jawaritanaka

Palliri, wakichtiri:

Flix Layme Pairumani

2012

2
1994 Flix Layme Pairumani
1ra. Edicin 1994 MECUNICEF y
2da. Edicin 1996 MEC
3ra. Edicin electrnica 2012
flpjayma@yahoo.com
www.aymara.ucb,educ.bo
www.aymara.es.tl
www.jayma.es.tl
www.fotosaymaras.es.tl
www.cultura-aymara.blogspot.com

Utjirinaka
MAYRI PANKA ..9

3 Parurimpi kimsa yuqalla

wawanakampi
5 Kuna k'ari kutuksaya kutita

Jawaritanaka

Muru imillana sarnaqwipa

1 Chullpampi m jaqimpi

7 M q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna

2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri

KIMSRI PANKA ..53

3 Tunka payani wiskhu mirqintakama

4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 Way way karis!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu qipisxatayna

Urtimalana sarnaqatpa
1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna
2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa
kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna

PAYRI PANKA ..91

Jila sullkanaka

7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna

1 Pani jila sullkanaka

8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa

aljarxatayna

2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi

9 Urtimala: Ukata m kutunxa

akhama sarakiwa

Qalltaataki
Kunasa?
Akaxa walja jawarinaka ukhamaraki llaksa apartaykiri,
muspkaa qillqata pankawa. Amtaa jani
amtkaanakawa qillqata, ukata JAWARITANAKA sasa,
aka pankaxa sutiyata. Jawariaxa, nayra pachaxa,
mayniru jani ukaxa m qawqhaniru, kuna sarnaqatsa,
luratsa, yatiyawsa arxayaataynawa. Jichhaxa
kutunaka kutaa satakxiwa.
Kunanakanisa?
Aka pankanxa: larkaanaka, muspkaanaka,
amuyasianaka, yatianaka, jawarianakawa utji. Aka
pankanxa markasana nayra pacha sarnaqatanakasa
arusitanakasa, ukatsa lupitanakasawa qillqata.
Ukhamaraki, kuna jamachinakana, laqunakata
jaqjama sarnaqatapawa utji. Ukatsa jukampi uraqisata
yatxataanaka, amuyasianakawa utjarakiwa.

Aka qillqatanakaxa jiwasaru wali amuytayistaspa,

ukata uxattapxaasa.
Kunjamata luratasa?
Aka pankaxa Pakaji, Umasuyu, Yunkasa, Aruma
suyunakana sarnaqkasa, khaya 1982 marata
jichhakama, pallthapisa qillqatawa. Jilri tatanakaru,
mamanakaru istasa, aruqiri makinampi aruqayasa,
qillqaqasa ukata suma wakichtayatawa. Ukatsa
yaqhipanakaxa qillqtirinakana qillqatapa jikisa, jani
ukaxa qillqtayasa, qillqaqtanitawa utji.
Yaqhipanakaxa nayra pacha achachilanakana
amuyupa istasa mayni jilatanakana qillqtatawa. Uka
nayra pacha jawaritanakaxa markata markana mayja
mayjawa, awichanakasa achilanakasa aka
jawaritanakxa mayja mayja yatipxi. Ukhamaxa,
jumaxa, markamana akhama jani ukaxa aka pachpa
jawarinaka, achilanakasaru awichunakasaru, tatasaru
ukhamaraki mamasaru parliri istarakismawa.
Kunatakisa? Khititakisa?
Aka pankaxa uaa qillqaa suma yatintaatakiwa,
wali uaa jichunuqtaatakiwa. Jiwasaxa markasana
yatitapa wali kusa qillqaa yatintaasatakiwa.

Markasana amuyupa yqaatakiwa, jukampi

yatxatasa amuytaatakiwa. Markanakasata jukampi
lupipxasatakiwa.
Aka pankaxa yatiuta wawanakaru, waynanakaru,
tawaqunakaru, taqi jaqinakaru chiqanchtatawa.
Ukhamaraki yatichirinakataki, m wali yatxatirisa
uxattarakispawa, kuna janixa.
Akhama qillqatanakaxa yaqhaxa utjiti?
Nayrasa jichhakamasa janiwa akhama aymara
aruta JAWARITANAKA qillqata, jiwasana jasaki
uxattaataki, suma kacha qillqtata, suma
wakichtataxa utjkiti. M qawqhasa utjchixa
jupanakatakjama qillqtatakiwa, janiwa waranqa
uajamkisa, yaqhipaxa wali yatxatiri jaqinakataki,
ukata ancha chimi qillqanakani qillqtatanakaxa
utjarakiwa, ukaxa janiwa jiwasaru yatichaatakkiti,
jani ukaxa markasata jupanakana yatxatapataki
qillqtatakiwa. Ukatsa kuna juka jawaritanaka
qillqatasa m maya, taqichaqana chiqxatakiwa utji, p
aruta yatichatakixa inasa, akata qhiphana, utjxchini.
Jiwasana qillqaasaxa waliwa utji, ukatsa
achilanakasaru, awichanakasaru istaasawa wakisi.
Chiqpachasa, jilpachaxa chuymani jaqinakakiwa
jawarinakxa jukampi yatipxi.

Ukata jichhaxa aymara qillqata wali sartayaataki

akhama wakichtanipxtha. Jumanakaxa
qillqapxarakma, uka nayaxa suytaskapxsma.

Flix Layme Pairumani

Jawaritanaka

MAYRI PANKA

10

Utjirinaka
1 Chullpampi m jaqimpi
2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri
3 Tunka payani wiskhu mirqintakama
4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 Way way karis!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu qipisxatayna

11

Chullpampi m jaqimpi
M jaqiwa saratayna, sip. Arumtxchi,
chamaktayasxchi. Ukkaxa m axsarsichaqchi,
ukata:
Kawkharusa qurpachtsiristha sasa, arumaxa
jan kawkharusa purijamkchiti. Ukata arumaxa m
michawa qhananitayna, s:
Kh michaxa qhanasinkarakis, uka utanixa
qurpachchitanixa sasa jaqixa makatxatayna, s. Asta
liqchi, liqchi, ukata m awichaxa kumsunitayna, s:
Khitisa! sasa:
Naythwa. Mama, qurpachayasia muntha, quli
mama arumtanthwa sasa.
Ay! Yuqajaxaya qhurchixa.

 Asta mama, m akchitarukisaya qurpachtita.

Ukhamaxa m jiska kuchurusa
qurpachtawaychimaya, mantanmaya sasa.
Uka jaqiruxa janiya ikixa puritapkitixa,
mayjjamaktapaya. Ukata awichaxa ikintawayxchi.
Arumaruxa m waynaxa manttanitayna, s.
Mamita, mamita, jichhaxa qharaypchini,
jurpaypchini, ukjawa irpstanixa, machaqa yuxchxa
puriyasinwa, puriyasinwa, akaruxa warmi
puriyasinw sataynawa, s.
Supaya, jumaxa ukki juchasktaxa, awkimasa
ukhamata jiwixa, wali yuqalla sarnaqta sasawa
taykaxa tuqinuqatayna, ukata jichhaxa:
Janiwa yastchixaya, inamayawa kunampisa
qullaskapxi. Ukatsa utapana m qullaxa nayataki
utjaskip, uta kirana luriphuntiwa utji, janiwa
amuyaskapxiti. Yasta jichhaxa tawaquna ukwa sarxa,
puriyaniwa, puriyanip sasawa mistuwatayna.
Ukjaxa jaqixa amuyxatapaya, uka arumaxa
khununtataynawa.

12

Qhipha arumirjaxa sartchi, m qarqa kuchunaki

qhantatxatayna, s.
Asta kunjamaraki qhantatsthti?, jichha
arumaxa ukataqraksa jaqixa parlasixa sasa. Ukata
jichhaxa kayu taqtatayna. Kayutata uasa uasa
jutawaychi, chullpa waynana kayupaxa jachataynawa.
Asta tta, khunuruxa wali jacha taktata, asta
jalkmiwa, uka jaqixa, khununxa jutatayna, s.
Kawkharusa akaxa sarpachaxa?, jichhaxa
arkt sasa. Lisu jaqtaparakiya, janich?, asta kayu
taqtasa arktanchi, qhanawa m utaru kayuxa
puritayna, s.
Ukata jichhaxa uka utaru makatchi.
Tata, wisittamimaya quli tata sasa.
Janiwa kuna wisitsa nayaxa munkthti,
qullayasitthwa, janiwa kuna wisitsa munirkthti
sasa, janiwa katuqaa munkataynati, s.
Quli tata, m jaypuksaya qurpachtawayita, quli
tata sasa.

13

 Usurinthwa, nayaxa janiwa Ya!

Mantanikimsaya sasa wali thithitawa katuqatayna,
s.
Ukhama usurinthwa, jumacha amuytaskirta,
quli tata janipiniwa qulltaa chiqtxapxkthti, kunaraki
kamachpacha sasa, qala yastawa wayxasitaktayna,
yasta janikipiniwa walkataynati, s.
Awira naya..., kukita jichhaxa apasinima
sasakiwa satayna. Ukjaxa uka jaqixa janiwa kuka
uasa akhullisa yatkataynati, qullirkataynasa.
Chullpa waynaru arusitapa istasak jupaxa qulliri
tukutaynaxa.
Kunpachasa?. Akaxa awichitarakis sakiwa
satayna, s.
Kuna chiqacha, jumaxa yusana wawapskta,
awira amuytarapikitaya sasa.
Ukapinskiwa, J ukapiniskiwa! Awira karaju
Janiti kuna qullanakamasa utjki? Jichha akana kukaxa
qullamaxa utjaskiwa sakip saskakitaynawa, s.
Janipinixaya, akataqxaya qullanaka
thaqhtxapsthxa.

14

 Janiwa, m qullamaxa utjaskiwa. Janiti

luriphuntimaxa utjkixa? sakitaynawa, s.
Luriphunti, awira thaqhtan yasta luriphunti
uta kirana katjatayna, s.
Akapi qullaxa, aka karajutakiwa, wallxtayanma,
m phukhuru wallxtayanma, ukata umantayani,
wasurakini.
Ya! sasawa jaqixa wallxtayanitayna.
Jichhaxa umantayani. Umantaskakima,
umantaskakima sasa asta wasurakchi. Maya chika
arumaxa waqaqxatayna, asta qala qhipxata
nayrxata qala churi uma jalayxatayna, s.
Qhipha qhantatixa yasta kusaki, tawaquxa
kumaraki.
Awira, Jichhaxa kamstasa? sasa, amukiwa
qullatapata m waka churawayxatayna, sakch.
(Arusiri: Quintn Pairumani, 1.982, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).

15

16

17

Tiptitiri jani ukaxa Qutquri

Tiptiriwa m arumaxa thakhnama umata
sarantaskatayna, patrunaru layqantaniwsawa
jachata jayulisa sarantaskatayna.
Uchantatawa,
uskuntatawa,
jani anu anu piqi,
jani anu anu thujsa,
turasnilluki turasnillu,
uwasaki uwasa sasa kantt'asisa.
Uka istasinxa, jaqinakaxa jankakiwa, katjasina isi
lluchsupxatayna, qala chichiki, s.
Ukata Tiptirixa arnaqaschi, thakhi saririnakaru
khiwnaqaschi.

 Tatanaka Jutapxma! Tatanaka jutpxma! sasa.

M thakhi sariri jaqixa jalxatatayna, kuna wali
taqhipiniwa Tiptirixa achiktasitayna.
Tata, jaqiwa isija lluchsutu, likinisktawa,
likimampiya qulltawayita sasa.
Uka thakhi sariri jaqixa wali taqhi jaqtaynawa
juyra apjtasin sasa saraskatayna, ukata jaqi
masipata khuyaptayasisa likimpi jusqurtatayna.
Jumaxa tata, qullirthwa sasawa, patruna uka
jichhaxa sarta, yatirthwa saskakitawa, katri
manqhana anuru layqantatawa, saskakitawa. Jichhaxa
mantiyumampiya janxattawayita sataynawa s.
Iyawa sasa imxattchi. Jukampjaru mantiyu jantchi
ukata Tiptirikiwa thuqhtawayxatayna.
Jaya sarkasa, uka jaqixa, maya amuytasisa
kuttaniwayatayna, asta patrunana ukaru purintchi.
Yatirsktacha tata sasa patrunaxa satayna.
Jsa yatirskthwa, sasa asta kuka
uantkakitaynawa, s.

18

 Jaqina uttarakitas, layqantattawa, anu

jiwatampi wayuntattawa sataynawa s, uka jaqixa
Tiptirina yatichtataxa.
Jichhax anu jiwataxa apsutawa, ukjawa
walipttaxa sischi.
Qawqhsa qullwmata churakimawa
qulltakitaya sasa patrunaxa sischi.
Ukhamawa katri manqhata anu jiwatxa allsxatayna.
Uka taqhi jaqixa, wali qullatapatxa, qullqsa juyranaksa
patrunata katuqasiwtayna, s.

(Arusiri: Petronila Copa de Laime, 1982ni, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).

19

20

21

Tunka payani wiskhu

mirqintakama
Nayra pachaxa, m taqhi jaqiwa, quta thiyana
utjirtayna, uka jaqixa qutata challwa katusirtayna, m
arumaxa uka jaqixa quta inkantumpiwa
jikthaptatayna:
Tata, wali chamaraksa tuktax, taqhiana
sarnaqatamatxa, nayawa jumaru yanaptma, jumaxa
nayaru m wawa churitta, jumana kunasa wallqixa
utjapunpachawa ukana wawapa churitata
sataynawa.
Taqhi jaqixa utaparu kuttxasinxa walpini
lupitayna. Warmiparuwa yatiyatayna, taqhi jaqixa
wali lupisaxa amuytataynawa:
Anujarakisa wallqskixa, anu qalluya churxa
sasa, qhiphruxa wasitata jikisipxatayna, ukana quta
inkantuxa satayna:

Qharruxa wampumaruxa alwawa jutta,

nayawa qamiriptayskama sataynawa.
Qhiphruxa, wampuparu sarataynawa, purisaxa
wampupanxa qurikamaki uxatarakitayna, niyapuniwa
uka jaqixa ukjarpachasa tukutayna. Ukatxa taqhi
jaqixa walja quriniwa utaparu kutinxatayna.
Uka qurimpixa wali qamirxataynawa. Ukhama jaya
sarnaqkmixa, uka quta inkantumpi amtatxa
armasxataynawa.
M uruxa uka jaqixa samkana ujatayna, quta
inkantuxa samkanxa sarakikitaynawa:
Kunaya wallqchi ukana wawapa
churapunitatawa sataynawa, ukjakiwa jaqixa
sartasinxa lupirakkitayna:
Janirakisa anuxa wawachxitixa, warmijakirakisa
wali jacha usurxixa sasa, urunakasa phaxsisanakasa
jalaskakitaynawa, m uruxa, warmipaxa
wawanxataynawa, jaqixa ukaxa samkakchixaya,
sasa armtxataynawa.
M uruxa, uka jaqixa mayjakiwa sarnaqxatayna.
Uka arumaxa samkarakkitaynawa, samkanxa
sataynawa:

22

 Qharruxa wawama irpanta, nayaruwa

churxitta, nayaxa tunka payani maranxani ukjawa
khithanxma sasa, qhiphruxa uka jaqixa
mayjakipuniwa sarnaqxatayna.
Uka arumaxa wawapa qutaru irpxapunitaynawa,
qutanxa mayaki wawaxa chhaqhtawayxatayna.
Uka jaqixa jukampiwa qamirxatayna, taqi
kunanxataynawa, uywanakapasa juyranakapasa
walt'atxataynawa. Ukhamaraki pachasa wali
jayxataynawa, niyawa tunka payani marxatayna.
M rinkituwa utaparu purinxatayna:
Nayaxa yuqamthwa sasa, mamapaxa qaya
katuqatayna, yuqapaxa, janiwa kunsa munirkataynati.
Ukatxa sataynawa:
Nayaxa m chamaka utanaki utjastha sasa,
mamapasa tatapasa wali muspapxatayna.
Wawa ispilma ayasiwayma sasawa tatapaxa
satayna, mamapaxa phusphura churawayatayna.
Yuqapaxa utjawiparuwa sarxatayna. Utjawiparuxa
chika arumawa puritayna, ukata nina nakhtayatayna,
ukana m kajkiri wali jiwaki utani warmi,

23

ikiskiriruwa, uxatxatayna. Waynaxa ispilmampiwa

uka warmiru chaqxatayatayna, kajkiri kacha warmixa
sarthapisa jachtasisawa sarawayxatayna:
Jichhaxa nayaxa sarxthwa, chamakpacharuwa
sarxtha sasawa sarxatayna.
Waynaxa laqawa kuttanitayna, mamaparu
tataparu jikxatasaxa:
Jumanakapiniwa ispilmxa churapxistaxa, kajkiri
warmiwa nayaru uywasiskitna, jichhaxa
tijunukuwayxiwa.
Kawkhanti chamaktkitani, arumtakitani
ukjaruwa sarxxa sasawa sarxi. Kawkhpachasa
ukachaqaxa? sasawa waynaxa jisktatayna.
Ukata tatapaxa satayna:
Jumaxa ukaru sarati munta?
Saya sataynawa.
Ukhamaxa tunka payani wiskhu lurarapma, m
tupu akumpi ukata jumaxa uka kajkiri warmi
jikikamawa sarta sataynawa.

24

Waynaxa tunka payani wiskhuni m tupu akuniwa

sarxatayna.
Thakhinxa waynaxa wali taqhisitayna, niyawa m
wiskhuxa tukusxatayna, saraskakitaynawa, niyawa
suxta wiskhunakaxa tukusxatayna. Niya tunka payani
wiskhunaka tukuntxasaxa, phaxsina mamampiwa
jikisitayna, ukaruxa jiskhtatayna:
Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka
payani wiskhu tukuntk ukjaxa? Phaxsina mamaxa
janiwa yatkataynati:
Wawajawa utpacha sataynawa, phaxsina
mamapaxa waynaruxa qullqi lamanampiwa
kampxatatayna, wawaparuwa jawsatayna ukata
jiskhtatayna:
Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka
payani wiskhu tukuntk ukjaxa? sasa, Phaxsina
wawapaxa:
Janiwa yatkthti sataynawa. Waynaxa
ukhamakiwa sarxatayna. Yaqhachaqanxa intina
mamapampiwa jikisitayna, ukaruwa jiskhtatayna:

25

 Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka

payani wiskhu tukuntk ukjaxa? Intina mamapaxa
janiwa yatkataynati:
Wawajawa utpacha sataynawa, intina
mamapaxa waynaruxa quri watiyampirakiwa
kampxatatayna, ukata wawaparu jawsanisa
jiskhtatayna:
Jumaxa chamaktkitani, arumtkitani, tunka
payani wiskhu tukuntk ukxa uttati? Intixa
janirakiwa untkataynati, waynaxa ukhamakirakiwa
sarxatayna.
Mchaqanxa jamachinakampiwa jikisitayna,
jamachinakasa janipuniwa utkataynati.
Mchaqanxa m asnuwa jiwataskatayna, uka asnu
jiwatxa jupawa katuntasxatayna. Uka aycha manqani
jamachinakaruxa wali achiktasitayna,
jamachinakaruxa asnu aycha churma
sarakitaynawa, jamachixa janiwa utkataynati.
Qamaqiruwa jiskhtarakitayna, janiwa qamaqisa
utkataynati. Ukhamatxa asnu jiwata aychsa
tukuntxataynawa. Piqikiwa m jiska aychanakampi
jiltxatayna, ukhamarusa, jiskhtaatakixa, m jacha
chhiqhani jamachikiwa utjxatayna.

26

Uka jacha chhiqhani jamachiruxa waynaxa

walpuni achiktasitayna.
Jumacha utasktha, kawkhasa chamaktkitani,
arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukjaxa?
sasa, ukata jacha chhiqhani jamachixa, satayna:
Jisa nayaxa utthwa, jichhakiwa ukachaqata
jutaskthxa sataynawa. Ukata waynaxa
achiktasitayna:
Ukaruya qipita, quli tata sataynawa.
Nayraqataxa tunka payani iwisanaka,
manqasiajataki, nayaru churaamaxa sataynawa,
waynaxa kuchikirakiwa tunka payani iwisa
antayanitayna. Ukhamata waynaruxa jacha chhiqhani
jamachixa qipiwayatayna.
Mayata mayata jacha chhiqhani jamachixa
iwisanakxa manqantxatayna. Niyawa tunka payani
iwisanakxa tukuntxatayna, qhipharuxa waynaxa
janiwa kawkhatsa aycha apsua yatkxataynati, jacha
jamachixa manqxa mayirakkitaynawa, waynaxa
lankhu charapata aycha kharsusisawa churatayna.
Wali, niyawa purxapxatayna.
Wayna sapakiwa ukachaqaruxa qhiphartxatayna,
ukjanxa m utarakiwa utjatayna, ukanxa m warmiwa

27

qamatayna, ukarurakiwa jiskhtatayna, ukata warmixa

uachtayasa satayna:
Ukachiqaxa qala inkantatawa, aka p qullu
kawna churawayma, ukampiwa jaqtta,
ukhamarusa kh patanxa asirunakawa utji, uka
jiwaraytaxa manttawa, ukatxa kisirmitaruwa
tukuama sataynawa.
Waynaxa asirunakxa jiwarayataynawa, kisirmitaru
tukusaxa mantataynawa, ukatxa kajkiri warmiru m
jacha apumpi ujatayna, uka apuruxa qullu
kawnampi jaqtasawa jiwayatayna, uka markaxa jani
inkantatkxchiti, kajkiri warmimpi jikisxataynawa.
Ukata m qawqha urunakata uka kajkiri warmixa
jiwxataynawa. Waynaxa wali jachatayna. Kutinia
amtxatayna, ukata jacha chhiqhani jamachiruwa
thaqhatayna.
Utaru purxani ukjawa qarwa iwisanaka churma
sataynawa. Jacha chhiqhani jamachixa
qipinxataynawa. Utaparu purxataynawa, utapanxa
tatapasa mamapasa qala awkili, taykali janqu
piqxataynawa. Waynaxa wali muspatayna.
(Qillqiwa: Alberto Justo Fernndez Canaviri, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

28

29

Alma marka
M chacha warmiwa wali suma jani tuqisisa jani
nuwasisa taqi kunani wali munasisa qamasipxatayna.
Ukata m uruxa warmiwa jiwxatayna, chachapaxa
janipuniwa kunjamatsa warmiparuxa armaxa
yatxkataynati, walpuni jachatayna, ukhama ujasaxa
m marka masipaxa akhama amuytayatayna.
Kunatsa wali jachaskta? Jani llakiskxamti inti
jalantaru warmimampi jikisiri sarma, jupaxa alma
markankaspachawa sasa, uka istasaxa iyawa
sasawa alma markaru jalxaruwayatayna.
Purisaxa chiqapuniwa warmipampixa jikisxatayna,
warmixa satynawa.
Kunarusa jutta? nayaxa chachanxthwa sasa,
arumaruxa almana chachapasa purirakitaynawa, ukata
ratitukiwa patti manqharu jakkiri chachxa
imantatayna, ukaruwa ikxatayna, qhipharmanthixa
almana chachapaxa sataynawa:
Kunasa?, chuqi chuqiwa thujsi.

Alwata alma chachaxa irnaqiri sarxirtayna,

ukjakiwa patti manqhata mistutayna, uka alma
utankkasinxa walpuni muspatayna, taqi ynakapawa
ukankxatayna.
Alma warmixa m inkuaruwa risjata tantanaka
chintatayna, wawanakataki apma sasa. Chachaxa uka
risata tantanaka ujasaxa walpuni muspatayna. Uka
tantanaka almaxa katuqirtaynasa sasa.
Utaru sarxam! wawanakampi utjasiri, janiwa
nayaxa kuttankxiristhti, jumaxa kasarasxtawa,
Rusawra tawaqumpiwa jaqichasxta, jupaxa
nayjamarakiwa sasa.
Chachaxa markaparu purisinxa chiqapuniwa uka
tawaqumpi kasarasxatayna, ukjakiwa jukata, jukata
warmiparu armxatayna.
(Qillqiwa: Fay Pardo Chura, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

30

31

Uyuni Chullpa
Nayra awkichunakaxa utjataynap, aka
Palayatuqina waljawa utji chullpa utaxa, aka Kaxalla
Uma ukansa utjakiraki. Aka jilatana utapansa
utjakiraki. Jlla ukanakanxa markpachawa chullpa
laqayanakaxa utjaski.
Nayraxa akana phisqha awkichunaka apstha, ukaxa
awkiaruwa ustatayna, m awtumpi paskasawa
ujatayna. Jalla ukata kunaraki sasawa
uantatayna, ukanxa wila warasjamakiwa kajarpayi,
siwa, nayra pachaxa ukanxa jintili qullqiwa utjiri siwa,
m janqu qarwampiwa jaqurpayatayna, uka
awkichuru, awira waxtani, sasina.
Ukatxa kanturaruwa awisatayna, kanturaxa
kuraruwa awisxatayna, kuraxa uka thaqhiriwa
taninitayna, janiwa jumaruxa ustkiristamti,
wawamaruwa ustani sasa. Nayaxa m qarwa
sullumpiwa amtaytha, ukata awkichuxa chiqapuni
janiwa ustkituti.

Uka awkichuxa janiwa jichhaxa sarkxiti, ukatxa

nnakaxa allsupxtha, ukana juyra takiraanakawa
utjatayna, sawu lawanakasa utjatayna,
chuwallanakasa utjatayna, ukana jichhakamasa
achilanakaxa chukuntratskiwa.
Ukallanakxa m kajunallaru apthapitskiwa,
jichhaxa ukankaskiwa, janiwa apskapxiti.
Ukana awkichunakaxa chuktarata,
ukhampachskiwa, uka awkichunakaxa wali
jachanaktaynawa, nayaxa kayullaampiwa
tuptastha, nayatsa jukampi jachanaktaynawa,
wawanakapaxa ukhamaraki(1).
Chullpanakawa qamapxirtayna, siwa,
yaqhipanakaxa jiwasjama jaqinaksa jikipxataynawa,
ukatxa wali usuyiriwa, siwa. Ukaxa jiwayiri kunawa
siwa. Mayni maxtituxa ukhama allirnwa, ukatxa
jupaxa jiwxiwa, quri kusasanaka apsutayna, janiwa
waxtaykataynati, ukata jiwxatayna, siwa.
Nayra pachanxa ukachaqanakaxa wali yqatnwa,
janiwa llawqaknti, jichhaxa janiwa ukhamkxiti,
Pacha Mamata amtassna ukawa walspa(2).
Nayraxa umaxa jawsatnwa, sakiriwa, jichhaxa
janiwa ukhamkxiti. Nayraxa taqi kunawa sumri,

32

jichhaxa jaqinakaxa janiwa uywirirusa, Mika Taykarusa

amtkxiti. Jichhaxa, kunatsa taqhisipxakthwa. Jichha
jaqinakaxa janiwa kunatsa amtasxapxkiti, janiwa
khitisa amtirixa utjkxiti, amuyataxa uka
hermanonakawa armasiyaski, kunaya utjchi. Janiwa
jallkxiti, uywanakasa tukusxakiwa, wallkhakiwa taqi
kunasa, kunaya kamachchi janiwa yatkthti, jichhaxa
yamasa yapunakaxa qalawa waantki.
Tunuparusa nnakaxa amtasipxirthwa,
pastayasipxirthwa, kuna wari sullumpisa, taqi
ukanakaxa jichhaxa chhaqata. Jani amtataxa kunaraki
utjkaspaxa. Jichhaxa jaqinakatakixa tiijamakxiwa(3).

(Arusirinaka: (1) Juan Morales Ayawiri, (2) Dionicio Velez de Ayaviri, (3) Eulogia de
Huanca. Grabacin y transcripcin: Ignacio Apaza, MUSEF, recop. FLP).

33

34

35

Paskuwa khuchxa irpasxani

M sunsuta arxaytma. M taykawa m sunsu
yuqapampi utjirtayna. M jacha khuchhi
uywasipxatayna, ukata taykaxa yuqaparu jiwallataki
satayna:
Aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani. Paskuna
Paskuxa irpasxani, jichhaxa nayaxa khuchhi manqa
thaqhtiriwa sarxa, jichhaxa jumaxa khuchhi
uchukkta, sasawa taykaxa chuyma pisi yuqaparu
satayna.
Iyawa, sasa yuqapaxa khuchhi uchukitayna.
Ukhamaruwa m jaqixa sartarakitayna.
Jiska waynuchu, sasa.
Tiyuy!
Ukata uka jaqixa saytana:

Khuchhimaxa ukja sumarakis, kusa likirakis,

sasa.
Saya, mamajaxa, aka khuchhxa, Paskuwa
irpasxani, siwa, Paskuna Paskuxa irpasxani siwa
sataynawa. Uka jaqixa lunthattapaya, ukata satayna:
A, nayaxa jichhaxa khuchhiruwa jutthxa, nayap
Paskuthxa, sasa.
A, ukhamaxa, jumaxa Paskusta ukaxa,
irpasiwayxmaya, sasa.
A, jichhaxa janiya kuna chinusa
apasinitthixa, sasa.
A, naya wiska maytawayma, sasa wiska
iqsunitayna, khuchhi chinuntawayatayna, ukhama
khuchhi lunthataru irpxarayxatayna. Mamapaxa
jaypjaruxa pampata jutkchi, ukaruxa jaltawayasa
awisiri jalatayna.
Mamita, yasta Paskuxa Puriwa, khuchhxa
irpasiwayxiwa, sasawa jikxatatayna, taykaxa wali
thithita:
Kuna Paskuraki khuchhi irpasiapasti?

36

Jumaxa Paskuwa khuchhi irpasxani saraktas,

ukata jichhaxa Paskthwa jischixaya.
Karaju! Sunsu, kuna Paskusa khuchhi
irpasiapa, utaru purchi, utana khuchhixa
chhaqhata, pachpata sunsuruxa jawqanuqatayna,
ukata:
Kamacharakixa?kamacharakxa? sasa,
jachaqtasirakchi, taykaxa wawanirakchi ukata
sararakitayna:
Jichhaxa khuchhi thaqhtan, aka wawa jachanixa
ichtktawanayaxa khuchhi thaqhtan.
Iyawa sasa, pachpata wawaxa, ukka taykaxa
sarkpanwa jachxarakitayna. Piqita jusqutayna.
Amukim!, amuki, amuki, amuki, sasawa
jusqutayna, wawa phuju kattxatayna, ukata:
Ay! Aka mamitaxa, akataqiraksa piqiru
jinqichayataynax, ukatpiniya wawaxa jachixa
pachpata awuja apaqanisa wawa phuju pitjxatayna,
yasta wawa jiwtayxataynawa, siwa, jiwata wawa
ikintayasina:

37

Ukhama wawaxa iktxakiwa, jichhaxa

iktawayxakiwa sasa wawa jiwayxatayna. Mamapaxa
jutchi, ukata mamaparu jalxatatatayna, s.
Mamita, jumaxa uka taqiraksa wawaru
jinqichayattaxa, wawaxa jila jachi, uka jinqi pitjtha,
ukata yasta pachpata wawaxa iktawayxakiwa sasa.
Taykaxa wali tiita jawqanuqarakikchi.
Jumana saparatusa kutumampiki, asta sapa
kutisa kutumampikix sasa, ukhamakiwa
imtayasxarakitayna.
Ukata jacha khuchita sintisikipinchi, ukata:
Nayaxa sarakipin, thaqhtanikipin, inacha
katusink, sasa jumaxa uta apthaptaniwayxta,
uta punku suma llawtaniwayxta, lunthatampiraki uta
apsuyaskarakisma, sasa utaru jaytawayatayna. (...).

(Arusiri: Toms Condori; aruqiri: Luisa Apaza Palli, 1987; qillqaqiri, wakichiri: FLP).

38

39

Punkuwa lunthatanakaru
jalxattatayna
M sunsu yuqani warmiwa sarnaqirtayna,
taqhipiniwa qapjtasisa sawjtasisa yuqaparuxa
uywirtayna. Ukata jaypuxa parltasiwpxchi.
Nayaxa alwata sarawayxa, jumaxa qhantatixa
uka phukhunaka suma warkurtaniwayxta, uta punku
llawi apanxtawa, llawi ayaqaniwayxtawa sasa.
Iyawa sasaya qhantatixa apthapiskchi,
phukhunaka china tuxtaskamawa warkurtatayna.
Ukatxa uta punku llawxa khakhsuwayxarakchi, utaxa
qaqaki ukhama jaytawayxatayna. Kawkharu
sitasitapxpachaya, ukjata taykaxa suyaskchi, uka uruxa
yuqapaxa uta punkusa qiptata sarawayxchi, asta
qala qarjata saraskchi, taykaxa uchukinchi,
chhaqhata, chhaqhata, ukata jichhaxa ukham,
sarantaskchi, taykaxa ujchi:

Kunsa kh wawaxa qipinpacha? sasa kuna

qiptatarakpacha, khxa ukchataqi qiptatarakis
jalasina jikxatchi, asta uta punkusa qiptataki
jutaskchi.
Ay! tta, aka wawaxa, ay! tta,... kulirata
taykaxa qhathipinitaynawa.
Ukaxa uta punku llawixa.
Kuna!, nayaxa uka jissmati? Nayasti uta punku
jissmati kunaraki?, uta llawi, qallu llawi,
llawtaniwayxtawa jissmaxaya. Uta punkuxa
qaqakipachachixay! Akasti kuna ipirakipacha? sasa
taykaxa kulirata qhathitapaxa. Jaypuntxchi, ukkaru
arumtawayxchi, kuna kamachaa ukhama, ukata
jichhaxa pachparukiwa ikia amtxapxatayna, ukwjaxa
ancha parkjamarakichi, qawa qawachi, kawki
thayarakchi.
Jichhaxa kawkharuraki iktawayxaanisti?, uka
qawarukiya iktawayxchini sasa, uka qawa
kuchjaru wakichtsipxchi, ukata:
Janipiniwa jumaxa watatatastati sasa
thayjistaspawa aka uta punkumpi kayutuqita
itkattasini sasa.

40

Iyawa sasa ikisipxkchi, ukata maya ipi waynaxa,

arumaxa sartchi, maya watatatasxchi.
A! sasa mucharasxchi.
Yuqalla chhuy! kunsa watatastha, janiwa
watatatastati saraksmas, sasa uta punkuxa
qala jalantawayi, jichhaxa kamacharakinisti? uta
punkuxa qawa manqharu chhaqhantawayxchi.
Tank! tank! tank! tank! tank!, ukata maya uka
sunsu waynaxa thuqthapiwayatayna, uta punkuruwa
arkaskixa, s.
Mamit! kat! kat! kat!, mamit! kat! kat! kat!,
mamit! kat! kat! kat!, sasawa qawa manqha uta
punku qhiphapxa chhaqhantawtayna. Ukata jichhaxa
uka qawa manqhanxa, wali tiji warankataynawa, uka
tijinxa lunthatanakaxa walja qullqi jakhuskapxatayna,
s. Ukhama tuxunkiri arnaqasiri lunthatanakaxa
istapxatayna:
Kunasa ukaxa mantantani!, kunpachasa!?,
sasa qullqsa qala aparpsiwsa lunthatanakaxa
chhukhtxapxatayna, s. Qullqi jakhuasa allqasiwayata,
iskapa chutxapxchi.

41

Kat! kat! kat!, sasa uka ipi waynaxa

arkantaskchi, ukana lunthata pataruwa punkuxa
jalantatayna, s. Uka ipi waynaxa uta punku kalltchi.
Akaxa kunpachasa? qullqixa tta,
qullqikamakiwa apnuqataskatayna, s. Ukxa asta
uxatchi aka apasiristha sasa, janikiya suma
qullqxa utatapkitixa, kuna sunsu luqhpachachixaya,
ukatxa uka qullqxa janiwa kunaru apasinisa
yatkataynati, s. Ukana janqu, qillu walja qullqipiniwa
utjatayna, s. Ukata sunsuxa amuytasirakchiya.
Aka pantaluna apstas, ukaru winariristha
ukata pantaluna apstaschi, uka chulla pantaluna
pichtchi, ukata chullaraki pichtarakchi, paypacha
pichtchi, ukaruya uka qullqinaka winantchi,
maysarusa winantarakchi, uka p charpacharu
winantchi, asta pichtarakikchi, ukham, ukata uka
winantata kachsuyanitaynaxa, s. Kallachi pataru
kachxatsiniwaychi, tta jathipini apsunitaynaxa, s.
Mamita akaxa kunpachasa? taykaru
qipkatatayna.
Kunasa, kawkisa utapunkuxa? sasa
tuqirakikchi, ukata uxatxapxchi, taykaxa amukipiniwa
uxatatayna, janixaya sunsu luqhi waynaxa qullqi
utatpkitixa, taykaxa suma uxatchi.

42

Akaxa qullqirakis, kunjamataraki uka

apsuntasti?.
Uka manqhana jichhaxa utjaskakiwa jischi
kutintcha?, sasa. Janiya taykaxa kutintaapa
munkatapatixa.
Qipisxakini, jani kutintkamti, utaruki
sarxani, jani utasisa sarxani, sasa,
qipxarusiwsa sarxapxatayna, s. Asta taykaxa
lupirakchi, musparakchi.
Kunaraki akaru ustpachaxa?, Qullqpachati?
Janicha qullqkpacha? sasa chuyma manqhapana
lupchi. Utana suma mayampsa uxataskakchi, asta
ukcha qullqikamaki, janqunaka, qillunaka ukhama,
ukata wali kusisipxatayna.
Nayraxa taqhipiniwa, qapjasisa sawjasisa
sarnaqapxirtayna, s. Jichhaxa ukjata taqi kuna
alasxapxchi, walja manqaanaka, taqi ynaka utaru
chhijnuqapxchi, qamiriwa kuttawayxapxatayna, s.
Ukhamakiwa nayraxa pasirtayna.
(Arusiri: Teodora Juana Sanga, San Andrs de Machaca; aruqiri: Felicidad Marina
Sanga, 1986; qillqaqiri, wakichiri: FLP).

43

44

Way Way Karisa!

M maraxa, m yunkasa sariri tatawa suxta
mulanakani p anuni ukhama Yunkasa saratayna.
Charkhinakasa, chalunanakasa khumtatawa Yunkasa
saratayna.
Niya wali jaya sarkatayna, ukhamata niyarakiwa
chika urxatayna. Samarachaqaruwa puritayna,
samarachaqanakaxa utatarakirtaynawa. Ukata
mulanakani, anunakasa antasita ukhama wasitata
sarantawtayna. Ukhama sarkmixa niyarakiwa
jaypuntxatayna, ukjarukiwa iktawayxapxatayna.
Uka sariri tataxa anunakapampixa jaqi
masipampjamawa parlasirtayna. Qhipharmanthixa
wali willjtata sarantarakkitayna. Wasitata m
samarachaqaru purintarakkitayna, niya pusi uruwa
ukhama saratayna. Samartakamaxa anunakapaxa
janiwa ukankxataynati, samartawsaxa jani

anunikiwa, wasitata mulanakaru khumxatawsaxa,

sarawayxatayna. Ukhama sapakiwa wasra qullu
qullunaka saraskatayna, ukata jupaxa janiwa
amuyaskataynati, pani jaqinakawa arkaskatayna, uka
jaqinakaxa lunthattaynawa.
Chhuy! Jumaxa jiwaamawa! sasawa uka p
lunthatanakaxa chhukxatapxatayna. Sariri tataxa
janiwa kamachtasa yatkataynati, ukata wali
lunthatanakaru achiktasitayna.
Janiki jiwayapxistati, taqpacha khumuntata
mulanakajasa, jumanakankaniwa! Wawanakajasa
ujasistxaya!
Janiwa jumaxa jiwaamapuniwa,
chatapxitasmawa! sasa lunthatanakaxa
jiwayaatakiwa sariri tataru ukatapxatayna. M
jukampsa lunthatanakaru achikkakitaynawa, ukata
janipuni munxapxpana satayna:
Tatanaka ukhamaxa, niyakixaya
jiwayxapxchittaxa, nayaxa kimsa kuti kunktasiwa
muntha, janikiya janiwa sapxkistati.
Lunthatanakaxa jupanakpura ukattasisinxa
iyawa sasawa kunkasiyapxatayna:

45

Ukhamaxa kunktasimaya, khitiraki aka wasra

qullunakana istktamxa sasa wali larusipxatayna.
Sariri tataxa laqapuniwa wali chamampi
kunktasitayna:
Tumay Karis! Janikiya jiwayapxistati, kimspini
kunktasiwayaa munthxa!
Jankaki kunktasim! Sarxaapxthwa! sasawa
lunthatanakaxa tuqitayna. Ukata wasitata
kunktasitayna.
Way Way Karis! sasawa taqi chamampi
artatayna.
Ukata uka p anunakaxa, sutinakapa istasina,
chhukhnuqanitayna. Janira kimsa kunktaskpana
anunakaxa lunthatanaka qala mayni mayniru
manqanuqatayna, ukkakamaxa sariri tataxa laqawa
chikuti puntaru m qala chuqkatatayna, ukampi
jawqkmiwa lunthatanakaru jiwarayatayna.
Ukhamata sariri tataxa jiwaata qhispiwayasa Yunkasa
mulanakani, anunakani ukhama wasitata
sarantawayxatayna.
(Qillqiri; Victor Ruben Acarapi Callizaya; Jayma Archivo, 1983; wakichiri: FLP)

46

47

Jukumarixa tawaqu
q'ipisxatayna
Nayra pachaxa tata kuraxa m
sirwintanitaynawa, ukata m uruxa tata kuraxa isi
t'axsuriwa jawiraru khithatayna. Sirwintaxa jawirana
t'axsuskatayna, ukana m jukumariwa qarqata
saraqanitayna. Ukhama t'axskiriruwa amparata
katthapiwsina, kallachi patxaru jaqxatasiwasa uka
qarqa putuparu sirwintaruxa q'ipisxatayna.
Uka qarqa putu manqhiruwa jach'a qalampi
atintxatayna, ukata manq'a thaqhiri jaya saraatakiwa,
m jach'a qalampi atintawayxatayna. Jukumarikiwa
uka qalxa jiktirtayna, uka qalaxa sinti jathitaynawa.
M maranakatxa wawaniwa tawaquxa
ustxarakitayna, wawanakapaxa p jisk'a yuqallanaka
ukhamtaynawa. Uka jukumari yuqallanakaxa

laqakiwa jilsxarakitaynawa, ukatxa wali ch'amaniwa

tukxapxatayna, uka jukumari yuqallanakaxa
mamaparu akhama sapxataynawa:
Mamita, jumaxa kawkhatsa juta?
mamapaxa akhama sarakitayna:
Nayaruxa tatamawa jawirana t'axsuskirtha
ukhamata jamasata q'ipinitu sasa. Ukana uka
jukumari yuqallanakaxa anqaru mistua wali
munapxarakitayna. Ukata mamapaxa yuqallanakaru,
akhama sasa yatichatayna:
Tatamaruxa naranjaruwa yunkasa khithani,
ukkakamawa jiwasaxa anqaru mistupxani sasa.
Ukata yunkasa sarakamaxa mamapaxa tata kurana
ukaruwa yuqallanaka irpxatayna, tata kuraxa
yatiutaruwa yuqallanakxa uskxatayna, ukata
sapruwa yatiqiri khithirtayna.
Yatiutanxa uka jukumari yuqallanakaxa yaqha
yuqallanakaruxa, anatxayataxa, ch'akuskamakiwa
jiwarayxatayna, ukata tata kuraxa wali kuliratayna.
Tata kuraxa iglesiana jaqinakaru achikatayna, uka p
yuqallanakaru jiwarayaapataki.

48

Ukata uka jayp'uxa jaqinakaxa waljanipuniwa

iglesiaru aywthapipxatayna, ukata tata kuraxa akhama
sataynawa:
Jisk'a yuqallanaka, iglesiana santunakaraki
chhqhaspa ujiri sarapxam! sasawa yuqallanaka
khitharptayna. Ukata yuqallanakaxa iyawa sasa
sarxapxatayna.
Ukanxa uka p jukumari yuqallanakaxa taqpacha
jaqinakaruwa ch'akuskamaki ikirayxatayna,
jiwarayxatayna, kutt'anxasinxa akhama tata kuraruxa
sapxatayna:
Lunthatanakaxa waljapuniwa lunthatasiri
jutapxatayna, taqpachanirupuniwa jiwarayanipxtha
sasa. Ukata tata kuraxa wali kuliratapuniwa ujiri
jalatayna, purisinxa walja jaqinaka jiwarata ujasinxa
jupamppachawa t'ukusa jiwxarakitayna.
(Cont: Annimo, Archivo JAYMA, transcripcin y recopilacin: FLP).

49

50

Sunkumallaxa tawaqsa
q'ipisxirtaynawa
Nayra pachaxa Sunkumallaxa m thanthalli
wuru qalluru utatawa Aqu k'uchuna utjatayna,
sasawa, Aqu Aquni markankirinakaxa parlapxirtayna.
Sunkumallaxa arumanakakiwa sarnaqirtayna,
iwija awatirinakaxa, jayp'unakaxa, utaru purisaxa
q'ipsa qaputsa uta anqaru apnuqt'asisakiwa utaru
mantawayxirtayna, ukatxa arumirjaxa uka ynaka
chhaqhata ukhamxiriwa, siwa. Khitisa
apasxirpacha? Achachilanakasa awichanakasa
"Sunkumallaya apasxpachaxa", sapxirtaynawa.
Yaqhipa imilla tawaqunakasa chhaqhxakirtaynawa,
iwijanakasa wallpanakasa ukhamaraki.
Ancha kulirkaa ukhamxataynawa, siwa. Ukata
jaqinakaxa taqini "Sunkumallaru suyxataa"
amtapxatayna. M arumawa, niya chika past'awa,
ch'amaka taypita, uwijasa acht'ata, q'ipisa pukt'asita
ukhama Sunkumallaxa mistunisa purinitayna.
Pachpatwa jaqinakaxa sustuki arktapxatayna, ukatxa

m jach'a t'uxurukiwa Sunkumallaxa

mantawayxatayna. Ukatxa taqpacha jaqinakawa
qalanakampi aqunakampi, q'ala uka t'uxxa jani
mistkaya pirqantapxatayna.
Ukata Sunkumallaxa jani mayampitakiwa
chhaqhtawayxatayna.
Jichhrunakanxa uka t'uxuxa qhanawa
pirqantatski, ukata Sunkumalla satapiniwa
ukachaqaxa.
(Patrocinio Chura Zegarra, 1996 /Archivo JAYMA, recopilacin FLP).

51

52

53

Jila sullkanaka

www.foro.univision.com

PAYRI PANKA

54

1 Pani jila sullkanaka

2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi
3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi
4 Kuna k'ari kutuksaya kutita
5 Muru imillana sarnaqwipa
6 M q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna

55

Pani jila sullkanaka

P wajcha yuqalla wawanakawa m markana
qamatayna. Jilapaxa sullkaparu sinti uisirtayna.
Jilrixa irnaqiriwa sarirtayna, sullkaparu janiwa irpaa
munirkataynati. Ukata sullkapaxa irpxita sawa wali
jachxayirtayna.
Jilapaxa sullka irpkamayxa yaqha jaqi irpirtayna.
Sullkaparuxa yaqha thakhiruwa utwayirtayna.
Ukachaqnama sarta, ukata anchhitawa
jikxatanma, nayaxa qhiphata jut sasa, sullkapxa
chumiruwa utwayasa sarxirtayna. Ukata uka
chumina janiwa kawksaru saratsa uka jiska yuqallaxa
yatxirkataynati.
Arumtxataynawa, uka chumi manqhana m
awiyunjamawa mayaki jiska yuqallaru jalakipatayna,
chhiqhani kisimirataynawa, kisimiranakawa ukjana

nuwarasiskatayna. Yuqallaxa wali jachasisawa ukana

kisimiranakaru manqa churatayna.
Ukata Kunturiwa ukhamaru puritayna, ukata
yuqallaru satayna:
Yuqallitu, kunatsa jachaskta? sasa, ukata
yuqallaxa satayna:
Jilajawa akhama maysaru utayitu, ukata
jichhaxa chhaqhxthxa, juppana jachaskta sasa,
ukaruwa Kunturixa satayna:
Nayawa yanaptma, jani jachkamti, nayawa
jilama sarki ukaru qipxma sasawa Kunturixa
qiptawayatayna. Jilapa sarki uka utaruxa nayraqata
puriyxatayna. Jilapaxa janirawa purkataynati. Sullkaxa
nayra purxatayna.
Sullkaxa Mallku ukana wali suma irnaqxatayna,
jilapaxa qhipha uruwa puriskatayna. Yuqallaru ujasa
wali musparatayna, ukata jilapaxa sullkaparu
jiskhitayna.
Kunjamatsa jumaxa nayraqata purinxtaxa?
sataynawa. Janira arskpana, uka yaqha jaqimpi,
sullkaru nuwjapxatayna.

56

 Jichhaxa aka yuqalla alisnukuyani.

Kunjamatsa purinpachaxa? Jiwasana luraasa
apaqistaspa sapxataynawa.
Ukata karintapxatayna.
Mallkuxa uka yapunaksa luraa yatkiti, jayra
Mallku, nayaxa m arumasa wastawa qala
chaqsurapiristhxa sasawa yuqallaxa parlaski,
sasawa karintapxatayna.
Ukata Mallkuxa yuqallaru jawsayatayna.
Chiqati ukhama parlaskta? sasa.
Kunpini jani parlkthi sataynawa, ukata
Mallkuxa satayna:
Jani jichha aruma chumi chaqskta ukaxa,
arumanthixa ukhama parlatamata jiwayaymawa
sataynawa, yuqallaxa wali jachatayna.
Ukata chumina yuqallaxa wali wararitayna, ukjaru
pani jaqiwa ustanitayna, ukaxa
kisimiranakataynawa.
Kunatsa yuqalla jachaskta? sapxataynawa.

57

 Jilajawa nayaru karintitu, ukata jachasktha

sasawa yatiyatayna.
Jani jachkamti, nnakawa yanaptapxma,
antisasa Mallkuna phayiriparu, qharuruwa
jiwayxapxitani sasa, mirinta walja phayayanma, ukata
mirintayapxitta, jichha arumasa wastawa p tunka
phisqani tupu chaqsuni sataynawa, s.
Uka arumaxa Mallkuna phayiriparuwa:
Qharuruwa jiwayxapxitani, jiwaatakixa
mirintasiwtawa sapxituwa, jichhaxa mirinta
phayarapita sasawa tawaquru mirinta
phayayatayna.
Arumirjatakixa kisimiranakaxa qala chaqsxatayna,
uka arumirjapachawa yuqallaxa Mallkuna uka
saratayna:
Qala chaqsxthxa sasa.
Mallkuxa uka wajcha wawaruxa wali
qayachatayna. Ukata jichhaxa jilapaxa mistunitayna:
Kawkita sullkajaxa chaqskanixa, jichhaxa
jiwayxaniwa sasa wali kusisitayna.

58

Yuqallana qala chaqsutapa yatisaxa jilapaxa wali

muspatayna. Mayampi karintasa sullkaparu jachayaa
amtapxarakikchi.
Mallkuna phuchhaparu khitisa wawachaykiti,
nayaxa m arumasa wastawa wawachayiristhxa,
sasawa yuqallaxa parlaski sasa karintapxatayna.
Ukata Mallkuxa satayna.
Chh! Chiqati mayampi ukhama parlaskta?
Phuchhajaru jichha arumpachawa wawachayataxa,
janiti wawachaykataxa arumanthixa
jiwayayamawa sataynawa. Ukata yuqallaxa:
Akhama karintapxitu sasa wali jachatayna.
Tawaquxa utaruwa irpantxatayna.
Kunatsa ukhama parltaxa?, kawkita jumaxa
jichha arumpachaxa wawachaykittaxa sasa.
Janiwa kunsa nayaxa parlkthti, karintapxituwa
sataynawa. Ukata tawaquxa yuqallaru satayna.
Wataajata ikintanma sasa, yuqallaxa wali
jachatayna, tawaquxa ikxataynawa. Chika arumaxa
Kunturiwa puritayna.

59

 Nayawa jumaru qipiniri juchanithxa, ukata

jichhaxa nayawa yanaptma, jani jachkamti
sataynawa.
Jichhaxa jumaxa tawaquru ikkataskaktawa
sasa. Tawaquxa qala ikitxataynawa, ukhamata
tawaquru kayu ayatatayasa jichha yurita wawa
Kunturixa ichuntatayna, tawaquxa wawanikiwa
qhantatxatayna, ukata tawaquxa satayna:
Chiqarakisa wawanxatatx, janchijatxaya
yurkchi sasa wawa qayachthapisxatayna. Ukjaxa
yuqallaxa Mallku jawsiriwa saratayna:
Phuchhamaxa wawanxiwasasa. Ujatayna,
ukata Mallkuxa yuqallaru wali qayachatayna:
Jichha uruta khuysaruxa nayalantixtawa, jumawa
Mallkxatasataynawa. Jilapaxa masipampi ancha
jachapxatayna.
Ukata jilaparu pichirita uskxatayna, uka mayn
jaqiru khuchhi putu pichiri uksxarakitayna.
(Cont: Mario Rodriguez, en 1984, Tacacoma, prov. Larecaja; grabacin: Flix Layme
Pairumani y Vitaliano Huanca; transc. Juana Vsquez 1984, INEL, recopilacin: FLP).

60

61

Layqa taykalimpi wajcha

wawanakampi
M pachaxa m chacha warmiwa, kimsa yuqalla
wawani, utjasipxatayna, ukata jachaaru
purxapxatayna, tatapasa mamapasa jiwxataynawa.
Iunakaxa m marawa sinti llakita qamapxatayna.
M uruxa janiwa manqaaxa utjkxataynati, jilrixa
manqaa sullkanakataki jikxatiriwa saratayna. Ukata
m tataru kunsa lurtarapikmawa sasa wali
achiktasitayna, ukhama achikaspanxa laqakiwa
yanapiritaki katuqatayna.
Qarjtakama irnaqasaxa, jaypuxa, laqawa
kuttanxatayna. Ukhama m pusi uru sarkasinxa, m
jaypuxa, m qamaqiwa thakhina jalakipatayna. Ukana

m qala irtasisawa, wali tiita, piqita chiqaki

jaqtatayna.
Qamaqiruxa jakapchataynawa, ukana jiwayasa
kharsxatayna. Ukata arumtxatayna,
chamakxataynawa, waynuchuxa payxataynawa.
Chamakana sarkasaxa m jiska micha qhanwa wali
jayaru ujatayna, uka utasawa chiqaki saratayna,
tinkusa tinkusa uka utaru puritaynawa.
Uka utaru purisaxa wali arnaqatayna. Uka utata
awkilimpi taykalimpiwa mistunitayna. Waynuchuxa
qurpachtsiataki wali achiktasitayna.
Jichha aruma qurpachtakita sasa. Ukata
awkilixa satayna:
Jichha, chika arumaxa wisitanakajawa jutani,
jupanakaxa wali qhurunakawa sasa janiwa
qurpachaa munkataynati. Waynuchu wali
achiktaspanxa kunjampachasa katuqapxataynawa:
Ukhamaxa, jumaxa, m jacha kanasta manqhina
chujukiwa iktaxa sataynawa. Ukhamawa
waynuchuxa ikxatayna.
Ukata niyakirakiwa awkilina taykalina
wisitanakapaxa purintanipxtayna. Uka wisitanakapaxa

62

janiwa jaqinaka kikpkataynati, supayanakaru

utasittaynawa. Purisaxa supayanakaxa ratukiwa
umaa qalltapxatayna, taykalimpi awkilimpixa
supayanaka chikawa wali umapxatayna, ukata m
supayaxa satayna:
Kawkrisa jiwasana urunakasaxa? sasa, mayni
supayanakaxa m arukiwa:
Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,
wirnisa! sasa wali qhuyphipxatayna.
Ukatxa uka taykalixa jukata jukata kanastankiri
waynuchuru jamasata umaa churatayna. Ukata m
jukatxa waynuchuxa umatxataynawa. Uka
waynuchuxa supayanaka chikawa qhuyphitayna:
Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,
wirnisa! sasa qhuyphitayna. Jayawa ukhama
supayanaka chika qhuyphitayna. Ukata mayana
jisxatayna:
Martisa!, mirkurisa!, juywisa!, martisa!,
mirkurisa!, juywisa,...sasa pantjasxatayna.
Supayanakaxa ukhama siri istasaxa wali
tipusipxatayna. Ukata mayaki katjasina takjapxatayna.
Tuqisa tuqisawa alisnukupxatayna. Waynuchuxa wali

63

mulljatawa sarxatayna, willjtanxataynawa. Muspkiriki,

janiwa irnaqirisa sarkxataynati.
Ukhama muspkmixa jaya markaruwa, p
sullkanakapampi sarxapxatayna. Ukhama sarxasaxa
manqaatxa sinti taqhisipxatayna, markata marka
sarapxatayna, janiwa kunana irnaqasa
jikipxkataynati.
M uruxa m markaruwa sinti qarita, puripxatayna.
Ukaruwa m taykalixa uka kimsa wawanakaru
jikxatatayna:
Wawanaka Kawkitsa jutapxta? sataynawa.
Nnakaxa wali jayata irnaqiri jutapxtha
sapxataynawa.
Nayaxa jumanakjama waynuchunaka yanapiritaki
thaqhaskthxa sataynawa.
Ukhamatwa uka kimsa wajcha wawaxa taykalimpi
chika sarxapxatayna. Utaru purisaxa, taykalixa,
ratukiwa manqa phayatayna.
Phaykasaxa taykalixa sapakiwa, janiya khitisa
istkchituti, sasa arusitayna:

64

Aka sunsu yuqallanakaxa janiwa akchasa

amuyaskapxiti, jichhaxa akata janiwa mistkapxaniti,
jichhaxa m juka manqa phayt, ukata
manqantaataki mayata mayata jiwaray sasa, m
jamasa kuchuta anu piqi itsusisa wali manqa
phayaa wakichatayna.
Ukxa jiska sullka yuqallawa ujatayna, ukatxa
laqawa jilanakaparu yatiyatayna:
Uka manqa apankani ukxa janiwa
manqapxkaniti, uka taykalixa manqaruxa anu piqi
ituntawayi sasa qala awisanitayna.
Ukatxa wawanakaxa janiwa manqapxkataynati,
taykalixa sinti tiitayna:
Aka jayra yuqallanakaxa amuyasxapxati
kamacharaki, mpita jiwaray sasa kuchillu qalaru
qaqutayna. Jiska yuqallaxa ratukiwa jilanakaparu
awisanitayna, ukata m tuxu jistarasa
mistuwayxapxatayna. Taykali utaru sarkaapxkamaxa
yuqallanakaxa niyawa m qullu pataru
chhukhsxapxatayna.
Taykalixa sinti tiputayna, utata m layqa wankara
itsusiniwsina, yuqallanaka utata, wankara jawqasa
arnaqatayna:

65

Jilri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa

ukatxa chiqapuniwa yuqallaxa jaquqtxatayna.
Ukxaruxa, wankara jawqasisa:
Taypri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa
arnaqatayna, ukata jiska yuqallaxa janira juparu
arnaqankipana ratukiwa m qalaru wiskampi
chinkatasitayna.
Jiska yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa
inakiwa arnaqatayna, jiska yuqallaxa janiwa
jaquqtankataynati. Ukatxa, uka layqa taykalixa, sinti
tiitawa, wankara itnuqasiwayasa, uka qulluru:
Uka jiska yuqalla jiwayan sasa jalatayna.
Ukkakamaxa jiska yuqallaxa laqawa pachpa
wiskata warkuqtanisa wankara itnuqatki ukjaruwa,
jalaqanxatayna. Ukata uka wankara ittasisawa:
Layqa taykali, layqa taykali uka qulluta
jaquqtanim!!! sasa arnaqatayna. Ukata chiqapuniwa
taykalixa jaquqtanisa jiwxatayna.

(Qillqiwa: Zenobio Yahuasi Moga, 1985, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

66

67

Parurimpi kimsa yuqalla

wawanakampi
M utana m chacha warmiwa kimsa yuqalla
wawanakani utjasipxatayna. P jilrita sipansa sullkawa
wali chikhipintayna. Yuqallanakaruxa manqatxa
janipiniwa jiktaa yatkxapxataynati, ukata:
Wawanakaxa ikiraskiwa, jiwasaxa phasa qhati
manqtasiwni, phasa yuru wayuqanma.
Nacha wayuqanixa sullka ukaxa ratu jalaqanisa
wayuqanxarakikchi, ukata:
Asta, aka wawanakaxa janipinix,
kunarakxpacha, kunjamataraki aka wawanakana
purakaparuxa jiktanixa taykaxa jischi. Janirakiki
taykampi awkimpixa manqtasiyawaykchiti, ukata
jichhaxa awkimpi taykampixa parlasipxchi.
Kamachxakini sasa, ukatxaya jichhaxa:

Chumirukipini antanxani sasa.

Chiqa ukarukipini antanxani sasa, ukata
uksawa chumiruxa wawxa kimspacha antanxatayna,
s. Uka sullka yuqallawa wali chikhipintayna, siya.
Chumiru jaytaniwayxchi, ukata jichhaxa awkixa
kuttaniwayxatayna, uka jiska ukaxa chimptasa
chimptasawa saratayna, siya. Jaytaniwtaxa janiwa
Parurimpi tupkataynati, pachpata:
Nayaxa ujsthxaya, jilatanaka
chimptaniwaystxaya sasa, chiqaki utaru
purinxapxatayna, siya.
Ukata jichhaxa wasitata anxaruwtayna, siya.
Ukana Parurimpixa tupxatayna. Parurimpi tupasa
uksaxa:
Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani,
sasawa achachimpi awilampixa parlasipxatayna,
Parurixa kimsa yuqallanirakchi, ukata ukampi chika
aychanaka manqantaychi. Ukjawa sullkaxa satayna:
Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani siwa,
janpiniwa ikipxtati, sasawa jiska yuqalla lupitayna,
siya.

68

Yasta maykipa ikintaychi, manqantataxa

yuqallanakaxa ikirawayxchi. Ukata Parurixa
mantantanisina ikikipata wawanakaparuxa, Paruri
qallunakaruxa, quri lluchu lluchurayxatayna. Jichhaxa
jiska sullka yuqallaxa janipiniwa ikkataynati, siya.
Kamacharakini: Jilatanaka sartampxam!
janipiniwa maynisa istkataynati, siya.
Qhux! qhax! qhux! qhax! sasa achachi
yuqallanakaxa ikirakitaynawa, siya. Jichhaxa jiska
yuqallaxa Paruri qallunakata lluchunaka apsutayna,
ikkiri jilanakaparu lluchuntaychi, ukata sullkaxa
lluchuntasisa ikita ikita tuktawayxchi. Ukatxa achachi
Parurixa achasa aytata mantanitayna.
Qax!, qax!, qax! asta kimspacha kunkata
achampi jisktaskamakiwa, Parurixa wawapaki piqi
iturawayxatayna, siya.
Karaju! Sapxapinsmaxaya sartapxamay!
Sartapxamay! sasa sullkaxa achachi jilanakapa
takisa takisa sartayatayna, ukhama ikimachatpachawa
mistuwayxapxatayna, siya. Sarantawayxapxchi,
qaxatattanxchi, wallpaxa arxchi. Wallpa arutata
qhanjtakamawa Parurina utapxa uchukiskapxchi.

69

A, jichhaxa kamachaanisa?, challa jawiraki

katupxsna, Parurixa jichhaxa arktanchistanixaya,
challa jawiraru katunixa: Jumaxa jachkatta,
nayaxa jachkat, jupaxa jachkatani, janipuniwa
atipjayaskaniti... challampixa Paruriruxa
axskatayaniwa sasawa sarantasipxkatayna, siya.
Ukjana m qhilla qulluwa utjatayna, ukjaruwa jiska
yuqallaxa liwitatxatayna, siya.
A! Jilatanaka akaxa, akjaru... ukataraki
axsarsiskapxta.
Parurixa tatapiniwa kawallxata jalanitayna. Quri
sillani, quri wutasani, quri lluchuni ukhamawa, siya.
Achachi Parurixa asta thuqhxatani, yasta sullka ukaxa:
Jaw! Jaw! Jaw!, maynixa Jaw! Jaw!
Jaw!, maynixa Jaw! Jaw! Jaw!,
qhillampkamawa ajanuta jachkatapxatayna, Parurxa
kawallu patata liwiqasina, qhillampi jachkmi,
jiwayxapxatayna, siya.
Karaju, ukaxaya jiwaytanwa! Sapxapinsmaxaya,
janicha? achachi jiwayawsina uksawa kawallu
irpxartasiwsa sarxapxatayna, siya.

70

Jaya qurimpi k'achachata kawalluni sarxapxatayna.

Sullkaruxa walpini sallqjaa munapxatayna, siya.
Ukata achachinakaxa:
Aka yuqalla jikimuchuni, jiwasakixaya qurimpi
sarxchinixa , sasawa achachinakaxa
parlt'asipxatayna.
Ukata qamaqiwa iwisa qallu manqaskatayna, siya.
Ukata jiska yuqallaru sapxatayna.
Kh qamaqita iwisqallu aparaniwayma, kankxaya
manqawaychinixa sasa inapiniwa
parlxayapxatayna, yuqallaxa janiwa aparania
munkataynati. Yasta sarantaskapxakchi. Sankayuxa
puquraskchi, kusiwalluwa ukana tta phuqha.
Yuqalla, kh kusiwalluta sankayu
aparaniwayma!, kh sankayu kilaraniwayma ukata
uka manqtasiwaychini sasa, janirakikiwa
yuqallaxa uksa aparania munkataynati.
Ukxaruxa m asinta utaruwa puripxatayna, ukana
patrunaxa irnaqaataki katuqchi. Ukata jichhaxa
achachi jilanakapaxa:

71

Aka yuqallaxa kh siuritampi kasarasxiristha,

sasakiya parlchixa, sasawa yuqallaruxa
karintxapxatayna, siya.
Yuqalla karaju Chiqapiniti phuchhaja
uchukisktha? Karaju! yuqalla sasawa jawqjatayna,
jawqjasaxa qurumi qurumi yuqallaruxa sarayatayna,
ukata m juyrani utaruwa jistantayna.
Ukchakamaxa achachinakaxa chhaqhata, quri
apxartasiwayasa kawallumppacha chhaqhata,
sarxapxataynawa. Uka utanxa juyranakaxa tta
juphampi, qaawampi, challampi chiktatawa
utjatayna. Ukaruwa patrunaxa mantatayna:
Karaju!, siurita uchukstaxaya! Jichha arumaxa
aka juyranaka palljxta, siuritaru munstaxaya, aka
palljtaxa, siuritampi kasaramawasatayna, siya.
Ukhamawa yuqallaxa ikimaya, ukana micha
nakhtawayarakchi, jani tukkayataynawa, siya. Ukana
yuqalla jachtasisa pallantaskatayna, ukjita ukjita
qutjaskatayna, janipiniwa... kunjamxaya wawaxa
kutuskpachaxa, ukata jichhaxa kusiwalluwa
mantatayna, siya.
Wawa, kunsa luraskta?
Patrunaxa aka jupha challata palljam! Situwa.
Jilanakajawa akhama jawqayitu, yuqallaxa

72

jachtasisawa kusiwalluru awisasitayna. Ukata

kusiwalluxa satayna:
Jumaxa winkusiskama wawa, nnakawa
palljxapx, sasawa satayna, ukata jichhaxa
kusiwalluxa maysaru maysaru qala
qulltawayxatayna, siya. Suma quma, juphaxa jupha,
qaawaxa qaawa, challaxa anqankamaki.
Ukata jichhaxa patrunaxa arumaxa sarchi,
uantchi, liju qala jaljtayata:
Ay! Aka wawaxa kunxicha? sasawa
patrunaxa musparatayna Kunjamsa wawaxa
akataqti jaljtaxpacha?, jichhaxa kamachsa?
Siuritampi kasarxakchixaya sasa. Ukata patrunaxa
satayna:
Jichhaxa,... siuritampi ikintatawa!, niya
jaljtaystaxaya, jichhaxa wawa luraraktawa sasa.
Ukata arumaruxa jiska yuqallampi siuritampi
ikintayatayna, siya. Ukaruwa Tiwulawa saratayna:
Wawa: jichhaxa kamstamsa?
Siuritampiwa ikintta, situwa sasa. Ukata
qamaqixa yuqallaru yatichatayna. Ukaruwa patrunaxa
jutatayna:

73

Siurita, lurtamti?
Saya lurituwa, sasa, uantki ukjaxa qamaqixa
uta llawi kuchuna jipkatatskatayna, ukata uksawa
mistuwayxatayna. Ukatxa patrunaxa kasarxapinchi.
Yuqallaxa asinta patrunxataynawa. Achichi
jilanakapaxa wali taxta, manqatsa jiwirjama ukhama
kuttanxapxatayna, siya.
Jumanakaxa ukhamxaya lurawpxchistaxa,
jichhaxa khuchhi awatipxam!, sasa, jilirinakaruxa
khuyapayasiata, khuchi awatiyatayna. Ukchakiwa
uka kutuxa.
(Arusiri: Francisco Laime Ajacopa, Jess de Machaca; aruqiri: Astwaldur Astvaldsson,
jiskhtiri: Flix Layme P., 1991; qillqaqiri: Filomena Miranda Casas; wakichiri: FLP).

74

75

Kuna k'ari kutuksaya kutita

Yqllaxa qaxu waynxataynawa, ukatwa m uruxa
patrunaxa, utana wali ch'ama laq'a qamaskasa,
yuqallaru jawsatayna:
Jayra yuqalla, kuna kutsaya parlt'ita sasina
satayna, ukata waynaxa akhama sasarakiwa satayna:
Patruna, janiwa kuna kutujasa utjkituti
sasina, satayna:
Wa! Kuna k'ari kutuksaya kutitaxa! sasa
patrunaxa jischi, ukata waynaxa maya amuytasisa
patrunaru akhama sasa satayna:
Jsa, ukhamaxa, maya kuttma, wali
amuyt'ta sasa kutatayna.
Patruna, m uruwa khaya qullu pata
saraskaytha, ukata uka qullu patanxa quriwa jach'a

qalana atxatatskatayna sasina kutatayna. Uka

ist'asaxa patrunaxa wali mayampi mayampi waynaru
jiskhitayna, ukatxa qhipha arumarjixa, ukkanaka
saraatakiwa waynampi parlawayapxatayna.
Waynaxa:
Walikiwa, saranisaya sasawa patrunaruxa
satayna. Patrunaxa wali kusisitayna, ukhamaraki
waynana kutatapatsa lupitayna.
Qulluru quri apsuri saraatakixa, warmiparuwa
mirinta walja phayarayatayna. Uka arumaxa
patrunaruxa janiwa ikisa purkxataynati. Uka quriki
lup'iskatayna, wali sumanaka lup'itayna ukhamaraki
amtaratayna.
Ancha alwawa, waynaruxa uka qullu saraataki
jariyatayna, waynaxa janiwa ratuki ikiata sartasa
munkataynati, wali jayrasitayna. Ukatxa mirintasa
apt'ata ukhama uru jurnala sarapxatayna.
Ukatxa m jacha qulluru purisinxa m
qullumpsa makatasa makatasa qaritawa puripxatayna.
Patrunaxa wali qarjatxataynawa, niya uka qulluru
purisinxa, ukhama qarjatpachasa, wali patrunaxa
kusisitayna:

76

Walja quriniywa sasina, waynana jani

ist'kaya, chuyma manqhapana, satayna.
Purisinxa waynaxa inakiwa quri thaqhiri thaqhiri
tukutayna. Ukhama Iaki thaqhkpanxa, patrunaxa
wali waynataki kulirxatayna, waynaxa m jani aptkaya
jach'a qala uachayatayna.
Akawjanknwa sasina thaqhatayna, ukata
qhipharuxa waynaxa chuymapanxa larusiskataynawa.
Ukatwa patrunaruxa akhama sasawa arsxatayna:
Patruna, janiwa chiqkiti, k'ari kutukchixaya,
k'ariki parlxayasksma, Jumarakisa "Kuna k'ari
kutuksaya kutita", sistax, ukata ukhama ukhama
kari kutu kutasksma sasina satayna.
Kamsta! Ayyyy! Karaju! sasakiwa p'iqita
ik'uta, p amparampi, jiyt'asisa muyuki muyt'atayna.
Patrunaxa walpini kulirasitayna, jupa pachpa chuyma
pisita amuyasisaxa, janiwa waynaruxa kunsa
kamachaa yatkataynati.
Aka kutuxa jiwasaru wali amuytayistaspa,
kuna parlaasa, kuna luraasa wali amuyasisawa
luraspa, wali amuytatata, saskarakis.
(Cont: Justino Chvez S., 1984, La Paz. Recopilacin FLP)

77

78

79

Muru imillana sarnaqwipa

M jach'a utanxa m mansana aljiri mamawa
utjasitaynaxa, itampi itumpi m jisk'a imillalla
markapata irpasinipxatayna. Uka imillallaxa janiwa
sutipaxa yatiskataynati, ukhamaruxa p'iqipaxa ch'ii
phuqha ukhamtaynawa. Uka itapaxa q'ala ik'utapa
yawirpayatayna, ukata muru imilla sasa
sutiyapxatayna.
Aka jisk'a imillallaxa k'isimirjamawa uta mantasa
mistusa sarnaqasirtayna, jupaxa taqi kuna lurirtayna.
Jupankataynawa kuna phayaasa, t'axsaasa, uta
apthapiasa pichthapiasa, janiwa itapaxa aliqa
sayt'asiapxa ujaa munirkataynati, ratukiwa kuna
luraanaksa churkatirtayna, yaqhipa urunakaxa uka
imillaxa iki ch'irmisisawa sarnaqirtayna.
Ukatxa itapaxa amistara jaqinakaparuxa wali
alawasirtayna, sarakirtaynawa:

Aka muru imillaxa ch'iqa amparajjamawa, jani

yanapkitaspa ukjaxa janiwa kuna luraanaksa
tukuykiristhti.
Ay! kusa yanaptamxa, ukata kunsa uka imilla
wawaru churtaxa?
Nawirarana wali munkaa anataaka churxa.
Uka pachaxa muru imillaxa anatasia wali
munirtayna, ukhamarusa nawiraraxa niyawa
purinxatayna, itaxa taqi phamillaparuwa
jawsasirakitayna, wawanakaparuxa kunaymani
anatasianaka churarakitayna.
Muru imillaxa nayrapaxa jalartirjamawa uka
uch'ukitayna, m mamaxa uka ujasaxa uka itaruxa
sarakitaynawa:
Muru imillitamaruxa kunraki churtasti?
Ja jay! Juparuxa m suma anataa churxa.
Uka ist'asaxa muru imillaxa wali kusisitawa ikiri
sarxirtayna, uka arumaxa walipuniwa kunaymana
anataanakampiwa sankasitayna.
Nawirara alwaxa muru imillaxa wali alwata
sartarakitayna, wat'aapanxa m jach'a machaqa

80

chikutiwa uskutaskatayna, wali kusisitawa itaparu

yatiyiri jalatayna:
ita!, ita!, Jesucritoxa aka chikuti nayatakixa
apayanittu.
Ukjawa uka itapaxa jupa pacha p'inqasitayna.
Qawqhasa ukhama wajcha wawanakaxa
t'aqhisipxpacha? Uka chikutixa uka imilla wawaru
jawq'aataki satpachati, jani ukaxa itaru ituru m
uru Muru Imillana jawq'aapataki satpachacha?
Janiwa kunasa ukhamakkiti, taqi kunasa ayniwa, wali
amuytasisa sarnaqaawa.
Jumaxa ukhama wajcha wawanakana
t'aqhisitapxata qillqt'aamarakiwa, ukhamataki qhuru
jaqinakaxa wawanakaru t'aqhisiyatapata p'inqasxani

(Cont: Elena Ticona, 1983, Archivo JAYMA, transcripcin y recopilacin: FLP).

81

82

83

M q'axu waynawa qutqurimpi

jikisitayna
Ukana jilrixa wali qhirwanaka sarirtayna. Sullkaxa
janikiwa janiki kawksa sarirkataynati, ukhamawa
tayka chika iwija ujaskirtayna. Jilrixa asta kawksa
sarchi sarchi sarchi ukhamata asta juyranaka
purt'ayanirchi, ukhamawa siya.
Taykaparuxa utaparuwa irpasirchi, ukana tunqu
palljaychi, taykaruxa janiwa tunqu waxt'irkiti, siwa.
Jisk'a ch'imi jani kunataki sirwiri tunqunakaki
waxt'aniri s. Asta jisk'a ch'imikpini waxt'irchi, jilri
yuqapaxa wali ukjataqi alakipasaxa yanasirchi.
Sullka yuqallaxa qhirwa saraaraki amtasxatayna,
ukana mayni kumpaa utjakirakiwa, sip. Ukana
sarani sasa achikataparakiya. Ukata jichhaxa:
Asnuki mayt'anisma, akja mantikaki
jikxatawayasma, asta m jisk'a phukhu, mamita

ukampixa tunqu jikxatanipuniwa sasa, ukata

jichhaxa sarawayataynawa, s. Jani mirintani, juk'a
phiriki apasitayna.
Ukata chika thakhina, niya m payru
sarkapxatayna, s. Ukana samartasa mirintasipxchi,
ukhama mirintaskiriruwa m jisk'a yuqallaxa thakhina
arnaqasitayna.
Thakhi saririnaka: Jutapxam! Jutapxam!
sasakiwa ukana arnaqasitayna.
Kunaraki kh taxta yuqallasti munpacha?
Mirintaskiriru arnaqasi, mirintasa utjkistuti sasawa
satayna. Ukata phiri apxart'awsawa saratayna, uka
thakhiru jikxatiri saratayna, uka m yuqallakiwa jani
isini ukhama:
Janiwa manqa munkthti, Mantikansktawa,
mantikamaki m akjitsa waxt'itaxa, mantikamaki,
nayawa maya wali amuyt'ayma, mantikaki
waxt'itaxa sasa, ukata uka yuqalla q'ip ukjakama
irpatayna, ukana sayxatasa:
Mantikampi jusq'st'ita, akjanakawa usutuxa.
Nayawa jumaru amuyt'ayma, jumaxa wali

84

qamirxatawa, jichha amtkittaxaya sasa, ukhama

jusq'st'atayna.
Jichhaxa mantiyumpi janxatt'ita sasawa
mantiyumpi jisqhatt'ayasitayna. Mantiyumpi
tapxatasna, ukata jantapxchi ukana qutqurikiwa
qunxatayna, jisk'a phuyu phuyuxa sartata, ukana yasta
qutqurixa suma parlxatayna, s.
Jichhaxa m patrunawa usuntataxa,
mandonakawa sarnaqaski, yatirita yatiri, jumaruxa
yatirisktacha stamwa. Jumaxa, jisa yatiriskthwa,
stawa sasa qutqurixa satayna.
Ukata jichhaxa sarapxchi sarapxchi, yasta qutqurxa
asnu pataru ichxatt'asiwayasna ukhamaya
sarapxataynaxa, ukata chiqapiniwa pani jaqixa
jutatayna, uka patrunana jaqinakapaxa
jutaskarakpachaya, ukaru jikxatasa satayna:
Kamisaki tatanaka. Patrunajawa usuntata,
kukcha uxatt'asipxkirta,
Jichhaxa kamacharakn? sarakitaynawa,
ukjaxa qutqurixa qutqur! qutqur! "saskakma,
saskakma" sasa sumaya yatichasinkatapaxa. Ukata
jichhaxa uka saririnakaxa sapxchi:

85

Uxatt'asipxkirthp sasa.
Awira kawkhima, akaxa kukaxa
uxatt'akimaya, Kunata usutpachasa?
anqhampirakis, jaqina anqhatarakis
sasakakitaynaya.
Sarkasa sarkasa, m kawkhana qunt'awayaasa
utjapinirakisa, ukana sumapcha patrunana
jaqinakapaxa jiskht'xataynaxa.
Yasta anqhxa jichhaxa apsusmati? sasa,
qutqurixa "apsuristhwa sama" sasa wali
chisiqiskatayna, ukata jisxatayna.
Saya, apsuristhwa sasa, qutqurixa
chisiqiskakchi, "apswa satawa, apswa satawa" sasa.
Patrunana utaparuwa purxapxatayna, patrunana
jaqinakapaxa utaru chhukhuntawayiwa, s. Jupanakaxa
patrunana utaparu mantaataki asnu jarart'asipxchi,
asnu jararkakamawa qutqurixa q'ala parlxatayna:
"Paqu q'ara anuwa saskakitawa, janipuniwa
axsarktati", sasa suma parlatayna s, "ch'ijmaa
manqhankaskiwa, asta uraqi luqantasa

86

apsuskakitawa", staynawa. "Uka ampara qutamaru

thusxatt'awayma, jichhaxa anu apsxapxani ukata uka
amparampi patrunaru llamkht'ta, llamkht'askaktawa,
ukhamata yasta patrunaxa walikxani" sasa, uka
sawayasna uksaxa qutqurixa phurrrr!! Sasawa
thuqhst'awayxatayna, s.
M yatiriwa utjatayna, ukhama jichhaxa
jikxatanipxthwa, ukata yatirthwa jischixaya, jaqina
munaapawa jistamwa, tata patruna sasa
patrunaru jaqinakapaxa sapxchi.
Ukata utnqaru mandonakaxa yatirinakxa
irpantapxatayna, ukana tukturanakaxa waljaniwa
ukana qunuratayna, mdiconakaxa, larupxpachaya,
qullirinakaxa kuna jisk'a taxta jaqikpachchi.
Ukata jichhaxa yatiri patruna ukaru
irpantapxatayna, patrunxa waynaktayna. Kunjamti
qutqurixa jisknxa ukhama saskakitaynawa, asta paqu
anu jiwataxa chiqapini ch'ijma uka katri manqhata
phat'susna waysxapxchi, ukata amparata patrunaru
yatirixa llamkht'atayna. Ukata jichhaxa patrunaxa
Qhaxxx! Jiwata ikt'awayxatayna. M ratuta patrunaxa
thuqhthapitayna, q'ala k'umaraki. Ukjawa
tukturanakaxa, jupa pura wali nayrasa allqakamakiwa
ukatasipxatayna.

87

Jichhasti? Khitisa ukaxa? Kunjama jaqisa

ukaxa? asta patrunaxa sataynawa, s.
Khitipinisa ukaxa? Irpanirapita,
irptanirapipinita satayna s. Yasta arumirjaxa
patrunaxa ch'uqiki, q'ala k'umara.
Ukata ukhamakiwa qhipharmanthixa jisk'a q'ara
anu wayunipxixa, s. Patrunaxa kusaki, wali lakasa
thayatawa uka tukturanakaxa muspatayna, s. Uka
arumijaxa q'ala waynxa jariqt'ayatayna, ukatxa asinta
uta muytiri sarapxatayna, ch'uqixa ukjataqi
yapunakapiniwa achuntatayna, sakch, tunquxaya
ukhamaraki, ukjaxa waynaxa kawalluru lat'asa jani
yatkpachatixa, kawalluru lat'xatata ukhamawa
patrunaxa asintapa uachayiri irpatayna, s.
Ukata yasta ch'uqi llamayki ukjawa utaru
jutxatayna sip, mulxata mulxata kawallxatkamaki,
waljaniwa utaru tutuknuqxatayna. Ukata jichhaxa
utana mamapasa t'ijtxataynawa siya, asta:
Wyyy! lunthatawaya sasakiwa t'ijtxatayna,
siya.
Mamit!! sasa kawallxata arktapxchi

88

Asta ch'uqi, tunqu, tunta, apt'ata ttpini jisk'a

sullkaxa purintxatayna s, ukjaxa achachinakaxa wali
musparatayna. Patruna siuritampiwa purxatayna
siya
Ukjaruwa ukaxa tukuyixa.
(Cont: Francisco Laime Ajacopa, Titri 22/09/81, grabac., transc. y recopilacin: FLP).

89

90

Urtimalana sarnaqatpa

Foto: Eric Bauer

KIMSRI PANKA
Por
Flix Layme Pairumani
1996

91

92
Kamachi pirwa jakhu:
Flix Layme Pairumani
1ra. Edicin (electrnica): 2013
flpjayma@yahoo.com
www.aymara.ucb,educ.bo
www.aymara.es.tl
www.jayma.es.tl
www.fotosaymaras.es.tl
www.cultura-aymara.blogspot.com

93

Aka pankana utjirinaka

Uaa qalltkasa

1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna

2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna
7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna
8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna
9 Urtimala: Ukata m kutunxa akhama sarakiwa

94

95

Uaa qalltkasa
Urtimalaxa m tawaquna wawaptaynawa. Tatapa
mamapaxa, tawaquxa ukhama wawaniki ustxpanxa,
janiwa utapana uka wawaru ujaa
munapxirkataynati. Ancha wawaru uisipxirtayna,
ukhamaraki tawaqurusa wawanpanxa utatsa
alisnukua munapxirtayna.
Ukata tawaquxa wawapxa, iwija awatia wichhu
wichhu, pamparukiwa arumanakaxa
jaytaniwayirtayna. Sapa jayp'uwa wawapxa
ut'ayasa jaytayaniwayirtayna. Ukata "m uruxa
wawaxa sartxatayna, panqaranakaki ch'amuskatayna,
laqakiwa wawaxa jilsxatayna", siriwa, uka tawaquxa,
siwa.
Ukata qhiphatxa, Urtimalaxa jisk'a yuqallxasaxa,
achilaparu kayu p'akkatatayna. Tawaquna
jachatampisa aruma aruma sapaki ikiyata amtampisa,

uka jiska yuqallaxa, m chikhi ukhamaraki jucha

utayiri, qamiri sallqa jaqinakaru juchapa, qhulu
chuymapa pachpa jachapampi chulluchiri yatsutaynha.
Iu wawanakaru, wajchaanakaru wali munasiri,
ukhama jaqiruwa tukxatayna, ukhamata jaqi jachayiri
ukhamaraki yanapiri tukxatayna.
Amuyapa phuqhaatakixa, amtanakapa
luraatakixa, m uruxa, awkiptirtaynawa, yaqha uruxa
waynarurakiwa tukurtayna, ukhama Urtimalaxa aka
askimpi anqha amuyumpi challqhuntata pachaanxa
sarnaqawayatayna. Jichhaxa, jumaxa akana armaqata,
Urtimala kuyntunaka qillqtasa apayanxaamawa.
Munsta ukaki, jani munkstaxa, jumamppachasa aka
pachana wiaya armanukuta, qamaasa
jumankaskiwa.

Flix Layme Pairumani

96

97

I
Urtimalaxa qullqi yapu
aljantatayna

M uruxa uka apachita thakhi thiyana, panqarkiri

ch'uqi yapu qawaskatayna. Ukaruwa m qamiri,
alakipa thakhi sariri, jaqixa jikxatatayna. Aruntasisaxa,
uka alakipa jaqixa ukata jiskht'atayna:
Kuna ch'uqinxpachchi Kunatakisa juk'ampi
qawqataskaktaxa? sasawa, m alaakipiri ukatsa yatiri
yatiri tukuri jaqixa Urtimalaru satayna. Ukata
urtimalaxa satayna:
Aka yapuxa ch'uqi yapjamakip, janiwa
ukhamkiti, aka yapuxa qullqi yapuwa, jani
qawkatataxa qullqixa allirtanxaspawa, lunthataxaya
llamaysxchispaxa sasa, qawkatasjama qullqi, ch'uqi

ali thiyata, willstayakitaynawa. Ukata uka alakipiri

jaqixa wali uka yapu alaa munt'xatayna:
Uka yapuma janiti aljkxitasma? Nayaxa
qullqinaka, aljaa ynakaja, uywanakaja
churawayxirismawa sasawa Urtimalaru, uka alakipa,
wali munachi jaqixa, satayna. Ukata Urtimalaxa janiwa
munkataynati, ukata satayna:
Kamisaraki jumaru aljxmaxa, kuna nruxa
ukaxaya manq'aychituxa, jani aka yapunkxiristhxa
kawkhataraki qullqinristhxa. Kunsa nayaxa
luriristhxa, sitasmati? sataynawa. Uka qamiri alakipa
jaqixa juk'ampi qullqi yapu alasia munxatayna, ukata
satayna:
Aka taqpacha aljaa ynakaja, ukata ukjpacha
qullqinakaja, taqpacha uywanaka churawayxma
sasa, wali Urtimalaru achikt'atayna. Ukhama
achikt'asawa uka alakipa qamiri jaqixa, qullqi yapu
aljaa, Urtimalaru iyawsatayna:
Ukhamaxa aljxmasaya, ukatsa wali suma
qawkatta, wali ujta, wali umampisa qarpta, uruya
arumawa ujta, jani ukhama ujkta ukaxa juk'akiwa
qullqixa achuqxaspa, ukatsa jani: kutiyxita, janiwa
munxkthti saskaampi, ukataraki kutiyxita

98

saskitasma sataynawa. Ukata uka munachi qamiri

alakipaxa wali kusisitawa iyawa sasa alatayna:
Janipiniwa ukhama siskti, ukatsa wali suma
nayaxa yapxa ujaskxa sataynawa. Ukhamata
Urtimalaxa qullqi yapu aljawsina sarawayxatayna.
Qamiri jaqixa anchawa umampi qarpatayna, wali
kusisitawa arumaya uru yapuru qunkatata
ujaskatayna. M uruxa juk'ita irmuqt', sasa, ch'uqi
aliru luqantatayna, ukata ch'uqiki irsxatayna, taqpacha
irmuratayna, ch'uqikamakpini irarxatayna. Janiwa
kuna qullqisa utjkataynati, asta uraqiruwa p'iqi
jawq'atayna, wali jach'ata jachatayna, warartayna,
q'asatayna. Jichhakamawa uka munachi alakipana
almapaxa Urtimalaru thaqhasa sarnaqaski, siwa.

Utjirinkasaxa janiwa juk'ampi munaskakiti,

janiwa jaqina ypasa munakiti, utjirki ukasa
sarxiriwa, siwa.

99

100

101

II
Urtimalaxa jaqita qarwa
anaqatayna
M uruxa Urtimalaxa laqapiniwa thakhnama
sart'askatayna. Ukhama sarkasaxa m qarwa ant'ata
sariri jaqiruwa thakhina jikxatatayna, ukata
aruntt'asaxa Urtimalaxa jiskht'atayna:
Tata kawksa jumaxa saraskta? sasa, ukata
maynixa sarakitayna:
Nayaxa qhirwaruwa, jayusa qarwaru khumt'ata
ukhama, sarasktha.
Nayaxa qarwa anakisa yanapt'asa
sarasiwayksmawa, nayaxa uksarakiwa saraskthxa, aka
apachitanakana lunthatawa chhukhxatiri, siwa.
Paniniruxa janiwa lunthataxa chhukhxatkistaniti sasa,
ukhamata wali parlt'asisawa sarasipxkatayna.
Ukata qarwaxa qhiphani nayraniwa saratayna,
yaqhipaxa tixi qarwanakaxa qhiphaki sarirtayna, jila

chamani qarwanakaxa wali laqawa atipa atipa

chhukhtasa chhukhtasa nayraqata sarxirtayna. Ukata,
ipikurjama, Urtimalaxa uka qarwani jaqiru
amuyt'ayatayna.
Qarwanakamaxa anchasa chhukhnaqixa,
qhiphani nayranisa sarixa, payaru t'aqjani, ukata
jani chhukhnaqxkaniti, nayapi chhukhnaqirinaka
anakxa, jumapi k'achata saraskiri qarwanakxa
anaknitaxa sasa, wali suma amuyt'ayatayna, maynixa
chiqaya sasa, kusampuniwa amuyt'amaxa sasa, iyawa
sataynawa, ukhamata payaru qarwanakxa
t'aqxapxatayna.
Ukhama anakiskapxatayna, ukata niya
jayp'xataynawa, Urtimalaxa liki qarwanakasa
antata, juk'ata juk'ata, nayrt'awayxatayna. Maynixa
q'ipinirakchi, ukana janiwa uka t'ukha qarwanaka
ant'ataxa jank'asa sarkataynati, inawa "!suyt'ita!,
!suyt'ita! " sasa, arnaqaskatayna. Intisa niyawa
jalantxatayna, Urtimalaxa qarwasawa thakhi
sarkamiru chhaqhtawayxatayna. Sinti jaya sarxatayna,
ch'amaka arumxataynawa, ukata uka chikata tukha
qarwanakasa arumaxa janiwa sartaa munkxataynati,
ukhamakiwa uka jak'anakana, ch'usa anaqa
utachatjamaru, ikt'awayxatayna.

102

Arumirjaxa, laqawa sarantawayatayna, ukata

jiskht'asa jiskht'asa saratayna, yaqhipaxa janiwa
ujkataynati, jaqhipaxa suma ujatayna:
, m jaqixa jalkamikisa, wali kusa millu,
ch'umphi, uqi, janq'u, ch'iyara qarwanaka anakisknxa,
inasa ukchi, wali jayankxiwa, janiwa jikxatkasmati,
kawki jayankxpachch sataynawa.
Ukata ukhamakiwa qhirwaru purisaxa wali llakita
jutawayxatayna. Jichhakamawa uka qarwani jaqina
ajayupaxa qarwa thaqhaski, siwa.

Janiwa ina ipikjama kunampisa khitimpisa

yanapma sataxa yanapsiakiti, yanapaa
munirjampansa, waliwa amuyt'asia, kunatsa
yanapt'aa munpachstu? Kuna munasasa
yanappachstu? Ukatsa sumawa chuymasa
jiskht'asiasa.

103

104

105

III
Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
Ukhamarakiwa m uruxa Urtimalaxa
sarantaskatayna. Khuysata m jaqixa khumuntata
asnusa ant'ata ustanitayna, ukata Urtimalampi niya
pasjtasiampkasa m juk'a parlt'apxatayna:
Tata kawksa sart'awayta? sasawa, Urtimalaxa
uka jaqiruxa jiskht'atayna:
Nayaxa markaruwa phukhunaka aljiri saraskthxa
sataynawa. Ukata Urtimalaxa amuyt'ayatayna:
Ukch'ataqinaka khumusktaxa, markanxa janiwa
phukhunakataki alaxa utjkiti, antisasa jik'illitatakiwa
alaxa wali kusapini, q'ala t'unarawayxma, jichha wayka
jik'illitanaka aljaniwayxtaxa sataynawa. Ukata
chiqaya sasa, uka jaqixa ipikjama q'ala phukhunaka
t'unarawayxatayna.

 Tata, ukhamaxa t'unaraa yanapt'awayita sasa

Urtimalampi kunawa t'unaraa yanapt'sitayna. Ukata
jik'illitanaka ch'iphantapxatayna, ukhamawa
jik'illitanaka khumxatawayasa, uka jaqixa marka
qhathuru, sarantawayxatayna. Urtimalasa ukhama
lurayawsaxa ukhamakirakiwa saraaptuqiru
sarawayxatayna.
Uka jaqixa markaru purintataynawa, kawkipiniwa
jik'illitanaka apnuqt'asisa, qunt'atayna. Jaqinakaxa
phukhunakchiya sasa, phukhunaka alasiri,
jikxatapxatayna:
Kuna aka jaqixa luqhpachawa! Kuna khitiraki
jik'illita altamsti? Nnakaxa machaqa phukhunaka
munapxthxa,... taqisa ukhama sapxatayna. Ukjakiwa
uka jaqixa maynina sallqjatapa amuyasitayna, ukata
jachaqt'asiniwsa, wali t'iphutawa jutawayxatayna.
Urtimala thaqhiri kuttaniwayxatayna, jichhakamasa
uka jaqina jaayupaxa Urtimalaru thaqhaskakiwa,
siwa.
Janiwa ina jani amuyt'asisaxa kunasa lurjaakkiti,
kimsa amuyt'asisawa kunasa luraa.

106

IV
Urtimalaxa jaqiru jachayasa
kusisia thaqharakitaynawa
M jaqiwa thakhina ancha jachaskatayna.
Warmisa, wawasa kamsarakpachtani?
Janipiniya jichhaxa utajaruxa purkxchti, utmawa
sarawayxxa Akaxa nayatakixa kunarakpacha?
Utajaru kamsasaraki puriristhxa, kawksaruraki jichhaxa
sarxa sasa, jik'uni jik'uni jacht'asisaya saraskchna,
utaptuqiru sarirjamaraki janjamaraki, ukhama.
Uka chika thakhina m jaqixa suykatakirakchi.
Walti aljt'aniwayta? sasa.
Janiwa asta kuna, m jaqiwa ukhama
k'allanatakiwa kusaxa sasa, tukjasiyitu. Janipiniwa,
phukhu pakiratxa, kuna qhillaa chuwatakisa
munirjampxkiti, inakiwa jikillitanakxa jacht'asisa
willtaniwaytha. Kamsasaraki utajaru purxpachayxa,
janipuniwa waliru puriwaykthti. Uka supaya jaqixa
ukhama lurjasiyitu, nayaxa chiqaya sasakiwa phukhu

107

pakthapisa apthxa sasa. Jaqixa khuyaapiniwa jik'uni

jik'uni jachatayna.
Ay ampi!, kuna kamisaraki jaqixa,... Ukhama
lurasiytamsti? Ukxa jani wali lurtamxa. Chhuy! Karaju
jichhrmaxa m khathankita thuqht'aysna, uka
amuyt'ayirisma, jani jachxamti, awira ukampi nayaxa
chuymacht'ma sasa jischi.
Ukata ukaxa walspati?
Chiqapini walspap.
Ukhamacha chiqa walspa sasa.
Chiqpachap, kuna janiwa nayaxa sawkasksmati,
yasta m khathankatakpi thuqht'snaxa sasa.
Ukata jichhaxa jumaxa ukjata sarasma. Nayaxa
akjata suykirismap, jichhaxa uksxa sarawayta, uka
khuysxa muytaniwayta, uka sirka khuysxa pasta,
ukata utanakawa uksxana utji, ukata uka utanirupi
arnaqaniwaytaxa: Jichha arumaxa qullqi silwistri,
quri silwistrimpi apayanitani, siw!, Pirutixa sasawa,
si!, sasawa sta sasawa, yatichawayatayna.
Iyawa, awira akjata suykittap, saraway sasa
satayna.

108

 Ukhamaxa sart'amaya, nayaxa akjankkp sasa.

Chiqpachapini utaxa ustakirakchi, ukata:
Qullqi silwistrimpi, quri silwistrimpi ukhama
apayanitani siw! Pirutixa ukhama siw! sasa uka
utaniru arnaqaniwaychi:
Khitisa ukhama s!! sasa sanchi, ukata:
Pirutiwa s! sasa saniwaychi, ukata ukanxa:
Iyaw!! sasa sanchi, ukjata laqa jutawayxchi.
Jichhaxa art'aniwaythwa, ukata jutawaythwa
sasa, ukana maynixa suykatarakchi, jichhaxa pay!
Karaju jichhaxa wiska, wiskanakawa wakichaa,
wiskanaka pustuchasta, jichhaxa kunxaya
thuqhuychini. Khathankkata, khathankkata,
khathankkata, khathankkata, khathankkata
thuqhunixa, kunanakaya mistunchini ukata khathar!
sasa sani, apurapiniwa jumaxa khatharpayta, asta
wali thuqhuntani, kunanakaya ustanchini, asta
sqikiwa thuqhunixa, khathar! Jiskani ukjaxa
impiupiniwa jumaxa khatharpaytaxa sasa
yatichawtayna, ukata chiqapiniwa:
Khathankkata, khathankkata, khathankkata,
khathankkata, khathankkata tta asta phuqhapiniwa

109

apthaptanxatayna s, kunaymanapiniwa:
jamach'inaka, warinaka, p'isaqanaka, wisk'achanaka,
tarukanaka kunanakapinchi, kunaymanapiniwa
apthaptanxatayna, siwa. Kunanakapinchixa, asta tta
phuqha apthaptanxatayna, asta jupaxa khathar! jischi
ukata jupaxa kunkatkama khatharpaychi,
chinurpayatayna ...
Ukata asta maya kharirpayiri, lik'ikamaki
kharirxatayna, ukata chacharunxa tta, chacharunaxa
chacharunapini, aychaxa aychapini. Ukana
jamach'inakaxa jilt'xchi:
Aka jamach'inaka Tiwularu churasiwaykani
sasa jamach'inakxa churawayxapxchi, ukata jichhaxa:
Ukanakasa aptata kutt'awayxma, jichhaxa
kusisita sarawayxma sasa khitxarakchi, mayampi
aptaniri kutt'anirakikchi, janiwa tuksunkataynati,
sakch.
Ukakxaya yatiraksthxa.
Kunata jachaasa janiwa inrikataynati, jani
khitisa yanapt'ankistuxa, jiwasaru jachayirisa chijiru
purirakispawa.
(Cont: Gregorio Ajacopa (Alias: Janq'u Riwuchu), Titiri Prov. Ingavi, 1980, grabacin,
transcripcin y recopilacin: FLP).

110

111

V
Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna

Urtimalaxa, nayra pachaxa qamirinakaru wali

sallqjirtayna. Ukhamawa m uruxa, walja asnunakani,
mulanakani arirunakaxa Surt'a markaru
sarantaskatayna. Jupanakaxa kimsanitaynawa, ukata
suxta asnuta ch'uu tunqumpi turkiri khumupxatayna.
Urtimalaxa khumuntata uywanakasa ant'ata
sarirwa ujatayna. Ukata qarwa thaxa kustalanakaru
winaratayna, ukhamarakiwa jupaxa suxta asnuru
khumuntawayasa laqa, uka jaqinaka qhiphapa,
sarantawtayna.

Uka nayraqata Surt'a sariri jaqinakaruxa niyawa

jikxatatayna, ukhama samart'kpanxa, Urtimalaxa
ukhamarakiwa purintatayna, ukata kawkhanti
samart'apxkataynaxa, ukjarurakiwa Urtimalaxa
samart'atayna. Uka jayp'u sujsthapixa, uka jaqinakaxa
wali kutunaka parlt'asipxatayna. Ukana wali qarirata
ikiwayxapxatayna.
Arumanthixa, janiri willjtankpana nayaxa
sarxathwa, ukhamaxa ikkt'awayxani sasa,
samart'apxatayna. Ukata Urtimalaxa niyaki chika
arumaxa pasxchi ukjaxa sarantxaataki wali
wakiyasxatayna:
Nayaxa sarantkwa sasa, uka jaqinaka
ikirwayasa, sarantxatayna. Jupaxa ch'uu khumunaka
khumuntasiwsa sarantawayxatayna. Thaxa
khumunakakwa mayninakatakixa jaytawayxatayna.
Ukhamawa Urtimalaxa yaqhatuquru
sarawayxatayna. Ukata qhantatixa, mayninakaxa
sartapxatayna, janira suma amuyaskasawa
sarxarupxatayna, kustalanakaxa niya kikpakchixaya,
ch'amaka ch'amakana uka khumunaka
khumuntasiwsa sarxapxatayna.
Surt'a markaruwa purintapxatayna, ukata
tunquchuumpi turkaniataki kustalanaka

112

jararapxatayna, ukjakiwa jupanakaxa

amuyasipxatayna. Thaxa khumunakaki jupanakaxa
jararasxapxatayna, janiwa ch'uu khumunakaxa
mayasa utjkxataynati, uka kimsa jilanakaxa wali
thithipxatayna, Urtimala katx sasa, asta
qaripxataynawa.
Janiwa khitimpisa ina q'asqasisa parlthapiakkiti,
wali amuyt'asisawa jani utata jaqimpi parlaa,
kuna munasasa jaqixa jiwasaru jak'achistu? Khitisa
janiwa ukhama jikxat'kistaspati.
(Cont: Silvestre Ayala (de Prov. Pacajes), grab: Luisa Apaza Pally, 1987, Transc. y
recopilacin: FLP).

113

114

VI
Urtimalaxa m alakipa
jaqiruwa jachayatayna
Maya yatirakthpi. Jichhaxa mayampi
Urtimalxatarakki kutt'awayma.
M Urtimalawa utjatayna sip, wali lisupini ukhama,
aka jawira aynachana sarnaqirtayna. Qamiri
jaqinakaruxa apaqasa, t'aqhi janqinakaru apxatiri
ukhamriwa, sip.
Ukata jichhaxa m jaqiwa wali alakipiri
qamirtayna, sip. Uka jaqixa m qhuyaruwa
alakipaanaka aptata sarirtayna. Ukata uka thakhina
Urtimalaxa jikxatt'atayna.
Jilata, janiti irpawaykitasma?
Janiwa nayaxa jayra jaqinakxa irpnaqirkthti,
nayaxa alakipaampiwa sarnaqastha, ukata wali
qullqinthwa, wali waranqa waranqa qullqinthxa.

115

 Ay! nayaxa t'aqhikthwa sasawa, Urtimalaxa uka

jaqiru jikxatt'atayna, ukata qamirixa satayna:
Janiwa kuna thakhina chikacht'asiri jaqsa
munirkthti, sapakiwa saraskirthxa sasa.
Iyawa, ukhamaxa akxaruna jikist'arakini,
sarawayx sasawa, sarawayxatayna. Khurichaqana
uka qamiri jaqiru suyantatayna, siwa. M mulani, wali
kust'ata mulani, ukata satayna:
Tata: Kawkirusa saraskta?
Nayaxa alakipirthwa, jichhaxa akhama qaritawa
alakipiri sarasktha.
Ay! sarnaqasaxa ch'ama tuktaxa, antisasa aka
mulajampi uywanakamampi turkasiwayxani.
Janiwa, nayaxa alakipasiri jichsthxaya.
Jumanxa aliqa uywakchixaya, ukatsa jumaxa
saraskta jutaskta, ukhamaxaya qariskstaxa, nayana aka
mulajaxa qullqi kakachiriwa, jumaxa ch'ina patataki
paqt'taxa, ukata maya qullqi phinart'araptamxa
sasa.
Awira, ujaa muntati? sasawa satayna.

116

 Awira p'aqantma! sasawa satayna, ukata

jichhaxa maya mularu ch'ina patata ch'ink, ch'ink,
ch'ink, ch'ink sasawa p'aqantt'atayna, ukhamata
chhullx, chhullx, chhullxtasa qullqi mulaxa,
kakachatayna.
Chiqas!, janipiniwa alakipasianxa ukhama
qullqixa uxatakiti...
Awira, juma paqantt'ma sasa, ukhamawa
jichhaxa paqantatayna, kipkakiraki qullqi mulaxa
kakachatayna. Ukata jichhaxa:
Ya! Ukhamaxa... jichhaxa turkasiwayxani,
ukata ukaruxa irxatmati, kunjamnicha?
Jan, uka uywanakmampik, ukampiki
turkasiwnixa.
Iyawa sasa.
Akxaruna, jikisirakini, jichhaxa wali
qamasxtaxa, jichha amtkittaxaya sasa.
Iyawa sasawa uywanaka qamirixa
churawayxatayna, mulanaka khumuntatpacha
Urtimalaru anxarwayxatayna.

117

Qamirixa wakiskiri ynakapa uka qullqi kakachiri

mularuwa khumt'asiwayxatayna. Ukana sarxchi,
saraskchi, saraskchi ukata:
Awira jichhaxa, warmijaru uacht'ayaataki,
qullqi wastata kakacht'way sasa maya ch'ina
patata mularu maya t'al, t'al, t'al sasa liq'intantatayna,
ukata maya mulaxa tulx, tulx, tulx, sasakiwa
allthaptawayxatayna, janiwa mulkxataynati, siwa.
Qamiriruxa q'ala, jani kunani tukjawayxatayna.
Ay! Aka supaya jaqi, kunasa akaxa pasitu? sasa,
ch'akha allitattataki uxatxatayna.
Ukata qamirixa ancha jachatayna, ina jachaki
jachatayna, m jaqiru jukata jukata qullqi lunthatirina
jachapaxa janiwa Urtimalaruxa kamachkataynasa,
chiqa m taqhisirina jachapakiwa Urtimalaruxa
jachayarakispnxa.
Janiwa jaqiruxa jisk'achakiti, janirakiwa
munachkisa, janiwa kunasa jani chiqjamkpanxa
mpita liwxattakiti.
(Cont: Petronila Huasco, natural de Laja, grabacin: Mara Andrea Quisbert, 1987,
transcripcin y recopilacin: FLP).

118

119

VII
Urtimalaxa tiwularuwa
thaqhatayna
M jaqiwa utjatayna, Urtimala sata, jupaxa,
taqichaqana sarnaqasa, anqha jaqinakaruwa
sallqjirtayna.
Urtimalaxa, tiwulanakana sarnaqatapa,
uywanakaru sallqjasa katutapa yatitayna, ukhama
jupaxa sallqjaa yatkasasa, Tiwulata juk'ampi sallqjaa
yatiqaa amtatayna. Ukata Tiwulanakana utapa
thaqhiri saratayna.
Urtimalaxa m jisk'a uywa awatiri yuqallaruwa
jikxatatayna, ukata jiskht'atayna:
Jisk'a wawa, mayaya jiskht'asma: Kawkhankisa
Tiwulana utapaxa? Tiwulampiwa jikisia muntha
sasa, uka uywa awatiri jisk'a yuqallaxa awisataynawa:

 Tiwulana utapaxa, kh amsta jawira kuchunkiwa,

jichhaxa ukana ikiskpachawa, uruxa ikiskiriwa,
arumakiwa saraqaniri, arumakiwa jikisipxasmaxa
sasawa, jisk'a yuqallaxa satayna. Ukata Urtimalaxa
satayna:
Jani ukhama samti, chiqpacha sita, kamisasa
uruxa ikinixa, arumaki sarnaqanixa sataynawa. Ukata
jisk'a yuqallaxa satayna:
Chiqapuniwa. Uruxa ikiskapuniriwa, arumaxaya
lunthatirixa saraqanirchixa sasa. Urtimalaxa janiwa
suma amuykataynati, jupaxa jayata jutirtaynawa.
Kamisasa uruxa ikinixa, antisa ujanipin
Kawkhankisa utapaxa? sasawa wasitata suma
jiskht'atayna:
Kh, amstaru jawirnama makataskaktawa, uka
qullu k'uchu jawiraru purikama, ukankiwa
sataynawa. Ukhama utayataxa, uka jawirnamawa
Urtimalaxa makatawtayna. Uka qarqa amstaru
jak'achasaxa, qhurqhurwa amuyatayna, uka qarqa
jawira kuchuxa janiwa laqa makatajama
ukhamkataynati, wali sayata qarqaktaynawa. Ukata
jupaxa qarqa jak'aru makatasawa qhurqhuri aliqata
isch'ukitayna. Ukatxa ukhama qhurqhuni qhurqhuni

120

ikiraskiri ist'aniwayasinxa ukhamakiwa Urtimalaxa

kutiqanxatayna.
Ukata Urtimalaxa juk'ampi taqi jaqinakaru
jiskhiskakitaynawa:
Kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa? sasa,
jaqinakaxa, kunjamti jisk'a awatiri yuqallaxa
jiskataynaxa, kikpakiraki sapxatayna. Ukata Urtimalaxa
m yatiri jaqiruwa jiskht'atayna:
Tata, kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?
Tiwulampiwa jikisia muntha sasa, yatirixa
sataynawa:
Uruxa janiwa jikxatkasmati, arumanakakiwa
jikxatasmaxa, m aruma sarma. Putu punkuparu
purisaxa Tiwulasa kikpakiwa waqaqt'asta. Ukata
Tiwulaxa mistuniniwa sasawa amuyt'ayatayna.
Ukata Urtimalaxa waqaqia yant'atayna. Jupaxa
qhuru aruni jaqtaynawa, janiwa tiwuljama
waqaqt'kataynati, ukana uruya arumawa,
yatiqakama, tiwulanakjama waqaq sasa, wali
yanatayna. Ukata yatiqasaxa m arumawa tiwularu
wisitiri saratayna. Purisinxa putu anqxatwa
waqaqitayna. M qawqha tiwulanakaxa

121

ukkanakanwa aywinaqaskatayna, laqaq tiwulanaka

chhukhthapinpanxa Urtimalaxa sataynawa:
Tiwula, jumampi sarnaqaa munasawa arumata
juttha sasa. Tiwulaxa, tiwulanakana jilripaxa,
utaparuwa irpantatayna. Ukanxa Urtimalaxa satayna:
M amtampiwa juttha, taqiwjanwa jumatxa
parlapxitu, kunjamatsa uwijanakaru iyawa sayakta,
uka yatichayasia muntha, nayaxa jumjamaraki
munthxa. Nayaxa jumjama sallqjirirakthwa, ukata
ukaxa jaqitakikiwa, jaqiruxa kunjamatsa iyawa
sayakipunthwa. Nayaxa iwijaru sallqj sasa yanthxa,
uka pachaxa janiwa sallqjaa yatxkthti. Jumanakaxa
wali kusapuni iwija chhukht'ayanipxtax, ukhama
yatiqaa munthxa sataynawa. Ukata Tiwulaxa,
chuymapana amuyt'atayna: Nayaxa jupata jaqiru
sallqjaa yatiqarakiristha ukasti sasa, uka satayna:
Jinchu chiqapa jinchunsmaxa, ukhamaraki jach'a
wich'inkhani ukhamsmaxa, ratukiwa iwija
chhukht'ayanismaxa, janiwa kuna ch'amsa tukkasmati.
Juma nnakjama tukumatakixa wali ch'amspawa.
Kunjamsa nnakaxa lurapxthxa uka ujaa munstaxa,
nnakampi chika sarnaqxaamawa satayanawa.
Urtimalaxa uka ist'asinxa wali kusisitayna, jupaxa
ukarupiniwa saraskatayna, ukata satayna:

122

 Nayaxa jumanakampi sarnaqapini munthxa

sataynawa, tiwulanakasa Urtimalaru ukatasaxa wali
kusisipxatayna. M thuqhua wakiyaa amtapxatayna.
Ukanxa Urtimalaruxa uwija lip'ichimpiwa, iwijasa
kikpaki isthapiyapxatayna. Jach'a iwijaru utatawa
wich'inkhasa ayxarusita thuqhuyapxatayna, wali
kupiru ch'iqaru muytatayna, thuqhusaxa piqsa
muytayasitaynawa.
Ukhama thuqhkasinxa tiwulanakaxa uksata aksata
anatasipxatayna, m iwijarjamawa anatapxatayna.
Mayni Tiwulaxa kunkata thuqhkatasinxa kunkata
wayllunk'usitayna, maynixa qhiphxata
thuqhkatasinxa jinchu t'uruqaa yanarakitayna.
Urtimalaxa samaqkiriwa qarjtxata liwinaqtxatayna.
Mayni jani kunsa yatiyata Tiwulaxa Urtimalaru
chiqpacha t'urt'aatakiwa kunkata thuqhkatxatayna.
Urtimalaxa jank'akiwa kampanilla apsusisa
chilinktayatayna, tiwulanakaxa laqawa wararisisa
chhukhsuwayxatayna.
Tiwulana utapaxa ch'usakxataynawa, Urtimala
sapakiwa ukankxatayna
Yaqhana qamasapa yatiqaasa walkiti, jaqina
sarnaqatapa yatxapayaasa kuskiti, kuna yatiqaasa
ch'amawa, janiwa inapiniki mayjktanti, ukata
jiwaspachawa nayraqataxa waranqa.

123

124

125

VIII
Urtimalaxa patrunana
khuchhipa aljarxatayna
Amxasiri, ukhamarusa Qilqtiriraki : Cristobal Condoreno
Unanchiri: Awicha Brigida Tarqui

Aka jawarixa, jachaa urunakata ukhamaraki laru

kajaraa urunakata amtasia uanchayi. Sawkasia
pachanakata amtaskasina arxaytanipxma.
Ukhamawa m jaqixa taqi kunaru tuktiri utjatayna,
sip, jaqinakaru kusisiyiri ukhamaraki uka anqhachiri
jaqinakaru jachayarakiri ukhamtaynawa. Uka uruxa
wali thaytaynawa, sip.
Uka uruxa aylluna jakirinakatakixa intixa
jalsuskataynawa, sip, ukhamarusa asinta utanixa urta
phaxsi ujasaxa wali larusitaya. Janiwa patrunaxa
amuyaskataynati, ina luqhiki larusitayna, phaxsixa
jalanttuqiruwa chhaqhantaskatayna.

Ukana thakhnama sarkasina, tata Urtimalaxa tata

Antuumpi m qullu patana jikistapxatayna. Ukjana
jaqi qamaawa utjatayna. Ukana parlthapipxatayna.
Tata Antuu kunsa qhamiyaskta?
Tata Piruti, mulljistawa Ay! patrunana
phuchapawa sintipuni chuyma kusisiyitu. Ay! chuyma
manqhajarusa uywasxakiristha.
Waliki, nayawa uka patrunaru kustayaskxa,
jumaxa akjata sumpuni qhamiyanitta.
Tata Antuuxa wali kuchiwa Urtimalaru, lakapasa
ukcha kharkatatjama ukhama, uchukiskatayna.
Asinta utaxa m jiska quntunkataynawa. Ukhamarusa
uka Asanqiri juqhusa wali chuxawa qhananitayna.
Tata Urtimalaxa niyawa asinta utaru qipisitupani,
khuchhi awatiriru utasita, purtaskatayna. Patrunaxa
khuchhinaka awatipataki anxarayatayna.
Ukhamawa Urtimalaxa, ancha awkiru tukuta,
ayqusisa, qimillanaka khuchhiru maqayiri
anakiskatayna.
Niya chika urxataynawa. Ukatawa m wirajuchanaka
alirixa Urtimalaru jikxatasa parlxayatayna.

126

 Tata, uka wiraxuchanakmaya aljawayxita

Iyawa, ukata nayaxa wichinkhitanakapa imasiataki
kharirtasiwayxwa, wali munata
wiraxuchanakchixay!
Ya sasa.
Ukhamawa tata Urtimalaxakhuchhi aljantasaxa,
khuchhi alakipa sarxpana, uka kharirata
wichinkhanaka juqhuru junuratayna, ukhama
chillarawayasaxa mkirakiwa patrunaru yatiyiri laqa
tijutayna.
Patruna khuchhinakamawa juqhuru
chhaqharawayxi, patruna khuchhinakawa juqhuru
chhukhuntawayxi!...
Que dice? Cmo? Vamos rpido!
Ukatxa mkirakiwa patrunampi Urtimalampixa
Asanqiri juqhuru chhukhupxatayna. Ukatxa
juqhuwjitaru Patruna irpxattasawa Urtimalaxa
karxayaskatayna.
Patruna, ukjata suytma Nayawa uka
khhuchhinakxa wichinkatkama wayurxa
Aprate! Jlale por las colas!
Todas se han roto

127

 Ya! hijo Anda a casa y traes pala y pico, las dos

pero aprate!
Ukhamawa urtimalaxa laqapuniwa Patrunana utapa
tijuskatayna, Patrunana utaparu purisinxa patrunana
warmiparu yatiyatayna.
Patrunaxa: phuchhajampiru warmijampiru
churtanirapita, situwa, sataynawa.
Oh! Oh! No! Cmo pues!
Ukhama sataynawa. Utata anqaru warminaka
irpsunisa Patrunaru arnaqatayna
A las dos No ve? Patrn
S! rpido Aprate!
Ukhama, ukaxaya, panpachaniru saskapinchixaya
sasa, jankakiya utaru warminaka wayuntawtayna.
Ukhama sasawa, warminakaru irpantasa
churtatayna
Patrunaxa inapini suyjasaxa, wal puni phiasitayna,
Urtimalaxa chhaqhatxpanxa, laqawa uraru
jalawayatayna, Urtimalaruxa warmiparu lurjaskiri
katuratayna.

128

Patrunaxa katxasinxa, riyatanakampiwa

achantatayna, ukata chiphantataynawa, m
quqaruwa qipjama, phichhkataataki, warkkatatayna.
Ukata patrunaxa warmipampi phuchhapampi nina
phaanaka aptiri sarkakamaxa.
Tata Antuuxa, qhamiykasa qhamiykasaxa, Urtimala
chaqhatxipana, ukka saratayna, ukata tata Pirutiru
ujatayna.
Tata Urtimala: Kunatsa ukham achkatapxma?
Ay! tata Antuu Patrunawa akhama
achkatitu, phuchhajampi kasarasma, situwa
Nayaxa janiwa kasarasia munkthti, ukata akhama
warkkatitu Jumacha Patrunana phuchhapampi
kasarasia munaskasma
Kuna janixa! Nayaxa phuchhapa wali
munaskthxa, ukhamaxa nayaxa laqa jararma, ukata
nayaruwa mki warkkatxitta
Ukama sasawa laqa jararatayna, ukamawa jupalanti
Tiwularu achantatayna, ukatxa
warkkatawayxatayna. Wali kuchipuniwa tata
Antuuxa Patrunana jutaapa suyantatayna.

129

Urtimala iskapxatatxa, Patrunaxa jawqaa

chikutipasa qiwtatawa purintatayna. Ukata tata
Antuurukiwa ujxatayna.
Kunarusa tukuskma, kikpaki jiwayaskmaxa!
Tiwulaxa Patruna chikutini purinpanxa, chuyma
manqhapana, satayna: m qawqha
jawqantakitpana, ukata mayaki iyawa sisxxa,
ukhama amuyasaxa Tiwulaxa m qawqha jawqanta
amukiwa katuqasitayna.
Mayampi jawqantchi, mayampi jisktchi, kutini
kutini, ukata Antuuxa arsxatayna.
Phuchamampi kasarasxwa, phuchhamampi
kasarasiskakpuniwa
J! kamsta!
Jukampi jawqjatayna, anchpuni Antuuru
jawqjxatayna, jawqa jawqa kutini kutini, ukata
Antuuxa qamaqiru tuktawayxatayna
Waq! waq! waq! waq!
Ukat patrunaxa ukhamakiwa uka jakapachjata
pampa anuru jaranukxatayna. Ukhamawa uka uruxa
mkipawayxatayna intisa jalantawayxatayna.

130

Patrunaxa ukhamakiwa sayaqawayxatayna wali

muspata, nayrapsa jalstarirjama, jiwcha wixchiliskiri
qamaqi utata.
Ukhamawa tata Urtimalaxa patrunaru
sawkasitayna, uka pachaxa qamaqixa jaqiruwa
tukxirtayna, ukata awichanakaxa ukhama kutunaka
istasinxa ukaxa jawarip, sasakiwa sapxiri.
Urtimalaxa janiwa qamaqiru tuktkiti, jani sasinxa
Tiwulawa jaqiru tuku.

131

132

133

IX
Urtimala: Ukata m kutunxa
akhama sarakiwa
Nayaxa Urtimalana kutupa kutt'arakma. Naruxa
akhama kutapxarakitu. M jaqiwa Urtimala sata
utjatayna, qamiri jaqinakaru wali jachayirtayna. Ukxa
wali qamiri nayra patrunanakaruwa, ukhamawa
jachayirtayna. Janiwa jani kunani t'aqhi jaqinakaruxa
jachayirkataynati, jachaychisa ukhamaraki kusisiyiri,
siwa.
M uruxa, m micha, jaqiru chama chirwiri
patrunana ukaruwa purtayna, ukana irnaqirithwa
katuqayasitayna.

 Jumaxa khuchhi awatirytawa sasawa

patrunaxa pataka p tunkani khuchhi, awatipataki,
anxarayatayna.
Ukata ukhamawa awatkatayna awatkatayna, ukata
m uruxa khuchhi juqhuru awatiri anxarasiwayasa
saratayna. Ukaruwa m khuchhi maasuxa
jikxatt'atayna.
Khuchhima aljarawayxita sasa.
Kuna janisti Yastasay! Ukata wich'inkhanaka
mururasiwayxwa sasa.
Mururasiwayxmaya sasa uka khuchhi maasuxa
q'ala khuchhinakxa alasiwayxatayna. Urtimalaxa, q'ala
aljarawataki khuchhi wich'inkhaki
kharirawayxatayna.
Ukata m jach'a juqhuwa utjatayna. Uka juqhuxa
jani sayt'kaya, sayt'ataxa yasta q'ala iq'irjama
supuntataynawa, Urtimalaxa uka juqhuruwa pataka
p tunkani wich'inkhanakxa junurxatayna. Ukata
patruna uka jalatayna, wali qaritapiniwa:
Ja!, ja!, ja!... Patruna, patruna, mayawa, mayawa,
mayawa... sasa samaqisawa puritayna.

134

 Kunasa! Kuna sistasa?

Khuchhiw!... Khuchhiwa q'ala juqhuru
mantawayxi, sinijaruwa chhaqharawayxi.
Kawkhim!... sasa sustuki patrunaxa ujiri
t'ijsuwayatayna, khuchhi awatirixa qhiphapata
ukhama chhukhupxatayna. Ukata juqhuru purisaxa:
Akaxay! Awira wich'inkhata qatats sasa jiyt'
sasa, jiytchi, ukata wichinkhakiwa taqstanxatayna.
Ay! chiqas, wich'inkhaxa t'aqaqtanxis.
Ukjpachapiniwa chhaqhantawayxi,
wich'inkhanaka jakht'askakma, taqpacha
khuchhipiniwa mantawayxi sasa.
Chiqas sasa patrunaxa amukiwa
musparxatayna. Ukjaxa Urtimalaxa, chuyma
manqhapana larusiskataynawa. Jupawa ukjaxa
khuchhi aljarasa wich'inkhanaka juqhuru
junuraskatayna.
Ukata patrunampi, jani kuna awatia utjxpana,
alisiyasxatayna.
Yaqha juchani patrunana ukaru sararakikitaynawa,
ukana ukhamarakiki luratayna. Ukata yaqha, jaqiru

135

chama chirwiri patrunana uka sararakkitaynawa,

ukana patrunaru warmipampacha
phuchhapamppacha aparxatayna.
Mich'a qamirixa kunjamtsa apt'akipuniwa.
(Cont: Doa Alicia de la localidad de Ro Abajo, grabacin: Rosario Navarro Chvez,
transcripcin y recopilacin: FLP).

136

 Encargado del suplemento de

lenguas indgenas Jayma en el
Matutino Catlico "Presencia",
(2000- 2001).
Tcnico del Proyecto de Educacin
Intercultural y Bilinge (EIB)
Convenio MECUNICEF, 1989-1992.

Flix Layme Pairumani

Doctor Honoris Causa, UCB/2005
Premio Mundial: Hiroshima
Foundation for peace and culture,
Stockolm, January 1998. Por su labor
en pro de la equidad lingstica,
rescate de la lengua aymara, por sus
esfuerzos pioneros para transformar
los postulados del plurilingsmo en
una realidad cotidiana y por apoyar a
la conservacin de su legado
cultural.
Catedrtico de Lengua y Cultura
Aymara de la Universidad Catlica
Boliviana (1984 al presente).
Ex-Docente de la Lengua Aymara
de la UMSA, La Paz, 1983 1988.
Investigador del Instituto Nacional
de Estudios Lingsticos (INEL) del
entonces IBC, 1983 -1989.
Fundador y Director del
Suplemento Trilinge "Kimsa Pacha"
del peridico "La Prensa".

Autor de ms de una treintena de

libros en lengua aymara y castellano,
entre ellos de literatura e
instrumentos lingsticos, publicados
por el Ministerio de Educacin y el
Unicef.
Asisti a varios eventos
internacionales: EstocolmoSuecia
(1998). BerlnAlemania (1992).
Amsterdam Holanda (1988). Pars
Francia (1984).
Profesor: Egresado de Warisata
1971. Secundaria en Colegio
Nacional Gualberto Villarroel y
Tiwanaku.
Formacin autodidacta. Nacido en
1949, en Titri del cantn Jess de
Machaca, Provincia IngaviLa Paz.

www.aymara.ucb.edu.bo

flpjayma@yahoo.com

137

138

139