkonulmakla
zarar grecektir. Mahkeme sresi ise onun zararna yol amaz. Dvlnn peini brakmamann keyfiyetini, Allah
izin verirse Hacr -Kstllk- Bahsi'nde zikredeceiz.1228
YEMN ETME LE YEMN ETTRMENN KEYFYET BABI
Yemin, Allah (Azze ve Celle)'a edilir. Bakasna yemin edilmez. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem):
Aranzdan her kim ki yemin edecek veya Allah (Azze ve Celle) 'a yemin etsin veya vazgesin 1229 buyurmutur.
Ayrca:
Her kim ki Allah (Azze ve Celle) tan bakasna yemin ederse ona erik komu olur 1230 buyurmutur.
Yemin bazen Allah (Azze ve Celle)'in sfatlaryla tekid edilebilir. Bu, yemini arlatrmaktr, rnein: Hkimin
dvlya: De ki, grnen ve grnmeyen her eyden haberdar olan, Rahman ve Rahim olan ak kadar gizliyi de
bilen ve kendisinden baka hi bir lh olmayan Allah'a yemin ederim ki, u ahs, iddia ettii u maln ne
tamamn ne de bir ksmn benden alacakl deildir, demesi gibi. Hkim, yemini daha da arlatrabildii gibi
hafifletebilir de. Ancak, yemini arlatrrken tekrarlanmamasna dikkat etmesi gerekir. nk daval yalnz bir
defa yemin etmek zorundadr. Hkim yemini arlatinp arlatrmamakta serbesttir. yle ki; davalya: De ki,
Allah (Azze ve Celle)'a yemin ederim diyebilir. Kimisi ise: Hkim, takva ile tannan kimseler iin yemini
arlatramaz, bakasna ise arlatrabilir, derken kimisi de: Deerli mal konusunda arlatrabilir. Deersiz
mal konusunda ise arlatrmaz, demitir. Yukarda rivayet ettiimiz hads-i erif gereince Davalya boama
yemini verdirilmez. Kimisi ise: Gnmzde hasmn srar etmesi halinde Hkimin, boama yemini verdirmesi
caizdir, demitir. nk halkn Allah (Azze ve Celle)'a yemin etmekten ekinmesi azalmtr. Boama
yemininden ise fazlaca ekini Irnektedir.
Yahudi, Tevrat' Hz. Musa'ya. Hristiyan da ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah (Azze ve Celle)'a yemin ederler.
nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm); Tek gzl b. Sriya'ye. Musa'ya Tevrat' indiren
Allah (Azze ve Celle) akna doru syle. Kitabnzda zinann cezas bu mudur? 1231 diye sormutur. Hem de
Yahudiler, Hz. Musa'nn Hristiyanlar da Hz. sa'nn peygamberliine inandklarndan peygamberlerine indirilen
kitaptan sz edilerek yeminleri arlatrlr.
Mecus, Atei yaratan Allah (Azze ve Celle)'a yemin eder. mam Muhammed: el-Asl adl eserinde byle
sylemitir. en-Nevadir'de mam Eb Hanife' den: Hi kimseye srf Allah'dan bakasna yemin ettirilmez, dedii
rivayet edilir.
Hassaf: Yahudi ve Hristiyandan baka hi kimseye Allah (Azze ve Celle)'tan bakasna yemin ettirilmez,
demitir. Bu, ayr zamanda bz Fkhlarmzn da tercih ettii grtr. nk ate, Allah'n adyla birlikte
zikredilmekle yceltilmi olur. Halbuki yceltilmeye lyk deildir. Tevrat ile ncil ise byle deildirler. nk
Allah (Azze ve Celle)'in kitaplan ycedirler.
Putperest ise, sadece Allah (Azze ve Celle)'a yemin eder. nk tm gayr- mslimler, Allah CAzze ve Celle)'a
inanrlar. Cenb- Hak (Celle Celllah):
Onlara, gkleri ve yeri kim yaratt? diye sorarsan, Allah (Azze ve Celle) yaratt diyeceklerdir buyurmutur.
1228
Bu hadis yeminler bahsinde de getii iin orada ona kayrak gsterilmitir.
Mslim ile Eb Davud'un Ber b. Azb'den rivayet ettikleri bu hadisin tamam: yledir:
Bir adamn yz Yahudiler tarafndan kmrle karartlrken Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yanlarndan geti ve onlar ararak : Kitabnzda, zina ileyenin cezas bu mudur?. diye sordu. Yahudiler :
Evet, dediler. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) onlarn bilginlerinden birini ararak :
Tevrat' Musa Aleyhisselm'a indiren Allah(c.c.)'n hakk iin doruyu syle. Sizin kitabnzda, zina ileyenin cezas bu mudur? buyurdu.
Adam :
Hayr ve eer sen bana bu yemini verdirmeseydin kitabmzda zina cezasnn ne olduunu sylemezdim. Kitabmzda, zina ileyenin cezas
lnceye dek talanmaktr. Fakat bu su eraf ve ileri gelenlerimiz arasnda yaygn br duruma gelmiti. Biz de onlardan birini bu suu
ilerken yakaladmzda cezalandramazdk. Bu sutan tr biz sadece dierlerini cezalandrrdk. Bunun iin: Gelin herkes hakknda
uygulayabileceimiz bir ceza koyalm dedik ve bu suu isleyenin yzn karartmaya oybirliiyle karar vererek talanmay terkettik, dedi.
Allah'm, Yahudilerin ldrdkleri senin emrini diriltenlerin birincisi benim, dedi ve emretti de adam taladlar.
Hadisin sarihleri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in kendisine sorduu kimsenin ad Abdullah b. Sriy idi, ki Yahudiler iinde Tevrat' en iyi
bilen o idi demilerdir. Hatt Eb Dvd bunu, hadisin metninde bile aklamtr. Mslim (er'i cezalar zina cezas bb) c. 2 s. 70; Eb
Dvd, er'i cezalar c. 2 s. 4.
1231
Lokman: 31/25.
1229
1230
Gayr- mslimlere kendi ibdet yerlerinde yemin ettirilmez. nk Hkim, kendisine yasak olan bu yerlere
gidemez.
Mslmana zaman ve yer ile yemini arlatrmak vacip deildir. nk maksat, yemin edilen eyi yceltmektir.
Bu yceltme ise, kutsal yer ve zaman olmadan da gerekleebilir. Kald ki, Hkimi buna mecbur etmede zorluk
vardr. nk bylece Hkim, bu yer ve zamanlarda hazr bulunmakla ykml olacaktr. Oysa dinimizde zorluk
kaldrlmtr.
Bir kimse, u ahstan u mal bin liraya aldn iddia eder ve davl bunu inkr ederse ona: Aranzda bu
konuda sat akdi mevcud olmadna Allah (Azze ve CelleKa yemin et- denilir. Billahi bunu satmadm diye
yemin ettirilmez. nk bazen bir ey satldktan sonra akit iptal edilir.
Gasp konusunda davalya: Davacya bir ey iade etmek zorunda olmad eklinde yemin ettirilir. Billahi
gaspetmedim diye yemin ettirilmez. nk bazen yaplan gasp, hibe veya satla feshedilir.
Nikh konusunda: Halen aranzda nikh akdi bulunmadna yemin et denilir. nk bazen nikha Hul arz
olur.
Boama davasnda ise dvlya: Davac kadnn, ileri srd szlerle senden boanmadna yemin et denilir.
Billahi boamadm diye yemin ettirilmez. nk bazen boamadan sonra nikh yenilenir. Bu nedenle btn bu
durumlarda neticeye yemin edilir. nk davann sebebine yemin ettirilmekle daval madur edilmi olur. Bu.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grleridir.
mam Eb Ysuf'a gre ise, btn bu davalarda daval, sebebe yemin eder. Ancak davalarn anlan neticelerine
iaret ederse bu takdirde neticeye yemin etmesi istenir. Kimisi ise: Dvlnn inkr ekline baklr. Eer davann
sebebini inkr ediyorsa sebebe, yok eer neticesini nkr ediyorsa neticeye yemin etmesi istenir, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre sebep, baka bir hususla ortadan kalkacak nitelikte ise asl olan,
dvlnn neticeye yemin etmesidir. Ancak neticeye yemin etmekle davacnn kan terk ediliyorsa ittifakla
sebebe yemin edilir.
rnein: Mnsebetten sonra boanan kadn, iddet nafakasn dava ederken kocann fkh grnn buna
uymamas durumunda olduu gibi. Veya davac, komulukla faclk dava ederken alcnn bu fkhi grte
olmamas gibi. nk bu durumlarda neticeye yemin eden davalnn, kendi grne gre yemininde hakl
olduu kabul edileceinden davacnn kar korunmam olur. ayet sebep, baka bir hususla ortadan kalkacak
nitelikte deilse ittifakla, dvlnn sebebe yemin etmesi istenir.
Bir kimsenin mirasla sahip olduu bir mah bakas dava ederse davalnn: Maln davacya t olduuna dir
bilgisi olmadna yemin etmesi istenir. nk daval, murisin ne yaptn bilmediinden maln davacya it
olmadna kesin yemin etmesi istenmez. ayet bu mal, dvlya hibe edilmi veya kendisince satn alnmsa
kesin yemin etmesi istenir. nk bu takdirde yemini mmkn klan hususlar mevcuttur. Zira satn alma ve hibe,
mlkiyeti ortaya koyan sebeplerdir.
Bir kimse, bakas aleyhinde bir mal dava eder ve daval, yemin hakkn davacya verir veya yeminine karlk
davacyla on lira zerinde anlarsa caizdir. Bu mesele, Hz. Osman (Radyallh anh)'dan rivayet edilmitir. 1232
Bu durumda davac, hi bir zaman dvlnn yemin etmesini isteyemez. nk o, bu hakkn ortadan
kaldrmtr. Allah (Azze ve Celle) her eyi daha iyi bilir. 1233
YEMNLEME BABI
Satc ile alc, satta ihtilafa derek alc, bir miktar bedel iddia eder, satc da bundan fazlasn dava ederse
veya satc, satlan maln bir miktarn itiraf ederken alc, bundan fazlasn iddia ederek onlardan biri, delil
getirirse delile gre karar verilir. nk kar tarafn davas kuru bir iddiadr. Delile dayanan dava ise daha
gldr.
ayet ikisi de delil getirirse fazlal ispatlayan delil tercih edilir. nk deliller, isbat iin olduu gibi falalk
konusunda da anlamazlk yoktur. 1234 Eer ihtilf, hem bedel hem de satlan malda ise satcnn bedel ile,
alcnn da satlan mal ile ilgili delilleri tercih edilir. nk bu delillerde isbat fazlal vardr.
1232
Beyhki el-Mrife adl kitabnn edeb- kadi babnda mam-i afii'den Duyduuma gre Hz. Osman (r.a.) bir davalsnn kendisine
teklif ettii yemini yapmayp davasndan vazgemi ve: Eer yemin edersem, kaderimde yazl olan bir belnn bama geldiinde, korkarm
ki halk: Yalan yere ettii yeminin cezasn ekiyor desinler diye sylediini kaydetmitir. mam Mahbb de bu hikyeyi u ekilde
kaydetmitir: Rivayet olunmaktadr ki Mikdt b. Esved (r.a.) Hz. Osman (r.a.)'dan yedi bin dirhem bor alm ve sonra ona: Senin benden
alacan drt bin dirhemdir deyip ona yalnz drt bin dirhem demitir. Bunun zerine Hz. mer'in yanna gidip davay ona arzetmilerdir.
Mikdt :
Temin etsin ki bana yedi bin dirhem vermitir, ben ona yedi bin dirhem vereyim, demi. Hz. mer de :
Mikdt hakldr. Yemin et ki sen ona yedi bin dirhem vermisin, sana yedi bin dirhem versin, demi ise de Hz. Osman yemin etmemitir.
Mikdt (r.a.) kalkp gittikten sonra Hz. Osman, Hz mer'e:
Benim ondan alacam yedi bin dirhem idi, demi ve Hz. mer (r.a.): yleyse -kendisi sana yemin hakk vermiken- sen niin yemin
etmedin? demitir. Hz. Osman bunun zerine, yukarda geen szn sylemitir.
1233
1234
Yni: Delil davay isbat iin getirilir. ou isbat eden delilde se isbat daha fazladr. ou isbat eden delilin isbatnda azn da isbati
bulunduu iin az isbat eden delil e ou isbat eden delil arasnda atma da yoktur.
ayet her iki tarafn da delili yoksa alcya: Ya satcnn ileri srd bedele raz olursun ya da sat
feshederiz, satcya da: Ya satlan maldan alcnn ileri srd miktar teslim edersin ya da sat feshederiz
denilir. nk gaye, anlamazl ortadan kaldrmak olduundan yukardaki usul da bu gayeye gtren bir
yoldur. nk taraflar daha nce feshe raz olmazken feshin yaplacan anladktan sonra her biri, kar tarafn
iddia ettiine raz olabilir.
Buna raz olmadklar takdirde Hkim, her birine brnn davas karsnda yemin ettirir. Bu yeminleme, kys
gereince teslimden nce yaplr. nk satc, fazla bedel talep ederken alc, bunu inkr etmektedir. Ayn
zamanda alc, .tesbit edilen bedel karlnda maln teslim edilmesi gerektiini iddia ederken satc, bunu inkr
etmektedir. Bylece ikisi de inkr edici olduundan kendilerine yemin ettirilr. Teslimden sonra yemin ettirmek
ise, kysa aykrdr. nk bu durumda mal, alcya teslim edilmi olacandan kendisi birey dava
etmemektedir. Bylece ortada satcnn fazla bedel ile ilgili davas kalr. Alc ise, bunu inkr ettiinden sadece
kendisine yemin ettirmekle yetinilir. Ancak kysa ramen biz, teslimden sonra da her iki tarafn yemin etmesi
gerektiini nakli delilden reniyoruz. yle ki, Peygamber efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem):
Satlan mal, ayren durduu halde satc le alc, ihtilfa derlerse yeminleirler ve birbirlerinden aldklarn
karlkl olarak geri verirler 1235 buyurmutur.
Hakim, nce alcya yemin ettirir. Bu, mam Muhamm e d ile, mam Eb Ysuf un son gr olduu gibi mam
Eb Hanife'den de yaplan bir rivayettir ki sahih olan da budur. nk kendisinden nce bedel istendiinden
alcnn inkn daha ardr. Hem de bylece yeminden kamann neticesi daha abuk alnacaktr. Yni alc,
bedeli demeye zorlanacaktr. Satcya nce yemin ettirilmesi halinde ise, bedel tahsil edilinceye dek mal teslim
etmesi istenemeyecektir.
mam Eb Ysuf, nceleri; Peygamber efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)'in: Alc ile satc ihtilafa
dtklerinde sz satcnndr 1236 eklindeki hadis-i erifine dayanarak: nce satcya yemin ettirilir. nk
hadiste sadece satcdan bahsedilmesi, en azndan onun ne alnmasn ifde eder, diyordu. Satn, karlkl mal
veya para al-verii olmas halinde ise, aralarnda fark bulunmayacandan Hkim, istediine ce yemin
ettirebilir. Syle yemin edilir: Satc: Billahi unu bine satmadm, alc da: Billahi unu iki bine satn
almadm diye yemin ederler. mam Muhammed, ez-Ziyadat adl eserinde: satc: Billahi unu bine deil, iki
bine sattm-, alc da: Billahi unu iki bine deil, bine satn aldm diyerek yemin ederler, demitir. Bylece
tekid iin olumluluk da olumsuzlua eklenmi olur. En shhatli gre gre ise, yalnzca olumsuzluk zikredilir.
nk yeminler byle konulmutur. Nitekim Peygamber efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)'in kasame
yeminini: Billahi adam ne ldrdk ne de kimin ldrdn biliriz eklinde verdirmesi bunu gsterir. 1237
Yemin etmeleri hlinde Hkim, aralarndaki sat fesheder. Bu, satn yeminlemenin kendisiyle bozulmadn
gsterir. nk taraflarn iddialar, kesinlemediinden ortada belirsiz bir sat kalmaktadr. Bu nedenle Hkim,
anlamazl ortadan kaldrmak iin akdi fesheder. Veya bedel, kesinlemediinden bu, bedelsiz bir sat olmaktadr. Bedelsiz sat ise fasiddir. Fasid satn ise feshi gerekir. Taraflardan bri, yeminden kaarsa, dierinin
iddiasn kabullenmi olur. nk yeminden kamakla hakkm balam sayldndan iddias, dierinin
iddiasyla almamaktadr. Bylece dierinin, davasnn kesinletiine hkmedilir.
Sre, muhayyerlik art veya bedelin bzsnn tahsili konularnda ihtilf ederlerse yeminiemezler. nk bu
ihtilf, satlan mal ve bedel dndaki konularla ilgili bir ihtilf olduundan, bedelde tenzilt ile bedelden
vazgeme konularndaki ihtilf hkmndedir. yle ki, anlan hususlardan birinin yokluu hlinde akdin zne
1235
Bundan sonraki hadste gelmektedir. Nasb-rraye c. 4 s. 105

Drt Snen sahiplerinin kaydettikleri bu hadisin tamam Eb Davd-da yledir:
Abdullah bn-i Mesd (r.a.) ganimetten kendisine den birka kleyi yirmi bin dirheme E'as b. Kays'e satt iin gnderip ondan parasn
stedi. E'as:
Ben kleleri senden yirmi bine deil, on bine aldm, dedi. Abdullah bn-i Mesud:
stersen sana, kulamla Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den duyduum bir hadisi bildireyim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den : Alc ile
satc anlamala dp de aralarnda ahit bulunmad zaman, geerli olan sz mal sahibinin szdr diye buyurduunu kulamla
iittim, dedi.
Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 139; el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 45. Tirmizi (Alm-satmlar) c. 1 s. 165; Nesai, (Alm-satmlar) c.
2 s. 229.
1237
Kasame -gelecei zere- bir kimsenin bir yerde ldrlm olarafc grlmesi zerine o yerin sakinlerinden elli kiiye Biz onu
ldrmedik ve kimin tarafndan ldrldn de bilemiyoruz! eklinde verdirilen yemin demektir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in bu
ekilde yemin verdiine rastlanamad. Ancak Taberani ile Beyhki, Sald b. el-Mseyyeb'den Hz. mer ile ilgili u hikyeyi nakletmilerdir:
Hz. mer (r.a.)'n yapt son hacet srasnda mslmanlardan bir kii Vdiaullar kabilesinin bulunduu yerde ldrlm olarak grld.
Hz. mer haccn bitirdikten sonra ad geen kabile halkn yanna celbederek :
Bu adam hanginiz ldrd? diye sordu. Kabile halk:
Bizim haberimiz yoktur ve onu kimin ldrdn bilemiyoruz, dediler. Bunun zerine Hz. mer onlardan elli yaly karp Hatiym'e
soktu ve onlara: Mukaddes olan bu Beyt'in, mukaddes olan bu kentin ve mukaddes olan bu ayn Rabb olan Allah'a yemin ederiz ki bu
adam biz ldrmedik ve kimin tarafndan ldrldn de biz bilmiyoruz diye yemin verdi ve onlarda o ekilde yemin ettikten sonra Hz.
mer onlara adamn diyetini ar bir ekilde dettirdi. Sunun zerine onlardan Sinan adnda biri :
Y Emiretmmnin, ettiim yemin yeterli gelmedi mi ki bana ayrca dyet de dettin? diye sordu. Hz. mer:
Hayr yeminin yeterli deildir. Ben Peygamber Efendi'miz (s.a.v.)'in hkmettii gibi hkmettim, dedi.
Drekutni, er'i cezalar c. 1 s. 518; Beyhki, Kasame c. 3 s. 125.
1236
halel gelmez. Bedelin vasf ile cinsi konusundaki ihtilf ise byle deildir. Bu ihtilf, yeminlemenin geerlilii
bakmndan bedelin miktar konusundaki ihtilf gibidir. nk vsftaki ihtilf, bedelin kendisiyle ilgilidir.
Nitekim bir bor olan bedel, vasfla tarif edilebilirken sre byle deildir nk o, bedelin vasf deildir.
Nitekim sre getikten sonra da bedel, varln korumaktadr. Sz, yeminle birlikte muhayyerlik ve sreyi inkr
edenindir. nk bu iki husus, kde sonradan arz olduklarndan sz, bunlar inkr edenindir.
Eer satlan mal zayi olduktan sonra ihtilfa derlerse mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
yeminlemezler ve sz alcnndr. mam Muhammed ise: Yeminleirler ve kit, zayi olan maln kymeti
zerinde feshedilir. Bu, mam- afi'nin de grdr. Satlan maln, alcnn mlkiyetinden kmas veya
kusurdan tr evrilemeyecek duruma gelmesi hllerinde de durum ayrdr.
mam Muhammed ile mam- afi diyorlar ki: Taraflardan her biri, hasmnn dava ettiinden baka bir ey dava
etmekte ve hasmnn davasn inkr etmektedir. Hem de buradaki ye-minleme, yeminden kaan alcy bedelin
fazlasn demeye zorlar. Bu nedenle, tpk maln zayi olmasndan sonra bedelin cinsinde ihtilf etmeleri
durumunda olduu gibi yeminleirler. mam Eb Hanife ile mam Eb Yusuf ise:
Teslimden sonraki yeminleme kysa aykrdr. nk alcya, iddia ettii mal teslim edilmitir Hadisle sabit
olan yeminleme ise. maln varl durumuna mahsustur. nk bu durumda yeminleme; kdin feshini
salarken maln zayi olmasndan sonra byle deildir. nk bu durumda kit ortadan kalkmakta ve dolayisiyle
maln zayi olmasyla olmamas ayr olmamaktadr. Hem de maln, satcya teslim edilmesiyle gaye
gerekletikten sonra sebepteki ihtilfa iltifat edilmez. Bu konuda nazara alnan fayda, kdin gerei olan
faydadr. Bedel fazlalnn denmesi ise, kdin gereklerinden deildir, demilerdir. Yeminleme konusundaki
gr ayrl, bedelin bor olmas hlinde mevcuttur. Bedelin mal olmas hlinde ise, yeminleirler. nk satn
alman mal taraflarn birinde mevcut olduundan feshin faydas ortaya kar. Sonra benzeri var ise zayi olan
maln benzeri, yok ise kymeti geri verilir.
Eer koyunlardan biri, zayi olduktan sonra bedelde ihtilfa derlerse mam Eb Hanife'ye gre yeminlemezler.
Ancak satc, zayi olann payna deni bedelden derse yeminleirler. Camiu's-Sair'de: mam Eb Hanife'ye
gre yeminle birlikte sz, alcnndr. Ancak satc, zayi olmayan alarak zayi olann bedelinden bir ey istemezse
alc yemin etmez denilmitir. mam Eb Ysuf ise: Zayi olmayan konusunda yeminleirler ve onunla ilgili akit
feshedilir. Zayi olann kymeti konusunda sz, alcnndr. mam Muhammed : kisi iin de yeminleirler ve sa
olann kendisiyle zayi olann kymeti geri verilir, demitir. nk O'na gre maln tamamnn zayi olmas, yeminlemeye mni olmadndan bazsnn zayi olmas, evleviyetle buna engel deildir.
mam Eb Ysuf diyor ki, yeminlemeye mni olan husus, zayi olmak olduundan taraflar sdece zayi olan
konusunda yeminlemezler.
mam Eb Hanife ise diyor ki, kysa aykr olarak yaplaiblen yeminleme, maln mevcut olmas halindedir.
Mal tbirinden ise onun tamam anlaldndan bir ksmnn zayi olmasyla, maln var olduu sylenemez. Hem
de zayi olmayan ksmla ilgili yeminleme, ancak bedelden, payna deni nazara almakla mmkn olduundan
bedeli taksim etmek gerekir. Taksim ise, ancak tahmin ve zanla yaplabildiinden bilgisiz bir yeminlemeye yol
aar. Bu ise caiz deildir. Ancak satc, zayi olann payna denden tamamen vazgeerse yeminleme caizdir.
nk o takdirde bedelin tamam, mevcut olann karl olur ve zayi olan, akit d braklr. Bylece yeminleebilirler.
Bu, bz fkhlarn mam Eb Hanife'nin bu konudaki sylediklerine dair izahlardr. Sylediimiz gibi, bunlara
gre, yaplan istisna yeminlemeyle ilgilidir. Ayn fkhlar; Cami'us-Sair'deki: Satc, sa olan alr ve zayi
olann bedelinden bir ey istemezse eklindeki ifade, satc, zayi olann bedelinden hi bir ey alamaz demektir.
Dier bz fkhlar ise, satc, zayi olann bedelinden alcnn ikrar ettii miktan alr, fazlal almaz,
demilerdir. Bunlara gre, istisna, yeminlemeye deil, alcnn yeminine aittir. nk bu durumda satc,
alcnn szne gre hareket etmekle onu dorulam olduundan alcya yemin ettirilmez. Sonra mam
Muhammed'in bu konuda ngrd yeminleme, akladmz, mevcut malla ilgili yeminlemenin ayrsdr.
ayet taraflar hi bir husus zerinde anlamadan yemin ederler ve onlardan biri, veya her ikisi, fesh talep ederse,
aralarndaki akit feshedilir ve Hkim, alcdan maln kalan ksmyla zayi olann kymetini geri vermesini ister.
mam Eb Ysufun bu konuda ngrd yeminleme hususunda ise fkhlar ihtilfa dmlerdir. Ancak
sahih olan gre gre, nce alcnn: Billahi o iki koyunu satcnn iddia ettii fiyata satn almadm eklinde
yemin etmesi istenir. ayet yeminden kaarsa satcnn davasn kabullenmi olur.
Yemin etmesi hlinde ise, satcya da: Billahi o iki koyunu alcnn iddia ettii fiyata satmadm diye yemin
teklif edilir. ayet yeminden kaarsa alcnn davasn kabullenmi olur. Yemin etmesi hlinde ise taraflar, zayi
olmayan koyunla ilgili akdi feshederler. Bu durumda sa olann pay bedelden der ve alc, zayi olann payna
den bedeli der. Bedelin her iki koyuna taksim edilmesinde, teslim edildikleri gnk deer nazara alnr.
Zayi olann teslim gnndeki kymeti konusunda ihtilfa dmeleri hlinde sz satcnndr. Taraflardan herhangi
birinin getirecei delil geerlidir. kisinin de delil getirmesi hlinde ise, satcnn delili daha geerlidir. Bu gr.
el-Asl'daki satlarda yer alan kysn ayrsdr. Bir kimse, iki koyunu satn alp teslim aldktan sonra birini
kusurdan tr geri evirir, br de yannda zayi olursa zyinin bedelini der, geri evirdiinin bedeli ise
der. Bedel, her iki koyunun kymetine gre taksim edilir. Taraflar, kymet konusunda ihtilfa derlerse sz
satcnndr. nk bedel, ikisinin de ittifakyla kesinletikten sonra alc, zayi olann kymetinin az olduunu
ileri srerek bedelden fazla dlmesini istemekte, satc ise bunu inkr etmektedir. Sz ise, inkr edenindir.
kisi de delil getirirse, satcnn delili evldr. nk onun delili, zayi olann kymetini arttrc olduundan daha
ok ispatlaycdr. Bu hkm, ayr zamanda fkh bir gerekeye dayanmaktadr.
yle ki: taraflardan birine yneldiinden yeminlerde hakikata itibr edilir. nk taraflar, hakikati
bildiklerinden durum, ona dayandrlr. Hakikat itibariyle inkr eden ise, satc olduundan sz onundur. Delil
konusunda ise ak duruma itibr edilir. nk ahitler, durumun i yzn bilmediklerinden onlar asndan
meselenin grnen ynne baklr. Grnen yn bakmndan ise, davac olan satcdr. Bu nedenle yemini gibi
delili de geerlidir. Biraz nce getii zere bu delil, ayr zamanda daha ok ispatlayc olmakla da kuvvet
kazanmaktadr. Bu aklama, ayr zamanda mam Eb Yusuf'un akladmz grnn zn de ortaya
koymaktadr.
Bir kimse, bir mal satn alp teslim aldktan sonra taraflar, sat iptal eder ve daha sonra da bedel konusunda
ihtilfa derlerse yeminleirler ve ilk sata yeniden geerli olur. Biz, nakli delille, iptal konusunda
yeminlemeyi ortaya koymu deiliz- nk yeminleme konusundaki hadis, mutlak sat ile ilgilidir.
Akdin iptali ise, taraflar asndan fesh demektir. Biz, bu konudaki yeminlemeyi kysla ortaya koyuyoruz.
nk ihtilfn, teslimden nce meydana geldii farzedilir. Bu ise, daha nce de getii zere kysa uygundur.
Bu nedenledir ki biz, icar teslimden nceki sata, mirasy akit yapana ve alcdan bakasnn, satlan mal
satcnn elinde zayi etmesi hlinde kymeti de mala kyaslyoruz..
Eer satc, satlan mal akdin iptalinden sonra teslim alrsa mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre
yeminlemezler. mam Muhammed'e gre ise yeminleirler. nk o, yeminleme konusundaki hadisin
teslimden sonras iin de geerli olduu grndedir. Bir kimse on dirhem vererek bir lek buday iin selem
akdi yaptktan sonra taraflar, akdi iptal eder ve daha sonra da bedelde ibtilfa derlerse sz satcnndr. lk
selem akdi de geri dnmez. nk selem akdinin iptali bozulamaz. nk iptali, ilerde teslim alnacak maldan
vazgemek demek olduundan selem akdi geri dnmez. Sat akdinin iptali ise byle deildir. Nitekim, selem
akdindeki ana mal, meta olup kusurdan tr geri evirilir ve alcya -sahibine- teslim edilmeden zayi olursa
selem akdi yeniden yaplm olmaz. Hlbuki bu durum, satta akdin geri dnmesine yol acar. Bu da, selem
akdiyle sat akdinin farkl olduklarn gsterir.
Kar ile koca, mehr konusunda ihtilfa derek koca, karsyla bin zerinde, kar ise, ikibin zerinde
evlendiklerini ileri srerse bu takdirde herhangi birinin getirecei delil geerlidir. nk delil getiren, davasn
aydnlatm olur. kisi de delil getirirse geerli olan, kadnn delilidir. nk onun delili fazlal ispatlamaktadr.
Yni kadnn, mehr-i misli iddia ettii miktardan az ise durum byledir. kisinin de delili yoksa mam Eb
Hanife'ye gre yeminleirler ve nikh feshedilmez. nk yeminjeme, mehrin miktarca tyin edilmemesinden
trdr. Bu da nikhn shhatua hel getirmemektedir. nk mehr, nikha tbidir. Satta ise, daha nce
getii zere bedelin belirsiz oluu, akdi fsid klar. Bu nedenle akit feshedilir.
Ancak bu durumda mehr-i misle gre karar verilir. yle ki: Eer mehr-i misli kocann ikrar ettii miktar kadar
veya ondan az ise onun dediine gre karar verilir. nk mevcut durum, onun lehinde tanklk etmektedir. Yok
eer mehr-i misi, kadnn dd ettii miktarda veya ondan fazla ise bu kez onun dediine gre karar verilir.
ayet kocann ikrar ettiinden fazla ve kadnn iddia ettiinden az ise kadn iin mehr-i misle karar verilir.
nk yeminlemeleri yznden mehr-i mislin ne fazlas ne de eksii isbatlanamamtr. Ben diyorum ki,
Kudrinin, nce yeminlemeyi sonra da mehr-i mislin hkem klnmasn zikretmesi, Kerh'nin gr
istikametindedir. nk mehir miktarnn tyini hlinde mehr-i misle baklmaz.
Yeminleme ise; Miktarn muayyen olmadn ortaya koyar. Bu nedenledir ki yukardaki tm durumlarda
yeminleme n plnda tutulur.
mam Eb Hanife ile mam Muhamned'e gre, yeminden kamann faydasn hemen ortaya koymak iin tpk
alcda olduu gibi nce kocann yemininden balanr. Rzi'nin bu husustaki yorumu ise bunun aksinedir. Biz,
Rzi'nin bu izah ile mam Eb Ysufun bu konudaki farkl grn nikh bahsinde ayrntlaryla
akladmzdan burada tekrarlamyoruz.
Eer koca, nikhn u at zerinde, kadn da u ev zerinde kyldn iddia ederse durum, geen meseledeki
gibidir. Ancak evin deeri, mehr- misi miktar ise kadna evin kendisi deil, deeri verilir.
nk kadn, ancak kocann rzasyla eve sahip olabilir. Rz bulunmad iin de kendisine evin kymeti verilir.
Kiralanan maldan faydalanlmadan taraflar, Kira akdinde ihtilfa derlerse yeminleirler ve kiralanan mal le
kira bedelini birbirlerine geri verirler. Yni kira bedeli veya kiralanan malda ihtilfa derlerse durum byledir.
nk daha nce getii zere teslimden nceki sat konusunda yeminlemek, kyasa uygundur. Henz
faydalanlmayan kira akdi de, mal tesliminden nceki sat akdi gibidir. Nitekim bizim iin szkonusu olan,
menfat temininden nceki kira akdidir.
ayet kira bedelinde ihtilf ederlerse kiracnn yemininden balanr. nk kiray inkar eden odur. Yok eer
ihtilf, kiralanan maln menfatinde ise kiraya verenin yemininden balanr. Hangisi yeminden kaarsa kar
tarafn davasn kabullenmi olur. Ayn ekilde birisinin getirdii delil de geerlidir. kisinin de delil getirmesi
hlinde ihtilf kira konusunda ise kiraya verenin delili, kiralanan mal konusunda ise kiracnn delili evldr. Her
iki konuda da ihtilf olmas halinde ise kisinin de fazlalk isteiyle ilgili delili geerlidir. rnein : kiraya veren,
mal aylk ona verdiini, kirac ise iki aylk bee kiraladn ne srerse iki aylk ona karar verilir.
ayet maldan faydalanldktan sonra ihtilf ederlerse yeminlemezler ve kiracnn sz geerli olur. Bu, mam
Eb Hanife ile mam Eb Ysufun grlerine gre aktr. nk onlara gre kira akdi yaplan maln zayi
olmas, yeminlemeye mni olur. mam Muhammed'in dayand gerekeye gre de durum byledir. nk ona
gre zayi olmann, satlan mal konusundaki yeminlemeye engel olmamasnn nedeni, maln yerine geecek bir
kymetin bulunmasdr. Bu nedenle de kymet zerinde yeminleirler. Kira meselesinde ise, yemmleme geerli
olur ve akit feshedilirse byle bir kymet bulunmamaktadr. nk menfatler, kendileriyle deil, akit ile
kymetlenirler. Oysa fesh ile akdin mevcut olmad ortaya kar. Bylece yeminleme imknsz olunca
yeminiyle birlikte sz kiracnn olur. nk hak, kendisinden tahsil edilmektedir.
Eer kiralanan maln bir ksmndan faydalanldktan sonra ihtilafa derlerse yeminleirler ve akit. kalanda
feshedilmi olur. Faydalandan lounda ise sz kiracnndr. nk kiralamada akit saat saat gerekletiinden
maldan salanan menfatin her parasnda yeni bir akit yaplm olur. Sat ise byle deildir. nk ondaki
akit, defaten yapldndan maln bir ksmnda imknsz olmas hlinde tamamnda imknsz olur.
Kar ile kocann ev eyasnda ihtilf etmeleri hlinde erkeklere yarayan eyler kocanndr. rnein: sark gibi.)
nk mevcut durum onun lehindedir.
Kadnlara yarayan eyler ise kadnndr. rneim rt gibi. nk mevcut durum ona tanklk eder. (Kap gibi
ikisine de yarayan eyler ise kocanndr. nk kadn, elindeki eylerle birlikte erkein idaresi altndadr.
Davalarda ise sz tasarruf sahibinindir. Kadna mahsus olan eyada ise durum byle deildir. nk bu durumda
kocann zilyedliine kar, ondan daha gl olan ak bir durum vardr. Bu arada ihtilf, ister nikh var iken,
ister eler ayrldktan sonra meydana gelsin, durum ayrdr.
Elerden biri lr ve miraslar, sa kalanla ihtilfa derlerse erkek veya kadn eyas olsun, ev eylan sa
kalanndr. nk tasarruf hakk, lye deil saa aittir. Bu sylediklerimiz, mam Eb Hanife'nin grdr.
mam Eb Ysuf ise: Kadnn tehizine yarayan eyler kadna, dieri ise yeminiyle birlikte kocaya verilir. nk
asl olan, kadnn eyizini beraberinde getirmesidir. Bu husus daha gl olduundan kocann mevcut
zilyedliini hkmsz klar. Sonra dier eyada muarz bulunmadndan anlan zilyedlik geerlidir, demitir.
Boanma ile lm arasnda fark yoktur. nk miraslar, murislerinin yerine geerler. mam Muhammed ise:
Erkek eylan kocaya, kadn eyalar kadna, ikisine de yarayan eya ise erkee veya vrislerine verilir, demitir.
Bu da, mam Eb Hanife'nin sylediimiz gerekesine dayanr, mam Muhammed, ayr zamanda: Boanma ile
lm arasnda fark yoktur. nk vris, murisin yerine geer, demitir.1238
Bir Fasl , (Hasm Olamayan Kimse Hakknda)
Eer dvl: u eyi burda olmayan falanca, bana emnet veya rehin brakt veya ondan gasbettim diyerek bu
konuda delil getirirse aralarnda dava kalmaz. Bana kiraya vermitir, diyerek delil getirmesi hlinde de durum
ayrdr. nk dvl getirdii delille, davb olacak yetkiye sahip olmadm ortaya koymutur.
bn-i brme ise: dava ortadan kalkmaz. nk hazr bulunmayan kimse adna davay yrtecek kimse
bulunmadndan kendisine mlkiyet ispat etmek imknszdr. Oysa davann ortadan kalkmas, bu mlkiyetin
ispatna baldr, demitir. Biz diyoruz ki, delil, iki eyi gerektirir.
Birincisi, hazr bulunmayan mlkiyet ispat etmektir ki bu, hasm bulunmadndan gereklemez.
kincisi ise davacnn davasn ortadan kaldrmaktr ki dvl bu konuda hasm durumunda olduu iin bu
gerekleir. Bu dvl, boandna dir delil getiren kadn kocasna gtrmeye vekil klman kimse gibidir.
Nitekim bunu daha nce akladk.
bn-i Ebi Leylnin da dedii gibi dava, delil getirilmeden ortadan kalkmaz. nk dvl, mevcut zilyedliiyle
hasm durumundadr. O halde o, bu iddiasyla kendisinden tahsil edilecek hakk bakasma yklemek
istiyebildiinden delil getirmedike dorulanmaz. Tpk borcun kendi zimmetinden kp bakasnn zimmetine
getiini iddia etmesi gibi.
mam Eb Ysuf ise: Daval, slih bir kimse ise, durum yukardaki gibidir. Yok eer hilecilikle tannan bir
kimse ise delil de getirse dvl olmaktan kurtulmaz. nk hileci kimse, bazen mal kendisine emnet brakacak
bir yolcuya kendi maln teslim ederek bu konuda ahitler getirir ve bylece hile ile bakasnn hakkn yok
etmeye alr. O halde Hkim, kendisini hilecilikle itham ederse yaptn geersiz sayar, demitir. Eer ahitler:
bu mal tanmadmz bir kimse ona emnet brakt, derlerse davadan kurtulmaz. nk mal emnet brakan,
davacnn kendisi olabilir. Hem de o, davacy izleyebilecei belli bir kimseye havale etmi deildir. Bu nedenle
davann ortadan kalkmas hlinde davac madur olacaktr.
ayet ahitler; simasn tanyoruz, fakat adn ve kim olduunu bilmiyoruz, derlerse mam Muhammed'e gre
davac, belirsiz kiiye havale edileceinden durum ayrdr, mam Eb Hanife'ye gre ise, davadan kurtulur.
nk o, maln, bakasndan kendisine ulatn delille ispatlamtr. Nitekim ahitler, msn tanmlardr.
ahitlerin onu tanmyoruz eklindeki ifdeleri ise byle deildir. O halde bu kimse, daval olacak yetkiye sahip
deildir ki onun demek istedii de budur. Kald ki davac, y hasmn unutmakla kendi kendini madur etmi
veya dvlnn hitlerince madur edilmitir. Bu mesele, Dava Bahsinin beli meselesidir ki biz, bu konudaki
be gr de akladk.
1238
Eer daval: Hazr olmayan falancadan satn aldm derse hasm durumundadr. nk mlkiyet yetkisine sahip
olduunu sylemekle hasmln ikrar etmitir. Eer davac dvlya Sen unu benden gasbettin veya aldn
derse daval, maln emnet olduuna dir delil getirse bile dava ortadan kalkmaz. nk o, yapt bir iten tr
dvl olmutur. Zilyedlikten tr deil. Mutlak mlk davas ise byle deildir. nk bu davada daval,
zilyedlii itibariyle hasm durumundadr. Nitekim, mutlak mlk davas, zilyedden bakas hakknda sahih
deilken fiil davas sahihtir.
Eer davac: Benden alnd derken daval: Falanca adam bunu bana emnet brakt diyerek delil getirirse
dava ortadan kalkmaz. Bu mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un istihsna dayal olan grleridir, mam
Muhammed ise: Dava ortadan kalkar. nk davac, mal onun aldn sylememitir. Bu, davacnn: Benden
gasbedildi demesi gibi olur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: Fiilin sylenmesi, zorunlu olarak bir fail gerektirir. Asl olan
da failin, mal elinde bulunduran olduudur. Ancak davac, kendisine acyarak onu cezadan kurtarmak ve srn
saklamak iin ismini belirtmemitir. Bylece bu, davacnn: Sen aldn demesi gibi olur. Gasp ise, cezas
bulunmadndan failini aklamaktan kanlmaz.
Davac: Ben mal falancadan satn aldm derken zilyed: Falanca, onu bana emnet brakt derse dava, delilsiz
ortadan kalkar. nk hem davac hem de daval, bu mahn asl mlkiyetinin bakasna it olduunda
birletiklerinden zilyedin eline de ondan gemi olur. O hlde zilyed, dvl olacak tasarruf yetkisine sahip
deildir. Ancak davac, falancann, kendisini mal teslim almaya vekil kldna dir delil getirirse dava kalkmaz.
nk bylece davac, mah korumann daha fazla kendi hakk olduunu getirdii delille ortaya koymutur.
Allah (Azze ve Cele) daha iyi bilir.1239
K KNN BRLKTE AYNI EY DAVA ETMELER BABI
ki kii, bakasnn elindeki bir mah dava ederek her biri, bu maln kendisine it olduunu syler ve bu konuda
delil getirirlerse mal aralarnda ikiye blnr.
mam- afii ise bir kavlinde: Deliller birbirini hkmsz klar derken dier bir kavlinde de: Davaclar
arasnda kur' ekilir demitir. nk ayr vaziyette ayr mahn tamamnda iki mlkiyet birleemediinden
delillerden biri, kesinlikle geree aykrdr. Doru delil ile yalan delili birbirinden ayrmak da mmkn olmadndan hkmszleirler. Kur'ya da ba vurulabilir. nk Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
bu konuda kur' ekerek: Allah'm, aralarndaki gerek hkem sensin 1240 buyurmutur.
Biz diyoruz ki; Temim b. Turfe yle rivayet etmitir:
ki kii, bir deve konusunda Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) nezdinde birbirine davac
olarak delil getirdiler. Bunun zerine Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), her birisine devenin
yansn verdi. 1241 Kur' ile ilgili hadis ise, slm'n balang devrine it olup sonradan neshedilmtir. Hem de
davaclar iin yaplan her iki ahitlii de caiz klan durumlar da olabilir. yle ki: birinin ahidi, mlkiyetin
sebebine dayanrken brnn ahidi de, zilyedlie dayanarak ahitlik yapabilir. Bylece her iki ahitlik de sahih
olduundan mmkn olduu kadar ikisiyle de mel etmek gerekir. Nitekim bu, mal ikiye blmek suretiyle
mmkndr. nk dava konusu mal, buna msaittir. Maln ikiye blnmesinin nedeni ise, hak kazanma sebebi
olan ahit getirmede ikisi arasnda fark olmamasdr.
kisi de, ayr kadn nikahladn idd ederek delil getirirlerse hi birinin deliline gre karar verilmez. nk
dava edilen kadn, ortakla elverili olmadndan delillere gre karar vermek imknszdr. Burada kadnn,
birisini dorulamasna baklr. nk nikh, elerin birbirlerini dorulamasyla hkme balanan meselelerdendir.
Deliller, nikh vaktini belirtmezlerse durum byledir. Yok eer vaktini belirtirlerse nceki vaktin sahibi evldr.
Eer kadn, delil getirilmeden nce birisi iin ikrarda bulunursa onun olur. nk birbirlerini dorulamlardr.
(ayet br delil getirirse delile gre karar verilir. nk delil, ikrardan daha gldr. Eer nce yalnz biri,
nikh dava eder ve kadn bunu inkr ettii hlde kendisi delil getirir ve delile gre ona karar verildikten sonra
br dava etmeye balar ve ayr ekilde delil getirirse bu delile gre hkmolunmaz. nk ilk karar sahih
olduundan benzer bir delille bozulmaz. Kald ki bu delil birinciden aadr.
Ancak ikincinin ahitleri daha nce bir tarih sylerlerse ona karar verilir. nk bylece birincinin kesin hats
ortaya km olur. Ayn ekilde kocasnn elinde olup nikh malm olan bir kadn konusunda bakasnn
1239
Taberani'nin Eb Hreyre (r.a.)'dan naklen kaydettii bu hadisin meali yledir:
ki adam Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in nezdinde birbirleriyle davlaa. rak her ikisi de kendisinin hakl olduunu ayn say ve nitelikte
ahit getirdiler. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) aralarnda kura ekti ve: Allah'm, Sen kullarn arasnda hak ve adaletle
hkmedersin diyerek mal kendisine kura isabet edene verdi. Feth-lkadir c. 7 s. 229 ve Nasb-rraye c. 4 s. 108
1241
bn-i Ebi eybe (Alm-satmlar) ve (er'i cezalar babnn sonlan, Abdrrezzak (Alm-satmlar) ve Beyhki, Dva c. 10 s. 259.
Bu konuda Eb Musa el-E'ari, Eb Hreyre ve Cbir b. Semre (r.a.)'dan gelen bir takm hadisler daha vardr. Biri Eb Dvd, Ahmed ve
Hkim'in Peygamber Efendimiz (s.a.v.) zamannda iki adam bir deve zerinde ekierek her biri devenin kendisinin olduuna iki ahit
getirdiler. Peygamber Efendimi (s.a.v.) deveyi ikisi arasnda ortakl kld meltndedir.
Eb Dvd, Kaza c. 2 s. 153; el-Mstedrek, Ahkm Eb Dvd, Nesal ve bn-i Mce Katde (r.a.)dan da u mealde bir hadis nakletmilerdir:
ki adam Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in nezdinde bir deveyi davlatilar. kisinin de ahidi yoktu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) deveyi
ikisine de verdi. Nesai, Hakimler adab c. 2 s. 310; bn-i Mce, Ahkm c. 19.
1240
getirdii delil, zamanca ncelik getirmedike geerli deildir. ki kii; Falancadan u at satn aldm diye iddia
ederlerse. Yni zilyedden aldklarn syleyerek delil getirirlerse kisi de muhayyerdir. Her biri, isterse atn
yansn bedelin yans karlnda kabul eder, isterse olduu gibi brakr. nk gerekeleri eit olduundan,
hkim maln ikisi arasnda blnmesine karar verir. Bu, iki fuzuliden, ayr mal alan ve mal sahibinin sat
kabul etmesiyle muhayyer klnan iki alcnn durumu gibidir. nk alclardan her birinin yapt akdin nitelii
deimitir.
yle ki her biri, daha nce maln tamamna sahip olmak isterken bunun gereklememesiyle payna deni geri
vererek dedii bedelin tamamn alr.
Eer Hkim, mal aralarnda ikiye bldkten sonra onlardan biri: stemiyorum derse br maln tamamn
alamaz. nk verilen kararla br yar elinden alnmtr. Dolaysyla o yardaki sat bozulmutur, br yarnn
elinden alnm olmasnn nedeni, kendisinin bu yanda hasm durumunda olmasdr. Nitekim hasmnn delili
olmasayd kendi deliliyle bu yarnn da ona it olduu ortaya kacakt. Ancak, Hkim, anlan karan aklamadan
ad geen: stemiyorum derse durum byle deildir. Bu takdirde o, maln tamamn alabilir. nk kendisi,
maln tamamn dava ettii gibi sat da maln bir ksmmda fesholunmamtr. Yanya karar vermenin nedeni olan
ekime ise artk yoktur. Bu son ekil iki f'acdan birinin. Hkim kararndan nce hakkn arkadana
vermesine, ilk ekil ise, ad geenin Hkim kararndan sonra hakkn arkadama vermesine benzemektedir.
Her biri br tarih sylerse mal, eski tarihin sahibine verilir. nk o, kimsenin kendisiyle ekimedii bir
zamanda mal satn aldn ispatladndan brnn davas kalkmtr.
Delillerden biri, tarih belirtir br belirtmezse mal, vakti belirtenindir. nk onun o vakitteki mlkiyeti sabit
olurken brnn mlkiyeti, bu vakitten nce de sonra da olabileceinden pheye dayanarak kendisine karar
verilmez. kisi de tarih belirtmez ve mal, birinin elinde ise elinde bulunduran evldr. Yni mal, onun
tasarrufunda ise durum byledir. nk mal teslim almas, daha nce onu satn aldn gsterir. Hem de isbatta
ikisi msavi olduundan sabit olan zilyedlik, ek ile bozulmaz. Akladmz nedenle, br tarih de belirtse
durum ayrdr. Ancak ahitleri, kendisinin zilyedden nce mal satn aldna ahitlik ederlerse ona verilir. nk ahitlerin ak ifdesi, zilyedlikten stndr.
Eer ikisinden biri, mal satn aldn, br de, ayr ahstan hibeyle teslim aldm iddia ederek tarih
vermeksizin delil getirseler, satn almaya ncelik verilir. nk satn alma, her iki tarafa yaplan bir mal deitokuu olduundan daha gl olduu gibi kendi bana mlkiyeti de ortaya koymaktadr. Hibedeki mlkiyet ise,
teslim almaya baldr. Akladmz nedenle satn alma ile teslim alnan sadakann durumu da ayrdr.
Teslim alnan hibe ile teslim alman sadaka arasnda fark bulunmadndan bu yollardan davac olan iki kii
arasnda mal, eit ekilde blnr. nk teberru olarak ayrdrlar. Sadakadaki kesinlik ise, iin neticesi ile ilgili
olduundan tercihi gerektirmez. Nitekim tercih, ancak hlen var olan bir gerekeyle yaplabilir. Ad geen
hkm, bolnebilen mallarda sahihtir.
Blnemeyen mallarda ise, bz fkhlara gre ortakln sonradan meydana geldii gerekesiyle sahih, dier
bzlarna gre ise, ortak malda hibe uyguland gerekesiyle sahih deildir. Bu grtekiler, bunun rehin
konusunda iki delil getirmek gibi olduunu sylemilerdir. Bu gr daha sahihtir.
kisinden biri, mal satn aldn, dvlnn kars ise, maln mehir olarak kendisine verildiini dava etseler
davada eittirler. nk satn alma ile mehir, mlkiyeti kendi bana ortaya koyan birer dei-toku akdi
olduklarndan ayr gtedirler. Bu, mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise; Satn alma davas evldr.
Kadn ise, maln kymetini kocasndan alr. nk satn almaya ncelik vermek suretiyle ikisinin de deliliyle
amel etmek mmkndr. Nitekim, bakasnn mlk olan bir mal zerine nikh kymak sahihtir. Ancak teslimi
mmkn olmaynca kadna kymeti denir, demitir.
kisinden biri, rehinde teslim almay, br de hibeyle teslim almay iddia ederek delil getirirlerse rehin evldr.)
Bu, istihsnen byledir. Kysa gre ise, hibe evldr. nk hibe, mlkiyeti salamakta rehin ise
salamamaktadr. stihsna gre, rehin gereince teslim alnan mala zamin olunurken hibe ile teslim alnan mala
zamin olunmamaktadr. Zaminlik akdi ise daha gldr. Ancak karlkl olmak kaydyla- yaplan hibe byle
deildir. nk o, netice itibariyle sattr.
Sat akdi ise, hem grnte hem de hakikt itibariyle mlkiyeti ortaya koyan bir zaminlik akdi olduundan
rehinden evldr. Rehin ise, ancak maln zayi olmas halinde grnte deil, hakikt bakmndan mlkiyeti
ortaya koyar. Bu nedenle karlkl hibe de ondan evldr.
ki hri kii, mlkiyet ve tarih konusunda delil getirseler eski tarihin sahibi evldr. nk o, maln ilk mliki
olduunu ortaya koyduundan mal ancak kendisinden devr alnabilir ki br bunu yapmamtr. Eer ikisi de,
mal ayr kiiden, yni zilyedden baka bir kimseden satn aldklarn iddia eder ve iki tarih iin delil getirseler
ilk tarih evldr. nk akladmz zere bu tarihin sahibi, kimsenin kendisiyle ekimedii bir zamanda
maln sahibi olduunu ispatlamtr.
kisinden her biri, mal brnden satn aldn iddia eder ve ayr tarihi syleseler eittirler. nk ikisi de,
satclarna mlkiyet isbatladkjanndan ikisi de ayr tarihte hazr bulunmu kabul edilirler. Sonra daha nce
akladmz ekilde muhayyer olurlar.
ayet delillerden biri, vakti belirtir, br belirtmezse mal, aralarnda yanya blnr. nk bir delilin vakit
belirtmesi, mlkiyetinin nceliini gstermez. nk br mal daha nce alm olabilir. Satcnn ayr olmas
hlinde ise durum byle deildir. nk ikisi de maln yalnzce kendisinden devr alndnda birlemilerdir.
Bylece onlardan biri, bir tarih belirttii zaman satcnn bu mal kendisinden nce aldnn ortaya kmas iin
bu tarihe gre hkm olunur.
kisinden biri, mal bakasndan satn aldn, br de baka birinden hibeyle teslim aldn, nc bir kii
ise, babasndan miras kaldn iddia ederken drdncs, falancadan sadaka olarak teslim aldn sylerse mal
aralarnda drde blnr. nk onlardan her biri, mlkiyeti kendi satcsndan devraldndan hepsinin satta
hazr bulunduklar ve mutlak mlke delil getirdikleri kabul edilir.
Hari bir kimse, tarihli bir mlkiyet zerine, zilyed de daha eski bir tarih zerine delil getirirlerse zilyed evldr.
Bu, mam Eb Hanife le mam Eb Yusufa gre olduu gibi mam Muhammed 'den de yaplan bir rivayettir.
Ayrca mam Muhammed: Zilyedin delili geersizdir, dedii rivayet edilmitir mam Muhammed'in bu gre
dnmesinin sebebi, her iki delilin de mutlak mlk ile ilgili olmas ve maln iktisap eklini aklamamasdr.
Bylece tarihin nce veya sonra olmas arasnda fark bulunmamaktadr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: Tarihli delil, hasmn davasn ortadan kaldrcdr. nk bir
kimseye belli bir vakitte sabit olan mlkiyetin, o vakitten sonra bakasna sabit olmas ancak bu kiiden almas
ile mmkndr. Kald ki zilyedin, hasmn davacm reddetmeye dir delili geerlidir. Akladmz gerekelerle,
evin ikisinin elinde bulunmas hlinde de ayr ihtilf mevcuttur. Eer hri ve zilyed, mutlak mlk hakknda
delil getirirler ve delillerin biri. vakit belirtirken dieri belirtmezse mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e
gre hri evldr.
mam Eb Ysuf ise: Vakit sahibi fevldr. nk o, daha eskidir, demitir ki bu, ayr zamanda mam Eb
Hanife'den de yaplan bir rivayettir. Bu, tpk satn alma davasnda tarih sahibinin evl olmas gibidir. mam Eb
Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki: Zilyedin delilinin geerli olmas, hasmn davasn geersiz kld
iindir. Burada ise, byle deildir. nk maln zilyedden alnd phelidir. Evin ikisinin elinde bulunmas
hlinde de durum ayrdr. ayet dava edilen ev, nc bir ahsn elinde olup delillerden biri, vakit belirtip
br belirtmezse mam Eb Hanife'ye gre her iki davac eittir.
mam Eb Ysuf: Vakti belirten evldr, derken mam Muhammed: Delil getirmeyen evldr. nk o, fazlalklarn kendisine it olduu ve satclarn birbirlerine davac- olduklar gerekesiyle mlkiyetin caha nce
kendisine it olduunu iddia etmektedir, demitir.
mam Eb Ysuf diyor ki: Belirtilen tarih, mlkiyetin kesin olarak o zaman meydana geldiini ifde ederken
tarihsiz davada, sonradan olma ihtimli vardr. Oysa tpk satn almay dava etmelerinde olduu gibi kesinlik
ifde eden davaya ncelik verilir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: belirtilen tarihin daha eski olmama ihtimli de var olduundan nazara alnmaz.
Bylece bu, davaclarn, mutlak mlk hakknda delil getirmeleri gibi olur. Satm alma ise byle deildir. nk
o, yeni meydana geldiinden en yakn zamana izafe edilir ve dolaysiyle tarihi belirten tarafa ncelik verilir.
Eer hri ise zlyed, hayvan yavrusu hakknda delil getirseler zilyed evldr. nk zilyedliin gstermedii bir
husus hakknda delil getirmede davaclar eittirler. Ancak zilyedliin eklenmesiyle zilyede ncelik karan verilir
Sahih olan gr de budur. Ancak sa bin Ebbn: deliller, atmakla hkmszleirler ve yavru, ncelik karan
ile deil, zilyedlik nedeniyle zilyedin elinde braklr. Her biri, mlkiyeti ayr bir kiiden devraldn iddia
ederek yavrunun o kiinin yannda doduuna dir delil getirmeleri, tpk zilyed elindeki yavru hakknda delil
getirmeleri gibidir.
Eer ikisinden biri, mlkiyet hakknda br de yavru hakknda delil getirseler yavru hakknda delil getiren
evldr. nk bu kimsenin delili, mlkiyetinin nceliini gsterdiinden brnn, mlkiyeti ondan devralm
olmas gerekir. Ayn davann, iki hri kii ar-asnda olmas hlinde de akladmz nedenle yavru ile ilgili
delil evldr.
ayet yavru, kararla zilyede verildikten sonra nc bir ahs, bu konuda delil getirirse kendisine karar verilir.
Ancak zilyed, tekrar delil getirirse yavrunun ona it olduuna karar verilir. nk alnan ilk karar, nc ahs
aleyhinde hkm ifde etmez. Ayn ekilde, mutlak mlk konusunda aleyhinde karar verilen kii de yavru ile
ilgili delil getirirse delili geerli olur ve verilen karar bozulur. nk bu tr delil, nakli delil hkmndedir.
Ayn ekilde yalnz bir defa dokunan kumala ilgili davada da durum ayrdr. rnein: bklm pamuk gibi
Tekrarlanmayan btn mlkiyet sebepleri de byledir. nk bunlar da hayvan yavrusu hkmndedir. rnein:
st samak, peynir ve kee yapmak ile kl ve yn krpmak gibi. Tekrarlanan sebeplerden olmas hlinde ise tpk
mutlak mlk gibi hri kiiye karar verilir. rnein: ipek dokumas, bina yapm, aa dikimi ve buday ile
hububat ekimi gibi. Hangi ksmdan olduu bilinmeyen sebepler konusunda ise meslek erbabnn bilgisine ba
vurulur. nk onlar bunu daha iyi bilirler. Bununla beraber yine bilinmezse bu kez hri kiiye karar verilir.
nk asl olan, onun deliline gre karar vermektir. Asldan dnlmesinin sebebi ise, hayvan yavrusu ile ilgili
hadistir. Sz konusu sebebin hangi ksmdan olduu bilinmemesi hlinde ise asla dnlr.
Eer hri kii, mutlak mlk hakknda, zilyed ise mal ondan satn aldna dir delil getirirlerse zilyed evldr.
nk hri, mala daha nce sahip olduunu iddia ediyorsa zilyed de mlkiyeti ondan devraldndan davalar
arasnda eliki yoktur. Bu, zilyedin hri iin mlkiyeti ikrar ettikten sonra mal ondan satn aldn iddia
etmesi gibi olur.
Eer tarih bertmeksizin her biri, evi brnden satn aldna dir delil getirseler deliller hkmszleir ve ev,
zilyedin elinde braklr. Ben diyorum ki, bu mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir, mam
Muhammed'e gre ise, her iki delile de itibr edilir ve ev, hri kiinin olur. nk her iki delille de amel etmek
mmkn olduundan burada zilyed, brnden evi satn alp teslim aldktan sonra tekrar kendisine satm
saylr. nk daha nce de getii zere teslim almak ncelii gsterir. Tanmaz malda bile olsa teslimden
nce sat caiz olmadndan bunun aksi olmaz.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: mal satn alm olmak, satc iin mlkiyeti ikrar etmek
demek olduundan burada taraflar, ikrara dir delil getirmi saylrlar.
krarda ise, deliller ittifakla hkmszletiklerinden burada da yledir. Hem de delile, ifde ettii mlkiyet iin
ba vurulur. Kald ki, hri kiiye ait mlkiyet olmadka zilyed iin karar verilemez. O halde zilyed iin verilen
karar srf delile dayanr ki bu delil mlkiyeti ifde etmez.
Sonra mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre eer deliller, eit olan bedellerin dendiine tanklk
ederlerse davaclar, bine bin deirler. nk her iki tarafta da zaminlik gerektiren teslim alma vardr. Buna
tanklk etmemeleri hlinde ise degme mam Muhammed'e gredir. nk O'na gre bedel demek vaciptir.
ayet taraflarn delilleri, sat ve teslim almaya tanklk ederlerse ittifakla hkmszleirler. nk her iki sat
da caiz olduundan mam Muhammed'e gre her iki delile birden itibar etmek mmkn deildir. Birinci
meselede ise durum byle deildir. Eer deliller, tanmaz malda vakit belirtip teslim almay ortaya koymazlar
ve hri kiinin vakti daha nce ise mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre zilyede karar verilir. Bylece
hri kii, daha nce mal satn alp, teslim almadan nce zilyede satm saylr. Bu ise, mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf'a gre tanmazsa caizdir.
mam Muhammed'e gre ise hri kiiye karar verilir. nk mal teslim almadan satmas caiz olmadndan
mal onun mlkiyetinde kalr. ayet deliller, maln teslim alndn ortaya koyarlarsa zilyede karar verilir. nk
bu ekildeki satlar, her iki gre gre de caizdir. Zilyedin vaktinin daha nce olmas hlinde ise deliller teslim
almadan sz etsin veya etmesin, hri kiiye karar verilir. Bu durumda zilyed, mal, satn alp teslim aldktan
sonra satm fakat teslim etmemi veya teslim ettikten sonra sattan baka bir sebeple eline gemi saylr.
Eer davaclardan biri, iki. br de drt ahit getirse ayrdrlar. nk tek kiinin ahitliinde olduu gibi
ikier ahidin ahitlii, karar iin tam bir gerekedir. Tercih ise, bilindii zere gerekelerin okluuyla deil,
onlardaki isbatlayc- gle meydana gelir.
Bir kimsenin elinde bulunan bir evin tamamn biri, yansn da baka bir kimse dava ederek ikisi de delil getirirse
mam Eb Hanife'ye gre tamamn dava edene drtte , yansn dava edene se drtte bir verilir. Burada
davalama ekline itibar edilmitir. yle ki: yarsn dava eden taraf, kalan yany dava etmediinden bu yar,
hasmsz olarak brne teslim edilir ve her iki taraf, dava konusu yanda eit olduklarndan bu yar aralarnda
ikiye blnr. Dier iki mam ise: tamamn dava edene te iki, yarsn dava edene de te bir verilir,
demilerdir. Her iki mam bu konuda av -paylan oaltma- ve mudarabe eklini nazara almlardr. Bylece
tamam dava eden, hakknn tm olarak iki pay, yany dava eden ise, bir pay aldndan ev pay olarak
blnr. Bu meseleye kimisi benzer, kimisi de zt olan bz meseleler daha vardr ki bu ksa eser onlar almaya
msait deildir. Biz bu meseleleri Ez-ziydat adl eserde zikretmi bulunuyoruz.
Eer ev, her iki davacnn elinde ise, yars karar yoluyla, yans da ekimesiz olarak tamamn dava edene teslim
edilir. nk bu, hasmnn elindeki yan iin hri kii olduundan getirdii delile gre karar verilir. Kendi
elindeki yary ise hasm, dava etmemektedir. nk hasmn dava ettii miktar, satan elinde olup kendisine
teslim edilmi durumdadr. ayet hasmn davas, kendi elindekiyle ilgili olmasayd onu yannda alkoymakla
hakszlk yapm olurdu. Davsz mahkeme olamayacandan dava edilmeyen yar olduu gibi elinde braklr.
Taraflar, bir hayvan konusunda ekierek her biri, hayvann kendi yannda doduuna delil getirir ve tarih
sylerse, hayvann yana uyan tarih evldr. nk mevcut durum, ona ahitlik ettiinden tercih edilir. ayet
ya bilinmezse ikisinin olur. nk vakitlendirme dtnden taraflar, tarih belirtmemi saylrlar. ayet
hayvann ya, her iki tarihe, de ters derse deliller hkmsz olur. Hkim, byle demitir. nk bylece her
iki tarafn da delili yalanc ktndan mal, elinde bulunduu kimsede braklr.
Bir kimsenin elinde bulunan bir at konusunda iki kiiden biri, onu gasbettiine. br de, emnet aldna dir
delil getirirlerse at, ikisinin olur. nk at almaya hak kazanmada eittirler. 1242
Bir Fasl , (Zilyedlik ekime Hakknda)
Biri binmi, br de dizgininden tutmu olarak iki kii, bir hayvan iin ekiirlerse binene ncelik verilir.
nk binmek mlkiyete mahsus olduundan binenin tasarrufu daha gldr. Ayn ekilde biri, eerin iine
biri de onun arkasna binmise eere binen evldr. kisinin de eere binmesi hlinde ise tasarrufta eit
olduklarndan hayvan ikisinin olur. Ayn ekilde bir deve iin ekiir ve birinin deve zerinde yk olursa yk
sahibi nceliklidir. nk devede tasarruf eden odur.
Bir elbise iin ekien iki kiiden biri, elbiseyi giymi, br de kolundan tutmusa giyen evldr. nk asl
olan, onun tasarrufudur. Eer bir sergi iin ekien iki kiiden biri, zerinde oturmu br de bir tarafndan
tutmu ise ikisinin olur. Yni Hkim kararyla deil. nk serginin zerinde oturmak, zilyedlik olmadndan
1242
ikisi eittir. Eer elbisenin ou birinin, bir taraf da brnn elinde ise her birine yans verilir. nk elbiseyi
tutmadaki fazlalk, gerekenin bir paras olduundan hakta fazlalk gerektirmez. Bir duvarn zerinde birinin
direkleri olur veya duvar kendi evine bitiik olup baka birinin de zerinde asmas bulunursa duvar, direk ve
bitiik evin sahibine verilir. Asma, bir ey ifde etmez. nk direklerin sahibi, duvar kullanan kii iken asma
sahibi, duvarda asmas bulunan kiidir. Bylece bu meseledeki duvar, zerinde yk bulunan asmas bulunan
kiidir. Bylece bu meseledeki duvar, zerinde yk bulunan kii ile testisi asl olan kiinin ekitikleri hayvan
gibi olur. Duvarn bitiik olmasndan maksat, bu duvarn kerpilerinin, evinin duvar kerpilerine geirilmi
olmasdr. Buna, yarm kerpi geirmeli bitiiklik ad verilir. Bu da, ev sahibi iin ak bir ahittir. nk ev
sahibinin binasnn bir ksm, bu duvara dayanmaktadr. Asma, bir ey ifde etmez sz, asmann hi bir deer
tamadn gsterir. Glgelikler de byledir. nk duvar bu maksatla yaplmaz. Nitekim ekien iki kiiden
birinin duvar zerinde asmas bulunur, brnn de hi bir eyi bulunmazsa duvar ikisinin olur.
Eer her birinin duvar zerinde er direi olursa duvar ikisinin olur. nk ikisi eittir. ten fazlasna
baklmaz. kisinden birinin direkleri ten az ise, bir rivayete gre duvar direi olanndr. brne se
direinin yeri verilir. Dier bir rivayete gre ise, her birine direklerinin alt kadar verilir. Direklerin aras ise
ikisinindir.
Kimisi ise: Her birine direi kadar verilir, demitir. Kys ise, ikisine yarya blnerek verilmesi eklindedir.
nk gerekenin zndeki oklua baklmaz. kinci rivayete gre, her biri, ancak kendi direk says kadar
duvar kullanabilmektedir. kinci rivayete gre ise duvar, zerine bir-iki direk konulsun diye deil, ok sayda
direk konulsun diye yapldndan mevcut durum, fazla direk sahibine ahitlik eder. Ancak br de, direklerini
yerinde brakma hakkna sahiptir. nk direklerin okluu, br tarafn zilyedliini elinden almaya gereke
olamaz.
Birinin direkleri olur. brnn de duvar bitiik ise, birinci evldr. kincinin evl olduu da rivayet edilmitir.
Birinci gre gre, direk sahibinin tasarruf yetkisi, bitiik duvar sahibinin ise zilyedlik hakk vardr. Tasarruf
ise, zilyedlikten gldr.
kinci gre gre ise, her iki duvar, bitiik olmakla tek bir yap hkmndedirler. Bu nedenle yapnn bir
ksmnn ona it olduuna karar vermek, zorunlu olarak tamamnn ona it olduuna karar vermeyi gerektirir.
Sonra brne, akladmz nedenle direklerini yerlerinde brakma hakk verilir. Bu, Tahavi'nin rivayeti olup
Crcani, rivayetin sahih olduunu sylemitir. Bir evin on gz birinin, bir gz de brnn elinde bulunursa
avlu, aralarnda yan yanya olur. nk ikisi de, iinden gemek suretiyle avluyu kullanmada eittirler.
ki kii yni ikisinden her biri bir topran kendi elinde olduunu iddia ederse, her biri, kendi elinde bulunduuna
dir delil getirmedike topran ikisinden birinin elinde olduuna karar verilmez. nk topraktaki zilyedlik,
Hkim huzuruna getirilemediinden grlmemektedir. Hkimin grerek bilgi edinemedii eyi ise delil ortaya
koyar.
kisinden biri, delil getirirse elinde braklr. nk zilyedlik davada, geerli bir hak olduundan ona kar delil
getirilmi olur.
kisi de delil getirirse ayr nedenle ikisinin elinde braklr.
Bylece ayr bir delil olmakszn yalnz birinin hakk olamaz. kisinden biri, iinde kerpi veya bina yapm ve
kazmsa toprak onun elinde braklr. nk bylece toprakta tasarruf etmi ve onu kullanm olur.1243
NESEB DAVASI BABI
Bir kimse, ikizlerden birinin kendi ocuu olduunu iddia ederse ikisinin de onun ocuu olduu sabit olur.
nk ikisi de ayr sudan olduklarndan birinin onun ocuu olmas, zorunlu olarak brnn de ocuu
olmasn gerektirir. nk ikizlerin olumas arasndaki sre alt aydan az olduundan brnn sonradan
meydana gelmi olmas dnlemez. nk alt aydan az sreli gebelik yoktur.
Bir mslman ile bir Hiristiyann elinde bulunan ocuk iin Hristiyan: Bu benim olumdur, Mslman da:
Benim klemdir derse ocuk, Hristiyann ocuudur ve hrdr. nk mslmanlk tercih sebebi olduundan
ikisinin davas arasnda ekimeyi gerektirir. Oysa ocuun maslahat n plnda olduundan davalar arasnda
ekime vrid deildir. nk bylece ocuk, imdilik hrriyetine, ilerde de mslmanla kavumu olur. Zira
Allah (Azze ve Celie)in birliine dir deliller aktr. Aksi hlde dolayl olarak ocuun mslmanlma
hkmedilmi olacak, ama hrriyetinden mahrum braklacaktr. nk sonradan hrriyetini kazanmak ocuun
elinde deildir. Eer ikisi de, ocuk iin Benim olumdur deseler slmi tercih etmek zere (mslmana
ncelik verilir. nk bunda ocuun maslahat fazladr.
Bir kadn, bir ocuk iin Bu benim olumdur derse, ocuu kendisinin dourduuna dir bir kadm ahit
getirmedike davas geerli olmaz. Yni kocas olan kadn iin durum byledir. nk o, bu dava ile nesebi
kocasna ykleteceinden delil getirmedike dorulanmaz. Erkek ise, nesebi kendine yklettiinden byle
deildir. Sonra bu davada ebenin ahitlii yeterlidir. nk maksat kadnn dourduu ocuun bu ocuk
olduunu belirtmektir.
Neseb ise, hl-i hazrdaki evlilik ile sabit olur. Nitekim Peygamber efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in,
1243
doum iin ebe ahitliini geerli sayd, sahih rivayetlerle sabittir. 1244
ayet kadn, nikhl olmayp iddetde ise mam Eb Hanife'ye gre tam delil gereklidir. Bu husus, Boama
Bahsi'nde geti. Ne nikhl ne de iddetli olmas hlinde ise, fkhlar: Yalnz kendi dediiyle ocuun ona ait
olduu sabit olur. nk o, bu dava ile sadece kendini ykmllk altna sokmu olur.
Kadn evli olup ocuun, kocasndan olduunu syler ve koca da onu dorularsa kadn ahit bulunmasa bile
ocuk ikisinindir. nk koca, ocuun nesebini stlendiinden delile gerek kalmamtr. ayet ocuk, kar ile
kocann elinde olup koca, ocuun, baka bir kadndan olan olu, kadn da, ocuun, baka bir erkekten olan
olu olduunu syleseler ocuk ikisinindir. nk ikisinin elinde bulunduundan veya aralarnda evlilik
olduundan asl olan, ocuun ikisinden olduudur. Sonra her biri, brnn ocukla ilgili hakkn yok etmek
istediinden dorulanmazlar. Bu ocuk tpk, iki kiinin elinde olup her birinin: Bu, benimle baka biri arasnda
mterektir, dedii elbise gibidir ki bu elbise ikisinin olur. Ancak elbise meselesinde ikrar edilen kii, ikrar
edenin payna ortak olur. nk elbise ortakla msaittir. ocuk meselesinde ise byle deildir. nk neseb
ortakl olamaz.1245
KRAR BAHS
Hr, ergin ve akl sahibi bir kimse, bilinen veya bilinmeyen bir hakk ikrar ederse, ikrarnn gereini yapmak
zorundadr.
krar, bir hakkn sabit olduunu haber vermek olup delil tekil ettiinden balaycdr. Nitekim Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Maiz'i zina ikraryla, kadn da itirafyla recme mahkm etmitir. 1246
Bu arada ikrar, sadece ikrar edeni balar. nk kendisi, bakas adna ikrarda bulunamaz. krarda erginlik ile
akl arttr. nk ocuk ile delide sorumluluk ehliyeti bulunmadndan yaptklar kendilerini balamaz. Ancak
tasarruf izni verilen ocuk, byle olmayp izin gereince ergin hkmndedir. krar olunan hakkn bilinmemesi,
ikrarn sahih oluuna engel deildir. nk hak, bazen insan bilinmeyen bir eyi demek zorunda brakr.
rnein: Bir kimsenin, kymeti bilinmeyen bir eyi heder, etmesi veya diyeti belirsiz yaralamada bulunmas ya
da bir hesabn, miktarn bilmedii mtebakisine borlu kalmas gibi. krar, bir hakkn varln haber vermek
olduundan bu hakkn bilinmemesi hlinde de sahihtir. krar edilen kiinin bilinmemesi hlinde ise durum byle
deildir. nk bilinmeyen kii, hak sahibi olamaz. krar edene: Bilinmeyeni akla denilir. nk belirsizlik
kendisinden kaynaklanmaktadr. Aklamad takdirde Hkim, kendisini aklamak zorunda brakr. nk o,
ikrarla kendisine lzm gelen ykmllkten kurtulmak zorundadr. Bu ise, ancak ikrar olunan hakk aklamakla
olur.
Bir kimse, falancann bende bir eyi vardr, derse kymeti olan bir eyi aklamas gerekir. nk o, maln
zimmetinde vacip olduunu haber vermitir. Oysa kymeti olmayan bir ey zimmette vacip olmaz. Bu nedenle
baka bir ey aklamakla ikrardan dnm olur.
krar edilenin, daha fazla iddia etmesi hlinde sz, yeminiyle birlikte ikrar edenindir. nk o, fazlal inkr
edendir. Falancann bende hakk vardr, demesi hlinde de akladmz nedenle (kymeti olan aklamas
gerekir. Kendisinden bir ey gasbet-tim, demesi hlinde de durum ayndr. Ancak, det gerei halkn, birbirlerine
kar koruduklan bir mal aklamas gerekir.
Eer: Falancann bende mal vardr, derse aklamas kendisine aittir. nk mal st kapal syleyen odur. Az
veya ok sylesin sz geerlidir. nk varlk olarak az d ou da maldr. Ancak bir dirhemden aada
dorulanmaz. nk bu, rfen mal saylmaz. Eer: Byk bir mal. derse ikiyz dirhemden aa da
dorulanmaz. nk o, vasfl bir mal ikrar ettiinden vasf kaldrmak caiz deildir. Nisap ise byk maldr.
Nitekim nisap sahibi, zengin saylmakta, zenginlik ise halk nazarnda byktr.
mam Eb Hanife'den: Bu kimse, onbir dirhemden aada dorulanmaz. Bu ise, hrszlk nisabdr. nk bu
nisap, dokunulmaz olan elin kesilmesine yolacandan byktr, dedii rivayet edilmitir. Ayrca kendisinden
yukardaki gr de rivayet edilmitir. ayet ikrar eden, dirhemden bahisle bunu sylerse durum byledir. Yok
eer dinardan sz ederse bu mal, yirmi dinar, deveden sz etmesi hlinde de yirmi be deve olarak takdir edilir.
nk bu miktarlar, her trn asgar nisabdr. Zekt dmeyen mallar ise, nisap kymetiyle takdir edilir.
Eer byk mallar, derse cem'in en az itibar edilmek suretiyle belirttii her trden nisap miktar takdir edilir.
Eer ok dirhemler, derse on dirhemden aa dorulanmaz. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mama
gre ise ikiyz dirhemden aada dorulanmaz. nk nisap sahibi ok varlkl kabul edili. Nitekim bakasna
1244
Darkutni'nin (Snen'i kazalar) c. 2 s. 524; Ancak Beyhki, (El Marife) adl kitabnda mam- afi'den: Benimle Muhammed b. Hasan
arasnda Harun Reid yannda bir tartma oldu. Ben Muhammed b. Hasan'a:
Sen yalnz bir ebenin ahitliini neye dayanarak yelerli gryorsun? Diye sordum. Muhammeri b. Hasan :
Hz. Ali'nin szne dayanarak, dedi. Ona:
Bu hadsi durumu bilinmeyen Abdullah b. Yahya adnda birisi Hz. Ali'den nakletmitir, dedim diye sylediini rivayet etmitir.
Nasburraye c. 4 s. 80
1245
1246
Bu hadis er' cezalar bahsinde de gemitir.
da yardmc olmak zorundadr. Nisaptan aas ise byle deildir.

mam Eb Hanife diyor ki: on, oul ile aklanan en byk saydr. Nitekim -Arapada- on dirhemler
denildikten sonra onbir dirhem denildiinden on. lfz bakmndan daha byk olur ve dolaysyla ok
dirhemler sznden bu anlalr. Eer: Dirhemler, derse bu, dirhemdir. nk , oulun en azdr. (Ancak
daha fazla aklarsa byle deildir. nk ifde, buna da msait olup bu takdirde det olan tart miktar itibar
edilir. Eer bende u kadar, u kadar dirhemi vardr, derse onbir dirhemden aada dorulanmaz. nk o,
aralarnda atf harfi olmayan belirsiz iki say sylemitir. Bu durumdaki belirli iki say ise, en az onbirdir.
Eer u kadar ve u kadar dirhem derse yirmibirden aada dorulanmaz. nk o, aralarnda atf harfi olan iki
belirsiz say sylemitir. Bu ekildeki iki belirli say ise, en az yirmibir olduundan her ey benzerine kys
edilir. ayet: u kadar dirhem, derse bu, bir dirhemdir. nk dirhem kelimesi belirsizin aklamasdr. Eer
vav'sz olarak defa: u kadar derse bu, onbirdir. nk bu saydan baka anlan ifdenin yerine geecek bir
say yoktur. Yok eer vav ile defa: u kadar, derse bu, yz yirmibirdir. Ayn ekilde drt defa derse buna bin
daha eklenir. nk kulland ifdenin yerine geecek say budur Eer: Falancann, zerimde veya tarafmda
bir eyi vardr, dese borcu ikrar etmi olur. nk zerimde tbiri, gereklilik syas olduu gibi tarafmda tbiri
de, kefalet bahsinde getii zere zaminlik ifde eder.
ayet ikrar eden; o, zerimde veya tarafmda emnettir, diye szn balarsa dorulanr. nk kulland ifade,
mecazen bu mnya da gelebilir. yle ki: Mal, korunmas gereken bir nesne olduundan ikrar eden,
korunmasn zerine alm olabilir. Bylece szne ara vermemek kaydyla tasdik edilir.
Ben diyorum ki: Kuduri nshalarmdaki Tarafnda ifadesi, emneti ikrar etmek demektir. nk bu kelime,
hem bor hem de emnet iin kullanlr. Hatt bir kimse: Falanca tarafnda hi br hakkm yoktur, derse onu hem
bortan hem de emnetten kurtarm olur. Emnet ise ikisinden daha azdr. Ancak ilk gr daha sahihtir.
ayet yanmdadr veya berberimdedir veya evimdedir veya czdanndadr veya sandmdadr, derse bu.
elindeki bir emneti ikrar etmek olur. nk btn bu ifdeler, ikrar edilen eyin elinde bulunduu
anlamndadr. Bu ise, denmesi gereken bor olabildii gibi emnet de olabilir. Bylece en az olan emnet
kesinleir.
Eer bir kimse, bakasna: Benim sende bin dirhemim vardr, der ve o da t onlar tart veya say veya bana mhlet
ver veya onlar demitim derse bu, ikrar olur. nk birinci ve ikinci ktaki zmir, davacnn ileri srd
binden ibarettir. Bylece dvl; bendeki binini tart, demi gibi olur. Nitekim, Onlar dememesi halinde ikrar
olmaz. nk bu takdirde davacnn syledii bin dirhem kasdedilmemi olur. Mhlet istemek de ancak
kesinlemi bir hak iin olduu gibi deme de hakkn kesinlemesinden sonra meydana gelir. Akladmz
nedenle, davalnn: vaz gemitin, demesi de, demitim, demesi gibidir. Ayn ekilde: Onlar bana sadaka
olarak vermitin veya hibe etmitin, demesi de ikrardr. nk davacnn, bin dirhemi kendisine verebilmesi iin
nceden ona sahip olmas gerekir. Dvlnn: Onlar alman iin seni falancaya havale ettim, demesi de ayn
ekilde ikrardr.
Bir kimse, v'deli bir bor ikrar eder ve ikrar edilen, onu bor konusunda dorular, fakat v'de hususunda
yalanlarsa borcu pein demesi gerekir. nk o, kendi zimmetindeki bir mal ikrar etmi ve onda kendine bir
hak iddia etmitir. Bylece bu, elindeki bir atn faskasna ait olduunu ikrar ederken onu kiraladn iddia
etmesi gibi olur. Siyah dirhemleri ikrar etmesi hlinde ise beyazlar demesi gerekmez. nk siyahlk,
dirhemlerin vasfdr. Nitekim ayn mesele, Kefillik bahsinde de geti. Ancak vde konusunda, ikrar edilene
yemin ettirilir. nk o, ikrar edenin v'de hakkn inkr etmektedir. Yemin ise, inkr edene lzm gelir.
Eer: Onun bende yz ve bir dirhemi vardr, derse hepsini dirhem olarak demesi gerekir. ayet: Bende yz ve
bir elbisesi vardr, derse kendisine bir elbise lzm gelir ve yzn izah kendisinden istenir. Birinci kta da kys
bu olup mam- afii de bu grtedir. nk yzn ne olduu bilinmemekte ve dirhem lfz da onun izah deil
atf harfi vav ile ona atfedilmi bulunmaktadr. Bylece ikinci kta olduu gibi burada da yz, belirsiz kalr.
ki k arasnda farkll ngren istihsana gre, halk, her saydan sonra dirhem kelimesini tekrarlamaktan
endii iin iki sayy da syledikten sonra dirhemi sylemekle yetinmilerdir. Bu, ok kullanlan kelimelerde
geerlidir. qk kullanma ise, muamelelere oka konu olmaktan ileri gelir. Bu husus da, dirhem ve dinar ile l
ve tart mallarnda gerekleir. Elbise ile l ve tartyla satlmayan mallarda ise bu durum bulunmadndan
onlar, hakiki mnlarnda kullanlrlar.
Ayn nedenle, yz ve iki elbise demesi halinde de durum ayndr. Ancak, yz elbise derse deiir. nk ikrar
eden, syledii iki belirsiz saydan sonra onlar aklayan elbise kelimesini de zikretmitir. nk elbise
kelimesi atfsiz sylendiinden her iki sayyla da ilgilidir. Nitekim her iki say da ayn miktarda izaha muhta olduklarndan tamam, elbiseden ibarettir.
Bir kimse, sepetteki hurmay ikrar ederse kendisine hem hurma hem de sepet lzm gelir. mam Muhammed, elAsl adl eserinde bunu: Yni sepetteki hurmay gasbettim, derse eklinde izah etmitir. nk sepet, hurma
konulan kap olduundan kabn iindeki bir ey, kapsz gasbedilemez. Bu yzden ikisi de lzm gelir. Gemideki
yiyecek ile uvaldaki budayn hkm de ayndr. Ancak, hurmay sepetten gasbettim, derse durum byle
deildir. nk Minden eki harfi, bir eyi bir yerden karmay ifde ettiinden bu, karlann gasbedildiini
ikrar etmek olur.
Ahrdaki hayvan ikrar eden kimseye yalnz hayvan lzm gelir. nk mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a
gre gasp nedeniyle ahr tazmin edilmez. mam Muhammed'in grne gre ise, ikisi de tazmin edilir. Evdeki
yiyecein hkm de ayndr. Bir kimse, bakas iin yzk ikrar ederse halkas ve ta lzm gelir. nk ikisine
birden yzk denilir. Bir kimse, bakasna bir kl ikrar etse, klcn yz. kn ve kabzas onundur. nk kl,
tmn iine alr. Bir kimse, gerdek ikrar etse direkleri ve bezi ikrar edilenindir. nk rfen bunlarn tmne
bu ad verilir. Eer: Mendil iinde bir elbise gasbettim, derse ikisi de lzm gelir. nk mendil, elbisenin
sarld kaptr. Falancann, bende, bir elbise iinde bir elbisesi vardr, demesi hlinde de ikisini der. nk
ikinci elbise, birincinin kabdr. Ancak bir dirhemde bir dirhem derse bir dirhem demesi gerekir. nk bu,
dirhemi dirheme kap yapmak deil, arpmaktr.
Eer: On elbise iinde bir elbise derse, mam Eb Ysuf'a gre sdece bir elbise demesi gerekir. mam
Muhammed ise : onbir elbise lzm gelir, demitir. nk kymetli elbise, bazen on elbiseyle sarldndan bu
elbiseler, kap kabul edilebilirler.
mam Eb Ysuf diyor ki: Fi -de eki- harfi, ara ve orta mnsnda da kullanlabilir. nk Cenb- Hak (Azze
ve Celle):
Kullarmn iine -yni arasna- gir buyurmutur. Bylece kap mnsnda phe meydana gelmitir. Kald ki
asl olan, kiinin zimmetinde bir ey olmamas olduu gibi elbisenin her biri, kap deii, kaba konulacak
trdendir. Bylece, on elbiseyi kap kabul etmek mmkn olmadndan yalnz birinci elbise lzm gelir.
arpma ve hesap kasdederek: Falancann bende bete bei vardr, derse be demesi gerekir. nk arpma,
maln kendisini oaltmaz. Hsen ise: Yirmibe demesi gerekir, demitir. Biz bu meseleyi Boanma Bahsinde
zikrettik. Eer: Bele beraber be demek istedim, derse on demesi gerekir. nk ifde bu mnya gelebilir.
Eer: Onun bende bir dirhemden on dirheme kadar, veya: Bir dirhemle on dirhem arasnda hakk vardr, derse
mam Eb Hanife'ye gre dokuz dirhem lzm gelir. Yni ilk dirhem ile ondan sonraki dirhemler gerekir ve
sonuncu dirhem der. Dier iki imam ise: On dirhemin tamam lzm gelir, demilerdir. Yni birinci ve sonuncu
dirhemler de dahildir.
mam Zfer ise: lk ve son dirhemler dahil olmayp sekiz dirhem demesi gerekir, demitir. Eer: Evimin u
duvardan u duvara kadar olan falancanndr, derse iki duvar aras o kimsenin olur. Fakat duvarlarda bir hakk
yoktur. Bu konudaki fkhi gerekeler Boanma Bahsinde geti.1247
Bir Fasl
Bir kimse: Falan kadnn karnndaki ocua bin dirhem borcum vardr, derse bu durumda eer: Falanca, ona
vasiyet etti veya: Babas lp ona miras brakt, derse ikrar sahihtir. nk bu takdirde, ocua mlkiyeti sabit
klmaya yarayan bir sebebi ikrar etmi olur. Sonra kadn, ocuu, ikrar srasnda var olduunu gsteren bir sre
zarfnda dourursa ikrar eden, sylediini demek zorundadr. ayet kadn, onu l olarak dourursa mal,
vasiyet edene ve miraslar arasnda taksim edilmek zere murisindir. nk ikrar, gerek itibariyle onlar iin
yaplm olduundan ana rahmindeki ocua ancak doumdan sonra intikl eder ki burada lm nedeniyle
intikl' etmemitir. Eer kadn, sa ki ocuk dourursa mal ikisinindir. ayet ikrar eden: Ana karnndaki ocuk,
bu mal bana satm veya bor olarak vermitir, derse kendisine bir ey lzm gelmez. nk bu durumda o,
imknsz bir ey aklamtr.
Eer ikrar sebebini aklamazsa mam Eb Ysuf'a gre bu sahih deildir. mam Muhammed ise: Sahihtir,
demitir. nk ikrar, er'i delillerden olduundan meneinin aklanmas gerekir. Bu aklama ise, ikrar uygun
bir sebebe dayandrmakla mmkndr.
mam Eb Ysuf diyor ki: Mutlak ikrardan, sebebi ticaret al-veri- olan ikrar anlalr. Bu nedenledir ki
ortaklardan birinin yapt ikrar, bu trdendir. O halde burada da ikrar sebebi aklanm saylr.
Bir kimse, koyunun karnndaki kuzuyu bakas iin ikrar ederse ikrar sahih olup demesi gerekir. nk bu
ikrarn sahih gerekesi vardr. Bu gereke, kuzu bakasnca bu kiiye vasiyet edilmi olabilmesidir. te buradaki
ikrar, buna dayandrlmtr.
Bir kimse, muhayyerlik artm ikrar ederse art bozulur. nk muhayyerlik, feshetmek iindir. krar ise
feshedilemez. Ve ikrar edene mal lzm getir. nk ikra edeni balayan ve bu bozuk artla yok olmayan ikrar
sygas mevcuttur. Allah daha iyi bilir.1248
STSNA VE BENZER HUSUSLAR BABI
Bir kimse, ikrara bitiik olarak sylediinin bir ksmm istisna ederse istisna sahih olup kalan demesi gerekir.
nk istisna szn balangcyla birlikte kalandan ibarettir. Ancak istisnann ikrara bitiik olmas gerekir.
stisna ettiinin, az veya ok olmas arasnda fark yoktur. ayet tamamn istisna ederse ikrarnn gereini yapar
ve istisna bozulur. nk istisna, bir ksmn karlmasndan sonra kalan kabul etmek dernektir. Oysa bu
durumda, kalan olmadndan bu, ikrardan dnmek olur ki bunun gerekesi. Boanma Bahsinde geti.
Eer: Onun bende yz dirhemi var, ancak bir dinar hri veya: Bir lek buday hri, derse buday veya
1247
1248
dinarn kymeti hri yz dirhemin kalanm demek zorundadr. Bu. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a
gredir.
Eer: Onun bende yz dirhemi var, ancak bir elbise hri, derse istisna sahih deildir. mam Muhammed; Her
iki meselede de istisna sahih deildir, demitir. mam afi ise; Her ikisinde de istisna sahihtir, demitir. mam
Muhammed diyor ki: stisna yle bir eydir ki. olmad takdirde istisna edilen ey, ikrara dhil olur. Bu ise. ayr
cinste gereklemez.
mam- afi ise: Mal olmalar bakmndan ikrar edilenle istisna edilenin cinsi ayndr, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise diyorlar ki: Birinci meselede, ikrar ve istisna edilen mallar, deer
olmalar bakmndan ayn cinstendirler. Bu husus, dinarda aktr, l ve tart mallarnn ise, vsflar deer
hkmndedir. Elbise ise, hi bir ekilde deer ls deildir Bu nedenle mutlak dei-toku akdinde denmesi
kesinlemez. Deer olan mal ise, dirhemlerle takdir edilebildiinden tutan kadar, ikrar olunca dirhemlerden
istisna, edilir. Deer olmayan ise, dirhemlerle takdir edilemediinden istisna edilen miktar belirsiz kalmakta ve
dolaysyla istisna sahih olmamaktadr.
Bir kimse, bir hakk ikrar ederken ona bitiik olarak: nallah, derse ikrar kendisini balamaz. nk inallah
ile yaplan istisna, y ikrar bozmaktr veya baka bir eye ta'lik etmektir. Eer ilki ise, ikrar bozulmu demektir.
kincisi olmas hlinde yine ikrar bozulmu saylr. nk ikrarda artl t'lik geersizdir. Geerli oisa bile
Boanma Bahsinde de sylediimiz zere buradaki, meiet artn bilmek mmkn deildir. Ancak: ldm
zaman veya ay ba gelince veya oru bittiinde falancann bende yz dirhemi vardr, demesi hlinde ise durum
byle deildir. nk bu, sreyi aklamak demek olduundan t'lik deil erteleme olur. Nitekim ikrar edilen,
sre konusunda kendisini yalanlarsa mal pein demesi gerekir.
Bir kimse, bir evi ikrar eder ve binasn kendine istisna ederse ev, binasyla birlikte ikrar edilenin olur. nk
bina, lfzen deil, mn bakmndan ikrara dhildir. stisna ise; lfzda yaplan bir tasarruftur. Yzkteki ta ile
bahedeki hurma aac da evin binas hkmndedirler. nk onlar da lfzen deil, mn bakmnda ikrara dhil
olurlar. Ancak : te biri hri, veya bir oda dnda derse bunlar istisna edilmi olurlar. nk bunlar, ikrarn
lfzna dhildirler. Eer: Bu evin binas benim arsas ise falancanndr, derse dedii gibi olur. nk arsa,
binasz sahadan ibarettir. Bylece o, bu evin binas deil, dz topra falancanndr, demi saylr. Ancak, arsa
yerine, toprak dese evin binas da ikrar edilenin olur. nk evi ikrarda olduu gibi topra ikrar etmek de binay
ikrar demektir.
Eer: Bende falancadan satn alp teslim almadm atn bedeli olarak bin dirhem vardr derse bu durumda, eer
u at, derse ikrar edilene Y at teslim edip bin dirhemini alrsn y da hi bir hak iddia edemezsin, denilir. Bu
meselenin bir ka ekli vardr.
Birincisi, yukardaki ekildir ki bu durumda ikrar edilen, ikrar edeni dorulayarak at teslim eder. Ve getii
zere kendisine: Bin dirhemini al, denilir. nk ikisinin birbirini dorulamasyla sabit olan hak, mahedeyle
sabit olan hak gibidir.
kinci ekil ise, ikrar edilenin ikrar edene: Bu at senindir. Ben bunu deil, baka bir at sana sattm, demesidir.
Bu durumda atn teslimiyle ikrar edene ikrarndan tr bedel lzm gelir. nk netice ayn olduktan sonra bu
veya u atn satlm olmas arasmda fark yoktur.
ncs, ikrar edilenin ikrar edene: At benimdir ve onu sana satmadm, demesidir. Bu durumda ikrar edene bir
ey lzm gelmez. nk o, atm bedeli olarak paray ikrar ettiinden at olmakszn kendisine bir ey lzm
gelmez ayet ikrar edilen bu sylediiyle beraber.- Ben sana baka bir at sattm, derse yeminleirler. nk ikrar
eden, belirttii atm teslim edilmesini isterken ikrar edilen bunu inkr etmektedir. Ayn zamanda ikrar edilen,
baka bir atn bedeli olarak bin dirhemi isterken ikrar eden, bunu inkr etmektedir. Yeminlemeleri hlinde bedel
denmez. ikrar eden, at belirtmise durum byledir.
ayet; Satn aldm herhangi bir atn bedeli olarak, derse mam Eb Hanife'ye gre bin dirhemi demesi gerekir
ve: At teslim almadm, iddias ister bitiik isterse de aralkl sylensin dorulanmaz.
nk o; Bende vardr, demekle bakasnn kendinde kesin hakk olduunu ikrar ettiinden: Teslim almadm,
demesi, ikrardan dnmek olur. Nitekim belirtilmeyen at konusunda teslim almay inkr etmesi, hakkn
kesinlemesine tamamen ters der. nk belirsizlik, ister balangta bulunsun isterse de satn alnan maln
benzeriyle karp unutulmas suretiyle sonradan meydana gelsin, onun zayi olmasn gerektirdiinden bedeli
demek imknsz hle gelir. Bylece ikrar edenin: Teslim almadm, demesi, bitiik de olsa ikrardan dn
demek olduundan sahih deildir.
Dier iki imam ise : Bunu bitiik sylerse dorulanr ve kendisine bir ey lzm gelmez. ayet ikrar eden bunu
aralkla syler ve ikrar eden de, parann, atn bedeli olduunu inkr ederse dorulanmaz. Yok eer ikrar edilen,
ikrar edene bir ey sattn kabul ederse sz ikrar edenindir, demilerdir. nk ikrar eden, mal demekle yk
m-l olduunu ikrar etmi ve sat da buna sebep gstermitir. Bu durumda ikrar edilen, sat konusunda
kendisiyle mutabk olsa bile sz, ikrar edenindir. nk teslim alma olmakszn ikrar edene bir ey lzm gelmez
ki o, bunu inkr etmektedir. ayet ikrar edilen, ikrar edeni yalanlarsa bu kez ikrar eden; Mal teslim almadm,
demesi, deiiklie sebep olan bir aklama olur. nk ifdesinin ba, kendisini deme zorunda brakrken
sonu, mal teslim almad gerekesiyle deme mecburiyeti olmad ihtimalini douruyor. Deiiklie yol aan
ifde ise, aralkl deil, bitiik olmas hlinde sahihtir.
Eer: Ondan bir ey satn aldm, fakat teslim atmadm, derse sz onundur. Bu, ittifakla byledir. nk teslim
almak, satta zorunlu olmad halde bedeli ikrarda zorunludur. ki veya domuz bedeli demesi hlinde de
durum ayndr. Yni: Falancann, bende iki veya domuz bedeli olarak bin dirhemi vardr, derse mam Eb
Hanife'ye gre bitiik veya aralkl sylesin, iki veya domuz bedeli, eklindeki izah geersiz olup bin dirhem
demesi gerekir. nk iki ve domuz bedelini demek, vacip olmadndan bu, krardan dnmek olur. Oysa
sznn balangc demeyi gerektirir. Dier iki imam ise: Bunu bitiik sylerse kendisine bir ey lzm gelmez,
demilerdir. nk o, sznn son ksmyla, maksadnn demeyi ikrar olmadn aklam olur. Bylece bu.
szn sonunda inallah demek gibi olur. Biz diyoruz ki. inallah talik, bu ise ikrar iptal etmektir.
Eer: Bir maln bedeli olarak falancann bende bin dirhemi vardr, veya : Bana bin dirhem bor verdi, dedikten
sonra: Dirhemler, dk ayarldr, veya: ok dk ayarldr, der ve ikrar edilen de: Onlar tam ayarldr, derse
mam Eb Hanfe'ye gre tam ayarly demesi gerekir. Dier iki imam ise: Eer krar eden, bunu bitiik olarak
sylerse dorulanr, aralkl sylerse dorulanmaz, demilerdir. Ayn ekilde, dirhemler, daha da dk ayarldr,
veya kurundur, veya: Ancak bu dirhemler dk ayarldr, veya: Bir maln bedeli olarak falancann bende bin
dk ayarl dirhemi vardr, demesi hlinde de ayn ihtilf mevcuttur.
ki imam diyorlar ki bu, ikrar deitirici bir aklama olduundan bitiik olmas kaydyla sahihtir. Tpk art ve
istisna gibi. nk dk ayarlya hakiki mnda dirhem denildii gibi, ok dk ayarlya da mecazi anlamda
dirhem denilmektedir. Ancak mutlak dirhemden, tam ayarl olan anlalr. Bylece bu bakmdan ikrar edenin
son syledii, deitirici bir aklama olup tpk: Ancak onlar be dirhem arlndadr, demesi gibidir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Bu, ikrardan dn demektir. nk mutlak akit, kusursuzluk vasfn gerektirir.
Dk ayarhhk ise kusur olduu gibi kusur iddia etmek de akdin baz gereklerinden dnmek olur. Bylece bu,
satcnn alcya: Mal sana kusurlu olarak sattm, alcnn da: Sen onu bana kusursuz sattn, demeleri gibi olur ki
akladmz nedenle burada sz alcnndr. ok dk ayarllar ise bedel deildirler. Oysa sat bedele dayanr.
O halde bu, ikrardan dn olur. krar edenin:
Ancak dirhemler be dirhem arlndadr, demesi ise sahih bir istisnadr. nk bu, miktardr. Kalite ise byle
deildir. nk tpk evin binasnda olduu gibi vasf istisna etmek de caiz deildir. Ancak ikrar eden:
Bir atn bedeli olarak bende falancann yz lek buday vardr, fakat kalitesiz budaydr, derse bu sahihtir.
nk budayda kalitesizlik, kusur deil, eit olduundan mutlak akit, budayn bu eitten olmamasn
gerektirmez.
mam Eb Hanife'den Usl rivayetleri dnda, bor konusunda: Bitiik sylemesi hlinde ikrar eden, dk
ayarl dirhemlerde dorulanr. nk bor, teslim alnann benzerini demeyi gerektirir. Nitekim tpk gaspta
olduu gibi bazen bor olarak teslim alman dirhemler dk ayarl olabilir, dedii rivayet edilmitir. lk rivayete
gre, teaml, tan ayarllara al-veri eklinde olduundan mutlak bortan da bunlar anlalr.
Eer ikrar eden, sat ve bortan sz etmeden: Falancann bende dk ayarl bin dirhemi vardr, derse kimisi:
ittifakla dorulanr, demitir. nk dk ayarlya da dirhem denilir. Kimisi ise: dorulanmaz, demitir. nk
mutlak ikrardan yegne meru akitler anlalr. Gayr- meru tketim anlalmaz. Eer: Falancadan bin dirhem
gasbettim, veya: Bana emnet verdi, dedikten sonra: Dirhemler dk, veya: ok dk ayarldr, derse bitiik
veya aralkl sylesin, dorulanr. nk kii, grdn gasbeder ve malik olduunu emnet brakr. Bylece
bu iki hususta tam ayarl dirhemleri gerektirecek bir durum olmad gibi bunlarda byle bir teaml de
bulunmadndan bu sz, aralkl da sylense dirhem trn aklamak olur. Ve dolaysyla ikrar sahihtir. Bu
nedenledir ki gasbedilen mal ve emneti geri getiren, kusurlu bir mal getirirse sz onundur.
mam Eb Ysuf dan: Borca kysla, gasp konusunda aralkl syledii takdirde dorulanmaz, dedii rivayet
edilmitir. nk gasp ile borta demeyi gerektiren, dirhemleri teslim almaktr. ayet gasb veya emneti ikrar
ettikten sonra bitiik olarak: Dirhemler, ok dk ayarldr, veya: Kurundur, derse dorulanr. Ara vererek
derse dorulanmaz. nk ok dk ayarllar, dirhem cinsinden deildirler. Bunlara mecazen dirhem denilir. O
halde bu sz, deitirici bir aklama olup bitiik sylenmesi gerekir.
Eer btn bu meselelerde: Bende falann bin dirhemi vardr, dedikten sonra s Ancak u kadar noksandr, derse
dorulanmaz. Bitiik sylerse dorulanr. nk bu, bir miktara istisna etmek demektir, tstisn ise, bitiik olarak
sahihtir. Dk ayarhlk ise, byle deildir. nk o, vasftr. Vasflan istisna ise sahih deildir. Ayn zamanda
ikrarn lfz, vasfla deil, miktarla ilgilidir. stisna da akladmz zere lfzla ilgili bir tasarruftur. Eer
verilen ara, konumadaki zorunlu bir kesiklik ise, bundan korunmak mmkn olmadndan bitiik saylr.
Bir kimse, bir elbise gasbettiini ikrar ettikten sonra kusurlu bir elbise getirip geri verirse sz onundur. nk
gasb, kusursuz mala mahsus deildir. Bir kimse, bakasna: Senden emnet olarak bin dirhem aldm ve zayi oldu
der ve kar taraf. Hayr, sen onu zorla almtn, derse, ikrar edenin demesi gerekir. ayet ikrar eden; Sen onlar
bana emnet olarak vermitin, der ve br: Hayr, sen onlan benden gasbetmitin, derse demesi gerekmez.
ki mesele arasndaki fark udur: Birinci meselede ikrar eden, demeyi gerektiren sebep olan almay ikrar
ettikten sonra kendisini demeden kurtaracak oian, ikrar edilenin iznini iddia etmektedir, br taraf ise, bunu
inkr ettiinden sz, yeminiyle birlikte onundur. kinci meselede ise, ikrar eden, teslim iini ikrar edilene
yklemekte, br ise zaminliin sebebi olan gasb iddia ettiinden sz, yeminiyle beraber gasb inkr eden
ikrarcnmdr. Bu konuda, teslim aldm demekle, aldm demek arasnda fark yoktur. Ayn-ekilde, bana teslim
ettin, demekle bana verdin, demek de ayndr.
Eer denilse ki: Mal, ancak teslim alnmakla teslim edilmi ve verilmi olur. Biz deriz ki: Teslim etme ve verme,
bazen boaltma veya mal kiinin nne koymak suretiyle de olur. ayet teslim etme ve verme, teslim almay
gerektirse bile, bu bir zorunluluk olduundan deme iin yeterli sebep tekil etmez. krar eden:
Ben dirhemleri senden emnet olarak aldm, ikrar edilen ise: Hayr sen onlan bor olarak aldn, derse durum
byle olmayp aldn ikrar etmi olsa bile sz ikrar edenindir. nk bu taktirde ikisi de, dirhemlerin sahibinin
rzasyla alndn kabul etmektedir. Ancak ikrar edilen, demeye sebep olacak borcu iddia ederken ikrar eden.
bunu inkr etmekte ve dolaysyla gasp iddiasyla bor iddias birbirinden ayrlmaktadr.
Eer bir kimse: u bin dirhemi falancaya emnet olarak vermitim ve ondan aldm, der ve br de: O dirhemler
benimdir, derse onlar alr. nk ikrar eden, brnn dirhemlerdeki zilyedliini ikrar ederek onun aleyhine
bunlarn kendisine ait olduunu iddia etmitir, br ise bunu inkr etmektedir. Geerli olan da inkr edenin
szdr.
Bir kimse: Ben u hayvanm falana kiralattm. O da, bindikten sonra onu geri verdi, veya -. u elbisemi
falancaya kiraya verdim. O da, giydi ve geri verdi der ve br: Yalan sylyorsun, hayvan da elbise de
benimdir, derse sz ikrar edenindir. Bu mam Eb Hanifeye gredir. Dier iki imam ise: sz, kendisinden
hayvan ile elbiseyi alanndr, demilerdir. Kys da budur. dn ve evde oturtma konularnda da ayn ihtilf
vardr.
Bir kimse: u elbisemi, falanca yanm dirheme diktikten sonra teslim aldm ve br: Elbise benimdir, derse
sahih olan gre gre ayn ihtilf vardr. Kysn gerekesini emnet meselesinde akladk. Emnet meselesiyle
bu meseleler arasnda fark bulunduunu ngren istihsna gre, kira ve dn meselelerindeki zilyedlik, akit
konusu menfatin tahsili iin zorunlu olup zorunluluk bulunmayan meselelerde ise yok kabul edildiinden ikrar
edenin bu konulardaki syledikleri, ikrar edilenin zyedlii iin mutlak ikrar olmaz. emnet ise, byle deildir.
nk onda zilyedlik gaye olduu gibi bir mal emnet brakmak da dorudan doruya zyedlii ortaya
koyduundan bu konudaki ikrar, emaneti iin zyedlii itiraf etmek demektir. Hem de kiralama, dn ve iskn
-evde oturtma- da ikrar eden, kendisinin salad bir zilyedlik ikrar ettiinden bu zilyedliin keyfiyeti
konusunda sz onundur.
Emnet meselesinde ise durum byle deildir. nk ikrar eden, emnette: O dirhemlerim, falancada emnetti,
demitir. Emnet ise; bazen sahibinin, katks dnda meydana gelir. Hatt ikrar eden : Ben onlar emnet olarak
verdim, dese bile ayn ihtilf mevcuttur. Bu arada emnet meselesiyle dier meseleler arasndaki fark, emnette,
almadan sz edilmesi, dierlerinde ise bundan sz edilmemesi deildir. nk mam Muhammed, krar
Bahsinde, dier meselelerde -kiralama, dn, oturtma- de almadan sz etmitir. Ancak ikrar eden:
Falancadaki bin dirhem alacam aldm, veya: Ben ona bin dirhemi bor verdikten sonra kendisinden aldm, der
ve ikrar edilen, bunu inkr ederse sz inkr edenindir. nk borlar benzerleriyle denirler. Bu tr deme ise,
ancak zmin olunan bir mal teslim almakla mmkndr. Bu sebeple ikrar eden, dirhemleri teslim aldn ikrar
etmekle zminliin sebebini ikrar etmi ve daha sonra bunu, kar taraftaki alaca karlnda aldn
sylemekle dirhemlere mlik olduunu iddia etmitir. br ise, bunu inkr etmektedir. Ad geen dier
meselede ise, teslim alman mal, kira, dn ve iskna konu olan maln kendisi olduundan bor meselesinden
ayrlrlar.
Eer ikrar eden, falancann u topra ektiini veya u binay yaptn veya u ba diktiini sylerken bunlar
kendi zilyedliinde olup ahs, bunlar dava eder ve ikrar eden:
Hayr, bunlarn tamam benimdir. Seni yardma ardm iin bu ileri grdn, veya : Bu ileri cretle yaptn,
derse sz, ikrar edenindir. nk ikrar eden, brnn zilyedliini deil, sdece yapt ii ikrar etmitir. ise,
bazen ikrar edenin elindeki bir malda olur. Bu, tpk ikrar edenin:
Terzi u gmleimi yarm dirheme dikti, derken: Gmlei kendisinden teslim aldm, dememesi gibi olur ki
burada terzi iin zilyedlik ikrar edilmi olmaz. Ve sz ikrar edenin olur. nk o, sdece terzinin yapt ii ikrar
etmitir. Dikme ii ise. bazen ikrar edenin elindeki bir kumata da gerekleebilir. te yukardaki mesele de
aynen byledir. 1249
HASTANIN KRARI BABI
Bir kimse, zimmetinde hastalk ncesi borlarla hastalk dneminin sebepleri belli borlar olduu halde
hastalnda dier bz borlar ikrar ederse ilk iki borca ncelik verilir. mam- fii ise: ikisinin de sebebi, akl
ve dini duygudan kaynaklanan ikrar olduundan hastalktaki bor ile salktaki bor ayndr. Ayn zamanda
haklarn taallk ettii yer, kiinin zimmeti olduundan hastalktaki bor ikrar, hastalktaki sat ve nikh akdi
gibi olur, demitir.
Biz diyoruz ki: Bakasnn hakkn ortadan kaldran ikrar, delil kabul edilmez. Hastann ikrar da byledir.
nk salk dnemi alacakllarnn hakk, tahsili edilmek zere hastann malna girmitir. Bu nedenledir ki
hasta, malnn te birinden fazlasn teberru edemez ve bakas iin harcayamaz Nikh ise byle deildir. nk
o, zorunlu ihtiyalardan olduu gibi ayn zamanda mehr-i misi karlndadr. Kymetinin benzeriyle yaplan
mal sat da byle deildir. nk alacakllarn hakk, maln eidiyle deil, mal oluuyla ilgilidir.
1249
Salk hlinde ise, bu hak belli bir mala taallk etmez. nk o, bu durumda alacak gte olduundan maln
oaltabilir.
Hastalk ise; gszlk hli olduu gibi kstlla yol at iin de balangc ile sonu ayndr. Salk ve hastalk
halleri ise farkldrlar. nk birincisi, mutlak tasarruf durumu iken br gszlk durumu olduundan
birbirinden ayrlrlar. Sebepleri belli borlara ncelik verilmesinin nedeni, kesin olularnda phe olmamasdr.
nk mahede ile sabit olan ey, iptal edilemez. rnein: borlunun, mlik olduu veya tkettii ve onun
ikran dndaki bir delille kesinletii bilinen bir maln bed.eli ile kadnn nikhna esas olan mehr-i misi gibi.
Akladmz nedenle bu bor, salktaki bor gibi olup biri, brne kar ncelikli olmaz. ayet hasta, bakas
iin elindeki bir mal ikrar ederse bu, salk hlindeki alacakllar ynnden sahih degiidir. nk bunlarn o
malda hakk vardr. Ayn zamanda hastann, bz alacakllarn borcunu deyip dierlerinkini dememesi caiz
deildir. nk bzlarn tercih etmek, dierlerinin haklarnn kaybolmasna yol aar. Bu bakmdan, salk
hlindeki alacakllarla hastalk hlindeki alacakllar arasnda fark yoktur. Ancak delil ile sabit olan hastalk
hlindeki bor ile satn ald maln bedelini demesi caizdir.
ncelikli borlar dendikten sonra bir ey artarsa hastalk hlinde ikrar ettii borlara verilir. nk ikrar,
mhiyeti itibariyle sahih olup sadece salk hlindeki alacakllar ynnden geersiz olduundan bunlarn hakk
denince shhati geerli olur.
Eer zimmetinde salk dnemine it borlar yoksa ikran caizdir. nk bu ikrar, bakasnn hakkn ortadan
kaldrmaz. Bu durumda, ikrar edilen, vrislerden nce gelir. nk Hz. mer (Radyallh anh); Hasta bir
kimse, bir bor ikrar ettiinde bu ikrar, terekesinin tamam iin caizdir 1250 demitir. Hem de borcu demek,
zorunlu ihtiyalardan iken vrislerin, bo olmas kaydyla terekede hakk vardr. Bu sebepledir ki. lnn tekfin
giderleri ne alnr. Dier vrisler, tasdik etmedike hastann, bir vris iin bor ikrar etmesi sahih deildir.
mam- afii ise iki grnden birinde: Sahihtir, nk bu, sabit olan bir hakk ortaya koymaktr. Zira burada
doruluk taraf daha gldr. Bylece bu ikrar, hastann bir yabana iin ikrarda bulunmas veya falancann da
onun vrisi olduunu ya da bir vrisi iin zayi ettii bir emnet ikrar etmesi gibi olur, demitir.
Biz diyoruz ki; Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Vris iin ne vasiyet yaplr ne de bor ikrar edilir 1251 buyurmutur. Hem de hastal esnasnda malna
vrislerin hakk girmitir. Bu nedenle vrislerden birine bata bulunmas caiz deildir. Zira mal bzlarna
tahsis etmekle dierlerinin hakk ortadan kaldrlm olur. Hem de hastalk, malla ilginin kesildii bir durum
olduu gibi akrabalk ba da vrislerin, hastann malyla ilgilenmelerine sebep olur. Ancak vrislerin bu ilgisi,
yabanc kimsenin hakk bakmndan geersizdir. nk insan, salnda al-veri ilikisine muhtatr. Nitekim
hastalkla, ikrardan alkonulmas hlinde halk. onunla al-verite bulunmaktan kanacaktr. Vrisle al-verite
bulunmak ise, az vki olur. Vrislerin, akrabalk ba hastann, falancann da kendi vrisi olduuna dir ikrar
bakmndan da geersizdir. nk insann buna da ihtiyac vardr. Sonra akrabalarn, hastann malyla olan ilgisi,
tm vrislerin hakk olduundan hastann herhangi bir vris iin ettii ikrar dorulamalar hlinde bu hakk
ortadan kaldrm olacaklarndan ikrar sahih olur.
Akladmz nedenle malnn tamamn bile iine alsa hastann yabana bir kimse iin ikrarda bulunmas caizdir.
Kys ise, ancak malnn tebirinde caiz olduu eklindedir. nk din, hastann tasarrufunu bununla
snrlamtr. Ancak biz diyoruz ki:
Maln tebirinde tasarrufu sahih olunca bundan sonra kalann tebirinde de tasarrufu caizdir. nk bor
dendikten sonraki tebir budur. Bylece btn mal kapsaymcaya kadar buna devam edilir.
Bir kimse, bir yabana iin, ikrarda bulunduktan sonra: O, benim olumdur, derse onun olu olduu sabit olur ve
ikrar bozulur.
ayet yabanc bir kadn iin ikrarda bulunduktan sonra onunla evlenirse kendisi iin ettii ikrar bozulmaz.
Aradaki fark udur: Nesep davas, ocuun ana kanmda oluma zamanna dayandndan kendisinin, ocuu
iin ikrarda bulunduu ortaya kar ve dolaysyla sahih deildir. Karlk ise ancak evlenme zamannda meydana
geldiinden byle deildir. Bylece koca, bir yabancya ikrarda bulunmu olur.
Bir kimse, karsn talkla boadktan sonra kendisi in bir bor ikrar ederse kadn, bor ve mirastan hangisi
az ise onu alr. nk ddet mevcut olduundan eler, bu ikrarda thmet altnda olduklar gibi vrisler iin ikrar
kaps da kapaldr. Nitekim koca, kadn, kendisine miras payndan daha fazla ikrarda bulunmak maksadyla
boam olabilir. Bu arada, thmet konusu olmad iin ikisinin az olan sabit olur.1252
Bir Fasl
Bir kimse, kendisinden olmas mmkn olan, nesebi mehul bir ocuun, olu olduunu ikrar eder ve ocuk
kendisini dorularsa ikrar eden, hasta bile olsa ocuun kendisinden nesebi sabit olur. nk nesep, sadece ikrar
edene lzm gelen hususlardan olduundan kiinin onu ikrar etmesi sahihtir. ocuun, kendisinden olabilmesinin
1250
Gariptir. Nasburraye c. 4 s, 111.

Darkutni'nin, Vasiyetler c. 1 s. 489'da kaydettii bu hadisi rivayet eden Nuh b. Derrac hakknda Eb Dvd: Hadis uyduruyordu diye
sylemitir. Nasburraye c. 4 s. 111.
1252
1251
art koulmasnn sebebi, grnrde yalanc kmasn nlemektir. Nesebinin mehul olmasnn art koulmas
ile, bilinen nesebin, ocuun bakasndan olmasna engel olmas nedeniyledir. Ayrca ocuun ikrar edeni
dorulamasnn art olmasnn nedeni, tasarruf yetkisinin kendisine it olmasdr. nk sz konusu olan, kendini anlatabilen ocuktur. Daha nce de getii zere kk ocuk ise byle deildir. Bu arada nesep, zorunlu
ihtiyalardan olduundan hastalkla engellenmez. Bu ocuk, mirasta vrislere ortak olur. nk nesebinin, ikrar
edenden sabit olmasyla ocuk, bilinen vris gibi olduundan ikrer edenin vrislerine ortak olur. Erkein, ana,
baba, ocuk ve karsn ikrar etmesi caizdir. nk bu kimse, kendisine lzm geleni ikrar ettii gibi bu ikrar,
nesebin bakasna yk-letilmesine de yol amaz.
Akladmz nedenle kadnn, ana, baba ve kocasn ikrar etmesi geerli, ocuu ikrar etmesi ise geersizdir.
nk bu ikrar, nesebin bakasna -kocaya- ykletilmesine yol aar. nk nesep hakk kendisine aittir. Ayn
ekilde ebenin, ocuun bu kadndan doduuna ahitlik etmesi hlinde de ikrar geerlidir. nk boama
bahsinde de getii zere ebenin bu konudaki sz geerlidir. Ayn zamanda biz. Dava Bahsi'nde kadn ikraryla
ilgili bir aklamay zikrettik. Ad geenlerin, ikrar edeni dorulamas gerekir. Bu arada ikrar edenin lmnden
sonra nesep konusunda onu dorulamak sahihtir. nk nesep, lm sonrasna da kalmaktadr. Nikhn hkm,
lmden sonra da kaldndan karnn tasdiki de byledir. Kocann, karsn lmnden sonra dorulamas da
byledir. nk miras, nikhn hkmleri arasndadr.
mam Eb Hanife'ye' gre ise bu, sahih deildir. nk nikh ba, lmle kopmutur. Bu sebepledir ki, bize
gre koca, karsnn lsn ykyamaz. Miras nazara almak suretiyle de kocann karsn lmden sonra
dorulamas sahih deildir. nk miras, ikrar srasnda mevcut olmayp lmden sonra meydana gelmektedir.
Dorulama ise ikrarn balangcna dayanmaktadr.
Bir kimse, ana, baba ve ocuk nesebi dnda karde ve amca nesebi gibi bir nesep ikrar ederse bu konudaki ikran
geersizdir. nk bu ikrar, nesebin bakasna ykletilmesine yol aar. ayet ikrar edenin, bunlar dnda bilinen
yakn veya uzak mirass varsa miras almada ikrar edilenden evldr. nk ikrar edenle ilgili nesebi
kesinlemeyen ikrar eden miras, bilinen mirasyla ekiemez. Yok eer mirass yoksa ikrar edilen, miras
almaya hak kazanr. nk miras olmad takdirde kii, malnda tasarruf yetkisine sahiptir. Nitekim bu
durumda malnn tmyle vasiyet edebildiinden ikrar nesebin bakasna ykletilmesine yol aar, diye ikrar
edilenin, kendisinden nesebi sabit olmasa bile maln tamamn almaya hak kazanr. Kald ki bu, gerek br
vasiyet deildir. yle k, bir kimse bir karde ikrar ettikten sonra malnn tmn bakasna vasiyet ederse
kendisine vasiyet edilen, sadece maln tebirini alr. Oysa buradaki ikrar, gerek vasiyet olsayd herbirinin, maln yarsn almas gerekirdi. Ancak bu ikrar vasiyet yerine geer. rnein: Bir kimse, hastalnda bir karde
ikrar eder ve ikrar edilen de kendisini doruladktan sonra o, ikrar edilenin mirsln inkr ederek daha sonra
malnn tmn bakasna vasiyet ederse mal, kendisine vasiyet edilenin olur. ayet hi kimseye vasiyet
etmezse mal hazinenin olur. nk nesep, sabit olmadndan ikrardan dnmesi sahihtir. Dolaysyla ikrar
bozulmu olur.
Bir kimse, babas ldkten sonra bir karde ikrar ederse akladmz, nedenle kardeinin nesebi sabit olmaz,
ancak mirasta kendisine ortak olur. nk ad geenin ikrar, iki hkm ifde eder.
Birincisi, nesebi bakasna ykletmektir ki ikrar edenin buna yetkisi yoktur.
kincisi ise, bakasna malnda ortaklk salamaktr ki buna yetkili olduundan bu kesineir. Tpk alcnn, satn
ald maln, satc tarafndan bakasna hibe edildiini ikrar etmesi gibi. Bu ikrar, satcya gre geersiz olup
alc, bedeli kendisinden isteyemez. Alc -ikrar eder- ynnden ise geerli olup mal hibe edilmi saylr.
Yz dirhem alacakl bir kimse, lp de kendinden iki oul brakr ve oullardan biri, babasnn elli dirhem teslim
aldn ikrar ederse krar edene bu yz dirhemden bir ey verilmez. Dieri ise elli dirhem alr. nk bu,
lnn elli dirhem borcu olduunu ikrar etmek demektir. Nitekim bor, ancak kar taraftan denmesi gereken
bir ey teslim alnmsa denir. Bylece kardeinin, kendisini yalanlamasyla bor, ikrar edenin paynn
tamamn iine alm olur. Nitekim bizde asl olan gr de budur. Ksacas her iki oul da tahsil edilen borcun
aralarnda mterek olduu hususunda mutabk kalmakla beraber ikrar edenin, elliyi teslim alan kardeinden bir
ey istemesi hlinde kardei de borludan kalan elliyi isteyeceinden borlu da ikrar edenden talepte bulunacak
ve bylece bu meselede ksr dngye yol aar.1253
SULH (UZLAMA) BAHS
Uzlama ksmdr: krarla birlikte uzlama, davalnn ne ikrarda ne de inkrda bulunduu sktla birlikte
uzlama ve inkrla birlikte uzlama. Bunlarn tm caizdir. nk: Uzlama daha iyidir 1254 eklindeki yet,
mutlak olduu gibi Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de:
Haram hell, helli da haram klan uzlama dnda, mslmanlar arasndaki her trl uzlama caizdir 1255
1253
Nisa sresi yet, 128
1255
Bu hadis Eb Hureyre ile Amr b. Avf (r.a.) tarafndan rivayet edilmitir. Eb Hureyre'nin hadisini Eb Dvd ile Hkim. Amr b. Avfun
hadisini de Tirmizi ile bn-i Mcei ve Hkim kaydetmilerdi.
Eb Dvd, Kaza c. 2 s. 150; El Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 49 ve El Ahkm c. 4 s. 101; Tirmizi, El Ahkm c. 1 s. 173; bn-i Mcei
El Ahkm.
1254
buyurmutur.
mam-i afii ise: Rivayet ettiimiz hadis gereince inkr veya sktla birlikte olan uzlama, caiz deildir. nk
bu uzlamalarla haram hell, hell da haram klnm olur. Nitekim uzlamadan nce bedel, deyici iin hell,
alc iin ise haram iken uzlama ile durum, aksine olmutur. Hem de daval, srf davay ortadan kaldrmak iin
mal dediinden bu, rvet olur. demitir.
Biz diyoruz ki: Yukardaki yet ile hadsin ba ksm, bu uzlamalarn caiz olduunu gsterdii gibi hadisin son
ksm da. ki gibi z bakmndan haram olan bir eyi hell, yine z itibariyle hell olan bir eyi de haram
klan, eklinde tevil edilir, rnein karnn, kumasyla cins mnsebette bulunmamas kaydyla kocasyla
uzlamas gibi. Hem de bu tr uzlama, sahih olan bir davadan sonra yapldndan cizliine karar verilir.
nk davac, bu anlama ile mal, kendince ona ait olan bir hakkn karl olarak almaktadr Bu ise caizdir.
Daval ise mal, davay zerinden kaldrmak iin demektedir ki bu da caizdir. nk mal, cann koruyucusudur.
Hakszl ortadan kaldrmak iin rvet vermek ise caizdir.
krarla birlikte olup mal karlnda mal ile yaplan uzlamada, satlarda geerli olan hususlar geerlidir. nk
bu tr uzlama, taraflar iin, kendi nzlaryla mal dei-tokuu demek olduundan sat hkmndedir. Bylece
bu uzlamada maln tanmaz olmas hlinde f'a geerli olduu gibi mal, kusurdan tr de geri evirilebilir.
Ayrca bu uzlamada art ve grme muhayyerlikleri meydana geldii gibi bedelin belirsizliiyle de fasit olur.
nk anlamazla yol aan, bedeli denen mal deil, bedelin kendisidir. Zira bu mal, ortadan kalkar. Ayrca
bedeli teslim etmeye muktedir olmak da arttr.
Bu uzlama, mal karlnda menfaatlerle yaplrsa kiralamalardaki hususlar geerlidir. nk bu uzlama,
bakasna mal karlnda menfaat temlik etmek demek olan kiralama anlamndadr. Akitlerde geerli olan ise
anlamdr. Bu nedenle akitlerde zamanlama arttr. Ayrca, kiralama anlamnda olduu iin belirtilen sre
ierisinde taraflardan birinin lmesiyle anlama bozulur. Skt ve inkr le yaplan anlama, akladmz
nedenle fdavl iin fidye ile yeminden kurtulu ve davay nlemek, davac iin de mal dei-tokuu demektir.
Uzlamann, taraflara gre hkmnn baka ekilde olmas da caizdir. Tpk sat akdini bozmann, akdi
bozanlara gre ayr, bakalarna da ayr hkm ifde etmesi gibi. Bu, inkr ile yaplan uzlamada ak olduu
gibi sktla yaplan anlamada byledir. nk skt, hem ikrar hem de inkr olabileceinden bu phe ile
davalya gre, denen maln bedel olduu ortaya kmaz.
Uzlama ev karlnda yaplrsa evde f'a lzm gelmez. Yni uzlama, skt veya inkr yoluyla olmusa
durum byledir. nbulunmadndan, daha nce satlarda da belirttiimiz zere bedel geri istenir.
Bir kimse, bir ev iddia edip dvl, evin bir ksmyla kendisiyle uzlarsa uzlama sahih deildir. nk
davacnn teslim ald, hakk olan maln bir ksm olduundan o. kalanla ilgili davasn srdrmektedir. Bunun
iki zm yolu vardr Ya davac, uzlama bedeline bir dirhem ekler ve bu, kalan hakkn bedeli olur. Ya da
dvly kalan hakkndan ibra ettiini o anda syler. 1256
Bir Fasl
Daha nce getii zere sat anlamnda olduu iin mal davasnda kira akdiyle mlkiyete getii iin de
menfaat davasnda uzlama caizdir. nk kirayla mlik olunan menfaatlere uzlamayla da mlik olunur. Bunun
fkh kural, mmkn olduu kadar akdi yapann tasarrufunu sahih klmak iin uzlamaya, kendisine en yakn ve
en ok benzer olan akitlerin hkmn verme mecburiyetidir.
Kastl ve kastsz cinayette de uzlama sahihtir. nk birinci ile ilgili olarak Cenb- Hak (Azze ve Celle):
ldrlenin kardeinden -vrisler ve velsinden- katilin lehine olarak bir ey balansa da ksas drlse,
lnn velsi, hakkndan ziyde olmayarak rfe gre diyet almaldr, katil de lnn velisine, gereken diyeti
gzel bir ekilde demelidir 1257 buyurmutur.
bn-i Abbas (Radyallh anh): Bu yet, kastl cinayette uzlama konusunda nazil olmutur, demitir. Uzlama
ise, nikh gibidir. Nitekim nikhta muayyen sdak olmaya yarayan her ey, uzlamaya da yarar. nk ikisinden
her biri, maln mal olmayan bir eyle dei-tokuudur. Ancak zerinde uzlalan maln belli olmamas hlinde
diyete ba vurulur. nk cinayetin gerei diyettir. ayet lnn velisi, iki zerinde anlama yaparsa cinayeti
iIeyene bir ey lzm gelmez. nk bu, mutlak balama gibidir. Mutlak balama ise, bir ey gerektirmez.
Nikhta ise' her iki durumda da mehr-i misi lzm gelir. nk nikhn asl gerei, mehr-i misi olduu iin sz
konusu edilmese bile kendisi lzm gelir. Kudri'deki ifdenin muluna hem ldrme hem de ondan aa olan
yaralamalar girer. Bir malla f'a hakknda uzlamak ise sa hih deildir. nk f'a, mlk edinme hakk
olduundan mlk edinilmeyen bir eyde bu hak, vrid deildir.
Ksas meselesinde ise, veli, ksas hakkna mlik olduundan onun yerine baka bir ey almas sahihtir. Uzlama,
sahih olmaynca da f'a bozulur. nk f'a, vazgemek ve sktla ortadan kalkar. Bedeni kefalet de, f'a
gibidir. yle ki, kefillikteki uzlama ile bedeli demek lzm gelmez. Ancak, ilgili yerlerde akland zere bu
durumda kefilliin bozulup bozulmad konusunda iki rivayet vardr.
kincisine yni kastsz cinayete gelince: Bu, mli cezay gerektirdiinden sat gibidir. Ancak diyet miktarndan
1256
1257
Bakara: 2/178
fazla bir malla uzlamak sahih deildir. nk diyet miktar, dinen belirtilmi olduundan onu bozmak caiz
olmayp fazlalk geri evirilir, Ksasta, uzlamak ise byle deildir. nk ksas, mal olmadndan onda diyet
miktarndan azla almak caizdir.
Ksasn bedeli akitle tesbit edilir. ayet, diyetin belli olan miktarlarndan biriyle uzlarsa durum byledir. Ancak
bu miktarlarn dnda bir eyler zerinde uzlamas caizdir. nk bu takdirde uzlama, anlan eylerle yaplm
bir dei-toku olur. Ancak bu durumda borcu bor ile karlam olmamak iin bedelin mecliste teslim alnmas
gerekir.
Eer Hkim, diyet miktarlanndan birine karar verdikten sonra veli, diyetin baka bir tr zerinde fazlalkla
anlama yaparsa caizdir. nk bu durumda Hkim kararyla hak, belirtilmi olduundan bu deiiklik, deitoku demek olur. Yeni balanan anlama ise byle deildir. nk taraflann, diyet miktarlanndan birine karlkl rz gstermeleri, Hkim kararyla diyeti tyin etmek gibi olduundan tyin edilenden fazla almak caiz
deildir.
er'i ceza davasnda ise uzlama caiz deildir. nk bu, uzlamann deil, Allah (Azze ve Celle)n hakkdr.
Bakasnn hakk karlnda bedel almak ise caiz deildir. Bu nedenledir ki,, kadmn, ocuunun nesebini
ykledii erkekten nesebe karlk bedel almas caiz deildir. nk nesep, kadnn deil, ocuun hakkdr.
Ayn ekilde amme yolu zerinde yaplan glgelik vb. bir eyde anlama yapmak da caiz deildir nk bu,
amme hakk olduundan bir kiinin kendi adna bu konuda anlama yapmas caiz deildir. Yukardaki er'
ceza- tbirine zina isnad cezas da girer. nk eri ceza, eri haktan doan cezadr.
Bir erkek, bir kadn hakknda nikh iddia eder ve kadn bunu inkr ediyorsa bu durumda erkein davadan
vazgemesi iin kadn, deyecei bir maila erkekle anlama yaparsa bu, caiz ve hul gibi olur. nk erkein
iddiasna dayanarak kendi ynnden hul' olarak, kadn ynnden ise davay nlemek iin mal demek suretiyle
anlamay sahih klmak mmkndr. Fkhlar: Davasnda haksz olmas hlinde erkein, kendisiyle Allah
(Azze ve Celle) arasnda kadndan mal almas hell olmaz, demilerdir.
Bir kadn, bir erkek hakknda nikh iddia eder ve erkek, bir mal zerinde kadnla uzlarsa caizdir.
Ben diyorum ki: Kudri'nin bz nshalarnda byle zikredilmi, dier bz nshalarda ise: Caiz deildir,
denilmitir.
Birinciye gre, denen mal, mehirde yaplan bir art olarak kabul edilmitir. kinciye gre ise, erkek, davadan
vazgemesi iin kadna mal demitir. Bu durumda eer davadan vazgemek, ayrlk kabu edilirse koca, ayrlk
iin bedel demek zorunda deildir. Yok eer. aynlk kabul edilmezse bu kez durum, davadan nceki gibi
olduundan bedelin karlk olaca bir ey bulunmaz ve dolaysyla anlama sahih olmaz.
Bir kimse, deeri yzden az, bir elbise gasbedip onu tkettikten sonra sahibiyle yz dirhemle anlarsa mam
Eb Hanife'ye gre caizdir. Dier iki mam ise: Halkn aldanmad miktardaki deer fazlas btldr,
demilerdir. nk denmesi gereken, maln deeridir.
Deer ise, takdir edilmi olduundan fazlas rib olur. Bir eya zerinde anlamas ise byle deildir. nk
cinsin deiik olmas hlinde fazlalk ortaya kmaz. Halkn aldanmad miktarda da durum byle deildir.
nk o, deer bienerce takdir edilebildiinden fazlalk ortaya kmaz.
mam Eb Hanife diyor ki: Zayi olan maln sahibinin bu maldaki hakk durmaktadr. Nitekim bu mal, kle olur
ve sahibi, kymeti almaktan vaz geerse kefeni kendisine it olur. Veya sahibin, bu maln benzerinde hakk
vardr. nk tecvzden doan zaminlik, benzerin denmesi eklinde olur ancak Hkim kararyla kymete
intikal eder. Bu nedenle taraflar, karardan nce kymetin fazlas zerinde anlarlarsa bu, maln yerine
geeceinden rip olmaz. Hkim kararndan sonraki anlama ise byle deildir. nk bu durumda hak, kymete
intikal etmi olur.1258
BR BB
Gnll ve vekil klnarak bakas adna anlama yapmak bab. Bir kimse, bakasn adna anlama yapmaya
vekil klar ve bu kimse anlama yaparsa hakknda anlama yaplan ey, kendisine lzm gelmez. Meer ki bu
eye zamin olmu olsun. Anlamadn bedeli, mvekkile lzm gelir. Yni anlama, kastl ldrmede veya
mvekkilin iddia ettii alacan bir ksm zerinde yaplrsa durum byledir. nk bu anlama, tamamen hakk
drmek olduundan burada vekil, sdece eli ve szc durumundadr. Bylece tpk nikh vekili gibi,
kendisine zaminlik lzm gelmez. Meer ki anlama yapt taraf, zaminliini ortaya koysun. nk bu takdirde
vekil, anlama akdiyle deil, zaminlik akdiyle sorumlu tutulur. Ancak anlama, mal karlnda malla yaplrsa
bu, sat hkmnde olduundan doan haklar, vekili ilgilendirir. Dolaysyla bedelden sorumlu tutulan da
mvekkil deil, vekil olur.
Bir kimse, izinsiz olarak bakas adna anlama yaparsa bunun drt ekli vardr: ayet vekil, bir maila anlama
yapp zamin olursa anlama kesinleir. nk daval iin gaye, sorumluluktan kurtulmaktr. Bu hususta ise,
daval ile yabanc arasnda fark olmadndan zamin olmas kaydyla yabanc da anlamann asl yetkilisi gibidir.
Tpk bedele zamin olan fuzlinin Hul' yapmas gibi. Anlamay yapan yabanc, tpk bor demede olduu gibi
dvlya bata bulunmu olur. Anlamann, mvekkilin isteiyle olmas hlinde ise durum byle olmayp
1258
kendisine dava edilen maldan bir ey verilmez. Bu mal, elinde bulunduu kimseye braklr. nk uzlama,
dava edileni drmekle sahih hle getirilir. Bu hususta dvlnn, davay ikrar veya inkr etmesi arasnda fark
yoktur.
Ayn ekilde bu kii, davacya seninle u bin dirhemin veya u atm zerinde anlama yapryoum. derse anlama
sahih olur ve bum teslim etmesi gerekir. nk bu kimse anlamay kendi malna balamakla teslimi stlenmi
olduundan anlama sahih olur. Bin dirhem zerinde anlama yapyorum, diyerek bunu teslim etmesi hlinde de
durum ayndr. nk davacya teslim edilmesi, bedelin artk kendisine it olduunu gerektirdiinden akit
kesinleir. nk bylece davacnn amac gereklemi olur.
Eer bu kimse davacya: Seninle bin dirhem zerinde anlama yapyorum, derse akit kesinlemez. ayet daval,
bunu kabul ederse akit kesinleir ve ad geene bin dirhem lzm gelir. Kabul etmezse akit bozulur. nk dava,
kendisi iin nlendiinden akdin asl yetkilisi dvldr. Ancak fuzli, zaminlii kendisine izafe etmekle akdin
asl sorumlusu olduundan bunu kendisine izafe etmediinden dvl ynnden akit yapc olarak kaldndan
akdin kesinlemesi, davalnn bunu kabul etmesine bal olur.
Ben diyorum ki Meselenin baka bir ekli daha vardr. O da, ad geenin davacya: Seninle u bin dirhem veya
u at zerinde anlama yapyorum, diyerek bunlar kendine nisbet etmemesidir. Bu durumda akdi yapan, mal
teslim iin belirttiinden onun, davacya teslimini art komu saylr ve dolaysyla sylediiyle akit kesinlemi
olur. ayet at, bakasna it kar veya davac, onda bir kusur grerek geri evirirse anlamay yapandan bir ey
isteyemez. nk o, demeyi belli bir yerden yapmay stlenmi, bunun dnda baka bir ey stlenmemitir.
ayet bu kimse, belirttiini derse akit kesinlemi olur. Bir ey teslim etmemesi hlinde ise, davac, kendisinden
bir ey isteyemez.
Ancak bu ahs, belli dirhemler zerinde anlama yaparak onlara zamin olup dedikten sonra dirhemler,
bakasna it kar veya davac, bunlar dk ayarl bulursa durum byle olmayp davac, anlama bedelini
kendisinden ister. nk o, zaminlik konusunda kendini asl sorumlu klmtr. Bu nedenle de bedeli teslim
etmeye zorlanr. Bu ahsn teslim ettii mal, davacya kalmaynca bedelini kendisinden talep eder. Doruyu en
iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tr.1259
BR BB
Bor konusunda anlama Bab

Bor akdiyle birisine it olan bir hak konusunda yaplan anlama, dei-tokua hamledilineyip alacaklnn,
hakknn bir ksmm aldna, kalann da drdne hamledilir. rnein: Bakasndan bin dirhem alacakl
olan bir kimsenin borluyla beyz dirhem zerinde anlama yapmas ve bakasmdan tam ayarl bin dirhem
alacakl olan kimsenin, borluyla dk ayarb beyz zerinde anla ma yapmas gibi ki bu caizdir. Burada
alacakl, borluyu hakknn bir ksmndan ibra etmi saylr. nk mmkn olduu kadar deli olmayan
kimsenin yapt tasarrufun sahih klnmasna allr. Ribya yol at iin dei-toku olarak sahih klnmas
mmkn olmadndan anlama, birinci rnekte hakkn bir ksmnn, ikinci rnekte ise hem hakkn bir ksmn
hem de vasfn drlmesi olarak kabul edilmitir.
Vadeli bin dirhem zerinde anlarsa caizdir. Bu ekilde hakkn kendisini geciktirmi saylr. nk dirhemleri
benzerleriyle vadeli olarak satmak caiz olmadndan anlamay dei-toku kabul etmek mmkn deildir. Bu
nedenle anlamay geciktirmeye hamlettik. Bir ay vadeli olarak bz dirhemler zerinde anlama ise caiz
deildir. nk bor akdiyle dinarlar hak edilmediinden anlamay, geciktirmeye hamletmek mmkn olmad
gibi ayn zamanda o, dei-tokutan baka bir ey de olamaz. Vadeli olarak dirhemleri altnlarla satmak ise caiz
olmadndan anlama sahih olmaz.
Bakasnda vadeli bin dirhemi olan bir kimsenin, pein beyz dirhem zerinde anlama yapmas caiz deildir.
nk vadeliden daha avantajl olan pein, akitle hak edilmediinden drlen miktarn karl olur. Bu ise,
vdeyi bedelle karlamak olduundan haramdr.
Bakasnda siyah bin dirhemi olan bir kimsenin, beyaz beyz dirhemle anlama yapmas caiz deildir. nk
beyazlar, bor akdiyle hakkedilmemitir. Oysa bunlar, vasf bakmndan fazla deerli olduundan bu anlama,
bin dirhemi beyz dirhemle vasf fazlal karlnda satmak olur ki bu da ribdr. Beyaz bin dirhem
karlnda siyah beyz dirhemle anlama yapmas ise caizdir. nk bu, hem miktar hem de vasfa beyz
dirhemin tamamn drmek demektir. Miktarca alacaa eit olan daha stn kaliteliyle anlama yapmas da
caizdir. nk bu, benzerin benzerle dei-tokuu demek olup vasfa baklmaz. Ancak mecliste teslim almak
arttr. Bin dirhem ve yz dinar borcu olan bir kimsenin, alacaklyla pein veya bir ay vadeli yz dirhem
zerinde anlama yapmas sahihtir. nk burada anlama, ya akdi sahih klmak veya alaca drmek daha
gerekli olduu iin dinarlarn tamam ile yz dirhem dndaki dirhemlerin drlmesi ve yz dirhemin
ertelenmesi olarak kabul edilebildiinden dei-toku saylmaz.
Bakasnda bin dirhem alaca olan bir kimse, borluya: Fazlasndan kurtulmak zere yann binin beyzn
1259
bana de, der ve borlu bunu yaparsa kurtulmu olur. ayet ertesi gn beyz dirhemi demezse bin dirhem,
tekrar zimmetine dner. Bu, mam Eb Hanfe ile mam Muhammed'in grdr. mam Eb Ysuf ise: Bin
dirhem, zimmetine dnmez, demitir. nk bu, mutlak ibradr. Nitekim, alacakl, Ala -zere- kelimesini
sylemekle beyz dirhemin denmesini alacan yerine geirmitir. nk bu kelime, dei-tokuu ifde eder.
Oysa deme, borlunun zimmetindeki bir hak olduundan alacak yerinde olamaz. Bylece bu tr deme, yok
hkmnde olduundan ibra, mutlak olarak kalr ve dolaysyla bin dirhem, borlunun zimmetine dnmez. Tpk
bir kimsenin yeni bir ibrada bulunmas durumunda olduu gibi.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki: Bu, arta bal ibra' olduundan artn yerine gelmemesiyle
o da geersiz olur. nk alacakl, nce alacan -beyz dirhemin- yarn denmesini istedikten sonra ibradan
sz etmitir. Hem de bu kayt, borlunun fls etmesi kaygusu ve alnacak beyz dirhemin bir ticrette
deerlendirilmesi veya ondan kr salanmas dncesiyle meru bir gaye olabilir. Kald ki Ala kelimesi,
dei toku iin kullanlsa bile arta da ihtimli vardr. nk artta da karlkl olma vardr. Bu nedenle ya
anlama tasarrufunu sahih klmak ya da teaml olduu iin, dei-toku hamledilemeyen bir husus, arta
hamledilir. Bu arada ibra, arta bal olmasa bile onunla kaytlanabilir. Tpk havalede olduu gibi. Yeni yaplan
ibrann izah ise Allah (Azze ve Celle) izin verirse ilerde yaplacaktr.
Ben diyorum ki, bu meselenin bir ka ekli vardr. Birincisi, sylediimiz ekildir.
kincisi, alacaklnn, borluya: Fazlalktan kurtulmak zere zimmetindeki bin dirhemin karlnda yarn
deyecein beyz dirhem zerinde anlama yapyorum. ayet beyz dirhemi yann demez-sen bin dirhem,
olduu gibi zimmetindedir, demesidir. Burada alacaklnn dedii geerlidir. nk o, kayd aka koyduundan
onunla amel edilir.
ncs, alacaklnn borluya: Beyz dirhemi yann bana vermek zere seni bin dirhemin beyznden ibra
ettim, demesidir. Burada, beyz dirhem verilsin veya verilmesin ibra meydana gelmitir. nk alacakl, nce
ibray mutlak olarak syledii gibi beyz dirhemin denmesi de ibrann karl deil, art olmaya yaradndan ibray artla kaytlayp, kaytlamad hususunda phe meydana gelmekte ve dolaysyla ibra., bu artla
kaytlanmamak tadr, nce beyz dirhemin denmesiyle sze balamas hlinde ise durum byle deildir.
nk bu takdirde ibra, beyz dirhemin denmesine paralel meydana gelmitir. yle ki, beyz dirhemin
denmesinin, ibrann karl olamamas bakmndan ibra mutlak olarak, art olabilmesi bakmndan da ibra
kaytl olarak meydana gelmekte ve dolaysyla phe ile birlikte mutlak ibra gereklememektedir. Bylece her
iki durum birbirinden ayrlmaktadr.
Drdncs, alacaklnn borluya: Fazlalktan kurtulmak zere bana beyz dirhemi de, diyerek vakit
belirtmemesidir. Burada ibra sahih olup bor, borlunun zimmetine dnmez. nk alacaklnn demeye vakit
tyin etmemesiyle deme, sahih bir gaye olmadndan bu, mutlak ibra olur. nk beyz dirhemi demek, her
an iin vacip olduundan ibra, onunla kaytlanmayp bu, ancak brahim karl olarak dnlebilir ki ona da
kabil deildir. Daha nceki ekil ise byle deildir. nk yann denmesinin sahih bir gayesi vardr.
Beincisi, alacaklnn borluya: Bana beyz dirhem dersen, veya: dediin zaman, veya: ne zaman dersen,
kurtulursun, demesidir. Bu durumda ibra, sahih deildir. nk alacakl, ibray aka arta balamtr. brahim
arta balanmas ise btldr. Zira ibra, bir eyi bakasnn mlkiyetine vermek demektir. Nitekim istenirse geri
evirilebilir. Daha nceki ekilde ise durum byle deildir. nk orada alacakl, arttan aka sz
etmediinden oradaki ibra, sadece arta kaytlanmaya hamledilmitir.
Bir kimse bakasna: Zimmetimdeki alacan geciktirmediin veya drmediin srece maln ikrar etmem, der
ve alacakl bunu yaparsa bu geerli olur. nk alacakl buna zorlanmamtr. Yni borlu, bunu gizli sylerse
durum byledir. Aka sylemesi hlinde ise mal, kendisinden alnr.1260
ORTAK ALACAK BABI
1- Ortak alacakl olan iki kiiden biri, pay karlnda bir elbise zerinde anlama yaparsa orta muhayyerdir,
isterse borludan alacan yansn talep eder, isterse de elbisenin yarsn alr. Ancak orta, kendisi iin alacan
drtte birini stlenirse muhayyer deildir. Bu konudaki fhki kural yledir: Ortak alacakl iki kiiden biri,
alacan bir ksmn teslim alrsa arkada, teslim alnan malda kendisine ortak olabilir. nk ancak teslim
alnmakla gerek deerine kavuan alacak, bylelikle daha faydal hle gelmitir. Bu ekilde meydana gelen
fazlalk ise, alacan aslyla ilgili olduundan yavru ve meyve fazlal gibi olur. Bu arada ortan ortaklk hakk
ol makla beraber, teslim alnan ksm, ortaklktan nce, onu teslim alan ortan mlkiyetinde kalr. .nk
hakikt itibariyle mal, alacaktan ayn bir ey olup ad geen ortak, bunu hakk karlnda aldndan ona mlik,
olmaktadr.
Nitekim bu ksmdaki tasarrufu geerli olup buna karlk, ortann bundaki payna zamin olur. Ortak alacak, tek
bir sebeple denmesi gereken haktr, rnein: Ayn akitle satlan mal ile ortak maln bedelleri, ortak miras ve
tketilen ortak maln deeri gibi.
Hl byle olunca diyoruz ki: Kudri'deki meselede ortak, alacan asl borludan isteyebilir. nk br ortak,
kendi payn aldndan bunun pay borlunun zimmetinde kalr. Ancak bununla beraber ortann ald ksma
1260
ortak da olabilir. Bu ortak, isterse, ortaklk hakk olduu iin elbisenin yarsn da alabilir. Ancak orta ona
alacan drttebirini stlenirse byle deildir. nk onun hakk bundadr.
2- Akladmz nedenle alacakllardan biri, alacaktan payna denin yarsn tahsil ederse orta, teslim ald
ksma ortak olabilir. Daha sonra ikisi, kalan borludan isterler. nk teslim alnan da ortaklatklan iin
kalann da ortakl olmas gerekir. Ortak alacakllardan biri, alacak payyla bir meta satn alrsa orta, alacan
drttebirini kendisinden tanzim edebilir. nk br ortak, hakknn tamamn demeyle alm olur. Nitekim,
sat kazanca, uzlama ise msamaha ve fedakrla dayanr. Bu nedenle uzlamada biz bu orta alacan
drttebirini demeye zorlarsak madur olacaktr. Bu nedenle sylediimiz zere teslim alan ortak muhayyerdir.
Satta ise, br ortak elbiseyi talep edemez. nk satn alan ortak, yapt sat akdiyle elbiseye mlik
olmutur. Alacan ise elbisenin bedeliyle takas yapmak suretiyle tahsil etmitir. Btn bu hususlarda br
ortak, alacan borludan isteyebilir. nk teslim alan ortak, gerek itibariyle kendi payn tahsil ettiinden
br ortan hakk, borlunun zimmetindedir. Ancak ortann teslim aldna ortak olabildii gibi olmayabilir
de. Eer bu ortak, alacan bir ksmn teslim alan ortaa bunu braktktan sonra borluda kalan ksm, heder
olursa teslim alman ksma ortak olabilir. nk o, borluda kalan ksm, kendisine teslim edilecek diye teslim
ahnan ksma ortak olmamtr. Oysa bu, ona teslim edilmemitir.
Eer ortak alacakllardan biri, borlunun, kendisinde bulunan daha nceki bir alacaya deirse orta
kendisinden bir ey isteyemez. nk o, bu durumda payn almam, demitir. Bir alacaklnn, borluyu
payndan ibra etmesi hlinde de durum ayndr. nk bu, alaca teslim almak deil, telef etmektir. ayet bir
ortak, borluyu paynn bir ksmndan ibra ederse kalan, ortaklar arasnda paylarna gre taksim edilir.
Ortaklardan biri, payn ertelerse, mutlak ibraya itibar eden mam Eb Ysuf'a gre sahihtir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre ise sahih deildir. nk bu, alacan teslim alnmadan taksim
edilmesine yol aar. ayet alacakllardan biri mal olan alacan bzsn gasbeder veya fasit bir akitle satn alr ve
bu, elinde zayi olursa teslim alnm saylr. Pay karlnda bir ey kiralamak da teslim almak gibidir. Ayn
maksatla borlunun bir maln yakmak da mam Muhammed'e gre byledir.
mam Eb Ysuf'a gre ise byle deildir. Bu maksatla yaplan evlilik ise, asl olan gre gre mal heder
etmektir. Kastl cinayette pay zerinde uzlamas da byledir.
Ortakl selem akdi yapan iki kiiden biri, pay karlnda sermaye zerinde uzlarsa mam Eb Hanife ile
mam Muhammed'e gre bu caiz deildir. mam Eb Ysuf ise: ir borlar ile bir at satn alan iki kiiden
birinin, kendi paynda sat iptal etmesini nazara alarak caizdir, demitir. mam Eb Hanife ile mam
Muhammed diyorlar ki, sadece bu ortan paynda uzlama sahih olursa alacak, borlunun zimmetindeyken
taksim edilmi olur. kisinin paynda caiz olmas hlinde ise brnn de bunu kabul etmesi gerekir. Bir mal
satn alma meselesi ise byle deildir. nk, selem ile satn alnan maln denmesi, akit gereidir. Akit ise,
ikisi tarafndan yapldndan onlardan biri bunu kaldramaz. Hem de bunun caiz olmas hlinde br ortak,
teslim alnan da ona ortak olacaktr. Ortak olunca da uzlaan ortak, ortann pay kadar borludan talep
edeceinden bu, selemin dtkten sonra dnmesine yol aacaktr. Fkhlar: Ortaklar, sermayeyi birbirine
kartrmlarsa durum byledir. Kartrmamalar hlinde ise, ilk gerekeye gre yine ayn ihtilf varken ikinci
gerekeye gre ise uzlama ittifakla caizdir.1261
MRASILARIN BRBRLERN MRAS DII BIRAKMASI BABI
Gayr menkul veya eya olan bir terekenin miraslar, aralarndan birini, kendisine dedikleri bir mal
karlnda miras d brakrlarsa verdikleri mal, az veya ok olsun caizdir. nk bunu sat olarak sahih
klmak mmkndr. Bu konuda, Hz. Osman (Radyallh anh)'dan yaplan rivayet vardr. yle ki o,
Abdrrahman bin Avf (Radyallh anh)'n ei Tmadr E1-Ecaiyye ile sekizdebir hissesi karlnda seksen
bin dinar zerinde uzlamtr. 1262
ayet gm olan tereke karlnda altn, veya altn olan tereke karlnda kendisine gm verirlerse bu da
caizdir. nk bu, bir cinsi baka bir cinsle satmak olduundan eitlik aranmaz. Ancak bu, para al-verii
olduundan akit meclisinde teslim almak arttr. ayet terekenin bakiyesi, elinde kalan taraf, terekenin elinde
kaldn inkr ederse daha nceki teslim almayla yetinilir. nk bu teslim alma. zaminlik ifde ettiinden
uzlamadaki teslim almann yerine geer. Yok eer tereke bakiyesinin elinde kaldn ikrar ediyorsa teslim
almay yenilemek gerekir. nk bu takdirde ilk teslim alma, eminlii ifde ettiinden uzlamadaki teslim
almann yerine gemez.
Eer tereke, altn, gm ve dier mallarn toplamndan ibaret olup kendisiyle altn veya gm zerinde
uzlarlarsa kendisine verdiklerinin bu cinse den hissesinden fazia olmas gerekir. Bylece ald hissenin bir
ksm, bu cinse den pay, fazlalk da terekenin geri kalanndaki hakknn karl olur. Bu ekilde ribdan sak1261
Bu ifde ile gariptir. Abdrrezzak Musannefinin (Alm-satmlar) bahsinde Amr b. Dinar'dan: Abdurrahman b. Avf'un vrisleri onun
Karsn kendisine den sekizde bir hissesi karlnda yz seksen bin dirhem ile raz ettiler diye nakletmitir.
bn-i Saad da Abdurrahman b. Avf'un hal tercemesinde Abdurrahman b. Avf vefat ederken kendisinden kalan terekede byk bir altn
klesi bulunuyordu. Adamlar bu kleyi baltalarla paralarken o kadar zorluk ektiler ki elleri nasrlst. Abdurrahman b. Avf 4 e brakt.
Bu elerden br tanesi 80 bin dirhemle miras d brakld diye kaydetmitir.Tabakat 3. c. 1. ksm. s. 91. Nasb-rraye c. 4 s. 113.
1262
nlm olur. Altn ve gmteki hissesine tekbi eden ksmn hemen teslim ve tesellm gerekir. nk bu
ksmdaki muumele, para al-veriidir. Uzlama bedelinin eya olmas hlinde ise rib bulunmad iin mutlak
olarak caizdir. ayet terekede hem dirhemler hem de dinarlar olur ve uzlama bedeli de dinar ve dirhemlerden
ibaret ise nasl olursa olsun, uzlama caizdir. Burada satta olduu gibi her cins, br cinsin karl olur.
Ancak para al-verii olduu iin hemen teslim arttr.
Terekede bakalanndaki alacaklar da olup bu alacaklar, kendilerine it olmak zere uzlama dhil ederek
uzlaan bunlarn dnda brakrlarsa uzlama btldr. nk bu, borlu olmayan uzlama alacaktaki hissesini
temlik etmeye yol aar. ayet uzlaann alacaktaki payn kendilerinden istememek zere borlularn alacaktan
ibra edilmelerini art koarlarsa uzlama caizdir. nk bu, borlulara temlik etmek zere alaca drmektir ki
bu da caizdir. Ayn zamanda bu, uzlamay caiz klmann bir yoludur. Bunun dier bir yolu da, balamak
suretiyle uzlaann alacaktaki payn hemen demeleridir. Her iki ekilde de dier miraslarn zarar vardr.
Bunun en iyi yolu, dier miraslarn, uzlaana alacaktaki pay kadar bor vererek alacak dndaki hissesi iin de
kendisiyle uzlamalar ve uzlaann da alacaktaki payn tahsil etmek zere kendilerini borlulara havale
etmesidir.
ayet terekede alacak bulunmaz, mallar da belirsiz olduu halde uzlama, llen ve tartlan mal zerinde ise
kimisi: Rib ihtimli olduu gerekesiyle caiz deildir, derken kimisi ise: Caizdir. nk bu, phenin
phesidir, demitir. Eer tereke, llen ve tartlan mala olmaz, ancak belirsiz mallar ise kimisi; Caiz deildir.
nk karlnda uzlama akdi yaplan ey. mal olduundan bu sat olur, demitir. En sahih gre gre ise
caizdir. nk karlnda uzlama akdi yaplan ey, dier miraslarn elinde mevcut olduundan muamele
anlamazla yol amaz.
Eer lnn zimmetinde malnn tamamm iine alacak kadar bor varsa ne uzlama ve ne de terekenin taksimi
caiz deildir. nk bu durumda miras terekeye mlik olamamtr. Borcunun, malnn tamamn iine
almamas hlinde de lnn ihtiyalarna ncelik verildiinden borcunu demedike vrisler, uzlama akdi
yapmamaldrlar. ayet yaparlarsa fkhlar: Caizdir, demilerdir. Kerhi ise, tereke taksimi bahsinde: stihsnen
caiz olmayp kysa gre caizdir, demitir.1263
MUDRABE (EMEK SERMYE ORTAKLII) BAHS
Mudrabe, yeryznde darp yrmekten tretilmitir. Bu ortakln bununla adlandrlmasnn sebebi,
emekinin, aba ve almasyla kn hak etmesidir. Kendisine ihtiya bulunduu iin bu ortaklk caizdir. nk
bz insanlar, malca zengin, fakat tasarrufta yeteneksiz, bzlar da eli bo, fakat tasarruf yollarn iyi bilirler. Bu
nedenle de hem yeteneksiz ile yeteneklinin hem de fakir ile zenginin karnn dzenlenmesi iin bu tr bir
tasarrufu vazetmeye iddetle ihtiya vki olmutur. Nitekim peygamber olarak gnderilirken Peygamber
efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), halkn bunu uyguladn grm ve tasvip etmitir. 1264 Ayn zamanda
ashap da bunu teaml hline getirmilerdir. 1265 Sonra emekiye teslim edilen sermaye, onun elinde bir emnettir.
nk onu sahibinden bedelsiz ve belgesiz almtr.
Bu arada emeki, sermyeyi vekil sfatyla kullanr. nk onda mlikin izniyle tasarrufta bulunur. Emeki,
maln bir ksmna almasyla mlik olduu iin salad knn orta olur. Mudrabe akdi fesada uradnda
kiralamaya dnr. yle ki, emeki, almasnn cretini alr. Sermaye sahibinin rzsna aykr davranmas
hlinde ise sermyeyi gasbetmi olur. nk bu durumda bakasnn malna tecvz sz konusudur.
Mudrabe, taraflardan birinden sermye, brnden de almak olmak zere kurulan ortaklk akdidir. Yni bu
ortaklk, krda kurulmakta ve taraflarn biri kn malyla, br de emeiyle hak eder. Szkonusu ortaklk
olmadan mudrabe akdi olamaz. Nitekim kr, tmyle mal sahibine art koulmakla ticret mal, emekiye art
koulmakla da bor olur.
Mudrabe, sadece ortakln sahih olduu mallarla sahihtir. Bunun aklamas ise, daha nce geti. Eer sermye
sahibi, emekiye bir eya vererek: Bunu sat ve bedeliyle mudrabe ortaklyla al, derse caizdir. nk
mudrabe akdi, bakasn vekil klma ve kiralama olduundan gelecek zamana izafe edilebilir ve dolaysyla
1263
Bulunamad. Nasburraye'de de meskt gemektedir
mam Mlik Zeyd b. Eslem'den u hikyeyi nakletmektedir :
Hz. mer'in iki olu Abdullah ile Ubeydullah Irak'a gittiklerinde Eb Musa el Ear onlara hazineden -eya satn alp Medine'de satmak ve
kn kendilerine brakp sermayeyi Emir-el M'mnine vermek zere bir miktar para verdi. Bunlar da Medine'ye vardklarnda eyay satarak
kendilerine bir miktar kr kald. Hz. mer (r.a.):
Eb Musa size verdii gibi btn askerlere de verdi mi? diye sordu. Abdullah ve Ubeydullah (r.a.):
Hayr, dediler. Hz. mer (r.a.):
Anlald. Siz Emirel Mmininin oullan olduunuz iin Eb Musa size bu iyilii yapmtr. Sermaye de kr da hazinenindir, dedi.
Ubeydullah (r.a.) :
Y emirel Mminin, bu yaptn doru deildir. Eer mal elimizde zayi olsa veya eksilseydi biz sorumlu tutulmayacak mydk? dedi. Hz.
mer'in yannda oturanlardan biri- Y emirel mminin bunu mudarebe yapsanz... dedi. Bunun zerine Hz. mer onlardan sermayenin
tamam ile krn yansn alp dier yarsn onlara brakt. Darkutni'de ayn hikyeyi Snen'inin (Alm-satim) babnda kaydetmitir.
Muvatt, Krat s. 258; Darkutni, (Alim-satmlar) c. 2 s. 315
1264
12651265
sahihliine engeE yoktur. Ayn ekilde emekiyi: Falancadaki alacam al ve mudrabeye onu altr, derse
akladmz nedenle caizdir. Ancak, senin zimmetindeki alacamla al, derse mudrabe sahih olmaz. nk
satlarda getii zere mam Eb Hanife'ye gre buradaki vekil klma, sahih deildir. Dier iki mama gre ise
sahihtir, ancak satn alman maln mlkiyeti, mvekkile it olduundan bu, eya ile mudrabe olur.
Mudrabenin artlarndan biri de, taraflarn knn tamamnda ortak olmas ve birinin, krdan belli br miktar
dirhemi hak etmemesidir. nk krn belirli bir miktarnn taraflardan biri iin art koulmas, aralarndaki
ortakl keser. Oysa, ortaklk akdinde olduu gibi burada da ortakln bulunmas gerekir.
Taraflardan birine on dirhem fazla verilmesi art koulursa emeki, almasnn benzer cretini alr. nk bu
durumda akit fasittir. Nitekim, emeki ancak art koulan fazlalk kadar kr edebilir ve dolaysyla kr ortakl
sona erebilir. nk, emeki, kr karlnda baka menfaatlerini brakm, ancak akit fasit olduundan buna
kavumamtr. Bu takdirde kr, sermaye sahibinindir. nk bu, onun malnda meydana gelen bir arttr.
Mudrabenin sahih olmad her meselede hkm byledir.
mam Eb Ysuf'a gre bu durumda emekiye verilecek cret, art koulan miktar geemez. irket bahsinde
akladmz zere mam Muhammed'e gre ise byle deildir. El-asl'daki rivayete gre kr edilmese bile
emekiye cret verilmesi gerekir. nk kiralanann creti, ya menfaatlerin teslimi veya almayla vacip olur.
Burada da bu, mevcuttur.
mam Eb Ysufdan, sahih mudrabeyi dikkate alarak: Kr etmemesi hlinde emekiye cret demek
gerekmez, dedii rivayet edilmitir. Halbuki, sahih mudrabe, fasitten daha stndr. Sahih mudrabe dikkate
alnarak fasit mudrabede zayi olan mal, tazmin edilmez. Hem de bu sermye, emekinin elinde, kiralanm bir
maldr. Bu arada, krda belirsizlie yol aan her art, akdi fasit klar. nk bylece akdin gayesi bozulmu olur.
Bunun dndaki fasit artlar, mudrabeyi fasit klmaz. Bu durumda art, btl olur. rnein ; Sermyede
meydana gelen kaybn emekiye it olmasnn art koulmas gibi.
Sahibinin, tasarruf yetkisi olmamak zere sermyenin emekiye teslim edilmesi gerekir. nk mal, emekinin
elinde emnet olduundan kendisine teslim edilmesi gerekir. Ortaklk ise byle deildir. nk mudrabede
sermye bir taraftan, emek de br taraftan olduundan tasarrufta bulunabilmesi iin sermyenin tamamen
emekinin yetkisine verilmesi gerekir. Ortaklktaki alma ise, her iki taraftandr. Bu nedenle tasarrufun sdece
bir tarafa verilmesi hlinde ortaklk akdi kurulmam olur.
Mudrabede sermye sahibinin almasn art komak, akdi bozar. nk bu, yetkinin tamamen emekide
olmasna engel olduundan emeki, tam tasarrufta bulunamaz ve dolaysyla gaye gereklemez. Bu hususta
sermye sahibinin akit yapmaya ehil olmasyla olmamas arasnda fark yoktur. rnein: Kk yata olmas
gibi. nk byle de olsa mal sahiplii yetkisi kendisi iin sabittir. Yetkisinin devam etmesi ise, sermyenin
emekiye teslim edilmesine engel olur. Ayn ekilde mufavaza ve anan -snrl yetki ortaklarnda ortaklardan
biri, bakasna mudrabe akdiyle sermye vererek ortann da almasn art komas da byledir. nk
akdin yapcs olmasa bile onun sermyede mlkiyet hakk vardr. Sermye sahibi olmakszn mudrabe akdi
yapann, emekiyle birlikte almasn art komak, akdi bozar. Bu kimsede mudrabe ehliyeti yoksa durum
byledir. Baba ve vsi ise byle deildir. nk onlar, ocuun maln mudrabe akdiyle alabildiklerinden
onlarn, emekiyle birlikte maln bir ksmn altrmalarn art komak da caizdir.
Mudrabe akdi, mutlak olarak sahih olduunda emeki, alveri yapabilir, vekil tutabilir, ticar seyahat
yapabilir, sermyeyi paralara ayrabilir ve emnet edebilir. nk akit mutlak olduu gibi maksat da kr
salamaktr. Kr ise ancak ticretle gerekletiinden yaplan akit, ticretin eitli snflan ile usllerini iine alr.
Vekil tutmak, mal paralar hline getirmek, emnet brakmak ve ticari seyahat yapmak ise, ticret ehlinin
detlerindendir. Nitekim emaneti, yolculuk yapabildiinden emeki, evleviyetle bunu yapabilir. Nasl olmasn
ki, mudrabe lfz bile buna dellet eder. nk o, yeryznde yrmekten tretilmitir.
mam Eb Ysuf dan: Emeki, ticari seyahat yapamaz, dedii rivayet edilmitir. Ayrca mam Eb Hanife ile
kendisinden: Eer sermye, emekiye kendi memleketinde teslim edilmise ticar seyahat yapamaz. nk
seyhatla, zaruret olmakszn sermye tehlikeye mruz braklm olur. Yok eer memleketi dnda kendisine
teslim edilmise kendi memleketine seyahat edebilir. nk ekseriya gaye budur, dedikleri rivayet edilmitir.
Asl gr ise, Kudri'deki gibidir.
Sermye sahibi, kendisine izin vermedike veya: Kendi bildiine gre al, demedike emeki, bakasyla
mudrabe akdi yapamaz. nk herhangi bir ey, kendi gibi bir ey ihtiva etiemez. Zira ikisi de ayn gtedir. O
halde ya bunu aka sylemek veya ii mutlak olarak emekiye brakmak gerekir.
Bu akit, vekil tutmak gibidir. Nitekim kendisine: Bildiin gibi yap, denmedike vekil, bakasn vekil klamaz.
Mal emnete brakmak ve paraara ayrmak ise byle deildir. nk bunlarn her biri. mudrabeuen aa
olduklarndan onun mul ierisine girerler. Bor vermek de byle deildir. yle ki, kendisine Bildiin gibi
yap, denilse bile emeki mal bor olarak veremez. nk, bildiin gibi yap, denilmekten maksat, ticret ehlinin
detlerinden olan hususlarda kendisine genel yetki vermektir.
Sermyeyi bor olarak vermek ise, bu hususlardan deildir. nk bor vermek, tpk hibe ve sadaka gibi ba
hkmnde olduundan mudrabenin amac olan kra vesile olmaz. nk bor verilen miktardan fazla almak
caiz deildir..
Mudrabe akdiyle bakasna sermyeyi teslim etmek ise, tccarlarn detlerindendir. Ayn ekilde emekinin
bakasyla ortaklk yapmas ve sermyeyi kendi malna kartrmas da: Bildiin gibi yap, sznn mluna
girerler.
Eer sermye sahibi, emekinin, muayyen bir yrede veya muayyen bir malda tasarrufta bulunmasn art
koarsa bunlar amas cz deildir. nk mudrabe, emekiyi tasarrufta vekil klmak demek olduu gibi
kaytlamada da fayda bulunduundan tasarruf, kaytlanm olur. Ayn ekilde emeki, mal ticret eyas olarak
belirtilen yrenin dna karacak bakasna da veremez, nk emeki, kendisi mal yrenin dna
karamadndan bu ii bakasna da brakamaz.
ayet emeki, art koulan yrenin dna kp mal satn alrsa buna zamin olur. Satn ald mal ile ondan
salanan kr da kendisinin olur. nk kendisi, sermye sahibinin isteine aykn bir tasarrufta bulunmutur.
ayet emeki, mal belirtilen yre olan Kfe'ye getirinceye kadar satn almazsa zaminlikten kurtulur. Tpk
kendisine verilen emneti art koulan yerde korumak isteyen ve sonradan bundan vazgeen emaneti gibi. Bu
durumda mal, mudrabe akdi gereince eski hline dner. nk sermye, emekinin elinde, yaplan ilk
mudrabe akdiyle kalmtr.
Emeki, sermyenin bir ksmyla belirtilen beldede mal satn alm olarak dier bir ksmn belirtilen beldeye
geri getirirse sylediimiz nedenle hem geri evirilen hem de belirtilen beldede alman mal, mudrabe akdine
baldr.
Sonra zaminlik iin aranan mal satn alma art buraya mahsustur ki bu, ayn zamanda Camius-sair'in de
rivayetidir. Mudrabe Bahsi'nde ise emeki, sermyeyi belirtilen yreden karmakla zamin olur. Sahih olan
gre gre ise, satn almakla zaminlik kesinleir. nk bylece emekinin, mal belirtilen beldeye geri getirme
ihtimli ortadan kalkar.
Zaminliin kendisi ise, sermyenin o beldeden karlmas ile gerekli hle gelir. Maln satn alnmas ise
zaminliin gerekliliine deil, kesinlemesinin artdr. Ancak sermye sahibi: Emekinin, Kfe arsnda mal
satn almas artyla mudrabe akdi yapyorum, derse durum byle olmayp kaytlama sahih deildir. nk bir
belde, arlar deiik olsa bile tek blge hkmnde olduundan kaytlama manaszdr. Ancak sermye sahibi
emekiye:
arda al, fakat onun dnda alma, diyerek aka mni olursa durum byle deildir. nk asl yetki
sahibi olan sermye sahibi, emekinin yetkisini aka kstlamtr.
Kaytlama, sermye sahibinin emekiye; Falanca ii veya falanca yerde i yapman kaydyla seninle mudrabe
akdi yapyorum, demesidir.
Sermye sahibinin emekiye: u paray al, onunla Kfe'de al, demesi de ayndr. nk bu szle allacak
yer aklanm olur.
Sermye sahibi: u mal alp onunla Kfe'de al veya: Kr yanyanya ve alma Kfe'de olmak zere u
sermyeyi al, derse durum yine ayndr. nk birincideki Fa vasi -bitiiklik- ikincideki Ba da lsak
yapklk iindir. Ancak sermye sahibi emekiye:
u paray al ve onunla Kfe'de al. derse emeki, hem Kfe'de hem de onun dnda alabilir. nk Vav
atf iin olduundan sermye sahibinin bu sz, istiri gr mahiyetindedir. Eer sermye sahibi emekiye
Falancayla al-veri yapmak zere, derse kaytlama sahihtir. nk sermye sahibi, muamelede bu kiiye daha
fazla gvendiinden kaytlama ayr bir husus ifde eder. Ancak sermye sahibi:
Verdiim para ile Kfe' lilerden satm almak zere, der veya sarraflk iin sermye verir ve sarraflarla al-veri
yapmasn art koarsa bu durumda emekinin, Kfe'de Kfe'li olmayanlarla veya sarraflardan bakalaryla alveri yapmas caizdir. nk birinciden maksat, ticreti beli bir yerle ikincide ise, ii belli bir ticret tryle
kaytlamaktr ki rfen de maksat bu olup bunun dnda bir gaye sz konusu deildir.
Ayn ekilde sermye sahibi, mudrabe iin belli bir zaman tyin ederse, bu zamann gemesiyle akit btl olur.
nk mudrabe, bakasn vekil klmak demek olduundan sermye sahibinin belirttii zamanla kaytlanr. Bu
kaytlama, gaye ifde eden bir zaman kaytlamas olup mudrabenin, belli bir i tr ve yerle kaytlanmas
gibidir. Bu arada gayesi, kr temini olduundan mudrabeye, teslim almakla mlkiyete gemeyen iki ile hayvan
ls karlnda satn alman mallardaki al-veriler girmez. Fasit sat ise mudrabeye girer. nk bu akitle
mal satn alan kimse, onu teslim aldktan sonra satabildiinden mudrabedeki gaye gerekleir. 1266
BR BB
Emeki, Bakasyla Mudrabe Akdi Yapabilir

Sermye sahibi, izin vermedii hlde sermyeyi mudrabe akdiyle bakasna veren emeki, sermyeyi vermekle
zamin olmad gibi ikinci emeki kr etmedike onun tasarrufuyla da zamin olmaz. kinci emekinin kr etmesi
hlinde se birinci emeki, sermye sahibi iin zamin olur. Bu, Hasanin, mam Eb Hanife'den yapt
rivayettir. Dier iki mam ise: kinci emeki kr etsin veya etmesin alt anda birinci emeki zamin olur,
demilerdir. Asl olan gr de budur.
1266
mam Zfer ise: kinci emeki alsn veya almasn, birinci emeki, sermyeyi kendisine vermekle zamin
olur, demitir. Bu, mam Eb Ysuf dan da yaplan bir rivayettir. nk emeki, sermyeyi ancak emnet olarak
bakasna verebilir. Burada ise mudrabe akdiyle vermitir. ki mam diyorlar ki: Sermyenin bakasna
verilmesi, hakiktte emnet etmek demek olup bu maldaki mudrabe, ancak almayla kesinletiinden almadan nceki durum da mudrabe iin muteberdir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Sermyeyi bakasna vermek, bu kimsenin almasndan nce emnet etmek,
almasndan sonra ise ticret mal olarak vermek olur. Her ikisini de yapmaya yetkili olan emeki, bunlardan
tr zamin olmaz. Ancak ikinci emekinin kr etmesi, kendisine malda ortaklk saladndan birinci emeki
zamin olur. Tpk sermyeyi baka bir malla kartrmas durumunda olduu gibi. Mudrabenin sahih olmas
hlinde durum byledir. Fasit olmas hlinde ise ikinci emeki alm olsa bile burada ii durumunda
olduundan birinci emeki zamin olmaz. Burda ikinci emeki, almasnn cretini alacandan yapt ile
malda ortakl sabit olmaz.
Sonra Kudri: Birinci emeki zamin olur, denilmi ancak ikinci emekinin zaminliinden sz edilmemitir.
Kimisi: mam Eb Hanife'ye gre ikincinin zamin olmamas, dier iki mama gre ise olmas gerekir. nk
imamlar arasnda ikinci emaneti konusunda bu ihtilf vardr, derken kimisi de: mamlarn ittifakyla sermye
sahibi muhayyeldir, sterse birinciden, isterse ikinciden tazmin eder, demitir ki mehur olan da budur. Bu, iki
imamn grne aka uyduu gibi mam Eb Hanife'nin grne de uymaktadr.
mam Eb Hanife'ye gre bu durumla ikinci emanetinin durumu arasndaki fark. ikinci emanetinin, mal
birincinin menfaati iin teslim almas nedeniyle zamin olmamasdr. kinci emeki ise, sermyeyi kendi menfaati
iin ilettiinden zamin olmas caizdir. Sonra eer sermye sahibi, mal birinciden tazmin ederse birinci ile ikinci
arasndaki mudrabe sahih olup kr, artlarna uygun olarak aralarnda taksim edilir. nk bu durumda birinci
emekinin, mudrabe akdine aykr olarak sermye sahibinin rz gster-miyecei bir ekilde mal ikinci
emekiye verdii andan itibaren yklendii zaminlie karlk bu mala mlik olduu ortaya kmtr. Bylece
kendi maln vermi saylr.
yet sermye sahibi, mal ikinciden tazmin ederse o, akit gereince bunu birinciden ister. nk emanetide
olduu gibi ikinci emeki, birinci iin almtr. Hem de ikinci, mudrabe akdiyle birinci tarafndan
aldatlmtr. Ancak mudrabe akdi sahih olup kr, artlanna uygun olarak aralarnda taksim edilir. nk
zaminlik, birinciye it olduundan o, iin banda zamin olmu saylr. Bu arada kr, ikinci iin hell olup
birinciye hell deildir. nk ikinci, bunu almasyla hakketmitir. almada ise haramlk olmaz. Birinci ise,
bunu zaminlii yerine getirmeye dayanan mlkiyetle hakketmektedir. Bunda ise, bir nevi haramlk vardr.
Sermye sahibi, krn yansyla sermyeyi emekiye teslim edip bunu bakasma vermesine izin verir ve emeki
de bunu krn te-biriyle bakasna verip bu kimse, tasarrufta bulunur ve kr ederse bu durumda eer sermye
sahibi emekiye: Allah'n nsp edecei kr, aramzda yanyanyadr, demise krn yans kendisinin, tebiri
ikinci emekinin, altdabiri de birinci emekinin olur. nk sermye sahibinin izni bulunduundan sermyenin
mudrabe akdiyle ikinci emekiye verilmesi sahihtir. Ayn zamanda sermye sahibi, Allah'n nasip edecei knn
yansn kendine art kotuundan birinci emekive sdece knn yans kalr. Bylece o, sdece kendi paynda
tasarruf edebilir. Oysa o, tm krn tebirini ikinci emekiye verdiinden bu miktar kendisinin olur ve
dolaysyla birinciye knn sdece altdabiri kalr.
Her iki emekinin krdan aldklan paylar kendilerine helldir nk ikincinin yapt i, birinci iin meydana
gelmitir. Tpk bir elbiseyi dikmek zere bir dirheme kiralanan kimsenin, bu i iin bakasn yarm dirheme
kiralamas gibi.
Eer sermye sahibi, emekiye; Allah'n sana nasip edecei kr, aramzda yanyanya olur, derse knn tebiri
ikinci emekinin, geri kalan ise, birinci emeki ile sermye sahibi arasnda yanyanya olur. nk sermye
sahibi, tasarrufu birinci emekiye brakm ve kazanaca knn yansn kendine art komutur. Birinciye ise krn teikisi nasip olduundan bu, ikisi arasnda yanyanya olur. Birinci meselede ise durum byle deildir.
nk orada sermye sahibi, tm knn yansn kendine it kldndan iki mesele birbirinden aynlr.
Eer sermye sahibi, emekiye: Ne kr edersen aramzda yanyanyadr der ve emeki de, sermyeyi krn
yansyla bakasna vermise tm knn yans ikinci emekiye, kalan da birinci emeki ile sermye sahibine olur.
nk birinci emeki, sermye sahibinin kendisine verdii yetkiye dayanarak ikinciye art komutur. Sermye
sahibi de, birincinin kazanaca knn yansn kendine it klmtr. Birinci emeki ise, tm knn sadece yansn
kazandndan bu, kendisiyle sermye sahibi arasnda yanyanya olur.
Eer sermye sahibi emekiye: Allah (Azze ve Celle)'n nasip edecei knn yans bana aittir, veya meydana
gelecek fazlalk ikimiz arasnda yaryaryadr, der ve emeki de, mudrabe akdiyle knn yans karlnda
sermyeyi bakasna vermise knn yans sermye sahibinin, yans da ikinci emekinin olur. Birinci emekiye
ise bir ey yoktur. nk sermye sahibi, mutlak fazlaln yansn kendine it kldndan birincinin ikinciye
knn yansm art komas, kendi paynn tamamna yneldiinden art gereince bu, ikincinin olur. Birinci ise
paysz kar. Tpk bir elbiseyi bir dirheme dikmeye kiralanan kimsenin, bakasn yine bir dirheme bu i iin
kiralamas gibi.
ayet birinci emeki, ikinciye knn teikisini art komusa tm knn yans, sermye sahibinin, yars da ikinci
emekinin olur ve birinci emeki aynca knn altdabirini de kendi malndan ikinci emekiye der. nk birinci
emeki, sermye sahibinin hakk olan bir eyi ikinci iin art kotuundan bu art, sermye sahibinin hakknda
geersizdir. Zira geerli olmas hlinde akit bozulur. Ancak ikinci emekinin payn tyin etmek, z itibariyle
sahihtir. nk tyin edilen pay, birinci emekinin yapmaya yetkili olduu bir akitte belirtilmitir. Ayn
zamanda birinci emeki, ikinciye bu pay teslim edeceini stlendiinden bunu yerine getirmesi gerekir. Hem de
o ikinciyi akitle aldatmtr. Aldatma ise. hak isteme sebebi olduundan ikinci emeki, kendisinden hak
isteyebilir. Bu, tpk bir elbiseyi bir dirheme dikmek zere kiralanan kimsenin, elbiseyi, birbuuk dirheme
dikecek kimseye vermesi gibidir.1267
EMEKNN AZL VE KRIN TAKSM BABI
Sermye sahibi veya emeki ldnde mudrabe bozulur. nk daha nce getii zere mudrabe, vekil
tutmak demektir. Mvekkilin lm ise vekillii bozar. Vekilin lm de ayndr. Daha nce getii zere
vekillik miras da olamaz. Sermye sahibinin Allah (Azze ve Celle) korusun mslmanlktan dnp dman
lkeye katlmasyla da mudrabe bozulur. nk dman lkeye katlmak, lm hkmndedir. Nitekim mal.
vrisleri arasnda taksim edilir. Dman lkeye katlmadan nce ise mam Eb Hanife'ye gre emekisinin
tasarrufu durur. nk emeki de kendisi iin altndan bu, sermye sahibinin bizzat almas gibidir.
Emekinin mrted olmas hlinde ise mudrabe olduu gibi kalr. nk emeki, bu durumda da geerli sze
sahiptir. Ayn zamanda sermye sahibinin mlkiyetinde de bir durgunluk meydana gelmediinden mudrabe
olduu gibi kalr.
Eer sermye sahibi, emekiyi azleder ve emeki, bundan haberdar olmadan tasarrufta bulunursa tasarrufu
caizdir. nk emeki, sermye sahibince vekil klnmtr. Vekilin azledilmesi ise, onun bilgisine dayanan bir
itir. Mal eya olduu hlde vekil, azledildi-inden haberdar olursa o eyay satabilir ve azledilmi olmas buna
mni olmaz. nk onun, krda hakk sabit olmutur. Bu hak ise, ancak sermyeye dayanan taksim ile ortaya
kar. Sermye ise, ancak eyay satmakla paraya dnr. Sonra satt eyann parasyla baka bir ey satn
almas caiz deildir. nk azlin geersizlii, sermyenin tesbiti zaruretinden trdr. Oysa sermyenin paraya
dnmesiyle bu zaruret ortadan kalktndan azil, geerli hle gelir.
ayet sermye sahibi emekiyi azlederken sermye, dirhemler veya dinarlar olup para hlinde se emeki, onda
tasarruf edemez. nk bu durumda azlinin geerlilii, krdaki hakknn iptaline yol amadndan bunda bir
zaruret yoktur. Ben diyorum ki, para, sermye cinsinden ise durum byledir. Byle olmamas hlinde ise,
rnein: para, dirhem, sermye ise dinar veya aksine ise emekinin bu paray sermyenin cinsiyle satmas
istihsnen caizdir. nk kr, ancak sermyenin cinsinden olan parayla tesbit edilebildiinden mevcut para eya
gibi olur. Eya vs. nin satlmas konusunda, sermye sahibinin lm ile mrtedlikten sonra dman lkeye
katlmas da byledir.
Eer ayrldklarnda malda bir takm alacaklar olup emeki onda kr etmi ise Hkim, kendisini alacaklar tahsil
etmeye zorlar. nk emeki, ii gibi olup, kendisine verilen kr da creti hkmndedir. Kr etmemesi hlinde
ise alacaklar tahsil etmek zorunda deildir. nk o, bu durumda sdece vekil olduundan ba yapan kimse
gibidir. Ba ise verdiini tahsil etmeye zorlanmaz. Emekiye: Sermye sahibini alacaklar tahsil etmeye vekil
kl, denilir. nk akdin dourduu haklar, onu yapan ilgilendirdiinden sermye sahibinin vekil klnmas ve
vekleti kabul etmesi gerekir. Camius-Sair'de ise, Vekil kl yerine: Frsat ver, denilmitir ki bu da, Vekil kl
demektir. Dier btn vekilliklerde de hkm ayndr. Bakas adna mal satan ile simsar ise, alaca tahsil
etmeye zorlanrlar. nk onlar, dete gre cretle alrlar.
Mudrabe malndan zayi olan ksm, sermyeden deil, krdan gitmi olur. nk kr, asl sermye
olmadndan zayi olan ondan gitmi kabul etmek evldr. Tpk zekt konusunda, zayi olann balandnn
kabul edilmesi gibi. 1268 ayet zayi olan ksm, krdan fazla ise emin olduu iin fazlalk, emekiden tazmin
edilmez. Eer sermye sahibi ile emeki, mudrabe aynen kalmak zere kr bltkten sonra maln bir ksm
veya tm zayi olursa, sermye sahibinin, sermyesini tahsil etmesi iin aldklar kn karlkl olarak geri
verirler. nk sermyenin tahsilinden nce kr taksim etmek sahih deildir. nk asl olan, sermyedir. Kr
ise, ona dayanan ve ona tbi olan bir eydir. Bylece emekinin elinde emnet olarak bulunan mal, zayi olunca
tahsil ettiklerinin sermyeden olduu anlaldndan emeki aldn der. nk o, bunu kendine almtr.
Sermye sahibinin ald ise sermyesine saylr.
Sermye tahsil edildikten sonra bir ey artarsa ikisinin olur. nk bu art krdr. Eksik kmas hlinde ise
Akladmz nedenle emekiye detilmez. Eer sermye sahibi ile emeki, kn paylap mudrabeyi
feshettikten sonra yeniden akit yaparlar ve mal, zayi olursa ilk kn geri vermezler. nk ilk mudrabe bitmi
olup ikincisi yeni bir akittir. Maln ikinci akitte zayi olmas ise birincinin bozulmasn gerektirmez. Tpk
mudrabe malmdan baka bir mal vermesi durumunda olduu gibi.1269
1267
Yni zekt den maldan bir ksmnn zayi olmas halinde zayi olan ksm nasl nisaptan deil de, zekttan muaf olan nisaptan fazla olan
ksmdan gidiyorsa bu da yledir, rnein elli ba koyun olan bir srden on tanesi zayi olduu zaman zayi olan bu on tane zekt nisab olan
krk taneden deil de, zekttan muaf olan krktan fazla olan ksmdan gider ve geri kalan kalan ksm krktan aa dmedii iin yine
srye zekt dmez.
1269
1268
EMEKNN YETKLER BABI

Emeki, hem pein hem de veresiye sat yapabilir. nk ikisi de tccarlarn detlerinden olduundan mutlak
akdin mluna girerler. Ancak tccarlarn satmadklar uzun bir vdeyle satarsa byle deildir. nk emeki,
ancak halk arasnda bilinen genel teamle yetkilidir. Bu nedenledir ki, binmek iin bir hayvan satn alabildii
halde ayn maksatla bir gemi satn alamaz. Ancak tccar deti gereince gemiyi kiralayabilir. ayet pein sat
yaptktan sonra bedeli ertelerse bu, ittifakla caizdir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre caiz
olmasnn sebebi, vekilin buna yetkili olmas nedeniyle emekinin evleviyetle yetkili olmasdr. nk emeki,
sat iptal edip yeniden veresiye sat yapabildiinden zamin olmaz. Vekil ise byle deildir. Zira onun byle bir
yetkisi yoktur.
mam Eb Ysuf'a gre caiz olmasnn sebebi ise, emekinin sat iptal ettikten sonra veresiye sat
yapabmesidir. Vekil ise byle deildir. nk o, sat iptal edemez.
Eer emeki, varlklya veya darhklya havale edilmeyi kabul ederse bu, caizdir. nk havale, tccarlarn
detindendir. Yetim mal iin havale edilen vsi ise byle deildir. yle ki o, yetime en ok faydal olan
dikkate alr. nk onun tasarrufu, bu artla kaytldr.
Bu meseledeki fkh kural udur: Emekinin eit yetkisi vardr. Birincisine mutlak mudrabeyle sahip olur ki
bu, zikrettiimiz mudrabe bab ile ona bal hususlardr. htiyaca binen al-veri iin vekil tutmak, bir hakk
yerine getirmek ve tahsil etmek olduu iin bir eyi vermek veya rehin almak, kiraya vermek, kiralamak, emnet
brakmak, ticret mal olarak vermek ile daha nce zikrettiimiz zere ticari seyahat da bu hususlardan
bzlardr.
kincisine ise mutlak akitle deil, kendisine: Bildiin gibi yap, denilmekle sahip olur. Bu yetki, mudrabeye
girme ihtimli olan hususlarda sz konusudur. Delil olmas hlinde bu hususlar mudrabeye dhil olurlar.
rnein: Emekinin, mudrabe veya ortaklk yoluyla mal bakasna vermesi veya mudrabe maln kendi veya
bakasnn malna kartrmas gibi. nk sermye sahibi, bakasnn deil, emekinin ortaklna rz
gsterdii iin bu, sonradan meydana gelen ve ticretin bal bulunmad bir ey olduundan mutlak mudrabe
akdine dhil olmaz. Ancak kazan salamann bir yolu olduundan bu ynyle sermye sahibinin amacna
uygun dmektedir. Bu nedenle bir delil olmas hlinde mudrabeye dhil olur. Sermye sahibinin emekiye:
Bildiin gibi yap, demesi ise bu konudaki delil olur.
ncsne ise, ne mutlak akitle ve ne de sermye sahibinin: Bildiin gibi yap, demesiyle sahip olur. Buna
ancak sermye sahibinin ak msaadesiyle sahip olur. Bu, borlanma yetkisidir.
rnein: Emekinin, sermyeyle mal satn aldktan sonra dirhem ve dinarlarla eya satn almas vb. gibi. nk
bu durumda mal, zerinde mudrabe akdi yaplan sermyeden fazla olur ki sermye sahibi, buna raz olmaz ve
zimmetine bor geirmez. Sermye sahibinin borlanmada kendisine msaade etmesi hlinde ise satn alnan
mal, aralarnda yanyanya olur. Tpk kredi ortakl ile para almada olduu gibi. nk bu da bir nev
borlanmadr. Paralan vermek de yledir. nk o da bor vermektir. Bor vermek, hibe etmek ve sadaka da
yledir. nk bunlar sde batrlar.
Eer emeki, ticret yapmas iin sermye sahibine mudrabe malndan bir ey verir ve o da bununla al-veri
yaparsa bu mudrabeden saylr. mam Zfer: Bu durumda mudrabe fasit olur. nk sermye sahibi, kendi
malmda tasarruf ettiinden bu tasarrufta vekil olamaz ve dolaysyla maln geri alm saylr. Bu nedenledir ki
iin banda sermye sahibinin almas art koulursa mudrabe sahih olmaz, demitir.
Biz diyoruz ki, mal, tamamen emekiye teslim edilmi olup ondaki tasarruf kendisine ait olduundan bu konuda
sermye sahibi, kendisine vekil olabilir. Emekinin, kendisine, ticret yapmas iin bir ey vermesi ise onu vekil
klmak demek olduundan bu, sermyeyi geri almak saylmaz. in banda sermye sahibinin almasn art
komak ise byle deildir. nk bu art, sermyenin tmyle emekinin tasarrufuna verilmesine engel olur.
Emekinin, mal mudrabe akdiyle sermye sahibine vermesi de sahih deildir. nk mudrabe akdi, sermye,
emek ortakl zerinde kurulur. Byle bir mudrabede ise sermye yoktur. Bu nedenle cizliini kabul etmemiz
hlinde mesele tersine dnm olur. Bu sahih olmaynca da sermye sahibinin almas emekinin isteine
kaldndan bununla ilk mudrabe bozulmaz.
Emeki ayn ehirde altnda masraf sermyeye dmez. Ticar seyahat yapmas hlinde ise yiyecei,
iecei, giyecei ve binecei der. Yni bunlarn bedel ve kiras sermyeden denir. ki durum arasndaki
farkn gerekesi udur: Masraf, balanmaya karlk vacip olur.
rnein: Hkimin maa kadnn nafakas gibi. Ayn ehirde alan emeki ise, burada asl ikmetiyle
durmaktadr. Yolculuk yapmas hlinde ise mudrabeyle balandndan nafakay hakkeder, ii ise byle
deildir. nk o, kesin cret aldndan kendi malndan harcamakla madur olmaz. Mudrabe emekisine ise
krdan baka bir ey verilmez ki onun da kazanlmas phelidir. Bu nedenle kendi malndan harcamakla madur
olur. Fasit mudrabeyle alan emeki de byle deildir. nk o da iidir. Bakasnn maln ticretle satmak
da byle deildir. nk bunu yapan kimse, emeini balam olur.
Memleketine dndkten sonra elinde bir ey kalrsa onu mudrabe malna katar. nk artk masraf hakk sona
ermitir. ayet k, yolculuk saylmyorsa, yle ki sabah kar ve akam dnp evinde yatyorsa bu takdirde
o, ehirdeki hazr esnaf gibidir. Yok eer varp evinde yatamyorsa nafakas mudrabe malna der. nk o.
mudrabe iin kmtr. Bu arada masraf, zikrettiimiz sabit ihtiyalar iin yaplan harcamadr. Elbisesinin
ykanmas, hizmeti creti, bindii hayvann yemi ve Hicaz gibi dete gre kendisine ihtiy duyulduu yerde
ya da bu ihtiyalardandr. Bunlarda rfe gre harcama yaplr. Nitekim tccarlar arasndaki teaml amas hlinde fazlal der.
Tedaviyi ise zahir olan rivayete gre kendi malndan karlar. mam Eb Hanife'den: tedavi de masrafa girer.
nk tedavi, emekinin bedenini salam tutmak iindir. Nitekim salkl olmadka ticret yapamaz. Bylece o
da zaruri masraf gibi olur, dedii rivayet edilmitir.
lk gre gre, masrafa olan ihtiya olduu nceden bilindii halde tedaviye olan ihtiya, sonradan meydana
gelen hastalk nedeniyle domaktadr. Bu yzdendir ki ein nafakas kocaya it olduu hlde tedavisi, kendi
malndan yaplr.
Emekinin kr etmesi hlinde sermye sahibi, sermyeden harcanan alr. ayet emeki, eyay krla satarsa
tama ykleme- vb. gibi, eya iin yapt masraflar hesaplar. ahs masraflarn ise hesaplamaz. nk rf,
ikincinin deil, birinci harcamann mudrabeye dhil olduu eklindedir. Hem de birincisi, deerinin artmasyla
maln oalmasn salad hlde ikincisi byle deildir.
ayet kendisine: Bildiin gibi yap, dendii hlde emeki, elindeki bin dirhemle elbiseler satn aldktan sonra
bunlar kendi parasndan yz dirhemle kasar ettirir veya tatrsa bunu balam olur. nk bu, sermye sahibi
adna borlanmak olup daha nce de getii zere: Bildiin gibi yap, sznn mluna girmez. ayet mal
krmzya boyatrsa boyann salad arta ortak olur vfe boya masrafna zamin olmaz. nk boya da kendi
basma bir maldr. Nitekim boyanan elbise satldnda emeki, mudrabeye uygun olarak hem boyadan hem de
beyaz elbiseden pay alr. Kasar ve tama ise, kendi balanna birer mal olmadklarndan byle deildirler. Bu
nedenledir ki gasbedenin, gasp malnda bu iki ii yapmas boa gittii hlde onu boyamas, boa gitmemektedir.
Emeki, boyamayla fazlala ortak olunca da tpk sermyeyi kendi malna kartrmas gibi bu da; Bildiin gibi
yap, sznn mluna girer ve dolaysyla kendisi zamin olmaz.1270
Baka Bir Fasl
Eer kr yanyanya olmak zere emeki, elindeki bin dirhemle bir kuma alr ve onu ikibine sattktan sonra bu
kibinle bir at satn alr ve para, denmeden 'kaybolursa binbeyz sermye sahibi, beyz de kendisi der. Bu
arada atn drttebiri, emekinin olup drtte de mudrabeye gre taksim edilir. Ben diyorum ki Kudri'nin bu
aklamas, meselenin hulsasdr. nk akdi yapan, emeki olduundan bedelin tamam kendisine, it olur.
Ancak aklayacamz zere bunun binbeyzn sermye sahibinden isteyebilir, fakat hirette bundan sorumlu
olur.
yle ki: Maln paraya dnmesiyle kr ortaya kar ki emekinin ondaki pay beyz dirhemdir. Bu nedenle
ikibin dirheme satn ald atn. drttebirini kendine, drtten de mudrabe hesabna alm olur. Bu, ikibinin
taksiminin gereidir. kibinin zayi olmas hlinde ise akladmz nedenle bedeli emekinin demesi gerekir.
Ancak emeki, al-verite sermye sahibinin vekili olduundan bedelin drtten kendisinden isteyebilir. Bu
arada emekinin drttebirlik pay mudrabe akdinden karlr. nk o, bunu demekle ykmldr. Mudrabe
mal ise emnet olduundan denecek mal ile bir araya gelemez. Atn drtte ise mudrabe hesabnda kalr.
nk onda mudrabeyle eliecek bir ey yoktur.
Bu durumda sermye, ikibinbeyz dirhem olur. nk sermye sahibi, bir defa, bin, bir defa da binbeyz
vermitir. Ancak emeki, krl sat sdece ikibin zerinden yapabilir. nk at ikibine almtr. yle ki: at,
drtbine satldnda bini mudrabe konusu olup bunun binbeyz sermye olarak alnr, kalan beyz de
aralarnda taksim edilir. Eer emekinin elinde bin dirhem olur ve sermye sahibi, beyze bir at satn alp onu
emekiye bin dirheme satarsa emeki, bunu beyz dirhem sermye zerinden krla satar. nk ihtiyac
gidermek zere bu satn cizliine karar verilmitir. Zira ikisinin sattaki maksatlar farkldr. Bu, sermye
sahibinin mal yine kendi mal karlnda satmak ise de satn caiz olmama phesi vardr. Oysa krla satn
temeli, gven ve hainlikten kanmaya dayandndan bedellerin azma itibar edilir. ayet emeki, bin dirheme
bir at satn alp onu sermye sahibine bin-ikiyze satarsa onu krla binyze satm olur. nk krn, sermye
sahibinin payna den yarsndaki sat yok kabul edilir. Nitekim bu husus satlar bahsinde geti.
Eer emeki, elindeki bin dirhemle bir at satn alr ve paray teslim etmeden yitirirse bedeli sermye sahibi der.
Bu durumda sermye sahibinin verdii maln tamamdr. nk mal, emekinin elinde bir emnet olduundan
bedeli sermye sahibinden almakla bir hakk tahsil etmi olmaz. Nitekim, hak. ancak zamin olunan bir eyi
teslim almakla tahsil edilmi olur. Emnet ise, bunun aksine olduundan defalarca istenebilir. Vekil ise, bedel
kendisine satn almadan nce verilip ondan sonra kaybolmusa bunu mvekkilden sdece bir kez isteyebilir.
nk, vekili hak tahsil eden kii olarak kabul etmek mmkndr. Zira vekillik, zaminlikle birleebilir. Tpk
gasbettii mal satmaya vekil klnan gasbeden gibi. Sonra bu ekildeki vekillikte vekil, bedeli bir kez
mvekkilden isteyebilir. Satn aldktan sonra mvekkil, kendisine bedeli teslim etmi ve bedel zayi olmusa bu
takdirde bir ey isteyemez. nk bu meselede vekil, mal satn almakla bedeli isteme hakkna sahip olduundan
1270
mal teslim aldktan sonra hakk tahsil etmi saylr. Vekile, mal satm almadan nce verilen bedel ise, elinde bir
emnet olduu gibi mal satn aldktan sonra da emnet olmaya devam ettiinden kendisi, bu bedeli almakla bir
hak tahsil etmi saylmaz. Bu nedenle zayi olan bedeli bir defa mvekkilden ister. Daha sonra isteyemez. nk',
getii zere bylece bir hak tahsil edilmi olur.1271
Bir Fasl
Anlamazlk Bab
Emekide kibin dirhem olup sermye sahibine: Binini sen verdin, binini de ben kazandm, der ve sermye
sahibi de: Hayr, ben sana kibin verdim, derse sz, emekinindir.
mam Eb Hanife nceleri: Sz, sermye sahibinindir, diyordu ki bu, ayn zamanda mam Zfer'in de grdr
nk emeki krda ortaklk iddia etmekte, sermye sahibi ise bunu inkr etmektedir ki sz, inkr edenindir.
Daha sonra mam Eb Hanife, Kudri'de zikredilen gr$e dnmtr. nk hakikt itibariyle anlamazlk,
teslim alnan sermyenin miktarndadr. Byle durumlarda ise, ister zamin, isterse de emin durumunda olsun,
sz, mal teslim alanndr. nk o, teslim alnann miktarn daha iyi bilir. Bununla beraber knn miktarnda da
anlaamyorlarsa kr konusunda sz, sermye sahibinindir. nk kr, konulan artla kazanlr. art ise sermye
sahibince konulur. Bu arada hangisi, iddia ettii fazlalk iin delil getirirse, geerlidir. nk delil, davay isbat
iindir.
Elinde bin dirhem bulunan kimse, bin dirnem de kr etmi olarak : Bu para knn yars zerinde mudrabeyle
falanca tarafndan bana verilmitir, derken br: o para, ticret mldr, derse para sahibinin sz geerlidir.
nk emeki, bu szyle ya almasnn deerlendirilmesini, ya sermye sahibince konulmu bir kr artn,
ya da kendisiyle ortaklk iddia etmektedir. Para sahibi ise. bunu inkr etmektedir. Eer emeki sermye sahibine:
Sen bu parayx bana bor verdin der, para sahibi de: O. ticret maldr, veya: Emnettir, derse onun sz,
emekinin de delili geerlidir. nk emeki, para sahibi aleyhine mlkiyet dava etmekte o ise, bunu inkr
etmektedir. ayet sermye sahibi, belli bir ticrette mudrabe akdi yaptklarn iddia eder ve emekiye: Sen
muayyen bir ticret belirtmedin, derse sz emekinindir. nk mudrabe de asl olan, genellik ve akdin mutlak
olmasdr. Ayn zamanda akdi kaytlamak, kr artna ters dmektedir. Eer her biri, ayn bir ticret tr iddia
ederse sz, sermye sahibinindir. nk ikisi, kaytlama konusunda birlemilerdir. Bu konudaki msaade ise
sermye sahibince verilir. Delil ise, emekinindir. nk onun, zaminlii ortadan kaldrmaya ihtiyac olduu
hlde sermye sahibinin delile ihtiyac yoktur. ayet her iki tarafn delilleri vakit belirtirlerse son vaktin sahibi
nceliklidir. nk sonuncu art, birinciyi bozmaktadr. 1272
EMNET (VEDA] BAHS
Vedia, emanetinin elinde bir emnet olup zayi olmas hlinde zamin olmaz. nk Peygamber efendimiz
Ne hin olmayan dn alcs ve ne de hin olmayan emaneti zerinde zaminlik yoktur 1273 buyurmutur.
Hem de insanlarn mal emnet brakmaya ihtiyalar vardr. Emanetiden tazmin edilmesine hkmetmemiz
hlinde ise halk, emnetleri kabul etmekten imtina edecek ve dolaysyla karlar nlenmi olacaktr.
1- Emaneti, emneti hem bizzat hem de aile fertleriyle koruyabilir. nk asl olan, kendi maln nasl
koruyorsa bakasnn maln da o ekilde korumasdr. Hem de emneti evine teslim etmemesi mmkn deildir.
nk kendisi, devaml evde olamayaca gibi emneti de karken beraberinde tayamadndan sahibi, buna
rz gsterir.
ayet emneti bakalaryla korur veya onlardan bakasna emnet ederse zamin olur. nk emnet sahibi,
bakasnn dil, onun eline gvenmitir. Emneti korumada ise insanlar arasnda fark vardr. Hem de bir
hkm, benzerini ihtiva etmez. Tpk vekilin, bakasn vekil klamamas gibi. Bir eyi bakasnn himayesine
brakmak ise onu emnet etmek demektir. Ancak bu kimseyi kiralamas hlinde emneti kendi himayesinde
korumu olur.
Ancak evine yangn dt iin onu komusuna teslim eder veya bulunduu geminin batmasndan korktuu
iin onu baka bir gemiye atarsa durum byle deildir.nk bu durumda bundan baka re olmadndan
emnet sahibi, buna raz olur. Bu konudaki iddias ise, ancak delil ile dorulanr. nk o, sebebi gerekleen
zaminlii ortadan kaldrc bir zaruret ileri srmektedir. Bylece bu, emneti bakasna brakmaya sahibinin izni
bulunduunu iddia etmesi gibi olur.
2- Eer emneti, sahibi ister ve emaneti, onu teslim edebildii hlde alkoyarsa zamin olur. nk vermemekle
tecvzde bulunmu olur. Zira sahibi, onu istediinden bundan sonra kendisinde kalmasna raz deildir. Bu
1271
1273
Darkutni (Alm-satmlar) c. 2 s. 306; Beyhki (Ariyet bahsi) c. 6 s. 91. Ancak Darkutni: Bu hadisin rvisi olan Amr ile Ubeyde'nin
ikisi de zif kimselerdir. Bu sz ancak Kad reyh'in sylemi olduu bir sz olarak rivayet olunmaktadr demitir, bn-i Mcei de
Peygamber efendimizin Kim Ki kendisine bir ey emnet braklrsa o kimse o emnetin zayi olmas hlinde sorumlu deildir mealinde bir
hadis buyurduunu kaydetmitir, bn-i Mcei (El Ahkm) c. 1 s. 175.
1272
nedenle de onu alkoymakla zamin olur.

3- Eer emaneti, emneti ayrlmayacak ekilde kendi malna krtrrsa zamin olur. Sonra mam Eb Hanife'ye
gre emnet sahibinin, malnn aynsna kavumas mmkn deildir. Dier iki mam ise: ayet emaneti,
emneti ayn cinsten bir mala kartrm ise, emnet sahibi, dilerse ona ortak olabilir, demilerdir.) rnein:
Beyaz dirhemleri beyaz dirhemlere, siyahlan siyahlara, buday budaya, arpay da arpaya kartrmas gibi. ki
mam diyorlar ki: Emnet sahibinin grnrde hakknn aynsna kavumas mmkn olmad hlde emaneti
ie blmek suretiyle hkmen buna kavumas mmkndr. Bylece mal, bir bakmdan zayi olmu olup, br
bakmdan zayi olmadndan bunlardan birini tercih etmekte serbesttir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Bu, emnetin, her ynden zayi olmas demektir. nk bu, yle bir eydir ki
onunla birlikte emnet sahibinin, hakkmn aynsna kavumas mmkn deildir. Taksime ise baklmaz. nk
o, ortakln gereklerinden olduundan emnetin gereklerinden olamaz. Yine mam Eb Hanife'ye gre emnet
sahibinin, emneti kendi malna kartran emanetiyi ibra etmesi hlinde emnetle kark mal isteyemez.
nk onun sdece alacakta hakk vardr ki o da ibra ile kalkmtr. Dier iki mama gre ise, ibra ie emneti
tazmin etme muhayyerlii ortadan kalkmakta ve emnetle kark mala ortakl kesinlemektedir. Sirkeyi zeytin
yana, sv olan her eyi de baka cins bir svyla kartrmak, emnet sahibinin, mal tazmin etme hakkn kesin
klar. Bu, ittifakla byledir. nk bu, emnetin, hem grn hem de mhiyet bakmndan yitirilmesi demektir.
Zira kartrlm deiik cins svlarn taksimi imknszdr. Sahih gre gre budayn arpaya kartrlmas da
byledir. nk onlardan her biri, brnn tanelerinden bo deildir. Bu yzden ayrmak ve taksim etmek
imknszdr. Svy kendi cinsiyle kartrmas hlinde ise akladmz nedenle mam Eb Hanife'ye gre
emnet sahibinin tazmin hakk kesinleir.
mam Eb Ysuftan: Kar, iinde mal en ok olan alr ve dierine malnn benzerini zamin olur, dedii
rivayet edilmitir.
mam Muhammed'e gre ise, her halkarda emnet sahibi, emanetiye ortak olur. nk st emme bahsinde
getii zere birbirine kartrlan iki maldan biri, brne galebe etmez. Eritilerek birbirine kartrlan
dirhemler de byledir. nk dirhemler, eritilmekle svya"dnr.
Emanetinin katks olmakszn emnet, kendi malna karrsa sahibine ortak olur. rnein: Para torbalan
yarlarak dirhemlerin birbirine karmas gibi. nk burada emanetinin katks olmadndan zamin olmaz ve
ikisi malda ortak olurlar. Bu, ittifakla byledir. ayet emaneti, emnetin bir ksmn harcayp harcadnn
benzerini geri verdikten sonra geri kalann kendi malna kartrrsa emnetin tmne zamin olur. nk bu
durumda emaneti, bakasnn maln kendi malna kartrdndan emnet, daha nce belirtildii zere zayi
edilmi olur.
Emaneti, emneti ihll ederse, rnein: Emnet at ise biner, elbise ise giyer veya bakasna emnet eder ve daha
sonra onu tekrar kendi himayesine alrsa zaminlik kalkar.
mam afii ise: Zaminlikten kurtulmaz. nk emanetilik ile zaminlik arasnda tezat bulunduundan
emanetinin zamin olmasyla emnet akdi ortadan kalkar. Bu nedenle ancak emneti mlikine vermekle kurtulur,
demitir.
Biz diyoruz ki: Emnet sahibinin rzs, mutlak olduundan hlen devam etmektedir. Emnet akdinin ortadan
kalkmas ise, zdd olan zaminliin sabit olmasndan tr olup onun ortadan kalkmasyla emnet akdi hkmen
geri dner. Tpk bir kimsenin, bir eyi bir ay korumak zere kiralamas ve korumay ayn bir ksmnda
braktktan sonra geri kalann da tekrar korumas gibi. Bylece mal, tekrar mlikin yerine geenin himayesine
verilmi olur.
ayet sahibi, emneti ister ve emaneti de bunu inkr ederse zamin olur. nk emnet sahibi, onu istemekle
emanetiyi koruyuculuktan azlettiinden kendisi, bundan byle emneti yannda saklamakla gasbetmi olur.
Bylece de zamin olur. Bundan sonra itiraf etse bile akit kalktndan zaminlikten kurtulmaz. nk emneti
geri istemek, emnet sahibinin akdi ortadan kaldrmas, onu inkr etmek ise, emanetinin akdi feshetmesi
demektir. Tpk vekilin, vekillii, alc ve satcdan birinin de sat inkr etmeleri gibi. Bylece emnet akdinin
ortadan kalkmas kesinlesin Veya emaneti, emnet sahibinin huzurunda kendi kendini azledebilir. Tpk vekilin
mvekkil huzurunda ayn eyi yapabildii gibi. Akit, ortadan kalknca da ancak yenilemek suretiyle geri
dndnde emnet, mlikin yerine geene verilmi olmaz. Rzsna aykr davranmas ve sonra uymas ise
byle deildir. ayet emaneti, emneti sahibinin bakas yannda inkr ederse mam Eb Ysuf'a gre zamin
olmaz. nk emneti bakalar yannda inkr etmek, onlarn emnetteki kt emellerini kestiinden bir nevi
korumadr. Hem de emaneti, emnet sahibi hazr ve buna istekli olmadka kendini azledemediinden akit
olduu gibi kalr. Emnet sahibinin huzurunda olmas hlinde ise durum byle deildir. mam Zfer ise bu
konuda ayn grte deildir.
mam Eb Hanife'ye gre ykleme ve masraf olsa bile emneti yolculukta beraberinde gtrebilir. Dier iki
mam ise: Ykleme ve masraf olmas hlinde onu beraberinde gtremez, demilerdir.
mam afii ise: Her iki durumda da bunu yapamaz, demitir.
mam Eb Hanife diyor ki: Emnet sahibinin, istei mutlak olup yolun emin olmas hlinde l de koruma
yeridir. Bu nedenledir ki baba ve vsi, ocuun maunda bu tasarrufta bulunabilirler.
ki mam diyorlar ki: Ykleme ve masraf gerektiren emnetin sahibine, geri almada masraf lzm gelir. Oysa asl
olan onun, buna raz olmaddr. Bu nedenle emnet, ykleme ve masraf gerektirmemekle kaytlanr. mam-
afii ise, korumay, teaml olan korumayla kaytlamtr. Bu da emneti ehirlerde korumaktr. Bylece bu, cretle bir maln korunmasn istemek gibi olur.
Biz diyoruz ki: Emneti geri alma masraf, sahibine yine kendi isteinin gerei olarak lzm geldiinden dikkate
alnmaz. det olan ise, emneti korumann deil, emanetilerin ehirde olmalardr. lde olan kimse ise, maln
orda korur. cretle bir maln korunmasn istemek ise byle deildir. nk bu, bir dei-toku akdi olduundan
maln, akit yerinde teslimini gerektirir.
Emnet sahibi, emneti beraberinde gtrmemesini syledii hlde onu beraberinde gtrrse zamin olur.
nk bu kaytlamann br gayesi vardr. Zira emnet, ehirde daha iyi korunduundan bu kaytlama sahihtir. ki
kii, bir kimseye bir emnet brakr ve onlardan biri, gelip emnetteki payn isterse mam Eb Hanife'ye gre
br de hazr olmadka kendisine verilmez. Dier iki mam ise: Emaneti, kendisine payn verir, demilerdir.
Camius-Sair'de: kii, bir kimseye bir ey emnet ederek bunlardan ikisi, bir yere giderlerse mam Eb
Hanife'ye gre, bunlar gelmedike ncs, emnetteki payn alamaz. Dier iki mam ise; alabilir,
demilerdir denilmitir. Bu gr ayrl, llen ve tartlan mallara mahsustur ki, Kudri'de sylenenden
maksat da budur. ki mam diyorlar ki, bu kimse, kendi payn istediinden emaneti, ona bunu vermeye mecbur
klnr. Tpk ortak alacakta olduu gibi. nk emnet orta, emanetiye teslim ettii ve kendi payna den
yary istediinden bunu alabilmektedir. Dolaysyla emaneti, bunu vermeye zorlanr.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Bu kimse, hazr olmayamn payn istemi olmaktadr. nk emnetteki hakk,
ayrlmam pay olduu hlde o, ayrlm pay istemektedir. Ayrlan muayyen pay ise, ikisinin hakkn da iine
almaktadr. Bu kimsenin hakk ise, ancak taksimle ayrlr.
Emanetinin ise, taksim yetkisi olmadndan onun pay demesi, ittifakla taksim olmaz. Ortak alacak ise byle
deildir. nk borlar, benzerleriyle dendiinden ortak alacakl, kendi hakknn teslim edilmesini isteyebilir.
ki hnamn ileri srd gibi emnet ortann, kendi paym alabilmesi, emanetinin bunu vermeye zorlanmasn
gerektirmez. Tpk bakasna bin dirhem borcu olan kimsenin, birisine bin dirhem emnet brakmas hlinde
alacaklnn, frsat bulduunda bunu alabilmesine ramen emanetinin, onu verememesi gibi.
Eer bir kimse, taksim edilebilen bir eyi iki kiiye emnet brakrsa onlardan biri, emneti brne teslim
edemez. Ancak emneti ikiye blerek her biri, yansn koruyabilir. ayet blnemeyen bir ey ise, ikisinden biri,
tekinin rzasyla onu koruyabilir. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. O'na gre, biri, brne mal teslim eden iki
rehin alcs ile satn alma vekilinin durumu da ayndr. Dier iki mam ise: Her iki durumda da ikisinden biri,
brnn rzasyla emneti koruyabilir, demilerdir.
ki mam diyorlar ki: Emnet sahibi, her iki emanetinin de himayesine raz olduundan ikisinden biri, emneti
brne verebilir ve zamin olmaz.
Tpk taksim edilemeyen emnette olduu gibi. mam Eb Hanife ise diyor ki: Emnet sahibi, emanetilerden
birinin, emnetin tmn korumasna deil, ikisinin birlikte onu korumalarna raz olmutur. nk bir i,
blnebilen bir eye izafe edildiinde onun tmn deil, bir ksmn iine alr. Bylece emnetin tmyle
brne teslimi, emnet sahibinin rzs dnda olduundan teslim eden emaneti zamin olur. Teslim alan ise,
zamin olmaz. nk O'na gre, emaneti emanetisi zamin olmaz. Blnemeyen emnet ise, byle deildir.
nk emnet sahibi, gece-gndz bir araya gelemeyen ve anlamalar mmkn olan iki emanetiye mal
emnet verirken bunun, tamamnn bz durumlarda birine verilmesine raz olmutur.
Emnet sahibi, emanetiye: Emneti eine teslim etme, der ve emaneti de, onu eine teslim ederse zamin olmaz.
Camiu-Sair'de: Emnet sahibi, emanetinin, emneti aile fertlerinden birine vermemesini syler ve o da, bunu,
vermek zorunda olduu birisine verirse zamin olmaz, denilmitir.
rnein: Hayvan olan emneti, hizmetiye, kadnlarn koruduu bir ey olan emneti de eine vermemesini
istemesi gibi. Kudri'de demek istenen de budur. nk bir gayesi olsa bile bu arta gre ii yrtmek
imknszdr. Bylece art, hkmsz olur.
Teslim etmek zorunda olmad hlde teslim ederse zamin olur.) nk aile fertlerinin bzsna mal emnet
edilemediinden bu art bir hkm ifde eder. Nitekim arta bal kalarak da i; yrtlebildiinden bu, geerli
olur.
Eer emnet sahibi: Evin u odasnda koru, dedii hlde emaneti onu evin baka bir odasnda korursa zamin
olmaz. nk ayn evdeki iki oda, korumada farksz olduundan emnet sahibinin bu art hkmszdr. Yok
eer onu baka bir evde korumusa zamin olur. nk evler, korumada farkl olduundan art, hkm ifde eder
ve kaytlama sahih olur. ayet ayn evin iki odas arasnda ak fark bulunursa, yle ki i Odalarn bulunduu ev,
byk olup emnetin konmamasn istedii oda, aka gvensiz ise, art sahihtir.
Bir kimse, bakasna mal emnet eder ve emaneti de onu bakasna emnet edip mal zayi olursa bu kimse, mal
ikinciden deil, birinciden tazmin eder. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: stediinden
tazmin eder, ancak ikinciden tazmin etmesi hlinde o da bunu birinciden ister.
Her iki mam diyorlar ki: kinci emaneti, mal, zamin olan bir elden alm olur. Bu nedenle de gasp
emanetisinde olduu gibi, kendisi de zamin olur. Zira emnet sahibi, emanetinin, mal bakas emnet
etmesine raz olmadndan birinci, emneti vermekle, ikinci de onu almakla hakszlk yapmlardr. Bu yzden
herhangi birisinden almakta serbesttir. Ancak emnetin birinciden tazmin edilmesi hlinde o, bunu ikinciden
isteyemez. nk o, kendi zaminlii karlnda emneti ikinciye verdiinden bunu kendi malndan vermi
saylr. kinciden tazmin edilmedi hlinde ise o, bunu birinciden ister. nk o, birinciye i grdnden
urad zarar kendisinden taleb eder.
mam Eb Hanife ise diyor ki: kinci emaneti, mal emin bir elden teslim almtr. nk birinci emaneti
ikinciden ayrlmadka emneti kendisine vermekle zamin olmaz. nk onun grne de uyulduundan
emneti ihll etmi olmazlar. Ancak ikinciden ayrlmakla birinci emaneti, stlendii korumay braktndan
zamin olur. kinci ise, eski durumuna devam edip yeni bir ey yapmadndan zamin olmaz. Tpk rzgnn,
kucana bakasnn elbisesini savurmas gibi.
Bir kimsenin elindeki bin dirhemi iki kiiden her biri, iddia ederek bunun kendine it olup elinde bulundurana
emnet ettiini syler ve bu kimse, davaclara yemin etmekten kaarsa dirhemler, yanyanya davaclara verilecei
gibi aynca dvl kendilerine bin dirhem borlu kalr.
yle ki: Davaclardan herbirinin davas doru olabileceinden sahihtir. Bylece bu konudaki hads gereince
davaclar, davalnn yemin etmesini hakkederler. Haklar ayn olduundan dvl, ikisine ayr ayn yemin eder. Her
iki dava, birletirilemeyeceinden ve biri, brnden ncelikli olmadndan Hkim, herhangi birinden balayabilir. Bu konuda ekimeleri hlinde ise, gnllerini almak ve kayrma aibesini nlemek iin aralarnda
kura eker. Sonra dvl, birine yemin edince brne de eder. Bylece yemin ederse delil olmadndan
davaclara bir ey verilmez. kincisine yemin etmezse bu, delil olduundan ona karar verilir. Birinci iin yemin
etmekten kasa bile ikinciye yemin edebilir. Birinciye yemin etmemekle yemin etmekten katna karar
verilmez.
krarda bulunmas hlinde ise buna karar verilir. nk ikrar, kendi bana hkm ifde eden bir delil
olduundan ona gre karar verilir. Yeminden kamak ise ancak mahkeme kararyla delil olur. Bu nedenle
Hkim, davh, ikinci davacya yemin edinceye dek karan erteler. Bylece karar gerekesi aa kavumu olur.
Eer ikinciye de yemin etmekten kanrsa Kudri'de zikredildii zere dirhemlerin, davaclar arasnda
yaryarya blnmesine karar verilir. nk tpk ikisinin de delil getirmeleri durumunda olduu gibi delilde ikisi
eittir. Ayrca dvl, davaclara bin dirhem borlu kalr. nk o, ya balamasiyla veya ikranyla ikisine dehak salamtr. Bu ise, onun aleyhindeki bir delildir. Elindeki bin dirhemi davaclara vermekle de onlardan her
birine, brnn hakknn yansn demi olduundan kalan borlu olur.
Dvlnn, birinciye yemin etmekten kanmasyla Hkimin buna karar vermesi hlinde, mam Ali el-Bezdevi,
Camius-sair'de: Daval, ikinci davacya da yemin eder. Bundan kamas hlinde ise maln iki davac arasnda
blnmesine karar verilir. nk birinciye karar vermek, ikincinin hakkn iptal etmez. nk Hkim, birinciyi
ya kendi insiytifi ile veya kura ile ne almtr. Bunlar ise, ikincinin hakkn iptal etmezler, demitir.
Hassaf ise: Hkimin, birinci davac iin verdii karar geerlidir. Geerli olmasnn sebebi, bu istikmette ictihad
bulunmasdr. nk bz limler; Hkim, birinciye karar verir. kinci iin, yemin etmesini beklemez. nk
birinciye yemin etmekten kamas, ikran gsterir, demilerdir.
Sonra, ikinci iin: u at, benim deildir, diye dvlya yemin ettirilmez. nk at, birinci davacnn olduktan
sonra davalnn, ikinci iin yeminden kamas hkm ifde etmez. Ancak Hkimin dvlya: Billahi u adam, ne
u at, ne u kadar olan deerini ve ne de daha azn benden alacakl deildir, eklindeki yemini ettirip
ettirmeyecei konusunda Hassaf: mam Muhammed'e gre ettirebilmesi gerekir. nk O'na gre emneti ikrar
eden emaneti. Hkim kararyla onu davacya dediinde zamin olur.
mam Eb Ysuf'a gre ise byle deildir. Bu husus, ayn meselenin bir kk olup biraz uzunca aklanmtr.
Allah (Azze ve Celle), doruyu en iyi bilendir. 1274
ARYE (RET) BAHS
Ariye caizdir. nk o, bir nevi yardmdr. Nitekim Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Safvan'
dan bz zrhlar ariye almtr. 1275 Ariye: Bir kimseyi karlksz olarak bir maidan faydalanmaktr.
Kerhi: Ariye, bakasnn malndan faydalanmay mubah klmaktr, diyordu. nk ariye, mubah klma lafzyla
gerekleir. Ayn zamanda ariyede sre tyini art deildir. Sre belirsizliiyle birlikte maln menfaatlerini
bakasna temlik etmek ise. sahih deildir. Bu yzden mal sahibi, ariye alann tasarrufuna engel olabildii gibi
bu kimse, ariyeyi bakasna kiraya da veremez.
Biz diyoruz ki Ariye, temlik ifde eder. Zira ariye lfz, ariy-yeden tremitir.
Ariyye ise, verilen mal demektir. Bu nedenledir ki, ariye akdi temlik lafzyla kurulur. Ayn zamanda menfaatler,
tpk mallar gibi mlk edinilmeye elverilidir.
Temlik ise, karlkl ve karlksz olmak zere iki eittir. Sonra mallarda her iki eit de bulunduundan
menfaatlerde de bulunur. Mallar ve menfatleri ayn hkmde birletiren husus, ihtiyacn giderilmesidir. Mubah
1274
Eb Davd ile Nesat bu hadisi meyye b. Saffan'dan u ifade ile nakletmelerdir:
Peygamber efendimiz (s.a.v.) Huneyn savanda.Saffan'dan bir ka zrh emnet olarak istedi. Saftan:
Ya Muhammed, Sen benden zorla m istiyorsun? dedi. Peygamber efendimiz (a.s.) :
Hayr, ireti olarak ve zayi olduu takdirde deerini vermek kayd bir istiyorum, buyurdu.
Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 145; el Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 47; Beyhaki (Ariye bahsi) c. 6 s. 88.
1275
klmak lfz ise, mecazen temlik mnsnda kullanlmtr. Tpk temlik mnsnda olan icrenin de mubah klma
lafzyla yaplmas gibi.
Ayn zamanda burdaki belirsizlik, balayc olmadndan anlamazla yol amaz ve dolaysyla onda beis
yoktur. Hem de mlkiyet, burada faydalanma olan teslim alma ile sabit olur. Byle olunca da belirsizlik kalmaz.
Ariyeyi alana kullandrmamak ise, onun maldan faydalanmasna mni olmaktr. Bylece ariye alann
mlkiyetindeki menfaatler meydana gelmez. Ariyeyi kiraya verememesi ise, Allah (Azze ve Celle)'n izniyle
aklayacamz zere, sahibinin fazla madur olmasn nlemek iindir.
Ariye, onu verenin: unu sana ireti verdim veya u topra sana yedirdim. nk birincisi aka, ikincisi de
mecazen iretili ifade eder. Vey hibe kasd olmakszn: u elbiseyi sana verdim veya: Seni u hayvana
bindirdim, demesiyle gerekleir. nk son iki ifde, mal temlik etmede kullanldndan bunlan syleyen,
hibe kasdetmiyorsa mecazen, menfaatleri temlik etmeye hamledilirler. Veya: u deveyi hizmetine verdim. nk
bu, deveyi kullanmasna izin vermektir. Veya: Evim, oturacan yerdir. nk bu, evimin oturma hakk senindir,
demektir. Veya: Hayatm boyunca evim, senin iin oturma yeridir. nk ev sahibi, hayat boyunca evinin
oturma hakkm kar tarafa it klm olur, Ayn zamanda ev sahibi; Senin iin, szn: Oturma yeridir, szyle
aklamtr. nk bu szn, menfaatleri temlik mnsna ihtimli bulunduundan ifde, son ksmyla bu
mnya hamledilmitir.
Ariye sahibi, istedii anda onu geri isteyebilir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
reti alnan st hayvan ile ireti alnan her ey geri verilir 1276 buyurmutur. Hem de menfaatler, meydana
gelilerine gre para para elde edilmektedir. Bu nedenle henz var olmayan bir eyi temlikte teslim alma
gereklemediinden onu geri almak sahihtir.
Ariye, bir emnet olup alann hatas olmakszn zayi olursa tazmin edilmez.
mam- afi ise: Tazmin edilir. nk onu alan, hakk olmakszn bakasnn maln kendi iin teslim alm
olduundan zamin olur. Sahibinin izni ise, sdece faydalanmayla ilgili olup bunun dnda sz konusu deildir.
Bu nedenledir ki geri verilmesi gerekir. Ayn zamanda o, satn alma pazarhyla teslim alnan mal gibi olur,
demitir.
Biz diyoruz ki ariyede kullanlan ifde, zaminlii gerektirmez. nk ariye karlksz olarak menfaatleri ya
temlik etmek veya mubah klmak demektir. Ayn zamanda ariye. haksz olarak teslim alnmamtr. nk onu
teslim alana bu konuda izin verilmitir. Bu izin, faydalanmasi iin verilmi olsa bile o, zten mal sdece faydalanmak iin teslim aldndan bu, hakszlk olmaz. Geri verilmesi ise, kendisinden onu ireti alann
faydalanm olmas nedeniyle gerekir. Tpk ireti alman hayvann beslenmesinin alana it olmas gibi. Yoksa
bu, teslim almay bozmak iin deildir. Satn alma pazarlyla teslim alnan mal ise. akit nedeniyle tazmin
edilir. nk ilgili yerde renildii zere akde balamak da akit hkmndedir.
Ariyeyi alan, onu kiraya veremez. ayet onu kiraya verir ve ariye telef olursa tazmin edilir. nk ariye vermek,
kiraya vermekten daha aadr. Daha aa olan. bir ey ise, daha stn olan bir eyi ihtiva edemez. Hem de
bunu sahih klmamz hlinde o, ancak kesin akit olarak sahih olur. nk akit, ariye alann onu kiraya
vermesiyle gerekleir. Kira akdinin kesin olmas ise, kira sresi bitinceye dek ariyeyi geri istemeyi imknsz
kldndan shibinin, fazla zarar grmesine neden olur. Bu sebeple bu tr icrenin btl olduuna hkmettik.
creyle teslim etmekle de zamin olur. nk ariye olmaktan kmakla mal, gasbedilmi olur. Ariye sahibi
isterse onu kiracdan tazmin eder nk kirac, mal, sahibinden izinsiz olarak kendi iin teslim almtr. Sonra
eer mal sahibi, ariyeyi, alandan tazmin ederse o, bunu kiracdan steyemez. nk o, zaminligi karlnda
kendi malm kiraya vermi saylr. Ariyenin kiracdan tazmin edilmesi hlinde ise o, bunu kiraya verenden ister.
Kirac, maln ariye olduunu bilmemise durum byledir. nk bylece aldanmadan doan zarar nlenmi
olur. ayet bunu bilerek yapmsa byle deildir.
Ariye, kullanana gre deimiyorsa alan, onu bakasna ariye verebilir. mam- afi ise: O, bunu yapamaz,
demitir. nk daha nce akladmz zere ariye, bir maln menfaatlerini bakasna mubah klmak
olduundan kendisine bu menfaatler mubah klnan kimse, onlan bakasna mubah klamaz. nk menfaatler,
gerekte var olmadklarndan mlk edinilemezler. crede onlan varsaymamz ise zarurete bindendir. Burada ise,
mubah klma yoluyla zaruret nlenmitir, demitir.
Biz diyoruz ki; Zikrettiimiz zere ariye, menfaatleri bakasna temlik demek olduundan onu alan, bakasna
ariye verebilir. Tpk kullanma hakk kendisine vasiyet edilen kimse gibi. Menfaatler ise, icrede olduu gibi
burada da ihtiyac gidermek iin mlk edinilebilir klnmlardr. Bunun, kullanana gre deien mallarda caiz
olmamas ise, ariye sahibinin fazla zarara girmesini nlemek iindir. nk o, bakasnn deil, sdece mal
1276
Bu hads Eb Humame, Abdullah bn-i mer. Abdullah bn-i Abbas ve Enes b. Mlik (R.A.) tarafndan rivayet olunmutur. Eb
mame'nin rivayetini .Eb Dvd u ekilde kaydetmitir:
Peygamber efendimizden (s.a.v.) Cenb- Allah (c.c.) her hah sahibinin hakkn vermitir. Bunun iin hi bir vrise vasiyet yaplamaz...
treti olarak alnan ey geri verilir. reti olarak alnan st hayvan da sahibine eri verilir diye buyurduunu iittim. Eb Dvd (Almsatmlar) c. 2 s. 146; Tirmizi (Alm-satmlar) c. 1 s. 164; Beyhaki'nin bu konuda kaydettii bir hads de u ekildedir: Bir takm kimseler,
ellerinde mriklerden ibreti olarak aldklar br takm emnetler bulunduu halde mslman oldular. Ve: Mslman olduumuz iin,
mriklerden aldmz bu emnetleri mrik olan sahiplerine geri Termeyiz dediler. Peygamber efndimiz (s.a.v.) bunu duyunca:
Mslman olmanz sizin olmayan birseyi size hell klmaz. reti olarak alnan ey sahibine geri verilir buyurdu. Bunun zerine onlar da
ellerindeki emnetleri sahiplerine geri verdiler. Beyhaki, c. 6 s. 88.
ariye alann kullanmasna raz olmutur. Ben diyorum ki: ariye akdi. mutlak olarak vki olmusa durum byledir.
Zira bunun drt ekli vardr.
Birincisi, zaman ve faydalanma bakmndan mutlak olandr ki bunda ariyeyi alan, mutlaklk gerei ondan
istedii ekilde ve istedii zaman faydalanabilir.
kincisi, zaman ve faydalanma bakmndan kaytl olandr ki bunda kaytlhk gerei, ariyeyi alan, onu belirtilen
ekil ve zaman dnda kullanamaz. Ancak onu, benzer veya daha iyi bir ite kullanabilir. Ykleme, lyle
yaplyorsa buday, budayn benzeri, arpa ise, ondan iyidir.
ncs, zaman bakmndan kaytl, faydalanma bakmndan ise mutlak olandr.
Drdncs, bunun tersine olandr. Bu iki durumda Ariyy alan. belirtilenin dna kamaz. yle ki: Bir
kimse, bir ey belirtmeksizin bir binek hayvan ireti alrsa onu kendisi, ykleyebilecei gibi ayn maksatla
bakasna da ireti verebilir. nk ykleme farkl olmaz. Ayn zamanda kendisi binebildii gibi, binmeler farkl
da olsa bakasn da bindirebilir. nk hayvandan nasl faydalanlaca belirtilmediinden onu alan, bunu
belirtebilir Nitekim kendi binmesi hlinde bakasn bindiremez. nk bu durumda onun binmesi
kesinlemitir. Bakasn bindirmesi hlinde de, kendisi binemez. Binerse zamin olur. nk bu durumda da
bakasn bindirmek kesinlemitir.
Ariye para veya llen, tartlan ya da saylan bir mal olduu zaman dn hkmndedir. nk ariye vermek,
menfaatleri bakasna temlik etmektir. Ad geen mallardan ise ancak onlan tketerek faydalanlabildiinden bu,
zorunlu olarak maln kendisinin temlikini gerektirir. Bu ise, mal ya hibe etmek veya dn vermekle
gerekleir. Bu arada bu ikisinden ariyeye en yakn olan dn sabit olur. Veya ariye, maldan faydalanmay ve
maln kendisini geri vermeyi gerektirdiinden benzerinin geri verilmesi, asl yerinde kabul edilmitir.
Demilerdir ki: Ariye mutlak olarak alnmsa durum byledir. Ariyenin ne maksatla kullanlaca belirtilmise,
rnein : Bir kimse, dirhemleri teraziyi dzeltmek veya dkkn onlarla sslemek iin almsa bu, dn olmaz
ve alan, onlardan ancak belirtilen ekilde faydalanr. Bylece bu, bir kimsenin, ss iin bz kaplar veya kuanmak iin ilemeli bir kl ariye almas gibi olur.
Bir kimsenin, inde bina yapmak veya aa dikmek zere bir yeri ariye almas caizdir. Bu durumda yer sahibi,
onu geri isteyerek ariyeyi alana binay ve aalan sktrebilir. Geri isteyebilmesinin sebebini daha nce
akladk. Bu tr ariyenin caiz olmasnn sebebi ise, bina ve aalann kirayla olduu gibi ariye olarak da elde
edilebilen belirli menfaatler olmalandr. Yer sahibinin bunu istemesi sahih olunca da ariyeyi alan, onu verenin
topran igal etmi olacandan boaltmakla ykml klnr. Sonra, ariyeyi veren, zaman belirtmemise zamin
olmaz nk ariyeyi veren, onu alandan belli bir vakit iin sz almadndan mutlak akde dayanm ve
dolaysyla ariyeyi alanca aldatlmam, belki kendi kendini aldatmtr. ayet ariyeyi veren, ariye iin sre
koymusa akladmz nedenle onu sre bitiminden nce istemesi sahihtir. Ancak bu, verilen szde durmamaya
yol at iin mekruhtur.
Bu durumda, ariyeyi veren, binada ve aalarda kmeyle meydana gelen noksanl der. nk verdii szde
durmakla ariye alan aldatmtr. Oysa aslolan verilen szn yerine getirilmesidir. Ariyeyi alan, zarardan
kurtulmak iin meydana gelen noksan ariye sahibinden ister. Kudri, Muhtasar'da byle demitir. El-Hkim eehd ise: Yer sahibi, bina ile aalarn bedelini ariye alana der ve bunlar, kendisinin olur. Ancak ariye alan,
isterse, binay ve aalan yerinden kaldrr ve bedellerini yer sahibinden tazmin etmeyebilir. nk bunlar, onun
mlkdr. Demilerdir ki: Skme, yere zarar veriyorsa sahibi muhayyerdir. nk o, asln, ariye alan ise, rnn
sahibidir, ncelik ise, asln sahibine tannr.
ayet bu kimse, ekmek zere topra dn almsa sre konulsun veya konulmasn, ekini kaldrmcaya dek
toprak, elinden alnmaz. nk ekinin belli bir bitim tarihi olduu gibi ayn zamanda topran bu tarihe kadar
elinde braklmasyla ikisinin de hakkna uyulmu olur. Aa dikimi ise, byle deildir. nk onun belli bir
sonu olmadndan toprak sahibini zarara sokmamak iin sklr.
Ariyeyi geri ver nenin creti, onu alana aittir. nk o, ariyeyi kendi ahs menfaati iin aldndan onu geri
vermek zorundadr. cret ise, geri verme masraf olduundan ona aittir. Kiralanan mal geri vermenin creti ise,
onu kiralatana aittir. nk kiracnn yapmak zorunda i, mal geri vermek deil, alnmaya hazr klmaktr.
nk kiracnm, mal teslim almasndan doan menfaat, gerek itibariyle kiraiatana verildiinden onu geri
vermenin masraf kendisine ait olmaz. Gasbedilen mal geri verme creti se, gasbedene aittir. nk
gasbednin, yapmak zorunda olduu i, zarara girmesini nlemek iin mal sahibine geri vermesidir. Bylece
geri verme masraf ona ait olur.
Bir kimse, ariye ald hayvan malikinin ahrna geri gtrdkten sonra hayvan telef olursa tazmin edilmez. Bu,
istihsnen byledir. Kysa gre ise tazmin edilir. nk o, hayvan mlikine geri vermemi, onu zayi etmitir.
stihsna gre bu kimse, normal teslimde bulunmutur. nk det olan, ariyelerin, maliklerinin evlerine geri
gtrlmesidir. Tpk ev letleri gibi. Nitekim mlike de geri verse mlik, onu baland yere gtrecektir.
Bir kimse, gasbettii veya emnet ald mal sahibinin evine gtrr, fakat ona teslim etmezse zmin olur.
nk gasbedene lzm gelen ey, yaptn feshetmektir. Bu ise, maln bakasna deil, ancak mlikine geri
verilmesiyle gerekleir. Emnet sahibi ise, onun ne eve ne de aile fertlerinden birine braklmasna raz olmaz.
nk buna raz olsayd onu emanetiye brakmazd. Ariyelerde ise rf geerlidir. Nitekim ariye, kymetli tatan
bir gerdanlk ise, onu ancak verene iade eder. nk bunda sylediimiz rf yoktur.
Bir kimse, ariye ald hayvan iisiyle geri gnderirse zmin olmaz. iden maksat, yllk veya aylk iidir.
nk ariye, bir emnet olduundan alan, onu tpk emnet gibi, uhdesindeki fertlerden birinin eliyle
koruyabilir. Gnlk ii ise byle deildir. nk o, iverenin uhdesinde deildir.
Hayvan, sahibinin iisiyle gndermesi de byledir. nk sahibi buna razdr. Nitekim hayvann, sahibine
verilmesi hlinde de o, bunu iisine teslim eder. Kimisi: Bu, hayvanlara bakan iiye mahsustur, derken kimisi
de : Hem onun iin hem de onun dndaki iiler iin durum byledir, demitir ki, en sahih olan da budur nk
hayvan sahibi, devaml olmasa bile zaman zaman hayvan ona da teslim etmektedir. (Yabanc biriyle gnderirse
zmin olur.l Bu gsteriyor ki, ariyeyi alan, onu bilerek bakasna emnet vermeye yetkili deildir. Nitekim bz
fkhlar, bu grtedirler. Bzlar ise : Verebilir. nk emnet, ariyeden daha aadr, demiler ve buradaki
meseleyi: Sre bittii iin ariye de sona ermitir, diye yorumlamlardr.
Bir kimse, ekilmek zere bakasna ekilmemi bir toprak verirse mam Eb Hanife'ye gre, topra alan,
sahibine hitaben: Sen topra bana yedirdin, diye yazar Dier iki imam ise: Bana ariye olarak verdin, diye yazar,
demilerdir. nk bu ariye, dn iin konulmutur.
Ariye iin konulan tbiri yazmak ise evldr. Tpk evi ariye vermede olduu gibi. mam Eb Hanife diyor ki:
Yedirme lfz, ekmeye mahsus olduundan maksad daha ak gsterir. Ariye verme tbiri ise, hem ekmeyi hem
de bina yapmak gibi baka eyleri de iine aldndan yedirme lfzn yazmak evldr. Ev ise, byle deildir.
nk o, sdece oturmak iin ariye verilir. Allah (Azze ve Celle), doruyu en iyi bilendir.1277
HBE BAHS
Hibe, meru bir akittir. nk Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Hediyelein, birbirinizi seversiniz 1278 buyurmutur. Nitekim icm' da bunun zerinedir. Hibe akdi, icab, kabul
ve hibe edilen eyi teslim almakla gerekleir. cb ve kabuln art olmas, hibenin bir akit olmasndan trdr.
Zira akit, ancak icb ve kabule yaplr. Teslim almak ise, mlkiyetin sabit olmas iin gereklidir.
mam Mlik ise, sat akdini dikkate alarak: Teslim alnmadan nce de hibede mlkiyet gerekleir, demitir.
Sadakada da ayn ihtilf mevcuttur.
Biz diyoruz ki: Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Hibe, ancak teslim alnmak suretiyle caizdir 1279 buyurmutur. Yni teslim alnmad takdirde mlkiyet sabit
olmaz. nk teslim alnmasa bile cizlik sabittir. Hem de hibe, bir teberru akdidir. Mal, teslim alnmadan nce
onu alana mlkiyet sabit klmak ise, teberru edeni henz yapmad bal klmaya yol atndan hibe sahih
deildir. Vasiyet ise, byle deildir. nk vasiyette, mlkiyetin sabit olma zaman, lm sonrasdr. Ayn
zamanda ykmllk ehliyeti olmayan l iin ballk diye bir ey yoktur. Vris ise, hakk, vasiyetten sonra
geldiinden l acuna vasiyet edileni teslim etmeye yetkili deildir. Kendisine hibe edilen, hibe eden, al,
demeden hibeyi mecliste teslim alrsa bu, istihsnen caizdir. Birbirlerinden ayrldktan sonra teslim alrsa caiz
deildir. Ancak hibe eden, teslim almasna izin verirse caizdir. Kys ise, her iki durumda da caiz olmad
eklindedir. Bu, ayn zamanda mam- afi'nin de grdr. nk hibe edilen mal, teslimden nce mlikinin
mlkiyetinde kaldndan onu teslim almak, hibe edenin malnda tasarruf etmek olur. Bu nedenle ondan izinsiz
teslim almak, sahih deildir.
Biz diyoruz ki: Hibe konusundaki teslim alma, sattaki kabul hkmndedir. nk hibenin salad mlkiyet,
mal teslim almaya dayanr. Nitekim hibeden makat da, kendisine hibe edilenin mlkiyet hakkn ortaya koymak
olduundan hibe edenin: Hibe ettim, demesi, mal teslim almaya msade etmesi demektir. Mln, ayrldktan
sonra teslim alnmas ise, byle deildir. nk hibe edenin, msadesine hkmetmemizin sebebi, onu sattaki
kabul gibi saymaktr. Kabul ise, meclisle kaytl olduundan onun hkmnde olan, hibe edenin msadesi de
byledir. Ancak, hibe eden, kendisine hibe edileni, hibeyi mecliste teslim almaktan alkoyarsa hibe sahih
deildir. nk hibe edenin dolayl msadesi, ak alkoymas karsnda geersiz olur.
Hibe akdi, hibe edenin: Hibe ettim, veya: Baladm, veya: Verdim, demesiyle gerekleir. nk birincisi,
aka hibeyi ifde etmekte, ikincisi de bu mnda kullanlmaktadr. nk Peygamberimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem): Btn ocuklarna byle bata bulundun mu? 1280 buyurmutur. ncs de yledir. nk :
1277
Eb Hreyre. Abdullah bin Amr, Abdullah bn-i mer ve Hz. Aie'-nin rivayet ettikleri bu hads ayrca mursel olarak da rivayet
olunmutur. Eb Hureyrefnin rivayetini Buhari (el Mfred fil edep) adl kitabnda, Abdullah ibn-i Amrtn rivayetini Hkim lum-l Hadis
adl kitabnda, Abdullah ibn-i mer'in rivayetini bn-l Kasm el sbehani Et-terip ve'el terhip adl kitabnda, Hz. ie'nin rivayetini de
Tabarani Mu'cem'el Vasat adl kitabnda kaydetmilerdir. Hadisi mursel olarak da mam Mlik Muvata' adl kitabnda rivayet etmitir.
Nssburraye c. 4 s. 121.
1279
Bu ifde ile gariptir. Abdrrezzak bu hadisi Musannefinin vasiyetler bahsi sonlarnda Hibe teslim alnmadka geerli olamaz. Sadaka
ise teslim alnmadan da geerli olur eklinde kaydetmitir. Nasburraye c. 4 s. 121.
1280
Eyimeistte'nin Nu'man b. Bair'den rivayet ettikleri bu hadisin tamam yledir :
Babam Peygamber efendimize (s.a.v.) gelerek:
Benim bir klem vard. u oluma baladm, dedi. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
Btn ocuklarna byle balarda bulundun mu? diye sordu. Babam :
Hayr, dedi. Peygamber efendimiz (s.a.v.) :
Btn ocuklarnn ayn ekilde sana kar iyi davranmalarn ister misin? diye buyurdu. Babam :
1278
Allah, sana versin ile: Allah sana hibe etsin, ayn mnda kullanlr.
Ayn ekilde hibe akdi, hibe edenin: u yiyecei sana yedirdim, veya: u elbiseyi sana ait kldm, veya: Hayatn
boyunca unu sana verdim, demesi ile yklemeyle hibeyi kasdederek: Seni u hayvana bindirdim, demesiyle de
gerekleir.
nk birincisi, yiyilen bir eye izafe edildiinde o yiyecein kendisini temlik etmeyi ifde eder. Sana u topra
yedirdim, demesi hlinde ise bu, ariye olur. nk topran kendisi yiyilemediinden bundan rnnn yenmesi
amalanr. kincisi ise, Lm temlik iin olmas nedeniyle hibe ifde eder. ncs de hibe ifde eder nk,
Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Bir kimse, mr boyu olmak zere bakasna bir ey verirse o ey, -salnda- kendisinin, lmnden sonra da
vrislerinindir. 1281 buyurmutur. Ayn ekilde . Bu evi, hayatn boyunca sana ait kldm, demesi de,
akladmz nedenle byledir. Drdncs ise, hakiki mns bakmndan bir kimseyi bindirmek demek
olduundan ariye olmakla beraber hibeye de ihtimali vardr rnein : Emir, falancay ata bindirdi, denildii
zaman maksat temlik olduundan bu gaye ile sylendiinde hibeye hamlolunur.
Eer: Bu elbiseyi sana giydirdim, derse bu, hibe olur. nk bundan maksat, temliktir. Nitekim Cenb- Hak
(Azze ve Celle): Veya giydirilmeleri 1282 buyurmutur. Hem de Emir falancay giydirdi, denildiinde
gaye: Emir, elbiseyi ona temlik etti, demektir.
ayet; Evim, oturma hibesiyle sana aittir, veya: hibe yoluyla senin oturma yerindir, derse bu. ariye olur. nk
ariye, kesin olarak menfat temlik etmeyi ifde ederken hibenin hem buna hem de mal temlik etmeye ihtimli
bulunduundan ihtimali mn, kesine hamledilir. Ayn nedenle; Hayatn boyunca oturma yerindir, veya: Ba
olarak oturma yerindir, veya: Sadaka olarak oturma yerindir, veya: Ariye olarak sadakadr, veya: Hibe olarak
ariyedir, demesi hlinde de bunlar, ariye olur. Eer: Evimi hibe olarak sana ait kldm, iinde oturursun, derse bu,
hibe olur. nk: inde oturursun, sz, kendinden nceki szn aklamas deil, meram anlatmak iin
yaplan gr beyndr. Oturma hibesi sz ise, byle deildir. nk o, br szn aklamasdr.
Taksim edilebilen mal, ancak teslim alnmak ve taksim edilmek suretiyle hibe edilebilir. Taksim edilemeyen
mal ise, taksimsiz hibe etmek caizdir. mam- afii ise: Her iki durumda da caizdir. nk bu, temlik akdi
olduundan tpk satn btn eitlerinde olduu gibi, hem mterek hem de taksim edilmi mallarda sahihtir,
demitir.
yle ki: Mterek malda da hibenin mlkiyet hkm, gerekleebildiinden o, hibeye konu olabilmektedir.
Mterek olmas ise, hibenin teberru oluunu iptal etmez. Tpk bor ve vasiyette olduu gibi.
Biz diyoruz ki: Hadiste hibenin teslim alnmas, ngrldnden bunun eksiksiz olmas gerekir. Mterek mal
ise, ancak ortan payyla birlikte teslim edilebilir ki bu pay, hibe edilmemitir. Hem de bu hibenin caiz
klnmas, hibe edene, stlenmedii taksim klfetinin yklenmesine neden olur. Bu yzden, hibe edene teslim
lzm gelmemesi iin teslim alnmadan nce hibenin cizlii mmkn deildir. Taksim edilemeyen mal ise byle
deildir. nk onda yalnzca eksik teslim alma mmkn olduundan onunla yetinilir. Hem de bu durumda hibe
edene taksim klfeti lzm gelmez.
Ortayla anlama ise, sdece maln menfatini balarken lzm gelir. Hibe ise, maln kendisinde meydana
gelir. Vasiyette de teslim alma art deildir. Sahih sat da byledir. Fasit sat, sarraflk ve selem konularnda
ise, yet ve hadislerle teslim alma, ngrlmemitir. Ayn zamanda bunlar, zminlik gerektiren akitler olduundan onlarda da taksim klfeti lzm gelir. Bor vermek ise, bir bakmdan teberru, bir bakmdan da zminlik akdi
olduundan her iki hususu da nazara almak zere biz, onda taksimi deil, eksik -taksimsiz- teslim almay art
kotuk. nk teslim alnmasna dir kati delil yoktur. Payn ortana hibe etmesi ise, caiz deildir. nk bu
hibe, ortakln kendisiyle ilgilidir.
Bir kimse, ayrlmam ortak payn hibe ederse akladmz nedenle bu, fasittir. Payn ayrp teslim etmesi
hlinde ise caizdir. nk hibe, teslim almakla kesinletii gibi taksim edilmekle de ortaklk kalmaz. Eer
budaydaki unu veya susamdaki ya hibe ederse bu, fasittir. tp teslim bile caiz deildir. Stteki ya da
byledir. nk hibe edilen ey mevcut deildir. Bu nedenledir ki, bunlar karan gasp, onlara mlik olur.
Var olmayan bir ey ise, mlkiyet konusu olamadndan akit btl olur ve hibe, ancak bir akitle gerekleir.
Daha nceki mesele ise, byle deildir nk ortakl mal, temlik konusu olabilir. St memede, yn koyun
srtnda, ekin ve hurma aacn toprakta, hurmay da aata hibe etmek, payn ayrlmad ortak mal gibidir.
nk cevazn mmkn olmay, bitiiklikten trdr. Bu ise, anlan malda olduu gibi teslim alnmasn
engellemektedir.
Hibe edilen mal, kendisine hibe edilenin elinde ise, yeniden teslim almasa bile o, hibe ile buna mlik olur. nk
mal, kendisince teslim alnmtr. Hibe iin art olan ise, malm teslim alnmasdr. Bu mal, elinde bulundurana
satmak ise, byle deildir. nk sattaki teslim alma, zminlie neden olduundan eminlik sfatyla onu teslim
almak, bunun yerine gemez. Hibedeki teslim alma ise, zminlie yol amadndan onun yerine geer.
Elbette 'dedi. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
yleyse bunu yapma, dedi.
Buhari, Hibe c. 1 s. 352; Mslim, Hibe c. 2 s. 36; Darkutni, (Alim-satmlar) c. 2 s. 306
1281
Mslim, Nesai, bn-i Mce, Eb Davd Nasb-rraye c. 4 s. 123
1282
Made: 5/89. Bu yetin tamam melen yledir: Bile bile yaptnz yalan yeminin kefareti ailenize yedirdiiniz yeminlerin arta
derecesinden on fakiri doyurmak, yahut onlar giydirmek veya bir kle azatlamaktr.
Baba, kk oluna bir ey hbe ederse oul, akitle buna mlik olur. nk mal, babann elinde olduundan bu,
hibede gerekli olan teslim almann yerine geer. Maln, sahibinin elinde olmasyla emnetisinin elinde olmas
arasnda fark yoktur. nk emanetinin eli de, mal sahibinin eli gibidir. Rehin alnan, gasbedilen ve fasit satla
satlan mal ise byle deildir. nk bu, bakasnn y tasarrufunda veya mlkiyetindedir. Sadaka da, bu konuda
hibe gibidir. Babas lm ve vsisi olmayan ocua, kendisine bakan annesinin bir ey hibe etmesi de byledir.
ocua bakan herkesin hibesi byledir.
Bir yabancnn, ocua yapt hibe, babasnn teslim almasyla kesinieir. nk ocuu hakknda hem yararl
hem de zararl olma ihtimali olan tasarruflarda bulunabildiinden, yararl tasarrufta bulunmaya evleviyetle
yetkilidir. Yabanc bir kimsenin, yetime hibe ettii mal babasnn vsisi olan velisi veya dedesi veya dedesinin
vsisi, teslim alrsa bu caizdir. nk bunlar, baba yerinde olduklarndan ocuk zerinde velayet yetkileri vardr.
ocuk, annesinin kucanda ise, annenin hibeyi ona teslim almas caizdir. nk ocuun kendisi ile malnn
korunmasyla ilgili hususlarda velayet yetkisi vardr. Bu mesele de ayn kabildendir. nk ocuk malsz
yetiemediinden onu tahsil etmek iin velayet gereklidir.
ocuk, kendisini yetitiren bir yabancnn kucanda ise, durum ayndr. nk bu yabancnn, ocuk zerinde
geerli bir tasarruf hakk vardr. Nitekim baka bir yabanc, ocuu elinden alamaz. Bylece o, srf ocuun
yararna olan hususlarda yetkilidir. ocuun, hibeyi kendi eliyle almas da caizdir. Yni ocuk akl sahibi ise
byledir. nk hibeyi teslim almak, onun yararna olduu gibi ayn zamanda o, buna ehil olanlardandr. Kk
kza yaplan hibeyi, cins mnsebetten sonra kocasnn ona teslim almas caizdir. nk babas, kznn ilerini
dolayl olarak kocaya brakmtr. Cinsi mnsebetten nce ise, byle deildir. Baba hazr bulunsa bile koca,
anlan yetkiye sahiptir. Anne ve onun dnda ocua bakanlar ise, byle deildir. yle ki: Baba, lmedike
veya tamamen ortadan kaybolmadka sahih olan gre gre bunlarn bu yetkisi yoktur. nk bunlarn
tasarrufu, zaruretten trdr. Babann, hazr bulunmas hlinde ise zaruret yoktur.
ki kii, bir kimseye bir ev hibe ederlerse caizdir. nk onlar, evi kendisine btn olarak teslim ettikleri gibi o
da evi btn olarak teslim aldndan ortaklk yoktur.
ayet bir kimse, iki kiiye bir ev hibe ederse, mam Eb Hanife'ye gre bu, caiz deildir. Dier iki mam ise;
Sahihtir, demilerdir. nk bu, evin, btn olarak onlara hibe edilmesidir. Nitekim temlik, bir olduundan
ortaklk gereklemez. Tpk bir eyi iki kiiye rehin vermesi gibi.
mam Eb Hanife diyor ki: Bu, herbirine evin yarsn hibe etmek demektir. Bu nedenle hibe, taksim edilemeyen
bir malda olup onu ikisinden biri, kabul ederse sahihtir. Hem de her birisinin, maln yansmda mlkiyet hakk
sabit olduundan herbirine ancak maln yans temlik edilir. nk hibenin hkm budur. te bylece ortaklk
meydana gelir.
Rehin ise, byle deildir. nk o, mal alkoymak olduundan bu, ikisi iin de eksiksiz olarak sabit olur. Zira
alkoymada nisbet bulunmadndan ortaklk da yoktur. Bu nedenledir ki, rehin brakan, ikisinden birinin
borcunu dese bile rehinden bir ey geri alamaz.
Cami'us-sair'de: Bir kimse, iki muhtaca on dirhem, tasadduk veya hibe ederse caizdir. Bunlar ki zengine
tasadduk veya hibe etmesi hlinde se, caiz deildir. Dier iki mam ise: Her iki zengine de caizdir, demilerdir,
denilmitir. Sadaka ve hibeden her biri, mecazen brnn yerinde kabul edilmitir. Nitekim ikisi de buna elverilidir. Zira herbiri, bir mal karlksz olarak bakasna temlik etmek demektir. Ancak, ama bakmmdan
farkl kabul edilmilerdir. El-Asl'da ise mam Muhammed ikisini msavi kabul ederek: Sadaka da byledir.
nk teslim alnmaya dayandklarndan ikisinde de ortaklk, cevaza engeldir, demitir. Cami'us-sair'deki
rivayete gre ikisi arasndaki fark, sadakann bir olan Allah (Azze ve Celle) rzs iin, hibenin ise, iki kii iin
zenginlerin hatr iin verilmesidir.
Bir kimse, birisine teiki. brne de tebir olmak zere iki kiiye bir ev hibe ederse mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf'a gre bu caiz deildir. mam Muhammed ise: Caizdir, demitir. Yars birine, yars da
brne, demesi hlinde bu konuda mam Eb Ysuf dan iki gr rivayet edilirken mam Eb Hanife ile imam
Muhammed, asl grlerine bal kalmlardr.
mam Eb Ysuf un farkl grne gre, hibeyi yapan, evin, herbirine verdii oranlarn belirtmekle gayesinin,
her birinin evin bir ksmna mlik olmas olduunu akladnda ortaklk meydana gelmektedir. Bu nedenledir
ki, bir kimsenin, herbirine den miktar belirterek iki kiiye rehin brakmas caiz deildir.1283
HBEDEN CAYMAK BABI
Bir kimse, bir yabancya bir ey hibe ettii zaman onu geri isteyebilir. mam- afii ise: Onu geri isteyemez.
nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Babann, ocua ettii hibe hri, hibe eden kimse, hibe ettii eyi geri isteyemez 1284 buyurmutur. Hem de
1283
Eb Dvd. Tirmizi, bn-i Mceh, Hkim ve Nesai'nin Abdullah bn-i mer ile Abdullah ibn-i Abbas'tan rivayet ettikleri bu hadsin
ifdesi melen yledir: Hi bir kimseye bir bakasna bir bata bulunduktan veya ona birey hibe ettikten sonra o ba veya hibesinden
geri dnmesi hell deildir. Ancak ana baba ocuklarna verdikleri eyi geri alabilirler. Br kimseye bata bulunduktan sonra basndan
geri dnen kimse yiyip doyduktan sonra kusan, sonra dnp kusmuunu yalayan kpee benzer. Eb Dvd (Alm-satimlar) c. 2 s. 143;
1284
hibeyi geri istemek, onu bakasna temlik ile elimektedir. Oysa herhangi bir akit, kendisiyle elien bir hususu
iktiza etmez.
mam- afii'ye gre babann, ocua ettii hibe ise byle deildir. nk ocuk, babann bir paras olduundan
bu hibede temlik gereklememitir.
Kendisine karl verilmedike, hibe eden kimse, hibe ettii eyi almaya herkesten daha lyktr 1285
buyurmutur. Hem de det gereince akitten maksat, karlk almak olduundan bunun gereklememesi hlinde
hibe edenin, akdi feshetme hakk domaktadr. nk akit, feshedilmeye msaittir. Yukardaki hadiste
belirtilenden maksat ise, hibeyi zorla geri almay ortadan kaldrmak ve bu hakk babaya vermektir. nk o,
ihtiya hlinde buna yetkilidir. Kudri'deki: Hibesini geri isteyebilir, sznden maksat, hkm beyn etmektir.
Yoksa bundaki kerahet kesindir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Hibesini geri alan, kusmuunu yutan kimse gibidir 1286 buyurmutur. Bu ise, hibeyi geri almann kt bir ey
olduunu ifde eder.
Sonra hibeyi geri almaya engel olan bz hususlar vardr ki Kudri, bunlarn bir ksmm zikretmek zere demitir
ki: Ancak hibeye karlk kendisine bir ey verilirse nk bu durumda ama gereklemi olur veya hibede,
bitiik bir art meydana gelirse nk bu durumda hibeyi, meydana gelen arttan ayr olarak geri almak
mmkn olmad gibi, akdin mluna girmediinden artla birlikte geri almann da hi bir dayana yoktur
Veya taraflardan biri lrse nk kendisine hibe edilenin lm hlinde mlkiyet, vrislere intikl eder.
Bylece bu, salnda intikl etmi gibi olur. Hibe edenin lm hlinde ise mirassnn akitle bir ilgisi yoktur.
nk akdi yapan o deildir. Veya hibe, kendisine hibe edilenin mlkiyetinden karsa. nk bu durum, hibe
edenin rzasyla olduundan o, bunu bozamaz. Hem de yaplan yeni bir akitle yeni bir mlkiyet meydana
gelmitir. te bu durumlarda hibeyi geri isteyemez.
Bir kimse, bakasma ekilmemi bir toprak hbe eder ve hibeyi alan, toprakta hurma yetitirir veya ev, dkkn ve
ahr gibi bir ey yapp bu, onun deerini arttnrsa hbe eden, topraktan hi bir ey geri isteyemez. nk bu,
bitiik bir arttr. Bu, onun deerini arttnrsa, eklindeki kayd koymasnn sebebi, yaplan dkknn, kk ve
deersiz olmas hlinde art saylmamasdr. Bazen de toprak ok byk olduundan art, sdece onun bir
parasnda meydana gelir ki bu para dndaki ksm istemek caizdir.
Eer hibeyi alan, onun yansn taksim edilmemi olarak satarsa hbe eden, kalan yary steyebilir. nk sdece
satlan miktar geri istenemez.
Hbe edilen maldan bir ey satlmamas hlinde de hibe eden, onun yarsn isteyebilir. nk tmn
isteyebildiinden yarsn evleviyetle isteyebilir. Eer kendisine mahrem olan bir akrabasna bir ey hbe ederse
onu geri isteyemez. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Bir kimse, mahremi olan akrabasna bir ey hibe etmise onu geri isteyemez 1287 buyurmutur. Hem de bu tr
hibeden maksat, akrabalk hakkn demektir ki bu, gereklemitir.
Elerden birinin brne bir ey hbe etmesi de byledir. nk akrabalkta olduu gibi burada da maksat,
yaknlk bagicnr. Bu, nikh akdinin varl hlinde nazara alnr. Nitekim hibeden sonra kadn nikahlarsa
hibesini geri isteyebilir. Bir ey hibe ettikten sonra kadn boarsa onu geri isteyemez.
Eer kendisine hbe edilen, hibe edene. Hibene karlk olarak unu al, der ve o da, bunu alrsa geri isteme hakk
der. nk gaye, gereklemitir.
Eer kendisine hibe edilenin yerine yabanc bir kimse, kendiliinden hibenin bedelini der ve hibe eden de bunu
teslim alrsa geri isteme hakk kalkar. nk bedel, isteme hakkn drdnden onu bir yabancnn vermesi
sahihtir. Tpk Hul' ve Uzlama bedelinde olduu gibi.
Hibenin yars, bakasna it karsa hibeyi alan, dedii bedelin yarsn ister. nk hibe eden, bedelin yansna
tekabl eden mal kendisine teslim etmemitir. Bedelin yans bakasna it karsa hibe eden, ald bedelin br
yansn da iade etmedike hibeyi geri isteyemez. mam Zfer kalan bedeli nazara a]arak: Hibenin yansn
isteyebilir, demitir.
Biz diyoruz ki: Kalan bedel, kendi bana hibenin tamamnn bedeli olabilir. Nitekim bir ksmnn bakasna it
kmasyla, kalandan baka bedel olmad ortaya kmtr. Ancak hibe eden, bu konuda serbesttir. .nk o,
bedelin tm kendisine verilsin diye hibesini geri isteme hakkn ortadan kaldrmtr. Bu, kendisine teslim
edilmediinden hibeyi geri evirebilir.
Bir kimse, bakasna bir ev hibe eder ve hibeyi alan, bedelin sdece yansn derse hbe eden, evin, bedeli
denmeyen yansn geri ister. nk ancak evin yans geri istenemez. Her iki tarafn da nzs veya Hkim karan
olmadka hibeyi geri istemek sahih deildir. nk bu, limler arasnda ihtilf konusu olduu gibi geri
istemenin dayana zayf ve maksadn gerekleip gereklemedii konusunda da gizlilik vardr. Bu nedenle
meseleyi ya karlkl nz veya Hkim kararyla halletmek gerekir. Hibenin Hkim karan veya karlkl rz ile
Tirmiz Hibenin hibeden dnmenin kerhati c. 2 s. 39; el-Mstedrek Alm-satmlar c. 2 s. 46; Nesai, Hibe c. 2 s. 136; bn-i Mce, El
Ahkm c. 1 s. 173
1285
bn-i Mce, ahitlikler c. 1 s. 174; Darkutni Alm-satmlar c. 1 s. 307; el-Mstedrek Alm-satmralar c. 2 s. 52; Beyhaki, Hibe c. 6 s.
181.
1286
Yukardaki notta metnini tamam yazlan hadiste geti.
1287
el-Mstedrek Alm-satmlar c. 2 s. 52;Darkutni Alm-satimlar c. 1 s. 307; Beyhaki, Hibe c. 6 s. 181.
geri alnmas hlinde akit, temelden feshedilmi olur. Nitekim hibe edenin onu eliyle teslim almas art olmad
gibi bu, paylarn ayrlmad ortak maida da sahihtir. nk akit, caiz ve fesih hakkn gerektirici bir ekilde
gereklemitir. Bylece hibe eden, akdi feshetmekle sabit bir hakkn tahsil etmi olduundan bu, hem karlkl
nz hem de Hkim kararyla olabilmektedir. Mal teslim aldktan sonra kusurdan tr geri evirmek ise, byle
deildir. nk bundaki hak, akdi feshetmek deil, maln salam olmasdr. Bylece aynlm olurlar. Hbe
edilen mal, telef olur ve bakasna it karak kendisine hbe edilen onu derse hbe edenden bir ey isteyemez.
nk hbe, teberru akdi olduundan onu alan, salam olmas hakkna sahip deildir.
Nitekim hibeyi alan, onu veren adna mal korumaya alm deildir. Aldanma ise, sdece dei-toku akdinde
hak talep etme sebebidir, bakasnda deil.
Bir kimse, bedel art koarak bir ey hbe ederse hem hibe edilen maln hem de bedelin karlkl olarak teslim
alnmas gerekir Mal ortakl ise, hbe akdi bozulur. nk bu, balangc itibariyle hibe akdidir.
Mal ve bedeli karlkl olarak teslim alrlarsa akit sahih ve sat hkmnde olur. yle ki t mal, kusur ve grme
muhayyerliiyle geri evirilir ve f'a hakkna konu olabilir. nk bu, sonu itibariyle sattr. mam Zfer ile
mam- afii ise: Bu, hem balang hem de sonu itibariyle sat akdidir. nk bu akitte, satn: Bedel
karlnda temlik, unsuru vardr. Akitlerde muteber olan da mhiyetlerdir.
Biz diyoruz ki: Bu akit, iki ynl olduundan hem hibeye hem de sata olan her iki benzerliini de nazara alm
olmak iin mmkn olduu kadar bu iki yn birletirilir ki burada mmkndr. nk hibenin hkmlerinden
biri de, mlkiyetin teslim sonrasna ertelenmesidir. Nitekim fasit satta da durum byledir. Ayn zamanda satn
hkmlerinden biri de, kesinliktir ki hbe de, bazen bedelinin denmesiyle kesin akde dnr. Bylece biz,
ikisini birletirdik.1288
Bir Fasl
Bir kimse, karnndaki yavruyu istisna ederek bir inek hibe ederse, hibe sahih, istisna ise, btl olur. nk
istisna, ancak akdin geerli olduu bir hususta geerlidir. Hibe ise, kanndaki yavruda geerli deildir. nk
satlarda da akladmz zere bu yavru, hayvann vasf olduundan istisna, fasit arta dnr. Hibe ise, fasit
artlarla bozulmaz ki nikh, hul' ve kastl cinayet konusundaki uzlama akitlerinde de hkm budur. nk
bunlar da, fasit artlarla bozulmazlar. Sat, kira ve rehin akitleri ise, fasit artlarla bozulduklarndan byle
deildirler.
Bir kimse, tekrar kendisine geri verilmek zere bakasna bir hayvan hibe eder veya bir ksmn iade etmek veya
bedelini demek zere bakasna bir ev tasadduk ederse hibe caiz, art ise btldr. nk bu artlar, akdin
gereine aykr olduklarndan fasittirler. Hbe ise, bunlarla bozulmaz. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem), Hayat boyu kaydyla verilen hibeyi caiz, hibe edenin kotuu art ise btl klmtr. 1289 Sat
ise byle deildir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), artla birlikte olan sattan
nehyetmitir. 1290 Hem de fasit art, rib mnsmdadr. Rib ise, teberrlerde deil, dei-toku akitlerinde
geerlidir.
Bakasndan bin dirhem alaca olan kimse borluya: Yarn olunca onlar senin olsun, veya: Onlardan kurtulmu
olursun, veya s Yansn bana dediin zaman, yans senin olsun, veya: Kalan yansndan kurtulursun, derse bu,
btldr. nk ibra, bir bakmdan temlik, bir bakmdan da kiinin, hakkn drmesidir. Borluya alaca hibe
etmek ise, ibradr. nk alacak, bir bakmdan mal olduundan bu ynden ibra, temlik olur. Bir bakmdan da
vasf olduundan bu ynden ibra, alacaklnn, kendi hakkn drmesi demektir.
Bu nedenle biz; bra, geri evirebilir ve kar tarafn kabulne bal deildir, dedik. artlara balanmak ise,
boama gibi kendisiyle yemin edilebilen ve tamamen kiinin, kendi hakkn drmesi olan akitlere mahsus olup
bunlar amaz. Rivayet ettiimiz hadis gereince: Bir kimseye hayat boyunca, bir ey hibe etmek caizdir. Hibe,
yaad srece kendisinin, ldkten sonra da vrislerinindir. Yni hibe eden, bu kimseye hayat boyunca evini
verir, o lrse de evini geri ister. Rivayet ettiimiz zere bu durumda temlik sahih, art ise btldr. Nitekim
hibenin, fasit artlarla bozulmayacan da akladk.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bir kimsenin, kendisi ldkten sonra, kaydyla yapt hibe,
1288
Buhari ile Mslim'in Cbir (r.a.)'dan rivayet ettiklerine gre Peygamber efendimiz (s.a.v.) melen:
Mallarnz ellerinizde tutun. Zira kim ki bir maln bir bakasna mr boyu kayd ile verirse, o mal salnda da ldkten sonra da o
kimsenin ve vrislerinin olur buyurmutur.
Mslim ayrca unu da kaydetmitir :
Medine'de bir kadn bir oluna mr boyu kayd ile bir hurmalm hibe etlikten sonra olu ld ve olundan sonra kendisi de ld.
Olunun ocuklar vard. Kadnn ocuklar hurmalk bize dnd diye davada bulundular. lenin ocuklar da hayr, bu hurmalk,
babamz saken onun olduu iin babamz ldkten sonra da bize kalmtr. Bunun zerine Mekke kads Tark'a bavurdular Tark da Cbr
(r.a.)'e dant. Cbir (r.a.):
Peygamber efendimiz (s.a.v.). kendisine mr boyu kayd ile birsey verilen kimse, o ey o kimsenin olur buyurdu diye ahitlik etti. Tank
da bu ekilde karar verdikten sonra durumu halife Ahdlmelik'e yazd ve Abdlmelik Cbir doru sylemitir diye cevap verince Tank
verdii karan kesinletirdi,
Buhari, Hibeler c. 1 s. 357; Mslim, Hibeler c. 2 s. 38.
1290
Bu hadis Satlar bahsinin banda da gemitir.
1289
btldr. mam Eb Ysuf ise: Caizdir, demitir. nk hibe edenin: Evim sana olsun, sz temliktir. Ben
ldkten sonra kayd ise, hayat boyu hibede olduu gibi fasit bir arttr.mam Eb Hanife ile mam Muhammed
diyorlar ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), hayat boyu hibeyi caiz klarak ldkten sonraki
hibeyi reddetmitir. 1291 nk iki mama gre bu hibe: Ben, senden nce lrsem su malm senin olsun,
demektir. Ayn zamanda bunu ifde eden Rukba lfz, beklemek demek olan murakabeden tremitir. Bylece
kendisine hibe edilen, hibe edenin lmn beklemi olur. Bu ise, temliki belirsiz bir eye balamak olduundan
btldr. Bu iki imama gre sahih olmayan hibe, ariye olur. nk btl hibedeki sz, maldan mutlak ekilde
faydalanmay ifde eder.1292
Bir Fasl
(Sadaka Bab)
Sadaka, tpk hibe gibi ancak teslim alnmak suretiyle sahihtir. nk o da, hibe gibi bir teberrdr. Hibede
akladmz nedenle taksim edilebilen, pay ayrlmam olan maln sadaka olarak verilmesi caiz deildir.
Ayrca sadaka, geri istenemez. nk sadakadan maksat sevap olup bu da gereklemitir. Zengine verilen
sadaka da istihsnen byledir. nk bazen zengine verilen sadakadan da sevap gdlr. Fakire bir ey hibe
etmek de byledir. nk ondan da maksat, sevap olup bu gereklemitir.
Bir kimse, maln tasadduk etmeyi adarsa, zekta konu olan maln cinsinden sadaka verir. Bir kimse mlkn
tasadduk etmeyi adarsa tm malm tasadduk etmesi gerekir. kisi arasnda fark bulunmad da rivayet edilmitir.
Biz bunlar arasndaki fark ve her iki rivayetin gerekelerini Hkimlik Usulleri meselelerinde zikrettik. Bu
kimseye Mal kazanncaya kadar, kendine ve aile fertlerine harcayacan miktar elinde tut, denilir. Bu kimse,
kazanaca maldan, harcad miktan tasadduk eder. Biz bu hususu daha nce zikrettik.1293
KRALAMA BAHS
1- Kiralama, cret karlnda menfaatler zerinde yaplan akittir. nk bu akdin ad olan icre, lgata:
Menfaatleri satmak demektir. Kysa gre, bu caiz deildir. nk akit konusu olan. menfaattir. Menfaat ise, var
olmayan bir eydir. Temliki ilerde var olacak eye balamak ise sahih deildir. Ancak, insanlarn ona olan
ihtiyalarndan tr biz, bu akdin cizliine hkmettik. Nitekim hadisler de, bu akdin sahihliini gsterir. yle
ki, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
cretli iiye alnn teri kurumadan cretini veriniz 1294 buyurmutur. Dier bir hadiste de Kim ki bir ii
tutarsa ona cretini bildirsin 1295 buyurmutur. Kira akdi, menfaatin meydana geliine uygun olarak saat saat
gerekleir. Akde konu olmas bakmndan ev de, menfaat yerinde kabul edilmitir. Bylece icp ve kabul
birbirine balanr. Sonra bu akit, meydana gelecek olan menfaati mlk ve hak olarak ortaya koyar.
Rivayet ettiimiz hadis gereince Menfaatler ve cret belli olmadka kira akdi sahih deildir. nk zerinde
akit yaplan menfaat ile bedelindeki belirsizlik, anlamazla yol aar. Tpk sattaki bedel ile satlan maln
belirsizlii durumunda olduu gibi.
2- Satta bedel olmas caiz olan her eyin, kira akdinde cret olmas caizdir. nk cret, menfaatin bedeli
olduundan satlan maln bedeli gibidir. te yandan satta bedel olmaya yaramayan eyler de cret olmaya
yarar. rnein: mallar gibi. Yukardaki ifde, satta bedel olabilenlerin dndaki eylerin, kira akdinde cret
olma selhiyetlerini ortadan kaldrmaz. nk cret, mal olan bir bedeldir.
Menfaatler, bazen sre ile belirli hle gelirler. rnein: evleri oturmak iin, topraklan da ekin iin kiralamada
olduu gibi. Bu nedenle herhangi bir belirli sreyle kira akdi yapmak sahihtir. nk srenin belirli olmas
hlinde menfaat miktar da belirli olur. Ancak menfaat trnn deimemesi gerekir. Herhangi bir sre sz,
belirli olduu iin sre, uzun veya ksa olsun, akdin caiz olduuna iarettir. Hem de uzun ve ksa srenin ikisine
de ihtiya vardr. Ancak kiracnn mlkiyet iddia etmemesi iin vkflarda uzun sreyle kira caiz deildir. htiyar
edilen gre gre bu sre, yldr.
Bazen de menfaatler, akdin kendisiyle belirli hle gelirler. rnein: Bir kimsenin, elbisesini boyamas veya
dikmesi iin bakasn kiralamas veya belli miktarda yk yklemek veya muayyen bir mesafe binmek iin bir
hayvan kiralamas gibi. nk burada kirac, elbiseyi, boyann rengini ve miktarn, dikiin cinsini, ykn
miktarn, cinsini ve binecei mesafeyi belirtince menfaat belirli hle geldiinden akit sahih olur. Kira, bazen
alma zerinde yaplan bir akit de olabilir, demek de mmkndr. rnein: Kasara ve terzi' kiralamak gibi.
Byle herkes iin alan kimse ile yaplan akitte iin belli olmas gerekir. Kira akdi, bazen menfaat zerinde
olur. rnein: zel iide olduu gibi. Burada alma sresinin aklanmas gerekir. Bazen de menfaat,
1291
Tirmizi, el Ahkm c. 1 s. 173; Eb Dvd c. 2 s. 145; Nesai c. 2 s. 138.

1293
1294
bn-i Mcei el Ahkm c. 1 s. 178 Buhari, de Eb Hureyre (r.a.)'dan, u mealde bir hadis nakletmitir: kiiye kyamet giin ben
davacym: Biri o kimsedir ki benim adm verdii iin ona verilir ve o da gvenini ktye kullanr. kincisi hr bir kimseyi satp da parasn
yiyen kimsedir. ncs de bir isiyi tutup ona iini grdrd halde cretini vermeyen kimsedir. Buhar (creler) c. 1 s. 302.
1295
Nesai, Mzara c. 2 s. 150; Kitab-l el-creler c. 2 s. 443
1292
belirtilmekte ve gsterilerek muayyen hle gelir. rnein: Bir kimsenin, u yiyecei belli bir yere tamas iin
bakasn kiralamas gibi. nk, kiralayann iiye tayaca eyi ve gtrecei yeri gstermesiyle menfaat,
muayyen hle geldiinden akit sahih olur.1296
CRET, NE ZAMAN HAK EDLR BABI
1- cret, akitle vacip olmayp u sebepten biriyle hak edilir: Ya hemen denmesinin art koulmas ya art
koulmad hlde hemen denmesi ya da zerinde akit yaplann tahsil edilmesi mam- afi ise: crete akdin
kendisiyle mlik olunur. nk akdin sahih klnabilmesi iin var olmayan menfaatler, mevcut hle gelirler.
Bylece onlarn karl olan bedelde de hkm sabit olur, demitir.
Biz diyoruz ki: Akladmz zere akit, menfaatlerin meydana gelilerine gre blm blm gerekletii gibi
o, bir dei-toku olduundan gereklerinden biri de, menfaat ile bedelin eit olmasdr. Bylece, menfaatin
gecikmesiyle bedel de zorunlu olarak gecikmektedir. Eitliin gereklemesi iin, menfaat tahsil edildiinde
crette mlkiyet sabit olur. Hemen denmesinin art koulmas ve hemen denmesi hlinde de durum ayndr.
nk kirac, kendisinin olan eitlik hakkn bylece iptal etmi olur.
2- Kirac, evi teslim ald zaman, iinde oturmasa bile kiray demek zorundadr. nk menfaatin kendisini
teslim etmek, dn-lemediinden biz, evin teslimini menfaatin teslimi hkmnde kabul ettik. nk evden
ancak bu ekilde faydalanlabilir. Bu durumda bir kimse, evi kiracdan gasbederse kira. kalkar. nk evin
teslimi, faydalanmay mmkn klar diye menfaatin teslimi hkmnde kabul edilmitir. Bu nedenle faydalanma
imknnn kalkmasyla teslim geersiz, akit de bozulmu olduundan kira kalkar. ayet ev, kira mddetinin bir
ksmnda gasbedilirse, gasp sresinin kiras kalkar. nk akdin ancak bu ksm bozulmu olur.
3- Evi kiraya veren kimse, kiracdan gnlk kiray isteyebilir. nk kirac, evden faydalanmtr. Ancak akitle,
kirann hak edildii vakit aklanrsa durum byle deildir. nk bu, kiray erteleme hkmndedir.
Akladmz nedenle arazi kiralamas da byledir. Bir kimse, Mekke'ye kadar bir deve kiralarsa deveci, her
konan bitiminde kirasn isteyebilir. nk konaklardan her birini katetmek, seferin gyelerindendir. mam
Eb Hanife nceleri; Kira, ancak akit sresi ile seferin sona ermesiyle vacip olur, diyordu ki bu, mam Z f e r'
in grdr. nk zerinde akit yaplan ey, sre zarfnda elde edilecek menfaatlerin tamamdr. Bu nedenle
kira, sresinin paralarna blnmez. Tpk akit konusunun, alma olmas durumunda olduu gibi.
mam Eb Hanifenin benimsedii son gre gre ise, kys, eitliin tahakkuku iin kirann saat saat hak
edilmesini gerektirmektedir. Ancak saat bana kira istemek, kiracnn kiradan baka bir ile uramamasna yol
atndan kendisi bundan mtezarrr olmaktadr. Bu nedenle biz, kiray yukardaki ekilde tak dir ettik.
4- Kasarc ve terzi, ii bitirmedike cret isteyemezler. nk yaptklar iin bir blmnden
faydalanilmadmdan bununla cret hak edilmez. Ayn ekilde, akladmz nedenle altrcnn evinde
alan kimse de ii bitirmedike creti hak etmez. Ancak pein cret, art kosulursa durum byle deildir.
nk getii zere, bu konuda art, balaycdr. Bir kimsenin, kendi evinde bir inik unu ekmek yapmas iin
bir dirheme tuttuu ekmeki, ekmek tandrdan kmadka creti hak etmez. nk i. ancak ekmei tandrdan
karmakla bitmi, olur. ayet ekmek, karlmadan yanar veya elinden derse teslimden nce heder
olduundan ekmekiye cret verilmez. ayet ekmek, karldktan sonra baka bir sebeple yanarsa ekmekiye
cret verilir. nk o, ekmei sahibinin evine brakmakla teslim etmi olur. SuscU2 olduu iin de zamin
olmaz.
Ben diyorum ki, Bu mam Eb Hanifeye gredir. nk ona gre ekmek, ekmekinin elinde bir emnettir.
Dier iki mama gre ise ekmeki, un sahibinin unu kadar der ve cret alamaz. nk bu un, onun uhdesinde
olduundan o, bunu gerekten teslim etmedike sorumluluktan kurtulmaz. Un sahibi isterse ekmekiden ekmei
tanzim edip cretini der.
rf gereince: Bir kimse, dn yemei hazrlamas iin bir ah tutarsa yemein kaplara konulmas ahya it
olur. Bir kimse, kendisine kerpi yapmas iin bir ii tutarsa mam Eb Hanife'ye gre ii, kerpileri
kaldrmakla creti hak eder. Dier iki mam ise; Kerpileri birletirmedike creti hak etmez, demilerdir.
nk bu i, kerpileri birletirmekle tamamlanr. Nitekim birletirilmeden nce, bozulmalarndan emin
olunmaz. Bylece bu ekmein tandrdan karlmas gibi olur
Hem de rfe gre kerpilerin toplanmas iiye aittir ki aka belirtilmeyen hususlarda muteber olan budur.
mam Eb Hanife diyor ki: Kerpilerin yerden kal i bitmi olur. Onlar toplamak ise, tpk tama gibi fazla bir
itir. Nitekim toplanmadan nce de i yerine tanarak kendilerinden faydalanlabilmektedir. Kaldrmadan nce
ise durum byle deildir. nk kerpiler, kaldrlmadan nce, serpitirilmi bir amur durumundadr. Ekmek de
byle deildir. nk tandrdan karlmadan kendisinden faydalanamaz.
Kasarc ve boyac gibi ii, malda deiiklik meydana getiren her sanatkr, cretini alncaya dek mal elinde
tutabilir. nk zerinde akit yaplan ey, elbisede meydana gelen bir vasf olduundan sanatkr, bunun bedelini
almak iin mal alkoyma hakkna sahiptir. Tpk satlan malda olduu gibi. ayet alkoyduu mal zayi olursa
mam Eb Hanife'ye gre kendisine detilmez. nk o, mal alkoymakla hakszlk yapmadndan mal,
eskiden olduu gibi yannda bir emnet olarak kalr. Ancak, akit konusu mal, teslim edilmeden zayi olduundan
1296
cret alamaz.
Dier iki mama gre ise, mal, daha nce' onun uhdesinde olduundan alkoymadan sonra da byledir. Ancak
mal sahibi, muhayyerdir. sterse maln ilenmeden nceki kymetini deterek cret demez. sterse de
ilendikten sonraki kymetini detir ve kendisine cret verir. Allah (Azze ve Celle) izin verirse bu,
aklanacaktr.
Hammal ve gemici gibi ii, malda deiiklik meydana getirmiyen kimse, cret tahsili iin mal alkoyamaz.
nk burada akit konusu olan. almann kendisidir. alma ise, maln kendisinde meydana gelmediinden
alkonulmas da dnlemez. Bu nedenle, cretlinin mal alkoymaya yetkisi yoktur. Bu hususta elbise
ykaycl da hammallk gibidir. Bu, mam Eb Hanife ile dier iki mamn grleridir. mam Zfer ise: Her
iki durumda da cretli mal alkoyamaz. nk yaplan i veya kullanlan malzeme, mal shibinin mlkiyetine
gemekle ona teslim edilmi olduundan bakasnn onu alkoyma hakk ortadan kalkar demitir.
Biz diyoruzki: Yaplan iin ve kullanlan malzemenin mala bal olmas, i tesliminin zorunlu bir gerei
olduundan cretli, kendi isteiyle bunu teslim etmeye rz gstermi olmaz. Bu nedenle mal alkoyma hakk
ortadan kalkmaz. Tipk alcnn, mal satcnn rzs dnda teslim almas gibi.
Mal sahibi, cretlinin bizzat almasn art koarsa o, ii bakasna yaptramaz. nk akit konusu olan, bu
kiinin almas olduundan mal sahibi, buna hak kazanr. Tpk muayyen bir eyin kiralanmas durumunda
olduu gibi
ayet ii mutlak olarak kendisine verirse o, bu ii bakasna yaptrabilir. nk bu durumda iverenin hakk,
cretlinin zimmetine giren i olduundan o, bunu hem bizzat hem de bakasnn yardmyla yapabilir. Tpk bor
demede olduu gibi.1297
Bir Fasl
Bir kimse, Basra'ya gidip aile fertlerini getirmesi iin bakasn cretle tutar ve cretli, buraya gidip aile
fertlerinden bzlarnn ldn grr ve kalanlar getirirse getirdii kiilere gre cret alr. nk o, akit
konusunun bir ksmn yerine getirdiinden creti buna gre hak eder. Yni getirecei kiiler belirtilmise durum
byledir. Bir kimse, mektubunu Basra'daki falancaya gtrp cevabn getirmesi iin bakasn cretle tutar ve
bu kimse, gidip onun ldn grr ve mektubu geri getirirse kendisine cret verilmez. Bu, mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf'a gredir. mam Muhammed ise: Kendisine gidi creti verilir. nk o, akit konusunun
mesafeyi katetmek olan ksmn yerine getirmitir. Nitekim cret, meakkatli olduu iin gidiin karl
olabilmektedir. Mektubu tamak ise, az klfetli olduundan byle deildir, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise diyorlar ki: Akit konusu olan, mektubu gtrmektir. nk mektup,
ya bizzat gaye veya gaye olan muhtevasnn bilinmesine vesiledir ki bu durumda da hkm, mektubun o kimseye
iletilmesine baldr. creti ise, bunu yerine getirmediinden creti kalkan Tpk bu meselenin akebinde gelecek
olan yiyecek meselesinde olduu gibi.
Eer mektubu orada brakp dnerse ittifakla, gidiiyle creti hak eder. nk bu durumda mektubu iletme
gayesi ihll edilmemitir. Eer onu, Basra'daki falancaya yiyecek gtrmesi iin tutar ve bu kimse, yiyecei
gtrp adamn ldn grr ve yiyecei geri getirirse tm imamlarn grne gre kendisine cret verilmez.
nk o, zerinde akit yaplan eyin teslimini ihli etmitir. mam Muhamm ed'in, cret denir, dedii mektup
meselesinde ise durum byle deildir. nk getii zere orada, akit konusu olan, mesafenin
katledilmesidir.1298
CAZ OLAN KRALAMA AKTLER VE KRACININ AYKIRI DAVRANILARI BABI
Ne iin kiraland aklanmasa bile ev ve dkknlar oturmak iin kiralamak cizdir. nk rfe gre bunlarda
yaplacak i, iinde oturmak olduundan akit, ona matuf olur. Hem de pturma ekilleri arasnda fark
bulunmadndan akit sahihtir. Akdin mutlakh gereince Kirac, onda her i yapabilir. Ancak, demirci, kasara
ve deirmenci olarak oturamaz. nk bu iler, binaya ak zarar verir. Zira bunlar, binay zayflattndan akit,
bunlar dndaki ilerle kaytlanm olur.
Araziyi ekin iin kiralamak caizdir. nk ekin, topraktan maksat olan bir menfaattir. Bu durumda, art
koulmasa bile kirac, sulama ve yol hakkna shiptir. nk kira akdi menfaat temini iindir. Menfaat ise, ancak
bu ikisiyle elde edildiinden bunlar, mutlak akde girerler. Sat ise, byle deildir. nk sattan maksat, hemen
faydalanmak deil, maln mlkiyetini elde etmektir. Nitekim spa ile bitek olmayan topran sat caizdir de,
kiraya verilmeleri caiz deildir. Bu nedenle haklar zikredilmedike yukardaki iki husus sat akdine girmezler.
Nitekim bu husus, satlar bahsinde de geti.
Kirac, topraa ne ekeceini belirtmedike akit sahih olmaz. nk toprak, bazen ekin.bazen de baka bir
maksatla kiraland gibi ekilen eyler deiik olabildiinden anlamazlk kmamas iin ekilecek eyin
belirtilmesi gerekir. Veya kirac, istediini ekebileceini syler. nk kiracya muhayyerlik verilmesiyle
1297
1298
anlamazla yl aan belirsizlik ortadan kalkar. Bir kimse, iinde bina yapmak veya hurma aac veya baka bir
aa dikmek iin bir saha kiralayabilir. nk bu da araziden maksat olan bir menfaattir. Sonra kira mddetinin
sona ermesiyle kiracnn, binay ykmak ve aac skmek suretiyle sahay sahibine bo olarak teslim etmesi
gerekir. nk bunlar, var olmaya devam ettiinden o ekilde braklmalar, toprak sahibini zarara sokar. Ancak
kira sresi sona erdii halde ekin henz olgunlamamsa durum byle deildir. Bu durumda topran benzer
creti yerilerek ekin, olgunluk zamanna kadar braklr. nk ekinin son olgunluk zaman bilindiinden burada
her iki'tarafn karn gzetmek mmkndr.
Ancak toprak sahibi, binann ve aacn, yklm ve sklm haldeki kymetlerini deyerek bunlar mlkiyetine
alma yolunu seebilir. Ykma ve skme, topran deerini drmyorsa kiracnn da rzs arttr. Aksi hlde
toprak shtbi, kiracnn rzs dnda da kymetlerini deyerek bunlar mlkiyetine alabilir. Vey toprak sahibi,
bunlarn olduu gibi braklmasna raz olur. Bu durumda bina, onu yapan kiracya, toprak da sahibine it olur.
nk biny yktrmak, toprak sahibine it bir hak olduundan o, bunu tahsil etmeyebilir. Cami'us-sair'de:
Kira sresi bittiinde toprakta bulunan yeillik sklr. nk yeillikler de var olmaya devam ettiinden aaca
benzerler.
Hayvanlar, binmek ve yklemek iin kiralamak caizdir. nk bunlar, rfen bilinen menfaatlerdir. Eer
kiralayan, mutlak binmeden sz etmise mutlakhk gereince istediini bindirebilir. Ancak kendisi biner veya bir
kiiyi bindirirse baka birini bindiremez. nk bu takdirde, akitte binmesi konu edilen, bu kii olur. Hem de
kiilerin binmeleri birbirinden farkl olduundan kiralayan, bu kiinin bineceini sylemi saylr.
Ayn ekilde bir kimse, giymek iin ve kimin giyeceini belirtmeksizin bir elbise kiralarsa onu istediine giydire
bilir. nk burada akit lfz mutlak, insanlarn giyim tarzlar da birbirinden farkldr. ayet kirac: Hayvan,
falancann binmesi iin veya elbiseyi, falancann giymesi iin kiralyorum, syleyerek bakasn bindirir veya
giydirir ve bunlar zayi olursa zamin olur. nk insanlann binme ve giymeleri birbirinden farkl olduundan
binecek ve giyecek kimseyi belirtmek sahih olup kirac bunlar aamaz. Akladmz nedenle kiiye gre
deiik ekillerde kullanlan eylerin tamam byledir Akar ve kullanm kiiye gre deimeyen yerlerde belli
bir kimsenin oturmas art koulsa bile kirac oraya bakasn oturtabilir. nk bu durumda binaya zarar
verecek kullanm deiiklii bulunmadndan kaytlama hkm ifde etmez. Binaya zarar veren kullanm
deiiklii ise, akladmz zere bunun dnda kalr.
Eer kiralayan, hayvana ykleyecei ykn tr ve miktarn aklarsa, mesel: Be lek buday ykleyeceim,
derse klfeti buday kadar veya daha az olan, arpa ve susam gibi eyleri ykleyebilir. nk ya budaydan
farksz veya daha az klfetli olduundan bunlar da hayvan sahibinin iznine dhil olurlar. (Ancak demir ve tuz
gibi klfeti budaydan fazla olan eyleri ykleyemez. nk buna hayvan sahibinin rzs yoktur. Eer
kiralayan, belirttii bir miktar pamuk yklemek iin hayvan kiralarsa ona pamuun arl kadar demir
ykleyemez. nk hayvan daha fazla zorlayabilir. Nitekim demir, hayvan srtnn belli bir yerinde topland
hlde pamuk, srtnn tamamna yaylr.
Bir kimse, kendi binmek zere kiralad hayvana beraberinde bakasn da bindirir ve hayvan telef olursa
kymetinin yarsn der. Burada binenin arlna baklmaz. nk bazen hafif binicinin bilgisizlii, hayvan
yaralayabildii gibi binicilii bilen ar bir kimsenin binmesi de hayvana hafif gelir. Hem de insan, tartlan bir
nesne olmadndan binicinin arln nazara almak mmkn deildir. Bylece, cinayetlerde sulu saysna
bakld gibi burada da binici says nazara almr.
Bir kimse, kiralad hayvana syledii miktardan fazla buday ykler ve hayvan telef olursa fazlala gre
zamin olur. nk burada hayvan, yklenmesine msaade edilen ve edilmeyen budaylarn bir arada
yklenmesiyle telef olmutur. Bu durumda telef sebebi, arlk olduundan her iki budaya taksim edilir. Ancak
bu, bu tr hayvann g yetiremedii bir yk ise, kiralayan, hayvann kymetinin tamamn der. nk bu
durumda yk, normal d olduundan hayvan sahibinin buna rzs yoktur.
Bir kimse, kiralad hayvan gemle durdurur veya vurur ve hayvan lrse mam Eb Hanife'ye gre zamin olur.
Dier iki mam ise: Bu kimse, rfen normal olan bir harekette bulunmusa zamin olmaz, demilerdir. nk
normal olan hareket, mutlak akde giren hususlardandr. Bu nedenle bu husus, hayvan sahibinin msaadesiyle
meydana gelmi olur ve kirac zamin olmaz.
mam Eb Hanife diyor ki: Sahibinin msaadesi, hayvann emniyette olmas artyla kaytldr. nk yukandaki
hareketlere bavurulmadan da hayvan yrtlebilir. Gemle ekmek ve vurmak ise hayvan fazlasyla denetim
altnda tutmak iindir. Bu nedenle bu husus, tpk yolda yrmek gibi emniyet vasfyla kaytlanm olur.
ayet hayvan Hire'ye kadar kiralayp onunla Kadsiye'ye kadar gittikten sonra tekrar Hire'ye dner ve hayvan
lrse zamin olur ki, dn alman hayvann hkm de byledir. Kimisi: Yni hayvan yalnz gidi iin
kirlamsa durum byledir. nk bylece Hire'ye ulamakla akit sona erdiinden hayvan .dnle mlikinin
tasarrufuna verilmi olmaz. Hayvan gidi ve dn iin kiralamas hlinde ise, bu kimse emnet sahibinin
rzsna aykr davrandktan sonra bundan vazgeen emaneti gibi olur, demitir.
Kimisi ise : Yukardaki hkm mutlaktr. Emaneti ile kirac arasndaki fark ise udur: Emaneti, akdin gayesi
olarak emneti korumakla ykml olduundan aykr davranndan vazgetikten sonra bu ykmll devam
eder. Bylece mal, tekrar mlikin yerinde olan emanetinin meru tasarrufuna gemi olur. Kira ve dn
akitlerinde ise, mal koruma ykmll, gaye olmayp onu kullanmaktan trdr. Kullanma ortadan kalknca
da kirac, mal mlk yerine kullanamaz ve dolaysyla geri dnmekle sorumluluktan kurtulmaz, demitir ki bu
gr daha shhatlidir.
Bir kimse, eerli bir merkep kiralar ve eerini indirip srtna merkeplere vurulan trden, baka bir eer vurursa
zamin olmaz. nk birincinin benzeri olduundan ikinci eerin vurulmasna hayvan sahibinin rzs vardr.
nk merkebin baka bir eerle eerlenmemesi kaydnn faydas yoktur. Ancak ikincisi, birinciden arsa
arlk fazlalna gre zamin olur. Yok eer merkeplere vurulmayan trden bir eer vurursa zamin olur. nk
bu, merkep sahibinin msaadesine girmediinden kirac aykr davranm olur. Eer konusunda akladmz
nedenle, Kiralayan, merkeplere vurulmayan trden bir semer vurursa zamin olur ki semer, evleviyetle zaminlii
gerektirir. Eer merkeplere vurulan trden bir semer vurursa mam Eb Hanife'ye gre zamin olur. Dier iki
mam ise: Arlna gre zamin olur, demilerdir. nk merkeplere vurulan trden olan semer de eer
hkmndedir. Bu nedenle merkep sahibi, buna raz olmu saylr. Ancak arl eerden fazla ise, fazlala gre
zamin olur. Zira burdaki fazlala merkep sahibinin rzs bulunmadndan bu fazlalk, miktar belirtilen ykn
cinsinden olan fazlalk gibi olur.
mam Eb Hanife diyor ki: Semer, eer cinsinden deildir. nk semer, yk, eer ise binmek iindir. Hem de
bunlardan biri, hayvan srtnda brnden daha fazla yer kaplar. Bylece merkebi kiralayan, sahibinin rzsna
aykr davranm olur. Tpk yklenmesi art koulan buday yerine demir yklemesi gibi.
Eer bir kimse, kendisine bir miktar yiyecei falanca yoldan tamak zere bir hammal tutar ve hammal, halkn
gidip geldii baka bir yoldan giderek mal zayi olursa bunu demez ve istenen yere varmas hlinde cretini alr.
ayet her iki yol arasnda fark yoksa durum byledir. nk bu takdirde kaytlama, bir ey ifde etmez. ki
yolun farkl olmas hlinde ise kaytlama sahih olup hkm ifde ettiinden hammal, zamin olur. Ancak bu yol,
halkn gidip geldii bir yol ise asl olan, her iki yol arasmda fark bulunmaddr. Bu nedenle mam Muhmmed,
iki yol arasnda ayrm yapmamtr.
ayet bu yol, halkn gidip gelmedii bir yol olup mal, zayi olursa hammal, zamin olur. nk bu durumda
kaytlama sahih olduundan hammal, aykr davranm olur. Ancak istenen yere varmsa cretini alr. nk bu
takdirde aykrlk, grnrde varsa da, hkmen kalkm olur. ayet halkn karada tad mal denizde tarsa
zamin olur. nk kara ile deniz arasmda byk fark vardr. Ancak mal istenen yere ulatnrsa cretini alr.
nk gaye gereklemi ve aykrlk hkmen kalkmtr.
Bir kimse, buday ekmek zere kiralad topraa bir yeillik ekerse toprakta meydana gelen noksanla zamin
olur. nk yeillikler, kkleri daha ok yayldndan ve daha ok sulanmalar gerektiinden topraa fazla zarar
verirler. Bylece bu, kt neticeye gtren bir aykrlk olduundan kirac, noksana zamin olur. Bu kimseye
cret verilmez. nk akladmz nedenle bu kimse, topra gasbetmi olur.
Bir kimse, bir dirhem cretle gmlek yapmas iin terziye bir kuma verir ve terzi, bunu kaftan yaparsa bu
durumda kuma sahibi, isterse terziye kuman kymetini detir, isterse de kaftan alr ve bir dirhemi amamak
kaydyla terziye cret verir. Kimisi: Yni bu, gmlek yerinde kullanlabilen kaftan eidi ise durum byledir,
demitir. Kimisi ise: Bu, mutlak olarak byledir. nk gmlek ile kaftandan faydalanma ekilleri birbirinden
farkldr, demitir.
mam Eb Hanifeden: Kuma sahibi muhayyer olmakszn terziye kymeti detir. nk kaftan, gmlekten
baka bir eydir, dedii rivayet edilmitir. Asl olan gre gre kaftan,, bir ynyle gmlek gibidir.
yle ki, beli skldndan bu ynyle gmlekten ayrdr. nk gmlein beli sklmaz. Ancak ondan da
gmlekten faydalanld gibi faydalanlr. Bylece aralarnda hem uygunluk hem de farkllk bulunduundan
kuma sahibi, istedii hususu tercih edebilir. Ancak uygunluk yn yetersiz olduundan cret verilmesi gerekir,
fakat bu cret, belirtilen bir dirhemlik miktan amamaldr. Nitekim Allah (Azze ve CelIe)'n izniyle babnda
aklayacamz zere tm fasit kiralama akitlerinde de hkm byledir. Eer kaftan olarak dikilmesi istendii
halde terzi bunu i elbise yaparsa kimisi: Kuma^ sahibi, kymeti kendisine detmek zorundadr. nk kaftan ile
i elbiseden faydalanma ekilleri birbirinden farkldr. En shhatli gre gre ise ikisinden de faydalanldmdan
kuma sahibi muhayyerdir. Tpk yaplmas stenen leen kupa yaplmas hlinde siparii verenin muhayyer
olmas gibi. Allah (Azze ve Celle), en y bilendir.1299
FAST KRALAMA AKD BABI
artlar, sat bozduklar gibi kiralama akdini de bozarlar. nk bu akit de sat akdi gibidir. Nitekim bu da,
iptal ve feshedilebilen bir akiktir.
Fasit kiralama akdinde belirtilen miktan amamak kaydyla benzer kiray demek gerekir. mam Zfer ve mam afii ise; mal satn nazara alarak: Ne kadar olursa olsun, benzer ikr verilmesi gerekir, demilerdir.
Biz diyoruz ki: Menfaatler, bizzat kendileriyle deil, insanlarn ihtiyac gereince akitle kymetlenirler. Bu
nedenle sahih kiralama akitlerinde zaruret miktaryla yetinilir. Ancak fasit akit de sahibe tbi olup sahih akitte
bedel kabul edilen miktar, det gerei fasitte de itibar edilir. Ancak taraflar, fasit akitte belli bir miktar zerinde
anlarlarsa fazlal drm olurlar. Benzer cretin veya kirann belirtilenden az olmas hlinde ise bunu
tamamlamak gerekmez. nk bu durumda belirtme fasittir. Sat ise byle deildir. nk mal, bizzat
1299
kymetlenmekte olup akdin gerei de kymettir. Bu nedenle kymeti tyin etmek sahih ise, akdin gerei olan
kymet, tyinle deitirilebilir. Aksi hlde deitirilemez.
Bir kimse, her ay iin bir evi bir dirheme kiralarsa bu akit, tek bir ay iin sahih, dier aylar iin ise fasittir. Ancak
aylar belirtilirse akit sahihtir. nk -her- kelimesi, sonu bilinmeyen bir eyle beraber olduu zaman bu eyin
btn fertlerini nazara almak mmkn olmadndan yalnz bir tanesi ifde edilmi olur. Bylece bir ay, bilinir
hle geldiinden onunla ilgili akit salih olur. Bu ayn bitmesi hlinde sahih akit sona erdiinden taraflardan her
biri, kiralama akdini bozabilir. Eer belli bz aylar iin kiralarsa caizdir. nk bylece kira mddeti, belirli
hle gelmitir. ayet kirac, ikinci aydan bir saat evde oturursa bu ay iin de akit sahih olur ve ev sahibi, ay
bitmedike onu karamaz. Kiracnn, bandan bir saat oturduu her ay iin durum byledir. nk taraflann,
ikinci ay iin de oturmaya karlkl rz gstermeleriyle akit kesinleir. Ancak, Kudri'de zikredilen gr,
kysa gredir. Nitekim bz fkh limlerinin temayl de byledir. Asl olan ise, taraflann, ikinci ayn ilk gece
ve gndznde serbest braklmalardr. nk bu ayn ilk saatini 'nazara almada bir nevi zoriuk vardr.
ayet bir evi bir ylik, on dirheme kiralarsa beher aya den kiray aklamasa bile bu caizdir. nk kira, aylara
taksim edilmeden de sre belirli olduundan bu, evi yalnz bir ay iin kiralamak gibi olur ki bu da caizdir. Velev
ki ayn beher gnne den kira miktan belirtilmemi olsun. Sonra kira sresi, belirtilen ayn veya yln bandan
balar. Balangcn belirti unemesi hlinde ise sre, evin kiraland vakitten balar. nk kira konusunda vakitler arasnda fark bulunmadndan bu, yemine benzer. Oru ise, byle deildir. nk geceler, orucun tutulduu
zaman deildir. Sonra eer akit, ayn yenilenmesi srasnda yaplmsa senenin btn aylar, ayn yenilenmesiyle
balar. nk ayn balangcnda asl olan, aylarn yenilenmesidir.
Yok eer akit bir ayn ierisinde yaplmsa mam Eb Hanife'ye gre kira sresinin tamam, gnlere gre
hesaplanr, ki bu, ayn zamanda mam Eb Ysuf'dan da yaplan bir rivayettir.
mam Muhammed'e gre ise ki bu, mam Eb Ysufdan yaplan baka bir rivayettir, birinci ayn creti gnlere
gre, aier aylarn ise, aylarn yenilenmesine gre hesaplanr. nk gn essma zaruret gerei bavurulur.
Zaruret ise, sdece birinci ayda vardr.
mam Eb Hanife diyor ki: Birinci ay, gn saysna gre biter bitmez, zorunlu olarak ikincisi de gn hesabna
gre balar. Ve bu, yl sonuna kadar bylece devam eder. Nitekim boama bahsinde getii zere idde de
byledir.
Hamam ve kan almak -hacmet- iin cret almak caizdir. nk halk, hamam cretini rf hline getirmitir.
Burdaki sre belirsizlii ise, icm nedeniyle nazara alnmamtr. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem): Mslmanlarn gzel grd ey, Allah (Azze ve Celle) katnda da gzeldir 1300
buyurmutur. Kan aldrma konusunda ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, kan aldrd
ve kam alana cret dedii rivayet edilmitir. Hem de bu, belli bir cretle belli bir i iin kira akdi yapmak
olduundan caizdir. Erkek hayvann ama cretini almak caiz deildir. Yni bir kimsenin, diiyle cins
mnsebette bulunmas iin erkek hayvan kiraya vermesi caiz deildir. nk Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) Teke veya kou kiraya vermek, haram kazantandr 1301 buyurmutur. Yni
bunun cretini almak haramdr.
Ezan, hac, imamlk, Kur'an ve fkh retmek iin cret almak da caiz deildir.
Bize gre fkh bir kural olarak, mslmanlara mahsus olan hi bir din tat iin cret almak caiz deildir.
mam- afii'ye gre ise, cretlinin yapmak zorunda olmad hususlarda cret almak caizdir. nk bu, bir
kimseyi yapmak zorunda olmad bir i iin cretle tutmak olduundan caizdir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Kur'an' okutun, fakat onunla yemeyin
geinmeyin 1302 buyurmutur. Ayrca Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Osman b. Ebil-As'a
yapt vasiyetin sonunda; Ve eer mezzin edinilirsen ezan iin cret alma 1303 buyurmutur. Hem de
bunlardan hsl olan sevap, yapana aittir. Bu nedenledir ki bu kiide ehliyet aranr. O halde oru ve namazda
olduu gibi bunlar iin de bakasndan cret almas caiz deildir.. Ayn zamanda retmek, rencinin de katks
olmadan reticinin yapamad ilerdendir. Bylece retici, teslim edemedii bir eyi stlendiinden akit
sahih olmaz. Ancak bz fkhlarmz, bugn iin Kur'an retme cretini istihsnen caiz grmlerdir. nk
1300
Merfu' olarak garip olan ve birok yollarla Abdullah ibn-i Mesud'un syledii bir sz olarak rivayet olunan bu hadisin Ahmed'
Msned'i ile El Mstedreknte yer alan tamam melen yledir :
Cenb- Allah (c.c.) kullann kalpleri arasnda, Muhammed (a.s.)'n kalbinden sonra onun ashabnn kalplerini kalplerin en iyisini grerek
onlar -dni yolunda savamalar iin- ona yardmc klmtr. Bunun iin msliimanlar (yni Muhammed aleyhisselm'n ashab) neyi iyi
grrlerse o ey Allah (c.c.) katnda da iyidir ve neyi kt grrlerse o ey Allah (c.c.) katnda da ktdr. Mstedrek Hz. Eb Bekir'in
stnlkleri c. 3 s. 78
1301
Buhar ile Mslim'in rivayet ettikleri bu hadsin sonunda Buhar, ayrca Eer kan aldrmann creti haram olsayd. Peygamber
efendimiz (s.a.v.) aldrd kan iin cret vermezdi ziydesini kaydetmitir.
Buhari Alm-satmlar c, 1 s. 283 ve (creler) c. 1 s. 304; Mslim Alm-satmlar c. 2 s. 22
1302
Bu ifde ile gariptir. Buhari, Eb Dvd, Tirmizi Nesai ve Hkim'in bu konuda kaydettikleri hadis melen yledir: Peygamber
efendimiz (s.a.v.) aygrn ama cretini almaktan nehyetmitir
Buhari, creler c. 1 s. 305; Tirmizi (Alm-satmlar) c. 1 s. 165; Eb Dvd, (Aygn kiraya vermek bab) c. l s. 130; Nesai c. 2 s. 231; elMstedrek c. 2 s. 42
1303
Abdurrahman:. ibil, Eb Hureyre ve Abdurrahman b. Av tarafndan rivayet olunan bu hadisi mam Ahmed (Msned'inde) u mealde
kaydetmitir. Kur'an' okutun fakat onu menfaat arac yapmayn, ondan uzak durmayn ve onda an da gitmeyin. Ahmed' Msned c. 3 s..
428
din ilerinde geveklik meydana geldiinden bu grevden imtina etmek, Kur'an hfznn ortadan kaldrl m asma
yol aacaktr. Nitekim fetva da bu gre gredir.
Mzik, at ve dier haram elenceler iin cret almak caiz deildir. nk bu. gnh zerinde cret akdi
yapmaktr. Gnh ise, akitle hak edilmez. mam Eb Hanife'ye gre paylarn ayrlmad ortak mal ortaktan
bakasna kiraya vermek caiz deildir. Dier iki mam ise: Pay belirsiz ortak mal kiraya vermek caizdir,
demilerdir. Mesel bir kimsenin, kendi evinin bir payn veya ortakl olan evdeki payn ortaktan bakasna
kiraya vermesi gibi.
ki imam diyorlar ki: Ortak maldan da faydalanlabilir. Bu nedenle benzer kira vermek gerekir. Ayn zamanda y
boaltmak veya taraflann anlamas suretiyle teslimi de mmkn olduundan bu ev, ortaa veya iki kiiye kiraya
verilmi saylr. Bylece sat gibi olur.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Teslim edemedii bir mal kiraya verdiinden bu caiz deildir. yle ki: Ortakl
maldaki payn, yalnz bana teslim edilmesi dnlemez. Boaltma ise, kiracya mal kullanma imkn verdii
iin teslim saylmtr. Oysa ortak malda, kiracya byle bir imkn salanamaz. Sat ise byle deildir. nk
onda mal kullanma imkn gereklemektedir. Anlama ise, akdin bir hkm olarak hak ediliyorsa da bu,
mlkiyet vstasyladr. Kald ki hkm, akitten sonra gerekleir. Teslime muktedir olmak ise, akdin artdr.
Bir eyin art da ondan nce var olduu gibi akitten sonra meydana gelen bir husus, ondan nce meydana
gelmi saylamaz. Ortana kiraya vermesi halinde de durum byle deildir. Bu takdirde btn menfaat, ortan
mlkiyetinde meydana geldiinden teslime mni bir ortaklk kalmaz. Ortakln oranndaki farkllkta ise bir beis
yoktur. Kald ki Hasan'in tmam Eb Hanife' den yapt rivayete gre bu da shh deildir. Sonradan meydana
gelen ortaklk da byle deildir. nk mal teslim edebilmek, akdin devam iin art deildir. Mal iki kiiye
kiraya vermesi de byle deildir. nk bu durumda mal, bir btn olarak teslim edilmitir. Sonra ortaklk,
maln bunlar arasnda dalmasyla sonradan meydana gelmitir.
Belli bir cretle st anay kiralamak caizdir. nk Cenb- Hak (Azze ve Celle) Eer sizin adnza
ocuklarnz emzirirlerse onlara cretlerini veriniz 1304 buyurmutur. Hem de bu teaml, Peygamber
Efendimiz (Salllalah Aleyhi ve Sellem)'in zamannda ve ondan nce var olup kendisi, buna devam etmelerini
uygun bulmutur. Sonra kimisi: Bu akit, ocua hizmet etmek ve onu kollamak olan menfatler zerinde
yaplmakta olup st verilmesi de dolayl olarak hak edilir. Tpk elbisedeki boya gibi, demitir.
Kimisi ise: Akit, st zerinde yaplr. Hizmet ise buna tbi olur. Bu nedenledir ki kadn, ocuu koyun style
emzirirse creti hak etmez, demitir. Bu arada birinci gr, fkhi kurala daha yakndr. nk kiralama akdi,
mallarn telef edilmesi gayesi zerinde kurulamaz.
rnein: Bir kimsenin, stn imek iin inek kiralamas gibi. Allah, izin verirse biz, koyun style ocuk
emziren kadna cret verilmeyeceine dir gerekeyi aklayacaz. Zikrettiimiz iki ekilden birinin sabit
olmas hlinde, i iin cretli tutmada olduu gibi bu akit de, cretin belli olmas kaydyla sahihtir.
mam Eb Hanife'ye gre kadna cret olarak yiyecek ve giyecek vermek stihsnen caizdir. Dier iki imam ise:
Caiz deildir, demilerdir. nk burada cret, belirsiz olduundan bu, kadn ekmekilik ve alk iin
kiralamak gibi olur. mam Eb Hanife ise, diyor ki: Buradaki belirsizlik, anlamazla yol amaz. nk
ocuklara acmann bir gerei olarak st analarna kolaylk salamak, dettir. Bylece bu, bir kmeden bir lek
satmak gibi olur. Ekmekilik ve alk ise byle deildir. nk onlardaki belirsizlik, anlamazla yol aar.
Cmi'us-sair'de: Bir kimse, cret olarak, belirttii dirhemlerin yerine yiyecek verir veya verecei giyecein
cins, zaman ve lsn belirtirse bu, caizdir. Yni bu, icm ile byledir. yle ki, burada cret, nce dirhem
olarak belirtildikten sonra bunlann yerine yiyecek verilir ki bunda belirsizlik yoktur. Sylediimiz nedenle
Yiyecek belirtilip miktar aklanrsa bu da caizdir. Bunun sresini belirtmek de art deildir. nk yiyecein
vsflar, deer hkmndedir.
mam Eb Hanife'ye gre, cretin tahsil edilecei yerin belirtilmesi arttr. Dier iki imama gre ise durum
byle deildir ki biz bunu satlarda zikrettik.
Giyecekte miktar ve cinsle birlikte srenin de belirtilmesi arttr. nk bu giyecek, ancak satlan mal olmakla
zimmetteki bor hline gelir. Satlan mal olmas iin de srenin belirtilmesi gerekir. Tpk selemde olduu gibi.
Kiralayan, kocay kadnla cins mnsebetten alkoyamaz. nk cinsi mnsebet, kocann hakk olduundan
mstecir, bu hakk iptal edemez. Nitekim koca, ngrlen bu arttan haberdar deilse hakkn korumak iin
kiralama akdini feshedebilir. Ancak mstecir, kocann, onun evinde mnsebette bulunmasna engel olabilir.
nk ev, onun hakkdr.
ayet kadn, gebe kalr ve stnn, ocua zarar vermesinden korkarlarsa akdi feshedebilirler. nk gebe
kadnn st, ocuun saln bozar. Bu nedenledir ki kadnn hastalanmas hlinde de akdi bozabilirler. Kadn,
ocuun yiyeceini de hazrlamak zorundadr. nk ocukla ilgili iler, ona aittir. Ksacas bu gibi konularda
ns bulunmayan hususlarda rfe baklr. Bylece ocuun elbisesinin temizlii, yiyeceinin hazrlanmas vb. gibi
rfn ngrd iler st anaya ait olur. Yiyecein kendisi ise, ocuun babasna aittir. mam Muhammed'in:
1304
Eb Dvd, Nesai, Tirmizi ve bn-i Mce'in kaybettikleri bu hadisi Osman b. eb-l As'tan u ekille nakletmilerdir :
Y Resulallah, beni kavmime imam kl, dedim. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
Sen onlarn imamsn. Kendine mezzinlii iin cret almayacak bir mezzin de tut, buyurdu.
Eb Dvd, Namaz c. 1 s 79; Nesai, Ezan c. 1 s. 109; Tirmizi, Namaz c. 1 s. 36; bn-i Macei, Namaz c. 1 s. 52; Talk: 65/6
St anaya aittir, dedii ya ve fesleen ise, Kfelilerin detindendir.

St ana, akit sresi iinde ocuu koyun style emzirirse cret alamaz. nk bununla, kendisine verilen
emzirme grevini yapm olmaz. nk burdaki akit, emzirme deil, iirmektir. Nitekim cretin lzm
gelmemesi de, bu iki iin farkl olmalarndan trdr.
Bir kimse, dokuyaca kuman yars karlnda dokumas iin dokumacya bir miktar iplik verirse benzer
cret lzm gelir. Ayn ekilde, tayaca budayn bir lei karlnda bir merkep kiralarsa akit, fasittir.
nk bu durumda yaplan iten elde edilen maln bir ksm cret klndndan bu, deirmenciye verilen un
lei gibi olur ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), bundan nehyetmitir. 1305 Bu, bir
kimsenin; unundan, verilecek bir lek karlnda budayn tecek bir kz kiralamas eklinde olur. Bu,
zellikle memleketimizdeki pek ok kiralama akitlerinin fasit olduunu ortaya koyan byk bir temel fkh
kuraldr. Yni burada mstecir, dokunan kuman veya tanan budayn bir ksm olan creti teslim etmekten
cizdir. nk bu cret, iinin almasyla meydana geldiinden mstecir, bakasnn gcne dayanarak creti
teslim etmeye muktedir saylmaz.
Bir kimsenin, budayn yarsn, kalan yans karlnda tamas iin bakasn kiralamas ise byle deildir.
yle ki, buna cret vermek gerekmez. nk mstecir, budayn yansm pein cret klmakla bunu taycya
temlik ettiinden tanan buday, ikisinin ortak mal olmutur. Bir kimse, bakasn aralarnda mterek olan
buday tamas iin kiralarsa cret lzm gelmez. nk herhangi bir ksmn tamakla kendine alm
olduundan akt konusu budayn kendisine teslimi gereklemez.
Ancak, bir lekten fazla cret alamaz. nk kiralama akdi, bozulduundan denmesi gereken cret,
belirtilenden ve benzer cretten az olur. nk cretli, fazlaln dlmesine raz olmutur. Odunculukta ortak
olrrialan hlinde ise durum byle deildir.
yle ki, mam Muhammed'e gre bu durumda kaa karsa ksn, cret tazm gelir. nk bu durumda tyin
edilen cret, belli olmadndan onu drmek sahih deildir. Bir kimse, u on lek unu bugn ekmek yapmas
iin bakasn bir dirheme tutarsa, akit fasittir. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki imam ise, kiralar
bahsinde : Bu, caizdir, demilerdir. nk burada akde konu edilen, ekmek yapma iidir. Vaktin belirtilmesi ise,
iin hemen yaplmas iindir. Bylece akit, sahih klnm olur ve belirsizlik ortadan kalkar. mam Eb Hanife
diyor ki:
Burada akdin konusu mehuldr. nk vaktin zikredilmesi, menfatin, almann zikredilmesi ise, kendisinin
akit konusu olmasn gerektirir. kisi arasnda tercih yaplamayaca gibi, ikincide mstecirin, birincide ise,
alann menfati vardr. Bu ise, anlamazla yol aar. Ayrca mam Eb Hanife'den: Mstecir, ii belirterek
bugn ierisinde, derse kiralama akdi sahih olur. nk bu ifde, zrfiyet ifde ettiinden akit konusu, yaplan i
olur. Bugn, demesi ise byle deildir, dedii rivayet edilmitir ki, Talk -boama- bahsinde de bunun benzeri
geti.
Bir kimse, srp ekmek zere veya sulayp ekmek zere bir toprak kiralarsa bu caizdir. nk akitle hak edilen
ekim, ancak topra sulamak ve srmekle mmkn olduundan bunlardan her biri de akitle hak edilmi olur. Bu
nitelikteki her art, akdin gereklerinden olduundan zikredilmesi, fsitlii gerektirmez.
ayet toprak sahibi, kiracnn topra iki kez srmesini veya iine su kanallar getirmesini veya gbrelemesini
art koarsa akit fasittir. nk akit sresinin bitiminden sonra da bunlarn toprakta izi kald gibi, bunlar, akdin
gereklerinden de deildirler. Ayn zamanda bunda taraflardan birinin kan vardr. Bu nitelikteki bir husus ise,
akdin fsitliini gerektirir. Nitekim, topra kiraya veren kii, akit sresinden sonra da devam edecek ekilde
kiracnn salad bz menfatleri kiralam olacandan bu, bir akit iinde iki akit yapmak olur ki bundan
nehyedilmitir. Sonra denilmitir ki: ki kez srlmesinden maksat, topran srlm olarak sahibine geri verilmesidir ki bunun fsitliinde phe yoktur.
Kimisi de : Bundan maksat, iki kez srlmesidir, demitir. Ancak, bu artn, akdi fasit klmas, bir kez srmeyle
verim alman ve bir seneliine kiralanan topraa mahsustur. seneliine kiralanmas hlinde ise, iki kez
srlmesinin menfati, akit mddetinden sonra devam etmez. Bu arada, anlan kanallardan maksat, arklar deil,
byk su kanallandr ki, sahih olan gr de budur. nk bunlann menfati, ertesi yl da devam etmektedir.
ayet baka bir topran ekimi karlnda ekim iin toprak kiralarsa, bu, kesin olarak caiz olmaz. mam- afii
ise: Bu, caizdir, demitir. Evi, ev karlnda oturmak iin, elbiseyi elbise karlnda giymek in, hayvan da
hayvan karlnda binmek iin kiralamak da byledir. mam- afi diyor ki: Menfatler de mallar gibidir.
Nitekim, veresiye kira ile yaplan kiralama akdi caiz olup bu, bor karlnda borlanmak da saylmaz.
Biz diyoruz ki: Bize gre akit konusu menfatlerin tek cinsten oluu, sonradan demeyi haram kldndan bu,
Khi bir elbiseyi yine Kbi bir elbise karlnda v'de ile satmak gibi olur ki, imam Muhammed de buna iaret
etmitir. Hem de kiralama akdi, kysa aykr olarak, ihtiy gerei caiz klnmtr. Menfatlerin ayn cinsten
olmas hlinde ise ihtiy mevcut deildir. Oysa menfatlerin cinsi, deiik olursa ihtiy mevcuttur.
Bir yiyecein ortak sahibi olan iki kiiden biri, bundaki paym tamas iin ortan veya merkebini kiralar ve o,
yiyecein tamamn tarsa cret alamaz. mam- afii ise: Belirtilen creti alr, demitir. nk O'na gre
menfat, mal gibidir. Maln ortakl olarak satlmas ise, caizdir.
Ayn zamanda bu, bir kimsenin, yiyecek brakmak iin ortak olduu evi kiralamas gibi olur. Biz diyoruz ki: Bu
1305
Darkutni, (Alm-satmlar) c. 2 s. 308, Beyhaki, (Alm-satmlar) c. 5 s. 339.
kimse, ortan var olmayan bir i iin tutmutur. nk tama, ortak malda varl dnlemeyen, harekete
dayal bir itir.
Sat ise, byle deildir. nk o, hkm ifde eden bir tasarruftur. zerinde akit yaplan eyin teslimi
dnlemeyince de cret lzm gelmez. Hem de ortan, tad her parada kendi pay da vardr. Bylece o,
kendi hesabna alm olduundan kendisine bir ey teslim edilmi olmaz. Ortakl ev ise, byle deildir. nk
onda akit konusu menfatler olduu gibi iine yiyecek brakmadan da teslimi gerekleir.
Bir kimse, ekeceinden sz etmede veya ne ekeceini belirtmeden bir toprak kiralarsa, akit fasittir. nk
toprak, hem ekin hem de baka eyler iin kiraland gibi ekilen eyler de farkl olurlar. Nitekim, baz ekinlerin
topraa verdii zaran, dier baz ekinler vermediinden akdin konusu bilinmemi olur. Eer kirac, topra eker
ve aradan zaman geerse belirtilen kira, lzm gelir. Bu, istihsnen byledir. Kysa gre ise caiz deildir ki bu,
mam Zfer'in grdr. nk akit, fasit olarak meydana geldiinden caize dnmez, tstihsna gre akit,
kesinlemeden belirsizlik ortadan kalktndan caize dnebilir. Tpk, akit esnasnda belirsizliin ortadan
kalkmas durumunda olduu gibi. Ayn zamanda bu, belirsiz srenin, bitiminden nce drlmesi ile sreyi
uzatabilme muhayyerlii gibi olur.
Bir kimse, bir dirhem karlnda Badad'a kadar bir merkep kiralayarak ona ne ykleyeceini belirtmeden
halkn ykledii eyay ykler ve merkep yolun yarsnda lrse kendisine bir ey lzm gelmez. nk akit,
fasit de olsa kiralanan mal, kiracnn emniyeti tasarrufu altndadr. ayet Badat'a ularsa. Birinci meselede
belirttiimiz zere istihsnen belirtilen creti alr. Eer merkep yklenmeden Birinci meselede de, toprak
ekilmeden taraflar anlamazla derlerse fsitlii nlemek iin akit bozulur. nk fsitlik sonradan meydana
gelir. 1306
NN SORUMLULUU BABI
iler genel ve zel ii olmak zere ikiye ayrlrlar. Genel ii, ii bitirmedike creti hak etmeyen kimsedir.
rnein : Boyac ve kasara gibi.) nk akdin konusu, i veya iin ortaya koyduu eser olduu zaman cretli,
herkese alabilir. nk bu iin menfatleri, tek kii tarafndan hakedilmemitir. Bu bakmdandr ki buna, herkese yaplan i, ad verilmitir. Bu kimseye braklan eya, onun elinde bir emnet olup telef olmas hlinde,
mam Eb Hanife'ye gre kendisinden bir ey tazmin edilmez. Bu, ayn zamanda mam Zfer'in de grdr.
Dier iki imama gre ise, kuvvetli bir yangn veya stn bir dman gibi nne geilemeyen bir sebeple heder
olmadka kendisinden tazmin edilir. nk Hz. mer (Radyllah anh) ile Hz. Ali (Radyallh anh)'nin,
sanatkrlardan mal tazmin ettikleri rivayet edilmitir. 1307 Hem de mal korumas, kar tarafn sahip olduu bir
haktr. nk kendisi, ancak bu eyann var olmas hlinde alabilir. Bu nedenle gasp ve hrszlk gibi karsnda tedbir alnmas mmkn olan bir sebeple mal, telef olursa kusur kendisinin olacandan buna zmin olur.
Tpk cretle teslim alnan emnette olduu gibi. Kendiliinden lme, kuvvetli yangn vb. gibi nne
geilemeyen sebepler ise byle deildir. nk bu takdirde kusur, kendisinin deildir. mam Eb Hantfe diyor ki
: Mal, onun emniyetli tasarrufu altndadr. nk o, mah sahibinin rzasyla teslim almtr. Nitekim bu
nedenledir ki nne geilemeyen bir sebeple telef olmas hlinde zmin olmaz. Eer gasbedilen mal gibi. zmin
olunan trden olsayd bu durumda da zmin olacakt. Kald ki, kendisi, dorudan doruya deil, dolayl olarak,
mah korumakla ykmldr. Bu yzdendir ki cret, korumann karl olamaz cretle emnetleri koruyan ise,
byle deildir. nk o, dorudan doruya, mal korumaktan sorumludur. Nitekim burada cret, korumann
karldr.
alann yaptyla telef olan mal, kendisine detilir. rnein: Dvmeyle elbisenin yrtlmas, hammaln
kaymas, yk balanan ipin kopmas ve geminin ekilirken batmas gibi.
mam- afii ile mam Zfer ise: Mal, kendisine detilmez. nk mal sahibi, kendisine mutlak alma
msadesi verdiinden bu msade, hem kusurlu hem de kusursuz almay iine alr ve bu durumda alan,
tek kiiye alan kimse ile kasarcnn yardmcs gibi olur.
Biz diyoruz ki : Mal sahibinin msadesine giren, akit konusu oian verim almadr nk istenen randmana
vesile olan odur. Ayrca gerek itibariyle akdin konusu da budur. Nitekim i, bakasnca da yaplsa cret fazm
gelir. O hlde maksada aykr almaya izin verilmi olmaz Yardmc i ise byle deildir. nk o, karlksz alp, bundan vazgeebildiinden almasn verimlilikle kaytlamak mumkun deildir.
Bizim szkonas ettiimi/. so. cretle alan kimse olduundan almasn kaytlamak mmkndr. Allah izin
verirse zikredeceimiz zere, tek kye alan da byle deildir. Bu arada ipin kopmas dikkatsizlikten ileri
geldiinden bunu kendisi yapm saylr.
1306
mam- afi'nin Hz. Ali'nin olu Muhammed b. el-Hanefye'den rivayetine gre Hz. Ali (r.a.) boyac ve kuyumlarda zayi olan emnet
mallarn detiyordu. Beyhaki, creler c. 6 s.122, mam Muhammed de (Kitab-l Asar'da) imam Eb Hanife'den unu nakletmitir. Adamn
biri Kad reyh'e geldi. O srada ben de oradaydm. Adam :-u adam bana boyamam iin bir elbise verdi. Evim yand in elbise de
eyalarmla birlikte yand, dedi. Kad ireyh :
Adamn elbisesini vermen gerekir, dedi. Adam :
Benim evim yanmken nasl elbisesini vereyim dedi. Kad reyh:
Eer onon evi yanm olsayd sen ondan cret almayacak miydin? Dedi Beyhaki c. 6 s. 122
1307
Ancak bu durumda kendi sevk ve idaresiyle olsa bile gemide boulan ve hayvandan den kiilerin diyetine
zmin olmaz. nk lzm gelen ey. insan diyeti olup bu da akitle deil, cinayetle vacip olur. Bu nedenledir ki
diyet, sulunun akrabalarna izm gelir. Akitlerden doan tazminatlar ise. akrabalar demez. Bir kimse,
Frat'tan kendisine bir kp tamas iin bakasn kiralar ve kp, yolda dp knlrsa sahibi, isterse taycya
alnd yerdeki kymetini tazmin eder ve cret demez. sterse de kbn krld yerin kymetini tazmin ederek
kendisine tad mesafeye gre cret der. Zamin olmas, daha nce akladmz zere maln kendi yaptyla
zayi olmasndan trdr. Nrekm kp, ya taycnn kaymas ya da ipin kopmas sebebiyle der. Btn bunlar
ise, taycnn yaptklardr Kp sahibinin muhayyer oluu ise, tek tama esnasnda kbn krlmasyla,
taycnn iin bandan itibaren sulu olmas nedeniyledir Bu, meselenin bir yndr. Dier bir yn daha
vardr ki o da, tamann kp sahibinin rzasyla olmas nedeniyle, suun balangta bulunmayp krlma
esnasnda meydana gelmesidir. Kp sahibi, bu iki ynden istediini seebilir. Birinciye gre tayc, yapt i
kadar cret alrken ikinciye gre ise, hi bir i yapmadndan cret alamaz.
Hacameti -kan alan- kan alrken, Baytar da hayvann yarasn aarken normal yeri amazlarsa bundan doan
kayp, kendilerine detilmez. Cami'us sair'de : Baytar, kendi tedavi aletiyle hayvann yarasn yarar ve hayvan
lrse zamin olmaz, denilmitir. Her iki ifdede birer aklama vardr. yle ki, Hacameti ile baytarn atklar
yarann hi yaylmamas mmkn deildir. nk bu. bnyenin acya dayanmadaki kuvvet ve z'fna baldr.
Bu nedenle bunu yapc olmakla kaytlamak mmkn deildir. Daba nce akladmz, elbise dvlmesi vb.
hususlar ise byle deildir. Nitekim, elbisenin dayamkl ve incelii tetkikle anlalabildinden anlan kayd
ngrmek mmkndr.
Tek kiiye alan -zel ii- ise, fi'len almasa bile akit sresince kendini i sahibinin emrine vermekle creti
hak eden kimsedir. rnein: Hizmet veya koyun gtmek iin bir aylna cretle tutulan kimse gibi. Buna zel
ii denilmesinin sebebi, bakasna almasnn mmkn olmamasdr. nk akit sresince bu iiden elde
edilecek menfatler, onu tutann hakk olmutur.Ayn zamanda cret, menfatlerin karl olduundan i bozulsa bile bir hak olarak kahr,
Elinde veya almasyla telef olan mal, zel iiye detilmez. Elinde telef olan maln kendisine detilmemesi,
emniyetli tasarrufu altnda bulunmasndan trdr. nk o mal sahibinin rzasyla teslim almtr.
mam Eb Hanife'ye gre asl olan budur. Dier iki imama gre de byledir. nk bu iki imama gre halkn
maln korumak iin herkese alan kimseden maln tazmin edilmesi, bir nevi istihsndr. zel ii ise, deiik
kiilerin ilerini stlenmediinden mal, gvenlii ar basar ve dolaysyla bu konuda kysa uyulur.
almasyla telef olan maln kendisinden tazmin edilmemesi ise, menfaatlerin, i sahibinin mlk hline
gelmesiyle iinin, onun mlknde kendi rzasyla tasarrufta bulunmasnn sahih olmasndan trdr. Bu
durumda ii, onun adna tasarrufta bulunduundan yapt i, mal sahibine yansr ve kendisince yaplm saylr.
Bu nedenle maldaki kayp, iiye detilmez. Allah (Azze ve Celle), doruyu en iyi bilendir.1308
K ARTTAN BR ZERNDE YAPILAN KRALAMA AKD BABI
Bir kimse, terziye: u elbiseyi Fars usl dikersen cretin bir dirhem, Rum usl dikersen iki dirhem olsun,
derse bu caizdir. Terzi, bunlardan hangisini yaparsa creti ona gre hak eder. Ayn ekilde boyacya: Elbiseyi
aspurla boyasan bir dirhem, safranla boyasan iki dirhem vereceim, demesi, kar taraf iki husustan birini
semede serbest brakmas, rnein: Sana u evi aylk be dirheme, br evi ise on dirheme kiraya veriyorum,
demesi, kendisini farkl iki mesafe arasnda muhayyer klmas, rnein: Sana u hayvan Kfe'ye kadar u
cretle, Vast'a kadar ise u cretle kiraya veriyorum, demesi ve onu husustan birini tercih etmede serbest
brakmas da byledir. Onu drt husustan birini semede muhayyer klmas ise, caiz deildir. Btn bu
meselelerde sat nazara alnr.
Satla aralarndaki mterek nokta ise, ihtiyc gidermektir. Ancak satta muhayyerliin art koulmas gerekli,
kiralama akdinde ise gerekli deildir. nk cret, ancak alma ile vacip olur. Hususlardan birini tercih
etmekle de akit konusu i, belirli hle gelir. Satta ise, bedel, akdin kendisiyle vacip olduundan burada, ancak
muhayyerlikle kalkabilen bir anlamazla yol aan belirsizlik meydana gelir.
ayet terziye: Elbiseyi bugn dikersen cretin bir dirhem, yarn dikersen, yarm dirhem olur, derse bu durumda
eer terzi, onu bugn dikerse bir dirhem, yarn dikerse mam Eb Hanife'ye gre yarm dirr hemi gememek
zere benzer cret alr. Cami'us-sair'de: Bu cret, yarm dirhemden az, bir dirhemden de ok olamaz,
denilmitir. Dier iki imam ise, Her iki art da caizdir, demilerdir.
mam Zfer ise: Her iki art da fasittir. nk diki tek ey olduu hlde onun karlnda iki bedel
sylendiinden bedel, belirsiz olur, demitir. nk; Bugn, denmesi, hemen demeyi ifde ederken yann,
denmesi ise sonradan denmek iindir. Bylece her gn iin iki husus belirtilmi olur.
Dier iki imam diyorlar ki: Bugn, denmesi, vakti belirtmek, yann, denmesi ise, t'lik iin olduundan her gn
iin iki husus belirtilmi olmaz. Hem de pein ve gecikmeli demenin ikisi de gaye olduundan bu, farkl iki i
yerinde kabul edilmitir.
mam Eb Hanife diyor ki: Yarn, denmesi, gerek itibariyle t'lik ifde ettii gibi, bugn denmesini de vakit
1308
tyinine hamletmek mmkn deildir. nk vakit ile alma, birlikte ifde edileceinden bu, akdin fsitliine
yol aar. Byle olunca da yann, denmekle iki husus belirtilmi olur. Bugn, denmesi ise, byle deildir. Bylece
akit, birinci gn iin sahih olup belirtilen cret lzm gelir. kinci gn iin ise, akit fasit olup benzer cret lzm
gelir. Ancak bu, yanm dirhemi gememelidir. nk ikinci gn iin belirtilen cret budur.
Cami'us-sair'de: Bu, bir dirhemden fazla, iki dirhemden de az olamaz. nk ilk cret belirlemesi, ikinci gn
iin ortadan kalkmaz. Bylece ilk tyin, fazlaln nlenmesinde, ikinci tyin ise, eksikliin nlenmesinde
dikkate alnr. ayet nc gn dikerse imam Eb Hanife'ye gre cret, yanm dirhemi aamaz ki sahih olan da
budur. nk elbise sahibi, iin yarma braklmasna rz gstermiyorsa bundan fazla geciktirilmesine
evleviyetle raz olmaz.
Dkkn sahibi, kiracya: Dkknda bakkal olarak oturursan kiras, aylk bir dirhem, demirci olarak oturursan iki
dirhem olur, derse bu, caizdir ve mam Eb Hanife'ye gre kirac, seecei iin belirtilen kirasn der. Dier iki
imam ise akit fasittir, demilerdir. Ayn ekilde bir kimse, bakkal olarak oturduu takdirde bir dirhem, demirci
olarak oturduu takdirde ise, iki dirhem kira demek zere bir dkkn kiralarsa mam Eb Hanife'ye gre akit
caizdir. Dier iki imam ise: Caiz deildir, demilerdir. Bir kimse, Hire'ye kadar bir dirheme, Kadsiye'ye getii
takdirde ise iki dirheme olmak zere bir hayvan kiralarsa bu caizdir. Ancak bu meselede ihtilaf ihtimli vardr.
ayet arpa yklerse yanm dirheme, buday yklerse bir dirheme olmak zere Hire'ye kadar bir hayvan kiralarsa
mam Eb Ha-nife'nin grne gre bu caizdir. Dier iki imam ise Caiz deildir, demilerdir. ki imama gre
bu durumda akdin konusu mehul olduu gibi cret de iki miktardan biridir. Bu ise, belirsiz, belirsizlik ise,
fsitlii gerektirir. Rum ve Fars tipi diki meselesi ise, byle deildir. nk burada cret, alma ile hak edilir.
Byle olunca da belirsizlik ortadan kalkar. Yukandaki meselelerde ise, cret, maln, boaltlmas ve teslimiyle
hak edildiinden belirsizlik devam eder. ki imama gre temel olan kural budur.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Taraflardan her biri, brn sahih olan deiik iki akitten birini semede
muhayyer kldndan akit sahihtir. Tpk Rum ve Fars tipi diki meselesinde olduu gibi.
yle ki, bir kimsenin dkknda bizzat oturmas, demirciyi oturtmaktan farkldr. Nitekim demircinin oturmas,
mutlak akdin muluna girmez. Onun benzeri olan meselelerde de durum ayndr. Kiralama akdi ise,
faydalanmak gayesiyle yaplr. Byle olunca da belirsizlik kalkar. ayet cretin, srf teslimle hak edilmesine
ihtiya duyulursa belirtilen iki cretten az olan gerekir. nk kesin olan budur.
Kiralamada menfattan bir ksmnn elden gitmesi cayabilmeyi engellemez. Sat ise yle deildir. nk satta
satlan maln hepsini geri evirmek mmkn iken, kiralamada menfatin tamamn geri evirmek imknszdr.
Bunun iindir ki malm kiraya veren kimse kiralama sresinden bir sre getikten sonra da mal kiracya teslim
ederse, kirac kabul etmeye zorlanr. Bize gre: Kiralama akdi taraflarn birinde meydana gelen mazeretle
bozulur.
mam- afii ise: Kiralama, kiraya verilen malda meydana gelen kusurdan baka bir ey ile bozulamaz
demitir. nk ona gre menfat da mal hkmndedir. Nitekim bunun iindir ki kiralama ve ariye gibi akitler
menfatler zerinde yaplabilir. Biz diyoruz ki: Menfat da her ne kadar mal gibi akit konusu oluyorsa da, teslim
edilmesi mmkn olmad iin kiralamada taraflardan birinde meydana gelen mazeret, satta mal teslim
etmeden nce malda meydana gelen kusur gibi olur. Bunun iin sat nasl, satlan mal teslim etmeden onda
meydana gelen kusur ile bozulabiliyorsa, kiralama da taraflardan birinde meydana gelen mazeret ile bozulabilir.
nk satn da kiralamann da bozulmasn caiz klan sebep, akdi yapann akdin gerektirmedii fazla zarara
girmeden akdin gereini yerine getirmemesidir ki, bize gre mazeretin mnas da budur. rnein bir kimse diini
ekmek iin dii kiraladktan sonra di ansi diner, yahut dn yemeini hazrlamak iin a tuttuktan sonra
gelin lr veya boanrsa, kiralama akdi bozulur. nk bu kimse kiralama akdinin gereini yerine getirmeye
mecbur tutulursa, akdin gerektirmedii fazla bir zarara girmi olacaktr. inde al-veri yapmak iin arda bir
dkkn kiraladktan sonra sermyesi kaybolup dkkn iletecek kadar elinde para kalmayan, yahut bir dkkn
veya evini kiraya verdikten sonra ifls edip kiraya verdii dkkn veya evden baka borlarn karlayacak bir
mal b.utunmayan kimse de byledir. Hkim bu kiralama akdini bozar ve dkkn ya da evi adamn borlarn
demek iin satar. nk akdin gereini yerine getirmede bu kimse iin -hapse girmek gibi- akdin gerektirmedii byk bir zarar vardr. Zira adamn alacakllar bu dkkn veya evden baka bir malnn bulunmadna
inanmayabilirler.1309
KRALAMA AKDNDE HTLFA DMEK BABI
Terzi ile elbise sahibi ihtilfa derek elbise sahibi, terziye: Kuma kaftan yapman istemitim, der, terzi de
kendisine: Hayr, gmlek yapmam istemitin, derse veya elbise sahibi, boyacya: Elbiseyi krmzya boyamam
istedim. Oysa onu sanya boyamsn, der ve boyac: Hayr, sarya boyamam istedin, derse sz, elbise
sahibinindir. nk msade, kendisinden alnmaktadr. Nitekim msadeyi inkr ederse sz, yine kendisinindir.
Bu nedenle msadenin eklini inkr etmesi de byledir. Ancak kendisine yemin ettirilir. nk o, ikrar ettii
1309
takdirde kendisine lzm gelecek bir ey inkr etmitir. Elbise sahibi, yemin ederse terzi zmin olur. Yni daha
nce getii zere elbise sahibi, serbesttir, isterse terziye elbisenin kymetini detir, isterse elbiseyi alr ve
belirtileni amamak zere kendisine benzer cret der. Boya meselesinde de elbise sahibi serbesttir. sterse boyacnn elbisenin boyanmam hldeki kymetini detir, isterse de elbiseyi alr ve belirtileni amamak zere
kendisine benzer cret der. Bz nshalarda ise: Elbise sahibi, boyann meydana getirdii art boyacya detir,
denildii zikredilmitir. nk bu, gasp hkmndedir.
Eer elbise sahibi: Sen bu ii bana cretsiz yaptn, der ve sanatkr da: cretle yaptm, derse. mam Eb
Hanifeye gre sz, elbise sahibinindir. nk o, yaplan iin, kymet karl olduunu inkr etmektedir. Zira
i, akitle kymetlenir. Ayn zamanda kendisi, zminlii inkr ederken sanatkr, bunu iddia etmektedir. Sz ise,
inkr edenindir. mam Eb Ysuf: Eer sanatkr, daha nce kendisine bu ii cretle yapmsa cret alr. Aksi
hlde almaz demitir. nk aralarnda daha nce meydana gelen teaml, cret isteyen taraf takviye eder.
Bylece aralarndaki teamle uyulmu olur. mam Muhammed ise: Sanatkr, bu ii cret karl yapmakla
tannyorsa sz, kendisinindir, demitir. nk kendisi, dkkn kazan iin atndan bu, ak cret talebi
yerine geer. Bylece as olana baklm olur.
Kys ise: mam Eb Hanife'nin dedii gibidir. nk elbise sahibi, creti inkr etmektedir, iki imamn
dayand istihsna karlk verilen cevap udur: Asl olan durum, bir hakk ispatlamaya deil, iddiay
reddetmeye yarar. Oysa burada hakkn ispatlanmas gerekir. Hakikati en iyi bilen, Allah (Azze ve Celle) 'tr.1310
KRA AKDNN FESH BABI
Bir kimse, kiralad evde, oturmay sakncal klan bir kusur grrse akdi feshedebilir. nk akdin konusu
olan, menfatler olup bunlar, para para meydana geldiinden anlan kusur, evin teslim alnmasndan nce
meydana gelmi olur ve dolaysyla muhayyerlii gerektirir. Tpk satta olduu gibi. Sonra, eer kirac, evden
faydalanrsa kusura raz olmu olacandan, satta olduu gibi, kirann tamamm demesi gerekir. ayet evi
kiraya veren, evdeki kusuru giderirse kiracya muhayyerlik yoktur. nk muhayyerlik sebebi, ortadan
kalkmtr.
ayet ev yklr veya araziden ve deirmenden su kesilirse akit bozulur. nk akdin konusu olan belli
menfatler, teslim alnmadan nce yitirildiinden bu, satlan maln teslim alnmadan nce yitirilmesine benzer.
Fkh limlerimizden kimisi: Akit, bozulmaz. nk menfatler, geri dnebilecek bir ekilde elden kmtr,
demitir.
mam Muhammed'den: ayet evi kiraya veren, onu yaparsa kirac, evi teslim almam, veren de, evi teslim etmem,
diyemez, dedii rivayet edilmitir. Bylece mam Muhammed, bu akdin bozulmadn, ancak bozulabileceini
aklam olmaktadr.
Eer suyu kesilen deirmenin binasndan baka trl istifde ediliyorsa kirac, bunun karl olan kiray der.
nk bina menfatin akit konusunun bir parasdr. Akdi kendi adna yapan taraflardan biri lrse akit, bozulur.
nk akdin devam etmesi hlinde. ondan doan menfat veya kira. yine onunla bakasnn hakk olacaktr.
nk akdi yapann lmyle bu hak, vrisine intikl eder ki bu caiz deildir. ayet akdi bakas adna yapmsa
bozulmaz. rnein: Vekil, vsi ve vkf mtevellisi gibi. nk bu durumda, iaret ettiimiz gereke
bulunmamaktadr.
Kira akdinde muhayyerlik art sahihtir. mam- fii ise: Sahih deildir. nk muhayyerlik kiracnn ise o, akit
konusu olan oturma menfatinin tamamn geri veremez. Zira bir ksm yitirilmitir. Yok eer muhayyerlik,
kiraya verenin ise, o da menfati eksiksiz teslim edemez ki, her iki durum da, muhayyerlie engel olur.
Biz diyoruz ki: Bu, bir muamele akdi olup teslim, akit meclisinde hak edilmediinden sat gibi onda da
muhayyerlik art komak caizdir. kisi arasndaki mterek nokta ise, ihtiycn giderilmesidir. Kald ki, akit
konusu menfatin bir ksmnn yitirilmesi, mal kusurdan doan muhayyerlikle reddetmeye engel olmadndan,
art muhyyerliiyle reddetmeye de engel deildir. Sat ise, byle deildir.
yle ki, satta, akit konusu maln tmn geri vermek mmkn iken, kira akdinde akit konusu menfatin
tmn geri vermek mmkn olmadndan geri verilenin, tam olmas, satta art, kira akdinde ise, art deildir.
Bu nedenledir ki, kiraya veren, mal teslim ederse bir miktar srenin gemesiyle kirac, bunu teslim almaya
zorlanr.
Bize gre: Kira akdi, zrlerle feshedilir. mam- afii ise: Akit, ancak kusurla feshedilir, demitir. nk O'na
gre menfatler, mallar hkmndedir. Nitekim onlar zerinde akit yapmak caizdir Bylece sata benzemi olur.
Biz diyoruz ki: Menfatler teslim alnamazlar. Oysa akit konusu olan, onlardr. Bylece kira akdindeki zr,
sattaki teslim ncesi kusur gibi olduundan onunla akit bozulur. nk ikisindeki gereke ayndr. Bu gereke,
akdi yapann, akitle yklenmedii fazla bir zarara girmeden akdin gereini srdrememesidir ki, bize gre zr
de bu demektir. rnein: Bir kimse, aryan diini ekmesi iin bir demirci tuttuktan sonra diinin ars dinerse
veya dn yemei yapmas iin bir a tuttuktan sonra ei huf ile kendisinden boanrsa kira akdi bozulur
nk bu akitlerin srdrlmesiyle akdi yapan, akitle yklenmedii fazla zarara sokulmu olur.
Bir kimse, ticret yapmak zere bir dkkn kiraladktan sonra mal giderse veya dkkn veya evini kiraya
1310
verdikten sonra ifls eder ve ancak kiraya verdii mallar satp bedelleriyle deyebilecei borlar zimmetine
geerse Hkim, kira akdini feshederek bunlar borlar in satabilir. nk akdin gereini srdrmekle kii,
akitle stlenmedii fazla bir zarara zorlanm olur. Bu zarar, kendisinin hapsedilmesidir. nk o, baka mal
olmadna dir iddiasnda dorulanmayabilir. Sonra, Kuduri'nin: Hkim, akdi fesheder, sz, akdin
bozulmasnn Hkim karan gerektiine iarettir. Ez-Ziyadat'n, bor zr bahsinde de byle sylenmitir.
Cami'us-sair'de ise: zr olduunu sylediimiz her eyle akit bozulur, denilmitir. Bu ise, akdin bozulmasnda
Hkim karanna ihtiy bulunmadn gsterir. Bu gre gre akdi bozmak, daha nce getii zere, satlan
maldaki teslim ncesi kusur gibi olduundan akdi yapan, onu kendi bana bozabilir. Birinci gre gre ise bu,
itihad konusu bir mesele olduundan Hkimin zorlamas gerekir. Kimisi ise, iki gr birletirerek: zr ak
ise, Hkim karanna ihtiy yoktur. nk zr, zten aktr. zr ak deilse aa kavumas iin,,Hkim
karar gerekir, rnein: Bor gibi, demitir.
Bir kimse, yolculuk iin bir hayvan kiraladktan sonra bir sebeple bundan vazgeerse bu, zrdr. nk akdin
gereini yapmas hlinde fazla zarara girer. Zira hacca gitmek isterken zaman geebilir. Borlusunu aramaya
karken gelebilir veya ticret iin karken yoksul debilir.
Mal kiraya verenin fikir deitirmesi ise. zr deildir. nk kendi gitmeyip kiraya verdii hayvanlar
rencisi veya hizmetisiyle gnderebilir. EI-asl'n rivayetine gre bu kimsenin, hastalk nedeniyle gitmemesi
hlinde de durum ayndr. Ancak Kerh, mam Eb Hanife'den. bunun zr olduunu rivayet etmitir. nk bu,
zarardan bo olmadndan keyfi olarak deil, zaruret hlinde nne geilir.
Bir kimse, atn kiraya verdikten sonra satarsa bu, zr deildir. nk o, akdin gereini yapmakla zarara
girmez, sdece fazla kazan kaybna urar ki bu da, bir fazlalktr.
Terzi, rak tuttuktan sonra ifls ederek ii brakrsa bu zrdr. nk iin temeli olan sermyeyi
kaybettiinden akdin gereini yrtmekle zarara girer. Bu, kendi hesabna alan terzi iin byledir. ayet
cretli olarak alyorsa bu takdirde sermyesi, diki, ine ve makas olduundan ifls etmi saylmaz.
Eer terzilii brakp sarraflk yapmak isterse bu. zr deildir. nk bu durumda ra terzilik iin bir keye
oturtarak kendisi de sarraflk iin br keye oturabilir. Ancak bir kimse, terzilik iin bir dkkn kiraladktan
sonra bunu brakp baka bir i yapmaya karar verirse, El-asl'da zikredildii zere bu, zr saylmtr. nk
tek kii, iki ii birlikte yrtemez. Dier meselede ise, iki kii olduklarndan iki ii yrtebilirler.
Bir kimse, ehirde kendisine hizmet edecek bir hizmeti tuttuktan sonra yola karsa bu, zrdr. nk
yolculuk hizmeti daha zor olduundan bunda fazla zarar vardr. Seferi iptal etmek ise, zarara yol at gibi,
akdin gerei de olmadndan zr olur. ehirden sz etmemesi hlinde de durum byledir. nk getii zere
asl olan, bu tr hizmetin ehirde olmasdr. Bir akar kiraya verdikten sonra yola kmas hlinde ise durum
byle deildir. nk kirac, bu kimsenin gitmesinden sonra da akit konusu maldan faydalanabileceinden zarar
sz konusu deildir. Kiracnn yola kmas ise zrdr.' nk ya yolculuunun iptal edilmesi ya da oturmadan
kiraya zorlanmas gerekir ki bu da zarardr.1311
eitli Meseleler
Bir kimse, kiralad veya ariye olarak kulland tarlada kalan ekin kklerini yakarken baka bir arazden de
bireyler yanarsa zamin olmaz. nk buna sebebiyet vermede mtecaviz saylmadndan bu kimse, kendi
evinde kuyu kazan kimseye benzer.
Kimisi ise: Rzgrlar, nce sakin olup sonradan deiirse durum byledir. Yoksa rzgr, bandan beri hzl
esmise zamin olur. nk atei yakan, onun kendi topranda durmayacan bilir.
Terzi veya boyac, gelirin yans karlnda ii yrtecek bir kimseyi dkknda oturtursa bu. caizdir. nk bu,
gerek itibariyle kredi ortakldr. yle ki ortaklardan biri, itimadiyle br de almasyla ie katkda
bulunduundan kar, dzenlenmi olur ve dolaysyla kazantaki belirsizlik zarar dourmaz.
Bir kimse, bir tahtrevan ile iki adam bindirmek zere Mekke'ye kadar bir deve kiralarsa bu, caiz olur ve norma
tahtrevan ykleyebilir. Kysa gre ise, caiz deildir ki bu mam- afi'nin de grdr. nk burada
belirsizlik olduundan bzan anlamazla yol aar. stihsna gre ise, maksad, malm olan binicidir. Tahtrevan
ise, ona tbidir. Buradaki belirsizlik ise, teamle uymakla ortadan kalktndan anlamazla yol amaz.
Tahtrevann yatak ve rtsnn grlmemesi hlinde de durum ayndr. Ancak deveci, yk grrse daha iyi
olur.) nk bu, belirsizlii daha iyi ortadan kaldrr ve rznn gereklemesine daha yakn olur.
Bir kimse, belli bir miktar yiyecek maddesi yklemek zere bir deve kiralar ve yolda yiyecein bir ksmn yerse
yke yedii kadar yiyecek katabilir. nk kirac, belirtilen yk yol boyunca tamay pazarlk ettii iin o
miktar korumak onun hakkdr. Yiyecek dndaki llen ve tartlan mallar da byledir. Bzlarna gre, tpk
su gibi, yiyecein yerini doldurmak teaml "olduundan dier mallarda da byle davranmaya bir mni
yoktur.1312
1311
1312
Bir Fas
(Anlamal Yaknlk)
Bir kimse, birinin eli zerinde mslman olur ve kendisine vris olmak ve diyetini demek zere anlama
yaparsa veya bakasnn eli zerinde mslman olup yine kendisiyle anlama yaparsa anlamal yaknlk -velsahih olur. Bu durumda diyeti, anlamalsna it olduu gibi, vrisi olmad hlde lrse miras da kendisine it
olur. mam- afii ise: Bu anlama geersizdir. nk bu, hazinenin hakkn iptal etmeye yol aar. Bu nedenledir
ki, anlama, bu kimsenin vrisi hakknda geerli deildir, demitir. Ayn nedenledir ki, mam- fii'ye gre,
hazinenin hakkn korumak iin, hi bir vrisi olmasa bile kiinin malnn tamamn vasiyet etmesi sahih deildir.
Bu vasiyet, ancak maln tebiri iin sahihtir.
Biz diyoruz ki s Cenb- Hak (Azze ve Celle) Yeminle yaknlk anlamas yaptnz kimselere de paylama
veriniz 1313 buyurmutur. Nitekim bu yet, anlamal yaknlk hakkndadr. Ayrca, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem): Bir kimsenin eli zerinde mslman olup kendisiyle anlama yapan kiinin
durumu sorulduunda kendisi salnda da lmnde de haklar bakmndan bu kimseye herkesten daha
yakndr 1314 buyurdu. Hadis, bu kimsenin salndaki diyet ile lmn-deki mirasa iaret eder. Hem de mal,
kendisinin olduundan onu istediine aktarabilir. Hazineye aktarlmas ise, hazinenin istihkakndan tr deil,
istihkak sahibinin bulunmamas zaruretinden ileri gelir. Bu kimsenin vrisleri varsa ncelikli olurlar. Vris,
hala, teyze vb. zevil-erhamdan da olsa durum byledir. nk yakmhk anlamas, ikisinin yapt bir akit
olduundan bu, bakalarn balamaz. Nitekim zevilerham da vrisdirler. Kudri'de zikredildii zere irs ve
diyet artndan sz edilmesi gerekir. nk bu anlama, stlenme ile, stlenme ise, art ile kesinleir.
Anlamann artlarndan biri de, anlamalnn, arap olmamasdr. nk araplar, kabilelerle yardmlatklarmdan
bu anlamaya gerek kalmaz.
Anlamal, diyetini demedike bu kimse, anlama yaknln bakasna intikl ettirebilir. nk bu, tpk
vasiyet gibi, balayc bir akit deildir. Anlamal da anlamadan ekilebilir. nk bu, balayc deildir.
Ancak bu durumda anlamay yapann hazr bulunmas gerekir.
Tpk vekilin dolaysz olarak azledilmesi gibi. Anlamay yapann, anlamalnn gyabnda bakasyla anlama
yapmas ise byle deildir. nk bu, anlamay hkmen feshetmek olup vekilin hkmen azledilmesi gibidir.
Anlamal, anlamay yapann diyetini derse bu kimse, anlama yaknln bakasna aktaramaz. nk bu,
artk bakasnn hakkn ilgilendirdii gibi Hkim de buna gre karar vermitir. Hem de bu diyet, anlamay
yapann elde ettii bir bedel hkmndedir. Tpk hibedeki bedel gibi. Bu kimsenin ocuu da, anlama
yaknln bakasna aktaramaz. Ayn ekilde anlamal, bu kimsenin ocuunun diyetini derse ne kendisi ne
de babas yaknl bakasna aktaramazlar. nk onlar, bu konuda tek kii hkmndedirler.1315
ZORLAMA (KRAH) BAHS
Zorlama, Padiah veya hrsz gibi yapt tehdidi uygulayabilen bir kimse tarafndan yaplrsa hkm sabit olur.
nk zorlama, bir kimsenin bakasna yapt rzy yok edici ve istei bozucu ie verilen isimdir. Ayn
zamanda, zorlayann zorlama gcnn devam etmesi gerekir.
Zorlama, ancak zorlanann, yaplan tehdidin gerekletirilmesinden korktuu zaman gerekleir. Bunu da ancak
gl kii yapabilir. Kudretin bulunmas hlinde bu konuda Padiah ile bakas arasnda fark yoktur.
mam Eb Hanife'nin: Zorlamay ancak Padiah yapabilir. nk bunun menfaati kendisine ti olur. iktidar ise,
menfaatsiz gereklemez, eklindeki gr hakknda Fkh limleri: Bu, hccet ve delil ihtilf deil, a ve
zaman ihtilfdr. Nitekim onun zamannda g, sdece Padiahn elinde iken daha sonra zaman ve insanlar
deimitir. Sonra zorlamann gereklemesi iin zorlayann gc gibi, zorlanann yaplan tehdidin
uygulanmasndan korkmas da arttr.
yle ki, kuvvetli zan ile bunun yaplacana kanaat getirmesi gibi. Bylece yapmas istenen ie zorlanm olur.
Bir kimse maln satmaya veya bir ey satn almaya veya bir kimse iin bin dirhem ikrar etmeye veya evini
kiraya vermeye zorlanarak bu maksatla lmle veya iddetli dayak ile veya hapis le tehdit edilir ve bir ey satar
veya satn alrsa muhayyerdir. sterse sat srdrr, isterse de sat feshederek satt mal geri evirir. nk
bu akitlerin sahih olu artlarndan biri de, karlkl rzadr.
Cenb- Hak:
Ancak, karlkl nb ile yaptnz al-veri hri 1316 buyurmutur. Yukardaki sebeplerle yaplan zorlama,
nzy yok ettiinden akit fasit olur. Tek cop daya veya bir gnlk hapis veya bir gnlk zincire vurulma ile
zorlanmas ise, byle deildir. nk rfe gre bunlar dikkate alnmadndan bununla zorlama gereklemez.
Ancak zorlanan kii, kariyer sahibi bir kimse olup bundan zarar greceini biliyorsa zorlama mevcut olup rz
1313
Nisa sresi yet : 33

Eb Dvd, Feriz c, 2 s. 84; bn-i Mcei, Periz c. 1 s. 202; el Mstedrek, Kitabet c. 2 s. 219; Ahmed, Msned c. 4 s. 103; Buhari,
Feraiz c. 2 s. 1000.
1315
1316
Nisa: 4/9.
1314
ortadan kalktndan akit fasittir Ayn ekilde ikrar da, zorlama olmayan durumlarda doruluk tarafnn yalan
tarafna tercih edilmesi iin delil olur. Zorlama hlinde ise, kii, zarar nlemek iin yalan ikrarda bulunabilir.
Sonra zorlanan, malm istemeyerek salar ve istemeyerek teslim ederse bize gre mlkiyet sabit olur. mam
Zfer'e gre ise, sabit olmaz. nk bu, kesinlemesi, satcnn kabulne bal bir sattr. Nitekim bu kimsenin
kabul hlinde sat kesinleir. Bu tr akit ise, kabul edilmeden mlkiyet ifde etmez.
Biz diyoruz ki: Sat, ona ehil olan kii tarafndan kendi mlknde yaplmtr. Akdin fasit oluu ise, karlkl
rz artnn yokluundan trdr. Bylece bu akit, dier fasit akitler gibi olduundan maln teslim alnmasyla
mlkiyet sabit olur. Nitekim satn alan, mal teslim alr ve onda bozulmas imknsz bir tasarrufta bulunursa bu,
caiz olup dier fasit satlarda olduu gibi kendisine maln kymeti lzm gelir. Mal sahibinin, sata raz
olmasyla da akdi bozan zorlama ve rzszlk ortadan kalktndan caiz olur. Ancak bununla satcnn, mal geri
evirme hakk ortadan kalkmaz. Mal, satcnn nzs dnda deiik kiilerin tasarrufuna girse bile durum
byledir. Dier fasit satlar ise byle deildir. nk onlardaki fsitlik, dini bir haktan tr olup ondan sonraki
ikinci sata ise kul hakk girmitir. Kulun hakk ise, ihtiyacndan dolay nceliklidir. Bu meselede ise, geri
evirme de kul hakk olup ikisinden biri, brne tercih edilemediinden birincinin hakk, ikincinin hakk iin
iptal edilemez.
Ben diyorum ki: Satcnn bedeli iade ettii takdirde mal tekrar geri almak zere yapt caiz ve mutad sat
fasit sayanlar, bunu zorlanan kimsenin yapt sat gibi kabul etmilerdir. Buna gre alcnn, mal bakasna
satmas geersizdir. nk fsitlik rznn yokluundan trdr. Kimisi ise, yukardaki sat eklini rehin
saymtr. nk taraflarn gayesi budur. Kimisi de, samalk olduu gerekesiyle bu sat bt saymtr.
Semerkant fkh limleri ise, mutad olduu zere bu sat bz hkmler ifde eden caiz bir sat saymlardr.
nk buna ihtiya vardr.
Eer zorlanan kimse, bedeli kendi isteiyle teslim almsa sat kabullenmi olur. nk mevkuf -akdi yapann
kabulne bal-satta olduu gibi burada da bu, sat kabullenmenin delili olur. Zorlama, vermede deil, sdece
satta olur ve satc, mal! kendi isteiyle teslim ederse durum yine byledir. nk bu, sat kabullenmenin
delilidir. Ancak zorlayc, mal teslimden sz etmeden bir kimseyi hibeye zorlar ve bu kimse, mal hibe ederek
teslim ederse durum byle olmayp hibe btl olur. nk zorlaycnn gayesi, bunu sdece sylemek deil,
ondan bir hak elde etmektir. Bu ise, hibede, ancak mal teslim etmekle gerekleir. Satta ise, asl olduu zere
bu, akitle gerekleir. Bu nedenle teslim., hibede zorlamaya girer, fakat satta girmez.
ayet mal teslim almak zorunda braklrsa bu, sat kabullenme olmayaca gibi henz elinde ise, mal geri
vermesi gerekir. nk akit fasittir.
Eer satlan mal, zorlanmayan alcnn elinde zayi olursa satcya maln kymetini der. Yni satc buna
zorlanmsa durum byledir. nk alc, fasit bir akitle buna zamin olmutur.
Zorlanan, isterse mal, zorlaycdan tazmin edebilir. nk burada zorlayc, maln telef olmasna vesile olduu
iin satcnn maln alcya teslim etmi saylr. Bu nedenle satc, mal istediinden tazmin edebilir. Tpk
gaspeden ile ondan gasbeden gibi. ayet zorlaycdan tazmin ederse o, maln kymetini alcdan isteyebilir.
nk kendisi, satc yerindedir. Yok eer alcdan tazmin ederse araya giren akitler sahih olur. nk alc,
zaminlikle bu mala mlik olduundan yapt akillerle kendi maln satm olur. Tazminden nceki akitleri ise,
geersiz olur. nk burada maln teslim alnd zamana dayanlr. Ancak zorlanan mal sahibi, bu akitlerden
birini kabullenirse ondan ncekiler de sonrakiler de caiz olur. nk o, cizlie engel olan hakkm bylece
drm olduundan btn akitler caize dnerler. Allah (Azze ve Celle), herkesten daha iyi bilir.1317
Bir Fasl
Bir kimse, hapis, dayak veya zincire vurma ile iki imeye veya murdar yemeye zorlanrsa bunlar yapmak,
kendisine hell olmaz. Ancak hayatnn veya organlarndan birinin tehlikeye girmesinden korktuu bir eyle
zorlanrsa isteneni yapmas caizdir. Kan imeye ve domuz eti yemeye zorlanmas da byledir. nk haram
klnan bu eyleri kullanmak, tpk ktlkta olduu gibi, ancak zaruret hlinde caizdir. Nitekim zaruret d
durumlarda haram klc sebep, mevcuttur.
Zaruret ise, ancak hayatn veya organn tehlikeye girmesinden korkulduu zaman vardr. Nitekim kuvvetli zan
ile de bunlarn tehlikeye girmesinden korkuluyorsa zorlanana, isteneni yapmak mubah olur.
Bu kimse, zorland eyi yapmamakta direnemez. ayet kendisine ikence yaplncaya kadar direnir ve anlan
eyleri yemezse gnha girer. nk bunlan yemek, kendisine mubah klndndan o, bundan imtina etmekle
kendi hayatm tehlikeye atmada bakasna yardmc olmu olur ve dolaysyla gnha girer. Tpk alk hlinde
olduu gibi. mam Eb Ysuf'dan: Bu kimse, gnha girmez. nk haramhk, aslnda var olduundan bunlar
yemek ruhsattr. Bu nedenle o, bunlan yememekle azimete balanm olur, dedii rivayet edilmitir. Biz diyoruz
ki: Zaruret durumu, yetle, haram klman eylerden istisna edilmitir. stisna ise, kendinden sonra meydana gelen
hkm ifde etmek demektir. Bylece haram klc unsur kalmadndan bu istisna ruhsat deil, mbahh ifde
etmi olur. Ancak bu kimse, bunlan yemenin kendisine mubah olduunu bildii hlde direnirse o takdirde
gnahkr olur. nk haramln ortadan kalkt herkese bilinmediinden bunu bilmemekle mazur grlr.
1317
Tpk slm'n balangc ile gayr- mslim lkede teklifi bilmemenin zr saylmas gibi.
Allah (Azze ve Celle) korusun, bir kimse, Allah (Azze ve Celle)' inkr etmeye veya Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'i tahkir etmeye zincire vurmaya hapis veya dayak ile zorlanrsa hayatn veya bir
organn tehlikeye sokacandan korktuu bir ikence ile tehdit edilmedike zorlanm saylmaz. nk daha
nce getii zere bunlarla zorlamak, iki imede zorlama saylmadndan ondan daha haram olan kfrde
evleviyetle zorlama saylmaz. Hayatndan veya herhangi bir organndan korkmas hlinde ise zorlayanlarn
dedirtmek istediklerim syler, ancak kalbiyle bunun aksine inanr. ayet bunu sylerken kalbi, imnda kararl ise
gnha giremez. nk Ammar bin Yaser (Radyallh anh) bu zorlamaya maruz kaldnda Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kendisine: Kalbini nasl buldun? 1318 diye sormu, kendisi de mnda karar klm buldum deyince, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Eer tekrar syletmek
isterlerse, sen de tekrar mnda karar klarak syle 1319 buyurdular. Nitekim: Kalbi, imnla mutmain -huzur
bulmu- olduu hlde kfre zorlanan hri 1320 eklindeki yet de bu konuda nazil olmutur. Hem de bunu
sylemekle imn, hakiktta gitmez. nk tasdik mevcut olduu gibi sylemek de gerekten hayat tehlikeye
soktuundan bu kimse, bunu tercih edebilir.
ayet ldrlnceye dek direnir ve kfr izhar etmezse sevap kazanm olur. nk Hubeyb (Radyallh anh),
aslncaya dek buna dayanm ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) kendisine:
ehitlerin Efendisi, adn vermi ve: O, benim cennetteki arkadamdr, buyurmutur. 1321 Bir de bunu
sylemenin haraml aslnda devam ettii gibi, dini yceltmek iin ondan imtina etmek de, azimettir. Daha
nceki mesele ise, byle deildir. nk onda istisna vardr.
1318
Hkim'in Muhammed b. Ammar b. Yser'den rivayetine gre bu hadis yledir :

Mrikler Ammar b. Yser'i yakalayp dvmeye baladlar. Ammar, Peygamber efendimize (s.a.v.) svmedike ve mriklerin putlarn
vmedike onu brakmadlar. Ammar Peygamber efendimizin (s.a.v.) yanma eldii zaman Peygamber efendimiz (s.a.v.) ona:
Ne haber. Y Ammar, diye sordu. Ammar:
ok kt bir haber var y Resulallah, Beni Sana svdrtmedike ve putlarm vdrfmedike brakmadlar, dedi. Peygamber efendimiz
(s.a.v.):
Kalbini nasl buluyorsun? diye sordu. Ammar:
mn ile dolu olarak buluyorum, dedi. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
yle ise, bir daha yaparlarsa bir daha ayn eyi yapabilirsin.
1319
Nahl: 16/106
1320
Sre: en-Nahl: 16/106
1321
Buhari'nin birka yerde kaydettii bu hadiste Hubeyb'in asldnndan ve Peygamber efendimizin (s.a.v.) onun hakknda ehitlerin
efendisidir Cennette benim arkadamdr diye sylediinden sz edilmemektedir; Eb Hureyreden rivayet olunan bu hadisin tamam
yledir :
Peygamber efendimiz, (s.a.v.) Asm b. Sabit kumandasnda bir askeri birlii szc olarak yola kartt. Bunlar gidip t ki Asfan ile Mekke
arasna varnca Huzeyl kabilesinden birka kii bunlardan haberdar olup arkalarna dtler. Bir yerde hurma ekirdeklerini grnce Bunlar
Medine'nin hurmalardr de yip izlerini takip ederek t ki onlara ulatlar. Asm ile arkadalar kendilerini onlara yakalatmamak iin Fedfed
adnda bir tepeye ktarsa da Mrikler on-lan ember iine aldlar: Size gvence veriyoruz : inip bize neslim olursanz bi brinizi
ldrmiyeceiz dediler. Asm: Ben kendim hi bir kfirin gvencesine girmem. Allah (c.c.)'n, Peygamberini bizden haberdar et dedi ve
onlarla savamaya girdi. Kfirler onlar ok yamuruna tutup t ki oklarla Asm ile yedi arkadalarm ldrdler. Onlardan sadece Hubeyb,
Zeyd b. Desne ve bir bakas sa kalmt. Kfirler onlara gvence verdiler bunun zerine onlar da tepeden inip onlara teslim oldular.
Kfirler ise onlan teslim alr almaz yaylarnn kaylarn skp onlan baladlar. Beraberlerinde olan nc adam: te bu szde
durmamann ilk gsterisidir diyerek kfirlerle beraber gitmek istemedi. Kfirler onu yerde ekerek gtrmek istedilerse de kendisi kars
koydu bunun zerine onu ldrdler ve Hubeyb ile Zeyd'i gtrp Mekke'de sattlar. Hubeyb'i Arar olu Haris'in ocuklar satn aldlar.
Hubeyb Bedir savanda Haris'i ldrmt. Hubeyb onlarn evinde birka gn esir kaldktan sonra onu ldrmeye karar verdiler. Onu daha
ldrmeden bir gn Hubeyb kendini temizlemek iin Haris'in bir kzndan emnet olarak bir ustura istedi. Haris'in kz ona usturay verdikten
sonra br ara bakt ki ocuunu dizine oturtmu ve ustura da elindedir. Kadn manzaray grnce ok korktu. Hubeyb kadna: ocuunu
ldr meniden korkuyor musun? Korkma bunu hibir zaman yapmam, dedi. Kadn demitir ki ben Hubeyb kadar iyi bir esir gremedim.
Yemin ederim ki bir gn ben onun nnde bir sepet zm grdm, yiyiyordu. Oysa o srada zm yle dursun, Mekke'de hurma bile yoktu.
Kald ki zincirlerle bal olduu iin yerinden kprdayamiyordu. Bu ancak Cenb- Allah (c.c.)'n kendisine gnderdii bir n-zkt. Nihayet
bir gn onu ldrmek iin Mekke'nin dna karttlar. O da onlara brakn ben iki rekt namaz klaym dedi ve namaz kldktan sonra onlara dnp: Eer benim iin lmden korkuyor diyeceinizden korkmasaydm namazn daha da uzatacaktm dedi. Bundan sonra Haris
olu Ukbe kalkp ona ikence ile ldrd.
Bir rivayete gre Hubeyb namaz kldktan sonra onu bir aaca kardlar ve iyice baladktan sonra ona :
Mslmanlktan dn, dediler. Hubeyb :
Hayr. Vallahi btn yeryz benim olsa ben bunu yapmam, dedi ise de onlar onu dininden dndermek iin ok uratlar. O ise, hep:
Vallahi asla ben bunu yapmayacam, diyordu. Nihayet ona :
Lat ve Uzza"ya yemin ederiz ki dediimizi yapmazsan seni ldreceiz, dediler. Hubeyb:
Benim Allah (c.c.) yolunda ldrlmem birey deildir, dedikten sonra:
Allah'm (c.c.) ben hangi tarafa bakyorsam hep dmanlarn yzn gryorum. Burada benim selmm Peygamberine iletecek kimse
yoktur. Bari sen benim selmm O'na ilet, diye du etti.
Usme b. Zeyd demitir ki Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ashab arasnda otururken bir de grdk ki Ve aleyhisselm ve rahmctullah, dedi.
Peygamber efendimize : Bu ne idi diye sordular. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Cebrail aleyhisselm bana Hubeyb'den selam getirdi, buyurdu. Bundan sonra Mekkeliler Bedir savasnda ldrlen kimselerin
ocuklarndan krk genci arp: te babalarnz ldren budur, dediler ve genler Hubeyb'i ldrlnceye kadar mzraklar ile vurmaya
baladlar. Haris ola Ukbe demitir ki: Ben Hubeyb'i ldrmedim. O gn ben kk bir ocuktum. Fakat Abdddar oullarndan Eb
Meysere isminde birisi elimdeki mzra tutup Hubeyb'e ehit dnceye kadar vurdu. Buhar, Cihad c. 1 s. 222; Meazi c. 2 s. 568; El
Mstedrek c. 3 s. 192.
Eer hayatn veya bir organn tehlikeye sokacandan korktuu bir tehditle, bir mslmanm maln telef etmeye
zorlanrsa bunu yapabilir. nk alkta olduu gibi, zaruret nedeniyle bakasnn maln telef etmek mubahtr ki
burada da zaruret gereklemitir. Mal sahibi, bunu, zorlaycdan tazmin edebilir. nk zorlanan, let olmaya
yarad bir hususta zorlaycya let olmutur, ki bir eyi telef etmek de bu kabildendir. Bakasn ldrmesi iin
lmle tehdit edilirse bunu yapamaz ve ldrlnceye dek direnir. ayet bu kimseyi ldrrse gnha girer.
nk mslman ldrmek, hi bir zaruretle mbh klnmadndan bununla da mbh klnmaz. ldrme
kastl ise, ksas, zorlaycya uygulanr.
Ben diyorum ki: Bu, m am Eb Hanife ile mam Muhammed'e gredir. mam Zfer: Ksas, zorlanana
lzm gelir, derken mam Eb Ysuf: Hibirisine de lzm gelmez, demitir. mam- afi ise: kisine de lzm
gelir, demitir.
mam Zfer diyor ki: ldrme iini hem hakikatte hem de grnrde zorlanan yapm ve din, onun hakkndaki
gnha girme hkmn vermitir. Bakasnn maln telef etmeye zorlanmak ise, byle deildir. nk bu suun
gnha girme hkm kalktndan zorlaycya yklenir ki mam- afi de, buna dayanarak zorlanan sorumlu
tutmaktadr. Aynca ldrmeye sebebiyet verdii iin zorlaycy da sorumlu tutmaktadr. Nitekim O'na g-ra, bu
konuda sebebiyet, suu bizzat ilemek gibidir. Tpk ksas ahitlerinde olduu gibi.
mam Eb Ysuf ise: Gnha girmesi bakmndan ldrme,'zorlanan zerinde kalmtr. Sebebiyet verme
bakmndan ise, zorlaycya izafe edilmitir. Bylece her iki tarafa da phe girmi olur, demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise diyorlar ki; Bu kimse, kendi isteiyle olan bir ldrmeye
srklenmitir. nk o, kendi hayatn tercih etmitir. Bylece o, let olmaya yarad ldrmede zorlaycya
let olmutur. Nitekim zorlayc, kendisini brnn zerine savurabilir. Dinine halel getirmede ise, zorlaycya
let olmaya yaramadndan gnha girmek bakmndan su, sdece kendisine it olur. Mecs ateperest- bir
kimsenin bakasnn koyununu kesmeye zorlanmas hlinde maln telef edilmesi suu, zorlaycya intikl ettii
hlde kesim, intikl etmediinden bu koyunun etini yemek haramdr, ki burada da durum ayndr.
Eer bir kimse, eini boamaya zorlanr ve o da bunu yaparsa bize gre ei boanm olur. mam- afii'ye gre
ise, boanmam olur ki bu, boama bahsinde geti. Bu kimse, cins mnsebette bulunmamsa kadnn
mehrinin yansn geri alr. Mehir belirtilmemise cinsi mnsebetten kendisine lzm gelen mehr-i misli
zorlaycdan alr. nk kocaya lzm gelen mehir, kadnn ayrlma talebinde bulunmasyla her an iin debilir.
Ancak burada boama ile, pekitiinden bu boama, mal telef etmek olur ve dolaysyla bu telef etme suu,
zorlaycya intikl eder. Zorlanann mnsebette bulunmas hlinde ise, durum byle deildir. nk bu takdirde
mehir, boama ile deil, cins mnsebet ile pekimi olur.
Eer bir kimse, eini boamas iin vekil tutmaya zorlanr ve vekili, kadn boarsa, istihsnen kadn boanm
olur. nk zorlama, akdi bozmada etkili olduu gibi vekillik de. fasit artlarla bozulmaz. Bu durumda,
zorianan, istihsnen zorlaycdan hak taleb eder. nk zorlaycnn gayesi, vekilin boamasiyla zorlanann
nikh hakkn ortadan kaldrmaktr. Feshe kabil olmadndan adak yemininde zorlama geersiz olup zorlanan,
bu yeminden tr kendisine lzm geleni zorlaycdan isteyemez. nk bu dnyada bunu kendisinden isteyen
olmadndan o da bunu bakasndan isteyemez. Yemin ve ziharda da zorlama geersizdir. nk
feshedilemezler.
Talktan geri dnmek, ee dokunmama yemini ilve diliyle bu yemini bozmaya zorlanmak da byledir.
nk bunlar, ciddi sylenmeyen szle de sahih olurlar. Koca tarafndan kaynaklanan hul', boama veya yemin
hkmnde olup onda zorlama geersizdir. ayet sdece koca, hul'a zorlanrsa kadna hul'un bedeli lzm gelir.
nk o. boanmasna karlk, bedeli stlenmeye raz olmutur.
Eer bir kimse, zinaya zorlanr ve bunu yaparsa mam Eb Hanife'ye gre kendisine had lzm gelir. Ancak
Devlet reisi, kendisini zorlamsa durum byle deildir. Dier iki mam ise: Zorlanana had -er' ceza- lzm
gelmez, demilerdir. Nitekim biz, bunu hadlar bahsinde zikrettik.
ayet bir kimse, onu mrted olmaya zorlarsa ei boanmaz. nk mrtedlik, inanca baldr. Nitekim bu
kimsenin kalbi imnda kararl ise dinden kmaz. Kald ki, onun kfre inanmas phelidir. phe ise, kesin
boamaya yol amaz. Eer kadn, kocasna: Ben, senden boandm, der ve koca : Ben, bunu syledimse de kalbim, imnda kararldr, derse istihsnen sz. onundur. nk kocann kulland sz. boama anlamnda deildir.
Nitekim boanma, inancn deimesiyle meydana gelir. Zorlama ile birlikte ise, bu sz, inan deiikliini
gstermediinden sz. kocann olur.
Mslmanla zorlanmas hlinde ise bunu ikrar etmekle mslman olur. nk bu ikrar, kiinin inancna uygun
da, aykr da olabileceinden biz her iki durumda da zorlanann mslmanln tercih ettik. nk mslmanhk,
ykselir, fakat baka bir ey, ondan stn tutulamaz. Ancak bu, hkmn ak tarafdr. Kendi ile Allah (Azze ve
Celle) arasnda ise, slmiyete inanmamsa mslman deildir.
Eer bir kimse, slmiyetine karar verilinceye dek mslmanla zorlanr ve daha sonra bundan dnerse
ldrlmez. nk daha nceki mslmanlnda phe vardr. phe ise, ldrlmeyi nler. ayet kfre
gtrc sz sylemeye zorlanan kii: Yapmadm, gemi bir eyden sz ettim, derse karsnn boandna
karar verilir, ancak gerekte boanmam olur. nk o, bu ifadesiyle sylemeye zorlanmad bir eyi kendi
isteiyle sylediini ikrar etmi olur. Byle biri hakkndaki hkm ise, akladmz gibidir. Eer bu kimse:
Benden isteneni kasdettim, ama gemiten sz etmek de aklma geldi, derse hem hakiktte hem de ak hkm
bakmndan kars boanm olur. nk o, yeni bir kfre gtrc sz ciddiye almadan sylediini ikrar
etmitir. Oysa o, baka bir eyi kasdetmekle kendini kurtarma yolunu da bilmitir. Binenaleyh, Hacca namaz
klmaya ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) tahkir etmeye zorlanan bir kimse, bunlar
yaparak: Ben, bu namaz Allah (Azze ve Celle) iin klmaya niyet ettim ve Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Selleml'den baka bir Muhammed'i tahkir etmek istedim, kans, hakikt itibariyle deil, zahiri hkm
ba-kmmdan kendisinden boanr. ayet hacca namaz klarken ve Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
SellemJ'i tahkir ederken namaz klmak ile Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)'den baka
birisini tahkir etmek gelmlse akladgznnz nedenle kars, hem hakikatte hem de hukum bakmndan
kendisinden boanm olur. Nitekim biz bu konuyu Kifayetl-mntehide daha fazla aklam bunuyoruz.
Allah (Azze ve Cele), herkesten daha iyi bilir.1322
KISITLILIK (HCR) BAHS
Kstll gerektiren sebepler: kklk, klelik ve delilik olmak zere tr. Bu nedenle velnin izni olmadka
kn tasarrufu caiz deildir. Hi aylmayan delinin tasarrufu da, hibir surette caiz deildir. Kn
tasarrufunun caiz olmamas, aklnn noksanlndan trdr. Ancak velsinin izni, tasarrufa ehil oluunun
almeti olur. Delilik ise, tasarruf ehliyetiyle birleemediinden delinin hi bir surette tasarrufu caiz deildir.
ocuun ehliyeti ise, beklenen bir ey olduundan deliden farkl olur. Ad geenlerden biri, satn mhiyetini ve
gayesini bilerek bir ey satarsa velsi muhayyerdir, sterse sat faydal bulup kabullenir. sterse fesheder. Bu
konuda ocuk ve delinin kar nazara alnr. Bu nedenle veli, onlarn sattaki maslahatlerini aratrr. Bu arada,
sat rknnn meydana gelmesi iin bunlarn, sat kavramalar gerekir. Bylece bu akdin kesinlii, velinin
kabullenmesine bal kalr. Deli de bazen, kr zarara tercih edememekle beraber sat kavrar ve gaye edinebilir.
Bu, bakasna vekil olmaya yarayan bunak kimsedir. Nitekim bunu vekillik bahsinde aklamtk. Denilse ki:
Size gre akdin bu durumda velinin kabulne bal olmas, satmak bakmndandr. Satn almak ise, asl olan
gre gre satm alan hakknda geerlidir. Biz buna cevaben deriz ki: Evet, akdin geerlilik imkn varsa dediiniz gibidir. Tpk yetkisiz kiinin, bakas adna bir ey satm almas gibi. Oysa burada akdi yapann ehliyeti
bulunmadndan veya velisini zarara soktuundan geerlilik imkn bulunmamaktadr.
Yukardaki sebep, fiillerde deil, szlerde kstll gerektirir. nk fiiller, duyularak ve mahede edilerek
meydana geldiinden onlardan dn sz konusu olmaz. Szler ise, byle deildir. nk onlar, dinin nazara
almasyla meydana geldiinden kastl olmas arttr. Ancak bu fiil, er'i cezalar ve ksas gibi, phelerle
defolunup bir hkmn tallk ettii bir fiil ise, durum byle deildir. Bu durumda buradaki kastszhk. ocuk ve
deli iin phe olarak kabul edilir. Akladmz nedenle ocuk ve delinin akitleri te ikrarlar sahih olmad
gibi talklar da dmez. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
ocuk ve bunan talk dndaki btn talklar der 1323 buyurmutur. Hem de ocuk, ehveti olmad iin
talkn yararn hi bir surette bilmez. Veli ise, ocuun erginlikten sonra eiyle anlasa-mayacan
bilmediinden talk onun kabulne bal olmad gibi onun boamasyla da kadn boanm olmaz. Dier
akitler ise, byle deildir.
1- ocuk le deli, bir ey telef ederlerse mal telef edilenin hakkn korumak zere bu, kendilerine detilir. nk
mal telef etmenin zaminlii gerektirmesi, kasta bal deildir. rnein: Uykudaki kiinin, zerine dmesiyie
telef olan mal ile erildiine ahitlik edildikten sonra yklan duvarn yol at zarar gibi. Szl akitler ise,
akladmz zere byle deildir. 1324
SAVURGANLIK NEDENYLE KISITLILIK BABI
mam Eb Hanife: zgr, Ergin ve akl sahibi olan savurgan kiiye kstllk uygulanmaz ve malmdaki tasarrufu
caizdir. Bu kimse, gayesiz ve faydasz eylerde tketen savurgan bir kii de olsa durum ayndr, demitir. Dier
iki mam ise : Savurgan kiiye kstllk uygulanr ve malnda tasarruftan menedilir, demilerdir ki bu, mam
afi'nin de grdr. nk o, maln akln gereine aykr olarak kullanmak suretiyle savurduundan tpk
ocukta olduu gibi kendi kar iin kstlanr. Hatt bunun kstlanmas evldr. nk ocuun savurganl
ihtimli, onun ise kesindir.
Bu nedenle mal, tasarrufundan alnr. Sonra bu engelleme, kstllk konulmadan faydal olmaz. nk o, elinden
alnan diliyle telef edebilir.
1322
Bu lfzla gariptir. Tirmizi'nin Eb Hureyre (r.a.)'dan rivayet ettii bu tadts u mealdedir :
Her boama geerlidir. Ancak akl banda olmayan bunak kimsenin boamas geersizdir. Tirmizi, Talk s. 154.
Ancak bu mny ifde eden kiiden kalem kaldrlmtr mealindeki hadis mehur olup Hz. ie, Hz. Ali, Eb Katde, Eb Hureyre,
Sevban ve eddat b. Evs tarafndan rivayet olunmutur.
Eb Dvd, Nesa ve bn-i Mce'in kaydettikleri Hz. ie'nin rivayeti u mealdedir.
Uykuda olan kimseden, uyamncaya kadar, akl hastasndan, iyileinceye kadar, ve ocuktan, byynceye kadar kalem kaldrlmtr.
Eb Dvd, er'i cezalar c. 2 s. 248; bn-i Mcei, Talk c. 1 s. 148; Nesai, Talk c. 2 s. 103.
1324
1323
mam Eb Hanife, reit kimseyi nazara alarak diyor ki: Bu kimse, akl sahibi mkellef bir kimse olduundan
kendisine kstllk konulmaz. nk tasarruf yetkisinin elinden alnmas, insanlnn yok edilerek hayvan
yerine konulmasna yol aar ki bu, savurganlktan daha zararl olduundan az zararl bir eyin nlenmesi iin ok
zararl bir eye katlanlmaz. Nitekim kstllkla genel bir zarar nleniyorsa, rnein: Doktor geinen bilgisiz
kiiye, utansz mftiye ve elinde bulunmayan mal kiraya veren mflise kstllk konulursa mam Eb Hanife'
den rivayet e bildiine gre bu caizdir. nk bu, ok zararly az zararl ile nlemektir. Bunlar maldan
alkonulmaya kyaslamak sahih deildir. nk ceza olarak bu kstllk, maldan alkonulmaktan daha ardr.
ocua kyaslamak da sahih deildir. nk ocuk, kendi menfaatini g-zetemezken savurgan kii, bunu
yapabilmektedir. Zira onda bunu yapabilecek akl gc vardr. Akla aykr davran, ise, onun yanl seim
yapmasndan trdr. Savurgann maldan alkonulmas ise, faydaldr. nk savurganln ou. hibe ve
sadakalarda gerekleir. Bu ise, tasarruf yetkisine dayanr.
1- Bir Hkim tarafndan kstllk konulan bir kimsenin, bavurduu ikinci bir Hkim tarafndan kstll
kaldrlr ve tasarrufta serbest braklrsa bu, caizdir. nk birinci Hkimin koyduu kstllk, kazai bir karar
deil, bir fetvadr. Nitekim burada lehinde ve aleyhinde karar verilen kiiler yoktur. Kazai bir karar olsa bile
kararn kendisi, ihtilf konusu olduu iin ikinci Hkimce de onaylanmas gerekir. Nitekim bu kimsenin
kstllktan sonraki tasarrufu, ya kstllk koyan veya baka bir Hkime gtrlr ve bu Hkim, tasarrufunun
btl olduuna karar verdikten sonra bu, baka bir Hkime intikl ettirilirse tasarrufun iptali kesinleir. nk iptl karan onaylanm olacandan bundan sonra bozulamaz.
Sonra mam Eb Hanife'ye gre ocuk, reit olmakszn ergin-Ieirse yirmibe yana girinceye dek mal
kendisine teslim edilmez. ayet bu yatan nce malnda tasarrufta bulunursa tasarrufu geerlidir. Yirmibe
yana girdikten sonra reitlii grlmese bile mab, kendisine teslim edilir. Dier iki mam ise Reitlii
grlmedii srece mal kendisine teslim edilmez ve maldaki tasarrufu caiz olmaz, demilerdir,) nk
tasarruftan menedilmesinin illeti, reit olmay olduundan bu, devam ettike kstllk da devam ederek bu, ocukluk hkmnde olur. mam Eb Hanife ise diyor ki: Maln elinden alnmas, ona dzen vermek iindir. Oysa
normal olarak bir kimseye bu yatan sonra dzen verilmez. Nitekim bazen kii, bu yata Bykbaba bile
olabildiinden kendisini tasarruftan menetmenin faydas olmaz ve dolaysyla mal kendisine teslim etmek
gerekir. Hem de menedilmesi, ocukluk kalnts bulunduu gerekesiyledir ki bu, erginlik ann balangcna
mahsus olup zamann uzamasyla ortadan kattndan tasarruftan menedilmesi sona erer. Bu nedenledir ki mam
Eb Hanife: Bu kimse, reit olarak erginletikten sonra rdn yitirirse mal tasarrufundan alnmaz. nk bu,
ocukluun kalnts deildir, demitir. Sonra Kudri'nin: Bu kimsenin, yapt sat geersizdir eklindeki
sz, mam Eb Hanifenin gryle deil, kstll ngren kimsenin gryle ilgilidir. Nitekim her iki
mama gre kstlanmas sahih olan kimsenin sat geersiz olur bylece kstllk, gayesine ulam olur. ayet
hkim, satta bir fayda grrse onu kesinletirebilir. nk tasarrufun art mevcut olup akit, yine kstlnn
kar iin kesinlememektedir. Kald ki hkim, onun karn gzetmekle grevli olduundan tpk al-verii
kavrayan ve bilerek yapan ocukta olduu gibi bu kimse iin de en yararl'olan aratrr. Bu kimse, Hkimin
kstllk karanndan nce sat yaparsa bu, mam Eb Ysuf'a gre caizdir. nk ona gre kstlln hem yaran
hem de zarar olabildiinden bu konuda Hkimin karan gerekir. nk o, yaran gzetir. mam Muhammed'e
gre ise bu, caiz deildir. nk ona gre bu kimse, kstl olarak erginlemektedir. Nitekim kstlln illeti,
ocukluk hkmnde olan savurganlktr. Bir kimsenin reit olarak erginletikten sonra rdn kaybetmesi
durumunda da ayn ihtilf vardr.
2- Savurgan kii, bir kadn nikahlarsa nikh caizdir. nk tutarszln nikha etkisi olmad gibi ayn
zamanda bu, onun zorunlu ihtiyalanndandr. Eer kadma mehrin miktarm belirtirse mehr-i misi kadar verebilir.
nk bu, nikhn zarretlerindendir. Ancak bundan fazlas btldr. nk fazlalkta zaruret olmad gibi bu,
belli bir miktan stlenmek olur ki bunda onun maslahat bulunmadndan mehr-i mislden fazlasn vermek sahih
olmaz ve bu kii, lm hastas hkmnde olur.
3- ayet cinsi mnsebetten nce eini boarsa ona kendi malndan mehr-i mislin yarsn vermesi gerekir.
nk sda mehr-i misi miktannca belirtmesi sahihtir. Akladmz nedenle, Drt kadnla veya her gn bir
kadnla evlenmesi hlinde de durum byledir.
4- Kendisine vacip olduu iin: Savurgann malndan zekt karlr. Ayrca ocuklarna, eine ve nafakas
kendisine lzm gelen akrabalarna harcanr. nk ocuunun ve einin beslenmesi, onun ihtiyalanndandr.
Akrabalara bakmak ise, yaknlktan tr kendisine vaciptir. Nitekim savurganlk, insanlarn hakkn iptal etmez.
Ancak Hkim, hak sahiplerine vermesi iin zekt miktarn kendisine verir. nk zekt, ibdet olduundan
onun niyetiyle olmas gerekir. Ancak baka yerlere harcamamas iin onunla beraber gvenilir bir kii gnderir.
Nafakay ise, hak sahiplerine vermesi iin kendi gvenilir grevlisine teslim eder. nk bu, ibdet
olmadndan mal sahibinin niyetine gerek yoktur. Yemin etmesi, adak adamas ve zihar yemini etmesi hlinde
ise, durum byle deildir. Bu durumlarda kendisine mali keffret lzm gelmeyip o, bu keffretleri orula ed
eder. nk bunlar, onun fi'liyle lzm geldiinden bu konuda mali keffret kapsn amamz hlinde o,
mallarn bu yoldan savuracaktr. Onun fi'liyle olmayan vecibeler ise, byle deildir.
5- Bu kimse, farz olan hacca gitmek isterse buna engel olunmaz. nk bu, kendi katks olmakszn Cenb-
Hak (Azze ve Celle)'n farzetmesiyle kendisine vacip olmutur. Ancak Hkim, yol harlm kendisine teslim
etmeyip bunu, yolda kendisine harcayacak gvenilir bir hacya teslim eder. T ki paray bu gaye dnda telef
etmesin, Tek bir mre yapmak isterse istihsnen bundan alkonulmaz. nk mrenin vciplii konusunda
limler arasnda ihtilf vardr. Birden fazla olan hac konusunda ise ihtilf yoktur. Hac ile mreyi birlikte
yapmaktan da alkonulmaz. nk her birisi iin ayn bir yolculuk yapmaktan ahkonulmadmdan ikisini
birletirmekten de alkonulmaz,
6- Bykba hayvan kurban kesmekten de alkonulmaz. Bylece ihtilafl konudan korunmu olur. nk
Abdullah b. mer (Radyallh anh)'e gre bunun dndaki hayvanlar yeterli deildir. Yukarda geen bykba
hayvandan maksat, deve ile srdr.
7- Eer bu kimse, hastalanarak hayr ileri iin maln vasiyet ederse bu, malnn tebirinde caizdir. nk onun
kan bundadr. Nitekim vasiyet, kiinin mallaryla ilikisinin kesildii srada yerine getirilir. Ayrca vasiyet,
arkada ya bir vg veya bir sevap brakr. Biz, Kifyet'l-mntehi'de bu konuda daha detayl bilgi verdik.
Bize gre maln dzenli kullanan fask kiiye kstllk konulmaz. Bu konuda eski gnrkrhk ile sonradan
meydana gelen gnahkrlk arasnda fark yoktur. mam- afi ise: Kendisini gnhtan menetmek ve
cezalandrmak iin fask kiiye kstllk konulur. Tpk savurgan kiiye uyguland gibi, demitir. Bu nedenledir
ki O'na gre bu kimse, velilik ve ahitlie ehil deildir. Biz diyoruz ki:
Rt sahibi olduklarn grrseniz mallarn kendilerine teslim edin 1325 buyurmutur. Burada da kendisine bir
miktar rt bulunduundan yetteki mutlak rt kelimesi ona da mil olur. Hem de mslman olduu iin bize
gre fask kii, velayet ehli kimselerden olduundan tasarruf yetkisin? sahiptir. Nitekim biz1 bunu daha nce
akladk.
mam- fii'nin de gr olduu zere her iki imama gre Hkim, yanlmadan tr de bir kimseye kstllk
koyabilir. Bu. bir kimsenin al verilerde aldanmas ve saflndan tr buna devam etmesi demektir. nk
kstllkla onun kan gzetilmi olur.1326
Bir Fasl
(Erginlik a Hakknda)
1- Erkek ocuun erginlii, ihtilm, cins temas hlinde kadn gebe brakma ve meni gelmekle gerekleir.
Bunlardan birinin bulunmamas hlinde onsekiz ya doluncaya kadar ocukluk devam eder. Kz ocuun
erginlii ise, hayz, ihtilm ve gebe kalmakla ortaya kar. Bu olmad takdirde onyedi ya dolmadka
ocukluk devam eder. Bu. mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Erkek ve kz ocuun onbe ya
dolduu zaman erginlemi olurlar, demilerdir. Bu, mam Eb Hanife'den de yaplan bir rivayet olduu gibi
mam- afii'nin de grdr.
Ayrca mam Eb Hanife'den: Erkek ocuun erginlik ya, ondokuzdur, dedii rivayet edilmitir. Kimisi;
Bundan maksat, ocuun onsekizini doldurup ondokuza basmasidr, demitir. Bylece mam Eb Hanife' nin
grleri arasnda eliki kalmam olur.
Kimisi ise: Burada rivayetler arasnda ihtilf vardr, demitir. nk bz nshalarda: Ondokuz yan
dolduruncaya kadar, denilmitir. Belirtilerin nazara alnmas, gerek erginliin meni gelmesiyle olmasndan
trdr. Gebe kalma ve gebe brakmada ancak meni gelmesiyle gerekleir. Gebelik andaki hayz da
byledir. Bu nedenle btn bunlar, erginliin belirtileri saylmtr. Bunlarn meydana geldii asgari sre, erkek
ocuk iin oniki, kz ocuk iin ise dokuz yatr. Yan nazara alnmas ise, erginliin bu yatan sonraya
kalmad eklindeki yaygn teamlden trdr. mam Eb Hanife diyor ki: Cenb- Hak (Azze ve Celle:
Kemline erinceye kadar 1327 buyurmutur.
ocuun kemle erdii ya ise, onsekizdir ki bn-i Abbas (Radyallh anh) byle demi ve Katbi de ona
uymutur. Kald ki bu, erginlik iin ileri srlen yalarn en azdr. Bu nedenle kesindir diye erginlik ona
dayandrlmtr. Ancak kadnlarn yetimesi ve olgunlamas daha hzl olduundan biz, onlar iin bir ya
indirdik. nk bir yln iinde phesiz biri, kadnn mizacna uyan drt mevsim vardr. Erkek veya kz ocuk,
erginlie yaklap durumu aydnlanmaz ve kendisi: Ben erginletim, derse sz kendisinin olup erginlere ait
hkmler, hakknda uygulanr. nk erginlik, grnrde ancak kendilerinden renilebildiinden onlar, bunu
syler ve fkh l de onlan yalanlamazsa bu konudaki szleri kabul edilir. Tpk kadnn, hayz konusundaki
sznn kabul edilmesi gibi.1328
BORLULUK NEDENYLE KONULAN KISITLILIK BABI
mam Eb Hanife: Ben borluluk iin kimseyi kastlamam. ayet bir kimsenin zimmetine borlar geer ve
alacakllar, hapsedilmeini ve kstlanmasn isterlerse ben, ona kstllk koymam, demitir. nk kstlanmas,
ehliyetinin hkmsz olmasna yol atndan bu, zel bir zarar nlemek iin caiz deildir. Mal varsa Hkim,
1325
Nisa: 4/6.
1327
En'am: 6/152.
1328
1326
onda taasrruf edemez. nk bu, hem bir nevi kstlama hem de karlkl rznn bulunmad bir al-veri
olduundan nass ile btldr. Ancak alacakllarn hakkn tahsil, onun da hakszln nlemek iin maln borcu
iin satncaya dek Hkim, kendisini hapseder. Dier iki mam ise: Alacakllar, kstlanmasn isterlerse Hkim,
kendisini kstlar ve alacakllara zarar vermemesi iin onu sat, tasarruf ve ikrardan meneder, demilerdir.
nk iki mam; savurgann kstlanmasn kendi kar iin, borlunun kstlanmasn ise, alacakllarn hakk
iin caiz grmlerdir. nk borlu, maln baka tarafa aktarabileceinden alacakllarn hakk kaybolabilir. ki
mamn; Hkim, onu sattan meneder, eklindeki szlerinden maksat, satn dk fiyatla yaplmas hlidir.
Normal bedelle yaplan sat ise, alacakllarn hakkn iptal etmez. Oysa sattan menedilmesi, onlarn hakk iin
olduundan bu durumda menedilmez.
1- ki mama gre ifls eden kii, maln borlan iin satmak istemezse Hkim, maln satarak hisselerine gre
alacakllara taksim eder. nk borcunun denmesi iin malnn satlmas, alacakllarn hakkdr. Nitekim bu
maksatla hapis de edilmektedir. Bylece o, sattan imtina ettii zaman tpk cinsel organ kesik kii ile
iktidarszda olduu gibi Hkim, onun yerine geer.
Biz diyoruz ki: Maln, baka tarafa aktarlmas, kesin olmad gibi yaplmas gereken i, borcun denmesidir.
Maln satlmas ise, bunun tek yolu deildir. Cinsel organ kesiklii, iktidarszlk ve seecei bir yolla borcunu
demesi iin kiinin hapsedilmesi ise byle deildir. Kald ki malnn satlmas, sahih olsayd onu hapsetmek,
hem kendisine hem de alacaklya zarar verecekti. nk hapis, alacaklnn hakknn geciktirilmesine, borlunun
da cezalandrlmasna yol aar. Byle olunca da caiz olmamas gerekirdi.
ayet borcu, para olup kendisinin de paras varsa Hkim, onun rzs olmadan karar verir. Bu, icm' ile byledir.
nk alacakl, borlunun rzs olmakszn hakkn alabildiinden Hkim, bu konuda kendisine yardmc
olabilir.
2- Eer borcu gm para olup altn paras varsa veya bunun tersine olursa Hkim, bunlar borcu iin satar.
mam Eb Hanife'ye gre bu, istihsnen byledir. Kys ise, eyada olduu gibi Hkimin bunlar da satmamas
eklindedir. Bu nedenledir ki alacakl, alaca zorla alamaz. stihsna gre gm ile altn para, deer ve mal
olmada ayn olup grnte birbirinden farkldrlar! Bu nedenle ayn olmalar bakmndan Hkim iin tasarruf
yetkisi sabit olur. Farkllklar bakmndan da alacakldan, alaca zorla alma yetkisi alnr. Bylece her iki yn
de navara alnm olur. Eya ise, byle deildir. nk hak, hem grnleriyle hem de mhiyetleriyle ilgili olur.
Nakitler ise, birer ara olduundan eyadan farkldrlar.
Alacan tahsili iin nce nakitler, sonra tanr mallar, sonra da tanmaz mallar satlr. Yni sata kolaydan
balanr. nk bu, ii abuklatnr. Kimisi ise: Borcun denmesiyle birlikte borlunun yarar da gzetilir,
demitir.
Borlunun ahsna it bir takm elbise braklarak dierleri satlr. nk bu yeterlidir. Kimisi ise; ki takm
braklr, demitir ki, Sems'l-eimme el-Hil vani' de, bunu tercih etmitir. Zira bir kimse, amarn ykadnda
giyecei baka bir elbisenin de olmas gerekir.
Eer borlu, kstllk hlinde bir ikrarda bulunursa borlar dendikten sonra ikrar ettii ey, kendisine lzm
gelir. nk bu mala ncekilerin hakk girdiinden bu hak, bakas iin yaplan ikrarla iptal edilmez. Kstllk
hlinde bir kimsenin maln telef etmesi ise byle deildir. nk bu, gzle grld iin baka trl olmas
mmkn deildir.
Eer kstllktan sonra bir mal kazanrsa ikran, onda geerlidir. nk bu mal. kstllk konulurken
bulunmadndan alacakllarn onda hakk yoktur.
fls edenin mal, kendisinin, einin, kk ocuklannn ve nafakalar zerinde vacip olan yakmlannm ihtiyalan
iin harcanr. nk onun zorunlu ihtiyalar, alacakllarn hakkndan nce gelir. Hem de bu, bakasna sabit bir
hak olduundan kstllkla iptal edilmez. Bu nedenledir ki, bir kadnla evlenmesi hlinde mehr-i misi miktar,
alacakllarn hakkndan nce alnr.
Eer ifls edenin mal bilinmez ve kendisi: Malm yoktur, dedii hlde alacakllar, hapsedilmesini isterlerse
Hkim, onu kefillik ve mehir gibi, akitle stlendii her bor iin hapseder. Biz, bu blm bu kitabn, Hkimlik
Kurallar Bahsinde tm ekilleriyle zikrettiimiz iin onu burada tekrarlamayacaz. Kudri, yukardaki ifdenin
devamnda: Eer mal olmadna dir delil getirirse durum yine byledir demitir. Yni, serbest brakjhr.
nk bollua kavuuncaya dek kendisine frsat verilmesi gerekir. Eer hapiste hastalanr ve kendisine bakacak
hizmetisi varsa kalr. Hizmetisi yoksa, lmemesi iin karlr. Sahih olan gre gre, sklp borcunu
demeye gayret etmesi iin sanatkrn, hapiste sanatla uramasna msaade edilmez.
Borlu, hapisten ktktan sonra Hkim, kendisiyle alacakllar arasna giremez. Alacakllar, kendisine yaprlar,
fakat onu tasarruf ve yolculuktan alkoyamazlar. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Hak sahibi iin el ve dil vardr 1329 buyurmutur. Hz. Peygamber (Sallallah Aleyhi ve Sellem), elden,
1329
Buhari'nin Eb Hureyre (r.a.)dan rivayet ettii bu hadisin tamam melen yledir:
Adamn biri Peygamber efendimize (s.a.v.) gelip alacan. istedi ve ar br dil kulland. Bunun zerine Peygamber efendimizin (s.a.v.)
ashab adam dvmeye davrandlar. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
Brakn onu, nk hak sahibinin geni lde konumaya hakk var.
Darkutni'nin ise rivayeti u ekildedir:
Hak sahibi hakkm eliyle de diliyle de istiyebilir.
Buhari, stikras c. 1 s. 323, Darkutni, Kazalar c. 1 s. 523.
borluya yapmay, dilden de onu mahkemeye vermeyi kasdetmitir. Alacakllar, borlunun kazancn alrlar.
Bu, paylarna gre aralarnda taksim edilir. nk haklarnn kuvvet derecesi ayndr.
ki mam: Hkim, borlunun iflsna hkmettiinde alacakllar kendisine dokundurmaz. Meer ki alacakllar,
mal olduuna dir delli getirsinler. nk iki mama gre iflsa karar vermek, sahih olduundan bununla
yokluk sabit olur ve borlu, varla kavuuncaya dek bekletilmeyi hak eder. mam Eb Hanife'ye gre ise, ifls
karar gereklemez. nk Allah (Azze ve Celle)'n mal gelip geicidir. Hem de ahitlerin maln yokluuna
olan vukufu, sdece zahire gre olduundan yakasna yapma hakkn iptal etmeye deil, savunmaya yarar.
Kudri'nin: Meer ki alacakllar, mal olduuna dir delil getirsinler eklindeki sz, malnn varlna dir
delilin, yokluuna dir delile tercih edildiine iarettir. nk asl, yokluk olduundan varln delili daha ok
isbatlaycdr. Ayrca Kudri'nin, borlunun yakasna yapma konusunda: Onu tasarruf ve yolculuktan
alkoyamazlar ifdesi, alacaklnn, borlunun gittii her yere gidebileceini, ancak onu belli bir yerde
oturtamayacan gsterir. nk bu, onu hapsemek demek olur.
Borlu, ihtiya iin evine girerse alacakl, arkasndan girmeyip evden kncaya dek onu kapdan bekler. nk
insan iin yalnz olarak kalaca bir yer gerekir. ayet borlu, hapsedilmesini, alacakl ise, yakasna yapmay
arzularsa alacaklnn arzusuna baklr. nk alacakl, en zorlayc yolu setiinden bu, maksadn yerine
gelmesine daha ok etki eder. Ancak, Hkim, borlunun bundan ak zarar greceini. rnein : evine
sokulmayacan bilirse bu takdirde zarar defetmek iin onu hapseder. Alacakl erkek, borlu kadnn yakasna
yapiamaz. nk bu, yabanc kadnla yalnz bir araya gelmeye yol aar. Ancak alacakl, yakasna yapacak
gvenilir bir kadn gnderir.
Bir kimse ifls ederken yannda, birinden satn ald bir maln kendisi bulunuyorsa bu maln sahibi, onu almada
alacakllardan nceliklidir. mam- afii ise: Hkim, satcnn talebi zerine alcya kstllk koyduktan sonra
satc akdi feshedebilir. nk alc, bedeli demekten ciz kaldndan bu, akdi feshetme hakkn gerektirir.
Tpk satcnn, mal teslim etmekten ciz kalmas gibi. nk bu, bir dei-toku akdidir. Bu akit ise, eitlii
gerektirir. Bylece bu, selem akdi gibi olur, demitir.
Biz diyoruz ki: fls etmek mal teslim etmekten ciz kalmay gerektirir Bu ise, akitle hak edilen bir husus
olmadndan onun nazara alnmasyla akdi feshetme hakk sabit olmaz. Akitle hak edilen ey, alcnn
zimmetindeki alacaktr. Nitekim maln teslim alnmas ile taraflar arasnda dei-toku gerekleir. Gerek de bu
olduundan mal tesliminin annda imknsz olduu selem akdi dndaki akitlerde nazara alnmas gerekir.
nk selemde annda dei-toku imknsz olduundan ondaki mala da bor hkm verilmitir.1330
Bir Fasl
Velisinin ticrette izin verdii ocuk, al-verii kavryorsa yapaca tasarruf geerlidir. mam- afii ise: Caiz
deildir. nk kstll ocukluundan tr olduundan ocukluk, devam eddike kstllk da devam eder.
Hem de kendisi vel sahibidir. Nitekim velisi, hakknda tasarrufta bulunabilir ve kendisini kstlayabilir. Bu
nedenle tasarruf yetkilisi olmaz. Aksi hlde eliki meydana gelir. Bylece ocuun al-verii, boamas gibi
olur. Oru ve namaz ise, byle deildir. nk bunlar, veli ile yerine getirilemezler, demitir.
mam- afii'nin kuralna gre vasiyet de byledir. Bylece ocuun bunlar bizzat yapma zarureti gereklemi
olur. Al-verii ise, vel deruhte edebildiinden burada ocuun bizzat yapma zarureti yoktur.
Biz diyoruz ki: Hilfiyatta akland zere bu akit, velnin izniyle ehil bir kiice sata konu olabilen bir malda
yaplan meru bir tasarruftur. ocukluun, kstllk sebebi oluu ise, mhiyeti iin deil, akdi kavramamaktan
trdr ki burada velinin izniyle, ocuun akdi kavrad sabit olmutur. ocuun yararn gzetme yetkisinin
devam etmesi ise, karn ki yoldan temin etmek ve durumunun deimesi ihtimlinden trdr.
Boama ise, sdece zarara yol atndan byle deildir. Hibe ve sadaka kabul gibi sde menfaat douran
akitleri yapmaya ise, velnin izninden nce de ehliyeti vardr.
Al-veri ise, hem faydal hem de zararl olabildiinden ocuk, ancak velnin izninden sonra buna ehil klnm
olur. zinden nceki tasarrufu ise, velnin kabulne bal kalr. nk bu tasarrufun faydal olma ihtimli olduu
gibi mzr itibariyle de sahihtir.
Kudri'de zikredilen velden maksat, Baba, onun yokluu hlinde Bykbaba, Vsi, Hkim ve Validir. Hkim
atamaya yetkili olmayan asker yetkili ise, vel olamaz. ocuun akit yapma ehliyetinin art, satn, mal
mlkiyetinden kardn ve kr saladn bilmesidir. ocuun yapt tasarruf karsnda velnin susmas da
izin saylr. Asl gre gre ocuun, kendi elindeki kazanc ile miras ald mal hakkndaki ikrar sahihtir. Alverii kavrayan bunak kii de tpk ocuk gibi Baba, Bykbaba ve Vsi'nin izniyle tasarrufta bulunmaya yetkili
klnm olur. Akladmz zere dier yaknlarn izni ise geersizdir. Ayn zamanda bunakla ilgili hkmler,
ocukla ilgili hkmler gibidir. Hakikti ise. en iyi Allah (Azze ve Celle bilir.1331
1330
1331
GASP BAHS
Gasbn lgat anlam: Bakasna it bir eyi zor yoluyla almaktr.
Fkh stlahnda ise: Alnmamas gereken deerli bir maln sahibinin izni olmakszn tasarrufundan
uzaklatrmaktr. yle ki, kleyi altrmak ve hayvann srtna yk yklemek gasp saylr. Ama sergi zerinde
oturmak gasp saylmaz. Gasb bu ekilde zetledikten sonra : Eer mal, bilerek gasb edilirse er'i hkm hem
gnh kazanmak hem de borlu duruma dmektir. Eer bilmeyerek gas bedilirse er'i hkm gnh olmakszn
borluluktur. nk bu tr gasb hata neticesinde meydana gelmektedir. Oysa hatadan doan gnhlardan
muafiyet vardr. Ancak kul hakk olan borluluk durumundan -hata neticesi olsa bile- muafiyet yoktur.
1- Tartlabilen ve llebilen cinslerden misli bulunan bir eyi gasbeden kii, elinde telef olduu takdirde mislini
iade etmekle ykmldr. nk: Size tecvz edene ancak size ettii tecvz kadar karlk verin 1332
mealindeki yet-i kerimeden benzerin iadesinin gereklilii anlalmaktadr.
Hem de, gasbedilen eyin gasbedenin elinde telef olmas hlinde eer benzeri bulunursa benzerinin geri
verilmesi adalete daha uygundur. Zira benzerin geri verilmesinde gasbedilen eyin hem cins ve hem de maliyeti
gzetildii iin onda zarar telfi etme vasf daha fazladr.
Eer gasbedilen maln misline, gasbedenin gc yetmezse mam Eb Hanife'ye gre: mahkeme gnnn
deerini, mam Eb Ysuf'a gre gasp gnnn deerini, mam Munammed'e gre de: mislin piyasadan
kesildii gnn deerini vermekle ykmldr.
mam Eb Ysuf: Gasbedilen maln benzeri tkendii srada misli bulunmayan mahn hkmne tabii olur. Bu
itibrla sebeb yni gasbn ileni gnnn deeri itibr edilir. nk hkm gerektiren sebebin kendisidir,
yleyse gasp gnnn deeri biilmelidir diyor.
mam Muhammed de: Mal sahibine verilmesi lzm olan mislidir. Maln deerine ancak mislin piyasadan
kesiliinde intikal edilir. Bu nedenle mislin tkeni gnnn deeri itibr edilir diyor.
mam Eb Hanife ise: Sadece mislin tkenmesi ile misilden deere intikal edilmez. te bu sebepten dolay mal
sahibi iin, sabredebildii takdirde mal cinsinin bulunma ihtimli olaca gne kadar bekleme hakk tannmtr.
ntikal ancak hkimin hkm ile olabildii iin mahkeme ve karar verme gnnn deeri itibr edilir diyor.
Misli olmayan mal iin bu uygulama deiir. nk bu hususta ykml, asl sebep olan gasp gereince eylem
zamannn takdir edilecei mal deerini alacaklsna teslim etmekle mkelleftir.
2- Misli bulunmayan mal gasbederse, gasp gnnn kymetini vermekle ykmldr. Yni: aralarnda tef avut
bulunan eylerde aynilik bakmndan hak riyeti gleir. Dolaysyla imkn nisbetinde zararn telfisi iin
yalnz maliyet gzetilir. Birbirine yakn olan eylerde ise; lefavut azlndan -llebilen eyada olduu gibimislin iadesiyle muamele edilmesi gerekir. Arpayla kartrlm budayda, misil olmad iin maln kymeti
verilmelidir. Gasbeden, gasbettii maln iadesiyle ykmldr. Yni: El aldm geri vermedike ykmldr
1333
Hadis- erif gereince, gasbedien mal telef olmad mddete aynisin geri verilmesi gereklidir. Ve yine
Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Herhangi bir kimse iin kardeinin eyasn -ister aka, ister ciddi olarak olsun- zorla almak caiz deildir.
ayet alrsa ona geri versin 1334 diye buyurmutur. nk tasarruf arzu edilen bir hak iken, gasbeden kimse onu
sahibinden zorla almtr. Dolaysyla aynisinin geri iadesi gerekir ki, hak yerini bulsun. Aynca mal kymetinin
geri verilmesi olduu gibi mal yerini tutamaz. nk hakkn tam ifs, ancak maliyet eksilmeden maln bizzat
iadesiyle mmkn olur.
Kimisi demitir ki: Asl verilmesi gereken, mahn kendisi deil, kymetidir. Maln kendisini vermekle kii, sdece
sorumluluktan kurtulur. Nitekim bu grn doruluu bz hkmlerden anlalr. 1335 Mal nerede gasbedilirse
orada geri verilmesi gerekir. nk yer deiikliinden kymet ve masraf deiiklii sz konusu olabilir. ayet
mahn telef olduunu iddia ederse mahn var olmas hlinde, gstereceini sylemedike, Hkim onu tutuklu
bulunduracak ve bundan sonra mal bedelinin verilmesine dir hkm verecektir. Gaye udur ki mal mevcut ise
maln iadesi gerekir. Maln telef olduuna dir iddias, sonradan ortaya km olduundan, buna dir gasbedenin
sz geree aykr olabilme ihtimlinden dolay ilk etapta kabul edilmez. Mesel: Gasbeden. ifls ettiini
sylerse ve zerinde bir elbise paras bulunursa sylediinin doruluu anlahncaya dek tutuklu
bulundurulacaktr. Maln zayi olduu kesinleince iadesinden vazgeilir. Ve yerinde bedelin denmesi gerekir.
1332
Bakara: 2/194
bn-i Ebi eybe (Alm-satmlar), el-Mstedrek (Alm-satmlar), Eb Dvd (Alm-satmlar) c. 2 s. 145; Tirmizi, (Alm-satmlar) c. 1 s.
164; bn-i Mce (el-ahkm Ariye bab) c. 1 s. 175
1334
Yezid b. Sib ile Abdullah bn-i mer tarafndan rivayet olunan bu hadisin Abdullah bn-i mer'in rivayeti u mealdedir: Hendek
savanda bir gece Zeyd b. Sbi'in gzlerine uyku bast. mre . Hazn da aka olsun diye gelip onun silbn ald. Peygamber Efendimiz
(s.a.v.), Zeyd b. Sbit'e: Delikanl, uyudun t ki silhn gitti dedi ve ondan: Bu gencin silhndan kimin haberi var? diye sordu. mra b.
Hazn: Ben aldm dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Geri ver dedikten sonra mslman kiiyi korkutmaktan ve onun herhangi br eyini
-aka olsun, cidd olarak olsan- almaktan iiehyetti Eb Dvd (el-edeb) c. 1 s 327; Tirmizi (el-fiten) c. 2 s. 41
1335
Bu hkmlerden biri udur ki: gasbedilen maln Kendisi duruyorsa bile, onu gasbeden kimsenin zimmetine giren bir bor olduu iin
eer o kimsenin zekt nisab kadar bir mal da olsa -borlu olduu in- mlik olduu o nisaba zekat dmez. Oysa eer gasbedilen eyin
kendisini geri vermek vacip olsayd, kiinin zimmetine herhangi bir bor taallk etmez ve dolaysiyle mlik olduu nisaba zekt decekti.
Bundan baka bu gr teyit eden bir tajam hkmler daha varsa da konuyu fazla uzatmamak iin getirdiimiz bu misl ile yetiniyoruz.
1333
Gasp, menkul eyada gerekleir. Gasbn tarifinden de anlald zere menkul eyada olur. Gayr- menkulde
olmaz. nk zilyedlik, nakil ile ortadan kalkar. Bir araziyi gasbedip elinde telef olduunda ykml olmaz. Bu,
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir.
mam Muhammed ise: Ykml olur, demitir. Daha nce mam Eb Ysuf da, bu gr benimsedii gibi
mam- afi de ayn grtedir. Bu grn gerekesi, gasbedenin tasarrufta bulunabilmesidir. Buna gre ister
istemez mal sahibinin tasarrufu yok saylr. nk ayn anda iki kii, bir eyde tasarruf yetkisine sahip olamaz.
Bu nedenle menkulde, maldaki el deiiklii, gayr- menkulde de bulunur. Bylece, akland zere gayr-
menkuldeki gasp, menkul gasb ile emnetin inkr edilmesi gibi olur.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: Gasp, mal sahibinin meru tasarruf gcnn yitirilmesiyle
bakasnn maldaki fiili tasarruf gcnn gereklemesinden domaktadr. Oysa, tanmaz maldaki gasp, malda
deil, belki mal sahibinin ahsnda gereklemektedir.
yle ki: Bir evin gasb, sahibini karp iinde zorla oturmakla olur. Bu ise, evin kendisinde deil, ev sahibinin
ahsm ilgilendiren bir i olmaktadr. Tpk hayvan sahibinin hayvanlarndan uzaklatrlmas gibi.
Tanr malda ise, nakil olay, maln kendisinde gerekleir. te gerek gasp budur. mam Muhammed'in, gasb,
emnetin inkr edilmesine benzetmesi ise yerinde deildir. Bu, kabul edilse bile o husustaki ykmllk,
emnetin gerekli olan muhafazasnn braklmasndan domaktadr. Nitekim, emaneti, inkrla korumay
brakm saylr.
3- Kii, gasbettii tanmaz malda kendi fiili ile veya evde oturmas ile meydana getirdii zarar karlamaldr.
Bu hususta ittifak vardr. nk bu, kendiliinden telef deil, mal zayi etmektir. Tanmaz zayi etmek ise zaran
karlamay gerektirir, rnein: Arazinin topran baka yere aktarmas ve iinde oturduu evin yklmasna
sebep olmas gibi. te bunlar, malda yaplan birer zarar olduu iin ykmll gerektirir.
ayet biri bir evi gasbedip satar ve mteriye teslim ettikten sonra gasbettiini sylerse, mteri de -ev sahibinin
ahidi olmad iin- gasb inkr ederse mes'ele, mamlar arasnda gasbdaki ihtilfa gre zm grmektedir.
mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf satc, mal sahibine kar ykml olmaz, mam- afi ve mam
Muhammed olur diyorlar.
4- Arazi, ekilen ziraatla deerinden derse, gasbeden, deer an kapatmak zorundadr. nk bir ksmn
itlaf etmi olur. Ana maln aldktan sonra fazla olan da sadaka vermelidir. Bu mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'in grdr. mam Eb Ysuf ise, fazlasn sadaka vermez diyor. Her iki tarafn grlerini daha
sonra akhyacaz. Gasbedenin elinde menkul mai, fiilinden veya baka sebepten dolay telef olursa, gasbeden
demekle ykml olur.
Kudri'nin birok nshalarnda Menkul mal yerine Gasb edilen mal diye gemekte ise de, maksat menkul
olan maldr. Zira -daha nce belirtildii gibi- gasp, ancak menkul malda olur. nk mal, asl sebep olan gasb ile
gasbedenin ykmllne girmitir. Onu iade etmekten ciz kaldnda deerini vermesi gerekir. Veya, asl
lzm gelen deerin kendisidir diyenlerin gr zerine, zten deerin verilmesi kararlatrlacaktr. Bu nedenle
gasbedilen maln gasp gnndeki deeri itibr edilecektir.
Eer mal, gasbedenin elinde zarara urarsa gasbeden, zarar nisbetiyle ykml olur. Yni: gasbedilen mal,
gasbedenin ykmllne girer. Ve iadesi mmkn olmayan maln deerinin verilmesi gerekir. Ama maln
alnd yerde piyasada mal fiyat dmse, dten meydana gelen fark demez. nk bu fark, mala olan
rabetin azalmasndan ileri gelmi, maldaki kusurdan meydana gelmemitir. Satlarda da durum budur. Mesel:
Bin dirhemle bir hayvan satlyor, daha mteri teslim almadan hayvann bir gz kr olursa, satc bundan
doan fark vermekle ykml olmaz. Yni: Gasp tecvzdr, satmlar da akittir. Gasbda ykmllk olur,
satlan malda olmaz. Metinde Elindeki gasbedilen mal zarara urarsa zarar nisbetiyle ykml olur denildi,
Ancak bundan gaye: Ribnn girmedii mallarda durum budur. Ribnn girdii mallarda ise, ana mal ile
noksanlk nisbetinin birden adesi durumunda rib saylr.
Kazan salamak zere bakasnn klesini alp altran, kalede oluan noksanlk nisbetnin deeriyle ykml
olur. nk noksanln iadesi mmkn olmad iin, deerin verilmesi gerekir ve haksz kazanc sadaka verir.
Bu mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grdr.
mam Eb Ysuf'a gre: haksz kazan tasadduk edilmez. Gasp hususunda imamlar arasndaki gr ayrl
gibi, msteirin yannda bulunan mstearn cretle altrlmasnda da ayni ekilde gr ayrl vardr.
mam Eb Ysuf diyor ki: sz konusu mal, ahsn ykmllne ve mlkiyetine gemitir. nk ya maln
aynsn veya deerini iade etmeye mecburdur. Gasp zamanna dayanlarak iadesi gerekli mal karlnda
deme yapldnda nce gayr meru' olsa bile mlkiyet salanabilir. Dolaysyla kazan tasadduk edilmez.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki, kazan, bir eyin bakasnm mlkiyetinde olup kt sebep
olan gasb neticesinde yaplan tasarruftan doar. Durumu bu olann kar yolu tasadduktur. nk rn aslnn
niteliine gre keyfiyet kazanr. Ykmllk ve iadeye dayanan mlkiyet, noksan kalr ve onunla pislik
temizlenemez.
5- Gasbetti kle, elinde telef olup deerini teslim etmeye teebbs ederse, kleyi altrmakla elde ettii
haksz kazancn bor ykmll karsnda iade edebilir. nk gasp irkinlii mal sahibine kar yaplmtr.
Mal karln vermek bir hakkn ifs iken, haksz kazantan da verilebilir. Dolaysyla hakkn edasyla
irkinlik giderilmi olur. Ama gasb eden, gasbettii mal sattktan sonra mteri yannda telef olursa, haksz
kazancn mteriye fiat yerine vermesi, yapm olduu gasp irkinlii kirini temizleyemez. nk bu irkin
hareket mteriye kar yaplmamtr. Ancak yannda ondan baka bir ey yoksa o zaman hem kendi ihtiyac
hem de mteriye kar deme zorunluluu iin kullanabilir. Eer biri, bir mala rast gelip kullanrsa, zengin ise
isabet zamannn deeriyle sadaka verecektir, fakir ise daha nce akladmz zere bir ey lzm gelmez.
Kim ki, bin dirhem gasbedip onunla bir criye satn alrsa ve ald cariyeyi de iki bine satarsa ve elde ettii iki
binle tekrar bir criye satn alrsa ve onu da bin dirhem karlnda satarsa, kazand krn tmn sadaka
verecektir. Bu mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grdr. Yni; Gasbeden veya emaneti gasp ve
emnet mallarnda tasarruf ederek kr kazandklarnda, ad geen imamlara gre edinilen krdan faydalanmalar
iyi grlmemitir. Bu hususta mam Eb Ysuf muhaliftir. mamlarn gstermi olduklar delilleri daha nce
akladk iki mamn cevab emnet mal Vedia hususunda daha kolay anlalr. nk gasbta bulunan
ykmllk sebebi, emnet hususunda yoktur ki, tasarruftan nceki zamana dayanan mlkiyet mal zerinde
gerekleebilsin. Oysa emnetteki tasarruf, bir mlkiyet tasarrufu deildir. Krdan faydalanamama durumu -eya
gibi- satlrken gsterilen eylerde daha zahirdir. Alm-satmlarda gsterilip belirtilmesi det olmayan paradaki
tasarruf ise, metinde iaret edildii gibi keyfiyet kazanr. O halde Kudri' nin onunla satn alrsa sz, gasbeden kii bir eyi satn almak istediinde, yanndaki paray gsterir ve ondan verirse knn tasadduk edilmesi
lzm geleceine iaret olur. Yoksa emnet paray gsterip bakasndan verirse veya bakasn gsterip emnet
paradan verirse veya belirsiz eye iaret edip emnetten verirse, krdan faydalanmas caizdir.
Kerhi de byle demitir. nk iaret, t'yini ifde etmez. Onun iin emnetten nakden verilmesi gerekir ki,
haksz kazan ortaya kversin. Ulemamz, bu konudaki faydalanma, -ykmllkten nce olsun, sonra olsunho karlanmaz demiler. Benimsenen gr de budur. Ve Camiussair ile Cmi-ul Kebir'deki ifde bunu
dorular. Gasb edilen bin dirhem ile iki criye deerindeki bir cariyeyi satn alp hibe ederse veya yiyecek alp
yese bir eyi tasadduk etmez. Bu hususta mamlar gr birliindeler. nk kr ile ana mal ayn cinsten
olmaldr ki kr durumu belirlenebilsin denilmitir.1336
Gasp Edenin Ameli le Deien eyler Haknda Bir Fasl
Gasp edilen mal, ismi deiecek ve menfaati oalacak nisbette gasp eden tarafndan deiiklie uratldnda
sahibinin mlkiyetinden kar ve gasp eden kii dnle kendi mlkiyetine geirir. Yalnz maln bedelini
demedike faydalanmas hell olmaz. Mesel: Bir keiyi gasp eden, onu boazlayp kzartrsa veya piirirse
veya buday trse ya da demirden bir kl yaparsa veya bakrdan bir kab iml ederse ve benzeri. Yukarda
geen ifde biz Hanefilere gre benimsenen bir grtr.
mam- afii ise deiiklie uratlan maldan sahibinin hakk kesilmez demitir. mam Eb Ysuf dan da byle
bir rivayet vardr. Ancak mam Eb Ysuf buday mislinde mal sahibi buday bedelinde onu kabul ederse
eksiini demekle ykml olmayaca grndedir.nk ribya kaar, der.
mam- afii, gasb eden kii eksii tamamlamak mecburiyetinde olduu grndedir.
mam Eb Ysufun delili udur: Mal sahibinin mal zerindeki mlkiyeti kaybolmutur. Ancak onun alacana
karlk ona satlabilir. Nitekim gasb edenin lmnden sonra mal sahibine dier alacakllara nazaran ncelik
hakk vardr.
mam- afi'nin delili de udur: Maln kendisi meydandadr. Dolaysyla mal sahibinin mlkiyeti devam eder.
leyi de mlkiyete tabiidir. Tpk esen rzgrla bakasnn deirmeni zerine atlp tlen budayn yine
sahibi mlkiyetinde kal gibi. nk bakasnn malnda yaplan deiiklik -haram olduu iin- muteber
deildir. Nitekim yerinde renildiine gre haram bir fiil, mlkiyet gibi nimet saylan eyler iin sebep olamaz.
O halde yaplan deiiklik, mlkiyetin intikline neden tekil edemez. Tpk gasbedi-len koyunun
boazlanmasndan sonra derisinin yzlmesi ve paralanmas gibi. Bylece yaplan deiiklik sanki yaplmam
gibi saylr.
Biz diyoruz ki, mal gasbeden kii, mal deiiklii hususunda yapt tasarrufla mala deer kazandrp bir
bakmdan mal sahibinin hakkm yok etmektedir. Nitekim yaplan tasarrufla maln ismi deiir. Ve byk lde
faydalanma amac kaybolur. Halbuki gasb edenin malda getirmi olduu deiiklik ortada baki kalr ve deimez. Bu itibrla ilenmi deiiklik sanat da bir bakmdan kaybolan asl temele tercih edilir. Bunu derken, biz,
maldaki deiiklii haram olmas itibariyle mlkiyetine bir neden olarak gstermeyiz. Belki yeni bir tasarruf ve
ekillendirme itibariyle sebep olarak gsteriyoruz.
mam- afi'nin misl olarak getirdii boazlanm ve yzlm koyun ise yle deildir. nk koyun ismi,
kesimden sonra da yine kesilmi veya yzlm koyun olarak kalr. Bu gereke, ilgili fasllara temil edilebilir.
Ve benzerleri de buna kyaslanabilir. Hatradan kmasn...
Metinde geen Mal bedelini demedike faydalanmas hell olmaz.- ifdesi, bir istihsndr. Kys ise,
faydalanabilmesini gerektirir. Hasan b. Ziyd ile mam Zfer bu grtedirler. mam Eb Hanife'nin de bu
grte olduu Leys'den rivayet edilmitir.
Kysn gerekesi, tasarruf iin mutlak mlkiyetin sbutudur. Nitekim gasbeden kii, gasp maln hibe ederse
veya satarsa caiz olur. stihsnn gerekesi de, sahibinin izni olmadan kesilip kzartlm olan koyun eti
1336
hakkndaki Peygamber efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Onu esirlere yedirsin 1337 hadisidir. Zira bu
emir, mal sahibinin mal zerindeki mlkiyet kaybm ve rz alnmadan gasbedenin maldan faydalanmasnn
haram oluunu ifde etmektedir. Ayrca faydalanmann mbh saylmasnda gasp kapsnn almas tehlikesi sz
konusu olur. Bunun iin, mal sahibinin rzsn almadan gasbedenin maldan yararlanmas haram olur, ki fesat ve
anari tehlikesi nlensin. Bununla birlikte -fasit mlkiyette olduu gibi- maln hibe edilebilmesi ve satlabilmesi
gasbla edinilen mlkiyete dayanr. Gasbeden, maln bedelini teslim ettiinde maldan faydalanabilir. nk mal
sahibinin hakk, teslim edilen bedel ile karlanm olur. Bylece mbadele karlkl rz ile gereklemi olur.
Keza mal sahibi, gasbedeni aff ettiine veya hkim, maln teslimine ya da tazminine dir hkm verdiinde
veyahut da mal sahibi, gasbedenin deme ykmllne rz gsterdiinde gasbeden, maldan
faydalanabilecektir. nk aff durumunda mal sahibinin hakk der. Hkm verme durumunda da mahkeme,
mal sahibinin isteiyle davaya bakar. Ve kendisi sonuca rz gstereceine zten nceden hazrlkldr. Eer biri,
buday gasbedip ekerse veya fidan alp dikerse yukarda geen ihtilfa gre deerlendirilir.
Ancak mam Eb Ysuf, u iki misl hususunda ykmllk borcu denmeden nce dahi faydalanmann mubah
olaca grndedir. nk gasbedilen mal artk her ynyle deiiklie uramtr. Ama nceki misllerde
mabn kendisi tamamen deimi saylmaz. Binenaleyh misller birbirinden ayr deerlendirilir.
mam Eb Ysuf'a gre ekilen budayn art ksm sadaka olarak verilmez. Ancak mam Eb Hanife ile imam
Muhammed'e gre art sadaka olarak verilmelidir. Eer kle altn veya gm gasbedip Darphanede Dinar
veya Dirheme evirirse, veya ondan bir kah iml ederse, mam Eb Hanife'ye gre: Mal sahibinin mlkiyeti
devam eder, kendi maln alr ve iiliinden dolay gasbedene hi bir ey yoktur. ki mama gre ise, gasbeden,
maln mislini demek zere kendi mlkiyetine alabilir. nk malda yapt deiiklik deer tamaktadr. Hatt
bir bakmdan mal sahibinin hakkn kaybettirecek niteliktedir. Dikkat edilirse gasbeden kii, kleyi bozup
ondan beklenen asl deeri deitirmi olduu grlecektir. Mesel: kle altn muzrebe ve irketlerde mal
bedeli olarak kullanlmaya elverili deilken, darp edilmi altn ve gm bu gibi ilerin asl vstalar olurlar.
mam Eb Hanife diyor ki: Asl mal, yok olmam. Her bakmdan varln koruyor Nitekim kle her ne kadar
darp edilirse de ismi yine altn ve gm kalr. Deeri de mal bedeli ve tartlan cinsten olmasdr. Ayni zamanda
dayankldr. Bu zellikleri itibariyle bata faizin girdii bir maldr. Mal bedeli olabilmesi durumu, iletilmi
vaziyetinin zelliiyle ilgili bir durumdur. Maln kendisiyle deil. Keza kle altm darp etmekle yaplan iilii
deersiz kalr. nk altnla karlatrldnda yine altn muamelesini grr : ister kle, ister darp edilmi
olsun.
Bakasnn kerestesini gasbedip zerinde bina kuran olursa, sz konusu aa kendi sahibinin mlkiyetinden
kar. Ve gasbeden, aa deerini vermekle ykml olur.
mam- afii, mal sahibi kendi maln alabilir diyor. Her iki tarafn da gerekelerini yukarda syledik. Ancak bu
konuda bizim iin baka bir gereke vardr: mam- afi'nin grne gre karlksz bina ykm ile gasbedene
zarar dokunmu olur. Ama bizim grmze gre byle telfisi olmayan bir zarar, hi bir taraf iin sz konusu
olmaz. nk mal sahibinin zarar mal kymetinin verilmesiyle telfi edilmektedir. Tpk gasb ettii iplikle
klesinin karnna diki atann veya gasbettii kerestenin kendi gemisinin nemli yerinde kullanann misli gibi
olur. Sunra Kerhi ve fakih Eb Ca'fer, eer bma gasbeden kerestenin etrafnda in edilmise gasbeden. iyi
niyetli bir kimse olup, in ettii bina yklmaz. Eer tamamen kerestenin zerinde in edilmise bina
yklacaktr demiler. Kudri' nin Bina mutlaka yklmyacaktir sz, geen gr reddetmektedir. Ve en
dorusu da budur.
Bakasnn koyununu kesen olursa, koyun sahibi, isterse onu koyun kymetini demekle ykml klp koyunu
kendisine brakr, isterse koyunu alp kendisini eksiiyle ykml klar. Srlar iin de durum ayndr. Zahir
olan rivayete gre hayvann el ve ayaklarn kesmek de onu boazlamak gibidir. Gerekesi de udur: Bu,
Teammden mal telef etme olaydr. nk maldan beklenen gebelik, st ve nesil gibi bz deerlerin yok
olmasna neden olmaktadr. Dier taraftan da et gibi ksmi deer de baki kalmaktadr. Bylece fahi ekilde
yrtlan elbise misline benzemi olur. ayet ayan kestii hayvan eti yeyilmeyen cinsten olursa -mal her
bakmdan yararsz hle getirilmi olduundan- mal sahibi, gasbedeni hayvann tm deeriyle ykml klabilir.
Ama klenin bir tarafn keserse, kle sahibi klesini alr ve noksanlk nisbetini tazmin eder. nk, insanlardan
bir taraf kesilse dahi yine yararl olabilirler.
Bakasnn elbisesini yrtan, vermi olduu zararn nisbetiyle ykml olur. Ve elbise, sahibine kalr. Zira elbise,
her bakmdan yine elbise kalr. Ancak bir kusur sz konusu olmutur, yrtan onu diyecektir.
1337
Ensrdan bir adam ile Eb Musa el-E'ar (r.a.) tarafndan rivayet olunan ve Taberni ile Eb Dvd kaydettikleri bu hadsin Eb
Musa'dan gelen rivayet ekli yledir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ensrdan bir aileyi evlerinde ziyaret etti. Onlar da Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)'e bir koyun kesip yemek hazrladlar. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sofradan bir lokma et alp azna koydu ve bir sre
ineyip bir trl yutamad. Bunun zerine :
Bu ne ettir? diye sordu. Ona:
Falancann koyunudur. Kestik. Gelince rzsn alacaz, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Onu esirlere yedirin, buyurdu. Eb Davd (Alm-satimlar - pheli eylerden saknma bab) c. 2 s. 116
mam- afi de, Darekutni'nin (Alm-satmlar bahsinde) Amr b. Yesribi'den Veda haccnda Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in beraberinde
bulunuyordum Mina'da Hi bir mslmamn mal nzs olmadan hell olamaz diye buyurduunu kulamla duydum mealindeki hadisi ile
ihtiya etmitir. Nasbrraye c. 4 s. 169.
ayet genel faydasn yok edecek ekilde ok miktarda yrtarsa, elbise sahibi, yutan kiiyi elbise deerinin
tmyle ykml klabilir. nk bu, yok etme abasdr. Sanki elbisenin tmn yakm gibi deerlendirilir.
Ben diyorum ki, geen szn mns, elbise, yrtan kiiye braklr. ayet sahibi, almasn isterse alabilir. Ve
noksanlk nisbetini yrtana detir. nk elbise, baki kalmakta, dolaysyla bir bakmdan kusurlu saylmaktadr.
Keza faydal taraf da mevcut kalmaktadr. Sonra Camius-sair, fahi t'biri genel menfaati yok edici mnsn
ifde ettiine iaret etmektedir. Yalnz sahih olan udur: Fahi t'biri, maln bir ksm ile menfaatin cinsi yok
olup maln bir ksm ile menfaatin bir ksm baki kalma mnsnda kullanlr. Az da, menfaatin kaybolmad,
ancak kusurun sz konusu olduu duramlar iin kullanlr. nk mam Muhammed, elbisenin yrtlmasn fahi
noksanlardan addeder, onunla yok olan sdece menfaatlardan bir ksmdr der. (Bir arsay gasbedip iinde fidan
dikerse, veya bina yaparsa, ona fidanlarn sk. Binay yk. Ve arsay sahibine geri ver, denilecektir. nk
Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Zlim kiinin zulmen att temel iin hak iddias yoktur 1338 buyurmutur. Ayrca arsa telef edilmemi
olduundan, sahibinin mlkiyeti kesilmez. Ve onda gasp hkm gereklemez. Fakat kurulan mlkiyet iin,
kar bir yol olacak ki, igal eden, ekilmekle emredilebilsin. Tpkr bakasnn kabn yiyeceiyle igal edii
gibi...
Eer arsa, bina veya fidanlarn sklmesiyle zarar grrse, arsa sahibi soktrmeyebilir. Ancak bunlarn skk
vaziyetteki deerleriyle ykml olacak ve onlan kendi mlkiyetine alacaktr. Zira bu ekilde her iki tarafn
hakk gzetilmi olur. Ve onlardan zarar deffedilir. Skk vaziyetteki deer denildi. Yni: Skl m edikleri
hlde tayacaklar deer, gz nne alnacak. Bir defa binasz veya fidansz arsaya deer biilecek. kinci defa
da binal veya fidanl olarak deer biilecektir. te arsa sahibi, igalciyi bunlarn sklmesine zorlayabilir. Bu
zorlamay yaptnda, her iki deer arasndaki fark demelidir.
Bakasnn elbisesini gasbedip krmzya boyatrsa veya kavut alp ya ile kartrrsa, mal sahibi, isterse
gasbedeni bir boyasz elbise deeriyle veya kavutun misliyle ykml kbp malm kendisine brakr. sterse de,
maln alr. Boya ile yam mala kattklar deer nisbetiyle gasbedene ykml olur.
mam- afii, boyatlan elbise hakknda diyor ki: Elbise sahibi, kendi elbisesini alabilir. Ve yaplan boyann
elbiseden giderilmesini gasbedenden ister. nk boyann elbiseden giderilmesi mmkndr. Ama yan
kavuttan aynlmas zordur.
Biz diyoruz ki: Bu hususta her iki tarafn hakk gzetilmelidir. Ancak elbise sahibi asln sahibi olduu iin,
elbisenin kimde kalacan kendisi t'yin edecektir. Ama iinde .bina yaplan arsa hususunda durum deiir.
nk sklmekten sonra skk eya gasbedene mal olur. Elbisedeki boya ise, yok olur. Dolaysyla bir tarafn,
hakk da yok olur. Yalnz elbise, gasbedenin fiiliyle deil, esen rzgrla boyanrsa durum deiir. nk boya
sahibinin tecvz sz konusu deildir ki, elbise sahibine kar ykml olsun. Ve elbise sahibi, boyay kendi
mlkiyetine geirebilsin.
Eb Usme, gasbedilen elbisenin boyanmas hakknda demitir ki: Elbise sahibi, isterse elbiseyi satar. Kendi
hissesine boyasz elbise deerini alr. Boya ile artan deeri de gasbedene verir. nk gasbeden, mcerret boya
deerini kabul etmeyebilir. Kabul etmedii takdirde, her iki tarafn hakk gzetilecek. Ve boya sahibine elbiseye
katt deer nisbeti verilecektir. Eb Usme'nin ifdesi, elbisenin rzgr vastasyla boyand surette de
geerlidir. Bylece boyanan elbise hakkndaki ifdemizle kavut hususundaki durum da belirlenmi oldu. Yalnz
kavut, benzeri olan cinslerden olup benzer ile ykmll gerektirir. Elbise ise, deer takdiri yaplan cinslerden
olup deer ile ykmll gerektirir.
Kudri demitir ki: Kavut kavurmakla misli benzeri bulunan eya cinsinden kar. nk deiik kavurmalarla
tefavut, sz konusu olabilir. Onun iin deerle ykmll gerektirir. Kimisi demitir ki: Aslnda deer
kymetten gaye benzer misildir. Gasbedilen mal telef olduunda, benzerin mal yerine geebileceinden, deere
benzer ismi verildi. Renklerin ans da krmzs gibidir.
mam Eb Hanife'ye gre: Elbise siyaha boyanrsa deer bakmndan der. ki imam, artar demiler. Kimi de
bu, zamana gre deiir derken, kimi de, daha nce bilindii zere: Siyah renk elbisenin zelliini bozarsa,
deeri der, zelliini artnrsa, krmz gibi deer kazanr demiler. ayet gasbeden kii, elbisenin deerini
drecek biimde krmzya boyarsa diyelim ki,boyanmadan nce elbisenin deeri otuz dirhem idi.
Boyandktan sonra deeri yirmiye dt.
mam Muhammed'e gre duruma baklacak: Krmzya boyanp deeri artan elbise ile karlatnlacak. Deer
art, be dirhem ise, elbise sahibi, elbisesiyle birlikte fazladan be dirhem alacaktr. nk iki belikten biri
boya karlndan tr almmyacaktr. 1339
1338
Said b. Zeyd, Hz.-ie. Ubde b. Smit. Abdullah b. Amr b. As ve Amr b. Avf el-Mzen (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisi Eb
Dvd, Tirmiz, Nesi ve Tayalsi kaydetmilerdir. Eb Davud'un rivayetine gre hadsin tamam yledir: Bir tarla hakknda iki adam
anlamazla dp Peygamber Efendimiz (s.a.v.).Ve bavurdular. Tarla birinindi, dieri de onda hurma fidanlarn dikmiti. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) tarlay sahibine verdi. Aalarn sahibine de aalarn skmesini emretti ve: Kim ki sahipsiz bir araziyi ekilmeye
elverili bir duruma getirirse o arazi onun olur. Bakasna it bir arazide haksz yere kk diken kimse ise bir hale ddia edemez buyurdu.
Hadisi rivayet eden sahabi demitir ki: Ertesi gn hurma aalan kklerinin kazmalarla skldn grdm Eb Dvd (Harac-mevat
araziyi ihya bb) c. 2 s. 81-82; Tirmiz (Ahkm-Mevat araziyi ihya bab) c. 1 s. 78.
1339
Bir Fasl
Her hangi biri, bakasnn maln gasbedip sahibinden gizlerse, mal sahibi de onu maln kymetiyle ykml
klarsa, artk sz konusu mah kendi mlkiyetine alabilecektir. Bu, bize gredir.
mam- afii ise. gasbeden, gasbettii mal kendi mlkiyetine alamaz. nk yapt i tecvzdr. Ve tecvz
mlk edinmeye neden olamaz. Tpk azatl arta balanan klede olduu gibi. Biz diyoruz ki: Mal sahibi,
eksiksiz mal bedelini alm olur. Ve gasbedilen maln mlkiyetten mlkiyete intikli mmkndr. Binen-aleyh
gasbeden, zarar defetmek iin mal mlkiyetine alabilir. artl klede durum bakadr. nk hrriyetine
kavumas sz konusu iken, intikle kabil olamaz. Evet: Bazen art azatls kle ile yaplan szleme, mahkeme
karan ile bozulabilir. Ama mahkeme kararndan sonraki satm, artk artllna deil, belki sde klelik
niteliine isabet etmektedir. Bu itibrla gasp konusundaki nakle kabil olmama durumu sz konusu olamaz.
Gasbedilen maln kymetinin belirlenmesindeki sz hakk, yeminle birlikte gasbedene aittir. nk mal sahibi,
kymetin daha fazla olduunu iddia ederken gasbeden inkr ediyor. Oysa yeminiyle birlikte sz hakk inkr
edenindir.
Ancak mal sahibi, kymetin belirtilen nisbetten daha fazla olduuna dir ahit gsterirse sz hakk ona geer.
nk iddiasn balayc delil ile isbat etmi olur.
ayet gasbedilen mal aa kp belirlenen ykmllk nisbetinden daha fazla kymet tayorsa ve ayn
zamanda mal mukabilinde biilen kymet de mal sahibinin veya gsterdii ahitlerin sz ile belirtilmi ise veya
gasbedenin yeminden ekilmesi neticesinde biilmi ise, mal sahibi iin muhayyerlik hakk yoktur. Ve
gasbedilen mal, gasb edenin olur. nk mal sahibi, kendi rzasyla iddia ettii miktar zerine kymet
balamtr. Bununla da gasbedenin mal zerindeki mlk edinme hakk gerekleir.
Eer gasbeden, yeminiyle birlikte mal kymetini belirtmi ise, mal sahibi, isterse gasbedenin ykmlln
geerli klar, isterse kendi maln alr. Ve ald bedeli geri verir. nk daha fazla kymet biilmesini
dnrken, nzs olmakszn gasbedenin bitii kymeti almaya mecbur braklm ve baka tutunaca
bulunmadndan az miktarla yetinmitir. Eer gasbedilen mal, meydana karsa ve gerek kymeti, maln
gyabnda kararlatrlan miktar veya daha az kadar olursa, gasbedenin kymet bimesi hlinde olduu gibi,
zahir rivayete gre:
Mal sahibi, isterse maln geri alr. isterse kymetini alr. Ve esah olan da budur. Yalnz Kerhi, mal sahibi iin
seme hakk yoktur, demitir. Halbuki mal sahibinin rzs tamamlanmam. nk iddia ettii miktar kendisine
verilmemitir. Oysa seme hakk rznn ta marnlan m ayndan kaynaklanr.
Kim ki bir kleyi gasbedip satarsa, sonra klenin efendisine kar kymetiyle ykml klnrsa sat akti geerli
saylr. ayet azat ettikten sonra kymetiyle ykml klnrsa azat edii geerli olmaz. nk gasbedenin kle
zerindeki mlkiyeti, gasp zaman veya gasbtan doan zorunlulua dayanmaktadr, onun iin eksiktir. Bu eksiklii nedeniyle gasbeden klenin kesbini mlk edinebilir. Ama doacak ocuuna sahip olamaz. Elhsl: eksik
mlkiyet satm iin geerlidir. Azatlamak iin geersizdir. Tpk hrriyetine kavumak zere belirli bir mebla
zerine efendisiyle anlalan klenin mlkiyeti gibi.
Cariyenin ocuu ile dier artlar ve bostann meyveleri, gasbedenin elinde bir emnettirler. Telef olduklarnda
gasbeden ykml olmaz. Ancak ihmalkrl olursa veya sahibi isteyip de geri vermezse ykml olur.
mam- afii, gasbeden kii, malm rnnden sorumludur. Artk sz konusu rn mal ile bitiik olsun ayr olsun
fark etmez. nk ortada gasp vardr. Yni kiinin nzs olmakszn malm kapma eylemi vardr, rnein
Haremi eriften kanlan ceyln, karann elinde dourduunda, yavrusu iin ykmllk icra edilecei gibi, bu
hususta da icra edilir.
Biz diyoruz ki: Daha nce belirtildii gibi, gasp, bakasna it olan mala el koyarak, sahibinin elinden
karmaktr. Halbuki maln rn, mal sahibinin eli altmda deilmi ki, gasbeden elinden karm olsun. ayet
mal sahibinin ceyln yavrusu zerinde mlkiyet hakk itibr edilirse, o zaman gasbeden, ceyln yavrusunu
sahibinin elinden alm deildir. Zira gasbeden, mal sahibini yavruyu almaktan zahiren alkoymuyor. ayet
talepten sonra alkoyma cihetine giderse, veya telefine sebebiyet verirse, metinde belirtildii gibi, kymetini
demekle ykml olur. Yni: itlaf ettiinde, veya kesip yediinde, veya satp mteriye teslim ettiinde,
kymetini demekle ykml klnr. Halbuki haremi eriften karlan ceyln yavrusunun serbest braklp daha
haremde karar bulmadan nce telef olmas konusunda, alkoyma sz konusu olmaz. Dolaysyla ykmllk de
domaz. Ancak hak sahibi kabul edilen er'i hkm, tebli edildii hlde alkoyma durumu sz konusu olursa,
ykmllk doar.
Ulemamzn ou bu grtedirler. ayet serbest brakldktan sonra, haremde karar bulduktan nce veya sonra,
mutlaka ykmllk doar denilirse, o zaman gasp ykmll deil, cinayet ykmll olur. Ve bu
nedenle Haremi eriften her bir kar, ayrca bir ceza ykmlln gerektirir. Ceza ykmll, iaret
yapmak ve yardm yapmakla da gerekleir. O hlde emniyete mstahak olan bir ey iin ceza ykmllnn
gereklilii daha evldr,
Gasbedenin ykmllnde criye, dourmakla kendi zelliini yitirirse ve yitirilen zellik, doan ocuk
nisbetinde deer tayorsa, cariyede oluan noksanlk giderilmi olur. Ve gasbedenin ykmll sakt olur.
mam- afi ve mam Zfer, cariyede doumla oluan noksanlk ocukla giderilmez diyorlar. nk ocuk,
criye efendisinindir. Malmdaki aklk yine kendi malyla kapatlamaz. Tpk ceyln yavrusu ve aadaki
misllerde olduu gibi... Mesel: ocuk, geri verilmeden nce telef olursa, veya ocuk annesinin yitirilen
zelliiyle e deerde olduu hlde annesi lrse, veya bakasna it koyunun kln krpp yerine yenisi uzarsa,
veya aacm kkn kesip yeniden filizlenirse, veya bakasnn klesini idi edip deeri artarsa, veya kleye
sanat retip kymeti artarsa, misllerin tmnde bir taraftan oluan noksanlk, dier krl tarafla kapatlamaz.
Biz diyoruz ki: Cariyede oluan deer art ile noksanln sebebi birdir. O da doum veya hamileliktir. te bu
srada meydana gelen noksanlk, bir fazlalkla meydana geldii iin noksanlk saylmaz. Ve ykmll
gerektirmez. Tpk gasbedilen dolgun bir cariyenin zayflamas ve sonra eski hline dnmesi veya n dilerinin
dmesi ve yeniden kmas gibi. Veya elinde, gasbedilen klenin eli kesilirse mukabilinde diyeti alp kle- iie
birlikte efendisine geri vermesi gibi... Bu hususlarda oluan eksiklikler, dier taraftan oluan fazlalklarla
giderilmektedir. Ceyln yavrusu konusunda ileri srlen gr ise, bizce kabul edilmez. Keza douran cariyenin
lm de. nk ou zamanlarda doum, annelerin lmne neden olmaz. ocuun geri verilmeyiinden nce
lm ise, ayn bir konudur. nk ilk nce ocuu annesiyle birlikte, geri vermesi gerekir. Nitekim konumuz,
annenin noksanl ocuun fazladan oluu ile giderilir veya giderilmez hususudur. Oysa verilmeden nce durum
ayn bir konudur. Klenin idi edilmesi ise, klenin varlndan fazla bir ey deildir. Ancak bu durum, bz
lszler iin istek olabilir. Bunlardan baka dier misllerde zten sebep birlii yoktur. nk aa ve koyun
noksanl hususundaki sebep, kesmektir. Artlarnda da yeniden geliip artmaktr. Sanat retmekteki
noksanlk sebebi retimdir. Deer art sebebi de maharettir.
mam Eb Hanife'ye gre kimisi bir cariyeyi gasb edip onunla zina yaptktan sonra hmile brakrsa ve
efendisine geri verilerek lousa devresinde criye lrse gasb eden, cariyenin hmile kald gnnn kiymetiyle
ykml olur. Hr kadn iin ise ykmllk sz konusu olmaz. ki mam, gasb eden, criye hususunda dahi
ykml olmaz demitir. ki mamn grne gre gasb edilen criye, sahibine iade edildikten sonra ve
sahibinin elinde doumdan dolay telef olmaktadr. O halde gasb eden kii, kymetini demekle ykml olmaz.
Tpk criye, gasb edenin elinde iken stmaya yakalanr ve ondan sonra geri verilir ve telef olursa veya elinde
iken zina eder ve geri verildikten sonra ona dayak cezas uygulanr ve ondan dolay telef olursa veya bir cariyeyi
satn alrken cariyenin daha satcsnda iken gebe kalmas ile alcs yanmda dourmas ve lousalk dneminde
lmesi hlinde alc, satcdan criye karlnda verdii paray alamiyaca gibi, gasb eden de cariyenin
kymeti ile ykml olmaz.
mam Eb Hanife de u ekilde gr belirtiyor: Gasb eden kii cariyeyi alrken onda lmne neden olacak
herhangi bir ey olmad hlde alm olur ve geri verdiinde lm nedeni var olmaktadr. O hlde cariyeyi alm
gibi geri vermeyiinden dolay verme ii sahih saylmaz. Tpk criye, gasb edenin elinde cinayet ilerse ve
sahibine geri verildikten sonra ksasla idam edilirse veya cinayeti haten ilemi olup onunla uzaklatrlrsa
criye sahibi cariyenin tm kymetini gasb edenden almaya hakk olmas gibi... Hr kadn iin ise durum deiir.
nk gasb edilmesi ykmll gerektirmez ki, geri iadenin fesad hlinde, gasb ykmll baki kalsn.
Satn alma konusunda ileri srlen iddia da evvel onda lzm gelen satlan maln mteriye teslimidir. Halbuki
bizim dediimiz gasb edilen maln geri iadesinin sahih olabilmesi iin bir arttr. Zina da ac verici dayak
vurulmasna sebeptir. Yaralayc veya ldrc deilken, gasb edenin elinde yaralama veya ldrmenin sebebi
bulunmam demektir.
Gasb eden kii, gasb ettii maln menfaatlanna kar bor ykmls olmaz. Ancak kullanmas ile meydana
gelen noksanla kar borlu olur. mam- afi, gasb eden kii, maln menfaatlanna kar cret-i misil ile
ykmldr demitir.
Hanef mezhebi ile afi mezhebi, maln, kullanlmas ve kullanlmamas arasnda bir fark gzetmezler. mam-
Mlik de Eer kullanrsa ecr-i misil der. Kullanmazsa bir ey dmez demitir. mam- afii, grlerini
yle ifde ediyor: Menfaatlar deer tayan mallardr ki akitlerde bile sorumluluk ve ykmll gerektirir.
Gasb olaylarnda da ayndr.
Biz de diyoruz ki: gasb edilen maln menfaati gasb edenin mlkiyeti de kendi abas ile olumutur. Sahibinin
elinde iken deil. nk menfaat, varl baka eye dayal dayanksz bir deerdir. Gasb eden, kendi ihtiyacn
gidermek iin menfaati kendisi yaratr ve ona sahip olur. Durum bundan ibaret iken insan kendi mlkiyetine
kar nasl ykml olsun? ayet bu menfaat mal sahibinin mlkiyeti zerinde domutur diye iddia edilirse, o
zaman gasbedenin, menfaati gasb ve itlaf etmesi gereklemez. nk menfaat dayankl mal cinsinden deildir.
Ve acele yok olmasndan dolay dayankl maln e ve benzeri saylamaz. Biz, menfaati haddi ztnda
deerlendirilebilen cinsten olduunu kabul etmiypruz. Ancak karlkl rz gstermekle sz konusu olan bir akit
meselesinde zorunluluk grldnde deerlendirilebileceini kabul ediyoruz. Halbuki mnazaan ite akit yok
ki. Yalnz kullanma ile eksilmi olan gasp malnn eksik nisbetinin deeriyle ykmlln olaca
bilinmelidir.1340
Deerlendirilemeyen Eya Gasb Hakknda Bir Fasl
1340
Br mslman, zimmye ait olan arap ve domuzu telef ettiinde, kymetleriyle ykml olur. Bunlar bir
mslmana it olursa, ykml olmaz.
mam- afi, domuzla arap zimmye it olsa bile, yine telef eden ykml klnmaz diyor. mam- afii ile
aramzdaki bu ihtilf, bir zimminin bir dier zimmiye it olan domuz veya arab telef etmesi ve bir zimminin bir
dier zimmiye satmas hlinde de cridir.
mam- afii'nin grne gre: Domuzla arap haram olduklarndan, mslmana it olduklar takdirde
deerlendirilemezler. Zimmiler de yasal hkm bakmndan mslmanlara tabii olduklar iin, ayni muameleye
tabii tutulurlar. O halde bunlarn yok edilmesiyle ykmllk gerekmez.
Biz de diyoruz ki: Zimmiler iin deerlendirilirler. nk onlarca domuz ile arabn durumu, bizdeki koyunla
sirkenin durumu gibidir. Ayn zamanda biz, onlar kendi Din inanlarnda serbest brakmakla emredilmiken ve
muahede ile kllar indirilmiken onlara mdahaleye hakkmz yoktur. Bu itibarla mallar deerlendirilir. O
hide zimminin domuz ve arab telef edildiinde, deer tayan normal bir maln telefinde olduu gibi, deme
ykmll gerekli grlr. Ama murdar hayvan ile kann durumu deiir. nk bu gibi eyler, hi bir Din
mensubu iin ho grlp mal edinilemez. Yalnz arap meselesinde her ne kadar arap, benzeri bulunan
eylerden ise de sdece deerle ykmll gerektirir. Benzeri deil nk mslmanlar, zimminin arab
mukabilinde yine arab verseler, ona izzet vermi olurlar. Zira arap slmiyette yasaktr. Ancak al veri, iki
zimmi arasnda olursa, arab birbirine verebilirler. Ribnn durumu bundan deiiktir. nk toplumu
ilgilendirir. Binenaleyh zimmilerin birbiriyle yapabilecekleri akitlerden mstesna tutulmutur. Ayrca slm
Dininden dnen kleye kar suskun durulmaz. nk durulduu takdirde. Dini basit gsterme endiesi sz
konusu olur. Dolaysyla mslmanlar, onu serbest brakmakla teahhut etmi deiller. zerinde amden besmele
ekilmeyen ve ayni zamanda bunu hell gren kiinin mal telef edildiinde ykmllk gerekmez, delili
bulunann tasarrufuna karlmaz.
Eer mir mslman, arab gasbedip sirkeye dntrrse, vey bir murdarn derisini alp tabaklarsa, arap
sahibi, sdece sirkeyi alabilir. Ama deri sahibi, deriyi alr ve tabakn artrd fark gasb edene verecektir.
arabn sirkeye dnmesinden gaye, arab gneten glgeye, veya glgeden gnee masrafsz
dntrme'lfidir. Tabaktan ise, Pelit meyvesi gibi maliyeti az olan bir eyle tabaklamaktr. Bu itibrla arab
sirkeletlnne olay, necasetli elbisenin ykanmas gibi paklanmasdr. Onunla maliyet sorun olmad in, asl
sahibinin mlkiyetinde kalr. Tabaklama ise, tpk elbisedeki boya gibi maliyeti olan bir eyin gasbeden
tarafndan harcanmas demektir. Bunun iin arap yerine yalnz sirke alnr.
Deri mislinde ise, deri alnr. Tabaklamayla artan deer hisbeti gasbedene verilir. Yni: Derinin tabaklamadan
nceki ve sonraki deeri belirtilir. Ve tabaklamann katt nisbet gasbedene verilir. Satlan eyada olduu gibi,
gasbeden, kendi hakkm alncaya dek gasbettii mal yannda tutabilir.
mam Eb Hanife'ye gre: Gasbeden, deri ve arabn mahvolmasna sebebiyet verirse, sirkeyi vermekle ykml
olur. Deri iin ykml olmaz. ki imam ise, tabaklanm deri ile ykml olur. Ancak mal sahibi,
tabaklanmann artrd deeri gasbedene verecektir demiler.
ayet gasbedenin elinden mahv oluverirse, imamlarmzn ittifakiyle ykml olmaz. Sirke, asl sahibinin
mlkiyeti altnda devamlln koruduu iin, telef edildiinde gasbeden, benzerini vermekle ykml olur.
nk benzeri bulunan cinslerdendir.
Deri ise, mam Eb Ysuf ile mam Muhammed'e gre: asl sahibinin mlkiyetinden km deildir. Hatt
sahibi tarafndan alnabilir. Ve deerlendirilebilen cinstendir. Bu nedenle gasbeden, tabaklanm bir deri ile
ykml olur. Ancak deri sahibi de, tabakn artrd nisbeti gasbedene verecektir. Tpk gasbeden tarafndan
boyanm elbisede olduu gibi, elbise mahvnda gasbeden, elbise ile ykmldr. Sahip de, boyann artrd
nisbeti gasbedene vermelidir. Ayrca deri salam duruyorsa bizzat iadesi gerekir. Ancak mahvetmekle iade
frsatn karmsa o zaman yerinde deerini vermelidir. Bununla mahvolma mahvetmekten belirlenmi olur. ki
imamn Mal sahibi, tabaklamann deride artrd nisbeti gasbedene verecektir. eklindeki ifdeleri, deri ile
tabaklanma deerlendirilemezken, -ayn parayla olmad hlde- mal sahibi tm deeri alacak ve tabaklama
nisbetini geri vereceine iarettir. Yoksa ayni cins parayla deerlendirme yaplmsa tabaklama nisbeti tm
deerden drldkten sonra gerisini haliyle mal sahibi alacaktr. nk tm deerin gasb edenden alnmas ve
daha sonra tabaklama nisbetinin geri verilmesinde bir fayda yoktur.
mam Eb Hanife diyor ki: Deerlendirme, gasbedenin tabaklama sanat neticesinde sz konusu oluyor. Yoksa
murdarn derisi deerlendirilebilen cinsten deildir. Halbuki tabaklama ii, deriye uygulandnda derinin de
deerlendirilmesine sebep oluyor. Bunun iin gasbedene bir hak olan tabaklama karln yni deride artrd
nisbeti alncaya dek deriyi yannda tutup sahibine vermeyebilir. Bu meynda deri, deerlendirilmede sanata tbi
olur. Sonra asl durumunda olan sanat, ykmll gerektirmez. Dolaysyla asla tbi olan deri de gerektirmez.
O zaman sanki sanat uygulanmakszn mahvolmu olur. Yalnz maln baki kalmas hlinde iadesinin gereklilii
konusu ayr bir durum arz eder. nk mlkiyete tbidir. Deri ise, mlkiyet bakmndan sanata tbi deildir. Ve
deri her ne kadar sanat tatbikinden nce deersiz ise de yine sanattan nce var idi. Boazlanm hayvan derisi ile
elbisenin durumu, murdar hayvann derisi durumundan deiiktir. nk bunlar, tabaksz ve boyasz da deer
tadklar bilinmektedir. Dolaysyla sanata tabii deiller. Eer deri salam duruyorsa, sahibi de onu gasbedene
brakp karlnda deerini almak isterse ve tabaklama da maln deerini artrmsa, kimisi, mal sahibi, bu
konuda bunu yapmaya hakk yoktur demitir. nk deri, tabaklama ile deer kazanmtr. Elbise ise, boyadan
nce de deer tad iin, durumu deiik olur.
Kimisi de, mam Eb Hanife'ye gre deri sahibi derisini gasbedene brakamaz demitir. ki mam'a gre ise deri
sahibi iin bhak vardr. nk deri sahibi deriyi gasbedende brakp onu ykml kldnda gasbeden -maln
telefi suretinde olduu gibi- geri vermekten ciz kalr. Belirtildii zere bu konudaki ihtilf, maln telefi
suretindeki ihtilf gibidir.
Sonra kimisi demitir ki: gasbeden, deri sahibine tabaklanm bir deri ile ykml olur. Ancak deri sahibi,
tabaklanmann katt deer nisbetini gasbeden vermelidir.
Kimisi de, mam Eb Hanife'ye gre deri sahibi derisini gasbedene brakamaz demitir ki mam'a gre ise deri
sahibi iin bu eer gasbeden, deriyi toprak ve gne gibi masraf olmayan eylerle tabaklamsa o zaman -elbise
ykamasnda olduu gibi- deri tamamen sahibine kalr. Ve tabaklama ii iin gasbedene bir ey verilmez. Eer
gasbeden, deriyi mahvetmi ise tabaklanm bir deri deerini vermekle ykml olur.
Kimisi de: Tabaksz ve tahir bir derinin kymetiyie ykml olur demitir. nk tabaklamay, gasbeden kii
yapm olduu iin onu demekle ykml olmaz. Ulemadan ounun kail olduu birinci grn delili:
Tabaklama vasf deri iindir, ondan ayn dnlemez. O halde asl olan deriden sorumluluk ve ykmllk sz
konusu ise, asln vasf olan tabaklanma da ayn durumu kazanr.
Eer arap, iine tuz atmakla sirkeye dntrlrse -mam Eb Hanife'ye gre- sirke gasbedenin olur ve arap
sahibine kar ykml olmaz. Dier iki imama gre ise asl mal sahibi sirkeyi alr ve tuzun katilmasiyle artan
deer farkm gasbedene der. Deri tabaklamasnda olduu gibi. Yni katlan tuzun arl kadar sirke verecektir.
ayet mal sahibi sirkeyi gasbedene brakp karlnda deerini almak isterse, biraz nce deri konusunda
belirtilen ihtilf burda da cri olur. Eer bakasna it arab yok ederse mam Eb Hanife'ye gre gasbeden
demek zorunda olmaz. Dier iki tmama gre ise bu konuda da ykml olur. ayet arab, iine sirke katmakla
sirkeye dntrrse mam Muhammed'e gre saati ierisinde sirkeye dnrse gasbedene mal olur ve arap
sahibine bir ey vermek zorunda olmaz. nk bu eylem deeri bulunmayan bir mal heder etme iidir. Eer
saati ierisinde deil de, kartrlan sirkenin azlndan ancak bir zaman sonra dnmse, o zaman sirke,
aralarnda hisseleri lsnde paylalacaktr. nk mam Muhammed'in dayand ilkeye gre: Gasbedenin
hareketi deersiz eyi yok etmeye ynelik bir hareket saylmaz.
mam Eb Hanife'ye gre ise, arap, -sirkeyi kartrma saati ierisinde olsun veya bir zaman sonra olsunsirkeye dnt hlde gasbedene mal olur. Ve ykml olmaz. nk sirkenin kartrlmas, bizzat yok etme
hareketi saylr. Ve yok etmede ykmllk yoktur. Zira kendi mlkiyetini itlaf etmi lr.
mam Muhammed'e gre arap, saati ierisinde sirkeye dnrse, gasbedenin hareketi yok etme hareketi saylr.
Bununla ykml saylmaz. Eer saati ierisinde deil de bir zaman sonra dnrse, o zaman ykmllk sz
konusu olur. nk bakasna it olan mal itlaf etmi olur. Bz ulemamz, Cami-s-Sair'deki ifdeyi mal
sahibinin btn durumlarda araptan oluan sirkeyi karlksz almaya hakk olduuna temil etmilerdir. nk
arabn iine katlan ey, arap gibi deersizleip, zelliini kaybeder. Bu konuda ulema, kendi grlerini
belirtmiler. Bunlar Kifayetlmntehi adl eserde zikretmiimdir.
mam Eb Hanife'ye gre: Davul, Kaval veya bir Tefi kran olursa. Veya serholuk veren hurma rasn dken
olursa mal sahibine kar ykml olur. Bunlarn satm da caizdir. mam Eb Ysuf ile imam Muhammed'e
gre ise; Bunlarn satm caiz olmad gibi, ykmllk de sz konusu olmaz. Kimisi demitir ki: mamlar
arasndaki ihtilf, oyun iin kullanlan tef ve davul hakknda sz konusu olur. Gaziler iin vurulan Davul ve
dnlerde alnmas caiz olan tef hakknda cri deildir. nk bunlarn telefi hlinde ykmllnde
imamlar mttefiktirler.
Kimisi de demitir ki: Bunlarn, ykmllk getirdiine dir olan fetva, yalnz iki mamn grne gredir. Bu
itibrla bunda da ayn ihtilf cridir. ki mamn gerekesi udur: Bu gibi eyler msi-yet iin hazrlanan
eylerdir. Bunun iin bunlar da arap gibi deeri bulunmayan eya cinsinden saylrlar. Ayn zamanda bunlan
telef eden kimse de emr-i bilmruf grevini yerine getirmi olur ve dolaysyla devletin izniyle yapm saylr.
mam Eb Hanife'nin dayana da udur: Bu gibi eyler, her ne kadar msiyette kullanmyorlarsa da hell olan
bir takm yararlan da bulunduu iin hell olan mal saylr ve dolaysyla arkc cariyeler hkmnde olurlar. Zira
bunlardaki sakncal taraf, irdesinde serbest kiinin fiiliyle meydana gelir. O hlde sakncal taraflar onlar
deer tayclk vasfndan dremezler. Satm ve tazmin konularndaki cevaz durumlar da maliyet ve deer
tayclk vasflarna binendir. Emr-i bilmrufun yerine getirilmesi hususu ise, -el ve dil ile olmak zereiki
ekilde olur. Birinci ekli -buna gleri yettii iin- emir sahiplerine braklmtr. Sradan olan kimseler ise
ancak dilleriyle bu grevi yerine getirmekle ykmldrler. Bunun iin bu yetkilerinden fazla bir ey yapamaz
ve yaptklar zaman zamin olurlar. Bu itibrla ad geen letlerin oyun iin elverili olmayan yanlar itibaryla
deerlendirilmeleri gerekir. Tpk arkc criye de, saldrc ko ta, uursuz gvercinin, den horozda ve
erkeklii giderilmi klede olduu gibi. Hurma rasn telef ettiinde deerin verilmesi gerekir. nk
Mslman kii -her ne kadar caiz ise de- kendi mlkiyetine almaktan sakmdnlmtr. Ama bir mslman, bir
hristiyana it olan ha telef ederse, ha deerini ha olarak vermekle ykmldr. nk ha hrstiyann nazarnda deer tamaktadr. mam Eb Ysuf'a gre: Kim ki mmlveled olan veya azd edilmesi arta balanan
cariyeyi gasbederse, ve elinde lrse artl cariyenin deeriyle ykml our. mmlveled'in deeriyle ykml
olmaz. ki mam ise; ikisinin deeriyle ykml olur demiler. Yni: mamlar arasndaki ihtilf, deere
dayanmaktadr. mamlar, artl cariyenin maliyeti deerlendirilebilen cinsten olduu iin ykmll gerektirir
demiler.
mmlveled hususunda mam Eb Hanife, maliyeti deerlendirilmez, iki imam ise, deerlendirilir demiler.
Delillerini bu kitabn ilk bahsinde zikretmiiz. Doruyu en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)tir.1341
F'A BAHS
f'a kelimesi, er'i kelimesinden tremitir. Eklemek mnsn ifde eder. Konumuz, satlan akarn f'a hakkn
kullanmak isteyen kiinin kendi akarna eklemesini ierdii iin f'a ile isimlendirilmitir.
1- fa hakk, nce satlan akann kendisinde ortak olan kii iin, sonra: ime suyu ve yol gibi kullanma
hakknda ortak olan iin, dana sonra da komu iin vardr. Bu sz, sra ile bunlarn her birine f a hakk
olduunu ifde eder.f'a hakknn sbtu, Peygamber efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) u hadislerine
dayanmaktadr:
fa hakk, akan paylamam ortak iin vardr. 1342 ve: Evin komusu -Yollar bir olduu zaman- evi satn
almada nde gelir, arazi hususunda da durum aynidir. Hazr deilse dahi hazr oluncaya dek hakk baki kalr.
1343
Ve: Komu, bitiii hakknda nde gelir. Nedir bitiii ya Reslllah? diye sorulunca, Reslllah, fas
diye cevap verdi. Ve Komu, f a hakk ile nde gelir. 1344 eklinde de rivayet edilmektedir. mam afii,
komu olmakla f a hakk olmaz demitir. nk Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem);
fa, taksim edilmemi eylerde olur. Ama snrlar izildiinde ve Yollar deitirildnde, artk f a hakk
yoktur. 1345 buyurmutur.
Ayrca fa hakk verilmekle kysn rndan dnlm olur. nk rz olmakszn bakasna ramen, mal
mlkiyet altna alma hakk verilir. Halbuki kys rznn bulunmasn art klar. Oysa taksim edilmemi ortak
akarda f'a hakknn olduuna dir, er'i nass verilir. Bylece komuya f'a hakknn tannmas, er'i nassm
altna sdrlmas gleir. nk komu hakknda paylama masraf sz konusu olmaz. Ama maln kendisinde
ortak olan iin paylama masraf vardr. te bu nedenlerle komu iin f'a hakk olamaz.
Bizim delilimiz de rivayet ettiimiz Hadislerdir.
Ayrca: f'a sahibinin mlk, ortann mlk ile devaml bitiik halindedir. Bylece akarn, mal karl
bulunduunda, er'i sebep olan blnmezlik vasfna dayandrlarak fa hakk sabit olur. Zira bu ekildeki
bitiikliin, er' nasslann vuruduna sebep olabilmesi, ancak komuluktan doacak huzursuzluklarn nlenmesi
iindir.
Bilindii zere komuluktan huzursuzluklar doabilir, tte o huzursuzluun kk, bir komunun dier komuya
it olan akar kendi mlkiyetine almakla kaztrsa daha uygun olur. Mteri, her ne kadar f'adan zarara urarsa
da .durumu, yine f'a sahibinin dedelerinden kalma kendi mlknden sklmesi durumu kadar ac ve ezici
olamaz. Halbuki akarn mteriye verilmesiyle doacak paylama masraf meru olup bakasn zarara sokacak
kadar illet olmaya kabil olamaz.
fa hakkn kullanmadaki sra. Peygamber efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Satlan maln kendisinde
ortak olan, kullanma hakknda ortak olandan, kullanma hakknda ortak olan da komudan nde gelir. 1346
hadisi muvacehesinde dzenlenmitir.
Ayrca: Satlan maln kendisinde ortaklk bitiiklii, malm her tarafnda bulunduu iin daha gldr. Ondan
sonra maln kullanma hukukundaki ortaklk gelir ki, bu da maln mtemiltndaki ortaklktr. Bunlardaki sebep
gll, nde gelme tercihine neden olur. te yandan: mal paylalrken yaplan masraf, f'a hakk iin sebep
olmazsa bile, tercih sebebi olabilir.
Maln kendisinde ortak olan bulunuyorsa, yol ve ime suyunda ortak olan ile komu iin fa hakk olmaz.
nk malm kendisinde ortak olan, sebep ynnden daha gldr. Dolaysyla nde gelir. Akland sra
zerine: Eer maln kendisinde ortak olan, fa hakkndan vaz geerse, fa hakk Yolda ortak olana geer. O da
vazgeerse komu alr. u bitiik komudan gaye, f'amn girdii evin zerinde, kaps baka sokaa kmakla
bitiik bir evi olan komudur.
mam Eb Ysuf dan yle rivayet olunmutur: Maln kendisinde ortak olan var iken, hi kimse iin uf a hakk
1341
Bu ifde e gariptir. Mslim'in Cbir (r.a.)'dan rivayet ettii bu hadis melen yledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) -ev olsun, bahe veya tarla olsun- paylalmam olan her ortaklkta f'a bulunduuna hkmetti. Kiiye
ortan haberdar etmeden maln satmas caiz deildir. Orta isterse alr, isterse brakr. Bunun iin, kii ortan haberdar etmeden mahra
satt zaman orta o mal alm almada daha nceliklidir. Mslim, fa c. 2 s. 32
1343
Eb Dvd, fa c. 2 s. 140; Tirmizi, f'a c. 1 s. 176.
1344
Buhri, (Alm-satmlar - f'a bab) c. 2 s. 300; Nesi, f'a c. 2 s. 134.
1345
Buhri, fa c. 2 s. 294 ve 300 ve erike c. 1 s. 339
1346
bn-l Cevzi Tahkik adl eserinde tan hadisin garip olduunu ve bilinen eklinin f haktan ifihip olan, komudan, komu da
yanndaki olandan nceliklidir. mealinde olduunu sylemi ise de, bu hadisi Abdrrezzak tMusan-nefinde Abdullah bn-i Mbrek'ten,
bn-i Ebi eybe de Musannefinin (Alm-satm bahsinde) Kad reyh'ten naklen kaydettikleri gbi Tanavi de erh-lasar (f'a bahsinde)
c. 2 s. 268'de kaydetmitir.Nasb-rrye c. 4 s. 178.
1342
olamaz. nk onunla dierleri hicbedilmitir. Artk fa hakkn kullanmasa fark etmez.

Zahir rivayete gre: fa hakkna sahip olabilenler iin sebep mevcuttur. Ancak malm kendisinde ortak olan iin
ncelik vardr. O vazgetiinde ondan sonrakine geer. Tpk shhat ve hastalk zamanmdaki borlar gibi...
Satlan malda ortak saylan, bazen maln bir ksmnda ortak olmasyla birlikte, yine ncelik hakkna sahip olur.
Mesel: Satlan binann belirli bir diresinde veya belirli bir duvarnda ortak olan, direnin komusuna nazaran
f'ada ncelik hakkna sahiptir. Ve yine mam Eb Ysuf dan gelen en sahih olan rivayete gre: Direnin dier
komularna nazaran da ncelik hakkna sahiptir. nk mlk bitiiklii bakmndan birinci srada gelir. Ve yer
de birdir. Sonra Yol veya ime suyu, zel olacak ki, ondaki ortalkla f a hakkna sahip olabilsin, zel Yol, ak
olmamas gerekir, zel ime suyu ise, Gemilerin seyrine msait olmayandr. Msait olanlar, zel deil, genel
olur. Bu, mam Eb Hanife ve mam Muhammed'e gredir.
mam Eb Ysuf'a gre ise, zel ime sular, iki kurak para veya para arazi ondan sulanabilecek kadardr.
Bundan fazlasn sulayabilen zel olmaz, umma it olur. Eer Yol, uzun kmaz bir sokaktan ibaret ise ve
ondan baka kmaz bir sokak ay-nlrsa, ve ayrlan kk kmaz sokakta bir ev satlrsa, sdece o sokan
sakinleri, fa hakkna sahip olurlar. Uzun sokan ehli, f'a hakkna sahip deiller.
Satlan ev, uzun sokakta ise, her iki sokan sakinleri f a hakkna sahip olurlar. Yni: Edebl-kad bahsinde
akladmz gibi muamele grlr. ayet kk bir nehirden kk bir yol ayrlyorsa, her iki akar suya bal
tarla sahipleri, fa hakk bakmndan sokak meselesinde olduu gibi yararlanrlar.
2- Kii. Duvar zerine att kirileriyle maln kendisinde ortaklktan deil, ancak komuluktan dolay fa
hakkna sahip olur. nk fa hakk iin asl sebep akardaki ortaklktr. Oysa kirilerini duvar zerine
karmakla evde ortak olamaz. Yalnz bitiik komudur, ncelik hakk bulunan ortaklar bulunmadnda fa
hakk kendisine kalr. Belirtildii zere: Ev zerine karlan kirite ortak olan komu saylr. fa hakkna sahip
olanlar bir arada hak talebi zerinde toplandklarnda, fa haklarn kii bana gre kullanacaklar. Ve mlk
tefavutu itibar edilmez.
mam- afii, herkesin fa hakk, aralarndaki hisse miktarna gre olacaktr demitir. nk fa, mlkn
mtemiltndandr Nitekim fa, mlk sahibinin menfaati iindir. O zaman fa, kr, gelir, ocuk ve meyveye
benzemektedir. Yni mala tabii olduu iin mal miktarna gre deiir.
Biz diyoruz ki; fa sahipleri, fa hajikmn sebebi olan mal bitiikliinde msavidirler. Nitekim bunlardan
sdece biri var olsayd, tm fa hakkna sahip olurdu. Bu da sebebin mkemmelliine almettir. Bitiikliin
okluu da, illetin okluunu glln gsterir. Halbuki fa sahipleri arasnda yaplacak tercih de ancak
delildeki kuvvete binen yaplr. oklua binen deil. O halde bu konuda delil kuvvetlilii yoktur. nk
hissesi ok olan gibi, hissesi az olan da f'aya sahip olabilir.
mam- afii'nin dedii gibi bakasnn mlkn mlk edinmekle fa hakk, kendi mlknn semerelerinden bir
semereymi gibi deerlendirilemez. Ama meyve ve benzerlerinde semere, kendi malna dayand iin durumu
deiiktir. ayet fa sahiplerinden bir ksm fa hakkn geri kalanlara brakrsa kalanlar, kii bana gre
akarn tmnde fa sahibi olurlar. Ve ayn zamanda hisse miktarlar artar. nk hisselerinin azl, ok
olmalarndan kaynaklanrd. Bir ksmnn feragatyla miktar ykselmi olur. O hlde fa hakk iin sebebin
mkemmellii her biri hakknda ayndr. ayet fa sahiplerinden bir ksm hazr bulunmazsa, hazr olanlar iin
kii bana gre karar verilecek. nk hazr bulunmayan talip olmayabilir. Eer onlardan sdece hazr olan kii
iin maln tm ile karar verilse, sonra baka biri hazr olursa onun iin akarn yans ile karar verilecek.
ncs de hazr olup hak talep ettiinde, daha nce hazr bulunan her iki kiinin ellerindeki akarn te biri
kendisine verilecek ki, aralarnda hak eitlii gereklemi oluversin. Hkim, hazr olana maln tmyle karar
verdikten sonra kendisi de feragat ederse, yeni gelecek ortak, ancak maln yarsn alabilecektir. nk Hkimin
daha nce hazr olana maln tmyle karar, hazr olmayann hakkm maln yarsndan kesmi olur. Ama Hkim
karar vermeden nce olsa durum deiir.
fa hakk sat akdi ile sabit olur. Yni: Mal satldktan sonra fa sz konusu olabilir. Yoksa mal satm fa
iin sebep deildir. Daha nce akland zere: f ann sebebi mal bitiikliidir. Bu konudaki mlhaza udur:
fa hakk, ancak satcnn kendi ortak akarn mal karl ile elinden karmak istediinde gerekleir. Mal
satm, bu durumu aa verir ve bir delil olur. Bunun iin mal satm gerekletiinde, ortak iin fa ile ml
alma hakk doar. Yalnz mal satmna dir satcnn ikrar arttr. Satc ikrar ettikten sonra mteri her ne kadar
yalanlarsa da fa sahibi, ortak tanmaz mal fa ile alabilir.
fa sahibi, zaman kaybetmeden fa hakkn talep etmelidir. Ve talebine dir tutulacak ahitlerle fa hakk
kesinleir. nk fa hakk zayf bir haktr. Bz nedenlerle elden karlabilir. Onun iin fa sahibi, fa
talebine dir ahit tutmaldr ki, kendi hakkndan vazgemedii ve fa iin istekli bulunduu bilinmi olsun.
Ayrca iin mahkemeye intikli srasnda fa iin istekli bulunduunu ancak ahitlerle isbatlayabir. Onun iin
ahit gereklidir.
ra sahibi, Hkimin karar veya mterinin teslimiyle mal aldnda mlkiyetine alabilir. nk mterinin
satn alma akdi tamamdr. Binenaleyh fa sahibi, mal ancak mterinin rzs veya Hkimin kararyla kendi
mlkiyetine alabilir. Tpk hibe edilen maln geri alnmasnda olduu gibi... Sz konusu maln mterinin rzs
veya Hkimin karar ile alnacann nemi, u misllerde aka grlmektedir.
Mesel: fa sahibi, ortak mala talip olduunu hem Hkime hem de satc ve mteriye bildirdikten sonra lrse,
veya fa hakkna sebebiyet tekil eden kendi evini satarsa veya fa dvlsnn teslimi ile Hkimin kararndan
nce f ali evin yannda bir ev satlrsa, birinci mislde fa haklsndan f ah mal miras edinilemez. nk
daha kendisi mlk edinmemitir. kinci mislde fa hakk yok olur. Zira fa sebebi ortadan kalkm
durumundadr. nc mislde de satlan eve mstahak deildir. nk fah evi daha alamamtr. Sonra
metindeki -fa, sat akdi ile sabit olur ifdesi, fa hakknn ancak karlkl mal al-verii srasnda
gerekleir mnsn tamaktadr. Bunu inaallah sonra aklyacaz.1347
F'ANIN TALEP VE DAVASI BABI

fa sahibi, tanmaz maln satn rendiinde, fa hakkna talip olduuna dir, bulunduu mecliste ahit
tutmaldr. Malm olsun ki, fa ile ilgili talebin ekli vardr:
1- Talebi Mvasebe: f'a hakknn tahakkuku iin zaman kaybetmeden duyurulan taleptir. fa sahibi,
belirtildii zere faya talip olduunu bildirmelidir ki, kendi hakkna kavuabilsin. ayet maln satldn
renip de fa isteini duyurmasa, fa hakk zayi olur. nk Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm);
fa hakk, zaman kaybetmeden duyuran kii iindir. 1348 buyurmutur. ayet tanmaz maln sat
birmektupla bildirilirse, ve f'a konusu mektubun banda veya ortasnda yer alyorsa, fa sahibi de ses
karmadan mektubu okuyup bitiriverirse, ulemamzn ounluuna gre f'a hakkn zayii etmi olur.
mam Muhammed'den byle bir rivayet var iken, ayrca: fa sahibi iin bir bilgi alma meclisini bulacak kadar
imkn tannmal diye baka bir gr de vardr. Bu her iki rivayet de Nevadir adl kitapta gemektedir. Kerhi,
ikinci gr benimsemektedir. nk fa sahibi, madem ki tanmaz mal fa ile kendi mlkiyetine alma ve
almama konusunda serbest braklmtr. O zaman onun iin, boanmada serbest klnm kadnla olduu gibi,
dnme zaman olmaldr diyor. Eer tanmaz maln satldn duyduktan sonra Elhamdulillah veya Lahavle
ve lkuvvete illa billah veyahut Sbhanellah dese, fa hakk zayi olmaz. nk birincisinde komuluktan
kurtuluu iin hamd etmekte, ikincisinde zarar verme gayesinden hayretini belirtmekte ve ncsnde de
konumasnn balangcn ifde etmektedir. Bylece bunlardan biri, f adan vazgetiine dellet etmez. Ve
yine Tanmaz mal kim satn ald ve kaa satld? demekle de f adan vazgemi saylmaz. nk bir fiat,
hesabna gelir. Dier fiat, gelmeyebilir. Ve bz kiilerin komuluunu isteyebilir. Dier bzlarn
komuluklarn istemeyebilir. Metinde geen fa hakkna talip olduuna dir, bulunduu mecliste ahit
tutmaldr. ifdesinden gaye, talebi mvasebedir. Bu talepde ahit tutmak gerekli deildir. Ancak ilerde doacak
inkr, reddetmek iin ngrlr. ahit tutulmasnn meclis ile kaytlanmas, Kerhi' nin benimsedii gre iaret
olunmas iindir. fa talebini ifde eden tm szlerle talep sahih olur.
Mesel; f'a'y talep ettim. Veya edeceim. Ve ben f a'ya talibim gibi... nk itibar edilen, mndr.
mam Eb Hanife'ye gre: Tanmaz maln sat haberi, fa sahibine yetitiinde, iki erkek veya br erkekle bir
kadn veyahut da dil bir erkekten haber almadka, ahit tutmas gerekmez. ki mama gre ise: Biri, fa
sahibine maln sat haberini yetitirdiinde, ahit tutmas gerekli olur. Artk haber veren hr olsun, kle olsun
fark etmez. Yeter ki haber doru olsun. htilfn kayna vekilin azli konusunda gemitir.
mam Eb Hanife'ye gre: kendini boamada serbest klman kadna verilen haber, f'a sahibine verilen
haberden farkldr. nk onda hkm ilzam yoktur. Yalnz f'a sahibi, haberi mteri tarafndan alrsa, o
zaman ahit tutmas gerekir. nk mteri f'a sahibine hasmdr. Her ne kadar dil olmasa bile haberi
geerlidir.
2 -Taleb-i takrir ve had : Belirtildii zere: f'a sahibi, iddiasn Hkimin yannda isbatlamak iin, bu talebe
muhta olur. Talebi mvasebe, maln sat hakknda bilgi edinilirken, acele olarak yaplmas gereken bir talep
olduu iin zahiren o srada ahidin tutulmas mmkn olmayabilir. Bu itibarla fa sahibi, mvasebe talebinden
sonra talebi ihad ve takrire ihtiya duyar. Bu talebin ekli metinde akland gibidir. Sonra f'a sahibi,
bulunduu meclisten kalkar ve daha mal elinde ise satcs zerine ahit tutar. Yni daha mal mteriye teslim
etmemise. Veya mteri zerine ya da tanmaz mal yannda ahit tutar. Bunlar yapt zaman f'a hakk
gerekleir. nk fanm bulunduu maln satcs ve alcs f'a hususunda birer hasmdrlar. Yni: Satcnn
elinde maln bulunmas, alc iin de mlkiyetin tamamlanmas, hasm olmalarna neden olur. Keza f'a hakk
mal ile ilgili olduu iin f'a sahibi, maln yannda da ahit tutarsa yine sahihtir. Eer satc, satlan mal alcya
teslim etmise, satc artk hasm olmaktan kt iin, ona kar ahit tutulmas sahih olmaz. nk mal artk ne
elindedir, ne de mlkiyetindedir. Sradan gelen bir ahs gibi olur.
1347
Hadis olarak gariptir. Abdrrezzak Musannefninde fa hakkn ancak durumu iitir iitmez istekli olduunu bildiren kimse dava.
Edebilir ifdesiyle ve Kad reyh'in sz olarak kaydetmitir. Kasm b. Sabit el-Serkast de bunu Garib-l hadis adl kitabnda Tabiilerin
sz olarak kaydetmitir. Ancak bu konuda bir takm baka hadisler varit olmutur, ki bunlardan biri, bn-i Mce'nin Abdullah bn-i mer
(r.a.)'dan Hi bir ortak dier bir ortaa kar -f'a konusu olan mal kendisinden nce satn ald zaman- fifa talebinde bulunamaz
mealinde rivayet ettii hadistir. Nasb-rraye c. 4 s. 176.
13481348
Sz konusu talebin ekli udur: Mesel, fa sahibi diyecek ki, falanca ahs bu evi satn almtr. Ben de sz
konusu ev iin fa sahibiyim. Ve daha nce de f'a hakkm talep ettim. Ve u anda da talep ediyorum. Hepiniz
buna ahit olun. mam Eb Ysuf, satlan ve ayn zamanda f'al maln isminin sylenmesi ve yapsnn
belirtilmesi arttr, demitir. nk hak talebi ancak bilinen eylerde olur.
3 - Taleb-i husmet ve temellk: Keyfiyetini daha sonra aklayacaz.
mam Eb Hanife'ye gre : Bu talebin te'hiriyle f'a hakk sakt olmaz. mam Eb Ysufdan da byle bir rivayet
vardr. imam Muhammed ise ahit tuttuktan sonra bir ay kadar talep etmezse f'a hakk btl olur demitir. Ayn
zamanda bu mam Zfer'in grdr. Yni ma'zeretsiz olarak bir ay kadar talep etmezse fa btl olur;
mam Eb Ysuf dan rivayet edilmitir ki, fa sahibi, Hkim karsnda durumalarn birisine katlmad
takdirde fa hakk btl olur. nk durumalardan birisini karp hi bir ma'zeret yok iken, karlkl ifdeyi
vermekten geri kalmas, davasndan vazgeip mal mteriye braktna dellet eder.
mam Muhammed diyor ki; ayet fa hakk, ebedi olarak davann geciktirilmesiyle dm olmazsa, ondan
alc zarar grm olur. nk fa sahibi tarafndan mlkiyet hakk benden alnacak endiesiyle malda tasarruf
imknna kavuamaz. Bylece bo zaman bir ay mddetle snrlandrdk. Bu da gecikmelidir. Bundan az mddet
de Yeminler Bahsi'nde getii gibi aceleciliktir.
mam Eb Hanife'nin gr de udur: Nitekim zahir olan da budur. Ve fetva da buna gredir. Hak, gerekleip
yerletikten sonra, ancak sahibinin skat ile sakt olabilir. O da ir hukuklarda olduu gibi, hak sahibi, kendi
diliyle aklar ve hakkn iskat eder. Zarar nedeniyle zikredilen zaman snrlandrlmas, fa sahibinin hazr
bulunmay durumuyla mkil duruma geer. Halbuki alc iin f'a sahibinin hazr bulunmas ve bulunmamas
bakmndan hi bir fark yoktur. Ve ayet memlekette Hkimin bulunmay malm ise, mamlarn ittifakiyle
da'vmn te'hirinden dolay fa hakk btl olmaz. nk da'v ancak Hkimin huzurunda muhakeme ile
mmkn olur. Bylece te'hir mazeret saylr.
f'a sahibi. Hkime bavurup maln satldn iddia ederek, f'a hakkn istediinde, Hkim dvlya soracak.
ayet dvl, fay hak klacak mlkiyetine itiraf ederse, zten i biter. Eer itiraf etmezse, f'a sahibi,
ahitlerini getirmekle mkellef tutulacak. nk zahiren elde bulunan maln gerek durumu bilinmez. Onun iin
fa hakknn isbat iin ahit gereklidir.
Ben diyorum ki: Hkim, davaly soruturmadan, davacya fa sahibi tanmaz maln yerini ve snrn
soracaktr. nk malda hak varln iddia ediyor. Sanki hepsi onunmu gibi ifde vermesi lzm. Bunlar
akladktan sonra fa hakkn talep edebilmesi sebebinden sorulacaktr. nk eitli fa sebepleri vardr.
ayet f al mal ile bitiik bir evim vardr, onunla ben f'adarm dese, Hassafin dediine binen davas
gerekleir. Fetvada f'a sahibi, f aya sebep olan kendi evinin tahdidini de belirtmelidir diye yazlmaktadr.
Biz, bunu Tecnis ve mezit adl kitapta aklamz.
ayet fa sahibi. ahit getiremezse, alcya Allah'a yemin ederim M, davacnn iddia ettii ve raya sebep
olacak mlknden haberim yoktur. eklinde yemin ettirilecektir. Yni: fa sahibinin isteiyle yemin
ettirilecektir. nk, aleyhinde yle bir ey iddia ediliyor ki dvl ona ikrar ettiinde, hemen lzm gelir. Sonra
bakasnn elinde bulunan mlk zerinde yemin ettirildii iin bilgisi zerine yemin edecektir.
Eer daval yemin etmekten cekinirse, veya fa sahibi iin ahit bulunursa, davacnn, sebebiyle f aya talip
olduu evde mlk gerekleir. Ve komuluk da gerekleir. Ve bundan sonra Hakim, dvlya bu mlk satn m
alnd? diye soracaktr. Eer dvl satn almay inkr ederse, davacya ahidini getir, denilecektir. nk fa
hakk ancak maln satndan sonra gerekleir. Ve mal satnn durumu da ancak delillerle tesbit edilir.
Eer fa sahibi. ahit getirmekten ciz kalrsa alcya Allah'a yemin ederim ki, bu tanmaz mal satn aldm.
Veya Allah'a yemin ederim ki, davacnn belirttii ekilde bu tanmaz malda aleyhimde fa hakkna sahip
deildir eklinde yemin ettirilecektir.
Bu yemin hulsa zerine, birincisi de sebep zerine birer yemindirler. Bu konuda detayl aklamay Dava:
Bahsi'nde geirmiiz. Ve Allah'n tevfikiyle ihtilf da zikretmiiz. Burda kesinlik zerine yemin ettirilmesi,
kendi fiili ve elindeki eya zerine yemin ettirilmesinden kaynaklanr. nk bu gibi eyler hakknda kesinlik
zerine yemin ettirilir.
fa sahibi, mal karl olarak mahkemede her ne kadar paray bulundurmasa da, fa iin mnazaa yapmas
caizdir. Ancak Hkim, fa hakkna karar verdiinde paray hazrlamas lzm gelir. Bu, Asim zahir rivayetidir.
mm Muhammed'e gre: fa sahibi, f al maln bedelini hazrlamadka, Hkim hkm veremez. Ayn
zamanda bu gr, Hassan'in mam Eb Hanife'den ettii rivayettir. nk fa sahibi, mflis durumda olabilir.
Onun iin Hkimin hkm, parann hazrlanmasna balanmal ki, alcnn mal grltde zaman boylamasn.
Zahir grn gerekesi: Hkm verilmeden nce alcnn fa sahibinden mal bedeli olarak alaca sz konusu
olamaz. Bunun iin parann teslimi gerekli deildir. O hlde parann Mahkemede hazrlanmas da gerekli
deildir. Hkim, fa sahibi lehinde fa ile karar verdiinde alc, mal bedelini alamayncaya dek mal teslim
etmeyebilir. Bu hkm, imam Muhammed'e gre de geerlidir. nk bu, itihad bir konudur. Ve fa sahibi,
mal bedelini vermedike alc sz konusu mal yannda tutabilir. ayet fa sahibi. Hkimin Mal bedelini
alcya ver. sznden sonra bedelin verilmesini geciktirirse, fa btl olmaz. nk bu hak, Hkimin
huzurunda dava ile kuvvet kazanmtr.
Eer fa sahibi, satcy Hkimin huzuruna karrsa ve satlan mal da satcnn elinde bulunuyorsa, fa sahibi,
onunla mahkemeleebilir. nk mal daha elindedir. Ve eli de mal sahibinin eli gibi mu'teberdir. Bu durumda
Hkim, alc mahkemede bulununcaya kadar ahitleri dinlemez. Alc, mahkemeye gelince huzurunda akit
feshedilecektir. Ve satcya kar fa ile hkm verilecektir. Bylece mesuliyet ona yklenecektir. nk
satlan malm mlkiyeti alcya aittir. Halbuki mal, satcnn yanndadr. Bu durumda Hkim, her ikisine kar
fa sahibi lehine hkm verir. Dolaysyla her ikisinin de hazr bulunmas lzmdr. Ama f al tanmaz mal,
satcnn elinden alcnn eline gemise, o zaman satcnn mahkemede hazr bulunmas gerekmez. nk artk
mal, ne elindedir ne de mlkiyetindedir. Sanki sradan bir insandr. Yukarda Alc mahkemeye gelince,
huzurunda akit feshedilecektir. diye geen ifde, baka bir illete arettir. O illet udur:
Alcnn satn ald mal hakknda akdin feshedilmesi sz konusu iken, alcya kar fesh hkmnn verilmesi
iin alcnn Hkim huzurunda bulunmas gerekir. Sonra sz konusu feshin keyfiyeti udur: fann bulunmas,
alcy satn ald mal almaktan men eder. Halbuki alc ve satc arasndaki akit sabittir. te fann mal
almaktan men durumu, feshi gerektirir. Oysa yaplan al veri akdi sahih olup fesh edilmesi gtr. nk f
ann tahakkuku, akde dayanmaktadr. Bu itibrla fesh, akitte deil, akdin alcya nisbet edilmesi hususundadr.
Bu nisbet fa sahibine evirilir. Ve sanki direkt fa sahibi alcym gibi mesuliyet satcya yklenir. Ama alc
mal alm durumda ise, o zaman fa sahibi, mal alcdan alr ve mesuliyet de alcnn olur. nk mal
mlkiyeti artk ona aittir. Elhasl alc mal almsa, fa sahibi, mal ondan alr. Almamsa fesh sz konusu
olur. Ve mesuliyet satcya it olur. Bu konuyu kifyetl-mntehide uzun uzadya aklamz.
Bakas adna bir evi satn alan kii, fa sahibine kar kendisi daval duruma der. nk akdi yapan
kendisidir. Ve fa yoluyla bir eyin alnmas da akde dayanr. Dolaysyla kendisi davl olur. Ancak satn ald
mal mvekkiline teslim ederse, o zaman daval olmaktan kar. nk satn ald tanmaz mal, artk ne
elindedir ne de mlkiyetindedir. Bylece mvekkil, dvl duruma geer. Yni: Vekil, mvekkile kar satc
gibidir. Bilindii zere satc, satt mal alcsna verdiinde, davlhk durumu da alcya nasl geiyor idiyse
Vekil de mal Mvekkiline teslim ettiinde davlhk durumu mvekkile geer. Ancak bununla beraber mal
mvekkiline teslim etmedii durumda dava iin mahkemede sdece vekilin bulunmas le yetinilir. Vekil varsa
sanki mvekkil vardr. Keza hazr bulunmayan bir kiiye satta veklet eden satc, mal elinde bulunduruyorsa
f a sahibi, kendisinden mal alabilir. nk akdi yapan kendisidir. Ve yine belirtilen sebepten dolay sat caiz
olan eylerde satc, bir lye vsi ise, durum deimez.
Hkim, fa sahibi lehinde tanmaz mal ile hkm verdiinde fa sahibi, mal grmemise kendisi iin grme
muhayyerlii vardr. Malda herhangi bir kusura rastlad m, alc her ne kadar kusursuzluk artn ileri srmse
de yine mal reddedebilir. nk f a ile mal almak da satn almak gibidir. Zira o da mal mal ile mbadele
etmektir. Dolaysyla satn almada olduu gibi, iki tarafl muhayyerlik hakk sabittir. Bu muhayyerlik hakk,
alcnn kusursuzluk art ve grmesiyle sakt olmaz. nk alc fa sahibinin vekili deildir ki muhayyerlik
hakkn isbt edebilsin. En iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tir.1349
Uyumazlk Hakknda Bir Fasl
f'a sahibi ile alc maln al fiyatnda uyumazla dtklerinde geerli sz alcnn olur. nk f'a sahibi,
alcya ramen tanmaz mal az bir fiyatla mlk edinmek ister. Alc da inkr eder. Geerli olan sz hakk,
yeminiyle birlikte inkr edenindir. Yni: f'a sahibi, alcya ramen, mal eline geirmek istedii iin davac
olur.
Alc ise, f'a sahibini mal almada ve terk etmede serbest brakr, onun iin davac deil de davh olur. Ve her
ikisinin yemin etmesine dir bir nassn bulunmay iin, sdece alc yemin etmekle dinlenir.
mam Eb Hanife ve mam Muhammed'e gre: Alc ve f'a sahibi ikisi de ahit gsterirse, fa sahibinin
ahitleri dinlenir. mam Eb Ysuf, alcnn ahitleri dinlenecek demitir.
Alcnn iddia ettii fiattan satc daha azn iddia ederse ve henz bedeli almam ise, f a sahibi, mal satcnn
iddia ettii fiyatla alacak. Dolaysyla alcnn iddia ettii fiattan indirim salanm olacak. Yni: Satcnn sz
doru ise, zten f'a ona gre gerekleir. Eer alcnn sz doru ise, bu durumda satc fiattan indirim yapm
olur. Ve bu indirim, aklayacamz zere f'a sahibi hakknda aa kar. te yandan satcnn mah alc
tarafndan mlk edinilmesi, yine satcnn sat ile gerekleir. O hlde satc, mal bedelini alm olmad
mddete, fiat miktarnn tesbitinde de geerli sz yine kendisinin olur. Bylece f a sahibi, satcnn belirtecei
fiatla mal alacaktr.
ayet fazla fiat alc deil de satc iddia ediyorsa, o zaman her ikisi de yemin ederler. Ve mal ile bedelini
karlkl olarak birbirine verirler. Biri yemin etmese fiat, yemin edenin ifdesine gre tesbit edilecek. Ve fa
sahibi mal o fiatla alacak. Her ikisi de yemin ederse, bilindii zere Hkim, sat akdini feshedecek ve f'a
sahibi, satcnn belirtecei fiatla mal alacaktr. nk sat akdinin feshi, f'a sahibinin hakkna mni olmaz.
Eer satc mal bedelini almsa, f'a sahibi isterse mah alcnn belirttii fiatla alabilir. nk bedel teslim
edildiinde akid ii son bulur. Satc, sradan bir adam gibi ortalktan kar. Ve akladmz gibi uyumazlk
sdece alc ile f'a sahibi arasnda kalr. ayet mal bedelinin verilmi olmas belli deilse, ve satc da binay
bine sattm. Ve bedelini aldm dese, fa sahibi binay bine alacak. nk bina satna ikrar ile, fa hakk
1349
domu olur. Sonra satc, bedelini aldm sz ile fa sahibinin hakkn iskat etmeyi amalam olur. Bu itibarla
szne baklmaz. Eer satc, mal bedelini aldm, o da bindir dese, yine szne baklmaz. nk satcnn Mal
bedelini aldm sz, bedeli aldna bir ikrardr. Ve bu ikrar ile ortalktan ekilmi olur. Dolaysyla bedel
miktarnn tesbitinde szne itibar edilmez.1350
f'al Maun Bedeli Hakknda Bir Fasl
Satc, alc iin fiatta indirim yapt takdirde, ayns fa sahibi iin de indirilecek. ayet satc, alc iin tm
bedelden vazgeerse, bu fa sahibi iin sz konusu olmaz.
nk bedelin bir ksmn indirmek akdin kkne dayanr. Dolaysyla zahiren fa sahibi de bundan
yararlanmaldr. Zira bedel geride kalan ksmdr. Keza f'a sahibi, bedel karlnda ma aldktan sonra
indirim yaplrsa yine indirimden yararlanr. Hatt fazla verdii nisbet geri verilir. Ancak bedelin tm, hi bir
surette akdin temeline dayandnlamayacamdan -al verilerde belirtildii zere- f'a sahibi iin indirilmez.
Eer alc, satc iin maln fiatn artnrsa, f a sahibi in art lzm gelmez. nk f'a sahibi daha az bir
fiatla mlk edinebilirken, artk nisbetini demekle zarar sz konusu olur. Ama indirimde menfaati vardr.
Alcnn fiat artrmasnda olduu gibi, akdin fazla bir fiatla yenilenmesi de f'a sahibini etkileyemez.
Akladmz zere f'a sahibi mal eski fiatla alabilir.
Her kim, bir tanmaz mal ticret eyas ile satn alrsa, f a sahibi o mal sz konusu eya deeriyle alacaktr.
nk ticret eyas deerlendirilebilen cinstendir. ayet mal, llebilen veya tartlabilen eylerle satn alrsa,
bunlarn benzeri bulunduundan fa sahibi, sz konusu mal benzerile alacaktr. nk eriat, alcya ramen
f'a sahibine de alcnn mlk edecei bedel kadar mlk edinme hakkn verdii iin mmkn mertebe
bedellerin eitliini gzetmek gerekir. Nasl ki taneleri birbirine yakn olduu iin say ile satlan benzerli bir
maln sat bedeli olduu veya itlaf edildii zaman da hkm byledir.
Eer bir tanmaz mal dier bir tanmaz mal ile satarsa fa sahibi, her birini dierinin deeriyle alabilir. nk
tanmaz mal deerlendirilebilen cinstendir. Ve verilecek bedeller, tanmaz mallarn birer deerleridir. Bylece
f'a sahibi, onlar deerleriyle alm olur.
Eer alc, tanmaz mal veresiye satarsa f'a sahibi, isterse mal pein bedel ile alr, isterse mddetin bitimine
kadar beltler ve sonra alr. Ancak mal hemen alrsa, bedeli bekletmeye hakk yoktur.
mam- Zfer, f'a sahibi mal veresiye alabilir demitir. Ayn zamanda bu, mam- afi'nin de eski kavlidir.
nk veresiyelik, bedelin vasfndandir. Tpk bedeldeki kalitesizlik gibi. Maln f a yoluyla alnmas da bedel
karlnda olduuna gre f'a sahibi, mal bedel ve bedel vasfyla alm olur. Tpk dk paralardaki durum
gibi...
Biz diyoruz ki: Maln veresiye verilmesi anlamaya baldr. Halbuki satc veya alc ile fa sahibi arasnda
byle bir anlama yoktur. Ve satcnn alc hakknda bedel geciktirilmesindeki rzs, ayn zamanda f'a sahibi
hakknda da geerlidir diye bir ey yoktur. nk insanlann mli durumlar deiiktir. Az nce denildii gibi
demedeki gecikme de bedelin vasfndan deildir. nk alcnn hakkdr. ayet gecikme parann vasf olmu
olsayd bedele tabi olurdu. Ve bedel gibi satcnn hakk olurdu. Nitekim biri, bir eyi veresiye olarak satn alrsa,
sonra o eyi bakas kendi tasarrufuna alrsa, ona veresiye durumu ancak anlamakla sabit olur. Bu byledir.
Sonra eer fa sahibi, mal satcdan pein parayla alrsa, daha nce belirttiimiz zere alc, paray satcya
vermekten kurtulur. Eer f'a sahibi mal alcdan alrsa, satc, alcdan mal bedelini gecikme art koulmusa
gecikmeli alacak. nk aralarnda koulan art, maln f a sahibi tarafndan alnmas ile bozulmaz. Ve art
bozulmaynca gecikme sebebi daha ortadadr demektir. Tpk bir mal bor la satn alp pein parayla satan
ahsn misli gibi... ayet f'a sahibi, beklemeyi seerse, paray pein vermekle mtezarnr olmamas iin
bekleyebilir. Metinde geen -isterse mddetin bitimine kadar bekler- ifdesinden gaye, f'a sahibi, f al mal
almaktan saknp bekleyebilir demektir. f'a hakknn talebi ise, hemen yapmaldr ki, elinden karm olmasn.
mam Eb Hanife ile mam Muhammede gre f'a sahibi, talepten skt etmekle f'a hakkn karm olur.
Ancak mam Eb Ysufun son kavli byle deildir. nk f'a hakk, sat akdi ile gerekleir. Satlan maln
alnmas, talepten sonra olur. Yni saman kaybedilmeden talep edilir. Ve daha sonra mal alnr. Ve ayn zamanda
fiat hemen dendiinde mal da hemen alnabilir. Bylece mal satndan bilgi edinilince talebin hemen yaplmas
arttr.
Eer gayri mslim bir vatanda, bir tanmaz mata. arap veya bir domuzla satn alrsa, f'a hakkna sahip olan
da gayri mslim olursa f'a sahibi, tanmaz mal arabm benzeri ve domuzun deeriyle alabilir. nk bu tip
al-veriler gayri mslimler arasnda sahihtir. f a hakk da mslmanlar iin olduu gibi zimmler iin de
vardr. Ve onlarda arap ve domuz durumu, bizlerdeki sirke ve koyun durumu gibidir. O zaman arabm benzeri
bulunduundan benzerini domuzun da deerini verip mal alacaktr.
Eer fa sahibi mslman ise, sz konusu tanmaz mal arap ve domuzun deeriyle alacaktr. nk domuz
deerlendirilen cinstendir. arab da haramdr. Onun iin mslman kii bunlar ne kendi mlkiyetine alr. Ne de
bakasna mlk ettirir. Bylece deerlendirilen cinsin muamelesine tabii tutulur. Eer f'a sahibi hem
mslman, hem zimmi olmak zere iki kiiden ibaret ise, Mslman, arabn yansnn deeriyle zimm, arabn
1350
yarsnn benzeriyle -tek bana olduklar durumda olduu gibi- bedeli verip mah alacaklar. ayet zimm olan
mslman olursa, artk arab mlk ettiremeyeceinden dolay mah deerin yars ile alacaktr. Ve ayn zamanda
mslman olmas ile f'a hakk kuvvet kazanr, btl olmaz. Tpk f'a sahibinin hazr bulunmad bir srada
tanmaz maln belirli miktardaki hurma karl satlmas ve f'a sahibinin avdeti zamannda hurmann
tkenmesi durumunda sz konusu tanmaz maln hurmann deeriyle alnmas gibi..1351.
Bir Fasl
Alc, satn ald arsada bina yaparsa veya fidan dikerse, sonra Hkim f'a sahibine karar verirse, f'a sahibi,
isterse arsann bedelini, bina ve fidanlarn deerini alcya verip arsay alr. sterse alcya bina ve fidanlar
sktrr. mam Eb Ysuf'a gre: f'a sahibi, alcya sktremez. Ancak alman fiatla birlikte bina ve fidan
deerini alcya verip arsay alr. Veya bina ve fidanlar olduu gibi brakr. mam- afi de byle demitir.
Ancak f'a sahibi, isterse binay sktrebilir. Ve deerini alcya verir gr ile kendisinden ayrlr.
mam Eb Ysufun gerekesi udur: Alc, bina iin hak sahibidir. nk ev artk onundur, diye iyi niyetle
yapmtr. Binay sktrme teklifi ise, tecvz ve kt niyet hli ilerindendir. O zaman bu da hibe edilen veya
fasit bir al-verile alnan mal gibi olur. Ve yine alc araziye ekin ektiinde skmekle mkellef klnamaz.
nk deerle alma gerekliliinde az bir zararla daha byk bir zarar defi sz konusu olmaktadr. Ve bu da
istenen eylerden olup re olarak bavurulur.
Zahir rivayetin gerekesi de udur;
Alc bakasnn kesin hakk olan bir yerde, o bakas tarafndan kendisine izin vermi olmakszn bina kurmu
sayld iin kurduu bina yktrlabilir. Tpk rehin sahibinin alacaklsnn izni olmakszn rehinde bina yapmas
gibi. nk f'a sahibinin hakk alcnn hakkndan daha nce olduu iin ondan daha gldr. Bunun iindir
ki alcnn onu satmak veya bakasna hibe etmek gibi ondaki btn tasarruflar geersizdir. mam Eb Hanife,
mam Eb Ysufun Hibe ve fasit al-veriten rnek gstermesini -yaplan benzetme yerinde deildir diyemakbul grmyor. nk hibe ve fasit almlardaki durum, bir bakmdan hakk olan kiinin eylemi ile
gereklemitir. te yandan hibe ve fasit almlarda mal geri alabilme hakk zayftr. Dolaysyla bina yapldktan
sonra o hak kalmaz. Ama f'a hakk kalr. Bunun iin, bina ve fidan deerinin verilmesinin gerekliliine bir
mn yoktur. Tpk istihkak meselesinde olduu gibi. 1352 Ekilen ekin mislinde, ekin kysen sklecek. Ancak
istihsnen ziraatn belirli bir sonu olduu iin sklmeden cretle braklabilir. Ve fazla zaran da yoktur. ayet
f'a sahibi, ziraat, deeri karlnda alrsa, gasb bahsinde akladmz zere sklm duruma gre
deerlendirilecektir.
ayet f'a sahibi, tanmaz mal alp iinde bina yaparsa, veya fidan dikerse, sonra maln bakasna it olduu
ortaya karsa, f'a sahibi, verdii bedel karlnda mah geri verecektir. nk mah haksz yere ald ortaya
kmtr. Tanmaz mal satcdan olsun alcdan olsun hangisinden almsa, bina ve fidan deerini kendisinden
tahsil edemiyecek. mam Eb Ysuf'a gre: f'a sahibi, bina ve fidan deerini alr. nk mal alcdan mlk
edinir. Sanki biri satc dieri de alcdr. Ancak mehur olan fark udur: Alc, satc tarafndan aldatlm ve
husmete itilmitir. f'a sahibi ise, alc tarafndan ne aldatlmtr ne de husmete itilmitir. nk kendisinden
mal cebren almtr.
Eer yaplm olan bina kendiliinden yklrsa veya ats ya-narsa veya bahenin aalan kurursa, f'a sahibi
serbesttir, isterse bedelin tmn vererek alr. nk bina ile aalar arsaya tabidir. Hatt hi zikredilmese dahi
alm-satma girerler. Ve asl ama hline dntrlmedike, onlara kar hi bir bedel verilmez. Bunun iin bu
surette kr kazanmak zere bedelin tm ile sat caizdir. Ama arsann yars gark olursa durum deiir. Ve o
zaman geride kalan deeriyle alnr. nk bu durumda zayi olan vasf deildir, asln bir parasdr. sterse
brakr. nk evi kendi parasyla mlkiyetine almaktan saknabilir.
Eer alc binay ykarsa, f'a sahibine -istersen arsay deeriyle al, istersen brak, vazge- denilecektir. nk
bu durumda binay ykmakla yok edilmesi ama edinilmitir. Dolaysyla bedelin bir ksm ykk ksmn
karldr diye alcya verilmeyecektir. Ama semavi bir fetle yklrsa, bedelin noksansz verilmesini
etkilemez.
f'a sahibi iin skk malzemeleri alma hakk yoktur. Ki, bunlar artk ayr eyler olup asl durumunda olan
arsaya tabi olmazlar. Ve tanr cinstendirler.
Hurmalk bir yeri dallardaki hurm al aryla birlikte satn alan olursa, f'a sahibi, szkonusu yeri meyvesiyle
birlikte alabilir. Yni yer satn alnrken, meyvelerden sz edilmesi gerekir. Sz edilmezse meyve akde girmez.
f'a sahibi, yer ile birlikte meyveyi istihsn gerei olarak alabilir. Kysa gre: Meyve arsaya tabi olmad iin
f'a sahibi alamaz. Nitekim meyveden sz edilmezse, alveri akdine girmez. Tpk ev iindeki eya gibi...
stihsnn gerekesi udur: Meyve bitiiklik itibariyle akara tabidir. Tpk bina iindeki yap gibi. Halbuki f'a
sahibi, bina terkibine giren tli eyleri alabilir. Binenaleyh akarla birlikte meyveyi de alabilmelidir. (Keza alc,
hurmal satn alrken daha meyve vermemise ve elinde meyve verirse,) yine f'a sahibi hurmal meyvesiyle
1351
Yni nasl ki kiinin satn ald bir arsada bina in ettikten sonra, arsann satcya deil, bakasna it olduu ortaya kt zaman
yapt bina yktrlyorsa bu da yledir. Zira iki mesele arasnda hi bir fark yoktur.
1352
birlikte alabilir. Satlan cariyenin ocuu konusunda bilindii zere sat akdi ona da sirayet etmi olur. Ve o da
aslnda tabi olarak satlm saylr.
ayet alc, meyveyi koparrsa sonra f'a sahibi gelirse f'a sahibi, hem akid zamannda meyvenin
bulunmayndan hem de meyvenin koparlm olmasndan dolay meyveyi almaya hakk kalmaz. nk artk
meyvenin akara tabi olma durumu koparmakla son bulmutur. Ve f'a sahibinin akan alma zamanna kadar
devam etmez. Dolaysyla alamaz.
Eer alc meyveyi koparmsa, f'a sahibinden meyve deeri kadar bedel verme nisbeti der. Ben diyorum ki:
Bu birinci hususun cevabdr. nk meyve al-verie girmekle deer katmtr. Dolaysyla bedelin bir ksm
ona karlk olur. Ve f'a sahibinin vereceinde d salar.
kinci hususta ise, alc akan meyvesiz olarak o fiatla satn almtr. nk akid urasnda meyve diye bir ey
yokmu. Dolaysyla meyve ancak aslna tabi olaraktan satlm olur. Ve verilen bedelin bir ksmna karlk
saylmaz. En iyi bilen Allah (Azze ve Celled)'tr.1353
F'ANIN GRP GRMED EYLER BABI

f'a akara girer, her ne kadar taksim edilemiyen cinsten olsa bile. mam- afi, f'a taksim edilemeyen
eylerde olmaz demitir. nk f'a, maln taksim masrafndan kurtulmak iin sabit olmutur. Oysa taksim
edilemeyen eylerde masraf yoktur. Dolaysyla f'a da yoktur. Bizim delilimiz Peygamber (Aleyhi's-salt
ve's-selm) Efendimiz'in: f'a her eyde vardr. Artk, akan olsun ev olsun. 1354 Hadisi erifidir, te yandan
f'a sebebi mlkte olan bitiikliktir. Hikmeti ise, daha nce ifade ettiimiz gibi kt komuluun zararndan
kurtulmaktr. f'a, blnebilen ve blnemeyen tanmaz malda olur. Blnemeyen, Hamam, Deirmen ve yol
gibi eylerdir.
f'a, pazara karlan malda ve Gemilerde yoktur. Buna Peygamber (Aleyhi's-salt ve's-selm) Efendimiz'in:
f'a, ancak ev ve bahede vardr. 1355 Hadsi erifi dellet etmektedir Ayn zamanda bu Hadis, mam
M1ik'in Gemide f'a vardr diye grne kar bizim iin bir delil olmaktadr.
Ayrca: f'a, devaml kt komuluk zararndan kurtulmak iin sabit olmuken, tanr maldaki mlk, tanmaz
malda olduu gibi uzun uzadya devam etmez. Onun iin tanr mal, tanmaz mala iltihak etmez. Kudri'nin
bz nshalarnda Arsadan ayr olarak satlan Bina ve Hurma Aalarnda f'a yoktur. ibaresi doru olup asla
uygun olarak zikredilmitir. nk onlarda artk tanmazlk vasf kalmaz. Dolaysiyla tanr maldan saylm
olur. Ama iki katl binada durum bakadr. yle ki: st katta f'a olduu gibi st kat sahibi iin de -Yol deiik
olsa bile- alt katta f'a hakk vardr. nk tanmazhk zellii devam etmektedir. Dolaysyla akara iltihak
eder.
f'a hakk iin, mslmanla zimmi birdir. nk mslman ile zimmi, f'a hakknn sebep ve hikmetinde
msavidirler. Umm teaml gereince iltihakta da msavi olurlar, ite bunun iin f'ada, Erkek-Kadn, KkByk, Zlim-dil, Hrr-zinli veya mkatep kle, ayn saylrlar.
Alc, mal mukabilinde tanmaz mal kendi mlkiyetine aldnda, sz konusu tanmaz malda f'a hakk sabit
olur. Yni Tanmaz mal, mal mukabilinde alnrsa, er'i art olan mal mukabilinde mlk edinme, gerekleir.
Ve er'i artn riyeti mmkn olur ki, bununla f'a sahibi, tanmaz mal alcnn verdii bedelin benzeri veya
deeriyle kendi mlkne alr. Belirtildii zere bize gre: f'a, ancak mal mukabilinde alnan malda olur.
Bunun iin f'a, ahsn evlilii mukabilinde .boanmas mukabilinde. Kira mukabilinde, kasden ldrlen
ahsm msalhal diyeti mukabilinde veya kle azad mukabilinde verilen tanmaz malda cri olmaz. nk bu
bedeller mal deiller. Bunlarda f'anm sbtu hlinde meru' olann hilfna hareket edilmi olur.
mam- afiiye gre: Bunlarda f'u cridir. nk deerlendirilebilirler. Yni: Benzerlerinin verilmesi
mmkn deilse de, deerleri mukabilinde tanmaz malm alnmas mmkndr. Tpk ticari eya ile satlan
malda olduu gibi. Hibe edilen malda ise, karlnda belli bal bir bedel olmadndan f'a cri olmaz, mam
afii'nin f'a ile ilgili sznden mehir veya benzeri olarak tanmaz maln bir blmnn verilmesi
anlalmaldr. nk kendisi, fann blnebilen ortakl mallarda olduu grndedir.
Biz diyoruz ki: Nikh ve baka eylerde evlenmenin menfaatlar icre akdi ile deerlendirilmesi zaruri bir i olup
gelii gzel deildir. Onun iin bu zaruret, f'ada grlmez. Keza diyet ve azatlama da deerlendirilemezler.
nk deer, istenilen zel mnda baka eyin yerini tutar. Oysa bunlarda byle bir ey yoktur. Ve yine:
Kadnla mehirsiz evlenip sonra tanmaz mal mehir olarak verirse, sanki tanmaz mal, evlenme karlnda
daha akitte verilmi gibi saylr. Ve f'a cri olmaz. Ama tanmaz mal mehir karlnda satarsa, o zaman
durum deiir. nk karlkl mal mbadelesi sz konusu olur.
1353
bn-i Atabas (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisin metni u mealdedir: Ortak ra sahibidir ve f'a her eyde vardr.
Tahvi'nin rivayeti de Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sofann her eyde bulunduuna hkmetti melinedir. erh-lasar (f'a) c. 2 s. 268
1355
Bezzr'n Cbir (r.a.)dan rivayet ettii bu hadisin tamam melen yledir:
fa mesken veya baheden baka bir ey de yoktur. Kiiye arkadana danmadan bunlar satmas doru deildir. O da isterse alr, isterse
brakr. Nasb-rraye c. 4 s. 178
1354
mam Eb Hanife'ye gre: Bin dirhemi geri vermek zere, kadnla mehir olarak bir ev zerine evlenirse, sz
konusu evin, tmne f'a girmez. ki mam ise, binin hissesine f'a girer demiler. nk o nisbette mli
mbadele sz konusu olmaktadr.
mam Eb Hanife, binin karlmdaki hissenin alm satm, asl ve temel olan nikha tabi olduu grndedir.
Bunun iin alm-satm akdi, nikh, lfz ile gerekleir. Ve nikh art ile fasit olmaz. Aslda f'a yokken, tabii
olanda da haliyle olmaz, te yandan f'a, gaye olan mli mbadelelerde meru' klnmtr. Hatt kr orta,
iinde knn bulunduu bir evi satarsa sermye sahibi, kr hissesinde f'a hakk ile hakl klnamaz. nk kr
hissesi ana mala tabidir.
Tanmaz mal, ortaknn inkr hlinde msalhada verirse, f'a cri olmaz. ayet ikrar hlinde msalhada
verirse o zaman f'a sabit olur.
Ben diyorum ki: Kudri'nin ou nshalarnda bu ekilde zikredilmektedir. Ancak metinde geen ifdenin
dorusu Ortaknn inkn hlinde msalhada verirse Yerine ortaknn inkr hlinde msalha konusu olup
elden karlrsa olsa gerek. nk tanmaz mal inkr edildii takdirde it olduu ve mlk deimeyecei
inancn tar. Keza inkr etmeyip skt ettii hlde de durum budur. nk o, hasmnn yeminine karlk olarak
veya grltsn kesmek iin, mal vermi olabilir. Tpk ak inkr durumunda olduu gibi. Ama ikrarla
msalha yaparsa, o zaman tanmaz malm davacnn mlk olduuna itiraf etmi olur. Ancak bunu msalha ile
gerekletiriyor ki, bu da karlkl mal mbdalesi olur. Ve f'a cri olur. Ama ortak, tanmaz mal ikrar,
skt, veya inkrdan hangisi hlinde olursa olsun, msalhada verirse yni: Msalha konusu olmazsa, bu
durumlarn tmnde f'a cri olur. nk inancna gre kendi hakkna bedel ve karlk olarak alm olur.
Dolaysiyla inancna gre muamele grlr. Yalnz iki mal ayn cinsten olmamak artyla.
Akladmz zere hbe edilende f'a cri olmaz. Ancak karlnda bir bedelin verilmesi art konlursa cri
olur. nk sonu itibariyle artk hibe deil, sattr. Yalnz her iki tarafn teslim almalar gerekir. Ve hibe
edilenle bedeli, taksim edilmemi tanmaz mal olmal ki, hibenin artna ters dmesin. Bunu hbe bahsinde
aklamz. Ama akit yaplrken hibe iin bedel verme art ileri srlmeyip istek zere verilirse, o zaman kendi
bana birer hbe olurlar. Ancak hibe, karlkl olduu iin geri alnamaz.
Akan muhayyerlik art ile satan olursa, f'a sahibi iin f'a hakk olmaz. nk muhayyerlik art, mlkn
satcdan alcya gemesini engeller.
Eer muhayyerlik artndan vaz geilirse, f'a hakk sabit olur. Yani: Mni ortadan kalktnda mlkn
satcdan alcya gemesi mmkn olur. Dolaysyla f'a cri olur. Ve satc muhayyerlikten vaz geer-gemez
Sahih kavle gre: f'a sahibi hakkn talep etmeli. Zira o srada sat kesinleir. Ve mlkn el deiikliine
neden olur.
Eer tanmaz mal, muhayyerlik art ile satn alnrsa, f'a hakk sabit olur. nk alc tarafndan
muhayyerlik, satcdan mlk deiikliini ittifakla engellemez. Bilindii zere f'a, mlkn satcdan ahcya
gemesiyle sabit olur. f'a sahibi, tanmaz mal muhayyerlik mddeti ierisinde aldnda sat akdi
gereklemi olur ti, alc artk mal reddedemez. Ve f'a sahibi iin de muhayyerlik yoktur. nk f'a, art
ile beraber sabit olmutur. O art da alc iin sz konusudur, f'a sahibi iin deil. Muhayyerlik alc veya satc
iin olmak zere satlan evin bitiiinde bir ev satlrsa, her biri iin f'a hakk vardr. Satc iin: nk f'ay
hak ettiren evde daha mlk devam etmektedir. Keza muhayyerlik alc iin art koulmusa, onun iin de f'a
hakk sabittir. Yalnz alc iin mam Eb Hanife'nin metoduna gre karklk vardr ki, bunu alveriler
bahsinde geirdik burada tekrarlamyacaz. Ancak aha, bitiik evi f'a ile aldnda satn alma akdi kesinlemi
olur. Ama alc, satn ald evi grmemi durumda ise, bitiik evi f'a ile almas, muhayyerlik sresi bitmeden
nce satn alma akdini kesinletire-mez. nk mal grmeyenin muhayyerlii, satlan bitiiini f'a ile elde
etmekle btl olmaz. Yni: grme muhayyerlii, iptalin sarihi ile dahi hkmsz olmaz. Dellet ile nasl
hkmsz olsun. Sonra eer satlan birinci evin f'a sahibi hazr bulunursa, birinci evi f'a ile alcdan alabilir.
Ama satlan ikinci evi, satld srada birincide mlk olmadndan ikinciyi f'a ile alamaz.
Bir evi fasit bir akitle satn alan olursa, sz konusu evde f a cri olamaz. Zira kabzdan nce: daha ev satcnn
mlknde bulunmakta, kabzdan sonra da: Akdin fesh ihtimli sz konusu olmaktadr. Nitekim fesad defetmek
iin fesh hakk er'an sabittir. Halbuki f'a hakknn isbatnda fesadn gerekletirilmesi vardr. Onun iin bu
durumda f'a caiz deildir. Ama sahih bir sat akdindeki alc iin muhayyerlik durumu, bundan farkl olur.
nk bu durumda alc tasarruf bakmndan daha lyk grlr. Fasit satta ise yle deildir.
ayet fesh hakk sakt olursa, f a hakk sabit olur. nk mni ortadan Kalkar. ayet evin bitiiinde bir ev
satlrsa ve ev henz satcnn elinde ise, satc iin f'a hakk vardr. nk daha mlk devam etmektedir.
ayet satc, evi alcya teslim etmise, artk mlk alcnndr. Ve f'a hakk da kendisinin olur. Sonra satc,
kendisine f'a hakkna dir hkm verilmeden nce, evi fasit akidle alcya teslim ederse, normal satta olduu
gibi, f'a hakk btl olur. Ama, evi hkmden sonra ahcya teslim ederse, f'a hakk btl olmaz. Zira satcnn,
vastasyla f'a hakkna sahip olduu evin, hkmden sonra da mlkiyetinde kalmas art deildir. Fakat f'a
hkm ile alnan ev, satcnn mlkiyetinde kalr. Eer satc, fasit akitle satt evi, alc iin verilen f'a
hkmnden nce, geri alrsa, alcnn, vastasyla f'a hakkna sahip olduu tanmaz maldan f'a hkmnden
nce, mlkiyetinin kesilmesi nedeniyle f'a btl olur. ayet hkmden sonra geri alrsa, pkladmiz zere
alcnn mlk, satlan ikinci tanmaz inalda baki kalr.
Ortaklar, ortak tanmaz mal paylatklarnda, komular iin paylamaktan dolay f'a hakk yoktur. nk
paylamakta tahsis ve t'yin mns vardr. Onun iin Hkim zorlama yapabilir. f'a ise, ancak mutlak
mbadele durumunda meru' grlmtr.
Kii tanmaz mal satn aldnda f'a sahibi, f'a hakkndan vazgeerse, sonra alc, grme art veya kusur
muhayyerliinden dolay Hkimin hkm ile reddederse, f'a sahibi, f'a hakkn yitirmi olur. nk her
bakmdan fesh, sz konusu olmakta ve mal da satcnn asl.mlkiyetine dnmektedir. f'a, ancak akdin
yenilenmesi hlinde sabit olur ki, bu durumda alcnn teslim almas ve almamas arasnda fark yoktur.
yet alc, Hkimin hkm olmadan tanmaz mal reddederse, veya satc ile alm-satm bozarsa, f'a
sahibine f'a hakk vardr. nk bu, alc ve satc hakknda bir fesihtir. Ki buna haklar vardr. Ve sz konusu
feshi kasdetmemiler. Ve bu fesih, nc ahs hakknda yeni bir sat olmaktadr. nk satm kendi haddini
bulmutur. O da rz ile karlkl mal mbadelesinin gerekletirilmesidir. Metindeki Reddederse ifdesinden
gaye, teslim aldktan sonra kusur nedeniyle reddetmektir. nk teslim almadan nce yaplan redd, bilindii
zere hkim karar olmasa bile temelden fesh saylmaktadr. Camiussair adl kitapta Paylamada ve grme
muhayyerliinde f'a yoktur denilmitir. Yni: Akladmz zere grme muhayyerlii nedeniyle
reddedilende f'a yoktur. Grme ve art muhayyerlii paylamada sabittir. nk bunlar nz gstermekle
ilikilidirler. Ve ayn zamanda bu mn paylamada mevcuttur.1356
f'ay Btl Klacak eyler Bahsi
f'a sahibi, gc yettii hlde sat renir-renmez ahit tutmazsa, f'a hakk btl olur, ki, talepten
vazgeilmi saylr. Metinde Gc yettii hlde denildi. nk vazgeme durumu, ancak serbest bir ortamda
bulunmakla tahakkuk eden. O da gcn yetmesiyle olur.
ayet f'a sahibi, bulunduu mecliste ahit tutarken, alc veya satcya kar veya satlan maln yannda ahit
tutmazsa, f'a hakk btl olur. Ki bunu daha nce akladydk.
Eer f'a sahibi, bir bedel zerinde anlap f'a hakkndan vazgeerse, f'a hakk btl olaca gibi bedeli de
geri verecektir. nk f'a hakk, yerli yerinde oturtulmu bir hak deildir. Belki sdece mlk edinme hakkdr.
Onun iin vazgeme karlnda bedelin verilmesi sahih deildir. Ve ayn zamanda f'a hakknn is-kat caiz
arta balanamazken, fasit arta nasl balanabilir? Bu itibrla art btl olur ve f'a hakknn skat sahih olur.
Keza mal karlnda f'a hakkn satarsa, akladmz zere yine f'a btl olur. Ama ksas hakk, yerlemi
bir hak olduundan, talk ile azatlama da bir mlke karlk birer bedel olduundan durumlar deiir. Mesel:
boamaya yetkili klnm karsna Bine karlk boama yetkini bana ver- dese ve cins mnsebetten ciz koca,
karsna nikhn bine kar fesh etme dese, kadn da kabul ederse, kadnn muhayyerlik yetkisi der, bedel
de gereklemez.
Bir rivayete gre: beden kefalet de bu konuda f'a gibidir. Dier bir rivayete gre ise, Kefalet btl olmaz. Mal
da gerekmez. Kimisi demi ki: Son rivayet f'a hakknda vurut etmitir. Kimisi de sdece kefalet hakknda varit
olduunu sylemitir. Bu konuda yeterince izahat mebsutta verilmitir.
f'a sahibi ldnde, f'a hakk btl olur. mam- afi, f'a hakk vrislerine geer demitir. Ben diyorum
ki: f'a sahibi, tanmaz malm satndan sonra ve hkimin hkmnden nce lrse, f'a btl olur. Ama
Hkimin hkmnden sonra ve karlkl mal tesliminden nce lrse, sat gereklemi olur, f'a da vrislerine
geer. Bu, al-verilerde geren artl muhayyerlik konusundaki uyumazln bir benzeridir. Biz bunu derken,
f'a sahibinin lm hlinde kendi akarndan mlknn son bulmasn gz nnde bulunduruyoruz. Bu
durumda vrisler iin mlkiyet, sattan sonra gerekleir. Halbuki f'a sahibi iin mlk, sattan nce olmas
lzmdr. Ayrca mlkn sat zamanna kadar devam ve Hkimin hkmne kadar f'a sahibi iin bekas arttr.
Bylece bunlar olmadan f'a gerekleemez.
Alcnn lm hlinde ise, f'a btl olmaz. nk hak sahibi ortadadr. Ve hak sebebi deiiklie
uramamtr. Satlan f'al ev, len alcnn borcu ve vasiyetinde satlamaz. ayet Hkim veya vsi satarsa ya
da alc, onunla vasiyet ederse f'a sahibi, iptal edebilir. Ve hakkna ncelik tannd iin evi alr. te bunun
iin alc daha hayatta iken, f'al malda tasarruf hakk elinden alnr.
f'a sahibi, f'aya sebep olan tanmaz mal, Hkim hkm vermeden nce sattnda f'a hakk btl olur.
nk f'al mal daha mlkne almadan nce f'ay hak ettiren sebep ortadan kalkm olur ki, o sebep de
mlk bitiikliidir. Bunun iin f'a sahibi, f'al maln satndan her ne kadar habersiz ise de, kendi maln
satmakla hakkn kaybetmi olur. Tpk sarahaten f'a hakkm bakasna teslim etmesi ve borluluunu
bilmedii hlde borlusunu balamas gibi. Ama muhayyerlik art ile evini satarsa f'a hakk kaybolmaz.
nk f'a sebebi olan mal bitiiklii art ile baki kalmaktadr.
Satcnn vekili, kendisi f'a sahibi olduu hlde akar sattnda f'a sahibi olamaz. Satn alann vekili ise,
satn aldnda f'a hakkna sahip olur. Bu konuda genel kaide udur: Satan veya adna satlan kii iin f'a
yoktur. Satn alan veya adna satn alnan kii iin f'a hakk vardr. nk birincide satc, tamamlad sat
akdini f'a yoluyla bozmu olur. kincide ise, satn alan, mal f'a yoluyla almakla satn alm bozmu olmaz.
nk f'a da satn alma gibidir.
1356
Kez f'a sahibi, satc adna maln mstahak kma mesuliyetini zerine alrsa, f'a hakkn kaybeder. Ve yine
biri, bakas hesabna satp adna muhayyerlii art koarsa ve muhayyer klman da -f'a sahibi olduu hktesat geerli klarsa, f'a hakkn yitirmi olur. nk satm, akdin geerli klnmas ile tamamlanr. Ama satc
yerine alc olursa, f'a hakk sabit kalr.
fa sahibi, tanmaz malm bin dirheme satld haberini duyduktan sonra f'adan vazgeerse, ve daha sonra
malm binden az veya bin ya da daha fazla olan Buday veya Arpa ile satldn renirse, f'adan vazgemesi
geersiz saylr. Ve f'a talebinde bulunabilir. nk ilk etapta fiat okluundan ve verilmesi lzm olan cinsin
nadir bulunmasndan dolay f'adan vazgemi olabilir. Ama kesin bilgiden sonra deme kolayln anlar ve
yanllkla vazgetii hakkna sahip kar. Bunun gibi llebilen, tartlabilen ve birbirine yakn saylabilen
cinsler de ayn deerlendirmeye tabiidir. Ancak deeri bin dirhem veya daha fazla olan. ticret eyas ile
satldn renmi olursa, f'adan vazgemesi geersiz saylmaz. nk ticret eyas deerlendirilen
cinstendir. O deer de dirhem veya dinardr. ayet deeri bin dirhem olan altn karlnda satld belirlenirse
vazgeilen f'a hakk sabit olmaz. Ve deeri binden fazla olursa durum deimez, mam Zfer, cinste deiiklik
olduu iin, f'a sabit olur demitir. Yalnz bize gre dirhem ile dinar, para olmak bakmndan bir saylrlar.
f'a sahibine alc falanca ahstr denilip f'a hakk teslim edilirse sonra alcnn bakas olduu anlalrsa,
f'a hakk gerekleir. Zira, komudan komuya fark vardr.
Eer f'a sahibi, kendisiyle birlikte bakasnn da alc olduunu renirse, bakasnn hissesini f'a ile alabilir.
nk hakkndan vazgemi saylmaz.
ayet tanmaz maln yansnn satldn duyarsa, ve f'adan vazgeerse, sonra maln tamamnn satld
belirlenirse, f'a hakk sabit olur. Zira maln yars iin f'adan vazgeme durumu, ortaklk zararndan
kaynaklanr. Oysa mal, tamamnda ortakln olumas sz konusu olamaz. Ancak tamam satlp f'adan
vazgeildii takdirde, zahir rivayete gre: yars iin hak iddia edemez, nk tmnden vazgemesi, ayn
zamanda bir ksmndan da vazgemesi demektir. 1357
Bir Fasl
Herhangi biri, kendi evini satarken komusuyla bitien snr izgisinden bir arn ierde olan ksmn hile olarak
satmasa, f'a sahibi, f'a hakkna sahip olamaz. nk sz konusu hile ile, bitiik komuluk kesilmi olur.
Keza bu miktar hibe edip teslim ederse, akladmz zere yine f'a sahibi olamaz.
Bir kimse binann bir hissesini herhangi bir bedelle satn aldktan sonra geri kalann da bir baka akitle satn
alrsa, binann komusu iin f'a hakk sdece ilk alnan hissede olup ikinci hissede yoktur. 1358 nk f'a
sahibi, her iki satta da komulua dayanarak hak talep etmektedir. Halbuki ikinci defa evi satan alan, satn
ald birinci hisse ile artk ortaktr. Ve f'ada ncelik hakkna sahiptir. Eer mal sahibi hileye ba vurmak
isterse, sataca ilk hisse iin, insanlarn rabet etmeyecei bir fiat koyacak. Mesel: Sdece altn karlnda
satyorum, der. Sonra geride kalan ksmn rastgele deerle satar. Bylece komunun f'a hakkn kaldrm
olur. Eer akan parayla satm alrsa, sonra para yerine bir elbise teslim ederse, f'a para zerine gerekleir.
nk sata akdi o biimde biilmitir. Ve akar bedeli paradr. Elbisenin verilmesi ayr bir pazarlk ve rz
neticesinde sz konusu olmaktadr.
Ben diyorum ki: u bir hile eklidir ki, komuluk ve ortakl ikisini de kapsar. Mesel: Tanmaz maln, kendi
deerinin bir ka katma fazla fiyatla satlmas ve deeri nisbetinde yalnz bir elbisenin verilmesi gibi... Ancak
tanmaz mal alabilecek bir hak sahibi ortaya kt m fazla fiyat karlnda verilen elbise, maliyet bakmndan
elbiseyi alana pahalya mal olacak. Dolaysyla kendisi mte-zarrr olacaktr. Veya tanmaz mal, dirhemle
satld hlde yerinde dinar verilirse, bu durumda f'al mala mstahak ktnda dinrn verilmesi
gerekecektir, ite bu gibi hileler, pahallk yznden f'a sahibini vazgeilir.
mam Eb Ysuf'a gre: f'a hakkn elden kartmak iin hileye ba vurmak mekruh deildir. mam
Muhammed'e gre mekruhtur. nk f a zararn defi iindir. ayet hileyi mbh klarsak zarar def etmi
olmayz, mam Eb Ysufun gerekesi udur: Hileye ba vurmakla f'a hakknn isbat engellenir. Bu da zarar
saylmaz. Zektn dmesine engel koyan hile hakknda da ayn ihtilf mevcuttur.1359
eitli Meseleler
Be kii, bir evi bir ahstan satn aldklarnda, f'a sahibi, bir kiinin hissesini f'a ile alabilir. Bir kii, be
kiiden evi satn alrsa, fa sahibi, ya evin tamamn alacak veya terk edecektir. Bu farkn nedeni udur: kinci
surette, evin al-verii alc iin paralanr. Dolaysyla daha ok mtezarnr olur. Ama birinci surette f'a sahibi,
1357
Yni eer birinci hissedeki f'a hakkn kullanmaz ve dolaysiyla Birinci hisse alcnn elinde kalrsa hkm byledir. nk o zaman
alc birinci hissenin mliki olduu iin binann orta olur. Ortan f'a hakk se bitiik komu hakkndan daha nce gelir. Fakat eer
birinci hisseyi alcdan fa yolu ile aldktan sonra veya ondaki f'a hakkm iddia ederken ikinci hisse satlrsa, o zaman birinci hissede f'a
hakkna nasl sahipse, ikinci hissede de ya daha fazla veya ayn oranda f'a hakkna sahiptir. nk birinci surette ikinci hisse satlrken
kendisi hem orta, hem komusudur. kinci surette de binann bitiik komusudur.
1359
1358
be kiiden birisinin yerine geer ve al-veri olduu gibi kalr. Yni: Blme sz konusu olmaz. Bu konuda
evi teslim alm olsun-olmasn fark etmez. Sahih olan budur. Ancak alc, evi teslim almadan nce, f'a sahibi,
dier alclar da paralarm vermedike parasn pein veren tek alcnn hissesini alamaz ki, abalar arasnda satc
aleyhinde ikili ve birbirinden kopuk mlk edinme durumu ortaya girmesin. Ama teslim almaktan sonra satc
byle bir durumla karlamaz. Artk her bir para iin, ayr bir bedel olsun veya toptan bir bedel olsun fark
etmez. nk bu hususta, nemli olan al-veriin paralanmasdr, bedelin paralanmas deildir. Bu konudaki
bilgiyi etraflca kifyetlmntehi adl kitapta vermiiz.
Bir kimse bir evin yansm satn aldktan sonra evin sahibi onunla evi paylarsa, f'a sahibi ya alcya den
yany ahr, ya brakr. Zira satn alnan hissenin teslim alnmas paylalp dier hisselerden ayrlmas ile
tamamlanm olur. nk paylama ile maldan yararlanma imkn daha artar. te bunun iindir ki hibede teslim
almak -eer hibe edilen ey maln tamam olmayp bir ksm olursa- paylamakla ancak tamamlanr. f'a sahibi
ise -onun iin yararl da olsa- nasl maln alcya teslimini bozamyorsa, teslimin tamamlaycs olan paylamay
da bozamaz. Ancak bir evde iki ortaktan biri, kendi hissesini sattnda, alc ile hissesini satmayan dier ortak,
kendi aralarnda paylarlarsa, o zaman f'a sahibi, bozabilir. nk akit blen ahsla yaplmamtr.
Dolaysyla blme, akdin hkm olan teslimin tamamndan saylmaz. Sdece mlkiyet hkmne dayanan bir
tasarruf olur, f'a sahibini balayamaz. Dolaysyla f'a sahibi, bozabilir. Tpk sat ve hibesini bozabildii
gibi... Sonra metinde geen ifde, f'a sahibinin -hangi taraftan olursa olsun- ancak alcya den pay
alabileceine dellet eder.
mam Eb Ysuf dan rivayet edilen budur. nk alc, f'a sahibinin hakkn blmekle iptal edecek deildir.
mam Eb Hanife'den ise, f'a sahibi ancak f'aya sebep olan kendi evinin tarafndaki ksm alabilir. nk
baka. taraftaki ksmlarla komuluu yoktur. Dolaysiyla f'a ile alamaz. diye rivayet olunmutur.
ocuun babas veya vsisi, ocuun aleyhinde de olsa, f'a hakkndan vazgeerse, mam Eb Hanife ile mam
Eb Ysuf'a gre caizdir. mam Muhammed ile mam Zfer ise, ocuk akil-bali olunca f'a hakkn talep
edebilir demiler. Ulema demiler ki: ocuun evi bitiiinde bir evin satldn duyan ocuun babas veya
vsisi, f'a talebinde bulunmadklar takdirde, yukarda geen ihtilfa konu olur. Ve yine veklet bahsinde geen
rivayete gre: f'ay talep etmekte vekil olann talepten vazgemesi hlinde de ayn ihtilf cridir.
mam Muhammed ve mam Zfer diyorlar ki: f'a hakk, tpk diyet ve ksas hakk gibi sabit bir haktr. Baba
veya vsi bu hakkn iptaline sahip deildir, te yandan f ann meru olmasnn sebebi zarar defetmektir. Oysa
hakkn iptali ocua zarar verir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf ise, f'a ticret gibidir. O hlde baba veya vsi, bu hakkn terkine
sahiptirler, diyorlar. Nitekim ocuk adma al-veri yapldnda, satn alnan ey, baba veya vsi tarafndan geri
verilirse sahih olur. te yandan al-veri veya f'a, kr ve zarar ihtimli arasndadr. Bazen vazgemek daha
faydal olur ki, hi olmazsa mal bedeli mlkiyette kalr. Velayet de fayda iindir. O hlde baba veya vsi, ocuk
adna f'a hakknn terkine yetkilidirler. Bunlarn ses karmamalar da f "ann iptali gibidir. nk ses
karmamak vazgemenin delili saylr. Bu ihtilf, tanmaz maln kendi deeriyle satld hlde cridir. ayet
deerinden fazla bir fiatla satlrsa, kimisi: f'a hakkndan vazgemek ittifak ile caizdir. nk bu durumda
f'a talebinden vazgemek ocuun yararnadr, kimisi Bu durumda baba ile Vsi de bir yabanc gibi olup ne
f'a ile almaya ve ne de f'a hakkndan vazgemeye -ittifak ile- yetkili deillerdir demitir.
Eer mal iltimasla deerinden daha az bir fiatla satlmsa, mam Eb Hanife'ye gre, baba ile vsinin ocuk
adna f'a hakkndan vazgemeleri yine sahih deildir. mam Eb Ysufdan ise bu konuda herhangi bir rivayet
yoktur. 1360
PAYLAMA BAHS
Ortaklar arasnda mterek olan mallan paylamak merudur. Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), ganimet ve mirasta paylama ilemini uygulam 1361 ve l terekeleri -hi kimse tarafndan itiraz
1360
Bu uygulamaya dir birok hadisler mevcuttur, ki onlardan biri Bu. hari'nin kaydettii u hikyedir :
Eb Musa el-E'ari'ye, yalnz olunun kzn ve kz kardeini brakan bir lnn miras meselesi soruldu. Eb Musa (r.a.):
Terekenin yans kza, dier yans da kz kardee der, diye cevap verdikten sonra, meseleyi soran adama:
stersen git Abdullah bn-i Mesfid'a da sor. O da benim gibi syleyecektir, dedi. Bunun zerine adam gidip Abdullah bn-i Mes'd'a sordu.
Ve ona Eb Musa'nn verdii cevab da syledi. Abdullah bn-i Mesd:
Eer ben onun gibi sylersem aknla dm ve doruya bulanlarn arasndan km olurum, z kza terekenin yans, torun kza
terekenin te ikisini tamamlamak zere terekenin altda biri, kz kardee de terekenin geri kalan duer, diye cevap verdi Rvi demitir ki:
Biz gidip Abdullah bn-i Mesd'. un verdii cevab Eb Musa'ya syledik. Eb Musa Bu Allame aranzda durduka benden hi bir ey
sormayn, dedi
Buhri, Peraiz c. 2 s. 997 Eb Dvd, Tirmizi ve bn-i Mce de Cbir b. Abdullah (r.a.)'dan u hadisi nakletmelerdir: Saad b. Rebiln hanm
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelip:
Y Reslllah, kocam Saad ld ve kendisinden iki kz ile kardei kalmtr. Kardei gelip terekesinin hepsine el koymutur. Oysa
kadnlarla ancak mallan ita evlenilir. Ben imdi ne yapacam? diye yaknd. Peygamber Efendimiz
1361
edilmeden- paylala gelmitir. Paylama tamamen mbadele mnsndan syrlm deildir. nk birisine
den hissede, paylamadan nce hem kendisinin hem de ortann hissesi var idi. Ortana den hissede de
durum ayr olduu iin hissesinde olan ortann paym, ortann hissesinde olan kendi pay ile mbadelede
bulunmu olur. O hlde paylama, mbadele ve ifrazdr.
fraz, zahiren tefavutu olmad iin llebilen ve tartlabilen eylerde kullanlr. Hatt ortaklardan biri hazr
bulunmazsa dahi, dieri kendi payn ayrarak alabilmektedir. ayet iki ortak ifrazl bir eyi satn alp
blrlerse, biri -faydalanmak zere- kendi paym ah fiatnn yansna satabilir. Mbadele ise, zahiren tefavut
arzeden hayvan ve ticret eyasnda kullanlr ki, biri hazr bulunmadka, dier ortak hissesini ayramaz. Ve iki
ortak bir eyi satn alp bltklerinde biri faydalanmak zere kendi payn paylamadan sonra istenen fiatla
satamaz. Ancak ortak mal ayr cinsten olursa, ortaklardan biri, paylamay talep ederse, o zaman Hkim, maln
paylalmas iin zorlayabilir. nk cins birliinde ifraz mns bulunduundan tefavut, asgari dereceye
dm olur.
Mbadele, hkim zorlamasnn cri olduu eylerdendir. Tpk borcu demekte olduu gibi. Yni: Ortaklardan
biri, kendi payna decek hissesinden faydalanmak zere, maln taksimi iin Hkime ba vurursa, dier ortak da
mni olmaya alrsa, Hkim iin taksim iinin halledilmesi vacip olur. Ama ortak mal deiik cinslerden ise,
ayr derecede paylamann mmkn olamyaca ve biri fazla zarara girecei endiesinden dolay Hkim
ortaklan blmeye zorlamaz. Yalnz tefavuta ramen her iki ortak taksime nz gsterirse, ve hak da kendilerine
it olduu iin, Hkim paylaabilir.
Hkim, insanlar arasnda cretsiz olarak paylamay yapmak zere Beytlmaldan maan alacak bir ahs
grevlendirmelidr. nk taksim ii, mahkemenin hkmleriyle ilgilidir. Zira taksimin gerekletirilmesiyle
halk arasndaki anlamazlklar kesilir. Dolaysyla seilecek taksimatnm maa, Hkimin maana benzemi
olur. te yandan taksimatnn grevlendirilmesi, amme maslahat iindir. Dolaysyla alaca da amme
malndan olur.
ayet Hkim, maa beytlmalca verilecek bir taksimaty grevlendirmezse, creti blenlerce verilecek bir
taksimaty grevlendrmelidir. nk menfaat, bir bakmdan onlara mahsustur. Ve cretin fazla alnmas iin
cret-i misle bir l takdir edilecektir. Yalnz efdal olan cretin beytl-malca denmesidir. nk bununla
taksimat thmetten kurtulur. Ve insanlar iin daha uygun olur.
Taksimatnn dil, gvenilir ve taksim iinden anlar kii olmas gereklidir. Zira taksim hkm iiyle ilgilidir.
Ayrca taksim iinden anlamak bakmndan muktedir olmal ve itimat bakmndan da gvenilir ve emin
olmaldr. Hkim, halk tek taksimatnm taksimine zorlayamaz. Yni: Akitlerde zorlama olmad iin belirli bir
ahsa taksim creti verilmek zere, insanlan zorlayamaz. ayet Hkim, biri tyin ederse, creti misilden daha
fazla bir cretle alma sorunu sz konusu olabilir.
Eer ortaklar, kendi aralannda anlap taksimat yaparlarsa caizdir. Ancak aralannda kk yata ortak varsa
Hkimin emri gerekir. Zr ocuk zerine dier ortaklarn velayeti yoktur ki. Hkimin emri olmakszn taksimat
geerli olabilsin.
Taksimatlann crette ortak olmalarna msde verilmez. nk msde verilirse kendi aralarnda anlap
creti pahalya mal edebilirler. Bu ortakl almalan engellendii takdirde, onlar taksim grevini elden
karmamak iin birbiriyle yanrcasna crette indirim salarlar.
mam Eb Hanife'ye gre taksim creti ahs adedine gre olur. Dier iki mam da, hisse miktanna gre cret
alnr demiler. nk cret maln karl olur. Dolaysiyla miktanna gre takdir edilir. Tpk lenin, tartann,
mterek kuyuyu kazann cretiyle mterek klenin nafakasnda olduu gibi.
mam Eb Hanife diyor ki: cret, taksim ve ayrma iine kar taksim edene verilir. Dolaysiyla hissenin azl
veya okluu arasnda fark yoktur. Bir ok defa az hisse yznden hesap zorlaabilir. Bazen de tam tersine
olurken, azlk ve okluun itibr edilmesi gleir. Bu nedenle hkm taksime taalk eder. Ama kuyu kazlmas
konusunda durum deiir. nk bu konuda cret topran bir yerden baka yere nakline karlk verilmektedir
ve bundada tefavut vardr.
lme ve tartma ii, taksim ii iin ise, kimi, geen ihtilfa konu olur demitir. ayet taksim iin deilse, o
zaman verilen cret, lme ve tartma iiliine karlk olur ki, iten ie fark olduundan cret, azlk ve okluk
nisbetine gre deiecektir. nk hissenin okluu daha fazla yorucu olur. te lme ile tartmadaki neden mam Eb, Hanife'nin ifdesi tafsiltl olmad takdirde- bu olacaktr. Ayrca mam Efa Hanif e' den yle bir
rivayet vardr: Taksimat creti, taksimat isteyene aittir, istemeyene deil. nk menfaati gereince ister, ve
ortann da zararna olur.
mam Eb Hanife'ye gre: Ellerinde bir evi veya gelir getiren bir araziyi bulunduran ortaklar. Hkim huzurunda
hazr bulunduklarnda, falanca adamdan mirasla kendilerine getiini iddia ettikleri takdirde, onlar mal sahibinin
lmne ve vrislerin saysna dir ahit bulundurmadka Hakim, mal aralarnda taksim edemez. Her iki mam
ise. vrisler itiraf ettikleri takdirde Hkim taksim eder demiler. ayet ortak mal, tanmaz mal dnda baka bir
Bana kardeini ar, dedi ve Saad'n kardei gelince Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona :
Mtaveffann iki kzma terekenin te ikisini, karsna da sekizde birini verdikten sonra geri kalan senindir, buyurdu. Tirmiz, Feraiz c. 2
s. 31; Eb Dvd, Peraiz c. 2 s. 44; bn-i Mce, Feratz c. 1 s. 199.
ey olursa ve ortaklar miras olduunu sylerlerse, her mamn grne gre Hkim taksim eder. Eer
tanmaz mal hakknda satm aldklarn iddia ederlerse Hkim aralarnda taksim edecektir.
ki mam diyorlar ki: maln el altnda bulundurulmas mlkiyetin delili dur. krar da doru sylemenin
almetidir. Ve onlarla mnazaa edecek kimse yoktur. O hlde Hkim, miras kalm tanr mal ve satn alnm
tanmaz malda olduu gibi, aralarnda taksim edecektir. nk maln kendilerine it olduunu inkr edecek
kimse yoktur. ahit de inkr edene kar gerekli grlr. Bylece ahide lzum kalmaz. Ancak ilerde
aklanaca zere Hkim ortaklarn ikrarna dayanarak taksim yapacak ki, hkm dayanaksz olarak bakalara
dokunmayp sorumluluk kendilerinde kalm olsun.
mam Eb Hanife diyor ki: Miras kalan maln taksimi, l zerine bir hkmdr. Zira l terekesi taksimden
nce kendi mlkiyeti zerinde baki kalmaktadr. Hatt taksim yaplmadan nce, terekede bir art meydana
gelirse, ondan lnn vasiyeti karlanp borlar denebilir. Ama taksimden sonra, art lnn mlk saylmaz.
Madem ki taksimden nce taksim ile ilgili Hkimin hkm, l hakknda bir hkm saylyor, o zaman
ortaklarn ikrar, l aleyhine delil saylmaz.
Binenaleyh ahit gerekli grlr. nk bz vrisler, miras brakana hasm kesilirler. Ve bu durum, borca ikrar
eden vris ve vsi hakknda olduu gibi, sdece ikrar ile nlenemez. Belki ikrar ile birlikte ahit de gerekli
grlmektedir. Ama tanr malda durum deiir. nk bir yandan taksim etmekte mal koruma faydas vardr.
Dier yandan kimin elinde ise, onunla o ykml olur. Halbuki tanmaz malda byle bir ey sz konusu olmaz.
nk tanmaz mal kendi kendini korumaktadr. Ve mama gre elinde bulundurana ykmllk braktrmaz.
Satn alnan tanmaz malda da durum deiir. nk satlan mal, taksim edilmemise dahi, satcnn
mlkiyetinde baki kalmaz. Dolaysyla taksim ii, bakalarnn aleyhine bir hkm deildir.
ayet ortaklar, maln kendilerine it olduunu iddia edip nasl elde ettiklerini aklamasalar, Hkim, aralarnda
mal taksim eder. nk bakas iin ikrar etmedikleri iin aralarnda yaplacak taksim, sdece kendileri iin
verilmi bir hkm saylr. Bakalar iin deil, Cami-us-Sairde yle denilmektedir. ayet iki hs, bir
arazinin ellerinde olduuna dir ahit gsterirlerse. Hkim; maln kendilerine it olduuna dir ahit
dinlemedike, aralarnda taksim etmez. nk mal bakasnn olabilir.
Kimi demi ki: Bu mam Eb Hanife'nin szdr. Kimi de, btn mamlarn szdr demitir. Ve essah olan da
budur. Zira tanmaz mal korunmak iin taksime ihtiyac yoktur. Halbuki mlkn gereklemesi iin ahidin
ehdetine ihtiya duyulur. Demek ki ahit yok iken mlk de yoktur. O hlde taksim yaplmaz.
Hkim huzurunda iki vris hazr bulunup miras brakann lmne ve vrislerin adedine dir ahit gsterirlerse
ve ayr zamanda mirastan kalan ev, ellerinde olup onlarla birlikte hazr olmayan baka bir vris bulunursa, hazr
bulunanlarn talebi zerine Hkim, mal taksim eder. Ve hazr bulunmayann yerine paym almak zere bir vekil
seer. ayet hazr bulunmayann yerine bir ocuk ortak ise, Hkim, ocuun payn almak zere bir vasi seer, ve
aralarnda taksim eder.
Vasi ve vekilin seilmesindeki gaye, ocuk ve hazr bulunmayann faydalan mlhazasdr. Yalnz mam Eb
Hanife'ye gre, bu durumda ahit ikmesi gerekli grlrken, iki mama gre, daha nce de belirtildii gibi ahit
gerekmez. Iyet ortaklar, mal satm almlarsa hepsi hazr bulunmadka, mal taksim edilemez. Mirastan kalan
mal ile satn alnan mal hakkndaki fark udur: Vris olanlar, miras brakann yerine gemekle mal alr. O
derecede ki, malda bir kusur bulunduunda, miras brakann satn ald satcya mal reddedebilir. Ve bunun
gibi satlp kusurlu ktnda, mal, miras brakann yerine vrislere reddedilir. Dolaysyla vris, miras brakann
tasarrufu ile zarar grm olabilmektedir. Bu itibarla varislerden biri l yerine, dieri de kendi nefsinin
mdafaasn yaparak, davay sonulandrabilirler. Ve bylece iki ahidin hazr bulunduu srada taksim yaplrsa,
sanki dava taraflarnn huzurunda hkm verilmi gibi olur. Ama satn alman mlk ise, yeniden edinilen bir
mlk olduundan grlen kusurla satcsnn satcsna geri iade edilemez. Ve hazr olan hazr olmayann mdafii
olamaz. Bylece aralarndaki fark belirlenmi oldu.
Tanmaz maln tamam veya bir ksm, hazr olmayan ortan elinde ise, hazr oluncaya kadar mal taksim
edilmez. Bunun gibi mal. hazr olmayan ortan emnetle teslim ettii kiide veya ocuun elinde ise, yine
taksim edilmez.
nk hazr olmayan ortakla ocuk yerine davay yrtecek kimse bulunmakszn taksimin yaplmas, istihkak
bakmndan onlarn aleyhinde bir hkm saylr. Dava tarafnn emin setii kii, tarafn aleyhine ilenecek
davay yklenemezken davann kar taraflar mevcut olmadan hkm vermek caiz olmaz. Bu konuda ahit
gsterilse gsterilmese fark etmez. Sahih olan da budur. Ve metindeki ifde de bunu gsterir.
ayet ortak vrislerden yalnz biri. Hkim huzurunda bulunursa, her ne kadar ahit gsterse bile, yine de mal
taksim edilmez. nk davann iki tarafnn hazr bulunmas lzmdr. Bir ahs, ayr zamanda hem davac hem
dvl olamaz, keza ayr ahs, taksim eden ve taksime zorlanan da olamaz. Ama hazr bulunan iki kii ise,
akladmz zere taksim yaplabilir.
ayet hazr bulunanlardan biri byk dieri ocuk olursa. Hkim, ocuk olana bir vsi tyin eder. Ve ahit
bulundurulduunda mal taksim eder. Keza byk yataki vris ile maln te biriyle vasiyet alan kii hazr
bulunup ahit gstererek taksimi talep ettiklerinde Hkim mal taksim eder. Zira dava taraflar toplanm
durumundadrlar : Byk yataki vris, l yerine, vasiyete sahip olan da kendi adna hak isterler. Keza ocuun
vsisi de, ocuun rtnden sonraki durumu gibi deerlendirilir. nk vsi, ocuun yerinde kimdir. 1362
Taksim Edilebilen Ve Edilemeyen eyler Hakknda Bir Fasl
Ortaklarn her biri kendi hissesinden yararlanabiliyorsa, birisinin taksim talebi zerine mal taksimedilir. Daha
nce akland zere blnebilen eyada taksim talebi, gerek bir haktr. Birinin talebi vki olursa mal taksim
edilir.
Eer ortaklardan biri, taksimden yararlanyorsa, dieri de hissesinin azlndan dolay zarar gryorsa, taksim
talebi, hissesi ok olandan ise, mal taksim edilir. Hissesi az olandan ise, ortak mal taksim edilmez. nk hissesi
ok olan taksimden yararlanr. Dolaysyla talebi muteberdir. Hissesi az olan ise, talebi muteber saylmaz nk
taksim talebinde inat etmi olur. Cessas tam tersine syler. yle ki: Hissesi ok olan, taksim talebiyle ortana
zarar verdirmek ister. Hissesi az olandan talep vki olursa, o zaman kendi zararna rz gstermi olduundan
mal taksimat yaplr. Hkim-i ahit, kendi muhtasarnda taksim talebi hangi ortaklardan vki olursa olsun
Hkim, mal taksim edebilir demitir. Bu szn gerekesi, yukardaki aklamadan anlalmaktadr. Ancak sahih
olan gr, metinde geen birinci grtr.
ayet ortaklarn her biri, maln yetersiz olmasndan dolay taksimden zarar grrse. Hkim, ancak her ikisinin
rzs hlinde mal taksim eder. nk taksim iin zorlama, menfaatin tekmili iin yaplr. Oysa burada
menfaatin hederi sz konusudur. Ama ortaklarn rz gstermeleri hlinde, kendi durumlarn daha iyi bildikleri
ve hak da onlarn olduu iin, taksim caiz olur. Ve hkim de zahire gre hkm verir.
Ticret eyas ayr cinsten olursa. Hkim, cebren taksim.yapabilir. nk cins birlii yannda ama da birleir.
Bylece taksimde birlik, menfaatta tekmil salanr.
Hkim, kartrlm iki cinsi zorla taksim edemez. nk iki cins birbirine tam kantnlamaz. Dolaysyla bu
hususta taksim, tam mnda bir ayrma olmadndan, karlkl kbdeleden addedilir. Ve hl resi, ortaklarn
rz gstermeleridir, Hkimin cebri deildir.
llen ve tartlan cins, az olsun - ok olsun taksim edilir. Birbirine benzer saylr cins ile, kle altn, Gm,
Demir, Bakr ve mnferiden deve, sr ve koyun da cebren taksim edilir. Ama koyunla deve. Kadana ve
merkep, cebren taksim edilmez, kaplar da taksim edilmez. Yni: Kaplardaki sanat deiiklii, deiik cinsten
olan mal gibi, deerlendirilir.
Hkim, bir elbiseyi cebren taksim edemez. nk bir elbisenin taksimi, ancak paralamakla mmkn olur. Bu da
zarar getirir. Ve bunun gibi. Deerleri deiik iki elbiseyi de taksim edemez. Ama elbiseden biri, ikiye kar,
veya birle birin drtte birini, iki veya birle birin drtte ne kar taksimi caizdir. nk bu mislde her ne
kadar tamamen taksim edilemezse de bir ksmn taksimi yaplabilir. Ve bu da caizdir.
mam Eb Hanife, kle ve mcevheratta fazla tefavut bulunduundan Hkim, cebren taksim edemez derken, iki
mam, klede taksim yapabilir demiler. nk Deve, Koyun ve ganimet klelerinde olduu gibi ortaklkl
klelerde de cins birlii vardr.
mam Eb Hanife diyor ki: nsanlar arasndaki fark byktr. Fiziki farklardan ziyde pisiik farklar vardr.
Bylece deiik cinsten mal gibi deerlendirilmelidir. Ama hayvanlarda cins birlii hlinde fark azdr. Nitekim
insanlardan kadn ile erkek, iki cins olarak deerlendirilirken, hayvanlarda tek cins olarak deerlendirilir.
Ganimetlerde ise, gazilerin hakk, ganimetin maliyetinde sz konusu olur. Hatt mam, ganimeti satp bedelini
gazilere verebilir. Fakat konumuzda ortaklarn hakk, hem maln kendisinde hem de maliyetinde sz konusu olur.
Demek ki ganimet kleleriyle, mlk kleleri birbirinden ayr deer tarlar.
Mcevherattaki durum ise, kimisi, Yakut ve inci gibi cinsi deiik olanlar cebren taksim edilmez, kimisi, bykleri, fazla farktan dolay taksim edilmez. Kkleri ise farkn azlndan tr taksim ediiir kimisi de,
mcevherat byk olsun, kk olsun mutlaka cebren taksim edilemez demitir. Zira kleler arasndaki deer
fark, nasl bilinmiyorsa, mcevherat arasndaki deer fark daha fazla bilinmiyor. Nitekim biri, bir inci veya
yakut mukabilinde evlenirse ya da hul'u yaparsa, tesmiye sahih olmaz. Ama kle msemma olursa sahih olur. O
hlde mcevheratn cebren taksim edilememesi, kleden evl olsa gerek.
Hamam, Kuyu ve Deirmen, ancak ortaklarn rzs hlinde taksim edilebilir. ki evin arasndaki duvar da ancak
rz ile taksim edilir. nk her birinin hissesi, faydal olmaktan uzaklanca, zarar her iki taraf kapsar. Onun
iin Hkim, akladmz zere ancak taraflarn nzasiyle taksim eder.
mam Eb Hanife'ye gre: Ayn ehirde bir ka mterek bina olursa, her bina kendi bnyesinde taksim
edilecektir. ki mam, ortaklar iin maslahat binalarn i ie taksiminde ise. Hkim, binalar i ie taksim eder
demiler. Bu ihtilf, ayr ayr olan mterek meskenlerde de cridir. ki mama gre: Bu meskenler, isim, suret
ve mesken olma bakmndan bir cins saylrlar. Ama ayrcalkl zellik bakmndan manen ayr ayr cinsler
addedilmektedirler. Bu nedenle i. Hkime kalr. sterse cebren taksim eder. sterse rzdan sonra taksim eder.
mam Eb Hanife diyor ki: Asl istenen mndr. Dolaysiyla mnya itibr edilir. Bu mn da ehir, mahalle,
komu, Cami ve Suya yaknlk durumu bakmndan geni apta zellik fark arz eder. Bu itibrla yaplacak
taksimde eitlik salanamaz. Ve bunun iin, bir binay satn almada vekil tutmak caiz olmaz. ayet bir bina
mukabilinde evlenirse, mehri msemm sahih olmaz. Tpk bunlarn elbise hususundaki durumlar gibi. Ama tek
1362
binann deiik evlerinde durum deiir. nk evlerin ayr ayr taksimi zarar verir. Onun iin tek bir defa i ie
taksim edilir.
Ben diyorum ki: Metinde geen Ayn ehirde- ifdesi, binlarn iki ayr ehirde olduklanna iarettir. Bu
durumda iki mama gre: sz konusu binalar, birlikte taksime giremezler. Bunu iki mamdan hill rivayet
etmektedir. mam Muhammed'e gre: Binalar iice taksim edilebilir. Ve bur mahal veya bir ka mahalledeki
evler tek taksim ile taksim edilir. nk evler arasndaki farklar azdr. Bitiik meskenler, evler gibi iken, ayr
ayr evler de binalar gibidir. nk mesken daha nce getii zere bina ile ev arasnda bir mny tekil eder.
Demek ki mesken her bir yn ile birine benzetilmitir.
ayet ortak mal, bina ve gelirli araz veya bina ve dkkn ise, her biri ayr ayr taksim edilir. nk cins
deiiktir.
Ben diyorum ki: Metinde bina ile dkkn ayr ayr cins saylmtr. Hassaf'da bu ekilde zikretmitir. Ve yine
asim icresi konusunda dkkn karlnda bina menfaatinin icn caiz deildir demitir. Bu ifde, bina ile
dkknn ayr cins olduuna dellet eder. O halde mislde ya iki ekilde rivayet vardr, veya asln menfaatlanmn icn konusundaki ifde, bina ile dkkn ayr cins olduklan phesine atfen rib girecei ihtimline yer
verilmi olacaktr. 1363
Taksim Keyfiyeti Hakknda Bir Fasl
Ortak mal taksim eden, taksim ettiini yazmaldr ki, hfza mmkn olabilsin. Ve hisseleri eit klmaldr. Yni
paylan hisse nisbetine gre eitleyecektir. Kimi rivayetlerde taksim eden, hisseleri birbirinden ayracaktr
denilmitir. Ve lecektir ki, miktan bilinebilsin. Bina iin deer biilecektir ki buna ihtiya vardr.
Hisseler, aralarnda hi bir alka kalmayacak ekilde yoluyla ve ime suyu ile birbirinden ayrlacak, ki,
mnazaann ard kesilsin ve taksimatn gerek mns tahakkuk etsin. Sonra hisseler, bata gelen birinci, tlisi
ikinci, ondan sonraki de nc diye mteselsilen isimlendirilecek, birinci srada ismi kan birinci hisseyi,
ikincide ismi kan ikinci hisseyi, ncs de buna gre hisse alacaktr. Hisseler, en kk hisseye gre
ayarlanacaktr. ayet kk hisse te bir ise. ortak mal blme ayrlacak, altda bir ise alt blme
ayrlacaktr. nk tam taksim ancak byle olabilir. Bunu kifyet-l-mntehi adl kitapta etraflca aklamz.
Metindeki hisseler, yoluyla ve ime suyu ile birbirinden ayrlacak- sz, efdal olan ifde eder. ayet taksim bu
ekilde yaplmazsa, veya yaplmas mmkn olmazsa, -tafsilt ile inallah aklayacamz zere- yine caizdir.
Kur'a ile hisseleri paylamak gnlleri sevindirmek ve taraf tutma ittihamn gidermek iindir. ayet kur'a
yaplmadan hisseler ortaklara dathrsa caizdir. nk ta ksim bir hkm mnsna gelir. Dolaysyla kesin ve
susturucudur.
Altn ve gm, ancak ortaklarn rzs ile taksime girer. nk dirhemlerde irket yoktur. Oysa taksim, irket
hukukundandr. Ayrca altm ve gm taksime girerse, paylardaki eitlik bozulur. Zira ortaklardan biri, tanmaz
maln kendisini alrken, dieri zimmette kalan paraya sahip olur ve alabilmesi de pheli kalr.
Ortak mal, arsa ve binadan ibaret ise, mam Eb Ysuf'a gre: Her biri biilecek deerine gre taksim
edilecektir. nk bunlarda, paylarn eitlii ancak deerlendirme ile mmkn olur.
mam Eb Hanife'ye gre: Geometrik lekli eylerde, l, asl olduundan arsa metrekare ile taksim
edilecektir. Sonra payna bina den veya pay, daha deerli olan kii, dier ortana paylar denkleinceye kadar
fazlalk karl olarak para iade edecektir. Bylece para zorunlu olarak taksime girmi olur. mam
Muhammed'e gre: Payna bina den kii, ortana bina karlnda denk gelecek ekilde arsadan verir. ayet
arsa, bina deerinden geride kalrsa, ve denkleme mmkn olmazsa yni: Arsa deer bakmndan binadan eksik
ise, o zaman payna bina den kii fazla nisbet karlnda ortana para iade edecek. te zaruret bu kadarda
olur. Ve asl, ancak zaruret iin terk edilir. Bu gr, asln rivayetine uygun dmektedir.
Eer ortak mal, ortaklar arasnda taksim edilirse, ve taksim srasnda art koulmam bir ortan su kanal veya
yolu, baka ortan hissesinde gemekte ise, ayet yol veya su kanalnn baka tarafa evirilmesi mmkn ise,
ortann paynda yol veya kanal edinmeye hakk yoktur. nk zarar vermeksizin taksim mnsnn
gerekletirilmesi mmkndr.
ayet yol veya su kanaln baka tarafa ynlendirmezse taksim fesh olur. Yni: Daha karklk devam etmi
olduundan taksim halel grr, dolaysiya yeniden taksim edilir. Ama sat akdinde durum bakadr. Ve bu
durumda sat akdi fasit olmaz. nk sattan gaye maln mlk edinilmesidir. Ve ayr anda faydalanmas
mmkn olmazsa bile zarar da grmez.
Taksim ise, faydalanmann tamamlanmas iindir. Halbuki sz konusu faydalanma da, ancak yolun
gereklemesiyle tamamlanr. Eer yol ve su kanal gibi faydalanma hukuku, taksim srasnda zikredilmise ve
baka tarafa evirme imkn varsa, ortann mlknden evirmelidir. nk taksimden gaye, alkay kesmek ve
mlk ayrmaktr. Bunun tam mnsiyle gerekletirilmesi iin, alkann tamamen kesilmesi gerekir. Ve bu da yol ile kanaln baka taraftan zarar hissetmeden gerekletirilmesiyle- mmkn grlrken, bu cihete
gidilmelidir. Ama sat akdi srasnda faydalanma hukukundan bahsedildii takdirde, her ne kadar bakasnn
mlk ile alkal olsa bile, yine sat mns olan temlik gerekleebilir. nk yol ve kanal hakkndan
1363
faydalanma konusunda bir halel grlmez.

Eer yol ve kanaln baka tarafa evirilmesi mmkn deilse ve faydalanma hukuku taksim srasnda
zikredilmise onlardan yararlanabilir. nk taksim menfatm tamamlanmas iindir. Bu tamam-lnma da yol ve
su kanal ile gerekleirken, o zaman bunlar da taksime girmi olur. Ve ifraz mns da yok deildir.
Akladmz zere ifraz alkalarn birbirinden kesilmesidir. te bu ifraz mns itibariyle, yol ve kanal gibi
faydalanma hukuku, taksim srasnda zikredilmelidir denilmektedir. Ama icrede faydalanma hakk zikredilmese
dahi, yine girer. nk icreden gaye, fiattr. Bu menfaat da ancak yol ve ime suyundan yararlanmakla
gerekleir. O hlde bunlar icar srasnda zikredilmezse dahi, yine faydalanma kapsamna girerler.
ayet ortaklar, taksim srasnda kendi aralarnda umm bir yolun braklmasnda uyuamasalar, eer her biri iin
kendisine mahsus bir yol aabilme imkn bulunursa. Hkim, ummi yolu braktrmadan aralarnda akan taksim
edecektir. Ki, ortak yol braklmadan yaplacak taksimde ifraz mans tamamen gerekleir.
Eer her biri iin kendisine mahsus yol ama imkn bulunmazsa, o zaman Hkim aralarnda ortak bir yol
brakacaktr) ki, braklan yoldan yararlanma ile, her ortak iin menfaat gereklemi olsun. Eer ortaklar,
braklan yolun genilik ve uzunluk miktarnda ihtilf ederlerse, sz konusu yol, cmle kapsnn genilii ve
uzunluu miktarnda braklacaktr. Zira ancak, bu miktarla ihtiya giderilebilir. ve yol, taksimden nce olduu
gibi, hisselere gre ortak kalacaktr. nk taksim yolda deil, baka eyada gereklemitir. ayet yolun
hisse olarak aralarnda ibka edilmesi art koulursa, temelde, bina, her ne kadar iki hisseli ise de yine caizdir.
Zira rznn gsterilmesi hlinde, blmlerden biri fazla olursa da taksim caizdir.
Eer ortak akar, bir alt kat, bir st kat, bir de hem alt hem st katlardan ibaret ise, katlarn her biri kendi
bnyesinde deerlendirilecek ve deerleri taksim edilecektir. Bundan baka deerlendirme yaplmaz. Ben
diyorum ki, bu tmam Muhammed'in grdr, mam Eb Hanife ile tmam Eb Ysuf, ortak bina metre ile
taksim edilecektir demiler. mam Muhammed diyor ki: Alt kat, st katn veremedii bz faydalar vermektedir.
Mesel: Altta su kuyusu alabilir. Sarn ve ahr gibi eyler de yaplabilir. Ama stte bu imkn yoktur. O hlde
eitlik, ancak deerlendirme ile mmkn olabilir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki; Bu konudaki ortaklk, metre ii olan akar ortakldr, deer
ortakl deildir. Ve bu gibi eya taksiminde asl olan da metre ve benzeri llerdir. Binenaleyh mmkn
derecede taksim, metre gibi llerle olacaktr. Ve mesken edinmedeki eitlik gzetilecektir, faydalanma deil.
Sonra mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf, taksimin nasl yaplaca konusunda ihtilf etmiler.
mam Eb Hanife, alttan bir arm, stten iki arn mukabilinde saylacan demiken, mam Eb Ysuf, alttaki
bir arn karlnda stten bir arn lleceini sylemitir. Kimisi, mamlarn her biri, yaadklar asrn veya
memleketin detlerine gre alt katn, st kata veya st katn alt kata tercihi, ya da iki katn msviHi konusunda
cevap verdiklerini ileri srmken, kimisi de mamlarn ihtilf, mnya dayanmaktadr demitir.
mam Eb Hanifenin gsterdii gereke udur: Menfaat bakmndan alt kat, st kattan bir kat kadar deer tar.
nk st kat yok olsa da, alttan yararlanabilir. Ancak alt katn yok olmas hlinde, stten yararlanlamaz, te
yandan altt hem bina kurma hem de mesken edinme menfaati var iken, stte sdece mesken edinme menfaati
vardr nk st katn stne bina kurma yetkisi, ancak alt kat sahibinin rzsiyle doar. O hlde alt katn bir
arn, st katn iki arn mukabilinde deerlendirilmelidir.
mam Eb Ysuf da diyor ki: Binadan gaye mesken edinmedir. Halbuki bunda alt ile st ayrdr. O zaman ikisi
de bir olmaldr. Zira her katn sahibi iin, dierine zarar vermeyecek ekilde kendi malnda tasarruf yetkisi
vardr.
mam Muhammed de yle diyor: Katlar arasndaki faydallk fark, scaklk ve soukluk nisbetlerine gre
deiir. Bu itibrla eitlik, ancak deerlendirme ile mmkn olabilir. Gnmzn fetvalar, mam Muhammed'in
grne gre verilmekte ve gr yeterince aktr, tefsire lzum yoktur.
mam Eb Hanife'nin metinde geen grnn aklamas u ekilde olur. Ortak st katn yz arnna kar altl
ve stl ortak binadan otuz arm ve bir arnn te biri, tekabl eder. nk st, altn yars kadar
deerlendirilir. O hlde alt kattan otuz arn ve bir arnn te biri, st kattan altm alt arm ve bir arnn
te iki arnna karlk olur. Bunun yannda ortak iki katl binann otuz arm ve bir arnn te biri, ortak
st katn otuz arn ve bir arnn te birine tekabl ederken, arnlar yze km olur ki, yalnz ortak st
katn yz arnna karlk olur. Keza ortak alt katn yz arnna kar, iki katl binadan altm alt arm ve bir
arnn te ikisi tekabl eder. nk iki katl binann st kat, tek alt katn yars kadar deer kazanrken, yine
arnlar yze km olur ki, yalnz tek alt kat, altm alt arn ve bir arnn te ikisi kadar olur. nk st, altn
yans kadardr. Demek ki bu say, kendi denginin mukabilinde olur.
mam Eb Ysufun kavlinin tefsiri ise, iki katl binann elli arnna kar, sdece alt ve sdece st katlardan yzer arn llecektir. nk tmam Eb Ysuf'a gre: Alt ve st katlar ayrdr. Demek ki iki katl binann elli
arn, yz arna mukabil olur. nk alttan elli, stten elli yz etmi olur.
Hisselerini paylaan ortaklar, ihtilfa dtklerinde iki taksimat, ahitlik verirlerse ahitlikleri kabul edilecektir.
Ben diyorum ki: Bu, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un grdr. mam Muhammed, ahitlikleri kabul
edilmez demitir. Ayn zamanda bu gr, mam Eb Ysuf'un daha nceki grdr, mam- afii de ayr
grtedir. Hassaf, mam Muhammedin grn, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un gr gibi
zikretmitir. ahitlik veren her iki taksimati, Hkim tarafndan seilmi olsun veya olmasn fark etmez.
mam Muhammed diyor ki: Taksimi yapan her iki Shit, kendi yaptklarna dir ahitlik vermi olurlar. Ki, bu da
kabul edilmez. Tpk bir klenin azat edilmesi, baka ahsn fiiline balanlmas ve o ahsn da kendi fiiline dir
ahitlik vermesi gibi...
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da diyorlar ki: Taksimi yapan her iki ahit, bakasnn fiili olan, ii yerine
getirme ve kabz etme iine dir ahitlik vermi olurlar, kendi taksim fiillerine dir ahitlik vermi olmazlar.
nk onlarn yaptklar sdece blme ve ayrma iidir. Ve buna dir ahide gerek duyulmaz. Baka bir ifde ile,
hakkmda ahitlik verilecek cinsten deildir. Zira lzumlu deildir. Ancak yerine getirme ye kabz etmekle
lzumlu hle gelir. O da bakasnn fiilidir. Ve hakkmda ahitlik geerlidir.
Tahvi, her iki taksimat cretle taksim ettikleri takdirde, icman ahitlikleri kabul edilmez demitir. Ve buna
bz ulemmz da meyletmitir. nk bu durumda onlar, karlnda cret aldklar iin gerekletirildiini
iddia etmi olurlar. Yni: sreten ahit, m'nen davac olurlar. Ve bu durumda ahitlikleri kabul edilmez. Ancak
biz diyoruz ki, sz konusu ahitler, verecekleri ahitlikle herhangi bir menfaat celbi yapm olmazlar. nk
ortaklar, ahitlerin, karlnda cret aldklar ayrma iinin if edilmi olduunda mttefiktirler. Ancak ihtilf,
herkesin kendi hakkna kavutuu veya kavumad konusunda vardr. Bylece bununla thmet giderilir. ayet
taksimatlardan sdece biri ahitlik verirse kabul edilmez. nk bir ahsn ahitlii bakasnn aleyhinde
makbul saylmaz. Eer Hkim, bakasna vermek z.ere gvendii kiiye mal verirse, gvenilen kiinin, kendi
ahsndan mal ykmlln defetmek hususundaki sz, geerli saylr. Ama bakasnn -inkriy-le birlikteilzam iin geerli saylmaz. 1364
Taksimde Hat Ve stihkak Davas Bahs
Ortaklardan biri, taksimde hat yapldn iddia edip payna den hissenin bir ksmnn arkadann elinde
olduunu sylerse, ve ayr zamanda alacan tam aldn ikrar etmise, iddias ancak ahitlerle tasdik edilir.
nk taksim gerekletikten sonra feshini iddia eder ki, bunda ancak ahitlerle hakl grlebilir. ayet ahidi
yoksa, ortaklara yemin ettirilecek. Onlardan yeminden ekinen olursa, iddia sahibi ile yeminden ekinenlerin
hisseleri birletirilecek. Ve hisselere gre yeniden taksim yaplacaktr. Zira yeminden ekinme, sdece kendisini
ilgilendirir, Bu itibrla her ikisine, hllerine gre muamele uygulanr.
Ben diyorum ki; Bu ekilde iddia edenin istei ve ifdesi asla kabul edilmemelidir. nk eliki iindedir, ite
buna iaretten Kudri yle der:
ayet biri, hakkma kavutum ancak bir ksmm aldm dese, yeminiyle beraber sz hakk kar tarafndr. nk
iddia sahibi, kendi hakknn gasbedildiini iddia eder. Kar taraf da inkr eder.
Eer hisse sahibi, uraya kadar payma dt hlde,, ortam bana vermemitir deyip alacan tam aldna
ikrar etmemise ve ayr zamanda orta da onu yalanlarsa, her ikisi de yemin eder. Sonra taksim feshedilir.
nk bundaki uyumazlk, taksimden sonra paylardaki miktarda sz konusu olmaktadr. Dolaysiyla satlan
maln miktarnda alc ve satc arasndaki uyumazla benzemi olur ki, yeminleme hkmlerini daha nce
aklamz. ayet ortaklar arasndaki uyumazlk deerlendirmeden kayraklanyorsa, ona iltifat edilmeyecektir.
nk bu bir zarar davasdr. Al-verilerde itibr edilmezken, taksimde de -karlkl rz bulunduundanitibr edilmez. Ancak taksim, Hkimin hkm ile gereklemi olup zarar da fahi ise, taksim fesh olunur.
nk Hkimin tasarrufunda adaletin bulunmas gerekir.
Eer iki ortak, bir binay taksim edip her birine br ka dire derse, onlardan biri, arkadann elindeki bir
direnin kendisine dtn iddia ederse, iddia sahibi ahit getirmelidir. nk davac, davasn ancak ahitle
isbt eder.
ayet hem davac hem dvlnn ikisi de ahit getirirse, davacnn ahitleri kabul edilecektir. Zira zilyedlik
davalnndr, davacnn ahitleri, zilyedlii olan dvlnn ahidine tercih edilir.
Eer uyumazlk kabzdan nce olursa, ikisi de yemin eder ve ellerindekini reddederler. Ve bunun gibi eer
hudutta uyumazlk sz konusu olursa, ve her ikisi de ahit getirirse, her biri iin arkadann elindeki para ile
bkm verilecektir. nk zilyetlii olmayann hitleri dinlenirken, her biri kendi arkadann elindeki paray
alm olur.
Eer sdece biri iin ahit varsa hkm, lehinde verilecek. ayet hi birisi iin ahit olmazsa ikisi de yemin
edecektir. Tpk alverilerde olduu gibi.1365
Bir Fasl
Ortaklardan birisinin payndan muayyen bir ksm mstahak 1366 karsa, mam Eb Hanife'ye gre: Taksim fesh
edilmez. Dier ortan payndan eksii tamamlanacaktr. mam Eb Ysuf'a gre: Taksim fesh edilir.
Ben diyorum, ki: Metindeki aklama, ihtilfn, taksim edilmi bir payn muayyen bir ksm mstahak kt
1364
1366
Mstahak kelimesi bakasnn hakk mnsnda kullanlan bir terimdir. O halde Mstahak karsa deyimi Bakasnn hakk
olduu ortaya karsa demektir
1365
durumda sz konusu olduunu ifde etmektedir. Halbuki dorusu yledir. Birinin payndan belirsiz bir ksm
mstahak ktnda, mamlar ihtilf etmilerdir. Muayyen bir ksm mstahak ktnda ise, mamlar ihtilf
deil, taksimin fesh edilmeyeceinde ittifak etmilerdir. ayet ortak akarn tmnde belirsiz bir ksm mstahak
karsa mamlarn ittifakiyle taksim fesh edilir. Demek ki bu hususta ekil vardr. Yalnz burada mam
Muhammed'in gr zikredilmedi. Ancak Eb Sleyman, onun mam Eb Ysuf'un grnde olduunu
zikrederken, Eb Hafs da onun mam Eb Hanife' nin grnde olduunu zikretmitir.
mam Eb Ysuf diyor ki s Taksim edilen malda belirsiz b;r ksmn mstahak kyla, nc bir ortak
meydana km olur. Ki, rzs da alnmadan taksim btl olur. Tpk her iki payda belirsiz bir parann
mstahak k gibi. Yni: Malda belirsiz bir ksmn mstahak k ile, taksimden gaye olan ifraz mns yok
olur. nk mstahak ksm, bir ortan payndan karlrsa, sz konusu ortak, belirsiz eksilen nisbeti dier
ortandan yeniden tahsil etmeye alacaktr. Ancak mstahak ksm muayyen ise, durum deiir.
man Eb Hanife ile mam Muhammed diyorlar ki: Ortaklardan birisinin paynda belirsiz bir ksmn mstahak
kmas ile ifraz mns yok olmaz. Bunun taksimi ilk frsatta caiz olur. Mesel: Bir binann n cephesi, her iki
ortakla nc bir ahs arasnda ise ve binann arka cephesi de sdece her iki ortak arasnda ise, her iki ortan
hissesi olan n cephe ile arka cephenin drtte biri, birisine olmak zere paylarlarsa taksim caiz olur. te bu
mislde ilk taksim nasl caiz oluyorsa, ikinci derecedeki taksim de ayr ekilde caiz olur. nk mstahak ksm,
sanki muayyenmi gibi deerlendirilir. Ama bakasnn hakk, taksim edilen her iki ortan paynda aa ksa,
o zaman durum deiir. nk paylama fesh edilmezse, ortaya kan nc ortak, hissesinin iki paraya
ayrlmasyla mtezarrir olur. Fakat bir payda ise, nc ortak mtezarrir olmaz. Bu itibrla birbirinden
ayrlrlar. Meselenin ekli udur: Diyelim ki: Her iki ortaktan biri, binann te biri olan n cepheyi ald. Dieri
de binann te ikisi olan arka cepheyi ald. Ve her iki cephenin deeri de ayr ise, sonra binann te biri olan
n cephenin yars bakasnn hakk kt.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre: n cephe paynn, sahibi, paralamay nlemek iin, dilerse taksimi bozar. Dilerse arka cephenin sahibinden paynn drtte birini alr. nk n cephe tamamen mstahak
karsa, arka cephenin yansn alr. Burda yars mstahak ktna gre, arka cephenin yarsnn yansn ki,
drtte birini almaya hak kazanr. ayet n cephenin sahibi, kendi paynn yansn sattktan sonra elinde kalan
yar, gayri muayyen olarak mstahak ksa, belirttiimiz zere: mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre:
Dier ortan elindeki hissenin drte birini alabilir. Ancak kendi paynn bir ksmnn sat ile, taksimi
bozabilme hakkn kaybeder.
mam Eb Ysuf'a gre: Ortann elindeki pay, aralarnda ikiye blnecek. Ve satt ksmn yansnn
kymetiyle ortana borlu olacaktr. nk ona gre, taksim fasit olur. Ve fasit akitle teslim alnan ey, mlk
addedilirken, sat geerli saylr. Ve kendisi de satt ksmn yansnn kymetiyle ortana borlu olur.
ayet taksim gerekletikten sonra, terikeyi kapsayacak kadar bir bor ortaya karsa, taksim reddedilir. nk
bor, vrisleri mlk edinmeden men'eder. ayet bor, maln tmn kapsamasa da, -alacakllarn hakk terikede
olduu iin- yine taksim reddedilir. Ancak taksim edilenin dnda borcu karlayabilecek kadar te-rikeden mal
kalmsa, o zaman taksimin bozulmasna bir neden kalmaz.
Eer taksimden sonra alacakllar, haklarndan vazgeerlerse veya borcu vrisler kendi mallarndan derlerse,
artk bor terekeyi kapsasn kapsamasn taksim caiz olur. Eer miras paylaanlardan biri, terekede bor
olduunu iddia ederse, davas sahih olur. nk bor iddias, mn ile ilgilidir. Taksim de madde ve suretle ilgili
olduu iin birbiriyle elimezler. Ama bor gibi mn ile ilgili deil de maddi bir eyi -hangi sebeple olursa
olsun- iddia ederse, eliki nedeniyle szne kulak verilmez. nk paylama fiili, maln, aralarnda mterek
olduuna bir itiraftr. 1367
Mhayee (Menfaat Taksimi) Hakknda Bir Fasl
Mhayee, ihtiyatan dolay istihsnen caizdir. Bazen ortaklar, ayr zamanda faydalanamazlar, dolaysyla kendi
aralarnda menfaat taksimi yaparlar. Bunun iin, taksimde olduu gibi, mhayeede de Hkimin cebri cri olur.
Ancak menfaat tekml bakmndan taksim muhayeeden daha nemlidir. nk taksimde ortaklar ayr
zamanda faydalanabilirlerken, mhayeede ancak nbetle faydalanabilirler, te ortaklardan biri, taksimi talep
ederse dieri de mhayeeyi talep ederse, taksimin daha yararl olmas hasebiyle Hkim, taksimi tercih eder ve
mal taksim eder. ayet mhayee, taksim ihtimlinin bulunduu eyde gerekleirse, sonra ortaklardan biri
taksimi talep ederse, taksim daha yararl olduu iin, mhayee iptal edilecek ve taksim gerekleecektir.
Ortaklarn biri veya her ikisinin lm hlinde, mhayee btl olmaz. nk btl olursa yeniden balatlacaktr.
Oysa bozup yeniden balatmasnda herhangi bir fayda yoktur.
Eer ortaklar, ayr zamanda bir evin ayr ayr yerlerinde veya biri alt katta, dieri st katta oturmakla ev
menfaatini paylamada anlarlarsa, caiz olur. nk bu ekildeki taksim caizdir. Onun gibi mhayee de caiz
olur. Ve ayr zamanda bu tip mhayee, paylar ifraz mnsnda ayrr, mbadele cinsinden saylmaz. Dolaysiyla
aralkl faydalanma art deildir.
Ortaklarn her biri mhayee ile kendisine isabet eden hisseden kazan salayabilir. Akit srasnda art koulmu
1367
olsun-olmasn fark etmez. nk menfaatlar, mlknde domu olur.

ayet ortaklar, aralkl gnlerle ortak kleyi altrmaya anlarlarsa, caizdir. Bu durum, kk ev iin de
ayrdr. nk mhayee, bazen zaman bazen de mekn itibariyle sz konusu olur. Mesel ortaklar, tek kleden
ancak aralklarla faydalanabilirler.
Eer ortaklar, zaman ve mekn itibariyle menfaat taksiminde her iki tarafn iddiasna muhtemel bir yer hakknda
ihtilfa derlerse Hkim, ittifak etmelerini emreder. Yni tercih etmeksizin ittifak salanacaktr. nk mekn
itibariyle paylama, daha dil, zaman itibariyle de daha mkemmel olduu iin, ynleri deiir. Bylece ittifak
gerekli grlmektedir.
Ortaklar, mhayeeyi zaman itibariyle seerlerse, balangta kur'a ekilecektir. Ki thmet giderilmi olsun.
Eer ortaklar, kendilerine ait olan iki evi -her birisinde biri oturmak zere- paylarlarsa caiz olur. Ve bu hususta
Hkim cebredebilir. ki mama gre, evler, bir ev gibi muamele greceinden keyfiyet bellidir. Kimisi mam
Eb Hanife'ye gre: Taksimde olmad gibi bu tip mhayeede Hkimin cebri cri olmaz. demitir, mamdan
bir rivayete gre: Belirttiimiz zere her iki evde Hkimin cebri ile mhayee asla cri olmaz. Rz ile de,
karlkl ev sat mesabesinde olduu iin, yine caiz olmaz. Ama klelerdeki klelik hakknn taksimi deiir.
nk birisinin bir ksm, dierinin bir ksmna karlk satlmas caizdir. Zahir rivyenin gerekesi udur:
Menfaatlarda tefavut az olduundan karlkl rz ile mhayee caiz olur. Ve ayr zamanda Hkimin cebri de cri
olur. Hatt ifraz mns da gerekleir. Ama eyann kendisinde tefavut oktur. Dolaysiyla mbadele itibar
edilir.
ki hayvann binme menfaatnda mhayee, mam Eb Hanife'ye gre caiz deildir. ki mam ise,) maddenin
taksimine: Caizdir demilerdir.
mam Eb Hanife diyor ki: Hayvan altrmakta biniciden biniciye fark vardr. nk kimisi mahir, kimisi de
beceriksiz ve efkatsiz olur. Bir hayvann binme menfaatudan faydalanma durumunda da -belirttiimiz sebepten
dolay- ayr ihtilf cridir. Klenin durumu hayvan durumundan ayrlr. nk kle, kendi gc nisbetinde
alr. Fazlasna dayanamyacam ifde edebilirken, hayvanda byle bir durum yoktur. Hayvan her gle son
haddine kadar katlanr. Kazanta mhayee durumu ise, zahir rivayete gre tek bir evde caizdir. Ama tek klede
ve tek hayvanda caiz deildir. Aralarndaki fark udur: Ortaklarn faydalanma hisseleri, biri dierinin ardndan
gelirken, ortak maln her iki nbet zamannda ayr elverililii ve ayr i'tidah muhafaza etmesi gerekir ki, her
ikisi ayr derecede faydalanabilsin. te bu zellik tanmaz malda var iken, hayvanlarda esbab deiikliinden
dolay hl deiiklii sz konusu olur ki, bununla eitlik elden gider. Eer maldaki menfaat art, sdece bir
ortan nbetinde sz konusu olursa, o menfaatdan dieri de yararlanacak ki, eitlik salanabilsin. Ama taksim,
menfaat zerinde gereklemise ve biri kendi nbetinde fazla menfaat kazanmsa o zaman sz konusu menfaati
ortandan men'edebilir. nk taksimin girdii ortak menfaatta zamannda eitlik salanm ve var demektir.
Dolaysiyla mhayeeden sonraki faydalanma art, dier ortaa zarar vermi olmaz. ki evin geliri zerine
mhayee caizdir. Akladmz zere zahir rivayete gre durum budur. ayet ortaklardan birisinin geliri daha
fazla olursa, dier ortak, fazla nisbetten faydalanamaz. Ama mhayee, bir evde sz konusu olursa, durum
deiir. Aralarndaki fark ise udur: ki evin mhayeesinde temyiz ve ifraz mns daha gldr. nk
ortaklarn faydalanmalar bir zamanda olur. Tek ev konusundaki menfaata kavumak ise, ard arda olduu iin
mhayee, bor gibi deerlendirilmekte ve ortaklarn her biri, nbetlerinde birbirine vekil gibi saylmaktadrlar.
Bunun iin fazla kazan elde eden ortak, fazla nisbetten ortann hissesini verecektir. Ve yine her iki mama
gre menfatlardaki mhayeeye kyaslanarak iki klede de caizdir.
mam Eb Hanife'ye gre iki kle konusunda caiz olmaz. nk iki kle arasndaki tefavut, zaman bakmndan
bir kle konusunda sz konusu olan tefavuttan daha okadr. O zaman iki klede mhayeenin caiz olmamas
evl olsa gerek. Hizmetteki mhayee, zaruret gerei olarak caiz grlmekte iken, kazanta byle herhangi bir
zaruret yoktur. Zira maddi olduu hasebiyle taksimi mmkndr, te yandan zahir olan, hizmette msamaha
gstermektir. Kazanta da sonuna kadar durumu aratrmaktr. Onun iin birbirine kys edilemez.
mam Eb Hanife'ye gre, iki hayvanda mhayee caiz deildir, iki mama gre caizdir. Gerekelerini binme
konusunda daha nce akladk.
Eer birtakm Hurma aalan veya bir sr koyun, iki kii arasra olup her biri bir ksmdan faydalanmak zere
kendi aralarnda mhayee cihetine giderlerse, sz konusu mhayee caiz olmaz. nk mhayee, baki kalmama
korkusuyla taksim glnden tr menfaatlarda cri olur. Oysa bu eyler, baki kalan maddi eylerden olup
bulunmalar srasnda taksime konu olurlar, mhayeeye deil. Ancak yle bir hileye ba vurulabilir. Mesel:
Aa veya koyundan hissesini ortana satp nbeti bittikten sonra ondan hepsini satn alrsa veya belirli bir sre
iin ortann hissesinden dn olarak stten faydalanrsa, hile ile caiz olur. nk ortak maldan bor almak
caizdir. Gerei en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)tr.1368
MZARAA BAHS
1368
mam Eb Hanife demi ki: Mahsln te biri veya drtte biriyle mzaraa btldr.
Malm olsun ki, mzaraa, mfaale vezninde, lgat bakmndan zar' kknden tretilmitir. Fkh istilhnda ise,
mahsln bir ksm mukabilinde, bakasna ekin ektirme akdidir. mam Eb Hanife'ye gre bu akit fasittir. Her
iki imam ise caiz olduunu sylemiler. Zira rivayete gre: Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem),
Hayber halk ile meyve ve ziraat mahslnn yans zerine muamele yapmtr. 1369 KaId ki bu akit de mal ile
iilik arasnda bir akit olduundan mudrebe akdi gibi olup ihtiyaca binen caiz olmas gerekir. nk mal
olan kimse bzan kendisi maln iletemez, gc olan kimse de bazen iletmek zere mal bulamaz. Bylece
aralarnda bu akdin kurulmas, ihtiyalarnn bir gerei saylmaktadr. Ama artn yars mukabilinde koyun,
tavuk ve koza bceini verip muamele yapmak ayn bir eydir. nk bunlarn netice vermeleri, alann el
emei saylmaz. Dolaysyla i ve mal ortakl gereklemez.
mam Eb Hanife'nin delili, rivayet olunan: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) mudrabeden
nehyetmitir. 1370 hadisidir. Hadiste geen Muharebe deyimi mzaraa demektir. Ayrca mzaraa, i sahibinin
almasndan doan gelirin bir ksm mukabilinde bir car durumudur. Bu ise Deirmencinin lei mnsnda
bir i ve cret sz konusu olur Ve cret, ya hi yoktur veya bilinmemektedir. Bunlarn tm, akdi bozucu
eylerdir. Peygamber efendimizin (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Hayber halk ile muamelesi, sulh ve minnet
yoluyla bir hara paylamasndan ibarettir. Bu ise caizdir. Ekilen ekin iinin elinde bozulduunda, ayet araziyi
sulayp gerekeni yapt hlde, yine arazide tohum bitmezse, alan iin creti misil vardr. nk, fasit icre
mnsmdadr. Bu, tohum arazi sahibinden olduu takdirde byledir. Eer tohum, alandan ise, bu durumda
arazinin cret-i misli lzm gelir. Ve her iki durumda gelir, tohum sahibine mal olur. nk gelir, kendi malnn
artdr. Dierine de akladmz gibi cret verilir. Ancak insanlarn ihtiyac ve muzaraann toplum
ierisindeki yaygnl iin fetva, iki Imamm grne gre verilmektedir. Zira kysa uymayan halkn teaml
karsnda kys terkedilir.
Sonra mzaraa caizdir diyenlerin gr zerine, sahih olabilmesi iin bir takm artlar ileri srlmtr.
Birincisi: Tarla, ziraat iin elverili olmal.
kincisi: Tarla sahibi ile ziraat, akit ehliyetine sahip kiilerden olmal. nk akitler, ehliyetli kiiler tarafndan
balanmadka sahih olmaz.
ncs: Mddetin belirtilmesi. nk mzaraa, tarlann veya abann menfaatlan zerine balanan bir
akittir. Mddet de, bir ldr, onunla durum renilir.
Drdncs: Tohumun kimden olacann belirlenmesi. Ki, mnazaa nlenmi olsun. Ve akdin zerinde
baland ey, belirlenmi olsun. O ey de tarla veya alann menfaatlandr.
Beincisi: Tohumu vermeyenin belirtilmesi. nk sz konusu kii, art bedeliyle hakka mstahak olur.
Dolaysiyla belirtilmesi gerekir. Aksi hlde mstahak olmaz.
Altncs: Tarla sahibi, tarlas ile alann arasndan ekilecek. Hatt tarla sahibinin almas art koulursa akit
fasit olur. nk o zaman tarla tamamen iiye teslim edilmi olmaz.
Yedincisi: Mahsl meydana geldikten sonra ortak olmak. nk ortaklk sonuta gerekleir. Ve sonu
gelmeden ortaklk miktarnn t'yin edilmesi, akdi fesada gtrr.
Sekizincisi: Tohum cinsinin belirtilmesi. ki, bununla sonu deerlendirilir.
ki mama gre. mzaraa drt ekilde olur. Eer tarla ile tohum birisinden, i leti ile alma dierinden olursa,
mzaraa caiz olur. nk bu, tpk kendi diki inesiyle elbiseyi dikmek zere, terziyi cret karlnda
altrmak gibidir. Eer tarla birisinden, tohumla i leti dierinden olursa, yine caizdir. nk bu, tarladan
kan mahsuln belirli bir ksm ile tarlay icar etmektir. Bu da caizdir. Tpk tarlay belirli bir miktar parayla icar
etmek gibi.
Eer tarla, tohum ve i leti birisinden, alma da dierinden olursa, yine caizdir. Zira tarla sahibi, alan
cretle altrm olur. Tpk kendi inesiyle cret karlnda terziye elbisesini diktirmek ve svacya kendi
malas ile duvarn cretle svatmak gibi...
1369
Nesai dnda dier be Snen sahibinin Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan naklen kaydettikleri bu hadsin bir rivayet ekli byledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.). Hayber'i ald zaman Yahudiler ondan, Urla ve hurmalklarn -mahsln yans karlnda- kendileri
tarafndan alt-nlmatc zere, ellerinden alnmamasn rica ettiler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Biz bunu geici olarak, yni dilediimiz zamana kadar kabul ediyoruz, diyerek onlarla bu akdi yapt. T ki Hz. mer (r.a.) halifelii
srasnda onlar Teyma ve Eriha taraflarna srgn etti.
Buhri, careler c. 1 s. 305; Mzaraa c. 1 s. 313, 314, 315; irket c. 1 s. 340; rut c. 1 s. 376; Cihad c. 1 s. 144 ve Maazi, c. 2 s. 609 ve
Mslim, Muzaraa c. 2 s. 14 Buhar,, Eb Hreyre (r.a.)'dan da u hadisi naklen kaydetmitir: Ensar Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Y Reslllah, hurmalklar bizimle Mekke'den gS eden muhacir kardelerimiz arasnda taksim et, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hayr ben fiyle yapman. Ancak kabul ederseniz bir hizmet edelim de hizmetimiz karlnda meyvalarda sik ortak olamam, buyurdu.
Ensar da:
Bamn gzmn zerine, dediler. Buhri, rut c. 1 s. 376
1370
Bu hadis hem Cbir ve hem de Rfi b. Hadic (r.a.) tarafmdan rivayet edilmitir. Cbir (r.a.)'n rivayetini Mslim su ekilde kaydetmitir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) muharebe, mnakale ve zabeneden nehyet-mistir. Muhakale: O kiinin bo tarlasn bakasna vermesi ve o
bakas tarlay altrdktan sonra andan kan mahsuldar bir hisse almasdr. Mukale: Tarlada yeil ekinin kuru tane ile lekle satlmasdr.
Mzabene de aata ya hurmay kuru hurma ile lekle satlmasdr. Mslim (Alm-satmlar) c. 1 s. 11
Rfi b. Hadic'in rivayetini de yine Mslim :
Biz tarlalarmz bakalarna kan mahsulden belirli br hisse karlnda veriyor ve bunda bir saknca grmyorduk. T ki Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)'in bundan nehyettiini renince braktk eklinde kaydetmitir. Mslm (Alm-satimlar) c. 1 s. 12
Eer tad
rla ile i leti birisinden, tohum ve alma da dierinden olursa, mzaraa btl olur. Metindeki aklama zahir
rivyetdir. mam Eb Ysuf dan bu durumda da mzaraa caizdir diye rivayet edilmitir. nk tarla sahibi iin
tohum ve i leti, akitte art koulursa caizdir. O hlde bunun gibi, sdece i leti art koulup alan taraf gibi
deerlendirilirse, yine caiz olmas lzm gelir.
Zahir rivayetin gerekesi udur: letinin menfaati, tarla menfaatinin cinsinden deildir. nk tarla menfaati,
tarlann tabiatnda mevcut bir kuvvettir ki onunla bitim ve art meydana gelir. letinin menfaati ise, bir olgu
ve salhiyettir ki, onunla i yaplr. Bylece ikisi ayn cinsten olmayp birbirine tbi olmalar imknsz olur. Ama
i leti alandan olursa, o zaman menfaatlar mtecanis olup i leti, alann alma menfaatma tbi olur. Bu
konuda metinde Eikredilmeyen daha iki nokta varda
Birincisi: Tohum birisinden, tarla, i leti ve i dierinden olursa, bi caiz olmaz. nk bu anlama, tohum ile
i arasnda bir ortaklk olur ki, bununla seri meyyide vrid olmamtr.
kincisi: Tohum ile i leti arasnda birletirmenin yaplmasdr ki, bu da caiz deildir. nk mnferiden caiz
deilken, bir arada toplanma durumunda nasl caiz olabilsin. Bir rivayete gre: u her iki durumdaki mahsul,
dier fasit mzaraa akitlerine kys edilerek, tohum sahibi iin olur. Baka bir rivayette de mahsul, tarla sahibi
iin olur. Zira tohumun tarlada ekilmesiyle tarla sahibi, sanki tohumu dn olarak teslim alm saylr.
Akladmz zere Mzaraa akdi, ancak bilinen bir mddet zerine sahih olur. Ve kan mahsul aralarnda
ortak olmaldr. ki, ortaklk mns gereklemi olsun.
Eer ortaklar, birisine belirtilmi bir ka lek miktarnn verilmesini art koarlarsa, mzaraa akdi btl olur.
nk bu artla ortaklk kesilir. Yni: Tarla, ancak art koulan miktar kadar mahsul verme ihtimlini dnmek
gerekir. Ve bununla ortaklk kesilmi olur. Tpk sayl bir miktar parann mdrebe akdinde ortaklardan birine
verilmesi arta gibi.
Keza ortaklar, tohum sahibinin tohumunu alacana ve sonra geri kalan ksmn aralarnda ikiye blneceine
dir art koarlarsa, yine btldr. nk bu durumda ortaklk, belirli bir ksmn verilmesiyle veya tarla tohum
miktarndan fazla mahsul veremiyecei takdirde, tm mahsuln verilmesiyle kesilir. Tpk harac olan tarladan
haracn karlmas ve daha sonra geri kalan ikiye blnmesinin art koulmas gibi. nk alnacak nisbet
bellidir. Ama tohum sahibi kendi ahsna veya bakasna hslatn onda birini art koup gerisini ikiye blrse
caiz olur. nk bu, muayyen nisbetle bir ortaklk saylr. Ortakln kesilmesine seryet etmez. Tpk ri olan
arazinin hslatndan onda birinin alnmasndan sonra geri kalann ikiye blmelerinin art koulmas gibi.
Eer ortaklar, araziden sulak yerlerin hslatn birisine verilmesini art koarlarsa, btl olur. nk birisine
belirli yerin hslatnn verilmesi ortakln kesilmesine sirayet eder. yle ki: Tarla, art koulan yerden baka
hslat vermeyebilir. Bunun gibi, ortaklarn her birine belirli bir yerin t'yini art koulursa, yine mzaraa btl
olur. Ve birisine hslattan sdece saman dierine de tane art koulursa, durum deimez. Zir ziraat, fete
urayarak samandan baka tane kmayabilir.
Ortaklar, amam ikiye taneyi de birisine art koarlarsa, mzaraa, yine btl olur. Zira. bu art, asl gaye olan
taneden ortakln kesilmesine neden olur.
ayet tanenin ikiye ayrlmasn art koup saman durumuna aekik getirmeseler, akit sahih olur. nk, asl
gaye olan tane iin ortaklk art ileri srmler. Sonra saman, tohum shiibne mal olur. nk saman tohumun
artdr. Ve akitte saman iin arta lzum yoktur. Ve akdi fesada gtren de arttr. Belh'in limleri, taraflarn
deinmedikleri hususlarda rf gereince zm bulacaklarn itibar ederek, tane gibi saman da aralarnda
blneceini sylemiler, te yandan saman taneye tbidir. Ve tbi olan da kendi asimin zelliini tar.
Eer, tanenin ikiye blnmesini, samann da tohum sahibine olmasn art koarlarsa, akit sahih olur. Yni: Akit
hkm gereince saman, tohum sahibine mal olur. ayet saman, dieri iin art koulursa akit fasit olur. nk
bu art, samandan baka hslat elde edilmedii durumda ortakln kesilmesine sirayet eder. Ve tohum sahibi
olmayan ahs, koulan art ile istihkak sahibi olur.
Mzaraa akdi, sahih olursa, kan hslat yaplan arta gre blnr. ki, lzm gelen de budur.
ayet tarla hi rn vermese, alan iin bir ey yoktur. Yni : alan, hslattaki ortaklktan dolay hak sahibi
olur. Hslat olmadr.a gre, ortaklk da olamaz. Ve hslat dnda da ortaklk dnlemezken, alan, bir
eye mstahak olamaz. Eer mzaraa. bir icre akti olarak dnlrse, o zaman verilecek cret, akitte belirtilen
eyden ibaret olur. Onun dnda bir eyi hak etmez. Ama akit fasit olursa durum deiir. yle ki: creti misil
zimmet olur. Ve zimmet, tarlann mahsul vermeyiiyle ykmllkten kurtulamaz.
Mzaraa akdi fasit olursa, kan mahsul tohum sahibinin olur. nk mahsul, kendi malnn artdr. Yni: Akit
fasit olduunda art, tohum sahibinin bir mal art saylp kendisine, alma creti de ahana verilir.
Eer tohum tarla sahibine it olursa, alan iin art koulan miktardan fazla olmamak kaydiyle creti misil
der. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre: koulan art, cretteki fazlaln drlmesine rz
gstermek mnsna gelmektedir.
mam Muhammed, nisbet ne olursa olsun alan, creti misli alacaktr demitir. nk alan, fasit bir akitle
almasnn karln almaktadr. Dolaysyla almasnn kymeti verilmelidir. Zira icrede getii gibi, fasit
icrelerin misli dnlemez.
ayet tohum alana it ise, tarla sahibine tarlann creti misli der. nk alan, tarla menfaatim fasit bir
akitle elde etmitir. Bunun iin onu tarla sahibine geri vermesi gerekir. Oysa bizzat menfaatin geri verilmesi
mmkn olmad gibi benzeri de yoktur. Bunun iin kymetini geri vermek gerekir, ki o da tarlann ecri misdir.
Ancak lzm gelen bu ecri mislin, tarla sahibine art koulan mahsuldeki hissesinden fazla olduu zaman,
yukarda geen ihtilf caridir.
Eer tarla ve i leti, birisinden olmas art koulursa ki, bu durumda mzaraa akdi fasit olur, alan, tarla ve i
letinin creti mislini vermelidir. Sahih olan bu grtr. nk bu mislde icre ihtimli vardr. Nitekim mn
itibariyle credir.
Tarla sahibi, hslat veren tohumu vstasiyle fasit mzaraada, hslata mstahak ktnda tmn alabilir.
nk hslat, mlk olan tarlasndan meydana gelmitir.
Eer hslatn alnmasna, alan ahs hak sahibi olursa, ektii tohum miktar ile, tarladaki iiliin creti
mislini alp fazlasn sadaka verecektir. nk art tohumdan doar, ve tarladan kar. Topraktaki menfaat
mlkiyetinin fesad, faydalanmay irkin klar. Karl bulunandan faydalanabilir. Karl bulunmayan da
sadaka olarak datmaldr.
Mzaraa akdi yapldktan sonra eer tohum sahibi akdi bozmak isterse akdin gereim srdrmeye icbar
edilemez. nk akdi srdrmesi hlinde tohum ekmek zorunda olduundan onun iin zarar vardr. Tpk bir
kimsenin evini yktrmak iin cretle altrd adamla yapt akit gibi.
ayet tohum sahibi olmayan dier ortak, iten vazgeerse, Hkim onu almaya zorlar. Zira akdin devam
hlinde, onun iin bir zarar sz konusu olmaz. Ve herhangi bir mazeret olmasa icrede olduu gibi, mzaraa fesh
olunmaz. Tarla sahibi, tohum da kendisine it olmak zere iten vazgeerse, ve alan ifti de tarlay elverili
hle getirmise, iftiye, almas karlnda bir ey yoktur. Kimisi, hkm budur. Ama Allah (Azze ve Celle)
katnda tarla sahibi, iftiyi aldatm olduundan, onu raz etmesi gerekir demitir.
Mzaraa akdini yapanlardan biri lrse, mzaraa btl olur. cre bahsinde geen gereke mzaraada da
m'teberdir. Eer tarla sahibi, senelik anlama ile tarlay teslim ederse, ve ekin birinci sene bittiinde daha
hasad yaplmadan nce tarla sahibi lrse, ziraat hasad edilinceye kadar tarla, iftinin elinde braklacaktr. Ve.
mahsul szlemeye gre datlacaktr. Ama geride kalan iki sene iin mzaraa akdi bozulacak. Birinci senede
hem tarla sahibi, hem iftinin hakk gzetildii iin akit, hasad zamanna kadar baki kalr. Ancak ikinci ve
nc senelerde ifti iin herhangi bir zarar yoktur ki, birinci senede olduu gibi hakk gzetilmi olsun.
Eer tarla sahibi, tohum ekilmeden nce ve tarla hazrl ile sulama kanalnn kazntndan sonra lrse, mzaraa
akdi bozulur. Bu durumda ifti iin bir mal kayb sz konusu olmaz. Ve iftiye almasna karlk bir ey
yoktur. Nitekim Allah (Azze ve Celle) izin verirse bunu aklayacaz.
Tarla sahibinin, altna girdii ar bir bor sebebiyle, mzaraa feshedilip tarlann satmna ihtiya duyulursa tarla
sahibinin tarlay satmas caizdir. Tpk icrede caiz olduu gibi. Ve alan, tarladaki iilii ve sulama kanalnn
kazmmdan dolay bir hak talep edemez. nk menfaatlar akitle deerlendirilir. Akit de mahsul zerine
balanmken, mahsuln yok oluu hlinde bir ey gerekmez.
Eer ekilen tohum yeermi ve fakat henz biil memse, biilmeden nce, bor iin tarla satlmaz. nk
satlrsa iftinin hakk zayi olur. Oysa gecikme, hak zayiinden daha ehvendir.
Eer tarla sahibi, borcu yznden hapiste ise. Hkim, onu tahliye eder. nk arazisinin satlmasna men'
konulunca, zlim olma durumu son bulur. Hapsedilmesi ise, alacaklsna yapt zulmn cezasdr.
Ziraat, olgunlamadan nce, mzaraa mddeti biterse, ziraat hasad zamanna kadar, tarladan payna decek
miktarn creti mislini tarla sahibine vermelidir. Ama ziraata yaplacak masraf, ortaklarn hisse miktarna gre
aralarndan karlanacaktr. Yni: Hasad zamanna kadar yaplan masraf, ve ziraatn, creti misil ile tarlada
braklmas, her iki tarafn hakknn gzetilmesi iindir. Ve ziraat olgunlamaya braklr. Ancak masraf, her iki
taraf karlar. Zira mahsul, ortak bir maldr. Ve akit mddetinin bitimiyle son bulur. Yalnz ziraat olgunlamadan
nce, tarla sahibi lrse, o zaman i iftiye der. nk akit baki kalr. Dolaysyla iilik de iftiye it olmak
zere devam eder. Fakat akit mddetinin bitimi mislinde akit son bulmu olur. Ve ziraatn hasad zamanna
kadar tarlada braklmas, akdin ibkas mnsna gelmez, ki yalnz ifti, gereken iilii gerekletirmeye
mecbur olsun.
Eer ortaklardan bri, arkadann izni veya Hkimin emri olmadan ziraata masraf yaparsa, meccnen yapm
olur. nk zerinde herhangi bir velayet olmadan yapmtr.
Eer tarla sahibi, ziraat daha kabuunda iken biip almak isterse, istediini yapamyacak. Zira bu durumda
iftinin zarar sz konusu olur. ayet ifti bunu isterse, Tarla sahibine Aranzda olmak veya iftiye
hissesinin kymetini vermek zere ziraat sk, ya da ziraat masrafn karla ve iftinin hissesine sarf edilen
miktar kendisinden al denilecektir. nk ziraat almaktan vazgeerse zorlanamaz. Ve mzaraay sona
erdiren olaydan sonra da akdin ibkas ziraatnn faydasnn gzetilmesi iindir. te ziraat bu gzetimi kendi
hesabna terk etmi olur. Bu durumda tarla sahibi, geen seeneklerden birisini seebilir durumundadr ki,
bunlarn her biriyle kendinden zarar defetmi olur.
ayet ziraat yeerdikten sonra ziraat lrse, sonra vrisleri, biz hasad zaman gelinceye dek ziraata bakarz der,
tarla sahibi de buna yanamazsa, vrisler istediklerini yapabilirler. nk vrisler, bunu yapmakla tarla sahibine
bir zarar getirmezler. Ve iiliklerine karlk cret alamazlar. Zira haklan gzetilsin diye akit ibk edilir. ayet
ziraatn sklmesini isteseler, belirtildii zere almaya zorlanamazlar. Ancak akland gibi, tarla sahibi, her
seeneklerden birini seebilir.

Ekini biip kaldrma, ezme ve savurma creti, hisselere gre ortaklara aittir. Eer mzaraa akdi srasnda iftiye
it olmas art koulmusa, mzaraa fasit olur. Bu hkm, daha nce zikrettiimiz ekin olgunlamadan mzaraa
mddetinin bitecei misle mahsus olmayp tm mzaraa misllerini kapsar. Yni geneldir. Bu hkmn
gerekesi udur: Akit, ekinin olgunlama ve sona erme zaman ile, sona erer nk o zaman gaye gereklemi
olur. O hlde kemli bulmu ekin, ortaklar arasnda ortak bir mal saylr. Ve akit de yoktur. Dolaysiyla ortak
malm masraf da her ikisine it olur. ayet bu gibi iler, akdin gerei olmamakla birlikte, birisinin faydas iin
akitte art koulursa, akit fasit olur. Tpk tama veya tmenin iftiye it olmas gibi, mam Eb Ysuf dan,
istisn'a itibr edilerekten teaml gereince, iftiye it olmas art koulmusa, caiz olduu rivayet edilmitir.
Be1h limlerinin setikleri gr de budur. emsl-eimme Serahsi, memleketimizde en sahih olan, budur
demitir.
Velhsl: iilikten saylp ekinin olgunlama zamanndan nce olan eyler, -rnein: Sulama ve koruma ileri
gibi- iftiye aittir. Ama ekinin olgunlamasndan sonra ve daha mahsul paylalmadan nce, yaplmas gereken
eyler -zahir rivayete gre- her iki ortaa aittir.
Mesel: Ekinin biimi, harmanlanmas v.b. eyler gibi, paylamadan sonraki eyler de, yine her ikisine aittir.
Yni: u kysa gre muamele edilir. Meyvenin olgunlamasndan nce yaplmas gereken sulama, alama ve
koruma ileri ve benzerleri, iiye aittir. Ama olgunlamadan sonra yaplmas gereken bime ve harmanlama gibi
eyler de, her ikisine aittir. nk mahsul, artk ortak bir maldr. Ve akit yoktur. ayet biilmesinin, tarla
sahibine yklenmesi art koulursa, rf olmad iin icman caiz olmaz. Eer yeil arpann biilmesi, Hurmann
daha zaman gelmeden koparlmas veya olgun taze hurmann derlenmesi istenirse, sz konusu i, ikisine it
olur. nk bunlar kasdetmekle akdi sona erdirmi olurlar. Tpk meyvenin olgunlama zamanndan sonraki
durum gibi olur.1371
MSKAT BAHS
mam Eb Hanife: Meyvenin bir ksm karlnda mskat akdini yapmak caiz deildir demiken, dier iki
mam, sre belirtildii ve ortak meyveden muayyen bir miktar art koulduu zaman caiz olduunu
sylemilerdir. Mskatn bir dier ad da Mmeledir. artlan da mzaraa artlar gibidir. mam- afi:
Mskat caizdir. Mzaraa da ancak mskata tbi olduu zaman caizdir. nk bu bapta asl, mdrebe'dir.
Mdrebe'ye en benzeyen ey de mskat'tr. Zira Mdrebe'de ortaklk nasl ana malda deilse, Mskat'ta da
yledir. Mzaraa'da ise, eer ortaklar tohumu mahsulden karmay art koup ortakln yalnz gelirde olmas
zerinde anlarlarsa, akit fasit olur. Bunun iin biz mskat asl klyor ve mzaraa'y ancak ona tbi olduu
zaman caiz gryoruz. demitir. Nasl ki tarlann satmnda tarlann su hissesi de ve gayrimenkulun vakfnda da
menkul dhildir. Mskat'ta sre belirtme art da kysn gereidir. nk mdrebede olduu gibi Mskat'ta
da icre mns vardr. Bununla beraber, mskat'ta sre belirtilmese de istihsnen caizdir. Mskat akdi ancak
meyveden olgunlaan ilk partiye it olur. nk meyvenin olgunlamasna belirli bir sre vardr. Sz konusu
mddet ancak nadiren deiir. Durumu kesin olarak bilinen eyler de bu kapsama girmektedir. Bu hususta yonca
kknden tohumun yetitirilmesi de meyve yetitirilmesi mesabesindedir. Bunun iin mddetin belirtilmesi art
deildir. Ancak ekinde durum deiir. Zira ekin, sonbahar, yaz ve ilkbahar diye balang itibariyle zaman
deiir. Ve buna gre sonucu da deiir. Bylece ziraata belirsizlik karr. Muamele olarak dikilmi fidanlar
teslim edilirse, ancak mddetin belirtilmesiyle caiz olur. nk durum, topran elverililii nisbetinde fahi bir
ekilde deiir. ayet bir hurmal veya kk gidinceye kadar bakm ve iiliini yapmak zere birisine yonca
kkn teslim ederse, ya da yonca kkn kaytsz teslim ederse, bu durumlarda muamelenin belirli bir sonu
olmad iin, fasit olur. nk yonca, kaytsz teslim edildiinde kesilmedike uzar. Ve artar.
Mzaraada akladmz zere ortaklk nisbetinn belirtilmesi arttr. Ve muayyen bir ksmn art koulmas
ortakl keser. ayet ortaklar, muamelede meyvenin yetiemiyecei bir zaman, bildikleri hlde dile getirseler,
muamele fasit olur. nk asl ama olan mahsuldeki ortaklk, elden gider.
Eer belirtilen zamanda meyve bazen yetiir, bazen de gecikir durumda ise, muamele caizdir. Zira asl ama olan
mahsuldeki ortakln elden gitmesi, kesin deildir. Sonra meyve belirtilen vakitte yetiirse, akdin sahih
olmasndan tr, muamele, ortaklktan ibaret olur. Eer belirtilen zamandan gecikirse, akdin fasit omasmdan
tr, iye iiliinin cret-i misli der. Zira belirtilen mddette hata, apak meydana kar. Sanki hata, daha
nceymi gibi muameleye tbi tutulur. Ama aalar hi meyve vermese durum baka olur. nk meyvenin
elden gitmesi, afetle ortaya girmi olur. Dolaysyla mddetin fesad meydana kmaz. Bylece akit, sahih kalr.
Ve ortaklar, biri dierinin aleyhinde hak talebinde bulunamaz.
Mskat akdi hurmalklar, dier aalar, zm balar, yoncalar, patlcan ve sair sebze fidelerinde caizdir.
mam- afi son grnde: Mskat ancak hurmalk ve zm balarnda caizdir. nk bu konuda varit olan
hadis sdece bu iki meyve hakkndadr. Zira bu hadis ile, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in
1371
Hayber halk ile mskat akdini yapt; bildirilmektedir. Hayber'de ise o zaman yalnz bu iki meyve
bulunuyordu demitir.
Biz diyoruz ki: Mskatn caiz olmas ihtiyatan dolaydr. htiya ise her ey iin vardr. Hayber hadsi de
mskatm yalnz hurmalk ve zm balarnda caiz olduunu gstermez. Zira Hayber halk hurmalk ve zm
balarnda olduu gibi, dier aa ve yoncalarda da muamele yapyorlard. ayet mam- afi'nin dediini kabul
edersek, o zaman Naslarda asl olan, t'lildir itiraz varit olur. zellikle onun metoduna gre. nk kendisi,
nassn illetini -kasr da olsa- yeterli grmektedir.
Ba sahibi, bir mazeret olmakszn iiyi karamaz. Zira iinin, akdin gereini yerine getirmesi ba sahibine
bir zarar getirmez. i de mazeretsiz olarak ii terkedemez. Mzaraada ise -yukarda da akladmz zeretohum sahibi ii terkedebilir.
Aalara hurma var iken, hurmalk sahibi aalan mskat akdi ile bir iiye verirse, eer iinin almas ile
hurmalarda art olursa akit caizdir, yoksa deildir. Bunun gibi, bir bakasma, daha ham iken ekini vermek de
caizdir. ayet ii hibir i yapmadan -ekin yetitii iin- hasada balarsa akit caiz olamaz. Zira ii ancak
almas orannda hakka sahip olur. Ekin yetiip olgunlatktan sonra ise, iinin almasna bir pay kalmaz.
Bunun iin, eer Caizdir desek, iinin almadan hak sahibi olmas durumu ortaya kar. Bunun hakknda
ise, er'i bir delil yoktur. Ama bundan nceki meselede alma ihtiyacnn gereklemesinden dolay caiz
grlmtr.
Mskat akdi fasit klndnda, ii iin almasnn cret-i misli der. nk fasit icre mnsndadr. Ve
fasit klndnda, m-zaraa gibi deerlendirilir. crede olduu gibi. Mskat, lm ile btl olur. Nitekim
yerinde akladk. Eer tarla sahibi, lrse ve kan semere ham ise, ii, mal sahibinin lmnden nce, yapt
ie -vrisler her ne kadar istemeseler bile- rn yetiinceye kadar istihsnen devam edebilir, yni iiden zararn
defi iin, akit bki kalr. Dierine zten zarar yoktur. Eer akdin devamndan ii zarar grrse, mal sahibinin
vrisleri, u ktan istediklerini semekte serbesttirler: sterlerse aralarndaki szlemeye gre onunla ham
rn paylarlar, isterlerse ona hissesi orannda rnn deerini verirler, isterlerse, rn yetiinceye kadar
gereken hizmeti kendileri yaparak emeklerinin karln rndeki hissesinden keserler. nk iinin vrislere
zarar vermeye hakk yoktur. Bu mislin benzerini mzaraada geirdik.
Eer ii lrse, mal sahibi, istemese de vrisleri, braklan yerden ie devam edebilirler. Zira bununla her iki
tarafn da hakk gzetilmi olur.
inin vrisleri, rn daha ham iken, koparmak isterlerse, mal sahibi yukarda geen seenekten birini
seebilir. ayet mal sahibi ile iinin ikisi de lrlerse, muhayyerlik iinin vrislerine geer. nk bu
mhayyerlk iinin mal bir hakk idi. Vrisleri de onun yerine kimdirler. Yoksa veraset yolu ile onlara gemez.
ayet iinin vrisleri, braklan yerden ie devam etmeseler, o zaman bu hususta muhayyerlik, mal sahibinin
vrislerine geer. Ki, seenekten birini seerler.
Eer rn yetiip olgunlamadan nce muamelenin mddeti biterse, bu durumda lm mislinde olduu gibi,
ii, cretsiz olarak rn yetiinceye kadar almaya devam edebilir. nk aata icar caiz deildir. Ama
arazide caizdir. Dolaysiyla bu konuda mzaraa iin cret alnr. Ayrca mskatta i ve alma, tamamen iiye
aittir. Bu konuda mzaraada i, her iki ortaa aittir. Zira zerinde anlalan mddetin son bulmas hlinde iiye
arazinin creti misli lzm gelirken, arazi sahibi, mddetin bitiminden sonra iinin cretsiz almasna
mstahak olamaz. Muamelede ise, mddetin bitiminden sonra maln creti misli dmez. O hlde mal sahibi,
iinin cretsiz almasna mstahak olmas da mddet bitmeden nce olduu gibi caizdir. crede
akladmz gibi, mskat. zrlerle fesh edilebilir. crede zrn eitlerini akladk zrlerden biri, daha
meyve yetimeden meyve ve dallar almaya tenezzl edecek kadar hrszlk yapmasnda korkulmasdr. Zira
iinin hrsz olmas, mal sahibini, stlenmedii ve nisabnda olmayan birtakm zararlara sokar. kincisi iinin
hastalanmasdr. nk hastalk kiiyi almaktan ahkoyar. Yerine bakasnn cretle altrlmas da mal
sahibini hisbnda olmayan birtakm masraflara zorlar, iinin iini ter-ketmesinin de maazeret saylp
saylmad hakknda iki rivayet vardr. Rivayetlerden biri Mal sahibi akit srasnda iinin bizzat almasn
art komusa ve ii ii terkederse fesih iin maazeret saylr eklindedir.
Eer biri, bo bir araziyi bakasna -fidan dikmek ve sonuta yer ile aalar, aralarnda yar yarya olmak zerebelirli bir ka sene iin teslim ederse, caiz olmaz. nk ortaklktan nce mevcut olan arazide ortaklk art
kouluyor. Oysa arazi, iinin iiyle meydana gelmi deildir.
Meyve ile dikilen fidanlar, arazi sahibinin olur. i iin de diktii fidanlarn kymeti ile iiliinin creti misli
mal olur. Zira bu i, deirmencinin lei mnsmdadr ki, iiliinden doan mahsln bir ksmnn
karlnda almak olur. O da bustamn yarsdr. Bylece akit fasit olur. Ancak fidanlann kk salmasndan
tr, fidanlarn geri verilmesi gleirken, kymetinin verilmesi ve almasnn creti misli lzm gelir. nk
iilik, kendi bana deerlendirilebildiinden, fidanlarn kymeti bnyesine girmez. Bu mes'ele baka bir ekilde
de tahri edilmitir. Ve bu tahri yolunu Kifyet-l-mntehi adl eserde aklamz. Burda zikredilen gr,
grlerin essahdr. Gerei en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tr.1372
1372
ZEBH (HAYVAN KESM) BAHS

Kesim, kesilecek hayvann hell olmasnn artdr. nk Ce-nb- Allah (Azze ve Celle); melen: Ancak
kestikleriniz haram olanndan mstesnadr. 1373 buyurmutur, te yandan hayvan kesmekle, nefis olan temiz
olan etten ayrlm olur. Eti yenen hayvanlar kesimle hell olduklar gibi -eti yensin yenmesin- btn hayvanlar
kesimle temizlenmi olurlar. Nitekim kesim mnsnda kullanlan Zekat kelimesinde temizlenme mns vardr.
Peygamber efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm): Yerin zekt kurumasdr 1374 hadisindeki Zekat kelimesi
de Temizleme mnsnda kullanlmtr. Yni Bir yer necis olduu zaman kuruyunca temiz olur.
Hayvan kesimi, ya ihtiyar keyfi olur. ene ve gs arasndaki boazlama ii gibi. Ya da iztirar imecbur olur.
Bu da hayvan bir yerinden yaralamaktan ibarettir. Yalnz iztirari kesim, ihtiyari kesime bedeldir. nk normal
kesim mmkn olmad zaman iztirari kesime ba vurulur. Bu da bedel olmann almetidir. Zira normal kesim,
kam aktmakta daha etkilidir. Yaralamak ise, ondan geride kalr. Dolaysyla boazlamaktan ciz kalndnda,
yaralamakla yetinilebilir. nk insan olu, kendi gc nisbetinde mkellef tutulmutur. Normal kesimin
artlarndan biri, kesenin tevhid Dinine sahip olmasdr, Artk mslmanlar gibi itikden olsun, ehli kitap gibi
dava olaraktan olsun. kincisi, kesenin ihramda olmay ve harem dnda bulunmasdr. Bunu inaallah daha
sonra aklayacaz.
Yukarda geen ayet- kerime ile;
Kendilerine kitap verilenlerin yemei size helldir 1375 yet-i kermesine binen Mslmanlarla Ehl-i Kitab'n
kestikleri helldir. Kesen kimse, ister ocuk, ister deli veya kadn olsun, eer keserken niin besmele getirdiini
biliyor, kesmeye gc yetiyor ve uslne gre kesiyorsa kestii, helldir. Fakat eer kesim artlarn yerine getirmese veya besmelenin ne iin getirildiini idrak edemezse, kesilen hayvan hell olmaz. nk hayvan
kesiminde besmelenin ekilme-sisi, nass ile art klnmtr. Bu durumda kasdm bulunmas gerekirken, kasdn
sahih olabilmesi de idraka baldr. Belirttiimiz sebepten dolay snnet edilmi ve edilmemi kiiler, kesmekte
ayndr. Ehli kitaptan murad, ister, ehli kitap, ister zimmi ister harbi, ister arap, ister talibi olsun, yukarda da
getii zere bir semavi dine sahip olan kiilerdir.
Mecslerin kestikleri yenmez. nk Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Melen:
Onlarla ehli kitap muamelesini yapnz. Ancak kadnlarm nikhlamaktan ve kestiklerini yemekten saknnz.
1376
buyurmutur. Ayrca mecsilerde tevhit davas yoktur. Dolaysyla hem itikat hem dava bakmndan dinleri
de yok olur. Mrted olann da, kestii yenmez. nk artk Dini yoktur. Dnd Din de onun iin geerli
saylmaz. Ancak daha nce ehli kitap olup da baka dine geen kii, Bize gre kesim srasnda zerinde
bulunduu din m'teber saylr, sdece kesimden nceki din, m'teber deildir ki, din deiikliiyle durumu da
deisin.
Putperestin de bir dine inanmad iin, kestii yenmez. hramda olann da av yenmez. Ve yine Harem dhilinde
kesilen av hayvan da yenmez. hramda olan kii iin Harem dhili veya hrici fark etmez. Harem dahilindeki
kesim hakknda ihramda olan ile olmayann fark yoktur. nk kesim meru' bir eydir. Ancak Haremde av
kesilmesi hararadr. Ve normal bir kesim saylmaz. Ama ihramdaki ahs, av dnda evcil hayvan Haremde
keserse sahihtir. nk Haremde evcil hayvanlar kesilebir. Dolaysyla kesim gayri meru' deildir.
Eer hayvan kesen ahs, besmeleyi amden terk ederse, kesilen hayvan murdar olur, eti yenmez. Unutarak
besmeleyi terk ederse yenir.
mam- afii, her iki durumda da yenir demitir. mam Mlik ise, her iki durumda da yenilmez demitir.
Mslman ile ehli kitap, besmeleyi terk etmekte birdirler. Bu ihtilf, avcnn, ahin veya tazy besmelesiz
salvermesinde veya besmelesiz oku frlatmas hlinde de cridir. mam- afii'nin, besmelesiz kesilen hayvann
haram olmadna dir sz, icmaa muhalif der. nk ondan nceki limler arasnda, amden besmelesiz
kesilen hayvann haram oluunda ihtilf yoktur. Ancak unutarak besmelenin okunmamas hlinde ihtilf vardr.
bn-i mer'in grne gre; haramdr. Hz. Ali ile ibni Abbs'm grlerine gre ise, helldir. Ama bu ihtilf,
besmelenin amden terk edilmesinde cri deildir. Bunun iindir ki mam Eb Ysuf ile limlerimiz, Kesiminde
kes-mele amden terk edilen hayvan, itihat konusu olamaz ve eer Hkim, satnn cevazna hkm verirse,
geerli klnmaz. Zira icmaa muhalif olur demilerdir.
mam- fii'nin delili. Peygamber (Aleyhi's-salt ve's-selm) efendimizin: Mslman kii, besmeleyi eksin
veya ekmesin besmele ile kesmi saylr. 1377 hadisidir.
mam- afii unu da demitir: Eer kesimde besmele ekmek art olsayd -unutarak abdest almadan klman
1373
Maide: 5/3.
Bu hadisin kayna (Necis olan eyler) bahsinde gemitir
1375
Maide: 5/5.
1376
bn-i Saad bu hadisi u mealde kaydetmitir: Peygamber efendimiz (s.a.v.) Hacer Mecuslerine mslman olmalar iin mektup yazd ve
ayet mslman olmazlarsa -kadnlar ile evlenilmemek ve kestikleri yenilmemek art ile- cizyeye balanmalarn emretti. Tabakat c. 1. s.
19)
1377
Bu lfzla gariptir. Darekutn u ekilde kaydetmitir: Mslman kiiye ad yeterlidir. ayet kesim yaparken Allah'n adn sylemeyi
unutursa, hatrlad zaman sylesin ve Allah adn anp sonra yesin.
Darekutni (Sayd ve Zebayih) c. 2 s. 549.
1374
namaz nasl btl ise- kesiminde unutularak besmele ekilmeyen hayvann da hell olmamas lzm gelirdi. ayet
besmele ekmek art da olsa, besmele ekmeyi unutan kimsenin dindarl nasl ekmedii besmele yerine
geiyorsa, bile bile besmele ekmedii zaman da dindarl kmedii besmele yerine geer.
Bizim delilimiz ise Kitap, Snnet ve cma'dr. Kitaptan: zerine Allah (Azze ve Celle)'n adnn anlmadi
kesilmi hayvanlar yemeyiniz. 1378 yetidir. Zira bu nebi tahrim iindir. cma' daha nce akladk. Snnetten
de: Adiy bin Hatem-i Tai'nin (Radyallh anhm) Peygamber (Aleyhi's-selt ve's-sem) efendimizden rivayet
ettii: Sen, ancak kpeini salverirken, Allah (Azze ve Celle)'in adn anmsn. Bakasnn kpei zerine
deil. 1379 hadisidir. Zira hadste hayvann haram olmas, besmelenin terkine balanmtr.
mam Mlik ise, bu delillerde bir ayrm yaplmadna bakarak besmelenin unutularak veya kasden ekilmemesi
hlleri arasnda ayrm yapmamtr. Fakat biz diyoruz ki, delillen zahirine bakarak besmele ekmenin
unutulmas hlinde de hayvann haram olduunu sylemek zorluk karmaktr. Zira insan ok unutkandr.
Halbuki Dinde zorluk yoktur. O hlde mam M1ik'in delil gsterdii yet, zahiri mnsna yorumlanamaz.
ayet yet, zahirine yorumlanrsa, Sahabe arasndaki ihtilf kalkard. Ve tek gr esas alnacakt. Demek
oluyor ki unutarak besmelesiz kesilen hayvan, zr bulunduundan hell, amden besmelesiz kesilen hayvan da,
zr bulunmad iin haram olur.
mam- afii'nin rivayet ettii hadis ise, besmelenin unutulduu duruma hamledilmektedir. Sonra: htiyar
kesimle kesilen hayvan hususunda, besmelenin, boazlama srasnda ekilmesi arttr. Ve kesilen
hayvan.zerinde sylenmelidir.
Av srasnda ise, besmelenin salverme ve at zamannda av leti zerinde ekilmelidir. nk kiinin birincide
gc yettii, kesimdir, ikincide at ve salvermedir, isabet deildir. Bu itibrla besmele, gcn yettii fiil
zamanmda ekilmelidir. Nitekim Koyunu kesmek iin, yanp zerinde besmele eker ve o besmele ile baka bir
hayvan keserse, caiz deildir. Bir ava atp besmele ekerse o baka bir av hayvanna isabet ederse, helldir.
Salvermede de durum ayndr. Bir hayvan yatrp besmele ekerse ve elindeki ba atp hayvan baka bir
bakla keserse, hayvan yenir. ayet bir ok zerinde besmele ekerse ve baka bir oku atp ava isabet ettirirse, av
yenmez.
Allah (Azze ve Celle)'n ismiyle birlikte, baka bir eyin zikredilmesi, mekruhtur. Keza boazlama srasnda:
Allah'm falancadan kabul eyle diye du etmek de mekruhtur. Bunu mislde inceleyelim.
Birincisi; At edat olmakszn, Allah (Azze ve Celle)'in isminden hemen sonra baka bir eyin zikredilmesidir
ki bu, mekruhtur ve kesilen hayvan haram olmaz. Kudri de, ifdesinden bunu kasd etmektedir. Mesel: Kesen
ahsn Allah (Azze ve Celle)'in adyla Muhammed onun elisidir. eklindeki sz gibi. Yni: Kesim srasnda
bu gibi ifde, kullanlrsa, Allah (Azze ve Celle) adna bir ey ortak edilmemi olur. Ve kesim, Allah (Azze ve
Celle adndan baka birey zerinde olmaz. Ancak sreten ifde bitiikliinden kerahet doar. Zira haram ekle
benzemi olur.
kincisi; Allah (Azze ve Celle)'in adyla ve falancann adyla (Bismillhi ve ismi flanin) veya Allah (Azze ve
Celle)'in adyla ve falancann da (Bismillhi ve flanin- ya da Allah (Azze ve Celle)'in adyla ve onun elisi olan
Muhammed'in de Bismillhi ve Muhammedin resllahi eklinde, Dal harfinin esraseyile ve atf edatiyle denilse,
Allah (Azze ve Celle) 'in adyla birlikte baka bir eyin de ie karacandan, kesilecek hayvan haram olur.
ncs; Lfz ve mn bakmndan besmele ile irtibat olmayan, daha besmele ekmeden ve hayvan
yatrmadan nce veya sonra, bir eyi sylerse zarar olmaz. nk rivayet edildiine gre Peygamber (Aleyhi'ssalt ve's-selm) efendimiz, hayvan kestikten sonra: Allah'm, bunu. Senin varlna, birliine ve benim de
Peygamberliime inanan Muhammed'in mmetinden kabul eyle. 1380 eklinde du yapmtr. Yalnz bni
Mesud'un Sdece besmeleyi ekiniz. 1381 ifdesine gre: art olan, her eyden mcerret olarak, Allah (Azze ve
Celle)'in halisane zikretmektir. Hatt biri kesim srasnda Allah'm gnhlarm af eyle dese, hell olmaz.
nk bu, bir duadr, bir yalvartr. Ancak biri besmeleyi kasd ederek El-hamd lillh veya Sbhanellah dese,
helldir.
En sahih olan rivayete gre: Biri, kesim srasnda aksnp El-hamd lillah dese, hell olmaz. nk Allah
1378
En'am: 6/121.
Btn Shah-i Sitte'nin Adiy b. Hatem (r.a.)dan naklen kaydettikleri bu hadisin tamam u mealdedir: Ya Resllllah, ben hesmele eker
ve kpeimi salarm, dedim. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
Sen besmele ekerek kpeini saldktan sonra kpein av yakalar ve ldrrse ye. ayet kpek ondan yerse, sen yeme. nk o zaman
kpek, av kendisi iin yakalamtr, dedi.
Ben kpeimi salarken bazan baka bir kpein de beraberinde olduunu gryorum. Bu durumda av hangisinin yakaladm
bilemiyorum, dedim. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
O zaman yeme. nk sen ancak kendi kpeini salarken Allah'n adn anmsn. Bakasnn kpei iin deil, diye buyurdu. Buhari,
(Sayd ve Zebayih) c. 2 s. 824; Mslim (Sayd ve Zebayih) c. 2. s. 146.
1380
Mslim ile Eb Davud bu hadisi Hz. Aie (r.a.)'dan naklen u ekilde kaydetmilerdir:
Peygamber efendimiz (s.a.v.) emretti de ona kapkara ve boynuzlu br ko getirdiler. Peygamber efendimiz (s.a.v.) onu kurban olarak
kesmek istiyordu. Bana:
T Aie bana ba getir, dedi ve ba getirdiimde :
Taa sr keskinlesin, diye buyurdu. Ondan sonra kou yere yatird ve onu kestikten sonra:
Allah'n ad ile. Allah'm, onu Muhammed'den, Muhammed'in yalanlan ve aile fertlerinden ve Muhammed'in mmetinden kabul buyur,
diye du etti. Mslim (Kiinin kendi kurbann kendi eliyle kesmesinin snnet olduu bab) c. 2 s. 156; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 30.
1381
1379
(Azze ve Celle)'in, verdii nimete kar hamd etmi olur, besmeleyi kasd etmi saylmaz. Kesim srasnda, halk
arasnda mtedvil olan Bismillhi vellahu ekber sz,
O hlde ayakta, n ayaklarn bal olarak boazlarken zerinde Allah (Azze ve Celle)'in adn annz. 1382
yetinden bni Abbs tarafndan istinbat edilmitir.
Normal bir kesim, boazla gs arasnda olur. Cami-s-Sair'de, Kesim, boazn st ksmnda, ortasnda ve alt
ksmndan neresinden olursa olsun zarar yoktur denilmektedir. Bu konudaki er'i dayanak, Peygamber (Aleyhi'ssalt ve's-selm) efendimizin: Hayvan kesimi ene ile gs arasnda olur. 1383 Hadsidir. nk buras
damarlarn topland ve kann akp getii yerdir. Kesilmesiyle en iyi ekilde kann aktlmas gerekleir. Bu
itibrla hayvan boazn neresinden kesilirse kesilsin fark etmez.
Hayvan kesiminde kesilecek eyler drttr: Nefes borusu, yemek borusu ve iki yandan ah damarlardr. nk
Peygamber (Aleyhi's-salt ve's-selm) efendimiz:
stediin kesici letle can damarlar kes. 1384 buyurmutur. Evdac kelimesi, ism-i cem'dir, en az eyi
kapsar. Dolaysyla yemek borusu ve her iki ah damarlarna mildir. Ve ayn zamanda Hadisten anlalan bi
itibr, mam- afii'nin Yemek ve nefes borusunun kesilmesiyle yetinilebileceine dir szne kar bir delil
saylmaktadr. Yalnz u var ki i yemek borusu ile ah damarlarnn kesilmesi, ancak nefes borusundan sonra
mmkndr. Bu zorunlu durumla nefes borusunun kesilmesi de gerekleir.
mam- Mlik, zikrettiimiz delilin zahirine dayanarak kesilmesi lzm gelen eylerin, tmnn kesilmesini art
koar. ounun kesilmesi, kfi gelmeyecei grndedir. Bize gre: ad geen eyler, kesildiinde yenmesi
hell olur. ayet kesilecek drt eyden ounu. keserse, mam Eb Hanife'ye gre yine helldir. ki mam da,
yemek ve nefes borusu, ile ah damarlarndan birisinin kesilmesi gereklidir, demiler.
Ben diyorum ki: Kudri, kendi muhtasarnda ihtilf bu ekilde izah etmitir. Ancak ulemmzn kitaplarnda bu
son gr, sdece mam Eb Ysuf'a it olduu gemektedir. Camis-Sair adl kitabn sahibi, yalnz nefes
borusunun yans ve ah damarlarnn yans kadar kesilirse yenmez. Ama can kmadan nce nefes borusu ile ah
damarlarnn ou kesilirse, yenir derken, herhangi bir ihtilf zikretmemitir. Binenaleyh bu konuda rivayetler
muhteliftir.
Velhsl: Kesilmesi gerekli drt eyden , hangisi olursa olsun kesildi mi kesilen hayvan hell olur. mam Eb
Ysuf da daha nce byle dnm, sonra o grten dnm ve yukarda akladmz gr benimsemitir.
mam Muhammed de kesilmesi lzm olan her drt damarn ounun kesilmesi gerekir. nk her biri, kendi
bana kesilmesi lzm olan birer unsurdur. Ve kesilmesiyle emir varittir. Binenaleyh her birisinden ounun
kesilmesi gerekir, demitir. Bu gr mam Eb Hanife'den de rivayet edilmitir.
mam Eb Ysuf diyor ki: ah damarlarnn kesilmesinden gaye, kann aktlmasdr. Binenaleyh birisinin
kesilmesi, dierinin de yerini tutmu olur. nk her biri, dolaan kann damardr. Nefes borusu ise, yemek ve
su borusundan ayrdr. nk vcutta grdkleri vazifeler ayrdr. Dolaysyla her ikisinin de kesilmesi gerekir.
mam Eb Hanife de diyor ki: Hkmlerin ounda ounluk, tamamn yerini tutmaktadr. Boazdaki drt
eyden nn kesilmesi, ounun kesilmesi demektir. Ve bununla asl gaye olan kann aktlmas ve hayvann
cansz braklmas gereklemi olur. nk nefes borusu veya yemek borusunun kesiliinden sonra hayvan artk
yaayamaz. Ve ah damarlarndan birisinin kesilii le kan aktlm olur. te hayvan daha fazla incitmemek iin
bunlarla yetinilir. Ama bunlarn sdece yans kesilirse, haram saylma ihtimline binen ihtiyaten, ounluun
kesilmedii sz konusu olur. Dolaysyla sanki hi kesilmemi gibi saylr.
Sklm trnak, di ve boynuzla hayvan kesilebilir. Ve kesilen hayvann, etinin yenmesinde bir beis yoktur.
Ancak bu tr kesim, ekil itibariyle mekruhtur.
mam- afii, di ve trnakla kesilen hayvan murdardr demi. nk Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):
ah damarlarn kesip kan aktan her eyle kesim yaplr. Ancak di ile trnak mstesna. nk onlar
Habelerin badr. 1385 buyurmutur. te yandan sklm di ve trnaklarla yaplan kesim, kesim saylmaz.
1382
Hac: 22/36
Darekutninin Eb Hreyre (r.a.)Fdan naklen kaydettii bu hadisin tamam mealen yledir:
Bed b. Verka el-Huzai, Peygamber efendimiz (s.a.v.)in emriyle bir deveye binmiti ve Mina'nn sokaklarnda dolaarak: Ey halk beni
dinleyin! Kesim ancak ene ile gs arasnda olur diye baryordu. Darekutni (Sayd ve Zebayih) c. 1 s. 544
1384
Bu lafzla gariptir. Hocamz Aladdin'in bakalarna uyarak m konu iin Eb Davud, Nesai ve bn- Macelm Adiy b. Hatem'den naklen
kaydettikleri Peygamber efendimiz (s.a.v.)'e:
Y Reslllah, herhangi birimiz bazan ava rastlar da beraberinde ka bulunmaz. Onu akmak ta veya denein bir paras ile keserse olur
mu? diye sordum. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
Allah'n adn anmak kayd ile kan istediin eyle aktabilirsin, buynrdu mealindeki hadis le ihtica etmesi iyi bir ey deildir. Zira
mellif, getirdii hadis ne nefes ve yemek borular ile iki ah damarnn her drdn veyahut -hi de tanesir kesmek gerektiini kantlamak
in getirmitir. nk hadiste kelimesi oktur. oullar ise, Arapcada en az birey ifade et-Aladdin Hocann ahit olarak getirdii
hadisin ise, bu konu ile ilgili yan yoktur. Nasb-rraye c. 4 s. 185-186
1385
ki hadisin birletirilmesinden meydana gelen bu hadisin birincisini Shah- Sitte Rafi b. Hadic (r.a.)dan naklen u mealde
kaydetmilerdir: Br yolculukta Peygamber efendimiz (s.a.v.) ile beraberdik.
Y Reslllah, biz savalardayz. Beraberimizde bak bulunmaz, dedim. Peygamber efendimiz (s.a.v.): Kan aktan herhangi bir aletle ve
Allah'n ad anlarak kesilen her hayvarn etini -trnak veya dile kesilmemi olmak art ile- yiyebilirsiniz, buyurdu. Trnak ve di ile hayvan
kesiminin niin ciz olmadn size syliyeyim. Di kemiktir. Trnak da Habelerin badr. Buhari, Zehayih c. 2 s. 832 Mslim, Sayd ve
Zebayih c. 2 s. 156.
1383
Tpk sklmemi di ve trnaklarla yaplan kesimde olduu gibi.

Biz diyoruz ki: Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem): melen stediin letle kan akt1386
buyurmutur. mam- afii'nin gsterdii Hadisi erif, sklmemi di ve trnaklan ifde eder. nk Habeler o
ekilde hay-vanlan cansz ederler, te yandan sklm di ve trnaklar, tpk demir ve ta gibi yaralayc birer
let durumundadrlar. Ve onlarla asl ama olan kann aktlmas gerekleir. Ama sklmemi di ve trnaklarla
kesilen hayvan, kesilmi saylmaz. nk hayvana arlk vermekle hayvan ldrlr. Yni: Boulmu hayvan
mesabesine geer. Bu letlerle kesimin mekruh olmasnn nedeni ise, insandan birer para olan di ve trnan
eyleme kanmas ve hayvana gereinden fazla eziyet verilmesidir. Halbuki eziyet vermekle deil, eziyet
vermemekle emrolunmuuz.
Kam kabuu, keskin ta ve sair kan aktan letlerle hayvan kesimi caizdir. Ancak sklmemi di ve trnaklarla
caiz deildir. Akladmz gibi, bunlarla kesilen hayvan murdardr.
mam Muhammed, Cami-us-Sair'de bu konuda naa bulunduu iin, murdarlna kesin grn aklamtr.
Ama nassn bulunmad meseleler hakknda ihtiyatl davranr. yle ki: Hell iin, zarar yok. Haram ihtimli
iin, mekruhtur veya yenilmez diyor. Kesen kiinin, ban bilemesi mstahaptr. nk Peygamber efendimiz
CSallallah Aleyhi ve Sellem);
Allah, her ey iin iyi yapmay emretmitir. Binenaleyh ldrdnzde gzel tarzn sein, kestiinizde yine
gzelini sein. Ve herhangi biriniz kesim yaparken, ban bilesin. Ve kestiini rahatla kavutursun. 1387
buyurmutur. Hayvan nce yatrmak ve sonra ba bilemek mekruhtur. nk Peygamber efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm): Adamn biri, bir Koyunu yatrp ban bilemekte iken, Peygamber efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm) onu grr, ve der ki, Sen onu bir ka defa ldrmek istemi oluyorsun. Onu
yatrmazdan nce ban bilemi olsaydn, olmaz myd? 1388
Hayvan keserken, ban tamamn veya omurga iindeki sinire kadar kesmek mekruhtur. Ancak kesilen
hayvann eti yenir. Bz nshalarda -omurga iindeki sinire kadar kesmek- yerine siniri kesmek mekruhtur
denilmitir. Bu ekilde hayvan kesiminin mekruh oluu, Peygamber efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Hayvan kesilirken, omurga iindeki sinire kadar veya siniri kesmeyin eklindeki nehyine dayanmaktadr.
Kimi, Peygamber efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm) nehyini, kesilen hayvandan can kmadan nce,
boynunu krmayn mnsna hamletmitir. Velhsl: Nehiy hangi mnda yorumlanrsa yorumlansn kerahet
kalkmaz. nk bu durumlar ve ban tamamen kesilmesinde, hayvana gereksiz yere eziyet verme durumu sz
konusu olur. Halbuki bundan da nehiy edilmitir.
Velhsl: Hayvana eziyet vermekten baka, kesilmesine lzum grlmeyen eylerin kesilmesi mekruhtur.
Kesilmesi istenen hayvan, ayandan tutup kesim yerine ekmek mekruhtur. Keza hayvan hareket etmekten
kesilmedike, omurga iindeki siniri de kesmek mekruhtur. Ancak hareketten sonra kesmek ve derisini yzmek
mekruh deildir. nk artk hayvann incinmesi sz konusu olamaz.
Yni: Hayvana fazla eziyet vermek mekruh olur. Dolaysyla bu eziyet kesimden nce olsun veya kesimden
sonra ve daha hayvan hareketten kesilmeden nce olsun, haram olmasn gerektirmez. Onun iin metinde Bu
durumdaki hayvann eti yenilir denilmitir.
Eer Koyunu ensesinden keserse, damarlar keslinceye kadar sa kalrsa, helldir. nk canszlk kesimle
gereklemi olur. Ancak bu kesim ekli, ihtiya dnda hayvana fazla eziyet vermi olduundan mekruhtur.
Tpk hayvan yaralayp sonra ah damarlarn kesecei durumda olduu gibi.
ayet damarlar kesilmeden nce, hayvan can verirse, eti yenilmez. Zira hayvan kesimle can vermi saylmaz.
mkn altndaki avn kesim ekli, normal kesimdir. Ancak rkek hayvann kesiminde yaralamak da kfi gelir.
Zira -ki, getii zere- ihtiyari kesim mmkn olmaynca, iztirar kesime ba vurulabilir. te bu iztirari kesim
ekli, imkn altndaki hayvanda sz konusu deilken, yakalanamayan rkek hayvan iin sz konusudur.
Akladmz zere: Kuyuya den hayvann ihtiyar kesimi mmkn olamaynca, iztirar kesim ekline ba
vurulabilir. mam Mlik, rkek av hayvan ile kuyuya den hayvan, iztirari kesim ekliyle hell olmaz demitir.
nk bunlar, ndir vak'alardandr.
Biz diyoruz ki: iztirari kesim iin l, ihtiyari kesimden ciz kalmaktr. te bu l, her iki hususta da
gereklemitir. Dolaysyla ihtiyari kesime bedel olan, iztirari kesime ba vurulur. Nasl olur da bu hususlar,
vukuu az olan eylerden addedilsin. Biz bunu kabul etmeyiz. Belki ok zamanlarda rastlanan eylerdendir.
Kudr'de Yabani rkek hayvanlardan diye genel bir terim ifde edilmektedir.
mam Muhammed: Koyun lde iken kap kar koyarsa, kesimi yaralamakla olur, ama evlerin bulunduu
yerde her ne kadar kap kar koyarsa da kurtulannyaca ve sonunda yakalanabilecei iin, ztirari kesim kfi
gelmez demitir. nk evler arasnda normal kesimden ciz kalmak sz konusu olamaz. Deve ve sr iin, l
ile ehir birdir. Zira bunlar, her yerde kendi mdfaalaruu yapabilirler. Dolaysyla yakalanmalar mmkn
olmayabilir. Ve bununla acizlik gerekleir. Hayvann saldrmas, yakalanamyacak kadar kar koyan ka
1386
bn-i Mce, Zebayih; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 34 ve Nesai, Kurbanlar c. 2 s. 205.

Mslim, Zebayih c. 2 s 152; Eb Davud, Zebayih c. 2 s. 33; Nesai, Zebayih c. 2 s. 206; Tirmizi, Ksas c. 1 s. 181; bn-i Mce, Zebayih c.
2 s. 236
1388
el-Mstedrek, Kurbanlar c. 4 s. 231 ve Zebayih c. 4 s. 233; bn-i Mce de Abdullahi mer'den Peygamber efendimiz (s.a.v.)in baklarn
bilenmesini ve hayvanlara gsterilmemesini emrettiini ve: Herhangi biriniz bir hayvan keserken ona eziyet vermemeye zen gstersin
diye buyurduunu nakletmistir. bn-i Mce, Zebayih c. 2 s. 236.
1387
gibidir. yle ki: Hayvan saldrsna maruz kalan kii, kesim gayesiyle hayvan ldrrse, etinin yenmesi
helldir.
Deveyi gse yakn yerden, sr ve koyunu da boazndan kesmek mstahaptr. Ancak deveyi, sr ve koyun
gibi, sr ve koyunu da, deve gibi kesmek kerheten caizdir.
Aklanan ekildeki kesimin mstahap olmas, mtevtir snnete uygun olmasndan ve damarlarn, her birisinde,
uygun grlen kesim yerlerinde toplanmasndan kaynaklanr. Uygun grlenin dndaki kesimin mekruh oluu,
snnete muhalefetten doar. Ki, bu konuda zellik riayetsizlii sz konusu olur. Ancak haram olmaz, mam
Mlik ise, haram olur diyor.
Deve olsun sr olsun, kesildiinde, karnnda tylenmi veya tylenmemi cansz bir yavru karsa, eti yenmez.
Bu gre mam Zfer ile Hasan b. Ziyd da katlmaktadr, mam Eb Ysuf ile mam Muhammed ise,
yavrunun yaradl tamamlanmsa, helldir demiler. Ayn zamanda bu, mam- afi'nin de grdr. nk
Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Yavrunun kesimi, anasnn kesimidir 1389 buyurmutur, te yandan : Yavru, anasndan bir paradr. Zira ona
bitiiktir. Hatt makasla ondan ayrlr, anasnn ald gda ile beslenir ve ald nefesle oksijen alr. Keza hkm
bakmndan da yavru, anasna tabiidir. Nitekim anas satldnda kendisi de satlm olur. O hlde madem yavru
anasndan bir paradr, anasnn normal kesimi imknszlatmda -av hususunda olduu gibi- yaralanmas,
yavrusunun da kesimi demektir.
mam Eb Hanife diyor ki: Yavru, canllk bakmndan bamszdr. Hatt anas ldkten sonra canll
dnlebilir. O hlde kesim hususunda da bamszdr. Ve bamsz, tek bana gurreyi gerektirir. Yavruya
vasiyet veya yavruyu vasiyet etmek sahihtir. Aynca: yavru, ayr bir kan tamaktadr. Kesimden gaye olan etie
kann birbirinden ayrlmas hususu, ana hayvan yaralamakla gereklemez. nk ana hayvann yaralanmas,
yavrudan kan kmasna sebep olamaz. Binenaleyh yavru, anasna tabii deildir. Ama av konusunda hayvanm
alaca yara, az da olsa kann kmasna sebep olur. te hayvandan kacak az miktardaki kan, imknszlktan
tr normal kesimle aktlacak tam kan yerine gemi olur. Yavrunun, anasnn satnda anasna tabii olmas,
yavrunun istisnas ile satun fasit olmas, sz konusu olmamas iindir.1390
Yenmesi Hell Olan Ve Olmayan eyler Hakknda Bir Fasl
Azal hayvanlardan ve peneli kulardan yrtc olanlarnn etini yemek caiz deildir. nk Peygamber
efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) yrtc olan tm peneli kularla azl hayvanlarn yenmesinden
nehyetmitir. 1391 Hadiste Yrtc olan kayd her iki eit hayvandan nce zikredildii iin her ikisine de it
olup kularn da, dier hayvanlarn da haram olmalar iin, peneli veya azl olmalar yeterli gelmeyip, aynca
yrtc olmalar da gerekir. Yrtc hayvan da, kapp sran, yaralayp ldren, adet saldrgan hayvan demektir.
Bunlarn haram olmasnn nedeni de -Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir- bu hayvanlardaki kt vasflarn
mkerrem olan insana gemesini nlemektir.
Srtlan ile tilki de yrtc olduklar iin hadis, bunlarn hell olduunu syleyen mam- afi'nin grne kar
bir delildir. Fil de azl olduu iin mekruhtur. Tarla san ile gelincik de yrtc yer haerelerindendirler. Akbaba
ve lori kuunu da, le yedikleri iin mekruh grmlerdir.
Le yemeyip tane yedii ve yrtc kulardan olmad iin tekin kargasn yemede bir saknca yoktur. Le yiyen
alaca karga ise yenilmez. Kuzgun karga da yledir. mam Eb Hanife: Saksaann yenmesinde bir saknca
yoktur demitir. nk saksaan, le de, tane de yedii iin tavua benzer. mam Eb Ysuf ise: Saksaan,
ounlukla yedii, le olduu iin yenmesi mekrhtur demitir.
Srtlan, byk keler, kaplumbaa, eek ans ve tm srngen ve bceklerin yenmesi mekruhtur. nk srtlan
yrtcdr. Byk keler, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) onu soran Hz. ie'yi yemekten
nehyetmitir. 1392 Eek ans eziyet vericidir. Kaplumbaa irkin srngenlerdendir. Hatt ihramda olan bir kimse
eer kaplumbaay ldrrse ona bir ey lzm gelmez. Tm srngenlerin mekruh olmas da byk kelere
kysendir. nk byk keler de srngenlerdendir.
1389
Bu hadis Eb Said-i Hudri, Cabir, Eb Hreyre, Abdullah lbn-i mer, Eba Eyyub- Ensari, Abdullah bn-i Mesud, Abdullah bn-i Abbas,
K"b lbn-i Mlik ve Hz. Ali (r.a.) tarafndan rivayet olunmutur. Eb Said'in rivayetini Eb Davud, Tirmizi ve bn-i Mace u ekilde
kaydetmilerdir.
Peygamber efendimiz (s.a.v.)'e:
Y Reslllah, biz deveyi, sn veya koyuna kestikten sonra kamnda yavru gryoruz. Onu atalm m, yoksa yiyebilir miniyiz? diye
sorduk. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
sterseniz yiyebilirsiniz. nk ana karnndaki yavrunun kesimi de anasnn kesimidir, buyurdu
Cabir ile Abdulalh bn-i mer'in de rivayetlerini yine Eb Davud, Eba Eyyub'un rivayetini yine Hakim, Abdullah bn-i Mesud ile Abdullah
bn-i Abbas'n rivayetlerini de Darekutni ve K"b bn-i Malik'in rivayetini de Taberani kaydetmilerdir. Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 34,
Tirmizi, Sayd c. 1 s. 191; bn-i Mace, Zebayih c. 1 s. 539; el-Mstedrek, Yemekler c. 4 s. 114; Darekutni, Zebayih c. 1 s. 541; Mecmazzevaid c. 4 s. 35.
1390
1391
Mslim, Sayd c. 2 s. 147; Eb Dvd, Yemekler c. 2 s. 177.
1392
Peygamber efendimiz (s.a.v.)'in Hz. Aie'yi byk keleri yemekten neh-yettii haberi gariptir. Ancak Eb Davud, Abdurrahman b.
ibil'den naklen Peygamber efendimiz (a.s.)'in byk keleri yemekten nehyettiini kaydetmitir. Eb Davud, Yemekler c.2 s 176.
Evcil eek ve katrlarn yenmesi caiz deildir. nk Ha1id b. Ve1id (Radyallh anhm)'dan, Peygamber
efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in at, eek ve katr etini yemekten nehyettii1393 Hz. Ali (Radyallh
anh)'dan da Peygamber efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm) Hayber gn mt'a nikhm terkettirdii ve
evcil eeklerin etini haram kld 1394 rivayet olunmaktadr.
mam Eb Hanife'ye gre, atn eti mekruhtur. mam Ma1ik'in gr de bu yoldadr. mam EbYsuf, mam
Muhammed ve mam- afi ise, Cabir (Radyallh anh)'in Peygamber Efendimiz Hayber gn evcil eeklerin
etini yemekten nehyetti. Atlarn eti iin ise izin verdi 1395 hadisine dayanarak : Atn etini yemede bir saknca
yoktur- demilerdir. mam Eb Hanife; 1396
Allah, atlar, katrlar ve merkepleri onlara binesiniz ve (size) ss olsunlar diye yaratmtr 1397 yet-i
kermesine dayanmtr. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle), bu yet-i kerimeyi imtinan makmmda, yni
insanlara yapm olduu iyilikleri hatrlatmak iin indirmitir.
Yemek ise, insana yaplan iyiliklerin en stndr. Eer atn etini yemek hell olsayd, Cenb- Allah (Azze ve
Celle) onu brakp da, ondan daha dun olan iyilikleri saymakla yetinmezdi. Kald ki at, dman yldrma
aracdr. Onun bu zelliine hurmeten de etini yemenin mekuh olmas gerekir. Nitekim onun bu zellii iindir
ki savalarda elde edilen ganimetlerden ona da pay ayrlr.
Ayrca at etinin hell olmasndan, cihad vstasnn azaltlmas durumu doar. Ve Cabir'in rivayet ettii hadis,
H1id'in rivayet ettii hadisle atmaktadr. Bu durumda haram olma taraf tercih edilir. Sonra mam Eb
Hnife' nin mekruh dedii ey, tahrimen midir yoksa tenzihen midir? diye ihtilf vardr. En dorusu udur ki:
Mekruh dedii eyden tahrimen mekruh mnsn kasdeder. Atm stne gelince: Kimisi: ilmesinde bir
saknca yoktur demitir. nk iilmesinde, harp aletinin azaltlmas gibi bir mn yoktur.
Tavann yenilmesinde bir saknca yoktur. nk Peygamber Efendimize (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kzartlm tavan eti verildiinde ondan yemi ve ashabna yemelerini emretmitir. Ayrca tav-an ne
yrtclardandr, ne de le yiyen hayvanlardandr. Bylece ceylana benzetilmitir.
nsan ve domuzdan baka, eti yenilmeyen herhangi bir hayvan, kesildiinde eti ve derisi temizlenir. Kesimin,
insanda etkili olmay, insann muhterem oluuna domuz da -tabaklamada olduu gibi- necis olmasna
binendir.
mam- afi: Eti yenilmeyen hayvanlarn hi birisinde kesimin etkisi yoktur. nk etin yenilebilmesi asl, et
ve derinin temizlenmesi ona tbidir. Kesimin aslda etkisi olmaynca, asim tabiinde de etkili olmamas gerekir.
Nihayet bu da, bir Mecsi'nin kestii hayvan gibidir demitir.
Biz diyoruz ki: Kesim, necis olan akc kan ve salglarn temizlenmesinde etkilidir. Asl necis olan da bunlardr.
Deri ile et deildir. Bunlar temizlendimi, tabaklamada olduu gibi, et ve deri de paklanm olur. Ama mecsinin
kesimi, er'n bir ldrmeden ibarettir. Derinin paklanmas iin tabaklanma gerekir. Kesimle, et pakland gibi,
hayvann i ya da paklamr. Hatta az suya derse dhi, suyu bozmaz. Yalnz mam- afii, bu konuda
muhalefet eder. Yemek dnda eti yenmeyen kesilmi hayvann i yandan faydalanlabilir mi sorusuna
karlk, kimi, faydalamlamaz. nk yenilmez. Kimi de faydalanlabilir, demitir. Tpk murdar hayvann i
yann kart zeytin yandan yemek dnda faydalanlabildii gibi.
Su hayvanlarndan balk dnda hi biri yenilmez. mam- Mlik ve ilim erbabndan bir cemat, deniz
hayvanlarnn tm yenilir demilerdir. Ancak limlerin bir ksm, deniz hayvanlarndan domuz, kpek ve insan
mstesna tutmutur. mam- afi, istisna yapmadan mutlak mny almtr. mamlarn ihtilf, yeme ve satm
konularnn ikisinde de cridir. Sz geen limlerin delili,
Deniz av ve onu yemek size de, yolculara da geimlik olarak hell klnmtr. 1398 yet-i kerimesi ile
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) Deniz, suyu paklayc, ls de hell olandr. 1399 hdis-i
erifidir. te yandan deniz hayvanlarnda kan yoktur. nk kanllar suda durmaz. Halbuki haram olan da
kandr. Bylece tm deniz hayvanlar bala benzemi olur.
Biz diyoruz ki: Allah Tela (Celle Cellah):
Tiksindirici eyleri haram klar. 1400 buyurmutur. Deniz hayvanlarndan, balktan bakalar da tiksindiricidir.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de, kurbaa karml ilcn kullanlmasndan ve yengecin
1393
bn-i Mace, Zebayih c. 1 s. 238; Eb Davud, Yemekler c. 2 s. 175.

Buhari, Megazi c. 2 s. 606; Mslim, Mt'a Nikh c. 1 s. 452.
Buhari, Hayber Sava ve Zebayih c. 2 606 ve 829; Mslim, Zebayih c. 2 s. 150.
1396
Buhari ile Mslim ise Halid b. Velid (r.a.)'dan naklen unu kaydetmilerdir: Peygamber efendimiz (s.a.v.)"in ei halam Meymne'nin
yanna gittim. Sofraya kzartlm bir keler koymulard. Peygamber efendimiz (s.a.v.) elini kelere uzatt. Orada bulunan kadnlardan biri :
Peygamber efendimiz (s.a.v.)'in nne koyduunuzun ne olduunu ona syleyin, dedi. Bunun zerine kadnlar
Y Resllah kelerdir, dediler ve Peygamber efendimiz (s.a.v.) bunu duyunca elini ekti. Ben:
Y Resllah keler haram mdr? dedim. Peygamber efendimiz (s.a.v.) :
Hayr, haram deildir. Ancak kaldm yerlerde bulunmad iin ondan tiksinti duyuyorum. Bunun iin elimi ektim, dedi Bunun zerine
ben onu yepeye baladm. Peygamber efendimiz (a.s.) de bana bakyordu. Beni yemekten alkoymad. Buhari, Sayd c. 2 s. 831; Mslim
(ayn bb) c. 2 s. 151.
1397
Nahl: 16/8
1398
Maide: 5/96.
1399
Bu hadisin kaynaklan Taharet bahsinde gsterilmitir
1400
A'raf: 7/159
1394
1395
satmndan neh etmitir. 1401 yette geen sayd av kelimesi de, istiyd avlama mnsmdadr. nk eti
yenilmeyen hayvanlarn da avlanmalar mubahtr. Hdis-i erifte geen maytet l kelimesi de sdece balk
mnsma hamledilir. O da dier deniz hayvanlarndan mstesna olarak helldir. nk Peygamber Efendimiz
Bizim iin iki l ve iki kan ktlesi hell klnmtr, ller, balk ve ekirgedir. Kan da karacier ve dalaktr.
1402
buyurmutur.
Sebepsiz lp su zerine kan baln yenmesi mekruhtur. mam- Mlik ve mam- afii, Su zerine kan
baln yenmesinde bir saknca yoktur. nk o da rivayet ettiimizin kapsamna girmektedir, te yandan deniz
lleri, hdis-i erifte hell olmakla vasflandrlmtr. demilerdir.
Bizim delilimiz de, Cbir (Radyallh anh)'in rivayet ettii: zerinden suyun ekilmesiyle len ve suyun
kenara atmasyla len (bal) yeyin. Ama sebepsiz lp su zerine kan yemeyiniz. 1403 hdis-i eriftir. Bizim
bu grmz, sahabeden bir cemat tarafndan benimsendii nakledilmektedir. Deniz ls; denizin kenara
att iin len demek olup, denizde sebepsiz lp su zerine kan demek, deildir. nk ancak birinci mnda
ona Deniz ls denilebilir.
Ylanbal, sazan bal ve sair balk ve ekirge nevlerinin yenmesinde bir saknca yoktur. mam- Mlik,
ekirge hakknda -kara hayvan olduu iin- avc, ban kesmeden veya onu kzartmadan nce hell olamaz.
Bunun iindir ki ihramda olan kimse, ekirgeyi ldrdnde, ona ekirgenin deeri kadar ceza lzm gelir.
Demek ki; ekirge, dier hayvanlarda olduu gibi, ancak ldrmekle hell olur demitir.
mam- Mlik'e kar delilimiz, rivayet ettiimiz hadstir. Hazreti Ali de, kendisine, yerden toplanan, l-diri
karm ekirge tornan hakknda soran kimseye: Onu da ye, onu da ye eklinde cevap vermitir. 1404 Hz. Ali'
nin bu ekildeki cevab, ekirge, her ne kadar kendiliinden lmse de onun mbh olduuna dellet etmekte ve
kendi feshatndan bir rnek tekil etmektedir. Yalnz sebepsiz lp su zerine kan balk ise, onu o hususta
rivayet edilen hadisle tahsis ettik.
Bize gre: Balkta asl olan udur: Balk, eer herhangi bir olay neticesinde lmse, canl yakalanan balk gibi
helldir. Eer kendiliinden lmse, su zerine kan balk gibi hell deildir. Kifyet-l-mntehi'de
akladmz zere bu asla (metod) bir ok mes'ele dayanmaktadr. Dnld takdirde bu kurala varlabilir.
Bu cmleden, balktan bir para kopanldktan sonra lrse, hem kesilen hem kalan ikisi de helldir. nk
sebepli lm olur. Canl balktan bir para kesildiinde her ne kadar cansz durumdaysa da helldir. Scak ve
souktan len balk konusunda iki rivayet vardr. 1405
KURBAN BAHS
1- Mslman ve hr olan, yolculukta olmayan ve kurban bayram gn, kendisinin ve kk ocuklarnn
nafakas bulunan herkes iin kurban kesmek vaciptir.
Kurban kesmenin vacip olduunu syleyenler, mam Eb Hnife, mam Muhammed, mam Zfer, Hasan b
Ziyd ve bir rivayete gre mam Eb Ysufdur. Cevami adl kitapta geen bir dier rivayete gre ise, mam
Eb Ysuf kurban kesmenin snnet olduunu sylemitir, ki bu, mam- afinin de grdr. Tahavi ise,
kurban kesmenin mam Eb Hnife'ye gre vacip, dier iki mama gre snnet-i mekkede olduunu
sylemitir, ki ulemadan kimisi de mamlar arasmdaki ihtilf bu ekilde aklamtr. Snnet olduunu
syleyenlerin delili. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in: Sizden kim kurban kesmek isterse,
kesecei kurbann kl ve trnaklarndan bir ey almasn. 1406 hadisidir. Zira hadiste geen Kim kurban kesmek
isterse deyiminden kurbamn vacip olmad anlalmaktadr.
te yandan kurban kesme, yolculukta olmayana vacip olsayd, yolculukta olana da vacip olmas gerekirdi.
nk zektta olduu gibi, mli grev ve sorumluluklarda yolculukta olanla olmayann durumlar deimez. O
zaman Atire gibi olur. 1407
1401
Peygamber efendimiz (s.a.v.)'in yengecin satmndan nehyettiine dair hadis tamamen gariptir. Kurbaann il olarak kullanlmasndan
nehye dair hadisi ise Eb Davud, Nesai ve Hakim Doktorun biri Peygamber Efendimiz (a.s.)e Tapmak istediim herhangi bir ilaca
kurbaay kartrabilir miyim? diye sordu. Peygamber efendimiz (s.a.v.) onu kurbaay ldrmekten nehyetti eklinde kaydetmilerdir.
Eb Davud, Tp c. 2 s. 185; Nesai, Sayd c. 2 s. 201; el-Mstedrek, Tp c. 4 s. 211, 245.
1402
bn-i Mace, Sayd c. 1 s. 239; Darekutni, Sayd ve Zebayih c. 1 s. 540.
1403
Eb Davud, Yemekler c. 2 s. 178; bn-i Mace, Zebayih c. 1 s. 241.
1404
Bu lafzla gariptir. Ancak Abdurrezzak Hz. Ali (r.a..)'dan Balklar ekirgelerin hepsi temizdir diye sylediini kaydetmitir. Nasbrraye c, 4 s. 205.
1405
1406
Buhari dnda dier be Hadis mam mm Seleme (r.a.)'dan naklen kaydettikleri bu hadisin tamam mealen yledir: Kim ki Zilhicce
aynn hillini grp de kurban kesmek sterse kesecei kurbann kl ve trnaklarndan bir ey almasn. Mslim, Kurbanlar c. 2 s. 160; Eb
Davud, Kurbanlar c. 2 s. 30; Tirmizi, (Kurbanlar bahsinin sonlar) c. 1 s. 196; bn-i Mace, Kurbanlar c. 1.s. 234; Nesai (Kurbanlar bahsinin
balar) c. 2 s. 301.
1407
Atire cahiliye devri ile slmiyetin balangcnda kesilmesi det olan bir kurbann ad idi. Yani atire nasl yolculukta olan kimseye vacip
olmad iin yolculukta olmayan kimseye de vacip deil idiyse, kurbann da yle olmas lzm gelir. Zira vasf itibariyle ikisi ayn ey olup
ikisinden de kast. Allah'a ibadettir. Mtercim Ahmed Meylani
Vaciptir diyenlerin delili de, Peygamber Efendimiz ESallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Ml bollua sahip olup
da kurban kesmeyen, namazgahmza yaklamasn. 1408 hdis-i erifidir. Zira hadisteki ar ifde, vacip olmayan
bir hkmn terki iin kullanlm olmasa gerek, te yandan kurban kesme, yapld gnlere ad verilen bir
ibadettir. Nitekim bu gnlere kurban bayram gnleri denilir. te bu da, kurbann vacip olduunu gsterir.
nk eer vacip olmasayd ara sra terkedilir ve dolaysiyla o gnlere Kurban bayram gnleri denmezdi.
Yolculukta olan kimseye vacip olmamas da baz zor artlarn mlhazasndan kaynaklanr. nk bu kimse o
zamanda edasna muktedir olmayabilir. Ve zamannda if etmedii takdirde vakti kar. Bylece Cuma namaz
gibi, kurban kesme de yolculukta olan kimse iin vacip olmaz. Hadiste geen Kesmek isterse deyiminden de
murad -Allah daha iyi bilir- serbestlik ve keyfilik deil, sehvin zdddr. Yni: Kurban kesmeyi kasd ederse
mnsdr. Zaman Recep aylan olan Atire adndaki kurban eidi ise, nesh olunmutur.
Kurban kesme, mli bir vazife olduundan mlkiyetin bulunmasn gerektirir. Mlk sahibi olabilmek iin de hr
olmak gerekir. Bu itibarla kurban kesmenin vacip olmas, hrriyetle kaydedilmitir. slmiyetle kaydedilmesi de
ibdet olmasndandr. Yolculukta olmamakla kaydedilmesi de yukarda akladmz sebepten dolaydr.
Kurban kesenin zengin olmas kayd da. zikrettiimiz mli imknn bulunma zorunluluundan ileri gelir. Zengin
olmann ls ise, oru bahsinde getii zere fitre sadakasn gerektiren nisbettir.
Kurbann vakti, kurban gndr. Ve onunla hs klnmtr. Vaktin sresini inallah biraz sonra aklayacaz.
Kiinin kendi adna ve kk ocuunun adna kurban kesmesi vaciptir. nk ocuk, fitre sadakasnda olduu
gibi, kurbanda da kiinin kendisi hkmndedir. Bu, Hasan bn-i Ziyd'n mam Eb Hanife'den rivayet ettii
grtr. Zahir rivayete gre ise, mam Eb Hanife kiinin kendi ocuu iin kurban kesmek zorunda olmad
grndedir. Fakat ocuk iin fitre sadakas, baba tarafndan verilmesi vaciptir. Sebebi de, ortalkta ocuun
nafakasn te'min ve velayetini yapacak bir ban var olmasdr, tte u iki husus, ocukta mevcuttur. Ama kurban
kesmek ise, hlis bir ibdettir. Sde takarrupta bakas iin, dier biri mkellef olmamaldr. Bunun iindir ki
kle iin, efendisinin kurban kesmesi vacip deil, ama fitresini vermesi vaciptir.
mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre, ocuun mal bulunduu takdirde babas veya vsisi, ocuun
malndan kurban keserler, mam Muhammed, mam Zfer ve mam- afii1 ye gre, baba veya vsi, ocuun
malndan deil, kendi mallarndan kurban kesecekler. Bu konudaki ihtilf fitre sadakas konusunda geen ihtilf
gibidir. Kimi, limler, ocuun malndan kurban kesilemiyecei grnde ittifak halindedirler, demitir. nk
kurban kesme ibdeti onu kesmekle yerine getirilir. Kesildikten sonra etini datmak ise mstahaptr. Bu
tasarrufu ise ocuun malmda yapmak caiz deildir. nk bykler gibi ocuk da kurbann tmn yiyemez.
Fakat en doru olan gr udur ki: ocuun malndan kurban kesilir ve ocuk yiyebildiini yer, geride kalan
ksmyla da dier ihtiyalarn salar.
2- Koyun bir kii iin, deve ve sr da, yedi kii iin kesilir. Kysa gre, deve ve srn birden fazla ahs iin
kesilmesi caiz olmamal. nk sr ve devede kan aktma eylemi birdir. bdet de kan aktma eylemidir. Fakat
konuda hadis bulunduu iin biz kys terkediyoruz. Hdisde, Cbir (Radyallh anh)'in Biz, Peygamber
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)le sr ve deveyi yedi kii iin kurban keserdik. rivayetidir. Koyun hakknda
herhangi bir nss bulunmad iin, amel, kys temeli zerinde baki kald. Deve ve sr, yedi kii iin kurban
edilebildii gibi, alt, be veya kii iin de kurban edilebilir.
mam Muhammed, yedi kii iin kurban caiz olurken, yediden az kiilere caiz olmas daha evldr demitir.
Fakat yediden ok kiiler iin caiz deildir. nk nssn bulunmad hususta kysa uyuur. Keza kurbanlk
hayvanda yedide bir nisbetinde hissesi olmayan kii iin de caiz deildir. Bu durumda dier hisse sahipleri iin
de caiz olmaz. nk ibdetlik vsf, tmn bir ksmnda gerekleemez. 1409 nallah bunu daha sonra
aklayacaz.
mam Malik, bir ailenin efradna -o ailenin efrad yediden fazla da olsalar- bir deve veya sr kesmek caizdir
Fakat iki le efrdma -yediden az da olsalar- caiz deildir. nk Peveam ber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem):
Her aile efrad iin, her senede bir kurban ve bir atire kesmek lzmdr. 1410 buyurmutur, demitir. Biz buna
cevaben diyoruz ki: e ehlinden maksat, efrat deil, aile reisi olan otoriter adamdr. nk zenginlik ve mal
1408
Eb Hreyre (r.a.)'dan rivayet olunan bu hadisi, bn-i Mace, Ahmed, bn-i Ebi eybe. shak b. Rahuye, Eb Ya'la el-Mevsli, Hakim ve
Darekutni kaydetmilerdir, Mace (Kurban vacip midir deil midir? bab) c. 1 s. 232; Darekutni (Sayd ve Zebayih) c. 2 s. 545; el-Mstedrek
(Hac suresi tefsiri) c. 1 s. 389 ve Kurbanlar c. 4 s. 232; Eimme-i Sittein Eb Hreyre (r.a.)'dan rivayetine gre Peygamber efendimiz (a.s.)
Ne Feri' ve ne de Atire yoktur buyurmutur. Ahmed, Msnet'inde slmiyette ziyadesini de kaydetmitir. Peril: Cahiliye devri
mriklerinin hayvanlarndan doan ilk yavruyu putlara kurban etmeleri deti idi. Buhari, Akika c. 2 s. 829; Mslim, Kurbanlar c. 2 s. 159;
Eb Davud, Afrika c. 1 s. 35; Neasi, Akika c. 2 s. 188; Tirmizi, Akika c. 2 s. 543.
1409
Buhari dnda, dier be hadis mamlarnn rivayet ettikleri Cabir (r.a.)n bu hadisini Mslim:
Peygamber efendimiz (s.a.v.) ile birlikte hac ihramna girdik. Peygamber efendimiz (a.s.) deve ve srlarda -bizden her bir yedi kii bir
tanede-ortak olmamz emretti eklinde kaydetmitir. Mslim, Hacc c. 1 s. 424; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 32; Tirmizi, Kurbanlar c. 1 s.
194; bn-i Mace, Kurbanlar c. 1 s. 233
1410
Snen-i Arbaa bu hadisi Muhanned b. Sleym'den naklen u ekilde kaydetmilerdir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) He birlikte Arafat danda bulunuyorduk. Peygamber efendimiz (s.a.v.) :
Ey nas, her bir ev halk iin ylda bir kurban ve bir Atire ereldir. Ati nedir biliyor musunuz? Atire nallan Recebiye diye adlandrdklar
eydir buyurdu.
Nesai, Peri1 ve Atire c. 2 s, 188; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 29. bn-i Mace, Kurbanlar c. 1 s. 233; Tirmizi, Kurbanlar c. 2 s. 27.
onundur. Bu grmz, Her mslman in ylda bir kurban ve bir atire vermek gerekir 1411 rivayeti te'yit
etmektedir. En doru olan gre gre, bir devede ayn oranda ortak olan iki kiinin deveyi kurban etmeleri
caizdir. nk yedide birin kurban edilmesi caiz olunca yarm yedide birin kurban edilmesi de ona teben
caiz olur.
Mterek olan bir hayvan kurban etmek caiz olduu zaman -et tart ile satlan bir mal olduu iin- kurban etinin
paylalmas tart ile olur. ayet ortaklar onu aralarnda gz tahmini ile paylarlarsa -sata kysen- ancak eer
hisselerin beraberinde el ayak ve deriden bir ey bulunursa caizdir.
3- Eer biri, kendi ahs iin kurban gayesiyle bir sn satn alrsa, sonra alt kii ona ortak olurlarsa, istihsnen
caizdir. Kysa gre ise, caiz deildir, ki mam Zfer buna kaildir. nk adam, onu ilk bata kurbanlk olarak
hazrlamtr. Dolaysyla bir ksmn mal edinmek zere satamaz.
stihsnn gerekesi udur: nsan bazen satlk semiz bir hayvanla karlar. Ve alm satm srasnda ortak
olacaklar bulamaz, hayvan alr da sonra ortak olacaklar bulur. Ve bu gibi durumlar, insan ihtiyalarndan biri
saylrken, biz, zorluun defi iin caiz grdk. Nitekim cevaz imknna da mahal vardr. nk kurban gayesiyle
satn alma durumu, hayvann satna mni' deildir. Lkin daha satn almadan nce, ortak olacaklar hazrlamak
daha iyi olur. nk bu durumda ihtilf ve takarrup suretinden dn gibi hususlardan uzak kalnr.
Akladmz sebepten dolay mam Eb Hanife'den, kurbanlk hayvan satn alndktan sonra ortaklara
verilmesinin mekruh olduu rivayet edilmitir. Yukarda akladmz sebebe binen Fakir ve misafir olana
kurban lzm gelmez. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer, misafir olduklar zaman kurban kesmezlerdi. Hz. Ali'den
de; Misafir iin ne Cuma namazn klmak ne de kurban kesmek lzm deildir. diye rivayet vardr. 1412
4- Kurban kesmenin vakti, Bayram gnnn fecriyle balar. Ancak ehirde oturanlarn. Bayram namaz
klnmadika, kurban kesmeleri caiz deildir. Krsal kesimde oturanlar ise, fecirden sonra kurban kesebilirler. Bu
konudaki er'i delil, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in u hadisleridir: Kim namazdan nce
kurban keserse, kurbanm yeniden kessin. Namazdan sonra kesen ise, nskn yerine getirmi olur ve
mtisltimanlann snnetine uymu olur. 1413
Bu gnde, ilk yapacamz ibdet. Bayram namazdr, sonra kurban kesimidir. 1414 Yalnz nce namaz klma
art, ehirde oturup namazla mkellef olan kiiler iindir, bdiyede ikmet edenler iin deildir. nk kurban
kesiminin te'hiri, namaz klma meguliyetinden kaynaklanm olabilir. O halde bdiyedekiler iin kurban
kesiminin tehirine hi bir mn yoktur. Bizim rivayet ettiimiz hadis, namaz klndktan sonra, mam kurban
kesmedike, kurban kesilmesinin caiz olamyacan diyen mam Mlik, ile mam- afi grne kardr.
Sonra kurban kesiminde muteber olan, kesim yeridir.
yle ki: Kurban kesen ahs, ehirde olursa, kurbanlk hayvan da krsal kesimde olursa, fecrin sklmesiyle
kesim caiz olur. ayet durum tersine olursa, kesim ancak bayram namazndan sonra caiz olur. Yni: ehirde
oturan kii, kurbanlk hayvann bdiyeye gndermekle, fecir skldkten sonra kurban kesmekle acele etme
hilesini yapabilir. nk kurban kesme durumu, bayram gnleri gemeden nce maln telef olmas bakmndan,
zektn nisaptan dmesi durumuna benzer. Bunun iin kurban kesimini gerekletirmede -zektta olduu gibikurbanlk hayvann bulunduu yer muteberdir, kurban verenin bulunduu yer deil. Ama fitre sadakasnda
durum byle deildir. Zira Ramazan bayram gnnde fecir skldkten sonra maln telefiyle fitre sadakas skit
olmaz. Eer bayram namaznn klnd sahadaki hslar, daha namaz klmadan nce ve cmideki-lerin
klndan sonra biri, kurbann keserse, istihsnen caizdir. nk camide klnan namaz da muteberdir. Hatt
camideki klla yetinilirse kfi gelir. Keza bayram namaznn klnd saha namazyla da yetinilir. Kimi
demitir ki: Bu, hem kysen hem istihsnen caizdir.
Kurban kesimi, bayram gn ve sonraki iki gnde olmak zere gnde caizdir. mara- afi, Terik
gnlerinin tm, kurbann kesim gnleridir. 1415 hadisi gereince, kurban bayram gnnden sonraki gnlk
terik gnleri, kurbann kesim gnleridir demitir.
1411
Garip bir rivayettir. Nasb-rraye c. 4 s. 211.

Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'in yolculukta olduklar zaman kurban kesmediklerine dair rivayet hakknda Nasb-rraye Gariptir diyorsa
da, ayn eserin Buyet-l'elmal adl haiyesine gre, Msedded Mesnedinde, Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'in hac seferinde kurban
kesmediklerini rivayet etmitir. Ayrca ibn-i Ebi eybe de Hz. mer'in hac seferinde iken kurban kesmediini kaydetmitir.
Nasb-rraye, Hz. Ali'nin Yolculukta olan kimse iin ne cuma namaz, ne de kurban vacip deildir eseri hakknda da Gariptir diyorsa da,
mezkr haiyeye gre bunu da Muhammed el-Mabsut'ta kaydetmitir. Buyet-lelmal s. 56.
14131413
Buhari ile Mslim'in Ber b. Azib'den naklen kaydettikleri bu hadisin tamam mealen yledir:
Daym Eb Biirde kurbann namazdan nce kefi. Peygamber efendimiz (a.s.)
Senin kestiin davar kurban deil, etliktir, buyurdu. Daym:
Bende sekiz - dokuz aylk bir kei vardr, dedi. Peygamber efendimiz (a.s.):
Ona kes. Fakat senden bakasna caiz deildir, dedikten sonra:
Kim ki namazdan nce keserse, kendisi in kesmi olur. Kim ki namazdan sonra keserse ibadetini yerine getirmi ve mfislOmanlann
usulne uymu olur, buyurdu.
Mellifin kaydettii metin ise Buhari'nin Enes b. Malik (r.a.)dan naklettii hadisin metnidir. Buhari, Kurbanlar c. 2 s. 832; Mslim c. 2 s.
154.
1414
Buhari, Kurbanlar c. 2 s. 832; Mslim c. 2 s. 154.
1415
Ahmed, bn-i Hibban ve Darekutninin Cbeyr b. Mslim (r.a.)dan rivayet ettikleri bu hadisin tamam -hac bahsinde de getii zeremealen yledir:
Terik gnlerinin hepsi kurban beme gnleridir. Arafat dann hepsi de vakfe yapma yeridir.. Darekutni (Sayd ve Zebayih)
1412
Bizim delilimiz, Hz. mer, Hz. Ali ve bn-i Abbas'dan rivayet olunan Kurban kesme gnleri tr. Ve efdl
birinci gndr mealindeki eserleridir. 1416 Zira bu tr eserler ictihd yoluyla soylenemedii iin hadis
gcndedirler. Bu itibrla bu konuda bahisler arasnda taanz bulunmaktadr. Hadislerin birbirleriyle taaruz
etmesi hlinde ise, kesin olan tutmak gerekir, ki o da iki sreden az olandr. Bununla beraber, gnlerin en
sevapls -Hz. mer, Hz. Ali ve bn-i Abbas'n dedikleri gibi- birinci gndr. nk kurbann birinci gn
kesilmesinde, ibdeti bir an nce yerine getirme durumu vardr. bdetin tehiri hakkmda baka bir nss
bulunmadka da, asl olan, ibdetin bir an nce yerine getirilmesidir. Kurban kesiminin yapld gnlerin
gecelerinde de kesim caizdir. Ancak gece karanlnda bir yanlln doabilecei ihtimlinden tr
mekruhtur. Kesim gnleri tr. Terik gnleri de tr. Bunlarn bir aradaki toplam drt gn eder. Birinci gn,
sdece kesim gndr, terik deildir. Drdnc gn de sdece terik gndr, kesim gn deildir. Ortadaki iki
gn ise hem terik hem kesim gnleridir. Bu gnlerde kurban kesimi, kurban bedelinin tasaddukundan daha
efdldir. nk kurban y vaciptir y snnettir. Tasadduk ise, sdece bir sevaptr. Onun iin kurban verme daha
efdldir. te yandan kurban verilmesi, sdece bu gnlere mahsus iken, sadaka verme, senenin tm gnlerinde
geerlidir. Tpk uzak yerden Mekke'ye gelenler iin tavaf yapmalarnn nafile namaz klmalarndan daha efdl
olmas gibi.
Eer kii, kesim gnleri geinceye kadar kurban kesmediyse, eer bu kimse kurban vermeyi adam, ya da fakir
ise ve bir kurbanlk da alm ise, onu sa olarak tasadduk etmesi gerekir. Eer zengin ise -kurbanlk satn alm
olsun olmasm- bir koyun bedelini tasadduk etmek zorunda olur. nk kurban kesimi zengin iin vaciptir. Fakir
iin de -hayvan kurbanlk niyetiyle satn alrsa, bize gre vacip olur. Bunun iin bu durumlarn hepsinde, eer
kesim gnleri geinceye kadar kurban kesmezse, sorumluluktan kurtulmak iin kurbanl veya bedelini sadaka
olarak vermelidir. Tpk cuma namazn karann le namazm kaza etmesi veya gszlkten oru
tutamayann tutamad gnler yerine fidye vermesi gibi.
Her iki veya bir gznden kr olan, kesim yerine gidemiyecek kadar topal olan ve fazla zif olan hayvanlar
kurban olamaz. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Belirgin bir ekilde kr olan, belirgin bir ekilde topal olan, belirgin bir ekilde hasta olan ve ziflikten tr
kemiklerinde ilik kalmayan hayvanlar olmak zere, drt eit hayvan kurban olamazlar 1417 buyurmutur.
5- Kula veya kuyruu kesik olan hayvanlar da kurbanlk olamazlar. nk kulak hakknda Peygamber
Kurban etmek istediiniz hayvanda kulak ve kuyrua dikkat ediniz 1418
buyurmutur. Kuyruk da vcdun belli bal bir organ olduu iin kulak gibidir.
Kulak veya kuyruunun ou kesilmi olan hayran da kurban olamaz. Eer kulak veya kuyruunun ou
kalyorsa kurban edilmesi caizdir. nk ounluk ister kesilen, ister kalan olsun, ona tmn hkm verilir ve
hi bir eksiklii bulunmayan hayvanlar, yok derecede azdrlar. Bunun iin eksiklik az olduu zaman ona gz
yumulur. Ancak mam Eb Hanife'den okluun miktan hakknda eitli rivayetler gelmitir.
Cm-ssair'deki rivayete gre eer hayvann kulandan, kuyruundan gznden veya budundan giden ksm,
te birden fazla ise, hayvan kurbanla yaramaz. nk terekenin te biri vasiyet edildii zaman vrisler raz
olmasalar da vasiyet geerlidir. Bunun iin te bir az saylr. Vasiyet edilen miktar terekenin te birinden fazla
olduu zaman ise, geerli olmas vrislerin nz gstermelerine baldr. Bunun iin te birden fazlas ok
saylr.
Bir rivayete gre de mam Eb Hanife, oun drtte bir olduunu sylemitir. Zira -namaz bahsinde de getii
zere- bir eyin drtte biri o eyin tamam hkmndedir. Bir baka rivayete gre de mam Eb Hanife
(Rahimehullah): Maln ancak te biri vasiyet edilebilir. Hatt te bir de oktur 1419 hadisine dayanarak
oun te bir olduuna kail olmutur, mam Eb Ysuf ile mam Muhammed ise -namaz bahsinde de getii
zere- geree bakarak: Uzvun yarsndan fazlas kald zaman kfi gelir demilerdir, ki Fakih Eb Leys de
bu gr benimsemitir. mam Eb Ysuf: Ben bu grm mam Eb Hanife'ye atm. mam Eb Hanife:
Ben de aym grteyim dedi demitir, ki mam Eb Hanife'nin bu sz -kimine gre- mam Eb Ysuf un
grne dntr. Kimine gre de Benim grm de buna yakndr mnsndadr.
Bir uzuvdan tam yansnn eksik olmasnn kurbanla mni olup olmad hakknda ise iki mamdan iki rivayet
gelmitir. Nasl ki mam Eb Ysuf tan, namazda avret olan bir uzuvdan yarsmn almas hakknda da iki
rivayet gelmitir. Sonra gzden baka, dier uzuvlarn kesiklik nisbetinin bilinmesi kolaydr. Gz hakknda da
1416
Hac bahsinde benzeri geen bu eser tamamen gariptir. Ancak mam Malik, Muvatta'da Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan Kurban, bayramn
birinci gnnden sonra iki gndr diye sylediini rivayet ettikten sonra: Duyduuma gre Hz. Ali (r.a.) da byle bir ey sylemitir diye
kaydetmektedir. Muvatta, Kurbanlar c. 2 s. 188.
1417
Tirmizi, Kurbanlar c. 1 s. 194; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 31; Nesai, Kurbanlar c. 2 s. 202; Muvatta', Kurbanlar s. 187; es-Mstedrek,
Hacc c. 1 s. 468 ve Kurbanlar c. 4 s. 223.
1418
Hz. Ali ile Huzeyfe (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisin metni Peygamber efendimiz (s.a.v.), gz ve kulaa dikkat etmemizi emir
buyurdu Nasr-ndedir.
Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 32; Nesai, Kurbanlar c. 2 s. 202; Tirmizi, Kurbanlar c. 1 s. 184; bn-i Mace, Kurbanlar c. 1 s. 234; elMstedrek, Kurbanlar c 4 s. 224
1419
Btn Eimme-i Sittinn kaydettikleri bu hadisin tamam (vasiyetler) bahsinde de gelecektir.
Buhari, Cenaiz c. 1 s. 173; Vasiyetler c. 1 s. 383; Bed'lhalk c. 1 s. 560; Megai-Veda hacc bab c. 2 s. 632; Feraiz c. 2 s. 997; Mslim,
Vasiyet c. 2 s. 40.
yle demiler: Hayvana bir iki gn yem verilmedikten sonra, hayvann kusurlu olan gz balanr. Ve ona
yava yava yem yaklatrlr. Grebildii yerden, aradaki mesafeye iaret konulur. Sonra salam gz balanr.
Ve yine peyderpey ona yem yaklatrlr. O gzle de grd yerden oradaki mesafeye iaret konulur. Sonra her
iki mesafe arasndaki fark llp deerlendirilir. Eer fark, te bir ise, gzn kusuru da te birdir. ayet fark,
ikide bir ise, gzn kusuru da ikide bir nisbetindedir.
6- Boynuzsuz hayvan kurbanlk olabilir. Boynuzu knk olan da kurbanlk olur. nk boynuzun varl ayrca
bir gayeyi ifde etmez.
7- di edilmi hayvan da kurbanlk olur. Zira eti daha lezzetlidir. Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's
selm), beyaza alan mavi renkte idi edilmi iki kou kurban kesmitir. 1420
8- Deliba koyun da kurbanlk olabilir. Kimi, bu tip koyun, otlad takdirde kurbanlk olabilir, otlamad
takdirde gayeye halel getirmekte olduundan kurbanlk olamaz demitir. Uyuz koyun, semiz olduu takdirde
kurban olarak kesilmesi caizdir. nk uyuz cilttedir, ette bir noksanlk yapmaz. Ama ok zayf ise, o zaman
uyuz, ete de girip etkilemi ve kilosundan kaybettirmi demektir.
mam Eb Ysuf'a gre, dileri dm olan hayvanda muteber l, azlk ve okluktur. Yine mam Eb Ysufdan rivayet edilmitir ki: Eer koyunun otlamasn mmkn klacak kadar aznda di kalmsa kfi gelir. nk
ihtiya karlanmaktadr. Doutan kula olmayan hayvan kurbanlk olamaz. Zira kula kesik olan hayvan
kurbanlk olamazsa, kula hi olmayan, kfi gelmemeye daha evldr.
Zikrettiimiz kusurlar, hayvann kurbanlk olabilmesinde, ancak satn alma srasnda mevcut olduu takdirde
genel anlamda etkili olur. ayet sa salim satn alndktan sonra bir kusur peyda olursa, eer satn alan kii
zengin ise, dier bir hayvan kurban keser. Fakir ise, sz konusu kusurlu hayvan kurban kesmesi kfi gelir.
nk zengin kii, ister istemez kurban kesmelidir. Satn alma ile kurban gerekli klnm deil. Ama fakir iin,
kurban niyeti ile satn ald hayvann alm ile kurban gerekli olur. Onun iin fakire, satn ald hayvan kesmek
kfi gelir. Hayvan kusurlu olsun olmasn fark etmez. Ve bulunan kusurun hayvana getirdii noksanln
tamamlanmasyla -zekt nisabnda olduu gibi- ykml olmaz. Bu ilkeye dayanarak demiler ki:
Kurban niyetiyle satn alnan hayvan ldnde, zengin olanlar iin, yerine baka bir hayvann kurban kesilmesi
lzm gelirken, fakirlere bir ey lzm gelmez. ayet kurbanlk hayvan alnrsa, veya kaybolursa ve yerine
kurban niyetiyle dier bir hayvan satn alnrsa, daha kesim gnleri kmadan nce alnan veya kaybolan
hayvan da bulunursa, zengin iin. hayvanlardan yalnz birisinin kesilmesi lzm gelirken, fakir iin, her ikisinin
kurban kesilmesi lzm gelir. 1421
Bize gre: Hayvann kesim iin yatrlmas srasnda hareket etmesiyle baca knlrsa ve ahs onu keserse,
kurban iin ancak istihsnen kfi gelir. mam Zfer ve mam- afi, kesim srasnda ve hemen ncesinde
meydana gelen arazlar, kesimle ilgili olduu iin sanki kesimle meydana gelmi gibi itibar olunur, demilerdir.
Hayvan, yatrldnda sakatlandktan sonra kaar ve ara verilmeden yakalanp kesilirse kurbanlk olur. mam
Muhammed'e gre, acele yakalanmasa da kurbanlk olur. mam Eb Ysuf mam Muhammed'e muhalefet
etmektedir. nk bu durumda kusur, kesimle deil, hazrl ile meydana gelmitir.
9- Kurbanlk ancak, Deve, Sr ve Davar cinsinden olur. Bunlarn dndaki hayvanlarn, kurbanlk
olabilecekleri hususu, ne Peygamberden (Aleyhi's-salt ve's-selm) ne de Sahabeden nakledil-memitir.
Binenaleyh, sdece bunlar meru' bilinmektedir. Bu hayvanlarn tm, Seni denilen yata ve daha byk
olanlar kurbanlk olabilir. Ancak gelimi alt aylk koyun cinsi de kfi gelir. nk Peygamber Efendimiz
Seni denilen yataki hayvanlardan kurban kesiniz. Ancak eer herhangi biriniz bu yata kurban bulmada zorluk
ekerse, o zaman koyun cinsinden alt aylk olan da kesebilir ve 1422 Koyundan alt aylk olan ne gzel bir
kurbandr 1423 buyurmutur. Yalnz ulem alt aylk kuzu, bir yatakilerin arama girdiinde uzaktan fark
edilmeyecek kadar gelimi olmal demiler. Fkaha mezhebinde, Koyun cinsinden Cezea, alt aylk koyuna
denilir.
Za'ferani, cezea, yedi aylk olana denilir, demitir. Koyun ve keiden seni, bir senelik olana. Srdan iki senelik
olana, Deveden de be senelik olana denilir. Sr denilirken, Camus da girmi olur. Evcil ve yabani hayvanlar
arasndan doan yavru, ana hayvana tabiidir. nk tbi olma hususunda ana asldr.
yle ki: Bir kurt bir koyuna aar ve koyun yavru dourursa, yavru kurban olarak kesilebilir.
Yedi kii, kurban kesmek zere bir sn satn aldktan sonra, onu daha kesmemiken onlardan biri lrse,
vrisleri, hem l hem kendi hesabnza kesin deseler, kfi gelir. Yalnz alt ortaktan biri hiristiyan ise, veya biri,
et edinmek iin kesmek isterse, hi birisi iin kfi gelmez. Zira sr, her ne kadar yedi kii iin kesilebiliyorsa da
ancak her yedi kiinin kurban kurban maksad ile kesmeleri arttr.
Bize gre: Kurban kesme ciheti, mt'a, kran ve kurban gibi, her ne kadar deiik ise de yine kfi gelir. nk
1420
Eb Davud ile bn-i Macenin Cabir b. Abdullah (r.a.)'dan bu ekilde rivayet ettikleri bu hadisi, Hz. Aise ve Eb Hreyre (r.a.)dan da
Peygamber efendimiz (s.a.v.) kurban kesmek stedii zaman ri, semiz, boynuzla, tuz renkli ve ijfdi olan iki ko satn alrd eklinde
nakletmlslerdir. Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 30; bn-i Mace, Kurbanlar c. 2 s. 232; el-Mstedrek, Kurbanlar c. 1 s. 227.
1421
Zira farike, her ikisi de onlar satn almakla vacip olmutu. Zengin ise, ona sadece bir kurban vacip olduu iin, satn almakla ayrca bir
dier kurban daha vacip olmaz. el-naye erhi c. 1 s. 435
1422
Mslim, Kurbanlar c. 2 s. 155.
1423
Tirmizi, Kurban c. 1 s. 194.
her ibdetin gayesi ayndr. te bu gaye birlii, ortaklardan birisinin lm mislinde mevcuttur. Zira getii
zere Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), kendi cariyesi adna kurban kesmitir. 1424 Binenaleyh,
bakasna kurban kesmek de ibdettir. Ama ortaklardan birisinin hiristiyan olmas veya et edinme gayesinde
bulunmas hlinde durum deiir. nk hiristiyan kii, ibdet ehlinden deildir. Ve et edinme niyetiyle kurban
kesmek de ibdete mnfi olur. Bylece yedi kii iin kesilen hayvann bir ksm ibdet olmaynca, hepsi
olmam saylr. Zira kurban kesimiyle kann aktlmas para para dnlemez, dolaysyla caiz deildir. te
bu zikrettiimiz, istihsn yoludur. Kysa gre, yedi kii iin kurban kesimi, zten caiz grlmezse gerek.
mam Eb Ysuf, bir rivayette kurban kesme, kan aktmakla bir teberru olduundan bakas adna caiz
olmadn sylemitir. Tpk l adna kleyi azd etmek gibi.
Ama Biz diyoruz ki: Bazen l adna takarrup sz konusu olabilir, l adna sadaka verilebildii gibi. Ama
kleyi azat etmekte durum deiir. nk kleyi azat etmekte l zerine velayeti ilzam durumu sz konusu
olur. ayet ortak ahslar, kurbanlk hayvan vrislerden bir ocuun veya mmlveled olan bir cariyenin hesabna keserlerse caizdir. nk takarruptur. Ortaklardan biri lrse, dierleri lenin vrislerinden izin almadan
hayvan keserlerse, kfi gelmez. Zira kesilen kurbanlk hayvann bir ksmnda kurbe olmaz, ama vrislerden izin
alnrsa, kurbe olur. Dolaysyla kfi gelir.
Kurban etinden yemek, fakir ile zenginlere yedirmek ve evde saklamak caizdir. nk Peygamber efendimiz
Sizi Kurbanlarn etini yemekten nehyetmitm. Bundan byle kurban etinden yeyiniz ve saklaynz. 1425
buyurmutur. Kurban kesen kii, zengin olduu hlde kurbanndan yiyebilirse, zenginlere de yedirebilecei
mns anlalr.
10- Sadaka olarak fakirlere verilecek kmn, te birden az olmamas mstahaptr. nk sarf ciheti tr.
Birincisi ve ikincisi, zikredilen Hads gereince, yemek ve saklamaktr. Dieri de Kurban etinden isteyene de
istemeyene de verin. yeti kerime gereince, sadaka olarak vermektir. Binenaleyh kurban eti blme
ayrlr.
11- Kurban Derisi sadaka olarak verilebilir. Zira kurbandan bir paradr. Veya evde kullanlmak zere
ilenebilir. Mesel: Ondan minder, kalbur ve saire eyler yaplabilir. Kullanlmas da haram deildir.
Kurban derisiyle, evde faydalanlabilecek dayankl bir eyin satn alnmasnda istihsnen bir beis yoktur. Tpk
derinin kullanlmasnda bir beis olmad gibi. nk bir eyin hkm ne ise, bedelinin hkm de odur. Kurban
derisi, para karlnda satlmaz. Zira bu satn altnda mal edinme gayesi sz konusu olur. Bunun gibi, Sirke ve
Baharat gibi, ancak istihlaki le faydalanlabilen eyler de, kurban derisiyle satn alnmaz. Sahih kavle gre,
kurban eti de, derisi gibidir. ayet kurban etini veya derisini para karlnda satarsa, ya da baharat gibi ancak
istihlakiyle faydalanlabilen eye kar verirse, alaca bedeli, sadak verecektir. nk kurbet bedele intikl
etmi olur. Peygamber efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm): Kurbannn derisini satana, kurban yoktur.
1426
Hadsi, satn mekruh oluunu ifde etmektedir. Yoksa haddi ztnda sat caizdir. nk satc hem mlik
hem de alcya teslim edecek gtedir. (Kurbandan kasabn creti verilmez.) nk Peygamber efendimiz
(Aleyhi's-salt ve's-selm): Hz A1i'ye: Kurban, srt minberi ve yulanyla birlikte sadaka olarak dat, ondan
kasap cretini verme 1427 buyurmutur. Hadsteki Kurbandan kasap cretini verme ifdesi, kurban etinin
satlamyacam da ifde eder. nk etin crete kar verilmesi, sat gibidir.
Kurbanlk hayvan kesmeden nce ynn krpmak ve ondan faydalanmak mekruhtur. Zira hayvan artk her eyi
ile kurbanlktr. Ama kesimden sonra durum deiir. nk ibdet ii, artk noksansz tamamlanm saylr.
Tpk hediye olarak verebildii gibi. Ynn krpmak gibi, kesimden nce kurbanlk hayvann stn samak
mekruhtur. (Afdal olan, kiinin, kendi kurbann kendi eliyle kesmesidir eer kesimi becerebilirse. Beceremezse,
afdal olan bakasna kestirmektir. Bakasna kestirdii takdirde, kendisi bizzat, kesim zamannda kesim yerinde
hazr bulunmaldr. nk Peygamber efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm). Hz. Fatma'ya:
Kalk kurbannn yannda bulun. Zira akacak kannn ilk damlasyIa tm gnhlarn balanm olur 1428
buyurmutur.
Ehli kitabn kurban kesii mekruhtur. nk kurban kesmek bir ibdettir. Gayrimslim ise ibdete ehil deildir.
ayet kurban sahibi, kitabi olana kes dese caizdir. Zira, kesime ehildir. Sevap da, mslman olan kurban
1424
Has bahsi ile dier baz yerlerde gemitir.

Mslim, Kurbanlar c. 2 s. 158; el-Mstedrek, Kurbanlar c. 4 s. 232; Eb Davud, Kurbanlar c. 2 s. 32; Buhari, Kurbanlar c. 2 s. 835.
1426
el-Mstedrek (Hac suresi tefsiri) c. 2 s. 389.
1427
Tirmizi dnda dier Be Hadis mamnn Hz. Ali'den naklen kaydettikleri bu hadisin tamam mealen yledir
Peygamber efendimiz, (s.a.v.), kurbanlarnn zerinde durmam, dertleriyle palanlarn da datmam ve: Kasabn cretini biz yanmzdan
veririz diyerek kurbanlardan kasaba bir ey vermememi emretti. Nasb-rriye c. 4 s. 219
1428
mran b. Husayn, Eb Said-i Hudri ve Hz. Ali (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisin tamamn Hakim, mran b. Husayn'dan u
mealde nakletmitir. Peygamber efendimiz (s.a.v.), Hz. Fatma'ya:
Kalk kurbannn yannda bulun. Zira onun akacak kannn ilk damlas ile, lemi olduun btn gnahlarn balanr. Ve de k: Benim
namazm, ibadetim, salm ve lmm lemlerin Rabb olan Allah'ndr. Onun orta ve benzeti yoktur. Bununla emrolunmuumdur ve ben
mslumanlardanm, buyurdu. Ben :
Y Reslallah, bu, yalnz senin ve senin Ebl-i Beytin iin midir, yoksa biz btn mslmanlsra da mil midir? diye sordum. Peygamber
efendimiz (s.a.v.):
Hayr, btn mslmanlara da amildir, buyurdu. el-Mstedrek, Kurbanlar c. 4 s. 222.
1425
sahibinin niyetiyle hsl olur. Ama bir mecsiye kez dese caiz olmaz. nk mecsi kesim ehlinden olmad
iin kesii, kurban fesada gtrr.
Eer yanllkla, iki kiiden her bri dierinin kurbann keserse, her iki ahs iin de kfi gelir. Ve biri dierine
kar ykml olmaz. Bu istihsndr. Meselenin asl udur: Kysa gre, biri, bakasnn haberi olmadan
kurbann keserse, ona hell olmaz. Ve ayn zamanda kymetini demekle ykml olur. Kesilen hayvan kurban
iin de kfi gelmez. Bu, mam Zfer'in grdr. stihsne gre ise, kesilen hayvan kurban iin kfi gelir. Ve
kesen ahs da, hayvan kymetini demekle ykml olmaz. Bu da bizim grmzdr.
Kysn gerekesi udur: Sz konusu ahs, zin almadan bakasnn koyununu keser. Dolaysyla demekle
ykml olur. Sanki kasabn satn ald koyunu kesmi gibi saylr.
stihsnn gerekesi de udur: Kesilen hayvan, zten kurbanlk olarak kesilmeye hazrlanm durumundadr.
Hatt kurban gnlerinde kesilmesi gerekir. Ve yerinde baka bir hayvann kesilmesi de, mekruh olur. Bu
durumda dellet bakmndan kurbanlk hayvann sahibi, kesime ehliyeti olan herkese izin vermi saylr. Ve
onlardan yardm bekler durumunda addedilir. nk kurban gnlerinin k ile kesim imkn elden kar. Ve
kurban sahibi o srede herhangi bir mazeret nedeniyle kurban kesmekten ciz durumda olabilir. Dolaysyla
kasabn, kesim iin ayan balad hayvanm kesimi gibi olur. Eer Kiinin kendi eliyle kurbanm kesmesi
veya kesilirken hazr bulunmas mstahap bir i iken, izni almmadan bakas tarafndan kesilmesi ile bu frsat
elinden kam olur ve dolaysiyla buna raz deildir diye itiraz edilirse, buna cevaben diyeceiz ki kurban
sahibi iin, sz konusu kesimle baka iki istihbap doar.
Birincisi, kurbanla t'yin ettii hayvann bizzat kesilmesi.
kincisi, kurbann zamannda kesilmesidir, ite bu iki husus, onu raz klmaktadr. Ulemmzn bu kabilden bir
ok istihsn meseleleri vardr. Mesel: Bir ahs, bakasnn izni olmakszn yemeklik etini piirirse, budayn
trse veya testisini yerinden kaldrrken testi knhrsa, ya da kendi ykn onun hayvanna yklerken hayvan
lrse, bu durumlarn tmnde demekle ykml olur. Ancak mal sahibi, yemeklik etini tencereye koyup
tencereyi ocaa koymusa veya budayn tmek iin yerine koymusa veya testiyi kaldrp gsne
dayamsa veya hayvanna yk yklemiken yolda yk dmse, sonra bakas da gelip tencere altndaki oca
tututurup yemeklik eti piirirse veya deirmeni devreye sokup unu trse veya testiyi kaldrmakta olan mal
sahibine yardm ederken, testi aralarnda knlrsa veya hayvandan den eya, yklenirken, krlrsa, yardm eden
kii, bu durumlarda istihsnen ykml olmaz. nk, bu hususlarda mal, sahibinin, zmnen izni bulunduu
kabul edilir. Bu anlaldktan sonra: Kudri'de geen iki kiinin her biri, serhaten izinleri olmadan dierinin
kurbanlk hayvann kesmesi misline, mam Zfer'in ihtilf meselesi diyoruz. Akland zere bu konuda
hem kys hem istihsnn ikisi de cri olmaktadr. Kurban sahiplerinden: Her biri. kurbanln dierinden
soyulmu olarak alr. Ve biri dierine ykml olmaz. nk her biri, yaptnda dierinin vekili kabul edilir.
ayet her ikisi, kurbanIardan yedikten sonra farkna varrlarsa, her biri, dierine kendi hakkn hell eder. Ve her
ikisine de kurbanlar kfi gelirler. nk hi yoktan da biri, dierine yedirmesi, zengin olsalar bile caizdir. ayet
aralarnda mnakaa kp biri, dierini hell etmezse, her-biri dierinin etinin kymetini vermekle ykml olur.
Sonra alnan kymet, kurbanln satm hlinde olduu gibi, sadaka olarak verecektir. nk alnan kymet, etin
bedelidir.
Ksacas: kurban kimin ise, et de onundur. Ve kim, kimin kurban etini telef ederse, durum akladmzdan
ibaret olur.
Kim ki bir koyunu gasbedip kurban ederse, koyunun kymetini vermekle ykml olur. Ve kurban geerli
saylr. nk daha nce gasp eylemi ile mlkne alm saylr. Ama yanna emnet olarak braklan koyunu
kurban ederse, geerli saylmaz. nk bu durumdaki ykmllk, kesimin kendisiyle olur. Ve mlkiyet ancak
kesimden sonra gerekleir. Gerei en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tr.1429
MEKRUHLUK BAHS
Mekruh kavram hakknda limler, gr ayrlnda bulunup herbiri bir ey sylemitir. mam Muhammed'den
rivayet edilen udur Tm mekruhlar haramdr. Ancak haramlnda kesin bir nass bulunmad iin mekruh,
haram tabiriyle ifde edilmez. mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf, mubahtan ek, mekruhun harama daha
yakn olduunu sylemilerdir. Mek uhluk bahsi birka fasldan ibarettir. 1430
Yiyecek Ve ecekler Hakknda Bir Fasl
mam Eb Hanife, eein eti, st ve devenin sidii mekruhtur demitir, mam Eb Ysuf'la mam Muhammed
ise, Devenin sidiinde bir saknca yoktur demilerdir. mam Eb Ysufun, deve sidii hususunda bir beis
1429
1430
yoktur demesi, tedavi iin yorumlanmaktadr. Biz, bunu namaz ve hayvan kesimi bahsinde akladk. Bir daha
aklamyacaz. St de etten tredii iin etin hkmn almaktadr.
Kadn ve erkekler iin altn ve gm kaplarda yemek, imek, yalanmak ve gzel koku srmek caiz deildir.
nk Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)'in, altn ve gm kaplarda su ien kimse hakknda:
phesiz karnnda cehennem ateini dolandrp grletecektir. 1431 buyurmutur.
Ayrca Eb Hreyre, (RadyalIh anh) da Reslllah, bizi ondan nehyetti diye sylemitir. 1432 Ykamak
konusunda durum bu iken, yalanma ve benzeri konusunda da durum ayndr. nk ayn anlam
tamaktadrlar. Ayrca: Altn ve gm kaplarn kullanm, mriklerin geleneklerinden, marur ve israflarm
nimetlerindendir. Bu kaplan kullanmakla onlarla ayn grnmde bir benzerlik sz konusu olur.
mam Muhammed, altn ve gm kaplarn kullanm hakknda Cmi's-Sair'de mekruhtur demitir. Yalnz
mekruh ifadesinden haram mnsn kasdetmektedir. Kullanmann mekruh oluu, kadn ve erkekler iin
msavidir. Zira nehy geneldir. Keza altn ve gmten yaplm olan kakla yemek yemek, srme p ile gze
srme ekmek ve bunlarn benzeri saylan srmedanlk, ayna ve dier benzer eylerin kullanm, akladmz
sebepten dolay mekruhtur.
Kurun, kristal, billur ve akik kaplarn kullanmnda bir beis yoktur. mam- afii, bunlann kullanmnda altn ve
gmte olduu gibi, gururlanma olduu iin mekruhtur demitir.
Biz diyoruz ki: Kibirli ve israflar, yalnz altn ve gm kaplarnn kullanmn det edinmiler Onun iin
bunlann dndaki kaplarn kullanlmasnda bir beis grmyoruz. mam Eb Hanife'ye gre: Gmle kaplanm
kaplardan imek caizdir. Gm yamal eyere binmek, gm yamal krs ve karyolaya oturup uzanmak,
gmn bulunduu yerden saknmak kaydiyie caizdir. Gm yamal kaptan imenin caiz olabilmesi, az
yerinde gmn bulunmamasna balanmtr. Kimi, hem az hem elin tuttuu yerin gml olmamasn ileri
srmtr. Eyer ve karyolada da oturma ve uzanma yerlerinin gml olmamasna dikkat edilecektir.
mam Eb Ysuf, altn ve gm yamal eylerin kullanlmas mekruhtur demitir. mam Muhammed'den ise,
hem mam Eb Hanife'nin hem de mam Eb Ysuf'un gr gibi iki gr rivayet edilmektedir. Bu ihtilf,
gm ve altn yamal kap ve oturaklarda olduu gibi altn ve gm paral kl, bileme leti, ayna halkas ve
altm veya gmten Mushaf hususunda da cridir. Gem, zengi ve altn veya gmten yaz ilenmi elbise de,
ihtilf konusudur. Ancak bu ihtilf, altm ve gmn sde olduu takdirde sz konusu olur. Yoksa sde olmayan
kaplamalarda icmen beis yoktur. ki imam diyorlar ki: Kabn bir ksmn kullanan, tamamn kullanm saylr.
Onun iin, altn ve gml yerin kullanlmas hlinde olduu gibi, mekruhtur.
mam Eb Hanife de diyor ki: Kullanlmayan yer, kullanlan yere tabiidir. Ve tbi olana itibr edilmez.
Dolaysyla etraf ipekle dikilmi elbise, ipekten nianesi olan elbise ve gmten yzk ann raptiyesi gibi,
mekruh deildir.
Mecsi olan iisini veya hizmetisini et almaya gnderen kii, Hristiyan veya yahudiden aldm diyen alcnn
ifdesi zerine, alnan etten yiyebilir. nk muamelelerde kfirin sz geerlidir. Zira yalan sylemenin haram
olduunu kendi akl ve inand itikadi lleriyla idrk etmektedir. Ve uygulayabilir. Dolaysyla kfirin ihban,
sahih bir ihbar kabui edilir. Kald ki buna ihtiy vardr. nk muameltn vukuu oktur.
ayet ehl-i kitap olmayan bir kfirden satn aldn ifde ederse, etten yenilmesi caiz olmaz. Zira kfirin sz,
hell olma durumunda geerli saylabilirse, haram olma durumunda geerli saylmas daha evldr.
Hediye ve ticret izni hakknda, kle, criye ve ocuun sz, geerli saylabilir. nk hediyeler daha ok,
bunlann eliyle gnderilir. Ve ticret izni zerine, ticrete gidi ve sokaktaki alm - satm srasnda ahit tutmak
gtr. Eer szleri geerli kabul edilmezse, zorluklara mahal braklr. Cami-us-Sair'de yle bir ifde vardr.
Bir cariyenin, bir adama Efendim, beni sana hediye olarak gnderdi. demesiyle adamn cariyeyi almas caiz
olur. Bylece akladmz sebepten dolay cariyenin, efendisi tarafndan hediye gnderilmesiyle bakp bi
eyin hediye gnderilmesi arasnda bir fark yoktur.
Mutmeltta fskn sz, geerlidir. Diyanette ise, ancak adaletli kiilerin szleri geerlidir. Farkn gerekesi
udur: Muamelt, insan cinleri arasnda ok vuku bulur. ayet ar bir art ileri srlrse, zorlua yol aar. Onun
iin muameltta bireysel szler geerli saylr. Ancak sz sahibi dil olsun, fsk olsun, kfir olsun, hr olsun,
kle olsun, erkek olsun, kadn olsun, zorluun defi iin fark yoktur.
Diyanet ise, muamelta nisbeten vukuu azdr. Onun iin fazladan art ile srlmesi, caizdir. Bu itibarla ancak
dil bir mslmann sz geerli kabul edilebilir. nk fsk kii, doru syliyeceinden phe edilir. Kfir
olan da, hkmn iltizmna tbi olmuyor. Dolaysyla oir mslman iin de sz geerli klnmaz. Ancak
muameltta durum deiir. nk kfir olan, muamele yapmadan, mslmanlarn arasnda kalamaz. Ve
1431
Buhar (eekler-gm kaplar bab) c. 2 s. 842; Mslim (Giyim bahsinin balangc) c. 2 s. 182; Darekutni (Taharet-altn ve gm
kaplar bab) c. 1 s. 15.
1432
Eb Hreyre'den gariptir. Ktb-i Sitte, bunu Abdurrahman b. Eb Leyl yolu ile Hzeyfe (r.a.)dan getirerek u mealde
kaydetmektedirler:
Huzeyfe (r.a.) u istedi. Bir Mecsi ona bir gm kapta su getirdi. Huzeyfe (r.a.): Peygamber efendimiz (s.a.v.)den: pekli elbise
giymeyin. Altn ve gm kaplardan su imeyin ve bunlardan olan anaklarda yemek yemeyin. Zira bunlar dnyada onlarn, hirette
sizindim dye buyurduunu iittim dedi.
Buhri, iecekler s. 841; Yiyecekler c. 2 s. 816; Giyim-ipekli elbise giyimi c. 2 s. 867-868; Mslim, ecekler c. 2 s. 189; Eb Davd, Altn
ve gm kaplardan imek c. 2 s. 167; Tirmizi, ecekler c. 2 s. 10; bn-i Mce, ecekler c. 2 s. 252; Giyim c. 2 s. 265; Nesi, Ss c. 2 s. 296
muamele yapma imkn da ancak sznn geerli olmasyla mmkn olur. Bylece sznn geerli saylmasnda bir zorunluluk vardr. Zahir rivayete gre, adalet ve fk belli olmayann, diyanette sz kabul
edilmez.
mam Eb Hanife'ye gre, sz kabul edilir. Zira onun grne gre: Sz konusu kii, mahkemede dinlenir.
Zahir rivyetde adalet ve fk belli olmayanla fsk kii, diyanette ayn ekilde deerlendirilir. Ancak
ifdelerinin ou, doru grlmekte ise, szleri geerli saylr.
Hr, kle ve criye adalet sahibi olurlarsa, diyanette szleri kabul edilir. nk adaletin bulunmas hlinde
doruluk ar basar. Dolaysyla szlerinin kabul edilmesi, edilmemesine tercih edilir. Zikrettiimiz hediye ve
ticret izni muamelttandr.
Diynet konularndan biri, bir suyun necis olduunu ihbar etmektir. Sz kabul edilir bir mslman, suyun necis
olduunu sylerse, o su ile abdest alnamaz, teyemmm edilir. Eer suyun necasetini biliren fsk veya fk belli
olmayan bir kii ise, durumu aratrlacaktr. Eer ifdesinin ounda doru konuan kiilerden ise, yine de o su
ile abdest alnmaz, teyemmm edilir. ayet su dklp sonra teyemmm alnrsa, daha ihtiyatl olur. Eer kii,
adaletli ise, yalan syleme ihtimali der. Dolaysyla suyu dkmekle ihtiyata mn kalmaz. ayet ihbar eden
kii, ou konumalarnda yalan syleyen kiilerden ise, su ile abdest alnacak, teyemmme ba vurulmaz.
tirk yalanclk taraf g kazanmaktadr. Hkm budur. Ama abdestter sonra ihtiyaten teyemmm de
alnabilir. Diyanet konularndan biri de hell ve haram durumudur. Ancak haramn sbutu hlinde, mlkn elden
kmas sz konusu olmayaca takdirde, durum budur. Ama mlkn elden kmas sz konusu olursa bir kiinin
sz kabul edilmez. Bu konudaki geni aklamay kifyet-l-mntehide yapmzdr.
Dn yemeine veya ziyafete davet edilen kii, gittii yerde oyun veya musiki ile karlarsa, oturup
yemesinde bir beis yoktur.
mam Eb Hanife, ben, bununla bir defa musibetlendim, ama sabrettim demitir. Sebebi ise, davete icabet
etmenin snnet olmasdr. Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm):
Davete icabet etmeyen kii, Ebelkasim (Aleyhis-salt ve's-selm)'e isyan etmi olur. 1433 buyurmutur. mam
Eb Hanife, bakas tarafndan yaplan bir bid'at yznden davetin icabetini terk etmezdi. rnein: Klnmas
vacip olan cenaze namaz srasnda at sylenmesi gibi. Eer kiinin gc yeterse mni olur. Gc yetmezse
sabreder. Bu da eer uyulan bir kimse deilse, byledir. Eer kii, uyulacak vasfta olursa ve bid'at ileyenleri
men'edemezse, davet yerinden kp oturmamaldr. nk orda oturup kalmakta, dine kusur ve mslmanlara
gnah ileme kapsn ama sakncas vardr.
mam Eb Hanife'den hikye edilen hl, daha uyulan kii olmadan nceki hayatna aittir. ayet sz edilen
bid'at, sofrada hazrsa, her ne kadar uyulan kii olmasa da oturup kalnmak lyk deildir. nk Allah (Celle
Celllah):
Hatrladktan sonra artk zulmedenlerle beraber oturma. 1434 buyurmutur. Bu hepsi, davet yerinde hazr
bulunduktan sonra uyulacak eylerdir. ayet bunlar daha nce bilirse, davete icabet hakk lzm gelmez. Ama
bu hl ile zerine gerilirse, artk kanlmaz bir durum olur. Zikredilenden anlalyor ki tm elence letleri
haramdr. Hatt nbeti elindeki sopa ile name yapmak da haramdr. mam Eb Hanife'nin Musibetlendim
diye sznden de oyunlarn haram olduu anlalr. nk ancak haram eyler musibet olur.1435
Elbiseler Hakknda Bir Fasl
Erkeklerin ipek elbise giymeleri hell deil, kadnlarn helldir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt
ve's-selm), ipek elbiselerin giyilmesinden nehyetmitir. Ve demitir ki: pek elbiseyi, ancak hirette
nimetlerden nasibi olmayan kiiler giyer. 1436 Kadnlar iin hell olmas, sahabeden bir gurubun rivayet ettii
baka bir hadisle sabittir. O sahabelerden Hz. Ali diyor ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
kt, bir elinde ipekten kuma, dier elinde de altn vard ve buyurdu ki: Bu ikisi, mmetimin erkeklerine
haram, kadnlarna hell klnmlar. 1437 Ancak , drt parmak miktar kadar az olursa, ona ruhsat vardr.
pekten niane ve elbise etrafnn dikii gibi. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm), iki -
veya drt parmaktan fazla, ipekten elbise giyiminden nehyettii rivayet olunmaktadr. Haram olmayan az
miktardan maksat, nianedir. Ayrca Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)'in, kenar ipekten
dikilmi bir cbbeyi giydii de rivayet edilmektedir. 1438
mam Eb Hanife'ye gre: pekli kuman yastkta ve dekte kullanlmasnda bir beis yoktur. ki imam ise,
mekruhtur demiler. Camis-Sair'de sdece mam Muhammed'in kavli zikredilmitir. mam Eb Ysufun
1433
Mslim'in Eb Hreyre (r.a.)'dan naklen kaydettii bu hadsin tamam melen yledir:

Yemeklerin en kts o ziyafettir ki ona gelenler arlmaz da, gelmeyenler arlr. Yemek arna icabet etmeyen kimse Ebl
Kasmn emrine uymam? olur.
Mslim, Nikah c. 1 s. 463; Buhari, Nikh c. 2 s. 778; bn-i Mace, Nikah c. 1 s. 139; Eb Davd, Yiyecekler c. 2 s. 169.
1434
Enam: 6/68
1435
1436
Yiyecek ve iecekler faslnda geen Hzeyfe (r.a.) hadisinin tetimmesidir.
1437
Eb Davd, Giyim c. 2 s. 205; bn-i Mce (Kadnlarn ipek ve altn giymeleri bab) c. 1 s. 265; Nesi, Ss c. 2 s. 284
1438
Mslim, Giyim
zikredilmemitir. Yalnz Kudur ve bz limler tarafndan zikredilmitir. Keza ipekten rt ve kaplarda ipek
kumaln sarmas konusunda da ayn ekilde imamlarn ihtilf vardr. ki imam, genel many ifde eden
rivayetleri gstermekteler. Akli ynden de: pekli elbise giymek zlim hkmdarlarn detlerindendir. Zlim
hkmdarlara benzemek de haramdr diye delil getirmilerdir. Hz. mer de. Acemlerin giyiniinden salannz
demitir. 1439
mam Eb Hanife de diyor ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm), Abdullah bin Abbas
(Radyallh anh)'n demesi zerinde bulunan ipekten yaplm bir yastk zerinde oturduu rivayet
olunmaktadr. 1440 Ayrca giyilecek eylerden niane gibi az bir miktar mbh olduuna gre kullanlacak
eylerden de az bir ey mbh olmaldr. Bu konuda haramn ksmen heli olmasnn sebebi, Cennetteki
ni'metlerin numunesinden faydalanp lezzetini anlamaktr.
ki imama gre: Savata ipek elbisesinin giyilmesinde bir beis yoktur. nk abi, Peygamber Efendimiz
(Aleyhis-salt ve's-selm)'in savata ipek elbisenin giyilmesine ruhsat tandn rivayet etmitir. 1441 Ayrca bu
ruhsat iin bir zaruret vardr. nk ipek elbise, vcudu silh etkisinden korur ve parlak olduu iin dman
gzn kamatrarak giyenini heybetli gsterir.
mam Eb Hanife'ye gre ise, savata dahi olsa ipek elbisenin giyilmesi mekruhtur. nk rivayet ettiimiz
hadislerde Sava dnda diye bir kayt. Kald ki savata dahi ipekli elbise giymenin bir zorunluu yoktur.
nk ihtiya, arac ipek, zgs baka cinsten olan elbise ile de giderilebilir. Oysa haram eyler ancak
zorunluk hlinde mbh olurlar. bi'nin rivayet ettii hadis de ipek karml elbiselere mahmuldr.
zgs ipekten argac pamuktan olan elbisenin savata da sava dmda da giyilmesinde bir beis yoktur. nk
sahabe, ipek karml elbiseleri giyerlerdi. Ve bu tip kuman zgs ipektir, te yandan elbise, ancak dokuma
ile elbise olur. Dokuma da argacn atlmas ile tamamlanr. O hlde muteber olan kuman argacdr, zgs
deildir.
mam Eb Ysuf diyor ki: Ben kaftan ve krk arasnda hlis ipek bir elbisenin giyilmesini mekruh gryorum.
Astarn hlis ipekten olmasnda ise saknca grmyorum. nk asl giysi, dardan grlen elbisedir, astar
deildir.
Argac ipek, zgs ipek olmayan elbisenin savata giyilmesinde bir beis yoktur. Zira zaruret vardr. Sava
dnda ise, giyilmesi mekruhtur. Zira zaruret yoktur. nk akladmz zere asl itibr edilen, kuman
argacdr zgs deildir. Rivayet ettiimiz hadis gereince, Erkekler iin, altnla sslenmek caiz deildir. Keza
gmle de. nk gm de altm gibi deerlendirilmektedir. Ancak gmten yzk, kemer ve kl ss
mstesnadr. Ki, hiret lezzetinin numunelik mns gerekletirilmi olsun. Altn ve gm deerlendirme
bakmndan bir tr sayldndan gmten faydalanma ile, altna ihtiya kalmamtr. Ayrca isimleri yukarda
geen gmten mamul eylerin hell olmas hakknda bize kadar gelen eserler vardr. Camis-Sair'de Ancak
gmten olan yzk kullanlr. ifdesi vardr. Bu ifde tatan, demirden ve tuntan yzk edinmenin
haramlina bir hkm olur. Reslllah (Aleyhis-salt ve's-selm), bir ahs zerinde tuntan bir yzk grnce
Senden putlarn kokusunu almayaym. Ve baka birisine de demirden yzk grnce Senin zerinde ate
ehlinin zinetinden grmeyeyim. diyerek onan kullanmaktan sakndrmtr. 1442
Bz limler, yeim denilen ta cinsi, ta arlna sahip olmadndan haram olmann kapsamndan karmlar.
Ancak Camis-sagir'deki ifde, onun da haram olduuna dellet etmektedir. Rivayet edilen hadis gereince,
Erkeklerin altn yzk kullanmalar haramdr. Hz. Ali'den, Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)'in,
altm yzk kullanmndan nehyetti rivayet edilmektedir. 1443 Hem de altm yzk konusunda asl olan haram
olmasdr. Mbh saylabilmesi y bir zorunluun ba gstermesi, y da numunelik olma vasfn kazanmas
hlinde ancak olur. Halbuki her iki husus da daha edn olan gmle karlanmtr. Hell ve haram konusunda
itibr edilen yzn halkasdr, ka deildir. nk temelini halka tekil etmektedir. Onun iin kan tatan
olmas da caiz grlmtr. Erkekler, yzk kan avu iine evirirler. Kadnlar evirmezler. nk kadnlar
iin sstr.
Hkim ve sultann mhre ihtiyalar olduundan yz kullanmalar uygundur. Ancak bu vasftakilerin dnda
efdl olan, yz kullanmamalardr. Yzk kann deliine yerletirilen altm raptiye iin bir beis yoktur.
nk bu altm raptiye, elbisedeki niane gibi tbi ve tli eylerdendir. Dolaysyla kii, altn kullanm
1439
Mslim, Giyim c. 2 s. 190; Eb Dvd, Giyim c. 2 s. 205.

1441
Sadi'den gariptir. Ancak bn-i Adiy el-Km adl eserinde Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in ashabndan olan Hakem b. mer (r.a.)'dan,
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in savata ipek giymeye izin verdiini nakletmistir.
1442
Eb Dvd, Tirmizi ve Nesi'nin Breyde (r.a.)'dan naklen kaydettikleri bu hadisin tamam melen yledir:
Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in yanma geldi. Adamn parmanda demirden bir yzk vard. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
ona:
Ne diye ben senden cehenemlik kimselerin kokusunu duyuyorum, buyurdu ve adam bir daha Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in yanna
geldiinde bu sefer parmanda balardan bir yzk vard. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu kez ona:
Ne diye ben senden putlarn kokusunu duruyorum? Duyurdu. Adam :
Y Resllah o halde ben neden yzk edineyim? diye sordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Gmten, diye cevap verdi. Mslim, Ss c.2 s. 288; Eb Dvd, Yzk bahsi c. 2 s. 224; Tirmizi, Giyim c. 1 s. 224.
1443
Mslim, Giyim ve ss c. 2 s. 193; Eb Dvd, Giyim c. 2 s. 204; Tirmiz, Giyim c. 1 s. 220; Nes, Ss c. 3 s. 286; bn-i Mce, Giyim c..
2 s. 268
1440
saylmaz. Diler altnla balanmaz, gmle balanr. Bu, mam Eb Hanife'nin grdr. mam Muhammed
altn olsa dahi bir beis yoktur, demitir.
mam Eb Ysuftan, hem mam Eb Hanife, hem de mam Muhammed'in gr gibi, rivayet edilmektedir. ki
imam derler ki: Urfece b. Esed-el-Kettani 'nin kilap savanda burnu isabet ald. Ve gmten bir burun yaptrd.
Zamanla kokumaya balarken, Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm), kendisine bir altm burun
taktrmasn emretti. 1444
mam Eb Hanife de diyor ki: Aslnda altnn kullanlmas haramdr. Mubah saylmas, ancak bir zarurete binen
mmkn olur. Halbuki bu zaruret, maliyeti daha az olan gmle giderilmektedir. Onun iin altnn kullanlmas
haramdr. Burun konusunda sz konusu olan zaruret gmle giderilemedii ve kokutuu iin altn
kullanlmasna ba vurulmutur.
Erkek ocuun, altn ve ipek kullanmas mekruhtur. nk: Erkeklerin altn ve ipei kullanmalar haram olunca,
kullandrmalar da haram olmutur. Tpk ikinin iilmesi haram edilince, iirilmesinin de haram edilii gibi.
Teri silmek iin ipek mendil tamak mekruhtur. nk kullanlmasnda bir nevi tekebbr vardr. Keza abdest
suyunu kurutmak veya burnunu temizlemek iin tayorsa yine mekruhtur. Kimi, ihtiy iin kullanlrsa mekruh
deildir demitir. Sahih olan da budur. Mekruh olma durumu, kibirlenmek ve gururlanmaktan doar. Tpk
oturuta bada kurmak gibi.
htiya iin adamn, kendi yzne veya parmana iplik balamasnda bir beis yoktur. Araplar, buna retm ve
retime derler. Chiliye devrindeki araplar, bir eyi hatrlamak iin, parmaklarna ip balarlard. Nitekim
Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)'inde bz sahabelerine bunu yapmay emrettii, gelen
rivayetler arasndadr. Zira bunda kt bir ey yoktur. Ve tamamen beyhude de deildir. Zira onda unutulmamas
istenen eyin unutulmamas gibi lzumlu bir maksat vardr.1445
Cinsi Mnsebet - Bakma Ve Elleme Hakknda Bir Fasl
Erkein, mahrem olmayan kadnn yznden ve ellerinden baka bir yerine bakmas caiz deildir. nk Cenb
Allah (Celle Celllah): Kadnlar sslerini, kendiliinden grnen ksm mstesna, amasnlar. 1446
buyurmutur. Kendiliinden grnen ksmdan murat, srme ve yzk yeri olan yz ve eldir. Nitekim yette
geen ss, kelimesinden de murat, ss yeridir. Zira yz ve ellerin grnmesinde zaruret vardr. nk erkeklerle
al-veri v.s.muamelelerde bulunma ihtiyc vardr. Bu gereke, kadnn ayana bakmann mubah olmayacan
gstermektedir.
mam Eb Hanife, kadnn ayana bakmak mbhtr demitir. nk ksmen de olsa baklmasnda zaruret
vardr. mam Eb Ysuf tan, kadnn dirseine kadar koluna bakmann mubah olduu rivayet edilmektedir. Zira
bazen hl icb olarak kollar alabilir.
Erkek, ehvetinden emin deilse, ancak ihtiy gereince kadnn yzne bakabilir. nk Reslllah
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)
ehvetle bir kadnn gzelliklerine bakann gzlerine, kyamet gnnde kurun dklecektir. 1447 buyurmutur.
Bu hadis, yle gsteriyor ki: Erkek, kendi ehvetinden korktuunda, haram iten saknmak iin, ihtiy olmadan
kadna bakmamaldr. Metindeki emin deilse- ifdesi, erkein ehvetinin tahrik olunaca bildii veya kanaat
ettii durumlarda olduu gibi, ehvet tahrikinden phelendii hlde de bakmasnn mubah olmayacana dellet
eder.
Erkek, ehvetinden her ne kadar emin ise de, kadmm eline ve yzne kendi eliyle dokunmas hell deildir.
nk bu konuda zaruret ve mptel olma durumu yok iken, haram eylem sz konusu olur. Bakmada ise,
mptel olma durumu mevcut olduu iin, durum deiir. Ellemeyi haram klan, Peygamber Efendimiz
(Aleyhis-salt ve's-selm)'in; Sebep yok iken, yabanc kadnn eline dokunann avucuna kyamet gnnde ate
paras konulacaktr. 1448 hadisidir. Bu durum, kadnn gen ve ekici olduu takdirde sz konusudur. Ama
kadn yasl olup ekici olmasa eline dokunup tokalamada bir beis yoktur. nk fitne korkusu yoktur.
Rivayet edilmitir ki: Hz. Eb Bekir (Radyallh anh), st emdii bz kabilelere gidince, yal kadnlar ile
tokalayordu. 1449 Abdullah b. Zbeyr (Radyallh anh) de, hastalnda yal bir kadn cretle tutmutu, yal
1444
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'n sahabelerinden kimine bunu emretmesi gariptir. Fakat bizzat kendisinin bunu yapt hakknda birtakm
rivayet vardr. Nitekim Eb Ya'Ia el-Meysli, Msned'inde Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.) herhangi bir eyi
unutmaktan korktuu zaman, parmana ip balard id o eyi hatrlasn diye nakletmitir. Taberanl de Rfi b. Hadid (r.a.)'dan unu naklen
kaydetmitir : Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in, parmana bir p balam olduunu grerek:
-Y Reslllah bu nedir? diye sordum. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Unutmak istemediim bir ey vardr. Parmama ip baladm onu unutmayaym, buyurdu.
Bununla beraber bn-l-Cezvi bu her iki rivayeti de Mevzu hadisler arasnda kaydetmitir. Nasb-rraye c. 4 s. 238.
1445
1446
Nur: 24/31.
1447
Gariptir. Mehur olan ekli melen yledir:
Kim ki bakalarnn konumasn -o bakalar istemedikleri halde-dinlerse, kyamet fn o kimsenin kulana kurun dklr Buhri c. 2 s.
1042.
1448
1449
kadn, onun ayaklarn masaj yapard ve bandaki salarn kartrrd. 1450 Keza akladmz sebepten dolay,
erkek de yal olup hem kendisinin, hem kadnn harama girmeyeceklerinden emin ise, yine kadnla tokalaabilir.
ayet yal erkek, kadndan emin deilse, kadnla tokalamas hell olmaz. nk o zaman tokalamak, fitneye
bir hazrlk olur. ehveti tahrik etmeyen yata olan kk kza da bakmak ve dokunmak -onda harama girme
endiesi olmad iin- caizdir.
Hkim, kadnla ilgili hkm vermek istediinde, ahit de, aleyhinde ahitlik vermek istediinde, kadn, ekici de
olsa, ikisi de kadnn yzne bakabilirler. nk, insanlarn haklarn korumak iin, hkm ve ahitlik verme
ihtiyc sz konusudur. Yalnz Hkim ve ahitlerin, kadna bakmalar, sdece hkm ve ahitlik verme gayesiyle
olmal, saknlmas mmkn olan, ehvet giderilmesi iin olmamaldr, itah kadn ektii halde, ahitlii
yklenmek iin kadna bakarsa, kimi, mubahtr demiken, essah olan kavle gre mubah deildir. nk
kadndan zevk almayanlar da vardr. Dolaysyla zaruret yoktur. Ama ahitlik verme durumu bakadr. Bu
konuda kadma bakabilir.
Bir kadnla evlenmek isteyen kimse, kadna ehvetle bakacan bilse bile, ona bakmasnda bir saknca yoktur.
nk bu konuda Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm):
Evlenmek istediin kadn gr. nk grmek aranzdaki sevgiyi pekitirmekte en uygun eydir. 1451
buyurmutur, te yandan evlenmek konusunda grmekten gaye, Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve'sselm)'in snnetini yerine getirmektir, ehveti tatmin etmek deildir.
Kadnn hastalkl yerine doktorun bakmas caizdir. Zira bunda zaruret vardr.
Kadn tedavisini yapabilecek bir kadn doktorun olmas lzmdr. nk insan kendi hem cinsine daha rahata
bakabilir. ayet kadn doktor bulunmazsa, hastalkl yerden baka dier taraflar rtnecek. Sonra erkek doktor
bakacak. mkn nisbetinde gzlerini bakmaktan koruyacaktr. nk zaruret gereince mubah saylan eyler,
yine zaruret ls ile llr. Erkek ve kz ocuklarn snnetinde snnetinin zaruret iin bakabildii gibi.
Keza, erkek, erkein lavman ve tankiye mahalline bakabilir. nk tedavidir. Bu tedavi hastalk iin caizdir.
mam Eb Ysuf'dan, hastalk belirtisi olan fahi derecedeki zayflk iin de caiz olduu rivayet edilmitir.
Diz ve gbek aras dnda, erkek, erkein her tarafna bakabilir. nk bu konuda Peygamber Efendimiz
(Aleyhis-salt ve's-selm)'in: Erkein avreti, gbeinden dizine kadar olan ksmdr. hadisi mevcuttur. Ve
baka bir rivayete gre de Erkein avreti, gbein altndan dizlerin altna kadardr. denilmektedir. Bu
rivayetle, gbein avret saylamayaca ve dizin avret saylaca sabit olmaktadr.
Eb Usma ve mam- afi, gbein avrete dhil olduunu sylerler. Ayrca mam- afi, dizin avret olmad
grndedir. Uyluun avret saylmas hususunda zahiriye mezhebi muhalefet eder. Gbekten aa tylere
kadar tabii avrettir. Ancak bunda da mam Eb Bekir Muhammed b. E1-Fad1, dete dayanarak muhalefet
etmektedir. Yalnz nass var iken det nazar itibra alnamaz. Eb Hreyre, Peygamber Efendimiz (Aleyhissalt ve's-selm)'den dizin avret olduunu rivayet ettii gibi 1452. Hz. Hasan'n da gbeini ap Eb Hreyre'nin
pt ve Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)'in Crhd'e Uyluunu rt. Uyluun avret
olduunu bilmiyor musun? diye hitap ettii de gelen rivayetler arasndadr. 1453 te yandan diz, bacak ve uyluk
kemiklerinin bititikleri yerdir. Yni: Hell ile haramn bititii bir noktadr. Bu gibi eylerde haram olma ciheti
galebe alar. Bu itibarla avretin diz hakkndaki hkm, uylua nisbeten hafiftir. Uyluun avret olma durumu da,
avret mahallinden daha hafiftir.
yle ki: Dizini aan kii ayplanr. Uyluunu aan, knanr, avret mahallini ap yaptna srar eden de terbiye
edilir.
Erkekten erkee baklmas mubah olan yerin elle dokunulmas da mubahtr. Zira her iki erkek avret olmayan
ksm iin bir saylrlar.
Kadn, ehvetinden emin olduunda erkekten; erkein erkee bakabildii yerlere bakabilir. nk avret olmayan
eylerin baklmasnda erkekle kadn msavidir Tpk ikisinin, elbise ve hayvanlara bakabilmeleri gibi. Hnsa
bahsinde kadnn yabanc erkee bakmas, erkein kendi mahremlerine bakmas gibidir denilmektedir. nk
hem cins olmayanlarn birbirine bakmalar daha ar gelir. ayet kadn erkee bakmak istediinde kalbinde
ehvet duygusu varsa, veya duygulanacan tahmin ederse y da phe ederse, grmemeye almas
1450
Gariptir. Nasb-rraye C. 4 S. 240

Tirmizi ile Nesainin rivayetlerine gre Muglre b. ube (r.a.) br kadna istekli olunca Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona bu emri
vermitir. Trmizi, Nikah c. 2 s. 72.
1452
Tirmizi ile Nesal'nin rivayetlerine gre Mugire b. ube (r.a.) br kadna istekli olunca Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona bu emri
vermitir. Trmizi, Nikah c. 2 s. 72.
1453
Almed, bn-i Hihban ve Beyhki'nin Umeyr b. shaktan naklen kaydettikleri Eb Hreyre (r.a.)in hadisi yledir :
Hz. Hasanla birlikte Medine sokaklarndan brinde geriyorduk. Eb Hreyre (r.a.) bize rastlad ve Hz. Hasan'a
Camn sana feda olsun. Kanm a da, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in ptn grdm yeri peyim, dedi. Hz. Hasan da kanuni at ve
Eb Hreyre onun gbeini pt. Nasb-rraye c. 4 s. 242
Crhd'n hadisine gelince: melen o da yledir:
Sofrada kalanlardan biriydim. Bir gn Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yanmzda oturmutu, Uyluum akd. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
bana:
Uyluunu rt Uyluun avret olduunu bilmiyor musun? buyurdu.
Eb Davd (Hamam-almaktan nehiy bab) c. 2 s. 201; Tirmizi, stizan c. 2. s 108; Darakutni, (Namaz bahsinin sonlar) c. 1 s. 83; elMstedrek (Giyim- avret olduu) c. 4 s. 180.
1451
mstehaptr. Eer bu durumlarda bakacak olan erkek ise, kadna bakamayacak. te bu bakamayacak ifdesi,
haram olacana iarettir.
Bakma konusunda kadnla erkein arasndaki farkn gerekesi udur; Kadnlara ehvet galip olduu iin her
kadnda itibari olarak ehvet varm gibi kabul edilir. Bu durumda erkek de ehvete kapld m, her iki taraftan
ehvetin varl sz konusu olmu olur. Ama ehvet kadn tarafndan ise, erkek taraf, ne hakiki, ne de itibari
ehvete kaplm saylmaz. Dolaysyla ehvet tek tarafl kalr. O hlde harama girmek iin, iki tarafn ehvetli
bulunmas, tek tarafn ehvetli bulunmasndan daha tehlikeli grnmektedir.
Erkek, erkein vcudundan hangi yerlere bakabiliyorsa, kadn da kadnn vcudundan aym yerlere bakabilir.
nk cins birlii mevcuttur. Ve erkein, erkee bakt mislde olduu gibi, aralarnda genellikle ehvet de
yoktur. Ayn zamanda kadnlarn da kendi aralarnda almalar bir zaruret gereidir.
mam Eb Hanife, kadnn kadna bakmas, tpk erkein, kendi mahremlerine bakmas gibidir. Ancak kadn,
erkein erkee bakabildii kadar erkee bakamaz diyor. nk erkekler ile uratklar iin fazla almaya
ihtiyalar vardr. Essah olan birinci grtr.
Erkek, karsnn ve kendisine hell olan cariyesinin tenasl uzvuna bakabilir. Bu sz, erkein -ehvetli olsun
olmasn- karsnn her tarafna bakabildii anlam ifde etmektedir. Bu husustaki delil, Peygamber Efendimiz
(Aleyhis-salt ve's-selm)'in: Gzn yum. Ancak cariyene ve karna bakabilirsin. 1454 hadisidir. Ayrca
bakmaktan ziyde koca, kars ile cariyesine dokunup temas etmektedir. O halde her tarafna bakabilmesi daha
evldr. Yalnz kan ve koca, birbirinin avretine bakmamalar daha uygundur. nk Peygamber Efendimiz
(Aleyhis-salt ve's-selm):
Sizden biriniz, karsnn yatama girdiinde yapabildii kadar rtnsn. Yabani eekler gibi, soyunup
rlplak kalmasnlar. 1455 buyurmutur. te yandan bu hl, insan unutkanla gtrr. Zira bu konuda eser
varittir. 1456
bni mer (Radyallh anh) ise, evl olan, kocann karsnn mahrem yerlerine bakmasdr ki, alaca zevki
tamamlam olsun diyor. 1457
Kii, kendi mahremlerinin yzne, bana, gsne, dizden aa bacaklarna ve pazlarna bakabilir. Ancak
srtna, karnna ve uyluklarna bakamaz. Bu konudaki asl delil, Allah Tel (Azze ve Celle)'nin:
Sslerini kocalar veya babalar veya dan bakasna gstermesinler. 1458 yetidir. Ssten murat, Allahu lem,
ss yerleridir. Yni: Metinde zikredilen yerlerdir. Sz konusu ss yerlerine, elden dirsee kadar, kulak, boyun ve
ayak da girmektedir. nk bunlarn tm ss yerleridir. Ama srt karn ve uyluk ss yerlerinden deiller.
Ksacas: Kadnn mahremleri, ss yerlerine bakabilirler. Zira biri, dierinin yanma izinsiz ve sklmadan
girebilirler. Ayn zamanda kadn, kendi evinde deta i elbisesiyle durup kalmaktadr. ayet mahremlerin
kadnn ss yerlerine bakmalar haram kihnsayd, o zaman zorluk ve sknt sz konusu olurdu. Aralarndaki
temayl de, haram olmaktan tr azalrd. Dolaysyla kadn, hayattan tad almaz olurdu. Ama kadnn srt ve
karn gibi yerleri, almas det olmadndan mahremleri tarafndan baklamaz. Kadnn mahremleri, kadnla
evlenmeleri, hi bir zaman caiz olmayan yaknlardr. Bu yaknlk y neseple olur veya emzirme y da evlilik
gibi sebeplerle olur. Evlilik hsmll da, daha nce akladmz gibi, nikhla olsun veya essah kavle gre
metres hayatla olsun fark etmez.
Erkein, kadndan bakabildii yerine elle dokunmasnda bir beis yoktur. nk beraber sefer yaptklarnda buna
ihtiy duyabilir. Ve mahremiyetten dolay da ehvet de azdr. Ama erkek, yabanc bir kadnn eline ve yzne
her ne kadar bakabilirse de elle dokunamaz. Zira yabanc kadna kar erkein ehveti mtekmildir. (Ancak
mahrem erkek, kendi ehvetinden veya kadnda ehvetin olumasndan korkuyorsak o zaman kadna ne bakar, ne
de elle dokunur. Zira Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm)
Gzler zin ederler. Ve zinalar bakmaktr. Eller de zina ederler ve zinalar tutmaktr. 1459 buyurmutur.
Halbuki mahremlerle zinnm haraml daha da ktdr. Dolaysyla erkek, bakmaktan ve dokunmaktan
saknmaldr. Erkein mahrem bir kadnla bir arada kalmasnda ve onunla sefere kmasnda bir beis yoktur.
nk Peygamberimiz (Aleyhis-salt ve's-selm):
Kadn, kocas veya yakn bir akrabas beraberinde olmadka, gecesiyle birlikte gnden fazla sefere
1454
Eb Dvd (Hamam-soyulma bab) c. s. 201; Tirmizi, (stizan- uyluk avrettir bab) c. 2 s. 108; bn-i Mce (Nikh-cima esnasnda
rtnme bab) c. 1 s. 139; el-Mstedrek, Giyim c. 4 s. 179.
1455
bn-i Mce'nin Utbe b. Abd el-Slemi'den bu ekilde nak ettii bu hadisi, Taberani de Eb Hreyre (r.a.)dan
Herhangi biriniz kanam yatana girdii zaman rtnsn Zira eer rtn-inerse melekler karlar ve eytan yalnz kalr. Eer aralarnda bir
ocuk olura, eytann da o ocukta br pay olur eklinde nakletmitir.
bn-i Mce, (Nikh- cima srasnda rtnbe baz) c. 1 s. 139; Haysemi, 42-293
1456
Bu mealde gariptir. bn-i Adiynin el-Kmil'de ve bn-i Hibban-n Ki-tab-dduafada Abdullah
bn-i
Abbs
(r.a.)'tan
rivayetlerine gre Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Herhangi biriniz kans ile cinsel ilikide bulunduu zaman onun tenasl uzvuna
bakmasn. Zira bu, krle yol aar buyurmutur.
1457
1458
Nur: 24/34.
1459
Mslim'in Eb Hreyre (r.a.)'dan kaydettii bu hadisin tamam mealen yledir:
nsan oluna zinadan pay almas yazlmtr. Hi phe yok insan olu ona yetiir. Gzlerin zinas bakmaktr. Kulaklarn zinas dinlemektir.
Dilin zinas sylemektir. Ellerin zinas yakalamaktr. Ayaklarn zinas yrmektir. Gnl de ister ve diler. Tenasl organ ise ya onu
dorular, ya yalanlar Mslim, Kader c. 2 s. 336; Buhri, stizan c. 2 s. 922 ve Kader c. 2 s. 978.
kamaz. 1460 buyurmutur. Reslllah (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Hi bir erkek, bir kadnla meru'
yolu bulunmakszn tek basma bir arada bulunmasn. nk ncs eytan olur. 1461 hadsindeki erkekten
murat, mahrem olmayan erkektir. Kadnla sefere kan kii, kadn indirmeye bindirmeye mecbur ise, kadnn
elbisesi zerinde ve ehvetinden emin olmakla birlikte, karnndan ve srtndan tutmasnda bir beis yoktur. Ama
srt ve karnn aa ksmndan tutamaz. ayet kendi ehvetinden veya kadnn ehvetinden kesin olarak veya
zannederek y da phe ederek korkuyorsa bu gibi hizmetlerden saknsn. Sunra eer kadn kendiliinden
binebiliyorsa, erkek, asla ona yanamayacaktr. ayet yardmsz binemiyorsa, erkek, kadnn vcudunun
hararetini hissetmeyecek kadar ara elbise ve bez kullanacaktr. Eer yeterince bulamazsa imkn dhilinde ehveti
kalbinden skp atmaldr.
Erkek kii, kadn mahremlerinden bakabildii yerlerine bakasnn cariyesinden de ayn yerlere bakabilir. nk
criye, efendisinin hizmetini darda yapar ve evde de deta elbisesiyle misafirlerine hizmet eder. Bu itibarla
diardaki yabanc erkeklere kar durumu, kendi akrabalarna kar evdeki hr kadnn durumuna ben-zemi olur.
Hz. mer (Radyallh anh), arafl bir cariyeyi grdnde: arafm at, sen hrlere benzemekten mi zevk
alyorsun? diyordu. 1462 Cariyenin karnna ve srtna bakmak hell deildir. nk zaruret yoktur. Ayrca
mahremlere kar ehvet, y yok y da az iken, cariyelere kar ehvet mtekmildir. Ama Muhammed b.
Mukati1, gbekten aa dize kadar mstesna, cariyenin dier yerlerine bakmak mubahtr. Criye ile yalnz
kalmak veya onunla sefere kmak, kimi, mahrem kadnlar hakknda olduu gibi, criye hakknda da mubahtr,
demiken kimi de, zaruret olmad iin mubah deildir demitir. ndirme ve bindirme hakknda mam
Muhammed, criye iin zarureti, mahrem kadnlar iin de ihtiyc gereke gstermektedir.
Yumurtalar karlm kii, yabanc kadna bakmakta normal erkek gibidir. nk Hz. ie (Radyallh anh)
demitir ki: Erkekliin yok edilmesi, bir ikencedir. Ondan nce haram olan bir ey, onunla hell olunmaz. 1463
te yandan yumurtalar karlan kii, cinsi mnsebette bulunabilir. Erkeklik organ kesik olan kimse de
yledir. nk o da srtnme ile boalr. Keza muhannes denilen kadn tipindeki kimse de. nk o da fsk bir
erdir. Velhsl bu konuda Kur'n- Kerim'in ilgili yetinin hkm hkimdir. Kk yataki ocuun durumu ise,
mstesna tutulmutur.
Kle, kendi hanmndan, yabanc bir erkein kadndan bakabildii yerlere yalnz bakabilir. mam- Mlik, kle,
hanmna kar mahrem gibidir. mam- afi'nin bir kavli de, byledir. Zira Cenb- Allah (Azze ve Celle)
M'min kadnlar, sslerini gstermiyecekleri erkeklerden mstesna olanlardan biri de sahip olduklar
kledir. 1464 diye buyurmutur. te yandan klenin kadn efendisinden izin almadan bulunduu yere girmesi
hususunda ihtiy vardr.
Biz de diyoruz ki: Kle her eyden nce mahrem olmayan bir erdir. Hanm efendisinin kocas da deildir. ehvet
de sz konusudur. Zira evlenmeleri caizdir. Ve kle, daha ok ev dnda i grd iin, ihtiy durumu da
yetersizdir. Yni illet kasrdr. Onun iin kle, yabanc bir erkek gibi deerlendirilir. Ayrca yette geen
ifdeden murat, cariyelerdir. Nitekim Said (Radyallh anh) 1465, Hasan (Radyallh anh) ve bakalar, Nr
Sresi sizi aldatmasn. Zira kadnlar hakkndadr, erkekler hakknda deildir, demiler.
Erkek, kendi cariyesinden -izni olsun olmasn- azledebilirken 1466 karsndan ancak karnn izni ile azledebilir.
nk Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm), izni olmadan hr kadndan azletmeyi nehyetmitir. 1467
Ve bir criye efendisine de, istersen azledebilirsin diye buyurmutur. 1468 Zira kendi ehvetini gidermek
zere, cinsi mnsebet, hr kadnn, kocasna kar bir hakkdr Ayrca ocuk dourma meselesi de sz
1460
Mslim'in Eb Said-i Hudri (r.a.)'den naklen kaydettii bu hadis de melen yledir :

Kadn geceliketn fazla bir yolculua -beraberinde kocas veya kendisiyle evlenmesi caiz olmayan br yakn akrabas bulunmadkakamaz Mslim, Hacc c. 1 s. 433; Buhri, Hacc c. 1 s. 251.
1461
Tirmizi'nin rivayetine gre Hz. mer (r.a.) Cabiye'de bir hutbe ve rerek yle demitir :
Ey Nas, Reslllah (s.a.v.) imdi benim aranzda durduum gibi aramzda durum buyurdu ki: Ashabma kar iki davranmanz size tavsiye
ederim. Ashabmdan sonra onlardan sonra gelenleri, onlardan da sonra onlardan sonra gelenleri tavsiye ederim. Sonra yalanclk yaygnlar.
O derecede ki: Kiiye yemin verilmeden kii yemin eder, kii ahit gsterilmeden ahitlik eder. Bana iyice kulak verin. Yabanc bir erkein
yannda yalnz olarak kalan hibir kadn yoktur ki, eytan onlarn ncs olmasn. Ayrla da sakn dmeyin. Zira eytan tek bana
duran kimse ile beraberdir. eytan bir kiiye nazaran iki kiiden daha uzaktr.
Tirmiz, Fiten c. 2 s. 41; el-Mstedrek, lim bahsi c. 1 s. 114.
1462
Bir rnei namaz bahsinde de getii zere, Hz. mer (r.a.)'den bu konuda varit olan eserler sahihtir. Nasb-urraye C. 4 S. 250
1463
Hz. ie (r.a.)"nin bunu sylemi olmas eseri gariptir. bn-i Ebl eybe, Abdullah bn-i Abbs (r.a.)'dan, hayvanlar idi etmenin onlara
yaplan bir ikence olduunu syledikten sonra, Nisa sresinin eytan Cenb- Hak (Azze ve CelleVa hitaben: Ben demoullanna
emredeceim Allah (Azze ve Celle)in yaratn deitireceklerdir dedi mealindeki 119. yet-i kerimesini okuduunu rivayet etmitir.
Mellif bunu, idi kimselerin yabanc kadnlara bakmasnn erkeklik gcne sahip kimselerin bakmas gibi olduuna delil olarak getiriyorsa
da, yetersiz bir delildir. Nasb-raye c. 4 s. 250-251.
1464
Nur: 24/31.
1465
Said b. Mseyyeb veya Said b. Cbeyr'dir.
1466
Azil cinsel iliki srasnda, kadn gebe kalmamas iin, erkein dl organn kadnn dl organndan ekip suyunu darya aktmas
demektir. Mellif bu sz ile Eer erkek bunu yapmak ister ve kendisiyle cinsel ilikide bulunduu kadn da nikhl kars ise, ancak
karsnn msaadesiyle yapabilir. Eer erkein, kendisiyle cinsel ilikide bulunduu kadn, kendisinin cariyesi ise, o zaman bu msadeyi
almaya da gerek yoktur demek istemektedir, ki bundan, taraflarn muvafakati art ile, geici olarak dllenmeye engel olman dini bir
sakncas olmad hkm ortaya kmaktadr. Nitekim buna delil olarak getirilen iki hadis de bunu aka ifde etmektedirler.
1467
bn-i Mce, Nikh-azil bab c. 1. s. 140.
1468
Mslim (Nikb-esir alman criye ile-gebe iken cinsel ilikide bulunmann haram olmas bb) c. 1 s. 465.
konusudur. te bunun iin kadn, kocasnn temelden iktidarszl veya organnn kesiklii durumunda kendi
nikhnn feshi hususunda serbest braklmtr. Ama cariyenin cinsi mnsebet konusunda bir hakk yoktur.
Bylece hr kadinm izni olmadan hakk noksan braklamaz.
Erkein, bir baka erkein azn, elini veya onun vcudundan herhangi bir yeri pmesi ve onu kucaklamas
mekruhtur. Tahavi bunun Eb Hanife ile mam Muhammed'in gr olduunu sylemitir. mam Eb Ysuf
ise: Ne pmenin ve ne de kucaklamann bir sakncas yoktur. Zira rivayet olunmaktadr ki, Cafer (Radyallh
anh) Habeistan'dan geldii zaman Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salt ve's-selm) onu kucaklayp alnndan
pmtr 1469 demitir. mam Eb Hanife ve mam Muhammed de, Peygamber Efendimiz (Salallah Aleyhi ve
SellemJ'in kucaklama ile pmeden nehyettiine dir rivayete 1470 dayanm ve: mam Eb Ysuf un dayand
hads, kucaklama ile pmenin daha haram klmmadkar zamana mahmuldr demilerdir.
Derler ki : Kucaklamann haram olup olmad hakkndaki ihtilf, ikisinin tek bir libs iinde olmalar hlinde
cridir. Eer kiinin zerinde gmlek veya cbbe bulunursa, onu kucaklamann caiz olduunda ihtilf yoktur, ki
doru olan gr budur.
Tokalamada ise saknca yoktur. Zira tokalama eski zamanlardan beri devam edegelen bir gelenektir.
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de:
Mslman kardeiyle tokalap elini sallayan kimsenin gnahlar dklr. 1471 buyurmutur. 1472
Satlar Hakknda Bir Fasl
Hayvan tersinin satmnda bir beis yoktur. Ancak insan tersinin sat mekruhtur. mam- afii, hayvan tersinin
sat da mekruhtur. nk o da necis-ul-ayn'dr. Dolaysyla insan tersi ile tabaklanmam murdar hayvann
derisine benzer demitir.
Biz diyoruz ki: Hayvan tersinden faydalanlabilir. nk daha verimli rn elde etmek iin tarlaya atlr. Bu
itibarla mal saylr, mal da alm satma kabildir. Ama insan tersinden, ancak baka bir eyle kart takdirde
yararlanlabilir. mam Muhammed, kark necis eylerin sat caizdir demitir. Ve sahih olan da budur. Keza
kark necis eylerden yararlanlabilir. Ama sahih kavle gre kartrlmam olandan yararlanlamaz. Necasetle
kartrlm ey, necasetle kartrlm zeytin ya mesabesinde mlhaza edilir.
Cariyenin kime ait olduunu bilen kii, bakas tarafndan satlmak istendiini grdnde ve satc Sahibi beni
satnda vekil kld dese, adam, sz konusu cariyeyi satn alabilir. nk alnan bilgi doru kabul olunur. Zira
daha nce de belirtildii gibi, vasf ne olursa olsun tek kiinin sz muameltta geerlidir. Keza satc, criye
sahibi, cariyesini bana satt, hibe etti veya bana tasadduk etti dese, yine sz geerlidir. Ancak emin olmak
kaydiyle... Emin olmasa da ifdesinin ou doru olmal. Yni: Muamelelerde haber verenin adaletli olmas
lzm deildir. Yalnz sylediinin ou yalan kmsa, ifdesine dayanlarak, cariyenin satn alnmas caiz
olmaz. nk verdii haberlerin daha ok yalan kmas, onun yalancln ortaya koyar. ayet alc, cariyenin
kime it olduunu bilmezdinse, satc da, falanca ahsa ait olduunu ve sahibi beni satnda vekil kldn veya
kendisinden satn aldn deyip ayn zamanda gvenilir kiilerden ise, satcnn sz geerli saylr. Keza
gvenilir kiilerden olmad hlde, yalnz daha ok doru konuan kiilerden ise, yine de sz geerli saylr.
nk verdii haber alc iin yeterli olur. Eer cariyeyi elinde bulunduran, alcya bir ey sylemezse, alc da,
cariyenin baka birisine it olduunu bilirse, bu durumda aha, cariyenin asl sahibinden elinde bulundurann
mlkiyetine getiini renmedike satn alamaz. Zira asl sahibinin zilyetlii cariyenin kendisine it olduuna
delildir. ayet alc, cariyenin bakasna it olduunu bilmezse, cariyeyi elinde bulunduran, her ne kadar fsk
kiilerden ise de, yine aha, cariyeyi satn alabilir. nk fskn zilyetlii, kendi mlkiyeti hakknda -bir mni
bulunmadka- zahiri bir delil olarak kabul olunmaktadr. Zahiri delil bulundu mu doru konumaktaki ounluk
prensibine itibar edilmez. Ancak satcnn emsali, satlk eye sahip olamyacaklar dnlyorsa, o zaman
alcnn satn almaktan vazgemesi mstahaptr. Ancak bununla beraber alc, zahir olan er'i delile dayanarak
sz konusu eyi satn almada ruhsat sahibi olabilir. ayet cariyeyi elinde bulunduran satc durumundaki hs,
kle veya criye olursa, sz geerli saylmaz. Ve ahc, ancak bakasna sorduktan sonra cariyeyi satn alabilir.
nk klenin mlkiyeti yoktur. Dolaysyla criye zerindeki mlkiyet de kendisine it olmyaca
kendiliinden bilinir. Eer efendisinin, kendisine satma iznini verdiini ifde ederse ve gvenilir kiilerden ise,
sz geerli saylr. ayet gvenilir kiilerden olmazsa, hakknda edinilen doruluk kanati deerlendirilecektir.
Hele doruluu ve yalancl mehul ise, alc, satn almyacakttr. nk mni vardr. Binenaleyh satm
1469
Abdullah bn-i mer (r.a.) Cbir (r.a.), Eb Chayfe (r.a.) ve Hz. ie (r.a.)den rivayet olunan bu hadisi Hkim, Abdullah bn-i mer
(r.a.)den Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Eb Talip Olu Cafer'i Habeistan'a gndermiti. Cafer dnd zaman Peygamber Efendimiz
(s.a.v..) onu kucaklayp alnndan pt, Cbir (r.a.)den de Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in Hayber savandan dnd srada Cafer
Habeistan'dan eldi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) onu karlad ve kucaklayp alnndan ptkten sonra: Vallahi bilmiyorum hangisiyle
sevineyim: Hayber'in fethiyle mi, Cafer'in geliiyle mi? Buyurdu eklinde rivayet etmitir. el-Mstedrek, Namaz bahsinin sonlar c. 1 s.
319 ve Fazail c. 3 s. 211.
1470
Eb Dvd, Giyim c. 2 s. 205; Nesi, Ss c. 2 s. 279; bn-i Mce, Giyim bahsi sonlar c. 1 s. 268
1471
Tberani'nin bu ekilde kaydettii bu hadisi, Eb Dvd ile Tirmizi, Ber (r.a.)'dan u ekilde nakletmelerdir: Birbirleriyle
karlatklarnda tokalaan hi iki miislman yoktur ki, daha birbirlerinden ayrlmamken gnhlar balanmasn.
Eb Dvd (Musafaha hakknda bir) c. 2 s. 352; Tirmizi, stizan c. 1 s. 102.
1472
alabilmek iin delile ihtiy duyulur.

Eer gvenilir bir adam, kocas gaip olan kadna, kocasnn ldn veya onu boadn haber verirse, ya da
gvenilmez bir adam, kocasndan, onu boadna bir mektup getirirse, ve mektubun gerekten kadnn
kocasndan gnderildii kadn tarafndan bilinmezse, ancak kadn daha ok habercinin doruluuna kanaat
getirirse Yani: Durumu aratrdktan sonra iddetin bitiminden sonra kadnn evlenmesinde bir beis olmaz. nk
evlilik ban koparan neden meydana gelmitir. Davac da yoktur. Keza bir kadn, bir erkee Kocam beni
boad ve iddetim de bitti dese, erkein kadnla evlenmesinde beis olmaz. Ve yine talakla boanm bir kadn
-iddetim bitti, sonra bir erkekle evlendim. O da benimle mnsebette bulunduktan sonra beni boad ve ondan da
iddetim tamamland dese, birinci kocann kadnla evlenmesinde bir beis olmaz. Eer bir kimse, kocas gaip olan
kadna kocas ile olan nikhnn kknden fasit olduunu veya kocas onunla evlendiinde kocann mrted
olduunu, ya da kadnn st kardei olduunu haber verirse, iki erkek veya bir erkek iki kadn, buna ahitlik
vermedike sz kabul edilmez. Keza biri, kadnn kocasna Evlendii srada karsnn mrted veya st kardei
olduunu duyurursa, koca, iki dil ahit ahitlik vermedike, baldz ile evlenemez ve drt kadn birden kendi
nikh altnda bulunduramaz. nk bu mislde haberi veren, nikhn kkten fasit olduunu anlatmak istemise
de ancak daha nce yaplan nikh akdine binen elik muameleleri akdin shhatna ve fasit olmann doru
olmayna dellet eder. Binenaleyh grnrde dava ve ekime sz konusu olur. Ama kadn kk yata bir
ocuk ise, kocas, karsnn kendisiyle st kardei olduuna veya st akrabal ynnden yeeni olduuna dir
haber alrsa, birbirinden ayrlacaklar. nk bu mislde elii ortadan kaldracak neden mevcuttur. Ve sdece
nikh akdi maniin yokluunu gerektirmezken, dava ve ekime sz konusu olmaz. Dolays ile birbirinden
ayrlacaklar. te misller arasndaki fark budur. ayet hakkn savunamyacak kadar kk yal bii criye,
zerinde hak iddia eden bir erkein elinde bulunuyorsa ve bydnde baka bir ehirde bir erkekle
karlatnda Aslnda ben hrm dese, karlaan erkek, onunla evlenemez. nk zilyetlik vardr. Dolays
ile dava ve ekime de sz konusudur. Ama geen misllerde durum byle deildir.
Bir mslman iki satp parasn alrsa ve kendisinden alacakl bir kimse de o paray kendi hakk yerinde alrsa
mekruhtur. Ancak iki satan borlu ahs, hiristiyan ise, bor sahibi iin bir beis yoktur.
Bu konudaki fark udur: iki mslman kii iin kymetli bir mal saylmaz. Dolays ile alm-satm btldr. O
hlde karlnda alnan para, mterinin mlkiyetinde kalr. Binenaleyh satcdan alnmas hell olmaz. Ama
hiristiyan iin iki kymetli bir maldr. Alm-satmmda satc karln kendi mlkiyetine alabilir. Dolays ile
ondan parann alnmas helldir.
htikrn zararl olduu yerlerde, insan ve hayvan yiyeceklerinde ihtikr yapmak mekruhtur. Keza ehir dnda
kylleri karlayp mallarn pazara getirmek de... Ancak zaran bulunmad takdirde bir beis yoktur.) Bu
konudaki asl. Peygamber Efendimizin (Aleyhi's-salt ve's-selm): Halkn muhta olduu eyleri halkn
ayana getiren kimse bol n-akdr. Halkn muhta olduu eyleri toplayp ortadan kaldran kimse de Allah
(Azze ve Celle)'n rahmetinden uzaktr. 1473 Hadisidir, te yandan buna amme hakk da taalk etmektedir.
nk mal stokundan amme hakknn verilmemesi ve yoklukla karaborsann ortaya girmesi sz konusu olur.
Binenaleyh mal stokundan zarar grme ihtimli bulundu mu ihtikr mekruh olur. Ama zarar grme ihtimli
yoksa, mal stoku mekruh olmaz. Yni: Arz, talebi karlamazsa mal stoku mekruh olur, karlarsa mekruh olmaz.
nk bu durumda kimseye zarar dokundurmadan, kendi maln sattan alkoymu olur. ehir dnda satlk
eyay alp pazara getirmek de ayn mlhazaya tabiidir. nk Peygamber Efendimiz, (Aleyhi's-salt ve'sselm) Maln e-hire getiren tccar ve kylleri ehir dnda yolda karlamaktan nehyetmitir. 1474
Kimi demi ki: Mal satclarn karlayanlar, tccarlar iin raici bozmasalar bir ey olmaz. Ama bozarlarsa, o
zaman yaptklar -zararl olsun olmasn- mekruhtur. nk raici bozmakla hakszlk yapm olurlar. htikr,
buday, arpa, saman ve yonca gibi yiyeceklere has klmak, mam Eb Hanife' nin grdr. Ama mam Eb
Ysuf, stok edilmesiyle ammenin zarar grecei her ey, ihtikrdr demitir. Artk altn olsun, gm olsun, ne
olursa olsun... mam Muhammed, elbise stokunda ihtikr olmaz demitir.
mam Eb Ysuf, ihtikrn mekruh olmasna, pazarda mal ktl ile topluma yansyacak zarar l alr.
mam Eb Hanife, belirli eylerde ihtikr kabul eder. Sonra stok yapmann mddeti az ise ihtikr saylmaz.
nk sknt olmaz. Ama uzun zaman stok yaplrsa, skntya neden olaca iin ihtikr saylr, ve mekruh olur
der.
Sonra mal stokunun ihtikr saylma mddeti hakknda kimi, krk gndr demi, ve buna Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem): Bir yiyecek maddesini krk gece stok eden kii, Allah (Azze ve Celle)tan
uzaklam olur. Ve Allah da ona yaknlk gstermez. 1475 Hadisini delil gsterir. Kimi de bir ay'dr demi.
nk bir ay'dan az mddet azdr, ve tez biter. Ama bir ay ve daha fazlas oktur, ve ge biter Mddetin bir ay
ile takdiri, bir ok yerde gemitir. Sonra ihtikrla ilenen suun arl pahallk ve ktlk nisbeti ile deiir.
1473
bn-i Mce, Ticaretler c. 1 s. 156. el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 11. Ancak el-Mstedrefc'te kaytl bulunan bu hadiste hadisin
birine cmlesi yoktur. Hadisin Mslim'deki rivayeti de Hatada olan kimseden baka kimse ihtikr etmez eklindedir. Mslim, Almsatmar-gda maddelerinde maddelerinde ihtikmn haram olmas bab c. 2 s. 31
1474
Buhri, (Alm-satmlar) c. 2 s. 89; Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 4.
1475
Almed, bn-i Ebi eybe, Bezzar, Eb Ya'la el-mevsl. Hkim, Drekutni ve Tberani'nin Abdullah bn-i mer (r.a.)'dan naklen
kaydettikleri bu hadisin sonunda Aralarnda a br kimsenin geceledii herhangi bir yer halk da Alan (Azze ve Celle) himayesinden
uzaklam olurlar ilvesi de vardr. el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 11
Kimi demitir ki: Mddet t'yini dnyadaki cezalandrma iindir, gnahkrlk iin deildir. nk ihtikr yapan
kimse, az bir mddetle de gnahkr olur. Ksacas: gda maddelerinde ticaret, vlecek bir i deildir. 1476
Mal varlnn gelirini veya baka ehirden toplayp naklettii maln stok eden kii, ihtikrc saylmaz. Zira mal
varlnn geliri, zten kendi maldr. Ona amme hukuku taallk etmez. Nitekim tohumunu ekmekte serbesttir.
Keza kendi maln satmakta da serbesttir. Baka ehirden derlenip nakledilen mal hususunda ise, mam Eb
Hanife'ye gre ihtikr saylmaz. nk amme hukuku, kiinin bulunduu ehrin yiyecek maddesini toplayp
kendi mlkiyetinde stok yapt durumda sz konusu mala taallk eder.
mam Eb Ysuf, rivayet edilen hadis gereince, her ynyle ihtikr mekruhtur demitir. mam Muhammed,
ou zaman derlenip ehirde pazara arzedilen her yerin rn, ehir rn gibi deerlendirilir. Ve onda ihtikr
haram olur, der. nk amme hakk ona taallk eder. Ama getirilmesi det olmayan uzak bir ehirden toplatlp
getirilen maln stoku, amme hakk ona taallk etmedii iin, ihtikr saylmaz.
Devlet yetkilisinin ahali iin rai koymas uygun deildir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):
Siz rai koymaynz. nk asl rai koyan, ktl ve bolluu yaratp nzk veren Allah (Azze ve Celle)tr 1477
buyurmutur. te yandan mal bedeli satcnn hakkdr, Dolays ile fiat da kendisi t'yin etmeli. Devlet
yetkilisinin onun hakkna karmas uygun olmaz. Ancak aklanaca zere ammenin genel bir zararn nlemek
iin. Devlet yetkilisi mdhale edebilir. ayet stok etme hadisesi, Hkime intikl ederse Hkim, stokuya
yanndaki maldan kendi ve ailesinin ihtiyacndan fazlasnn satlmasn ve bir daha byle yapmamasn emreder.
ayet stok etme durumu, ikinci defa tekrarlarsa. Hkim onu hapsederek ve zararn defi iin uygun grd zerci
tedbirlerle onu cezalandrr.
ayet gda maddelerini satanlar, fahi fiatlarla satmaya koyulurlarsa, Hkim de mslmanlarm gda maddelerini
normal fiatla satn alma haklarn ancak rai koyma ile koruyabileceine kanaat getirirse, bilir kiinin gr
alndktan sonra, rai uygulatlabilir. Rai uygulamasna geildikten sonra biri, raiten fazla bir fiatla mal satt
takdirde mam Eb Hanife'ye gre hkim, ah-verii geerli saymal. nk imama gre hr kiiye men' hicz
konulmaz. ki mam da ayn grteler. Ancak i ferdiyetten kp toplumsal bir hl kazand zaman topluma
hicz konulaca gr ile mam Eb Hanife'den farkl dnyorlar.
mamn koyduu raice gre maln satan esnafn alm-satm da sahihtir. nk raicin konulmas ile esnaf maln
satmakla zorlanm olmaz. Stokunun nzs olmadan Hkim, stok edilen yiyecek maddesini satarak databilir
mi datamaz m sorusuna gelince kimi, borlu ahsn malnn satm bahsinde geen ihtilfn ayns bu konuda
da cridir, demiken, kimi de ittifakla hkim satar demitir. nk mam Eb Hanife, genel zararn defi iin
men'i hiczi caiz grr. Bu da men' gibidir.
Fitne ve anari gnlerinde silh sat mekruhtur. Yni: anarist olduu bilinen kiiye silh satmak mekruhtur.
nk satmakta gnha sebebiyet verme durumu vardr. Bunu daha nce akladk. ayet kiinin anarist olduu
bilinemezse, ona sh satmakta bir beis yoktur. nk sz konusu silh ktlkte kullanmayabilir. Ve phe
zerine silh sat mekruh olmaz.
arap iml edecei bilinen kiiye zm rasn satmakta beis yoktur. nk bununla, direkt ma'siyet sz konusu
olmaz. Ancak rada yaplacak deiiklikten sonra ma'siyet sz konusu olur. Ama anari gnlerindeki silh sat
byle deildir. nk ma'siyet, bizzat silhn kendisiyle ortaya girer.
ehir dndaki bir meskenin, kilise, havra, meyhane veya mecs ategedesi olarak kullanlmas gayesiyle kiraya
verilmesinde bir beis yoktur. Bu, mam Eb Hanife'nin grne gredir, iki mam ise, bir mslmamn, byle
amalarla kendi meskenini kiraya vermesini uygun grmyorlar. nk gnha yardm olur diyorlar.
mam Eb Hanife diyor ki: Kira evin menfaatna karlktr. Ve bunun iin verilecek cret, meskenin kar tarafa
teslimi ile tahakkuk eder. Ve bunda ise bir gnh yoktur. Ancak kiracnn eylemi ile ma'siyet meydana gelir. O
hlde kirac, kullanma tarznda serbesttir. Binenaleyh ma'siyet, mslman kiinin kiraya verme iinden ayr bir
eydir. Metinde ehir dnda diye bir kayt geti. nk gayri mslimler islmm iar bulunduu yerlerde
kilise, havra, domuz eti ve ikinin satlaca yerleri yeniden te'sis imknlarn bulamazlar. Krsal alanlarda ise
bunlar yapabilirler. Bz limler demiler ki: ehir d olan yerden gaye, Kfe ldr. nk skinlerinin
ou zimmidir. Dier yerlerde islm iar, her tarafta bulunduu iin sz konusu imkn ehirlerde olduu gibi,
llerde de bulamazlar.
mam Eb Hanife, bir zimmnin ikisini tayan mslman kii, kendi cretini almas mubahtr derken, mam
Eb Ysufla mam Muhammed, mekruhtur demiler. nk ma'siyete yardm etmi olur. Hem de sabittir ki.
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), iki hususunda on kiiye lanet yadrmtr. Bunlardan ikisi
1476
htikr ve karaborsaclk gayesiyle olursa durum budur. Yoksa, bu gayeden uzak olan ve drstlk iinde yrtlen ticaret iyi bir eydir.
Zr alp rzkn helldan kazanan kimse Allah (Azze ve Celle)in dostudur. erh-l kifye Ale-1 Hidye c. 8 s. 492.
1477
Enes b. Mlik (r.a.), Eb Chayfe (r.a.), Abdullah bn-i Abbs (r.a.) ve Eb Sald-i Hudr (r.a.)dan rivayet olunan bu hadisi, Eb Dvd,
Tirmiz ve bn-i Mce, Enes b. Mlik (r.a.)'dan naklen u ekilde kaydetmilerdir:
Halk Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelerek:
Y Reslllah, fiatlar ykselmitir. Bizim iin eyaya narh koy, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Eyaya narh koyan, darlk ve bolluklar yaratan ve rzk veren, ancak Allah (c.c.)tr. Ben Cenb- Allah (c.c.)'n huzuruna karken, dilerim
ki hi bir kimse, kendisine din veya dnyasnda bir hakszlk yaptm in yakama yapmasn, buyurdu.
Eb Dvd (Alm-satmlar-eyaya Nars koyma bab) c. 2 s. 134; Tirmizi, (Alm-satmlar) c. 1 s. 169, bn-i Mce, Ticaretler c. 1 s. 160.
tayan ve kendisine tanandr. 1478 mam Eb Hanife de: kinin iilmesi haramdr, imek ve irdesinde serbest
kiinin eylemidir, tamann neticesinde zorunlu olarak njeydana gelecek bir eylem deildir. Ve tama ile,
iilmesi kasd edilmez. Hadsteki ifde ise, ma'siyet gayesine binen tama iine hamledilmektedir. demitir.
Mekke'de yaplan binalarn satmnda bir beis yoktur, ancak arsa satnu mekruhtur. Bu, mam Eb Hanife'nin
grdr. ki mam ise, arsa satmnda da bir beis olmadn sylemilerdir. Ayn zamanda bu gr, ayrca
mam Eb Hanife'den de rivayet edilmitir. Arsalar zerinde meru' mlkiyet emareleri bulunmakta olduundan
arsalar sahiplerine mlk saylrlar. Tpk binalarda olduu gibi. mam Eb Hanife, kendi grne delil olarak
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Dikkat ediniz. Mekke, sayg gsterilmesi gereken bir yerdir.
Mesken ve mahalleleri satlamaz. 1479 Hadisini gsterir, te yandan Mekke mlk edinilemiyen kutsal bir yerdir.
nk Kbe'nin avlusudur. Ve bir ok kutsallk almetlerine mazhar olmutur. Mesel av avlanmaz, otu
biilmez ve dikenleri kesilmez. Keza satm hakknda da durum ayndr. Ancak binalar, yapanlarn zel mlk
olduklarndan satlabilirler. Keza Mekke arazisinin icar olarak verilmesi de mekruhtur. nk Peygamber
Mekke arazisini icar olarak veren, sanki rib yemi gibi olur 1480 buyurmutur, te yandan Mekke arsizi,
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda ihtiyac olan tarafndan kullanlr, mesken
edinilir ve ihtiyac biten bakasna braklr.
stedii zaman peyderpey almak kayd ile parasn bakkala bor olarak veren kiinin yapt bu ii mekruhtur.
nk kendi parasn menfaat celb eden bir bor olarak bakkaln mlkiyetine vermi olur. Halbuki Reslllah
(Aleyhi's-salt ve's-selm), menfaat celb eden dn para vermekten nehyetmitir. 1481 Ama artsz bir emnet
olarak yanna verip taksit taksit can istedii zaman ondan alrsa bir ey lzm gelmez. nk bu durumda bir
emnet olur, bor olmaz. Hatt telef olursa dahi bakkal ykml olmaz. En iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tr.1482
eitli Meseleler
Kur'an- Kerimi noktalayp harekelemek ve yetlerini onar onar ayrmak mekruhtur. nk Abdullah bn-i
Mesd (Radyallh anhm): Kur'an' (bir rivayete gre) mushaf olduu gibi brakn, ona bir ey katmayn
1483
demitir. Oysa Kur'an- noktalayp harekelemek ve yetlerini onar onar ayrmak, ona bir eyler katmaktr.
Hem de Kur'n- Kerim'in harekelenip noktalanmas Mushaf'a bakmadan irabnn bilinmemesine, yetlerinin
onar onar aynlmas da yetlerin ba ve sonlarnn unutulmasna yol aar.
Bzlar demilerdir ki: Bizim zamanmzda dili Arapa olmayanlar iin Kur'an' noktalayp harekelemek
gereklidir. Zira bunlar Kur'an'n mnlarm bilemedikleri iin doru okuyamazlar ve dolaysyla Kur'an
terkedilmi olur. Bunun iin Kur'an' noktalamak iyi bir eydir.
Kur'an- Kerm'i ssleyip yaldzlamada bir saknca yoktur. Zira bu, Kur'an- Kerim'e kar gsterilen bir sayg
lup cami duvarlarnn altn suyu ile naklanp sslenmesi gibi bir eydir, ki biz bunu daha nce syledik. Gayr
mslimlerin Mescid-i Haram'a girmelerinde bir saknca yoktur. mam- afii: Mekruhtur, mam Mlik de:
Gayr mslimlerin btn camilere girmeleri mekruhtur demilerdir. mam- fi'nin delili,
Ey imn etmi olanlar, phe yoktur ki Allah'a ortak koanlar pistirler. Bunun iin bu yldan sonra Mescid-i
Haram'a yanamasnlar 1484 yet-i kerim esidir. Ayrca, gayr- mslimler -onlar cnplkten temizleyecek
ekilde gusl etmesini bilemedikleri iin- srekli cnptrler. Cnp kimseler ise camilerden uzak durmaldr.
mam Malik de buna dayanarak gayr mslimlerin btn camilere girmelerini mekruh grmtr. Zira gayr
mslimlerin Mescidi Haram'a.girememelerinin nedeni eer cnp olmalar ise, bu neden, btn camiler iin de
sz konusudur.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) sakif kabilesinden gelenleri -kfir olduklar
hlde- Mescidine soktuu rivayet edilmektedir. 1485 te yandan kfirler, itikaden pistirler ama bedenen pis
1478
Abdullah bn-, mer (r.a.), Abdullah bn-i Abbs (r.a.) Abdullah bn-i Mesud (r.a.) ve Enes b. Mlik (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu
hadisin metni, Eb Davud'un Abdullah bn-i mer (r.a.)'den rivayetine gre melen yledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)den Allah (c.c.). ikiyi iene, ikiyi iirene, ikiyi satana, ikiyi satn alana, ikiyi skana, ikinin parasn
yiyene, kendisi iin iki sklana, ikiyi tayana ve kendisi iin tanana lanet eylesin diye buyurduunu iittim.
Eb Dvd, ecekler-iki iin ira skma bab c. 1 s. 161.
1479
Hkim ile Drekutni'nin Abdullah b. Amr b. As (r.a.)'tan rivayet ettikleri bu hadisin de tamam yledir
Mekke sayg gsterilmesi gereken kutsal hr yerdir. Mesken ve mahalleleri satlamaz, evleri kiraya verilemez. el-Mstedrek (Almsatmlar) c. 2 s. 53; Drekutni, (Alm-satmlar) c. 1 s. 312.
1480
Bu lfz gariptir. mam Muhammed el-asar adl kitabnda mam Eb Hanife'nin u hadisi Abdullah b. Amr As'tan Kim ki Mekke
evlerinin kirasn verse, ate yemi gibi olur eklinde rivayet ettiini sylemitir. Ayrca. Drekutni'nin de bu hadisi Abdullah b. Amr b. As
(r.a.)'tan rivayeti bu mealdedir. Nasb-rraye c. 4 s. 266.
1481
Hkim ile bn-i Mce bu hadisi Alkame b. Nadle (r.a.)den Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Hz. Eb Bekir (r.a.) ve Hz. mer (r.a.) vefat
edinceye kadar Mekke'nin mesken ve mahallelerine Serbest yerler denilirdi, bu meskenlerde muhta olan, oturur, muhta olmayan
bakasn oturturdu eklinde rivayet etmilerdir. el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 53; bn-i Mce, Hac c. 1 s. 231.
1482
1483
bn-i Ebi eybe, Abdrrezzak ve Taberani Abdullah bn-i Mesud (r.a.) dan bu eseri Kur'an' olduu gibi brakn. Ona ondan olmayan bir
ey katmayn eklinde rivayet etmilerdir. Nasb-rraye c. 4 s. 265.
1484
Tevbe: 9/28.
1485
Eb Davud'un Osman b. Ebi'l As (r.a.)'dan rivayetine gre bu hadis yledir:
deiller ki, onlardan cami kirlensin. yetteki Mescidi harama yaklamasnlar ifdesi, istil bakmndan yaklamasnlar diye yorumlanr. Veyahut, -chiliye devrindeki detleri vehiyle plak olarak mescide
yanamasnlar- mnsna mahmuldr.
di edilmi kiilerin hizmeti olarak altrlmas mekruhtur. nk bunlarn altrlmalar ndaki rabet,
insanlar idi etmeye yol aar. Oysa bu haramdr. di edilmi hayvanlarn altrlmasnda, ve eein ksraa
atrmasnda ise, bir beis yoktur. Zira birincisi, hem hayvan hem de insanlar iin faydaldr. kincisi de.
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in bir katra binmesiyle sabittir. 1486 Zira eer eei ksraa
atrmak gnh olsayd, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) bu eylemin mahsul olan. katra
binmezdi. Zira onun katra binmesi bu eylemin caiz olduu mnsn tar.
Hasta yahdi ve hiristiyan ziyaret etmekte bir beis yoktur. Bu da onlar hakknda bir nevi iyiliktir. Ve ondan
nehyedilmemiiz. Ayn zamanda Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in komusu olan bir hasta
yahdye ba vurduu sabittir. 1487
Kiinin Y Rabbi Arnzdan izzetinizden taallk ettii yerin hrmetine balamam dilerim. eklinde dua
yapmas mekruhtur.
Burada iki ifade vardr. Biri, metinde geen ifadedir. Dieri de zzetimizin zerinde oturduu yerin hrmetine
balamam dilerim eklindedir. kincisi ifadenin mekruh olmas phesizdir. Birincisi de mekruhtur. nk
ifadeden Allah (Azze Celle)in izzeti, Arna bal olduu manas anlalmaktadr. Halbuk Ar, sonradan
yaratlm bir varlktr. Allah Teala (Azze Celle) ise, tm sfatlar ile birlikte kaimdir.
mam Ebu Yusufdan, bu ekilde da etmede bir beis olmad rivayet edilmektedir. Fakih Eb Leys de, bu
gr benimsemitir. nk Peygamber (Aleyhis-salat ves-selam), bu ekilde dua ettii rivayet edilmitir.
Allahm Arnzdan izzetimizin baland yerin hrmetine, Kitabnzdan rahmetin nihayetine ve ismi
azamnn hakk iin, bykln ve eksiksiz kelimatnzn hrmetine balamam dilerim 1488 Lakin bu
rivayetin daha evladr. Kiinin yapaca duasnda falanca ahsn hakk iin veya Resul ve Enbiyalarnn hakk
iin demesi mekruhtur. nk Halk zerine mahlukun hibir hakk yoktur.
Santan, tavla ve ondrtlkler gibi her eit oyun oynamak mekruhtur. ayet bu oyunlar oynarken, kumar sz
konusu ise, zaten meysir denilen kumar oyunu, nass ile haram klnmtr. Ve bu isim, tm kumarl oyunlar
kapsamaktadr. Eer kumar sz konusu olmayp sadece eylence ise, o zaman bouna vakit zayi etmek olduu
iin yine iyi deildir. Peygamber Efendimiz (Aleyhis-salat ves-selam):
eyden baka m'minin oynamas anlamszdr. Atn eitmesi, okuluk provasn yapmas ve eiyle
oynamas 1489 buyurmutur. Bizim delilimiz, Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in:
Satran ve tavla le oynayan, sanki elini domuz kanna batrm gibidir. 1490 Hadisidir, te yandan satran da
bir oyun eididir. insan Allah (Azze ve CelleV zikretmekten, topluluklar arasna girmekten ve cemaattan
Sakifoullar heyeti Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'i ziyarete geldikleri zaman gnllerini mslmanl sndrmak iin, Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) onlar mescitte arlad. Mslman olmak iin Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Ve, askerlir arlmamalarn, zr
vergisinden ve namazdan muaf tutlmalann art kotular. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Birinci ve kinci artnn kabul edeyim. Fakat namaz bulunmayan bir dinde hayr yoktur, buyurdu. Eb Dvd, Hara c. 2 s. 72.
1486
Buhri ile Mslim, Eb shak'tan naklen unu kaydetmilerdir: Kaysoullar kabilesinden biri, Ber b. Azib (r.a.)e:
Huneyn savanda Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'i yalnz brakp katnz doru mu? diye sordu. Ber (r.a.):
Allah (c.c.)'a yemin ederim ki Peygamber Efendimiz (s.a.v.) kamad. Bizimle savaan Hevazinliler de keskin nianc idiler. Biz onlara
saldrnca nmzden daldlar. Bunun zerine biz ganimetlere yneldik. Durumumuzu gre' dman frsat karmayarak bize doru
dnd ve son bir hzla lerleyerek bizi ok yamuruna tuttu. Yemin ederim tam o srada baktm ki Peyeamber Efendimiz (s.a.v.) biz kahr
srtnda dim dik durmu: Yalan yok ben Peygamber'im. Ben Abdlmuttalib'in oluyum diye baryor. Eb Sfyan b. Haris de katrn
gemini tutmu ekiyordu.
Mslim (Cihad-Huneyn savas) c. 2 s. 101; Buhri, Cihad c. 1 s. 402; Buhri, Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in kayn biraderi Amr b. Haris
(r.a.)ten de naklen unu kaydetmitir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) vefat ettii zaman kendisinden -yolculuklarda bindii boz katn, silh ve yolda kalanlara vakfettii bir
tarladan buka- ne dirhem, ne dinar, ne kle, ne criye ve ne de hi bir ey kalmad. Buhri, Vasiyetler c. 1 s. 382.
1487
Buhri, Enes b. Mlik (r.a.)'dan naklen unu kaydetmitir:
Bir gen vard Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e hizmet ediyordu. Gen hastaland. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona bavurarak bann
ucunda oturdu ve gence:
Mslman ol, diye telkinde bulundu, O srada gencin babas da orada idi. Gen babasna bakt. Babas:
Ebl Ksm'n dediini yap, dedi. Bunun zerine gen muslman oldu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de:
Onu ateten kurtaran Cenab- Allah (c.c.)a hamd ve senalar olsun, diyerek kalkp kt Buhari, Cenaiz c. 1. s. 181.
mam Muhammed de el-Asar adl kitapta mam Ebu Halifenin Breyde (r.a.)dan unu naklettiini kaydetmitik:
Peygamber Edendimiz (s.a.v.)in yannda oturuyorduk. Bize:
Kalkn hasta olan Yahudi komumuza ba vuralm dedi ve kalkp beraber gittik. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ona:
Ey falan. Naslsn? diye sorguktan sonra ehadet kelimesini getirmesini defa teklif etti. nc seferde babas ona:
Olum, ehadet kelimesini getir. Dedi ve adam getirdi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Benim vastamla bir kimseyi ateten kurtaran Cenab- Allah (c.c.)a hamd ve senalar olsun dedi. Nasb-rraye c. 4. s. 272.
Beylaki
1488
Beyhakinin Abdullah bn-i Mesud (r.a.)dan getirdii bu hadis hakknda: Hi phe yoktur ki bu hadis uydurmadr. Grdn gibi
senedi de gevektir demitir. Nasb-rraye c. 4. s. 272-273.
1489
Eb Dvd, Cihad c. 1 s. 340; Nesai, Cihad c. 1 s. 59; Tirmizi, Cihadin fazileti c. 1 s. 210; bn-i Mce, Cihad c. 1. s. 207; el-Mstedrek,
Cihad c. 2 s. 59.
1490
Bu lfzla gariptir. Mslim'in Breyde (r.a.)'dan naklen kaydettii bu hadiste satrantan sz yoktur. Mslim (iir bahsi) c. 2 s. 240
Bu hadisten baka, satrancn hanml hakknda birtakm hadisler varsa da hepsi malldr. Nasb-rraye c. 4 s. 275
alkoyar. Bu konuda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Seni Allah'n zikrinden alkoyan
ey, kumardr. 1491 Hadisi gereince, de haram olur. Sonra eer kumar oynarsa adaleti gider, kumar oynamasa,
te'vil edilebildii iin, adaleti sakt olmaz.
mam Eb Ysufla mam Muhammed, oynayanlan oynamaktan sakndrmak iin onlara selm vermeyi de
mekruh grmler, mam Eb Hanife, ise onlara selm vermede bir beis grmyor. nk selm, hi deilse o
an iin onlar oyundan megul eder diyor.
Yannda babasz bir buluntu ocuk bulunan kimse, ocuun hesabna sadaka ve hibe kabul edebilir. Bu konuda
ocuklar zerinde yaplacak tasarrufun nevi vardr:
Birincisi, velayet bbndandr ki, o tasarrufa ancak ocuun velisi sahip olabilir. Mesel: Nikh ve muhafaza
etmek zere mal alm-satm gibi. nk bu konuda eriat, veliyi ocua naip klmtr.
kincisi; ocukluk hlinin arzettii zorunluluklardan doan tasarruftur. Mesel ocuk iin yaplacak almsatmlar ve emzirme creti gibi. te bu gibi tasarruflara ocuun menfaat ve nafaka durumuna bakan karde,
amca, ve ocuu buluntu olarak bulup himayesinde bulunduran gibi ahslar sahip olurlar. ocuun asl velisi,
bu ikinci ksm tasarruflara da sahiptir. Ancak asl veli iin, ocuun yannda bulunmas art deildir.
ncs, ocua sdece menfaat salama tasarrufudur. Mesel: ocua hibe, sadaka ve bu gibi eylerin kabul
gibi. Bu gibi eyleri, ocuu bulan, amca, karde ve mmeyyiz olduu takdirde ocuun kendisi alabilir. nk
ocuklar korumak zere hikmete uygun olan byle eylere yol amak, yerinde bir davran olur. Bu itibarla
ocuk, mmeyyizlik vasf ile birlikte velayet ve mhiyette bulunma yollar ile mlk edinebilir. Tpk nafakadan
yararland gibi.
ocuu bulan ile ocuun amcas, ocuu cretle altrmalar caiz olmaz. Ancak ocuk, kendi anasnn
yannda bulunuyorsa, anas tarafndan cretle altrlabilir. Zira anas, kendisini altrmakla menfaatini telef
etmekte yetkilidir. ocuu bulanla amcas, bu yetkiye sahip deillerdir.
Eer ocuk cretle almak isterse, altrlmas lzm gelmez. nk altrlmas ile zarar sz konusu
olabilir. Ancak kendi iinden boalmsa altrabilir. Zira o zaman almas, sdece kendi menfaati iin olur.
Dolays ile akitte sz edilen anlamann ifs gerekli olur. Tpk men' edilen klede oiduu gibi.
Tedavi iin lavman yapmakta beis yoktur. nk tedavinin mubah olduuna dir icma vardr. Nitekim bu
konuda Hadis de varit olmutur. 1492 Erkekler ve kadmlar arasnda tedavi iin fark yoktur. Ancak tedavide haram
klman eyler kullanlmamal. Zira haramla if arama abas haramdr. 1493
Hkime maa balamada beis yoktur. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in Utap b.
Useyd (Radyallh anhm)'i Mekke'ye gnderirken, ona maa balad. Hz. Ali (Radyallh anh)'yi de
Yemen'e gnderirken, ona da maa balad. Ayrca Hkim olarak t'yin edilen kiiler, mslmanlarn hakk
korunsun diye, serbest almaktan alkonulurlar. Binenaleyh nafakalar mslmanlann malndan verilmeli ki,
mslmanlann mal da beytlmaldr. nk iten alkoyma nafakann verilmesine neden olur. Tpk mudrebe
irketinde olduu gibi. Yni: irket maln altran kii, irket adna sefere ktnda yapaca masraf nasl
mterek yapyorsa bu da yledir. Hkime Beytlmaldan maa vermenin caiz oimas da, ona verilen maan
yeterinden fazla olmamas artna baldr. Eer pazarlk sretiyle olursa o zaman haram olur. nk hkimlik
yapmak bir ibdettir. Hatt ibdetlerin en stndr. bdete kar cret almak da haramdr. Sonra eer Hkim
fakir ise, efdal olan belki de vacip olan Beytl-maldan maa almasdr. nk maa almasa, gerektii kadar
grevini yerine getiremez. Zira geimini te'min etmekle uramas, kendisini grevini yapmaktan alkoyar. ayet
hkimlik yapan zengin ise, kimi demi ki: Beyt-l-maldan faydasn dnerekten efda olan, maa almamasdr.
Kimi de maa almas daha iyidir, demitir. Ve essah olan da budur. nk Hkim, maa almakla hkimliin
prestijini korumu olur. Ve kendisinden sonra o makama oturan fakir Hkimin durumu da gz nne alnm
1491
Merfu olarak gariptir. mam Almed (Zhd babnda) bunu Kasm b. Muhammed (r.a.)'in sz olarak nakletmektedir. Abdullah bn-i
mer (r.a.) Ksm'a:
Hele siz tavlay mekruh gryorsunuz. Ya satran niin mekruh olsun, diye syleyince, Kasm (r.a.):
Kiiyi Alah (c.c.)n anmaktan ve namazdan alkoyan her ey kumardr, demitir. Nasb-rraye c. 4 s. 275.
,1492
Mellif bu sz ile Tedavi olun ey Allah (c.c.)'n kullan. Zira Cenb- Allah (c.c.), yaratt hi bir hastalk yoktur k ona bir il da
yaratm olmasn mealindeki hadise iaret etmektedir. Ashaptan birok kimseler tarafndan rivayet olunan bu hadisin tamam, sme b.
erik'in rivayetine gre yledir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in yanna gittim. Ashab, balar stnde birer kuma varm gibi idiler.
Selm verip oturdum. Sonra uradan buradan birok kimseler eldiler ve lf arasnda:
Y Reslllah, hastalandmzda tedavi olalm m? diye sordular. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Tedavi olun. Zira ihtiyarlktan baka Cenb- Allah (c.c.)n yaratt hibir hastalk yoktur ki ona bir il da yaratm olmasn, buyurdu.
Sonra :
Y Resllah, kula verilen eylerin en stn nedir? diye sordular. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Gzel ahlktr, diye cevap verdi. Sonra yanndan kalktklarnda teker teker elini ptler. Ben de elini pmek zere azma doru
ektiimde baktm ki ne greyim. Eli miskten daha czel kokuludur.
Tirmizi, Tp c. 2 s. 25; Eb Dvud, Tp c. 2 s. 183; bn-i Mce, Tp c. 1 s. 253; el-Mstedrek, lim c. 1 s. 121 ve Tip c. 4 s. 198. 399, 400
1493
Haram il ile tedavi olmann haram olmas, hell illarn da bulunmas haline mahsustur. Eeer haram iltan baka il bulunmazsa
onunla tedavi olmak caizdir. Tehzib adl kitapta yle bir sey gemektedir :
Eer mslman bir doktor hastaya: Senin ifan sidik veya kan imekte, ya da murdar yemektedir der ve hasta da bunlardan baka il
bulamazsa, sidik murdar veya kan iebilir. Eeer mslman doktor ona: Sidik iersen daha abuk iyileirsin dese, o zaman sidik imesinin
caiz olup olmad hakknda iki gr vardr. mam Temirtas (Alah rahmet eylesin) byle demitir. Zahire adh kitabn sahibi de der ki :
Sadr- Sahid'in (Allah rahmet eylesin) Haramla if aramak hastan o haramda if bulunduunu bilmedii zaman haramdr. Eer onda aif
bulunduunu biliyor ve ondan baka ilada bulamyorsa, o zaman onunla tedavi olmas caizdir. el-Kifye Alel-Hidye c 8 s 501
olur. nk bir zaman maa alnmasa, ikinci zamanda alnmas glklerle karlanr. Hkimin maa alma
durumuna rzk denilmesi, ancak kifayet miktarnca alnabileceine dellet eder. Daha nceki usl, sene balarnda Hkimin maa verilirdi. nk hara, senelerin balarnda alnrd. Ve Hkimin denei de ondan
karlanrd. Ama gnmzde hidyenin yazld yllar hara, senelerin sonlarnda alnmaktadr. Ve alnan hara
da gemi senenin harac olur. ayet Hkim bir senelik maan alrsa ve daha senesi dolmadan grevinden
ayrlrsa, kimi demi ki, bir senelik nafaka alp ve senesi dolmadan len kadn hakknda ileri srlen gr
ayrlklar gibi ihtilf vardr. Yalnz essah olan kavle gre: fazladan denen maan istirdad vacip olur.
Criye mmlveled dahi olsa, yabanc erkekle sefere kabilir. nk daha nce zikrettiimiz gibi, bakma ve
dokunma bakmndan cariyelere kar yabanc erkekler, mahremler gibi deerlendirilirler. mmlveled de
criyedir. Ancak dier cariyeler gibi satlamaz. 1494
MEVAT ARAZY VERML HALE GETRME BAHS

Mevat; suyun kesilmesi veya basmas ya da buna benzer bir sebepten tr ziraata elverisiz, bo ve
yararlanlamyan sahipsiz araziye denir. Sz konusu arazinin mevatla isimlendirilmesi, faydasz olmasndan
doar.
Eski zamanlardan beri sahibi olmayan veya islm tarihi ierisinde sahip bulup ta ancak sahibi bulunamayan ve
yerleim blgesinin nihayetinden biri ard zaman arazi yannda ses duyula-myacak kadar uzak olan arazi
mevattr. Kudri mevat bu ekilde aklamtr.
mam Muhammed'den rivayet edilen udur: Arazinin mevat saylmas iin arazinin bo ve faydasz olmasyla
birlikte mslman veya zimmiye mlk olmamas arttr. O hlde bir msl-man veya bir zimmiye mlk olan
arazi mevat saylmaz. Arazinin sahibi bilinmezse, arazi, mslman kitlesine it olur. ayet sahibi belirlenirse,
kendisine verilecek ve araziyi ileten, araziye verdii noksanl tazmin edecektir.
Arazinin kasabadan uzak olmas art, mam Eb Ysufun grdr. Zira zahiren kasabaya yakn olan araziden
ister istemez sakinler tarafndan fayda grlr. mam Muhammed de arazinin mevat olup olmamas iin arazinin
fayda verip vermediini l olarak itibr eder. Kasabaya yaknlna nem vermez. Bunu, mam Muvahirzde
ile bilinen zatta ayn ekilde zikr etmitir. emsl-eimme Saras, mam Eb Ysufun grn
benimsemektedir.
Sonra mam Eb Hanife'ye gre bo araziyi verimli hle getiren kii idareciden msaade almsa mlk edinebilir,
almamsa mlk edinemez. ki mam ise mlk edinebilir demiler. nk, Peygamber Efendimiz (Aleyhi'ssalt ve's-selm):
Kim l bir araziyi ihya ederse, arazi kendisinin olur. 1495 buyurmutur, te yandan mevat arazi mubah bir
maldr. Kim onu nce elde ederse onun olur. Tpk odun ve av hususunda olduu gibi. mam Eba Hanife'de
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-saltu ve's-selm)'in Kii iin ancak idarecinin holand ey vardr 1496
hadisini delil gstermektedir ve her iki mam'n rivayet ettikleri hadis de deimez er' bir kural de, belki
Mslmanlar iin hy izni ifde eder, diyor. Ayrca, bunun gibi araziler, ganimet maldr. nk isim
askerlerinin baskn sonucunda Mslmanlarca ele geirilmitir. Onun iin dier ganimet malnda olduu gibi,
idarecinin izni olmadan her hangi bir ahsa mal olunamaz. Ve bu tip araziden r'n karlmas gerekli olur.
nk harac'n mslman ahstan balatlmas caiz deildir. Ancak, Haracilik su ile sulandrlrsa o zaman
haraci olan itibaryle haracilik vasf idme ettirilir. ayet biri bo araziyi ihya ettikten sonra terk ederse sonra
bakas iletirse: kimi, mlkiyet hakk sonraki ahsa aittir, demitir. nk, birincisi, gelirini mlk edinmiti,
kknde varln deil, bylece tarlay terk ettiinde ikincisi hak sahibi olur. Yalnz essah kavle gre birincisi,
tarlay ikinci durumdaki ahsn elinden alabilir. Zira. hadisi erifin ifdesinin gerei olan ihya ile daha nce
mlkiyet hakkn kazanm saylr ve terk ile mlkiyet hakk zayii olmaz Kim ki bo araziyi ihya ettikten sonra
drt tarafndan peyderpey baka ahslar tarafndan evredeki arazi ihya edilirse, mam Muhammed'e gre, i
tarla shibinin yolu, en son ihya eden drdnc ahsn tarlasnda geecektir. nk son etapta ihya edilen tarla,
yol iin t'yin edilmi saylr. Ve onu ihya edenin gayesi de mevcut yol hakkn iptal etmekten ibaret olur.
Mslman ahs gibi, zimmi olan da ihya ile mlk edinir. nk ihya mlk edinmeye sebebti. Ancak mam Eb
Hanife'ye gre: Mlkiyet iin imamn izni arttr. Bylece ir mlk edinme sebeplerinde olduu gibi,
mslmanlarla zimmier imamn grne gre msavidirler. Hatt hanefi uslne gre gasp ile mlk dinmekte
de msavidirler.
1494
Hz. ie (r.a.) Said b. Zeyd (r.a.). Cbir (r.a.), Abdullah b. Amr (r.a.), Fucle b. Ubeyd (r.a.)., Mervan b. Hkem (r.a.), Amr n. Avf (r.a.).
ve Abdullah bn-i Abbs (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisi, bu ekliyle Tirmizi ile Nesi, Cbir (r.a.).dan rivayet etmilerdir. Nes bu
hadisi ayn senetle ayrca Kim ki mevat bir araziyi ekime elverili bir duruma getirirse onun iin arazi bir sevap kayna olur ve rzkn
ariyan her canlnn o araziden yedii ey onun iin sadakadr eklinde de kaydetmitir.
Tirmizi (Ahkm-mevat arzziyi ihya bab) c. 1 s. 78.
1496
Siyer bahsinde de getii zere bu hadisi Cbir (r.a.)'dan yalnz Tberani rivayet etmitir ve senedinde geveklik vardr. Nasb-rraye c. 4
s. 290.
1495
Kim ki tarlaya nian koyup seneye kadar m'mur duruma getirmezse, idareci tarlay elinden alp bakasna
verebilir. nk tarlann birinci ahsa verili gayesi, iletilmesi ile mslmanlann r ve haracndan
yararlanmasdr. letilmesiyle gayesine ulalmaynca idareci, gayeye ulamak zere tarlay baka birine teslim
eder. te yandan tarlann etrafn idemek ihya saylmaz ki, onunla mlk edinilebilsin. nk ihya, tarlay
m'mur hle getirmekten ibarettir. itlemek ise, nian koymaktr Bu niana Tahcir denilmesinin nedeni,
tarlalarn evresinde daha ok talarla set koymaktan veya bakalar ihya etmekten menetmek zere ilmdr.
Binenaleyh itlenen tarla, sahih kavle gre, mlkiyet olmakszn baki kalr. aretlenen mevat arazinin sene
zarfnda verimli hle getirilmeyip terk edildii takdirde elinden karlacaktr, diye ileri srlen sene art, Hz
mer (Radyallh anh)in Tarlay iretleyene seneden sonra hak olmaz 1497 eklindeki szne dayanr.
Ayrca kii, mevat tarlaya iaret koyduktan sonra : Kendi ikmet yerine dnmesi, iine hazrlk yapmas ve
iaretledii tarlaya dnmesi gibi zaman imknna muhtatr.
te biz, bu zaman sene olarak takdir ediyoruz. nk bunun daha az olan saat, gn ve ay kfi gelmektedir.
Bu mnasebetle bu kadar zamann gemesiyle beraber kii, iaretledii tarlaya el srmezse, zahiren terk etmi
demektir. ayet biri, bakas tarafndan iaret edilen mevat araziyi ihya ederse, onu m'mur hle getirmi olduu
iin mlkiyetine alabilir, iaretleyen ise, mlk edinemez. Sonra mevat araziyi nianlamak, bazen ta yerine baka
eylerle de olur.
Mesel: evresine kuru aa dikilir veya arazideki al rp yaklarak temizlenir ya da ot ve dikenleri
koparlarak bu mahzeni yaplmakszn arazi etrafmda toprakla yerletirilebilir ki, bakalarn tarla iine
girmekten alkoysun Veyahut iinde bir veya iki arn derinliinde bir kuyu kazlr. Bunun hakknda ise
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den Hads varit olmutur. 1498 ayet bitkisini aldktan sonra
tarlay sulandnrsa, mam Muhammed'e gre, ihya saylr, ikisinden yalnz birisini yaparsa, nian koymu olur.
ayet tarla iindeki kanallar kazdktan sonra sulandrmasa, yapm olduu i. nian koymaktan ibaret kalr. Eer
kanallar kazmakla sulama iini de yaparsa, iki ii gereklemi olduundan yapt i ihya olur ayet duvar
ekerse, veya sudan koruyacak kadar tavsiye yaparsa, ihya saylr. nk bu gibi iler ihya emrelerindendir.
Keza tarlaya tohum da atarsa.
Yerleim merkezine yakn olup kasaba sakinleri iin mer'a veya harman yeri olabilecek yerin ihys caiz
deildir. nk akladmz gibi, kasaba skinlerinin direkt veya dolayl olarak bu gibi yerlere ihtiyalar
vardr. Bunun iin mevat saylmaz. Zira yakn yerlere, sakinlerin hakk taallk eder. Tpk yol ve akar suda
olduu gibi. Bu gerekeye dayanlarak ulema demiler ki:
Mslmanlarn ihtiya duyduklar tuz ve su, itikleri kuyularn -akladmz illetten dolay- idareci tarafndan
jkta' olarak verilmesi caiz deildir.
Bo krda kazlan kuyunun evresi, kuyuyu kazann olur. Yni tmam Eb Hanife'ye gre, idarecinin izni olmal,
ki imama gre ise, idarecinin izni olsun -olmasn biri, mevat bo arazide kuyu kazarsa, kuyunun evresine sahip
olur. nk kuyunun kazm ihya saylmaktadr. ayet ihya edilen arazide kazdan kuyu, hayvan yata iin ise,
evresi krk arn olur. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm);
Kim ki bir kuyu kazarsa, ev esinden krk arn -hayvanlarna yatak olarak- yer hakk vardr. 1499
buyurmutur. Sonra kimi, tam ap krk arn olacan ileri srmken, ancak sahih olan, her taraftan krk
arndr. Yni: (Yan ap krk arndr.) Zira topraklarn bir ksmnda geveklik olabilir. Pek yaknda kuyu
kazhrsa, daha riceki kuyunun suyu sonraki kuyuya evirilebilir.
ayet kuyu, su eken hayvan iin kazhrsa, evresi altm arn olur. Bu, iki mama gredir. mam Eb Hanife'ye
gre ise, krkarndan fazla olmaz. ki mam, Peygamber Efendimiz (Aleyhi"s-salt ve's-selm)'in:
Pnarn evresi, beyz arndr. Deve yata kuyusunun evresi, krk arndr. Su eken hayvan kuyusunun
evresi de altm arndr. 1500 Hadisini delil gstermektedirler, te yandan sz konusu kuyu evresi hususunda
kii, bazen hayvana su ektirirken kova ipi uzaynca, hayvan evreye doru srmeye muhta kalr. Ama deve
yata kuyusu hususunda byle bir durum sz konusu olmaz. nk kendi eliyle suyu eker, ve her hangi bir
ihtiya duyulmaz. Onun iin evreleri farkl olmaldr.
mam Eb Hanife de hi bir fark gzetmeden daha nce rivayet ettiimiz Hadisi delil gstermekte ve demitir ki:
Kabul zerinde ittifak edilmi amm ile amel etmek, kabul zerine ihtilf vki olmu hass ile amel etmekten
evldr, te yandan kysa gre: Kazlan kuyunun evresi, kazyan kiiye mal olunmasa gerek. nk iilii
sdece kuyuda sarfedilmitir. Ve ona mstahak olur.
1497
mam Eb Ysuf'un Kitab-lharac adl eserinde kaydettii Hz. mer (r.a.)'n bu szn Nesi de Kitab-l'emval adndaki eserinde u
ekilde kaydetmitir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Cheyne kabilesinden bz kimselere bir arazi vermiti. Onlar da araziyi ho brakp ekip bimedikleri iin
bakalar gelip arazye el koydular ve ekime yarar duruma getirdiler. Bunun zerine arazinin eski durumu Hz. mer (r.a.)'e ikyet ettiler.
Hz. mer (r.a.):
Eer bu araziyi ben veya Eb Bekir (r.a.).size vermi olsaydk onlardan alp size vermezdim. Fakat ne var ki Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
size vermii tir. Kim ile bir arazisi olup da, onu yl bo brakp ekmez ve bakalar gelip onu ilerlerse o bakalar o arazide daha hak
sahibi olurlar, dedi.. Nasb-rraye c. 1 s. 290-291
1498
el-Hidyenin erhlerinde bu hadisin meti Kim ki bo bir arazide bir arn derinliinde bir kuyu kazarsa, kuyu kazd yer kendisinin
olur eklinde gsteriliyorsa da, hadisi kendim gremedim ve nerede getiini bilemiyorum. Nasb-rraye c. 4 s. 291
1499
bn-i Macei (Kuyu evresi bab) c. 1 s. 181.
1500
Darakutni, Kazalar c. 1 s. 518.
Bu itibarla, her iki Hadisin ittifak ettii evre miktar hakknda kys terk ederiz. Ve mstearz olduklar miktar
krk ile atm arasndaki yirmi armhk fark hakknda da kys destekleriz. Ayrca bazen hayvan yata kuyudan
hayvanla su ekilebilir. Ve su eken hayvan kuyusundan da elle su ekilebilir. Bylece ihtiya her iki kuyu
hususunda bir olur. Ve bunun yamsra fazla mesafeye muhta olunmadan hayvan kuya etrafnda dolandrarak
kuyudan su ekimi mmkn olabilir. Daha nce akladmz zere eer bo arazi ortasnda bir pnar meydana
karmsa, evresi beyz arndr. Zira pnar iin fazia mesafeye ihtiya vardr. nk suyun toplanaca
havuz, akp gidecei yatak ve ziraatn sulandrlmas iin yeterince kanaln te'sisi gerekli grlmektedir. Bunun
iin fazla mesafe takdir edilir. Beyz arnla takdir durumu da tevkifidir, itihadi deildir. Yalnz daha nce
belirttiimiz gibi, essah kavle gre, mesafenin yar ap beyz arndr.
Pnar evresinde kuyu kazmak isteyen olursa men edilecektir ki, kuyu kazmakla daha ncekinin hak ve
menfaatna halel getirmi olmasn. nk o, daha nce almas ile pnar evresini mlk edinmi, ondan
menfaat grmesi de hakkdr. Ve bakas iin de mlknde tasarruf, hakk yoktur. ayet biri, birinci kuyunun
evresinde bir kuyu kazarsa, birinci kuyu sahibi, karlksz teberruan ikinci kuyuyu kapatabilir. ayet ikinci
kuyuyu kazan kiiyi cezalandrmak isterse, kimi, kuyuyu ona kapattrabilir demi. nk ikinci kuyuyu amakla
ilemi olduu suu, kuyuyu tekrar doldurmakla gidermi olur. Tpk pn kaldrp bankasnn evine atan
ahsn, tekrar temizlenmesiyle cezalandrlaca mislinde olduu gibi.
Kimi de, kuyuyu kazmakla verdii noksan telfi edecek ve birinci kuyu sahibi, ikinci kuyuyu dolduracaktr.
Tpk bakasnn duvarn ykan ahsn mislinde olduu gibi. Sahih oian budur. Hassaf bunu edebi kazide
aklarken, verilen zararn da nasl bilineceini zikretmitir. Birinci kuyudan grlecek zarar iin ykmllk
sz konusu olmaz. nk sahibi kasden zarar vermi saylmaz. Artk mam Eb Hanif e nin mlkiyet iin art
kotuu idarecinin izni olursa zten durum bellidir.
Keza iki mamn gr zerine idarecinin izni olmasa da fark etmez. Yalnz unu belirtmek gerekir ki,
idarecinin izni olmad durumda, mam Eb Hanife kavli zerine bo arazide kuyu kazbrsa mlkiyeti
gerektirmez. Ancak nian koyma olur. Ve nian koyma ile mtecaviz saylmaz. Ama sonradan kazlan ikinci
kuyudan zarar grlrse, o zaman ikinci kuyuyu kazann eyleminde kasdilik olduu iin ykml olur. nk
bakasnn mlknde veya hakknda haksz yere kuyu amtr. ayet bir kii, daha nce alm bir kuyunun
hemen evresi arkasnda ikinci bir kuyu aarsa ve birinci kuyunun suyu, ikinci kuyuya doru szmaya balarsa,
ykmllk sz konusu olmaz. Zr kuyu amakla hak tecvz yapm saylmaz. Yalnz kazd kuyunun
evresi, dier ynden tamamlanr. Birinci kuyu ynndeki evre birinci kuyu sahibinin olur. kinci ahs o
taraftan evreyi mlk edinemez. nk birinci kuyu sahibi ondan nce mlk edinmitir.
Yer alt su kanallar iin slhat yaplabilecei kadar evre vardr. mam Muhammed, evre istihkak bakmndan
bu da kuyu gibi deerlendirilecei eklinde rivayet vardr.
Kimi, her imama gre de su, yer zerinde grlmedike evre sabit olmyacam, demitir. nk aslna
baklrsa, bu da nehir olup aktaki nehirler gibi itibr grmelidir. Ve yer yzne ktnda yerden fkran
emeler gibi beyz armhk evre ile deerlendirileceini sylemiler.
Bo arazide dikilen aalar iin de evre vardr. Ve o evrede bakas iin aa dikme hakk yoktur. nk
sahibinin aalarm-daki meyvelerini koparp koyaca yere ihtiyac vardr. O evre,' her taraftan be arn olarak
Hadisi erifle takdir edilmitir. 1501
Dicle ve Frat nehirlerinin brakt ve tekrar dnme ihtimali ile akabilecei su yatann ihyas caiz deildir.
nk nehir olmalar itibariyle onlara amme ihtiyac vardr.
ayet suyun tekrar dnrne ihtimali yoksa ve bo kalan su yata yerleim merkezinin evresi de olmasa, mevat
bo arazi gibi saylr. Zira su basknna kimsenin gc yetmedii iin kimsenin mlkiyeti altnda da deildir. Ve
u durumda tasarruf izni idarecinin eline geer.
Kim ki bakasnn tarlasnda bir akar suyu olursa, mam Eb Hanife'ye gre ahit gstermedike, su evresine
sahip olamaz. ki imam ise, su sahibi iin su biriktirme eddine hakk vardr ki, zerinde yrsn. Ve amurunu
zerine atsn. Bu mes'elenin, ayet biri, idarecinin izniyle bo bir arazide bir akar suyu meydana karrsa,
evresine sahip olur mu olmaz m? mes'elesinden karld ne srlmtr.
mam Eb Hanife'ye gre: evresine sahip olamaz, iki imama gre sahip olabilir. nk evre olmadan akar
sudan fay-dalanlamaz. Zira suyu ynlendirmek iin yrme ihtiyac olur. Suyun iinde yrmesi deta mmkn
deildir. Ayni zamanda amurunu ataca yere de ihtiyac vardr. Ve suyunu uzak yerlere ancak glkle
nakledebilme imknna sahip olur. Bylece kuyuda olduu gibi, akar su sahibine de evre olmaldr.
mam Eb Hanife de diyor ki: Akladmz zere akar su iin evrenin olmas kiyasen memnu'dur. Kuyu iin
evrenin olmas da Hadisle sabittir. Nitekim kuyu iin evreye ihtiya, akar su iin ihtiyatan daha fazladr.
nk evre olmadan akar sudan faydalanlabilirken, kuyudan su ekilip faydalanlamaz. Oysa kuyudan ancak
suyu ekmekle faydalanlabilir. Bu da evrenin varl ile gerekleir. Binaenaleyh akar suyu kuyuya ilhak
etmek gtr.
1501
Eb Davud'un Eb Said-i Hudri ((r.a.)dan rivayet ettii bu hadisin metni yledir :

Bir hurma aacnn evresi hakknda anlamaiha den iki kii Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e bavurdular. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
emretti de hurma aac llerek be arn uzunluunda olduu grld. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.), aa evresinin be
arn olmas ile hkmetti.. Eb Dvd (Kazalar bahsinin sonlar) c. 2 s. 156.
Baka ahsn tarlasnda geen nehiri, bo arazide karlan akar suya benzettik. Gerekesi udur: Nehir evresine
sahip olmakla nehirden dolay zilyetlik sabit olur. Ve sz hakk zilyetlii olann olur. Ama nehir evresine sahip
olmamakla zilyetlik de yitirilir. Halbuki akhyacamz zere bu durumda zahiri hal, arazi sahibinin hak sahibi
olduuna delil olur. ayet her iki mes'ele ayn ayn deerlendirilirse, o zaman iki imamn ne srdkleri delil
yle olur: Nehir evresi nehir sahibinindir. nk nehir suyunu kordon altnda tutar. Ve bunun iin tarla sahibi,
evre olan kordonu bozamaz.
mam Eb Hanife de diyor ki: Nehir evresi maddeten ve manen tarlann benzeri ve mislidir. nk ikisi de kara
parasdr. Ziraat ve aa dikimi iin elverilidirler. Zahiri halde, bir benzeri elinde bulundurana delil olur.
Mesel: ki ahs, hi birisinin elinde olmayan bir kap kanad hakknda mnazaa ederlerse, sonra kanadn dier
teki birisinin kapsnda sabit durumda ise, nizaa sz konusu olan kanadn benzerini elinde bulundurana nasl
hkm verilecekse, mislimizde de durum ayndr. Ve sz konusu mislde hkm terk iin verilmektedir, mlkiyet iin deil. te yandan mnazaa, su eddinde deil, su eddine bitiik ve aa dikimi iin elverili olan
tarladadr. Zira su sahibi. eer sed ile suyunu kordon altna almak durumunda ise, tarla sahibi de sedd ile
tarlasn su basmasndan korumak durumundadr. O zaman tarla sahibini eddi ykmaktan alkoyan neden, su
sahibinin mlk deil, ilikili hakkdr. Tpk baka ahsa id duvar zerindeki baka bir ahsn kirileri gibi...
Burada her ne kadar duvar mlk ise de yine ykamaz.
Cami-us-Sair'de yle bir ifade geer s Bir ahs iin bir akar su olsa ve kenarnda bir sedd bulunsa, eddin
arkasnda da bitiik dier bir ahsa id bir tarla olsa ve sedd zerinde zilyetlik bulunmasa, mam Eb Hanfe'ye
gre sedd, tarla sahibinin olur. ki imama gre ise, akar su sahibi iin amur ve dier ihtiyalarn karlamak iin
su evresi olur. Sedd zerinde zilyetlik bulunmasa ifdesinden gaye, hi biri iin zerinde ne dikilmi aa ne
de atlm amurun bulunmamasdr. te bununla, imamlar arasndaki ihtilfn konusu ortaya kar. ayet biri
iin sedd zerinde byle bir zilyetlik emaresi bulunsa, emare sahibi, onu almakla evldr. nk zilyetlik
kendisindedir. ayet set zerinde dikilmi aalar olup da onlan diken belli deilse, yine ihtilf konusu olur.
mam Eb-Hanif e' ye gre aa dikme hakk tarla sahibinindir. ki imama gre ise akar su sahibinin olur. Set
zerine amur atma hakk konusunda, kimi, ihtilafldr derken, kimi de fahi bir ekilde olmad takdirde su
sahibi iin hak vardr, demitir. zerinde gidip gelme hakk ise, kimi, su sahibi gidip gelmekten men edilir. Kimi
de, zaruret olduu in men edilmez, demitir.
Fakih Eb Cfer, ben aa dikme konusunda mam Eb Hanife'nin grn, amur atma konusunda da iki
imamn grn destekliyorum demitir. Sonra mam Eb Ysufdan Nehrin evresi, her taraftan nehir
yatann yars kadardr eklinde rivayet varken, mam Muhammed'den de Her taraftan nehir yata kadar
evre hakk vardr diye rivayet vardr. Halk iin bu gr daha mnasiptir.1502
RB (ME) MESELELERNDEN BR KA FASIL SULAR

HAKKINDA BR FASIL
1- Kuyu veya akar suya sahip olan kii, insan ve hayvanlar imekten men edemez. Bilinmelidir ki, sularn bir
ka eidi vardr. Bunlardan birincisi, deniz sulandr. Deniz suyunda herkesin ime ve araziyi sulandrma hakk
vardr. Hatta biri deniz suyundan kendi tarlasna bir kanal amak isterse men edilmez. Ksacas, deniz suyundan
faydalanma, tpk gne, ay ve havadan faydalanma durumu gibidir. Hangi suretle olursa oisun kii, deniz
suyundan faydalanmaktan men edilemez, ikincisi, byk nehirlerin sulandr. Mesel: Seyhan, Ceyhun, Dicle ve
Frat sulan gibi. Bunlarda da mutlaka herkesin ime hakk vardr Tarlaan sulandrma hakk da vardr. Eer biri
bo bir araziyi ihya edip sulandrmak zere nehirden bir kanal ayrrsa, ayet amme hakkna zarar getirecek
olmasa ve kanal da bakasnn tarlasnda gemezse, kanal aabir. Zira hadd- ztnda mubahtr. ayet ammeye
zarar getirecek olursa, kanal ama hakkna sahip olamaz. nk ammenin zararm nlemek vaciptir. Ammenin
zarar, kanal bendi ykldnda sularn baka tarafa ynelip arazi ve binalara basmas eklinde dnlebilir.
Deirmen kurmakta da durum ayndr. nk deirmen iin kanal ayrmak tpk tarla iin kanal ayrmak gibidir.
ncs, blnmeye sz konusu olduunda ime hakk sabit kalan sulardr. Bu husustaki asl, Peygamber
efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in; nsanlar -su, ot ve ate olmak zere- eyde ortaktrlar 1503
Hadisidir. nk hadisteki umum, ime ile kullanmann ikisine de mildir. Ancak ikincisi istisna edilmi,
birincisi kalmtr. Zira kuyu ve benzeri eyler ahsi mal korumak iin konulmamtr. O halde herkes iin
mubah olan eyler, ancak zel koruyucu vasta ve tasarruflarla mlk edinilebilir. Tpk kiinin mlk arazisinde
yuvalanan Ceylan misli gibi... te yandan ime hakknn baki kalmasnda bir zaruret vardr. nk kii, her
gittii yere beraberinde su gtremez. Halbuki hem kendisi, hem de hayvanlan iin suya ihtiyac vardr. ayet
1502
Eb Davud'un Ashab- Kirm'dan br zattan savata Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'le birlikte bulundum. Btn insanlar -su, ot ve
ate olmak zere- eyde ortaktrlar diye buyuruyordun eklinde naklettii bu hadisi, bn-i Mce ise Abdullah bn-i Abbas (r.a.)tan
naklederken hadisin sonunda Paras da haramdr ziyadesini de kaydetmitir.
Eb Dvd (Halk sudan men'etme bab) c. 2 s. 135
1503
sudan men edilirse durum ar glklere yol aar. Eer biri, ihya ettii tarlasn mterek akar su ile
sulandrmak isterse -sudan yararlananlara zarar gelsin gelmesin- sz konusu kiiyi sulandrma hareketinden
men edebilirler. nk akar su onlara mahsus br haktr. Ve ortaklkta her hangi bir zaruret yoktur. Aynca,
sulandrma iini mubah karsak ime menfaatinin kesilmesi sz konusu olur.
Drdncs, kaplarda muhafaza altna alman sudur. Bu ksm su, korumakla mlk saylmakta ve bakasnn
hakkmdan arnm durumdadr. Tpk yakalanan av gibi... Ancak zikrettiimiz delil itibariyle bunda da ortaklk
phesi bulunmaktadr. Nitekim suyun nadir olduu bir yerde, onun nisap miktann alan kimsenin eli -bu
pheden tr- kesilmez. ayet bir adamn tarlasnda bir kuyu veya bir pnar veya bir havuz ya da bir nehir
bulunsa ve fakat yanndaki sahipsiz arazide bir su bulunsa tarla sahibi, sudan faydalanmak isteyeni tarlas iine
girmekten men edebilir. Eer tarlaya yakn yerde su bulunmazsa su sahibine: Sen, ya ime ihtiyac kadar su
vereceksin veya su bendini bozmamak kaydiyle kendi eliyle almasna msade vereceksin denilecektir. Bu,
Tahavi'den rivayet edilmitir. Kimi, Tahavi'nin dedii ancak eer kiinin kazd kuyu kendi tarlas iinde ise
dorudur. Eer su, bo arazide karlmsa men edemez. Zira bo arazi mterektir. Su karma ii de mterek
bir hakkn ihyas iindir. Binaenaleyh ime hakkndaki ortakl kesemez. ayet ime hakkndan men ederse, ve
men edilen kii, kendisinin veya hayvanlarnn susuz kalacandan korkarsa, onunla silhla kar koyma hakkna
sahip olur. nk ime hakkn kullanmaktan men etmekle onun telef olmasm kast etmi olur.
Kuyudaki su, mlk deildir, herkes iin mubahtr. Ancak kaplarda korunan su, artk mlk edinilmi saylr. Onun
iin silhla deil alnmasna baka ekilde alr.
Keza alk srasnda yemek alma durumu da byledir. Kimi, kuyu ve benzerinin suyu hususunda evl olan,
muhta kiinin silhsz olarak sopa ile su almaya almasdr, demitir. nk su sahibi, artk bir ma'siyet
irtikp etmi durumda ve denekle suyun alnmas onun iin bir nev'i ta'zir olur. ayet ime hakkm kullanrken
o an iin suyun tkenmesi sz konusu olursa rnein su kk bir koldan ibaret olsa ve sudan faydalanan deve
v.s. hayvanlar su itiklerinde kesilmesine sebebiyet verirlerse, kimi, hayvanlar su imekten men edilemez.
nk hayvanlar her zaman su bana gelecek deildir, bu itibarla nbetlee su hakkn kullananlann misli gibi
olur, demitir. Kimi de, su sahibi, hayvanlan su imekten men edebilir, demitir. nk hayvanlann su imesiyle
kendi hakk elden gidiyor. Bu itibarla ziraat ve aalan sulandrmak gibi deerlendirilir. Yalnz sahih kavle gre
abdest ve amar ykama suyunu sz konusu kk su kolundan herkes alabilir. Zira abdest ve ykama ileri,
denildii gibi, suyun alnmamasyla zorluklara konu olur. Oysa imkn dahilinde zorluklara mahal braklmamal.
ayet kii, ikamet ettii yerde testi ve kplerle su tayarak aa veya yeiiliklerini sulamak isterse, en doru
olan kavle gre sulayabilir. nk insanlar byle eyler iin msamaha gsterirler. Ayni zamanda men etmeyi
cimrilik ve ktlkten addederler. Fakat tarlasn, bahesini ve aalarn kiinin akar suyundan, kuyusundan ve
kanalndan ancak msaade almakla sulayabilir. Ve su sahibi, istemedii takdirde kiiyi sulamaktan men edebilir.
nk su, taksim grdkten sonra herkesin ime ortakl ortadan kalkar. Zira eer ortaklk devam ederse, su
sahibinin hakk kaybolur, te yandan su yata, akar su sahibinin hakkdr. Ve su bendine de hakk taallk
etmektedir. Bylece tarlasn sulamak isteyen, suyu su kanalnda kanalize etmekle sulama imknn bulamaz.
Keza su bendini de yaramaz. ayet su sahibi, bu hususta ona izin verirse veya iare ederse bir beis kalmaz. nk
artk kendi hakkdr. Tpk kendi kabnda muhafaza ettii su gibi msaade vermekle mubah olur.1504
NEHRLERN FAYDALI HALE GETRLMES HAKKINDA BR

FASIL
Ben diyorum ki: Nehirler e ayrlr:
1- Hi kimseye mlk olmayp ve henz suyu taksime girmemi olan nehir Frat, Dicle ve benzerleri gibi...
2- Kiiye mlk olup suyu taksime giren mme genel olan nehir.
3- Kiiye mlk olup suyu taksime giren Hass zel olan nehir. u son iki ksmn arasndaki fark, ime hakkna
sahip olma ve olmama durumudur. Birinci ksmn sulama te'sisatmn yapm creti, Beytlmaldan karlanmak
zere devlet reisine aittir. nk te'-sisatn verecei menfaat umuma yneliktir. Dolays ile cret de umuma
aittir. Te'sisatn yapm gideri, Beytlmaln hara ve cizye gibi fonlarndan verilir. nk zekt ve sadakalar
fakirlerin hakkdr. Hara ve cizye gibi gelirler ise, byle ilerde kullanlabilir. ayet Beytlmalda bir ey yoksa
devlet, umumi maslahatn te'sisi in kiileri yapm iin almaya zorlar. Zira ahali, kendi kendine yapmaya
ynelmez. Hz. mer (Radyallh anh) bu gibi iler hakknda mslmanlara hitaben Eer siz yapmazsanz
ocuklarnz satmak zorunda kalacaksnz 1505 Ancak bu gibi ilerde gc yetenler alr ve cretleri alma
gc olmayan zenginlerce denir.
kinci nehir ksmnn sulama te'sisetnn yapm ise, nehirden yararlananlara aittir, Beytlmaldcn karlanmaz.
nk hak onlarndr, menfaat da onlara mahsustur. Te'sisatn yapm ve masrafndan, kaanlar, umum zararn
1504
1505
defi iin zorlanacaklar. Yni: Sudan yararlananlarn tmnn zararlarnn defi iin zorlanacaklar. almaktan
ekinen kii de her ne kadar zarar grecek durumda ise de zaran has ve umuma nisbeten cz'i kalr. Binaenaleyh
umum zarar, cz'i zarar pahasna kabullenemez. ayet sz konusu nehir ehli, suyun tarla ve yollara basp telef
etme tehlikesinden korkarak suya set ekmek isterlerse, kanmak isteyen kii, elbirlii yapmak iin
zorlanacaktr. Eer byle umum bir zarar korkusu yoksa, kanan kii, eddin yapm iin zorlanamaz. nk
fayda belli deildir. Ama sulama te'sisatmn yapm iin zorlanr. nk fayda ve zaran bellidir.
nc nehir ksm, her yn ile has zel olan ksmdr. Ve tesisat, akladmz zere yararlananlara aittir.
Sonra kimi, yapmaktan ekinenler, ikinci ksmda olduu gibi yapm iin zorlanacaktr, kimi de,
zorlanmyacaktr, demitir. nk hem ekinen hem de geride kalan kiilerin zaran hassdr, genel deildir.
Te'sisatn yapm hkimin karan ile gereklemi ise, yapmnda adam ba sarf ettii nisbet miktan, yapmaktan
ekinen kiiden tahsil etmekle zararn telfisi cihetine gidilecektir. Bylece her iki taraf msavi olur. Ama ikinci
ksmnda durum baka idi. Nehrin faydal hle getirilmesinde almaktan ekinen ahs, su ime hakknn
maslahat iin zorlanamaz. Tpk herkesin almak istemedikleri durumda zorlanamadklan gibi.
mam Eb Hanife'ye gre: Mterek olan nehrin elverili hle getirilmesinde yaplan masraf, yukan taraftan
mtereklere aittir. Ancak kiinin tarlasn geen ksmn masraf kendisine it olmaz. ki imama gre: Masraf,
nehrin balangcndan sonuna kadar ime hakk ve tarla hissesine gre mtereklere aittir. nk faydalanma
hissesi yukan ksmda olan kiinin hakk, aa ksmda da olur. Zira ihtiyacndan fazla olan suyun kanalizesine
mecburdu.
mam Eb Hanife diyor ki: Nehir suyunu yararl hle getirilmekten gaye, sulandrma imknndan yararlanmaktr.
Ve bu imkn, hissesi yukarda olan kii iin gerekletikten sonra bakasna da faydalanma imknm salamaya
mecbur deildir. Keza kendisinden fazla olan suyun kanalizesine de mecbur deildir. Nitekim damndan akp
bakasnn damna doru giden suyun, birinci damn sahibi tarafndan komu damda kanalizesine mecbur klnmaz. Aynca, eer gaye sulama deilse, yukardaki ahs, suyu yukardan kesmekle tarlasndan tehlikesini
defedebilir. O halde neden aa ksmn masrafna katlmaya mecbur tutulsun. Sonra dediimiz gibi, yapm,
tarlay getikten itibaren masraf kiiye yklenemez.
Kimi de, kendisine it kanaln k noktasndan itibaren yapm masraf yklenemez demitir. Bu. mam
Muhammedden rivayet edilmitir. Ancak essah olan birinci grtr. nk tarla sahibi, kendisine id kanal
ksmnn giri ve k noktasn belirlemekte gr sahibidir. O zaman fazla masraftan kurtulmak iin kamal
uzunluunu ksa kestirebilir. Kanal yapm tarlay geip tarla sahibi, masrafmdan kurtulduktan sonra kimi,
tarlasn sulamak zere suyu brakabilir, demitir. nk tarlasna kadar kanal bitmi durumdadr. Kimi de,
ortaklarn tm, kanal iini bitirmeden nce bataki ahs, kendi tarlasma suyu brakamaz. nk kanal ona
mahsus deildir, demitir. Sudan ime hakkna sahip olanlar, kanal ve sulandrma te'sisat masrafna katlmaya
mecbur deiller. nk saylmyacak kadar okturlar ve tali durumdadrlar.1506
DAVA - UYUMAZLIK VE TASARRUF HAKKINDA BR FASIL

1- Arazi olmakszn ime hakk davas istihsnen sabittir. nk ime hakk bazen miras sonucu olarak
mlkiyette kalabilir. Bazen de arazi satldnda ime hakk ayr tutulur. me hakk nemli olduu iin hakknda
dava ama sahihtir.
2- Kiinin sahip olduu akar su, bakasnn tarlasndan akp geerse ve tarla sahibi, akp gemesine mni olmak
isterse istediini yapamayacak ve su olduu gibi braklacaktr. nk akarsuyun sahibi, suyun ak ile suyu
kullanm saylr. Ve uyumazlk srasnda sz hakk su sahibinindir. ayet suyu kullandna dir herhangi bir
emare bulunmazsa ve su, akar durumda olmasa akar suyun kendisine it olduuna veyahut su yata kendi mlk
olup sulandrma ii iin tarlasma doru suyu kanalize ettiine dir isbt ahitlerini gstermelidir. ahitlerin
ifadelerinden sonra lehinde hkm verilir. nk kendisine mlk veya mstahak olduu bir hak olduunu delille
isbatlam olur. Bunun gibi ihtiyatan fazla olup nehir ve damda toplanan su, oluk ve bakasnn evindeki yoldan
faydalanma durumu, ihtilf hkm bakmndan ime hakkndaki hkmn benzeridir.
3- Bir topluluk arasnda bir nehir olsa ve ime hakk zerine davaya giriirlerse herkes arazisi lsnde
yararlanacaktr. nk gaye sulamadan faydalanmadr. Dolays ile lsne gre hisse takdir edilir. Ama yol
hakk deiir. nk gaye yoldan faydalanmaktr. Geni ve dar evler iin ayn nisbette faydalanlr. Eer
akarsuyun ortaklarndan bata ikmet eden kii suyun nn kesip yata doldurmadan nce akarsudan hakkn
kullanmak istemese ona o hak verilmeyecek. nk geride kalanlarn hakkna zarar vermi olur. Ancak o da
kendi hissesini alabilir. ayet ortaklar, batakinin su nn kesip ime hakkn almasna rz gsterseler veya
herkes kendi hakk nisbetinde suyun nn kesebileceine anlasalar, o zaman caiz olur. nk bu durumda hak
kendisinindir. Ancak suyun n levhalarla kesilebilirse nehri bulandracak toprak gibi eylerle geridekilerin
rzs olmadan kesmemelidir. nk onlara zarar vermi olur. Ortaklarn rzs olmadan hi biri ortak akarsudan
kanal ayramaz. Ve su deirmeni kuramaz. nk bu ite su bendinin yarlmas ve mterek olan yerin
1506
onarlmas meguliyeti sz konusu olur. Ancak kurulacak deirmen, su ve yatana zarar vermeyecek durumda
ise ve yanlan yer de kanal kazan ahsn mlkiyeti ise o zaman deirmen, kurabilir. nk kendi mlknde
tasarruf yapmakta ve kimsenin hakkna zarar vermemektedir. Akland zere nehrin zarar grmesi demek
bendinin yarlmas ve sklmesi demektir, suyun zarar grmesi de eski durumundan bir farklln meydana gelmesi demektir. Su kenarnda kurulan su karma dolab da deirmenin bir benzeri saylr.
Bir topluluk arasndaki nehir zerinde, yine topluluk arasnda zel bir yol olmak zere ortaklarn rzs olmadan
bir ahs tarafndan aa veya talardan kpr kurulamaz. Ama menfaati belli bir guruba ynelik olan bir
nehirden bir kiiye it olmak zere ayrlm zel bir su kolu olursa, sahibi, nehrin her iki tarafnda temel atmakla
kpr kurulabilir. Veya daha nce yaplm kpry skmek isterse skebilir. Ve kpr skm, fazla suyun
alnmasnda te'siri olmaz. nk kii. kendi mlknde tasarruf etmektedir. Kpr kurma ve ykma gibi
tasarruflarda serbesttir. Ayn zamanda suyu fazla kullanrsa da ortaklara zarar dokunmaz. Ancak nehirden
ayrlan kolun azn geniletemez. nk geniletmekle nehrin bendini krm olur. Ve nehirden, kendine fazla
su ayrm olur. Keza mterekler arasnda metrekp itibariyle su taksimat yaplyorsa kanal aznn ap
geniletilemez. Ve ap ihtiva eden levha drt arn kadar ayrlma noktasndan kanaln ierisine doru
kaydrlamaz. nk su birikiminden doacak tazyikten dolay kanala fazla su akm olur. Ama kanalm az
apn ihtiva eden levhann aada veya yukarda yerletirilmesinde bir beis yoktur. Zira sahih kavle gre bunu
yapabilir. nk aslna baklrsa suyun taksimat apn genilik ve darlk lsne gre itibr edilir, delik
levhann biraz aada veya yukarda yerletirilmesine gre deil, det olan budur. Ve levhann yukanda veya
aada olmas ile su taksimatnn yeri deimi saylmaz. Eer daha nce su taksimat, levhadaki delik apa
gre yaplmsa sonra biri, gnlk nbet usln isterse, istei kabul edilmiyecek ve eski usle gre devam
edilecektir. nk hak, eski uslde tecelli etmektedir. ayet belirli kiiler arasndaki nehir zrinde herkesin
belirli su aktma denkleri bulunursa, nehir ehline zarar vermese bile hi biri iin baka bir delik ama hakk
yoktur. nk ortaklklar has zeldir. Ama delikli su brakma levhalar, Frat gibi byk nehirler zerinde ise,
durum deiir. nk bu gibi byk nehirlerden herkes daha balangta bir kol ayrabilir. O hlde kanal
azndaki levhada fazla delik amaya hi bir mni kalmaz.
4- Nehirde ortak olanlardan hi biri, sulandrmaya geilmemi dier tarlasna nehirden su aktmaya hakk yoktur.
nk ikinci tarlasna suyu kanalie etmesi zamanla o tarla iin de hakk olduuna delil olur. Keza bir tarla iin
sulama hakk olan kii, dier tarlasna kadar su gtrmek isterse, buna hakk yoktur. Zira hakkna den
nisbetten fazla su kullanr. nk ikinci derecedeki tarlasna daha su yetimeden nce birinci tarlas sudan bir
ksmn emmi olur. Bu misl, tpk ortaklardan biri, sakinleri yol zerindeki binann sakinlerinden ayr olan
baka bir binadan yola alan bir kap amas gibidir. ayet nehirde ortak olan iki kiiden tarlas nde olan kii,
tarlasna fazla su aktmamak iin kanal azndaki levha deliinin bir ksmn kapatmak isterse, kapatamaz.
nk tarlas geride olana zarar vermi olur. Keza, aramzdaki suyu ikiye blelim, ben kendi sramda suyun
yans kadar brakrm sen de kendi sranda serbestsin dese yine hakk yoktur. nk daha nce uygulanan taksim
ekli esastr. Ancak ikisi de rz gsterirse o zaman olur. Zira su hakk her ikisinindir. Ancak tarlas geride olann
kendisi veya ondan sonraki vrisleri, istedikleri zaman bu uygulamay bozabilirler. nk ime hakknn
mbadelesi btldr. Bu itibrla nbetle uygulama, ariye kabilinden olur. Ve ariye olarak verilen, istendii zaman
alnabilir. me hakkndan faydalanlabildiinden miras ve vasiyetle kiiye braklabilir, ama satlamaz, hibe
edilemez, sadaka verilemez ve bunlarla vasiyet edilemez. Sebebi ise, ya ime hakknn mehul olan durumudur
veya gararn aldanma bulunmasdr, ya da kymetlendirilecek bir mal olmaydr. Nitekim bakasnn ime hakk
kullanlrsa, tazmin sz konusu olmaz. Bylece ime hakk zerindeki akitler, btl olduundan dolay btl ile
vasiyet etmek te btl olur. Keza ime hakk, nikhta musemma olamaz ve mehri misil gerekir. Hul'un bedeli de
olamaz. Nitekim byle bir durumda nikh zamannda alnan mehrin geri verilmesi gerekir. nk ime hakknda
fahi bir mehliyet vardr. Davada msahlha bedeli olamaz. Zira ime hakk, akitlerle mlk edinilemez. Ayn
zamanda tarladan mcerret olarak sahibinin hayatnda satamad gibi, sahibinin borlarn karlamak zere
lmnden sonra da satlamaz. Bu durumda idareci ne yapabilir? Essah olan kavle gre, sudaki ime hakk,
susuz bir tarla ile birlikte sahibinin izniyle satlacaktr. Sonra tarla hem ime hakk ile hem de ayn olarak
deerlendirilecektir. Aradaki fark, borca yatrlacaktr. Eer byle bir tarla bulunmasa, idareci, borlu lnn
terekesinden susuz bir tarla satn alacaktr. Sonra suyun ime hakkn, tarla ile birlikte satp terekeden alman tarla
bedelini kardktan sonra fazla kalan borca yatracaktr.
5- Adamn biri, tarlasn sulandrrken veya tarlasna su verirken, tarlaya gelen sudan bir ksm baka bir adamn
tarlasn batrrsa veya komu tarlaya zarar verirse, zarar demekle mkellef olmaz. nk kasden zarar vermi
deildir.1507
ERBE (KLER) BAHS

Eribe, arabn ouludur. Sadedinde olduumuz konu, ikilerin hkmnden bahsettii iin eribe ikiler ile
1507
isimlendirilmitir. Haram olan ikiler drttr. Birincisi araptr. arap, kaynayp keskinleen ve kpren zm
suyudur. kincisi de piirildiinde te ikisinden az gitmi olan zm suyudur. Yni: Cmius-Sairde zikredilen
piirik. ncs ve drdncs de, hurma ve kuru zm srasdr ki, ekiyip keskinletiinde haram olur. arap
hakknda on mevzuda sz almaktadr. Birincisi suyu hakkndadr.
Bize gre: arap, sarholuk verecek duruma gelen i zm suyudur. Nitekim ilim ve lgat ehline gre de bu
mn kasdedilir. Bz kiiler de arap, sarholuk veren tm maddelerin ismidir demiler. nk Peygamber
Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm): Sarholuk veren her ey araptr 1508 ve: arap u iki aatandr.
1509
buyurup zm ve hurma aalarna iaret etmitir, te yandan Arapadaki hamr kelimesi, akln
perdelenmesi ve gizlenmi mnsn ifde etmek zere vazolunmutur. Ve bu mn, sarholuk veren her madde
de mevcuttur. Biz diyoruz ki lgat ehlinin ittifakyla hamr kelimesi, akladmz mnya bir zel isimdir. Ve
bunun iin bu mnda kullanlmas hret bulmutur. Keza sarholuk veren dier maddeler iin de dier
isimlerin kullanlmas hret bulmutur, te yandan arabn haram oluu kesindir. Dier maddelerin ise zannidir.
Ve o maddelere hamr denilmesinin sebebi, tpk arap gibi ac ve eki olmasndan kaynaklanr, akl rtmekten
deil. ayet arap gibi akl rtmekten de kaynaklanrsa yine hamrm asl dediimiz mnda zel olarak
kullanlmasna mnf olmaz.
rnein: Necm yldz kelimesi, nucum ortaya kmakdan tretilmitir. Halbuki necm kelimesi Sreyya yldzna
zel bir isim olarak konulmutur, ortaya kan her yldza deil. Bunun emsali oktur. Delil olarak gsterilen
birinci Hadis de Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'den rivyeti sahih olmadna dir Yahya bin
Muin (Radyallh anhm) tarafndan gr olarak ileri srlmtr. kinci Hadisten de haram olma hkm
kasdedilmitir. Nitekim. Peygamberlik makamna lyk olan da hkmleri aklamaktr.
kincisi, hamr isminin subtu hakkndadr. Metinde zikredilen ifde, mam Eb Hanife' nin grdr, iki mama
gre ise, zm suyu keskinletikten sonra arap saylr, kprmesi art deildir. Zira sarholuk, keskinlemekle
olur. Keza haram olma durumu da. Nitekim gerek messir olan da keskinlemedir.
mam Eb Hanife diyor ki: zm suyunun gaz karmas, keskinlemenin balangcdr, kprp durmas da son
haddine ulamasdr. nk saf arap, kprme ile kark olanndan ayrlr, te yandan er' hkmler kesin
olduu iin, hadd, ikinin iilmesi helldir diyenlerin kfir olmas ve satmnn haram olmas gibi hkmler,
araplamann son derecesine balanr. Kimi, iilmesinin haram oluunda ihtiyat olarak sdece keskinlemekle
yetinilmelidir demitir.
ncs: arabn kendisi haramdr, sarholuk verme illetinden dolay deil. Ve ona tavakkuf da etmez. Kimi,
ayn itibariyle arabn haram olmasn inkr etmi ve asl haram olan sarholuk verme vasfdr demitir. nk
fesad, Allah' hatrlamamak sarholuk verme vasf ile gerekleir. Halbuki bu kfrdr. nk bununla kitabn
inkr lzm gelir. Zira Allah Tel (Azze ve Celle) ona ris necis demitir. Ris, aynen haram klnan eye
denilir. Nitekim Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in arab haram kldna dir bize kadar
gelen mtevatir hadisler vardr. 1510 Ve zerinde icma' bulunmaktadr. Ayrca arap az ieni ok imeye srkler.
Ve bu, arabm zelliklerindendir. nk iene ok imekle fazla lezzet vermektedir. Dier iecek ve yiyecekler
byle deildir.
Bize gre: arap hakknda bize varit olan nass, ma'll deildir ve arabn hkm sair mskirata sirayet etmez.
Ama mam- afii, sirayet eder diyor. Ve bu gr isabetten uzaktr. Zira mehur olan hadislere 1511 aykrdr.
mam- afii'nin gsterdii illet, hamr arap kelimesinin tm mskira sirayet etmesidir. Halbuki illet gsterme
hkmlerde olur, isimlerde olmaz.
Drdncs; arap, sidik gibi necaseti galiz edendir. nk akladmz zere kesin delillerle sabittir.
Beincisi: haram olmasn inkr eden kfir olur. Zira kesin delili inkr etmi olur.
Altncs: arap, mslmanlar iin kymete tbi tutulmaz. Nitekim arab telef veya gasbeden ykml tutulmaz.
Satm da caiz deildir. nk Allah Tel (Azze ve Celle) arab necis klarken onu kymetten drd. Eer
kymetlendirilirse iyi olmas akla gelecektir. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
1508
Mslim'in Abdullah tbn-i mer (r.a.)dan rivayet ettii bu hadisin tamam Her sarho edici iki araptr ve her sarho edici ey haramdr
eklindedir. Mslim, Eribe c. 2 s. 167.
1509
Msllm, Eribe c. 2 s. 172; Eb Dvd, Eribe c. 2 s. 181; Tirmizi, Eribe c. 2 s. 10.
1510
Bu ratevatir hadislerden bir tanesi Buhrl ile Mslim'in Enes b. Mlik (r.a.)dan rivayet ettikleri u hadistir :
arap haram klnd gn, ben Eb Talha'nn evinde halka arap iiriyordum. Onlara iirdiim arap d ya ve kuru hurmadan yaplan
ikiden baka bir-ey deildi. Derken birisi bana Dan k, hak dedi. Ben de ktm ve grdm ki birisi:
Ey ahali, bilin ki arap haram klnmtr, diye baryor ve bu haber Mc dine'nin btn sokaklarnda dolat. Bunun zerine evin sahibi
olan Eb Talha bana:
k arab dk, diye emretti. Ben de kp dktm. Mslim, Eribe c. 2 s. 162; Buhri, Mezalim ve ksas c. 1 s. 333.
1511
Mellif bununla herhalde, Ukaylitn Kitab-dduafa adl eserinde Hz. Ali (r.a.)'den naklen kaydettii u hadise iaret etmitir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Safa ile Merve arasnda yedi tur yaptktan sonra Mekke evlerinden birinin duvarna srtm dayad ve :
ecek bir ey yok mu? buyurdu. Bunun zerine ona bir kase nebiz setirdi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) nebizi tutmaya balaynca
yzn eksilterek nebiri geri verdi. HatipouUanndan biri kalkp :
Y Reslllah bu, Mekke halknn ieceidir, dedi. Bvi demitir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.) nebizi bir daha ald ve ona bir miktar su
kattktan sonra iti. Ondan sonra :
arap imenin haram olduu iin az da ou da, dier ikilerden ise, sarho edecek kadan haramdr, buyurdu.
Drekutni ise, bunu Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'dan mekf olarak rivayet etmitir, ki dorusu da budur. Zira Peyeamber Efendimiz
(s.a.v.)'den Sarho edici her iecek haramdr diye buyurduu rivayet olunmutur. Nasb-rraye c. 4 s. 311.
ilmesi haram olan eyin, satnu ve bedelinin yenmesi de haramdr. 1512 buyurmutur. Ulem, arabm mal
saylp saylmamasnda ihtilf etmiler. Essah kavle gre maldr. nk insan tabiat ona temayl eder. Ve elden
karmakla cimrilik eder. Bir mslman borlu olup- borcunu demek zere satt arabn bedelini vermek
isterse, alacakl iin alnmas hell olmad gibi, verecekli iin de arap bedelinden demesi hell olmaz. nk
btl bir satn bedelidir. Tpk murdar hayvann satnda olduu gibi.
Ulem, arap bedelini mslman satcnn elinde -vki ihtilfa binen- bir gasp mal veya bir emnet gibi
deerlendirmiler. ayet bir zimm bir mslmana borlu durumda ise, zimm olan kii, arap bedelinden
mslman alacaklsna borcu mukabilinde verebilir ve mslman alacakl da alabilir. nk mslman
olmyanlann 'arasnda arabn alm-satm caizdir.
Yedincisi: araptan faydalanmak haramdr. Zira necis bir eyden faydalanmak haramdr. Ve ondan korunmak ta
vaciptir.
Sekizincisi: arab ien, her ne kadar sarho olmasa da haddedilir. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm):
arap ieni krbalayn, tekrarlad m yine krbalayn. Sonra yine tekrarlad m yine krbalayn. Eer tekrar
dnp ierse onu ldrn. 1513 buyurmutur. Ancak ldrme hkm nesh olunmu, krbalama hkm devam
etmektedir. Bu hususta Sahabe icma- vardr. arap iene ka krba vurulaca, er"i cezalar bahsinde zikretmiiz.
Dokuzuncusu: zm suyunun piirilmesinde, piirmenin bir tesiri olmaz. nk piirme haranm var olmasn
nlemek iindir, var olup ta kaldrlmas iin deildir. Ancak ulemnn dediklerine gre: Piirilmi ikinin
iilmesi ile sarho olunmadka hadd vurulmaz. nk akladmz zere sarho etmiyecek kadar az miktarla
haddn gereklilii, sdece piirilmemi zm arabna mahsustur. Oysa bu piirilmitir.
Onuncusu: Sirkeye dntrlmesi helldir. Ancak mam- afi bu konuda muhalefet eder. naallah daha sonra
aklyacaz. arap konusundaki on hususu bylece aklam olduk. te ikisinden az miktarda piirmekle
giden ve az miktarda piirilmi denilen zm suyu ise, ki, bu ksma bazik ve mnassaf denir. Yni: Piirmekle
yans giden ksm. Bu ksmn tm keskinleip kprdnde veya vki ihtilfa binen sdece keskinletiinde
haram olur. mam- A'zam bunu mbh saymtr. Bz mu'tezile limleri de ayn gr ileri srmlerdir.
nk bu ksm gzel bir merubattr, arap deildir, demiler. Biz diyoruz ki: Bu tip iki incedir, lezzetlidir ve
coturucudur. Ve bunun iin fask kiiler, imesiyle lem yaparlar. te iilmesine ilikin fesad defetmek iin haram kabul ediyoruz. Piirilmemi taze hurma ras ise, haram ve mekruhtur. 1514 reyk bin Abdullah
(Radyallh anhm) mbh olduunu syler. nk melen:
Hurma aalarnn meyvelerinden ve zmlerden erbet, ra ve gzel rzk elde edersiniz. 1515 yetinden
hurma rasnn verilmesiyle nimet sahibi olduumuz anlalmaktadr. Oysa haram olsayd nimet cinsinden
gsterilmezdi.
Biz diyoruz ki: Bizim delilimiz daha nce rivayet ettiimiz Hads ve Sahabenin icmadr. Ve tm ikilerin
mubah olduunu gsteren yet de, islmiyetin daha nceki devrelerine hamledilmektedir. Kimi, Cenb- Allah
(Azze ve Celle), geen yeti kerme ile bizi korkutmak istediini sylemitir.
yle ki: yetin mns Siz ondan ra elde edip gzel rzktr diye iddia ediyorsunuz. eklindedir.
Piirilmemi kuru zm ras ile, kaynayp kesinletiinde haram olur. Daha nce akladmz zere mamEvzai'nin muhalefeti burda da cridir. Ancak bu ksm ikilerin haram olma keyfiyeti arabn haram olmasndan
geri kalr. Nitekim bunlann haram olduunu inkr eden kii kfir olmazken, arabn haram olduunu inkr eden
ise kfir olur. nk arabn haram olmas kesindir. Dier ksmlarn haram olmas ise itihdidir. arabn bir
damlasn ene hadd vacip olurken, dier ksm ikileri iene ancak sarho olmas ile hadd vacip olur. arabn,
necaseti galizeden olduuna dir rivayetler birleirken, dier ikiler, necaseti galizeden mi, hafifeden mi diye
deiik rivayetler vardr.
mam Eb Hanife'ye gre: arap dndaki ikilerin satm caizdir. Ve telef eden de bedelini demekle ykml
olur. nk kymet tayan bir maldr. Ve kymet tamadna dir kesin bir nass yoktur. Ama arap byle
deildir, iki mama gre ise, arap ve dier iki ksmlar kymet tayan maldan saylmazlar. Ancak mam Eb
Hanife'ye gre bilindii zere telef srasnda bedelin verilmesi gerekir, misli deil, hi bir surette araptan
faydalanlmaz. Zira haram klnmtr.
mam Eb Ysuf'a gre: rann piirilmesiyle yarsndan ok, ikisinden az miktarda gitmise satm caizdir.
Cami-s-Sair'de; Zikredilen iki ksmlarnn dndaki ikiler iin bir beis olmad aklanmtr. Ulem
demilerdir ki: Aklama olmakszn bu genel ifde budaydan, arpadan, baldan ve dardan alman ra, mam
Eb Hanife'ye gre hell olacana bir nasdr. Ve mama gre bunlardan oluan ikileri ien, her ne kadar sarho
olsa bile haddedilmez. Ve sarholuk srasnda boad kars boanmaz. Tpk uykuda karsn boayan kii
mislinde olduu gibi... 1516
1512
Bu hadis Alm-satmlar bahsinin eitli meseleler faslnda gemitir

Bu hadis de erl cezalar bahsinde gemitir.
arap gibi kesin haram olmadn istret eder.
1515
Nahl: 16/67
1516
arap gibi kesin haram olmadn istret eder.
1513
1514
mam Muhammed'e gre bu ksm ikiler de haramdr ve iene hadd der. Sarholuk srasnda boyaca kars
da dier haram iki ksmlarnda olduu gibi boanr. Yine Cam's-Sair'de mam Eb Ysuf'un, ikilerden on
gn zarfnda ekimeden keskinliini artrp kpren ksm mekruh gryorum dedii ve sonra mam Eb
Hanife'nin grne dnd ifde edilmektedir.
mam Eb Ysufun birinci gr, mam Muhammed'in Sarholuk veren her ey haramdr. eklindeki gr
gibi idi. Ancak On. gn zarfnda ekimeme art ile ayrlm olur.
mam Eb Ysufun ileri srd artn gerekesi udur; Bu mddet zarfnda ikinin ekimemesi, ikinin
kuvvetliliine ve keskinliine dellet eder. Bylece haram saylmasna almet olur. Bunun benzeri bni Abbas
(Radyallh anh)'dan da rivayet edilmitir.
mam Eb Hanife ise, gerek keskinlemeyi, temelde iilmesi haram olan ey ve haram saylan rann
mevzuunda akladmz hadde gre itibr eder. naallah aklyacaz. mam Eb Ysuf, sonra mam Eb
Hanife'nin grne dnd ve ileri srd arttan da vazgeti,
Muhtasarda denilmitir ki: mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre, az derecede piirilen zm ve hurma
suyu, sarho etmez zann ile oyunsuz ve algsz iilirse, her ne kadar keskin ise de helldir. mam Muhammed
ile mam afii haramdr demiler. Velhasl: mam Eb Hanife, arabn arap olmasnda kaynama, keskinleme
kprmeyi nasl art kouyor idi ise, rann haram olmas hakknda da ayn art ileri sryor. naallah
aklyacaz.
Hurma ve kuru zm ralarnn karnda bir beis yoktur. bni Zeyyad' dan rivayet edildiine gre, kendisi
demi ki: bni mer (Radyallh anh) bana bir merubat iirdi ki itikten sonra evime gidemiyecek kadar beni
sarst. Sonra sabahleyin durumdan kendisine haber verdim. Bana dedi ki i Sana piirilmi fazla hurma ve kuni
zm karn iirdim. nk bni mer (Radyallh anh)'den rivayet edilen Asl haram olan i kuru zm
suyudur. O halde Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)den Kuru hurma le kuru zm, kuru
zmle taze hurmay birlikte yedirmeyin 1517 eklinde rivayet edilen nehy, ilk devrenin yoksulluk zamanna
hamledilmektedir. mam Eb Hanife ve mam Eb Ysuf'a gre:
Bal, incir, buday, dan ve arpa suyu, her ne kadar piirilmezse de helldir. Ancak oyun ve algnn bulunmamas
arttr. nk Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), arap u iki aatandr 1518 diye hurma ve
zm aalarna iaret ederek, haram olmay onlara has klmtr. Nitekim gaye de hkmn aklanmasdr.
Sonra bu ikilerin hell olabilmesi iin kimi, piirmek gereklidir demi, kimi de gereksizdir nk hangi surette
olursa olsun az iilmesi inam ok imeye tahrik etmez demitir. Metinde geen ifade, gereksizdir diyenlere
aittir.
Hububattan alnan ikinin iilmesiyle sarho olan kiiye hadd gerekir mi gerekmez mi? Kimi, daha nce
akladmz illetten dolay gerekmez demitir. Ancak ulema, essah olan kavle gre hadd lzm gelir demitir.
mam Muhammed, aklama yapmadan genel mnda ikilerden sarho olan kiilere hadd lzm gelir, demitir.
Zira zamanmzdaki fasiklar, dier ikilerle lem yaptklar gibi, bu tip ikiler zerinde de toplanarak lem
yaparlar. Keza stlerden alnan ikiler de kesinletiklerinde onlar da bahsi geen ikiler gibi deerlendirilirler.
Kimi demi ki: mam Eb Hanife'ye gre: Attan alnan stn ikisi etine kysen hell deildir. nk sz
konusu iki etten mtevellittir. Ancak ulema, essah olan helldir demiler. Zira at etinin mekruh olmasnn
nedeni, atn kesilmesi ile sava aletinin eksilmesi sz konusu olur veya kutsal bir hayvan oluundan kaynaklanr.
Binenaleyh kerahet, stne sirayet etmez!
zm suyu, te ikisi gidip te biri kalncaya kadar piirilirse, her ne kadar keskin olsa dahi, yine helldir. Bu,
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir, mam Muhammed, mam Mlik ile mam- afi, haramdr
demiler. Bu ihtilf, oyunsuz ve algsz iildiinde varittir. Ama iilmesiyle elence lem yaplrsa, mamlarn
ittifkiyle hell deildir. mam Muhammed' den bir ka rivayet vardr. Birisinde mam Eb Hanife ile mam Eb
Ysuf gibi dnm, birisinde mekruh grm, dierinde de tevakkuf etmitir. Haramdr diyenlerin delili,
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in: Sarholuk veren her ey araptr. 1519 ve ou
sarholuk veren eyin az da haramdr. 1520 ve Bir kp dolusu sarholuk verdii eyin bir yudumu da
haramdr. 1521 hadisleridir, te yandan sarholuk veren eyler akl kartrr. Binenaleyh arapta olduu gibi az
olsun ou olsun haramdr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf diyorlar ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) yle
buyurmutur:
arap, ayn' gereince haram klnmtr. Baka bir rivayette de arap bizzat haram klnmtr, az da ou
da. Dier ikilerden de ra haram klnmtr. arapdan ayr olarak rann haram olma ile tahsis edilmesi,
1517
Buhari, Mslim ve dier drt hadis imamnn Cbir (r.a.)'dan naklen kaydettikleri bu hadis melen yledir: Peygamber Efendimiz kuru
zm ile kuru hurmay bir arada basmaktan nehyettll gibi hurma koruu ile olgunlam yas hurmay bir arada basmaktan nehyetti.
Buhari, Esribe c. 2 s. 838; Mslim, Eribe c. 2 s. 163; Eb Davd, Eribe c. 2 s. 165; bn-i Mace, Esribe c. 1 s. 251; Tirmizi, Esribe c. 2 s. 10,
Nesai, Esribe c. 2 s. 323.
1518
Bu bbm banda gemitir.
1519
Bu babn banda gemitir
1520
lbn-i Mce, Eribe c. 1 s. 251; Nesai, Eribe c. 2 s. 226.
1521
Bu ifde ile gariptir. Ancak ayn mn Eb Dvd ile Tirmizi'nin Hz. Aie'den: Bir desti dolusu sarholuk veren ikinin bir avucu da
haramdr mealinde rivayet ettikleri hadiste de mevcuttur. Nasburraye c. 4 s. 305.
deiik bir mndan dolay olsa gerek. nk arap lisnnda atf, deiik bir anlam ifde eder. Ayrca: ilen
iki bardaklarndan akl kantran, sarholuk veren bardaktr. te o bardak bize gre haramdr. O zaman araptan
az bir ksmn haram saylmasnn sebebi de ince olduundan ondan az bir eyin iilmesi, insan ok imeye
srkler. Bundan dolay az iilmesine de, ok iilmesinin hkm verilmitir.
ra ise, ok kaln olduundan az iilmesi, insan ok imeye srklemez. Haddi ztnda bir gdadr. Onun iin
az, mubah kalmaya devam eder. Akladmz zere, haramdr diyenlerin gsterdikleri hadislerden birincisi,
sabit deildir. Sabit olsa bile, iilen ikinin son bardana hamledilmektedir. Zira asl sarholuk veren son
bardaktr. Piirilmekle te ikisi gittikten sonra ince oluncaya kadar zerine su katlp biraz piirilen iki tipinin
hkm, dier eitlerin hkm gibidir. nk suyun katlmas onu glendirmez, aksine zayflatr. Ama su,
zm suyu zerine dkldkten sonra te ikisi gidinceye kadar piirilirse, durum baka olur. Zira su, daha hafif
olduundan nce su gider. Veya ikisinden ayni miktarda gider. Ancak giden ksm, zm suyunun te ikisi
miktar kadar olamaz. ayet gerektii gibi zm piirildikten sonra suyu karlrsa: mam Eb Hanife'den alnan
bir rivyste gre sz konusu zm suyu biraz piirilmekle hell olur. Dier bir rivayete gre de: Piirilmekle te
ikisi kadar gitmeyinceye kadar hell olmaz. Essah olan da budur. nk arap maddesi deiiklie uramadan
mevcut kalr. Ve skma ile elde edilen zm suyu gibi saylr. ayet zm ile hurma veya hurma ile kuru zm
bir arada piirilirse, te ikisi nisbetinde gitmeyinceye dek hell saylmaz. Zira hurma iin az piirme kfi gelse
bile, zm suyu iin te ikisi nisbetinde gitme art vardr. Binenaleyh ihtiyaten zm taraf itibar edilir. Keza
zm ve hurma sular bir arada piirilirse durum deimez. ayet hurma ve kuru zm ras biraz piirildikten
sonra iine hurma veya kuru zm atlrsa: Eer atlan miktar kpk atmyacak kadar az ise, bir beis olmaz. Ear
kpk atacak kadar ok ise, hell olmaz. Tpk piirilen ksma bir bardak ra katmak gibi olur. Yni haram olma
taraf glenir. Ancak iilmesi ile hadd dmez. nk haram saylmas ihtiyat iindir. Hadler de phe ile def
edilir. Eer arap veya bakas keskinletikten sonra te ikisi gidinceye kadar piirilirse hell olmaz. Zira artk
haram olma durumu gereklemitir, piirilmekle kaldrlmaz.
rann kabak, kp ve aatan oyulmu arap kaplarna konulmas ve iilmesinde bir beis yoktur. nk
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), uzun bir hadiste ad geen kaplan zikrettikten sonra:
Btn kaplarda iiniz, iebilirsiniz. nk kap, haram olan bir eyi hell etmez, hell olan bir eyi de haram
etmez. Sarholuk veren eyleri ise imeyiniz. 1522 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem), bunu. ilk etapta bu kaplarda imeyi nehyettikten sonra sylemitir. Bu itibarla nceki nehyi neshetmi
olur. Yalnz sz konusu kaplar temizlendikten sonra onlara konulabilir. Kap eski ise, defa ykandktan sonra
temizlenir.
mam Eb Ysuf'a gre kap defa ykanp aralklarda kurulanrsa temizlenir. Bu kaplarn temizlenmesi
sklamyan eylerin meselesidir.
Kimi, mam Eb Ysuf dan yle rivayet etmektedir: Ad geen arap kab, birbirinin ard sra sudan
doldurulacaktr. Su, saf rengi ile kncaya dek tekrarlanacaktr. Ve bylece kabn temizliine hkm
verilecektir.
arap sirkeye dntnde hell olur. Artk kendiliinden sirke olsun veya iine bir eyin atlmas ile olsun fark
etmez. Ve sirkeye dntrlmesi mekruh deildir. mam- afii, arabn sirkeye dntrlmesi mekruhtur
demir. Ve araptan oluan sirke, eer bir eyin atlmas ile oluturulmusa haramdr, eer kendiliinden
olumusa, bu konuda iki gr vardr. Ve diyor ki: arab sirkeye dntrmekte mal edinme bakmndan
araba yaklam olur. Halbuki araptan saknmaya dir emir, buna mnfidir.
Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), bir ayrm yapmadan: Sirke, iyi bir katktr.
1523
ve Sizin en iyi sirkeniz arabnzdan elde edilen sirkedir. 1524 buyurmutur, te yandan sirkeletirme ile
bozucu vasf ortadan kalkar, faydal bir vasf gerekleir. nk sirke safray teskin eder, ehveti ldrr ve gda
1522
Buhri dnda dier 5 hadis mamnn Breyde (r.a.)dan rivayet ettikleri bu hadisin tamam yledir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Sizi katk kablarndan baka herhangi bir kaptan imekten niyettim. imdi ise her kaptan iebilirsiniz.
Ancak sarholuk veren ikileri iemezsiniz buyurdu. Bu hadisin Abulah bn-i Mesut'tan gelen ekli de yledir ;
Sizi kablarda baslan nebizden nehyettim. Oysa hibir kap herhangi bir eyi haram klmaz. Sarholuk veren ieceklerin hepsi haramdr.
Mslim, Eribe c. 2 s. 164, 166; Nesi, Kaplar c. 2 s. 323; Tirmizi, Kaplar c. 2 s. 9; bn-i Mce, Kaplar c. 1 s. 252.
1523
Cbir, Hz. Aie, mmi Hni ve Eymen (r.a.)'dan rivayet olunan bu hadisin mml Han! rivayeti yledir
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bana:
Yannda yemem iin birey var m? buyurdu.
Ben de kuru bir ekmek paras var, getirip nne koymaktan utanyorum, dedim. Bana:
Getir, dedi. Ben de dorayp zerine tuz dktm. Bana :
Bir katkta yok mu, dedi.
Y Reslallah biraz sirkeden baka bir eyim yoktur, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Getir, dedi. Getirdiimde, doradm ekmein zerine dkp yedi. Sonra Allah (c.c.)da hamdeti. Ve :
Sirke ne pzel bir katktr, ey mmi Han, iinde sirke bulunan bir ev yoksul dmez, buyurdu.
Eymen'in de rivayeti yledir Cbir'in misafirleri gelmiti. Cbir (r.a.) ekmek ile sirke getirip nlerine koydu ve:
Buyurunuz, Zir Peygamber Efendimiz (s.a.v.'den :
Sirke ne gzel bir katktr. nlerine koyulan yemei hor gren misafirler hel ktadrlar ve evinde bulunan herhangi bir eyi hor grp
misafirlerine vermekten utan duyan kii de helktadr diye buyurduunu iittim dedi. El Mstedrek c. 4 s. 54, Tirmizi, Yiyecekler c. 2 s.
6; Mslim, Esribe c. 2 s 182
1524
Beyhki, (el ma'rife)de. Nasburraye c. 4 s. 311.
olur ve ayn zamanda yararsz bir eyin slah mubahtr. Keza maslahat iin elverili olan eylerin slh da,
kendiliinden sirkeleen araba ve tabaka kysen mubah olmal. Halbuki mam- afii'nin dedii Harama
yaklam durumu, fesdm yok edilmesi iindir. Tpk dkmek gibi. Halbuki sirkeletirmek daha evldr. Zira
sirkeletirmede ikinci derecede hell klnan bir maln korunmas vardr. Onun iin mbtel olan kii,
sirkeletirmeyi tercih eder. arap sirkeletiinde kaptan igal edilen ksm da pk olur. Ama arabn yetiemedii
bo ksm kimi, o da dolayl olarak pk saylr, kimi de, pk saylmaz, nk kuru arap hkmndedir, ancak bo
ksm sirke ile ykanp saatinde sir-keleirse pk olur demitir. Denildiine gre sirke zerine arap dklp kap
doldurulursa yine pk olur.
arap tortusunun iilmesi mekruhtur. Onunla san taranmas da mekruhtur. nk tortu ierisinde arabn
zerreleri vardr. Tabii ki haramdan faydalanmak haramdr. Bunun iin onunia bir yaray veya hayvan srtn
tedavi etmek caiz deildir. Gayri mslim zimmi-ye veya tedavi iin bir ocua iirmek de caiz deildir. irdii
takdirde vebal iirenin olur. Keza hayvana da iirilemez. Kimi, arap hayvana getirilmez demitir. Ancak
hayvann, araba gtrld zaman kpek ve murdar hayvan mislinde olduu gibi bir beis yoktur. ayet arap
tortusu, sirke iine atlrsa bir beis olmaz. nk katlan tortu sirkelemi olur.
arap tortusunu ien kii, sarho olmazsa haddedilmez mam- afi, ksmen de olsa araptan imi olduundan
haddedilir demitir.
Biz diyoruz ki: arap tortusunun az, ounu istetmez. nk tabiat ondan tiksinir. Bylece derecesi der,
arap dndaki ikilerle edeerde kalr. Ve hadd, ancak sarholuu vermekle gerekli olur. te yandan arap
tortusunun kanmndaki ounluu tortu tekil eder. O zaman kartrmakla araba galebet eden su misline
benzer.
arabla lavman yapmak ve sidik deliine damlatmak mekruhtur. nk bunu yapmakla haramdan faydalanlm
olur. Ancak iilmemi olduundan hadd gerekmez. Eer arap orbaya katlrsa orba iilmez. Zira necis olur.
ildii takdirde de sarholuk vermedike haddi gerektirmez. nk piirilmi durumdadr. arapla yourulan
hamurun ekmeinin yenmesi mekruhtur. nk onda arap zerreleri vardr.1525
ZM SUYUNUN PRLMES HAKKINDA BR FASIL

zm suyunun atete kaynatlmas ve kpk atmasyla bir ksmn yok olmas ilemi onu arap olmaktan karr.
Bu giden ksm te iki nisbetiyle itibr edilmektedir ki, kalan te bir ksm hell olabilsin.
Mesel: On lek zm suyundan bir lei kpk atmakla giderse sonra geride kalanndan alt lek gidip te
biri kalncaya kadar piirilirse hell olur. nk kpkle atlan ksm, arap unsuru veya karmdr. Hangisi
olursa olsun geride kalan lek says dokuza iner. Ve te biri, lek kabul edilir. Baka bir misl daha:
zm suyu zerine su dkldkten sonra ikisi birlikte piirilirse, eer kaynatmakla su daha nce giderse,
dklen suyun miktarnn kayp olmasndan sonra geride kalan zm suyunun uta ikisi miktar gidinceye kadar
kaynatlmal. nk ilk etapta gitmi olan sudur. Daha sonra giden de zm suyudur. Dolays ile te iki
nisbetinin gitmesi gerekir. ayet zm suyu ile katlan sde su, kaynatmakla ayn oranda gider, te ikisi
gidinceye kadar hepsi birlikte kaynatlacak ve geride kalan te bir nisbeti kalr ki, bu da helldir. nk giden
nisbet, bileiin ayn orandaki te iki nisbetidir. Kalan da ayn orandaki bileiin te bir nisbetidir. Tpk te
ikisi kaynatmakla gitmi olan zm suyunun zerine katlan sade su misli gibidir. Mesel: On lek zm suyu
ile yirmi lek sade su kaynatlrsa, su daha nce gidecek olursa, dokuz lek kalncaya kadar kaynatlr. Bu
durumda geride kalan, sadece zm suyudur. Bundan da te biri kalncaya kadar kaynatlr, elde kalan zm
suyunun te bir nisbeti olur. Eer kaynatmakla bileik ayn oranda giderse, tmnn te bir nisbeti kalncaya
kadar kaynatlr. zm suyu araplamadan nce bir veya bir ka defa kaynatlrsa, fark etmez. ayet altndan
ate kesilirse te ikisi gidinceye kadar kendiliinden kaynayp giderse hell our. Zira kaynama atein eseridir.
Diyelim ki zm suyu kaynatldktan sonra bir ksm giderse, bir ksm da dklrse, te ikisi gidinceye kadar
geride kalan, nas kaynatlacak ve nasl deerlendirilecektir? Bunun deerlendirme yolu ve usl yledir: nce
tmnn te biri tesbit edilip dkmden sonraki nisbetle arplr, elde edilen rakam, piirmeden sonra,
doTtmden nceki lek nisbetinin saysna blnr. te blme ile elde edilen lek nisbetinin says kalncaya
dek kaynatlrsa hell olur. Mesel: On lek zm suyundan bir iei gidinceye kadar piirilip sonra lei
de dklrse, zm suyunun tm tek says olan on'un te bir (31/3) rakamn alrsn ve dkmden sonraki
sayya (6) arparsn, arpm sonucu yirmi eder. Sonra yirmi (20) saysn piirmeden sonra, dkmden nceki
sayya (9) blersin, elde edilecek rakam, 2,2 olur. Bylece zm suyundan 2,2 lek kaimcaya dek piirilirse
hell olur. Buna kysen bir ok rnekler verilebilir. Ve bundan baka dier baz yollar da vardr. Akladmz
deerlendirme uslleri, daha bir ok rneklerin zmne k tutmakta ve kfi gelmektedir.1526
1525
1526
AV BAHS
Av, avlanan hayvana mul vardr. Avlama, Harem dnda ihramda olmayan kii iin mubahtr. nk Allah
Tel:
hramdan ktnz zaman avlanabilirsiniz. 1527 ve; Ihraml bulunduunuz srece kara av size haram
klnmtr. 1528 buyurmutur. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) de, Adiy bin Hatem et-Tai
(Radyallah anh)'ye:
Eitilmemi kpeini salverdiinde zerinde'besmele ekmisen ye. Eer kpek avdan yemi ise yeme. nk
kendine avlamtr. Eer av yakalamada kpeinle baka bir kpek katlmsa yeme. Zira sen kendi kpein
zerinde besmele ekmisin, bakasnn kpei zerinde besmele ekmemisin 1529 eklinde izahat vermitir.
Avlamann mubah olmas hakknda icm1 vardr, te yandan av, bir nev'i kesb olup avlanma iin yaratlm
hayvanlardan faydalanmaktr, lhi emirlerle mkellef olan insanolu, avlama ile hayatn idme ettirebilme ve
mkellef olduu teklifleri yerine getirme imknna sahip olur. Bunun iin odunculuk gibi mubahtr. Sonra sadedinde olduumuz bahis, iki fasl ihtiva etmektedir:
Birinci fasl, canl vastalarla avlamay,
kinci fasl, atla avlamay aklamaktadr.1530
Canl Av Vastalar Hakknda Bir Fasl
Eitilmi kpek, pars, ahin ve ir av hayvanlar ile avlamak caizdir. Cami-s-Sair'de eitilen yrtc hayvan ve
peneli kularla yaplan avlamada bir beisin bulunmad ve bunlarn dndaki hayvanlarda bir hayrn
bulunmad ancak avn kesilmesi gerekecei aklanmtr. Bu husustaki delil, Allah Tel'nn:
De ki: Size temiz olanlar hell klnd, Allah'n size rettii zere altrp yetitirerek rettiiniz avc
hayvanlann sizin iin tuttuklaruu yeyin. 1531 emirleridir. yeti kerimede geen avc hayvanlar, tm yrtc
hayvanlar kapsamaktadr.
mam Eb Ysuf, bunlardan aslan ve ayy istisna etmektedir. nk bu ikisi bakas iin almazlar. Arslan
yiitliinden, ay da hasisliinden yapmazlar. Bz limler, Dlenge kuunu da bu tipten adetm^ler. Domuz ise
necis-l-ayn olduu iin mstesna tutulmutur. Ve ondan faydalanmak caiz deildir. Sonra yukarda geen
nasslar, avc hayvanlarnn eitilmesinin art olduunu ifde etmektedir. nk avc hayvan olabilmeleri iin,
eitilmi olmalar gerekir ki, avc olan sahibine alm olsun. Bu durumda sahibi, onu salverdiinde hemen
gider ve yakalad av sahibine verir. Kpein eitilmi saylmas, yakalad av, defa yemeden brakm
olmas, ahinin eitilmi saylmas da arldnda dnp icabet etmesiyle bilinir. Bu, bni Abbas (Radyallh
anh)'dan mesurdur. Ayrca ahinin vcudu vurmay tahamml etmez, kpein vcudu ise, tahamml eder.
Dolays ile av brakmak iin kpee vurulabilir, te yandan eitilmi olmann almeti, yakalanan avn braklmasdr. ahinin tabiatnda yabanlik ve rkeklik olduu iin sahibinin isteine icabet etmesi, eitilmi
olduuna almet olur. Kpek ise, zorla yakalama ve yamalamaya alkndr. Onun iin eitilmi saylmasnn
almeti, yakalad ve kontroluna ald av, yemeden brakmasdr.
Sonra iki imam ve mam Eb Hanife'den bir rivayete gre: Kpein eitilmi saylabilmesi iin en az defa
yakalad av yemeden sahibine teslim etmesi arttr. nk defadan az bir -iki defa brakmas, tok olmas
veya baka bir sebepten kaynaklanabileceinden alkn olmama ihtimlini artrr. Ama defa brakmas, artk
alkn hle geldiine dellet eder. Zira , deneme ve mazeretler iin konulmu bir saydr. Tpk alm satmlardaki gnlk muhayyerlik hakk sresi gibi. says, Hz . Musa ve Hz. Hzr (Aleyhisselm) gibi
mmtaz kiilerin kassalannda da bir l olarak gemektedir. te yandan okluk, bir eyin bilinmesi zerine
emaredir azlk emare deil. oul, oktur ve en az tr arapada. Onun iin ile takdir edilmektedir.
mam Eb Hanife'ye gre aslda zikredildii zere avcnn, avc hayvann alkanlna kanaati oturmadka,
hayvan alkn ve eitilmi saylmyacaktr. Ve defa brakmas, l kabul edilmiyecektir. nk takdir
olunan eyler itihatla bilinmez, nassa dayanmaldr. Bu konuda bize ulam bir nass bulunmadna gre sz
konusu durum, hayvan deneyen ve altrann grne braklr. Nitekim takdir edilen eylerde mam Eb
Hanife'nin dayand temel budur. mam Eb Hanife'den alman birinci rivayete gre avc hayvann nc
1527
Maide: 5/2.
Maide: 5/96.
1529
Alt hadis mamnn Adi b. Hatem (r.a.)'den rivayet ettikleri bu hadsin tamam yledir : Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Y Resllah, ben kpeimi ava salarken besmele ekiyorum, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Kpeini salarken besmele ekersen kpein yakalayp ldrd avdan ye. Eer kpek onu yerse sen yeme. nk o zaman kpek kendisi
iin yakalamtr, buyurdu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e:
Ben kpeimi salarken bazen onunla birlikte br baka kpek de gryorum ve avn hangisi tarafndan yakalandn bilemiyorum, dedim.
O zaman yeme, nk kendi kpein iin besmele ekmisin, br kpek iin ekmemisin buyurdu.
Buhri, Kesim ve avlanma c. 2 s 824; Mslim, Avlanma c. 2 s. 145.
1530
1531
Maide: 5/4.
1528
defasnda yakalad hayvann yenmesi helldir. ki imama gre ise, hell deildir. nk onlara gre avc
hayvan, ancak defa yakalayp brakt takdirde alm saylr. Altrma tamamlanmadan nce alm
saylmaz. O halde avc hayvann nc yakalaynda yakalanan av, chil avc hayvanm av saylr. Ve tpk
efendinin sktu hlinde klesinin tasarrufa balamas gibi olur.
mam Eb Hanife de diyor ki avc hayvann nc yakalay ve brak, alkanlnn almeti olur. Ve ayn
zamanda yakalanan av, alkn avc hayvann av olur. Yukarda geen kle tasarrufunun durumu ise, bakadr.
nk izin ilmdr. Klenin haberi olmadan bu ilm gerekleemez. Ve ancak tasarruftan sonra bilinmi olur.
Adiy bin Hatem (Radyallh anh) ile ilgili rivayet edilen hadis gereince, eitilmi kpeini veya ahinini
salverirken besmele ekerse ve salverilen avc hayvan yakaladktan sonra av lrse, yenmesi helldir. te
yandan kpek veya taz mesel lettirler. Kesim iin sdece let yeterli deildir. Ancak let kullanacak kiiye
lzum grlmektedir. te eitilmi hayvanlarn salverilmesi, letin kullanlmas demektir. Tpk yaralayc
letin at ve ban boyun zerinde gezdirilmesi gibi Onun iin hayvan salverirken besmelenin ekilmesine
lzum vardr. ayet unutarak besmele ekmese, daha nce zebaih bahsinde akladmz zere yine helldir.
Ama besmeleyi kasden terk ederse haram olur. Zahir rivayette aklandna gre : ztirari kesimin
gerekletirilmesi iin vcudun neresinde olursa olsun kullanlan let tarafndan bir yarann almas gerekir.
Zahir rivayete gre: reterek yetitirdiiniz yaralayc hayvan 1532 yetinde yaralamann art olduuna dir
iaret vardr. nk bir te'vilde cevarih kelimesi, cerh yara ten tremitir denilmektedir. Ve o da yara
manasnadr. O zaman her iki yorum arasnda telif yaplrsa Avc hayvanlar, av dileri ve peneleriyle yaralayp kendi hkmne geiren hayvanlardr denilecektir. Ve iki yorum arasnda bir ztlk sz konusu olmaz.
Ayn zamanda te'lif hlinde kesinlie tutunmak vardr.
mam Eb Ysuf'a gre yaralamak art deildir. Bunu demekle birinci yorumu destekledii anlalr.
mam Eb Ysufun bu grne karlk cevab, biraz nce akladk. Ve dedik ki iki yorum arasnda ztlk
yoktur bilkis kesinlie tutunmak vardr.
Eer avdan kpek veya pars yese, av yenmez. Ama ahin yerse yenir. Aralarndaki fark eitim almetlerinde
akladk. Nitekim alkanlklarna dir almetleri Adiy'le ilgili rivayet ettiimiz, hadisle te'yit edilmektedir ve
ayn zamanda mam- Mlik ile mam- afi'nin eski grne kar delil olmaktadr. Onlara gre kpek
tarafndan bir ksm yenen av mubahtr. Eer kpek bir ka avj yakalayp yemese daha sonra yakalad avdan
yese, son av yenmez. Zira kpein avdan yemesi, eitilmemiliine almet olur. Ve daha sonra yakalyaca
avlar da, vki ihtilf zerine kpek eitilinceye kadar yenmez. Daha nce yakalad avlar ise, yenmi olanlarda
haram olma durumu aka grlmez. Zira haram olmann taallk ettii yer yoktur. Avcnn ele geirip koruma
altna alamad yakalanm ve lde braklm avlar ise, ittifakla haram grlmtr. Evde koruma altna alnan
da, mam Eb Hanife'ye gre haramdr. ki imam ise, yle diyorlar: Kpein avdan yemesi, eitilmemiliine
almet deildir. nk sanat bazen unutulabilir, te yandan evde koruma altna alman avlar hakknda itihat
edilmi ve hkm klnm durumdadr. Bylece itihat, benzeri bir itihatla bozulmaz. Ve asl gaye birinci
itihatla gereklemitir. Ama koruma altna daha alnmam yakalanm durumdaki av ise, gaye, her yn ile
gereklemi saylamyacandan sanki daha yakalanmam gibi deerlendirilir. Ve onu ihtiyaten haram
addediyoruz.
mam Eb Hanife diyor ki: Kpein yakalad avdan yemesi, eitilmemiliine almettir. nk sanat
kknden unutulmaz. Kpek, yakalad avdan yiyince daha alkanl kesbetmedii ve daha nceki yemeyii,
tokluundan kaynaklanm olduu belirlenmi olur. Ve itihat da, gaye gereklemeden nce deiebilir. Zira
gaye avn yenmesidir. Bu itibrla konumuzla ilgili itihat durumu, tpk Hkim'in daha hkm vermeden nce
deien itihad gibi olur.
ayet bir doan kuu, sahibinden kaarsa ve biraz durduktan sonra ava balarsa av yenmez. nk edindii
eitim ve alkanl terk etmi olur. Binenaleyh, avndan yiyen kpek hakknda olduu gibi, eitilmemiliine
hkm verilir, Eer kpek, yakalad avn kanndan yiyip etinden yemezse, sz konusu avn eti yenir. nk
av kendi sahibi adna yakalam olur. Ayn zamanda kendine yarayan kan yemesi ve sahibine yarayan eti
yememesi, onun iin byk bir maharet iareti olur.
ayet biri, eitilmi kpekten av aldktan sonra avn bir parasn atarsa, kpek te atlan paray yerse, geride
kalan ksm yenir. Zira atlan ksm, avn cmlesinden saylmaz. Tpk kpee atlan baka bir yiyecek gibi. Keza
kpek atlayp av avcnn elinden kaptktan sonra bir ksmn yerse yine yenir. nk asl art olan, av
yakaladktan sonra yemeden brakmasdr. Onun iin yakalad avdan yemi saylmaz. Tpk sahibinin
koyununu kapmas gibi. Ancak kapp yedii avn hkm, koruma altna alnm durumda ise, byledir. Eer
daha koruma altna alnmamsa durum deiir. nk o srada daha yeni yakalam av gibi deerlendirilir.
Eer avc hayvan, av yakalayp bir parasn kopararak yese, daha sonra tekrar yakalayp ldrdkten sonra
yemezse, sz konusu avdan yenilmez. Zira avdan yendii iin av, eitilmemi bir avc hayvann av saylr.
ayet avc kpek, takip ettii avdan bir para koparp yemeden atarsa, takip neticesinde av ldrp ondan
yemese ve sahibi av aldktan sonra kpek, avdan kopard paray dnp yese, sz konusu av yenir. nk bu
durumda avdan bizzat yese dahi zarar vermez. O halde avdan ayr ve sahibi iin hell olmayan parann kpek
1532
Maide: 5/4.
tarafndan yenmesi, avn yenebilmesine halel getirmemekte daha evldr, nceki mislde durum deiikti. nk
kpek daha avlarken avdan yemi olurdu. Dolays ile eitilmemi kpek muamelesine tbi tutulurdu. Aynca
takip edilen avdan para koparmak, bazen yemek iin olur, bazen de avn direncini azaltmak zere av hilesi olur.
Bu itibarla av yakalanmadan nce avn bir paras, avc hayvan tarafndan yenirse, yakalanacak av yemek iin
yakalanm olur. Eer av yakalandktan sonra bir paras yenirse, koparlan para av hilesi iin koparlm
saylr. Ve kpein eitilmemiliine delil olmaz.
Kpeini ava salveren avc, daha can vermeden ava yetiirse, av kesmesi vacip olur. ayet kesmeden av lrse
yenmez. Keza ahin ok hususunda da durum ayndr. nk asl kesim yerine geen iztirari durum daha
gereklemeden nce ava kesebilme imknna kavumu ve ihml etmitir. Onun iin bedel olan av letinin
hkm de btl olur. Yni: Avc, kesme imknna sahip olduu hlde kesmezse, durum, byle olur. ayet av leti
ile yakalanan av, avcnn eline geip onda, kesilmi hayvandan daha fazla can kalmsa ve avc, kesebilme
imkmna kavuamazsa, zahir rivayete gre len av yenmez.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre ise, yenilir. mam- afii de ayn grtedir. nk avc, asl olan
kesime imkn bulamamtr. Bu itibarla durum, tpk suyu grp kullanmasna imkn bulamyan ahsn misli
gibi olur. Zahir rivayetin gerekesi udur: Avc, daha canl iken ava yetimitir. Bu da, av kesmek iin imkn
bulma yerine gemektedir. Zira imknn bulunmas iin bir zamana ihtiy vardr. Kesme konusunda insanlarn
maharet ve ustalk bakmndan birbirinden farkl olduklar iin, belirli bir sre ta'ym ve takdir edilemez. Bylece
avcnn ava canl olarak yetimesi, kesme imknna itibari olarak kavumu saylr. Dolays ile sz konusu
avdan yenilmiyeceine dir hkm verilir. Ama yakalanan avda kesilmi durumdaki hayvan kadar can kalmsa
durum deiir. nk bu durumdaki hayvan hkmen l saylr. Nitekim bu durumdaki av suya derse, haram
olmaz. Tpk cansz olarak suya den av gibi. Ve cansz olan da artk kesime elverili deildir. Alimlerden bir
ksm bu konuda aklama yapmtr. yle ki; Eer avc, kesici letin yokluundan dolay kesemezse, yakalanan
av yenmez. Eer vaktin yetersizliinden dolay kesmeye frsat bulamazsa, bize gre yine yenmez. nk av,
avcnn eline geti mi artk av kalmaktan kar. Onun iin iztirari kesim hkm geersiz olur. Ancak canl
kalaca tahmini edildii takdirde byledir, mam-i afii, bu hususta muhalefet eder. Eer avn karn yarlp
iindeki eyler ktktan sonra avcnn eline geerse helldir. nk artk kalan can, kesilmi hayvann
hareketinden ibaret olur ki, nazan itibra alnmaz. Tpk kesildikten sonra suya den koyun gibi. Kimi demi ki:
Bu, iki mamn grdr. mam Eb Hanife'ye gre bu da yenmez. Zira avcnn eline canl olarak gemitir. Ve
ancak normal kesimle hell olur. Tpk dp yuvarlanan hayvanda olduu gibi. Bu zikrettiimiz, normal kesim
yaplmad zamana gredir. ayet ava keserse, mam Eb Hanife'ye gre yenmesi helldir. Keza dp
yuvarlanan, baka bir hayvan tarafmdan susulmu olan, bir yerine vurularak ldrlm olan ve kurdun karnn
yard aktan veya gizliden canlln koruyan hayvan da kesildii takdirde, mam Eb Hanife'ye gre helldir.
Ve fetva, buna gre verilmektedir. nk Allah Tel (Azze ve Celle):
Ancak kestikleriniz mstesnadr 1533 mealinde genel ve tafsiltsz hkm beyn buyurmutur. mam Eb
Ysuf'a gre: Eer hayvan yle bir durumda olsa ki, benzeri yaayamaz olsa. hell olmaz. nk o zaman
hayvann can vermesi kesimle deildir.
mam Muhammed ise, eer sz konusu hayvan, kesilmi bir hayvandan daha canl bir durumda oluyorsa
helldir, yoksa hell deildir demitir. nk kesilmi hayvann canll kadar bir canlla itibr edilmez.
Eer avc, zaman itibariyle av kesebilecek kadar erken yetiip te av almasa ve av can verirse, yenmez. Zira artik
av, kesimi imkn dhilinde olan ksmdan saylr. Eer av kesemiyecek kadar ge yetiirse, yenir. Zira av, el
altna alnmam ve kesimi iin frsat bulunmamtr. ayet avc, ava yetiirken keserse, helldir. nk av,
yayacak kadar canl ise, zten icmen kesim yerli yerinde olur. Eer yayacak kadar canl deilse, mam Eb
Hanife'ye gre daha nce akland zere aresi kesimdir ve yerine getirilmitir. ki mama gre ise kesime
ihtiya yoktur. Eer avc, kpeini bir ava salverirse ve baka bir av yakalarsa helldr.
mam- Mlik, hell deildir demitir. nk salverme ile takip edilen av deil de bakas yakalanmtr.
Halbuki salverme, gsterilen ava mahsustur. Biz diyoruz ki: t'yin ve gsterme art balayc deildir. nk
avcnn gayesi, avlanmaktr. Ve t'yin' edilen avn yakalanmas her zaman mmkn olmad gibi, kpein de
mutlaka gsterilen avn yakalanmas bakmndan eitilmesi gtr. Bunun iin, gsterilen avn t'yin art der.
Eer tek besmele ile bir ok ava salverip hepsini ldrrse, okunan besmele ile hell olur. nk akladmz
zere kesim, salverme iledir. Onun iin salverme srasnda besmelenin okunmas arttr, ldrme eylemi bir
olduundan tek besmele okunuu kfi gelir. Ancak iki koyunun tek besmele ile kesim durumu deiiktir. Zr
ikinci koyun, birinci kesim ameliyesiyle kesilmi olmaz. Bylece ikinci koyun kesiminde de ayrca bir
besmelenin okunmas gerekir. Ancak birini dierinin zerine yatrp her ikisini birden keserse, her ikisi de bir
besmele ile hell olur.
Kim ki parsm salverirse, pars da av yakalamak iin pusuya girerse, sonra av yakalayp ldrrse helldir.
nk parsn, pusu iin duruu avlamann bir hilesidir, istirahat deildir. Onun iin salvermeyi kesmez. Keza
kpek te mutad hareketini yaparsa, hile cinsinden addedilir. ayet sahibi tarafndan salverilen kpek, av
yakalayp ldrrse, sonra baka bir av yakalayp onu da ldrrse, her iki av da yenir. nk salverme hkm
devam etmekte ve kesilmi saylmaktadr. Tpk bir ava frlatlan okun, ava isabetten sonra ikinci bir ava isabeti
1533
Mide: 5/3.
gibi.
ayet salverilen kpek birinci av ldrdkten sonra zerinde gndz uzun bir zaman beklerse, sonra yannda
geen ikinci bir av da ldrrse, ikinci av yenmez. nk av zerindeki bekleyii, av hilesi iin deildir,
istirahat iindir. Onun iin salverme hkm kesilmi olur. Ama pars mislindeki bekleyi, av hilesi iin
olduundan durumu deiikti.
Alkn ahinini ava salverdikten sonra, ahin duraklama yapp sonra av takip etmeye koyulursa, nihayet av
yakalyarak ldrve-rirse, av yenir. Yni daha nce akladmz zere ahin, istirahat iin uzun zaman
beklemeyip hile iin bir saat mddeti kadar beklerse durum bye olur.
ayet eitilmi ahin, bir an yakalayp ldrrse ve ahinin bir ahs tarafndan salverilip sahverilmedii mehu
ise, av yenmez. nk salverilmekte phe vardr. Ve hell olma durumu da onsuz olmaz. ayet kpek, av
yaralamadan boarsa yenilmez. Zira akland gibi, zahir rivayete gre avn yaralanmas arttr. te bu, yle
gsteriyor ki avn bir kemiini krarak ldrrse hell olmaz.
mam Eb Hanife, ava let. avn bir yerini knp ldrrse, yenmesinde bir beis yoktur. nk krlmak da gizli
bir yaradr. Ve aktaki yara gibidir diyor. Ak yarann art olduunu ifde eden grn gerekesi udur: Asl
itibr edilen, kan akmasna neden olacak yaradr. Halbuki krmak, tpk bomak gibi kan akmasna neden
olmamaktadr.
Eer salverilen kpekle eitilmemi veya bir mecusiye ait veyahut kasten besmelesiz salverilen bir kpek de
ava katlrsa, yakalanacak av yenilmez. nk hell ve haram klma nedenleri ikisi de bir arada bulunmaktadr.
Onun iin nassen olsun ihtiyaten olsun, haram olma taraf ar basmaktadr.
ayet ikinci kpek, av, salverilen kpein zerine evirir ve fakat onunla birlikte yaralamayip, av sadece
sslvern kpein yaralanmas ile lrse ikinci kpek, salverilen kpekle -yaralamada deilse de- yakalamada
ortak olduu iin yenmesi mekruhtur. Fakat avn bir mecusi tarafndan, salverilen kpein zerine evirilmesi
halinde avn yenmesi mekruh deildir. nk mecusinin eylemi kpein eylemi cinsinden olmad iin bu
durumda av yaralamada olduu gibi, yakalamada da ortaklk yoktur. ki kpein eylemi ise, ayn cinsten olduu
iin, eylemlerindeki beraberlik ortaklktr.
Eer ikinci kpek, av salverilen kpein zerine evirmez, ancak salverilen kpei kkrtp, t ki salverilen
kpek av yakalayp ldrrse, avn yenmesinde bir saknca bulunmaz. Zira ikinci kpein eylemiyle sadece
kpek etkilenmi, av etkilenmemitir. Bunun iin ikinci kpein eylemi salverilen kpein eylemine- tbidir.
Yakalama eylemi ise, tbi olan eyleme mal edilemez. kinci kpein av evirmesi durumunda ise, iki eylem
arasnda beraberlik ve ortaklk sz konusu olduu iin yakalama, her iki eylemin de sonucudur.
Mslman kii, kpeini salverdiinde bir mecusi, kpei tevik edip kpek de etkilenirse hi bir beis yoktur.
Yni, kpek, mecusi kiinin tevik ediinden dolay daha canl takip ederse hi bir beis sz konusu olmaz. nk
eylemin hkm, daha st veya benzer bir eylemin hkm ile kaldrlr. Tpk yetlerin neshinde olduu gibi.
Hlbuki mecusinin teviki mslmamn sahveriinden geri ve ona kar clz kalr. nk tevik, salvermekten
sonra olur ve sdece destek olmaktadr.
Eer bir mecusi salverdiinde mslman kii tevik edip kpek de etkilenirse yakalanacak av yenilmez. nk
tevik yakalamaktan ikinci plnda gelir. Asl olan salvermedir. Onun iin tevik ile haram olma phesi
giderilemez. Dolays ile hell olma durumu da gerekleemez. Kesimi caiz olmayan mrted, ihramdaki ahs ve
kas-den besmele ekmeyen kiiler, bu konuda mecusi gibidirler.
ayet salverilmeyen kpek, av yakalamakta mslman kii tarafndan tevik grr, etkilenirse yakalayaca
avn yenmesinde beis yoktur. Zira tevike kpein sahibinden ayrlp kurtulmas gibi avn hell olmasnda art
deildir. Eer tevik ikinci plnda gelse bile, mkellefin eyleminden olduu iin kpein sahibinden ayrl ile
msavi tutulmaktadr. Binenaleyh onu nesh etmede yeterlidir.
ayet mslman kii besmele ile kpeini ava salverirse ve ava yetitiinde vurup yaralarsa sonra tekrar vurup
ldrrse yenir. Keza iki kpei birden salverirse biri av yaralarsa dieri ldrrse yine yenir. nk
yaralamadan sonraki yaralamamak eitim altna girmez, onun iin ma'fu saylmtr.
ayet iki kii her biri bir kpek salverirse kpeklerden biri av yakalarsa dieri de ldrrse av, birincinin olur.
nk asl v av olmaktan karan birincisidir. kincisi her ne kadar sahverilmise de ancak den avn zerine
konmu ve ldrmtr. Hell ve haram olma durumunda muteber olan, salverme zamandr. Eer bir zamanda
salvermilerse haram olmaz. Ancak birinci kpek av yaralayp av olmaktan drdkten sonra ikinci kpek
salverilmise haramdr. 1534
Ava At Etme Hakknda Bir Fasl
Eer kii duyduu bir hrty bir av hayvan sanarak ona at eder, ya da kpek veya ahinini salverir ve
vurduktan sonra onun, sand av hayvanndan baka bir av hayvan olduunu grrse sand av hayvan hangi
av hayvan olursa olsun, eer (vurduu av hayvan) eti yenen av hayvanlarndan ise (helldir.) nk onu, avlanma kast ile vurmutur.
mam Eb Ysuf domuzu istisna ederek: nk domuzun haraml galizdir. Nitekim hi bir eyi ne kesim, ne
1534
de avlanma ile hell olamaz. Dier canavarlar ise, avlanma ile -hi deilse- postlan hell olur demitir.
mam Zfer de eti yenmeyen btn canavarlar: nk hell klnmak iin avlanmazlar diyerek istisna etmitir.
Zahir olan grn gerekesi de udur ; Avlanma, eti yenen hayvanlara zg olmad iin sz konusu eylem bir
avlanmadr. Avlanma da lizatihi hell bir eylemdir. Avlanan hayvan kullanmann hell olmas ise, avlanan
hayvanlara gre deiir. Kiminin hi bir eyini kullanmak hell olmaz. Kiminin yalnz postunu, kiminin hem
postunu, hem etini kullanmak hell olur. te sz konusu eylem avlanma olunca, tpk kiinin bir ava att okun
bir baka ava demesi gibi olur.
ayet duyulan hrt bir insan veya evcil hayvann olduu anlalrsa vurulan av sz konusu eylem avlama
olmad iin hell deildir. Evlerde yuvalanp barnan kular evcildirler. Bal bulunan ceylan da yledir. ayet
avcnn bir kua att, bir baka ava deer ve kuun -uup kat iin- yabani olup olmad bilinmezse kularda
ounluk yabani olduu iin vurulan av helldir. Eer avcnn bir deveye att, bir ava isabet eder ve devenin
yabanilemi olup olmad bilinmezse, vurulan av hell deildir. nk devede asl olan evcilliktir,
Eer bir bala veya bir ekirgeye atp baka bir ava isabet ederse. mam Eb Ysuf'tan edilen bir rivayete gre
isabet alan av helldir. Dier bir rivayete gre ise, hell deiidir. nk balk ve ekirge iin kesim yoktur.
ayet duyduu hrty insan hrhsdr zatm ile atp ldrdkten sonra hrt sahibi, bir av karsa helaldir.
nk durum belirlenince zanna itibar edilmez. Kii, at srasnda besmele ekip isabet ettirirse, isabet alan av
da yaralanp can verirse, sz konusu av yenir. nk avc, att letle av kesmi olur. Binenaieyh at srasnda
besmelenin ekilmesi arttr. Bu tip kesime avn her taraf kabildir ve yaralanmak da gereklidir ki, akladmz
zere kesim mns gereklemi olsun.
Avc, ava sa yetiirse kesecektir. Bu konudaki ihtilf ve gerekeleri birinci faslda akladmz iin bir daha
tekrarlamayacaz.
sabet alan av, vcuduna saplanan ok'la birlikte avcnn gznden kaybolursa avc da lsn buluncaya kadar
takip etmise av yenilir. Eer oturmusa ve sonra lsn bulmusa yenilmez. nk Peygamber Efendimiz
(Aleyhi's-sait ve's-selm)'in, avcdan kaybolan avn yenmesini mekruh addettii ve Yer haereleri tarafndan
ldrlm olabilir ihtimiini gereke olarak gsterdii rivayet edilmektedir 1535 te yandan kaybolan avn
lm baka sebebe de dayanabilir. Onun iin yenmesinin hell olmas uygun1 grlmez. nk bu konudaki
pheli eyler, kesin eyler gibi deerlendirilir. Bu phe her ne kadar avcnn hi durmadan av takip ettii
mislde de sz konusu olabilirse de ancak biz, bunu, avcnn av takip ettii surette itibar etmeyiz. Zira avcnn
ava l olarak yetimesi bir avclk zaruretidir ve avclk bundan soyutlanmaz. Oysa avc, av takibinden vazgeip
oturduu zaman herhangi bir zaruret kalmaz. nk avc, oturmadan avn gzleyerek takip edebilir. Rivayet
ettiimiz hadis, mam- Mlik'in grne kar bir delildir. yle ki: mam- Mlik, avn avc gznden kayb
srasnda gecenin araya girmemesi hlinde helldir demitir. Ancak araya gece girdi mi hell olmaz.
Eer avc, avda att okun yarasndan baka bir yaray grrse, sz konusu av hell deildir. nk bu
phelidir. Ve av hususunda bu gibi phelerden korunabilir. Dolays ile haram saylr. Ama haerelerin phesi
deiir. At konusunda zikrettiimiz hususlarn tmnde kpein salverilmesi durumunda da hkm ayndr.
Avc ava attnda av, suya derse veya dama derse y da bir daa derse sonra yuvarlanp yere derse
yenilmez. nk mtereddiye yuvarlanp dmekle len hayvan nass ile haramdr. te yandan atla lmemi
olma ihtimali vardr. nk su, ldrcdr. Keza yksek bir yerden yuvarlanp dme de ldrcdr. Bunu,
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)'in, Adiy'e Eer vurduun av, suya derse yeme. nk sen,
asl av ldren attn ok mu veya su mu bilemezsin 1536 eklindeki buyruklar telyit etmektedir. Eer isabet
alan av, balangta yere derse yenilir. nk avclkta bundan korunma imkn yoktur. ayet bu da itibr
edilirse, avclk kaps kapamr. Ama geen hususlarda korunma imkn olduu iin deiirdi. Demek ki av
konusunda asl olan udur: Hell ve haram olmann sebepleri bir arada bulunduunda haram olma sebebinden
korunma imkn bulundu mu ihtiyaten haram olma taraf tercih edilir. Eer korunma imkn bulunmazsa o
zaman haram olma sebebinin varl, yokluu gibi deerlendirilecektir. nk mkellefiyet imkna gredir. O
halde isabet alan av, aa, duvar veya bir kiremit ucu zerinde dtkten sonra yere derse veyahut av, bir da
zerinde iken vurulduktan sonra yuvarlanp yerden yere derse y da vurulduktan sonra dikilmi mzran veya
1535
Bu konuda ebi'den mrsel olarak rivayet olunan hadis yledir: Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e hediye olarak bir ceyln
getirdi. Peyamber Efendimiz (s.a.v.) adama:
Bunu nerden buldun? diye sordu. dm :
Ona at edip vurduktan sonra onu kovaladmsa da akam karanl basncaya kadar yakalayamadm iin eri dndm ve sabah olunca
izini takip ederek bir madarada onu l buldum, tte ona sap bulunan u ok benimdir, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) :
Btn bir gece senin znden kaybolmu, ondan sonra sen onu bulmusan. Herhangi bir yer haeresinin onu ldrmede sana yardm
etmediinden emin deilim. Gtr ona ihtiyacm yoktur, buyurdu.
Bu konuda Hz. ie (r.a.)'den de msned olarak Abdrrezzak, u hadisi rivayet etmitir :
Adamn biri bir gn nce vurduu bir ceyln Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e getirdi. Ceyln l idi. Adam:
Y Reslllah, ben onda sapl bulunan okumu tandm. Onu dn vurmutum, dedi. Peyfsmber Efendimiz (s.a.v.) :
Senin okunla lmtis olduunu bilseydim yerdim. Fakat bilmiyorum. Yer haereleri oktur, dedi. Nasb-rraye c. 4 s. 315.
1536
Buhri ile Mslim'in kaydettikleri bu hadisin metni yledir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Adiy'e:
Okunu attn zaman Allah (c.c.)in ismini anarak at. Eer okunun av ldrdn grrsen ye. Meer ki onn suya dm gresin. Zira o
zaman suyun mu, yoksa okunun ma ona ldrdn bilemezsin buyurdu.
Buhri (Sayd ve Zebayih) c. 2 s. 824; Mslim (Sayd) c. 2 s. 146.
kiremidin ucu zerine derse ve lrse, lm hadisesi bu gibi olaylardan kaynaklanabildii ve bu gibi hdiseler
de avda az rastlanan eylerden olduu iin korunmas mmkn olan eylerden addedilmitir. Korunmas
mmkn olmayan eyler de, vurulan avn yer yzne dmesi veya bunun mnsnda olan da, ev dam ve
byke bir kaya zerine ki, av zerine derken durup yuvarlanmyacak nitelikteki eyler ve benzerleridir. Zira
avn bu gibi eyler zerine dmesi, yer zerine dmesinden farkl olmaz.
Mnteka adl kitapta Eer av, bir ta zerine dp karn yarlrsa yenilmez diye zikredilmektedir. nk
lmn baka eyden kaynaklanmas muhtemeldir. ehit Hkim de bu gr benimseyip aslda zikredilen genel
mndaki ifdeyi de Ta zerine dp karn yanlmazsa eklinde te'lif etmeye almtr. ems-l-Eimme
Serahsi de, Mnteka'da zikredilen ifdeyi Av, ta zerine dp karn ta tarafndan yanhrsa eklinde
yorumlam ve Kuduri'de zikredileni de Av, ta zerine dmekle yerden grecei zarar kadar tatan da o kadar
grecei takdirde durum msavidir mnsna hamletmitir. Essah olan budur. Eer vurulan ku su kuu ise, ayet alan yara suya girmi ise yenmez, girmemise yenir. Tpk suya girmeyen avn suya dmesi gibi.
Mzram yanlamasna isabet ettirilen av, yenilmez. Ancak yara amsa yenilir. nk Peygamber Efendimiz
Bir eyin az ve ucunun isabet ettii av ye. Yanlamasnn isabet ettii av yeme. 1537 buyurmutur. Zira daha
nce akladmz gibi av yaralamak gerekir ki kesim gereklemi olsun.
Bndaka amurdan yaplm samalarn isabet ettii ve ldrd av yenilmez. nk ezer, krar fakat yara
amaz. Tpk yanlamasna isabet edip yara amayan mzrak gibi. Keza sivri taraflar bulunmakla ar bir tan
ldrd av da yenilmez. Zira av arlndan ldrm olabilir. ayet ta hafif olup sivri taraflar bulunursa
helldir. nk bu durumda lm yaradan kaynaklanm olur. Eer ta hafif olup ok gibi inceltilerek
sivriletirilmi ise yaralama ile ldrebildii iin helldir. Eer avc, ava bir demir parasn atp paralamazsa
hell olmaz. nk ezmi olur. Keza demir parasn atarken avn ban gvdesinden ayrrsa veya ah
damarlarn koparrsa yine hell olmaz. nk damarlar kesimle kesildii gibi arlkla da kesilebildiinden
ortaya phe girer. Veya av, daha h damarlar kesilmeden nce lm olabilir. Eer bir denek veya bir p
atp av ldrrse hell olmaz. Zira yaralayarak ldrm deil belki arlk bastrarak ldrm olur. Ancak
atlan denein keskinlii bulunup av yaralamsa o zaman kl ve mzrak gibi deerlendirilir ki bir beis
kalmaz. Bu konuda asl ve l udur: Eer avn can vermesinin nedeni kesin olarak alan yaraya isnat edilirse
av hell olur. Eer kesin olarak arla isnd edilirse haram olur. ayet ortada phe olup yaradan m veya
arlktan m diye sebep bilinmezse av ihtiyaten haram addedilir. Eer kl veya ban ava atp keskin azla
isabet ettirerek yaralarsa helldir.
ayet ban arka taraf veya klcn kabzasn isabet ettirirse hell olmaz. nk ezerek ldrm olur. Bu
konuda demir ve bakas ayndr. Eer atp yaraladktan sonra av, yara ile can verirse, ayet yara kanyorsa
ittifaken helldir, kanamyorsa baz mteahhir ulemaya gre yine helldir. Artk yara byk olsun kk olsun
fark etmez. nk bazen kan phtlar veya damarlar daralr da kan darya akmaz. Dier bz mteahhirinlere
gre ise kanamak arttr. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Kan aktan ve h damarlar kesici letle kesilen hayvandan ye. 1538 buyurmutur. Dolays ile kann akmas
arttr. Bzlarna gre ise eer yara byk ise her ne kadar kanamasa da helldir. Eer bir koyun kesilirken
ondan kan akmasa kimi, hell deil, kimi, helldir demitir. Her iki grn gsterdii gereke geen ifademizde
mevcuttur. Eer atlan ok, avn trnana veya boynuzuna isabet ederek kanatrsa helldir, kanatmazsa haramdr.
Bu ifde sylediklerimizin bir ksmn kan akmasnn art oluunu te'yit etmektedir. Akladmz zere avc,
ava atp bir parasn kopardnda av yenilir, koparlan para yenilmez. mam- afii, eer av, tek darbe ile
ldrlm ise, hem av hem de koparlan para ikisi de yenilir demitir. nk kopanlan para iztirari kesim
ekliyle avn gvdesinden ayrlmtr. O hlde hem asl gvde hem de ayrlan para ikisi de helldir. Tpk
normal kesimde ban gvdeden ayrl gibi. Ama av, ayn darbe ile lmemise durum deiir. nk o zaman
ayrlan para iztirari kesim ekli ile ayrlm saylmaz. Bizim delilimiz de Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt
ve's-selm:
Canldan koparlan para murdardr. 1539 hadisidir. Hadiste Canldan diye kaytsz ifde kullanlmtr. Bu
1537
Alt hadis imamnn Adiy b. Hatem'den naklen kaydettikleri hadisin tamam yledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e:
Y Reslallah, ben eitilmi kpekleri salveririm. Onlar da yakaladklar ava dokunmayp beni beklerler. Aynca onlan salverirken Allah
(c.c.)n adn da anarm, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Eitilmi kpeini salverirken Allah (c.c.)'n adn andm zaman kpein yakalad ava dokunmayp sana braktn ye, buyurdu.
Kpek onu ldrm olsa bile mi? diye sordum.
Eer beraberinde olmayan bir kpek ona ortaklk etmemi ise, senin kpein onu ldrm olsa bile ye, buyurdu.
Ben ava mzrakla da vurup avlyorum, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Mzran sivri ucu ile ava deydii zaman ye. Yanlamasna deip onu ldrd zaman ise yeme nk av o zaman sopayla ldrlm
hayvan hkmne girer buyurdu.
Buhri, Zebayin c. 2 s. 824; Mslim, Sayd c. 2 s. 145.

1538
1539
Bu hads (Hayvan kesimi) bahsinde getii iin burada kaynak gstermeye gerek yoktur.
Eb Dvd ile Tirmizi'nin Eb Vakit Elleys (r.a.)'dan naklen kaydettikleri hadisin tamam yledir :
itibarla artk gerekten canl olsun, hkmen canl olsun fark etmez. nk canl olanda zten can vardr. Hkmen
canl olanda da yaralanmadan sonra sal muhtemel olabilir ve bu itibarla eriat, sz konusu av canl
saymaktadr. te kopanlan para da buna gre hkm kazanr. Nitekim vurulan av, ayn ekilde canl olup suya
derse haram olur. Evet mam- afii'nin: Kesimle aynlan helldir- demesi dorudur. Ancak sz konusu av
mislinde koparlan para kesimle koparlm saylmaz. nk koparld srada geride kalan avn gvdesinde
can henz vardr ve cann k srasnda aynlan parada can yokluu hell olmasn aka gstermez. Ayn
zamanda aynlan para, gvdeye tabi olaraktan da hell klnmaz. nk tabii olabilme durumu ayrlmakla
ortadan kalkmtr. te bu bir ldr. nk gerekten veya hkmen canl olandan kopanlan para hell
deildir. Ama sureten canl olandan koparlan para helldir.
Mesel: Gvdede, kesilmi hayvann cam kadar can kalmsa sureten canldr denilir, hkmen canldr denilmez.
te bu itibarla canll bu kadar olan vurulmu av, suya derse veya dadan yuvarlanp derse haram
addedilmez. Bu lye dayandrlarak bir ok rnek tahri edilebilir ve diyebiliriz ki eer avc, avn n veya arka
ayaklarn veya bann yansndan azmi koparrsa, kopard para haram olur ama gvde helldir. nk bu
paralarn kopanlmas ile hayvann can vermesi kesin deildir.
Eer ortadan yararsa veya ba tarafndan te brini keserse veya bann yarsn veya yansndan ounu
keserse, hem kalan hem kesilenin ikisi de helldir. Zira geride kalan gvde artk sureen canldr hkmen deil.
nk bu tip yaralamalardan sonra artk canl kalma imkn dnlemez. Rivayet ettiimiz hadis, her ne kadar
balktan kopanlan paraya da mil gelirse de ancak balk, kesilmeden yenilebildii iin mevzuun dnda kalr.
Eer koyunun boynundan vurup ban keserse, h damarlan kesilmi olduundan helldir. Ancak bu uygulama
mekruhtur. nk omurga iindeki sinir de kesilmi olur. ayet arka taraftan keserse, h damarlan kesilmeden
nce hayvan can verirse hell olmaz, ama kesildikten sonra can verirse helldir. Eer ava vurduunda avn kanat
veya aya krlr ve fakat gvde aynlmazsa, eer iyilemesi tahmin ediliyorsa, av ld zaman yenmesi
helldir. nk bu durumda, yaralanan yer de gvdenin sair yerleri gibidir. ayet iyilemesi ve dzelmesi
tahmin edilmeyecek cinsten ise, mesel ayak veya kanat bir taraftan deri ile asl kalmsa kesilmi ksmdan
bakas helldir. Zira kanat veya ayak manen ayrlm saylr. Muteber olan da mndr.
Mecusi, dinden dnen ve putperestin av yenilmez. Zira kesimler bahsinde akladmz gibi, bunlar kesim
ehlinden deildirler. Oysa avn hell olmasnda da kesim ehliyeti aranr. Ancak hristiyn ve yhudi olanlar
ihtiyari kesim ehliyetine sahip olduklar iin iztirari kesim ehliyetine de sahip olurlar.
Eer biri, atnda isabet ettirip daha av kar koyma gcnden drmeden nce ikinci avc atp ldrrse, av,
ikincinin olur ve yenir. nk asl av yakalayan ikincisidir. Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
de: Av, kim onu tutarsa onun hakkdr 1540 buyurmutur.
ayet birincisi av kar koyma gcnden drdkten sonra ikincisi atp drrse, av, birincinin olur ve
yenilmez. Zira av, ikinci avcnn at ile lm olabilir. Oysa ikinci avcnn at kesim yerine gemez. nk bu
durumda ihtiyar kesim imkn vardr. Ama birinci mislde ihtiyari kesim imkn yoktur. Yni: Av, birinci attan yle bir yara alm ola ki o yara ile kurtulma ansna sahip olsa, ikinci attan ald isabetle can vermeye
mahkm braklrsa, durum bundan ibaret olur. Ancak av, birinci attan kurtulamyacak kadar ar yara almsa
k^, kesilmi hayvandaki can nisbeti kadar canl olursa, mesel: Ba kesilmise helldir. nk o zaman can
verme durumu, ikinci ata nisbet edilmez. Ve ikinci atn varl le yokluu, can verme durumu iin ayndr.
Eer birinci atn at yara ile avda, kesilmi hayvandaki candan daha fazla nisbette can kalmsa mesel av,
sz konusu yara ile takriben bir gn kadar yayabilirse, mam Eb Ysuf'a gre ikinci atla haram olmaz.
nk ona gre bu kadar hayata itibr edilmez. Ama mam Muhammed, bu kadar hayata itibr verdii iin, av,
ikinci atla can verdii takdirde haram addeder. Demek imam dedi ki eer birinci ahs, at ile, av gten
drrse sonra ikinci ahs ldrrse av, birincinin olur ve yenilmez. (Bu durumda ikinci avc birinci avcya,
yarann verdii zarar kymetten drldkten sonra avn kymeti ile ykml olur.) nk ikinci avc birinci
avcnn etkili at ile mlk edindii av telef etmitir. Ve kymet, telef gnnn kymetine gre gerekleir.
Ancak birinci avcnn at yara, avdan ne kadar deer drmse nisbet tam deerden drlecektir.
Velhsl: Can verme olay, ikinci atla gerekletii bilinirse, yni av, birinci attan ald yaradan
kurtulabilecek durumda olup ikinci yaradan kurtulamyacak durumda olsa ki, ldrme olay tamamen ikinci ata
isnd edilirse, ikinci avc, birinci avcya mlk olan bir hayvan ldrm gibi olur. Ancak ikinci avc hayvann
tam deeriyle ykml olmaz. nk birinci yarann verdii kusur nisbeti drlecektir. Eer lm hadisesi,
her iki yaradan meydana geldiini bilirse veya hi bilemezse, Ziyadat'ta denilmitir ki, ikinci avc, at yaranm
verdii zararla ykml olur. Sonra iki yaral hlin kymetinin yans da eklenir ve sz konusu av etinin
kymetinin yansna da ykml klnr.
Birincide: nk bakasna mlk olan bir hayvan yaralamtr ve kymetten drmtr. Dolays ile verdii
kusur nisbetiyle ykml olur.
kincide: Bakasna mlk olan hayvan at yara ile mtereken telef etmitir. nk hayvan iki yara ile can
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Medine'ye eldii zaman Medine halk dev rgleri davar memelerini yemeyi severlerdi. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) Hay. vandan sa iken kesilen herhangi bir para murdardr buyurdu. Tirmiz, Sayd c. 1 s. 191; Eb Dvd, Kurbanlar
c. 2 s. 38; Darkutni, (Sayd ve kurbanlar) s. 548; El Mstedrek, Zebayih c. 2 s. 239.
1540
Gariptir. Nasburraye c. 4 s. 318.
vermitir. Onun iin iki yaral hlin kymetinin yans ile ykml olur. nk birinci yaray birinci avc amtr,
ikinci avcya yklenemez.
ncde: Eer ikinci avc atmasayd av, birinci avcnn yakalanm av olurdu. Ve ihtiyari kesimle avn
kesecekti. Oysa ikinci avc kendi atyla av etinin yansn birinci avcnn elinden karm olur. Bu itibarla etin
yarsnn kymetiyle ykml olur. ayet ikinci at da ayn avc tarafndan gerekleirse, bakas tarafndan
olmasa durum deimez. Mesel: Dan tepesindeki ava at edip gten dren, ikinci defa at edip ldrrse
hell olmaz. nk ikinci at haram klar.
Eti yenen ve yenmeyen hayvann avlanmas caizdir. nk yukarya aldmz yet-i kerime mutlaktr mutlak
avlanma ise, eti yenen hayvana mahsus deildir. Nitekim irlerden biri yle diyor:
Krallann av, tavanlar ve tilkilerdir.
Benim avm ise, bindiimde Kahramanlardr.
te yandan avclk sdece hayvanlarn etinden faydalanmaktan ibaret deildir. Bunun yannda hayvanlarn
derisinden, klndan ve tylerinden de yararlanlr. Ayn zamanda yrtclarn errinden korunmak iin de avclk
yaplr ve bunlarn tm meru'dur.1541
REHN BAHS
Lgat ta Rehin, hangi sebeple olursa olsun bir eyin hapsedilmesidir.
Istlahta ise, bir haklan yerine geebilecek durumdaki eyin hak yerine hapsedilmesidir. rnein borlar gibi...
Rehin, Allah Tel'nn:
Eer yolculukta olup ktip bulamazsanz alnan rehin yeterli olur. yeti ve Peygamber Efendimiz (Aleyhissalt ve's-selm)'den rivayet edilen: Peygamber (Aleyhi' s-salt ve's-selm) Bir yahudiden bir yiyecek sat
ald ve yerine kendi zrhn rehin koydu. 1542 hadisin ve icmala sabittir.
te yandan rehin akdi, borcu deme bakmndan bir gvencedir. Tpk kefalette olduu gibi.
Rehin akdi icb ve kabul ile balanr, teslim alma ile tamamlanr. Ulema demiler ki: Rehinde rkn olan sdece
vermektir. nk rehin bir teberru akdidir. Ve teberru edilen eyin verilmesiyle gerekleir. Tpk hibe ve sadaka
gibi. Teslim alma ise, rehinin gereklemesinin artdr. Bunu inallah aklayacaz.
mam-i Mlik, rehin sdece akidle gerekleir demitir. nk her iki taraftan da mal ortaya girer. Demek ki
sat akdi gibi olur. te yandan rehin bir gvence akdidir. O halde kefalete benzemi olur. Bizim delilimiz,
yukarda kaydettiimiz yet-i kerimedir. Ayrca rehin bir teberrudur. nk rehin veren taraf, rehine karlnda
rehin alandan herhangi bir eyi elde etmez. Ve bunun iin rehin veren kii, zorlanamaz. Dolays ile muvafakati
gerekir. Vasiyette olduu gibi. Sonra zahir rivayete gre rehin veren, rehin zerinde tesellm iin engelleri
kaldrd m kfi gelir. nk bu, artk meru' bir akidle ele geirilmi bir itir. Ve satlan maln teslim almasna
benzemi olur.
mam Eb Ysuf diyor ki: Rehin, tanr malda ancak nakletmekle gerekleir. nk gaspta olduu gibi, daha
balangta ykmll gerektiren bir kabzdr. Ama satm almada durum byle deildir. nk satn alma ii,
satlan mal hakkndaki ykmll satcdan alcya aktaryor, ibtidaen alcya yklemiyor. Ancak zahir
rivayetin gr daha sahihtir.
Rehin alan kii, belirtilmi, boaltlm ve ayrlm ekilde rehineyi teslim aldnda akid gereklemi olur.
nk teslim alma noksansz olarak tamamlanr. Dolays ile akid gerekleir.
Ama rehineyi teslim almadka rehin veren kii cayabilir. sterse rehineyi teslim eder, isterse vermeyebilir.) Zira
daha nce de belirttiimiz gibi akdin lzumu teslim almakla gerekleir. Nitekim asl gaye, kabzdan nce hasl
olmaz.
Rehin veren, rehineyi teslim ederken rehineyi alan da kabzederse artk rehine alan kiinin sorumluluuna girmi
olur. mam- afii: Rehine alann elinde bir emnettir ve telef olmas ile bortan herhangi bir ey sakt olmaz.
Rehine kkten hapsolunmaz 1543 diye buyurmu ve bu szn kez tekrarladktan sonra: Rehinenin kr da
zaran da sahibine aittir buyurmutur demitir. mam- afii Rehine hapsedilmez hadis-i erifinden Rehine
bor yerine gemez mnsn alm ve demi ki:
Rehine de senet gibi borcun gvencesi olduuna gre, senedin zayi olmas hlinde nasl bortan bir ey sakt
olmuyorsa, rehinenin de zayi olmas hlinde bortan bir eyin sakt olmamas gerekir. Kald ki rehin akdinden
1541
Hz. Aise'den naklen kaderi hadisin meali
Pengamber Efendimiz (s.a.v.) bir yahudiden bir miktar rak satn ald yahodiye demirden olan bir arhm remn olarak satn ald ve yahudiye
demirden olan bir zrhn rehin olarak brakt.
Buhari, Rehin c. 1 s. 341; Mslim (Alm-satmlar) c. 2 s. 31.
1543
El Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 51.
1542
balca amacn alacaklya gvence vermek olduuna gre, rehinenin zayi olmas hlinde borcun sakt olmas bu
amaca ters der.
Biz diyoruz ki: Rehin olarak verilen atn lmesinden sonra rehin alan kiiye hitaben Peygamber Efendimiz
Senin hakkn gitti. 1544 ve baka bir hadste de: Rehinenin kymeti kart zaman karl ile
deerlendirilir. 1545 buyurmutur. Yni denildii zere: Rehine telef olduktan sonra, taraflarca kymeti
bilinmemekte ise, karlnda alman eyin kymeti ile deerlendirilir. te yandan keyfiyette ihtilf bulunmakla
beraber Sahabe ve Tabiin (Radyallh anhm) rehinenin, alann sorumluluunda olduuna icma' klmlar. O
hlde rehine bir emnettir gr, icma muhalefettir.
mam- afii'nin delil getirdii Rehin hapsedilemez hadisinden murad, denildii zere tamamen alkoymak ve
mlk edinmektir. Kerhi, seleften bu ekilde zikretmitir. Aynca rehineyi alan iin altnda bulundurma ve tutma
mlkiyeti vardr ki, bu da bir nev'i kendi hakkna kavuma olur. Zira rehin kelimesi, devaml tutma ve hapsetme
mnsn ifde eder. Nitekim Cenb- Allah (Celle ve Celllah):
Herkes kazancna bal bir rehindir 1546 buyurmutur. irlerden biri sevgilisi hakknda yle diyor
Vedalama gnnde alnmas mmkn olmayan verdiim bir rehin kalp ile ayrldm ki, artk sz konusu rehin
mahbus klnd.
er'i hkmler de, kelimelerin verdii anlama gre yorumlanr. Bunun yansra rehin, deme iin bir
gvencedir. Yni borcu alacaklya kavuturma vastasdr. Tabiidir ki bu da rehinenin, alacaklnn eli altnda
bulundurulmas ile olur ki, bor ve rehinenin iki taraftan inkr edilmesi korkusu ortadan kalksn ve rehin veren
kii, verdii rehineyi kullanmaktan ciz kalp bir n nce borcunu deyip kendi maln ihtiycnda kullanma
imknna kavuabilsin.
Rehin kelimesinin el altnda bulundurma ve hapsetme mnsna dellet ettii bylece sabit olunca, demek ki bir
taraftan alacakl rehini almakla kendi hakkna kavumu olur. Rehin telef olduu zaman ise, demek ki alacakl
artk tamamen kendi hakkn alm olur. nk alacakl ikinci defa alacan alrsa keyfiyet ribya yol am
olur. Ama rehine telef olmamsa alacakl alacan alabilir. nk o zaman rehineyi sahibine geri verdii iin
alacan iki defa alm olmaz. Rehinin bor mukabilinde tutulup rehin edilmesi, mal olmas itibariyledir. nk
zt itibariyle bir emnettir. yle ki:
Rehinenin masraf rehin verene aittir. Keza rehinenin rehin olarak kabzedilmesi, rehin alann satn almas
hlindeki satn alma kabz yerine geemez. Zira rehinenin zat bir emnettir, ykmllk (zaman) kabz yerine
geemez. Rehin babnda akdi gerekletiren ey, bor mukabilinde rehinenin el altmda bulundurulmasnn
sbutudur ve bu da deme gvencesini gerekletirmektedir, her ne kadar rehin verenin zimmetinin kurtulmas,
akdin zaruretlerinden olsa bile. Velhsl bize gre: Rehinin hkm, rehinenin borca karlk el altmda
bulundurulmas ve hapsedilmesinin salanmasdr. Imam- afii' ye gre ise, bor mukabilinde rehin edilen
eyin, sat mesabesinde sdece ayn ile gerekenin, yerine getirilmesidir.
mam- afi ile aramzda u iki asldan bir ok ihtilafl mesele tahri edilmektedir. Bunlar Kifyet-l-mntehi
adl eserimizde bir arada zikretmiiz. Bu meselelerden:
Birincisi: Bize gre rehin veren, rehineden faydalanmak zere geri alamaz. nk rehinin gerei olan devaml
hapis ve el altmda bulundurma durumunu ortadan kaldrr. mam- afii1 ye gre ise, rehin veren rehineyi geri
alabilir. nk geri alma durumu, rehin akdinin gerei olan rehinenin sat iin ta'y durumuyla ters dmez.
Geride kalan meseleleri inallah vereceimiz misller arasnda greceksiniz.
Rehin, ancak verilmesi gerekli bir bor karlnda alnr. Zira rehinin hkm, el altmda tutmann
gerekletirilmesidir. Oysa el altnda bulundurma eylemi, ancak bir gereklilik vcup durumundan sonra sz
konusu olabilir. Ben diyorum ki: Metinde geen ifdeye gre verilmesi gerekli eyler aylerin ta'rif altna
girebilmesi mkil olur. Halbuki bor olmadklar hlde onlann karlnda da rehin sahihtir. Buna cevaben
denilebilir ki, bunlarda da asl verilmesi vacip olan, kymetleridir. Ama sz konusu eylerin (ayn) bizzat geri
verilmesi, ulema ounluunun grne gre artk kymeti vermekten kurtarr ve kymet de bortur. Bu itibarla
da ona kar kefalet sahihtir.
Rehine ykmll kymet ve borcun azlna gre deerlendirilir. Rehine, rehin alann elinde telef olduunda
rehine kymeti ile bor msavi olursa rehineyi alan, borcunu alm saylr. ayet rehinenin kymeti daha fazla ise,
fazla olan nisbet rehin alan kiinin elinde emnettir. nk ykmll gerektiren, demeyi hsl klan
nisbettir. O da borcun miktar kadardr.
ayet rehine kymeti, bor miktarndan az ise, rehine kymeti bor miktarndan drlecek ve rehin alan, borcun
fazla nisbetini alacaktr. nk deme maliyet miktarmca vaki olmaktadr.
mam Zfer, rehin kymete gre ykmllk getirir, mesel: Rehine telef olursa ve akid gnnde kymeti
binbeyz olup bor da bin olursa, rehin veren, rehin alandan beyz alacaktr demitir. Ve delil olarak Hz. Ali
1544
Eb Davud'un Mursel hadislerinde Mus'ad b. Saabit'ten naklen kaydettii bu hads melen yledir:
Adamn biri bir at rehin olarak verdi \e at adamn elinde zayi oldu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) alacaklya Senin haklan gitti buyurdu.
Nasburraye c. 4 s. 321.
1545
Darkutni, (Alim-satmlar) s. 302.
1546
El Muddesir: 74/38.
(Radyallh anh)'nin rivayet ettii Rehin alan ve rehin veren, rehin konusunda fazla miktar geri verecekler.
1547
hadisi gstermektedir, te yandan rehinenin bortan fazla olan ksm da bor mukabilinde hapsedilmitir.
Demek ki onun iin de ykmllk sz konusudur. Bizim grmz, Hz. mer ve Abdullah bin Mesud
(Radyallh anh)'dan mervidir. Ayrca rehineyi alann eli, kendi hakkna kavuma elidir. Dolays ile bilfiil
demede olduu gibi ykmll ancak mevcut bor miktar kadar gerektirir. O halde bortan fazla olan ksm
da bor mukabilinde hapsedilmektedir. nk asl rehine, fazlalktan aynlamyaca iin yalnz kendi bana
hapsi mmkn olmayabilir. te bu bir zarurettir. Bu zaruret ykmllk iin sz konusu olmaz. mam- Zfer'in
delil gsterdii hads, rehinenin asl sahibinin izniyle rehin alan kii tarafndan satlmas haline matuftur. nk
yine Hz. Ali (Radyallh anh)'den Rehin alan kii, fazla nisbet hakknda emindir. 1548 ifadesinde ikinci bir
rivayet vardr.
Rehin alan, rehin verenden alacan isteyebilir. Ve alacana karlk rehineyi tutar. nk rehinden sonra da
hakk bakidir. Rehin gvencenin arttrlmas iindir. Onun iin istemeye mni olmaz. Rehinenin hepsi de grlen
zulm cezas iindir. Velhasl, borlunun deme oyalamas, Hkim'ce belirlendii zaman -daha nce akland
gibi- rehine hapsedihr.
Alacakl, alacan istedii zaman rehineyi hazrlamakla emredilecektir. Zira rehineyi almakla sanki borcunu
aimtr. Onun iin rehineyi hazrlamadan, hele telef olmusa ikinci defa rehin verenden mal istemesi caiz olmaz.
nk gereinden fazla yklenmi olur.
Rehineyi alan, rehineyi hazrlaynca ilk nce rehin veren borcun teslimi ile emredilecektir. Ki, o da rehin veren
gibi kendi hakkna kavusun. Tpk alm - satmlarda olduu gibi, satlan mal hazrlandktan sonra ilk nce mal
bedeli teslim edilecektir.
Eer rehin alan, akdin gerekletii ehrin dnda, baka bir yerde rehin verenden borcunu isterse, ayet
rehinenin nakli ve tamas iin cret verilmese, rehineyi hazrlayacaktr. nk rehinenin teslimi hususunda
tama masraf olmad takdirde btn yerler ayn saylr. Ve bunun iin selem babnda akid srasnda deme
yerinin belirtilmesi icmen art koulmamtr.
ayet rehineyi hazrlamak iin tama masraf gibi bir cret sz konusu olursa, bor verilecek ve rehin alan,
rehinenin hazrlamas ile emredilmiyecektir. nk bu, bir nakildir. Hakknda vacip olan, rehinenin teslimidir,
bir yerden dier yere nakletme deildir. Zira bununla mkellef tutulmad bir masraf klfetiyle zarar grm
olur.
ayet rehin veren, gvenilir kiiye rehineyi hazr para veya veresiye sattnrsa caizdir. Zira bu konudaki emir
geneldir.
Bu durumda eer rehin alan kii, borcunu isterse, rehineyi hazrlamakla mkellef klnmaz. nk hazrlamaya
gc yetmez. Keza rehin alan, rehineyi satmakla emrohmup satarsa ve daha bedelini almamsa yine rehineyi
hazrlamakla mkellef olmaz. nk rehin verenin emriyle satlm ve bor hline gelmitir. Sanki rehin veren,
bor hlinde rehin vermitir.
Eer rehin alan, bedeli alrsa hazrlamasyla mkellef klnacaktr. Zira bedel, bedel olunan eyin yerine geer.
nk satlan rehinenin bedelini alacak olan, sat akdini yapan rehin alandr, hak da onundur. Rehin alan kii,
alacann tammn alrken rehineyi hazrlamaya nasl mkellef klmrsa ayla balanan taksit deme
sralarnda da hazrlamaldr. nk rehinenin telef olma ihtimli sz konusu olabilir. Sonra rehin alan, satlan
rehinenin bedelini alrken, alacan almak iin bedeli hazr bulundurmas gerekir. Zira bedel, satlan rehinenin
yerini tutmaktadr. Yalnz biri, rehine olan kleyi ldrrse ve sene zarfnda kymeti akileden tahsil edilirse o
zaman rehin alan, bedeli tamamen hazrlamadka rehin veren, borcu demeye zorlanamaz. nk rehinenin
kymeti rehineden ayrlmtr. Onun iin, kymetin tamamn hazrlamak gerekir. Tpk rehinenin tamamm veya
yapt tasarruf neticesinde bedelinin tamamn hazrlama lzumu gibi. Daha nceki mislde tasarruf, rehin
verenden kaynakland iin her iki misl birbirinden farkl oldu.
Eer rehin veren, rehineyi adil gvenilir br kiiye verip rehin alandan bakasna teslim etmesini emretmise ve
dil olan kii de dediini yapmsa, sonra alacakl gelip rehin verenden alacan sterse alacakl, (rehin alan)
rehineyi hazrlamakla mkellef olmaz. nk rehine kendisine deil, bakasna teslim edilmi. Dolays ile
rehinenin, kendisi tarafndan teslimi gcnn dnda kalr.
Eer gvenilir ahs, rehineyi ailesinden birisine teslim ettikten sonra ortalkta grnmezse, alacakl da borcunu
isterse, elinde rehineyi bulunduran da, falanca kii bana teslim etti, ama kime ait olduunu bilemem dese, rehin
veren borcu demeye zorlanacaktr. Ve alacakl rehineyi kabzetmedii iin, hazr bulundurmakla mkellef
olmaz.
Keza elinde rehinenin bulunduu gvenilir kii de ortalktan kaybolunca ve nerede olduu bilinmezse yine
alacakl mkellef olmaz.
1547
Abdrrezzak'n (Alm-satm) bahsinde bu ekilde kaydettii bu hadisi Beyhaki:
Rehine, bortan deer bakmndan fazla olduu zaman eer rehine zayi olursa karlnda rehne braklm olduu bor denmi saylr.
Eer zayi olmazsa alacakl fazlal geri verir mealinde kaydetmitir.
Beyhaki, Rehin c. 6 s. 43.
1548
bn-i Ebi eybe"nin kaydettii bu rivayetin tamam yledir: Rehinde olan mal karlnda rehinde olduu bortan daha ok olduu ve
telef oldua zaman bor denmi olur. nk rehni alan kimse fazla olan miktar hakknda emindir. Rehinde olan mal bortan az olduu ve
telef olduu zaman ise rehin sahibi borcundan kalan ksm da demek zorundadr. Nasburraye c. 4 s. 323.
ayet gvenilir kiinin teslim ettii ahs, rehineyi inkr edip malmdir dese, alacakl, rehin alan rehineyi isbat
etmedike alacan isteyemez. nk rehineyi teslim alan kii, rehine olduunu inkr edince, ortada mal kayb
sz konusu olur. Bu kayptan alacakl ykml olur ve alacam alm saylr, rehin verenden isteyemez.
Eer rehine rehin verenin elinde ise, borcunu demedike satmaya hakk olmaz ve satamaz. nk akladmz
zere rehin veren borcunu deyinceye kadar rehnin hkm srekli hapistir.
Eer rehin veren borcunun bir ksmn demise rehin alan, alacann tamamm alncaya dek rehineyi tutabilir.
Ama borcunu dedii zaman rehin alana Rehineyi ver denilecektir. Zira hak sahibi kendi hakkna kavumakla,
rehinenin geri verilmesine engel de ortadan kalkar.
ayet borcun tamam denmeden rehine telef olursa rehin veren, borca dedii nisbeti geri alr. nk rehinenin
telefi ile alacakl rehin alan eski akidle hakkn alm olur. Ve ikinci defa denen alaca, hakknda fazla olur.
Binenaleyh geri verilmesi vacip olur.
Keza her iki taraf, rehni fesh ederlerse, yine rehin alan, alacan almadan veya ibra etmeden rehineyi geri
vermeyebilir. Ve akdin feshi durumunda rehine, rehin verene geri verilmedike rehin btl olmaz. Zira bor ve
geri alma durumu gereklemedike rehine, rehin alann sorumluluunda kalr.
Eer rehine rehin alann elinde telef olursa, borcu karlayabildii takdirde bor sakt olur. Zira rehin baki
kalmaktadr, Rehin alan, rehineden altrmakla, iinde kalmakla veya giymekle faydalanamaz. Ancak rehine
sahibi olan rehin verenin msadesi olursa faydalanabilir. Zira rehin alann ancak tutma hakk vardr, faydalanma hakk yoktur.
Rehin alan, rehineyi ancak sahibinin yetki vermesiyle satabilir, yoksa satamaz. Ayn zamanda ne kiraya ve ne de
emnet olarak verebilir. Zira kendisi ondan faydalanamazken bakasn da faydalandramaz. ayet byle bir
tasarrufta bulunursa mtecaviz olur. Ve rehin akdi tecavz ile btl olmaz.
Rehin alann kendisi, kans ve yannda bulunan olu ve hizmetisi rehineyi korumaya yetkilidirler.) nk
rehinenin ayn, rehin alann elinde bir emnettir. Tpk vedia gibi.
ayet ailesi dnda kalan baka bir ahsa korutursa veya emnet brakrsa ykml olur. kinci ahs ykml
olur mu olmaz m? Bu konudaki ihtilf delilleriyle birlikte vedia emnet bahsinde aklamz.
Rehin alan, gerektii gibi rehineyi korumazsa telef olduu takdirde tm kymetiyle gasb ykmll gibi
ykml olur. nk rehinenin bortan fazla olan nisbeti bir emnettir. Emnetle, muhafaza etmekteki
kusurlarla ykmll gerektirir.
Eer bir yzk rehin verip alan da kendi kk parmana takarsa, telefiyle ykml olur. Zira kullanmakla
izinli olmad halde kullanm ve bu hareketi ile muhafaza etmekte kusur ilemi olur. Halbuki sdece
muhafaza etmek iin izinlidir. Yzn taklmas iin sa ve sol parmaklar ayndr, ancak detler deiik
olabilir.
Eer rehin braklan yz dier parmaklarna takarsa o zaman rehine hkmne tabiidir, ykmllk ona gre
deerlendirilir. nk det itibariyle yzk, sz edilen parmaklara taklmaz. Dola-ys ile telef hlinde
kullanma hkm deil, koruma hkm uygulanr. Keza sank da, eer normal ekilde kullanrsa ykml olur.
Ama omuzuna atarsa ykml olmaz.
Eer iki veya kl rehin verirse, rehin alan da takarsa, iin ykml olmaz, ancak ikisi iin ykml
olur.)Zira cesaretli kimseler arasnda savata iki klcn taklmas gelenei cridir, ama klcn taklmas cri
deildir. Eer iki yz bir parmana takarsa, ayet iki yzkle sslenmeyi dnen kiilerden ise ykml
olur, deilse o zaman korumak iin takm saylr. Dolays ile ykml olmaz.
Ben diyorum ki: Rehinenin, iinde korunduu evin creti rehin alana aittir. Keza koruyucu ve obann da. Ancak
rehinenin nafakas rehin verene aittir. Ksacas bu konuda genel kaide udur: Rehinenin maslahat ve bekas iin
yaplan masraflar, rehin verene aittir. Rehine bortan daha kymetli olsun olmasn fark etmez. nk vediada
olduu gibi, rehinenin ayn, rehin verenin mlkdr. Menfaatler de kendisinindir. O halde rehinenin maslahat ve
bekasna yonelik masraf, mesel yiyecei, iecei ve oban creti gibi eyler de kendisine aittir. Bu cmleden
klenin giysisi, rehine yavrusunun st anasnn creti, bahenin sulandrlmas, kanaln kazs, aalarn
alanmas ve sair maslahatn te'mini gibi eyler saylabilir. Rehinenin muhafazas veya rehin alann eline geii
iin bakm ve masraf da rehin alana aittir, rnein: Bekinin creti ve korunaca evin kiras gibi. nk
rehineyi tutmak, hakk iken, korumas da vacip olur. Dolays ile koruma creti kendisine ait olur. Bu, zahir
rivayete gredir. mam Eb Ysuf, rehinenin korunaca evin kiras, tpk rehinenin nafakas gibi rehin verene
aittir diyor. Zira bu da rehinenin varlnn bekas iin bir abadr. Eer rehinenin kymeti bortan fazla ise, rehin
alan, borcu nisbetinde rehineye masraf yapar, kalan fazla nisbet iin rehin veren karlar. nk bortan fazla
olan miktar, rehin alann elinde emnettir. Ve rehin verenin mlkdr. Zira rehin veren, fazla nisbet hususunda
emnet veren gibidir.
Emnetin geri veriliinde emaneti masrafa nasl katlanmyorsa, bortan fazla rehine nisbetinin geri verilii
srasnda rehin alan da masrafa katlanmaz. Ama yerinin kiras, rehine kymeti bortan her ne kadar fazla ise de
tamamen rehin alna aittir. nk sz konusu evin kiras, rehinenin hapsinden kaynaklanr. Ve rehin alan, her ne
kadar rehine, borcundan kymetli ise de yine rehinenin tamamn hapsetmeye yetkilidir. Bu itibarla evin kira
bedeli kendisine it olur.
Yara, ban ve hastalk tedavisinin creti, rehinenin bor karl ve fazlas olan nisbetlere gre rehin alan ve
rehin veren arasnda taksim edilir. Gvenlik ve hara vergisi sadece rehin verenden tahsil edilir. nk bunlar
mlkiyet masraflanndandr.
Rehinede rn bulunmas, rehin akdine halel getirmez. nk r, rehin alann hakkndan nce gelir ve rehin
verenin mlkne mnfi olmaz. Ama rehinede r olmayp baka bir hak olursa, o zaman ortaklk sz konusu
olur ve durum deiir.
Rehin alan ve rehin veren biri dierinden habersiz, vereceini derse kesesinden demi olur. Ama Hkimin
emriyle biri dierinin yerine derse, isterse dediini tahsil eder. nk Hkimin karan geneldir. Sanki kar
taraf, de demi gibi kabul edilir.
mam Eb Hanife, eer kar taraf hazr bulunursa, her ne kadar Hkimin karanyla da derse tahsil edemez
diyor.
mam Eb Ysuf ise. Hkimin karan bulundumu hazr bulunsun bulunmasn tahsil edebilir diyor. Bu misl, ifls
eden kii zerine konulan hicz gibidir. Gerei en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'tr.1549
REHN CAZ OLAN VE OLMAYAN EYLER BABI

Ortak maln rehini caiz deildir. mam- afi caizdir diyor. Bu konuda bizim iin iki gereke vardr. Birincisi
rehinin hkmne dayanr. Mesel bizde rehin, hakk elde etme keyfiyetinin sbtudur. Bu tarife gre rehin
akdinin ortak mala mul tasavvur edilemez. mam- afii'ye gre ise satlabildii iin rehin olabilir, ikincisi
rehinin gerei olan rehineyi srekli alkoymadr. Zira kabzedilmeyecek bir rehin ekli nass ile meru
klnmamtr veya akladmz zere gaye olan gvence itibariyle kabzedilmeyecek bir ekli meru
klnmamtr. Her iki itibar da sreklilii ister ve bu sreklilik alkoymann bir gereidir. ayet ortak malda
rehin caizdir desek, sreklilik kalkacaktr. nk menfaatin taksimi gerekli bir eydir. Keyfiyet, sanki ben sana
bir gn rehine verdim bir gn vermedim gibi olur. Bunun iin rehin blnebilen ve blnemeyen ortak eylerde
caiz deildir. Ama hibe blnemeyen eylerde caizdir. Blnen eylerde de blnme masraf olduu iin hibenin
cevazna mni olur. Yalnz hibenin hkm mlkiyet olup ortakl kabul eder. Rehinin hkm ise, hakk ele
geirmenin gereklemesidir. Halbuki ortak ey, her ne kadar taksim edilmese de bunu kabul etmez. Rehinin
hkm ve sreklilii itibariyle ortan hissesini rehin vermek mmkn olmaz. Ortan hissesi verilmezse rehine,
bir gn rehin alanda kalacak, dier gnde ortan yanmda kalacak. Demek oluyor ki rehin veren, bir gn rehineyi
verir, dier gn veremez. Kuduri'nin rivayetine gre sonradan meydana gelen ortaklk rehin akdini bozar. mam
Eb Ysuf ise: Bozmaz demitir. nk hibede.olduu gibi, rehinin baki kalmas, yeniden gerekletirilmesinden daha kolaydr. Kuduri rivayetinin gerekesi de udur: Rehinenin rehine olarak kalmasnn imknszl,
ortakl mal olmasndan kaynaklandna gre, yeniden rehine vermekle eski rehin akdini srdrmek arasnda
fark yoktur. Tpk mahremiyetin evlenmeyi engellemesi gibi. Ama hibe byle deildir. nk hibe ortakl
kabul eder. Yni bir ey iki kii arasnda mlk olabilir. Balangta kabzn itibar edilmesi, mlkiyetin isbat
iindir. Halbuki beka haletinde kabzn itibar edilmesine bir ihtiya yoktur ve bunun iin hibe edilen eyin bir
ksmnda dn sahihtir. Rehinin bir ksmnda akdin feshi caiz deildir.
Aatan ayr aa bandaki meyve, araziden ayr ziraat ve mahalden ayn sdece aalarn rehini caiz deildir.
nk bu durumda yaradl itibariyle rehine, rehin olmayan eylerle bitiiktir. Dolays ile ortak mal
hkmndedir.
Keza aa ve ziraattan ayn, yerin veya meyveden ayn, aalarn rehini de caiz deildir. nk bitiiklik iki
tarafldr. O hlde ilke udur ki, rehine, rehin olmayan bir ey ile bitiik ise, rehin caiz olmaz. nk sdece
rehinenin kabz mmkn olamaz. mam Eb Hanife'ye gre aatan ayn, aa yerinin rehini caizdir. Zira aa
biten canimin ismidir. O halde aalar yerlerinden ayn olarak dnlebilir. Ancak biri, arsay binadan ayn
olarak rehin verirse durum deiir. nk bina, yer zerine kurulmu yapnn ismidir ve rehin olarak verilen
arsann tamam, sz konusu binann altnda megul durumda kalmaya mahkmdur.
Eer yer ile birlikte aalan rehin verirse caizdir. nk bu bir beraberliktir, akdin shhatini engellemez. Eer
aalarda meyve varsa rehine girer. Zira bitiiktir. Rehine giriyor ki rehinin shhatine mni kalmasn. Ama alm
satmlarda meyveden ayn, aalarn sat caizdir. Ve akidde zikredilmedii takdirde zikredilmi gibi kabul
edilmesinde bir zorunluluk yoktur. Ancak ev iindeki emtia rehin akdinde zikredilmedii takdirde rehin
saylmaz. Zira emtia eve tbi addedilmez. Zirat ve hurma, yerin rehin verilmesi hlinde rehine girer. Ama
akland zere sata girmez. Sebebini akladmz gibi.
Arsa, apartman ve ky rehin verildii takdirde bina ve fidan da girer. Eer evi, iindeki eya ile birlikte rehin
verirse caizdir. ayet bir ksm bakasna it olduu ortaya karsa, eer geride kalan ksm kendi bana yeniden
rehin verilmesi caiz ise, mevcut nisbetle rehin kalr, caiz deilse rehin kkten btl olur. Zira rehin, sanki daha
balangta mevcut ksm zerinde yaplm gibi kabul edilir. Rehin verenin kendisi veya emtias, evde bulundu
mu evi teslim etmekten alkoyan Keza valizde emtia bulunursa valiz teslim edilemez. Bunun gibi rehin olan
hayvann srtndaki yk, atlmadka hayvan teslim etmekten men eder. nk hayvan megul eder. Ama
1549
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 4/
hayvann srtndaki yk rehin verilirse caizdir. Zira hayvan onunla meguldr, ykn teslim edilii srasnda
tamamen bamsz bir rehin olur. Tpk ev veya valizdeki emtiann ev ve valizden ayn olarak rehin verilmesi
gibi. Ama hayvan srtndaki eyeri veya bandaki gemi rehin verip hayvanla birlikte teslim ederse caiz olmaz.
nk eyer ve gem, aaca nazaran meyve gibi, hayvana tbi eyler olup ondan ayrlmayp rehin alana teslim
edilmedike rehin saylmazlar. Nitekim kimi, akidde zikredilmedikleri takdirde bunlar da hayvan rehininde
rehine girer demitir. Vedia, ariye ve mzarebe mtemilt olan emnetlerle rehin vermek sahih olmaz. Keza
irket mal da ayn durumdadr. nk rehin bbndaki maln kabz, hakk ele geirme te'mintdr. Onun iin
temeli salam bir mal zerinde olmaldr ki, alnacak borcun ele geirilmesi gerekleebilsin.
Keza satcnn elindeki satlan mal gibi dnl olan eylerle rehin sahih deildir. Zira ykmllk vacip
deildir. Mesel satlan maln kendisi telef olursa, satc ykml olmaz. Ancak hakk olan mal bedelini
kaybeder. Onun iin rehin sahih olmaz. Ama kendi ayn ile garantili olan, yni telef olduunda y misli veya
kymeti ile ykmllk gerektiren rnein: Gasb edilen mal Hul'u bedeli, mehir, kasden adam ldrmekten
msalaha bedeli gibi eylerle rehin sahihtir. nk bunlarda ykmllk icra edilebilir. yle ki: Rehine telef
olmamsa teslimi vaciptir. Eer telef olmusa kymeti vacip olur. Bylece garantili bir eye karlk rehin olmu
olur. Bu da sahihtir.
Mslmamn, mslmana veya gayri mslime arab rehin alp vermesi caiz deildir. nk mslman iin
arabn almas da vermesi de sakncaldr. Sonra eer rehin veren gayri mslim ise -gasbta olduu gibi- arapla
ykmllk, yine gayri mslim iin sz konusu olu. ayet rehin alan gayri mslim ise mslman kii iin gasbta olduu gibi- arab vermekle ykml olmaz. Ama muamele, gayri mslimler arasnda olursa, arap,
kendileri iin mal sayldndan durum deiir. Murdar hayvan ise, gayri mslimlerde de mal saylmaz.
Mslmanlar arasnda rehin verilmesi ve alnmas caiz olmad gibi, gayri mslimler iin de caiz deildir.
Eer bir kleyi satn alp bedeli mukabilinde bir kle veya sirke veyahut da kesilmi bir koyunu rehin verirse,
sonra klenin hr veya sirkenin arap ya da kesilmi hayvann murdar olduu aa karsa verilen rehin,
ykmll gerektirir. nk rehin veren, zahiren bir bor mukabilinde rehin vermi kabul edilir.
Keza bir kleyi ldrp kymeti mukabilinde rehin verdikten sonra, ldrlen klenin hr olduu kiverse, yine
verilen rehin ykmll gerektirir. Bunlar, zahir rivayete gredir. Keza biri, borcun inkrna msalaha yapp
sulhun yapld ey mukabilinde bir rehin brakrsa, sonra borcun olmadn ikisi de tasdik ederse yine verilen
rehin, ykmll gerektirir. mam Eb Ysuf bu konuda muhaliftir. Ve bu konudaki gr geen misllerde
de cridir.
Baba, kendi borcu mukabilinde kk ocuunun klesini rehin verebilir. Zira baba, ocuunun maln emnet
olarak verebilir. Oysa ocuk malnn rehin verilmesi emnet olarak verilmesinden daha avantajldr. Ve rehin
verilmesinde ykmllk sz konusu olduu iin mal daha bakml olur.
Rehin telef olursa ykmll gerektirir emnet telef olursa emnet olarak gider. ocuun vsisi akladmz
zere bu konuda babas gibidir. mam Eb Ysuf ve mam Zfer'e gre, ocuun babas ve ocuun vsisi,
deme itibrna kysen bu gibi tasarrufu yapamazlar. Zira gerek deme, ocuun mlkiyetinin karlksz
olarak hemen giderilmesiyle gerekleir. Hlbuki konumuzda ocuun mlkiyeti baki kalmakla birlikte mal
koruma altna almaktadr. Bu ekilde rehin caiz olunca rehin alan, rehinenin telefiyle alacan alm olur.
ocuun babas veya vsisi de borcunu demi olup ocua rehine karlnda ykml olur. nk borcunu
ocuun mal ile demitir. Keza ocuun babas veya vsisi, rehin alana mal satarsa durum ayndr. nk bu,
vekil klma iidir. Ve bu hakka sahiptirler.
Ulem demiler ki: Bu mesele, satm aslna dayanmaktadr. nk baba veya vsi, ocuun maln, vereceklerini
demek zere satmalar caizdir. Ve takas olur. Baba veya vasi bunu yaparken, mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre ocua kar ykml olur.
mam Eb Ysuf'a gre bu satm takas saylmaz, ma' bedeli ocuun olur. Ve alacaklnn borcu da baba veya
vsi zerinde baki kalr. Keza satcnn vekili, mteriye kar borlu durumda ise, geen ihtilf yine cridir. te
sonu itibariyle rehin de satm gibidir. nk her ikisi de ykmll gerektirir.
Baba, kk ocuunun emtiasn kendi alacana veya dier kk ocuunun alacana veyahut ticret yapan
borsuz klesinin alacana kar rehin alrsa caizdir. Zira baba, ocua kar efkat duygusuna sahiptir. Onun
iin rehin alan ve rehin verenin yerine geebilir. Ve bu akid de, tpk satta olduu gibi ikili ifdesi, iki ahsn
akiddeki ifdelerinin yerini tutar. Bylece akdin iki tarafn temsil edebilir.
Eer vsi, yetim ocuktaki alacana veya kk ocuunun alacana veyahut ticret yapan borsuz klesinin
alacana y da yetim ocua vereceine kar kendi maln rehin alsa caiz olmaz. nk vsi sdece bir
vekildir. Ve bir kii alm satmlarda akdin iki tarafn temsil edemiyecei gibi, rehinde de temsil hakkna sahip
olamaz. Baba gibi ocua kar efkati bulunmadndan, asl olan kaideden dn yaplamaz. Ve babaya hs
klman yetki, kendisine verilemez. Vsinin kendi kk ocuundan veya ticret yapan borsuz klesinden rehin
almas, tpk kendi maln rehin almas gibi sahih olmaz. Ancak byk ocuundan, babasndan ve borlu
durumdaki klesinden rehin almas sahihtir. nk bunlarn zerinde velayeti yoktur.
Eer vsi, ocuun yiyecei ve giyecei iin bor alp mukabilinde ocuun malndan rehin brakrsa caizdir.
nk ihtiy gereince bor alma caizdir. Rehin verme de mevcut hakka karlk olurken o da caizdir.
Keza yetim ocuk adna ticret yapyorsa, rehin almas ve vermesi caizdir.)Zira ocuk iin evl olan ticrettir. Ve
bununla kr saland iin, artk rehin alma ve rehin verme durumu bu amacn bir gerei saylr.
Baba, ocuunun emtiasn rehin verip ocuun akl-bali olduu srada lrse, sz konusu ocuk, borcu
demedike rehineyi geri alamaz. Zira rehin akdi, ocuk iin gereklemi durumundadr ve babann tasarrufu,
tpk ocuun, rtnden sonraki tasarrufu gibidir. Ve onun yerine gemektedir.
Eer baba, ocuun maln, kendi ve ocuunun borcuna kar rehin verirse caizdir. nk caiz olan iki hususu
kapsamaktadr.
ayet rehine telef olursa, baba, kendi ocuuna kar hissesine den nisbetle ykml olur. nk borcunu
ocuun malndan bu kadar demitir. Keza vsi ve dedenin durumu da ayndr.
Eer vsi, yetime harcamak zere ald borca kar rehin verirse, rehin aJan da kabzettikten sonra vsi, yine
yetim ihtiyc iin sz konusu mal riye olarak yanna alrsa ve elinde zayii olursa, sz konusu mal, rehin
olmaktan km ve yetimin mal olarak telef olmu saylr. Zira vsinin tasarrufu, tpk ocuun rtnden
sonraki tasarrufu gibidir. nk vsi, mal ocuun ihtiyc iin riye almtr. Bu konuda hkm, akladmz
zere budur.
Bor olarak alman mal vsiden istenir, sonra vsi de ocuun malndan tahsil edecektir. nk ocuun ihtiyc
iin riye olarak geri alnan rehine hakknda vsinin bir kasdilii yoktur.
ayet vsi, kendi ihtiyc iin riye almsa ocua borlu duruma der. Zira kendi ihtiyc iin kullanma
yetkisine sahip deildir. Ve kullanmakla taksirat yapm saylr.
Eer vsi, mal rehin verdikten sonra rehin alandan gasbedip kendi ihtiycnda kullanarak telef ederse, sz
konusu maln telefi ile ykml olur. nk mal gasp ve kullanmakla rehin alann hakkna ve kendi ihtiycnda
kullanmakla da ocuun hakkna tecvz etmi saylr. Binenaleyh borcun denmesi zaman gelmise onunla
borcu deyecektir.
Eer rehinenin deeri bor miktar kadar ise, onu rehin alana verir ve yetim ocuktan bir ey almyacaktr.
nk yetimden alaca kadar yetime verecei ortadadr. Bylece yetimle demektedir. ayet rehinenin deeri
bortan az ise, deeri kadar rehin alana verir ve gerisini yetimin malndan tamamlar. Zira ykmll rehinenin
deeri kadardr, fazla deil.
Eer rehinenin deeri bortan fazla ise, bor miktar kadar rehin alana, geri kalan da yetime verecektir. Eer
borcun denme zaman gelmise, verecei deer rehineden ibaret kalr. Ki onunla rehin alana kar ykmldr.
nk sayg duyulan hakkn elinden karmtr. Dolays ile yannda rehin saylr. Sonra borcun deme zaman
geldiinde yukarda belirttiimiz gibi hareket edilecektir.
ayet gasbedip elinde telef oluncaya kadar ocuun ihtiycnda kullanmsa, rehin alann hakkna kar ykml
olur, ocuun hakkna kar ykml olmaz. nk ocuun ihtiycnda kullan, onu ocuk hakkna mtecaviz
klmaz. Keza almas da tecvz saylmaz. nk vsi iin ocuk maln alma hakk vardr, te bunun iin
Kuduri, ikrar bahsinde Baba veya vsi, kn malm gasbettiini sylerse ona bir ey lzm gelmez
demitir. nk baba olsun vsi olsun ikisinin de ocuun maln gasbetmesi dnlemez. Zira her biri iin
ocuun maln alma hakk vardr. O hlde rehine vsinin elinde telef olduunda eer borcun denmesi zaman
gelmise rehin alana kar demekle ykml olur. Ve dedii miktar ocuun malndan alr. Zira ocuun
faydasna kulland iin mtecaviz saylmaz. Eer deme zaman gelmemise, sz konusu rehine kymeti, rehin
alann elindeki rehineden ibaret kalr. Sonra borcun deme zaman geldiinde rehin alan, borcunu vsiden alr,
vsi de akladmz gibi, aym nisbeti ocuun malndan tahsil eder.
llen ve tartlan eylerle dirhem ve dinarn rehin verilmesi caizdir. nk bunlarla bor kapatlabildii iin
rehine kabildirler. Eer borcun cinsinden rehin braklrsa, sonra rehine telef olursa, kalite itibariyle her ne kadar
deiik ise de mukabilinde, benzeri olan bortan benzer drlecektir, kymet deil. Zira cins cinse mukabil
olunca kalite fark gzetilmez. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. nk ona gre tartlan eylerdeki deme, tart
ile gerekleir, kymet ile deil. ki imama gre ise, ayn cinsten olan iki ey arasmda kymet fark
bulunabileceinden kymetle ykml olunur. Ancak biri dierinin mukabilinde rehin olabilir.
Cami-s-Sair'de Eer biri, arl on birim olan gmten bir ibrii, on birim gm mukabilinde rehin
verirse, sonra ibrik kaybolursa sz konusu ibrik, karl ile deerlendirilir. fdesi gemektedir.
Ben diyorum ki: Bu ifde ile Eer ibriin deeri tarts kadar veya daha fazla olursa byledir demek istenmi.
Bu cevap her iki gr kapsamaktadr. nk mam Eb Hanife'ye gre tart itibariyle, iki imama gre kymet
itibariyle deerlendirilir. Yni ibrik, birinci grte borcun mislidir. iknci grte de bortan fazladr ve borcun
yerine gemektedir.
Eer rehinenin kymeti bortan az ise, geen ihtilfa gre deerlendirilir. iki imam diyorlar ki: Biz birim tarty
l tutmayz. nk rehin alan, zarar etmi olur. Kymete de itibr etmeyiz. nk rib sz konusu olmaktadr.
Binenaleyh biz, cins deiikliinden tazmini takdir ederiz ki, kabz bozulup tazmin yerine gesin. Sonra rehin
veren borcunu demekle mlkiyetine alr. mam Eb Hanife de diyor ki: Ribnn girdii mallarda kendi cinsiyle
mukabelesi hlinde kalite itibr edilmez ve iyi kaliteli maln daha dk kaliteli cinsiyle edas caizdir.
Biri, bir elbiseyi satn alrken satcya: Sana parasn verinceye dek yannda tut dese, sz konusu elbise rehin
saylr. nk alc bu sz ile Sende rehin kalsn demek istemi kabul edilir. Akidlerde de muteber olan
niyettir. Nitekim bunun iindir ki Ondan isteme. Ben veririm sz havale, O vermezse ben veririm sz de
kefalet saylmaktadr 1550. mam Zfer ise; Rehin deildir demitir, ki mam Eb Ysuf'tan da bu yolda bir
rivayet vardr. Zira Yannda tut sz rehin verme ile emnet verme ihtimllerinin ikisini de tar. Fakat
Borcun karlnda tut dese, o zaman rehin verme taraf t'yin edilmi olur. Biz diyoruz ki: Alcnn, parasn
verinceye kadar elinde tutmasn nermesi, maksadnn, rehine olarak tutulmas olduunu gsterir.1551
Bir Fasl
Biri, bin dirheme kar iki kle rehin verirse, sonra birisinin hissesi kadar bortan derse, borcun tmn
demedike hissesi denen kleyi alamaz. Her klenin hissesi, deerlerine taksimden sonra den nisbettir.
Borcun tmn demedike kleyi alamaz, dedik. nk rehin borcun tmne kar alnd iin borcun her
parasna kar tutulur, ki borlu bir an nce borcunu demeye gayret etsin. Bu konuda durum, tpk satcnn
elindeki satlan maln durumu gibidir. Eer rehin verdii eylerin her bir parasn borcun belirli bir nisbetine
kar verdiini akidde akamsa, Kuduri'nin rivayetine gre durum deimez. Ancak Ziyadafda Hissesi
verilen rehine parasn alabilir diye gemektedir. Birinci grn gerekesi udur: Satlan malda olduu gibi,
akid bir btn olduundan rehineyi belirtmekle blnemez. kinci grn gerekesi de udur: Akdin
btnlne ihtiya yoktur. nk bir blmdeki akid, dier blmdeki akid iin koulmu bir art saylmaz.
Nitekim rehin alan, sdece akdin birisinde rehineyi kabul ederse caizdir.
Eer bir kimse, birden ok alacakllarna rehin olarak bir eyi verirse caizdir ve o eyin tm her biri iin rehine
olur. nk rehinlik vasf bir akidde o eyin tmne verilmitir. O ey onlarn mlkiyetine gemedii iin de
onlar onda ortak olmayp sdece alacaklarna karihk, onu ellerinde tutma yetkisine sahiptirler. Bu da
blnebilen bir ey olmad iin o eyin tm her birinin alaca karlnda elinde bir rehine olur. Bir eyi iki
kiiye hibe etmek ise, mam Eb Hanife'ye gre caiz deildir.
Eer rehin alanlar kendi aralarnda rehineyi tutmakta anlarlarsa, her biri kendi nbetinde dieri hakknda dil
gvenilir kii kabul edilir ve herkes kendi hissesi nisbetinde ykml olur. nk rehinenin telefi hlinde her
biri kendi alacan alm saylr. Zira alacaa kavuma durumu, blnebilen eylerdendir.
Eer alacakllardan biri, alacan alm olsa, rehinenin tm dier alacakllarn elinde kalr. nk rehinenin
tm fark olmakszn her bir alacaklnn elinde rehindir. Bunun gibi mterilerden biri kendi payna den paray
satcya verirse dahi, bedelin tamam verilmedike, satc, satlan mal hapsedip vermeyebilir.
Borlarna karlk iki kii, alacakllarna bir rehine verseler caizdir. Rehin verilen ey, borcun tamam
mukabilinde rehinedir ve rehin alan, borcun tamamn alncaya dek rehineyi tutabilir. Zira ortaklk olmakszn
rehin kabz, verilen eyin tmnde gerekleir.
Eer iki kiiden her biri, bakasnn elinde bulunan bir eyin tmnn kendisine rehin verildiini ve onu teslim
de aldn ileri srer ve buna dir ahit de getirirse, ikisinin de dvas btldr. nk her biri, o eyin tmnn
rehin olarak kendisine verildiini getirdii hit'rle ispatlamtr. Oysa, her birine o eyin tm ile hkmetmek
i yol yoktur. Zira bir eyin tmnn ayn anda, iki kiiden her birinin rehinesi olmas imknszdr. kisinden
birine de -tercih nedeni bulunmad iin- hkmetmenin yolu yoktur. Herbirine o eyin yans ile hkmetmenin de
yolu yoktur. nk bu da rehinde ortakla yol aar. O halde, birbirini rten bu iki dva iie de mel etmek imknszdr. -Bu iki kimsenin dva konusu olan olaylardan hangisinin daha nce veya sonra olduu bilinemedii
iin sanki ikisi ayn anda olmucasma, sz konusu olan ey kisi iin de rehin olur da denilemez. nk ahitlik bahsinde istihsna gereke olarak geen- bu sze kar biz diyoruz ki: Davaclarn ne srdkleri iddia
ve gsterdikleri ahitler buna ters dmektedir. nk davaclarn her biri, gsterdikleri hitleriyle rehinenin
denk bir borca kar olduunu ispatlam durumundadr. Hlbuki ahitlik bahsinde geen istihsn gerekesi
burada da cri olursa, rehinenin karlnda verildii borcun denmesi yarya dm olur ve bu meliye,
gsterilen delillere uygun dmez. Bizim zikrettiimiz, her ne kadar kystan ibaret ise de mam Muhammed,
kuvvetli olmasndan dolay benimsemitir. Ve bu iddialama btl saylr. Bu meynda rehine telef olursa,
emnet olarak telef olur. Zira btl iin bir hkm yoktur.
Rehin veren ldkten sonra rehine, her iki rehin alann elinde kalrsa ve her biri kendi asndan ahit ikme
ederse, o zaman her birinin elinde rehinenin yars rehin olur. Ve kendileri alacaklarn elde etmek zere
istihsnen rehineyi satarlar. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grdr.
Kysa gre ise, bu btldr. Bu da mam Eb Ysuf'un grdr. Zira borcu almak iin rehineyi tutmak, rehin
akdinin temel hkmdr. Binenaleyh borcu rehineden elde etmek, rehin akdi ile elde etmek demektir. Halbuki
ortaklk bulunduu iin rehin akdi btldr. Rehin verenin hayatta olduu sradaki durumda olduu gibi...
Istihsnn gerekesi de udur:
Akid, kendi zt iin balanmaz, ancak hkm iin balanr. Akdin hkm de, rehin verenin hayatnda, rehinenin
1550
Mellif bu rnei, akitlerde muteber olann maksat olduunu gstermek iin getirmitir. Yni eer herhangi bir kimse, bir bakasna
Falancadaki alacan ondan isteme. Ben veririm dese bu, havale akdi olur. nk bu szle Onun borcunu ben kendi zerime aldm
mns kasdedilmis olur. Bu ise, havaledir. Yni bir kimsenin borcunu onun zimmetinden bir bakasnn zimmetine naklidir. Eer ona O
vermezse ben veririm dese, o zaman kefalet atfdi olur. nk bu szle de Ben onun kefiliyim mans kasdedilir. Birinci surette eer
alacakl Kabul ettim dese, alacan artk asl borlusundan isteyemez. kinci surette ise, alacakl Ben kabul ettim dese be alacan asl
borlusundan da isteyebilir.
1551
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 4/
rehin alan tarafndan hapsedilmesidir ve ortaklk ona halel getirir. Rehin verenin lmnden sonra ise, akdin
hkm rehinenin hapsi deil, satmakla borcu karlamaktr. Ve ortaklk buna halel getirmez. Tpk iki erkein bir
kadn nikahladklarna dair iddia etmeleri veya iki kz kardein bir erkekle nikhl bulunduklarna dir iddia
etmeleri gibi. ite bu konuda hayat zamannda iddialar birbirini nasl rtyorsa ve lmden sonra da iddia
sahiplerine mirastan nasl veriliyorsa, rehin verenin lm hlinde de rehineden borlar karlanr. nk bu
durumda blnme mmkndr.1552
REHNENN ADL (GVENLR KYE TESLM BABI

Rehin alanla rehin veren, dil gvenilir kiiye rehineyi teslim etmekte anlatklarnda, rehinenin teslimi
rehinenin mstahak kyla gvenilir kii, rehin verene ba vurur. Dolays ile kabz gereklemi olmaz mam-
Mlik'in bu gr, baz nshalarda gemektedir.
Biz diyoruz ki: Gvenilir kiinin eli, rehineyi korumakta sreten rehine sahibinin elidir. nk rehin verilen mal
emnettir. Ancak maliyet bakmndan da gvenilir kiinin eli rehin alann eli gibidir. Zira eli, sorumluluk elidir.
Ve sorumluluk nesnesi de maliyettir.
Demek ki: Gvenilir kii, rehin alanla rehin verenin istedikleri gaye itibariyle iki hs yerine gemi olur. Ve
gvenilir kii, rehinenin bakasnn mal k hlinde rehin verene ba vurur. nk rehineyi korumakta rehin
verene naiptir. Tpk emaneti gibi...
Rehin alan ve rehin veren, rehineyi gvenilir kiiden alamazlar. nk gvenilir kii, rehineyi korumaya ve
emnet olarak yannda muhafaza etmeye rehin veren tarafndan mutemet klnmtr. Keza alacakl olan rehin
alan da kendi hakkna kavumak zere, kendisini rehineyi tutmakla mutemet klmtr. Bylece her iki tarafn da
hakk sz konusu olunca biri, dier tarafn hakkn mlk etmeye hakk olamaz.
Eer rehine, mutemedin elinde telef olursa, rehin alann kesesinden gider. nk maliyet bakmndan
mutemedin eli, rehin alann elidir.
ayet mutemet, rehineyi rehin alana veya rehin verene teslim ederse ykml olur. nk rehineyi muhafaza
etmek zere rehin verenin emnetisidir. Ve alacakly alacana kavuturmak zere rehin alann da
emnetisidir. Ve biri dierinden ayr kiilerdir. Emaneti, birisinin hakkn dierine vermekle ykml olur.
Gvenilir kii, rehineyi iki taraftan birisine teslim etmekle ykml duruma derse, rehine de, teslim edilenin
tarafndan veya kendiliinden telef olursa, gvenilir kii, artk rehine kymetini kendi elinde tutamaz. nk
elinde tutabilirse, hem hkem hem mahkm olur. Hlbuki her iki vsf arasnda ztlk vardr. Ancak her iki taraf
anlaarak kymeti ondan alrlar, sonra yanna veya bakasnn yanna rehin olarak brakrlar.
ayet iki tarafn bir araya gelinmesi mmkn olmasa biri, meseleyi Hkime intikl ettirir ki, Hkim bu ekilde
karar versin.
ayet Hkimin kararndan sonra rehin veren borcunu derse, gvenilir kii de rehinenin kymetini rehin verene
teslim ederse, verilen kymetin tamam rehin verenin mal olur. nk artk rehine ve bor ikisi de kendi
sahibinin eline gemi durumdadr, hem rehine hem bor, birisinin mlkiyetinde toplanamaz.
Eer gvenilir kii, rehineyi rehin alana teslim etmekle ykmllk altna girmise, rehine kymetini rehin
verene teslim edecektir. Zira elinde rehine baki kalm olsayd, rehin veren borcunu dediinde rehineyi geri
alacakt. Ama rehine elinden km bulunmadndan yerine geecek olan kymeti alacaktr, hem kymeti hem
rehineyi alamaz.
Rehin veren, rehin alan veya gvenilir kiiyi y da baka birisini borcun deme zaman gelii srasnda rehineyi
satmakta vekil klarsa, sz konusu veklet caizdir. Zira bu, kiinin kendi maln satmada veklet vermedir. Eer
rehine sat iin vekil klma durumu, rehin akdi srasnda art koulursa o zaman rehin veren, vekili azledemez.
ayet azlederse geerli saylmaz. nk vekil klma durumu, akdin ortasnda art koulunca artk akdin bir vasf
ve rehin alann haklarndan bir hakk saylr. Zira sat iin vekil klma durumu, gvencenin salkl olmas
iindir. O zaman veklet gerekleir ve fesh edilemez, te yandan rehin alann hakk sz konusu olmaktadr.
Hlbuki vekilin azliyle hakk zayi olur.
Eer rehin veren, rehineyi satmada -pein olsun veresiye olsun- mutlak surette vekil kilsa sonra vekili veresiye
satmaktan nehyederse, sz konusu nehyi geerli olmaz. nk veklet akdi temelde gereklemitir, teferruat da
dhildir. Keza rehin alan da vekili azletmeye kalkrsa azlolunmaz. Zira vekili, vekil klan rehin alan deil,
bakasdr.
Eer rehin veren lrse, vekil azlolunmaz. nk rehin onun lmyle bozulmaz. Hem de eer bozulursa
vrislerin hakk iin bozulur. Oysa, rehin alann hakk, vrislerin hakkndan nce gelir.
Rehin veren hayatta iken, nasl rehine satmnda hazr bulunmazsa da vekili tarafndan rehinenin' satlmas caiz
ise, lmnden sonra da vrislerinin hazr bulunmadklar hlde satlmas caizdir. Eer rehin alan lrse vekilin
vekleti yine devam eder. nk rehin akdi, rehin verenle rehin alann lm ile btl olmaz. Bylece rehin akdi,
ilgili haklarla ve zellikleriyle devam eder.
1552
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 4/ 234-236.
Eer vek lrse veklet bozulur, vrisi veya vsisi yerine geemez. nk veklette miras cri deildir, te
yandan mvekkil, vekiline itimat eder, bakasna itimat etmeyebilir.
mam Eb Ysuf dan Vekilin vsisi, satacaklann satabilir diye rivayet vardr.' nk veklet gereklidir. Onun
iin vsi yetkili olur. Tpk mzarebe akdini yapan kiinin sermyeyi eyaya koyduktan sonra lmesi ve vsinin
eyay satmakta yetkili olmas gibi. Zira sermye eyaya girdikten sonra artk satm gereklidir.
Biz diyoruz ki:. Veklet, lnn aleyhinde lzm gelen bir haktr.Miras ise, kendisine it olan eylerde cri olur.
Mzarebe akdi, yle deildir. nk mzarebe, mzarebe akdini yapann hakkdr.
Rehin alan, rehineyi ancak rehin verenin msaadesiyle satabilir. nk rehine kendisinin mlkdr, satna rz
gstermeyebilir.
Rehin veren de, rehineyi ancak rehin alann msaadesiyle satabilir. nk rehin alan, maliyet itibariyle rehin
verenden daha mstahaktr. Onun iin rehin verenin rehineyi satmakla mteriye teslim etmeye gc yetmez.
Eer borcun denmesi zaman geldiinde rehineyi elinde bulunduran vekil, rehineyi satmamaya kalkrsa ve
rehin veren de hazr deilse, vekil rehineyi satmaya zorlanacaktr. nk rehineyi satmamakla rehin alann
hakkna halel getirmi olur. Keza biri, bakasn dva vekili olarak vekil klp ortalktan kaybolursa ve dva
vekili dvay takip etmeye yanamazsa, sz konusu dvnm takibine vekil zorlanacaktr. nk takip etmemekle
mvekkilinin hakkna zarar vermi olur. Ama normal bir sat iin vekil klmann durumu deiir. nk vekil,
mal satmazsa mvekkil istedii zaman satar ve hakk zayi olmaz.
Gvenilir kii, rehineyi sattnda rehin, artk rehine olmaktan kar ve alnacak fiat yerine geer. Bylece bedel,
henz kabzedilmemise dahi rehin saylr. Zira mterice satn alnan rehinenin yerine geer. ayet telef olursa
rehin alann mal olarak gider. Zira rehine bedeli, rehinenin yerine getii iin onda rehin baki kalr.
Eer gvenilir kii rehineyi satp parasn rehin alana verdikten sonra, satlan rehine bakasna it olduu ortaya
karsa, mal sahibi de gvenilir kiinin yakasna yaprsa gvenilir kii, isterse rehin vereni rehinenin
kymetiyle, isterse rehin alan, satp kendisine verdii rehinenin bedeliyle ykml klar. Ancak rehin alam
rehinenin bedelinden fazla ykml klamaz. Yni: Mstahak kan rehine, bunun ayrntl aklamas yledir:
Rehine, bakasna .it olduu ortaya kt zaman y telef olmu, y duruyor. Eer telef olmu ise, sahibi isterse
deerini rehin verenden alr. nk rehin veren onu kendisinden gasbetmitir. sterse gvenilir kimseyi sorumlu
tutar. nk gvenilir kimse, malm satp parasn bakasna verdii iin onun hakkn inemitir. Eer rehin
vereni ykml klarsa, sat akdi geerli saylr. Ve satlan rehin bedeliyle borcun denmesi sahih olur. nk
rehin veren, deyecei tazminatla gasb malm mlkiyetine alm olur. Bylece gvenilir kiiye kendi maln
sattrm olur. Eer asl mal sahibi, mal satan kiiyi ykml klarsa yine sat akdi geerli saylr. nk satc
tazminat demekle kendi mlkiyetine alm olur. Bylece kendi mlkn satm olduu anlalr. ayet
gvenilir kiiyi ykml klarsa gvenilir kii, isterse rehinenin kymetini rehin verenden tahsil eder, nk
kendisi tarafndan vekil seilmi ve kendisine almaktadr. Dolays ile grecei zararn telfisi iin de ona ba
vurur, sat geerli saylr ve deme sahih olur. Alacakl olan rehin alann alaca da tamamen denmi olur.
Keza gvenilir kii, isterse rehin alandan verdii rehine bedelini geri alr. nk rehine bedelini haksz yere
alml ortaya kar. Zira gvenilir kii tazminat demekle rehine bedelini mlkiyetine geirmi olur. Ve sat
da geerli saylr. Onun iin bedel kendisinin olur. Gvenilir kii rehine bedelini rehin alana verirken, rehinenin
rehin verene it olduu dncesiyle vermektedir. Ancak rehinenin kendisinin mlkiyetine geiinden haberdar
olunca, yapm olduu muameleden raz olmayabilir. Onun iin bedeli de rehin alandan eri alabilir.
Bedeli geri ald zaman rehin alanla rehin verenin deme durumlar bozulur. Ve rehin alan, alacan, rehin
verenden yeniden alacaktr. Eer satlan mstahak rehine, mterinin elinde baki kalyorsa, asl mal sahibi, mal
alcnn elinden alabilir. nk malnn aynsn bulmutur. Sonra alc, verdii bedeli satc olan gvenilir
kiiden tahsil edecektir. nk akdi yapan kendisidir. Dolays ile akidle ilgili hukuki durumlar, ondan istenir.
Bu da akidle ilgili hukuktan saylr. nk sz konusu durum akidle gereklemitir. Alc, satn ald mal
bedelini, mal almak iin teslim etmitir. Halbuki mal, teslim edilmi olmaz. Sonra satc olan gvenilir kii, isterse rehinenin kymetini rehin verenden tahsil eder. nk kendisini bu mesuliyete iten rehin verendir. Onun
iin kurtarmas da gerekir. Gvenilir kii, kymeti tahsil edince rehin alann rehine bedelini kabz edii sahih olur.
Zira rehine mukabilinde kabz edilen bedel kendisine teslim edilmitir. Keza gvenilir kii, isterse rehin alana ba
vurur. nk rehinenin satm feshedilince bedel de butlana urar. Halbuki rehin alan, bedeli bedel olarak
kabzetmitir. Binenaleyh zaruri olarak kabzn bozulmas da gereklidir. Gvenilir kii kabz feshedip rehine
bedelini rehin alandan tahsil edince, rehin alann rehin verendeki alaca daha nce olduu gibi bir hak olarak
geri dner ve ondan tahsil edecek. Eer rehineyi satn alan kii, bedeli rehin alana teslim etmise, bedelin tahsili
iin gvenilir kiiye bas vurmayacak. nk gvenilir kii satta rehin verenin iisidir. Ancak gvenilir kii
bedeli kabzetmise kendisine ba vurulur, kabzetme-misse ykmllk mvekkilin olur. Eer sat iin veklet
akidden sonra gereklemise, akdin ortasnda art koulmamsa gvenilir olan vekilin urayaca mli
ykmllk rehin verenden tahsil edilecektir. Artk rehin alan bedeli kabzetmise etmemise fark etmez. nk
bu vekletle rehin alann bir ilgisi yoktur, Dolays ile kendisine ba vurulmaz. Tpk rehinsiz veklette olduu
gibi. Yni vekil, mal satp bedelini mvekkilinde gsterilen kiiye tesliminden sonra bir ykmllkle kar
karya kaldnda, satt maln bedelini verdii kiiden deil, mvekkilinden tahsil eder. Ama akidde art
koulan vekletin durumu deiir. nk bu durumdaki vekletle, rehin alann ilgisi vardr ve sz konusu sat,
kendisinin hakk iindir. Ben diyorum ki.Kerhide bunu demitir. Ve ayn zamanda bu ifde, vekleti akid
ortasnda art koulmayan vekilin rehin alanca sata zorlanmad grndekilerin grn te'yit etmektedir.
Eer rehin olarak verilen kle, rehin alann elinde ldkten sonra bakasnn mal ksa asl sahibi, isterse rehin
vereni ykml klar, isterse rehin alam. nk biri tesjim, dieri kabz ile hakkna tecvz etmi durumdadr.
Eer rehin vereni ykml klarsa, kle, bor mukabilinde deerlendirilir. nk tazminat demekle kleyi
borcu karlnda rehin verene mlk etmitir. Ve deme sahihtir.
Eer kle sahibi, rehin alan ykml klarsa, rehin alan, ykml klnd rehine kymetini rehin verenden
tahsil eder ayrca alacam da alr. Kymetini almas, nk rehin veren, tarafndan aldatlmtr. Alacan da
almas. nk deme durumu ortadan kalknca, hakk olduu gibi geri dner. Eer Madem ki rehin alan mli
ykmlln rehin verenden tahsil ediyor ve ykmllk kimin zerine karar buluyorsa, ykmll
gerektiren mal da kendisinin mlk olur o zaman rehin veren, kendi mlkn rehin alana rehin olarak vermi
olur. Ve asl mal sahibi sanki daha balangta rehin vereni ykml tutar gibi bir durum ortaya kar diye itiraz
edilirse -ki bu itiraz Kad Eb Hazm yapmtr- diyeceiz ki: Rehin alann, rehin verenden tazminat tahsil etme
nedeni rehin alann aldatlmasdr. Bu aldanma, dediimiz gibi teslim veya rehin alandan rehin verene intikali ile
gerekleir. nk rehin alan, rehin verenin vekili gibidir. Teslim ile olsun intikal ile olsun gerekleen mlkiyet
rehin akdinden sonra gereklemi olur. Ama balangta rehin verenin ykml klnmas durumunda asl mal
sahibi, rehin vereni rehin akdinden nce olan kabz itibariyle ykml klmaktadr. Onun iin mlkiyet, daha
nce olan kabza dayanr. Bylece kendi mlkn rehin verdii ortaya kar. Bu konuda Kifayet-l Mntehi adl
kitapta etraflca konumuuzdur. 1553
REHNEDE TASARRUF, REHNENN CNAYET LEMES VE

CNAYETE URAMASI BABI
Rehin veren, rehin alann zni olmakszn rehineyi sattnda, sat durdurulacaktr. nk rehin alann hakk
sz konusu olmaktadr. Binenaleyh rehin veren her ne kadar kendi mlknde tasarruf ediyorsa da satnn
geerlilii rehin alann msadesine baldr. Tpk kendi malnn te birisinden fazlarm vasiyet eden kikinin
mi sli gibi. vrislerin hakki tsuz konusu olduu icin vasiyet te bir nisbetinden fazla oldu vrislerin
msadesine bal kalr.
Eer rehin alan geerli klarsa, rehin verenin sat caizdir. Zira durdurma, rehin alann hakk iindir. Kendisi
sata raz olumca durdurma sona erer. Eer rehin veren, borcunu derse, yine sat caizdir. nk artk sat
engelleyen neden ortadan kalkt iin kiinin kendi mlknde tasarruf yetkisi geri dner.
Rehin alann msaadesiyle sat akdi geerli klndnda rehin alann hakk bu defa rehinenin bedeline intikal
eder. Sahih olan gr budur. nk rehin alann hakk, maliyete talluk eder. Ve bedel iin, bedel olduu eyin
hkm vardr. Bylece ticrette izinli ve borlu klenin alacakllarn izniyle satlnda, alacakllarn hakk nasl
bedele intikal ediyorsa, rehin konusunda da ayndr.
Eer rehin alan, sat geerli klmayp feshederse, bir rivayete gre sat akdi fesholur. Hatt rehin veren,
rehineyi rehin olmaktan kurtarsa bile, yine mteri hak talebinde bulunamaz. nk sabit olan hak, rehin alan
iindir. Sanki rehine mlk olup kendisi de sahibi imi gibi sat geerli veya feshetmeye yetkilidir. Daha sahih
olan rivayete gre ise, sat, rehin alann feshiyle fesholunmaz. Zira rehin alan, satn feshine yetkili ise de
ancak kendi hakkn koruma zaruretinden tr yetkilidir. Oysa, rehineyi durdurmadaki hakk, sz konusu sat
akdi ile zayii olmaz ve dolaysyla rehine durdurulmu kalr.
Rehineyi satn alan, isterse rehin veren, rehineyi rehinden karncaya kadar bekler. nk rehinenin teslim
edilememesi artk son bulmak zeredir. sterse keyfiyeti Hkime bildirir. nk Hkim, rehin verenin satlan
rehinenin teslimine muktedir olmayndan dolay satn fesh etme yetkisine sahiptir ve fesh etme velayeti
Hkime aittir rehin alana deil. Tpk satm alnan klenin daha teslim alnmadan kanda olduu gibi. Zira
orada da alc -sylediimiz sebepten dolay- serbesttir.
Rehin alan, rehineyi altrmak zere rehin alana geri verirse, rehine artk, rehin alann sorumluluundan kar.
nk ariye ve rehin elleri arasnda ztlk vardr. Eer rehine, rehin verenin elinde telef olursa karlksz gider.
Zira rehin alanm kabz ortadan silinmitir. Ancak rehin alan, ariye olarak rehin verene teslim ettii rehineyi geri
alabilir. nk ykmllk hkm dnda rehin akdi, rehinenin ariye olarak verildii surette de devam
etmektedir. Nitekim rehin veren, rehineyi rehin alana geri vermeden nce telef ederse rehin alan, dier
alacakllara nazaran rehine daha mstahaktr. nk rehin ile ykmllk her halkrda gerekli deildir.
rnein: Rehin, rehin verene ariye olarak verildii takdirde ve rehin veren tarafndan telef edildii zaman rehin
alan, ykml olmaz. Nitekim, rehin hkm, rehinenin yavrusu hakknda cri olmakla birlikte telefi hlinde
ykmllk sz konusu olmaz. O hlde rehine, ariye olarak verildii durumda da rehin akdi devam etmekte ve
rehin alan rehineyi geri aldnda ykmllk de geri dner. nk rehin akdindeki kabz, avdet ederken,
1553
zellikleri ile avdet etmi olur. Belirttiimiz gibi Rehin alan veya rehin verenden birinin, dierinin msaadesiyle
rehineyi bakasna ariye olarak verdiinde ykmllk hkm sakt olur ve her biri rehineyi tekrar eskisi gibi
rehin olarak geri alma hakkna sahiptir. nk rehinede her biri iin sayg duyulacak bir hak vardr. Ancak
rehine birisi tarafndan dierinin izniyle yabanc kiiye icar veya hibe edilmise y da satlmsa durum deiir.
Zira bu durumda rehine, rehin olmaktan kar. Ve ancak yeni bir akidle eski sfatna kavuur. Eer daha rehine,
rehin alana geri verilmemiken rehin veren, lrse, rehin alan, dier alacakllara rnek olur. nk rehineye
lzm bir hak taallk ettii iin rehin hkm btl olmutur. Ariye olarak verildii durumda ise, rehineye lzm
bir hak talluk etmez. Dolays ile iki durum arasnda fark vardr.
Rehin alan, rehineyi altrmak zere rehin verenden ariye olarak alrsa ve daha altrmadan nce rehine telef
olursa rehine, rehin olarak telef olmu olur. nk rehin eli daha devam etmektedir. Keza iten boalmca telef
olursa durum ayndr. nk bu durumda da rehineden ariye eli ekilmitir. Eer iin ortasnda telef olursa
ykmll gerektirmez. Zira altrma esnasnda ariye eli hkim durumunda olduu iin ykmllk sz
konusu olmaz. Keza rehin veren, rehinenin altrlmasna rehin alana izin verdiinde rehine telef olursaakladmz illetten dolay- yine ykmllk sz konusu olmaz.
Rehin vermek zere bakasndan ariye olarak ald mal, karl az olsun ok olsun rehin verebilir. Zira maln
mlkiyetini teberru etmek nasl caiz ise, elin mlkiyetini de teberru etmek caizdir. Yni bakasnn borcunu
demede teberru nasl caiz ile koflnuzda da verilen ariye teberru gibi deerlendirilir. Ariye kayd ve arta
balanmadan verildii takdirde elde edilen geni imknlarn itibar edilmesi gerekli olur. nk ariye
konusundaki cehalet, akid taraflarm mnazaaya srklemez.
Eer ariye veren, belirli bir oran karlnda rehin verirsin diye belirtmi ise, msteir, ariyeyi belirtilen orandan
ne azna ne de ouna kar rehin veremez. Zira kaytlama bir anlam tar. Belirtilen nisbetin fazlasna veremez.
nk ariye verenin gayesi, denmesi kolay olan nisbete kar ariyenin hapsedilmesidir. Belirtilen nisbetin azna
kar da veremez. nk rehin verilen ariyenin telefi hlinde fazla nisbeti karlam olur ki, kendisi de ayn
nisbeti ariye alan rehin veren den tahsil edebilsin. Keza cins, ehir ve ahs gibi eylerle kaytlama yaplrsa
durum deimez. nk bir cinsin dier cinse nazaran denmesi daha kolay olabilirken, emnet ve koruma
bakmndan kiiden kiiye ve yerden yere fark vardr. Eer ariye alan, ileri srlen artlara riyet etmese
ykml olur. Sonra ariye veren, isterse ariye alam ykml klar ve rehin alanla arasndaki rehin akdi
tamamlanr. nk ariye alan. verecei tazminatla ariyeyi mlkne alm olur. Bylece kendi mlkn rehin
vermi olur.
sterse rehin alan ykml klar ve rehin alan da alacayla birlikte rehin verenden tahsil eder. Bunu istihkak
konusunda aklamtk. Eer ariye alan, ariye verenin artlarna uygun olarak ariyeyi rehin verirse, ayet
ariyenin deeri, bor miktar kadar veya daha fazla olur ve rehin alann yannda telef olursa, rehin verenin ariye
alan verecei yerine geer. nk telef ile deme gerekleir. Ve rehin veren, borcun miktar ile mal sahibine
kar ykml olur. nk bu miktardaki vereceini ariye verenin mal ile demi olur. Keza rehineye bir kusur
gelirse, bortan kusur miktar kadar drlecek ve akladmz zere rehin veren ariye alan, ariye veren sz
konusu miktarla ykml olur.
Rehin verilen ariyenin kymeti bor miktarndan az ise, kymet miktar bortan drlecek ve rehin veren,
bortan kalan ksm diyecektir. nk kymetten fazla ksm, denmemi olur. Ve akladmz gibi rehin
veren borcu mukabiline geen ariye kymetini ariye verene vermelidir.
Eer rehin verilen ariyenin kymeti, bor miktar kadar ise ve ariye veren, rehin verenin yerine borcu kapatarak
rehineyi kurtarmak isterse rehin alan, alacana kavutuu takdirde engellemeye hakk kalmaz. Zira ariye veren,
borcu kapatmakla teberru etmi olmaz. Kendi mlkn kurtarr. Ve bunun iin verdii miktan rehin verenden
tahsil eder. Bu itibarla rehin alan, rehineyi kendisine vermekle mkellef tutulur. Fakat yabancnn biri, borcu
derse durum deiir. nk teberru' etmi saylr. Zira borcu demekle kendi mlkn ve zimmetini
kurtarmaya ynelik bir gayesi yoktur. Dolays ile rehin alan, rehineyi engelliyebilir.
Ariye olarak verilen elbise daha rehin verilmeden nce veya verilip de rehin olmaktan kurtarldktan sonra rehin
verenin yannda telef olursa rehin veren ykml olmaz. nk bu durumda ariye ile borcunu kapatm deil ve
akladmz gibi asl mucip de ariyenin bor mukabili olmasdr.
Eer ariyenin telefi zamannda iki taraf ihtilfa derse, sz hakk rehin verenindir. nk ariyenin telefi
dvsmda maln bor mukabiline getiim inkr etmektedir. Tpk iki tarafn rehin mukabili olan bor
miktarlanndaki ihtilflarnda sz hakk ariye verenin olaca gibi. nk ariye akdinin inkrnda sz hakk ariye
verenindir. Keza vasfnn inkn hlinde de durum ayn olur.
Eer ariye alan, bor alabilmek iin ariyeyi rehin verirse ve daha bor almadan rehine, rehin alann elinde telef
olursa, ayn zamanda borla rehinenin kymeti de bir ise rehin alan, rehin verene belirtilmi miktarla ykml
olur. Zira ihtiya itibariyle vadeli ey mevcut gibidir ve ariye sahibi ayn miktan rehin verenden tahsil eder.
Rehin veren ldnde, vsisi rehineyi satar, borcunu der. Zira vsi, kendisinin yerine geer. nk rehin
veren, daha hayatta iken rehin alann izniyle rehineyi satma yetkisine sahiptir. Keza bu yetki lm hlinde
vsisi iin de vardr.
Eer rehin verenin vsisi yoksa Hkim, bir vsi t'yin eder ve ona rehineyi satmasn emreder. nk
mslmanlar, hakkn gereini f etmekten ciz kaldklarnda maslahata binen Hkim, bir nazr t'yin eder.
Vsinin t'yinindeki maslahat, lnn alacaklarn tahsil etmek ve borlarn demektir.

Eer l borlu olup vsi, terikenin bir ksmm alacakllardan birisinin yanna rehin brakrsa caiz olmaz. Ve
dier alacakllar rehineyi geri evirme hakkna sahiptirler. nk vsi, bz alacakllar, -hkmen de olsahaklarna kavuturmada dierlerine tercih etmi olur.
Eer vsi, alacakllarn alacaklarn, rehineyi geri evirmeden nce derse caizdir. nk bu durumda herkesin
kendi hakkna kavumadaki mni' ortadan kalkar. ayet lnn baka alacakls olmazsa, yaplan rehin akdi,
fiilen demeye kysen caizdir. Keza borcu mukabilinde satmak da caizdir. nk rehine braklmadan, lnn
borcu iin satlabildiine gre, rehine brakldktan sonra da satlabilmesi ncelikle lzm gelir.
Vasi, lnn bakasndaki alaca mukabilinde rehin tutarsa caizdir. nk bu, alacan tahsili hkmndedir.
Vsi de lnn alacaklarn tahsile yetkilidir. Bu konuda bir takm ayrntl aklamalar vardr. Allah (Azze ve
Celle) izin verirse onlan vasiyetler bahsinde anlatacaz.1554
Bir Fasl
Bir kimse, deeri on dirhem olan ray on dirhem karlnda rehine verir, rada araba dntkten sonra,
deeri on dirhem olan sirkeye dnrse sz konusu rehin on dirhem karnda rehin olur. nk sat caiz
olan her eyin rehine verilmesi de caizdir. ra da, sirke de mal olduklar iin satlar caizdir. arap da her ne
kadar balangta mal deil ise de, sonradan bu vasf kazand iin onun da sat caiz olur. Hatt eer bir kimse,
ray satm aldktan sonra ve daha teslim almamken ra araplairsa akid bozulmaz. Ancak maln vasf
deitii iin -onda bir kusur meydana gelmesi hlinde olduu gibi- alc onu alp almamakta serbesttir.
Eer bir kimse deeri on dirhem olan bir koyunu on dirhem karlnda rehine verdikten sonra koyun lr ve
fakat derisinin tabaklanmasyla bir dirhemiik deere derse, sz konusu rehin bir dirheme karlk olur. nk
rehine, telef olmakla her ne kadar rehin akdi takarrr ediyorsa da, onun bir paras yararl bir duruma gelince,
onun miktarnca rehinin hkm avdet eder. Fakat eer satm alman koyun henz teslim alnmamken lr ve
derisi tabaklanrsa yle deildir. Zira sat akdi, satlan maln henz teslim edilmemiken telef olmas ile
bozulur. Bozulan akid ise bir daha avdet etmez. Rehin akdi ise, rehinenin telef olmas ile -akladmz zeretakarrr eder. Ulemamzdan kimisi bu gre muhalefet ederek sat akdinin de bozulmadn sylemitir.
Rehinenin -yavru, meyve, st, yn ve benzeri gibi- her eit art rehin verenindir. nk mlknden tremitir.
Ve asl olan rehine ile birlikte rehindir. Zira asla tabiidir. Rehin lzm bir hak iken, bu hak arta da sirayet eder.
Ancak art telef olursa karlksz gider. Zira aslda olduu gibi, arta kar bir pay yoktur. nk kasden akdin
altna girmi deildir. Ve akidde geen ifdelerin arta mul yoktur.
Eer asl, telef olup art, baki kalrsa rehin veren, art payna den hisse ile kurtarr. Yni bortan asln kabz
gnndeki kymeti drlecek ve art iin kurtarma gnnn deeri biilecektir. nk rehine kabz 'ile
sorumluluk altna girer. Art da, eer baki kalyorsa kurtarma ile maksud-i bizzat olur. Tabii olan art, maksud-i
bizzat klnnca karlkl olur. Tpk satlan koyunun yavrusu gibi... Demek oluyor ki: Asla denk den ksm,
bortan 'drlr. nk asl ile karlkldr. Arta karlk kalan ksm da dediimiz gibi, rehin veren
tarafndan denir ve rehin olan art kurtarlr. Meseleler bu lye dayandrlarak tahri edilir. Bir ksm
Kifayet-l-Mntehi adl eserde zikretmiiz. Ancak tamam Cami ve Ziyadat'da mevcuttur.
Eer on dirhem deerinde olan bir koyunu on dirhemiik borcu karlnda rehine veren kimse, alacaklsna:
Koyunu sa ve ne saarsan sana hell olsun der alacakl da koyunu sap stn ierse, ona bu konuda hi bir
ey lzm gelmez. nk Ne saarsan sana hell olsun deyimi artl bir ibhadr. bhay arta balamak da
caizdir. Fakat mutlak bir ibha olup temlik olmad iin sakncaldr. Bu itibrla, sakncal olmakla birlikte bu
ibha geerlidir. Ve bortan bir ey dmez. nk st sahibinin izni ile tketmitir.
Eer rehin veren, rehin koyunu rehin alandan kurtarmadan koyun lrse bor, iilen stn kymeti ile koyunun
kymetine taksim edilecek, koyuna karlk den bor decek, stn kymetine karlk olan borcu rehin alan,
rehin verenden alacaktr. Zira st, sahibinin mlknde iken, rehin alann fiili ile telef olmutur. Ancak telef etme
fiili, rehin verenin ifdesinden kaynaklanmaktadr. Dolays ile sanki rehin veren, st alp telef etmi olur.
Bylece zarar kendisinin olur. Ve rehin alan, bortan kalan hisseyi alr. Keza koyun yavrusu hakknda rehin
veren, rehin alana yeme msadesini verirse durum ayn olur. Bunun gibi tm rehin artlarnda da durum
ayndr.
mam Eb Hanife ve mam Muhammed'e gre asl rehineye rehin eklemek caizdir. Ama borca bor eklemek caiz
deildir. Ve ayn zamanda rehine, eklenen bor mukabilinde rehin olamaz.
mam Eb Ysuf, rehin hususunda ekleme caiz olduu gibi bor hususunda da caizdir diyor.
mam- Zfer ve mam- afii, her iki hususta da caiz deildir diyorlar.
Eer rehin alan, alacan rehin verene baladktan veya hall ettikten sonra rehine, elinde telef olursa,
istihsnen karlksz telef olur. Bu konuda mam Zfer muhlefet eder. nk rehine bor ile teminatldr.
Keza bir kadn kendi mehri mukabilinde rehin aldktan sonra kocasn ibra ederse veya kendisine hibe ederse y
da duhulden nce kadn dnden dnerse veyahut mehri mukabilinde muhalea ederse sonra rehine elinde telef
olursa, bu durumlarn tmne karlksz gider ve kadn ykml olmaz. nk ibrada olduu gibi, bor sakt
1554
olur.
Eer rehin alan kendi alacan rehin verenden veya baka bir yardmseverden aldktan sonra elinde renin telef
olursa, bor ile telef olmu olur. Ve ald borcu, ald kiiye geri verecektir. Ama ibrada durum byle deildir.
Keza aiaca mukabilinde bir eyi satn alrsa veya karlkl msalaha yaparsa yine durum ayndr. nk bu
konudaki durum da demedir, ibra deildir. Ve keza rehin veren, rehin alam -alacan almak zere- bakasna
havale ettikten sonra rehine telef olursa havale btl olur ve rehine bor karlnda telef olmu olur. nk bu
durumda ed yoluyla ibra dnlr. Zira havale edenin mlknden -deyenin mlknden deme ile kan eyin
misli gibi- mal kar. nk deyen, havale eden iin bir vekil mesabesindedir.
Ve yine her iki taraf borcun olmayna dir birbirini tasdik ettikten sonra rehine telef olursa borca karlk telef
olmu olur. nk borcun olacana anlaabilecekleri ihtimali sz konusu olabilir. Bylece cihet baki kalr. Ama
ibrada byle bir ihtiml yoktur.1555
CNAYETLER BAHS
Adam ldrme -bilerek ldrme, bilerek ldrmeye benzeyen ldrme, yanllkla ldrme, yanllkla
ldrmenin hkmnde olan ldrme ve lme sebebiyet verme olmak zere- be eittir. Bu eitlendirmeden
gaye, deiik hkmlerin taallk ettii ldrme eitlerini aklamaktr.
Bilerek ldrme: Silh veya silh gibi aa ve benzeri eylerden yaplm kesici bir let ile bile bile vurup
ldrmektir. Zira bilerek ldrme, kasden ldrmek demektir. Kasden ldrmek de ancak kasden ldrmeyi
gsteren delilden anlalr. Delil de, adamn vurulmasnda ldrc letin kullanmdr. Bilerek adam ldren
kimse, hem gnah ilemi olur. Zira Cenb- Hak (Celle ve Celllah):
Kim ki bir m'mini bile bile ldrrse onun cezas cehennemdir... 1556 buyurmutur. Bilerek adam ldrenin
gnah ilediine dir ayrca bir ok hadisler 1557 de bulunduu gibi, bu konuda btn tslm toplumu icma
etmitir. Bu kimseye ayrca ksas da lzm gelir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
ldrlenler hakknda size ksas farz klnd 1558 buyurmutur. nk yette geen ldrlenler deyimi her
ne kadar mutlak ise de, ondan Bile bile ldrlenler mns muraddr. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve. Sellem):
Bilerek ldrme, ksas gerektirir 1559 buyurmutur. te yandan cinayet, kasdilikle tam cinayet olur. Zecri
tedbirin hikmeti de kasdilikten doar. Ve hayata son verme cezas da, ancak bilerek ldrmede meru'
grlmektedir. Ancak ldrlenin akrabas ksastan vazgeer veya msalaha yaparlarsa ksas gerekletirilmez.
nk katili ksastan af etme hakk akrabanndr. Sonra ksasn kendisi vaciptir, ldrlenin velisi, ksas yerine katilin rzs olmakszn- diyet alamaz.
mam- afi'nin bir gr de budur. Yalnz Katilin nzs olmadan da lnn velisi diyeti alabilir diyor.
nk diyet can kurtarma aracdr. Dolays ile rzs olmasa bile diyetin alnmas caizdir. Dier bir gr de
yledir: Vacip olan, ksas ve diyetten biridir. Veli, ikisinden hangisini ta'yin ederse edebilir. nk kula, hak,
zararn gidermek iin tannmt ve her iki hakta da az ok zararn telfisi vardr. Onun iin lnn velisi,
seimde serbesttir. Bizim delilimiz, geirdiimiz yet ve hadslerdir. Ayrca mal, cann dengi olmad iin mli
cezada misilleme yoktur. Ksasta ise, bu vasf mevcut olduu gibi, ondaki zecri tedbirin alnmasnda insanlar iin
maslahat vardr. Bylece katlin gerei ancak ksastr. Yanllkla ldrme, ise, heder olmamas iin diyet lzm
gelir. Kald ki, velinin diyet aldktan sonra da, katili ldrmekten vazgetii kesinlikle bilinemedii iin, mal can
kurtarma arac saylamaz.
Bize gre bilerek adam ldrmede kefaret yoktur. mam- fii'ye gre ise, bilerek ldrmede de kefaret lzm
gelir. mam- afi: nk bilerek adam ldrmede kefaret vermeye ihtiy, yanllkla adam ldrmedeki
ihtiytan daha fazladr. Bunun iin, bilerek adam ldrmede kefaret lzm gelmesi evleviyetle gerekir demitir.
1555
Nisa: 4/93.
1557
Bu saysz hadislerden biri, Buhari'nin Abdullah bn-i Abbs (r.a.)dan Peygamber Efendimiz (a.s.) kurban bayram gn bir hutbe
vererek:
Ey nass bu gn nedir? buyurdu. Ashap:
Bu gn sayg gsterilmesi gereken bir gndr, dediler, peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Bu kent ne kenttir? buyurdu. Ashap:
Sayg gsterilmesi gereken bir kenttir, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Bu ay ne aydr? buyurdu. Ashap:
Sayg gsterilmesi gereken bir aydr, dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
te bu aynzda ve bu kentinizde bu gnnze kar ona kadar saygl olmanz gerekiyorsa, birbirinizin canna, malna ve namusuna kar
da o derece saygl olmanz gerekir, buyurdu ve sonra bam havaya kaldrarak :
Allah'm, tebli ettim mi? Allah'm, tebli ettim mi? dedi. mealinde naklettii hadstir. Biri de Eb Davud'un Eb Derda (r.a.)'dan naklen
kaydettii u mealdeki hadistir:
Cenb- Allah (c.c.) Kendisine ortak koarak len kimse ile, bir m'mini bile bile ldren kimse dnda- her gnh balayabilir.
Buhari, Hacc c. 1 s. 234; Eb Dvd, Fiten c. 1 s. 230.
1558
Bakara: 2/178.
1559
bn-i Eb eybe ile shak b. Rahuye'nin Abdullah bn-i Abbs (r.a.)dan naklen kaydettikleri bu hadisin tamam melen yledir :
Bile bile ldrme ksas gerektirir. Meer ki ldrlenin adam ldreni batlasn. Nasb-rraye c. 4 s. 327.
1556
Biz diyoruz ki: Bilerek adam ldrme halis bir byk gnahtr. Kefarette ise ibdet vasf bulunduu iin byle
bir gnh ile badaamaz. Kald ki kefaret, miktar belirtilmi olan eylerdendir. Miktar belirtilmi bir eyin ise,
eriatta kk bir gnah silmek iin vaz'edilmi olmas byk bir gnah da silmek ici vaz'edilmi olmasn gerektirmez.
Bu ldrmenin hkmlerinden biri de, ldreni ldrd kimsenin mirasndan mahrum brakmasdr. Zira
Hi bir ldrene miras yoktur 1560 buyurmutur.
Bilerek ldrmeye benzeyen ldrme de -mam Eb Hanife'ye gre- kiinin silh ve silh hkmnde olmayan
herhangi bir eyle birini bilerek vurup ldrmesidir. ki mam ise: Kii byk bir ta veya sopa ile vurduu
zaman, bilerek ldrmedir. Bilerek ldrmeye benziyen ldrme ise kiinin ounlukla ldrc olmayan bir
eyle bilerek vuruudur. nk bu ldrmede, ounlukla ldrc olmayan kk bir let kullanld iin,
bilerek ldrmelik vasf azdr. Zira byle bir letle vurmakla -terbiye veya korkutmak gibi- ldrmekten baka
bir ey amalanr. Bunun iin bu, bilerek ldrmeye benziyen ldrmedir. Kl gibi srf ldrmek iin
kullanlan bir letin kullanmnda ise bilerek ldrmelik vasf tam olduu iin, ksas gerektiren bilerek
ldrmedir demilerdir, ki mam- fii de buna kaildir, mam Eb Hanife'nin dayana, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: unu bilin ki bilerek ldrmeye benzeyen ldrmeyle ldrlen kimse, denek
ve sopa ile ldrlen kimsedir, ki bunda yz deve lzm gelir 1561 hadisidir, te yandan bu gibi letler ldrmek
iin yaplmadklar gibi, ldrmek iin kullanlmazlar da. Zira bunlarla, ldrlmesi istenen kimsenin alnna
vurmak her zaman mmkn olmaz. Oysa bunlarla kii, ounlukla ancak alnna vurulduu zaman lr. Bunun
iin bunlarla ldrmek, bilerek ldrmeye benzeyen ldrmedir.
Bu tip ldrmenin gerei, her iki gre gre hem gnah. nk katildir ve fail kasden vurmutur. Hem kefaret,
zira yanlla benzer bir eylemdir. Hem de akile'ye lzm gelen ar diyettir. Bu konuda asl udur: Daha
balangta ldrme ile vacip olan her diyet, yni daha sonra msalaha ve baka yollarla sz konusu olmayan
diyetler, yanllkla ldrme kyas edilerek akile'ye yklenir. Ve bu diyetin sene zarfnda denmesi gereklidir.
Zira Hz. mer (Radyallh anh) bu ekilde hkmetmitir 1562. Allah (Azze ve Celle) izin verirse biz ar diyeti
sonradan anlatacaz.
Bu ldrmeyle de kii mirastan mahrum olur. Zira mirastan mahrumiyet ldrmenin cezasdr. phe de
ldreni ancak ksastan kurtarr, miras mahrumiyetinden kurtarmaz. mam Mlik her ne kadar: Bilerek
ldrmeye benzeyen ldrme nedir bilmiyorum. Benim bildiim udur ki: ldrme -bilerek ldrme ve
yanllkla ldrme olmak zere iki eittir demi ise de, yukarda getirdiimiz hadis ona kar bir delildir.
Yanllkla ldrme de ikiye ayrlr:
1- Kastta yanlmaktr. rnein: Kiinin grd kararty av sanarak ona at ettikten sonra karartnn insan
kmas, y da harbi kfir zannile at edip ldrd kimsenin mslman kmas gibi.
2- Fiilde yanlmaktr. rnein: Kiinin belli bir hedefe att ok veya kurunun bir insana demesi gibi. Bu tip
ldrmeyle de ldrene kefaret ve akileye diyet lzm gelir. Zira Cenb- Hak (Celle Celllah):
Bir m'mini yanllkla ldrenin, bir m'min kleyi azat etmesi ve ldrlenin ailesine verilecek bir diyet
demesi gerekir. 1563 buyurmutur. Akladmz zere bu diyet, sene zarfnda akilece verilecektir. Ancak
gnah, her iki durumda da yoktur. Ulema, gnahtan gaye ldrme gnah diye sylemiler. Ancak katil, kiisel
hareketinden dolay gnahtan arnmaz. nk azimeti terk etmi ve at nnda isabet ettirmek iin olanca aba
sarf etmitir. Nitekim kefaretin meru' klnmas bu mny akla getirir. Ve mirastan mahrum braklr. nk
eyleminde gnah vardr. Dolays ile mirastan mahrumiyetin sz konusu olmas sahih olur. Fakat eer
vcudunun bir yerine bilerek vurulurken darbenin baka bir yere demesi neticesinde adam lverirse ksas
lzm gelir. Zira lm, vcudun bir ksmna bilerek vurma ile meydana gelmitir. Vcudun her taraf ise ayndr.
Yanllkla ldrme hkmndeki ldrmeler iin de, uykuda olan bir kimsenin yuvarlanp bir dier kimsenin
stne dmesiyle dier kimsenin lmesi. rnek gsterilebilir. eriatta bu tr ldrmenin hkm de yanllkla
ldrmenin hkm gibidir. lme sebebiyet vermeye gelince: Buna da bakasnn mlknde kuyu kazan veya
ta koyan kimse rnek olabilir. Bunun hkm de, bir kimsenin kuyuya dp, ya da taa taklp lmesi hlinde,
kuyuyu kazan veya ta koyann akilesine diyet lzm gelmesidir. nk onun eylemi sonucunda lm meydana
gelmi ve o da -bakasnn mlknde kuyu kazd iin- bu eyleminde mtecavizdir. Fakat bunda kefaret yoktur
ve ona miras mahrumiyeti taalluk etmez.
mam- afii: lme sebebiyet verme de, her hususta yanllkla ldrmenin hkmndedir. nk eriat, lme
sebebiyet verene de diyeti vacip klmakla onu bilfiil ldrenin hkmnde grmtr demitir.
Biz diyoruz ki: Bu kimsede gerek ldrme vasf bulunmad iin ona hi bir ey lzm gelmemesi gerekir.
Ancak akan kan heder olmasn diye ona diyet lzm gelir. Kefaretin gerekmesiyle mirastan mahrumiyet ise
1560
Tirmizi, Feriz c. 2 s. 32; bn-i Mace (Diyetler ve Feraiz) c. 1 s. 194 ve 201.

Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 269; bn-i Mce, Diyetler c. 1 s. 192; Nesai, Ksas c. 1 s. 246.
1562
Hz. mer (r.a.)'in hkmetmesi ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in hkmetmesi ibidir. Zira byle eyler itihat yolu ile hkmedilemez.
el-naye erhi c. 9 s. 146.
Aynca Tirmizi de Btn ulem, diyetin her yl te biri denmek zere ylda dendii zerinde icm etmilerdir dye kaydetmitir. c. 1
s. 179.
1563
Nisa: 4/92
1561
gnah ilemenin cezasdrlar. Bu kimse ise, her ne kadar bakasnn mlknde kuyu kazmakla gnah ilemi
oluyorsa da, adamn lmnde -derler ki- onun bir gnah yoktur.
ldrmede bile bileye benzeyen her cinayet, yaralamada bile bile ilenmi cinayet saylr. nk her let
ldrc olmad iin ldrmede letlerin hkm deiir. Yaralamada ise letler arasnda fark yoktur. 1564
KISASI GEREKTREN VE GEREKTRMEYEN EYLERN BABI
Ksas, ldrlmesi srekli yasak olan kiinin bilerek ldrlmesiyle vacip olur. Bilerek diyoruz. nk bu
konuda nass vardr. Srekli ldrlmesinin yasak oluu kayd da katli hakknda mubah olma phesi olan kiileri
karmak ve msavatn tahakkuk edilmesi iin getirilmitir.
Nasslarn umum mns gereince hr kii, hem hr, hem kleye kar ksas edilir. mam- afii hr kle ile
ksas edilmez demitir. nk Cenb- Allah (Celle Celllah):
Hre kar hr, kleye kar kle ksas edilir. 1565 buyurmutur, ite bu ifdenin gerei olarak kleye kar
hrn ksas edilmemesi gerekli grlr. nk ksasn gerekletirilmesi msavilik eitlik zerine kurulmutur.
Halbuki mlk eden ve mlk edinilen arasnda msavilik yoktur. Bunun iin hrn bir paras klenin ayn
parasna kar ksas edilemez. Ancak, kle, kleye kar ksas edilir. Zira ikisi msavidirler. Ayn zamanda kle
hre kar ksas edilir. nk aralarndaki tef avut yksekten aaya dorudur, demitir.
Biz diyoruz ki: Ksas dokunulmazlktaki eitlie dayanr. Dokunulmazla da mslmanlk veya vatandalkla
sahip olunduuna gre bu vasfta hr ile kle arasnda fark yoktur. Klelerin birbirlerine karlk ksas
edilmelerinden de, bu vasfta kle ile hr arasnda fark bulunmad anlalmaktadr. yetten de. kleye kar,
hrn ksas edilmeyecei mns kmaz. nk eer bu mn karsa, yette Kadna kar, kadn mealindeki
ifde de getiine gre kadna karlk, erkee ksas lzm gelmeyecekti.
slm vatanda olan gayri mslime kar, mslman ksas edilir. mam- afii: Hi bir mslman.bir gayri
mslime kar ldrlemez 1566 hadisine dayanarak bun da da muhalefet etmi ve: nk cinayet srasnda
aralarnda eitlik yoktur. Kald ki inanszlk ldrlmeyi caiz kld iin durumda phe vardr. pheli
durumlarda ise er'i cezalar uygulanamaz demitir. Bizim de dayandmz, Peygamber fendimiz. (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in bir gayri mslime kar, bir mslman ksas ettiine dir rivayettir 1567. Kald ki slm
vatanda olan gayri mslim de slm ahkm ile ykml ve mslmanlarn vatanda olduu iin
dokunulmazlkta olanlarla eittir. ldrlmeyi caiz klan inanszlk da bizimle savaan gayri mslimlerin
inanszldr. Bizimle ban hlinde olanlarn deil. Gayri mslimlerin birbirlerine kar ksas edilmeleri de
durumda sz konusu phenin bulunmadn gsterir. mamafiinin dayand hadisteki Gayri mslimden
murad da, hadisin siyak delaletiyle bizimle sava hlinde olan gayri mslimdir.
Mslman kimse, oturma izni ile slm lkesinde bulunan gayri mslime karlk, ksas edilemez. nk bu
gayri mslimin dokunulmazl srekli deildir ve her an iin lkesine dnmek niyetinde olduu iin, onun
inanszl onu bizimle savamaya srkleyebilir.
slm vatanda olan gayri mslim de, oturma izni ile slm lkesinde bulunan gayri mslime karlk
akladmz ayn sebepten dolay ksas edilemez. slm lkesinde oturma izni ile bulunan gayri mslim, kendisi
gibi bir gayri mslime karlk ise ksas edilir. nk aralarnda eitlik vardr. Eitlik bulunduu zaman ise
kyasa gre ksas gerekir. Ancak ldrlmesini caiz klan sebep mevcut olduu iin, istihsnen ksas gerekmez.
Erkek - kadna, byk -ke, salam- kre, topala, el ve ayaklan olmayana, deliye karlk ksas edilir. Zira
nasslardaki genellik bunu gerektirmektedir. te yandan, eer dokunulmazlk vasf dnda kalan insanlar
arasndaki farkllklar nazara alnrsa, ksas cezas ortadan kalkacak ve terr, anari ortal kaplayp insanlar
birbirlerini yiyeceklerdir.
Baba, oluna karlk ksas edilmez. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Baba, oluna karlk ksas edilmez 1568 buyurmutur. Bu hads mutlak olduu iin Baba, eer ocuunu
boazlarsa ona ksas lzm gelir diyen mam Mlik'e kar bir delildir, te yandan baba, ocuunun varlna
sebep iken, ocuun babasnn yokluuna sebep olabilmesini akl almaz. Bunun, iindir ki eer ocuk, babasn
dman safnda mslmanlarla savar, ya da evli olduu halde zina eder grse bile onu ldremez. Ksas da
1564
Bakara: 2/173.
1566
Buhri'nin Eb Cuhayfe (r.a.)'den naklen kaydettii bu hadisin tamam yledir: Hz. Ali (r.a.):
Sizce, Kur'an- Kerim'de bulunmayan herhangi bir ey var m? diye sordum. Hz. Ali (r.a.):
Evet, yanllkla ldrmelerde lzm gelen diyetin akile tarafndan verilmesi, sava tutsaklarnn braklmas ve bir mslmann bir gayn
mslime karlk, ldrlmemesi, diye cevap verdi.
Buharli, lim c. 1 s. 21; Cihad c. 1 s. 428; Diyetler c. 2 s. 1020 ve (Mslman, gayn mslime karlk ldrlmez bab) c. 2 s. 1021.
1567
Hem msned hem mrsel olarak rivayet olunan bu hadisin tamamn, Darekutni ile Beyhaki, Abdullah bn-i mer (r.a.)'den u ekilde
rivayet etmilerdir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) kendileriyle mtareke akdi yaplan bir gayr mslimi ldren mslman ksas etti ve:
Ben, verdii gven szn yerine getirenlerin barsda gelmeliyim buyurdu.
Darekutni, Hudud 345; Beyhaki, Cinayetler c. 8 s. 30.
1568
Tirmizi, Diyetler c. 1 s. 180; bn-i Mce, Diyetler c. 2 s. 195; Beyhki, c. 8 s. 38; Darekutni, Hudud s. 348; el-Mstedrek, Hudud c. 4 s.
368. Ve Azatlama c. 2 s. 216.
1565
nce ldrlen ocuk hak eder, ondan sonra da ocuun vrisleri ocuun yerine geerler. Dede de -ister
babann, ister annenin babas olsun ve yakn olsun uzak olsun- baba hkmndedir. Ayn nedenden dolay bu
konuda anne ile nine de -ister baba, ister anne tarafndan ve ister yakn, ister uzak olsunlar- baba ve dede gibidirler. Babasn ldren ocuk ise, onu ksastan koruyacak bir neden olmad iin ksas edilir.
Kii, klesi ve artl azatlsna kar, ksas edilmez. Keza ocuunun klesine kar da. nk efendi, kendi
hakk gereince kendi aleyhinde ksas gerekli klamaz. Keza efendi bir ksmm mlkiyetine ald klesine
karlk da ksas edilmez. nk ksas paralanamaz. Kendi babas aleyhinde ksas miras olan kiinin ksas
hakk sakt olur. nk babalk saygnl ksas engeller. Ksas, ancak klla gerekletirilir.
mam- afi, ldrmede ne kullanlmsa -meru1 olduu takdirde- ayn eylem uygulanacaktr. Eer lrse ksas
gereklemi olur. lmezse, boynuna vurulacaktr demitir. nk ksasn temeli msavilie dayanr. Biz
diyoruz ki: Bu konuda Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Ksas, kltan baka bir eyle olamaz 1569 hadisi delil olmakladr. Kltan gaye de silhtr, te yandan mam-
afii'nin ne srd grte uygulanan eylemle lm gereklemezse boynuna vurulan darbe ile fazladan
cezalandrma durumu sz konusu olur. Binenaleyh kemii krmakta olduu gibi, bundan saknmak gerekir.
Bunan ocuu ldrldnde, bunan babas ksas gerekletirebilir. Zira ksas, kiinin iindeki acy
giderdii iin meru klnan bir ey olduuna gre, yarar kiiye rcidir. Bunun iin o da -evlendirme yetkisi gibikii zerindeki velayetin yetkileri arasna girer.
Bunan babas ksastan vazgeip diyet zerine musalaha da yapabilir. nk bunak iin musalaha daha
avantajldr. Fakat kendisi iin balama yetkisi yoktur. nk balamayla bunan hakk zayi olur. Bunan
eli de bilerek kesiidii zaman akladmz ayn sebepten dolay yine byledir. Vsi de btn bu yetkilerde baba
gibidir. Ancak vsi, ldreni ksas edemez. nk ldreni ksas etmek kii zerindeki velayetin
yetkilerindendir. Vsinin velayeti ise, kiinin kendisi zerinde deil, mal zerindedir. Metindeki btn bu
yetkilere de deyimi mutlak olduu iin, vsinin diyet zerine musalaha edebilmesi ve organ ksasn
yapabilmesi gerekir. Zira ondan yalnz ldreni ksas edebilme yetkisi istisna edilmitir. -Sulh bahsinde ise
Vsi musalaha yapamaz. Zira musalaha her ne kadar mli bir tasarruf ise de diyet ksas yerine getii ve ksas
da mal ile deil, ahs ile ilgili bir hkm olduu iin, vsinin yetkileri dndadr diye gemektedir.
Buradaki grn dayana da udur: Musalahadan gaye bunaa mal kazandrmak, olduuna gre, bunu baba
nasl yapabiliyorsa vsinin de yapabilmesi gerekir. Ksas ise yle deildir. nk ksastan ama acy
gidermektir ki bu, babaya zg bir haktr ve zayi olmasna neden olduu iin baba bu hakk balayamadma
gre vsinin balayamamas evleviyetle lzm gelir.
Derler ki: Kyasa gre vsi, ksas olarak ldrmeye nasl yetkili deilse, ksas organlarda da uygulamaya yetkili
olmamas gerekir. nk her iki ksastan da ama ayndr. O da gnln rahat olmasdr. Fakat organlar mal gibi
deerlendirildii iin, vsinin organlarda ksas uygulamasna istihsanen cevaz verilmitir. Zira bilindii zere
organlar da mal gibi nefsi korumak iin yaratlmlardr. O halde organlarla ilgili ksas gerekletirmek maldaki
tasarruf gibi saylr. Bu konuda ocuk da bunak gibidir. Sahih kavle gre Hkim de baba gibidir. Nitekim
kimsesi olmayan bir ahs ldrldnde hakkn devlet reisi alr. Hkim de onun adna hizmet yapt iin
devlet reisi hkmndedir.
Byk ve kk olmak zere bir ka velisi bulunan kii ldrldnde mam Eb Hanife'ye gre byk veller,
katili ksas olarak ldrebilirler. ki imam ise, kkler, bymedike byk veller ksasla ldremezler
diyorlar. nk ksas veller arasnda ortak bir haktr. Bu hak, paralanamad iin bir ksmnn yerine
getirilmesi de mmkn olamaz. Ve hepsinin yerine getirilmesinde de, kklerin haklarnn iptali sz konusu
olur. Dolays ile hak ifs, bymeleri zamanna kadar ertelenir. Tpk iki byk velden biri hazr bulunmad
durumundaki hak ifsnn ertelenmesi gibi...
mam Eb Hanife diyor ki: Ksas, paralanamayan bir haktr. nk paralanamayan bir sebeple sabittir. O da
akrabalktr. Ve ocuun, katili af etme ihtimli de, bulunduu yata sz konusu olamaz. Bylece byk
velilerden her biri iin -nikhta olduu gibi- tam velayet hakk vardr. Ancak byklerden biri hazr bulunmazsa,
onun, katili balayaca ihtimli bulunduundan ksas geciktirilir.
Bir kimse, bakasn bel ile vurup ldrrse, eer onu belin demiriyle vurmusa ksas edilir. Eer sap ile
vurmusa ona diyet lzm gelir. Ben diyorum ki: Demirin az ile vurmusa yledir. nk demirin az
vurulduu yeri yaralad iin ksas gerektiren sebep tam olarak meydana gelmi olur. Demirin arkasyla
vurmas halinde ise, iki imama gre, ksas lzm gelir.
mam Eb Hanife den ise bu yolda iki rivayet vardr. Bir rivayete gre mam Eb Hanife, cinayette kullanlan
letin demir olduuna bakarak: Ksas lzm gelir demi ise de, dier rivayete gre, ksasn ancak demirin yara
at zaman lzm geldii grndedir, ki -Allah izin verirse- ilerde aklayacamz zere en dorusu budur.
Terazi eki talaryla da vurmak byledir. Belin sap ile vurmas hlinde ise ancak diyet lzm gelir. nk susuz bir cana kylm ve ksasa da imkn yoktur. Bunun iin diyet gerekir, ki susuz yere ldrlm bir
kimsenin kan heder olmasn.
Sonra, kimisi: Belin sap byk sopa gibi olduundan, onunla adam ldrmek ar cisimle ldrmek
hkmndedir demitir. Oysa -aklayacamz zere- mam Eb Hanife bu gre katlmamaktadr.
1569
bn-i Mce (Ksas kltan baka bir eyle olamaz bab) s. 196; Darekutni, Hudud s. 335; Beyhaki, Snen c. 8 s. 83.
Kimisi de: Belin sap cop hkmndedir demitir, ki cop hakknda da mam- afii' nin muhalefeti vardr.
mam- afii: Copla dahi olsa, eer adam lnceye dek aralksz vurulursa, durum, ldrme suunun bilerek
ilendiini gsterdii iin ksas lzm gelir demitir. Biz diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem) yukarda rivayet ettiimiz hadste:
Bilerek ilenmie benziyen cinayetle ldrlen kii, cop ve sopa ile ldrlen kimsedir. Bu ldrmede ve
yanllkla ilenen her cinayette diyet lzm gelir 1570 buyurmutur. Hem de bu ldrmede bilerek ilenmedii
phesi vardr. nk ikincisi vcudun yzeyinde tahribat yapmaz. Bu ikisi, nlenmelerinin nemi bakmndan
da birbirlerine benzemiyorlar. nk bazen aralksz dayak atma usulne terbiye iin bavurulur. Aynca cinayet
kasd, adam vururken meydana gelmi olabileceinden iin balangcnda bu kast, bulunmam olur. Hatt bu
kast, lm esnasnda rastlam olabilir. phe ise, ksas ortadan kaldrdndan sdece diyet lzm gelir.
mam Eb Hanife'ye gre: Bir kimse, bir ocuu veya by denizde boarsa ksas lzm gelmez. Dier iki
imam ise: Kendisine ksas uygulanr, demilerdir. Bu, ayn zamanda mam- afii'nin de grdr. Ancak daha
nce de akladmz zere iki imama gre ksas, kesici letle, mam- afi'ye gre adam suda bomakla
yerine getirilir. Bu imam diyorlar ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm):
Her kim ki bakasn suda boarsa biz de onu suda boarz 1571 buyurmutur. Hem de su, ldrc
olduundan onu kullanm olmak, cinayetin bilerek ilendiini gsterir. Ayn zamanda boulann
dokunulmazlnda da phe yoktur. mam Eb Hanife de diyor ki: Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):
Bilerek ilenmie benzeyen cinayetle ldrlen kii, cop ve sopa ile ldrlen kimsedir. Bunda ve yanllkla
ilenen btn cinayetlerde diyet lzm gelir buyurmutur. Hem de bu cinayetin leti olan su, katil iin
hazrlanmad gibi bu maksatla da kullanlmamaktadr. nk bu gaye ile kullanlmas mmkn deildir.
Bylece cinayette kast olmad kanati ortaya kar. Ayrca ksas, benzerlii ifde eder. Nitekim ksas lfz, bir
kimsenin izinde yrmek mnsna geldii gibi Mikas -makas- ad da bu letin iki demirinin birbirine
benzerliinden ileri gelir. Yaralama ile dayak arasnda ise bu benzerlik yoktur. nk silh, ounlukla, ar
cisim ise, bazen lme yol aar. Kald ki boma konusunda rivayet edilen hadis de merfu' deildir. Y da hadiste
ngrlen ceza, yetkilinin takdirine braklmtr. Nitekim hadiste Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm): Biz de onu suda boarz diyerek bomay kendine izafe etmesi de buna iarettir. Ksas yaplamaynca
da diyet lzm gelir. Ancak bu diyetin, daha nce de zikrettiimiz zere akilece denmesi gerekir, mam Eb
Hanife'den gelen deiik iki rivayet de, diyet deil, keffret hakkndadr.
Bir kimse, kastl olarak birisini yaralar ve yaral, lnceye dek yataktan kalkmazsa ksas lzm gelir. nk su,
mevcut olup zahirde onu hkmsz klan bir durum bulunmadndan ksas uygulanr.
Mslmanlarla mriklerin askerleri arprken bir mslman, dman zannettii dier bir mslman ldrrse
kendisine ksas deil, keffret lzm gelir. nk daha nce de akladmz zere bu, iki eit olan hatal
cinayetlerden biridir. Hatal cinayet ise, her iki eidiyle de ksas deil, keffreti ve -nassla belirtildii zerediyeti gerektirir. Nitekim bir ka mslman birden, mriklerden zannettikleri Hzeyfe'nin babas Yeman'
kllaryla ldrdklerinde Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm), diyete karar vermitir 1572. Derler
ki: Diyet, askerlerin birbirine karmas hlinde lzm gelir. Eer ldrlen kii, dman askerleri arasnda
vurulmusa diyet lzm gelmez. nk dman askerinin saysn oalm .gstermekle bu kimsenin
dokunulmazl kalkmtr. Nitekim Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Her kim ki bir kavmin kalabaln oaltrsa o, onlardandr 1573 buyurmutur.
Bir kimse, ayn zamanda hem kendi kendini yaralar, hem bakas kendisini yaralar hem de onu aslan ve ylan
1570

Beyhaknin Ber b. Azib (r.a.)'dan getirerek kaydettii bu hadisin tamam yledir: Kim ki kinaye yolu ile bakasna zina isnat ederse,
biz de onu sin isnad suunun cezas miktarndan az bir ceza ile cezalandrrz. Kim ki bakasn atete yakarsa faiz de onu atete yakam ve
kim ki bakasn suda boarsa biz de onu suda boarz.. Beyhki, Cinayetler c. 8 s. 43.
1572
Hkim bunu el-Mstedrek'te u eklde kaydetmitir: Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Uhud savama kt zaman, Huzeyfe (r.a.)nin
babas Teman ile Sabit b. Kays ok yal olduklar iin kadn ve ocuklarla birlikte yksek yer ve kayalklara kp sava seyrediyorlard. Bir
ara birbirlerine:
Biz burada ne duruyoruz? Her birimizin mr, bir eein iki su iimi aras kadar be kalmamtr. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)le birlikte
savaa katlmayalm m?
Belki Cenb- Alah (c.c.) bize ehitlik nasip eder dediler ve kllarn aldktan sonra inip savaanlarn arasna sessizce girdiler. Kimsenin
onlardan haberi olmad. Sabit b. Kays mrikler tarafndan ehid edildi. Yeman da mslmanlar onu tammadklan iin onu mriklerden
sanarak kllan ile bana tler.
Huzeyfe (r.a.): Babamdr babamdm deyinceye kadar iini bitirdiler ve onu taramadklarna yemin ederek zr dilediler. Gerekten de onu
tanmyor ve doru sylyorlard.
Huzeyfe (r.a.) de: Allah (c.c.) merhametlilerin en merhametlisidir. Sizi baklar dedi. Durumu duyan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
Huzeyfe'ye diyet vermek istediyse de, Huzeyfe diyetini mslmanlara balad. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in Huzeyfe'ye
olan sevgisi daha da artt.
el-Mstedrek, Menkbeler c. 3 s. 202.
1573
Eb Yala el-Mevsli'nin kaydettii bu hadisin tamam yledir: Abdullah bn-i Mesud (r.a.) bir yemee arlmt. Abdullah arld
yere girmek istediinde ieriden elence ve ovun sesini duyarak girmedi. Ona:
Niin geri dndn? diye sordular. Abdullah (r.a.):
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den Kim ki bir topluluun kalabaln oaltrsa o da onlardandr ve kim ki bir topluluun yaot herhanri
bir isi ho grp nz gsterirse o da o ii yapann orta olur diye buyurduunu ittim, dedi. Nasb-rraye c. 4 s. 346.
1571
srr ve bunlarla lrse kendisini yaralayana diyetin te biri lzm gelir. nk aslan ve ylan srmas, hem
dnyada hem de hirette hkmsz olduundan bir fiil saylr. Kendi fiili ise, dnyada hkmsz, ancak ahirette
muteberdir. Nitekim o, bununla gnahkr olur.
Nevadir'de: mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre bu kimse ldnde hem ykanr hem de zerinde
namaz klnr. mam Eb Ysuf'a gre ise, ykanr fakat zerinde namaz klnmaz denilmitir. Es-siyer'lkebir'in erhinde ise, Et-tecnis vel-mezid adl eserimizde zikrettiimiz zere bu kimsenin cenaze namaz
konusunda fkh limlerinin ihtilf hlinde olduklar sylenmitir. Bylece kendi fiili tamamen hkmsz
olmayp baka bir cinayet eidi olur. Kendisini yaralayann fiili ise, hem dnyada hem de hirette cezay mucip
olduundan bu meselede trl cinayet ilenmi olur. Bylece adam, fiil ile lm sayldndan her fiil ile
te biri telef olmu olur. Dolaysyla kendisini yaralayana diyetin te biri lzm gelir. Allah daha iyi bilir. 1574
Bir Fasl
Bir kimse, mslmanlara kl ekerse onu ldrmeleri gerekir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
Her kim ki mslmanlara kh ekerse kann heder etmi olur 1575 buyurmutur. Hem de o, ba kaldrm bir
kimse olduundan bununla dokunulmazl der. Bir de mslman kiinin, ldrlmemek iin kl ekeni
ldrmesi tek redir. Burada Kuduri'nin: ldrmeleri gerekir ve mam Muhammed'in de Cami'us-sair'de:
Mslmanlar onu ldrmek zorundadrlar eklindeki szleri, bu kimseyi ldrmenin vacip olduuna iarettir.
Yni ondan gelecek tehlikeyi nlemek vaciptir. Akladmz ayn nedenle Cami'us-sair'in hrszlk bahsinde:
Bir kimse, gece veya gndz bakasna silh eker veya geceleyin ehirde veya gndz ehir dndaki bir yolda
sopa ile saldrr ve kendisine silh veya sopa ile saldrlan, saldran ldrrse kendisine bir ey lzm gelmez.
denilmitir. nk ekilen silh durdurulamaz. Dolaysyla onu ldrmek suretiyle tesirsiz klmak gerekir.
Kk sopa ise, durdurulmas mmkn olmakla birlikte gece yardm ulamayacandan saldrya maruz kalan,
saldrgan ldrmek suretiyle defetmek zorunda kalr. Ayn ekilde gndz ehir dndaki yolda da kendisine
yardm ulaamadndan ldrecei saldrgann kan heder olur. Demilerdir ki: Durdurulmas mmkn olmayan
sopann da, iki imama gre silh hkmnde olma ihtimli vardr.
Bir kimse, kendisine silh eken deliyi kastl olarak ldrrse kendisine, malndan denecek diyet lzm gelir.
mam afii ise: Kendisine bir ey lzm gelmez demitir. ocuk ve hayvan konusunda da ayn ihtilf vardr.
mam Eb Ysuf'dan ise: Hayvanda zaminlik lzm gelir, fakat ocuk ile delide lzm gelmez dedii rivayet
edilmitir. mam- afii diyor ki: Bu kimse, deliyi veya ocuu nefsi mdafaa iin ldrdnden kendisine
silh eken ergin bir saldrgan ldrm gibi olur. Hem de ldren, saldrgamn fiiliyle ldrmeye
zorlandndan adam ldrmeye zorlanan kimse gibi olur.
mam Eb Ysufda diyor ki; Hayvann fiili tamamen hkmszdr. Nitekim bu fiilin meydana gelmesi
zaminlii gerektirmez. Deli ile ocuun fiilleri ise bir dereceye kadar muteberdir. Nitekim bir cinayet ilemeleri
hlinde kendilerine zaminlik lzm gelir. Ayn zamanda bunlann dokunulmazlklar kendi haklarndan tr,
hayvann dokunulmazl ise, sahibinin hakkndan trdr. Bu nedenle kendi fiileri, dokunulmazlklarn
kaldrr, fakat hayvann fiili, dokunulmazln kaldrmaz.
Biz diyoruz ki: Bu kimse, deliyi, ocuu veya hayvan ldrmekle y masum bir kiiyi ldrm veya kendi
sahibinin hakk olan dokunulmaz bir mal telef etmi olur. Nitekim hayvann iledii cinayet, onun
dokunulmazln kaldrmaz. Deli ile ocuun dokunulmazl kendi haklan da olsa iledikleri cinayetle ortadan
kalkmaz. nk salam iradeleri yoktur. Bu nedenledir ki cinayet istemeleriyle kendilerine ksas lzm gelmez.
Akl sahibi ve ergin kii ise byle deildir. nk onun salam irdesi vardr. Bu meselede ldrene ksas lzm
gelmemesi, tehlikeyi nleme mazeretinin bulunmasndan trdr. Bylece diyet lzm gelir.
Bir kimse, ehir iinde bakasna silh ekip zararsz bir darbe vurduktan sonra vurulan, onu ldrrse ldrene
ksas lzm gelir. Yni silh eken, onu bir defa vurduktan sonra vurmaktan vazgeerse durum byledir. Cnk
bu kimse, vurmaktan vazgemekle atmac olmaktan ktgndan dokunulmazl geri dner.
Bir kimse, evine girip eyasn alan hrsz kovalayp ldrrse kendisine bir ey lzm gelmez. nk
Mal iin arp 1576 buyurmutur. Hem de bu kimsenin, maln mkafa etmek iin iin banda hrsz
1574
eyh'l-slm Burhanddn Ebu'l-Hasan Ali b. Eb Bekir Merginn, Hidaye Tercmesi, Kahraman Yaynlar: 4/254-262..
Nes, Katlin haraml c. 2 s. 203; el-Mstedrek, Asilerle sava bahsi c. 2 s. 159.
1576
Mslim'in Eb Hreyre (r.a.)'den rivayet ettii bu hadsin tamam yledir :
Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelerek:
Y Resllah bir kimse gelip benden malm zorla almak isterse ne yapaym? diye sordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Ona malm verme buyurdu Adam:
Ya Eser hana kar siln kullanrsa? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Sen de ona kar silh kullan buyurdu. Adam:
Ya eer o beni ldrrse? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Sen ehitsin, buyurdu Adam:
Ya eger ben onu ldrrsem? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Ceheneme girer buyurdu. shak bin Rahuye'nide rivayetide byledir.
1575
ldrmesi caiz olduundan onu geri almak in iin sonunda da hrsz ldrmesi caizdir. Ancak bunun c'z
olabilmesi iin ldrmekten baka bir yolla mal geri a 'masmm imknsz olmas gerekir. Allah (Azze ve Celle)
daha iyi bilir. 1577
YARALAMALARLA KISAS BABI
Bir kimse kastl olarak bakasnn elini mafsaldan keserse kesilen elden byk de olsa kendi eli de kesilir.
nk Cenb- Hak (Celle Celllah):
Yaralar birbirine kar ksastr 1578 buyurmutur. Bu ise, yaplann aynsn yapmay ifde eder. Bu
misillemenin mmkn olduu her durumda ksas vacip, mmkn olmad durumlarda ise vacip deildir. Elin,
mafsaldan kesilmesinde ise, bu mmkn olduundan nazara alnmtr. Ancak elin byk veya kk oluuna
baklmaz. nk elin faydas bununla deimez. Ayak ile burun ve kulan yumuak ksmlar da byledir.
nk burada da misillemeye uymak mmkndr.
Bir kimse, bakasnn gzn vurup karrsa kendisine ksas lzm gelmez. nk gz karmada eit
misilleme mmkn deildir. ayet gzn kendisi salam olup sdece nuru gitmise kendisine ksas lzm gelir.
nk Kuduri'de de zikredildii gibi bu durumda misilleme mmkndr. yle ki: nce bu maksatla bir ayna
stlr ve bu kimsenin yzne ya pamuk konulur. Sonra da ayna, gznn karsna braklr. Bylece gznn
gider.
Bu, bir sahabe topluluundan rivayet edilmitir. Dide de ksas vardr. nk Cenb- Hak (Celle Celllah):
Di di ksas vardr 1579 buyurmutur. Ksas yaplann dii, tekinin diinden byk de olsa durum ayndr.
nk diin faydas, byklk ve kklkle deimez. Yukardaki yet gereince eit misillemenin mmkn
olduu her yarada ksas vardr. Di dndaki hi bir kemikte ksas yoktur. Bu ifde, Hz. mer ve bn-i Mesud
(Radyallh anh)'dan rivayet edilmitir. Ayn zamanda Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm)
Kemikte ksas yoktur 1580 buyurmutur. Buradaki kemikten maksat, di dndaki kemiklerdir. Hem de di
dndaki kemiklerde eit misillemeyi uygulamak mmkn deildir. nk fazla veya eksik yarlma ihtimali
vardr. Di ise, ee ile kesilebildiinden byle deildir. ayet kknden ekilmise br de ekilir ve bylece
eit olurlar.
Yaralama cinayeti, bilerek ilenen cinayetin benzeri olamaz, y bilerek, y yanllkla ilenen cinayetlerden biri
olur. nk bilerek ilenen cinayetin benzeri, cinayette kullanlan let ile ilgilidir. letin trne gre hkm
deien ise. yaralama olmayp ldrmedir. Zira kiiyi bilerek, y da yanllkla yaralayan kimse, yaralamada
hangi leti kullanm olursa olsun farketmez. O hlde yaralama, ya bilerek, y yanllkla lenmi bir cinayet
olup, bu ikisi dnda yaralama cinayeti olamaz.
Erkek ile kadn arasnda yaralamada ksas yoktur. mam- afii ye gre vardr. nk mam- afii organlar da
can hkmnde kabul eder. Zira organlar da cana tabidirler. Biz diyoruz ki: Organlar -onlarla vcut korunduu
iin -mal hkmndedirler. Byle olunca da kymet farklar nedeniyle, aralarnda mevcut olmas gereken eitlik
yok olur. Nitekim bu fark, er'in deer takdiriyle kesin olarak belirtilmi olduundan nazara alnmas
mmkndr. Yaralamadaki farkllk ise, byle deildir. nk onun sabit ls yoktur. Bu nedenle asl itibar
edilmitir, lm de byle deildir. nk lmn sebebi olap can kmasnda farkllk yoktur.
Mslman ile gayr- mslim arasnda organlarda ksas vardr. nk diyette ikisi eittir. Br kimse, bakasnn
kolunu paznn ortasndan krar veya onu ar yaralar ve yara iyileirse kendisine ksas lzm gelmez. nk
burda eitlik mmkn deildir. nk birincisi, kemik krmaktr. Bunun ise. sabit bir ls yoktur. Derin
yarann iyilemesi de ok az vki olduundan yaralayann ayn ekilde yaralanmas zahiren lmne yol aar.
Kesilen el salam, kesenin eli ise olak veya kesik parmakl ise eli kesilen serbesttir. sterse baka bir hak talep
etmemek kaydyla kusurlu eli keser, isterse de tam diyet alr. nk burada hakknn tamamn tahsil etmesi
mmkn deildir. Bu nedenle isterse hakkndan eksik olan kusurlu elin kesilmesine raz olur, isterse de bedel
talep eder. Tpk benzerli maln noksan olarak sahibinin eline gemesi gibi. Sonra bu kimse, hakkn eksik olarak
tahsil etmekle buna nz gstermi olacandan bu hak tamamen der. Tpk kalitesiz mal kaliteli mal yerine
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) adama:
Ona Allah (c.c.) hatrlat, buyurdu. Adam :
-Ya eger yola gelmezse? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hkmete ba vur, buyurdu, Adam:
Ya eer Hkmet uzak olup ona yetemezsem? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Yanndaki kimse yardm ite, buyurmu Adam:
Ya eer yanmda kimse bulunmazsa? dedi.
Maln vermemek icin onunla dg t ki va maln kurtarr, ya da ldrlp hiret ehitleri arasna katlrsn. buyurdu. Mslim, mn c.
1 s. 81; Buhri, Ksas c. 1 s. 337.
1577
1578
Mide: 5/45.
1579
Mide: 5/45.
1580
Gariptir. Ancak bn-i eybe, Hz. mer (r.a.)'den Biz kemiklerden ksas almyoruz, Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'tan da Kemiklerde
ksas yoktum diye sylediklerini rivayet etmitir. bn-i Ebi eybe buna benzer bir sz abi ve Hasan'dan da nakletmitir. Nasb-rraye c. 4 s.
350.
kabul etmesi durumunda olduu gibi.

Bize gre eli kesilen, tercihini yapmadan kesenin eli kopar veya haksz yere kesilirse bir hak talep edemez.
nk onun belli olan hakk ksastadr. Bu hakkn mala dnmesi ise, ancak kendi istei ile olur. Bu nedenle
istek olmaynca hak ortadan kalkar. Ancak bu kimsenin eli, ksas ve hrszlk gibi zerindeki bir hak iin
kesilirse durum byle olmayp kendisine diyet lzm gelir. nk o, bununla bakasna ait bir hakk dediinden
eli kesilen hak sahibi iin bu el kesilmemi saylr.
Bir kimse, bakasnn ban yarar ve yark, aln batan baa kaplar fakat ayn miktardaki bir yank, yarann alnn
kaplamyorsa aln yarlan serbesttir. sterse kendi bandaki yank kadar ksas yaptrr ki bu takdirde ban istedii
tarafndan yarmaya balayabilir. sterse de diyet alr. nk yank, yerini irkinletirdii iin cezay gerektirir ve
ne kadar byk olursa, irkinlik ona gre fazla olur. Bunun iin eer sulunun aln da batanbaa yanlrsa irkinleen yer daha byk olacandan- kendisinden daha fazla hak alnm olur ve eer kendisinin at yank
kadar aln yanlrsa o zaman yaralnn hakk eksik kalr. Bylece tpk olak ile salam meselesinde olduu gibi
burada da hak sahibi muhayyer klnr. Bunun aksi olmas hlinde de durum ayndr. nk bu takdirde hakkm
aynen tahsil edilmesi mmkn deildir. Zira eit bir yank amak suretiyle hakkn aynen tahsil edilmesi, sulunun
hakkna tecvz olur. Yangn, ban uzunluunda, yni alnndan ensesine doru olmas ve ayn yangn sulunun
ensesine ulamamas hlinde de yaral muhayyerdir. nk her iki durumun mhiyeti ayndr.
Dilde ve erkeklik organnda ksas yoktur. mam Eb Ysuf'dan: Organn tamamen kesilmesi hlinde ksas
vardr. nk bu takdirde eitlii gzetmek mmkndr, dedii rivayet edilmitir.
Biz de diyoruz ki; Bu organ bzlp aldndan eitlii gzetmek mmkn deildir. Ancak snnet yeri
kesilmise ksas vardr. nk burada tpk mafsalda olduu gibi kesildii yer bellidir. Snnet yerinin veya
organn bir ksmnn kesilmesi hlinde ise ksas yoktur. nk kesilen ksmn miktar bilinmemektedir. Tamm
veya bir ksm kesilen kulak ise byle deildir. nk kulak bzlp almad gibi bilinen bir ls
olduundan eitlii gzetmek mmkndr. Dudan kknden koparlmasyla da ksas lzm gelir. nk
eitliin gzetilmesi mmkndr. Bir ksmnn kesilmesi hlinde ise eitlii gzetmek mmkn olmadndan
ksas yoktur. 1581
Bir Fasl
ldren ile lnn velileri, bir mal zerinde uzlarlarsa mal, az veya ok olsun ksas kalkar. nk Cenb-
Hak (Celle Celllah):
ldrlenin velsinden katil lehine bir ey balanp ksas drlse lnn velsi, hakknda ziyde olmayarak
rfe gre diyet almaldr 1582 buyurmutur. Nitekim bu yetin sulh konusunda nazil olduu sylenmitir.
Peygamber Efendimiz (Aleyhi's salt ve's-selm) de:
ldrlen kimsenin akrabalan iki husustan birini semekte serbesttirler. sterlerse katili ldrrler, isterlerse
de diyet alrlar 1583 buyurmutur. Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir y, burada diyet almaktan maksat, daha
nce akladmz zere onu katilin rzasyla almaktr. Bu ise, sulhun t kendisidir. Hem de bu ksas, vrislerin
balamakla drlebilen sabit bir hakkdr. Bu nedenle bedel almakla da drlebilir. nk bu da velilerin
iyilii ile katilin hayata kavuturulmasn ihtiva ettiinden karlkl nz ile caizdir. Ayrca bu konudaki diyet
miktarn belirten bir nass bulunmadndan diyetin az ile ou arasnda fark olmayp kendi anlamalarna braklr. Tpk Hul vb.inde olduu gibi. Taraflar, diyetin pein veya vadeli oluundan sz etmezlerse pein olur.
nk bu, akit ile lzm gelen bir maldr. Bu tr mallarda ise, asl olan pein olmaktr, rnein mehr ve sat
bedelinde olduu gibi. Diyet ise byle deildir. nk o, akitle lzm gelmemitir.
Ortaklardan biri, katilin ksas yaplmasn balar veya kendi pay iin bir bedel zerinde uzlarsa dier
ortaklarn ksas hakk der ve diyetten paylarn alrlar. Bu konudaki fkh kural, ksas ve diyetin tm
miraslarn hakk olmasdr. Ancak imam Mlik ile mam- afii, kan ile kocann ksas ve diyette haklan
olmadn sylemilerdir.
Bu iki imam diyorlar ki: Varislik, lnn yerine gemek demektir. Bu ise, evlilik sebebiyle deil, neseple olur.
nk evlilik, lmle sona erer.
Biz de diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Eyem Dbabi'nin diyetinden eine
miras pay verilmesini emretmitir 1584. Hem de bu, mirasn cri olduu bir haktr. Nitekim bir kimse, iki olu
1581
Bakara: 2/178.
1583
Eimme-yi Sitte'nin Eb Hreyre (r.a.)'dan naklettikleri bu hadisin tamam yledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Mekke'nin fethini Cenb- Hak (c.c.) kendisine myesser kld zaman halk arasnda kalkp hir hutbe verdi
ve Allah (c.c.)'a hamd ve seni ettikten sonra yle buyurdu:
Cenb- Allah (c.c.) Fil'i Mekke'yi almaktan alkoydu. Fakat Peytamber'i ile m'minlere bunu myesser kld. Oysa Mekke benden nce hi
kimseye hell klnmamtr. Bana da ancak bir gndzden bir saat iin hell klnmtr. Benden sonra da hi kimseye hell klnmayacaktr.
Bunun iin Mekke'nin yaban hay-vanlart rktleni ez, al rplan kesilemez, yitikleri -sahibini arayp bulmak iin kaldrmak isteyen
kimseden baka- hi kimse tarafndan yerden kaldrlamaz ve kimin bir adam ldrlrse o kimse, kendisi iin daha iyi rd iki ktan
birini semekte serbesttir. sterse ona diyet verilir, isterse ldren ksas edilir.
Mslim, Hacc c. 1 s. 438; Buhri, lim c. 1 s. 22; Lukata c. 1 s. 328; Diyetler c. 2 s. 1016.
1584
Snen-i Erbaa Said b. Mseyyeb'ten unu rivayet etmilerdir:
1582
olduu hlde ldrldkten sonra oullardan biri de kendinden bir oul brakarak lrse ksas hakk, kalan oul
ile len olun oulu arasnda olur. Bylece bu hak, dier vrisler iin de sabit olur.
Kald ki elik ba, miras ynnden lmden sonra da hkmen devam eder. Y da bu hak, lmn sebebi olan
yaralamaya dayanarak lmden sonra sabit olur 1585. Bu hak, vrislerin tmne sabit olunca da onlardan her biri,
bu hakk tahsil etmeye ve balama veya uzlama yoluyla drmeye yetkilidir. Bir ksmnn ksas hakknn
dmesi ise, zorunlu olarak kalanlarn da bu hakkn drr. nk bu hak blnemez. Bir kimsenin, iki kiiyi
ldrmesi ve velilerden birinin kendisini balamas hlinde ise durum byle deildir. nk bu durumda
birbirinden ayr iki ldrme ve iki l bulunduundan lzm gelen ceza, kesin iki ksastr, nceki meselede ise,
ldrme ve l bir olduundan ksas da birdir. Ksas dnce de kalanlarn pay mala dnr. nk bu
durumda ksasn yaplamamas, katilin, dokunulmazlk hakkma kavumasmdan trdr. Balayana ise
maldan bir ey yoktur. nk o, hakkn kendi karan ve rzasyla drmtr.
Sonra lzm gelen diyet malnn sene zarfnda denmesi gerekir. mam Zfer'e gre diyet iki ortak arasnda
olur ve onlardan biri, payn balarsa iki senede denmesi gerekir. nk bu takdirde lzm gelen, diyetin yans
olduundan yanllkla kesilen elin diyeti gibi itibar edilir.
Biz de diyoruz ki: Buradaki diyet, kan bedelinin bir ksmdr. Bu bedelin tamamnn sresi, yl olduundan
bzsnn sresi de bu kadardr. El konusunda lzm gelen diyet ise, organ bedelinin tamam olup bunun sresi,
dine gre iki senedir. Ayn zamanda bu diyet, sulunun malndan denmelidir. nk bu cinayet, kasden ilenmitir.
Bir topluluk, bir kiiyi ldrrlerse tmnden ksas alnr. nk Hz. mer (Radyallh anh): Eer sana
halknn tamam, bu adam ldrmede birbirlerine yardmc olsalard ben onlarn hepsini ldrecektim demitir
1586
. Hem de yardmlaarak adam ldrmek, yaygndr.
Ksas ise, cahilleri su ilemekten alkoymak iindir. Bylece hayat kurtarma gayesinin gereklemesi iin
hepsine ksas uygulanmas gerekir.
Bir kimse bir topluluu ldrr ve llerin velleri bulunurlarsa katil, tamamnn hakk karlnda ldrlr ve
bunun dnda baka bir haklar olmaz. Sdece bir vel hazr bulunursa katil kendisi iin ldrlr ve dierlerinin
hakk der. mam- afii ise: Katil, ldrd ilk kii iin ldrlr, dierleri iin ise diyet lzm gelir. ayet
topluca ldrlrler ve hangisinin nce ldrld bilinmiyorsa nce katil, hepsi iin ldrlr, sonra da diyet
aralarnda taksim edilir, demitir. Kimisi ise: Aralarnda kur'a ekilerek katil, kur'ada ad kan iin ldrlr,
demitir.
mam- afii diyor ki: Tek kiinin yapt, bir ka ldrmeden ibarettir. Onun hakknda uygulanan ise, tek
ldrme olduundan su ile ceza arasnda eitlik salanmam olur. Aslnda birinci meselede de kys olan
budur. Ancak bunun hkm, nass ile belirtilmitir.
Biz diyoruz ki: Velilerden her biri katili tek bana ldrm saylr. nk eer yle olmazsa, birinci meselede,
yni birka kiinin bir kiiyi ldrmesi meselesinde hepsine yle dursun, hi birine dahi ksas lzm gelmezdi.
Zira o zaman her biri ayr ayr tam katil saylmadklar iin ksas edilmesi caiz olmazd. Bu itibarla bu mesele de
birinci meseledeki kurala dayanr. Bunun iin birinci me seledeki ksasta olduu gibi, bu meseledeki ksasta da
eitlik vardr. Kald ki ksas bizatihi adam ldrmektir. Adam ldrmek ise en byk gnhlardan biri olmasna
ramen burada maslahat iin meru klnmtr. O maslahat da onunla genel asayii te'min etme gayesidir. Bu
gaye de, katilin ldrlmesiyle gerekletiinden onunla yetinitir.
Kendisine ksas lzm gelen bir kimse lrse ksas der. nk hak tahsil edilecek merci kalmamtr. mam-
afii1 nin muhalefeti burada cridir. nk ona gre lzm gelen ceza, ksas ve diyetten biridir.
ki kii, bir kiinin elini keserlerse hi birisine ksas lzm gelmez. Her ikisine diyetin, yans lzm gelir. mam-
afi ise : ikisinin de eli kesilir, demitir. Yni bunlar, bir bak alp onu, kesilinceye kadar adamn eli zerinde
getirip gtrrlerse durum byledir.
mam- afi diyor ki: Muteber olan, canlardr. Eller de onlara tbi olduundan ya onlarn hkmn alrlar veya
suu nleme gayesinde bir saylrlar.
Biz de diyoruz ki: Canilerden her biri, elin bir ksmn kesmitir. nk el, ikisinin de ba dayamasyla
kesilmitir. Ayn zamanda el, blnebildiinden her birine suun bir ksm yklenir.' Bylece su ve ceza
arasnda eitlik yok olur Cana kyma ise byle deildir. nk cann kmas blnemez. Hem de yardm yetiir
endiesiyle toplu halde adam ldrmek yaygn iken eli mafsaldan kesmek iin bir araya gelmek nadiren vki
olur. nk el kesmenin, ar yryen baz n hazrlklara ihtiyac olduundan yardm yetiebilir.
Hz. mer (r.a.): Diyet akilenindir. Yni lenin erkek akrabalarnn hakkdr diyor ve diyetten lenin karsna pay vermiyordu. T ki
Dahhk b. Sfyan ona, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in, kendisine Eyemi Dbabi'nin karma kocasnn diyetinden pay vermesini yazdn
syledi de, Hz. mer (r.a.) bu grnden dnd. Eb Dvd, Feraz c. 2 s. 261; bn-i Mce, Diyetler c. 1 s. 194; Tirmizi, Diyetler c. 1 s.
182; Feraz c. 2 s. 33.
1585
Yni elik ba elerden birinin lmesiyle her ne kadar ortadan kalkyorsa da. eler birbirlerinden miras aldklar iin, bu ba miras
ynnden lmden sonra da ortadan kalkmam hkmndedir. Yahut diyet lenin kan bedeli olduu iin, lenin vrislerine lm ile deil,
lmne sebep olan yaralanmasyla hak olur ve bu hak olu lmden sonra gerekleir. lenin yaralanmas srasnda ise elik ba henz
ortadan kalkmad iin lenin ei ile dier vrisleri arasnda fark yoktur, O halde lenin diyetinden dier vrislerine mirastaki hisselerine
gre nasl pay dyorsa, eine de ayn oranda pay dmesi gerekir.
1586
mam Mlik'in rivayetine gre Yemen'de be, ya da yedi kii ortaklaa bir genci ldrmler ve Hz. mer (r.a.) onlarn hepsini
ldrdkten sonra bu szn sylemitir. Muvatta (Murattep ldrme) s. 342.
Her ikisine diyetin yars lazm gelir. nk bu, tek elin diyetidir. Eli ise ikisi kesmitir. Eer bir kimse, iki
kiinin sa ellerini keser ve eli kesilenlerin ikisi de gelirlerse kesenin bir elini keserek diyetin yansn alr ve
ikiye blerler. Ellerinin birlikte veya srayla kesilmesi arasnda fark yoktur.
mam- afi ise: Eller srayla kesilmise kesenin eli, ilk kesilen el iin kesilir. Birlikte kesilmeleri hlinde ise,
kur'a ekilir. nk birinci durumda eli ilk kesilen, el kesmeyi hakketmitir. Bu nedenle -ikinci rehinde olduu
gibi- eli kesilen ikinci kii iin kesenin elini kesme hakk sabit olmaz. Ellerin birlikte kesilmesi hlinde ise tek
elin kesilmesi, her iki hakk karlamadndan bunlardan biri kur'ayla tercih edilir.
Biz diyoruz ki: Eli kesilenler, hak sahibi olmakta eit olduklarndan hkmnde de eittirler. Tpk terike
konusundaki alacakllar gibi. Ksas ise, kendi zddyla beraber olarak sabit olan bir ii yapabilme selhiyetidir.
Bu nedenle ancak hakkn tahsil edilmesiyle gerekleir.
Cezann uygulad yer ise bu selhiyetin dnda bir eydir. Bu nedenle ksas hakknn ikinci ahsa sabit
olmasn engellemez. Rehin ise byle deildir. nk bu konudaki hak, rehin verilen maln kendisindedir. ayet
eli kesilenlerden biri hazr bulunur ve caninin elini keserse br, diyetin yarsn alr. nk birinci ahsn
hakk kesin olduundan o, bunu tahsil edebilir. kincinin hakk ise henz kesinlememitir. Birincinin hakk
tahsil edilince de ksas hakknn tahsil edilecei yer kalmadndan eli kesilen ikinci ahsn hakk diyete der.
nk ksas, birinciye it bir hak olarak uygulanmtr.
Bir kimse, bakasna kasden silh skar ve kurun -veya ok- bu kimsenin vcudundan geip ikinci bir kiiye de
isabet eder ve ikisi de lrse birinci ahs iin kendisine ksas, ikinci ahs iin de akrabasna diyet lzm gelir.
nk birincisi, kastl cinayet, ikincisi ise, hatal cinayetin bir eididir. Bu kimse, ava ate edip insan vurmu
saylr. Buradaki fiil, iki hdiseye yol atndan iki fiil hkmndedir.1587
Bir Fasl
Bir kimse, bakasnn elini yanllkla kestikten sonra henz eli iyilemeden ayn kiiyi kasden ldrr veya elini
kasden kestikten sonra onu yanllkla ldrrse veya bir kimsenin elini yanllkla kesip eli iyiletikten sonra bu
kimseyi yanllkla ldrr veya elini kasden kesip eli iyiletikten sonra onu kasden ldrrse her iki su da
nazara alnr.
Bu konudaki fkhi kural udur: Birinci cinayetin tamamlaycs olmak zere mmkn olduu kadar btn
cinayetleri birletirip ayn cezaya tbi tutmak gerekir. nk genelde ldrme, birbirini izleyen darbelerle
meydana gelir ki darbelerin her birini mstakil bir cinayet saymakta bir nevi zorluk vardr. Ancak bunlar
birletirmek mmkn deilse her birine ayr hkm verilir. Nitekim yukardaki durumlarda da birletirme
imknszdr. lk ikisinde imknsz olmas, fiillerin deiik olmas, son ikisinde de iyilemenin araya girmesi
nedeniyledir. Nitekim fiiller, ayn cinsten, rnein : ikisi de hatal cinayet olup araya iyileme girmezse bu
takdirde birletirme mmkn olduundan ittifakla cinayetler birletirilerek tek diyetle yetinilir.
Eer adamn elini kasden kesip sonra da el, iyilemeden onu kasden ldrrse bu durumda Hkim isterse: Elini
kesin, sonra ldrn, isterse de: Onu ldrn, der. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki imam ise :
ldrlr ve eli kesilmez. nk cinayetleri birletirmek mmkndr. Zira her iki fiil ayn cinsten olup araya
iyileme girmemitir. Bylece birletirilirler, demilerdir.
mam Eb Hanife diyor ki: Cinayetleri birletirmek mmkn deildir. nk fiiller biribirinden ayrdr. Nitekim
sularn gerektirdii ceza ksastr. Ksas ise, sua eitlie dayanr. Bu ise, ldrmenin ldrmeye, kesmenin de
kesmeye karlk olmas eklinde olur ki, bu da burada imknszdr. Ya da ldrme, el kesmenin fenalamaya yol
atna hkmetmeyi engeller. Nitekim her iki cinayeti iki kii ilese ksas sadece ldrene lzm gelir. Bylece
bu, elin iyilemesi gibi olur. Elin kesilip fenalamas ise byle deildir. nk bu takdirde fiil tektir. Her iki
fiilin hatal cinayet olmas hlinde de durum byle deildir. nk bu takdirde ceza diyettir. Diyet ise, cann
bedeli olup onda eitlik gzetilmemektedir. Hem de kesilen elin diyeti, ancak elin durumu kesinleince lzm
gelir ki burada bu durum, elin fenalap lme yol amasn nleyen ldrme ile kesinletiinden diyetin
alnmasyla hem vcudun tamamnn hem de onun bir paras olan elin cezas ayn sebeple ve birlikte
uygulanm olacaktr. Bu ise, caiz deildir. Ancak kesme ve ldrme cezalar ksas olarak birlikte uygulanabilir.
Bir kimse, bakasna yz sopa vurur ve bu kimse, doksanndan kurtulur ve onuyla lrse tek diyet lzm gelir.
nk bu kimse, doksanla lmediinden bunlar, idri cezada nazara alnsalar da diyette nazara alnmazlar.
Bylece yalnz on dayak nazara alnm olur.
mam Eb Hanife'nin kuralna gre iyileip hi bir izi kalmayan btn yaralar iin durum ayndr.
mam Eb Ysufdan: Bu durumda, yaralamadan doan deer fark tazmin edilir, dedii rivayet edilmitir.
mam Muhammed'in ise: Tabip creti lzm gelir, dedii rivayet edilmitir.
Bir kimse, bakasna yz sopa vurup onu yaralar ve yara izi kalrsa deer fark tazmin edilir. nk vurulan
yerde iz kalmtr. Diyet ise ancak vcuttaki ize gre itibar edilir.
Bir kimse, bakasnn elini keser ve eli kesilen, keseni bu sutan baladktan sonra bundan lrse kendisine
kendi malndan denecek diyet lzm gelir. Eer eli kesilen, keseni hem kesme suundan hem de onun
douraca sonulardan baladktan sonra lrse bu, suluyu ldrme suundan balamak olur. Sonra bu su
1587
yanllkla ilenmise diyet, malnn tebirinden, kasden ilenmise maln tamamndan denir. Bu, imam Eb
Hanife'ye gredir. Dier iki imam ise: Eli kesilen, keseni kesme suundan balarsa bu, ldrme suundan da
balamak olur, demilerdir. Yaralnn yaralayan balamasndan sonra lmesi durumunda da ayn ihtilf
vardr.
ki imam diyorlar ki Kesme suunu balamak onun gerektirdii cezay balamak demektir. Bu ceza, lme
yol amayan kesmede el kesmek, lme yol aanda ise lm olduundan el kesmeyi balamak, bu suun
gerektirdii iki cezadan herhangi birini balamak demektir. Hem de el kesme deyimi, lme yol aan da amayan da iine aldndan onu balamak, her iki trnden birini balamak olur ve dolaysyla cinayet
balanm saylr. nk cinayet deyimi de, hem lme yol aan hem de yol amayan cinayeti iine alr ki bu
da yledir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Diyeti tazmin sebebi olan deerli ve dokunulmaz bir cana kyma, gereklemitir.
Burdaki balama ise, aka bu suu iine almamtr. nk bu kimse, el kesme suunu balamtr ki bu,
ldrmeden baka bir eydir. El kesmenin lme yol amasyla da cinayetin ldrme olduu ve lnn bunun
cezasnda hakk bulunduu ortaya kmtr. Nitekim biz de bunun cezasn detiyoruz. Aslnda bu durumda
ksasn lzm gelmesi gerekirdi ki kys da budur. nk kastl cinayetin cezas budur. Ancak istihsan gereince
diyet lzm gelir. Zira balamann zahiri, bir phe ortaya koymutur. phe ise ksas nler. ldrc el
kesmenin normal el kesme olduunu ve ldrcln onun bir vasf olduunu da kabul etmiyoruz. Belki bu
bandan itibaren bir ldrme cinayetidir. Ayn zamanda ldrc kesmenin kesme olarak gerektirdii zel bir
ceza bulunmadndan balamann kapsamna girmez. Cinayeti balamak ise byle deildir. nk o,
geneldir. Yaralamay ve ondan doan sonular balamak da byle deildir. nk bu, ldrc el kesme ile
ldrme sularn aka balamak demektir.
Burada el kesme, yanllkla da olsa mam Eb Hanife bunu bir ksm ittifak, bir ksm da ihtilf konusu olan bu
meselelerin tmnde kastl el kesme hkmnde kabul etmitir. Onun bu husustaki genel ifdesi, bunu ifde
etmektedir. Ancak cinayetin yanllkla olmas hlinde diyet, maln te birinden, kastl ise, maln tamamndan
denir. nk kastl cinayetin gerei ksas olup bu, mal olmadndan ona vrislerin hakk girmez. Bylece bu,
bir kimsenin, kendi tarlasnn ariye olarak verilmesini vasiyet etmesi gibi olur. Yanllkla ilenen cinayetin
gerei ise, mli ceza olup malda vrislerin hakk bulunduundan bu ceza, maln tebirinden denir.
Bir kadn, bir erkein elini kestikten sonra adamla kesilen eli karlnda evlenir ve adam daha sonra lrse
kadn, mehr- mislini alr ve cinayet yanllkla ilenmise diyet, kadnn akrabasna, kasden yaplm ise kendi
malndan lzm gelir. Bu, mam Eb Han ile'ye gredir. nk bu durumda el kesme suunu balamak, ondan
doacak sonular da balamak demek olmayacandan el karlnda evlenmek, ondan doacak durumlar
karlnda evlenmek mnsnda olmaz. Sonra eer el, kasden kesihnise bu, organ ksas zerinde evlenmek
olur ki o da mal olmadndan mehir olamaz. zellikle adamn lmesiyle organ ksas dtnde bu durum
daha da kuvvetlenir ve dolaysyla mehr- misil lzm gelir. Kadna ise kendi malndan denecek diyet lzm
gelir. Allah (Azze ve Celle) izin verirse ilerde aklayacamz zere nikh her ne kadar balamaya karlk
olabilse de bu meselede organ ksasm balamaya karlk olmutur.
El kesmenin lme yol amasyla da cinayetin ldrme olduu ve balamann kapsamna girmedii ortaya
ktndan diyet lzm gelir ve bu diyet, kadnn kendi malndan denir. nk cinayet kastldr. Kys ise,
akladmz zere ksas lzm gelmesi eklindedir. Bu arada kadnn alaca mehr- misi ile deyecei diyet ayn miktarda ise deme olur. ayet diyet fazla ise, kadn, fazlal vrislere der. Yok eer mehir fazla ise
vrisler fazlal ona derler. ayet el, yanllkla kesilmise bu nikh elin diyeti zerinde kylm olur. Eer bu,
lme yol aarsa elin diyetinin olmad ve belirtilen maln da yok hkmnde olduu ortaya kar ve dolaysyla
mehr- misi lzm gelir. Tpk bir kimsenin, bir kadn elinde bir ey olmad halde elindeki mal zerinde
nikahlamas durumunda olduu gibi. Bu durumda diyet ile mehir arasnda deme olmaz. nk hatal cinayette
diyet sulu kadnn akrabasna lzm gelirken mehir kendisinin olur.
ayet eli kesilen adam, kadn eli veya eli kesilmesinden doacak sonular veya cinayet karlnda
nikahladktan sonra bu yaradan lr ve el, kasden kesilmise kadn, mehr- mislini alr. nk bu, ksas zerinde
yaplan bir evliliktir. Ksas ise, mehir olamayacandan, akladmz zere mehr- misi lzm gelir. Bu, tpk
kadndan alacakl olmayan erkein onu iki veya domuz zerinde nikahlamas gibi olur. nk adam, ksas
mehire evirmekle onun mehir yoluyla dmesine nz gstermi olduundan ksas tamamen der. Tpk bir
kimsenin, mala dnmesi kaydyla ksas drmesi gibi ki bu durumda da ksas tmyle der. Yok eer el,
yanllkla kesilmise diyetin, kadnn mehr- misli kadar olan akrabalarnn zerinden kalkar ve diyetin kaan
ksmnn da karlanmas iin lnn brakt maln te biri bu akrabalara vasiyet edilmi olur. nk bu, diyet
zerinde yaplan bir evliliktir. Diyet ise mehir olabilir, ancak bu mehir, maln tamamndan mehr- misi kadar
takdir edilir. nk adam, lm hastalna tutulmu saylr.
Evlilik ise, zaruri ihtiyalanndandir. Mehr- mislden fazlas ise mehir saylamaz. nk bu, bir msamahadr. Bu
nedenle mehr- misi dndaki miktar, vasiyet saylr ve dolaysyla mehr- misi miktarndan kadnn akrabalar
kurtulmu olurlar. nk akrabalar, diyeti onun yerine dediklerinden kendisinin iledii cinayetin diyetini
onlardan istemesi imknszdr.
Fazlalk ise, akrabalara vasiyet edilmi saylr. nk adam onlar ldrmediinden vasiyette haklan vardr. Eer
diyet, te bir nisbetindeki bu fazlallka karlanrsa dm olur. Karlanmamas hlinde maln tebiri dm
olur.
mam Eb Ysuf ile mam Muhammed ise: Adam, kadn el karlnda almsa durum byledir, demilerdir.
nk el kesme cinayetini balamak, bu iki imama gre ondan doacak sonular da balamak demektir. Bu
nedenle iki meselede de iki imamn gr ayn olmutur.
Bir kimsenin eli kesilir ve kesene ksas uygulandktan sonra bu kimse lrse eli kesen bu kez ldrlr. nk
eli kesilenin lmesiyle cinayetin kastl ldrme olduu ortaya kar, lenin hakk ise suluyu ldrmek olup
sulunun elini kesmek de ldrme cezasn ortadan kaldrmaz. Tpk bakasn ldrme hakkna sahip olan
kimsenin, sulunun bir organn kestirmesi durumunda olduu gibi.
mam Eb Ysufdan: Bu kimsenin ksastaki hakk der, dedii rivayet edilmitir. nk hak sahibi sulunun
elini kestirmekle onu bu cezann tesindeki cezalardan kurtarm olur.
Biz de diyoruz ki: Hak sahibinin, sulunun elini kestirmesi, hakknn bundan ibaret olduunu sanmasndan
trdr. Eli kesilenin lmesinden sonra da tahsil edilecek hakkn, suluyu ldrmek olduu ortaya ktndan
hak sahibi, bu durumu bilmeden suluyu ibra etmi saylmaz.
Velsi kasden ldrlen bir kimse, katilin elini kestikten sonra, mahkemece ksasa karar verilmi olsun veya
olmasn, onu balarsa mam Eb Hanife'ye gre eli kesene diyet lzm gelir. Dier iki imam ise: Kendisine bir
ey lzm gelmez, demilerdir. nk o, kendi hakkn tahsil ettiinden buna zamin olmaz. Nitekim bu kimse,
katili btn organlaryla birlikte ldrme hakkna sahiptir. Bu nedenledir ki katili balamamas hlinde zamin
olmaz. Ayn ekilde kesilen el, iyilemeyip lme yol aar veya hak sahibi, onu balamayp el, lme yol
amazsa veya elini kestikten sonra el, iyilemeedn veya iyiletikten sonra katilin boynunu vurursa durum
ayndr. Bu, organda ksas alma hakk olan kimsenin, sulunun parmaklarn kestikten sonra onu balamakla
parmaklara zamin olmamas gibidir.
mam Eb Hanife diyor ki: Hak sahibi, hakkndan baka bir ey tahsil etmitir. nk onun hakk, suluyu
ldrmektir. Bu ise, organ kesip koparmaktr. Nitekim kys, bu ekilde eli kesene ksas lzm gelmesidir.
Ancak phe nedeniyle ksas dmtr. nk hak sahibi, suluyu ldrmekle dolayl olarak organ da telef
edebilmektedir. Bylece ksas dncede mal lzm gelir. Diyet malnn hemen denmesinin gerekmemesi, el
kesmenin, eli kesilenin lmesiyle ldrme ksasna dnme ihtimli nedeniyledir. Bylece hak sahibi, hakkn
tahsil etmi olacaktr.
Ayn zamanda ldrme ksas, zorunlu bir hak olup bu zorunluk, ya ksasn alnmas ya balanmas ya da mala
evirilmesiyle ortaya kar. nk bunlardan her biri ksas yaplan tasrruftur. Bu asarruflardan nce bu hak,
kesin ekliyle ortaya kmaz. nk bu srada zorunlu olan hak, belirmemitir. El kesmenin lme yol amas
hlinde ise durum byle deildir. nk bu, hakkn tahsili demektir. ayet hak sahibi, suluyu balamaz ve el
kesme lme yol amazsa biz diyoruz ki: Bu takdirde elin haksz yere kesildii, ancak iyilemesiyle ortaya kar.
Nitekim hak sahibi, sulunun elini kesip onu balamaz ve el iyileirse sahih olan gre gre bu durumda da
ayn ihtilf bulunmaktadr. ayet hak sahibi, sulunun elini kestikten sonra el iyilemeden bu kez boynunu
vurursa hakkn tahsil etmi olur. Yok eer eli, iyiletikten sonra boynunu vurursa sahih gre gre burada da
ayn ihtilf vardr. Parmaklar ise, ballk bakmndan el ayasna tbi olmakla beraber el ayas da esas fonksiyonu
bakmndan parmaklara tbidir. Organ ise byle deildir. nk o, her bakmdan vcuda tbidir.
Organda ksas alaca olan bir kimse, ksas aldktan sonra bu, ksas edilenin lmne yol aarsa mam Eb
Hanife'ye gre ksas alan, can diyetine zamin olur. Dier iki imam ise: Bu kimse, zamin olmaz, demilerdir.
nk o, el kesme hakkn tahsil etmitir. Bu hakk elin iyilemesi artyla kaytlamak ise mmkn deildir.
nk bu, ksas kapsnn kapanmasna yol aar. Kald ki, kesilen elin fenalamamas, hak sahibinin imkn
dhilinde olmadndan o bu konuda Hkim, operatr, hacameti ve el kesmeye memur edilen kii gibidir.
mam Eb Hanife de diyor ki: Hak sahibi, bu durumda haksz yere adam ldrmtr. nk onun hakk el
kesmektir. Bu ise ldrmektir. Bu nedenledir ki bu hareket, haksz yere yaplm olsayd katil sulu olurdu. Hem
de elin kesilmesi, normal olarak can kaybna yol aan yaralamalardandr ki katil de bu demektir. Ancak burada
phe nedeniyle ksas derek mal lzm gelir. Dier iki imamn delil olarak gsterdikleri meselelerde ise durum
byle deildir. nk bu meselelerde ad geenlerin her biri, bu ii yapmakla ykmldr. Bu ykmllk, ya
Hkimlik gibi grev alma yoluyla ya da dierlerinde olduu gibi yaplan bir akitle meydana gelir. Bu tr
grevler ise, zararszlk vasfyla kaytlanamazlar. Tpk bizimle savaan gayr- mslime silh skmada olduu
gibi. Sz konusu ettiimiz meselede ise ksas alma mecburiyeti yoktur. nk burada suluyu balamak
evldr. Bylece ksas, yaplmas zorunlu olmayan ilerden olur ve avlamaya benzer.1588
BR BB
(ldrme Konusunda ahitlik)
ldrlen bir kimsenin biri hazr dieri de hazr bulunmayan iki olu olup hazr olan, katil konusunda delil
getirdikten sonra br gelirse mam Eb Hanife'ye gre o da tekrar delil getirir. Dier iki mam ise: Bu kimse,
tekrar delil getiremez demilerdir.
1588
ayet katil yanllkla olmusa sonradan gelen oul, ittifakla delil getirmez. Babalarnn bakasndaki alaca
konusunda da durum ayndr, iki imam, meselenin ihtilafl olan birinci kk iin diyorlar ki: Ksas da tpk alacak
gibi veraset yoluyla intikl eder. nk ksas, lnn canna karlk olduundan ondaki hak, cana sahip olana
it olur. Tpk diyette olduu gibi. Bu nedenledir ki bu hakkn mala dnmesi hlinde lye it olur. Bu yzden
yaral, lmeden nce suluyu balarsa ksas der. Hl byle olunca da vrislerden biri, dierleri adna davac
olabilir.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Ksas, verasetle deil, lnn yerini alma yoluyla intikal eder. Nitekim ksas
yetkisi, kiinin lmnden sonra sabit olur ki lnn byle bir yetkisi dnlemez. Alacak ve diyet ise byle
deildir. nk kii, lmnden sonra da mala sahip olabilmektedir. rnein; Bir kimsenin, brakt aa
lmnden sonra den ava mlik olmas gibi. Ksas hakkn elde etmenin yolu, bunu balangta ispatlamak
olduundan hak sahiplerinden biri, dierleri adna davac olamayacak ve dolaysyla sonradan gelen oul,
geldikten sonra tekrar delil getirecektir.
Eer katil, sonradan gelen oulun, kendisini baladna dir delil getirmi ise ahit, saylr ve ksas der.
nk bu durumda katil, hazr bulunan oul aleyhine ksas hakknn dp mala dntn ileri srmektedir.
Bu iddiasn ise, ancak hazr olmayan olun, kendisini baladn ispatlamakla kantlayabilir. Byle olunca da
hazr bulunan oul, bulunmayann adna da davac olur.
Eer veller olur da bunlardan ikisi, ncnn katili baladna ahitlik ederlerse ahitlikleri geersiz olup
bu, onlarn katili balamalar demek olur. nk bu kimseler, hitlikleriyle ksas mala evirerek kendilerine
kar salam olurlar.
ayet katil, bu iki kiiyi dorularsa diyet, lnn velisi arasnda eit blnr.) Yni yalnz katil, bunlar
dorularsa durum byledir. nk o, bunlar dorulamakla kendilerine diyetin te ikisini ikrar etmi
olduundan ikrar sahihtir. Ancak katil, bunun yannda aleyhine ahitlik yaplann hakknn dtn iddia
etmektedir. Hak sahibi ise bunu inkr ettiinden katil dorulanmaz ve bu kimsenin hakkna borlu olur.
Eer katil bunlar yalanlarsa kendilerine bir ey verilmez. ncye ise diyetin te biri verilir. Yni katil,
nc veli ile birlikte onlar yalanlarsa durum byledir. nk bunlar, hitlikleriyle kendilerine it ksas
hakknn dtn ikrar ettiklerinden bu ikrarlar kabul edilir. Bunun yannda ksas haklarnn mala
dntn de iddia etmi olurlar, ancak bu iddia delilsiz kabul olunmaz. Bu arada, aleyhine ahitlik yaplann
ksastaki pay mala dnr. nk dier iki velinin, kendisi inkr ettii hlde bu kimsenin katili baladna
dir iddialar, bu kimse bakmndan katilin yeniden balanmas hkmndedir. nk ksasn dmesi, bunlarn
iddiasna dayanr. ayet yalnz aleyhine ahitlik yaplan veli, bunlar dorularsa katil, kendisine diyetin te
birini der. nk o, kendisine bunu ikrar etmitir.
ahitler, bir kimsenin bakasn dvdne ahitlik eder ve dvlen, lnceye dek yatakta kalrsa bu takdirde
dvme kastl olmusa dvene ksas lzm gelir. nk ahitlikle sabit olan bir husus, gtrlerek sabit olmu
gibidir. Bunda ise, daha nce akladmz zere ksas vardr. Ayn zamanda kastl adam ldrmeye ahitlik de
bu ekilde olur. nk dayan yol at lm, ancak dvlenin lnceye dek yatakta kalmasyla bilinir.
Yni eer ahitler lenin kesici bir eyle dvldne ahitlik edilirse durum byledir.
ldrme ahitleri, eer ldrmenin gn, yeri veya leti konusunda deiik ekilde ifde verirlerse ahitlikleri
geersiz olur. nk bir kimse ancak bir kere ldrlebilir. Oysa bir gn veya yerdeki ldrme olay, dier bir
gn veya yerdeki ldrme olayndan ayrdr. Ayn zamanda sopa ile ldrmek silhla ldrmekten ayrdr. Zira
ikincisi bilerek ldrmek, birincisi bilerek ldrmenin benzeridir. Bu iki ldrme eidinin hkmleri ayrdr.
Bunun iin her bir eit ldrmenin tek bir ahidi kalm olur.
Ayn ekilde ahitlerden biri: Onu sopa ile ldrd, derken dieri: Ne ile ldrdn bilmiyorum, derse ahitlik
geersizdir. nk mutlak ahitlik, mukayyetten ayrdr.
ayet iki ahit, ldrmeye ahitlik eder fakat katilin, ly ne ile ldrdn bilmediklerini sylerlerse bunda
istihsnen diyet lzm gelir. Kys ise, bu ahitliin de kabul edilmemesi gerektirir. nk ldrmelerin hkm
lete gre deiir. Bu ahitlikle ise hangi letle ldrld bildirilmemitir.
stihsna gre ahitler, mutlak bir ldrmeye ahitlik etmilerdir. Mutlak ahitlik ise belirsiz olmadndan
gerektirdii iki cezann asgarisi olan diyet lzm gelir. Hem de ahitlerin burada ldrme letini belirtmemeleri,
aleyhine ahitlik yaplann suunu tamamen ortaya karmamak iin kendisine iyilik yapma niyetine
hamledilebilir. ahitlerin, ldrme letini, bilmedikleri eklindeki yalanlarn da arabulucuklukta yalan mubah
klan hadisin zahirine tevil etmilerdir. Zira buradaki yalan, ara-buluculuktaki yalan gibidir. Bylece meydana
gelen phe ile birlikte ldrmede deiiklik sabit olmaz ve diyet, katilin malmda lzm gelir. nk fiilde asl
olan, bilerek ilemektir. Bunun iin diyet akileye deil, kendisine lzm gelir.
ki kiiden her biri, falancay ldrdn ikrar eder ve lnn velisi de: Beraber ldrdnz, derse ikisini de
ldrebilir. Eer ahitler, bir kimsenin falancay ldrdne ahitlik yaparken dier bz ahitler de onu baka
birinin ldrdne ahitlik eder ve lnn velsi: kiniz birlikte ldrdnz, derse her iki ahitlik de geersiz
olur.
ki mesele arasndaki fark udur: Hem ikrar hem de ahitlik, katilin varl ile ksasn gerekliliini ifde ederler.
Ancak birincide yalanlamay yapan, kendisine ikrar edilen, ikincide ise lehine ahitlik yaplandr. Bu arada
kendisine ikrar edilenin, ikrar edoni ikrarnn bir ksmnda yalanlamas, kalandaki ikrar geersiz klmad
hlde, lehine ahitlik yaplann, ahidi yapt ahitliin bir ksmnda yalanlamas, ahitliini tamamen geersiz
klmaktadr. nk bir kimseyi yalanlamak, onun faskln ortaya koymak demektir. hidin faskl ise,
ahitliinin geerliliini engellerken ikrar edenin faskl, ikrarn shhatim engellememektedir.1589
Bir Bab, ldrme Esnasndaki Durumun Nazara Alnmas
Bir kimse, mslman kiiye ok atar ve Allah (Azze ve celle) korusun, kendisine ok atlan, dinden ktktan sonra
isabet alrsa mam Eb Hanife'ye gre atcya diyet lzm gelir. Dier iki imam ise: Br ey lzm gelmez,
demilerdir. nk vurulan kii, dinden kmakla hayatnn deerlenmesini drdnden atcy suun gerei
olan cezadan ibra etmi saylr. Tpk yaralandktan sonra ve lmeden nce suluyu ibra etmesi gibi.
mam Eb Hanife de diyor ki: Zamirdik, sulunun fii'liyle lzm gelir ki bu fiil, okun atlmasdr. nk bundan
sonra suludan herhangi bir fiil meydana gelmemitir. At esnasnda ise, henz dinden kmadndan vurulann
hayat deerlidir. Bu nedenle avn hell olmas konusunda da at srasndaki durum nazara alnr. Nitekim
atcnn attan sonra dinden kmas, vurduu av haram klmaz. Ayn ekilde bu kimseye yaralandktan sonra ve
lmeden nce gayr- mslim demek caizdir. Buradaki cinayet, bilerek ilenmi olmakla birlikte phe nedeniyle
ksas der ve diyet lzm gelir.
Bir kimse, dinden km birisine ok attktan sonra dinden km kimse mslman olur ve daha sonra ok
kendisine isabet ederse ittifakla atcya bir ey lzm gelmez. Ayn ekilde bizimle savaan gayr- mslim iken ok
atldktan sonra mslman olan kimseye ok atmak da byledir. nk balangta vurulan kiinin hayat deerli
olmadndan at, zaminlii gerektirmedii gibi sonradan da gerektirici hle gelmez- nk vurulann hayat
sonradan deerlenmitir.
Bir kimse hakknda tala ldrme cezasna karar verilir ve bir kimse, ona ta attktan sonra sulu aleyhine
ahitlik yapanlardan biri ahitlikten dndkten sonra ta isabet ederse ta atana bir ey lzm gelmez. nk
muteber olan, at esnasndaki durumdur ki bu srada kan helldir.
Ate tapcs, ava ok attktan sonra mslman olur ve ok, bundan sonra ava isabet ederse eti yenmez. ayet
mslman olduu hlde ava ok attktan sonra, Allah (Azze ve Celle) korusun ateperest olursa avn eti yenir.
nk avn hell veya haram olmas konusunda geerli olan, at srasndaki durumdur. nk avn kesimi, at
olduundan at srasndaki ehliyet ve ehliyetsizlik nazara alnr.
hraml bir kimse, ava ok atar ve ihramdan ktktan sonra ok, ava isabet ederse kendisine fidye lzm gelir.
hramda olmayan bir kimse, ava ok attktan sonra ihrama girerse kendisine bir ey lzm gelmez. nk
zaminlik, ancak ihraml iken av vurma suuyla lzm gelir. Nitekim birincide atc, ok atarken ihramldr, ikincide ise ihraml deildir. Bu nedenle birbirinden farkldrlar. 1590
DYETLER BAHS
(Cinayetlerin Ml Cezalan)
1- Bilerek ilenen cinayetin benzer cinayette katilin akilesine ar diyet, kendisine de keffaret lzm gelir.
Nitekim bunu Cinayetler Bahsi'nin banda akladk. Bu suun keffareti, mmin bir kleyi azad etmektir. nk
Keffareti mmin bir kleyi zgrlne kavuturmaktr 1591 buyurmutur. Ayn yet gereince, Eer cinayeti
ileyen kimse kle azatlamaya olanak bulamazsa iki ay ard arda oru tutmas gerekir. Yoksullara yiyecek
yardm bu konuda yeterli gelmez. nk bunu bildiren bir nas yoktur. Kefaret de miktan belli bir ibdet olduu
iin kys yolu ile renilemez. Kald ki, yetin Eer kle bulamazsa iki ay ard arda oru tutmas gerekir
eklindeki ifde tarz da, kle bulamayan iin oru tutmaktan baka bir ey yeterli gelmeyeceini gsterir.
2- Azatlanacak kle emzikte olan bir ocuk da olsa -eer anne ile babasndan biri mslman ise- yeterli gelir.
nk mslman, olan anne veya babasna tebean mslman saylr veya grnrde herhangi bir sakatl da
bulunmad iin zahir udur ki kusursuzdur. Fakat ana rahmindeki cenin yeterli gelmez. nk ana rahmindeki
ceninin canl olup olmad ve kendisinde bir sakatln bulunup bulunmad bilinemez. Oysa, yanllkla
ilenen ldrme cinayetinde kefaret, canl ve kusursuz bir kleyi azatlamaktr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gre bu cinayetin diyeti, drt ya gurubundan olmak zere yz devedir.
Bunlarn yirmi-bei kinci yandaki, yirmibei nc yandaki, yirmibei drdnc yandaki, yirmibei de
beinci yandaki dii develerden verilir. mam Muhammed ve mam- afii ise: Otuzu beinci yandaki, otuzu
drdnc yandaki, krk da tamamnn karnnda yavrusu bulunan nc yandaki develer olmak zere ya
gurubundan verilir, demilerdir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Bilerek ldrme benzeri cinayetle ldrlen kii, cop ve sopa ile ldrlen kimsedir. Bundaki diyet, krknn
karnnda yavrusu olan yz devedir 1592 buyurmutur.
1589
1591
Nisa: 4/82.
1592
Eb Dvd, Nesi ve bn-i Mce'nin Abdullah b. Amr (r.a.)'dan rivayet ettikleri bu hadis Cinayetler Bahsinde de gemitir.
1590
Hz. mer (Radyallh anh)'den ise bu diyet, otuzu drdnc yandaki, otuzu da beinci yandaki develer,
eklinde rivayet edilmitir. Hem de bilerek ldrme benzeri cinayetin diyeti daha ardr. Bu arlk ise ancak
sylediimiz ekilde vardr.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da diyorlar ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
ldrlen mmin kiinin diyeti, yz devedir1593 buyurmutur, mam Muhammed ile mam- afi'nin
yaptklar rivayet ise sabit deildir. nk sahabe, diyetin arlk vasfnda ihtilf etmilerdir. 1594 bn-i Mes'ud
(Radyallh anh) zikrettiimiz zere, diyetin drt ya gurubuyla arlatnlacan sylemitir. 1595 Bu ise,
merfu' hadis hkmnde olup mam Muhammed ile mam- afi'nin grlerine kar bir delil olur.
Diyetin arlatrlmas ancak develerde olur. nk yaplan rivayetler, develerle ilgilidir. ayet develerden
baka bir inalla diyete karar verilirse akladmz nedenle diyet arlam olmaz. Daha nce akladmz
nedenle Yanllkla ldrme cinayeti ile, katilin akrabasna diyet, kendisine de keffret lzm gelir. Yanllkla
ldrmede diyet, be eitten olmak zere yz devedir. Bunlarn yirmisi ikinci yandaki, yirmisi nc
yandaki dii, yirmisi ikinci yandaki erkek, yirmisi drdnc yandaki ve yirmisi de beinci yandaki dii
develer olur. Bu, bn-i Mes'ud (Radyallh anh)'un grdr.
Biz ve mam- afii, bu gr benimsedik. nk bn-i Mes'ud (Radyallh anh), Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, yanllkla ldrlen bir kimse hakknda, sylediimiz ekilde be eit
deveden diyet verilmesine karar verdiini rivayet etmitir. 1596 Hem de sylediimiz ekil, daha hafif olduundan
yanllkla ilenen cinayete daha uygun olur. nk yanllkla cinayet ileyen kii mazurdur. Ancak mam-
afii, ikinci yandaki erkek develer yerine nc yandaki erkek develerle hkmetmitir. mam- afi'ye kar
delilimiz. bn-i Mes'ud'dan yaptmz rivayettir.
Bu diyet, altn olarak bir dinar, gm olarak da onbin dirhemdir. mam- afi ise: Gm olarak oniki bin
dirhemdir, demitir. nk bn-i Abbas (Radyallh anh), Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'in buna hkmettiini rivayet etmitir. 1597
Biz de diyoruz ki: Hz. mer (Radyallh anh), Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) bir lnn
diyeti olarak onbin dirheme karar verdiini rivayet etmitir. 1598 bn-i Abbas (Radyallh anh)'in yapt rivayet
ise, alt dinar arlndaki dirhemlerle karar verildii eklinde tevil edilmitir.
mam Eb Hanife'ye gre diyet, sadece u eitten denir. Dier iki mam ise: Bunlarn yansra srdan da
iki yz ba, davardan bin ba, elbiseden her biri iki para olan ikiyz takm da verilebilir, demilerdir. nk Hz.
mer (Radyallh anh), her maln ehlinden o maldan diyet almt. 1599
mam Eb Hanife'nin de dayana udur ki: Diyet ancak deeri bilinen bir eyle takdir edilebilir. Sr, davar ve
elbise ise, deerleri bilinemediinden onlarla herhangi bir denti takdir edilemez. Deve de her ne kadar bunlar
gibi deeri bilinmeyen bir mal ise de, develerle diyetin takdiri hakknda mehur rivayetler bulunmaktadr.
Bunlarla diyetin takdiri hakknda ise bir rivayet bulamyoruz.
Mebsut'un diyetler bahsinde Bir kimse, ikiyz takm elbiseden veya iki yz ba srdan fazlas zerinde
anlama yaparsa caiz deildir diye gemektedir. Bu ise, diyetin bunlarla takdir edilebileceini gsterir.
Kimisi, Mebsut'da geen bu szn her mamn da gr olduunu sylemitir, ki buna gre aradaki gr
ayrl ortadan kalkm olur. Kimisi de yalnz iki mam'm gr olduunu sylemitir.
Kadn diyeti erkek diyetinin yars kadardr. Bu sz, Hz. Ali (Radyallh anh)'den mevkuf, Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selleml'den de merfu hadis olarak rivayet olunmutur.
mam- afii, Zeyd bn-i Sbit'e uyarak: Tam diyetin te birinden az olan diyetler de erkek ile kadn arasnda
fark yoktur demi ise de, merfu hadis olduunu sylediimiz yukardaki szn mutlak oluu, onun bu grne
kar gl bir delildir. Kald ki erkein sosyal yeri kadna gre daha yksek ve yurt ile topluma hizmeti daha
oktur. Nitekim erkek ile kadn arasndaki bu farkn izi, ldrmede erkek diyetinin kadm diyetinin iki kat olmas
ile kendini gsterir. 1600 Bunun iin, diyetin tam veya te bir, ya da daha fazla olduu zaman nasl kadm diyeti
1593
bn-i Hibban'n Sahihinde kaydettii bu hadis Zekt Bahsi Amr b. Hazm (r.a.)'n mektubu iinde gemitir
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 270
1595
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 270.
1596
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 269; Tirmizi, Diyetler c. 2 s. 219; Nesi, Ksas c. 2 s. 247; Beyhki, Snen c. 8 s. 75.
1597
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 269; Tirmizi, Diyetler c. 1 s. 1; Nesi, Ksas c. 1 s. 247.
1598
Gariptir. Ancak mam Muhammed Kitab-l'asarda mam Eb Hanfe'den, bn-i Ebi eybe ve Beyhki de afii'den Hz. mer'in altn
olanlara bin dirhem, gm olanlara on iki bin dirhem, devesi olanlara yz deve, sn olanlara iki yz ba sr, davar olanlara bin ba
koyun, kuma olanlara da yz takm elbise diyet vermelerini emrettiini nakletmilerdir. Nasb-rraye c. 4 s. 362.
1599
Daha nceki notta da getii zere Hz. mer'in bu tasarrufunu Eb Davd, Amr bn-i uayb tariki ile Amr'n dedesinden naklen u
ekilde kaydetmitir :
1594
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) zamannda diyetin deeri sekiz yz dinar, ya da sekiz bin dirhem idi ve hep byle
idi t ki Hz. mer (r.a.) halife oldu da minbere kt ve: Ey nas, develer pahaldamtir. Bundan byle altn
olanlar bin dinar, gm olanlar onikici bin dirhem, sn olanlar iki yz ba sr, davan olanlar iki bin koyun,
kuma olanlar da iki yz takm elbise diyet versinler, dedi. Rv demitir ki Hz. mer (r.a.) diyetlerde bu
tasarrufu yaparken gayn ms-Umlerin diyetlerine dokunmayp eskisi gibi brakt. Eb Dvd, Diyetler c. 2 s.
200.
1600
mam- afi'nin bu grnden, erkek ile kadm arasndaki bu farka. kendisinin kail olmad anlalr, ki onun bu gr bu gnk
modem anlaya daha uygundur. Zira erkein toplum iinde" nasl sosyal bir yeri vardr. Kadnn yurt ve topluma hizmeti de erkeinkinden
erkek diyetinin yars kadarsa, bunlara kysen te birden az olduu zamanda kadn diyetinin erkek diyetinin
yars kadar olmas lzm gelir.
Mslmann diyeti ile gayr mslimin diyeti ayndr. mam- afi ise: Yahudi ve Hristiyann diyeti, drtbin
dirhem, ate tapcsnm diyeti de sekizyz dirhemdir, demitir. mam Malik de: Yahudi ve Hristiyann diyeti,
altbin dirhemdir, demitir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Gayr- mslimin diyeti, mslman diyetinin yars kadardr 1601 buyurmutur. mam Mlik'e gre tam diyet
onikibin dirhemdir. mam afii diyor ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Yahudi ve
Hristiyan diyetini drtbin, ate tapcsnm diyetini de sekizyz dirhem olarak koymutur.
Biz de diyoruz ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Ahdinde duran her ahit sahibinin diyeti bin dinardr 1602 buyurmutur. Hz. Eb Bekir ile Hz. mer
(Radyallh anh)de bu ekilde hkmetmilerdir. 1603 mam- afii' nin yapt rivayet ise ravisi bilinmedii gibi
hadis kitaplarnda da zikredilmemitir. 1604 Bizim yaptmz rivayet de, mam M1ik'in yapt rivayetten daha
mehurdur. nk sahabenin bununla amel ettikleri grlr.1605
Bir Fasl
(ldrme Dndaki Cinayetlerin Diyeti)
Daha nce de sylediimiz zere ldrme cinayetinde tam diyet lzm geldii gibi, burun yumua, dil ve
erkeklik organnda da diyet lzm gelir. Bunun delili, Said bin Mseyyeb'in Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellemi'den yapt u rivayettir:
ldrmede diyet vardr. Dilde diyet vardr. Burun yumuanda diyet vardr. 1606 Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in. Amr bin Hazm (Radyallh anh)'e yazd mektupta da ayn hkm yer
almtr. 1607 Organ diyetlerindeki fkhi kural ise udur: Eer ilenen cinayet, organn menfaatini tamamen yok
eder veya insanda aranan estetii tmyle giderirse tam diyet lzm gelir. nk bu, bir bakma kiiyi ldrmek
demek olduundan tam ldrme hkmnde kabul edilmitir. Bu kuraln dayana, Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem)in, dil ve burun konusunda tam diyetle hkmetmesidir. Bu kuraldan ayn zamanda
pek ok fer'i hkmler domaktadr.
Binenaleyh biz diyoruz ki: Burunda tam diyet vardr. nk burnun kesilmesi, aranan gzellii tmyle
gtrm olur. Akladmz nedenle burun yumua ile kenarnn kesilmesi hlinde de durum ayndr. ayet
burun yumua kemiiyle beraber kesilirse yalnz bir diyet alnr. nk ikisi bir organdr. Dil de byledir.
nk onun kesilmesiyle de insanda aranan konuma gc yok olur. Konumaya engel olmas hlinde dilin bir
ksmnn kesilmesi de byledir. nk bu durumda dilin bzs kalsa da aranan menfaat yok olmutur. Bz
harfleri syleyebilmesi hlinde kimisi: Diyet, harf saysna taksim edilir, derken kimisi de: Bu diyet, dille ilgili
harflere taksim edilir, demitir. Bylece konuamad harfler kadar diyet lzm gelir.
Kimisi ise; Harflerin ounu syleyebiliyorsa meydana gelen deer ve randman fark lzm gelir. nk bu
durumda bozuk bir anlatma ekli vardr. Harflerin ounu syleyemiyorsa diyetin tamam lzm gelir, demitir.
nk bu takdirde konuma menfaati meydana gelmez. Erkeklik organ da byledir. nk bu orgamn kesilmesiyle de cins mnsebet, ocuk yapmak, idrar tutmak, onu yaparken uzaa atmak, meniyi fkrtmak ve
organla spermi kadn rahmine yerletirmek gibi menfaatler kaybolur. Snnet yerinin kesilmesi hlinde de tam
diyet lzm gelir. nk snnet yeri, cinsi mnsebet ve meni fkrtmada asl olup organn dier ksm ona
tbidir.
Dayakla kaybolan aklda da diyet vardr. nk bylece anlama menfaati yok olur. nk kii, ondan
faydalanarak kendini dnyasna ve hiretine hazrlar.
itme, grme, koklama ve tatma lilerinin gitmesi halinde de diyet vardr. nk bunlarn her biri, aranan birer
menfaattir. Nitekim akl, konuma, iitme ve grmenin, yok olmasna yol aan tek bir darbe iin H z. mer
(Radyallh anh)'in, drt diyet dettii rivayet edilir.
Kesildikten sonra tekrar kmayan sakalda da diyet vardr. nk bununla gzellik menfaati yok olur. Ayn
nedenle sata da diyet vardr. mam Mlik ise, tpk mam- afii'nin dedii gibi, sakal ve sata deer fark, lzm
az deildir. Hatt insan nevinin bekas yolunda kadnn hizmeti daha oktur. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in annenin hakkn babann
hakkndan nde tutmas da bundan kaynaklanmaktadr. Nitekim bir kadn bilerek ldren erkee ksas lzm gelmesi de. slm dininin erkek
ile kadn arasnda bir fark gzetmediini gstermektedir. lmam- afii'nin, yanllkla bir kadn ldren kimseye yarm diyetin lzm geldii
grne katlmas ise, nassn bulunduu yerde kysn ilemezlii kuralna dayanr.
1601
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 274; Tirmiz c. 1 s. 182; Nesi, Ksas c. 2 s. 247; bn-i Mce, Diyetler c. 1 s. 164.
1602
Eb Davud'un mrsel hadisler arasnda kaydettii bu hadis hakknda Cevher sahibi: Sahih olan iki mrsel hads ve msned olan
birok hadislerle glenmektedir demitir. Cevher c. 8 s. 103.
1603
Beyhk c. 8 s. 102.
1604
Mellif her ne kadar byle sylyorsa da mam- afii'nin dayand hadis, 135 Nolu notta da gsterildii vecihle Snen-i Arbaa
denilen drt sahih hadis kitaplarnda yer almtr.
1605
1606
Said b. Mseyyeb'in bu hadisi rivayet etmesi garip olur hi bir yerde rastlamadm. Hadisi ieren Amr b. Hazm'n mektubu ise bundan
sonraki dip notta adlan yazl kitaplarda kaytl bulunmaktadr. Nasb-rraye c. 4 s. 30.
1607
Nesi, Ksas c. 2 s. 251; el-Mstedrek, Zekt c. 1 s. 397; Darekutni, Hudud s. 376
gelir, demitir. nk, kl insanda bir fazlalktr. Bu yzdendir ki, san tamam, sakaln da bzs bz
memleketlerde kesilir. Bylece bunlar da gs ve bacaktaki kllar gibi olur.
Biz de diyoruz ki: Sakal ktktan sonra bir gzelliktir. Onu kesmek ise. bu gzellii yok ettiinden diyet lzm
gelir. Tpk her iki kulakta olduu gibi. Sa da ayn ekilde bir gzelliktir. Nitekim doutan sasz olanlar, bunu
gizlemeye alrlar. Gs ve bacak kllar ise byle deildir. nk onlarda bir gzellik yoktur.
En doru gre gre bykta deer fark lzm gelir. nk byk, sakala tbi olduundan onun bir paras
saylr.
enesinde sayl bir ka kl bulunan ksenin sakaln kesmekle bir ey lzm gelmez. nk bu sakaln varl,
sahibini sslemedii gibi irkinletirir.
ayet ksenin sakal, bundan fazla olup hem enede hem de yanaklarda bulunur fakat bunlar, birlememise
kesilmesiyle deer fark lzm gelir. nk bunda da bir nevi gzellik vardr.
ayet birlemilerse tam diyet lzm gelir. nk bu takdirde bu kimse, kse olmayp sakalnda gzellik vardr.
Btn bu durumlarda kl kklerinin bozulmas hlinde diyet lzm gelir. Yok eer bunlar, eski ekillerini alacak
kadar karlarsa bir ey lzm gelmez. nk cinayet izi kalmam olur. Ancak cani, haram bir fiil ilediinden,
terbiye edilir.
mam Eb Hanife'den: Kln beyaz kmas hlinde bir ey lzm gelmez, dedii rivayet edilmitir. nk beyaz
kl, kiinin gzelliini arttrr. Dier iki mama gre ise, kln beyaz kmas hlinde deer fark lzm gelir.
nk zamansz beyaz kl, kiiyi gzelletirmez, irkinletirir. Bu konuda kast ile yanllk arasnda fark
olmad hususunda ittifak vardr.
Kalarn ikisinde diyet, birisinde ise diyetin yars lzm gelir. Sakal konusunda getii zere mam Mlik ile
mam- fii'ye gre burada da deer fark lzm gelir.
Her iki gz, her iki el, her iki ayak, her iki dudak, her iki kulak her iki husyede tam diyet lzm gelir. Said bin
Mseyyeb'in Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den rivayet ettii hadiste byle denilmitir. 1608
Bunlarn birer tanesinde ise, diyetin yars lzm gelir. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Amr
bin Hazm (Radyallh anh)'e yazd mektupta: Her iki gzde tam diyet, gzlerin birinde ise, diyetin yars
vardr 1609 denilmitir. Hem de bunlarn ikisini yok etmek, ya menfaatin veya gzelliin tamamen yok olmasna
yol atndan diyetin tamam lzm gelir. Birinin yok edilmesi ise, ya menfaatin veya gzelliinin yarsn
gtrdnden diyetin yars lzm gelir. Menfaatin tmn yok ettii iin kadnn her iki memesinde tam diyet
lzm gelir. Birisinde ise akladmz nedenle diyetin yars lzm gelir. Erkek memeleri ise yle olmayp
onlarda deer fark lzm gelir. nk erkek memelerinin kesilmesi menfaat ve gzelliinin tamamn yok
etmez.
Kadnn her iki meme ularnda da tam diyet vardr. nk bunlarn kesilmesi, ocuk emzirme ve st memede
tutma menfaatlerini giderir.
Bir memenin ucu ise akladmz nedenle diyetin yarsn gerektirir. Her iki gzn kapak kenarlarnda tam
diyet, bir kapak kenarnda ise, diyetin drtte biri lzm gelir.
Ben diyorum ki: mam Muhammed'in de el-Asl'da zikrettii gibi burada kapak kenanndan, mecazen kirpikler
kasdedilmi olabilir. nk aralarnda yaknlk vardr. Tpk devenin tad su kabna deve isimlerinden olan
Raviye ad verilmesi gibi. Bu diyetin lzm gelmesi, bunlann kesilmesinin, gzellii ve gzleri kirden tozdan
koruma menfaatim yok ettii iindir. nk kir toz kirpiklerle nlenir. Sonra, drt tane olan kapak kenarlarnn
tamamnda tam diyet lzm geldiinden, bunlarn drtte biri olan birinde de diyetin drtte biri lzm gelir.
nde de drtte gerekir. Ayn zamanda bu kenarlardan maksat, kirpiklerin k yeri de olabilir, ki onda da
hkm ayndr.
Bir kimse, bakasnn gz kapaklarm kirpiklerle birlikte keserse tek diyet lzm gelir. nk bunun hepsi, tek
ey hkmndedir. Bylece bu, burun kemiiyle beraber tek organ hkmnde olan burun yumua gibi olur.
El ve ayak parmaklarnn her birinde diyetin onda biri vardr. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem):
Her parmakta on deve lzm gelir. 1610 buyurmutur. Hem de tm parmaklarn kesilmesi, menfaati tamamen
ortadan kaldrd hlde bir tam diyeti gerektirir. Parmaklar ise, on tane olduklarndan bu diyet, onlara blnr.
Bu konuda btn parmaklar ayndr. nk bu konudaki hadis mutlaktr. Hem de parmaklar, menfaatin aslnda
birbirinden farksz olduundan, aralarnda deer fark yaplmaz. Tpk sa organn solla ayn durumda olmas
gibi. Ayak parmaklar da byledir. nk hepsinin kesilmesi, yrme menfaatini yok ettiinden tam diyet lzm
gelir. Sonra her iki ayakta toplam on parmak bulunduundan diyet bunlar arasnda ona blnr.
mafsall parmaklarn her mafsal iin parmak diyetinin te biri, iki mafsalh parmaklarn her mafsal iin de
parmak diyetinin yars lzm gelir. Bu da, tpk el diyetinin parmaklara blnmesi gibidir. Her di iin be deve
lzm gelir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), Eb Musa el-E'ar (Radyallh
1608
Yukarda da getii zere bu hadisin Said b. Mseyyeb'den rivayeti gariptir. Nasb-rraye c. 4 s. 371.
Yukarda gemitir
1610
Eb Musa el-E'ari Abdullah bn-i Abbas ve Hz. mer (r.a.)'dan rivayet olunan bu hadisi Eb Dvd ile Nesai, Eb Musa (r.a.)'dan:
Parmaklarn hepsi birdir. Onlarda onar onar deve lzm gelir. Tirmizi de Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'dan:
El ve ayak parmaklarnn hepsi ayndr. Her bir parmak iin on deve lzm gelir seklinde nakletmilerdir.
Eb Dvd, Diyetler c. 2 s. 270; Nesai, Ksas c. 2 s. 250; Tirmizi, Diyetler c. 1 s. 179.
1609
anh)'nin rivayet ettii hadste: Her di iin be deve lzm gelir 1611 buyurmutur. n ve arka diler arasnda bu
konuda fark yoktur. nk rivayet ettiimiz hadis, mutlak olduu gibi bz rivyetlerde de: Btn diler
ayndr 1612 denilmitir. Hem de dilerin tamam, menfaatin aslnda ayn olduundan aralanndaki farklla itibar
edilmez. Tpk eller ve parmaklarda olduu gibi. Cinayet, yalmhkla ilenmise durum byledir. Yok eer
kasden ilenmise cinyetlef bahsinde getii zere ksas gerektirir.
Bir kimse, vurduu organ tamamen menfaatsiz klarsa tam diyet lzm gelir. rnein: Elin olaklamasi ve
gzn, nn gitmesi gibi. nk diyeti gerektiren, organn grn deil, menfaatinin yok edilmesidir.
Bir kimse, bakasnn beline vurup vurulann bu yzden menisi kesilirse tam diyet lzm gelir. nk menfaat
yok edilmi olur. Onu kambur brakmas hlinde de durum byledir. nk kamburluk boy gzelliini tamamen
yok eder. ayet kamburluk giderse bir ey lzm gelmez. nk kamburluk, iz brakmadan kaybolmutur.1613
Bir Fasl
Yaralamalar Hakknda
Yaralama on eit olup birincisinde deri sdece trmalanr. Deri syrlr, fakat kanamaz,
kincisinde kan kar. Fakat kan, gz ya damlalar gibi yarann zerinde durup akmaz.
ncsnde kan akar. Drdncsnde deri kopar. Beincisinde yara ete iler. Yni et yarlr.
Altncsnda yara, kafa kemiiyle et arasnda bulunan ince zara kadar iner. Yedincisinde kemik grnr.
Sekizincisinde kemik krlr. Kemik atlar. Fakat yerinde durur.
Dokuzuncusunda kemik yerinden oynar. Onuncusunda yara beyine kadar iner. Kemiin grnd yaralamada eer bilerek ilenmi ise- ksas lzm gelir. Zira rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi
ve Sellem), kemiin grnd yaralamada ksas ile hkmetmitir. 1614 Hem de ban kemie dayandrlmas
mmkn olduu iin bu yaralamada misilleme gerekletirilebilir. Dier yaralamalarda ise ksas yoktur. nk
dier yaralamalarda ban varaca bir snr olmad iin onlarda misillemeyi gzetmek olanakszdr. Hem de
son eit yaralamada krk vardr.
Krklarda ise ksas yoktur. Bu, mam Eb Hanife'den gelen bir rivayettir, mam Muhammed ise, Mabsut da:
Kemik grnd yaralamadan nceki yaralamalarda da ksas vardr demitir, ki zahir olan rivayet de budur.
nk bu yaralamalarn hi birinde krk bulunmad iin hem misillemeyi gzetmek mmkndr, hem de bu
ksasta ounlukla lm tehlikesi yoktur. Yarann derinlii de bir mil ile llp ayn uzunlukta demirden bir
let yaplr ve onunla cinayeti ileyenin vcudundan ayn yerde ve ayn derinlikte bir yara alr.
Kemik grnen yaralamadan daha hafif olanlarda ise deer fark gerekir. nk bunlarda belirtilmi bir diyet
yoktur. Cinayeti cezasz brakmak da mmkn deildir. Bunun iin ona dil bir kimse tarafndan deer takdir
edilir. Nitekim bu hkm, Nahai ve mer b. Abdulaziz'den de rivayet edilmitir.
Kemik grnen yaralamada, yanllkla ilendii zaman tam diyetin yirmide biri, kemiin krlp yerinden
oynad yaralamada onda biri, beyin kemiine kadar ileyen yaralamada te biri, vcuttaki herhangi br
bolua kadar ileyen yaralamada keza te biri lzm gelir. Eer bolua kadar ileyen let dier taraftan
karsa, o zaman iki yaralama saylr ve dolaysyla tam diyetin te ikisi lzm gelir. nk mer b. Hazm'in
mektubunda Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in: Kemik grnd yaralamada'be deve,
kemik atlad yaralamada on deve, kemik krlp yerinden kt yaralamada on be deve, beyin kemiine
varan yaralamada da diyetin te biri lzm gelir 1615 buyurduu rivayet olunmutur. Ayrca Peygamber
Boluu ileyen yaralamada diyetin te biri vardr 1616 buyurmutur. Hz. Eb Bekir'den de, dier taraftan
kan derin yara iin diyetin te ikisine hkmettii rivayet edilmitir. 1617 Hem de yara, vcudu delmekle biri
karn, dieri de srt tarafnda olmak zere iki yara hkmn alr. Yaralarn her birinde ise, diyetin tebiri lzm
gelir. Bu nedenledir ki dier taraftan kan yarada diyetin te ikisi lzm gelir.
mam Muhammed'den: Ete ileyen yaray deriyi yrtan yaradan nce syledii ve, Bu, iinde kann phtlap
siyahlat yaradr, dedii rivayet edilmitir. Fasln banda zikrettiimiz sra ise, mam Eb Ysuf dan rivayet
edilmitir. Aslnda her iki imam arasndaki bu ihtilf, lfzla ilgili olup hakikati ve hkm etkilememektedir.
Bunlar dnda bir yaralama eidi daha vardr ki buna beyine varan yaralama ad verilir. Bundan sz
Eb Musa el-E'ari (r.a.)'nin hadisinde bu ifade yoktur. Ancak Eb Dvd ile bn-i Mce Abdullah bn-i
Abbas (r.a.)'dan Dilerin hepsi birdir. Kesici dile tc di ayndr. Bu ile bunun arasnda fark yoktur
mealinde bir hadis naklederlerken, bn-i Mce bir rivayetinde Peygamber Efendimiz (s.a.v.) dite be deve ile
hkmetti ilvesini de kavdetmitir. bn-i Mce, Dilerin diyeti c. 1 s. 194.
1611
1612
Eb Dvd ile bn-i Mce'nin Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'tan Parmaklarla dilerin hepsi birdir mealinde naklettikleri hadis yukarda
geti. Eb Dvd, Organlarn diyeti c. 2 s. 271; bn-i Mce, Dilerin diyeti c. 1 s. 194.
1613
1614
Gariptir. Ancak Beyhki, Tavus'tan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)"in Nikahlamadan nce boama olamaz. Yaralamalardan da, kemiin
grnd yaralama dnda ksas yoktur diye buyurduunu rivayet etmitir Beyhki, Byk Snen c. 8 s. 83.
1615
Amr b. Hazm'n mektubu yukarda gemitir.
1616
Bu da Amr b. Hazm'n mektubunda gemitir.
1617
Beyhaki, Snen c. 8 s. 85
edilmemesinin sebebi, ounlukla lme yol amas ve dolaysyla, kendine has hkm olan mstakil bir cinayet
olmamasdr. Sonra bu yaralamalar yz ve baa mahsusturlar. Ba ve yz dndaki yaralamalarn hkm ayrdr.
Sahih gre gre ad geen diyetler, sz konusu yaralamalar iindir. Nitekim bu yaralamalar, el ve ayak gibi
baka bir organda meydana gelse bunun, miktar belirtilmi diyeti olmayp deer fark lzm gelir. nk diyetin
miktar, nassa dayanr.
Nass ise, sdece ba ve yzdeki yaralamalar hakknda varit olmutur. Hem de bunlar iin diyetin bulunmas, iz
brakarak kiide kusur meydana getirmelerinden trdr.
Kusur ise ,en ok aktaki organlarla meydana gelir ki bu organlar el ve yzdr. ene kemikleri iin kimisi:
Yzden deildir, demitir ki bu, mam Mlik'in grdr. Nitekim onlarda belli diyet gerektiren bir yark
bulunmas hlinde bu muayyen diyet lzm gelmez. nk yz, yzlemekten gelir ki kardan bakan bir kimse,
bu kemiklerle yzlemi olmaz. Ancak bize gre yzdendir. nk faslasz yze bitiik olduklar gibi bazen
onlarda yzleme de gerekleir.
Derler ki: Bolua ilenen yara, karn ve ba gibi ii bulunan organlarn iine varan yaradr. Bu arada, Tahavi'nin
dediine gre deer fark cezas u ekilde uygulanr: nce yarasz bir kleye kymet biildikten sonra onun
yaral hldeki deeri tesbit edilir. Sonra iki deer arasmdaki farka baklr. Eer bu fark, tam kymetin yirmide
biri ise, diyetin yirmide biri, krkta biri ise bu kez diyetin krkta biri lzm gelir. Kerhi ise: Deer fark cezasn
gerektiren yara, kemii grnen yarayla karlatrlarak onun kata ka olduuna baklr. Bylece yarann tesbit
edilen bykl nisbetinde diyetin yirmide birinden deer fark alnr. nk hakknda nass bulunmayan
hususlara, hakknda nass bulunan hususlarn hkm uygulanr, demitir. 1618
Bir Fasl
Bir elin parmaklarnda diyetin yars lzm gelir. nk rivayet ettiimiz zere her parmakta diyetin onda biri
lzm geldiine gre be parmakta diyetin yars gerekir. Hem de parmaklarn kesilmesi, i yapma menfaatini
yok eder. Diyeti gerektiren de -yukarda getii zere- budur.
Elle birlikte kesilirse yine diyetin yars lzm gelir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Her iki elde tam diyet, bir elde ise diyetin yars vardr 1619 buyurmutur. Hem de avu, parmaklara tbidir.
nk i parmaklarla grlr.
ayet bir kimse, eli ve parmaklar paznn yarsyla birlikte keserse parmaklar ve el iin diyetin yars, fazlalk
iin de deer fark lzm gelir. Bu, mam Eb Ysufdan yaplan bir rivayettir, mam Eb Ysuf dan aynca unu
da syledii rivayet olunmutur: El ve ayan parmaklar dnda olan ksm, omuz ve oylua kadar parmaklara
tabidirler. Zira eriat bir el iin diyetin yarsn vacip klmtr. El de omuza kadar uzanan bu organn ad
olduundan, eriatn belirttii miktardan fazla alnamaz.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de diyorlar ki: El i gren bir organdr. de kolla deil, avu ve
parmaklarla grlr. Bunun iin, tazminat konusunda kol avu ve parmaklara tbi klnamaz. Kald ki, kol ile
parmaklar arasnda tam bir organ bulunduundan kolun parmaklara tbi olmasnn br gerekesi yoktur. Kolun
avuca da tbi olmas imknszdr. nk avu-cun kendisi parmaklara tbi olduu iin tabiin tabii olamaz.
Bir kimse tek parmakl bir eli bilekten keserse diyetin onda biri, el iki parmakl ise diyetin bete biri lzm gelir
ve avu iin bir ey gerekmez. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: avu ve parman diyetleri
ayr ayn tesbit edilerek daha ok olan tahsil edilir ve az olan da buna dhil olmu olur. ki diyeti birletirmenin
ise gerekesi yoktur. nk avula parmak tek organ hkmndedir. kisinden birini heder etmek de mmkn
deildir. nk bunlarn her biri bir bakmdan asldr. Bu nedenle biz, ikisinden birini diyet fazlalna gre
tercih ettik.
mam Eb Hanife de diyor ki: Hem hakikat itibariyle hem de seran parmaklar asl olup avu parmaklara tbidir.
Zira i parmaklarla grlr. Nitekim eriat bir parmak iin on deve diyet koymutur. Kald k bir eyi z ve
hkm bakmndan tercih etmek, lzm gelen diyet miktan bakmndan tercih etmekten iyidir.
Kesilen elde parmak olmas hlinde se ittifakla parmaklarn diyeti lzm gelir ve avu iin bir ey gerekmez.
nk deerlenmede parmaklar asl olduklar gibi ounlua tmn hkm verildiinden, avu onlara tbi
klnr. Tpk tm parmaklarn varl durumunda olduu gibi. Kiinin onurunu korumak iin fazlalk olan
parmakta deer fark lzm gelir. nk bu parmak da elinin bir parasdr. Ancak onda gzellik ve menfaat
yoktur. Ayn nedenle fazlalk di de byledir. ocuun salkl olup olmad bilinmeyen gz, erkeklik organ ve
dilinde deer fark lzm gelir.
mam- afii: Bunlarda tam diyet lzm gelir, demitir. nk bunlar ounlukla salam olduklarndan
kesilmeleri, burun yumua ile kulam kesilmesi hkmnde olur.
Biz de diyoruz ki: Bu organlardan gaye menfaattir. Salkl olduklar bilinmedike phe ile tam diyet lzm
gelmez. Zahir ise, diyeti gerektiren yeterli delil olmaz. Burun yumua ile kulak ise byle deildir. nk
onlardan maksat gzellik olup bu, kesilmekle tamamen yok olur.
ocuk doarken alasa da durum ayndr. nk alamak, konuma olmayp sdece bir sestir. Oysa dilin
1618
1619
Yukarda geen Amr b. Hazm'n mektubunda gemitir. Nasb-rraye c. 4 s. 376.
salaml, konuma ile, erkeklik organnn hareketle, gzn de baktn gsterip emarelerle bilinir. Bundan
sonra ocua bilerek veya yanllkla yaplan cinayetin hkm byn diyeti gibi olur.
Bir kimse, bakasnn ban yaralar ve bununla o kimse, aklm veya san yitirirse yarann diyeti bunlarn
diyetine dhil olur. nk akln kaybolmas, onunla bfn organlann menfaati durduundan, yaralanan kimsenin
lmesi gibi olur. Yaranm diyeti de satan bir ksmn gitmesi nedeniyle lzm gelir. Hatt eer giden sa bir daha
biterse diyet der. Tam diyet de sacn tamam gittii zaman lzm gelir. O hlde her iki diyetin de sebebi ayn
ey olduundan yarann diyeti tam diyetin bir cz'dr. Cz ise klle dhildir. Tpk bir parma kesilen
kimsenin elinin olaklamas gibi.
mam Zfer ise: Yarann diyeti de lzm gelir. Zira her biri ldrme dnda birer cinayet olduundan, dier
cinayetler gibi birbirlerine girmezler demitir. Onun cevb ise yukarda sylediimiz ekildedir.
Ba yarlann iitme, grme ve konuma kabiliyetleri kaybolursa suluya tam diyetle birlikte yarann diyeti de
lzm gelir. Demilerdir ki; Bu, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'un grdr. Ayrca mam Eb Ysuf
dan: Yara diyeti, iitme ve konuma diyetine dhil olur, fakat grme diyetine dhil olmaz, dedii rivayet
edilmitir. Birinci gre gre yukardaki cinayetlerin her biri, mstakil birer cinayet olup yitirilen kabiliyetlerin
her birinin de kendine has menfaati bulunduundan ayr ayr organlar saylrlar. Akl ise byle deildir. nk
akladmz zere onun menfaati btn organlar ilgilendirir. kinci gre gre ise, iitme ve konuma
kabiliyetleri gizli olup akla kyaslanrlar. Grme ise, ak olduundan akla kyaslanmaz.
Cami'us-Sair'de: mam Eb Hanife'ye gre: Bir kimse, bakasnn banda kemii grnecek ekilde bir yark
aar ve adamn gzleri giderse ksas lzm gelmez, denilmitir. Demilerdir ki: kisi iin de diyet lzm gelmesi
gerekir.
Dier iki mam ise: Sz konusu yarkta ksas vardr, demilerdir. Demilerdir ki: Gzlerde de diyet lzm
gelmesi gerekir.
Bir kimsenin parma st mafsaldan kesilir ve bu yzden parman kalan ksm veya btn el olaklarsa
bunlarn hi biri iin ksas lzm gelmez. st mafsal iin diyet, dierleri iin de deer fark lzm gelmesi
gerekir.
Bir kimsenin krlan diinin geri kalan siyahlarsa durum yine ayndr. Hak sahibi: Ben sulunun parmak
mafsalm kesip olaklaan yere dokunmam veya: Diimin kr kadar diini krar, kalanna kanmam, derse bu
istei kabul olunmaz. nk bu suun kendisi ksas gerektirmez. Bylece bu, bir kimsenin, kemii yerinden
karan yara karlk: Ben sulunun banda kemii aa karacak yang aar, fazlasndan vazgeerim, demesi
gibi olur. Yukardaki ihtilafl meselede iki mam diyorlar ki: Cinayet, iki organda grldnden bu, mstakil
iki cinayet gibi olup bunlarn birindeki phe, dierine bulamaz. Tpk bir kimsenin, birisine att okun onu
delip ikinci bir kiiye daha isabet ederek onu da ldrmesi hlinde birinci iin ksas, ikinci iin de diyet lzm
gelmesi gibi.
mam Eb Hanife ise diyor ki: Sz konusu meselede yara, gzlerin gitmesine yol amtr. Ceza ise suun ayns
olmaldr. Oysa ceza olarak alacak yangn da gzlerin gitmesine yol amas, hak sahibinin yapabilecei bir i
olmadndan diyet lzm gelir. Hem de fiil, gerekte caninin yapt tek bir harekettir. Ayn ekilde cinayetten
zarar gren yer de bir bakma tektir. nk organlardan biri, brne baldr. Bylece cinayet, neticesi
itibariyle balangta yanllk olduu phesine yol amtr. ki kiinin ldrlmesi ise, byle deildir. nk
birinin lm dierinin lmnden tr deildir. Bir parmak kesilirken ban dier parma da kesmesi de
byle deildir. Zira, gzlerin gitmesi kasdedilmi bir fiil deildir.
Kesilen bir parman yanndaki parmak da olaklarsa hi birinde ksas lzm gelmez. Bu, mam Eb Hanife'ye
gredir. Dier iki mam, mam Zfer ve Hasan ise: Birinci parmakta ksas, ikincide ise diyet vardr, demilerdir
ki her iki grn delillerini zikrettik. bn-i Smaa, gzleri gtren yarkla ilgili ilk ihtilafl mesele konusunda
mam Muhammed'den: Hem yark hem de gzler iin ksas lzm gelir, dediini rivayet etmitir. nk
bulamayla meydana gelen cinayet, dorudan doruya ilenmi saylr. Tpk ldrmede olduu gibi. Gzde ise
ksas vardr. htilafl son meselede ise durum byle deildir. nk olaklkta ksas yoktur. Bylece bu rivayete
gre mam Muhammed'in bu konudaki kural u olmutur: Ksas icab eden bir yara, ksasn mmkn olduu
baka bir cinayete yol aarsa her ikisinde de ksas gerektirir. Tpk cinayetin lme yol amas durumunda
olduu gibi. Kald ki, birinci cinayet, hakszlkla yaplmtr. Bu konudaki mehur grn gerekesi ise, gzn
dolayl olarak gitmesidir. Nitekim yark, kendine mahsus bir ceza gerektirmitir. Ayn zamanda dolayl cinayette
ksas yoktur. Yarn lme yol amas hiinde ise durum byle deildir. nk bu takdirde birinci cinayetin
hkm kalmadndan ikincisi dorudan doruya yaplm olur.
Bir ksm knlan di, derse ksas lzm gelmez. Ancak bn-i Suma a'nn rivayetine gre lzm gelir. Bata
kemii aa karan iki yank alr ve bunlar birleirse bunda da yukardaki iki gr vardr. Bir kimsenin
ekilen dii yerine bakas karsa mam Eh Hanife'ye gre diyet der. Dier iki mam ise: Suluya tam diyet
lzm gelir, demilerdir. nk bu durumda cinayet gereklemitir. Yeni kan di ise, Allah (Azze ve Celle)
tarafndan verilen bir nimettir.
mam Eb Hanife de diyor ki: Bu durumda cinayet, hkmen yok olduundan bu, ocuun ekilen dii yerine
yeni bir diin kmasyla diyetin ittifaka dmesi gibi olur. nk bu takdirde di sahibi, ne bir menfaat ve ne de
bir gzellik kaybetmi deildir.
mam Eb Ysufdan: Bu durumda deer fark gerekir, dedii rivayet edilmitir. nk bundan duyulan ac,
hkmen mevcuttur.
Bir kimsenin ektii dii, sahibi tekrar yerine koyar ve eti geliip tutarsa dii ekene tam diyet lzm gelir. nk
diin tekrar yerine konulmas, nazara alnmayan hususlardandr. Zira diin sinirleri, geri dnmez.
Kesilen kulan, yerine yaptrlarak tutmas hlinde de durum ayndr. nk bu kulak, eski eklini almaz.
Bir kimse, diini ekenin diini ektikten sonra kendi dii karsa kar tarafa beyz dirhem demesi gerekir.
nk diyeti gerektiren, di yatann bozulmas olduundan diin tekrar kmasyla bu kimsenin haksz yere
kar tarafn diini ektii ortaya kmtr. Nitekim diin yata bozulmadmdan yeni bir di km ve
dolaysyla cinayet yok olmutur. Bu nedenledir ki ksas, ittifakla bir yl ertelenir. Aslnda ksas iin diin
kmasndan umut kesilinceye dek beklemek gerekirdi. Fakat bu, hukukun kaybolmasna yol atndan bir ylla
yetindik. nk asl olan, diin bu sre zarfnda kmasdr. Bu durumda bir yl getii hlde yeni di kmazsa
ksasa karar veririz. Bundan sonra knca da kararda hataya dtmz ve ksasn haksz yere yapld ortaya
kar. Ancak bu takdirde phe nedeniyle kar tarafa ksas uygulanamayacandan diyet lzm gelir.
Bir kimse, bakasnn diine vurur ve bu di sallanrsa darbe etkisinin ortaya kmas iin ksas bir yl geciktirilir.
ayet Hkim, ksas bir yl geciktirdikten sonra vurulan, dii dm olarak gelir ve sene bitiminden nce
vurularak den di konusunda vuranla ihtilfa derlerse geciktirmenin amacna ulamas iin sz, vurulanndr.
Banda, kemii aa karan yark alan kimse, daha sonra yark kemii yerinden km olarak gelir ve
vuranla ihtilfa derlerse durum byle olmayp sz vurann olur. nk yukardaki birinci yark, ikincisine yol
amaz. Diin sallanmas ise, dmesini etkilediinden iki mesele birbirinden ayrlr.
Bir yl bittikten sonra ihtilfa dmeleri hlinde ise sz, vurann olur. nk o, yaptnn izini inkr ettii gibi
Hkimin bu izin ortaya kmas iin tyin ettii sre de sona erdiinden sz, inkr edenin olur.
ayet di dmezse vurana bir ey lzm gelmez. mam.Eb Ysuf dan: Ac iin kymet lzm gelir, dedii
rivayet edilmitir. Allah (Azze ve Celle) izin verirse biz biraz sonra her iki grn delillerini de aklayacaz.
ayet di dmez, fakat siyahlarsa bu takdirde hatal cinayette diyet akrabaya, kastlda ise caninin kendi
malndan detilir ve ksas lzm gelmez. nk hak sahibi, dii sdece siyahlatracak vurma imknna sahip
deildir. Akladmz nedenle diin bir ksm krlr, kalan da siyahlarsa yine ksas lzm gelmez.
Kzarmas veya morarmas hlinde de durum ayndr. Sararmas konusunda ise iki rivayet vardr. Bir kimsenin,
bakasnn banda at yark kapanr, kendisinden hi bir iz kalmaz ve yerinde sa biterse mam Eb Hanife'ye
gre, diyeti gerektiren kusur kalmadndan diyet der. mam Eb Ysuf ise: Suluya ac diyeti lzm gelir,
demitir ki bu, deer farkdr. nk kusur yok olmu olsa bile meydana gelen ac yok olmadndan bunun
deerlendirilmesi gerekir.
mam Muhammed ise: Suluya doktor creti lzm gelir, demitir. nk yaral, sulunun yapt yznden
doktora bavurmak ve il paras vermek zorunda kaldndan sulu, bunu onun malndan alm saylr. Ancak
mam Eb Hanife diyor ki: Bizim kuralmza gre menfaatler, ya bir akitle ve phe ile deerlenirler. Bu cani
hakknda ise byle bir durum bulunmadndan vurulana bir ey ile borlu kalmaz.
Bir kimse, bakasna yp cop vurup onu yaralar ve yara iyileirse kendisine vurma diyeti lzm gelir. Yni darbe
izi kalmsa durum byledir. z kalmad takdirde ise bu konuda, kapanan yara konusundaki ihtilf vardr.
Bir kimsenin elini yanllkla kestikten sonra el, iyilemeden onu yine yanllkla ldrrse kendisine tam diyet
lzm gelir ve elin diyeti der. nk buradaki cinayetler, ayn trden olduu gibi gerektirdikleri cezalar da
diyettir. Hem de bu diyet, btn organlan iine alan bedenin diyeti olduundan organ da buna dhil olur ve
dolaysyla bu kii, yaralanmadan ldrlm saylr. Yaralanan kimsenin yaras iyilemeden yaralayandan ksas
alnmaz. mam- afi ise: ldrme ksasn dikkate alarak: Bu kimseden ksas alnr, demitir. nk ksas alma
hakk gerekletiinden durdurulamaz.
Biz de diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Yaralarda ceza, bir yl geciktirilir 1620 buyurmutur. Hem de yaralarda mevcut durum deil, netice nazara
alnr. nk hl-hazrdaki durumlar belli olmayp sonradan lme yol aabilirler. Bylece cinayetin ldrme
olduu ortaya kar. Hl-hazrdaki ceza ise, ancak yarann iyilemesiyle kesinleir.
Ksasn, phe gerekesiyle dt her kastl cinayetteki diyet ile anlamayla lzm gelen her diyet, katilin
malndan denir. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Akrabalar, kasth cinayetin diyetini demezler 1621 buyurmutur. Bu da kastl cinayettir. Ancak birincisinde
1620
Darekutni'nin Cbir (r.a.)'dan naklen kaydettii bu hadisin tamam melen yledir :

Yaralar lldkten sonra bir yl beklenir. Ondan sonra haklarnda, vardklar sonuca gre hkmedilir.
Darekutni, Hudud s. 326; Beyhaki, Snen c. 8 s. 67.
Ahmed ile Darekutni unu da kaydetmilerdir:
Adamn biri bir bakasnn diz kapana bir boynuzla vurmutu. Adam gelip:
Y Resllah, ksas hakkm talep ediyorum, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Bekle yaran iyilesin, ondan sonra... buyurdu. Adam raz olmad ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.) gerekeni yapt. Ondan sonra adam
sakat kald. Dieri ise iyileti. Bunun zerine adam Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelerek:
Y Reslllah ben topal kaldm. Adamm ise iyileti, dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Ben sana: Yaran iyileinceye kadar ondan ksas alma dedim. Beni dinlemedin, dedi ve sonra Kim yaralanrsa, yaras iyileinceye dek
ksas almasn. Ancak yaras iyileince ksas alsn diye dellal artt. Darekutni, Hudud s.325.
1621
Merfu olarak gariptir. Beyhak bunu Hz. mer (r.a.)'in sz olarak kaydetmitir. Beyhak, Snen c. 8 s. 104.
diyetin sene zarfnda denmesi gerekir. nk bu diyet, dorudan doruya ldrme ile lzm geldiinden
kastl benzeri cinayetin diyetine benzemi olur. ikincisinde ise, diyetin hemen denmesi gerekir. nk bu
diyet, akitle lzm geldiinden sattaki bedele benzemi olur.
Baba, olunu bilerek ldrrse diyet, sene zarfnda kendi malndan denir. mam- afii ise: Diyetin hemen
denmesi gerekir. nk asl olan, telef etme ile lzm gelen diyetin hemen denmesi olup erteleme de,
yanllkla cinayet ileyenin cezasn hafifletmek iindir. Hem de diyet, hak sahibinin hakkn karlamak iin
olup bu hak, z bakmndan pein olduundan vadeli ile karlanm olmaz, demitir.
Biz de diyoruz ki: Bu diyet, katil ile lzm gelen bir diyet olduundan tpk hatal ve kastl benzeri cinayetlerin
diyeti gibi vadeli olur. nk aralarnda benzerlik bulunmadndan insanm mal ile deerlendirilmesine kys
mnidir. Kald ki deerlendirme, er'i kuralla pein deil, vadeli olarak sabit olduundan bu kural, zellikle
fazlalkh ekilde deitirilemez. O hlde kastllk gerekesiyle ceza, miktarca arlatrlamaynca vasfa da
arlatrlmas caiz deildir.
Caninin itiraf ettii her cinayetin diyeti, yaptmz rivayet nedeniyle (kendi malndan denir, akrabasna mil
olmaz. Hem de ikrar eden, bakas adna ikrarda bulunamadndan bu ikrar kendisini amaz ve dolaysyla
akraba hakknda geerli olmaz.
ocuk ve delinin kastl cinayeti, hatal cinayet olup diyeti, akrabaya lzm gelir. Diyeti beyz dirhem ve daha
fazla olan tm cinayetlerde durum byledir. Bu konuda bunak da deli gibidir. mam- afi ise: Bunlarn
kastl cinayetleri kasth hkmndedir. Hatt bunda kendi mallarndan denecek pein diyet lzm gelir. nk
bu, gerek kastl cinayettir. Ancak bunun gereklerinden biri olan ksas uygulanmaz. Bu cinayetin, diyetin
caninin malndan denmesi eklindeki ikinci hkm ise bunlara uygulanr, (lemistir. Bu nedenle de mam- afii'
nin kuralna gre Katille, bunlara keffret lzm gelir ve mirastan mahrum braklrlar. nk bu iki ceza katille
ilgilidir.
Biz de diyoruz ki: Hz. Ali (Radyallh anh)'nin, delinin diyetini akrabasna dettii ve: Delinin kastl ve hatal
cinayeti ayndr dedii rivayet edilmitir. 1622 Hem de ocuk, acnacak kiiliktedir. Kald ki, yanllkla cinayet
ileyen akl sahibi dahi cezasnn hafifletilmesine hak kazandndan daha ok mazur olan ocuk buna daha
lyktr. Bunun yamsra biz, kasthhn gerekletiini de teslim etmiyoruz. nk kastlhk bilgiye, bilgi ise
akla dayanr. Oysa deli, aklsz, ocuun ise akl yetersizdir. Hl byle olunca bunlardan nasl kast meydana
gelir. O hlde bunlar, uykudaki kimse gibidirler. Bu arada, mirastan mahrum braklmak, bir cezadr. Bunlar ise,
ceza ehlinden deildirler. Keffret de, -isminden de anlalaca zere- gnh rtdr. Oysa bunlara gnh
yazlmadndan rtlecek gnhlar yoktur.1623
Bir Fasl
(Cenin Hakknda)
Karnna vurulan kadn, l cenin drrse bunda diyetin yirmide biri lzm gelir.
Ben diyorum ki Yni erkek diyetinin yirmide biri lzm gelir ki bu, erkek cenin iin byledir. Kz cenin iin ise,
kadn diyetinin ondabiri lzm gelir ki ikisi de beyz dirhemdir. Kys ise, hi bir eyin lzm gelmemesini
gerektirir. nk ceninin canland kesin olarak bilinmemektedir. Zahir ise, diyeti hak etmek iin delil olmaz.
stihsnm delili, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'den rivayet edilen: Ceninin diyeti, deeri
beyz dirhem olan iyi bir kle veya criyedir 1624 eklindeki hadistir. Hadis olunca da biz, kys braktk.
Ayn zamanda bu hadis, mam Mlik ile mam- fii gibi, cenin diyetini altyz dirhem olarak takdir edenlerin
aleyhine bir delildir. Bize gre bu diyet, beyz dirhem olduu vakit akrabaya lzm gelir. mam Mlik ise:
1622
Beyhaki bunu u ekilde kaydetmitir:

Rivayet olunmaktadr ki delinin biri bir adama doru koup onu klla vurmu ve dava Hz. Ali (r.a.)'ye gtrldnde Hz. Ali: Deli ile
ocuun bilerek iledikleri cinayet, yanllkla ilenmi cinayetin hkmndedir (bir rivayete gre) Delinin bilerek veya yanllkla iledii
cinayetlerin ikisi birdir diyerek diyetin akilesi tarafndan denmesine karar vermitir.
Beyhaki, Snen c. 8 s. 104.
1623
1624
Taberani'nin bunu Eb Melih el-Hzeli'niri babasndan rivayeti u ekildedir :
Bizde Himil b. Mlik adnda bir adam vard. Adamn -biri Hzely, bri de Amir kabilesinden olmak zereiki yars vard. Hzeyl
kabilesinden olan, adrn direiyle Amir kabilesinden olann kamna vurdu. O da l bir ocuk l. srd. Kocalar vuran Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)'in yanna gtrd. Kadnn, kendisine mran Uveymir denilen kardei de beraberinde idi. Olay Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)'e anlattklarnda Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Diyetini verin, buyurdu. mran:
Hi yememi imemi ve barp alamam bir dn diyetini mi vereceiz? dedi. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Sen l Araplar gibi kafiyeli konumay brak. Bunda br kle veya criyenin deceri, ya beyz dirhem, ya bir at, ya da yz yirmi koyun
lzm gelir, buyurdu. mran:
Y Resllah, kadnn iki tane olu vardr. Obann bydrler. Annelerinin ceremesini benden ok onlar ekmelidir, dedi. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.):
Hayr, kardeinin ceremesini ocuklarndan ok, sen ekmelisin, buyurdu, mran:
Benim verebilecek bir sevim yoktur, dedi. Bunun zerine Peyzamber Efendimiz (s.a.v.) kadnlarn kocas ve ldrlen bebein babas olan
Himil b. Mlikle dnd. Himil o zaman Mzeyil kabilesinin zektlarn toplamakla grevli di. Ve ona:
Ey Himil, sen ocuunun diyetini, elin altndaki Hzevil kabilesinin zektlarndan yz yirmi koyun alarak tahsil et, buyurdu ve Himil de
yle yapt. Mecme-zzevaid c. 6 s. 300.
Diyet, caninin malndan lzm gelir. nk bu, insan parasnn diyetidir, 'demitir.
Biz de diyoruz ki: Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), bu diyeti akrabaya ait klmtr. Hem de
bu, can diyetidir. Bu nedenledir ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), buna diyet adn vererek
Onun diyetini deyin buyurunca vurann velileri: Barp alamayan bir ocuun diyetini de mi vermemiz
lzm? 1625 dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Kalkn diyetini deyin buyurdu. Ancak akrabalar, beyz dirhemden az olan diyeti demezler. Bu diyet, bir
senede denir. mam- afii ise: Bu diyet, can bedeli olduu iin senede denir. Bu nedenledir ki bu diyet,
ocuun vrislerine miras olur, demitir.
Biz de diyoruz ki: mam Muhammed'den yle dedii rivayet edilmitir: Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'in, bir senede denmek zere, bu diyeti akrabaya it kldn haber aldk. 1626 Hem de bu
diyet, ocuun mstakil kii olmas bakmndan da organ diyetidir. Bu nedenle biz, miras konusunda birinci
yn, bir senelik sre konusunda da ikinci yn nazara aldk. nk organ bedeli, diyetin tebiri veya bundan
az, fakat yirmide birden fazla olursa bir senede denmesi gerekir. Diyetin paralan ise byle deildir. nk bu
paralarn her biri, kime lzm gelirse bunu sene zarfnda demesi gerekir.
Yaptmz rivayet, mutlak olduundan bu diyet konusunda erkek ve dii cenin arasnda fark yoktur. Hem de
normal insanlarn erkek ve diisi arasndaki fark, bunlarn sahip olduu yetkiler bakmndan ortaya kar.
Ceninde ise byle bir fark bulunmadndan ikisi iin de ayn miktarda olmak zere beyz dirhem diyet takdir
edilir.
ayet cenin, drldkten sonra lrse tam diyet lzm gelir. nk bu durumda cani, cenini biraz nceki darbe
ile telef etmi olur.
Eer anne, cenini l olarak drdkten sonra lrse caniye, annenin lmyle tam diyet, cenini drmesiyle
de beyz dirhem lzm gelir. Nitekim sahih rivayetle, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, bu
meselede tam diyet ve cenin diyetiyle hkmettii sabit olmutur. 1627
Eer anne darbeden ldkten sonra cenin sa olarak kar ve daha sonra lrse caniye, bir diyet anne iin bir
diyet de cenin iin lzm gelir. nk o, iki kiiyi ldrmtr. Eer anne, ldkten sonra ocuu l olarak
drrse caniye anne iin diyet lzm gelip cenin iin bir ey gerekmez.
mam- afii ise: Cenin iin beyz dirhem lzm gelir. nk asl olan, ceninin darbeden lddr. Bylece
bu, annenin sa iken cenini l drmesi gibi olur, demitir.
Biz de diyoruz ki: Annenin lm, ceninin iki, lm sebebinden bindir. nk cenin, annenin soluk almasyla
soluk aldndan lmyle boulur ve dolaysyla meydana gelen ek yznden zaminlik lzm gelmez.
Cenin iin lzm gelen diyet, kendisinden miras kalr. nk bu diyet, cannn bedeli olduundan vrisleri, bunu
miras alrlar. Ancak vuran, bunu miras olarak almaz. yle ki: Bir kimse, karsnn karnna vurur ve kadn, onun
olunu l olarak drrse babann akrabasma diyet lzm gelir ve Kendisi buna vris olamaz. nk burada
baba, haksz yere ve dorudan doruya katil olmutur. Katile ise miras verilmez. ceninde keffret yoktur. mam-
fii'ye gre ise, bu cinayet, bir bakma ldrme olduundan ihtiyaten keffret lzm gelir.
Biz de diyoruz ki: Keffret, ceza anlamn tar; Bu ise, mutlak ldrmelerde sz konusu olduundan onlarn
dna kmaz. Bu nedenledir ki, bedelin tamam lzm gelmez. Demilerdir ki! Ancak sulu isterse keffreti
yerine getirebilir. nk o, bir gnh ilediinden keffret yoluyla sevap kazanmak isterse bu kendisi iin daha
faziletli olur. Bu arada, iledii suun balanmas iin du eder.
Vcudunun bir ksm tamamlanan cenin, btn bu hkmlerde tam cenin gibidir. nk, yaptmz rivayet
mutlaktr. Hem de bu, adet bitimi, nifas v.b. hkmler bakmndan ocuk hkmnde olduundan bu hkmde de
byledir. Ayrca cenin bu kadarla da kan prts ve sde kan olmaktan ktndan vcut saylr. Allah (Azze ve
Celle) daha iyi bilir.1628
KNN YOLLARDA MEYDANA GETRD ENGELLER BABI
Bir kimse, ana caddeye tuvalet, oluk veya saak karr veya dkkn yaptrrsa sradan herhangi biri, bunu
ortadan kaldrabilir. nk herkes, hem kendi bana hem de hayvanlaryla buradan gemek hakkna sahip
olduundan bunlar giderme hakkna da sahiptir. Tpk ortakl malda olduu gibi. nk bir ortam, ortak malda
meydana getirdii bir eyi dier ortaklardan her biri, ortadan kaldrma haklna sahiptir. Ortak malda olduu gibi
ortak hakta da durum byledir.
1625
Yukarda geen hadsin bu ksmn Eb Dvd, Nesa, Buhari ve Mslim de kaydetmilerdir :
Eb Dvd, Cenin diyeti c. 2 s 272; Nesai c. 2 s. 249; Buhari, Diyetler c. 2 s. 1020; Mslim, Cenin diyeti c. 2 s .62.
1626
Ben diyorum ki: Gariptir. Nasb-rraye c. 4 s. 383.
1627
Nesai dnda btn Ktb-i Sitte'yi inceledim. Hi birinde Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in gebe kadnn dimes neticesinde l bir
cenin drdkten .sonra kendisinin de lmesi halinde cenin iin beyz dirhem, annesi iin de bir tam diyetle hkmettiine dir bir hadse
rastlamadm. Ktb-i Sitte'de Eb Hreyre (r.a.)'dan naklen kaytl bulunan hadis yledir:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Lahyanoullan kabilesinden bir icadnn drd cenin iin bir kye veya cariyenin deeriyle hkmettikten
sonra kadn da ld. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) be sefer kadndan kalan mirasn kadnn ocuklan ile kocasna kaldna, diyetinin de
kendisini ldren kadnn asebesi tarafndan denmesine hkmetti. Buhar, Diyetler-cenin bab c. 2 s. 1020; Mslim, Cenin diyeti bab c. 2
s. 272; Nesai, Cenin diyeti bab c. 2 s. 248. Nasb-rraye c. 4 s. 383.
1628
Ancak mslmanlara zarar vermedike kii, yapt eyden faydalanabilir. nk bu kimsenin de ayn yoldan
geme hakk olduundan mslmanlara zarar vermeyen dier hususlar da bu hak hkmnde saylabilir. Zira bu
durumda buna engel olan kii, zararsz bir eyi engellemeye alm olur. Mslmanlara zarar vermesi hlinde
ise, bundan faydalanmas mekruhtur. nk Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Mslmanlkta zarar vermek ve hak edilen miktar amak yoktur 1629 buyurmutur. kmaz sokak
sakinlerinden biri, dierinin izni olmadan sokaa heJ veya oluk karamaz. nk bu sokak, skinlerinin ortak
maldr. Nitekim bu nedenle her halkrda uf'a haklan sabit olup kendilerine zarar versin veya vermesin, izinleri
olmadka bunda tasarruf caiz deildir. kar sokak sakini ise, komularna zarar vermedike tasarrufta bulunabilir. Ancak zarar verirse bu tasarrufu caiz deildir. nk btn sokak skinlerinin rzsn almak imknsz
olduundan bunlarn her biri, sokakta mstakil mlkiyet hakkna sahip saylmtr. Bylece sokaktan faydalanma
yolu ak tutulmu olur. kmaz sokak ise byle deildir. nk bu sokak skinlerinin rzsn almak mmkn
olduundan sokaktaki ortaklk, hem hakikaten hem de hkmen devam eder.
Bir kimse, sokaa balkon, oluk veya baka bir ey karr ve bu, birinin zerine dp onu ldrrse diyet,
sulunun akrabasna lzm gelir. nk sulu, lenin telef olmasna sebep olmu ve yolun havasn igal etmekle
hakszlk yapmtr. Bu ise, zaminliin sebeplerindendir ki asl olan da budur. Babn banda zikrettiimiz
eylerden birinin dmesi hlinde de durum byledir.
Bir kimse bunlann enkazna taklp der veya bir hayvan lrse durum ayndr. Eer bu sebeple biri, bakasnn
zerine der ve lrse zaminlik bunu yapana aittir. nk bu kimse, deni dierinin zerine atm saylr.
Oluun dmesi hlinde baklr: Eer onun duvardaki ksm, bir kimseye isabet edip ldrmse oluk sahibine
bir ey lzm gelmez. nk bu kimse, olduu kendi mal ierisine braktndan bununla hakszlk yapm
olmaz.
ayet duvarn dnda kalan ksm, adama isabet etmise zaminlik, oluu yerletirene aittir. nk oluun bu
ekilde yerletirilmesinde zaruret olmadndan byle konulmakla hakszlk yaplmtr. Nitekim onu duvar
rgsne yerletirmesi mmkndr. Ancak bu kimse, gerek katil olmadndan kendisine keffret lzm gelmez
ve mirastan mahrum braklmaz.
ayet oluun iki taraf da isabet eder ve bu bilinirse diyetin yans lzm gelir, yans da heder olur. Tpk bir
kimseyi bir canavarla bir insann birlikte yaralamas durumunda olduu gibi. ayet hangi tarafn isabet ettii
bilinmezse oluk sahibi, diyetin yansra der. Bylece her iki ihtimalda nazara alnm olur.
Eer bir kimse, yola knt yapar ve bu knt, bir kimseye isabet edip ldrr veya yola bir aa braktktan
sonra onu satp doacak sorumluluklar zerinden atar, ancak alc, aac yoldan kaldrmaz ve bu, birinin
lmne yol aarsa zamnlik satcya aittir. nk satcnn, aac yola brakma fii'li, mlkiyetinin kalkmasyla
hkmsz hle gelmez ki diyeti gerektiren de bu fiildir.
Eer kii yola bir ate kzn brakr ve kz bir eyi yakarsa zamin olur. nk bununla hakszlk yapmtr.
Eer kz rzgr baka yere savurduktan sonra bir eyi yakarsa atei koyan zamin olmaz. nk rzgr, bu
kimsenin yaptn hkmsz klmtr.
Kimisi ise: Eer gn, rzgrl ise zamin olur. nk bu takdirde bu kimse, iin akbetini bilerek atei yoa
brakmtr. Kald ki kendi eylemi, bu akbete yol atndan bunu kendisi dorudan doruya yapm saylr.
Eer ev sahibi, yola knt veya glgelik karmalar iin amele tutar ve ileri bitmeden bu knt veya glgelik
derek birisini ldrrse iiler zamin olur. nk lme yol aan, kendi fiilleridir. Ayn zamanda, iiler, ii
bitirmedike i, ev sahibine tesm edilmi olmaz. nk yaptklar i, katle dnmtr. Nitekim kendilerine
keffret de lzm gelir. Katil ise, i akdine dhil olmadndan i, ev sahibine teslim edilmemi olup sorumluluu
kendilerine it olur.
ayet dme, iin bitmesinden sonra meydana gelirse zaminlik, istihsnen ev sahibine aittir. nk bu durumda
i akdi, kesinlemitir. Nitekim iiler, cretlerini hak ettikleri gibi yaptklar i de yapm ve tadilt meydana
getirmitir. Bylece yaptklar iin sorumluluu ev sahibine intikl ederek bunu bizzat kendisi yapm
saylacandan buna zmin olur. Ayn ekilde yola dkt veya serptii veya abdest ald su, bir insann veya
hayvann lmne yol aarsa durum ayndr. nk bu kimse, gelen gideni rahatsz etmekle hakszlk yapm
saylr. Ancak bunlar, kendisinin de oturduu kmaz sokakta yapar veya burada oturur ya da eyasn koyarsa
durum byle deildir. nk bu davranlar, o sokakta oturmann zaruretlerinden olduundan, tpk ortak evde
olduu gibi, buradaki herkes, ayn eyleri yapabilir. Derler ki Bu kimse, normal olarak kaymaya sebep olacak
kadar ok su serpmise durum byledir. Yok eer det olan ve normal olarak kaymaya yol amayan az bir su
serpmi ise zmin olmaz.
Bir kimse, su dklen yerden kasden geer ve derse suyu dken, zamin olmaz. nk bu durumda suyu
dkenin mazereti vardr. Kimisi ise: ayet yolun bir ksmna su dklmse durum byledir. Zira bu takdirde,
yoldan geen, suyun iz brakmad bir yerden geebilir. Bununla beraber su dklen yerden bilerek geerse
1629
Ubde b. Samit, Abdullah bn-i Abbas, Eb Said-i Hudri Eb Hreyre, Eb Lbbe, Sa'lebe b. Mlik ve Cbir b. Abdullah (r.a.)
tarafndan rivayet olunan ve birok hadis kitaplarnda yer alan bu hadisi Hkim, Eb Said-i Hudr (r.a.)'den Mslmanlkta bakasna zarar
verme ve hakedilen snn ama yoktur. Kim ki bakasna zarar verirse Allah (c.c.) da o kimseye zarar verir ve kim bakasna zorluk yaratrsa
Allah (c.c.) da o kimseye zorluk yaratr eklinde rivayet etmitir. el-Mstedrek (Alm-satmlar) c. 2 s. 57.
suyu dkene bir ey lzm gelmez, demitir. ayet yolun tamamna su dklmse dken, zmin olur. nk bu
kimse, buradan gemek zorundadr. Yola braklan aata da yolun tmn kaplayp kaplamadna baklr.
Eer bir dkkmn nne, sahibinin izniyle su dkerse, bu yzden meydana gelen kaybn zaminlii, istihsnen
dkkn sahibine it olur. Bir kimse, dkknnn nne bina yapmas iin ii tutar ve i bittikten sonra bir kimse,
bu yapya taklp lrse zaminlik, istihsnen iverene it olur. ayet bu kimse, iiden yapy yolun ortasnda
yapmasn isterse zaminlik iiye aittir. nk bu takdirde, verilen emir geersiz olur.
Bir kimse, mslmanlarn yolunda bir kuyu kazar veya bir ta koyar ve bunlar, bir kimsenin lmne yol aarsa
diyet, sulunun akrabasna lzm gelir. ayet ayn sebeple bir hayvan telef olursa diyet, kendi maundan denir.
nk bu kimse, bu hareketiyle su ilediinden bundan doacak zarara zamin olur. Ancak akrabas,. can
kaybnn diyetini stlenir, fakat maun diyetini stlenmezler. Bu nedenle hayvan diyeti, kendi malndan denir.
Yola toprak atmak ile yolda amur yapmak -da akladmz nedenle- yola ta ve aa koymak gibidir.
Sprd yerde bir kimsenin dp lmesi hlinde ise bir ey lzm gelmez. nk bununla su ilemi olmadndan zamin olmaz. Nitekim o, yoida yeni bir ey meydana getirmedii gibi onu artklardan temizlemitir.
Ancak sprntleri yolda toplar ve biri ona taklrsa kendisi zamin olur. nk yolu igal etmekle su ilemi
olur.
Bir kimsenin koyduu ta. bakas yerinden kaydrr ve birinin lmne yol aarsa zaminlik, kaydrana aittir.
nk birincinin igal ettii yer boaldndan yapt i de hkmsz olmu ve ikincinin yaptyla baka bir
yer igal edilmi olur.
Cami'us-sair'de: denilmektedir ki: Bir kimse, Devlet Reisinin zorlamasyla yolda sarn kazarsa bunun yol
aaca zarara zamin olmaz. nk bu kimse, ii amme hukukunda yetkili olan kiinin emriyle yaptndan su
ilemi olmaz. Yok eer bunu yetkiliden emirsiz yapmsa suludur. nk bu hareketiyle ya bakasnn
hakknda tasarruf etmi veya yetkiliden izin aldn uydurmutur. yet yapt, caiz de olsa bu, bakasna zarar
vermemekle kaytldr. Ana caddede yaplan, zikrettiimiz ve etmediimiz hususlarn tamamnda da durum
byledir. nk mhiyetleri arasnda fark yoktur.
Kendi mlk ierisinde kazmas hlinde de zamin olmaz. nk bu durumda sulu deildir. Evinin nnde
kazmas hlinde de durum ayndr. nk bu, onun evinin maslahatlarndan olduu gibi evin n de kendi
tasarrufunda olduundan, bunu yapabilir.
Kimisi ise: Evin n kendi mlk ise veya onu kazma hakkna sahipse durum byledir. nk bu takdirde sulu
deildir. Yok eer buras, mslman bir topluluun veya kar sokak gibi ortak bir yer ise zami olur. nk bu
takdirde zarara sebep olmu ve su ilemitir, demitir ki bu gr dorudur.
ayet bir kimsenin yola kazd kuyuya den kii, atktan veya zntden lrse kazana zaminlik lzm
gelmez. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. nk bu kimse, kendinde mevcut olan bir sebepten tr ldnden
bu, kazma neticesi olarak kabul edilmez.Zaminlik ise, ancak kiinin dmekten tr lmesi hlinde lzm gelir.
mam Eb Ysuf ise: Alktan lmesi hlinde durum byledir. zntden ld takdirde ise kazan buna zamin
olur. nk zntnn tek sebebi, kuyuya dmektir.
Alk ise, kuyuya mahsus bir durum deildir, demitir. mam Muhammed de: Btn bu durumlarda kuyuya
dmesi nedeniyle meydana gelmitir. Zira kuyuya dmemi olsayd yiyecek bulabilecekti, demitir.
Bir kimsenin tuttuu iiler, evinin n dnda kendisine kuyu kazarlarsa bundan doacak zarar kendisine it
olup iilere bir ey lzm gelmez. Ancak burann evinin n olmadn bilmemeleri gerekir. nk bunu
bilmemeleri hlinde i akdi, zahiren sahih olduundan yaptklar iin sorumluluu iverene it olur. nk bu
takdirde iiler, yanltlm olacaklarndan bu, kesilmesi istenen koyunun, kesildikten sonra bakasna it
olduunun ortaya kmas gibi olur. Ancak burada kesmekle grevlendirilen kasap, zamin olur ve dediini
kestirenden alr. nk kesen, iin yaps, kestiren ise, sebebidir. Zaminlikte ise, ncelik, ii dorudan doruya
yapana verildiinden kendisi zamin olur, fakat yanltld iin kestirenden bunu alr. Kuyu meselesinde ise
zaminlik, dorudan doruya iverenr aittir. nk bu meselede iki taraf da sebep durumunda olup ii susuz,
iveren ise suludur. Bu nedenle zaminlikte kendisi tercih edilir.
Eer iiler, kazdklar yerin kendi evinin n olmadn bilirlerse zaminlik kendilerine it olur. nk
iverenin, kendi mlk olmayan bir yerle ilgili istei geersiz olduu gibi burada aldanma da sz konusu
olmadndan suu kendileri ilemi olur.
ayet kuyuyu kazdran; uras evimin n, fakat onda kuyu kazma hakkna sahip deilim, dedii hlde iiler,
buray kazar ve iinde bir kii lrse kysa gre zaminlik kendilerine it olur. nk onlar, akdin fasitliini
bildiklerinden iveren onlar aldatmamtr. stihsna gre ise, zaminlik, iverene it olur. nk burann, kendi
evinin n olmas, mlk olmas gibidir. Zira bu vesileyle buraya toprak ve odun atma, hayvan balama, binme
ve dkkn yapma gibi tasarruflarda bulunmaya yetkili olduundan buna gre kuyunun kendi mlk ierisinde
kazlmasn istemi saylr. Bu ise, suun kendisine it olmas iin yeterlidir.
Bir kimsenin. Devlet Reisinin izni dnda yaptrd kprden biri, bilerek geer ve dp lrse kpry
yaptran zamin olmaz. Yola brakt aacn zerinden kasden geen kimsenin dp lmesi hlinde de durum
aymdr. nk kpry yapm olmak ile aac yola brakm olmak dolayl su, bunlarui zerinden gemek ise,
bizzat ilenen bir sutur. Bu nedenle suu, bizzat ileyene mal etmek evldr. Hem de hr iradeli bir kimsenin
fii'linin araya girmesi, suun birinci le ilikisini keser. Tpk kuyuyu kazan ile kuyuya birisini atanda olduu
gibi.
Bir kimsenin yolda tad bir ey, bir kimsenin zerine der ve lmne yol aarsa tayan zamin olur. Bunun
dmesiyle bakasnn kaymas hlinde de durum ayndr. ayet giydii st elbise, der ve biri buna taklp
lrse zamin olmaz. Bu ifdeyle beyn edilen iki durum arasndaki fark udur: Bir eyi tayan kimse, onu
korumakla ykml olduundan tamay bakasna zarar vermemekle kaytlamada bir zorluk yoktur. Giyinen
ise, giydiini korumakla ykml olmadndan giyme, yukardaki kaydn dnda kalr. Bylece biz onu mutlak
mbh kldk.
mam Muhammed'den: Eer bu kimse, normal olarak giymedii bir ey giymise tayc hkmndedir. nk
bunu giymek, ihtiya gerei deildir.
Belli bir kabileye it olan mescide kendilerinden biri, kandil asar veya sergi serer veya akl der ve bu, birinin
lmne yol aarsa zamin olmaz. ayet bunu yapan, ayn kabileden deilse zamin olur.
Derler ki: Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. ki mam'a gre ise: Her iki durumda da zamin olmaz. nk bu
iler, hayrl ilerden olup herkes, bunlar yapmakta serbest olduundan bakasna zarar vermemekle
kaytlanamazlar. Tpk bu ii kabileden birinin izniyle yapmas durumunda olduu gibi. mam Eb Hanife
aradaki fark konusunda diyor ki: Cami ile ilgili ileri yrtmek, sdece bu kabileye aittir, rnein: mam tyini,
mtevelli seimi, camiyi ap kapatmak ve daha nce bakalar cemaatle namaz klmlarsa tekrar cemaatle
namaz klmak gibi. Bylece kendi yaptklar iler, mutlak olarak mubah ve bakasna zarar vermemekle kaytl
deilken bakalarnn bu mescitteki tasarruflar, ya su ya da bakasna zarar vermemekle kaytlanm birer
mubahtr. Kald ki, adabna uyulmamas hlinde hayr teebbs, er'i ceza ekmeye engel deildir. Tpk bir
kimsenin yalnz basma zina ahitlii yapmakla zina iftiras cezasna arptrlmas gibi. Bu meseledeki hayrl
teebbsn adab ise, ad geen kabileden izin almaktr.
Bu kabileden biri, mescitte otururken bakas kendisine taklp lrse bu takdirde eer oturan, namazn ierisinde
ise zamin olmaz, dnda ise, zamin olur. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki imam ise: Bu kimse, her
halkrda zamin olmaz, demilerdir. Bu kimsenin, mescitte, Kur'an okumak veya okutmak, ya da namaz iin
oturmas, namaz esnasnda veya dnda uyumas, mescidin iinden baka yere gemesi veya konumak iin
mescitte beklemesi gibi hllerde de ayn ihtilf mevcuttur. tikafa giren hakknda ise kimisi: Bunda da ayn
ihtilf vardr, derken kimisi: Bu, ittifakla zamin olmaz, demitir.
ki imam diyorlar ki: Mescit, sdece namaz ve zikir iin yapld gibi bu kimsenin, cemaatle namaz klabilmesi
iin cemaati beklemesi gerektiinden burada beklemesi mubahtr. nk mescitte beklemek, namazn
zarretlerindendir. Ya da namaz iin bekleyen kimse, hkmen namazda saylr. Bu nedenle namazda olduu gibi
bu durumda da zamin olmaz.
mam Eb Hanife'de diyor k: Mescit, sdece namaz iin yaplmtr. Dier hususlar ise, tli ilerdir. Bu nedenle
farkl olmalar gerekir. Bylece biz, namazda oturmay mutlak mubah, dier hususlar iin oturmay ise bakasna
zarar vermemekle kaytl mubah olarak kabul ettik. Mubah veya sevaph bir iin, bu artla kaytlanmasnda ise bir
beis yoktur, rnein: Dmana veya ava silh skarken veya yolda veya mescitte yrrken bakasna dokunmak
veya mescitte yatarken bakasnn zerine dmek gibi.
Eer ad geen kabile dndan bir kimse, mescitte namaz iin oturur ve biri, kendisine taklp derse zamin
olmamas gerekir. nk mescit, namaz iin yaplmtr. Bunun yannda namazn cemaatle klnma yetkisi,
mescit sahibi kabileye it olmakla birlikte her mslman ferdin, iinde kendi bana namaz klma hakk
vardr.1630
Bir Fasl
Yklmaya Yz Tutan Duvarlar Hakknda

Yola doru eilen duvarn sahibinden onu yktrmas istenerek bu konuda ahit tutulduu hlde bu kimse, duvar
yktrabilecei bir sre getii hlde yktrmaz ve duvar derse yol aaca mal ve can kaybna zamin olur.
Kys ise, bu kimsenin zamin olmamasn gerektirir. nk .duvar dorudan doruya kendisi ykmad gibi
yklmasna sebep olacak ve su saylacak bir harekette de bulunmamtr. nk binann asl, kendi mlknde
olup duvarn eilmesi ve yol havasn igal etmesi onun yapt bir i olmadndan durum, ahit tutulmadan
nceki gibi olur.
stinsaha gre ise, duvarn yola doru eilmesiyle bu kimsenin mal, mslmanlarn yol havasn igal etmi
olur. Bunu ortadan kaldrmak da onun elindedir. Bylece bakalar, kendisine bavurup duvar kaldrmasn
istemeleri hlinde bunu yapmak zorunda kalr. Yapmaya yanamad takdirde su ilemi olur. Tpk kucana
den, bakasna it bir elbiseyi, kendisinden istendii hlde vermemekle sulu saylmas gibi. ahit tutulmadan
nceki durum ise byle deildir. nk bu, sz geen elbisenin istenmeden zayi olmas gibidir.
Hem de duvar sahibini sorumlu tutmadmz takdirde bunu kaldrmaya yanamayacak, byle olunca da gelip
gidenler, can korkusundan ordan geemeyecek ve dolaysyla madur olacaklardr. Genel maduriyeti nlemek
1630
ise, vaciplerdendir.
Kald ki, duvarla ilgisi bulunduundan bu maduriyeti nleme grevi kendisine der. Nitekim genel bir zarar
defetmek iin pek ok zaman zel zararlara katlanlr. Sonra, duvarn yol at can kaybnda diyet lzm gelir ve
bu diyeti duvar sahibinin akrabalar verirler. nk bu, yanllkla ilenen cinayetten de aa olduundan
cezasnn hafifletilmesini eveviyetle hak eder. Bylece bu ceza onu an derecede ypratmam olur. Duvarn yol
at hayvan ve eya kayb ise kendi malndan karlanr. nk akrabalar, maln cezasn demezler. Duvar
sahibini sorumlu tutabilmenin art ahit tutmak deil, kendisine bavurup duvar yktrmasn istemektir. ahit
tutmaktan sz edilmesi, duvar sahibinin inkn hlinde kendisine bavurulduunu kantlamak iindir. Bylece bu,
ihtiyat babndan olur. ahit tutma ekli yledir:
ahit tutan, yanndakilere: ahit olun ki, u adama, u duvarn yktrmas iin bavurdum. der. Duvar
gstermeden ahit tutmak ise, ortada su unsuru bulunmad iin sahih deildir.
Duvan yaparken eri yapm olmas hlinde ise, derler ki: ahit tutmakszu, duvarn yol at zar ra sahibi
zamin olur. nk bu takdirde duvar yapmak, iin bandan beri su tekil etmitir. Tpk evden sokaa knt
yapmak gibi. Yaplan bavuru konusunda iki erkein veya bir erkekte iki kadnn ahitlii geerlidir. nk bu,
katil ahitlii deildir. Ayrca duvar sahibinin sulanabilmesi iin duvan, yktrabilecei bir sre kadar
yktrmamas gerekir. nk duvar kendi hline brakmakla cinayet ilemi olabilmesi iin yktrma imknnn
bulunmas gerekir. Bu konuda bir mslman ile bir gayr- mslimin bavurusu arasmda fark yoktur. nk
halkn tm, geite ortak olduundan -kadn erkek, hr kle- herkesin bavurusu sahihtir. Bu bavuru Devlet
Reisi nezdin-de olduu gibi bakalarnn yanmda olmas da sahihtir. nk bu, soka boaltma istei
olduundan her hak sahibi, kendi bana bu istekte bulunabilir.
Eer duvar, bir kimsenin evine doru eilirse bavurma hakk, ev sahibine mahsustur. nk bu hak sdece
kendisine aittir. ayet evde oturan bakalar varsa onlar da duvar sahibine bavurabilirler. nk kendileri, evi
igal eden bir eyin giderilmesini isteyebildiklerinden evin havasn igal eden eyin giderilmesini de
isteyebilirler.
ayet ev sahibi, duvar sahibine sre tanr veya kendisini balar ya da ayn eyi evde oturanlar yaparlarsa
caizdir. Bu takdirde duvarn yol at zararlar, kendisine detilmez. nk bu hak, kendilerine aittir. Ancak
yola doru eilen duvarn sahibine Hkim veya ahit tutan kiinin sre tanmas sahih deildir. nk bu hak,
mslman toplulua it olup Hkim ve ahit tutan ahs, onu iptal edemezler. ahit tutulduktan sonra, duvar
sahibi, evini satar ve alc bunu teslim alrsa kendisi zaminlikten kurtulur. nk cinayet, duvan yktrabildii
hlde yktrmamakla meydana gelir ki evi satmakla bu imkn elinden km olur.
Ancak evden sokaa knt yapmas hlinde durum byle deildir. nk bu kimse, eve knt koymakla
cinayet ilemi ve bu cinayet, evi satmakla ortadan kalkmadndan sylediimiz zere sorumluluktan
kurtulmaz. Bu arada duvar eilen evi satn alan alc, zamin olmaz. nk onun hakknda ahit tutulmamtr.
ayet evi satn aldktan sonra hakknda ahit tutulursa zamin olur. nk bu takdirde duvan kaldrmas
istendikten sonra, bunu yapabildii hlde yapmamtr.
Asl olan, duvarn yktnlp yolun havasn boaltabilen herkese bavurmann sahih olduu, bunu yapmaya yetkili
olmayana bavurmann ise sahih olmaddr, rnein: Evi rehin alan, kiralayan, emnet alan ve iinde oturan
gibi. Evi rehin verene bavurmak ise sahihtir. nk kendisi, evi rehinden kurtararak bunu yapabilir. ocuun
duvan hakknda, vsisine, babasna ve annesine de bavurmak sahihtir. nk bunlar ocuun velisidirler.
Ancak anneden, Ziyadat'da sz edilmitir. Duvarn yol at kayp, ocuun malndan karlanr. nk bunlann
yapaca tasarruf, bizzat ocuun tasarrufu gibidir. Miraslardan birine de kendi paynda bavurmak sahihtir.
nk kendisi, duvan tek bana yktramamakia birlikte Hkime bavurmak suretiyle kendi payn onarabilir.
ahit tutulduktan sonra, eilen duvar, bir kimsenin zerine dp onu ldrr ve baka biri de, bu lye taklp
lrse duvar sahibi. kinci lnn diyetine zamin olmaz. nk birinci ly ortalktan kaldrmak, duvar
sahibine deil, lnn velilerine aittir.
ayet duvarn ykntsna taklp lrse sahibi zamin olur. nk ykntlar da kendi mlk olduundan bunu
boaltmak kendisine aittir. Kald ki duvar konusunda ahit tutmak, ayn zamanda yknt konusunda da ahit
tutmaktr. nk gaye, yolun igalini nlemektir.
Eer bir kimse, yklan duvann stnde bulunan ve duvarn dmesiyle den, duvar sahibine it bir testiyle
lrse diyeti kendisine it olur. nk testiyi kaldrmak, sahibinin grevidir. Testi bakasnn ise, duvar sahibi
zamin olmaz. nk testiyi kaldrmak, sahibinin grevidir.
Eik duvarda ortak olan be kiiden birine bavurulup ahit tutulduktan sonra duvar, bir kimsenin lmne yol
aarsa bu ortaa diyetin bete biri lzm gelir ve bunu akrabalan der. kii arasnda ortakl olan evde
ortaklardan biri, dier iki ortan nzfin olmakszn kuyu kazar veya duvar rer ve bu, bir kimsenin lmne yol
aarsa kendisine diyet lzm gelir ve bunu akrabalan der. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki imam ise:
Kendisine diyetin yans lzm gelir ve bunu akrabalan der, demilerdir.
ki imam diyorlar ki: Duvarn yol at kayp, kendisine bavurulan ortan paynda diyetli, bavurulmayanlann
paynda ise diyetsizdir. Bylece iki durum meydana geldiinden, aslan srmas, ylan sokmas ve adam
yaralamada getii zere diyet, yanya blnr.
mam Eb Hanife de diyor ki: lm, tek sebep olan belli arlk ve belli derinlikle meydana gelmitir. nk
bunlann az, lm sebebi olmadndan her bir blm ayr bir sebep saylmak suretiyle sebepler bir araya
gelmi deildir. Byle olunca da lm tek sebebe balanr ve bu sebep, paylan nisbetinde ortaklara taksim edilir.
Yaralar ise byle deildir. nk daha nce bilindii zere yaralarn her biri, kk veya byk olsun lme tek
bana sebep olur. Ancak bir ka yarann birden olmas hlinde bunlarn birine ncelik verilemeyeceinden
lm, tamamna balanr. Doruyu en iyi bilen Allah (Azze ve Celle)'dr.1631
HAYVANIN CNYETLERYLE HAYVANA EDLEN CNAYETLERN BABI
1- Kiinin binmekte olduu hayvann -n veya arka ayaklan veya ba ile deerek, yahut dileriyle srarak, yahut
ayaklan ile basarak veyahut vcudunun herhangi bir yeriyle arparak ezdii ey veya kimseden kii sorumludur.
Bunun dayana udur: Umuma ait olan yollarda -bakasna ziyan vermemek kayd ile- herkes yryebilir.
nk bu yollar btn insanlar arasnda mterektir. Bunun iin, bu yollarda yryen kimse bir ynden kendi
hakkn kullanrken dier ynden de bakalarnn hakkn kullanm olur. Bundan dolaydr ki biz: Herkes bu
yollarda ancak bakasna ziyan vermemek kayd ile yryebilir diyoruz. Ancak bu art, hayvann srtndaki
kimsenin, hayvann bakasna ziyan vermesine engel olabilecei durumlara mahsustur. Hayvann arka aya i!e
tekme atmas ise, srtndaki binicinin engel olamayaca bir eylemdir.
2- Eer kii bindii hayvan yolun ortasnda durdurursa o zaman hayvann tekme atmasndan da sorumlu olur.
nk bu kimse hayvan yolun ortasnda durdurmakla yolu daraltm olduu iin kusur ilemi olur.
3- Eer hayvann trna nnden bir akl veya ekirdek frlar veyahut toz duman kalkar da bir kimsenin gzne
girer veya elbisesini kirletir, ya da yrtarsa, srtndaki binici sorumlu olmaz. Ancak eer frlayan ta byk olursa
o zaman binici sorumlu tutulur. nk hi bir hayvan yry birinci durumdan hli olmad iin ondan
saknmak mmkn deildir. Byk talar ise yollarda az bulunduu iin onlara basmamak mmkndr.
Binicinin terkisine binen kimse de binici hkmndedir.
4- Eer hayvan yolda yrrken tersler veya ier de, bir yayan pislie basp aya kayarsa, srtndaki binici
sorumlu olmaz. nk hayvann yolda tersleyip iemesi yrynn gerei olduu iin ondan saknlamaz.
ayet kii, hayvan terslesin veya iesin diye yolun ortasnda durdurursa yine byledir. nk hayvanlardan
yleleri vardr ki ancak dururken tersler veya ierler. ayet binici, hayvan bunun iin deil de bir baka gaye
iin durdurmuken hayvan tersler veya ierse, o zaman binici sorumlu olur. Zira bu durduru, yryn bir
gerei olmad iin binici onda kusurludur.
5- Hayvan arkadan sren de ona binenin hkmndedir. Hayvan arkasndan eken ise, hayvann n ayaklan ile
yaptklan ziyandan sorumludurlar.
Ben diyorum ki: Kudri, muhtasar'mda byle sylemektedir.
el-Cami'us-saiyr'de ise Binicinin sorumlu olduu her durumda ekici ile src de sorumludurlar diye
gemektedir. Zira src ile ekici de hayvan cinayetin yerine getirmede binici gibidirler. Bunun iin, mmkn
olan durumlarda bunlara da bakalarna ziyan vermemek arttr. Ancak u var ki hayvann bir kimseyi basarak
ezmesi hlinde biniciye kefaret lzm gelir de, src ile ekiciye lzm gelmez. Zira bu surette lm, arln
sonucu olduu iin bizzat ldren, binek deil binicidir. nk binei yrten, binici olduu iin len onun
arl ile lm olup binek onun arac olduu iin binein arl onun arlna tbidir. Src ile ekici ise,
hayvann arlna bir ey katmadklar iin bizzat ldren, kendileri olmayp hayvandr. Keffret ise bizzat
ldrene lzm gelir. Bunun iindir ki hayvann tekme atmas neticesinde meyr dana gelen lmlerde keffret
biniciye de lzm gelmez. Miras ve vasiyetten mahrumiyet hkm de -keffret gibi- lmn baslma sonucu
olmas suretine mahsustur ve ancak binici hakknda cridir. Zira bu hkm de bizzat ldrmenin hkmdr.
Eer baslma sonucu lm suretinde hem binici, hem src bulunuyorsa -kimisi demitir ki- srcye bir ey
lazm gelmez. nk -yukarda da sylediimiz gibi- bizzat ldren, ancak binici olduu iin binici mbairdir,
src sebeptir. Mbaeret ise sebebiyetten nce gelir. Kimisi de: lme ikisi sebebiyet verdikleri iin ikisi de
sorumludurlar demitir.
Eer iki atl arparak lrlerse her birinin akilesine dierinin diyeti lzm gelir. mam Zfer ile mam- afii:
Her birinin akilesine dierinin diyetinin yars lzm gelir. Zira hem Hz. Ali (Radyallh anh) bu ekilde
hkmetmi 1632. hem de her biri dierine arpt iin kendi lmne kendisi de dieri kadar sebep olmutur.
Bunun iin kannn yars boa gitmi olur ve ancak yars dierinin akilesine lzm gelir. Birbirleriyle kasten
arptklan, ya da her birinin hem kendini, hem dierini yaralad veyahut bir yolun kenarnda ikisinin birlikte
bir kuyu kazarlarken kuyunun stlerine yklp altnda kaldklar zaman, nasl her birine dierinin diyetinin yars
lzm geliyorsa bu da yledir demilerdir.
Biz diyoruz ki: Burada her birinin lm yalnz dierinin fiiliyle meydana gelmi saylr. nk her birinin fiili
olan, yolda yrmek mubah olduu iin kendisi hakknda sorumluluu gerektirmez. Nasl ki yolda yryen
kimse de, yolun kenarnda olduunu bilmedii kuyuya dp ld zaman -yolda yrmesi mubah olduu iinkanndan hi bir ey boa gitmez. Arkadann fiili de her ne kadar mubah ise de bakas hakknda sorumluluu
gerektirir. Nasl ki uykuda olan kimseye, yannda yatan bir kimsenin stne dp onu bomas hlinde diyetin
1631
1632
tamam lzm gelir. Hz. Ali (Radyallh anh)'dan bu meselede tam diyetle de hkmettii hakknda bir rivayet
daha bulunduu iin 1633 bu iki rivayet arasnda taarruz vardr. Bunun iin biz yukarda akladmz sebebe binen ikinci rivayeti tercih ettik, tmam Zfer'le mam- afi' nin gsterdikleri rneklerde ise her iki fiil de mubah
deildir. Bunun iin bu mesele ile onlarn gsterdikleri rnekler arasnda fark vardr.
Eer bir kimse bir hayvan nne katp onu srerken hayvann eyeri bir adamn stne dp onu ldrrse, o
kimse sorumlu olur ve lenin diyeti akilesine lzm gelir. Hayvann gemi ve benzeri gibi dier aralar da eyer
gibidirler. Hayvann srtndaki yk de keza yledir. nk bu kimse bu aralar iyice balamad iin kusur
ilemi saylr. Fakat kiinin kendi srtndaki abas yle deildir. Zira giyilen elbiseleri balamak det deildir.
Hem de kii nasl omuzunda tad eyay korumak istiyorsa, hayvannn aralarn da korumak ister. Srta
giyilen elbise ise -yukanda da getii zere- korumak iin giyilmez. Bunun iin burada bakasna ziyan
vermemek art koulmutur.
Arkasndan bir deve katarn eken kimse de katarn herhangi bir eye basmasndan sorumludur. Bunun iin,
eer katardan bir deve bir kimseye basp onu ezerse lenin diyeti akilesine lzm gelir. Zira eken de sren gibi
katan korumak hem onun grevi ve hem de onun iin mmkndr. Bunun iin, bu grevini ihml etmesi hlinde
kusur ilemi olur. Kusur da sorumluluu gerektirir. Ancak eer ezilen ey insan ise diyeti akilesine, mal ise
bedeli kendisine lazm gelir. Eer ekenle beraber bir sren de bulunursa, sorumluluk ikisine it olur. nk
btn katar birbirlerine bal bulunduu iin bir deveyi eken, btn develeri ekmi olur. Sren de yledir. Bu
da eer, katarn sonunda olursa byledir. Eer sren, katarn ortasnda olup bir devenin yularndan tutuyorsa o
zaman yularn tuttuu deve, nndeki develerden kopuk olduu iin eken, o deve ile o devenin arkasndaki
develeri ekmi olmuyor. Sren ise develerin hepsini srm olur.
Eer bir kimse ekenden habersiz olarak bir deveyi katara balar ve bu deve birine basp onu ezerse, diyet
ekenin akilesine lzun gelir. nk eken, katar bir yabanc devenin ona katlmasndan koruyabildii hlde
bunu yapmad iin kusur ilemi saylr. Kusur ilemelerde ise -yanl ldrmelerde olduu gibi- diyet akileye
lzm gelir. Fakat akile, ektii ceremeyi sonradan, deveyi katara balayann akilesinden alr. nk onlar bu
zarara sokan deveyi katara balayandr. Ancak u var ki deveyi katara balayan da katan eken kadar
kusurludur. Bunun iin ceremenin ikisine mtereken lzm gelmesi gerekirdi. Fakat sebebiyet karsnda
mbaeret ne ise, deveyi katara balamak karsnda da katan ekmek o olduu iin ceremenin hepsi katan
ekene lzm gelir. Zira lm balamann deil, ekmenin sonucudur.
Derler ki: Bu da, eer kii deveyi katara balarken katar kk olursa byledir. nk balamak, ekene zmnen
Bunu da ek demektir. Katarn byk olup ekenin durumdan habersiz olmas hlinde ise, bundan korunmas
mmkn olmad iin sorumluluk ancak balayana it olur. Fakat eer katar ayakta durmu bir durumda ken
kii deveyi katara balar ve ondan sonra eken, katar ekmeye balarsa, o zaman eken sorumlu olur. nk bu
durumda eken, bakasnn devesini -o bakasnn izni, ne ak olarak ve ne de zmnen olmakszn- ekmi olur.
Bunun iin btn sorumluluk ona aittir.
Eer bir kimse bir hayvan srerken onu ileriye doru salar ve hayvan da dz giderek ayn istikmette bir ziyan
yaparsa, onu salan kimse sorumlu olur. nk o tarafa srd iin o ziyam kendisi yapm saylr. Fakat eer
kii bir kuu salar veyahut srer de, ku ayn istikmette bir ziyan yaparsa, kii sorumlu olmaz. nk hayvan
srlebilir, ku srlemez. Bunun iin kuun srlmesi srlmemesi hkmndedir. Eer kii bir kpei salarken
onu srmyor idiyse, yine sorumlu olmaz. Fakat eer srmedii bir kpei ava salar ve kpek av yakalayp
ldrrse, bu kpein ldrd av helldir. Bu iki mesele arasndaki farkn sebebi udur: Hayvan, davran ve
eylemlerinde kendisini salann isteine bal olmad iin onun yerine kaim olamaz ve dolaysyla onun
herhangi bir eylemi ona mal edilemez. Fakat avlanmada, hayvan salmaktan baka bir yol bulunmad ve
avlanma da meru bir kazan yolu olduu iin, hayvann av yakalay hayvan ava salann av yakalay
hkmnde kabul edilmitir. Hayvann ziyan yapmas eylemi konusunda ise bir zaruret yoktur. Rivayet
olunduuna gre mam Eb Ysuf bu meselelerin hepsinde salann sorumluluuna kail olmutur.
Ben diyorum ki: Mebsufda yle denilmektedir: Eer kii hayvan bir ummi yolda salar ve hayvan da saa sola
sapmadan ve dz giderek yolun bir yerinde bir ziyan yaparsa, onu salan kimse o ziyandan sorumlu olur. Zira
hayvan ayn istikmeti izledii srece onun yry onu salanm yry saylr. Fakat eer mecbur olmad
hlde saa veya sola sapar ve ondan sonra bir ziyan yaparsa, o zaman kiinin onu salm olmas hkm ortadan
kalkar. Hayvann bir yerde durduktan sonra tekrar yrmeye balamas hlinde de hkm byledir. Fakat
avlanmada hayvann bir yerde durduktan sonra yeniden komaya balayp av yakalamas yle deildir. nk
avc hayvann koarken herhangi bir yerde durmas, av yakalamaya yardmc olduu iin onu salanm isteine
uygundur. Dier hayvanlarn duruu ise onlan salann isteine aykrdr. Zira bu hayvanlar salann istei onlann
durmas deil, yrmesidir. Bunun iin, durmalar ile, salnm olmalarnn hkm ortadan kalkar. Kiinin,
kpeini ava salp da kpein dz giderek yolu zerinde bir kimseyi paralamas veyahut bir mal ziyan etmesi
hlinde de kiiye bir ey lzm gelmez. Fakat kpei ummmi yolda salmas hlinde, eer kpek bir ziyan
1633
Abdrrezzak Es'as tarikiyle Hkem'den: ki kii arpmlard. Hz, Ali (r.a.): Herbirinin diyeti dierine lzm gelini diye sylediini,
bn-i Eb eybe de yine E'as tarikiyle ibrahim'den: ki atl arpm ve birisi lmt. Hz, Ali (r.a.) lenin diyetini sa kalana detti
eklinde nakletmitir. bni Ebi eybe E'se tarikiyle Hkem'den de, Hz. Ali (r.a.)'nin birbirlerine arpp biri len iki atl hakknda: lenin
diyeti sa kalana lzm gelir diye sylediini rivayet etmitir. Nasb-rraye c. 4 s. 386.
yaparsa kii sorumlu olur. nk yolu igal etmek kusur olduu iin ondan doan zararlara kendisi yol am
olur. Avlanmak iin salmak ise, mubah bir davran olduu iin kusur saylmaz.
Eer bir kimse bir yerde bir hayvan ileriye doru salar ve hayvan da dz giderek rastlad bir ekini ziyan
ederse, onu salan kimse sorumlu olur. Fakat eer hayvan saa veya sola sapar ve ondan sonra bir yerde ziyan
yaparsa, o zaman onu salan kimse -yukarda geen sebebe binen- sorumlu deildir. Eer bal bulunan bir
hayvan kurtulup kaar ve bir kimseye arpp onu ldrr veya bir mal ziyan ederse -ister gndz ister gece
olsun- hayvann sahibi sorumlu deildir. Zr Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Ama olan hayvann ziyan hederdir 1634 buyurmutur. mam Muhammed (Allah Rahmet eylesin): Ama:
kurtulup kaan hayvan demektir demitir. Hem de bu hayvan, sahibi tarafndan salnmad gibi, ziyan
yaparken ne sahibinin altnda idi, ne sahibi onu sryor ve ne de ekiyordu. Bunun iin, sahibini sorumlu tutmak
iin hibir neden yoktur.
Bir kasaplk davarn gz karld zaman, onda ne kadar eksilme oluyorsa o lzm gelir. nk kasaplk
davardan gaye ettir. Bunun iin onda -gznn kmas nedeniyle- meydana gelen eksiklik miktarndan baka bir
eye baklmaz.
Sr ve develerde ise -kasaplk bile olsa- deerinin drtte biri lzm gelir. Eek, katr ve at da sr ve deve
gibidirler. mam- afi bunlann hepsini davara kys ederek: Hayvanda meydana gelen eksiklik miktar lzm
gelir demitir. Biz, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in binek hayvannda deerinin drtte
biri ile hkmettiine dir rivayete dayanyoruz. Ayrca Hz. mer (Radyallh anh) de bu ekilde hkmetmitir.
1635
Kald ki bu hayvanlarda etten baka -yk tamak, binmek, ss, gzellik ve ift srmek gibi- birok yararlar
vardr. Bu hayvanlar bu ynleriyle insana benzerler. Fakat bu hayvanlar bzan da srf et iin beslendiklerinden,
bu ynleriyle de davara benzerler, ite biz bu hayvanlardaki her iki benzerlii de gz nnde bulundurarak,
deerlerinin drtte biri lzm geldiine hkmederken birinci benzerlie, deerlerinin yars lzm geldiine
hkmederken de ikinci benzerlie bakyoruz. Hem de bu hayvanlar altrabilmek iin -iki tane kendilerinin, iki
tane de kendilerini altrann olmak zere- drt tane gze ihtiya vardr. Bunun iin bu hayvanlarn sanki drt
tane gz vardr. Birisi karld zaman tane gz daha kald iin Deerinin drtte biri lzm gelir diye
hkmediyoruz.
Eer bir kimse bir hayvanm srtnda iken bir bakas hayvana vurur veya drter ve bunun zerine hayvan tekme
atp veyahut rkp kaarken birisine arpp onu ldrrse, sorumluluk binene deil, vuran veyahut drtene it
olur. Hz. mer ile Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anhm)'dan byle rivayet edilmitir. 1636 Hem de binen
olsun, binek olsun ikisi de drtenin itmesi neticesinde bu ie itilmi olurlar. Bunun iin ldrme eylemi sanki
drtenin eliyle ilenmi gibi onun fiil saylr. Hem de drten bu davranta kusurlu olduu hlde binein hi bir
kusuru yoktur. Bunun iin btn sorumluluk drtene aittir. Nitekim eer binen, hayvann yolun ortasnda
durdurur ve bakasnn drtmesiyle hayvan bir kimseyi ldrrse -binen, hayvann yolun ortasnda durdurmakla
kusur iledii iin- o zaman diyetin yars drtene, yars binene lzm gelir.
Eer bu hayvan drteni tekmeleyip ldrrse, drtenin kan boa gider. Zira kendi lmne kendisi sebep olduu
iin sanki kendisi kendini ldrmtr. Eer bu hayvan kendi binicisini yere atp ldrrse, diyeti drtenin
akilesine lzm gelir. nk drten onun lmne sebep olmakla kusur ilemitir.
Eer hayvan, herhangi bir kimsenin onu drtmesi zerine srayp bir kimsenin stne der veyahut ona basp
adam lrse yukarda geen ayn nedene binen sorumluluk binicisine deil, drtene it olur. Bu hkmde
mlk iinde duran binici ile yrmekte olan binici a asnda fark yoktur, mam Eb Ysuftan -sorumluluk
drten ile binicinin ik sine lzm gelir. nk lm binicinin arl ile hayvanm basmasndan meydana
gelmitir.
Hayvann basmas ise, drtenin fiilidir. Bunun iin sorumluluk ikisine aittir diye syledii rivayet olunmutur.
Eer kii binicinin demesi zerine hayvan drterse, o zaman binicinin kendisi hayvan drtm gibi olup,
drtene bir ey lzm gelmez. nk drtmek de srmek olduu ve binicinin onu yapabildii iin, onu bakasnn yapmasn istemesi de sahihtir ve kendisi onu istedii iin kendisi onu yapm gibidir.
Eer binicinin demesi zerine birisi hayvan drter ve hayvan da dz giderek ayn istikmette devam eden
yrynde bir kimseye basp onu ezerse, diyet binici ile drtenin ikisine lzm gelir. nk bu durumda,
hayvanm yry her ikisinin de fiili saylr. Binici de drtene hayvan bakasna bastrmak iin deil, srmek
iin onu drtmesini istemitir. Binmek de her ne kadar basmaya sebep ise de, drtmek binmeye sebep deil,
binmenin gerektirdii yrye sebep olduu iin, lmnn hangi sebepten ileri geldii kesin deildir. Tpk,
bir kimsenin vurmas ile yaralandktan sonra, yolun kenarnda bulunan bir kuyuya dp len kimsenin
1634
Mslim, Hudud c. 2 s. 73; Ebu Dvd, Diyetler c. 2 s. 375; Tirmizi, Ahkm c. 1 s. 175; bn-i Mce, Diyetler c. 1 s. 196; Nesai, Zekt c. 1
s. 345.
Haysemi'nin kaydettiine gre Tabern bunu Zeyd b. Sbit'ten u ekilde rivayet etmitir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sadece davada hkm beyn etti: Beyin zarna kadar inen yarada otuz , kafa kemiinin krld yarada
onbe, kemie kadar inip de kemiin krlmad yarada da be deveyle hkmetti. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) byk ba hayvann gznde
de deerinin drtte biri ile hkmetti. Mecma-zzevaid c. 9 s. 298.
16351635
Abdrrezzak, Kad reyh'ten, Hz. mer (r.a.)'n kendisine Byk ba hayvann gznde deerinin drtte
biri lzm gelir diye yazdn rivayet ederken bn-i Eb eybe de abi'den, Hz. mer (r.a.)'in byk ba
hayvann gz iin deerinin drtte biri ile hkmettiini nakletmitir. Nasb-rraye c. 4 s. 388
1636
meselesinde olduu gibi. Bu kimsenin diyeti nasl yaralayan ile kuyuyu yolun kenarnda kazann ikisine lzm
geliyorsa, bu lenin diyeti, de binici ile drtenin ikisine lzm gelir.
Sonra, kimine gre drten ektii ceremeyi -hayvan binicinin istei zerine drtt iin- sonradan biniciden
alr. Kimisi de: Biniciden alamaz demitir ki, kanmca en dorusu budur. nk binici ondan hayvan,
bakasn ezsin diye drtmesini istememi, hayvan sdece yrsn diye istemitir. Nitekim ok kere drtme olur
da, hayvann herhangi bir ziyana yol amas vki olmaz. Nasl ki kendini binein srtnda tutabilen bir ocuun
bakasnn demesi zerine altndaki binei srp de binein, birini ezdii zaman, ocuun akilesi verdikleri
diyeti ocua binei srmesini syleyen kimseden alamazlar. nk bu kimse ocua, hayvan yrsn diye
hayvan srmesini sylemitir.
Hayvann yrmesi ise ok kere hi bir ziyana yol amaz. Bir kimsenin bir ocua silh verip de, ocuun bu
silhla herhangi bir kimseyi vurmas da yledir. Yni ocuun akilesi kendilerine lzm gelen diyeti ocua
silh veren kimseden alamazlar,'Sonra, hayvan drten kimseye -yukarda da getii zere- eer hayvann,
adam ezmesi ayn yryte olursa diyetin yars lzm gelir. Eer ayn yryte olmazsa hayvan drtene hi
bir ey lazm gelmez, btn sorumluluk biniciye ait olur. nk o zaman hayvann yry tamamen binicinin
srmesiyle olduu iin diyetin tamam ona lzm gelir.
Eer bir kimse bir hayvan arkasndan ekerken bir bakas hayvan drter ve hayvan da rkp ekenin elinden
kurtulduktan sonra bir ziyan yaparsa, sorumluluk drtene ait olur. Eer bir kimse br hayvan arkadan srerken
de bir bakas hayvan drterse yine hkm byledir. nk olay onun fiiliyle olmu olur. Sonra, eer drten
ocuk oursa lzm gelen cereme onun malndan kar. nk ocuk da yapt ziyanlardan sorumludur.
Eer hayvan yolda dikili bulunan bir eye arparak rker ve bir kimseyi tekmeleyip ldrrse, sorumluluk o eyi
yolda diken kimseye it olur. nk bu kimse o eyi yolda dikmekle yolu kapatt iin sanki kendisi hayvan
drtmtr.1637
KASAME BAHS
Kasame: bir kimsenin tenha bir yerde ldrlm olarak grlmesi zerine, kendisini ldrdkleri phe edilen
kimselerden elli kiinin ettii yemine denir.
Bir mahalle veya kyde bir kimsenin ldrlm olarak bulunduu zaman, eer o kimsenin kimin tarafndan
ldrldn gren olmam ise, o ky veya mahalle halkndan elli kiiye, ayr ayn olarak, Ben onu
ldrmedim ve kimin onu ldrdn de bilemiyorum diye yemin verilir. Bu elli kiiyi de lenin yaknlar
seerler.
mam- afii: Eer orada bir belirti bulunursa, o zaman lnn yaknlar elli kez yemin ederler ve -ldrme ister
bilerek, ister yanllkla olsun- davalya diyet lzm geldiine hkmedilir demitir.
mam Mlik de: Dvann bilerek ldrmeye dir olduu zaman dvlya ksas ile hkmedilir demitir, ki
mam- afii'nin de iki kavlinden biri bu yoldadr. mam- afi ile mam Mlik'e gre belirti: ak dmanlk,
yahut dil olan bir kiinin, ya da dil olmayan bir cemaatn ahitlii gibi, lenin kimin tarafndan ldrld
kanaatini veren bir grnm demektir. Eer grnm bu kanaati vermezse, o zaman mam- fii'nin gr de
bizim grmz gibidir. Ancak mam- fii'ye gre eer lnn bulunduu yer halk elli kiiden az olurlarsa,
yemin tekrarlanmaz ve lnn yaknlarna verilir.
mam- afii'nin, yeminin nce lnn bulunduu yer halkna verilmesi gerektiine dir grnn delili,
Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in, lnn yaknlarna hitaben buyurduu: Sizden elli kii:
Onlar onu ldrmlerdir diye yemin ederler 1638 hadisidir. Hem de grnm kimin hakl olduunu
sezdiriyorsa, nce yemin ona der. Bunun iindir ki mali dvalarda dva konusu olan mal kimin elinde olursa
yemin ona der. Dvlnn yeminden ekinmesi hlinde olduu gibi, yeminin davacya dnmesi, mam-
fii'ye gre de kural ise de, grnmn delleti kesin olmad iin ksas ile hkm olunamaz. nk pheli
durumlarda ksas lzm gelmez, ancak mali ceremeler lzm gelir. Bunun iindir ki ksas deil, diyet lzm gelir.
Bizim ise dayanamz, Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in; ahit davacya, yemin de inkr
edene 1639 ve bir rivayete gre; Dvlya der hadisidir. Ayrca Said b. el-Mseyyeb de rivayet etmitir ki.1637
Eimme-i Sitte'nin kaydettikleri bu hadsin tamam yledir: Abdullah b. Sehil Hayber'de ldrlm olarak bulundu. Bunun zerine
Abdullah'n yalanlan Hayber Yahudlerin Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e ikyet ettiler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)onlara:
Sizden elli kii Hayber Yahudileri onu ldrmlerdir dye yemin edeceklerdir buyurdu. Abdullah'n yalanlan : Gzmzle grmediimiz
br ey hakknda nasl yemin ederiz? dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
nansz kimselerin yeminim nasl kabul ederiz? dediler. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Abdullah'n diyetini Beyt-l
maldan dedi.
Buhari, Edeb c. 2 s. 908; Tirmizi, Kasame c. 1 s. 183; bn-i Mce, Kasame s. 196; Mslim, Kasame c. 2 s. 54; Eb Dvd, Diyetler c. 2 s.
265; Nesai, Kasame s. 236.
1639
Tirmizi, Ahkm c. 1 s. 172'de kaydettii bu hadisin birinci ksmn Ktb-i Sitte su ekilde kaybetmilerdir :
Eer herkese kuru dava ile talep ettiei sev verilseydi, br ok kimseler bz kimselerin can ve mallarm dava edeceklerdi. Ne var ki yemin
dvlya der.
Buhari, Rehin c. 1 s. 342; ahitlikler c. 1 s. 327; (Al-i mrn sresi tefsiri) c. 2 s. 653; Eb-Dvd, Kaza c. 2 s. 154; Tirmizi, Ahkm c. 1 s.
172; Nesi, Hkimlik adab c. 2 s. 310.
1638
Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) yemini nce yahudlere vermi ve yahudler yemin ettikleri
halde -ldrlm kimsenin aralarnda grld iin- onlara diyet lzm geldiine hkm etmitir. 1640 Hem de
yemin asbnda dvaya kazanmak iin deil, nlemek iin koyulmutur. Halbuki lnn yaknlar dvay
nlemeye deil, kazanmaya muhtatrlar. Bunun iindir ki kii -eer ahidi bulunmazsa- yeminiyle hi bir dvay
kazanamaz, ki buna gre yeminiyle katil dvasn kazanamamas evleviyetle lzm gelir.
Biz metinde dedik ki: Bu elli kiiyi de lnn yaknlar seerler. nk yemin lnn yaknlarnn hakkdr.
Sonra zahir udur ki lnn yaknlar ya phe ettikleri, ya da slih diye bildikleri kimseleri seerler. nk
yeminin faydas yeminden ekinmektir. Slih kimseler ise yalanc yeminden daha fazla sakndklar iin,
yeminden ekinmeleriyle eer davac yemin ederse dava sabit olur.
Eer lnn yaknlar kr veyahut iftira suundan ceza yemi bir kimseyi seerlerse caizdir. Zira bu ahitlik
deil, yemindir.
ldrlm kimsenin bulunduu ky veya mahalle halkndan elli kii yemin ettikten sonra, lnn yaknlarna
yemin verilmeden ky veya mahalle halkna diyet vermeleriyle hkmedilir. mam- afii: Eer ky veya
mahalle halk yemin ederlerse artk onlara diyet lzm gelmez. Zira Abdullah bn-i ehrin hadisinde getiine
gre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve'sselm):
Yahudiler size yeminleriyle kendilerini temize karrlar 1641 buyurmutur. Hem de yemin eriatta, dvly
sulandrmada deil, onu temize karmada kullanla gelmitir demitir. Bizim de delilimiz, bn-i Sehil ile
Ziyad bn-i Meryem'in hadisleridir. Zira bu hadislere gre Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)
Yahudilere hem yemin ettirmi ve hem de diyet vermeleriyle hkmetmitir. 1642 Ayrca Hz. mer (Radyallh
anh)'da Vadia kabilesine hem yemin ettirmi ve hem de diyet vermeleriyle hkmetmitir. 1643 Peygamber
Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in Yahudiler size yeminle-riyle kendilerini temize karrlar
mealindeki hadisi de: Kendilerini ksastan ve hapisten kurtarrlar' mnsna mahmuldr. Sonra, diyet onlann
yeminden ekinmelerinden deil, ya lnn ky veya mahallelerinde grld iin kendileri tarafndan
ldrld phesinden, ya da -yanllkla olan ldrmelerde olduu gibi- hi deilse onu korumada geveklik
gstermelerinden onlara lzm gelir.
Yemin iin seilen elli kiiden yeminden ekinenler yemin edinceye kadar hapsedilirler. Zira bu yemin aktlm
olan kana hrmeten lzm gelen bir eydir. Bunun iindir ki burada yemin ile diyetin ikisi de lzm gelir.
Mli davalarda ise, yemin hakkn aslna bedel olduu iin, yeminden ekinmek hapsi gerektirmez. Bundan
dolaydr ki burada, diyetin verilmesiyle yemin sakt olur. Bu dediimiz de, eer ldrme davas btn ky veya
mahalle halk hakknda olursa byledir. Eer dava btn ky veya mahalle halk hakknda olmayp bir ksm
hakknda da olsa -eer bu ksmn kimier olduu bilinmezse- onlar dierlerinden ayrdetmek mmkn olmad
iin yine byledir. Kudri'deki cevbn mutlak olmasndan byle anlalr. Mebsut'da da keza cevp mutlaktr.
Aslda olmayan rivayete gre ise, mam Eb Ysuf yle demitir:
Kys, mahalle halkndan dierlerinin ne yemin etmek ve ne de diyet vermekle ykml olmamalarn
gerektirmektedir. Sdece, lnn yaknma: ahidin var m? diye sorulur ve eer: Yoktur derse, davalya bir
kere yemin ettirilir. nk lnn, bakas tarafndan da ldrlm olabildii iin burada nassa kys
1640
Abdrrezzak'n Musannefinde kaydettii Bu hadsin tamam yledir: Kaseme chiliye devrinde cri bir det idi. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) hu deti bir kuyuda l olarak bulunmu Ensardan bir adam hakknda uygulad ve nce Yahudilerden balayarak onlardan
elli kiinin yemin etmesini teklif etti. Yahudiler:
Biz yemin etmeyiz,dediler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu sefer Ensara :
Siz yemin eder misiniz? dedi. Ensar da yemin etmekten ekindiler. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) lnn diyetini
Yahudilere detti. Zira l onlarn arasnda bulunmutu.
Abdrrezzak'tan baka bunu aynca bn-i Ebi eybe ile Vkdi de (Meazi-Hayber gazvesi bb) onda kaydetmilerdir. Nasb-rraye c. 1. s.
391.
1641
Yukarda geen ve Eimme-i Sitte'nin hepsinde kaytl bulunduunu sylediimiz Abdullah bn-i Sehl'in bu hadisinde -bir rivayete grePeygamber Efendimiz (s.a.v.) Abdullah bn-i Sehl (r.a.)'n adamlarna: Eer Yahudilerden elli kii size, bra onu ldrmedik diye yemin
ederlerse kendilerini temize karlm olurlar demitir.
1642
Mellif her ne kadar byle diyorsa da, Abdullah bn-i Sehl'in hadisinde -yukarda da getii zere- Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
Yahudilere hem yemin ettirdi ve hem de onlardan lnn diyetini ald diye bir ifde gememektedir. bn-i Ziyad'm hadsi de gariptir. Ancak
Darekutni, Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'dan unu nakletmitir :
Ensardan bir adam bir Yahudi kynde l olarak bulundu. Durumu renen Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
gnderip onlardan elli kiiyi yakalatt ve her birine Allah'a yemin ederim ki onu ben, ne ldrdm ve ne de
ldreni bilirim diye yemin ettirdikten sonra onlardan diyetin alnmasna: hkmetti. Nasb-raye c. 4 s. 394.
1643
Darekutni ile Beyhki, Said b. el-Mseyyeb'den unu nakletmilerdir: Hz. mer (r.a.) en son olarak gittii hacc bitirdikten sonra
mslmanlardan biri Vdioullar kabilesi iinde l olarak bulundu. Hz. mer (r.a.) gnderip onlan getirtti ve onlara:
Bunu kimin ldrdn bilmez misiniz? diye sordu ve:
Hayr, cevabn alnca, aralarndan elli yaly seerek Hatiym'e soktu ve birine:
Saygn olan bu Beyt'in Rabbine, saygn olan bu ehrin Rabbine ve saygn olan bu kentin Rabbine yemin ederim ki ben bu adam ne
ldrdm ve ne de onu ldreni bilirim diye yemin ettirdikten sonra:
Haydi adamn diyetini, hem de ar olarak deyiniz, dedi. Onlardan biri:
Y Emirelmminin, yeminim, cereme ekmemem iin yeterli gelmedi mi? dedi. Hz. mer (r.a.):
Hayr yeterli gelmedi. Ben Peygamber'inizin verdii karara gre karar vermi bulunuyorum, dedi ve onlardan dinar olarak bir diyet le bir
diyetin te birini ald.
Darekutni, Snen-hudud s. 518; Beyhki, Snen-Kasame c. 8 s. 125.
olunamaz. Zira nass ancak, ldrlm kimsenin bir koy ve mahallede grlmesi ve dava da o ky veya mahalle
halknn hepsi hakkmda ald durumlarda varit olmutur. Baka durumlarda ise, -dava belli bir kimse
hakknda almas hlinde olduu gibi- kysn asl zerinde kalr.
stihsna gre ise bu durumda dahi mahalle halknn hepsine hem yemin, hem de diyet lzm gelir. Zira nasslarda
durumlar arasnda ayrm yaplmamtr. Bunun iin biz bu durumda da kys ile deil, nass ile hkmediyoruz.
Fakat davann belli bir kimse hakknda ald zaman, byle deildir. nk bunun hakknda nass yoktur. Eer
biz bunda da dvlya hem yemin ve hem de diyet ile hkmedersek, kys ile hkmetmi oluruz. Belli bir kimse
hakkmda ise kys yapmak mmkn deildir. Zira davann belli bir kimse hakknda almas hlinde, eer
davacnn ahidi bulunursa dava sabit olur. Eer ahidi bulunmazsa -hakknda nass bulunmad iin- kasmeye
girmez. Bunun iin davalya bir kez yemin ettirilir. Eer yemin ederse temize kar ve ona hi bir ey lzm
gelmez. Yeminden ekinirse de dava da ml olursa dava edilen hak sabit olur. Eer dava ksas hakknda olursa,
yukarda dava bahsinde geen ihtilf onun hakknda da cri olur.
Eer mahalle veya ky halk elli kiiden az olurlarsa, elli yemin tamamlanncaya kadar onlara yemin
tekrarlattrlr. Zira rivayet olunmaktadr ki Hz. mer (Radyallh anh) bir kasme davasnda onun yanma
krkdokuz kii varm ve Hz. mer (Radyallh anh) bu krk dokuz kiiden birine yemini tekrarlattrdktan
sonra diyet vermelerine hkmetmitir. 1644 Kad Sreyh ile Naha' den de byle yaptklar rivayet olunmutur.
Hem de elli yemin, snnet ile sabit olduu iin, onda herhangi bir yarar aranmadan bu sayy mmkn olduu
kadar tamamlamak gerekir. Kald ki, elli kereden az yemin etmeyi kabul etmemekle insan kanna byk lde
deer verilmi olur. ayet ky veya mahalle halk elli kii olduu hlde, lnn yaknlar bu elli kiiden
bzlarna yemini tekrarlatmak isterlerse bunu yapamazlar. Zira yemini tekrarlatmak ancak, sayy tamamlamak
mecburiyetinden trdr. Burada ise say zten tamamdr.
ocuk ile deliler iin kasme yoktur. nk ocuk ile deli doru sz sahibi olamazlar. Yemin ise doru sz
demektir.
Kadn ile kleler in de kasme yoktur. nk kadn ile kle yardm edebilecek kimseler deillerdir. Yemin ise
yardm edebilen kimselerin iidir.
Eer bir kimse bir ky veya mahallede l olarak bulunduu hlde onda herhangi bir yara, vurma veya boulma
izi grlmezse, ky veya mahalle halkna ne kasme ve ne de diyet lzm gelmez. nk bu kimse ldrlm
deildir. Zira ldrlm kimse rfen: herhangi bir kimsenin eli veya eylemi ile can vermi kimseye denir. Bu
kimse ise kendi eceliyle lmtr. Cereme de kiiye ancak kendi eyleminden gelen bir eydir. Kasme de
ldrlm olma ihtimline binendir. Bunun iin lnn herhangi bir yerinde -yara, morart, kararma ve benzeri
gibi- ldrlm veya boulmu olduunu gsterir bir belirti veya izin bulunmas gerekir. Hatt eer gz veya
kulandan kan akyorsa, yaral olmasa bile yine ldrlm olduuna hkmedilir. Zira gz ile kulaktan -eer
herhangi bir kimsenin vurmas ile olmazsa- kendiliinden kan akmaz. Fakat eer azndan, makadmdan veyahut
zekerinden kan akarsa -bu organlardan bazen kendiliinden de kan akt iin- bu kimsenin ldrlm olduuna
hkmedilmez, ki biz bunu ahitler bahsinde de syledik.
Eer bir ky veya mahallede basz bir insan gvdesi, yahut gvdenin yansndan ou, yahut -bann beraber
olmas art ile- yars bulunursa, o ky veya mahalle halkna kasme lzm gelir. Eer uzunlamasna yarlm
gvdenin yars, yahut yansndan daha az ve fakat ba da beraber bulunursa, yahut lnn yalnz, eli aya veya
ba grlrse, o ky veya mahalle halkna bir ey lzm gelmez. Zira kasme nassdan rendiimiz bir
hkmdr. Nass ise yalnz insan gvdesinin tamam hakknda varit olmutur. Ancak insana hrmeten insan
gvdesinin ouna ve gvdesinin tamam hkmn veriyoruz.
Gvdenin az ise, ne gvdenin tamam ve ne de tamamnn hkmnde olduu iin onda kasme cri olamaz.
Hem de gvdenin az veyahut yans bir yerde bulunduu zaman o yerin halkna kasme lzm gelirse, gvdenin
ou veyahut dier yans da bulununca ona kasme lzm gelecektir, ki o zaman, tek bir l iin iki kez kasme
ve diyet lzm gelmi olur. Bir l iin ise iki kez kasme ve diyet lzm gelemez. Ksacas burada kural
yledir: Eer bulunan l paras, dier parann bulunduu takdirde, onda kasmet lzm geliyorsa bunda
lzm gelmez. Eer lzm gelmiyorsa bunda lzm gelir. Sebebi de -yukanda iaret ettiimiz zere- kasmetin iki
kez lzm gelmemesidir. Cerize namaz da tekerrr edemedii iin bu kurala tbidir.
Eer bir ky veya mahallede l ve fakat zerinde bir yara veya boulma izi bulunmayan bir bebek ve dk
bulunursa, o mahalle veya koy halkna bir ey lzm gelmez. nk bebek hi bir ey ile byklerden stn
deildir.
Eer onda bir yara veya boulma izi bulunursa ve bebein btn organlar da belirgin bir duruma gelmi ise,
onlara kasme ile diyet lzm gelir. Zira zahir udur ki btn organlan belirgin duruma gelmi olan bebek canl
Hz. mer (r.a.)'in bu tasarrufunu bn-i Ebi eybe Abdullah b. Yezid el-Hzeli tarikiyle Eb Mleyh'ten Hz.
mer yemin saysn tamamlayncaya kadar onlara yemini tekrarlatt eklinde eksik olarak naklederken,
Abdrrezzak da Musannefsinde Said b. el-Mseyyeb'den tamamen ayn bir ekilde naklettii Hz. mer (r.a.)'in
bu tasarrufunu Bir kadn yaknnda, kendisini azatlayan efendisi l olarak bulunmutu. Hz. mer kadna elli
kez yemin ettirdi ve ondan sonra lnn diyetini kadana hkmetti eklinde kaydetmitir. Nasb-rraye c. 4 s.
395-395.
1644
olarak doar.
Eer bebein organlan belirgin duruma gelmemi ise onlara bir ey lzm gelmez. nk o zaman, cansz olarak
ana rahminden aynlm olur. Eer bir hayvan bir kimse tarafndan srlrken onun srtnda, ldrlm bir
kimse bulunursa, lnn diyeti bulunduu yerin halkna deil, hayvan sren kimseye lzm gelir. Zira onun
elinde grld iin sanki onun evinde grlmtr. Eer bu kimse,,hayvan arkasndan ekiyor veyahut
hayvann srtnda da olsa yine hkm byledir.
Eer hayvann hem srcs, hem ekicisi ve hem de binicisi olursa, o zaman diyet her ne lzm gelir. nk
ldrlm kimse her nn elinde grld iin sanki her nn oturduu bir evde grlmtr.
Eer bir hayvan, srtnda ldrlm bir kimse olduu hlde iki ky arasndan geerken grlrse, diyet en yakn
olan kyn halkna it olur. Zira rivayet olunmaktadr ki: ldrlm bir kimsenin iki ky arasnda bulunduuna
dir bir dava, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'e gtrldnde Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) l ile iki kyn arasm ltrmtr. 1645 Ayrca rivayet olunmaktadr ki Hz.
mer (Radyallh anh) de Vadia ile Erhab kabileleri arasnda bulunan lnn davas kendisine yazldnda:
ki kabile ile lnn bulunduu yerin arasndaki mesafeler llsn diye emretmi ve lnn Vadia kabilesi
daha yakn olduu anlalnca Vadia kabilesine kasme ile hkmetmitir. 1646 Kimisi demitir ki: Bu hkm
ancak. eer lnn feryad, bulunduu yerden kye ulayorsa cridir. nk o zaman ky halk ona ancak
yardm edebilirlerdi ve etmeyince de kusur ilemi olurlar. Eer ky halk onun feryadn iitebilecek kadar ona
yakn deillerse onlara bir ey lzm gelmez.
Eer bir kimsenin evinde ldrlm bir kimse bulunursa kasme yalnz o kimseye it olur. nk evi eli
altndadr.
Diyeti ise akilesi demek zorundadr. Zira akilesi ona yardmc olduklar iin gcn akilesinden almaktadr.
Eer bir mahalle veya kyde mlk sahiplerinden baka ayrca sdece oturanlar da bulunuyorsa -mam Eb
Hanife'ye gre- oturanlar kasmeye girmezler k mam Muhammed de bu grtedir.
mam Eb Ysuf ise: Kasme hepsine aittir. Zira herhangi bir yeri tehlikelerden koruma tedbiri nasl o yerde
mlk sahibi olmakla mmknse, o yerde mlk sahibi olmadan yalnz oturmakia da mmkndr. Nitekim
Yahudiler Hayber'de mlkleri olmad hlde Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) onlar orada
oturduklar iin kasmeye tbi klmtr demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Herhangi bir yerde oturanlar arasnda ancak mlk sahibi olanlarn
sz daha geerlidir ve o yerde oturmalar daha sreklidir. Bunun iin terbir alma yetkisi ancak onlara it olur ve
bunu yapmadklar zaman sdece kendileri kusur ilemi olurlar. Hayber'de oturan Yahudilere gelince;
Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem), mlklerini ellerinde brakmt ve onlardan aldklarn
hara yolu ile alyordu. Bunun iin onlar da mlk sahibi saylyorlard demilerdir. 1647
Kasme, satn alanlara deil, lke mslmanlar tarafndan alnd zaman aralarnda parsellenmi kimselere
aittir. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grdr. mam Eb Ysuf ise: Kasmede mlk
sahiplerinin hepsi ortaktrlar. Zira sorumluluk, koruma yetkisine sahip olan larn bu grevlerinde geveklik
gstermelerinden ileri gelir. Bu itibrla sulu saylrlar. Koruma yetkisi ise mlk sahibi olma vasfna tbidir, ki
bu vasfta hepsi eittirler demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: rfen, parsel sahibi olanlar semtin koruyucusudurlar. Hem de
semtin asl yerlisi parsel sahibi olanlardr. Satn alanlar sonradan gelip yerlemilerdir. Koruma yetkisi ise semtin
asl yerlilerine aittir demilerdir. Kimisi demitir ki: mam Eb Hanife bu grn Kfe'deki izlenimlerine
dayandrmtr.
ayet parsel sahibi olanlardan tek bir kii de kalm ise yukarda akladmz sebebe binen yine de yledir.
Eer parsel sahiplerinden hi kimse kalmayp hepsi mlklerini satmlarsa, o zaman kasme satn alanlara ait
1645
Tayalisi, shak b. Rahye, Bezzar ve Beyhki bu hadisi Eb Said-i Hudri (r.a.)'dan u ekilde nakletmilerdir
Bir kimse iki kk kabile arasnda l olarak bulunmutu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), lnn iki kabileden hangisine daha yakn
olduunu renmek iin aralarnn llmesini emretti ve lnn bir kabileye, dier kabileye gre bir ka-n miktar daha yatan olduu
grld. Eb Said-i Hudri demitir ki: Ben imdi Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in karma bakar gibiyim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
lnn diyetini lye bir kan miktar daha yakn olan kabilenin stne att. Beyhki, Snen c. 8 s. 126.
1646
bn-i Eb eybe Musannefinde Haris b. Ezma'dan unu naklettnitir: Yemen'de Vadia ile Erhab kabileleri arasnda bir kimse
ldrlm olarak bulundu. Hz. mer'in Yemen'deki valisi ona durumu yazd. Hz. mer de valiye:
ki kabilenin arasm l ve bak l hangisine daha yaknsa onlar tutukla diye yazd. Bunun zerine ve ly Vadia kabilesine daha yakut
bulup bizi tutukladlar ve bize hem yemin ettirdiler, hem lnn diyetini dettiler. Hz. mer (r.a.)e:
Y Emirelmminin sen bize hem yemin ettiriyor, hem diyeti detiyorsun, dedik. Hz. mer (r.a.):
Evet, dedi ve bizden elli kiiye Allah (c.c.)'a yemin ederim ki ben ne ldrdm, ne de ldreni bilirim diye yemin ettirdi. Nasb-rraye c.
4 s. 297.
1647
Mellif bu sz ile Hayber halk Hayber'in sakinleri olmayp Hayber arazisinin sahipleri idiler demek istemitir. Oysa Eb Amir ile
bakalarnn ihtiyar ettikleri doru gr udur ki, Hayber savala alnd iin arazisi savaa katlan askerlere datlmtr. Ancak Vadiha ile
Slalem adndaki iki kale halk Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den neleri varsa hepsi kendilerinden alrsn da kendilerine dokunulmasn diye
rica etmiler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de ricalarn kabul buyurmutur. Bu iki kale halk ayrca arazilerinin ellerinden karlmamasn
ve rn yars kendilerine verilmek zere araziyi altrmalarn da rica etmiler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bunu da -istedii zaman
onlar karabilmek kaydiyle- kabul etmitir. Bu ise o demek deildir ki, Peygamber Efendimiz (s.a.v.) arazilerini kendilerinin mlk olarak
ellerinde brakmtr. Zira bu ancak, bar yolu ile alnan yerlerin arazisi hakknda olabilir. Nitekim onlarn bu durumu ancak Hz. mer (r.a.)
zamanna kadar devam edebilmi ve Hz. mer onlar Hayber'den srgn etmitir Kald ki mellifin kendisi de (Ganimetler bab)nda:
Peygamber Efendimiz (s.a.v.). Hayber arazisini savaa katlan askerlera datmtr diyor. Nasb-rraye c. 4 s. 397.
olur. nk o zaman eski sahiplerden hi kimse kalmad iin yetki onlara gemi olur.
Eer bir evde, ldrlm bir kimse grlrse kasme evin sahibi ile yaknlarna it olur. Akileden de eer orada
bulunanlar varsa kasmeye girerler. Eer akileden kimse orada yoksa, kasme yalnz evin sahibine it olup
yemin ona tekrarlattrlr. Bu, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'in grdr. mam Eb Ysuf ise: Akile
orada hazr bulunsun bulunmasn kasmeye girmezler. nk evin sahibi eve herkesden daha yakm olduu iin
bakalan ona kasmede ortak deillerdir. Nasl ki ky veya mahalle halknn akileleri de kasmede ky veya
mahalle halkna ortak deillerdir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Evin sahibi nasl semti korumakla ykml ise, onun orada bulunan akilesi ayn ykn altnda olduklar iin kasmede ona ortaktrlar demilerdir.
Eer ldrlm kimse -yars birinin, onda biri birinin ve geri kalan da birinin olmak zere- kii arasndan
mterek bir evde bulunursa, kasme ortaklarn saysna gredir. nk hissesi az olann da hissesi ok olan
kadar, alnmas gereken tedbirde ortak olduu iin hepsi koruma grevlerinde geveklik gstermede ortaktrlar.
Bunun iin -fada olduu gibi- kasmede de eit bir ekilde ortaktrlar.
Eer bir kimse bir ev satn alp da, evde ldrlm bir kimse bulunduktan sonra evi teslim alrsa, sorumluluk
satcnn akilesine aittir. Eer satta taraflardan birine muhayyerlik art koulmu ise, ev satc ile alcdan
hangisinin elinde ise, sorumluluk onun akilesine it olur.
mam Eb Hanife'ye gre byledir. Dier iki mam ise: Eer satta muhayyerlik art koulmam ise
sorumluluk alcnn, koulmu ise ev kimin olacaksa onun akilesine it olur. nk semti korumada kii
geveklik gsterdii iindir ki meydana gelmi ldrme olayndan sorumlu tutulur. Koruma yetkisi ise, ancak
mlk sahibi olmakla elde edilir. Bunun iindir ki, bakasnn elinde emnet bulunan bir evde ldrlm bir
kimse bulunduu zaman, diyet o bakasna deil evin sahibine lzm gelir. Satn alnan evin mlkiyeti ise, kesin
satlarda evi teslim almadan nce dhi alcnndr. art koulmu satlarda da -fitre sadakasnda olduu gibimuteber olan, maln gelecekte kimin olacadr demilerdir.
mam Eb Hanife de: Korumay yapabilmek mlk sahibi olmakla deil, g sahibi olmakladr. G sahibi ise sat ister kesin ister artl olsun- ev kimin elinde ise odur demitir. Eer alc evi teslim alm ve muhayyerlik
de ona art koulmu ise, evin tasarrufu herkesten ok, onun hakkdr. Eer muhayyerlik satc iin art koulmu
ise, ev onun sorumluluunda olup ziyana urad takdirde deerini satcya vermekle ykmldr. Bunun iin
her iki durumda da evin alcnn elinde olmasam baklr. nk ev onun elinde olduu iin ancak o, evi
koruyabilir.
Eer bir kimsenin elinde bulunan bir evde, ldrlm bir kimsa bulunursa ahitleri Ev onundur diye ahitlik
etmedike, akilesi lnn diyetini vermek zorunda olmazlar. nk akilesine diyetin lzm gelmesi iin evin
kendisinin olmas gerekir. Evin kendisinin elinde olmas da her ne kadar evin kendisinin olduunu gsteriyorsa
da, bu gsterme kesin olmad iin diyetin, akilesine lzm gelmesini gerektirmede yeterli deildir. Nasl ki bir
evin, herhangi bir kimsenin elinde olmas -o kimse evin kendisinin olduunu kantlamak iin ahit getirmedikeevde fa hakkna sahip olamaz.
Eer ldrlm bir kimse bir gemide bulunursa, kasme gemide bulunan btn yolcularla geminin personeline
lzm gelir. nk bunlarn hepsi gemidedirler. Kudri'nin Gemide olanlara lzm gelir tbiri de -ister
personeli, ister yolcular olsun- gemide bulunanlarn hepsine mildir. Bu, mam Eb Ysufda rivayet olunan
gre gre zahirdir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre ise, ev ile gemi arasndaki fark udur: Gemi tanlan bir mal olup
yerden yere giden bir eydir. Bunun iin gemide muteber olan, mlkiyet deil, tasarruftur. Ev ise tanlan bir
mal olmad iin yle olmayp onda mlkiyet arttr.
Eer ldrlm bir kimse bir mahalle mescidinde bulunursa, kasme mahalle halkna lzm gelir. nk
mahalle mescidinin bakm ve ynetimi mahalle haikna aittir.
Eer camide ve caddede bulunursa, kimseye kasme lzm gelmez ve diyet beytlmala it olur. nk cami de,
cadde de herhangi bir kimse veya cemaata mahsus deildir. Ummi kprler de yledir. Beytlmal da btn
mslmanlarn maldr.
Eer ldrlm bir kimse arda grlr ve ar da bir takm kimselerin mlk ise, mam Eb Ysuf'a gre
kasme arda olanlara, mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre de arnn sahibi olanlara aittir. Eer
ar da cadde gibi herhangi bir kimsenin mlk deilse, diyet beytlmala aittir.
Eer ldrlm bir kimse cezaevinde bulunursa diyet beytlmala it olur. mam Eb Ysuf'a gre diyet ile
kasme cezaevinde olanlara lzm gelir. nk onlar cezaevinde kaldklar ve tedbir yetkisi de onlara it olduu
iin zahir udur ki: onlar onu ldrmlerdir.
mam Eb Hanife ile mam Muhamned ise: Hapiste tutuklu bulunanlar zgr olmadklar iin birbirlerine
yardm edemezler. Bunun iin, yardm etmemekten doiay Sazm gelen herhangi bir sorumluluk onlara lzm
gelmez. Hem de cezaevi, halk arasnda adaleti icra etmek iin yaplm bir messesedir. Yarar btn halka it
olan bir eyin zarar da btn halka it olmaldr demilerdir.
Derler ki: Bu mesele de, evin sahibi ile evde oturann meselesinin bir fer'idir, ki o meselede de mam Eb Hanife
ile mam Eb Ysuf ayn gr ayrlnda bulunmulardr.
Eer ldrlm bir kimse, yaknnda hi bir bina bulunmayan bir lde grlrse o kimsenin kan hederdir. Bu
yaknln miktar -yukarda akladmz zere- edilen feryadn iitilmesidir. Zira evresinde bu yaknlkta bir
kimse bulunmayan bir lde bir suu engellemede herhangi bir kimse kusurludur denemez. Bu da eer, l
kimsenin mlk deilse byledir. Eer l herhangi bir kimsenin mlk olursa, diyet ile kasme o kimsenin
akilesine it olur.
Eer ldrlm bir kimse iki ky arasnda grlrse, ona hangi ky daha yaknsa kasme o kyn halkna
lzm gelir, ki biz bunu yukarda da akladk.
Eer bir kimse Frat nehri ortasnda ve suyun aknts iinde ldrlm olarak bulunsa nehrin ortas ne kimsenin
elinde ve ne de mlk olmad iin bu kimsenin kan hederdir. Eer nehrin kenarnda duruyorsa, kasme,
lnn bulunduu yere yukanda akladmz mnda en yakn olan kyn halkna lzm gelir. nk ona en
yakn olanlar onlar olduu iin onun bulunduu yer sanki onlarn elindedir. Nitekim devaml olarak oradan su
alrlar ve hayvanlarn orada suvarrlar. Bunun iin -ona yardm etmeli idiler. Kiinin f'a davasnda
bulunabildii kk aylar ise Frat nehri gibi deillerdir. Zira bu tr aylar belli kimselerin elinde olduu iin,
ldrlm bir kimse ortalarnda bile bulunsa kasme ile diyet lzm gelir.
Eer ldrlm kimsenin sahibi mahalle veya ky halkndan herhangi biri hakkmda dava aarsa, mahalle veya
ky halkndan kasme sakt olmaz. Biz bunu daha nce syledik ve bu meselede yaplan gerek kys ve gerek
istihsn anlattk. Eer ldrlm kimsenin sahibi ky halkndan olmayan bir kimse hakknda dava aarsa, ky
halkndan kasme sakt olur.
Biz bunu da daha nce syledik. ki mesele arasndaki farkn nedeni udur: Ky halkna kasmenin lzm
gelmesi, ly ldrenin kendilerinden biri olduunu gstermektedir, l sahibinin onlardan herhangi biri
hakknda dava amas da buna aykr deildir. Fakat eer onlardan olmayan bir kimse hakknda dava aarsa,
onlarn onu ldrmediklerini aklam olur. Oysa onlara kasme lzm gelmesi, onlarn onu ldrdkleri
phesinden dolaydr. Hem de eer lnn sahibi koy halk hakknda dava amazsa, yalnz lnn kyde
bulunmas ile ky halkna kasme lzm gelmez. Bunun iin eer lnn sahibi bir bakas hakknda dava aarsa
artk ky halk hakknda dava aamaz ve dolaysyla kasme sakt olur.
Eer bir topluluk kavgaya tutuup kllarla vurutuktan sonra aralarndan birinin vurulup yere serildii
grlrse, onun diyeti o yerin sakinlerine der. nk bu kimse o yerin sakinleri arasnda bulunduu iin onu
korumalar gerekirdi. Ancak eer bu kimsenin sahipleri ya topluluk, ya da topluluktan birisi hakknda dava
aarlarsa, o zaman yerin sakinlerine herhangi bir ey lzm gelmez. nk sahiplerinin topluluk hakknda dava
amalar, yerin sakinlerinin susuz olduklar mnsn tar. Bu kimsenin sahipleri ahit getirmedike topluluk
hakknda dava aamazlar. Zira yukanda naklettiimiz hadse binen delilsiz dava ile hibir ey elde edilemez.
Eer bir lde bir askeri birlik konaklamken aralarnda birinin ldrlm olduu grlrse ve l de kimsenin
mlk deilse, eer l bir adr iinde bulunuyorsa, kasme ve diyet adrda kalanlara lzm gelir. nk
kimsenin mlk olmayan yerlerde yeri kim kullanyorsa sorumlu odur. Eer l herhangi bir kimsenin mlk
ise, o zaman askeri birlik o yerin sakinleri hkmnde olup -mam Eb Hanife'ye gre- sorumluluk ln
sahibine aittir. mam Eb Ysufise -yukarda da sylediimiz zere- bu gre katlmamtr.
Eer bir topluluk dmanla savaa giritikten sonra aralarnda birinin ldrlm olduunu grrlerse, bu kimse
iin ne kasme ve ne de diyet yoktur. nk zahir olan udur ki bu kimse dman tarafndan ldrlmtr.
Bunun iin kan hederdir.
Eer kasmede yemin ettirilen herhangi bir kimse: Onu falanca ldrd derse, ona: Yemin ederim ki ben
ldrmedim ve falancadan baka, onu ldreni de bilemiyorum diye yemin ettirilir. nk bu kimse bu sz ile
kendisinin onu ldrmediini sylemek ister. Oysa, eer: Ben onu ldrmedim diye yemin etmezse kendisi de,
dedii kimse ile ortakl olarak onu ldrm olabilir.
Eer mahalle halkndan iki kii, mahalle halkndan olmayan bir kimse hakknda Falanca onu ldrd diye
ahitlik ederlerse ahitlikleri kabul olunmaz. Bu, mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Kabul
olunur. nk bu iki kii her ne kadar dvl olmak durumunda idiyseler de, lnn sahibi mahalleleri halkndan
olmayan bir kimse hakknda dava amakla onlarn dvl olma durumlarn bozmutur. Bunun iin bu iki kii de,
davada vekil iken, davaya girmeden vekillikten azledilen kimse gibi olup ahitlikleri kabul olunur demilerdir.
mam Eb Hanife'de: ki ahit de dhil, btn mahalle halk her ne kadar davhlktan kurtulmularsa da, ldrene gz yummakla kusur iledikleri iin ahitlikleri kabul olunmaz. Nasl ki, vesayeti kabul ettikten sonra
vsiylikten kan ve ondan sonra da vsisi bulunduu kimse hakknda ahitlik eden kimsenin de ahitlii kabul
olunmaz demitir.
Ben diyorum ki: eriatn bu trden bir ok meseleleri bu iki esasa gre zlmektedir.
Eer lnn sahibi mahalle halkndan birisi hakknda dava aar ve mahalle halkndan iki kii de ona ahitlik
ederlerse ahitlikleri kabul olunmaz. nk -yukanda da anlattmz zere- btn mahalle halk dvl
durumundadrlar. Bunun iin onlardan ahitlik yapanlar, hitlikleriyle kendilerini bu durumdan kurtarmak
istedikleri iin thmet altndadrlar. Bunun iin ahitlikleri kabul olunmaz.
Eer bir kimse bir kabile iinde yaralandktan sonra baka yere gtrlr ve gtrld yerde ayn yaradan
lrse, eer yaralandktan sonra yataa dm ve lnceye kadar yataktan kalkmam ise, aralarnda yaraland
kabile halkna kasme ve diyet lzm gelir. Bu, mam Eb Hanife'nin grdr. mam Eb Ysuf ise: Bu
meselede ne kasme ve ne de diyet yoktur. nk bu kimse yaraland yerde lmemi, orada sdece yara
almtr. Yara almada ise -yaralnn yataa dmedii zamanda olduu gibi- kasme yoktur demitir.
mam Eb Hanife'de: lm, yaralanmann sonucu olduu zaman ldrlmedir Bunun iindir ki eer yaralayan
bilinirse ona ksas lzm gelir. Ancak u var ki, eer kii yaralandktan sonra yataa dmezse, sonradan lm,
ald yaradan dolay olmayabildii iin durumu pheli olur. pheli durumlarda ise bir ey lzm gelmez
demitir.
Eer bir kimsenin beraberinde, lmek zere bulunan bir yaral bulunur ve bir bakas bu yaraly tayp evine
gtrdkten bir iki gn sonra yaral lrse, mam Eb Ysuf'a gre onu tayan kimse sorumlu olmaz. mam Eb
Hanife'nin yapt kysa gre ise sorumlu, olur. nk yaraly tayann eli mahalle hkmnde olduu iin
yaralnn onun elinde yaral olarak bulunmas, yaral olarak mahallede bulunmas gibidir, ki biz bu her iki
grn gerekesini de yukarda geen kabile meselesinde anlattk.
Eer bir kimse kendi evinde ldrlm olarak grlrse -mam Eb Hanife'ye gre- onun diyeti vrislerine
verilmek zere aknesine lzm gelir. Dier iki mam ile mam Zfer ise: Bir ey lzm gelmez. nk bu kimse
kendi evinde ldrld iin yaraland zaman evi kendisinin elinde idi. Bunun iin sanki kendisi kendini
ldrmtr. Bu itibrla kan hederdir demilerdir.
mam Eb Hanife de: Diyet ancak, lmn ortaya kmas zerine vacip olur. Bunun iindir ki lm henz
ortaya kmamken mahalle halkndan len kimseler diyete dhil olmazlar. lmn ortaya kmas srasnda ise,
onun evi kendisinin deil, vrislerinindi. Bunun iin, bu kimse kendi evinde ldrlmemi gibi olup diyeti
akilesine lzm gelir demitir.
Eer bir evde yalnz kalan iki kiiden biri boazlanm olarak grlrse, mam Eb Ysuf: Onun diyeti dierine
lzm gelir demitir. mam Muhammed ise: Diyeti lzm gelmez. Zira kendisinin kendini ldrm olabildii
iin, dierinin onu ldrd kesin deildir ve kesin olmaynca da diyet lzm gelmez demitir.
mam Eb Ysuf ise: Zahir udur ki kimse kendini ldrmez. Bunun iin pheye yer yoktur. Nitekim bir ky
veya mahallede bir kimsenin ldrlm olarak bulunmas da byledir. Onda nasl byle bir pheye yer yoksa,
bu da yledir demitir.
Eer bir kadnn mlk olan bir kyde, bir kimse ldrlm olarak bulunsa, mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre kasme kadna lzm gelir ve ona yeminler tekrarlattrlr. Diyet ise, soyca onun en yakn
akrabas olan akilesine lzm gelir. mam Eb Ysuf ise: Kasme de akileye lzm gelir. nk kasme ancak
kendisinden yardm umulan kimselere lzm gelir. Kadndan ise yardm umulmaz. Kadn da ocuk gibidir
demitir.
mam Eb Hanife ile mam Muhammed de: Kasme pheyi gidermek iindir. Burada kendisinden phe
edilen de kadndr demilerdir.
Bizim Fkh ulemamzdan mteahhir olanlar: Bu meselede kadn katil farzedildii ve katil de akiieye ortak
olduu iin kasmeyi tamada o da akileye dhildir demilerdir.
Eer bir kimsenin oturmad bir kyn bitiiinde bir tarlas olup da, bu tarlada ldrlm bir kimse bulunsa,
Kudr demitir ki: Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir, sorumluluk tarla sahibine lzm gelir. nk
kyllerden ok, kendisi kendi tarlasn korumal idi. 1648
AKLEYE LZIM GELEN DYETLER BABI
Bilerek ldrmeye benziyen adam ldrmenin ve yanllkla adam ldrmenin diyetler ile, bizzat ldrmekten
lzm gelen diyetler akileye lzm gelirler ki biz bunu diyetler bahsinde de syledik. Bu diyetlerin akileye lzm
geldiini bildiren delil. Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Selleml'in Cenin bahsinde geen hadisteki:
Kalkn diyetini deyin 1649 emridir. Hem de insan, varlna sayg gsterilmesi gereken ve dokunulmas caiz
olmayan bir varlk olduu iin, aktlan kannn boa gitmesi, yni onu ddrenin cezalandrlmas gerekir.
Ancak onu yanllkla ldren kimse mazur olduu iin onu cezalandrmak hakszlk olur. Bilerek ldrmeye
benziyen ekilde ldren de -kulland let ldrc olmad iin- yledir. Oysa eer bunlar byk bir mli
ykmllk altna girerlerse, ezilip yok olacaklar iin byk bir cezaya arptrlm olurlar. Bunun iin bu ar
mli yk kendileri yalnz tamasnlar diye akileleri onlara yardm etmekle mkellef tutulmulardr. Zira
akileleri kendilerine yardmc olduu iin, akilelerinden aldklar g ve cesaretle bu halt ilemilerdir. Bu itibrla bu kusuru asl ileyen, kendileri olmayp akileleridir. Zira eer akileleri onlan gzetmi olsalard onlar bu
halt ilemezlerdi.
Eer adam ldren kimse asker olup ad maa defterinde kaytl ise, akilesi kendisi gibi ad maa defterinde
kaytl bulunanlardr ve diyet yla kadar onlara verilen maalardan kesilir. Bu, bize gredir.
1648
Bu hadisin tamam -Cenin bahsinde de getii zere- zet olarak yledir: Himil b. Mlik'in iki kars vard. Bu iki kadn bir gn kavga
ederken, biri dierinin karnna adrn dileiyle vurdu ve kumas l bir ocuk drd. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Ve
gidip durumu anlattlar. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) vuran kadn akilesine ocuun diyetini vermelerini emretti. Kadn kardei mran b.
Uveymir el-Es!emi:
Hi barp alamayan, yeyp imeyen ve kannn bir deeri bulunmayan bir dn diyetini mi vereceiz? dedi. Peygamber Efendimiz
(s.a.v.):
Nedir khinler gibi kafiyeli konuuyorsun? Kalkn ocuun diyetini verin, buyurdu.
1649
mam- afii ise Diyet kiinin baba tarafndan erkek akrabalarndan alnr. Zira Peygamber efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda yle idi 1650 ve ondan sonra da bu hkm deitirilmemitir. Hem de
diyeti akilenin vermesi, kendisine byk bir mali ceza lzm geldii iin yardma muhta duruma dm bir
kimseye edilen bir yardmdr. Yardma muhta bir kimseye yardm etmek ise, herkesten ok, akrabalarnn
hakkdr demitir.
Bizim de dayanamz Hz. mer (Radyallh anh)'in hkmdr. Zira Hz. mer (Radyallh anh)
beytlmaldan maa alan askerlerin adlarn sra ile deftere yazdrdktan sonra herhangi bir arkadalar yanllkla
birini ldrdkleri zaman ona yardm etmelerini, yani lenin diyetini kendi maalarndan vermelerini
emretmitir. 1651 Hz. mer (Radyallh anh) bunu yaparken btn Ashap orada hazrd ve hi kimse ona itiraz
etmemiti. H z . mer (Radyallh anh) 'in bu "hkm hkmn deitirilmesi deil, onun yrtlmesi idi. Zira
Peygamber efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) zamannda diyetler, adam ldrene yardm etmeleri gereken
kimseler tarafndan dendii iin bir yardm ve dayanma arac niteliini tayordu. Dayanmann da -antlama,
dostluk akti, akrabalk ve benzeri gibi- birok vastalar vard. Hz. mer (Radyallh anh) ordu kurarken ordu
mensubu olmay da bu vastalardan biri hline getirdi. Bunun iindir ki ulema yle demilerdir: Eer bugn
ayr sanat ve mesleke sahip olanlar birbirlerine yardm etselerdi Her meslek sahibinin akilesi kendi
meslektalardr diyecektik. Evet mamafiinin dedii gibi diyet bir yardmdr. Fakat kiinin mevcut
mallarna ilveten ald maalarndan yardm yapmas anamalndan yardm yapmasndan daha iyidir.
Diyeti ylda denmesi de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) 'den rivayet olunmutur. 1652
Hz . mer (Radyallh anh)'in de yle yapt ayrca hikye edilmektedir. Hem de diyet, kolayca densin diye
maa alanlardan alnmaktadr. Maalar ise ylda bir kez datlr.
ayet yln maalar yldan daha fazla veya daha az bir zamanda deniyorsa diyet de ona gre yllara tevzi
edilir. nk maksat yllk maalardan alnmasdr, ki bu ekilde de olsa yine maksat hsl olur. Kuduri'nin
bu sznn mns udur ki:
Diyet ancak, diyetle hkmedildikten sonraki yllarn maalarndan alnr. Hatt eer hkmden nceki yllarn
maalar verilmeyip birikmi ve diyetle hkmedildikten sonra verilirse, diyet bu maalardan alnamaz. nk Allah izin verirse ileride anlatacamz zere- diyetin kimlere lzm gelecei ancak hkm ile anlalr.
Eer yln maalar bir ylda deniyorsa -yukarda da sylediimiz gibi- diyetin hepsi bir ylda alnr. Diyetin
ylda alnd zamanda da, her ylda diyetin te biri alnr. Eer lzm gelen diyet adam ldrme diyetinin
te biri veya daha az olursa bir ylda, te birinden fazla olursa, te ikisine kadar ikinci ylda te kisinden de
fazla olursa, tamamna kadar nc ylda alnr. Sonra diyet ister akileye, ister bizzat adam ldrene lzm
gelmi olsun, ylda alnr. Mesel olunu kasten ldren babaya, baba olduu iin ksas lzm gelmiyorsa da,
diyet lzm gelir ve ldrme kasten olduu iin akileye deil, kendisine lzm gelir. te bizzat adam ldrene
lzm gelen bu diyet de, bize gre ylda denir.
mam- afii ise: Bizzat ldrene lzm gelen diyetler pein olup taksite balanamaz. nk akile susuz
olduuiin -zorluk ekmesin diye- onun dedii diyet taksite balanr. Bizzat adam ldrene lzm gelen diyeti
ise, taksite balamak iin bir sebep yoktur demitir.
Biz de diyoruz ki: Kyas diyetin bizzat adam ldrene lzm gelmesine mnidir. Nass da kime olursa olsun lzm
gelen diyetin taksitle alnmasn emrettii iin onun dna klamaz.
Eer on kii yanllkla bir kimseyi ldrrlerse, herbirinin akilesine ylda diyetin onda biri lzm gelir. Zira
diyet ahsn bedeli olduu iin onun paralan da onun tamam hkmndedirler. yl da hkimin diyetle
hkmettii tarihten itibaren balar. nk asl ksastr. Ksasn bedeli oian diyet ise ancak hkimin hkm ile
vacip olur. Bunun iin diyeti verme sresi hkimin diyetle hkmettii andan itibarendr.
Eer adam ldren kimse ordu efradndan deil ve ad maa defterinde adlan kaytl bulunan kimseler arasnda
yoksa, o zaman onun akilesi mensup olduu kabiledir. Zira kiiye yardm edenler kiinin kabilesidir. Diyetin
akileye lzm gelmesi de akilenin kiiye yardm ettii iindir.
Diyet ylda akilenin fertleri arasnda taksim edilir ve herbirinin her yl drt dirhemden fazla abnamaz, fakat
eksik alnabilir. Ben diyorum ki Kuduri, Muhtasar'nda byle sylemitir. Bu ise una iarettir ki: ylda her
birinden drt dirhemden fazla alnabilir. Oysa mam Muhammed: ylda her birinden ylda ya bir dirhem, ya
1650
bn-i Ebi eybe, afii'den Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Kureylilerin diyetini Kureylerin, Ensarilerin diyetini de Ensarlerin vermesini
emretti diye rivayet ederken, Abdrrezzak da Hasan'dan unu rivayet etmitir: Hz. mer (r.a.) bir is iin bir kadnn arkasna gnderdi.
Kadn da Acaba Halife niin beni istiyor? dye ok korktu ve yolda gelirken korkudan doum sancs kendisini yakalad iin yolun
kenarnda bulunan bir eve girmek zorunda kald ve orada bir ocuk drd. ocuk dtkten sonra ondan iki defa ses kt ve ondan sonra
ld. Bunun zerine Hz. mer (r.a.) Ashaba dant. Kimisi Hz. mer (r.a.)'e:
Sana bir ey lzm gelmez. nk sen lke yoneticisisin ve dolaysyla vatandalar terbiyeye yetkilisin, dedi. Hz. Ali (r.a.) ise onlan
dinliyordu. Hz. mer (r.a.) bu sefer ona dnp :
Y Ali (r.a.) sen ne diyorsun? diye sordu. Hz. Ali (r.a.):
Eer bunlarn grleri gerekten byle ise grleri yanltr. Eer grleri byle olmayp da senin hatrn iin byle sylyorlarsa bil ki
senin dostun deillerdir. Benim kanatmca ocuun diyeti sana lzm gelir. nk sen kadn korkuttuun iin'dk yapmtr, dedi. Bunun
zerine Hz. mer (r.a.), Hz. Ali (r.a.)'ye ocuun diyetini Kureylilerden toplamasn emretti ve Hz. Ali (r.a.) de yle yapt. nk bu,
yanllkla ldrmeye giriyordu.Nasb-rraye c. 4 s. 398.
1651
bn-i Ebi eybe ile Abdrrezzak'n Musannefleri (Diyetler bahsi) Nasb-rraye c. 4 s. 398-399.
1652
Bu konuya dair olan hadis cinayetler bahsinde gemitir
bir dirhem ile bir dirhemin te biri alnabilir demitir ve en dorusu da budur.
Eer adam ldrenin mensup olduu kabilenin efrad diyet vermeye yeterli sayda olmazlarsa, o zaman mensubu
bulunduu kabileden sonra ona en yakn kabile kim ise, onun kabilesine eklenirler.
Yni kendi kabilesinden sonra soy bakmndan halgi kabile ona daha yaknsa, kendi kabilesi bu kabe ile
tamamlanr. Btn bunlar diyetin denmesini kolaylatrmak iindir. Buna gre nce kardeler, sonra karde
oullan, sonra amcalar, sonra amca oullan gelir. Adam ldrenin babas ile oullanna gelince : Kimisi: -Bunlar
en yakn olduklar iin bunlar da akileye dhildir- Kimisi: Dhil deillerdir. nk akilenin fertlerini
oaltmak akile fertlerinden hi birine veya drt dirhemden fazla dmemesini salamak iindir. Adam
ldrenin babas i!e oullan ise mahdut ahslar olduu iin, onlarla akile fertlerinin says pek oalmaz
demitir. Eer adam ldrenin mensup olduu askeri birlik de say bakmndan yeterli gelmezlerse yledir. Yni
mensup olduu askeri birlikten sonra hangi birlik ona daha yaknsa say o birlikle tamamlanr, ki bunu da ancak
ynetici yapar. nk bunu ancak ynetici bilir. Sonra, dediimiz bu eylerin hepsi bize gredir.
mam- afii'ye gre ise, Akilenin fertlerinden her birine yanm dinar lzm gelir. nk diyet de vacip bir ba
olduu iin o de zekt gibidir. Zekt ise, onda vacip miktarn en az da yanm dinar, ya be dirhemdir, ki be
dirhem de o zaman yarm dinar idi. Zektn bu en az olan miktarnda da herkes eittir demitir.
Fakat biz diyoruz ki: Diyet nem bakmndan zekt gibi deildir. Nitekim zekt kiinin ana malndan alnd
hlde diyet ana maldan alnamaz. nk diyette kolaylk aranr.
Eer kiinin akilesi devletten yardm alyorlarsa, diyetin, ylda aldklan yardmlardan alnmasna hkmedilir
ve her ylda onlardan diyetin te biri alnr. nk bunlar iin yardm, maa alanlann maa hkmndedir. Zira
maa da, yardm da beytlmal-dan alnd iin ayr ey saylrlar. Sonra baklr: eer bunlarn aldklan yardm
her yl onlara veriliyorsa -nuta alanlardan olduu gibi- yardm alr almaz onlardan kesilir. Eer her alt ayda bir
alyorlarsa ve hkim diyetle hkmettikten sonra yardm ellerine geerse, o zaman diyetin altna biri o yardmdan
alnr. Eer yardmlar her ay kyorsa, ylda diyetin te biri tamamlanncaya kadar her aylktan o ayln
payma den miktar alnr. Eer yardm her ay, maa da ylda bir alyorlarsa, diyet yardmlardan deil, maalardan alnr. nk maalardan almak daha kolaydr. Zira maalar daha fazladr. Yardmlar ise aylk masraflar
karlamak iin verilir. Bunun iin yardmlardan almak zor olur.
Adam ldrenin kendisi de akileye dhil olup diyetten kendisine den payda akilenin bir ferdi gibidir. Zira asl
sulu kendisi iken, bakalarn sorumlu tutup da kendisini tutmamann bir mns yoktur, mam- afii ise:
Adan ldrene diyetten bir ey lzm gelmez. nk diyetin tamam kendisine izm gelmediine gre bir
ksmnn da ona lzm gelmemesi gerekir demitir. Biz diyoruz ki: Eer diyetin tamam ona lzm gelirse kk
kurumu olur. Bir ksmnn ona lzm gelmesinde ise bu saknca yoktur. Kald ki eer biz ona: Bu suu
yanllkla iledii iin mazurdur. Bunun iin ona hi bir ey lzm gelmez desek, akilesi ondan daha susuzdur.
Nitekim Cenb Hak (Celle Celllahu):
Hi bir kimse bakasnn ykn tamaz 1653 buyurmutur.
Kadn ve ocuklarn adlar maa defterinde yazl da olsa, diyetten onlara bir ey tarholunamaz. Zira Hz. mer
(Radiyallh anh) akilenin fertleri iinde ocuk ile kadnlara diyetten pay dmez demitir. Hem de diyet
kiinin akilesine, akilesi ona yardmc olduu hlde onu gzetlemedii iin lzm gelir. ocuk ile kadndan ise
yardm beklenemez. Bunun iindir ki yardmn bedeli olan cizye de kadn ile ocuktan alnamaz. Buna gre eer
adam ldren kii, kadn veya ocuk olursa ona bir ey lzm gelmez. Fakat eer erkek olursa yle deildir.
nk diyetten bir ksmnn adam ldrene de lzm gelmesi, kendisi de akilenin dier fertleri gibi kendine
yardmc olduu iindir. Kadn ile ocukta ise bu vasf yoktur. Adlarnn maa defterinde kaytl bulunmas ise, Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)in hanmlar gibi- kendilerinden yardm beklendii iin
deil, beytlmaldan onlara yardm yaplmas iindir.
Hi bir ehir halk, dier bir ehirde oturan kimse iin diyet vermekle ykml olamaz. Yni eer her iki ehrin
de ayr ayr sicil defteri varsa byledir. nk bir yerin sicil defteri bulunduu zaman o defterde adlar yazl
bulunanlarn hepsi ayr yerde oturan askeri birliin mensuplardr. ayet yaknlk bakmndan da olsa, kiinin
oturduu ehrin halk kendisine, baka ehirlerin halkndan daha yakndrlar. Fakat ehir halk ehre bal
bulunan kylerin halk iin diyet vermekle ykmldrler. nk kylerde oturanlar ehirde oturanlarn tabileri
olup, balarna herhangi bir i geldiinde hemen ehirlilerden yardm isterler.
Eer bir kimsenin evi Basra'da, sicil defteri de Kfe'de olursa. Kfe halk onun iin diyet vermekle
ykmldrler. nk kii komularndan deil, mensubu bulunduu askeri birlikten g alr. Ksacas: Askeri
birliin erleri arasndaki yaknlk ve dayanma daha ak olup, onun yannda ne soy yaknl, ne komuluk ve
ne de baka bir ey onun kadar ak deildir. Fakat askeri birliin erleri arasndaki yaknlktan sonra -yukarda da
akladmz zere- soy yaknl gelir, ki diyetlere mtaallk birok meseleler buna gre zlmektedir.
Eer ad sicil defterinde yazl bulunmayan bir ehirli yanllkla adam ldrrse, kyller ona daha yakn da
olsalar -evi ehirde olduu iin- ad sicil defterinde yazl bulunanlar ona lzm gelen diyeti vermekte ykml
olup askeri birlikle bir bann bulunmas art deil dir Kimisi demitir ki: Doru olan gr budur. nk ehir
halkn koruyan ve onlarn yardmna koup ellerinden tutan, ehirdeki askeri birliktir ve bu birliin erleridir.
Kimisi de demitir ki: Eer bu kimse birliin bulunduu yere yakn olsa byledir. Nitekim kitapta da buna iaret
1653
En'am: 6/164
vardr. Zira kitapta: Kyl ona daha yakn da olsa denilmitir. nk diyetin kylye lzm gelmesi kylnn
ona yakm olmasndandr. ehir halk ise mesafe bakmndan ona daha yakm olduu iin ona yardm etmeye daha
elverilidirler.
Eer kyl, evi ehirde olmad hlde geici olarak ehirde bulunduu bir srada yanllkla adam ldrrse,
ehir halk ondan sorumlu olmazlar. nk sicil defterinde yazl bulunanlar ehirde evi bulunmayan kimsenin
su ilemesinden sorumlu deillerdir.
Eer slm bayra altnda yayan gayr- mslimlerin de -mslmanlar gibi- birbirlerine yardm eden akileleri
bulunuyor ve onlardan biri bir kimseyi yanllkla ldrrse, lenin diyeti gayr- mslimin akilesine lzm gelir.
nk islm bayra altnda yayan gayr- mslimler de mslmanlar gibi islmm muamelta dir ahkmn,
hele koruyucu olan hkmlerini kabul etmilerdir.
Eer gayr- mslimlerin bilindii ekilde akileleri yoksa, o zaman diyet -hkm tarihinden tibaren ylda
denmek zere- onun malna der. Zira diyet -yukarda da anlattmz zere- aslnda adam ldrene lzm
gelir. Ancak eer adam ldrenin akilesi varsa diyet kendisinden akilesine geer, akilesi yoksa kendisinde kalr.
Nitekim islm lkesi dnda bulunan iki mslman tccardan birinin dierini yanllkla ldrd zaman,
ldrenin malna diyetin lzm geldiine hkmedilir. nk islm lkesinde olan akilesi -kendisi islm
lkesinde olmad iin- ona lzm gelen diyet onlara gemez. Zira kendisi onlardan ald gle bu suu
ilememitir.
Hi bir gayr mslim iin bir mslmana ve hi bir mslman iin bir gayr- mslime diyeti lzm gelmez.
nk mslmanlarla gayr- mslimler arasnda dayanma yoktur. Fakat gayr- mslimler -dinleri ayr da olsabirbirleri iin kendilerine diyet lzm gelir. nk islmiyet dnda kalan btn dinler -slama kar olduklar
iinbir tek din saylrlar. Demilerdir ki: Bu da eer aralarnda ak dmanlk yoksa byledir. Eer Hristiyanlarla Yahudiler gibi- aralarnda ak dmanlk varsa, birbirleri iin kendilerine diyet lzm gelmemesi
gerekir. mam Eb Ysuf dan byle rivayet olunmutur. nk birbirlerine dman olduklar iin aralarnda
dayanma yoktur.
Eer yanllkla adam ldren kimse Kfe'de oturmakta ve Kfe'de maa almakta iken, naklini Basra'ya yaptk
tan sonra mahkemeye verilirse, diyetin Basra'daki akilesine lzm geldiine hkmedilir.
mam Zfer ise: Diyet Kfe'de olan akilesine lzm gelir- demitir, ki bu yolda mam Eb Ysuf'dan da bir
rivayet vardr. Zira diyeti gerektiren, ilenen sutur. Adam suu ilerken ise, akilesi Kfe halk idiler. Bunun iin
bu kimse sanki diyetle hkmedildikten sonra yerini deitirmitir.
Biz diyoruz ki: Diyet ancak hkimin hkm ile lzm gelir. Zira -yukarda da anlattmz zere- asl olan ceza
ksastr. Ksasn diyete dnmesi ise hkme baldr. Hkm ise, kii yerini deitirdikten sonra verilmitir.
Bunun, iin, diyetin kendisine izm gelmesi ve ondan da akilesine gemesi hkm iledir. Hkm verilirken ise
akilesi Busra'dakilerdir. Fakat eer hkm verildikten sonra yer deitirirse yle deildir. nk o zaman hkm
daha nce verildii iin hkmn gerei yer deitirmekle deimez. Ancak kendisinin pay Basra' daki
maalarndan alnr. nk diyet ancak maalardan kesilir. Maa da nakledildii yerde verilir. Fakat eer hkm
verildikten sonra akile fertlerinde azalma olursa yle deildir. nk bu durumda, soyca ona en yakn kabile
akileye ilve olunur. Zira eer bu durumda diyet aiklenin zerinden tamamen kaldrlrsa, verilmi olan nceki
hkm bozmak olur. Verilmi olan bir hkm bozmak ise hi bir. zaman caiz deildir. En yakn kabilenin
akileye ilvesi ise nceki hkm bozmak deil, akileyi oaltmak suretiyle nceki hkm yrtmektir. Buna
gre, eer adam ldren kimse Kfe'de oturuyor ve maa olmad iin Kfe'den Basra'ya gidip orada
yerleinceye kadar hakknda bir hkm verilmezse, ona lzm geen diyeti Basra halk yklenir. Eer daha nce
Kfe halk hakknda hkm verilmi ise, diyet Kfe halkndan artk Basra halkna geemez. Bunun gibi, eer bir
kyl yanllkla adam ldrdkten sonra ve fakat akilesi hakknda henz hkm verilmemiken ehre gidip
yerleir ve ad maa defterinde kaydedilirse, kendisine lzm gelen diyeti maa arkadalar yklenirler. Eer
kydeki akilesi hakknda hkm verildikten sonra ehre giderse, diyet artk maa arkadalarna geemez. Fakat
hkim kyde oturan bir topluluk hakknda, diyeti mallarndan ylda demelerine hkmettikten sonra onlara
maa blarsa, her ne kadar daha nce diyetin mallarndan denmesine hkmetmi ise de. mallarndan maalarna
geer. nk maalar da mallandr ve hem de denmesi kolay olan mallandr.
Diyet de denmesi kolay olan maldan kar. Ancak eer maa, diyet olarak denmesine hkmedilen maln
cinsinden olmazsa, mesel hkim diyet olarak develerin verilmesine hkmetmiken maalar para olursa -daha
nceki hkmn bozulmas mnsn tad iin- develer paraya dnemez. Fakat denmesi daha kolay olduu
iin maalan ile develer satn alnp diyet olarak verilir.
Akile, adam ldrme diyetinin yirmide birinden daha az olan diyetleri yklenmez. Ancak yirmide biri ile ondan
ok olan diyetleri yklenir. Zira bn-i Abbas (Radyallh anh)'dan hem mevkuf ve hem de merfu olarak rivayet
olunduuna gre Peygamber Efendimiz (Aleyhi's salt ve's selm):
Akileler bilerek adam ldrmenin, uzlamann ve ikrann gerektirdii diyetlerle, kemie varan yarann
diyetinden az olan diyetleri yklenmezler 1654 diye buyurmutur. Kemie varan yarann diyeti de adam ldrme
1654
Mellifin Abdullah bn-i Abbas (r.a.)'dan hem mevkuf ve hem merfu olarak rivayet olunduunu syledii bu adlsin mevkuf olaiak
rivayet olunan ekli -yukanda da getii zere- mara Muhammed tarafndan rivayet olunmutur. Merfu olarak rivayet olunan ekli ise garip
olup onda kemie varan yarann diyet bahsi yoktur. Ancak bn-i Ebi eybe, Nahai'den Akile, ne kemie varan yaran diyetinden az olan
diyetinin yirmide biridir. Hem de kiiye lzm gelen diyeti akilesnn yklenmesi, kiinin bsbtn yok olup
kknn kazlmamas iindir.. Diyet az olduu zaman ise, kii demesinde fazla zorluk ekmez. Az ile oun
snn da yukanda geen hadiste bildirilmektedir.
Adam ldrme diyetinin yirmide birinden az olan diyetler suu ileyenin malna der.
Kys ise az olan diyetlerle ok olan diyetler arasnda aynm yaplmamasn gerektirir. Kysa gre ya -mam-
afii'nin dedii gibi- btn diyetleri akile yklenir. Ya da akileye hi bir ey lzm gelmez. Fakat biz hem
yukarda geen hadise ve hem de Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem)'in ceninin diyetini akileye
yklediine dir rivayete 1655 dayanarak burada kys terkediyoruz. Ceninin diyeti de -diyetler bahsinde getii
zere- adam ldrme diyetinin yirmide biridir. Adam ldrme diyetinin yirmide birinden daha az olan diyetlerde
ise, ziyana urayan mallarda uygulanan usul uygulanr. Zira nasl ziyana urayan mallara deer biiliyorsa, bu
diyetlerin miktar da hkemler tarafndan tesbit edilir. Bunun iin, ml ziyanlar nasl ziyan yapan kiilerin
malna dyorsa, bu diyetler de -buna kysen- suu ileyen kiilerin malna der.
Yukarda geen hadise binen akileler, uzlama yolu ile veyahut sulunun ikran ile lzm gelen diyetleri de
yklenmezler. nk kii, akilesini zarara sokan herhangi bir davranta kendi ihtiyar ile bulunmaya yetkili
deildir. lAncak eer akile suluyu dorularsa o zaman diyeti yklenmi olur. nk suluyu doruladklar iin
sanki kendileri o ikrar veya uzlamay yapmlardr.
Eer bir kimse yanllkla bir adam ldrdn ikrar eder ve fakat aradan yllar getikten sonra mahkemeye
verilirse, hkim diyetin, o kimsenin malndan -hkm tarihinden itibaren yf iinde- denmesine hkmeder.
Zira diyet, ldrme suu hitierle kantland zaman hkm tarihinden itibaren taksite balanmas gerektiine
gre, ikrar ile kantland zaman hkm tarihinden itibaren takside balanmasnn gerekmesi evleviyetle lzm
gelir.
Eer lenin sahibi ile ldrenin ikisi: Falanca yer hkimi diyetin Kfe'de oturan akileden alnmasna
hkmetmitir diyerek bu konuda birbirlerini dorular ve fakat akile onlar yalanlarsa, akileye bir ey lzm
gelmez. Zira lenin sahibi ile ldrenin birbirlerini dorulmas, akile aleyhinde delil olamaz. Bu karlkl
dorulama ile ldrene de bir ey lzm gelmez. nk bunlarn birbirlerini dorulamas diyetin ldrene deil,
akileye baland hakkndadr, ldrenin ikrar veya uzlamay kabul etmesi ise yle deildir. nk onda,
lenin sahibi ile ldrenin diyetin akileye baland konusunda birbirlerini dorulamas yoktur. Meer ki
akilenin fertleri arasnda ldrenin de maa bulunur. Zira o zaman diyet, ldrene kendi pay nisbetinde lzm
gelir. nk kiinin ikrar kendisi aleyhinde makbuldr.
Ulemamz demilerdir ki: Eer yanllkla adam ldrenin akilesi yoksa diyet beytlmala lzm gelir. nk
kimsesi bulunmayan kimsenin akilesi btn mslumanlardr ve mslmanlarn hepsi kendisi iin ayn
derecededirler. Bunun iindir ki ld zaman miras beytlmala kalr ve miras beytlmala kaldna gre
ceremesinin de beytlmala kalmas gerekir.
mam Eb Hanife'den gelen azz bir rivayete gre,diyet bu kimsenin malna der. Sebebi de udur: Asl, diyetin
bizzat ldrene lzm gelmesidir. nk diyet akan kann bedelidir. Kan aktan da kendisi olduuna gre
diyetin ona lzm gelmesi gerekir. Ancak akilesi onun bu ykn hafifletmek iin diyeti yklenirler. Akiiesi
bulunmad zaman ise, buna imkn bulunmad iin hkm aslna dnm olur.
Kocas ile Han eden kadnn olu babasndan nesebi sabit olmad iin akilesi annesinin akilesidir. Eer
annesinin akilesi diyeti dedikten sonra babas onun kendisinden olduunu iddia ederse, annesinin akilesi
dediklerini, hkimin verecei karar tarihinden itibaren yl iinde babasnn akilesinden alrlar. Zira o zaman,
diyetin aslnda babasnn akilesine lzm gelmi olduu anlalr. nk babasnn kendi kendini yalanc
karmas, yapt Han'n btl olduu mnsn tar ve dolaysyla diyetin babas akilesine lzm geldii ortaya
kar.
Bunun gibi, eer bir kimse bir bakasn ldrtmek iin bir ocuu kkrtr, ocuk da adam ldrr ve bunun
zerine ocuun akitesi adamn diyetini verirlerse, eer ocuun adam ldrmesi ahitlerle sabit olmusa
ocuun akilesi verdiklerini ocuu kkrtann akilesinden, eer ocuun ikrar ile sabit olmu ise ocuu
kkrtann kendi malndan -hkimin verecei karar tarihinden itibaren yl iinde- alrlar. Zira diyetlerin
taksitle alnmas kolaylkla denebilmesi iindir.
Ben diyorum ki: bu konu ile ilgili olarak birtakm meseleler vardr, ki mam Muhammed o meseleleri dank
olarak ele alm ise de, hepsini toplayan bir kural vardr ve kural udur:
Eer yanllkla adam ldren kimsenin durumunda bir deiiklik olursa, mesele kocas ile lian eden kadnn
olu adam ldrdkten sonra babasnn olu olduu sabit olursa -hkim karar vermi olsun olmasn- sorumluluk
ikinci akileye aittir. Eer adamn durumunda deiiklik olmam, ancak akilesi deimi ise, muteber olan,
hkimin karar verdii zamandr. Eer daha nce birinci aki leye karar vermi ise sorumluluk ikincisine dnemez.
Eer birincisine karar vermemi ise ikincisine verir. Eer akile birden fazla deil, ancak onda bir art veya
eksilme olursa, hkimin kararndan, nce de, sonra da sorumlulukta hepsi ortaktrlar. Meer ki art veya
eksilmeden nce diyet denmi olsun.
diyetleri, ne bilerek adam ldrmenin diyetini, ne barmayla kabul edilen diyeti ve ne de suu ikrar etmekten doan diyetleri yklenemez
diye sylediini rivayet etmitir. Nasb-rraye c. 4 s. 399.
1655
Eimme-i Sittenin mttefikan kaydettikleri bu riyyet yukarda Cenin bahsinde gemitir.
te kim ki bu kural iyice renip inceler ve meseleleri onun lleri iinde ele alrsa, bu meselelere benziyen ve
benzemiyen bu konu ile ilgili btn meselelere kolaylkla zm bulabilir.1656
VASYETLER BAHS
Vasiyetin Keyfiyeti Hakknda Bir Bb
Hangi vasiyet caizdir, hangisi deiidir. Mstahap olan hangisidir ve vasiyetten dn neyle olur. Vasiyet vacip
deil, ancak mstahaptr. Kys ise vasiyetin caiz olmamasn gerektirir. nk vasiyet, kiinin mliki
bulunduu bir eyi, mlknden ktktan sonra bakasma vermesidir. Oysa, kiinin deil mlknden kan bir
eyi, mlknde olan bir eyi bile kasdederek bir kimseye: Ben onu sana yarn verdim demesi caiz deilken
Ben ldkten sonra falanca malm falana verdim demesinin caiz olmamas evleviyetle lzm gelir. Fakat
insanlar vasiyete muhta olduklar iin biz vasiyetin cevazn istihsan ediyoruz. nk insan zinde ve salkl
bulunduu srece uzun mitler beslemekte ve hiret hayat iin gereken almada kusur ve geveklik
gstermektedir. Ancak hastaland ve leceinden kayg duymaa balad zaman malnda gstermi olduu
geveklik ve kusuru ksmen olsun telfi etmek ister. Ama yle bir ekilde ki, eer kendisi lp bu dnyadan g
ederse mal Allah (Azze ve Celle) yolunda harcansn. Eer ifa bulup, hastalndan kalkarsa yine onu dnyev
hayat yolunda harcamaya imkn bulsun. te insann bu ihtiyacna binen biz vasiyeti meru gryoruz, ki buna
benzer bir aklamayi biz kiralama bahsinde de yaptk. Bundan baka u da vardr: Kiinin mallar zerindeki
mlikiyeti lmnden sonra da tamamen zail olmaz. Nitekim cenazesinin yerden kaldrlmas ve borlarnn
denmesi gibi masraflar onun malndan yaplmaktadr. Eer mal onun lmnden sonra yine onun olmasayd bu
masraflarn o maldan yaplmas caiz olmazd. Kald ki Kur'an da Hadis de vasiyetin caiz olduunu aka
bildirmektedirler. Kur'an:
Yapt vasiyetten veya borcundan arta kalann 1657 yet-i kerimesidir. Hadis de;
Cenb- Allah mrlerinizin sonunda mallarnzn te birini size balamtr, ki onunla amellerinizi
arttrasmz. Onu istediiniz yere koyabilirsiniz 1658 hads-i erifidir. Vasiyetin cevaz hakknda ayrca icma da
vardr.
Sonra, metni geen bu hadse binen, eer kii yabanc, yni varisi olmayan bir kimseye malnn te birini
veyahut ondan daha az bir miktar vasiyet ederse -varisleri raz olmasalar bile- vasiyeti geerlidir.
Allah (Azze ve Celle) izin verirse biz ileride en sevapl vasiyetin hangisi olduunu aklayacaz.
Eer kii malnn te birinden fazla vasiyet ederse vasiyeti geerli olamaz.) Zira Peygamber Efendimiz
(Sallallah Aleyhi ve Sellem) -Sa'd bn-i Ebi Vakkas (Radyallh anh)n hadisinde getiine gre- Sad'
malnn hepsini ve yarsn vasiyet etmekten men'ettikten sonra ona: te bir yeterdir. Hatt te bir de
oktur 1659 buyurmutur. Hem de kii ldkten sonra mala ihtiyac kalmad iin mah varislerine geerek
onlarn hakk olur. Ancak eriat -yukarda anlattmz zere- ihtiyaca binen kiinin, vrisi olmayan kimselere
malnn te birine kadar vasiyet etmesine gz yummu ve fakat vrislere -ileride anlatacamz zere- aralannda
ayrm yaplm olur diye cevaz vermemitir. Ancak eer kii ldkten sonra vrislerinin hepsi reit olur ve
yapt vasiyeti kabul ederlerse o zaman geerli olur. nk geerli olmamas vrislerin hakkn korumak
iindir. Vrisler kendi haklarndan vaz getikten sonra ise, geerli olmamas iin bir sebep yoktur. Fakat vasiyet
sahibi daha sa iken vrislerin kabul muteber deildir. nk vasiyet sahibi daha sa iken mah vrislerine
gemedii iin onlarn kabul etmeleri, mal onlarn deilken vki olduu iin muteber deildir. Bunun iin, eer
kabul de etseler vasiyet sahibinin lmnden sonra piman olabilirler. Zira muteber olmayan bir eyin hkm
yoktur. Ancak diyebiliriz ki: Kiinin hastalanmas ile onun malna vrislerinin hakk gemi olur. Bunun iindir
ki kii hasta iken malnn te birinden fazla olan balan sahih olamaz. Ne var ki bu, kiinin ayr hastalkta
lmesi artna baldr. Bu itibarla, malm vrislerine gemesi ancak vasiyet sahibinin lmnden sonradr.
1656
Nisa: 4/11.
Eb Hreyre, Eb Derda, Maaz bn-i Cebel. Hz. Eb Bekir ve Halid b. Ubeyd (r.a.) tarafndan rivayet olunan bu hadisi, bn-i Mce. Eb
Hreyre'den, Darekutn, Maaz bn-i Cebel'den, mam Ahmed, Eb Derda'dan, bn-i Adiy ile Ukayli, Hz. Ebu Bekir'den, Taberni de Halid b.
Ubeyd'den naklen kaydetmilerdir. bn-i Mce, Vasiyetler s. 199; Darekutni'nin Snen'i, Nevadr s. 488.
16591659
Eimme-i Sitte'nin Sad bn-i Eb Vakkas (r.a.)dan naklen kaydettikleri hadsin tamam yledir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e: Y Resulllah, benim malm oktur. Benm vrisim de sadece biricik knndr. Ben malmn hepsini
vasiyet edeyim mi? dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hayr, dedi.
O halde te ikisini vasiyet edeyim, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hayr dedi.
yleyse yarsn vasiyet edeyim, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Hayr, dedi.
yleyse te birini vasiyet edeyim, dedim. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Neyse te bir olsun. Hatt te bir de oktur. Zira senin, malndan verdiin sadaka nasl sadaka ise, oluk ocuuna yaptn masraflar
da sadakadr. Senin iin, oluk ocuunu varlk iinde brakrsan, onlar una buna avu aar durumda brakmandan iyidir, buyurdu.
Buhri, Cenaiz c. 1 s. 173; Vasiyetler c. 1 s. 383; Bed'l-halk c. 1 s. 560; Meazi-Ved Hacc c. 2 s. 632; Nefekalar c. 2 s. 806; Feraiz c. 2 s.
977; Mslim, Vasiyetler c. 2 s. 40.
1657
1658
Vasiyet sahibi ldkten sonra ise -eer vrisler kabul ederlerse- mal artk onlarn olduu iin piman olamazlar.
Kiinin, vrislerinden birine malndan bir ey vasiyet ettii zaman da dier vrislerin kabul etmeleri de byledir.
Yni eer kiinin lmnden sonra kabul ederlerse kabulleri muteberdir. Kii daha lmemiken kabul etmeleri
ise muteber deildir.
Vrislerin kabul etmeleriyle vasiyet edilmesi geerlilik kazanan mal biz Hanefilere gre vasiyet sahibi tarafndan
kendisine vasiyet edilenin mlkiyetine geer. mam- afi: Vrisler tarafndan onun mlkiyetine geer
demitir. Fakat doru olan, bizim grmzdr. nk vasiyet edilen maln kendisine vasiyet edilenin mal
olmasna sebep, vasiyet sahibidir. Vrislerin kabul etmesiyle ise, sdece er'i engel ortadan kalkm olur. Engelin
kalkmas iin ise maln teslim alnmas art deildir. Nihayet bu da, rehin olan alacaklnn rehnin sahibi olan
borlunun rehini satmasn kabul etmesi gibidir.
Kiinin, kendisini ldrene -eer bilfiil onu ldrm ise- ister yanllkla ster bilerek olsun, vasiyeti geerli
deildir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem):
Kiinin, kendisini ldrene vasiyeti sahih deildir 1660 buyurmutur. Hem de kendisine herhangi bir eyi
vasiyet edeni ldren kimse, Allah (Azze ve Celle)'m geciktirdiini abuklatrm olur. Bunun iin, kiinin
vrisi kiiyi ldrd zaman nasl onun mirasndan mahrum oluyorsa, bu da, kendisine maln vasiyet eden
kimseyi ldrd zaman, onun kendisine vasiyet ettii maldan mahrum olur.
mam- afi ise: Vasiyet edeni ldrene vasiyet sahihtir demitir. mam- afi'ye kar olan delilimizi
yukarda akladk.
Eer kiinin, kendisini ldrene yapt vasiyeti vrisleri kabul ederlerse -mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre- vasiyet geerli olur. mam Eb Ysuf ise: Yine de geerli deildir. Zira kendisine vasiyet
edeni ldrmesi suu, vrislerin vasiyeti kabul etmeleriyle zerinden kalkmaz. Kendisine edilen vasiyetin geerli
olmamas da sulu olduu iindi demitir. mam Eb Hanife ile mam Muhammed ise: Kendisine edilen
vasiyetin geerli olmamas vrislerin yarar iindi. Vrisler kendi yararlarndan vaz geince, geerli olmamas
iin bir neden kalmaz demilerdir.
Kiinin, vrisleri arasmda herhangi birine de vasiyet etmesi geerli deildir. Zira Peygamber Efendimiz
(Sallalah Aleyhi ve Sellem):
Cenb- Allah her hak sahibinin hakkn vermitir. unu bilin ki hi bir vrise vasiyet olamaz 1661
buyurmutur. Hem de eer vrise vasiyet olsa, vrisler arasnda ayrm yapmak olur, ki bu da aralarndaki
karlkl sevgi ve akrabalk bann kopmasna yol aar. Hem de hibeler bahsinde geen hadise binen, vrisler
arasnda kimine bata bulunmak nasl zulm ise, ona vasiyet etmek de zulmdr.
Fakat unu bilmek gerekir ki muteber olan varislik, kii vasiyet ederken deil, lrken vasiyet ettii kimsenin
ona vris olmasdr. 1662 nk vasiyet lmden sonra bir tasarruf olduu iin onun hkm ancak lmden sonra
sabit olur.
Hasta olan kimsenin vrislerinden birine ba da vasiyet gibidir. Zira hastann ba da vasiyet hkmndedir.
Bunun iindir ki hastann ba malnn te birinden kar. Hasta olan kimsenin vrislerinden birine bir eyi
ikrar etmesi ise -ikrar salkta olan bir tasarruf olduu iin- hkmde vasiyetin tersidir. Yni onda muteber olan,
kii lrken deil, ikrar ederken vrisin ona vris olmasdr.
Eer dier vrisler kabul ederlerse, o zaman vrise edilen vasiyet geerli olur. Bu istisna hem yukarda rivayet
ettiimiz hadiste rivayet edilmitir. Hem de vrise edilen vasiyetin geerli olmamas dier vrislerin hakkn
korumak iindi. Bunun iin, eer kendileri kabul ederlerse geerli olur. Eer vrislerden kimisi kabul kimisi
reddederse, o zaman ancak kabul edenin pay kadar geerli olur. nk onun yetkisi ancak paynn miktar
kadardr. Reddedenin pay miktarnda ise vasiyet geersizdir.
Mslmann gayr mslime, gayr- mslimin de mslmana vasiyeti geerlidir. Birincisinin dayana:
Allah, din urunda sizinle savamayan, sizi yurdunuzdan karmayan kimselere iyilik etmenizi ve onlara kar
dil davranmanz yasaklamaz 1663 yet-i kerimesidir. kincisi de : nk mslman olmayanlar slam bayra
altnda yaamay kabul ettikleri zaman btn muamelelerde mslmanlarla eit olurlar. Bunun iindir ki her iki
tarafn da gerek sa iken ve gerek ldkten sonra birbirlerine olan balan geerlidir.
el-Cami-s'Sair'de: Mslmanlarla savamakta olan gayr- mslimlere edilen vasiyet geersizdir diye
kaydedilmektedir. Zira Cenb- Hak (Azze ve Celle):
Allah, ancak sizinle din urunda savaanlar, sizi yurdunuzdan karanlar ve karlmanza yardm edenleri
dost edinmenizi yasaklar1664 buyurmutur.
Vasiyetin kabul vasiyet edenin lmnden sonradr. Eer kendisine vasiyet edilen kimse, vasiyet eden daha
saken vasiyeti kabul veya reddederse onun kabul de reddi de geersizdir. nk vasiyet lmden sonra bir
1660
Darekutni, Kazalar s. 525.

Eb Dvd, Vasiyetler c. 2 s. 40; Tirmizi, Vasiyetler c. 2 s. 34; bn-i Mce, Vasiyetler s. 199; Nesi, Vasiyetler c. 2 s. 131.
Bunu bir rnekle aklamak iyi olur kanatmdaym. rnein: Malndan bir ey kardeine vasiyet eden bir kimse, eer vasiyet ettii zaman
olu yok ve fakat ondan sonra bir olu olur ve ondan sonra kendisi lrse, vasiyet ederken olu olmad iin kardei her ne kadar ona vris
idiyse de, lrken olu olduu iin kardei ona vris deildir. Bunun iin bu vasiyet geerlidir. Eer bu kimse kardeine vasiyet ederken olu
var ve lakat olu ldkten sonra kendisi lrse, lrken olu olmad iin kardei ona vristir. Bunun iin bu vasiyet geersizdir
1663
Mmtahine: 60/8.
1664
Mmtahine: 60/9.
1661
1662
tasarruf olduu iin onun hkm ancak vasiyet edenin lmnden sonra sabit olur. Bunun iin onun lmnden
nce vasiyetin kabul de, reddi de hkmszdr.
Kiinin vrisleri ister zengin, ister fakir olsunlar malnn te birinden az miktarda vasiyet etmesi mstahaptir.
Zira byle yapan kimse, lmnden sonra malndan kendisine kalan hissenin tamamn kendine harcamayp bir
miktarn vrislerine brakt iin akrabalk hakkn gzetmi olur. Fakat eer te birin tamamn vasiyet
ederse, o zaman kendi hakkndan hi bir fedakrlk yapmad iin vrislerine hi bir iyilii yoktur. Sonra maln
tebirinden az miktarda vasiyet etmekle hi vasiyet etmemekten hangisinin daha iyi olduu hakknda ulemann
ihtilf vardr. Ulemann ou demilerdir ki:
Eer vrisler fakir iseler ve mirastan kendilerine den hisselerle zenginlemiyorlarsa, hi vasiyet etmemek daha
iyidir. nk vasiyet etmemek, fakir olan vrislere yardm etmek demektir. Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem):
Sadakann en stn, sana karg kin besleyen akrabana yaptn yardmdr 1665 buyurmutur. Hem de kiinin
vrisleri fakir olduklar zaman eer malndan hi bir ey vasiyet etmezse fakir olan vrislerine yardm ettii iin,
hem fakirlik, hem akrabalk hakkn gzetmi olur..
Eer kiinin vrisleri zengin iseler veyahut mirastan kendilerine den hisse ile zenginleiyorlarsa, vasiyet etmek
daha iyidir. nk o zaman, vasiyet etmek yabanc fakirlere yardm etmek, vasiyet etmemek de akrabaya bata
bulunmaktr. Birincisi ise, onunla Allah (Azze ve Celle) nzs kasdedildii iin ikincisinden iyidir.
Kimisi de demitir ki: Bu durumda kii hangisini yaparsa sevap kazand iin ikisi arasnda muhayyerdir. Zira
birincisinde fakirlere yardm etmenin, ikincisinde de akrabalk hakkn gzetmenin sevab vardr.
Vasiyet edilen mal, kendisine vasiyet edilen kimsenin kabul ile onun mal olur. mam Zfer ise bu gre
katlmayarak: Vasiyet de miras gibidir. Zira her ikisi de maln bir ahstan bir dier ahsa gemesi olduu iin
her ikisinde de ikinci ahs birinci ahsn yerine geer.
Miras ise, vris onu kabul etmese de mal sahibinin lm ile onun mlkiyetine geer. Bunun iin vasiyette demiras gibi- kabul art deildir- demitir, ki mam- afii'nin de iki kavlinden biri bu yoldadr.
Biz diyoruz ki: Vasiyet ile ikinci bir mlkiyet sabit olur. Bunun iindir ki kendisine vasiyet edilen kimse malda
bir kusur grd zaman onu vasiyet edene satan kimseye geri veremez ve onu vasiyet eden kimseden satm alan
kimse de onda bir kusur grd zaman onu kendisine vasiyet edilen kimseye geri veremez. Bunun iin vasiyet
miras gibi bir ahstan bir dier ahsa gei olmayp birinci ahsn, mal ikinci ahsa temlik etmesidir. Bir kimse
ise, herhangi bir mal bir bakasna eer o bakas kabul etmezse temlik edemez. Miras ise, bir ahsn bir dier
ahsn yerine gemesi demek olup onda yukanda geen hkmlerin hepsi cridir. Bunur iin miras, eriat
tarafndan yaplan cebri bir temlik olduu iin orda kabul art deildir.
Vasiyetin sdece bir durumda kabul art deildir, ki o da udur: Eer vasiyet edenden sonra, kendisine vasiyet
edilen kimse de -henz vasiyeti kabul etmemiken- lrse, vasiyet edilen mal istihsnen vrislerinin mlkiyetine
geer.
Kys ise, bu vasiyetin de geersiz olmasn gerektirir. Zira -yukarda da akladmz zere- bir kimseye ait bir
maln bir bakasnn mlkiyetine gemesi iin o bakasmn o mal kabul etmesi arttr. Bu da, satc alcya: u
malm sana sattm- dedikten sonra alcnn henz Kabul ettim dememiken lmesi gibidir. stih-snn da
dayana udur: Vasiyet, vasiyet edenin lm ile onun tarafndan kesinlemi olup artk kendisi vasiyetini
bozamaz. Ancak kendisine vasiyet edilen kimsenin hakk iin mevkuf kalr ve onun lm ile, vasiyet edilen mal
onun mlkiyetine geer. Nasl ki muhayyerlik art ile bir mal satm alan kimse de mal kesin olarak kabul
etmeden ld zaman mal onun mlkiyetine geer.
Eer bir kimse, mal kadar borlar olduu hlde vasiyet ederse vasiyeti geerli olamaz. Zira borcun denmesi
daha nemli bir ihtiya olduu iin borcu demek daha nce gelir. Zira borlar demek farzdr. Vasiyet etmek
ise bir teberrudur. Ancak eer alacakllar kabul ederlerse o zaman, vasiyet -de bir ihtiya olduu iin- geerli
olur. nk o zaman bor kalmad iin meru olan snr iinde vasiyet geerli olur. Zira kiinin vasiyete
ihtiyac vardr.
ocuun da vasiyeti geerli deildir. mam- afi: Eer hayr ilerinde olursa ocuun da vasiyeti geerlidir.
Zira Hz. mer (Radyallh anh) erginlik ana yaklam bir ocuun vasiyetini infaz etmitir. 1666 Hem de
1665
Eba Eyyub, Hkim b. Huzam, mm-i Klsm ve Eb Hreyre (r.a.)dan rivayet olunan bu hadisi, Ahmed, Eba Eyyub ile Huzam'dan,
Hkim, Abdurrahman b. Avf (r.a.)'n hanm mm-i Krsm'dan -ki bu hanm iki kbleye ynelik olarak namaz klmtr- Eb Ubeyd,
Kasm b. Selm da Kitab-lemyalde rivayeti Adamn biti Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e:
Sadakann en stn hangisidir? diye-sordu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.):
Fakirliinden tr sana kar kin besleyen akrabana yaptn yardmdr buyurdu eklindedir.
mam Ahmed'in Msnedi C. 5 S. 416, el-Mstedrek (Zekt bahsinin sonlan! C. 1 S. 406, Kltab-lemval (Sadakalar bab) S. 353
1666
mam Mlik'in Muvatta'da kaydettii bu olayn rivayet ekli yledir: Hz. mer (r.a.)'e:
Burada Gassanilerden henz ergenlik ana varmayan bir delikanl vardr. Vrisleri am'da kalyorlar. Kendisi ok zengindir. Burada ise
sdece bir amcas kz oturmaktadr, dediler. Hz. mer (r.a.):
Maln amcas kzna vasiyet etsin, dedi ve ocuk Ceem kuyusu adndaki suyunu ona vasiyet etti. Rvi demitir ki: ocuk ldkten
sonra bu kuyu otuz bin dirheme satld. Abdrrezzak da buna Sfyan'i Sevri tarikiyle Amr. b. Hazm'dan u ekilde nakletmitir: Bizde
henz erginlik ana varmayan br ocuk vard. ocuk on onik yalarnda idi. ocuun bir halas vard. am'da oturuyordu. ocuk halasna
otuz bin dirhem deerinde olan bir kuyusunu halasna vasiyet etti. Durum Hz. mer (r.a.)'e iletildi. Hz. mer (r.a.) ocuun vasiyetini kabul
etti. Muvatta, Kazalar s. 318.
vasiyet sevapl bir tasarruf olduu iin onda ocua mnevi bir kazan vardr. Eer vasiyeti geerli olmazsa,
vasiyet ettii mal bakasna kalaca iin bu kazantan mahrum kalacaktr- demitir.
Biz diyoruz ki: Vasiyet bir batr. ocuk ise baa yetkili deildir. Hem de ocuun sz mutlaka uyulmas
gereken nitelikte deildir. Oysa eer vasiyetini geerli kabul etsek onun szne bu nitelii vermi oluruz. Hz.
mer (Radyallh anh)'in, vasiyetini infaz ettii ocua gelince: ya erginlik ana yeni girdii iin mecazen
ona Erginlik ama yaklam denilmitir. Ya da onun vasiyeti cenazesinin yerden kaldrlmas hakknda idi ki
bu vasiyet bize gre de geerlidir. Sonra vasiyet nas sevaph bir tasarruf ise, vasiyetin terki de -onda akrabalk
hakknn gzetimi gibi stn bir duygu bulunduu iin- keza sevaphdr. O hlde ocuun mnevi hayat iin
vasiyet etmek nasl kazanl ise etmemek de yledir. Kald ki ocuk iin vasiyet kazanl bir tasarruf da olsa,
muteber olan, tasarrufun bz hllerde kazanl olmas deil, liztihi kazanl bir tasarruf olmasdr. Nitekim
ocuun, karsn boamas bz hllerde kendisine kazan salad hlde ne ocuun kendisi ve ne de vasiysi
ocuun kansn boayamaz.
Eer ocuk vasiyet ettikten sonra lmeyip ancak byyp ergenlik ama girdikten sonra lrse -vasiyet ettii
zaman ocuk olduu iin- vasiyeti yine geersizdir. ocuun: Bydm zaman malmn te biri falancaya
vasiyetim olsun demesi hlinde de hkm byledir. nk ocuk, ocuk olduu iin -nasl ne kesin ve ne de
artl olarak kansn boayamaz ve klesini azatlayamazsa- ne kesin ve ne de artl olarak maln da kimseye
vasiyet edemez.
Bir eyi henz domam bir ocua ve bir kimseye henz domam bir yavruyu vasiyet etmek -eer ocuk
veyahut yavru vasiyet tarihinden itibaren alt ay iinde doarsa caizdir. Birincisinin caiz olmas nk vasiyet
bir ynden kiinin vasiyet ettii malda bakasn kendi yerine geirmesidir. Henz domam ocuk da mirasta
mal brakan kimsenin yerine getiine gre, vasiyette de yledir. nk vasiyet de mirasn hkmndedir. Ancak
vasiyette mal bakasna temlik mns bulunduu iin vasiyet reddedilebilir, Miras reddedilemez. Ba ise
vasiyet gibi deildir. nk ba tam temlik olduu iin henz domam ocua bir ey temlik edilemez. Zira
temlikte mal teslim alma imknna sahip deildir. kincisinin caiz olmas da, nk henz domam yavru her
ne kadar vasiyet edilirken varl kesin olarak bilinmiyor idiyse de, aradan alt ay gemeden doduu iin vasiyet
edildii zaman var olduu anlalm olur. len kimse de artk bir hayr yapamayaca ve vasiyete muhta olduu
iin ona vasiyet kaps geni tutulmutur. Bunun iin -bir aacn ilerde tutaca meyveler gibi- henz var
olmayan eyleri vasiyet etmek caiz olmutur ve bu, caiz olunca var olup ancak vasiyet edilirken varl kesin
olarak bilinmeyen eyleri vasiyet etmenin caiz olmas evleviyetle lzm gelir.
Gebe br koyunu bir kimseye vasiyet ederken karnndaki kuzuyu istisna etmek caizdir. nk koyun dendii
zaman ondan karnndaki kuzu anlalmaz. Fakat eer kii istisna yapmadan: Bu koyun benim vasiyetimdir
derse, koyunun karnndaki yavru da annesine tebean vasiyet edilmi olur. Bunun iin koyurru yalnz olarak
vasiyet etmek caizdir. Hem de henz ana karnndaki yavruyu yalnz olarak vasiyet etmek caiz olduuna gre onu
vasiyetten istisna etmenin de caiz olmas lzm gelir.
Bir eyi vasiyet edenin vasiyetinden dnmesi caizdir. Zira vasiyet tamamlanmam bir ba olduu iin -hibeler
bbmda anlattmz zere- hibe gibi ondan dn caizdir. Hem de vasiyetin kabul vasiyet edenin lmnden
sonra olduu iin vasiyet eden, yapm olduu icaptan -sat akdinde olduu gibi dnebilir.
Kii vasiyetinden dndn, aka syleyince veyahut dndn gsteren bir davranta bulununca
vasiyetinden dnm olur. Vasiyetinden dnm olduunu aka sylemesinin vasiyetten dn olmas aktr.
Vasiyetinden dndn gsteren bir davranta bulunmas ise, nk o da aka sylemesi gibi olduu iin
onun yerine geer. Nasl ki herhangi bir maln muhayyerlik art ile sattktan sonra o malnda herhangi bir
ekilde tasarruf eden kimse, bu 'tasarrufu ile onu satmaktan vaz gemi saylr. Ksacas: Bir tasarruf ki, kii onu
bakasnn malnda yapt zaman o mal sahibinin mlkiyetinden kyorsa -ki biz bu tr tasarruflar gasp
bbmda birer birer anlattk- kii vasiyet ettii malda da o tasarrufu yapt zaman vasiyetinden dnm olur.
Sonra her fiil ki onunla, vasiyet edilen malda art meydana geliyor ve maln, kendisine vasiyet edilen kimseye
teslimi de ancak o art ile birlikte mmkn oluyorsa, o fiil de vasiyetten dn saylr.
Mesel eer bir kimse, elinde bulunan bir kavutu, ya da bir arsay, yahut tarlasndan gelen bir miktar pamuu
veya bir bez parasn vasiyet ettikten sonra, kavutu yala slatr, yahut arsada bina yapar, ya da pamuu bir
setreye dolgu yapar veya bez parasn bir elbiseye astar veya yz yaparsa, yapt vasiyetten dnm olur.
nk vasiyet ettii bu eyann, kendisine vasiyet ettii kimseye teslimi ancak kendilerinde meydana gelen
artlarla birlikte mmkndr. Fakat kiinin vasiyet ettii binay badana etmesi veya ykmas yle deildir.
nk bu tr fiiller maln kendisinde deil, maln tabiindedirler.
Vasiyet edilen maln vasiyet edenin mlkiyetinden kmasn gerektiren fiillerle de vasiyetten dnlm olur.
Mesel kii vasiyet ettii mal bakasna satar ve bir daha satn alr, ya da bakasna hibe eder ve bir daha geri
alrsa, mal onun mlkiyeti altndan kt iin onu vasiyet etmekten dnm olur. Zira kiinin vasiyeti ancak
mlkiyeti altnda olar, eylerde geerli olur. Oysa o, vasiyet ettii eyi mlkiyeti altndan karmtr. Kiinin
vasiyet ettii davan kesmesi de vasiyetten dnmektir. Zira kii sahip olduu hayvan kendi ihtiyac iin keser.
Vasiyet edilen elbiseyi ykamak ise vasiyetten dnmek deildir. Zira elbisesini bakasna vermek isti-yen
kimsenin onu vermeden nce ykamas dettir.
Eer bir kimse etmi olduu vasiyeti inkr ederse vasiyetinden dnm olmaz. mam Muhammed byle
sylemitir. mam Eb Ysuf ise: Dnm olur. nk dn, edilen vasiyeti bozmak, inkr da vasiyet
edilmediini sylemek olduuna gre, inkrn dn olmas evleviyetle lzm gelir demitir.
mam Muhammed de: Dn, edilen vasiyeti bozmak, inkr da vasiyet edilmediini sylemek olduuna gre
ikisi bir deillerdir. Bunun iindir ki evliliini inkr eden kimsenin evliliini inkr etmesiyle kars boanmaz
demitir.
Eer bir kimse Falancaya ne vasiyet etmisem ona haramdr, ribdr dese, vasiyetinden dnm olmaz. nk
bir eye haram demek o eyin varln kabul etmektir.
Fakat Falancaya ne vasiyet etmisem geersizdir demesi yle deildir. Zira bu deyim vasiyetten dnn taa
kendisidir.
Eer kii Ben vasiyetimi erteledim dese yine vasiyetten dn deildir. nk bir eyi ertelemek -borcun
ertelenmesinde olduu gibi- o eyi hkmsz klmak deildir. Fakat Ben vasiyetimi braktm demesi
dnmektir. Zira Braktm Hkmsz kldm demektir.
Eer kii Falancaya vasiyet ettiim at falanndr dese vasiyetinden dnm olur. nk bu deyimden Falancaya vasiyet ettiim atta falan da ortak kldm mns anlalmaz.
Fakat eer kii at nce birisine, sonra bir bakasna vasiyet ederse, yle deildir. nk bir ey iki kimseye
vasiyet edildii gibi, kiinin bir mal sra ile iki kiiye vasiyet etmesi bu mny tar.
Eer bir kimse Falancaya vasiyet ettiim at vrisim olan falanndr dese, birincisine ettii vasiyetten yukarda
akladmz sebebe binen dnp, vrisine vasiyet etmi olur. Vrise yaplan vasiyetin hkmn de yukarda
akladk. Eer vasiyet edilen ikinci ahs sa deilse, o zaman birinci vasiyetin hkm bakidir. nk birinci
vasiyetin bozulmas, ayr ey ikinci ahsa vasiyet edildii iindir. kinci ahs ise mal kendisine vasiyet edilirken
sa olmad iin ona edilen vasiyet hkmszdr ve ona edilen vasiyet hkmsz olunca birinci vasiyet olduu
gibi kalm olur.
Eer ikinci ahsa vasiyet edilirken ikinci ahs sa ise de, vasiyet sahibi lmeden kendisi lrse, vasiyet edilen
mal vasiyet edenin vrislerine kalr. nk bu durumda her iki vasiyet de hkmszdr. Zira birinci vasiyet
ikinci vasiyetle, ikinci vasiyet de kendisine vasiyet edilen kimsenin vasiyet edenden nce lmesiyle bozulur.1667
MALIN TE BRN VASYET ETME BABI
Eer bir kimse malnn te birini bir kimseye ve te birini de bir dier kimseye vasiyet eder ve vrisleri kabul
etmezlerse, malnn te biri vasiyet ettii iki kimse arasnda mterek olur. Zira -yukarda da getii zerevrisler kabul etmedikleri zaman maln te birinden fazla vasiyet etmek geerli olamaz. Burada ise maln te
ikisi iki kiiye vasiyet edilmitir. Bu iki kii de istihkakn sebebi olan vasiyette eit olduklar iin istihkakta da
eittirler. Maln te biri de aralarnda blnebildii iin ikisi bu te birde ortaktrlar.
Eer birine te bir, birine altda bir vasiyet ederse, o zaman ikisi maln te birinde ikili birli olarak ortak
olurlar. nk vasiyet ikisine de edilmitir. Ancak te bir, kendilerine vasiyet edilen miktardan az olduu iin,
her biri kendisine vasiyet edilen miktar orannda onda ortak olur. Nasl ki kiinin mal borlarn karlayamad
zaman alacakllar arasnda -herkese alacann miktar orannda verilmek zere- blnr. Bunun iin burada da
maln te biri e blnp biri hissesi az olana, ikisi de hissesi ok olana verilir.
Eer bir kimse bir kimseye malnn tamamn, bir kimseye de te birini vasiyet eder ve vrisleri kabul
etmezlerse -iki mama gre- malnn te biri drde blnp birine, biri de birine verilir. mam Eb
Hanife'ye gre ise her birine bir verilmek zere ikiye blnr. mam Eb Hanife -muhabat, siaye ve derahim-i
mrsele 1668 meseleleri dnda- hi bir yerde, kendisine maln te birinden fazla vasiyet edilen kimseye fazla
olan miktar oranndan pay vermez.
ki mam: nk bu vasiyet maln te birinden fazla olduu iin her ne kadar fazla olan miktarda geerli
deilse de, kendilerine vasiyet edilen iki kiiden birinin -hi deilse geerli olan ksmda- dierinden fazla pay
1667
Muhabat, Sat akdinde satcnn alcya ikram etmesi demektir. Mesel: bir kimsenin iki tane at vard. Birinin deeri bin yz, dierinin
de deeri altyz dirhemdir. Eer bu kimse, atlarndan birinin bir kimseye ve dier atnn da bir dier kimseye yzer dirhem ile satlmasn
vasiyet ederse bu kimse br alcya bin, dier alcya da beyz dirhem ikram etmi olur, ki bu bin beyz dirhemin hepsi vasiyettir. Eer bu
kimsenin bu iki attan baka mal yoksa, vrisleri de onun bu vasiyetini kabul etmezlerse, satta ikram ancak, maln te biri miktarnda
yaplabilir ve kendisine bin dirhem ikram edilmesi vasiyet edilen kimseye te birin te ikisi, kendisine beyz dirhem ikram edilmesi
vasiyet edilen kimseye de te birin te biri miktarnda ikram edilir. Oysa eer bu da dier vasiyetler gibi olsayd, maln te biri
miktarnda yaplan ikram -mam Eb Hanife'ye gre- ikisine eit bir ekilde yaplmal idi.
Siate: bir ksm azatlanan klenin dier ksmna da azatln gemesi demektir. Buna da u ekilde bir rnek getirilebilir: Eer bir kimsenin,
biri iki bin, dieri bin dirhem deerinde olan iki klesi olup da azatlanmalanni vasiyet eder ve baka mal da yoksa, eer vrisleri kabul
ederlerse iki kle de tamamen azat-lanriar, kabul etmezlerse maln te biri miktarnda azatlanrlar. Maln te biri de bin dirhem olduu
iin, deeri iki bin dirhem olan kle, bin dirhemin te ikisi, bin dirhem deerinde olan kle de bin dirhemin te biri miktarnda azatlanrlar
ve azatlk, klelerin eeri kalan ksmlarna da buna gre seer.
Derahim- Mrsele de: kiinin Ben ldkten sonra malmdan falancaya su kadar para verin eklinde verilmesini vasiyet ettii para
demektir. mam Eb Hanife ile dier iki imam arasnda bunda da ihtilf yoktur. rnein: Btn mal bin dirhem olan bir kimse, birine
bin, birine de iki bin dirhem vasiyet eder ve vrisler kabul etmezlerse, vasiyet sadece malnn te biri olan bin dirhemde geerli olur ve her
imama gre de bu bin dirhemin te ikisi kendisine iki bin dirhem vasiyet edilen kimseye, te biri de kendisine bin dirhem vasiyet edilen
kimseye verilir.
1668
sahibi olmas iin er' bir engel yoktur demilerdir.

mam Eb Hanife'de Vasiyet maln te birinden fazla olan miktarda geersiz olduuna gre, kendilerine
vasiyet edilen iki kiiden birinin dierinden fazla pay sahibi olmas da geersizdir. Bu itibarla bu kimse sanki her
birine malnn te birini vasiyet etmitir. Her birine maln te biri vasiyet edildii zaman ise -bilindii zeremaln te biri ikisi arasnda eit bir ekilde mterek olur. demitir.
Eer bir kimse kendi maundan olunun payn vasiyet ederse vasiyeti geersizdir. Eer olunun pay kadar
vasiyet ederse geerlidir. nk olunun pay kendisi ldkten sonra maundan oluna kalacak olan hisse okluu
iin kendisinin mal olmayp olunun maldr. Olunun pay kadar ise, onun miktarnda olan mal demek olduu
iin olunun mal olmayp kendisinin maldr. Bunun iin olunun pay kadar vasiyet etmek caizdir.
mam Zfer ise, vasiyet edildii zamana bakarak: Birincisi de geerlidir. demitir. nk vasiyet edildii
zaman olunun pay henz kendisinin maldr. mam Zfer'e olan cevabmz ise yukarda geti.
Eer bir kimse malndan bir sehim vasiyet ederse -mam Eb Hanife'ye grebu kimse vrislerinden kendisine
en az hisse den kimsenin hissesi kadar vasiyet etmi olur. Ancak eer bu hisse brakt maun altda birinden
az olursa o zaman altda bir tamamlanr. Fakat altda birden fazla olamaz. Dier iki mam ise: Bu kimse
vrislerinden herhangi birinin kendisinden alaca hisse kadar vasiyet etmi olur. Ancak bu hisse, eer vrisleri
kabul etmezlerse te birinden fazla olamaz. nk Sehim dendii zaman rfen ve zellikle vasiyet babnda
vrislerden herhangi birinin hissesi anlalm olur. Vrislerden en az hisse alan kimsenin hissesi de kesin olduu
iin kelime ona hamlolunur. Ancak eer bu hisse te birden fazla olursa o zaman te bire indirilir. nk
vrisler kabul etmedikleri zaman vasiyet te birden fazla olamaz demilerdir, mam Eb Hanife de: Sehim
ancak altda birdir. Abdullah bn-i Mesud (Radyallh anh)'un Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve
Sellem)'den byle naklettii rivayet olunmutur. 1669 Hem de Sehim bzan denilir de ondan altda bir
kasdedilir. Zira1yas, Sehm'in szlkte altda birden ibaret olduunu sylemitir. Bzan da Sehim denilir.
Ondan herhangi bir vrise den hisse kasdedilir. Biz de bu ikisinden en azm tutuyoruz demitir. Ulema
demilerdir ki: Onlarn rfnde byle idi. Bizim rfmzde ise sehim para demektir.
Eer bir kimse: Falancaya malmdan bir para veriniz diye vasiyet ederse o kimsenin vrislerine: Ona
istediinizi verebilirsiniz denilecektir. nk bir parann ne kadar olduu bilinemez. ok da olabilir az da.
Ancak ne kadar olduunun bilinememesi vasiyetin sihhatine mni deildir. Vrisler de vasiyet sahibinin yerine
getikleri iin ne kadar olduunun aklanmas onlara aittir.
Eer bir kimse: Malmn altda bri falanndr dedikten sonra, ya ayr yerde veya bir baka yerde: Malmn
te biri onundur derse -vrisler kabul etseler bile- maln yalnz te biri vasiyet olur. nk altna bir te bire
dhildir. Eer: Malmn altda biri falanndr- dedikten sonra ya ayr yerde veya bir baka yerde bir daha:
Malmn altda biri falanndrdese, falana yalnz bir tane altna bir der. nk bu kimse ikinci defada da:
Malmn altda biri falanndr dedii iin ikinci defa birinci defann tekrardr.
Eer bir kimse at veya davarlarnn te birini bir kimseye vasiyet ettikten sonra at veya davarlarnn te ikisi
ziyana urayp sdece te biri kalr ve fakat kalan miktar yine de umum maln te birinden az ise, kalann
hepsi o kimsenindir.
mam Zfer ise: Kalann te biri onundur. Zira ziyana urayanlarla kalanlarn ikisi de vrislerle, kendisine
vasiyet edilen o kimse arasnda mterektir. Mterek olan mal ise, ziyana urad zaman ortaklarn hepsi herkes kendi hissesi orannda- ziyan eder. Nasl ki tereke deiik mallar olduu zaman da yledir demitir.
Biz diyoruz ki: Mal burada bir eit olduu iin, kendisine vasiyet edilen kimsenin btn malda dank olarak
bulunan hissesini maln bir ksmnda toplamak mmkndr. Bunun iindir ki mterek olan mal bir eit olduu
zaman, eer ortaklardan bir ksm paylamak isterlerse -paylama, ortaklarn dank olan hisselerini maln bir
ksmnda toplamak demek olduu hlde- dier ortaklar paylamaya zorlanrlar. Vasiyet de mirastan nce geldii
iin biz vasiyeti maln bir ksmnda topluyoruz. Bunun iin burada sanki at veya davarlarn te biri deil, bir at
veya koyunun te biri vasiyet edilmitir. Mterek mal deiik cinsler olduu zaman ise yle deildir. nk
deiik cinslerdeki dank hisselerin bir eitte toplanamad iin onda vasiyete ncelik verilemez.
Eer bir kimse elbiselerinin te birini bir kimseye vasiyet ettikten sonra elbiselerinin te ikisi ziyana urayp
ancak te biri kalrsa, kendisine vasiyet edilen kimse ancak kalan elbisenin te birine mstahak olur.
Derler ki; Bu, eer elbiseler deiik eitler olursa byledir. Eer elbiselerin hepsi ayr eitten olursa o zaman
elbiseler de at ve davarlar gibidir, llebilen ve tartlabilen cinsten olan mallar da yledir. nk bu tip olan
mallardaki ortaklarn dank hisselerini maln bir ksmnda toplamak mmkndr.
Eer kii tane atnn te birini vasiyet ettikten sonra atlarndan iki tanesi lp bir tanesi kalrsa, kendisine
vasiyet edilen kimseye ancak kalan atn te biri der. Birden ok binalar da yledir. Kimisi demitir ki: Bu,
yalnz mam Eb Hanife'ye gredir. nk mam Eb Hanife, ortaklarn, aralarnda mterek binalar
paylamaya zorlanamayaca grndedir.
Kimisi de: Hepsine gredir. Zira iki mama gre de hkim itihat ettikten sonra binalardaki dank hisseleri
1669
Taberaninin Abdullah bn-i Mesud (r.a.)'dan rivayet ettii bu hadisin metni yledir:
Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.) zamannda kendi malndan bir sehim bir bakasna verdikten sonra ld ve bir sehmin ne kadar
olduu bilinemedi. Bunun zerine Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e ba vuruldu. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) adamn malndan o kimseye
altda bir verdi. Nasb-rraye c. 4 s. 407.
binalarn bir ksmnda toplamak mmkn ise de, eer hkim itihat etmezse mmkn deildir demi ise de
fkha en uygunu birincisidir.
Eer bir kimse bin dirhem vasiyet ederken onun elde olan malndan baka, ayrca bir takm alacaklar da
bulunuyor ve vasiyet ettii bin dirhem onun elde olan malndan karlabiliyorsa, alacaklarnn tahsili
beklenmeden vasiyeti verilir. Zira byle ne vrislere ve ne de kendisine vasiyet ediien kimseye bir hakszlk
yaplmadan herkes kendi hakkna ulam olur. Eer kiinin vasiyet ettii bin dirhem onun elde olan malndan
kanlamyorsa, o zaman elde olan maln te biri ne tutarsa verilir. Geri kalan da, her alacak tahsil edildike
onun te biri -bin dirhem tamamlanncaya kadar- denir. Zira kendisine vasiyet edilen kimse de vrislerin
orta olduu iin, eer bin dirhemin hepsi elde olan maldan karlp ona verilirse vrislere hakszlk edilmi
olur. nk alacaklar tahsil edilmedike elde olan mal ondan stndr. Hatt tahsil edilmeyen alacaa mal bile
denemez.
Eer bir kimse Al ile Hasana malnn te birini vasiyet ettikten sonra Hasan'n lm olduu anlalrsa,
vasiyet edilen te birin hepsi Ali'nin olur. Zira lm olan kimsenin dnya malna ihtiyac kalmad iin ona
edilen vasiyet geersizdir. Bunun iin bu vasiyet de Ali ile cansz bir duvara edilen vasiyet gibidir.
mam Eb Ysuf dan ise: Eer kii vasiyet ederken Hasan'n ldn bilmezse, A1i ancak te birin yansna
mstahak olur. nk kii vasiyet ederken Hasan'i sa bildii iin, ona gre vasiyet geerli olup A1i'ye ancak
te birinin verilmesine raz olmutur. Fakat vasiyet ederken Hasan' lm bilirse, yle deildir. Zira lye
edilen vasiyetin bo olduunu bildii iin te birin hepsinin A1i'ye verilmesine raz olmutur.
Eer kii: Malmn te biri Ali ile Hasan'n arasnda olsun derken Hasan sa deilse, Ali yalnz te birin
yansnd, mstahak olur. nk bu deyimden, her birine te birin yansmdan fazla verilmemesinin istendii
anlalmaktadr. Yukarda geen deyim ise yle deildir. Nitekim bir kimsenin Malmn te biri Ali'nin deyip
de skt etmesi hlinde Ali, malnn te birinin tamamna mstahak olur. Fakat eer Malmn te biri Ali ile
dedikten sonra skt ederse o zaman A1i te bire mstahak olamaz.
Eer hibir eyi bulunmayan bir kimse, malnn te birini vasiyet ettikten sonra alp mal edinir ve ondan
sonra lrse, lrken sahip olduu maln te biri kendisine vasiyet ettii kimseye kalr. Zira vasiyet, kiinin
kendisinden sonra bir bakasn kendi yerine geirme akt olduu iin onun hkm lmden sonradr. Bunun
iin, vasiyetin shhatine kiinin vasiyet ederken deil, lrken mal sahibi olmas arttr. Eer kii vasiyet ederken
mal bulunuyorsa da sonradan ziyaa urar ve fakat alp tekrar mal edindikten sonra lrse -akladmz ayr
sebebe binen- yine yledir.
Eer kii davarlarnn te birini vasiyet ettikten sonra ve daha lmemiken davarlarnn hepsi lr veyahut hi
davarlar bulunmazsa vasiyeti geersizdir. Zira -yukarda da anlattmz zere- vasiyet, lmden sonra hkm
sabit olan bir akittir. Bunun iin, kiinin lrken vasiyet ettii maln mevcut olmas arttr. ayet vasiyet ederken
davarlar bulunmaz da sonradan davar edinir ve daha sonra lrse -dorusu udur ki- vasiyeti geerlidir. nk
kiinin malnn te birini vasiyet ederken malnn hi bulunmayp ancak sonradan mal edinmesi hlinde vasiyeti
geerli olduuna gre, davarlarnn te birini vasiyet ederken hi davarlar bulunmayp ancak sonradan davar
edinmesi hlinde de vasiyetinin geerli olmas lzm gelir.
Eer kiinin: Malmdan bir koyun falancaya verilsin diye vasiyet ederken hi koyunu yoksa, onun malndan o
kimseye bir koyunun deeri verilir. Zira Malmdan dedii iin maksadnn koyunun maliyeti olduu anlalr.
nk koyunun maliyeti mutlak malda da bulunur. Eer kii Malmdan demeden Ben ldkten sonra
falancaya bir koyun verin diye vasiyet ederken hi koyunlar yoksa, kimisi: Vasiyeti geerli deildir. nk
Malmdan demedii iin maksadnn koyun olduu anlalr. Koyunlar ise yoktur demitir.
Kimisi de: Geerlidir. nk koyunlar olmad hlde Bir koyun dedii iin maksadnn koyunun deeri
olduu anlalr demitir.
Eer kii Davarlarmdan bir koyun verin diye vasiyet ederken davarlan yoksa vasiyeti geersizdir. nk
Davarlarmdan dedii iin maksadnn koyunun kendisi olduu anlalr. Fakat eer -malmdan bir koyun
derse yle deildir, ki bir ok meseleler buna gre tahri edilir.
Eer bir kimse malnn te birini bir kimse ile fakirlere vasiyet ederse, mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a
gre malnn te birinin yars o kimseye, yars da fakirlere verilir. mam Muhammed ise: te birin te biri
o kimseye, te birin te ikisi de fakirlere verilir demitir.
Kiinin malnn te birini yalnz fakirlere vasiyet etmesi hlinde de -mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a
gre- vasiyetin hepsi bir fakire verilebilir. mam Muhammed ise -yukarda akladmz zere-: En az iki
fakire verilmesi gerekir demitir.
Eer bir kimse br kimseye yz dirhem ve bir dierine de yz dirhem vasiyet ettikten sonra bir bakasna da:
Ben seni onlara ortak kldm derse, o bakas her iki yz dirhemin de te birine mstahak olur. nk
ortakln szlk anlam eitliktir. Bu kimse de, eer ona her bir yz dirhemden te bir verilirse hissesi onlarn
hisselerine eit olur. Zira her iki yz dirhem de miktar bakmndan birdirler. Fakat eer kii birine drt yz
dirhem, birine de iki yz dirhem vasiyet ettikten sonra, bir 'bakasna: Ben seni onlara ortak kldm derse yle
deildir. nk iki vasiyetin miktarlar bir olmad iin her arasnda eitlik salamak mmkn deildir.
Bunun iin biz bu rnekteki ortakl, yalnz nc ahs ile birinci ve ikinci ahslarn ikisi arasnda eitlie
hamlediyoruz.
Eer bir kimse vrislerine: Falancann bende br alaca vardr. Sizden istedii zaman onu dorulaymz derse,
onun bu ikrar malnn te birine, kadar doru kabul olunur. Bu bir stihsndu. Kysa gre ise hi doru kabul
edilmemesi gerekir. nk miktar aklanmayan bir eyi ikrar etmek her ne kadar geerli ise de, bu ikrar ile
ancak miktar akland zaman hkmedilir. Vrislerin onu dorulamas da fkha aykrdr. Zira davac davasn
ancak ahit getirmekle isbat edebilir. Bunun iin bu ikrar ile hkmedilemez.
stihsnn dayana da udur: Bu kimse, vrislerinden nce alacaklsnn hakkna ulamasn ister. Bu istedini ise
vasiyet yolu ile de yapabilirdi. Ancak borcunun miktarn bilemedii veya unuttuu ve bortan da biran nce
kurtulmak istedii iin byle sylemek ihtiyacn duymutur. Bu kimse, vrislerine sanki Falan kimse size
gelerek bir alacak iddia ettii zaman, ne isterse ona malmdan, veriniz demitir. Bu sz ise ancak maln te
birine kadar doru kabul edilebilir. te birden fazla olan miktarda ise doru kabul olunamaz.
Eer bir kimse bir eyi yabanc ile bir vrisine vasiyet ederse, o eyin yans yabancnn olur. Vrisine olan
vasiyeti ise geersizdir. Zira bu kimse kendilerine vasiyet edebildii ve edemedii iki kimseye vasiyet ettii iin
birincisine olan vasiyeti geerlidir, ikincisine geersizdir. Fakat eer bir eyi sa olan bir kimse ile bir lye
vasiyet ederse yle deildir. Zira l, vasiyet edilmeye ehil olmad iin sa olan kimseye ortak olamaz. Bunun
iin vasiyet edilen eyin hepsi sa olan kimsenindir. Vris ise vasiyet edilmeye ehildir. Bunun iindir ki eer
dier vrisler kabul ederlerse ona edilen vasiyet geerli olur. Bu itibarla vris ile l arasnda fark vardr. Kiinin
kendisini ldren kimse ile bir yabancya vasiyeti de byledir. Fakat eer kii bir mal veya alaca kendi vrisi
ile bir yabancya ikrar ederse, yle deildir. Zira bu ikrar yabanc hakknda da geersizdir. nk vasiyet yeni
bir temlik olup ortaklk ancak onunla olutuu iin, o geerli olmazsa ortaklk oluamaz. Bunun iin, vasiyet
olunan eye, kendisine vasiyet edilmesi geerli olan kimse mstahak olur da dieri olamaz.
krar ise, daha nce var olan bir mlkiyetin varln bildirmektir. Bu ikrar ile ise ortakl bir mlkiyetin varl
bildirildii iin bu mlkiyet ne ortaksz ve ne de ortakl olabilir. Ortaksz olamaz. nk daha nce ona ortaklk
vasf verilmitir. Ortakl da olamaz. nk bu takdirde vris, yabancya ikrar edilen eyde ortak olur. Bu ise
vrise edilen ikrarn geerli olmasn gerektirir. Hem de eer bu ikrar yabanc hakknda geerli olursa, yabanc
vasiyet edilen eyden neyi teslim alrsa vris onda ona ortak olduunu ileri srebilecei iin, o miktar hakknda
olan ikrar bozulmu olur ve durum bylece srp gidecei iin ikrarn bir yaran kalmaz. Vasiyet ise yeni temlik
olduu iin onda hisseler birbirinden ayrdr. Bunun iin birinde geersiz, birinde geerli olabilir.
Eer bir kimsenin -biri iyi, biri orta, biri de kt olmak zere- takm elbisesi olup da, bu takmlardan her
birini bir kimseye vasiyet ettikten sonra biri kaybolup ancak kaybolann hangisi olduu bilinmez ve vrisler de
inkr ederlerse, vasiyet geersiz olur. Yni eer vrisler her birine: Kaybolan takmn hangisi olduunu
bilemiyoruz. Bunun iin sana bir ey veremeyiz- derlerse vasiyet geersiz olur. nk o zaman, kalan iki
takmn kimlerin hakk olduklar bilinemedii iin hak sahibine hakknn teslimi mmkn olamaz. Ancak eer
vrisler kalan iki takm onlara verirlerse, o zaman engel ortadan kalkt iin kalan bu iki takm arasnda
paylalr ve iyi olan takmn sahibine kalan iki takmdan iyisinin te ikisi, kt olan takmn sahibine, kalan iki
takmdan ktsnn te ikisi ve orta olan takmn sahibine de kalan iki takmdan her birinin te biri verilir.
nk iyi olan takmn sahibi kt olan takmda ve kt olan takmn sahibi de iyi olan takmda bir hak iddia
edemezler. Bunun iin, iyi olan takmn te ikisi iyi olan takmn sahibine ve kt olan takmn te ikisi de
kt olan takmn sahibine verilir. Geride, kalan iki takmdan her birinin te biri kalr, ki onu da, bizzahure orta
olan takmn sahibine vermek gerekir. nk eer kaybolan takm iyi olan takm ise, kalan iki takmndan iyisi,
orta olan takmdr. Eer kaybolan takm kt olan takm ise, kalan iki takmdan kts orta olan takmdr. Bunun
iin orta olan takmn sahibi kalan her iki takmda da hak iddia edebilir.
Eer bir binada ortak olan iki kiiden biri binann bir odasn bir kimseye vasiyet ederse mam Eb Hanife ile
mam Eb Ysuf'a gre bina taksim edildii zaman eer oda vasiyet edenin pay iinde kalrsa, vasiyet ettii
kimsenin olur. mam Muhammed ise: Odanm yans onun olur demitir. Eer oda vasiyet sahibinin pay iinde
kalmazsa, o zaman binadan vasiyet sahibine den ksmdan odanm yzlm kadar bir yer kendisine vasiyet
edilen kimseye verilir. Bu da mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf'a gredir.
mam Muhammed ise: Ona odann yarsnn yzlm kadar bir yer verilir. nk kii oday vasiyet ederken
odann yars onun olmad iin, vasiyeti yalnz kendi hissesi olan yanda geerlidir. Odann dier yansna
paylama ile sonradan mlik olsa dahi, bu paylamada dei toku nitelii bulunduu iin, kii odann dier
yarsn sanki satn alm olur. Satn alnan mal ise, satn alnmadan nce vasiyet edilemez. Bunun iin, eer bina
paylalrken oda vasiyet sahibinin pay iinde kalrsa bizzat odann yars, eer ortann pay iinde kalrsa
odann yarsnn yzlm kadar, vasiyet sahibinin payndan bir yer ona verilir demitir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf da: Aktr ki kii oday vasiyet ederken, paylama ile odann tamam
kendisinin olacan dnerek onu vasiyet etmitir. Zira hi kimse her ynden kendisinden istifade edilmeyen
bir mal vasiyet etmek istemez. Ortakl olan maldan ise her ynden istifade edilemez. Bu paylamadaki dei
toku nitelii de tli bir vasf olup -gaye mal her ynden istifade edilebilir bir duruma getirmek olduu iinnn asl nitelii ifrazdr. Bunun iindir ki bu paylamaya ortaklardan biri istekli olduu zaman dier ortak veya
ortaklar ona zorlanrlar. Bu itibarla odann tamam sanki vasiyet edilirken dahi, vasiyet edenin mal imi gibidir.
Odann paylamada vasiyet sahibine dmedii zaman, ona den ksmdan odann yzlm kadar bir yerin
lzm gelmesi de, ya o yerin odaya bedel olduu iindir. Ya da kiinin oday vasiyet etmekten maksad odanm
kendisi olmayp onun yzlm kadar herhangi bir yerdir. te bu iki ihtimali da gz nnde bulundurarak:
Oda kendisine dt zaman odanm kendisi, ortana dt zaman odanm yzlm kadar bir baka yer
lzm gelir diyoruz demilerdir.
Sonra odann vasiyet sahibinin ortana dmesi halinde eer binann yzlm yz, odann da on arn olursa,
binadan vasiyet sahibine den hisse, oda kendisine vasiyet edilen kimse ile vrisler arasnda on sehim zerinden
paylalarak dokuz sehim vrislere, bir sehim de kendisine oda vasiyet edilen kimseye verilir. Bu da mam
Muhammed'e gredir. nk mam Muhammed, oda kendisine vasiyet edilen kimseye odann yarsn verir.
Odann yars da be arndr.
mam Muhammed vrislere de -odann yans ktktan sonra- geri kalan verir, ki o da krk be arndr. Bunun
iin her be arn bir sehim kabul edilerek sehimlerin hepsi on olur.
mam Eb Hanife ile tmam Eb Ysuf'a gre de vasiyet sahibinin hissesi onbir sehim zerinden paylalr.
nk kendisine oda vasiyet edilen kimseye on arn, vrislere de krk be arn der. Buna gre ise sehimler
onbir olup iki sehim kendisine oda vasiyet edilen kimsenin, dokuz sehim de vrislerindir.
unu da sylemek yerinde olur ki eer vasiyet yerine ikrar olsa, kimisi: Ayn ihtilf onda da cridir, kimisi de:
krar ile vasiyet arasnda fark bulunduu iin, mam Muhammed ikrarda dier iki mamdan ayrlmamtr
demitir. krar ile vasiyet arasndaki fark da udur: Bakasnn mal hakknda ikrar geerlidir de, bakasnn
maln vasiyet etmek geersizdir. Mesel: Bir kimse bakasna it bir mal hakknda Falan cann dr diye ikrar
ettikten sonra eer o mala herhangi bir ekilde mlik olursa ona o mal o kimseye vermesi emrolunur. Bakasna
it bir mal vasiyet ettikten sonra o mala herhangi bir ekilde mlik olan kimsenin vasiyeti ise geersizdir.
Eer bir kimse bir bakasnn malndan bir eyi birisine vasiyet eder ve ldkten sonra o bakas vasiyeti kabul
edip o eyi o kimseye verirse caizdir. Eer vermek istemese de vermeyebilir. nk bu vasiyet bakasnn
malndan yaplan bir ba olduu iin mal sahibinin kabulne baldr ve mal sahibi kabul ettii zaman onun
iin de ba olur. Bunun iin vermeyebilir. Fakat kiinin malnn te birinden fazla vasiyet etmesi, eer vrisler
kabul ederlerse yle deildir. nk bu vasiyet kiinin kendi malndan yapld iin yapld yer itibariyle
geerlidir. Geersizlii ancak vrislerin hakkn korumak iindir. Vrisler kendi haklarndan vaz geince haklan
sakt olduu iin geerlilik kazanr.
Eer iki karde, babalarndan kendilerine kalan mal paylatktan sonra kardelerden biri, babalarnn bir kimseye
malnn te birini vasiyet ettiini ikrar ederse, kendisine den hissenin te birini o kimseye vermek zorunda
olur. Bu bir istihsndr. Kysa gre ise, o kimseye kendisine den hissenin yarsn vermesi gerekir, ki mam
Zfer'in gr bu yoldadr. nk babalarnn o kimseye malnn te birini vasiyet ettiini ikrar etmesi o
kimsenin hissede onlara eit olduunu tazammn etmektedir. Oysa o kimse, eer kendisi hissesinin yansm ona
verirse hissede kendisine eit olur. stihsnn dayana da udur: Bu karde o kimseye terekenin te birini ikrar
etmitir. Tereke de iki kardein elinde olduu iin, kendisi kendi elindekinin te birini o kimseye ikrar etmi
olur. Fakat kardelerden birinin babalarnn bir kimseye borlu olduunu ikrar etmesi yle deildir. nk bor
mirastan nce geldii iin, kendisine den hissenin hepsini, ikrar ettii borta demek zorundadr. Terekenin
te biri kendisine vasiyet edilen kimse ise vrislere ortak olduu iin onlardan ncelikli deildir. Bunun iin
ona bir ey verilmek istendii zaman vrislere de o eyin iki kat verilmedike ona verilemez. Hem de eer bu
karde kendisine den hissenin yarsn o kimseye verirse, bakarsn dier karde de ayr ikran yapar da o
kimseye kendisine den hissenin yarsn verir ve o zaman, bu kimseye, terekenin te biri vasiyet edilmiken
yans ulam olur.
Eer bir kimse, birine bir koyun vasiyet eder ve ldkten sonra koyun bir kuzu dourur, ancak koyun kuzusu ile
birlikte terekenin te birini amazsa, koyun ile kuzunun ikisi de koyunun vasiyet edildii kimsenin olurlar.
nk koyun asaleten vasiyet edilmitir. Kuzu da annesinin karnnda iken ona tbi olduu iin -terekenin
paylalmasndan nce dahi doarsa- vasiyete girer. Oysa, tereke paylalmadka lnn mal saylr. Bunun
iindir ki borlar ondan denir.
Eer koyun ile kuzunun deeri terekenin te birini aarsa, o zaman terekenin te biri -iki mama gre- koyun
ile kuzunun ikisinden, mam Eb Hanife'ye gre ise, nce koyundan, eer koyun yetmezse o zaman kuzudan da
karlr.
El-Camissaiyr buna bir rnek getirerek yle demitir: Farzedelim ki bir adamn altyz dirhemi ile 'yz
dirhem deerinde bir inei vardr. Eer adam, ineini bir kimseye .vasiyet ettikten sonra lr ve tereke henz
paylalmamken inek yz dirhem deerinde bir buza dourursa, mam Eb Hanife'ye gre inein tamam
ile buzann te biri, iki mama gre de inek ile buzadan her birinin te ikisi inein vasiyet edildii kimseye
verilir. ki mam -yukanda da sylediimiz zere- yle demilerdir : nk yavru annesinin karnnda iken ona
tebean vasiyete gir-'mi olur. Satta olduu gibi, doup annesinden ayrlmas ile artk vasiyet edilmilikten
kmaz. Bunun iin annesi ondan ncelikli deildir ve vasiyet ikisinde de eit bir ekilde yrr. mam Eb
Hanife de: Anne asldr. Yavru ona tbidir. Tbi ile asl ayr izgide olamaz. Eer biz vasiyeti her ikisinde de
beraber olarak yrtrsek, o zaman asln bir ksmndan vasiyet edilmilik vasf kalkar. Bu ise caiz deildir.
Sata gelince: o yle deildir. nk satlm olan bir inein, beraberinde yavrusunun satldn kabul etmek
inein satnda bir eksiklik meydana getirmez. nein sat yine tamdr ve sahihtir. Ancak u var ki, o zaman
satta verilen parann bir ksm yavruya bedel olaca iin inein bir ksm bedelsiz satlm olur. Bunun da bir
zarar yoktur. nk satta asl olan, satlan mal olup bedel tbidir. Bu da eer tereke henz paylalmam iken
yavru doarsa byledir. Tereke paylaldktan sonra doan yavru ise, zten kendisine vasiyet edilenindir. nk
o zaman anne tamamen onun mlkiyetinde iken yavruyu dourmutur.1670
Vasiyetin Durumuna Bakld Hakknda Bir Fasl
Eer hasta olan kimse bir kadna borlu olduunu ikrar, yahut ona bir ey vasiyet eder veya bir bata bulunur
ve ondan sonra kadnla evlenirse, ikrar geerlidir. Fakat vasiyet veya ba geersizdir. Zira ikrar, hkm
hemen lzm gelen bir tasarruftur. Kadn da kii ona ikrar ederken kiiye yabanc idi. Bunun iindir ki kiinin
ikrar ettii ey malnn tmnden kar ve ikrar -ister salk, ister hastalk hlinde ediimi olsun- kiinin borlu
olmas nedeniyle geersiz olmaz. Ancak hastalkta edilen ikrarn gerei salk hlinde edilen ikrarn gereinden
sonraya braklr. Vasiyet ise ikrar gibi deildir. Zira vasiyetin hkm lmden sonradr. Kii lrken ise kadn
ona mirasdr. Mirasya ise vasiyet geersizdir. Ba da her ne kadar grnrde hkm hemen lzm gelen bir
tasarruf ise de onun da hkm onunla ilgilidir. Zira onun hkm, kii lrken kesinleir. Kald ki mal, borlarn
karlayamayan kimsenin ikrar geerli olduu hlde, ba geersizdir ve kiinin borcu olmad zamanda da
ikrar malnn tmnden karken, ba -vasiyeti gibi- malnn te birinden kar.
Eer hasta olan bir kimse, oluna borlu olduunu ikrar, yahut ona bir ey vasiyet eder, ya da bata bulunur ve
olu da o zaman hristiyan olup sonradan ve fakat kendisi daha saken ms-lman olursa, ikrar da, ba da,
vasiyeti de geersizdir.
Vasiyet ile bann geersiz olmas, nk kendisi lrken olu mslman olduu .iin ona mirasdr. Vasiyet
ile ban ikisi de -yukarda da sylediimiz zere- hkmleri ya lm ile, ya da lmden sonra kesinleir.
krara gelince: her ne kadar ikrar, hkm hemen lzm gelen bir tasarruf ise de, kii ikrar ederken kendisine ikrar
ettii kimse onun olu olduu iin onu kayrm olmasndan phe edilir. Yukanda sz geen kadn ise bunun
gibi deildir. Zira kadn, kii ona ikrar ederken kiinin kans olmayp sonradan onunla evlenmitir. Hatt eer
kadn o zaman onun kans lsa ve hristiyanken onun lmnden nce mslman olursa -miras sebebi olan
evlilik ba aralarnda bulunduu iin- ona ikran geerli olamaz.
Ktrm, felli, olak ve veremli olan kimselerin hastal eer uzayp mzminleir ve artk lmelerinden kayg
duyulmuyorsa, balan mallarnn tmnden kar. Zira hastalk uzayp mzminlesince artk insanda bir tabiat
olur. Bunun iindir ki mzmin hastalkl olanlar artk tedaviyi brakrlar. Eer hastalklar arlap yataa
dseler, o zaman yeni bir hastalk saylr.
Eer bu kimse yeni hastaland zaman bir bata bulunup ondan sonra lse -eer yataa dm ise- ba
malnn te birinden kar. nk yeni hastalanan kimse eer yataa derse lmnden kayg duyulur. Bunun
iindir ki tedaviye bavurur. Bunun iin onun hastal -Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir- lm
hastaldr.1671
Bir Fasl
Eer bir kimse Allah (Azze ve Celle) haklan ile ilgili birtakm vasiyetlerde bulunursa -kendisi ne ekilde onlar
sralam olursa olsun- nce -hac, zekt ve keffretler gibi- farzlardan balanr. Zira farz snnetten daha
nemlidir. Zahir de udur ki kendisi, nce en nemli olann yaplmasn ister.
Eer g bakmndan farzlarn hepsi ayr derecede olurlarsa ve terekenin te biri de hepsine yetmiyorsa,
kendisi nce hangisini sylemi ise ondan balanr. Zira zahir udur ki kendisi en nemliyi nce syler.
Tahavi ise, nce zekttan balamak gerektiini ve zektn hacdan nemli olduunu sylemitir, ki mam Eb
Ysuf dan gelen iki rivayetten biri bu yoldadr. Dier rivayete gre ise, mam Eb Ysuf: hacc zekttan nemli
grmtr ve mam Muhammed de bu grtedir.
Birinci rivayetin dayana udur: Zekt ile haccn ikisi de her ne kadar farziyette ayr derecede iseler de, zektta
ayrca kul hakk da bulunduu iin zekt daha nemlidir. Dier rivayet de, haccn hem mli, hem bedeni, zektn
ise yalnz mli bir ibdet olduu dncesine dayanmaktadr. Sonra, hac ile zektn keffretlerden nce
gelmeleri, hac ile zektn g bakmndan kefaretlerden stn olduklar iindir. Zira hac ile zekt hakknda vrid
olan uyarc emirler 1672 keffretler hakknda vrid olmamtr. Keffretler iinde de, adam ldrme, zihar ve
yemin keffretleri fitreden nce gelirler. Zira fitrenin vcbu bunlarn vcbu kadar ak deildir. Fitre de
kurbandan nce gelir. Zira fitrenin, Kur'an'n emriyle vacip olduunda icm vardr. Kurban ise vcubunda ihtilf
edilmitir. Dier vacipler de buna gre biribirinden nce gelirler.
1670
Zektn nemini belirten uyarc hadislerden bir tanesi Buhri'nin Eb Hreyre (r.a.)'dan naklettii u mealdeki hadstir :
Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Kim ki Cenb- Allah (c.c.) ona mal verdii halde malnn zektn vermezse, kyamet gn mal, szleri
zerinde ile siyah nokta bulunan kel bir ylann klna girip onun boynuna dolanr,' sonra avularn tutarak: te ben senin malnm, senin
stok ettiin altnlarm der buyurduktan sonra Allah (c.c.)n kereminden kendilerine verdiinde cimrilik edenler, yaptklar cimriliin
kendileri iin iyi olduunu sanmasnlar. Hayr, o cimrilik olanlar iin ktdr. Cimrilik edip vermedikleri, kyamet gn boyunlarna
dolandrlr mealindeki Al-i mran sresinin 180. yet-i kerimesini okudu. Buhrl (Zekt-zekt vermeyenlerin gnh ilemesi) c. 1 s. 188.
1671
1672
Vacip olmayan eylerden ise, vasiyet sahibi hangisini nce sylemi ise nce o yerine getirilir. Zira -yukarda da
anlattmz zere- zahir udur ki: kendisi en nemliyi nce syler. Bunun iin sanki kendisi: Ben hangisini
nce sylemisem siz ondan balayn demitir.
Derler ki: Maln te biri -ister Allah (Azze ve Celle), ister kul hakk olsun- edilen vasiyetlerin hepsine gre
taksim edilir. Ondan hayr ilerine isabet eden ksm da yukarda sylediimiz sraya gre harcanr ve vasiyet
edilen eylerin says kadar sehimlere ayrlp hep bir vasiyet imi gibi davranlmaz. Zira her ne kadar hepsinden
maksat Allah (Azze ve Celle) nzs ise de, her birinde kasd-edilen ayr bir zellik vardr. Bunun iin -insanlara
edilen vasiyetler gibi- bunda da vasiyet edilen her eye ayr gzle baklr.
Eer bir kimse kendisine farz olan hacc vasiyet ederse, vrisleri onun oturduu yerden binip yola kacak bir
kimseyi tutup onun yerine hacca gnderirler. nk ona vacip olan, oturduu yerden hacca gitmek idi. Bunun
iindir ki kiiye haccn vacip olmasnda, kendisini oturduu yerden hacca gtrp getirecek kadar gce sahip
olmas art olmutur. Vasiyet de vacip olan bir eyi yerine getirmek iindir. Tutulan kimsenin de binerek gitmesi
art koulmutur. nk kiiye yayan hacca gitmek vacip olmad iin, onun yerine tutulacak kimsede de yalnz
binerek gidebilme art aranmtr.
Eer kiinin vasiyet ettii para miktar onun oturduu yerden yola kacak bir kimseyi tutmaya yetmiyorsa, o
zaman o para ile nereden yola kmak mmkn ise oradan yola kacak bir kimse tutulur. Kysa gre bu kimse
yerine kimsenin hacca gnderilmemesi gerekmektedir. Zira vasiyeti, kendisine vacip olduu ekilde hac-ci
yaptrmaya yetmemektedir. Bununla beraber kesin olarak biliyoruz ki bu kimse vasiyetinin yerine getirilmesini
istemitir. Bunun iin biz de, birinin ne ekilde olursa olsun yerine hacca gitmesini caiz kldk. Zira vasiyeti
mmkn olduu ekilde yerine getirmek hi yerine getirmemekten evldr. Mmkn olduu ekil de
sylediimiz ekildir.
Eer hacca gitmek zere evinden kan bir kimse yolda lr ve yerine birinin gnderilmesini vasiyet ederse
mam Eb Hanife'ye gre (yine de onun oturduu yerden birinin gnderilmesi gerekir, ki mam Zfer de aym
grtedir. Dier iki mam ise, onun ulat yerden birinin gnderilmesinin caiz olduunu istihsn etmidr.
Aym ihtilf, kiinin bakas yerine hacca giderken yolda lmesi hlinde de cridir.
ki mam: nk bu kimsenin hacca gitmek maksad ile yola kmas kendisine sevap kazandrm ve vard
yere kadar yol gitmenin farziyeti kendisinden sakt olmutur. Bunun iin sanki kendisi ld yerin yerlisi imi
gibi artk oradan itibaren birinin gnderilmesi vaciptir. Ticret maksad ile yola kmak ise yle deildir. nk
ticret iin yolculuk yapmak ibdet olmad iin bu maksatla evinden kp da yolda len kimse yerine,
oturduu yerden birisinin gnderilmesi gerekir demilerdir. mam Eb Hanife de Hac vasiyeti denildii
zaman, vasiyet sahibinin oturduu yerden birinin onun yerine gnderilmesi mns anlalr. Zira vacibi gerektii
ekilde yerine getirmek vaciptir demitir.1673
AKRABA, KOMU VE R KMSELERE VASYET BABI
Eer bir kimse komularna bir ey vasiyet ederse -mam Eb Hanife'ye gre- komular evi kendisine bitiik
olanlardr. Dier iki mam ise: Ayn mahallede oturan Ve ayr mescitte namaz klanlarn hepsi onun
komulardrlar demilerdir.
ki mam bunu istihsn etmilerdir. Kys ise mam Eb Hanife'nin grdr. Zira -komunun gerek anlam
evi bitiik veya pek yakn olan kimsedir. Bunun iindir ki kii komulukla f'a hakkna sahip olur. Hem de
kelimeyi btn mahalle sakinlerine hamletmek mmkn olmad iin onu kap komuda kullanmak zorunluu
vardr. stihsnn dayana da, mahalle skinlerinin, hepsine rfen komu denilmesidir. Nitekim Peygamber
Mescide komu olann mescitten baka yerde namaz olamaz 1674 diye buyururken, mescide komu olan
Ezan sesini iiten kimse diye aklamtr. Hem de komulara vasiyet etmekten gaye onlara yardm etmek
olduuna gre -evi bitiik olsun olmasn- btn komulara yardm etmek mstahaptr. Ancak komularn
birbirleriyle grmeleri ve oturup kalkmalar gerekir, ki bu da mescitleri bir olduu zaman olur.
mam- afii' nin Komuluk krk haneye kadardr diye aklamas ise uzak bir mndr ve bu hususta rivayet
olunan hadis de zaiftir. 1675
1673
Darekutni, Namaz s. 161; el-Mstedrek, Namaz c. 1 s. 246.
1675
Bu hususta varit olan hads hem msnet, hem mrsel olarak rivayet olunmutur. Msned olarak rivayet ounan Tabern, Kab. Mlik'ten
naklen u ekilde kaydetmitir ; Adamn biri Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e gelerek :
Y Resllah ben falan mahallede oturmaktaym. Beni en ok incitenler komulukta bana en yakn olanlardr, dedi. Bunun zerine
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Ali (r.a.)'ye:
Gidin mescidin kapsnda durun ve Ey halk, bilin ki komuluk krk haneye kadardr ve komusu, ktlklerinden emin olmayan kimse
cennete giremez diye barn buyurdu.
Eb Yala da Eb Hreyre (r.a.)'dan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)i buyurduunu nakletmitir:
Komuluk hakk krk haneye kadardr. Bu taraftan, bu taraftan, bn taraftan, bu taraftan: Sadan, soldan, nden ve arkadan.
Beyhkl'de Hz. Aise (r.a.)nn Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den unu naklettiini kaydetmitir:
Cibril (Aleyhisselm) bana komuluk haklara krk haneye kadar gzetmemi tavsiye etti: On hane bu taraftan, on hane bu taraftan, on hana
bu taraftan ve on hane bu taraftan. Nasb-rraye c. 4 s. 413-414.
1674
Derler ki: Komu deyimi erkek, kadm, mslman, gayr- mslim, herkese mildir. Bunun iin bunlarn hepsi
komuluk hakknda eittirler.
Eer bir kimse bir eyi kaynlarna vasiyet ederse, kaynlar karsnn en yakn ve mahrem akrabalardrlar. Zira
rivayet olunmaktadr ki Peygamber Efendimiz (Aleyhi's-salt ve's-selm) ei Safiyye ile evlendii zaman onun
hatn iin onun mahremi olan btn akrabalarn azatlamtr ve onlara Peygamber'in kaynlar deniliyordu. 1676
Bu aklamay mam Muhammed ile Eb Ubeyd ihtiyar etmilerdir. Kaynlar kavramna ayrca babann,
oulun ve dier yakn akrabalarn kaynlar da dhildirler. Zira bunlarn hepsine -kiinin kaynlar- denilir. Eer
vasiyet sahibi lrken kars onun nikh altnda ise veyahut rec'i talk ile boanm ise de henz iddeti
bitmemise, onun yukarda geen akrabalar vasiyete mstahaktrlar. nk evlilik ba kopmadka kaynlk
devam. eder. Vasiyet sahibi lrken de kaynln devam arttr.
Eer bir kimse bir eyi enitelerine vasiyet ederse, eniteleri mahremi bulunan btn kadnlarn kocalardr. Zira
bunlarn hepsine -ister hr, ister kle, ister yakn, ister uzak olsun- enite denilir.
Eer bir kimse bir eyi akrabalarna vasiyet ederse, derecelerine gre nce onun en yakn akrabalar o eye
mstahak olurlar. Ana baba ve ocuklar akrabaya dhil deillerdir. Akrabalar da en az iki kiiye denilir. Bu da
mam Eb Hanife'ye gredir. Dier iki mam ise: Vasiyet ettii ey slamiyetten sonraki en uzak atas vstas
ile akraba olan herkese verilir demilerdir. slmiyetten sonra kendisine en uzak olan ata da -ulemann ihtilfna
gre- ya ilk mslman olmu, ya da mslman olmamsa da slamiyete ilk yetimi atadr. Bu ihtilfn faydas
da, Eb T1ib'in soyundan olan kimseler hakknda kendini gsterir. Zira Eb T1ib slamiyete yetimi, fakat
mslman olmamtr.
ki mam: -nk Akrabalar kelimesi karabetten gelmedir. Karabet ise yaknlk demek olduu iin, soyca
kiiye yakn olanlarn hepsi onun akrabalardrlar demilerdir.
mam Eb Hanife de: Vasiyet de mirasn kardeidir. Miras ise, derecelerine gre nce en yakn akrabalara kalr.
Kald ki akrabalara bir eyi vasiyet etmekten gaye, onlara kar iyi davranmada, onlara iyilik ve yardmda
bulunmada gsterilen kusuru telfi etmektir. Bu ise yakn akrabalara mahsustur demitir. mam Eb Hanife'ye
gre Akrabalar kelimesi oul olduu iin ondan en az iki kii kasdolunur. Nasl ki mirsta da yledir. unu
da bilmek lzmdr ki akrabalara, ana baba ve ocuklar dhil deillerdir. nk bunlara akraba denmez. Hatt
eer bir kimse babas iin Benim akrabamdr dese ona saygszlk etmi olur. nk dil rfnde bir kimseye
bir dier kimse vstas ile ulaan kimseye akraba denir. Ana baba ile ocuklar arasnda ise vasta yoktur.
Akrabalar kelimesinin karabetten gelme olduu iin btn akrabalara mil olduuna da baklmaz. Zira bu mn
icm ile terkedilmitir.
Eer bir kimse: Malmn te birini akrabalarma verin- diye vasiyet ederken iki amcas ve iki days varsa
mam Eb Hanife vasiyeti de mirasa kys ederek malnn te biri iki amcasnndr, demitir. nk mirasta
amca daydan daha yakndr. ki mam ise yaknlk derecesine bakmadklar iin: ki amca ile iki day onu drde
blerler demilerdir.
Eer bu vasiyeti yapan kimse bir amcas ile iki daysna brakrsa, vasiyet ettiinin yans amcasnn, dier yans
iki daysnndr. nk Akrabalar oul olduu iin onda oul mns gz nnde bulundurulur. oul
mns ise nasl mirasta en az iki ise vasiyette de yledir. Fakat eer: Malmn te birini akrabama verin diye
vasiyet ederse, vasiyet ettiinin hepsi amcasnndr. nk Akraba kelimesi trkede tekil mnsnda
kullanld iin amca vasiyet edilenin hepsini alr. Zira amca daylardan daha yakndr. Eer vasiyet sahibi bir
amca ile bir hala ve bir day ile bir teyze brakrsa, vasiyet ettii ey amca ile hala arasnda eit olarak taksim
edilir. nk amca ile halann yaknl ayr derecede ve day ile teyzenin yaknlndan daha gldr. Hala da
her ne kadar miras deilse de vasiyete mstahaktr. Nasl ki vasiyet sahibinin akrabas kle veyahut gayr-
mslim olduu zaman da miras olmad hlde vasiyete mstahaktr. Eer vasiyet sahibinin akrabalar arasnda
kendisine mahrem olan kimse yoksa vasiyet geersizdir. nk kii akrabalarna kendisine mahrem olduklar
iin vasiyet eder.
Eer bir kimse bir kimsenin ailesine bir ey vasiyet ederse, mam Eb Hanife'ye gre o kimsenin ailesi eidir.
Dier iki mam ise: Kiinin ailesi -dil rfnde- kiinin kendilerine bakt ve geimlerini salad kimselerin
hepsine denilir. Nitekim:
Bana. ailenizin hepsini getirin 1677 yet kermesi de bunu gstermektedir demilerdir. mam Eb Hanife de:
Aile kelimesi e mnsnda hakikttir. Nitekim:
Musa sreyi doldurup ailesiyle birlikte yola knca Tur tarafndan bir ate grd 1678 yet-i kerimesinde aile
bu mnda kullanlmtr ve Falancann ailesi vardr denildii zaman da Bekr deildir demek istenir. Bir
kelime de, mecazi mnda kullanldn gsteren bir karine bulunmaynca ondan hakik mn kasdedilir
demitir.
Eer bir kimse bir eyi bir kimsenin aile efradna vasiyet ederse, o ey o kimsenin ev halkna vasiyet edilmi
1676
Mellifin Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ei Safiyye ile evlendii zaman onun hatn iin onun btn yakn akrabalarm azat etti
eklindeki beyan bir zhuldr. Zira Eb Dvd ve Hkim gibi muhadislerin rivayetine gre bu kadn Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in ei
Safiyye olmayp ei Cveyriye'dir. Eb Dvd c. 2 s. 192; El-Mstedrek c. 4 s. 26.
1677
Ysuf: 12/2.
1678
Kasas: 28/29
olur. nk Aile efrad ile Ev halk ayr mny tarlar. Eer kiinin ev halkna vasiyet ederse kiinin
babas ile dedesi de ev halkma dhildirler. nk evin temeli babadr. Eer kiinin soydalarna, ya da sllesine
vasiyet ederse, kiinin soydalar baba tarafmdan oan akrabalardr. Sllesi de babasnn atalar zinciridir.
nk kii annesinin deil, babasnn soyundan saylr. Akraba ise Slle gibi deildir. nk akrabahk
baba tarafndan da, anne tarafmdan da olabilir.
Eer kii bir kabilenin yetim, kr, sakat veya dullarna vasiyet eder ve kabilenin yetim, kr, sakat veya dullar da
saylabiliyorlar-sa, onlara zengin, fakir, erkek, kadn, her yetim, her kr, her sakat veya her. dul girer. nk
sayabildikleri iin vasiyet edilen eyi onlara vermek mmkndr. Fakat eer saylamayacak kadar ok iseler, o
zaman vasiyet yalnz fakir olanla rinadr. Zira vasiyetten gaye sevap kazanmaktr. Sevap da ancak muhta
olanlara yardm edildii zaman kazanlm olur. Bu vasflar da muhtal andrd iin onlar fakirlik
mnsnda yorumlamak caizdir. Fakat bir kabilenin gen veya bekrlarna vasiyet edip de, kabilenin gen veya
bekrlar saylamayacak kadar ok iseler, yle deildir. Zira o zaman, vasiyet geersizdir. nk genlik veya
bekrlk muhtal andrmadklar iin onlar fakirlik mnsnda yorumlamak mmkn deildir. Vasiyeti geerli
klmak da, vasiyet edilen eyi onlara vermeyi gerektirdii iin mmkn deildir. nk ka kii, kimler ve
nerede olduklar bilinmedii iin onlarn hepsini bulmak mmkn olamaz.
Eer bir kimse bir eyi mutlak fakirlere vasiyet ederse, o eyi en az iki fakire vermek gerekir. Zira Fakirler
ouldur ve oulun en az da -yukanda da getii zere- ikidir.
Eer bir kimse bir eyi Falanoullarna vasiyet ederse -mam Eb Hanife'nin ilk grne gre, ki dier iki
mam da bu grtedirler- kadnlar da onlara dhildirler. Zira erkeklerin oulu kadnlar iine alr. mam Eb
Hanife sonradan bu grnden caymtr. nk Oullar kelimesi erkekler iin olup kadnlarda kullanlmas
mecazdr. Fakat Falanoullar bir ulus, bir kabile veya bir boy ad olursa yle deildir. nk o zaman onunla
ulus, kabile veya boyun btn fertleri kasdeddi-i iin kadnlar da iindedirler.
Eer kii bir eyi bir kimsenin ocuklarna vasiyet ederse, o ey o kimsenin ocuklar arasnda -erkek ocuklarla
kz ocuklara eit bir ekilde- paylalr. nk ocuk kelimesi erkek ocua denildii kadar kz ocua da
denilir. Eer bir kimsenin miraslarna vasiyet ederse, o zaman vasiyet edilen ey o kimsenin miralar arasnda
-bir erkee iki kzn hissesi kadar verilmek suretiyle- paylalr. nk Miraslar deyiminden, erkeklere
kadnlardan fazla hisse verilmesini istedii anlalr.1679
BNA, ARA, TARLA VE BA BAHE GB EYLERN MENFAATN VASYET ETME BABI
Eer bir kimse bir hayvan veya aracnn birka yl iin veya sresiz olarak bir kimsenin hizmetine verilmesini
vasiyet ederse geerlidir. Zira kiinin, salnda mliki olduu bir eyin menfaatini kira karl veya ireti
olarak bir bakasna verebildiine gre, ldkten sonra da verebilmesi gerekir. Nasl ki kii mlik olduu eyann
ayrm da salnda verebildii gibi ldkten sonra da verebilir. Ancak menfaati vasiyet edilen maln menfaati,
kendisine vasiyet edilenin oluyorsa da, mlkiyeti yine sahibinin uhdesinde kalr. Nasl ki vakfedilen maln da
yalnz menfaati, kendisine vakfedilenin olur. Maln mlkiyeti ise vakfedenin uhdesinde kalr.
Bu vasiyetin ayrca bir zellii daha vardr, ki o da bu vasiyetin hem sresiz hem geici olabilmesidir. nk
vasiyet bizim kuralmza gre bir temlik olduu iin miras gibi deildir. Zira miras, kiinin kendisine kalan
malda miras brakan kimsenin yerine gemesi olduu iin orada kalan ey maldr. Burada ise maln menfaatidir.
Bir hayvan veya aratan elde edilen kazanc da hayvan veya aracn menfaatim vasiyet etmek gibidir. nk
kazan menfaatin karl olduu iin o da menfaatin hkmndedir.
Eer bir kimsenin hizmetine verilmesi vasiyet edilen hayvan veya ara, maln te birinden fazla deilse
kendisine vasiyet edilen kimsenin onu kullanmas iin ona teslim edilir. nk ara veya hayvan maln te
birinden fazla olmad iin miraslarn onda bir hakk yoktur.
Eer lnn baka mal yoksa, o zaman ara veya hayvan iki gn miraslar, bir gn de kendisi kullanmak zere
anlaacaklardr. Zira vasiyet edilen ey mal olduu zaman nasl kendisinin hakk maln te birinde, miraslarn
hakk da maln te ikisinde ise, menfaat olduu zamanda da yledir. Ara veya hayvan da paralanamad iin
onu e blmek mmkn deildir. Bunun iin biz anlamaya bavuruyoruz, ki her iki tarafn da hakk
kaybolmasn. Fakat eer vasiyet edilen menfaat binada oturmak ise ve bina da e blnyorsa -bina maln te
birinden fazla da olsa- onda anlamaya gidilemez. nk binay e blmek hem mmkndr, hem de daha
dilnedir. Zira binay e blmekle kimsenin hakk kaybolmad gibi btn hak sahipleri ayr anda haklarnda
tasarruf etmeye balarlar. Anlamada ise bir hak sahibi dierlerinden nce hakknda tasarruf etmeye balam
olur. Bununla beraber ayet binay da aralarnda anlama ile paylamak isterlerse olur. nk hak
kendilerinindir. Fakat birincisi daha dilne olduu iin evldr. Miraslarn kendi haklanm satmak istemelerine
gelince: tmam Eb Ysuf dan: Satabilirler. nk binann te ikisi yalnz onlarndr diye syledii rivayet
olunmusa da, zahir olan gr udur ki satamazlar. Zira eer lnn baka mallarnn da olduu ortaya karsa o zaman bina terekenin te biri altna decei iin- kendisine vasiyet edilen kimsenin binada oturma hakk
binann hepsinde olur. Hem de kendisinin elinde olan ksmn yklmas hlinde, oturmak iin miraslardan
binann dier ksmn isteyebilir. Oysa eer miraslar onu satarlarsa bu imkn ortadan kalkm olur. Bunun iin
1679
satamazlar. (Binada oturma hakk kendisine vasiyet edilen kimse. ld zaman bu hak vasiyet edenin
miraslarna geri dnm olur. Zira vasiyet eden kimse, mlkiyetinde olan bir eyde tasarruf hakkn ancak
kendisine vasiyet ettii kimseye vermitir. Bu kimsenin lm ile bu hak bakasna getii iin vasiyet edenin o
bakasna da muvafakat etmesi gerekir.
ayet vasiyet eden, daha saken, kendisine vasiyet ettii kimse lrse vasiyet bozulur. Zira -yukarda da
sylediimiz zere- vasiyetin hkm lmden'sonra gerekletii iin vasiyetin kabul vasiyet edenin
lmnden sonradr. Bu kimse ise vasiyet edenden nce lmtr.
Eer bir kimse araba veya binasnn gelirini bir kimseye vasiyet eder ve o kimse de araba veya binay bizzat
kendisi kullanmak isterse, kimisi: Caizdir. nk gaye bakmndan binada oturmak veya arabaya binmekle bina
veya arabay kiraya vermek arasnda fark yoktur demi ise de en dorusu udur ki caiz deildir. Zira binada
oturma veya arabaya binme hakk menfaattir. Kira bedeli ise ayndr. Miraslar iin ise ikisi arasnda fark vardr.
nk eer lnn borlu olduu ortaya karsa, borcu kira bedelinden demek mmkndr. Fakat eer binada
bizzat kendisi oturuyor veyahut arabay kullanyorsa buna imkn bulunmaz. Binada oturma veya arabaya binme
hakk kendisine vasiyet edilen kimse de bina veya arabay kiraya veremez.
mam- afi ise: Verebilir. Zira binada oturma veya arabaya binme hakk kendisine vasiyet edildii iin bu
hakka mlik olmutur. Bunun iin bu hakk bakasna da -bedel karlnda veya bedelsiz olarak- verebilir
demitir. nk mam- fiiye gre menfaat da mal gibidir.
Bir mal bir kimseye vasiyet edildii zaman o kimse o mal nasl -bedel karlnda veya bedelsiz olarakbakasma verebiliyorsa bu da yledir. Fakat bir eyi ireti olarak bir kimseye vermek o eyin menfaatini vasiyet
etmek gibi deildir. Zira bir eyin menfaatim bir kimseye vasiyet etmek o menfaati o kimseye temlik etmektir.
Bir eyi bir kimseye ireti olarak vermek ise -mam- fii'ye gre -o eyin menfaatini o kimseye ibaha
etmektir.
Biz de diyoruz ki: Bir eyi bir kimseye vasiyet etmek o eyi lmden sonra ve karlksz olarak o kimseye
temlik etmektir. Bunun iin, kendisine vasiyet edilen kimse o eyi -ireti olarak alnan eye kiysen- bakasna
bedel karlnda veremez. nk bir kimsenin bir bakasna bir eyi ireti olarak vermesi -bize gresalnda o eyin menfaatini o kimseye bedelsiz olarak temlik etmesidir. reti olarak bir eyi alan kimse ise bir eyi kiraya vermek o eyin menfaatim bedel karlnda kiracya temlik etmek olduu iin- nasl o eyi
kiraya veremiyorsa, bu da yledir.
Bunun sebebi de udur: Bedel karlnda temlik bozulamayan, bedelsiz olan temlik de bozulabilen bir akittir.
Vasiyet de bir ba, yni bedelsiz bir temlik olduu iin bozulabilen bir akittir. Ancak bu akdi yalnz ba
yapan kimse bozabilir. Ba yapan kimse de ld iin artk bozamaz. Bunun iin bu akit de kesinlik
kazanmtr. Bununla beraber aslnda bozulabilen bir temlik akdi olduu iin zail bir akittir. Zaf bir akit ile ise
gl bir akde mlik olunamaz. Hem de -biz Hanefilere gre- menfaat mal deildir. Onu mal karlnda temlik
etmek ise onda mallk vasfn vcuda getirmektir. Bunu da ancak menfaati veren eyin mlkiyetine sahip, olan,
ya da menfaata bedel karlnda mlik olan kimse yapabilir. Zira kii, menfaati ancak ona ne ekilde mlik
olmusa bakasna temlik edebilir. Eer menfaata bedelsiz olarak mlik olmu bir kimse, onu bedel karlnda
bir kimseye temlik ederse mlik olduundan daha fazlasn temlik ettii iin sahih deildir.
unu da bilmek gerekir ki: kii, menfaati kendisine vasiyet edilen eyi bulunduu ehirden baka yere
gtremez. Ancak eer evi baka yerde olur ve menfaati vasiyet edilen ey de terekenin te birinden fazla,
deilse, o zaman maslahat iin onu evinin bulunduu yere gtrebilir. Zira vasiyet, vasiyet edenin maksadma
gre uygulanr. Eer kiinin evi, kendisine menfaati vasiyet edilen eyin bulunduu ehirde ise, vasiyet edenin
maksad, kiiyi yolculuk masrafna sokmadan o eyi ayr yerde onun hizmetine sunmaktr. Eer evi baka yerde
ise, o zaman vasiyet edenin maksad eyi evinin bulunduu yere gtrmesidir.
Eer kii, araba veyahut binasnn gelirini de bir kimseye vasiyet etmek isterse, edebilir. Zira eyin geliri
menfaatinin karl olduu iin vasiyet edilebilmekte menfaatin hkmn alr. Kald ki eyin geliri para olduu
iin o da eyin kendisi gibi maldr. Bunun iin, gelirini vasiyet ettii araba veya binasndan baka bir eyi yoksa,
vasiyet edilen gelir sdece o ylnn gelirinin te biridir. nk o yln geliri hazr bir mal olduu iin paylara
blnmesi mmkndr. Eer kendisine araba veya binann geliri vasiyet edilen kimse araba veya binay
miraslarla paylamak isterse yapamaz. Ancak bir rivayete gre mam Eb Ysuf: Kendisi de miraslarn
orta olduu iin onlarla paylamak isteinde bulunabilir demitir. Biz de diyoruz ki: Bir kimsenin bakalar
ile herhangi bir eyi paylamak isteinde bulunmas o kimsenin o eyde bir hak sahibi olmasn gerektirir.
Binann geliri kendisine vasiyet edilen kimsenin ise, binann kendisinde hi bir hakk yoktur.
Eer kii bir kimseye bir malm,ryasiyet ederken o maln menfaatim da bir bakasna vasiyet eder ve o mal da
terekenin te birinden faza deilse, o kimseye maln kendisi -fakat dierine maln menfaatim vermesi art ileteslim edilir. Zira l belli olan iki eyi -birini dieri zerine atfetmek suretiyle- iki kimseye vasiyet ettii iin
sanki her birine ayr ayr vasiyette bulunmutur. Kald ki eer maln kendisini bir kimseye vasiyet etmeden,
sdece menfaatini vasiyet etmi olsayd, maln kendisi miraslara, menfaati da vasiyet ettii kimseye kalacakt.
O hlde maln kendisini bir kimseye vasiyet ettii zaman da yine yledir. 2ir miras ile vasiyetin ikisinde de
maln ikinci ahsa geii birinci ahsm lmnden sonra olduu iin vasiyet de mirasn kardeidir, ki buna
benzer daha birok meseleler vardr.
Mesel: Eer kii bir kimseye ksran vasiyet ederken bir dier kimseye de ksran karnndaki tay, yahut bir
kimseye bir yz vasiyet ederken bir bakasna da yzn kan vasiyet eder, yahut: u sepet A1i'nin,
iindeki hurmalar da Hasan'ndr dese, bu rneklerin her nde de vasiyet ettii gibi hkmedilir. Yni hi
birinde kabn sahibine kabn iindeki eyden hisse verilmez. Fakat eer her birine ayr ayr vasiyet ederse - mam
Eb Ysuf'a gre yine byle ise de- mam Muhammed'e gre ksrak, yzn halkas ve sepet vasiyet edildikleri
kimsenindir. Tay, yzn ka ve hurmalar da ikisinindir.
mam Eb Ysuf: nk kiinin tay ikinci ahsa vasiyet etmesinden, birinci vasiyetiyle birinci ahsa yalnz
ksra vasiyet etmek istedii anlalmtr. Bu itibarla kii ikinci vasiyeti yaparken sanki: Ben birinci ahsa
yalnz ksra vasiyet ettim diye aklamada bulunmutur. Bu aklamay da her ne kadar hemen yapmayp bir
baka zamana brakmsa da yine muteberdir. nk vasiyet sahibi hayatta olduu srece vasiyetinden
cayabildii iin, yapt vasiyetleri birlikte yapmas ile ayr ayr zamanlarda yapmas arasnda fark yoktur
demitir.
mam Muhammed de: Ksrak dendii zaman onun karnndaki taya da mildir. Yzk de dendii zaman
onunla, yzn halkas ile kann ikisi kasdedilir. Sepet ile iindeki hurmalar da yledir. Bunun iin kii birinci
vasiyetiyle birinci ahsa hem halkay, hem ka, ikinci vasiyetiyle de ikinci ahsa yalnz ka vasiyet etmi olur.
nk ikinci vasiyet birinci vasiyetten ayr bir zamanda yapld iin birinci vasiyetin aklamas olmayp ayr
bir vasiyettir. Ayn bir vasiyet olunca da onunla ikinci ahs kendisine vasiyet edilen eyde birinci ahsa ortak
klnm olur. Fakat vasiyetler bitiik olduu zaman yle deildir. nk o durumda ikinci vasiyet birinci
vasiyetin bir istisnas hkmndedir demitir.
Eer bir kimseye bahesinin meyvesini vasiyet eden kimse lrken onun bahesinde meyve varsa o kimseye
yalnz o meyveler verilir. Eer bu kimse -Bahemin meyveleri hep falanndr dye vasiyet ederse, o zaman o
kimseye gelecek yllarn meyveleri de kendisi hayatta bulunduu srece verilir. Eer bu kimse bahesinin gelirini bir kimseye vasiyet ederse, bahesinin mevcut olan geliri ile gelecek yllara it gelirlerinin hepsi o
kimsenin olur.
Meyve ile Gelir kelimeleri arasndaki fark udur: Meyve, dil rfnde mevcut olan meyvelere dendii iin
henz mevcut olmayan meyvelere mil deildir. Ancak eer Hep veyahut Dima kelimeleri gibi -onunla,
henz var olmayan meyvelerin de kasde-dildiini bildiren karine bulunursa, o zaman henz var olmayan
meyvelere de mil olur. Gelir kelimesi ise var olan ve olmayan meyvelerin ikisine de mildir. Mesel: A1i
bahesinin, ya Tarlasnn veyahut Apartmannn geliriyle geiniyor dendii zaman, Gelir kelimesinden
mevcut olan ve olmayan gelirlerin hepsi kasdedilir.Meyve ise dendii zaman onunla yalnz mevcut olan meyveler kasdedildii iin, bu mnda kullanlmad zaman bu mnda kullanlmadn bildiren bir karine gerekir.
Eer bir kimse, davarlarnn stn, ya da srtlarndaki yn, yahut kannlanndaki yavrular bir kimseye vasiyet
ettikten sonra lrse, devaml olarak -kaydn sylemi olsa bile- yalmz, lrken davarlarnn srtnda bulunan
yn, yahut karnlarnda bulunan yavrular, ya da memelerinde bulunan st o kimsenin hakk olur. nk vasiyet,
hkm lmden sonra cri olan bir akittir. Bunun iin, kii lrken bu eyalardan .nesi var idiyse sdece onlar
lzm gelir. Yukarda geen Meyve ile Gelir kelimeleri ise yle deildir. Aralarndaki fark udur: Vasiyet bir
temliktir. Kys ise mevcut olmayan bir eyi temlik etmenin caiz olmamasn gerektirir. Ancak eriat henz
mevcut olmayan meyve ve gelirler hakknda -sat ve kiralama akitleri gibi- bir takm akitlerin cevazna kail
olduu iin, bunlar vasiyet etmenin de caiz olmas evleviyetle lzm gelir. Zira vasiyet kaps -yukanda da
sylediimiz zere- ihtiyaca binen geni tutulmutur. Henz mevcut olmayan yavrularla dier ikisi hakknda ise
hi bir akit caiz deildir ve eer yaplsa da gerei lazm gelmedii iin, bunlar vasiye etmek de caiz deildir.
Fakat mevcut olanlar yle deildir. nk davar satlrken onun karnndaki yavru, srtndaki yn ve
memelerindeki st de beraberinde satlm olur. Ayrca bunlarla kadn kedini hulu de ettirebilir. Bunun iin
Allah (Azze ve Celle) dorusunu daha iyi bilir- bunlar vasiyet etmek caizdir. 1680
slm Bayra Altnda Yayan Gayr- Mslimin Vasiyeti
Eer bir Yahudi veya Hristiyan, salnda bir havra veya kilise yaptrdktan sonra lrse, havra veya kilise
kendisinden miraslarna kahr. Zira mam Eb Hanife'ye gre bu da vakf gibidir. Vakf ise ona gre vakf
yapan kimseden miras kalan bir mal olup bozulamayan bir akit deildir. Bunun iin bu da yledir. Dier iki
mama gre de havra veya kilise yapmakla gnh ilendii iin onlara gre de geerli deildir.
Eer Yahudi veya Hristiyan, mahdut ahslar iin bir havra veya kilise yaplmasn vasiyet ederse vasiyeti
malnn te birinden kar. Yni eer Yahudi veya Hristiyan belirli bz kimseler iin evinin zel bir manastra
evirilm esini vasiyet ederse, vasiyeti geerli olup malnn te birinden kar. Zira vasiyette kiinin, lmnden
sonra malnda hem bakasn kendi yerine geirme, hem de maln o bakasna temlik etme mnlar vardr.
Gayr- mslim ise bu her iki eye de yetkilidir. Bunun iin bu vasiyet her iki mnya gre de geerlidir.
Eer gayr- mslim, evinin umum ve herkese ak bir kiliseye evirilmesini vasiyet ederse, mam Eb Hanife'ye
gre vasiyeti geerlidir. Dier iki mam ise: Geersizdir. nk kilise yaptrmak her ne kadar gayr-
mslimlerin inancna gre sevap ise de, gerekte gnhtr. Gnh olan bir eyi vasiyet etmek de -bu vasiyeti
1680
geerli sayp gereini yerine getirmede gnh ilemeye tevik mns bulunduu iin- geersizdir demilerdir.
mam Eb Hanife de: Bu vasiyet her ne kadar gerekte gnh ise de, onlarn inancna gre sevap olduu iin
geerli saymak zorundadr. nk biz onlarn din ve inanlarna kanmayp sayg gstermekle
emrolunmuuzdur. Nitekim eer bir gayr- mslim, gerekte sevap ve fakat onlarn inancna gre gnh olan bir
eyi vasiyet ederse -onlarn inancna gre gnh olduu iin- caiz deildir. O hlde bunun tersi de buna gredir
demitir. Sonra, mam Eb Hanife'ye gre bir havra veya kilise yapmak ile yaplmasn vasiyet etmek arasnda
fark vardr. Zira mam Eb Hanife demitir ki: Kiinin bir binasn, mabede evirmesi veya kendisine ait bir yer
zerinde bir mabet yapmas ile, o bina veya yer onun mlkiyetinden -kmaz. Meer yaplan mabet cami veya
mescit gibi yaplmas gerekten sevap olan bir bina olursa, o zaman onun mlkiyetinden kar. Kilise ise,
yaplmas gerekte sevap olmad iin kendisini yapann mlkiyetinden kmaz. Bunun iin, kiliseyi yapan
kimse ldkten sonra kilise, kendisini yapann miraslarna kalr. Kald ki gayr- mslimler kiliselerinde,
birtakm gzler yaparak ve odalar ayrarak bu gz ve odalarda kaldklar iin kiliseler umuma it birer mabst
deillerdir. Hatt bu durumda olan cami ve mescitler de kiliseler gibi kendilerini yapann mlkiyetinden kmaz
ve kendilerim yapan kimse lnce onun vrislerine geerler. Mabet yaplmasn vasiyet etmek ise onu bilfiil
yapmak gibi deildir. nk vasiyet mlkiyeti gidermek iin vazedilmi bir akittir. Ancak gayr- mslimlerin
ettikleri vasiyet eer onlarn inancna gre sevap olmazsa gereinin yerine getirilmesi gerekmez. Fakat eer
onlara gre sevap ise geerlidir ve vasiyet ettikleri ey onlarn mlkiyetinden kt iin ldkleri zaman
miraslarna gemez.
Ksacas; Gayr- mslimin vasiyeti drt eit olup biri, gayr- mslimlere gre sevap olan, bize gre olmayan
vasiyettir, ki biz bunu yukarda syledik.
Biri, gayr- mslimin, kendisi ldkten sonra domuzlarnn kesilip mriklere yedirilmesi gibi bir eyi vasiyet
etmesidir. Bu vasiyetin shhatnda -yukarda da sylediimiz zere- eer kendilerine vasiyet edilenler belirli
kimseler ise ihtilf vardr. Biri, gayr- mslimin -bir cami yapm veyahut klandrlmas gibi- bizim inancmza
gre sevap olup onlara gre sevap olmayan bir eyi vasiyet etmesidir. Bu vasiyet onlara gre sevap olmad iin
icma ile geersizdir. Ancak eer yapm vasiyet edilen cami belirli birtakm ahslar iin vasiyet edilmise, o
belirli kimselerin mlk olaca iin vasiyet geerlidir.
Biri -Kuds'teki Mescid-i Aksa'nn klandrlmas, yahut bir Rum'un mslman olmayan dmanlar ile
savalmasn vasiyet etmesi gibi- hem bize, hem onlara gre sevap olan bir eyi vasiyet etmektir. Bu vasiyet belirli kimseler iin olsun, olmasn- geerlidir. nk hem gerekte, hem onlarn inancna gre sevap olan
bireyi vasiyet etmektir.
Biri de -arkc veyahut at olan kadnlara yardmda bulunulmas gibi- ne bizim ve ne de onlarn inancna gre
sevap olmayan bir eyi vasiyet etmektir. Bu vasiyet de, hem bizim, hem onlarn inancna gre gnh olduu iin
geersizdir. Ancak eer kendilerine vasiyet edilenler belirli kimseler ise o zaman vasiyet geerlidir. nk
kendilerine vasiyet edilen kadnlarn kimler olduu bilindii iin vasiyet edilen ey onlara temlik edilmi olur.
Nefsani isteklerine uyup hi bir gnhtan saknmayan kimsenin vasiyetine gelince: eer bu kimse aktan kfir
deilse, vasiyetinin shhati bakmndan ona mslman gz ile baklr. Zira biz zahire gre hkmetmekle
emrolunmuuzdur. Eer aktan inkarclk yapyorsa, dinden km kimse hkmndedir ve mam Eb Hanife ile
dier iki mamn dinden km kimse hakknda olan mehur ihtilflar bu kimsenin de tasarruflarnn sahih olup
olmad hakknda cridir. Dinden km olan kadna gelince: en dorusu udur ki vasiyeti geerlidir. Zira kadn
olduu iin kendi hlinde braklr ve ona dokunulamaz. Dinden km erkek ise yle deildir. nk dinden
km erkek ya bir daha mslman olur, ya ldrlr.
Eer mslmanlarla sava hlinde olan lkeden bir gayr- nslim, kendisine verilen gvence ile bizim lkemize
gelerek bir mslmana veya lkemizde oturan bir gayr- mslime malnn hepsim vasiyet ederse geerlidir.
nk maln te birinden fazlasn vasiyet etmenin caiz olmay miraslarn hakkn gzetmek iindir. Bunun
iindir ki eer miraslar kabul ederlerse geerli olur. Burada ise, miraslar mslmanlarla sava hlinde olan
lkede olduklar iin gzetilmesi gereken bir haklar yoktur. Zira mslmanlarla sava hlinde olan lke halk,
inancmza gre hayat hakkna sahip deillerdir. Kald ki, bu gayr- mslime it olan maun dokunulmazl
kendisine gvence verildii iindir. Gvence ise ona, vrislerinin hakk iin deil, kendisinin hakk iin
verilmtr.
Eer bu gayr- mslim, malnn hepsini deil, bir ksmn vasiyet ederse, o zaman vasiyet ettii miktar alnp geri
kalan miraslarna verilir. Tabiidir ki bu da yine kendisine gvence verildii iindir.
Eer bu gayr- mslime bir mslman veya bir gayr- mslim bir ey vasiyet ederse bu vasiyet de geerlidir. Zira
bu gayr- mslim islam lkesinde bulunduu srece, btn muamelelerde islam bayra altnda yayan gayr-
mslimlerin hkmndedir. Bunun iindir ki -vasiyetten baka- salnda da yapt btn temlik ve ba
akitleri geerlidir.
mam Eb Hanife ile mam Eb Ysuf dan ayrca: Bu gayr- mslime edilen vasiyetler geerli deildir. nk
kendisine her ne kadar gvence verilmise de, mslmanlarla sava hlinde olan lke halkndan olduu iin her
an lkesine dnmek azmindedir ve dnebilir. Hatt eer kendisinden cizye alnmazsa bir yl slam lkesinde
kalamaz diye syledikleri de rivayet olunmutur. Eer slam bayra altnda yayan gayr- mslim de malnn
te birinden fazla veyahut bir mirassna vasiyet ederse -mslmanlarn vasiyetine kysen- geerli deildir.
nk slam bayra altnda yayan gayr- mslimler de mslmanlar gibi slamn muamelelere mtaalhk
hkmlerini yklenmi olurlar.
Eer slam bayra altnda yayan gayr- mslim kendi dininden olmayan bir dier gayr- mslime bir ey
vasiyet ederse, vasiyeti -mirasa kysen- geerlidir. Zira mslmanlk dnda kalan btn dinler bir din
saylrlar.
Eer slam bayra altnda yayan gayr- mslim, mslmanlarla sava hlinde olan lke halkndan olup slam
lkesinde oturan bir gayr- mslime vasiyet ederse, vasiyeti geerli deildir. nk lkeleri ayr olduu iin
birbirlerine miras olamazlar. Vasiyet de mirasn kardeidir.1681
Vsi le Vsinin Sahip Olduu Yetkiler Hakknda Bir Bb
Eer bir kimse bir bakasn, vsi yapar ve o bakas da onun yannda vasilii kabul eder, fakat kalkp gittikten
sonra kabulnden cayarsa, red saylmaz. Zira onu vsi tyin eden kimse ona gvenmi ve durumu renmeden
gveni iinde lmtr. Bunun iin, eer onun yanndan kalkp gittikten sonra caymas -l ister daha sa iken,
ister lmnden sonra olsun- red saylrsa, l ona gvenerek ld iin aklanm olur. Fakat eer bir kimse bir maln satmak veyahut ona bir mal satn almak zere- bir bakasna veklet verir ve o bakas onun yannda
vekleti kabul eder ve fakat kendisinden ayrldktan sonra kabulnden cayarsa, red saylr.nk ona veklet
veren kimse sa olduu iin ona ykledii ii kendisi de yapabilir ve dolaysyla, onun caymasndan bir zarar
grmez.
Eer kii kendisini vsi tyin edenin yannda, kabulnden cayarsa, red saylr. nk kendisini vsi tyin eden
kimse onu kabule zorlayamaz. Kald ki o reddettikten sonra bir bakasn tyin edebildii iin aldatlm da
olmaz.
Eer kii -kendisini vsi tyin eden kimse lnceye kadar- ne red ve ne de kabul etmezse, onun lmnden sonra
serbest olup isterse kabul, istense reddeder. nk kendisini tyin edenin salnda kabul ettiini sylemedii
iin kimse onu kabule zorlayamaz. Ancak eer terekeden bir eyi satarsa o zaman vasilii yklenmi olur. Zira
onun terekedeki bu tasarrufu vasilii kabul ettiini gsterir. Kabul ise lmden sbnra da olsa, muteberdir.
Yapt sat akdi de -vsi iken yapt iin- muteberdir. Hatt eer sat yaparken vsi olduunu bilmese bile
yine sat muteberdir. Fakat vekilin -vekil olduunu bilmeden- yapt tasarruflar muteber deildir. nk
vasilik bakas yerine gei demektir. Zira lden velayet vasf kalkt iin bu vasf vsi tyin ettii kimseye
geer. Bunun iin vasilik bakasnn yerine geitir ve byle olunca da vsinin yapt tasarrufun shhati iin vsi
olduunu bilmesi art deildir. Nasl ki veraset de bakas yerine gei olduu iin, mirasnn yapt
tasarruflarn shhati, miras olduunu bilmesine bal deildir.
Veklet ise yle deildir. nk vekleti veren kimse sa olduu iin velayet vasf kendisinde mevcuttur. Bunun
iin, eer vekil vekil olduunu bilmezse tasarrufu geerli olamaz.
Eer kendisini vsi tyin eden kimse lnceye kadar vasilii kabul etmeyen kii: Kabul etmem dedikten sonra
Kabul ederim demek isterse, eer Kabul etmem dedii zaman hkim onu karmamsa Kabul ederim
diyebilir. nk vasiliin bozulmas lye zarar olduu iin, vsi tyin edilen kimsenin yalnz Kabul etmem
demesi ile vasilii bozulmaz. Ancak vasiliin bozulmamasnda da vsinin zarar vardr. Fakat bu zarar, vasiliin
ona kazandraca mnevi sevab ile telfi olunduu iin lnn zararn nlemek daha evldr. Fakat eer hkim
onu vasilikten karmsa -maslahat gzettii iin- hkimin onu karmas geerlidir. Zira hkim, zarar nleme
yetkisine sahiptir. Vsi de bzan grevini yapmaktan ciz olduu iin vasiliinin devamnda zarar vardr. Bunun
iin hkim onu kanr da onun yerine, lnn maln koruyabilecek ve onda gzel ve yararl bir ekilde tasarruf
edebilecek bir bakasn tyin eder. ayet hakim onu kardktan sonra: Ben kabul ederim derse, kabul
hkimin onu vasilikten karmasndan sonra olduu iin artk muteber deildir.
Eer bir kimse bir gayr- mslimi veya bir fask vsi tyin ederse, hkim onlar karp onlarn yerine
bakalarn tyin eder. Bu tbir una iarettir ki: kiinin gayr- mslim veya fask vsi tyin etmesi geerlidir.
nk eer geerli olmazsa hkimin onlan karmasna gerek bulunmayacakt.
mam Muhammed ise Aslda geersiz olduunu sylemitir. Ancak mam Muhammed'in bu szn kimisi :
Yni aslnda geerlidir. Hkim geersiz klar. nk biz Hanefilere gre faskm velayet yetkisi vardr. Gayr-
mslim de bzan bu yetkiye sahiptir. Ancak faskta salam olmama phesi bulunduu, gayr- mslim de din
dman olduu iin hkim onlan karr, Kimisi de: Yni gayr- mslimin tyini aslnda geersizdir. Faskm
tyini de aslnda geerli ise de hkim onu geersiz klar eklinde yorumlamtr. Aslda ayrca faskm salam
olmamasndan korkulmas da art koulmutur. Zira kiinin salam olmamas, vasilikten karlmas iin yeterli
bir mazerettir.
Eer l tarafndan tyin edilen vsi grevini yerine getirmekten ciz olursa l ile miraslarn hakkn korumak
iin hkim ona bir bakasn da yardmc olarak verir. nk vsi yetersiz olduu zaman ona yardmc vermede
zarar vardr. ayet vsinin kendisi kendisinin yetersiz olduunu ileri srerek hkimden yardmc isterse,
gerekten yetersiz olduu anlalmadka hkim onun szne kulak veremez. Zira ykn hafiflettirmek iin
yalan sylemi olabilir.
1681
Eer vsinin bsbtn gsz ve beceriden yoksun olduu anlalrsa, hkim onu karp yerine bir bakasn
tyin eder. Fakat hkim, gl, iinin ehli ve salam olan vsiyi karamaz. nk bu vsiyi l seip tyin ettii
iin hkimin tyin edecei vsi onun kadar olamayaca iin onun grevde kalmas daha iyidir. Bunun iindir ki
lnn babas baba ve dolaysyla daha efkatli olmasna ramen lnn tyin ettii vsi ondan nce gelir.
Eer miraslar vsiyi hkime ikyet ederlerse -vsi yetkisini lden ald iin- hkim bizzat onda hyanet
grmedike onu azletmemelidir. Ancak bizzat onda hiynet grd zaman onu azledebilir. nk l onu
salam' diye tyin etmitir. Oysa salam olmad anlaldndan, ee lnn kendisi sa olsa onu karrd.
Fakat l sa deildir ve hkim onun naibidir. Bunun iin hkim vsiyi azleder.
Eer br kimse iki kiiyi vsi tyin ederse -mam Eb Hanife ile mam Muhammed'e gre- iki kiiden biri tek
bana ve dierine danmadan Allah (Azze ve Celle) izin verirse ilerde anlatacamz birka ey dnda hi br
tasarrufta bulunamaz.
mam Eb Ysuf ise: Her biri tek bana ve dierine danmadan her trl tasarrufu yapabilir. nk vasiliin
mns lnn maunda tasarruf etmeye yetkili olmaktr. Bu ise, blnmesi mmkn olmayan ser'i bir vasftr.
Bunun iin her birinin tek bana bu vasfa sahip olmas gerekir. Nasl ki iki erkek kardeten her biri, tek basma
ve dierine danmadan kz kardelerini evlendirebilir. Zira vsi olmak, lnn yerine kaim olmak demek
olduuna gre, bu mn ancak eer vsi lnn sahip olduu yetkinin hepsine sahip olursa gerekleir, l ise,
kendi maunda tek bana tasarruf etmeye yetkili idi demitir, mam Eb Hanife ile mam Muhammed de yle
demilerdir;
ki kiiyi vsi tyin eden kimse bir kiiye gvenemedii iin iki kiiyi tyin eder. Bunun i, eer biri
dierinden habersiz olarak bir tasarrufta bulunursa lnn rzs dna km olur. iki erkek kardeten her
birinin dierinden habersiz olarak kz kardelerini evlendirmesi ise yle deildir. nk her birine verilen
evlendirme yetkisi kendilerinde bulunan kardelik vasfndan trdr. Bu vasf ise ikisinde de ayr derecede
mevcuttur. Hem de kadnn evlendirilmesi velsi zerine vacip olan bir hakkdr. Hatt eer kadna denk olan bir
kimse kadnla evlenmek teklifinde bulunup kadn da bu teklifi uygun bulursa, kadnn velsi onu o kimse ile
evlendirmek zorundadr. Burada ise tasarruf, vsinin hakk olduu iin, vsi muhayyer olup isterse yapar, isterse
yapmaz. Bu itibarla, birinci meselede karde, kardeine vacip olan bir devi yerine getirdii iin tasarrufu
geerlidir. kinci meselede ise, arkada arkadann hakkn kulland iin tasarrufu geerli deildir. Nasl ki iki
ortaktan her biri aralarnda mterek olan borcu dierinden habersiz olarak deyebilir de, aralarnda mterek
olan alaca dierinden habersiz olarak alp kullanamaz. Ancak yukarda da sylediimiz zere birka ey
zaruret bbmdan olduklar iin mstesnadrlar. O eyler de unlardr:
1- lnn kefen ve sair hazrlklar. Zira lnn yerden kaldrlmasn geciktirmede lnn bozulma tehlikesi
vardr. Bunun iindir ki lnn komular bile, onun malndan bu hazrlklar grmeye yetkilidirler. Bunun iin,
iki vsiden hangisi hazrsa dierini beklemeden bu hazrlklar grebilir.
2- Kk ocuklarn yiyecek ve giyecekleri. nk eer kk ocuklara hemen yiyecek ve giyecek
salanmazsa alk ve plaklk nedeniyle lmelerinden korkulur.
3- lnn yannda veya elinde bulunan emnetleri ve bakalarndan zorla veya bozuk bir sat akdiyle ald
mallan sahiplerine geri vermek. Zira emnet olarak, yahut zorla veya bozuk bir sat akdiyle alman mallar
sahiplerine geri vermek gerektiinden, bu mallan geri vermede yetkiye gerek yoktur.
4.5- lnn borlarn demek ve mallarn korumak. nk alacaklnn kendisi de alacann cinsinden nerede
bulunursa alabilir. Mal da kimin elinde olursa o kimse, elinde bulunan mal korumakla ykmldr. Kald ki
mallar korumak yetki ve beceri isteyen bir tasarruf deildir.
6- lnn vasiyet ettii eyi vasiyet ettii kimseye vermek. nk bu da beceri isteyen bir ey deildir.
7- l ile lgili davalara hasm olarak girmek. nk her iki vsinin birlikte davaya girmeleri mmkn deildir.
Bunun iindir ki iki vekili bulunan bir davada iki vekilden ancak birisi bulunabilir.
8- Balan kabul etmek. nk geciktirmede ban elden gitme tehlikesi vardr. Kald ki ba, anne bile
kucandaki ocuuna kabul edebildii iin balarn kabul yetki isteyen bir tasarruf deildir.
9- Kaybolma tehlikesini bagosteren dank eyay br araya toplayp dzene koymak. nk dank eyay
olduu gibi brakmada eyann kaybolma tehlikesi bulunduu gibi, herhangi bir mal elinde bulunduran kimse o
mal dzene koymak zorundadr. Bunun iin bu i de yetki isteyen bir tasarruf deildir.
El-Cami-ssair'de ki vsiden her biri tek bana sat yapamaz ve alacaklar tahsil edemez diye kaytldr.
nk l onlarn tasarrufuna ancak ikisi beraber olduu zaman raz olmutur. Hem de -sat olsun, alacan
tahsili olsun- ikisi de bir eyi bir baka eyle -zellikle ayr cinsten olmadklar zaman- deitirmektir. Bunun
iin ikisi de yetki isteyen birer tasarrufturlar.
Eer l, iki kiiyi ayr ayr vsi tyin etmi ise, kimisi: Her biri tek bana -bir kimsenin iki kiiye veklet
verdii zamanda olduu gibi- tasarrufta bulunabilir. nk l onlar ayr ayr tyin ettii iin her birinin tek
bana grecei tedbire raz olmutur demitir.
Kimisi de: Yukarda geen ihtilf bu suretle de cridir demitir, ki en dorusu da budur. Zira vasilik lmden
sonra olduu iin her ikisinde de bu vasf, onlar tyin eden kimsenin ld anda meydana gelmitir. ki kiiye
verilen veklet ise -birine dierinden sonra verildii iin- yle deildir. Bununla birlikte, bu iki vsiden biri
ld zaman, her imama gre de onun yerine bir bakasnn tyini gerekir. Zira mam Eb Hanife ile mam
Muhammed'e gre biri tek bana tasarrufa yetkili deildir.

mam Eb Ysuf da, her ne kadar birini tek bana tasarrufa yetkili gryorsa da: l iki kiiyi tyin ettii iin
ikisinin sra ile ie bakmalarn istemitir. Sra ile bakmak ise, ancak lenin yerine bir bakasnn tyini ile
mmkn olabilir demitir.
Eer len vsi, kendi yerine sa kalan vsiyi tyin ederse -zahir olan rivayete grebir bakasn tyin etmesi
hlinde olduu gibi sa kalan vsi tek bana tasarruflarda bulunabilir ve hkimin bir baka vsiyi tyin etmesine
gerek yoktur. nk sa kalan vsi len vsinin yerine getii iin, grecei herhangi bir tedbir len vsi
tarafndan grlm gibi olur.
mam Eb Hanife'den Sa kalan vsi tek basma herhangi bir tasarrufta bulunamaz. Zira tereke sahibi onun tek
bana grecei tedbire raz olmamtr. Fakat len vsi eer bakasn tyin ederse yle deildir. nk o zaman
vsiler iki olduu iin her birinin tedbiri iki kiinin tedbiri saylr diye syledii de rivayet olunmutur.
Eer bir vsi lp bir kimseyi vsi tyin ederse, tyin ettii vsi -bize gre- hem kendisinin, hem vsisi
bulunduu kimsenin vsisi olur.
mam- afi ise, vesayeti de veklete kys ederek: Birinci lnn vsisi olamaz. nk bir kimseye veklet
veren kimse, nasl o kimseden bakasnn vekletine raz deilse bu da yledir demitir. Biz diyoruz ki: Vsi de,
dede gibidir. Dede nasl len olundan kendisine geen yetki ile torununu hem kendisi bizzat evlendirebilir, hem
de onu evlendirmek iin bakasna veklet verebiliyorsa, vasi de lden kendisine geen yetkiyi hem kendisi
kullanabilir, hem bakasna verebilir. nk kiinin vsi tyin etmesi, lrken sahip olduu yetkiyi bakasna
devretmesidir. Bu kimse de lrken hem kendi malnda, hem kendisim vasi tyin eden kimsenin terekesinde
tasarruf etmeye yetkili idi. Bunun iin, tyin ettii vsinin de kendisi gibi her iki terekede de tasarruf etmeye
yetkili olmas lzm gelir. Vesayeti veklete kys etmek de doru bir kys deildir. nk vsi tyin eden
kimse, vsisinin de bir gn leceini bildii iin onun da bir vsi tyin etmesine razdr. Bakasna veklet veren
kimse ise, sa olduu iin kendi iini kendisi de grebilir. Bunun iin vekilinin vekil tutmasna rza deildir.
Vasinin, miraslar yerine, kendisine terekeden bir ey vasiyet edilen kimse le terekeyi paylamas geerlidir.
Kendisine terekeden bir ey vasiyet edilen kimse yerine, terekeyi miraslarla paylamas ise geerli deildir.
nk miras lnn yerine kaimdir. O derecede ki, eer lnn satn alda bir malda kusur grlrse mirsc
o mal satcsna geri verebilir ve lnn satt bir malda da eer kusur grlrse aha o mal mirasya geri
verebilir. Vsi de lnn yerine kaimdir. Bunun iin, miras hazr olmad zaman onun yerine vsi hasm
olabilir ve dolaysyla vsinin miras yerine yapt paylama da geerlidir. Hatt eer miras geldii zaman,
ona den hisse, vsinin elinde zayi olmusa, terekeden kendisine bir ey vasiyet edilen kimseye den hissede
ortaklk davasnda bulunamaz. Terekeden kendisine bir ey vasiyet edilen kimse ise her ynden lnn yerine
kaim deildir. nk kendisine vasiyet edilen eye yeni bir sebeple mlik olmutur. Bunun iindir ki eer o
eyde kusur grlrse kendisine vasiyet edilen kimse o eyi -onda grlen kusur sebebiyle- satcsna geri
veremez. Bunun iin eer kendisine vasiyet edilen kimse -hazr bulunmazsa vsi onun yerine kaim olamaz. Hatt
eer kendisi hazr olmad bir srada vsi onun hissesini terekeden ayrr ve ona daha vermemiken vsinin
elinde zayi olursa, ona terekenin geri kalan ksmndan hisse vermek gerekir. nk terekenin -taksimi onun
gyabnda yapld iin geerli deildir. Ancak u var ki vsi onun ziyamdan sorumlu deildir. nk vsi emin
bir kimsedir ve eer onu terekeden ayrmam olsa, onu terekenin iinde korumaya yetkili idi. Bunun iin sanki
tereke taksim edilmeden zayi olmutur. nk kendisine vasiyet edilen kimse terekede miraslarla ortaktr.
Ortaklk ml ise, zayi olduu zaman btn ortaklarn kesesinden gider. Kald zaman da btn ortaklara kalm
olur. te bunun iin eer vsi terekeyi miraslarla paylar ve kendisine vasiyet edilen kimsenin hissesini yanna
alr da ona teslim etmeden zayi olursa, kendisine vasiyet edilen kimseye bu sefer, terekeden geri kalan miktarn
te birinden hisse verilir.
Eer l, bir bedel vasiyet eder, vsi de terekeyi miraslarla paylaarak bedeli yanna alr ve fakat elinde zayi
olursa mam Eb Hanife'ye gre bedel bu kez terekeden kalan miktarn te birinden kardr. Hatt vsi ayrd
bedeli hacca gidecek olan kimseye verse bile eer o kimse hacca gitmeden bedel onun elinde zayi olsa yine
byledir. mam Eb Ysuf ise: Eer zayi olan bedel terekenin tam te biri ise, lnn hakk artk kalmamtr.
Eer terekenin te birinden az ise, bedel ancak te bir tamam oluncaya kadar verilir demitir.
mam Muhammed de: Zayi olan bedel -terekenin te biri kadar olsun olmasn- bir daha verilmez nk tereke
lnn hakk iin paylalr. Oysa eer lnn kendisi salnda kendi malndan bir bedel miktarm ayrp da o
bedel miktar zayi olursa ona bir ey lzm gelmez. O hlde onun yerine kaim olan vsinin de bedeli terekeden
ayrdktan sonra bedelin zayi olmas hlinde bir ey lzm gelmemesi gerekir demitir.
mam Eb Ysuf da: Vasiyet dima terekenin- te birinden kt iin, eer terekenin te biri kalmazsa
vasiyet bozulur demitir.
mam Eb Hanife ise: Tereke ondan bedelin karlmas iin paylalmtr. karlan bedelle hac if
edilmeyince ise, bedel sanki karlmam ve tereke paylalmadan sanki zayi olmutur. Bunun iin bedel bu kez,
terekeden geri kalan miktarn te birinden kar demitir.
Eer bir kimse, yanmda bulunan bin dirhemin te birini bir kimseye vasiyet eder, miraslar da o bin dirhemi
paylamak zere hkime verir, hkim de, kendisine vasiyet edilen kimse hazr deilken o bin dirhemi paylarsa,
hkimin paylamas geerlidir. nk bu vasiyet geerlidir. Bunun iin eer kendisine vasiyet edilen kimse
vasiyeti kabul etmeden lrse vasiyet edilen ey onun miraslarna geer. Hkim de halka ve -zellikle- llerle
hazr olmayan kimselere hizmet etmek iin tyin edilmitir. Hazr olmayan kimsenin hissesini terekeden ayrp
saklamak da yararl bir hizmettir. Bunun iin bu paylama geerlidir. Hatt eer hazr olmayan kimse, geldiinde
hissesinin hkimin elinde zayi olduunu da grse, miraslarla herhangi bir davada bulunamaz.
Eer lnn alacakllar hazr deilken vasi terekeden bir eyi satarsa caizdir. nk vsi tereke sahibi olan
lnn yerine kaimdir. Tereke sahibinin ise, salnda -lm hastalnda dahi olsa- malndan herhangi bir eyi,
alacakllr hazr deilken satmas caizdir. Bunun iin, onun yerine kaim olan kimsenin de sat yledir. Zira
alacakllarn hakk maln kendisinde deil, mliyetindedir. Maliyet ise satla kaybolmaz. nk sat bir mal
bir baka mal ile deitirmektir.
Eer bir kimse, malndan bir eyin satlp parasnn fakirlere datlmasn vasiyet eder, vsi de o eyi satp
parasn aldktan sonra para vsinin elinde zayi olur ve ondan sonra o eyin bir bakasna it olduu ortaya
karsa, vsi sorumlu tutulur. nk sat akdini yapan, kendisi olduu iin akdin btn gereklerini yerine
getirmek de ona aittir. Akdin gereklerinden biri de satlan maln alcya verilmesidir.
Satlan mal ise, bakasna it olduu iin alcya verilmesi mmkn deildir. Onun alcya verilmesi mmkn
olmaymca da, alcdan ald paray ona geri vermesi gerekir. Fakat vsi alcya verdikten sonra verdiini lnn
terekesinden alr. nk vsi lnn isi olduu ve bu sat onun vasiyeti zerine yapt iin o da vekil gibidir. Vekil ise, byle bir ceremeyi ektii zaman onu kendisine veklet veren kimseden alr.
mam Eb Hanife (Allah rahmet eylesin) nce: Vsi, dediini lnn terekesinden alamaz. nk paray alan.
kendisi olduu iin ceremeyi de kendisine ekmesi gerekir diyordu. Fakat sonradan bu grnden cayarak
bizim sylediimiz gre dnm ve -zahir olan rivayete gres Vsi, dedii paray terekenin tamamndan
alr demitir.
mam Muhammed ise: Terekenin te birinden alr. nk bu ziyan vasiyetten doan bir ziyandr. Vasiyet ise
terekenin te birinden kar demitir. Zahir olan rivayet de, bu ziyann aldantan doan bir ziyan olduu iin
lnn bir borcu olduu dncesine dayanmaktadr. nk borlar terekenin tamamndan kar. Fakat hkim
veya hkimin tyin ettii bir kimse bu sat yaparsa sorumlu olamaz. nk hkimi byle eyler iin sorumlu
tutmak hkimlik grevinin bo kalmasna yol aar. Zira o zaman, sorumlu durumlara dmemek iin herkes
hkimlik yapmaktan ekinecektir. Hkimin tyin ettii kimse de bu hususta hkim gibidir. Fakat vsi yle
deildir. nk vsi de vekil gibidir. unu da bilmek gerekir ki, eer tereke zayi olmu veyahut terekeden kalan
miktar vsinin ektii ceremeyi karlayamyorsa, o zaman ziyan vsinin kendisi eker.
Eer vsi, terekeyi miraslar arasnda paylarken miras olan bir ocua bir altn kordon der, vsi de
kordonu satar ve parasn yanma alr, ancak para vsinin elinde zayi olur ve ondan sonra kordonun bir bakasna
it olduu ortaya karsa, vsi, kaybettii kordonun parasn ocuun malndan alr. nfc vsi kordonu ocuun adna satmtr. Ancak ocuk da verdiini, kendi hisseleri orannda dier miraslardan alr. Zira kendisine
den kordonun bakasna it olduu ortaya knca yaplan paylama bozulmu olur.
Eer yetimin bir kimsede alaca olur ve o kimse de ondaki bu alaca bakasna havale etmek isterse, eer
yetim iin havale daha iyiyse yetimin vsisi havaleyi kabul edebilir. Havalenin yetim iin daha iyi olmas da
kendisine havale edilen kimsenin havale edenden daha kolaylkla borlarn demesi ve deyebilmesidir. ayet
havale eden kimse kendisine havale edilenden daha gl ve borlarn daha kolaylkla dyorsa, o zaman
havaleyi kabul etmek caiz deildir. nk bu kimseden yetimin alaca daha ge tahsil edilecei iin bu havale
yetim iin zarardr.
Vsinin terekeden bir eyi satmas veya tereke hesabna bir eyi satn almas, ancak eer alm satmlarda halkn
aldand kadardan fazla aldanmamsa geerlidir. nk kiinin byk lde aldatlm olduu al veya
satta kazan yoktur. Fakat eer aldanma az olursa -az aldanmadan saknmak mmkn olmad iin- yle
deildir. nk vsinin az aldand alm veya satm da geersiz klmak alm satmn kapsn kapatmaktr. Al
verite kendisine izin verilen ocuun byk lde aldand alm satm ise -mam Eb Hanife'ye gregeerlidir. nk ocuk vsi gibi olmayp mala sahip olma vasf ile malda tasarruf eder. Ona verilen izin ise
zerindeki hacn, yni tasarruf memnuniyetini kaldrmaktr. Vsi ise yle deildir. nk vsi, eriatn kendisine
-faydal tasarruflarda bulunmas kayd ile- vermi olduu bir yetki ile- bakasnn malnda tasarruf eder. Bunun
iin yapt tasarrufun zararl olmamas arttr.
ki mama gre ise, ocuun alm-satm, eer ocuk onda ok aldanm ise -velisi ona izin vermi olsa bitegeersizdir. nk aldanma gereksiz bir batr. ocuk ise kimseye bata bulunamaz.
Vsi terekeden bir eyi satt zaman, eer ona dir senet yazmak istenirse, -biri sata, bri de sat yapan
kimsenin vsi olduuna dir olmak zereiki senet yazmak gerekir. Zira byle yapmak ihtiyata daha uygundur.
nk eer ikisi bir ktta yazlrsa, ahitler kd imzalarken kdn muhtevasn ayrntl bir ekilde
bilmeden kda imza koymu olabilirler. Bu ise onlar yalanc ahitlie srkler.
Kimisi demitir ki: Sat senedi yazlrken, bu sebepten dolay Falann vsisi falan tarafndan denmiyecek,
Falan olu falan tarafndan denecektir. Kimisi de: yle de dense bir sakncas yoktur. nk sat yapann
vsi olduu zten bilinmektedir demitir.
Vsi, vsisi bulunduu byk ocuun -eer o byk ocuk hazr bulunmazsa- tanlmaz mallar dmda her
eyini satabilir. Zira vsiyi tyin eden babann kendisi de ocuunun ancak tanlan mallarn satabilir,
tanlmaz mallarn satamaz. Bunun iin babann tyin ettii vsinin de yle olmas lzm gelir.
Kys ise, vsinin, vsisi bulunduu byk ocuun tanlan mallarn da satamamasn gerektirir. nk
babann kendisi de byk ocuunun tanlan mallarn da satamaz. Fakat biz vsinin satabilmesini istihsan
ediyoruz. nk tanlan mallar iinde yle eyler vardr ki, eer sahibinin gelmesi beklense ryp gider.
Bunun iin o eyleri satp paralarn saklamak daha yararldr. Tanlmaz mallar ise yle deildir.
Vsi, vsisi bulunduu kimsenin malnda ticret edemez. Zira vsiye terekeyi yalnz koruma grevi verilmitir
Ona terekede ticret yapma yetkisi verilmemitir.
mam Eb Ysuf ile mam Muhammed demilerdir ki: Kardein vsisi, kk karde ile hazr olmayan byk
karde hakknda, babann hazr olmayan byk ocuu hakkndaki vsisi gibidir. Anne ile amcann vsileri de
yledirler. Yukarda geen cevap bunlarn terekesi hakkndadr. Zira bunlarn vsileri kendileri yerine
kaimdirler. Kendileri ise, velisi bulunduklar kimsenin maln ancak korumaya yetkilidirler. Bunun iin vsilerinin de kendileri gibi olmas gerekir.
Vsi, kk ocuun mal hakkmda ocuun dedesinden nce gelir. mam- afii ise; Dede vsiden nce gelir.
nk eriat, ocuun babas olmad zaman dedesini babas yerine geirmitir. Nitekim lenin babas olmad
zaman mirasnn hepsi dedesine kalr. Bunun iin dede vsiden ncedir demitir.
Biz diyoruz ki: Vsiyi baba tyin ettii iin babann btn yetkisi vsiye geer. Bu itibarla,' vsisi bulunan
kimsenin babas sam gibidir. Baba sa olduu zaman ise dededen nce gelir. Bunun iin babann vsisi de
dededen ncedir. nk babanm, kendisi ldkten sonra yerine babasnn geeceini bildii hlde vsi tyin
etmesinden, ocuklarna vsinin, -babasndan daha iyi bakabileceine kani olduu anlalr.
Eer baba vsi tyin etmeden lrse o zaman dede babanm yerine geer. Zira babaya en yakn ve en efkatli olan
dededir. Nitekim vsi, vsisi bulunduu kimsenin ocuunu evlendiremedii hlde, dede torununu evlendirmeye
yetkilidir. Ancak vsi tasarrufta -yukarda akladmz sebebe binen- dededen nce gelir.1682
ahitlik Hakknda Bir Fasl
Eer iki vsi, lnn kendileriyle birlikte bir bakasn da vsi tyin ettiine ahitlik ederlerse ahitlikleri
geersizdir. nk kendisine ahitlik ettikleri kimsenin kendilerine yardmc olaca iin, bu ahitliklerinde ahs
menfaat gzetmi olmalar phesi vardr. Ancak eer kendisine ahitlik ettikleri kimse de vsi olduunu iddia
ederse o zaman geerlidir.
Bu, bir istihsandr. Kysa gre ise -bu surette de aym phe mevcut olduu iin- yine de geerli olmamas
gerekir. stihsann gerekesi de.udur: l kendine vsi tyin etmese de hkim ona tyin edebildii gibi, kiinin
istei zerine hkim kiiyi, onlar ahitlik etmeseler de onlarn yanna verebilir. Bunun iin, onlarn ahitliiyle,
hi olmazsa hkim adam aramak klfetinden kurtulmu olur. Vasilik ise'ancak hkimin tyini ile olur.
Eer lnn iki olu da ahitlik ederlerse byledir. Yni eer lnn iki olu, Babalarmp bir kimseyi vsi
ettiine ahitlik eder ve o kimse de inkr ederse, ahitlikleri geersizdir. nk hitlik-leriyle, babalarndan
kendilerine kalan terekeye bakacak bic kimsenin tyinini istedikleri iin kendi menfaatann gzetmi olurlar.
Eer iki vsi, lnn, yahut bir bakasnn malndsm bir eyin lnn kk bir mirassna ait olduuna ahitlik
ederlerse bu ahitlik de geersizdir. nk iki vsi bu ahitlii yapmakla tasarruf yetkilerinin sahasn
geniletmek istemi olabilirler.
Eer bu iki vasi, lnn malndan bir eyin lnn byk olan bir mirassna it olduuna ahitlik ederlerse,
yine geersizdir. Fakat ahitlikleri eer bakasnn mal hakknda olursa geerlidir. mam Eb Hanife'ye gre
byledir. Dier iki mam ise: ahitlikleri her iki surette de geerlidir. nk kendisine ahitlik ettikleri miras
byk olduu iin hitlikleriyle yetki sahalar genilemi olmaz. Bunun iin bu ahitliklerinde ahsi menfaat
gzetimi yoktur demilerdir.
mam Eb Hanife ise: Bu hitlikleriyle her ne kadar tasarruf yetkilerinin sahas genilemiyorsa da, koruma
yetkilerinin sahas genilemi olur. Kald ki miras byk de olsa, hazr olmad zaman onun tanlan maln
satabildikleri iin tasarruf yetkilerinin sahas da genilemi olur. Bu itibarla, kendi menfaatlar iin ahitlik
ettikieri phesi yine vardr. Fakat ahitlikleri bir bakasnn mal hakknda olduu zaman yle deildir. nk
l onla n yalnz kendi terekesine bakmak zere vsi tyin ettii iin, vesayetleri altnda bulunan bir kimsenin
tereke dndaki bir baka malna bakamazlar. Bunun iin bu surette kendi menfaatlar iin ahitlik phesi
yoktur.
Eer iki kimse bir lnn dier iki kimseye bin dirhem borlu olduuna ahitlik eder ve dier iki kimse de ilk iki
kimseye ayn hitlii yaparlarsa her iki partinin de ahitlii kabul olunur. Fakat eer her bir partinin dier
partiye olan ahitlii lnn ona bin dirhem vsiyet ettiine dir olursa kabul olunmaz. Bu, mam Eb Hanife
ile mam Muhammed'in grdr.
mam Eb Ysuf ise: Borca dir olan ahitlikleri de kabul olunmaz demitir. Fakat Hassafin dediine gre
mam Eb Hanife de mam Eb Ysuf gibi sylemitir. mam Eb Ysuf dan ayrca mam Muhammed gibi
syledii de rivayet olunmutur.
Kabul olunmann gerekesi udur: Bor mala deil, kiinin zimmetine giren bir haktr. Zimmete ise, deiik
1682
sebeplere dayanan birok haklar girdii iin, iki partinin birbirlerine, lden alacakl olduklarna ettikleri
ahitlikten, lnn belli olan herhangi bir malnda ortak olduklar sonucu domaz. Bunun iindir ki eer bir
yabanc iki partiden birinin borcunu kendi cebinden derse, dier parti onda ortak olduunu iddia edemez. Kabul
olunmamann da gerekesi udur: Bor her ne kadar mala deil, zimmete giriyorsa da, borlunun lm ile
zimmeti bozulduu iin, borcu zimmetinden terekesine geer. Bunun iindir ki eer lnn iki alacaklsndan biri, alacan lnn terekesinden tahsil ederse dier alacakl da onda ona ortak olur. Bunun iin bu ahitlikten de
iki partinin ortak olduu sonucu doar. Fakat borlunun sa olmas hlinde durum byle deildir. nk o
zaman borlar onun malnda olmayp zimmetinde olduu iin alacakllarn onun herhangi bir malnda ortak
olmalar sz konusu deildir.
Eer iki kii bir ly kasdederek: Bu iki kimseye tarlasn yet etti ve o iki kimse de: l malnn te birini
bu iki kiiye ye bahesini vasiyet etti diye ahitlik ederlerse, her iki ahitlik de -ittifak ile- geerlidir. nk bu
iki ahitlikte ortaklk sz konusu olmad iin ahsi menfaat gzetimi yoktur.
Eer iki kii: l, malnn te birini bu iki kimsem vasiyet etti ve o iki kimse de: l malnn te birini bu
iki kiiye vasiyet etti diye ahitlik ederlerse her iki ahitlik de geersizdir. ki kiinin: l, bu iki kimseye bir
at vasiyet etti ve ki kimsenin de: l, bu iki kiiye malnn, te birini vasiyet etti diye ahitlik etmeleri de
keza geersizdir. nk bu her iki rnekte de ahitlikler ortakl sonulandrr.1683
HNSA BAHS
(Hnsamn Beyan Hakknda Bir Fasl)
Annesinden doarken kendisinde hem erkeklik, hem kadnlk leti bulunan ocuk hnsadr. Ancak eer erkeklik
letinden ierse olan, kadnlk letinden ierse kz olduuna hkmedilir. Zira Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem)'e: Hunsaya miras ne ekilde kalr? diye sorulduunda, Peygamber Efendimiz (Sallallah
Aleyhi ve Sellem): edii yerden diye cevap vermitir. 1684 Ayrca Hz. Ali (Radyallh anh)'den de buna
benzer bir ey syledii rivayet olunmutur. 1685 Hem de ocuk hangi organdan ierse, asl ve salam olan
organn o olduu, dierinin ise fazla ve kusur olarak yaratld anlalr.
ocuk ayet her ikisinden de ierse, o zaman nce hangisinden iemise asl odur. nk bu da asl olduunun
bir belirtisidir. ocuk ayet ikisinden de birlikte iemeye balamsa, mam Eb Hanife'ye gre ounlukla hangi
organdan iediine baklmaz. Dier iki mam ise: ounlukla hangi organdan iiyorsa asl organ odur.) nk
daha ok, o organdan iemesi o organn asl olduunu gsterdii gibi, fkh uslnde bir eyin tamamnn hkm
o eyin ounluuna da verilir demilerdir. mam Eb Hanife ise: Sidiin birisinden fazla kmas o organn
gl ve asl olduunu gstermez. Zira bu durum, onun deliinin geni, dierinin dar olmasndan da ileri
gelebilir demitir.
ayet sidik her iki organdan da ayn miktarda kyorsa, o zaman bu ocuk her imamn ittifakyla hunsa
mkldr. nk onun erkeklik veya kadnlna g kapandran bir belirti yoktur.
Eer hnsa ergenlik ana varnca sakal kar, yahut kendisinde kadnlara cinsel istek uyanrsa erkektir. Eer
erkekler gibi ihtilm da olsa, yahut gsleri olumazsa yine erkektir. Eer kadnlar gibi memeleri km, yahut
memelerine st girmi, ya da kendisi ayba detini grm yahut, n taraftan kendisiyle cinsel likide
buhmulabiliyorsa, kadndr. nk bunlann hepsi kadnln belirtileridirler. Eer bu belirtilerden hi biri
kendisinde bulunmazsa hnsa mkldr. Kendisinde erkeklikle kadnlk belirtilerinin ikisi bulunan kimse de
hunsa mkldr. 1686
Hnsa Mkln Hkmleri Hakknda Bir Fasl
Ben diyorum ki,.hunsa mklde asl, ihtiyatl davranarak pheli durumlarda onun hakknda kesin bir hkmde
bulunmamaktr.
Hnsa mkl imam' arkasnda namaz klmak istedii zaman, erkeklerin saflan arkasnda ve kadnlarn saflar
nnde durur. nk eer erkekler arasnda durursa kadn olabildii iin erkeklerin namaz fesada gider. Eer
kadnlar arasnda durursa erkek olabildii iin kendisinin namaz fesada gider. ayet kadnlar arasnda dururca
erkek olabildii iin namazm bir daha klsa ok iyi olur. Eer erkekler arasnda durursa onun namaz tamamdr.
Fakat kadn olabildii iin onun sanda, solunda ve arkas karsnda duranlar ihtiytan namazlarn bir daha
1683
Beyhki, ibn-i Adiy tarikiyle Abdullah bn-i Abbs (r.a.)'dan naklen unu kaydetmitir:
Bir ocnk dnyaya gelmitir. Hem kadnlk hem erkeklik orgam vardr. Hangi yoldan kendisine miras verilir? diye sordular Peygamber
Efendimiz (s.a.v.):
Hangi yoldan iiyorsa diye cevap verdi. Beyhakinin Sneni, Peraiz c. 6 s. 267.
1685
Abdrrezzak Musanefinin (Feraiz) babnda a'bi ile Said b. el-M-seyyeb'den. Hz. Ali (r.a.)'in hunsaya iedii organa gre miras
verdii naklederken, Said b. el-Mseyyeb'den olan rivayetinde, Hz. Ali (r.a.)in Eger ocuk her iki organdan da iiyorsa, o zaman hangi
organdan daha nce iemeye balamsa ona gre miras verilir diye sylediini de kaydetmitir.
Nasb-rraye c. 4 s. 417.
1686
1684
klarlar.
Hnsa mkl namaz klarken ayrca ban rtmesi de ok iyidir. Zira kadn olabilir. Hnsa mkl namazda
otururken de kadnlar'gibi oturur. nk eer erkek olduu hlde kadnlar gibi oturursa, nihayet namazn bir
snnetini yerine getirmemi olur. Snnetleri yerine getirmemek ise caizdir. Fakat eer kadn olduu hlde
erkekler gibi oturursa mekruh bir ey ilemi olur. Zira kadnlara mmkn olduu kadar rtnmek vaciptir.
Eer hnsa mkl ban rtmeden namaz klarsa ona namazn bir daha klmas emrolunur. nk kadn
olabildii iin namazn bir daha klmas mstahaptr. ayet bir daha klmasa, kld namaz yeterli gelir.
Eer hnsa mkln mal varsa, onu snnet edecek bir criye ona satn alnr. nk kadm olabildii iin
erkein onu snnet etmesi, erkek de olabildii iin kadnn onu snnet etmesi mekruhtur. Crisi ise -kendisi ister
erkek, ister kadn olsun- ona bakabildii iin onu snnet etmesinde bir saknca yoktur. Bunun iin ihtiyat ona bir
criye almaktr Eer mal yoksa devlet ona beytl-maldan bir criye alr. nk beytlmal mslmanlarn
ihtiyalarn grmek iin kurulmu bir messesedir. Criye onu snnet ettikten sonra cariyeye artk ihtiya
kalmad iin cariyeyi satar ve parasn beytlmala geri verir.
Hnsa mkl iin altn ve gm takmak, ipek elbise giymek, mahremi olmayan erkek ve kadnlarn yannda
almak, mahremi olmayan erkek veya kadnn yannda yalnz kalmak ve mahremi olmayan erkeklerle birlikte
yolculua kmak mekruhtur. nk bunlarn hepsinde, haram olan bir eyi yapmak ihtimli vardr.
Eer hnsa mkl hac ihramnda iken erginlik ana yaklarsa. mam Eb Ysuf: Neyi giymesi gerektiini
bilemiyorum. nk eer erkek ise dikilmi elbiseyi, kadn ise dikilmemi elbiseyi giymesi mekruhtur demitir.
mam Muhammed ise: Kadnlarn elbisesini giyer. nk kadm olmas hlinde dikilmemi elbise giymesi,
erkek olmas hlinde dikilmi elbise giymesinden daha. ktdr. Zira erkek dahi olsa, henz ergenlik ana
girmedii iin, dikilmi elbise giymekle ona bir ey lzm gelmez demitir.
Eer bir kimse karsna: Douracan ilk ocuk olan olursa benden bosun- der ve kadm bir hnsa mkl
dourursa -hnsa mkln erkek veya kz olduu anlalmadka- kadn boanm olmaz. nk boanma
phe ile vki olmaz.
Eer hnsa mkl: Ben erkeim, yahut Kadnm derse sz kabul olunmaz. nk delil ile elien bir
davada' bulunmu olur. Fakat hunsah mkl deilse sz kabul olunur. nk kendisi kendini bakalarndan
daha iyi bilir.
Eer hnsa mkl, erkek veya kadn olduu anlalmadan lrse ne erkek ve ne de kadnlar onu ykayamazlar.
nk eer erkek ise kadnlarn, kadn ise erkeklerin onu ykamas caiz deildir. Erkek veya kadn olduu da
bilinemez. Bunun iin ykanamaz, ancak teyemmm yaplr. Zira ykanmas mmkn deildir.
Ergenlik ana yaklam olan hunsa mkl erkek de, kadn da olabildii iin ne erkek ve ne de kadnn
ykand yerde duramaz. lm olan hunsa mkl gmlrken bir rtye sarlarak kabre indirilirse, iyi bir ey
yaplm olur. nk eer kadn ise bir vacip yerine getirilmi olur. Erkek ise onu rtlm olarak gmmenin bir
zarar yoktur.
Eer hunsa mkln namaz klnrken beraberinde bir erkek ile bir kadn l de bulunursa, erkek imamn
nne, hnsa mkl erkein tesine, kadn da hnsa mkln tesine braklr. nk hnsa mkl kadn
olabildii iin erkein arkasna ve erkek de olabildii iin kadnn nne koymak gerekir.
Eer mazeretten dolay hunsa mkl bir erkek l ile birlikte bir kabre koymak zorunda kalnrsa, hunsa
mk) kadn olabildii iin erkein arkasna braklr ve aralarnda topraktan bir hail yaplr. Eer hnsa mkl
bir kadn l ile gmlrse hunsa mk olabildii iin kadnn nne braklr.
Eer hnsa mkl kadnlar gibi kefenlenrse yni kefeni be para olursa daha iyi olur. nk hnsa mkl
eer kadnsa bir snnet yerine getirilmi olur. Erkekse, erkein kefen paralan ten fazla olur. Bunun da bir
zarar yoktur.
Eer hnsa mkln babas lrken br erkek ocuk brakrsa. mam Eb rianife'ye gre tereke ikili birli olarak
erkek ocuk ile hnsa mkl arasnda blnerek bir sehim hnsa mkle, iki senim de erkek ocua verilir.
nk mam Eb Hanife'ye gre hnsa mkl -erkek olduu anlalmadka- kadnlar. Dier iki mam ise:
Hunsa mkle, bir erkekle bir kadna den hisselerin yans verilirdemilerdir, ki bu gr mam a'bl'
nindir. Ancak iki mam bu grn yorumunda ihtilf etmilerdir.
mam Muhammed: Tereke, hnsa mkl ile erkek ocuk arasnda oniki sehim zerinden blnp yedi senim
erkek ocua, be sehim hunsa mkle verilir demitir.
mam Eb Ysuf da: Tereke ikisi arasnda yedi sehim zerinden blnerek drt sehim erkek ocua, sehim
hnsa mkle verilir. nk erkek ocuk yalnz olduu zaman ona terekenin hepsi, hnsa mkl de yalnz
olduu zaman ona terekenin drtte dtne gre, ikisi beraber olunca terekenin, ikisi arasnda hisseleri
orannda paylalmas lzm gelir, ki o zaman yedi sehimden, erkek ocua drt sehim, hnsa mkle de
sehim der demitir.
mam Muhammed ise: Eer hnsa mkl erkek olsayd tereke ikisi arasnda ikiye, kadn olsayd ikisi arasnda
e blnecekti. Bunun iin bize hem ikiye, hem e blnebilen bir rakam lzmdr. Bu rakamn en k de
altdr. Hnsa mkl erkek farzettiimiz zaman ona altna , kadn farzettiimiz zaman ona altda iki der.
Buna gre hnsa mkle altdan iki dmesi muhakkaktr, altdan dmesi phelidir. Bunun iin biz, ona
dmesi pheli olan birin yarsn veriyoruz, ki o zaman hissesi altda iki buuk olur. ki buuk da kesirli bir
rakam olduu iin alty iki ile arpyoruz, ki iki buuk be olsun. Bunun iin mesele ancak oniki senimden
shhat bulup be senini hnsa mkle, yedi sehmi erkek ocua verilir demitir.
mam Eb Hanife de demitir ki: Hnsa mkle terekeden te birin dmesi kesindir. Ondan fazlas ise
phelidir. Bunun iin biz kesin olan tutmak zorundayz. nk hi bir mal phe ile kimseye hak olamaz. Bu
da eer hnsa mkln erkek farz edilmesi hlinde ona den hisse, kadn farzedildii zaman ona den
hisseden ok olursa byledir. Eer tersine olarak onun kadn farzedilmesi hlindeki hissesi erkek farzedilmesi
hlindeki hissesinden ok olursa, o zaman erkek farzedilir. nk erkek farzedilmesi hlindeki hissesi daha az
olduu iin kendisine dmesi kesindir.
Mesel: bir kadn ld zaman eer yalnz kocas, annesi ve ana babalan bir olan bir kardeini brakr ve bu
kardei de hnsa olursa, yahut bir erkek ld zaman eer yalnz, kars, ana babalan bir olan bir kardei ve
yalnz analan bir olan bir kardeini brakr ve ana - baba bir olan kardei de hnsa olursa - mam Eb Hanife'ye
gre- birinci mesele alt senimden shhat bulup kocaya , anneye iki ve hnsa olan kardee bir sehim der.
Oysa eer hnsa olan karde, kadn kabul edilseydi ona sekiz se limden sehim decekti. kinci mesele de
oniki senimden shhat bulup sehim karya, drt sehim yalnz analar bir olan iki kardee ve be sehim de
hnsa olan kardee der. Oysa eer bu hn-sa olan karde kadn kabul edilseydi ona on sebimden alt senim
decekti. Onte alta ise, onikide beten oktur.1687
eitli Meseleler
Eer bir dilsize vasiyetnamesi okunup da: indekilere ahitlik edelim mi? diye sorulur ve dilsiz de: Evet
diye ba ile iaret eder, yahut yazarsa, eer ba iaretinden, ya da yazsndan Evet dedii anlalrsa, dilsizin
ba le iareti veyahut Evet diye yazmas bir ikrardr. Fakat dili sonradan tutulan kimsenin ne iareti ve ne de
yazmas geerli deildir.
mam- afii: kisinin de geerlidir. nk dilsizde geerliliin nedeni konuamamas olduuna gre dili
tutulan kimse de konuamaz. Bunun iin dilsiz olan kimse ile sonradan dili tutulan kimse arasnda fark yoktur.
Nas ki kesim konusunda, yabani hayvan ile evcil olup sonradan yabanileen hayvan arasnda da fark yoktur
demitir.
Bize gre ise dilsiz ile dili tutulan kimse arasnda fark udur ki: iaret, eer herkes ondan ne kasdedildiini
anlarsa muteberdir. Bu zellik de ancak dilsizin iaretlerinde vardr. Dili tutulan kimse ise, daha nce konutuu
iin iaretleri birbirlerini tutamaz. ayet bu kimse de, dilinin tutuluu eer uzun srer ve kendisi de -dilsiz olan
kimse gibi- herkesin anlayabildii birtakm iaretleri yapmaya alrsa -derler ki- o da dilsizin hkmne girer.
Hem de dili tutulan kimse, vasiyet etmeyi dili tutuluncaya kadar geciktirdii iin kusurludur. Dilsiz olan
kimsenin ise kusuru yoktur. Kald ki dili tutulan kimse, dilinin bir daha alma ihtimli bulunduu iin de dilsiz
olan kimse gibi deildir. Bunun iin ikisi birbirlerine kys olunamazlar. Yabanileen hayvann -kesim
konusunda- yabani hayvan gibi olduunu da nastan rendiimiz iin ona kys yapamayz.
Eer dilsiz olan kimse demek istediklerini yazabiliyor veya aretlerle anlatabiliyorsa -evlenme, boama, kle
azatlama ve alm-satim gibi- btn akitleri geerlidir. Aynca bakas iin ondan ve onun iin bakasndan ksas
alnr. Fakat bakas in ona ve onun iin bakasna er'i ceza verilemez.
Dilsizin sylemek istediklerini yaz ile bildirmesinin geerli olmasnn gerekesi udur ki: Kiinin, sylemek
istediklerini kendisinden uzak olan kimselere yaz ile bildirmesi, yakn olan kimselere sz ile bildirmesi
hkmndedir. nk uzak olan kimselere sz ile bildirmek mmkn deildir. Nitekim bu imknszlktan
trdr ki Peygamber Efendimiz (Sallallah Aleyhi ve Sellem) de tebli grevini yanndakilere sylemekle,
uzak yerde olanlara da yazmakla yerine getiriyordu. 1688 Bu imknszlk dilsiz olan kimse iin ise daha ak ve
1687
Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in tebli grevini etraftaki kabile reisleri ile lke hkmdarlarna mektuplar yazmakla yerine getirmi
olmas btn hadis ve tarih kitaplarnda gemektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in Bizans, ran, Msr, Habeistan, Bahreyn, Temame ve
Umman hkmdarlar le Yemen ve Hayber gibi sair Arap ve Yahudi kabilelerine gnderdii mektuplar mehurdur. Bu mektuplardan biri,
Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in hicretin 9. yl Recep aymda Tebk seferinden dnerken Bahreyn Emiri Mnzir b. Sava-ya gnderdii
mektuptur. Peygamber Efendimiz (s.a.v) bu mektubunda yle yazmt:
Allah (c.c.)'n Peygamberi Muhammed tarafndan Mnzir b. Sava'ya.
Selm hidayete tbi olanlarn zerine olsun. Bundan sonra, ben seni mslmanla davet ederim. Mslman ol ki selmette kalasn.
Mslman ol ki Allah (c.c.) emrin altnda olan lkeyi sana braksn. unu bil ki benim dinim, deve ve at-iann varabilecekleri son uurlara
kadar her yerde hkim olacaktr.
Peygamber Efendimiz (s.a.v) mektubu yazdrdktan sonra altm mhrledi ve Ala b. el-Hadrami mektubu alp yola kt. Ala b. el-Hadrami
ile birlikte, ara-larnda Eb Hreyre'nin de bulunduu ashaptan bir ka kii daha bulunuyordu. Ala b. Hadrami yola karken Peygamber
Efendimiz (s.a.v) ona:
Onlara kar iyi ve yumuak davran. Eer seni dinleyip dvetine icabet ederlerse, sana ikinci emrim eiinceye kadar aralarnda kal ve
zenginlerin mallarnn zektm alp fakirlerine dat, buyurdu. Ala b. el-Hadrami:
Y Resllah bana bir taiimatnme yaz ver beraberimde olsun, dedi ve Peygamber Efendimiz (s.a.v) ona deve. sr, davar, ekin, altn ve
gmn zektlar hakknda bir talimatname yazp verdi. Mnzir b. Sava, Ala b. el-Hadremi'den Peygamber Efendimiz (s.a.v)'n mektubnu
alp okuynca:
ahitlik ederim ki hu zatn beni davet ettii ey haktr ve Allah (c.c.)tan baka tanr yoktur. Muhammed de Allah (c.c.)'n kulu ve resuldr.
Allah ona stn bir mertebe vermitir, dedi. Ala b. Hadrami de dnp Pe/amber Efendimiz (s.a.v)'e durumu anlatnca Peygamber
Efendimiz (s.a.v)sevindi. bn-i Sa'd'n Tabakat' c. 2 ksm 2 s. 19.
1688
daha gerektir. Ancak unu bilmek gerekir ki, yaz eittir:

1- Okunabilen ve kimin tarafndan kime yazld aklanan yazlar. Bu yaz -ister uzakta, ister hazr olan kimse
tarafndan yazlm olsun- azla sylenen sz gibi olup onun hkmndedir.
2- Duvar ve aa yapraklan gibi eyler zerinde yazlan ve kimin kime yazd aklanmayan yazlar. Bu yazlar
ise -kinaye szler gibi olduu iin- niyete muhtatrlar.
3- Havaya veya suyun yzeyine yazlan yazlar. Bu yazlar okunamad iin hi kimse tarafndan duyulmayan
szler gibi hkmszdrler.
arete gelince: o da zarurete binen dilsiz olan kimse hakknda -yukarda geen hkmler hakknda- hccet
kabul edilmitir. Zira bunlarn hepsi kul hakk olan hkmlerdir ve bir deyime de mahsus deillerdir. Hatt hi
bir deyim yerine kullanlmayan iretler de vardr. er'i cezalar ise Allah (Azze ve Celle) hakk olduklar iin
onlara ihtiya yoktur. Hem de er'i cezalar pheli durumlarda uygulanamazlar. Dilsiz olan kimsenin iaretleri
ise kesin del deillerdir ve dolaysyla delletleri phelidir. Nitekim kendisine zina isnat edilen dilsiz iaret
yaparken kendisine zina isnat edeni dorulayabildii iin onun iareti ile, ona zina isnat edene er'i ceza lzm,
gelmez.
er'i cezalarla ksas arasndaki farka gelince: er'i cezalar kesin bilgi vermiyen aklamalarla lzm gelmezler.
Mesel ahitler bir kimsenin haram olan cinsel ilikide bulunduuna ahitlik ettikleri veyahut bir kimsenin haram
olan cinsel ilikide bulunduunu ikrar ettii zaman ona er'i ceza lzm gelmez. Zira haram olan cinsel iliki her
zaman zina deildir. Bunun iin bu aklama kesin bilgi veren bir aklama deildir. Oysa eer bir kimse, bir
bakasn ldrdn ikrar ederse -onu bilerek ldrdm, demese bile- ona ksas lzm gelir. nk ksas
bakas karlnda ldrlmek olduu iin onda bedellik mns vardr. Bunun iin ksas -bu mny tayan
dier btn kul haklar gibi- kesin bilgi vermiyen aklama ile sabit olabilir. Sdece Allah (Azze ve Celle)'in
birer hakk olan er'i cezalarda ise, herhangi bir eye karlk olma mns yoktur. er'i cezalar srf ktlkleri
nlemek iin vazedilmilerdir. Bunun iin er'i cezalar kesinlik ifde etmiyen aklamalarla sabit olamazlar.
krar bahsinde -Uzakta olan kimsenin, adam ldrdn yazmas kendisine ksas lzm gelmesi iin yeterli bir
delil olamaz diye gemektedir. Buna gre dilsizin de yle olmas lzm gelir, ki o zaman uzakta olan kimsenin
de, dilsizin de hakknda iki rivayet var demektir. Bununla beraber dilsiz olan kimse uzakta olan kimse gibi
olmayabilir. nk uzakta olan kimse konuabildii iin bir gn gelip az ile ikrar etmesi mmkndr. Dilsiz
olan kimse ise, konuamad iin az ile ikrar etmesine imkn yoktur.
Bizim ulemadan kimisi: Eer dilsiz yazabiliyorsa iaretleri geerli deildir. nk iaret zorunluluk
hlinemahsus bir delildir. Yaz yazmasn bilen dilsiz ise sylemek istediklerini iaretlerle anlatmak zorunda
deildir demi is.e de metinde geen Eer dilsiz olan kimse sylemek istediklerini yazabiliyor veya iaretlerle
anlatabiliyorsa eklindeki ifdeden, dilsiz olan kimsenin -yazabilse bile- iaretlerinin geerli olduu
anlalmaktadr. nk her ne kadar yazmada daha aklk varsa da -iaret, organlar oynatmak, yazmak da
kalemi oynatmak olduu iin- iarette de konumaya yakn olma vasf vardr. Zira yazmak elin aracl ile
kalemi oynatmaktr, ret ise bizzat el ve ba oynatmaktr. Bunun iin g bakmndan yazmakla iaretler
yapmak arasnda fark yoktur.
Yukarda anlattmz ayn sebepten dolay herhangi bir nedenle bir iki gn susup konuamayan kimse de dili
tutulan kimse gibidir. Kimisi demitir ki: Bu, dili tutulan kimsenin aklanmasdr.
Eer kesilmi bir koyun srs iinde birka tane de le, yni kesilmeden lm koyun da bulunuyor, ancak
lelerin hangileri olduu bilinmiyorsa, eer kesilmi olanlar sayca dierlerinden daha oksa, aratrma
yapldktan sonra kesilmi olduklarna kanaat getirilenlerin eti yiyilebilir. Eer dierleri daha ok veyahut ikisi
ayn sayda olurlarsa,, o zaman bi birinin eti yenilemez.
Bu da eer zorunluluk hli yoksa byledir. Zorunluluk varsa hepsinden yenilebilir. nk zorunluluk hlinde
olan kimse, le olduu kesin olarak bilinen hayvann bile etini yiyebildiine gre, le olduu kesin olmayan
hayvann etini yiyebilmesi evleviyetle lzm gelir. Ancak aratrma yapmadan hi birinin etini yemek caiz deildir. nk aratrma ile -ksmen dahi olsa- kesilmeden lm olanlarla olmayanlar ayrt edilebilirler. Bunun iin,
eer zorunluluk hli yoksa aratrmak gerekir, mam- afi: Eer zorunluluk hlinde olmazsa -kesilenler
Vakdi de bu mektup hakknda tkrime'den naklen unu kaydetmitir: Abdullah bn-i Abbas (r.a.) vefat ettikten sonra onun kitaplar
arasnda una rastlayp okudum : Peygamber Efendimiz (s.a.v) Ala b. el-Hadrami'yi Munzir b. Sava'ya gnderdi ve onunla birlikte Mnzir'i
mslmanla davet eden bir mektup yollad. Mnzir de Peygamber Efendimiz'e: Ya Raslllah ben mektubunu Bahreyn halkna okudum.
Kimisi mslmanl sevdi ve mslmanlk onun houna gitti de mslmanlk dinine girdi. Kimisi de teklifimi ho karlamad. Benim
lkemde Mecus ve Yahudiler de vardr. Bu hususta emrin neyse bana yaza diye cevap vard. Peygamber Efendimiz (s.a.v) bu kez Mnzir'e
u mektubu yazd: Rahman ve Rahim olan Allah'n ad ile Allah'n Peygamberi Muhammed tarafndan Mnzir b. Sava'ya. Selm zerine
olsun. Sana bu mektubu gnderirken kendisinden baka lh bulunmayan Alah hamd ederim. Bundan sonra, sana Allah' hi bir zaman
unutmaman tavsiye ederim. Bu ki kim ciddi, ii temiz ve yapc olursa, temizlik ve yapclnn yaran kendisine! it olur ve kim ki benim
elilerimi dinleyip emirlerine uyarsa benim emirlerime nymu olur. Kim tt onlara doruluk inde yardmc olursa bana yardm etmi olur.
Benim elilerim senden vg Be sz ederler. Ben seni kavmin iinde hatn saylr ve sz sahibi kldm. Sen de mslmanlann mslman
olduklar zaman sahip olduklar hi bir eylerine dokunma. Ben gnh ileyenleri affetmi bulunuyorum. Onlar da iyi karla. unu da bil ki
sen yararl ve isinin ehli olduun srece seni iinden almayacam. Yahudilik veya Mecuslikte kalmak isteyenler ise cizye vereceklerdir.
Ravi demitir ki: Mnzir, Peygamber Efendimiz (s.a.v)'in mektubu zerine mslmanl kabul etti ve iyi bir mslman oldu. Ve Bahreyn
halknn irtidadndan nce vefat etti.
Nasb-rraye c. 4 s. 420.
kesilmeden lm olanlardan ok da olsa- hi birinin eti yenilemez. nk aratrma zorunluluk hline mahsus
bir delildir. Bunun iin, eer zorunluluk hli yoksa aratrmaya gidilemez demitir.
Biz de diyoruz ki: Zorunluluk hli yoksa da, ounun kesilmi olmalar hlinde etlerinin yenilebilmesinde
zorunluluk hli gibidir. Nitekim piyasada alnm veya gasbedilmi haramlar bulunduu hlde -hell mallar
ounlukta olduu iin- piyasadan mal almak caizdir. Sebebi de udur: Az olan ey -saknlmas mmkn
olmad iin- muteber deildir. Nasl ki namazda olan kimsenin vcut veya elbisesi zerinde az miktarda bir
necaset bulunur, yahut vcudunun avret olan kesiminden az bir yer alrsa -bulunan necaset veya alan yer az
olduu iin- namaz fesada gitmez. Fakat eer kesilmi olanlarla kesilmeden lenler ayn miktarda, yahut
kesilmeden lenler daha fazla olursa yle deildir. nk ok olan eyden saknmak mmkn olduu iin o
zaman zorunluluk hli yoktur.
Doru olan Allah (Azze ve Celle) daha iyi bilir ve eninde sonunda dn ve var Allah
(Azze ve
Celle)'adr.1689
1689

El Hidaye 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

El Hidaye 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EL-HIDAYE ...........................................................................................................................................................

ehidin Hkm ............................................................................................................................................. 81

stersen Kendini Boa Deyim Hakknda ................................................................................................... 181

Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 266

SATIN ALMADA VEKLLK BABI ................................................................................................................ 372

Bir Fasl ....................................................................................................................................................... 455

KASAME BAHS ................................................................................................................................................... 2

adalarnn, Hakkndaki Szleri

Buhari, Cuma 2, 3, 5, 6; Mslim, Msafirin 26; Eb Dvud, Taharet 127.

Buhari cilt 1. s 203; Mslim cilt 2. s 658; Tirmizi cilt 1. s. 11.

(Sallallah Aleyhi ve Sellem):

Mslim: Nasb-rraye c. 1 s. 174

Buhari, Oru s. 46; Mslim, Oru c. 1. s, 153. Nasb-rraye c. 1, s. 193

gre hkm edilir.

(NAMAZ N) NECASETLERDEN TEMZLENME BABI

olsa, yere srtmekle temizlenmi olur demitir.

Nesai, Taharet 34, 35; Buhari, Abdest 20, 21.

gecenin sonuna brakmak mstahaptr.

Eb Dvud, bn-i Abbs (r.a.)'dan.

mam Muhammed ise: Gizli namazlarda okunur demitir.

Tirmizi s. 1 c. 32; bn-i Mace c. 1 s. 24 ve 61

Buhari (Snnet olan oturu bab) c. 1 s. 114

Eb Davud c. 1 s. 111; Darekutni s. 141; Beyhak c. 2 s. 278; Muvatta s. 55; Buhari c. 1 s. 72

bn-i Mce, kame 42; Ahmed Msned'i c. 5 s. 163

Nesai c. 1 s. 248 ve bn-i Mce c. 1 s. 84 ve 131

birinde bir ey okunmayan namaz ise, klnm saylmaz.

da eer kii isteseydi oturarak klabilirdi.

Mslim (Nafile namazn hayvan srtnda cevaz) c. 1 s. 244; Eb Da-Sefer c. 1 s. 180

Eb Davud (Sabah namaznn snneti) c. 1 s.186, Tahavi c. 1 s. 176.

Hasta Olan Kimsenin Namaz

Beyhaki c. 3; S. 152, Ahmed Msned'i c. 2, s. 83.

namazn ertesi gn ayn vakte brakmtr. 323

Yamur Duas Namaz

mm Atiye'den rivayet olunan bu hadis gariptir

Bt-Mstedrek c. 3 s. 204; Beyhaki c. 4 s. 150.

Tirmizi c. 1 s. 46; bn-i Mce c. 1 s. 54; Beyhaki c. 2 s. 329; Tahavi c. 1 s. 224

Eb Davud c. 1 s. 237; Darekutni s. 204; Beyhaki c. 4 s, 18.

Kad Eb Yala ve Eb shak el-irazi Nasb-rraye c. 2 s. 363

Eb Uveys. Nasb-rraye c. 2 s. 367.

Metnen gariptir. bn-i Adi eklinde kaydetmitir.

Abdrrezzak. Nasb-rraye c. 2 s. 390

Shah- Sitte'nin hepsi: Buhari c. 1 s. 187;Mslim c.1.. 36

mam Ahmed, Eb Hreyre (r.a.)'dan. Mtisned c. 2 s. 230

Mslim 1/364; Nesai 1/319.

Tirmizi s. 90, Darekutni s. 239 ve Bezar.

Snen-i Erbaa: Eb Davud 1/331, Tirmiz 1/90, bn-i Mce 1/122.

bn-i Mce 1/55.

Tirmizi c. 1 s. 102; Darekutni c. 2 s. 206.

Yesrib Cahiliye devrinde Medine'nin ad idi

Nesai, c. 2 s. 39; Beyhaki, c. 5 s. 94, Darekutni s. 270

Tamamen gariptir. Nasb-rraye c. 3 s. 60.

bn-i Mce c. 1 s. 222

Bu tavaftan sonra kiiye kadnlara yaklamak da hell olur.

Eb Davud, bn-i Hibban ve Hakim. Nasb-rray c. 3 s. 87

Eb Davud c. 1 s. 261; bn-i Mce c. 1. s. 219; Darekutni c. 1 s. 284

Buhari c. 1 s. 230; Mslim c. 1, s. 425

Tirnzi c. 1 s. 124, Eb Davud c. 1 s. 252 ve 253

kangranlap etrafa dalmasndan korkulurdu demitir.

Beyhaki (Kitab-l Ma'rife hac bahsi) Taberani (el-Kebir). Nasb-raye c. 3 s. 124

Gariptir. (Nasb-rraye c. 3, s. 128)

mam Zfer'den, ihramda olmayan kimsenin de zamin olduu rivayet olunmutur.

ok gariptir. (Nasb-rraye c. 3, s. 137

olup yakalanmas g olmad iin av saylmaz.