HUPASEJ

Bankalar Caddesi
Minerva Han, No:2, Kat: 3
34420 Karaky stanbul
T +90 212 292 89 03
F +90 212 292 90 46
www.tesev.org.tr

ISBN 978-605-5832-76-6

Hayali Corafyalar:
Cumhuriyet Dneminde
Trkiyede Deitirilen Yeradlar
Sevan Nianyan

Hayali Corafyalar:
Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Deitirilen Yeradlar

Trkiye Ekonomik ve
Sosyal Etdler Vakf
Demokratikleme Program

Yazar:
Sevan Nianyan
Yayma Hazrlayan:
Mehmet Ekinci, zge Gen
Kapak Tasarm:
Banu Soytrk
Dzelti:
Elin Gen

Bankalar Cad. Minerva Han

No: 2 Kat: 3
Karaky 34420, stanbul
Tel: +90 212 292 89 03 PBX
Fax: +90 212 292 90 46
info@tesev.org.tr
www.tesev.org.tr
Yapm: Myra
Yayn Kimlii Tasarm: Rauf Ksemen
Uygulama: Glderen Renber Erba
Koordinasyon: Sibel Doan
retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz
Basm Yeri: mak Ofset
Bask Adedi: 1.000 adet

TESEV YAYINLARI
ISBN: 978-605-5832-76-6

Copyright Temmuz 2011

Tm haklar sakldr. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan
bu yaynn hibir ksm elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kaytlarn ya da bilgilerin
arivlenmesi, vs.) oaltlamaz.
Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen ya
da tamamen rtmeyebilir.

TESEV Demokratikleme Program, bu yaynn hazrlanmasndaki katklarndan tr Ak

Toplum Vakfna, Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine ve TESEV Yksek
Danma Kuruluna teekkr eder.

indekiler

SUNU, 5
GR, 9
PROBLEMN TANIMI, 13
CORAFYAYA LENEN HAFIZA, 21
YAPAY CORAFYALARIN YARATILMASI, 29
YANLI GEREKELER, 35
AMELYATIN LK EVRES: TTHAT VE TERAKK, 41
BYK DEMN HASAR TESPT, 49
ADE EDLEN ADLAR, 63
SONU: ETNK KMLKLER VE KLTR MRASI, 71
KAYNAKA, 75
YAZAR HAKKINDA, 76

Sunu
zge Gen, Mehmet Ekinci TESEV Demokratikleme Program

Elinizdeki rapor, sadece Trkiyede yer adlarnn

deiimine ilikin yeni ve kapsaml bir bilgi platformu oluturmuyor, ayn zamanda Trkiye
Cumhuriyetinin vatandalk politikalarna,
ulus devlet ve milli kimlik inas srelerine ve
yakn dnem tarihine ilikin alternatif bir bak
as da sunuyor. Bir yandan da, basite
corafi olarak tanmlanabilecek bir meselenin
barndrd siyasal arka plana ve saysz yer ad
deitirme uygulamasnn nasl bir siyasal
projenin rn olduuna ilikin eletirel bir
okuma imkn salyor. Raporda sunulan siyasi,

tarihi ve sosyolojik tespitler, yeradlar deitirme siyaseti ile devletin zellikle aznlk
vatandalar zerinde uygulad mlkszletirme ve yerinden etme siyaseti arasndaki
balanty da aa karyor. Rapor, yakn
dnem Trkiye demokratikleme sreciyle
birlikte eski yer adlarnn iadesi veya kullanm
konusunda ufak apl da olsa aamalar
kaydedildiine de dikkatleri ekiyor.
Nianyan, raporda aratrmann savlarn
grsel olarak destekleyen harita ve tablo
rneklerini de kullanmann yan sra, karar
alclara ve kamuoyuna hitaben, eski yer
adlarn kullanma ve iade taleplerine ve
uygulamada tkanlan noktalara ilikin neriler
ve k yollar da ortaya koyuyor. Nianyan,
Trkiyede toplumun geni kesimlerinin yer
adlarnn iadesine ilikin duygusal tepkiler
gstereceinden ve yeni yer adlarnn oktan
benimsenmi olmasndan hareketle zm iin
tek bir yol olmad ve var olan yer adlarnn
nemli oranda kalc olduunu kabul etmemiz
gerektii sonucuna varyor. Bu yaklamn
pratik adan gereki olduunu teslim etmekle
birlikte, almann farkl ereveler zerinden
yeni ve ok ynl okumalara ve tartmalara
olanak vermesini umuyoruz. Rapor, ierdii
anektodlar, bilmeceler, ucu ak soru iareti ve
sorunsallar ile sorunun karmaklna ve ok
katmanllna iaret ediyor. Tek tip bir
yaklamla ele alnmas mmkn grnmeyen
eski yer adlarn iade ve kullanma meselesinin,
raporun yarataca tartma ortamnda
hlihazrda var olan tespit ve nerilere ilaveten
farkl k noktalar retmesini umuyoruz. Bu
noktada, raporda da ska sz edilen dier

Elinizdeki rapor, TESEV Demokratikleme

Programnn, Trkiyede Cumhuriyet tarihi
boyunca il, ile, mahalle, ky ve mezra gibi
yerleim adlarnn deitirilmesinde izlenen
siyaset, ierik ve uygulamalar farkllk ve
benzerlikleri ile ele almak; ve devletin yerleim
adlar siyaseti ile vatandalk siyaseti arasndaki ilikiyi ortaya koymak zere yola kt bir
almann eseridir. Youn bir emek srecinin ve
meakkatli bir ariv aratrmasnn rn olan
proje, aratrmac/yazar Sevan Nianyan
tarafndan yrtlmtr. Hayali Corafyalar
raporunun yansra, projenin bir dier nemli
aya da, www.nisanyanmap.com adresinden
ulalabilen Trkiye Yerleim Birimleri
Envanteri adl geni bir veritabandr. Veritabannda, Trkiyedeki il, ile, mahalle, ky ve
mezralarn eski ve yeni adlar, kkenleri ve
hangi tarihlerde deitirildiine ilikin bilgiler
Googlemaps destekli bir Trkiye haritas zerine
ilenmitir. Ziyaretilerin haritaya veri eklemesini mmkn klacak ekilde yaplandrlan web
sayfas, bu sayede, gncellenerek projenin uzun
soluklu bir ekilde devamn salayacaktr.

ulus-devlet rnekleri ve olas zm modelleri

ile konunun sadece Trkiye Cumhuriyeti
ulus-devlet sorunsalna zg bir mesele
olmad unutulmamaldr. Eski yer adlarnn
kullanm ve iadesine ilikin meselenin, dier
ulus-devlet balamlarnda zlm olmas
Trkiyede de zlebileceini gstermektedir.

Raporda da sz edildii zere kamuoyunda

daha nce olmad kadar ok tartlan bir hak
talebi olarak eski yer adlar iadesi/kullanm,
gemi dnemde baz siyasi aktrlerin, Krt
blgelerindeki eski yer adlarnn iadesini
gndeme almaya hazr olduklarn ifade
etmeleriyle kamuoyunun konuya olan ilgisini
artrmt. Yer adlarnn iadesi tartmas,
anadilde eitim, demokratik zerklik ve yerel
ynetimler zerinden Krtlerin hak ve zgrlk
talepleri ile dorudan ilikilidir. te yandan, bu
gelimelerin yaratt kamusal tartma, eski
yer adlarna dnlmesi konusunda sadece Krtlerin deil, ayn zamanda dier gruplarn da
sesinin daha fazla duyulur hale gelmesini
salad. Farkl gruplarn bu yndeki taleplerinde baz farkllklar bulunabilmektedir. Trk
kimlii ile i ie gemi erkesler, kendi
toplumlarnn Trkiyede yerleik bulunduu
yerlere erkese isim verilmesi konusundaki yakn tarihli taleplerini daha fazla dile getirmekteler. Ayn zamanda, raporda da ele alnd
zere, benzer talepler eski yer adlarna
dnlmesi konusunda bilinen etnik bir nedeni
olmayan muhafazakr Trkleri de cesaretlendirmitir.
Proje esnasnda, Trkiyedeki eski yer isimlerinin iadesi ve kullanmn savunan ve bu konuda
aratrmalar yapan Krt, Laz, Rum, erkes,
Abhaz, Arap ve Sryani aratrmaclar, avukatlar, aktivistler, belediye bakanlar ve dier
yerel ynetim mensuplarn bir araya getiren bir
altay dzenlendi. Bu toplant, katlmclarn
deneyimlerini, beklentilerini ve eski yer
isimlerinin iadesi ve kullanm konusunda daha
nce yaptklar aratrmalar paylaabilmeleri

iin bir tartma platformu ve esiz bir frsat

salad. Bu alma ile yeniden anlald ki,
Trkiyede yer adlarn deitirme, eski yer
adlarn iade ve kullanma talebi farkl etnik,
siyasi ve kltrel kesimlerden birok kiinin
ortak talebidir. Anadolu halklarnn eitliliini,
tarihsel ve kltrel derinliini gzler nne
seren bu talepler, korkulacak veya engellenmesi gereken talepler olarak alglanmamaldr. Bu
talepler ayn zamanda zleri itibaryla eit
vatandalk, demokrasi ve insan haklar
talepleridir. Ayrca farkl topluluklarn corafi
evreleri ve kltrel ve gndelik hayat pratikleri
ile ilikilerini srdrmesi bakmndan da
nemlidir. Bu taleplerin bu ekilde ele alnmas
ve eski yer adlarnn iadesi dhil her trl
seenein gzden geirilmesi gereklidir.
Son olarak, Trkiyede Gayrimslim aznlklara
ynelik yaygn bak asnda olduu gibi, eski
yer adlar birer tarihi kalnt ve gemi Anadolu
mozaiinden hayatta kalan nostaljik birer renk
veya seda olarak deil, halen bu topraklarn, bu
corafyann yaayan, hakiki ve hayali olmayan
birer unsuru olarak grlmelidir. Deitirilen
yer adlarnn, kkeninin hangi dilden (Ermenice
mi Krte mi?) olduundan te, kuaklar boyu
bir corafi blgede yaayan halklarn gndelik
hafza ve anlam dnyalarnda nereye tekabl
ettii anlalmaldr. Bu adan bakldnda,
Cumhuriyet dnemi boyunca srdrlen
siyaset ve uygulamalar, hafza ve anlam
dnyalarnn hem gndelik hayat pratiklerinden hem de tarihsel dokmanlardan ve
arivlerden nasl temizlenmeye alldna
ilikin pek de iyi niyetli olmayan bir abann
rn olarak gze arpmaktadr.
Umuyoruz ki rapor ierisinde sunulan bilgilendirici tarihsel arka plan, veriler ve zm
nerileri eski yer adlarn kullanma sokma
konusunda mcadele veren bireyler ve
toplumsal hareketler iin bir klavuz ilevi grr.

Giri

Giri

Trkiye corafyasndaki yerleim birimi

adlarnn tarihsel soy ktklerini karmay ve
belgelemeyi amalayan ilk alma
www.nisanyanmap.com web sitesinde halen
ucu ak olarak srdrlmektedir. 20. yzyl
bandan beri merkezi siyasal iktidar tarafndan deitirilen yeradlar envanterinin u an
varm olduum noktada eksiksize yakn
dkm ise TESEV web sitesinde bulunmaktadr. Dkmde Mays 2010da Adn Unutan
lke adl kitabmda yaymlanan dkme
1000e yakn yeni yer eklenmi, 3000den fazla

eski yeradnda nemli veya nemsiz dzeltmeler yaplmtr. Ayrca yeradlarnn deiik
kaynaklardaki farkl yazmlarn belgeleme
hususunda nemli ilerleme kaydedilmitir. Bu
iyiletirmeler, 2010-2011 yllarnda TESEV
Demokratikleme Program desteinde
yrttm almann rndr.
Rapor, Trkiyede yerad deitirme srecinin
ama ve usulleriyle ilgili baz gzlemlerimi ve
TESEV web sitesinde yaynlanan deiiklikler
listesine ilikin yorumlarm iermektedir.
Sonu blmnde eski yeradlarnn iadesine
veya canlandrlmasna dair birka neri
tartlmtr.
Sevan Nianyan

Aratrmann amac, a) Trkiyedeki tm

yeradlarnn, ve b) zellikle 20. yzyl bandan
beri deitirilen yeradlarnn envanterini
karmaktr.

10

Birinci Blm

Problemin Tanm

Trkiyede Trke olmayan yeradlarnn

Trkeletirilmesine ynelik siyasi irade
1913-1916 yllarnda Enver Paann bayraktarlnda ortaya kt. Balkan Savalarn izleyen
gnlerde ttihat ve Terakki Cemiyetinin, Milli
Mcadele esnasnda da Mdafaay Hukuk
kadrolarnn giriimiyle Rumca veya Bulgarca
kkenli olan birok yerad deitirildi.

Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsnda balad. Bu

tarihten itibaren Trkeletirme adeta siyasi iktidarlar aan
bir devlet politikas olarak benimsendi.
Adlar Deitirme Komisyonu kuruldu. l
daresi Kanununda 1959da yaplan bir
deiiklikle ileri Bakanlna ky ad
deitirme yetkisi verildi.2 Ayn yl iller baznda
yeni yerad listeleri yaymlanmaya baland.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeletirme

fikri ideolojik dzeyde ilgi ve destek grmeye
devam ettiyse de, pratikte tekil rnekler
dnda nemli bir adm atlmad.1 Daha ok
Trk Ocaklar ve Halkevleri cihetinden gelen
basklara kar siyasi liderlik ou zaman
temkinli bir duru sergiledi. Atatrkn
hayatnn son yllarnda Doudaki il adlarn
Trkeletirme ynnde birka gsterili hamle
yapld; ancak smet nn dneminde hemen
hemen hi yerad deiikliine gidilmedi.

Hazrlklar 27 Mays 1960 darbesinin hemen

ertesinde semeresini verdi. Darbeyi izleyen
drt ay iinde 10.000e yakn yeni ky ad resmi
kullanma sokuldu. 1965ten nce Trkiyedeki
tm yeradlarnn yaklak te biri deitirildi.
Bazlar binlerce yllk tarihe sahip olan 12.000
dolaynda ky ve 4.000 dolaynda bal
yerleim ile binlerce akarsu, da ve corafi
ekil, brokratik zihniyetin rn olan yeni
Trke adlara kavutu.

Radikal dnm 1950lerin ikinci yarsnda

balad. Bu tarihten itibaren Trkeletirme
adeta siyasi iktidarlar aan bir devlet
politikas olarak benimsendi. 1957de Trke
olmayan yeradlarn belirlemek ve yeni adlar
nermek amacyla, ileri Bakanl bnyesinde, silahl kuvvetlerin, niversitelerin ve dier
Atatrk devlet kurumlarnn katld Yabanc

Eski adlar unutturmak iin son derece kat

politikalar izlendi. Bu adlar (parantez iinde
dahi olsa) gsteren haritalarn baslmas,
yurda sokulmas ve datlmas yasakland. Bu
amala Genelkurmay Bakanl bnyesinde
harita sansr kurulu ilevi gren Harita Genel
Komutanl oluturuldu. Trkiyede her trl
harita basm ve sat bu heyetin iznine

1 Sonradan Trkiyeye katlan Artvindeki tm ky

adlar 1925te, Hataydakiler 1938de
Trkeletirildi. 1923-1960 aralnda topluca
Trkeletirme vakalar bu iki yerle snrldr.

2 11.05.1959 tarihli ve 7267 sayl l daresi

Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun,
21.05.1959 tarihli ve 10210 sayl Resmi Gazete.

13

A. Trkeletirme: 1913-1965

Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanl olarak Trkiye

corafyasnda Trk ve Mslman olmayan dier izlerin
silinmesi iin yeni bir seferberlik balatld.
baland.3 Yerel bazda eski adlar tantan
yaynlar, bazen basit bir krokiyi harita
saymak suretiyle toplatld.
Kasaba ve kylerde, o yerin eski adn kullanan
iletmelerin kurulmas engellendi. Eski adn
iadesi iin baz ky ve kasabalarn yapt
bavurular, bazen geni halk desteine ve
gl siyasi dayanaklara ramen, ileri
Bakanl tarafndan karlksz brakld.
Eski ve yeni yeradlarn topluca gsteren tek
resmi yayn,4 tesadf saylamayacak kadar ok

14

3 1994/5856 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin

ve Kullanma Ynetmeliinin 2/9/1997 tarih ve
9921 sayl kararnameyle deiik 18. maddesine
gre harita yapmak ve yaynlamak isteyen gerek
ve tzel kiiler u koullara uymakla mkelleftir:
eitli amalarla yurt iinde retilecek veya yurt
dndan ithal edilecek her trl harita (kadastral
haritalar hari), atlas, kre ve benzeri dokmann
lke menfaatlerine aykr olabilecek corafi
isimler ve lke snrlarnn kontrol maksadyla;
1) Yurt iinde retilecek kara ve hava haritalar ile
atlas, kre ve benzeri dokmanlarn basm ve
yaym ncesinde Milli Savunma Bakanl Harita
Genel Komutanlna; deniz haritalarnn basm
ve yaym ncesinde Deniz Kuvvetleri Komutanl
Seyir, Hidrografi ve Oinografi Dairesi
Bakanlna incelettirilerek uygunluk onay
almak,
2) Yurt dndan ithal edilecek kara ve hava
haritalar ile atlas, kre ve benzeri dokmanlar
iin Milli Savunma Bakanl Harita Genel
Komutanlndan; deniz haritalar iin Deniz
Kuvvetleri Komutanl Seyir, Hidrografi ve
Oinografi Dairesi Bakanlndan ithal uygunluk
yazs almak.
2 Ocak 1961 tarih ve 203 sayl yasayla deitirilen
Harita Genel Komutanl kurulu yasasna uygun
olarak hazrlanan eski ynetmeliin ilgili
maddesini tm aramalarmza ramen bulamadk.
1994 ve 1997de deitirilmi olan ynetmelik
maddesinin, eskisine nazaran daha liberal bir
dille yazlm olmas ihtimal dahilindedir.
4 TC ileri Bakanl ller daresi Genel
Mdrl, 1968, Kylerimiz, Ankara.

basm ve yazm hatasyla dolu olarak hazrland; ticari datma sokulmad ve kamuya ak
hibir ktphaneye konmad.
Yeradlarnn yasaklanmasyla ezamanl
olarak Trkiye corafyasnda Trk ve Mslman olmayan dier izlerin silinmesi iin yeni bir
seferberlik balatld. Terk edilmi olan ok
sayda Rum ve Ermeni kilisesi ile mezarl,
mahiyeti henz tam olarak aydnlatlmam
olan birtakm askeri veya sivil heyetlerce
sistemli olarak tahrip edildi. mroz ve
Bozcaadada Lozan Antlamasnn ngrd
zel stat kaldrlarak Rum nfus boaltld.
stanbul Rumlarnn byk blm 1964te
snrd edildi. Tarada kalm olan Ermeni
nfusu, 1955-1956dan sonra artan basklarla
stanbula veya yurt dna ge zorland.
leri gelen Krt ailelerini Batya srmek
suretiyle Krt sosyal dokusunu paralamaya
ynelik politikalar ayn dnemde younlat.

B. Gemiin Glgesi: 12 Eyll

1965e doru aktif evresini tamamlayarak
duraksama dnemine giren yerad deitirme
sreci, 12 Eyll 1980 darbesini izleyen yllarda
yeniden canlanma belirtileri gsterdi. 1980e
dek resmi ilemlerde tek tk de olsa kullanlan
eski adlar, 1980den sonra askeri ynetimin
kararl mdahaleleri sonucu tedavlden
kaldrld. Baz nfus mdrlkleri doum
belgelerinde eski ky adlarn kullanmaya 1980e
dek devam etmiken, bu tarihten sonra bu
uygulamaya son verildi. Dou ve Gneydouda
pratik kullanm alan bulunmad iin ksmen
unutulmaya yz tutan resmi mezra ve mahalle
adlar, 1980den sonra askeri ve mlki otoritenin
emriyle yeniden canlandrld.
12 Eyll rejiminin yeni yeradlarnn kullanmna
dair zorlayc tutumu nedeniyle bugn
Trkiyede pek ok kii, ky ve mezra adlarnn
1980den sonra deitirildii ynnde yanl bir

C. Kart Akm: 2000 sonras

Yeradlarnn ulusal politika dorultusunda
deitirilmesine kar kan sesler 1980 ve
1990larda clz olarak duyulurken, 2000li
yllarda kamuoyunu nemli oranda etkisi altna
ald.
Yeradlar konusundaki resmi politikann
deiebileceine dair ilk nemli iaretler
2009da grld. Cumhurbakan Abdullah Gl,
8 Austos 2009da Bitlisin resmi ad Groymak
olan ilesinde halka hitap ederken, kasabann
eski veya Krte ad olan Norin adn telaffuz
etti. Hemen ardndan 12 Austos 2009da Babakan Recep Tayyip Erdoan, kendi doum yeri
olan Rizenin Gneysu kasabasnn eski adna
atfla Potamyalyz ezelden ifadesini kulland.
Kamuoyunda yank uyandran bu jestler,
yllardan beri byk hassasiyetle korunan bir
tabunun en st siyasi otorite tarafndan terk
edilmesi ihtimalini gndeme getirdi. Bunu
izleyen aylarda eski adlarn iadesine ynelik
talepler kamuoyunda sk sk duyuldu.

5 Ad deitirme komisyonunun 1970-1983

aralndaki etkinliine dair veri bulamadk.
1983te askeri rejimin giderayak yeni bir
ynetmelikle komisyonu canlandrd anlalyor.
Yeni ynetmelik uyarnca 1983-2000 arasnda 280
ky ad deitirilmitir. Bunlarn hemen hepsi
olumsuz armlar nedeniyle yerel halkn
talebi zerine yaplan deiiklikler veya birleme,
ayrlma ve stat deiiklii nedeniyle yaplan
idari dzeltmelerdir. Sz konusu dnemde
Trke olmad iin deitirilen yeradna
rastlayamadk.

Bu talepleri iki ayr balk altnda ele almak

gerekir.

i. Etnik Nitelikteki Talepler

Trkeletirmeden en ok etkilenen iki
blgeden biri olan Gneydouda, eski adlarn
iadesi Krt siyasi hareketinin balca taleplerinden biri olarak n plana kt. Yeradlarnn
deitirilmesi, Krt kltrn ve ulusal
kimliini sindirmeye ynelik resmi politikalarn
bir paras olarak deerlendirildi. Eski adlarn
iadesi, anadilde eitim ve yayn haklaryla
birlikte, kltrel haklar mcadelesinin asli bir
unsuru sayld. Gnlk yaamda eski adlar
kullanmak, bir siyasi duru ve onur meselesi
olarak grld.
Bu talepte enteresan olan nokta, bir blm
Ermenice, Sryanice veya baka kkenli olan
eski yeradlarnn Krte kabul edilmesi ve
Krt kltrel kimliinin bir unsuru olarak
benimsenmesiydi.6
Benzer talepler bir siyasi oluuma bal
olmakszn Lazca konuulan blgede de g
kazand. erkes evrelerinde, erkes yerleimlerinin yerel erkese adlarn canlandrma,
hatta bu yaplamyorsa erkese ad yaratma
gayreti ortaya kt. Grc ve Arap dil alanlarnda henz kristalize olmu bir eilim olmasa
da ayn ynde mnferit sesler duyuldu.
1990larn sonunda Artvin ilinde birok kye,
eski ve yeni adlar bir arada gsteren karayolu
levhalar kondu. Midyat ve Nusaybinde
2004ten itibaren yeniden iskn edilen Sryani
kylerinde iki dilli tabelalara gz yumuldu.

6 rnein Cumhurbakannn kndan sonra

medyada hemen herkese Groymakn Krte
ad olarak deerlendirilen Norin, gerekte
Ermenice bir yeraddr.

15

izlenime sahiptir. Oysa 1980-1983 dneminde

(daha nce tzel kiilie sahip deilken ky
statsne kavutuu iin Trke ad verilen
birka dzine yer dnda), Trkeletirme
tanmna uyan ad deiiklii yok gibidir. Kiisel
tankla ve anekdotlara dayanarak 1980
sonrasna tarihlendirilen ad deiikliklerinin
hemen hepsi, resmi belgelere gre 1960
dolaynda gerekletirilmitir.5

ii. Muhafazakr Nitelikteki Talepler

Etnik farklla dayanan bu taleplerin yannda,
Trkiyenin etnik farkllk iddias olmayan
blgelerinden gelen benzer sesler belki
yeterince dikkat ekmedi.
Kadim yeradlarnn yasaklanmasn yanl
bulan, toplumun gemiiyle manevi bann
koparlmasna kar kan, yerel kltr ve
kimlii savunan, eski adlarn iadesi iin
mcadele eden evreler ilk gnden beri vard.
Bunlarn etkinlii 2000li yllarda artt.
Eski adlarn iadesi meselesi ilk kez 1980lerin
sonunda zal hkmetinin yeni ileler kurma
hamlesiyle gndeme geldi. le stats
kazanan baz yerler, rnein Artvin Murgul,
Antalya brad, Hatay Erzin, frsattan istifade
TBMM kararyla eski adlarn geri aldlar.
1990larn belediyeleme furyasnda belediye
olan birok yerleim, belediye meclisi kararyla
eski adn geri alma urana girdi. 1987den bu
yana 100 civarnda ky ve kasabann eski ad,
uzun brokratik mcadeleler sonucunda iade
edildi. Baz belediyeler ise bu kadar ileri
gitmeden, eski ky adn cadde ve meydanlara
vermek suretiyle yaatma yolunu seti.

16

Blm 7deki tablodan grld zere eski

ad iade edilen yerler, Gneydou hari,
Trkiyenin her blgesine homojen olarak
yaylmtr. Son yllardaki rnekler arasnda
anakkale Evree, Manisa Adala, Mula Bafa
ve Bitez, Denizli Nikfer, Antalya Adrasan ve
Ernez, Adana Misis, Hatay Payas, Aksaray
Nrgz, Nide Fertek, Kayseri Germir ve Gesi,
Konya Gynem, Malatya Girmana ve Orduzu,
Mara Hartlap ve Helete, Zonguldak Filyos,
Ordu Fizme, Trabzon Kisarna, Bayburt Balahor
ve Plr, Ardahan Dedeen gze arpar.
Etnik bir iddiaya dayandrmakszn eski adlarn
iadesini isteyenlerin ou, gzlemleyebildiimiz kadaryla, yerel gelenee ve yerel tarihe
merakl, muhafazakr yapda kiilerdir.

Byk bir blm kendini Trk, hatta Trk

milliyetisi olarak tanmlar. Prensip olarak
devlete yakn pozisyonlar savunurlar, ama bu
noktada resmi gre ters derler.
Bu elikiyi amak iin benimsedikleri tipik
strateji, iadesi istenen eski adlarn aslnda
Trke olduunu, dolaysyla yanllkla
veya brokratik yetersizlik nedeniyle deitirildiini ileri srmektir. Bunda, bir yanda yerel
kimliin bir paras olarak benimsenen adlar,
dier yanda Trk ve slam olarak tanmlanan ve resmi anlatyla ekillenen genel kimlik
tahayyln badatrma abas gze arpar.
Yabanc olduu ileri srlen adlar, resmi
anlat iine yerletirilmek suretiyle merulatrlr.
Yaygn akl yrtme ekli yle zetlenebilir:
a. Biz Trabzonluyuz (Kayseriliyiz vb.).
Dedelerimizin geleneinde buraya XX ad
verilir.
b. Biz Trkz. Atalarmz Orta Asyadan
geldi.
c. Demek ki XX ad Orta Asyadan geldi,
dolaysyla korunmal.
Bu mantk bazen iadesi istenen geleneksel
adlarn arptlmasna kadar varabilir. Tipik bir
rnek Bayburttaki Manasi > Gnedoru >
Manas kydr. Muhtemelen Ermenice kkenli
bir ad olan Manasi yerine, ky halknn ve
resmi makamlarn bir Krgz destanndan
geldiine inand Manas ad benimsenmitir.
Eridirde Yunanca Ptradan gelen Bedre
Beydere klnda geri gelmi, Mulada
Gevenes ky Trke bir bitki ad olan Geven
olarak yorumlanmtr. Hatayda Batayaz olan
Bitiyas (asl Rumca Pedias), Ermenekte
Balkusan eklinde geri gelen pre-Helenik
Balkason/Balkasun, Aksarayda Tozkovan
kisvesine brnen Toskavan ayn meyanda
saylabilir.

Yeradlar tartmasnn nmzdeki dnemde

daha da glenerek sreceine kesin gzyle
bakabiliriz.
Bunda esas itici g, Krt siyasi hareketidir.
Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimsedii bir duyarlla siyasi iktidarn uzun sre
ilgisiz kalacan veya direnmek isteyeceini
dnmek yanl olur.
Krt taleplerinin ateledii tartma, doal
olarak dier blgelerde de ayn yndeki
istekleri motive edecek, henz clz ve kararsz

Yeradlar tartmasnda esas itici g, Krt siyasi hareketidir.

Krt kamuoyunun neredeyse ittifakla benimsedii bir
duyarlla siyasi iktidarn uzun sre ilgisiz kalacan veya
direnmek isteyeceini dnmek yanl olur.
olan seslerin glenmesine zemin hazrlayacaktr.
Raporun amac, bu yeradlar tartmasnda
yararl olabilecek birtakm veriler sunmak, baz
kavramlar netletirmektir. Raporun sonunda
iadenin olabilirlii, tarz ve ls konusunda
birka ahsi gr ileri srlecektir.

17

C . Sonu

18

kinci Blm

Corafyaya lenen Hafza

Literatrde ortaya kan birka tema yle

zetlenebilir:

A. Yeradlar Anlamdan
Bamszdr
Prensip olarak tm yeradlarnn balangta bir
anlam olduu varsaylabilir. Fakat yeradlar,
orijinal anlam unutulsa veya bozulsa da ilev
kaybna uramaz, kullanlmaya devam eder.
stanbul, Ankara ve zmir Trkede anlamszdr. Buna karlk bu adlarn, anlam effaf olan
Bingl, Tunceli veya Eskiehir adlarndan
daha az ilevsel olduu sylenemez.
Fakat tersi ileri srlebilir. Gncel dilde anlam
olan yeradlar, iftanlamlla izin verdii ve
balama aykr armlara sahip olabildii
iin pratikte rahatsz edicidir. Yrk kynde
yaayan biri yrk olmayabilir; Daba
kynn ulam kolay ve uygar bir yer
olduunu kukucu muhataplara kar savunmak gerekebilir. Urla tamircilerini Googleda
bulmak kolaydr ama emede zorluk
ekilebilir.
Trk dili bu duruma kar yeradlarn sistemli
olarak anlamszlatran bir stratejiye sahiptir.
Normal szck vurgusu Trke adlarda son
hecededir. Oysa ou yeradnda vurgu sondan
nceki heceye aktarlr. Son hecede vurgulu
taksm ve il anlaml szcklerdir; sondan

nceki hecede vurgulu Tksim ve li,

anlamdan arnm yeradlarn ifade eder.
ngiltere ve Almanyadaki yeradlarnn ou
bugnk dilde daha dorusu bugnk dilin
eski bir formunda anlamldr. Buna karlk bin
ila bin be yz yllk srete bu adlarn byk
ounluunun anlam kaybolmutur. Bromwich, Gotham ve Canterbury ngilizcedir, ama
gnmz dilinde anlam ifade etmezler.
Wadersloh ve Dnningen Almanca olarak
alglanr, ama zel eitim grmemi bir Alman
bu adlar aklayamaz. Bu yzden yeradlarnn
anlamna dair popler yaynlar bu lkelerde
byk ilgi grr.
Anlamdan bamsz yaama zellii sayesindedir ki yeradlar, orijinal adlandrma gerekesi
ortadan kalktktan sonra dahi, nfus yapsndaki, dildeki, siyasi ve hukuki durumdaki, fiziki evredeki byk deiikliklere ramen kullanmda
kalabilir. Taksimde su datm ebekesini,
Leventte babozuk Anadolu askerinin klasn,
Karakyde Karay Yahudi cemaatini hatrlayan
kalmamtr. Gene de bu adlar yaamaya devam
eder. Tiberius Caesar dneminin unvan
politikalar veya Bizans yeradlarnn Arapaya
aktarlma koullar oktan unutulduu halde,
Kayseri ad varln srdrr.

B. Yeradlar Uzun mrldr

Anlamndan soyutlanan yeradlar bazen
artc lde kalc olabilir. Bir yerad, anlam,
hatta dili unutulduktan binlerce yl sonra kurall fonetik deiimlere uram olarak yaamaya devam eder.

21

Yeradlar ilmi (ng. toponymy, Fr. toponymie,

Alm. Toponomastik), tarihin, arkeolojinin ve
dilbiliminin bir yan disiplini olarak 19. yzyl
ortalarndan beri akademik ilgi grmtr.

En ok incelenmi kta olan Avrupada yeradlarnn byk bir blmnn gemii M 1.

binyla dek izlenebilir. Fransa yeradlar,
Milattan ksa sre sonra snm olan Gal dili
hakkndaki en nemli bilgi kaynamzdr.7
Alman yeradlar, Kavimler G dneminin
Germen airet dalmlar konusunda detayl
bilgi verdii gibi, M 1. binyla ait Kelt yerleimlerine, hatta ondan nceki Neolitik an
proto-Avrupa kltrne dair ipular tar.8
Britanya yeradlar, 5. yzyldaki Anglosakson
ve 8. yzyldaki Viking yerleimleri srecini
artc bir sadakatle yanstr.9
Yunan yeradlarnn nemli bir blmnn Eski
Bronz ana ait bir Anadolu kltryle e
dilde olduu, Paul Kretschmerden bu yana
bilinmektedir.10
Anadolu yeradlar da en az Avrupadakiler
kadar eskidir. Mesela:

adlar M 2. binyl bana ait Asur kaynaklarnda anlr.

mparatorluk dnemi Hitit kaynaklarnda

Adaniya (Adana), ngila (Eil), Gamaxa
(Kemah), Sexariya (Sakarya), Tara
(Tarsus) mevcuttur. Urartu yaztlarnda
Arzastu (Erci), Palu, Zuaini (Sarkam
Zivin ky), Utu (Erzurum Byktuy ky)
zikredilir.

M 9. yzylda derlenen Homeros destanlarnda mbros (mroz, imdi Gkeada),

Ains (Enez), Smyrn (zmir), Klazomenai
(Kilizman, imdi Gzelbahe), Sinp
(Sinop), Kytoros (Cide ilesine adn veren
Cideros), Perkote (> Perkosios > Bergos,
imdi Umurbey) vardr.

Yunanca +sss ekli olup Trkede (Yunanca

adn akkuzatif biiminden) +son, +sun veya
+sn eklini alan adlarn hemen hepsi,
Yunan-ncesi bir Anadolu diline, belki
Luwiceye veya onunla akraba bir HintAvrupa diline aittir. Ablasun, Adrmusun,
Adrasan, Alasun, Alasn, Avason,
Balkason, Bolasan, Boyasn, Canasn,
Dadasun, fasulyasyla nl Dermason
(Telmesss), Elmasun, Eylesun, Gelbulasn, Giresun, Gksun, Hormusun, Kesresun, Kean, Kiresun, Mamasun, Mudasun,
Mulasun, Muncusun, Parlasan
(Parnasss), Samsun (Amisss), Sineson,
Tavlusun, Tersun, Trmsn (Termesss),
Yaylasun (alysss) bunlardandr.

Yunanca +and/+wand ile biten ve

Trkede +anda, +ende, +and veya +ant
eklini alan adlar Atlant, Balganda,
almanda, Dalanda (Darende), Gevende,
Gezende, Kalanda (Gelenbe), Karand,
Karsant, Larende, Pasanda (Basant),
Padyanda (Pozant), Sinand, Yalanda,
Zamant gibi Yunan ncesinden devralnmtr. En az 3000 yldan beri kullanmda
olduklar varsaylabilir. Byk skender

Tiglat (Dicle), Purattu (Frat), Xaran

(Harran), Meliddu (Malatya), Marqasu
(Mara), Matiata (Midyat), Nisibina
(Nusaybin), Ziqirtu (Siirt), Serug (Suru)

7 Ngre 1990-1998, Toponymie gnrale de la France,

3 cilt, Cenevre: Librairie Droz.
8 Bach 1953-1954, Deutsche Namenkunde, Bd II/ 1 &
2: Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg.

22

9 Smith 1956, English Place-Name Elements, 2 cilt,

Londra; (ed.) A. Mawer ve Stenton 1924,
Introduction to the Survey of English Place-Names,
Cambridge University Press.
10 Kretschmer 1896, Einleitung in die Geschichte der
griechischen Sprache; tpkbasm Gttingen, 1970.
Kretschmer, Yunan dili tarihi alannda r aan
bu eserinde, Yunan yarmadas ile Anadoluda
yaygn olan +ss- ve +nth- ekli yeradlarnn
Yunan-ncesi bir dile ait olduunu ileri srmtr.
Haley ve Blegen, The Coming of the Greeks adl
makalelerinde Kretschmerin varsaymn
arkeolojik verilerle birletirerek, +ss- ve
+nth- takl yeradlarnn Anadolu ile
Yunanistanda ortak olan bir Bronz a kltrne
ait olduunu kantlamtr: Haley ve Blegen 1928,
The Coming of the Greeks, American Journal of
Archeology 32, s. 141-154.

Anadolu kentlerinin birou Helenistik a

krallarnn veya onlarn yerini alan Roma
imparatorlarnn adn tar. Antioxeia >
Antakya, Seleukeia > Silifke, Attaleia >
Antalya, Amastris > Amasra, Mithrapolis >
Midrebolu, Samosata > Samsat, Nikomedia > znikmid > zmit, Polemonion >
Bolaman, Arxelaida > Erkilet, belki Prousa
> Bursa bunlardan ilkine, Hadrianupolis >
Edirne, Sebasteia > Sivas, Kaisaria >
Kayseri, Neokaisaria > Niksar, Germanikopolis > Ermenek, Klaudiopolis > Bolu
ikincisine rnektir.
Trkeye alnarak bugne gelen veya 20.
yzylda silinen Ermenice yeradlarnn
nemli bir blm Ermeni dilinde anlam
ifade etmez. Bunlarn bazlarnn Urartuca,
Hurrice veya henz bilinmeyen baka yerel
dillerden miras kald muhakkaktr.
Mesela: Xlad > Ahlat, Sper > spir, Gamax >
Kemah, Olti > Oltu, Namravan > Narman,
Gars > Kars, Arce > Erci, Dercan > Tercan.

C. Yeradlar Kltr Mirasdr

Bu denli kalc olabilen yeradlar, insanlk
tarihine dair nemli bir bilgi kaynadr. Tpk
arkeolojik kalntlar, tarihi yaplar, yaztlar,
sikkeler ve mezar talar gibi, toplumun ve
insanln gemiine k tutarlar.
rnein:

Anadolu yeradlar, Yunan-ncesi Anadolu

dilleri hakknda eldeki en kapsaml
kaynaklardan biridir. Son yllarda Anadolu
dilleri hakkndaki akademik tartmann
nemli bir blm toponimler zerinden
yrtlmektedir.

Anadolunun Trkler (ve Krtler) tarafndan

iskn srecinde klasik tarih kaynaklarnn
karanlkta brakt pek ok husus, yeradla-

Bu denli kalc olabilen yeradlar insanlk tarihine dair nemli

bir bilgi kaynadr.
r analizi sayesinde aydnlatlabilir.

Roma dnemi ulam a hakknda nemli

bir bilgi kayna olan Peutinger Tablosu
ve Tabula Antoniniana gibi menzil
tablolar, ancak yeradlarnn titizlikle
incelenmesi sayesinde anlaml hale
getirilebilmitir.

Trk tarihiliinde, tarihi belgelerdeki

verileri mikrocorafyadaki yeradlaryla
karlatrarak verimli sonular elde eden
bir isim, Kuzeydou snr illerini inceleyen
Fahrettin Kirzioludur.11 Yerel bir tarihi
olan Ramazan Toparl, yerel gelenekte
yaayan yeradlarn inceleyerek 12. yzyldaki Miryokefalon Savann srlarn
srprizli bir ekilde zmeyi baarmtr.12

Birok yerad, tarihi ve arkeolog iin deerli

ipular gizler:

Yerel kullanmda hl Snr ad verilen

Bayburt ayryolu kasabas, Strabonun
Roma lkesi ile Armenia arasndaki snr
kaps olduunu belirttii Synoriayla ayn

11 Kirziolu 1953, Kars Tarihi, stanbul, ve Kirziolu

1976 Trklerin Kafkas-illerini Fethi: 1451-1590, TTK.
Titiz bir aratrmac olan Kirziolu, maalesef
aratrmalarnn sonularn ideolojik
nyarglarna kurban etmekten kurtulamamtr.
12 Toparl 2010, Deien Corafya ve Miryokefalon
Sava, Ankara. Toparl, Bizans vakanvisi Niketas
Khoniatsin eserinde geen yeradlarn Osmanl
ve Seluklu kaynaklarnda geen yeradlaryla ve
halk belleinde yaayan adlarla titiz ekilde
karlatrarak bugnk Eirdir Glnn boum
yerinden dou-bat istikametinde geen tarihi bir
yolun varln kantlar. Tarihiler arasnda uzun
sreden beri bilmece niteliinde olan
Myriokephaln mevkiini, halen Eirdir Glnn
ykselen sular altnda kalm olan Yenice
Kprs mevkiine yerletirir.

23

Anadoluyu fethettiinde bu isimler oktan

yerleikti.

yer midir? O halde imparatorluk snr

MS 1. yzylda bugnk GmhaneBayburt il snr myd? 20. yzyl banda
blgedeki Rum/Ermeni yerleimleri
snrnn bununla tam olarak akmas
tesadf mdr?

24

anakkaledeki Alexandreia Troas ren yeri,

halk arasnda Eski stanbul adyla tannr.
Bunun yaknndaki Kestanbol kaplcas,
Yunanca Palaia Konstantinpolis (eski
Konstantinopolis) adndan evrilmi
olmaldr. Bu isim oradaki harabelerin
stanbula benzerliinden dolay verilmi
olabilir mi? Yoksa stanbul bakent
olmadan nce Konstantin kenti buras
myd?
Kumburgaz ad 17. yzyl kaynaklarnda
Konom veya Kunum burgaz olup, muhtemelen Bizansn hazine nazr olan
Oikonmostan defterdar kulesi gibi bir
anlam dndrr. Bu kulenin bugn izi
var mdr?
Ermenice ad Manawazgerd (Manawaz
kalesi) olan Malazgirt hisarna adn
veren kii, Urartu kral soyunun kurucusu
olarak yaztlarda anlan Menuwasla ayn
kii midir?
imdiki ad Gazi mahallesi olan Rize
Pazarn Honiin kynde yaayp (Lazca
ve Trke dnda) ayr bir dil konuan
halkn varl Evliya elebiden beri
kaydedilmitir. Acaba bu halklar, Krt veya
Trkmen asll Rivan airetinin Honiin
koluyla balantl olabilirler mi?
Erzurumun spir vadisine adn veren antik
Speiroi kavmi ile, Ermeni kaynaklarnda
Van Bakaledeki spiriz Dayla balantl
olarak anlan halk ayn mdr? Antik Yunan
kaynaklarna gre tpk Grccedeki gibi
sa+ nekiyle yerad yapan bu kavim,
Grclerle balantl myd?

Yeradlarnn geliigzel deitirilmesi, kltr

mirasnn tahribiyle edeerdir:

Gristan (gvur mezarl) > Gristan >

Grenli > Sugren. Gristan genellikle ren
yerlerine, zellikle nekropollere verilen
addr. Yaplan i, arkeolojik sit alanna
apartman yapmaktan farkszdr.

Rumanls (Rum kilisesi) > Gvuramls

> Gzelaml. Kilisenin izi tahrip edilmitir.

Baladiyanos (Rumca Palatinos sarayl)

> Biladyunus > Yunuseli. Bizans tarihinden
bir sayfa silinmitir.

ingrlar (ingeneler) > enger > imdar

> Kavakz. Etnik gemi silinmitir.

Kanlkla (Kanl aireti kla) >

anlkla. stelik Trk etnik gemii
silinmitir.

Karalar (Araplar veya Fellahlar

anlamnda) > ztrk. Bu kez kastl
sahtecilik vardr. Kaak inaata Trk
bayra ekme gelenei akla gelmektedir.

Hacaa (dilek iin ziyaret edilen kutsal

aa) > Acaa. Kltr miras silinmitir.

Karada (kara ekya) > Karaday. Yerel

tarih silinmitir.

Parantez: Kltr Mirasnn Tahribi

TC Yasalarna Gre Sutur
Trkiyede 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunuyla belirli tanr ve
tanmaz varlklar kamu korumas altna
alnm ve bunlara zarar verilmesi sert cezalara
balanmtr.13
Kanunun 6. maddesi korunmas gereken
varlklar uzun bir liste halinde ayrntlandrr.

13 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat

Varlklarn Koruma Kanunu, 23.07.1983 tarihli ve
18113 sayl Resmi Gazete.

[] kaya mezarlklar, yazl ve kabartmal

kayalar, resimli maaralar, hykler, tmlsler, ren yerleri kale, hisar, bur, sur,
tabya ve istihkmlar [] harabeler, kervansaraylar [] kmbet ve kitabeler, sarn ve
kuyular, tarihi yol kalntlar, mesafe talar,
eski snrlar belirten delikli talar, sunaklar
[] kkler, evler, yallar [] mezarlklar []
eski ant ve duvar kalntlar []
[] tarihncesi ve tarihi devirlere ait []
antropoloji, prehistorya, arkeoloji ve sanat
tarihi alarndan belge deeri tayan ve ait
olduklar dnemin sosyal, kltrel, teknik ve
ilmi zellikleri ile seviyesini yanstan her trl
kltr varl. (madde 23)

Tarihi yeradlarnn, bu saylanlar kadar nem

ve zellik tayan kltrel varlklar olduu aktr.
Yaygn inancn tersine kltr varlklarn
korumaktaki ama turist gelsin dviz braksn
deildir. Bu varlklar insanln ortak kltrel
miras olduklar iin korunur. Kaybolmalar,
insanln kltr hazinesine kestirebildiimiz
veya bugn iin kestiremediimiz bir zarar
verecei iin deerli saylrlar.
Trkiyenin taraf olduu Dnya Kltrel
Mirasnn Korunmasna Dair Szlemenin
gereke metni de ayn manta vurgu yapar:
Kltrel ve Doal mirasn herhangi bir
parasnn bozulmasnn veya yok olmasnn,
btn dnya milletlerinin miras iin zararl bir
yoksullama tekil ettii [].
Trkiyede eski yeradlarn deitiren ve
unutturmaya alan zihniyetin, ayn zamanda
gayrimslimlere ait tarihi kilise, ant, mezarlk,
yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip eden
anlay olduu bilinir. Bu iki proje ayn dnemde ve muhtemelen ayn kadrolar eliyle
yrtlmtr.

lkemizde yakn yllara kadar vatani grev

saylan, ya da en azndan bu bak asyla
mazur grlen kilise vb. tahripilii gnmzde su kabul edilmekte ve 2863 sayl kanunun
65/a maddesi uyarnca 2 ila 5 yl hapisle
cezalandrlmaktadr. Bundan 50 yl nce Van
Gl evresindeki tarihi manastr ve kiliseler
sistemli olarak yktrlm ve Ahtamar Kilisesi
de bu ykmdan tesadf eseri kurtulabilmiken,
bugn bu kilise muazzam paralar harcanarak
devlet tarafndan onarlmaktadr.
Eski eserler konusunda grlen bu zihinsel
evrimin henz eski yeradlar konusuna
yansmam olmas zcdr.

Trkiyede eski yeradlarn deitiren ve unutturmaya alan

zihniyetin, ayn zamanda gayrimslimlere ait tarihi kilise,
ant, mezarlk, yazt, ev, mahalle gibi eserleri tahrip eden
anlay olduu bilinir.
E. Yeradlar Yerel Kimliin
Bir Unsurudur
Yeradlar sadece belge deeri tamaz, ayn
zamanda yerel (ve blgesel, ulusal) kltrn
tanmlayc bir gesi olarak nem tar.
Baz yeradlar ulusal kltre mal olmutur.
stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Erzurum,
Trk veya Trkiyeli kltrel kimliinin yap
talardr. Bunlar karldnda Trk ve
Trkiyeli kavramlarnn ii boalr.
Ayn ekilde Krinta, ufaruksa, Hundez ve
Kono karldnda Oflu kltrel kimliinden
geriye ok ey kalmaz. Ketizmeni, Kastal,
Palavar olmayan Elbistan, anlamsz bir isim
olur.
Bu isimler, Trkiyeli ya da Oflu veya
Elbistanl kimliini oluturan kolektif
hafzann geleridir. Zengin armlar vardr.

25

Listedekilerin bir ksm yledir:

Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, bu anlamda, eski evleri

ykp yerine apartmanlar yapan an ve zihniyetin eseridir.
Bu ikisinin kltrel sonular da aa yukar ayndr.
Daha nemlisi bu armlar, yabanclarn
ayn konuya dair armlarndan farkl
armlardr. Ketizmen, Elbistanl olmayan
birine anlam ifade etmez; etse de muhtemelen
yanl anlam ifade eder. Dolaysyla Ketizmen
adna yklenen veya yklenmeyen anlam, bir
Elbistanly Elbistanl olmayandan ayrr.
Yerel kltrn mal olan hikyelerde, masallarda, arklarda, trklerde, deyimlerde, ataszlerinde, grsel imgelerde bu adlar yer alr.
Kiiler, topluluk iindeki ilikilerinde kendilerini
bu adlardan oluan bir zihinsel corafya iine
yerletirerek tanmlarlar (u kii zmirlidir
Konoludur, yle yle olur, filan bilir, falan
anlamaz). Bu isimlerle rlm bir zihin
dnyas sayesinde kendilerini bakalarndan
mesela bir Brezilyaldan veya Yozgatldan
farkl ve baz bakmlardan daha deerli
hissederler. Bu sayede kiilik kazanrlar.
niform bir insanlk denizi iinde yok olmaktan
kendilerini korurlar.

26

Modern bireyci dncenin varsaydnn

aksine, kiiler toplumda sadece veya ncelikle bireysel zellikleri ve kazanmlaryla
ayrmazlar. ncelikle eitli kademelerdeki

kolektif kimlikleriyle tanmlanr ve bakalarndan ayrrlar. Mensup olduklar gruplara

dayanarak kiisel deer ve saygnlk talep
ederler.
Kolektif kimliklerin en nemlilerinden biri olan
yerel kimlii tahrip etmek, bu anlamda, kiileri
toplum iinde yalnz ve plak brakmakla
edeerdir.
phesiz silinenler yerine ortaya kan yeni
yeradlar da bir sre sonra zihinsel corafya
iinde yerlerini alr. Gesi silindikten bir sre
sonra Bayurdu anlam kazanabilir; kltrel
kimliin gesi haline gelir, armlar biriktirir.
Temel toplumsal ihtiyalarn ilelebet karlksz
kalmas dnlemez.
Gelgelelim, ortada telafisi mmkn olmayan
bir kayp vardr: Yzlerce yllk bir kltrel
birikim, zengin bir armlar yuma kaybedilmitir; kuaklar boyu yontulup ekillenmi
bir kltrel varln yerine, sfrdan yenisinin
ina edilmesine giriilmitir.
Trkiyede yeradlarnn deitirilmesi, bu
anlamda, eski evleri ykp yerine apartmanlar
yapan an ve zihniyetin eseridir. Bu ikisinin
kltrel sonular da aa yukar ayndr.

27

nc Blm

28

Yapay Corafyalarn
Yaratlmas
Yeradlar muhafazakrdr. Byk sosyal
deiimlerde ve istila hareketlerinde dahi, ou
korunur. Normal koullarda yeni yeradlar,
ancak a) yeni iskn edilen yerlerde veya b) var
olan yerleimlerin hukuki statsndeki radikal
deiiklikler sonucunda ortaya kar.14

Deitirmenin amac, a) toplumun gemile bann

koparlmas, b) egemen olan bir dil veya kltrn etkisinin
krlmas, c) devletin siyasi tahayylne daha uygun bir
toplumsal kimlik bilincinin ina edilmesi olabilir.

Yeradlarnn siyasi nedenlerle ve topluca

deitirilmesi, modern an tipik bir fenomenidir. 19. yzyl ortalarnda yeni Yunan milliyetiliinin bir tezahr olarak ortaya km,
Avusturya mparatorluunun ve Balkanlarn
blnme srecinde nem kazanm, Sovyet
Devrimi ertesinde farkl bir siyasi boyuta
ulamtr.

gerek nitelik bakmndan dnyadaki emsallerden ayrlr.

Toplumsal kimliin tanmlayc gelerinden biri

olan yeradlarnn topluca deitirilmesi, biz
kimiz sorusuna yeni bir cevap verilmesi
demektir. Bunun devlet tarafndan yaplmas,
yaygn deyimiyle bir toplum mhendislii
faaliyetidir.
Bu konudaki Trkiye deneyimi, gerek nicelik
14 Trk yerleimine en erken maruz kalan blgeler
olan Dou ve Anadoluda var olan Trk-ncesi
yeradlarnn ou korunmutur. Osmanl diyarnda
15. yzyl ortalarnda yeradlarnn topyekn
Trkelemesi, a) hukuki yaplanmadaki radikal
deiimle ve b) belki devlet eliyle yrtlen bilinli
bir mhendislik faaliyetiyle aklanabilir.

Dnyada en yaygn olan uygulama, egemen bir

dildeki yeradlar yerine yerel dildeki adlarn
benimsenmesidir. Yerad politikalarna ilikin
uluslararas literatrn ana konusunu bu
oluturur. Oysa Trkiyede yaplan ey bundan
farkldr.
i. Dil deitirmenin tipik rnei, kinci Dnya
Sava sonrasnda Dou Avrupada Almanca
yeradlar yerine yerel dildeki edeerlerinin
konmasdr. Danzig yerine Gdask, Kalsbad
yerine Karlovy Vary, Raab yerine Gyr,
Pressburg yerine Bratislava gibi.

Benimsenen adlar, yerel dilde (Lehe, eke,

Macarca) zaten var olan, ya da biraz
zorlama pahasna hatrlanan adlardr.
Eskiden beri egemen olan ve yksek statye
sahip olduu kabul edilen bir ulusal dil
(Almanca) yerine, daha dk statde
saylan bir BAKA dilin egemenlii ilan
edilmitir.

29

Deitirmenin amac, a) toplumun gemile

bann koparlmas, b) egemen olan bir dil
veya kltrn etkisinin krlmas, c) devletin
siyasi tahayylne daha uygun bir toplumsal
kimlik bilincinin ina edilmesi olabilir.

A. Alt Dilin Yceltilmesi

ii. Uluslararas sahada kabul gren eksonimler15 yerine yerel endonimlerin dayatlmas,
ayn ilkenin bir baka uygulamas olup
emperyalizm-sonras an tipik tezahrleri
arasndadr. Hindistann bamszlndan
sonra Britanya mparatorluu dneminden
kalan ok sayda yerad yerel dildeki
isimlerle deitirilmitir (rnein: Bombay,
Madras ve Calcutta yerine Mumbai,
Chennai ve Kolkata). Burmann 1988de
Myanmar olarak dzeltilmesi, gen Trkiye
Cumhuriyetinin Constantinople yerine
stanbulda diretmesi rnek verilebilir.
iii. Avrupa Birliinde baskn eilim, yerel dil
veya lehedeki endonimlerin ulusal dildeki
eksonimlere tercih edilmesi ya da iki biimin
yan yana kullanlmas ynndedir. Katalanca, Baska, Bretonca, Galce ve sko
Gaelcesindeki yeradlar, ilgili lkelerde
ulusal dilin yan sra resmi kullanma da
sokulmutur. Slovakyann, Macar aznln
kulland Macarca adlar tanmaya
direnmesi eletiri konusudur.
Katalonyada Franco dneminde kamu
alannda yasaklanm olan Katalan dili,
1979dan bu yana blgesel ynetimde tek
resmi dildir. Blgesel ynetimin resmi
ilemlerinde Katalanca yeradlar, ulusal
ynetimde ise ou zaman spanyolca
(Castellan) adlar kullanlmaktadr. Blgedeki karayolu levhalarnda, iki dilin kullanld
otoyollar dnda, Katalanca egemendir.

30

Galler yerel parlamentosunun 2007 tarihli

Gal Dili Planna (Welsh Language Scheme/
Llywodraeth Cynulliad Cymru) gre,

15 Exonym: d adlandrma. Zdd endonym: i

adlandrma. Mnchen endonim, Mnih
Trke eksonimdir. Blgenin yerel lehesinde
ayet kentin ad baka bir ekilde syleniyorsa, o
leheyi savunanlar Mnchen adnn Yksek
Almanca eksonim olduunu, yerel lehedeki
biimin tercih edilmesi gerektiini ileri srebilirler.

karayollarnda tm yerleim birimi adlarnn

iki dilli olarak gsterilmesi zorunludur.
Hangi dilin nce gsterileceine yerel
ynetim karar verecektir.
rlandann bamszlndan sonra bu
lkede kullanlan ngilizce yeradlarnn
birounun yerine (rnein Kingston yerine
Dn Laoghaire) veya onlarn yan sra
(rnein Dublin ile birlikte Baile tha Cliath)
Gaelce adlar resmi kullanma sokulmutur.
iv. Kanadada fiziksel corafya adlarnn
Franszca ve ngilizce versiyonlarnn yan
yana kullanlmas yasa gereidir; buna
karlk yerleim birimleri yerel nfusun
tercih ettii dilde tek resmi ada sahiptir.
1987de Frobisher Bay kasabasnn adnn
qaluit olarak deitirilmesinden bu yana,
kuzey blgesindeki nuit yerleimlerinin
hemen hepsi nuit dilinde resmi adlara
kavumutur.
v. Yeni Zelandada 1946da yasayla kurulan Yeni
Zelanda Corafya Kurulu (New Zealand
Geographic Board), yeradlarnn ngilizce ve
yerel Maori dilindeki biimlerini yan yana
kullanma politikasn (dual naming policy)
benimsemitir. Ada lkesindeki da, akarsu,
krfez vb. fiziksel corafya birimlerinin
hemen hepsi ve yerleim adlarnn bir blm,
resmi kullanmda ift isimle anlmaktadr.
Grld gibi bu rneklerin her birinde, dk
statde olan yerel dilin, stn saylan ulusal
veya uluslararas dile kar pekitirilmesi veya
n plana karlmas sz konusudur.
lkemizde Krte yeradlarn canlandrma
talebi de bu ereveye uyar. Egemen kltrn
empoze ettii adlar yerine, yerel halkn fiilen
kulland ve Krte kabul ettii adlara
dn nerilmektedir.
Oysa Trkiyenin Trkeletirme ad altnda
giritii i temelde bundan farkldr. Baka bir

dile veya kltre ait adlar kaldrlp, onlarn

yerine Trklerin veya Trke konuanlarn
tercih ettii birtakm adlar getirilmemitir.
15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne

15.000i akn rnein hemen hepsinde, ne yerel ne de resmi bir

gemii olan, tamamen brokratik yaratcln eseri olan yeni
adlar retilmitir.

yerel ne de resmi bir gemii olan, tamamen

brokratik yaratcln eseri olan yeni adlar
retilmitir. Etnik aznlklarn yan sra
Trklerin ve Trke konuan resmi makamlarn da kulland binlerce yerad, devlet
tarafndan retilen yeni adlarla ikame edilmitir. Genel politika gerei, bu adlarn ses ve
anlam bakmndan eski adla alakas olmamasna zen gsterilmitir.
stisnalar ok enderdir. Konstantinopl/
stanbul rnei gibi, zaten teden beri Trkler
arasnda kullanlan yerel adn resmi kimlie
kavuturulduu rnekler ok az saydadr.
Bunun gibi, belki 20-30 rnekte Krte adn
tam evirisinin Trkede kullanldna tank
oluruz; bunlarn bir blmnn, resmi ad
deitirme ileminden nce ve ondan bamsz
olarak Krt ve Trk dillerinde ayr ayr kullanlan adlar olduunu varsayabiliriz. Ancak
bunlar bir yana braklrsa, rneklerin ezici
ounluunda ama, baka bir dil topluluunca tercih edilen adlar yerine Trklerin kulland adlar ne karmak deildir.

Antik adan beri unutulmu olan Hraklion

ad canlandrlmtr. Delphoi antik kentinin ad
Ortaadan beri deien ilevi dorultusunda Marmarion (mermerlik) olmuken, eski
isim yeniden ihya edilmitir.16
Yaplan ii, Atina kentinin talyan ve Osmanl
eseri olan zengin tarihi dokusunu bozup kent
merkezinde krk dkk talardan oluan dev
bir arkeolojik alan yaratan zihniyetle kyaslayabiliriz. Ama en azndan teorik olarak,
yaplann tahribat deil koruma olduu ileri
srlebilir.
Ayn ekilde Ermenistan Cumhuriyetinde 1924
ve 1991den sonra Trke yeradlarnn silinerek
Ermenice tarihi adlarn geri getirilmesindeki
amacn hakiki adlara dn olduu savunulmakta ve Trkiyedeki uygulamayla kyaslama
giriimleri iddetle reddedilmektedir.17
Geri dnn limiti nedir? Elli yldan sonra
Trkiyede eski yeradlarna dnmek bizce hal
makul grnyor. Filistinli Araplar altm yl

B. Eski alara Dn
lkenin bamszla kavumasndan bir sre
sonra Trke, talyanca, Slavca, Vlaha ve
post-klasik Yunanca kkenli olan yeradlar
Yunan ulusal kimliine aykr saylarak, antik
Yunanca yeradlar canlandrlmtr. ki bin yl
srm bir igal ve bozulma dneminin
ardndan, hakiki adlara geri dnld
savunulmutur. rnein Giritin en byk
kentinin ad 7. yzyldan itibaren Arapa
Xandak (hendek), ge Bizans Rumcasnda
Khandaks ve Osmanl Trkesinde Kandiye
iken, 1913te akademik bir kurulun kararyla

16 Anadoluda Yunan igali altndaki birok yerin

adnn 1921-1922de ayn anlay dorultusunda
antik Yunanca isimlerle deitirildii anlalyor.
1922de ksa bir sre Solmisss adn alan
Krknca/irkince ky ile Maiandroupolis ad
verilen Ske bunlardan ikisidir.
17 Eprikyann corafya szlne gre bugnk
Ermenistan Cumhuriyeti snrlar iinde bulunan
ky ve kasaba adlarnn yaklak yars Trke
kkenli iken, bunlardan 600 kadar 1924-1988
yllar arasnda Ermenice adlarla deitirilmitir:
Eprikyan 1901-1903, Resimli Corafi Szlk. Bu
dneme ait tam gibi grnen bir liste http://www.
isagambar.az/cefer-giyasi-eng.htm#book3
adresinde mevcuttur. Azeri nfusun yaad 90
kadar yer Trke/Azerice adn korurken, bu adlar
da 1991 ylndaki bamszlk ilanndan sonra
deitirilecektir.

31

Yunanistan rneinde durum yine farkldr. Bu

sonra hl sraildeki yerlerin eski Arapa

adlarn kullanmakta srarcdr. Pragda
komnist ynetimin devrilmesinden sonra bir
gnde 1948in sokak ve semt adlarna geri
dnlmtr, buna karlk 1918in (Almanca)
adlarna dnmek akla gelmemitir. 2000 yl
nceki Yunanca adlara dn bunlarla ayn
mdr? Deilse, zaman am sresi nedir?
Bunlarn kolay sorular olmad teslim
edilmelidir.

C. Siyasi Simge-simler
Kent ve kasabalara devletin ideolojik nceliklerini yanstan adlar verilmesi, en eski devletlerden beri sk rastlanan bir olgudur.
Helenistik a krallar ve Roma imparatorlar,
yzlerce kenti hkmdar adlaryla onurlandrmlardr. Meksika kentlerinin birou Meksika
bamszlk savann kahramanlarnn adn
tar. Sovyetler Birliinde arlk dnemini
anmsatan veya dini deerlere referans yapan
pek ok yerad, rejim nderlerini veya proleter,
ekim, devrim, kzl, parti, komsomol, dou,
vatan, orak-eki, makina, fabrika gibi siyasi
simgeleri ieren adlarla deitirilmitir.
Trkiyede siyasi adlandrma akm, grebildiimiz kadaryla, 1860larda mantar gibi oalan
Aziziyelerle balar. Abdlhamit yllarnda
tespit edebildiimiz 100 dolaynda Hamidiye,
Hamidabad, hsanhamid, Eserihamid,
Kemerihamid, mranhamid, Ltfihamid,
Bnyanhamid, Mamuretlhamid vs. vardr.
Yine bu dnemde padiahn kz ve erkek
ocuklarnn ad Selimiye, Burhaniye, Nazmiye,
Abidiye, Nuriye gibi yerleimlere verilmitir.

32

ttihat ve Terakki dneminde bir tek Talatiye

(buna karlk yeterli sayda Readiye ve veliaht
Yusuf zzeddin Efendi onuruna bir adet

Yusufeli) grlr. 1916da Giresun kazas iin

ttihad, Rize sanca iin Terakki, Arhavi iin
Tekilat, Hopa iin Cihadiye, iran kazas iin
Trkili, Srmene kazas iin Trkyuvas adlar
nerilmise de, uygulamaya geilmemitir.
1922-1926 arasnda treyen 30 civarnda
Mustafakemalpaa (Kirmasti), Kemalpaa
(Nif, Makriyali, Vavri), Mustafapaa (Sineson),
Gazipaa (Selinti), Kemaliye (Ein, Mendehorya, Tirse) ve benzerleri, ayn gelenein
Cumhuriyet dneminde devam ettiini gsterir.
1925te tarikatlerin yasaklanmasnn ardndan
eyh veya tekke szcn ieren 20ye
yakn yeradnn Iklar olarak dzeltilmesi
benzer bir anlayn rndr.
Ancak iin tabiat gerei bu tr adlandrmalar,
toplam yeradlar mevcudunun ok kk bir
orann temsil eder. 1960 ylnn Sovyetler
haritasna kaba bir bak, yeradlarnn ancak
%1 kadarnn siyasi nitelik tadn gsterir.
Trkiyede de Cumhuriyet dneminde ak bir
siyasi ve ideolojik dnceyle verilen adlarn
says, deitirilenlerin binde n bulmaz.
Cumhuriyetin ilk be ylnda rejim liderinin
adn alan birka yer ile, 1980den bu yana
patlama gsteren Ataky, Atakent, Ataehir,
Atayurt vs.ler bunda en byk pay tutarlar.
lgintir ki topyekn deitirmenin gerekletii 1928-1980 aralnda verilen adlarn neredeyse tamam, Pnarba, Armutlu, Karabelen,
Esentepe vs. gibi siyasi adan ntr isimlerdir.
Sonu olarak, Trkiyenin Cumhuriyet dneminde uygulad ad deitirme politikas, dnyada emsalleri bulunan a) yerel dili yceltme,
b) gemie dnme ve c) siyasi sadakat bildirme
modellerinden hibirine tam anlamyla
uymamaktadr. Yaplan ey, hem nitelii hem
de nicelii bakmndan, nevi ahsna mnhasrdr.

33

Drdnc Blm

34

Yanl Gerekeler

Trkeletirme lehine yaygn olarak gsterilen gerekelerden ikisi zerinde ksaca

durmakta fayda vardr.

Bir yeradnn kkeninde Yunanca, Krte,

Luwice veya Aramice olmas, o yeradnn
Trke olmad anlamna gelmez.

A. Trke Deil

stanbul, Ankara ve zmir Trkeye Yunancadan alnm adlardr. Ancak bu adlar Trk
dilinin unsuru haline gelmi, Trkeye zg
fonetik dnmlere uramtr; Trke
olarak alglanr, Trke cmlelerde kullanldklarnda yadrganmazlar. Trke iirlerde,
romanlarda, trklerde, deyimlerde, tarihi
belgelerde, szlemelerde, reklam metinlerinde, kataloglarda sorunsuzca yer alrlar. Ar
birtakm ideolojik sylemler dnda kimse bu
adlarn Trke olmadn iddia edemez.
Buna karlk Konstantinpolis, ngira ve Smrni
de etimolojik adan Trkesiyle ekkenli
olduu halde Trke deil Yunancadr. O
ekilde alglanr, yabanc saylr ve gerektiinde duygusal tepkilere konu olabilirler.

Bu iddia apak bir ekilde yanltr. Deitirilen yeradlarnn tm Osmanl ve TC resmi

belgelerinde dzenli olarak kullanlan adlardr.
Bu belgeler Trkedir, baka bir dilde deildir.
Baka dildeki yer adlarn TC ynetiminin
deitirmesi mantken ve hukuken imknszdr.
TC ynetimi ancak Trkedeki resmi yer
adlarn deitirebilir.
Trke resmi kaytlarda yer almayp baka
dillerde olan baz yeradlar, bu projeye ait web
sitesinde yeri geldike gsterilmitir. Ancak
bunlar hibir ekilde deitirilen yeradlar
kategorisinde mtalaa edilemez.
stanbulun Ermenice ad Bolistir. Bu ad hibir
tarihte deimemitir. Kentin Ermenice ad
hl budur. Keza Yunanca Konstantinpolis ad
da deimemitir. Deitirilmesine teebbs
dahi edilmemitir. Nazmiyenin Zazaca ad
Ksldir. Trke resmi belgelerde hibir tarihte
kullanldna tank olmadmz bu adn
deitirilmi olduunu ileri sremeyiz.
Trkiye devletinin Zazaca adlar deitirme
yetkisi yoktur; bu ynde bir giriimi de grlmemitir.

Evree yollar dar, Gesi balarnda dolanyorum, Erkilet gzeli balar bozuyor,
Niksarn fidanlar, Buras Mutur yolu
yokutur trklerinde geen yeradlarndan ilk
drd Rumcadan, sonuncusu Ermeniceden
devirmedir. Trkenin en popler halk
ezgilerinden birkana konu olmu bu adlar
Trke saymamak akla ziyandr. Buna ramen
ikisi Evree ve Gesi Trke olmadklar
gerekesiyle 1960ta Kadky ve Bayurdu
olarak deitirilmi, ancak yakn yllarda, belki
bu trklerin de delaletiyle, iade edilmitir.
Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti yabanc adlar
deil, yabanc kkeni olan baz TRKE adlar
deitirmitir.

35

Birinci iddia udur: Yeradlar Trke olmad

iin deitirildi. Trkiye Trklerindir, dolaysyla yeradlarnn da Trke olmas doaldr.

Yaplan ie Trkeletirme adn vermek

yanltr. Tektipletirmek, devletletirmek
veya Trkletirmek daha aklayc
terimlerdir.

B. Ermeniler, Rumlar Hak

ddia Ederler
O kylerin deyien isimleri silersen eyi olur
nk ermenilerin iddaalar var.
Bu tipik cmle, bir ilimizin eski yeradlarn
tartan bir internet grubuna gnderilen
yorumlardan rastgele seilmitir. lkemizde
yaygn olan bir anlay temsil eder.
Akl banda grnen insanlar tarafndan dahi
savunulan bu grn eletiri szgecinden
gemesi, iki nedenle mmkn grnmemektedir.
Birincisi, Ermenice (veya Krte, Rumca,
Grcce) yeradlarna dayanarak birtakm
iddialar ileri srlecek olsa bile, Trkiye
Cumhuriyetinin idari bir tasarrufuyla bu
iddialarn ortadan kalkacan dnmek abestir. Sonuta eski isimlerin hepsi yazl kaynaklarda mevcuttur. ddia gdecek durumda
olanlar bu adlar bilir veya ksa bir aratrma
sonunda renebilirler. Birtakm bilgilerin
Trkiye iinde telaffuzunun yasaklanmas, o
bilgilerin ortadan kalkmasna yol amaz, delil
deerini de zayflatmaz.

36

Tam tersine yasak, beraberinde kukuyu getirir.

Birtakm bilgileri iddialara yol aaca
gerekesiyle bastrmak, bastran tarafn o
iddialar zmnen inandrc bulduuna delalet
eder. Delilleri saklamaya teebbs eden kii,
sulu olduuna inanan ya da en azndan sulu
bulunma korkusu tayan kiidir.
Ermenice kaynakl bir adn Trkede kullanlyor olmas, o yer zerinde Trkiyenin iddiasn
zayflatmaz, aksine glendirir. O yerin artk
Trkeye DE mal edildiini gsterir. O ad

Ermenice kkenli de olsa artk Trkedir, o

yerde benim DE hakkm var mesajn verir.
Sahte bir adla gemii perdeleme abas ise,
gerein aslnda yabanc ve rahatsz edici
olduunu kabullenmektir.
kincisi, Ermeni iddialar fikrini bir an iin
ciddiye alsak da, o iddialar yeradlarna
dayandrlamaz. nk Birinci Dnya
Savandan nce Trkiyede Ermeni nfus
ounluuna sahip olan yerlerin yardan
ounun o tarihte kullanlan ve Ermeniler
tarafndan benimsenen ad Trkedir.
20. yzyl banda Ermenice kkenli ad olan
yerlerin byk ounluu ise o tarihte Trk
veya slam yerleimidir. Dolaysyla
17. yzyla veya daha ncesine gidilmedii
srece Ermenice adlara dayanarak herhangi
bir hak iddia etmek, iddia edeni zor durumda
brakmaktan baka sonu vermez.
Ayn durum Rumca yeradlarnda da geerlidir.
Trabzon ve Rize blgesindeki Rumca isimli
yerlerin tamamna yakn en az 17. yzyldan
beri slam nfus ounluuna sahip olmutur.
Buna karlk 20. yzyl banda Trakya, Ege ve
Bat-Orta Karadeniz blgelerindeki Rum
kylerinin %80 kadarnn ad Trkedir.
Bugnk Krt yerleimlerinin yaklak te biri
20. yzyla Trke adlarla girmitir.
Rus ynetimindeki Kars oblastna ait 1886
tarihli resmi verilerden aldmz aadaki
liste, bu olguyu arpc bir ekilde gz nne
serer 18 (E harfi Ermenice, G Grcce kkeni
kesin olan adlar gstermektedir).
Ermeni kyleri: Ayakgedikler, Bagedikler,
Bayraktar, Bulank, rgan, Hamzagerek,

18 Badem 2010, arlk Rusyas Ynetiminde Kars

Vilayeti, Birzamanlar Yaynclk, stanbul. simler,
tezimizi vurgulamak amacyla seilmitir; Trke
ad olan Trk, Krte ad olan Krt kyleri de
vardr.

Rum veya Hayhorom (Rum kilisesine mensup

Ermeni) kyleri: Azat, Hacveli, slamsor,
Maarack, Maksutuk, Vezin, ilehane,
Oluklu, Ortaky, Handere, Karakurt, Karaurgan, Krolu, Mescitli, Srbasan, Yeniky,
Bezirgngeit, plakl, Kaml, Karakilise,
Tuygun, Yenice.
Trk ve Alevi Trkmen kyleri: Ergine (E),
Mkz (E), Cedere, Perkit, Vanaza (E), Purut
(E), Srazkom (E), Trapenek (E), Sipanazat
(E), Sipikor (E Surp Krikor), Bendivan (E),
Zikaristav (G), Tatulet (G), Vartmana, Abur
(E), Okam, Zurzuna.

Karapapak kyleri: Kinegi (E), Dalaver (E),

gnazor (E), Kamo, Sosgert (E), Suxara, Urta,
Meredis, Zinzal, Pokraen (E).
Mslman Krt kyleri: Aroari (E),
Abuaban, Artadut Stl, Kavakl,
Trkmeen, inami (E), Kasor (E), Panavas
(E), Pifik (E), Zarapxane, Aykos (E), amik,
Pertik (E), Altunbulak, Kzlkilise, Oku,
Lehimli, Nebiolu.
Yezidi Krt kyleri: Pkner (E), Ksestl,
Sanky, atrolu, irin, Harabesusuz.

Eer ama Kars ilinde Ermenilerin gemi

tarihe dayal birtakm haklar ileri srmesini
nlemekse, mantken Bayraktar, Ouzlu,
Akakale ve Mescitli gibi adlarn da gizlenmesi
gerekecektir, nk bunlar da Ermeni kydr.
Bunun anlamsz olduunu belirtmeye gerek
yok.

37

Hasiftlik, Karaxa, Karakale, Mezra, Ouzlu,

Ortagedik, Tazekent, Bykpirveli, Ermeni
Akzm, Kzlakak, Krekdere, Akakale,
Celal, Glhayran, engilli, Karaba, Ermeni
Pifik, Armutlu, Baky, rk, Baykara,
Beliahmet, Dlbentli, Eskigazi, Ortakale,
Stl Purut.

38

Beinci Blm

Ameliyatn lk Evresi:
ttihat ve Terakki

Bakumandan Vekili Enver Paann 23

Knunuevvel 1331 [6 Ocak 1916] tarihli tamimi,
Cumhuriyet dneminde izlenecek olan
yeradlar politikasnn temel gerekelerini veciz
bir ekilde ortaya koyar:
1- Memalik-i Osmaniyyede Ermenice, Rumca
ve Bulgarca, hasl slam olmayan milletler
lisanyla yadedilen vilayet, sancak, kasaba,
ky, da, nehir, ilah. bilcmle isimlerin
Trkeye tahvili mukarrerdir. u msaid
zamanmzdan sratle istifade edilerek bu
maksadn fiile konmas hususunda himmetinizi rica ederim.
2- Mntakanz dahilindeki ahzasker resas
ve memurin-i mlkiye ile birleerek bu
tahvilat mir cedvelleri tertip etsinler ve
evvelemirde vilayet, sancak, kaza merkezlerinden balayp biten cedvelleri peyderpey
karargh- umumiye gndersinler. Toplanan
cedvellerde tedkikat icra ve yekdierine ok
benzeyen isimler bilmuhabere tebdil
olunduktan sonra bunlar Dahiliye ve Posta
nezaretlerine tamim ve tatbik edilmesi iin
gnderilecektir.
3- Yeni konacak isimlerin daima almakta
ibret ve miyar olacak tarihi mefahir-i
askeriyemizi amil olmas mltezemdir.
Gerek imdi ve gerek evvelce vakayi-i
hayriyeye maruz kalm olan mevkiler oraya
mahsus anl hadisat hatrlatmas ve bu vaki
deilse en namuslu ve memleketine nafi
hizmetlerde bulunup da vefat etmi zatlarn
isimleri zikredilmeli veyahut mevkiin daima
mebzul ve maruf olan mahsulat, sanayi ve
ticaretine, daima sabit kalacak ve sanat ve

ekl-i corafisine yakan isimler bulunmal,

velhasl mekteb hocalar talebelerine
corafya rettikleri srada vatanmzn her
parasn zikrederken onlara ayn zamanda
her mevkiin anl tarihine, iklim, mahsul,
sanat ve ticaretine ait faideli mevzular
bulabilmelidir.
Bir de teden beri yabanc da olsa naslsa
lisanen lfet edilmi isimlerin birdenbire
baka lafzen hi mabeheti olmayan
isimlere tahvili hem baz yanllklar ve hem
de ala halihi ahali aznda eski isimlerin
dolamasn mucib olacandan ahalinin
kabiliyet-i ftriyesi nazar- mlahazaya
alnmal ve ona gre isim bulmaya itina
edilmelidir. Mesela, bu zikredilen esas
dahilinde isim bulmak kabil olmaz ise
Ereliye Ergili veyahud Erikli, Geliboluya
Velibolu demekle herhalde lfet-i sabka
ihlal edilmemi olur.19

19 Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet

Arivi, stanbul Vilayet Mektupuluu, nr.
000955, 23 Knunuevvel 1331 (6 Ocak 1916) tarihli
Enver Paaya ait talimatname. (Sait
etinolunun zel arivinden alnmtr.)

41

A. Enver Paa Tamimi

Enver Paa Birinci Dnya Savann en karanlk

dnemlerinden birini u msaid zamanmz olarak
deerlendirmektedir. Uluslararas haberlemenin ve
diplomatik etkileimin minimum seviyeye indii bu dnem,
uzun vadeli bir ulusal projenin yrrle konmas iin uygun
zaman olarak grlmtr.
Burada ilgi ekici olan birka noktaya deinilmelidir.
i. Ad deitirilecek olan yerler Ermenice,
Rumca ve Bulgarca, hasl slam olmayan
milletler lisanyla yadedilen yerlerdir.
Cumhuriyet dneminde bu politika
srdrlecek, ancak slam olmayan
milletlerin dillerine bu kez Krte ve
Arapa gibi slam olan fakat Trk olmayan
toplumlarnn dilleri de eklenecektir.

42

ii. Enver Paa Birinci Dnya Savann en

karanlk dnemlerinden birini u msaid
zamanmz olarak deerlendirmektedir.
Uluslararas haberlemenin ve diplomatik
etkileimin minimum seviyeye indii bu
dnem, uzun vadeli bir ulusal projenin
yrrle konmas iin uygun zaman
olarak grlmtr. Bu ifade, ttihat ve
Terakki hkmetinin ayn dnemde
uygulad dier ulus inas projelerinde de,
yenilgi ve ykm korkusunun getirdii bir
panikten ziyade, ayn soukkanl ve
oportnist bak asnn etkili olabileceini
dndrr.
iii. sim listeleri askeri ve sivil karma kadrolar
tarafndan hazrlanacak, fakat Harbiye
Nezareti karargh tarafndan onaylanacak
ve yine karargh tarafndan iileri ve
posta idaresine tamim edilecektir. Ayn
yap Cumhuriyet dneminde de ana
hatlaryla korunmutur. Ad deitirme
sreci silahl kuvvetlerin ynetimde
arlnn artt dnemlerde hzlanm,

askeri vesayetin zayflad dnemlerde

duraksamtr.
iv. Ad deitirme projesi ayn zamanda tarihin
militarizasyonunu ierir. Adlandrmada
ncelikle gz nne alnacak temalar
mefahir-i askeriyemiz ve anl hadisat
olacaktr. Ancak bunlar bulunmad
zaman, namuslu ve memleketine nafi
hizmetlerde bulunmu zatlar, mevkiin
daima mebzul ve maruf olan mahsulat vb.
isim kayna olarak kullanlabilir.
v. Yeni seilecek adlarn eskileriyle ses veya
anlam bakmndan benzemesi tavsiye edilmitir. Oysa Cumhuriyet dneminde
izlenecek olan siyaset bunun tersidir; bu
dnemde yeni adlarn eskileriyle ses veya
anlam bakmndan benzememesine
zellikle gayret edilecektir. Bu anlamda
Cumhuriyetin yaklam Enver
Paannkinden daha radikaldir. Eski
adlarn hibir iz brakmayacak ekilde
silinmesi hedeflenmitir.

B. Rize Yeradlarnn
Deitirilmesi
Yeradlarn Trkeletirme politikas gerekte
yukarda aktarlan genelgeden yl nce,
Balkan Harbi hezimetini hemen izleyen gnlerde
balamtr. Uygulamada zorluklarla karlaldktan sonra, 1916da Enver Paa genelgesiyle
ikinci bir hamle yapld anlalmaktadr.
Elimizde 1900-1912 ve 1913-1927 dnemlerine ait
eksiksiz ky listeleri bulunmad iin, bu yllar
arasnda deitirilen yeradlarnn tam bir
envanterini karmak henz mmkn deildir.
Ancak, deitirme projesinin ciddi bir baar
kazanamam olduu ortadadr. Rize, Vakfkebir,
Erdek gibi birka mnferit rnek dnda sistemli
bir deiiklik belirtisi yoktur. stanbulda birka
mahalle ad ile Trakya ve Bat Anadoluda bariz
ekilde Rumca veya Bulgarca olan yz civarnda
yerad deitirilmitir.

Sancak dare Heyetinin ky ve mahalle

adlarnn deitirilmesine ilikin ald karar,
Trabzon vilayetinin 2 Knn-i Evvel 1329 [15
Aralk 1913] tarihli telhisiyle Dahiliye
Vekletine bildirilmitir.21
Belgede 224 yerad ele alnmtr. Bunlardan
Trke anlam olan 17si ibka edilmi (korunmu), dier 207 yerin ad deitirilmitir.
Deitirme oran %92,5tur. Deitirilen
adlarn Ermenice olan 10 kadar hari tm
Rumca veya Rumca vastasyla aktarlm eski
dillerdedir. Trke olmad halde ad korunan
tek yer, sancak merkezi olan Rizedir.
Belirtmek gerekir ki bu tarihte Rizede (merkezdeki kk bir aznlk dnda) Rum nfus
yoktur. Muhtemelen 16. yzyldan itibaren
egemen dil Trke olmu, en ge 17. yzyldan
itibaren merkez kasaba dnda gayrimslim
Rum nfus kalmamtr. Dolaysyla Trke
konuan Mslman ahalinin Rumca yeradlarn
yaklak 400 yldan beri koruduu grlr.
Korunan adlar resmi kaynaklarda kaydedilmi
olan ky ve mahalle adlaryla snrl deildir.
Blge kltrnde hemen her mevki, yayla,
tarla, iftlik, ev, vadi, tepe, kpr, kaya vb.nin
ad vardr ve byk ounluu Trke olmayan

20 Bugnk Rize ilinin bat blmne tekabl eden

Rize sanca, Rize (bugnk Merkez, Derepazar,
Gneysu, yidere), Karadere (Kalkandere), Kuray
Seba (kizdere) ve Mapavri (ayeli) kazalarn
kapsamaktayd. lin dou blmn kapsayan
Lazistan sanca deiimden etkilenmemi, o
blgedeki yeradlar ancak 1960ta
Trkeletirilmitir.
21 Babakanlk Arivi DH. D. 97-2/25. (http://
muhammetsafi.blogcu.com/osmanlibelgelerinde-cayeli/626352 adresinde faksimile
mevcuttur.)

bu adlar halen rutin bir ekilde kullanlmaktadr.

1913te verilen yeni adlarn ezici ounluu, o
yerin doal konumunu veya fiziksel zelliklerini
az ya da ok yanstan, doal isimlerdir:
Akpnar, Bayrky, anakeme, ataltepe,
Deirmendere, Elmal, Glyayla, ncesrt,
Karaaa.
20ye yakn yere meslek ad verilmitir:
Balklar, akmaklar, Fclar, Halatlar,
Ekmekiler, Dlgerli, Sepetiler, Sabuncular,
airler, Aklar, Yaclar.
Yine 20 kadar yer, orada bulunan hayratn veya
hayrat sahibi bir gerek kiinin adn almtr:
Tekkeky, Adacami, Medrese, Tophane;
slampaa, Kaptanpaa, Caferpaa, Bahaeddinpaa, ataklhoca, Azaklhoca, ukurluhoca, Glbahar.
4 kye, dnemin usul gerei hanedan mensuplarnn ad verilmitir (Bunlardan, 1913te
verilen ya da en azndan da o tarihte resmileen Hamidiye dikkate ayandr): Readiye,
Hamidiye, Selimiye, Muradiye.
Milli, hamasi veya tarihi nitelikte olan hibir
yerad yoktur.
O tarihte verilen 207 yeni adn 190 kadar halen
kullanlmaktadr. 11 ad daha sonra tekrar
deitirilmitir. Bunlarn birounun, olumsuz
armlarndan tr reddedildii anlalyor.
(kencedere mekanik pres deresi anlamndayken farkl anlama ekilebilir. Tatlsu,
blgenin yaygn travmas olan dnmelik
ihtimaline iaret edebilir. Manastrky keza
olumsuz bir gemiin izini tar. Sepetiler
seyyar satcl ve belki ingenelii dndrr. Yetimhoca yrede sayg duyulan bir tarihi
kii olduu halde fazlaca alakgnlldr.
Bozukkale, Kabakky, Sinekli ve Kseli,
doduu yerden dolay vn duymak isteyen
birini tatmin edecek adlar deildir.)

43

Dnemin en hacimli deitirme operasyonunun uyguland yer Trabzon vilayetine bal

Rize sancadr.20 Bu sre zerinde ksaca
durmakta fayda vardr.

Tablo 1: 1913 ylndan gnmze Rize blgesinde deitirilen yeradlar

Eski Ad

Yeni Ad (1913)

Bugnk Ad

Besalet

Tatlsu

Aksu

Romanoz-i Rum

Manastrky

Akaky

Atyanoz

Bozukkale

Bozkale

Anzer-i sfla

Kseli

iekli

Goncevanoz

Kabakky

Denizgren

Saxur

Sinekli

Dzky

Etmone

kencedere

Grdere

Cimil Sfla

Yetimhoca

Gven

Cimil Ortaky

Paaky

Ortaky

Xolitoz

Sepetiler

zml

Kafkame

arankaya

Zafer

Bunlardan baka 3 yer de Cumhuriyet dneminde ile veya bucak merkezi stats
kazandklar iin, genel teaml gerei idari
birimin adn almtr: Fetekoz > 1913 Hamidiye
> bugn Gndodu; Muriva > 1913 Yenipazar >
ayeli; Aspet > 1913 Fethiye > yidere.

C. Trabzon Yeradlarnn
Deitirilememesi

44

Ayhan Ykselin aratrmalarna gre, Gmhane sancana bal yerlerin ad deiikliklerini

ihtiva eden defter Trabzon Vilayeti Umumi
Meclisinde grldkten sonra 9 ubat
1330da (22 ubat 1914), Vakfkebir kazasna ait
defter ise 15 ubat 1330da (28 ubat 1914)
Dahiliye Nezaretine gnderilmitir. Bakanlk
bunlardan Vakfkebir kazasna ait deiiklii
kabul etmi, ancak Gmhane cetvelini eski
adlarn bazlarnn okunamad, yeni adlarn
eskileri hizasna yazlmam olduu gerekesiyle yeniden dzenlenmek zere iade etmitir.22

22 Yksel 2005, Dou Karadeniz Aratrmalar,

Kitabevi Yaynlar, stanbul, s.12.

Enver Paann tamimi zerine tekrar harekete

geen Trabzon Vilayet Encmeni, nihayet 1
Haziran 1332de [14 Haziran 1916] vilayetin
tmne ait nihai deiiklik listesini onaylam
ve 20 Haziran 1332de Dahiliye Nezaretine
gndermitir. Yirmi sayfadan oluan bu liste,
bugnk Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon,
Gmhane ve Rize illeriyle Artvinin Hopa ve
Arhavi ilelerini kapsamaktadr.23
Listenin Trabzon merkez sancana ait blm
tam, geri kalan ksm ise zet olarak yaymlanmtr. nceleyebildiimiz 450 dolaynda yeni
yeradnda u zellikler dikkati eker:

Trabzon merkez sancanda deitirilen ad

oran, Rizedeki gibi %90n zerindedir.

Doa temal yeradlar ounluktadr; ancak

Rizenin aksine bunlarn adeta bir hazr
adlar kataloundan seildii hissedilir:
Armutlu, Ayvack, Cevizli, Dzce, Elmada,
Fndkyeri, deli, Kestanelik, Kprl,
Kuyucak, Stl, Yamal.

23 Babakanlk Osmanl Arivi, DH. UM., No: 48/18.

Daha nce grlmeyen siyasi ve hamasi

temal yer adlar %5e yakn bir oran tutar:
ttihad, Terakki, Tekilat, Cihadiye, Trkili,
Trkyuvas, Alptekin, Barbaros, Erturul,
Piyalepaa, Kolakmustafaaa, Plevne,
Derne, Trkmenli.

Sonuta sadece yukarda incelediimiz Rize

sanca ile, 1914te onaylanm olan Vakfkebir
kazasnn (bugnk Vakfkebir ve arba
ileleri) yerad deiiklikleri kalc olmutur. Bu
iki yer dnda Trabzonda eski yeradlar
Cumhuriyetin ilanndan sonra kullanmda
kalm ve ancak 1960 yl dolaynda yeniden
deitirilmitir.
Vakfkebir ve arba ileleri hari tutulmak
zere Trabzon ilinde Cumhuriyetten nce var
olan 575 civarnda ky ve mahalleden %92
kadarnn ad 1960 ylnda deitirilecektir.

45

Liste, hayata gemeden rafa kaldrlmtr.

Bunun asl nedeni, belki Trabzon vilayetinin
byk bir blmnn ubat 1916dan itibaren
Rus igaline girmi olmasdr. Bunun yan sra,
Dahiliye Nezareti 2 Haziran 1332de ald bir
kararla askeri ktalar arasnda yaplan
yazmalarda zddiyet ve karkla sebebiyet
verecei iin seferberlik sonuna kadar adlarn
deitirilmemesini, yaplan deiikliklerin de
seferberlik sonuna kadar ertelenmesini talep
etmitir.24

Bundan, dnemin ricalinden bazlarnn, hatta

belki Dahiliye Nazr Talat Paann, ad deitirmeye muhalif olduu sonucu karlabilir.

24 Yksel 2005, s.16.

46

47

Altnc Blm

48

Byk Deiimin
Hasar Tespiti

A. Eksikler
Liste baz bakmlardan yetersizdir. yle ki:
1. Baz vilayetler dnda 1928 ncesine ait
eksiksiz yerad listeleri bulunmad iin,
1928den nce yaplm yerad deiikliklerine ilikin veriler tatmin edici deildir. Saylar
yzleri bulan eksikler olabilir. Buna karlk
1928 sonras veriler hemen hemen eksiksizdir.
2. 2010 itibariyle var olan tm ky ve kasabalara yer verilmitir. nceden bal birim
mahalle veya mezra iken sonradan ky
olan veya nceden ky iken sonradan bal
birim haline getirilen yerlerin ou da
listededir. Bunun dndaki bal birimler
birka ilede eksiksize yakn bir ekilde gsterilmi, dier yerlerde hi verilmemitir.

B. Saylmayanlar
Aadaki nitelikleri tayan ad deiiklikleri
veritabanmzda belgelenmi olduu halde
listede yoktur:

Baz vilayetler dnda 1928 ncesine ait eksiksiz yerad listeleri

bulunmad iin, 1928den nce yaplm yerad
deiikliklerine ilikin veriler tatmin edici deildir.

Gncel yazm standartlarna uydurmaya

ynelik basit yazm deiiklikleri:
Aviran > Akren, Akakise > Akakese,
Bayezid > Bayazt, Beavul > Beal,
Bulgurpnar > Bulgurpnar, Karacahyk >
Karacahyk, Kyciez > Kyceiz, Musadanimend > Musadanman, hlar > eyhler.

Bu kategorinin en nemli temsilcisi, viran

szcn ieren 600 dolaynda yeradnn
1960tan sonra ztrke olduu varsaylan
(fakat gerekte viran szcnn yerel bir
varyant olan) ren ile deitirilmesidir:
Akviran > Akren, Cibinviran > Cibinren,
lcikviran > lcikren, Melikviran > Melikren, Toykaviran > Toygaren, Viranck >
rencik, Viranky > ren.25

Telaffuz kaymalarndan ve yazm hatalarndan veya bunlarn dzeltilmesinden doan

dzeltmeler:
Borucak > Borcak, engelkay > engelkaya,
Hacelobas > Hacaliobas, Hala > Halla,
Kalburcu > Kaleburcu, Karahall > Karahalilli, Knez > Knceiz, Yalanguz >

25 zensizce yaplan dzeltmeler baz zgn isimlerin

kaybolmasna neden olmutur. Viran hem sfat
hem isim iken renin sadece isim olduu bazen
unutulmutur. Tavl- viran (viran ahr) >
Tavlviran > Tavlren, Xaliviran (metruk harabe)
> Halren, lviran (airet viranesi) > Elveren.

49

TESEV web sitesinde yer alan 20. yzyl

Trkiyesinde deitirilen yeradlar balkl
tabloda, 20. yzyl bandan bugne dek
Trkiyede ad deitirilen yerleim birimlerinin
listesi bulunmaktadr. Tabloda yerleim yerinin
20. yzylda resmi kullanmda grlen ad veya
adlar, bugnk ad, stats (ky, mahalle,
belde vb.) ile bugnk mlki ball gsterilmitir. www.nisanyanmap.com adresindeki
veritabannda ok daha ayrntl bilgi mevcuttur.
Ayrca, akarsu, gl, da, ova gibi fiziki corafya
birimlerinin adlar bu aamada aratrmamz
kapsamnda olmad iin bunlara yer verilmemitir.

Yalankoz, Yeenler > Yeinler, Yeltan >

Yelten, Ydallar > Yiitaliler.26

isimlerin teden beri halk arasnda Trke

biimleriyle kullanld, ancak resmi
kaytlarda Osmanl yksek slubunun
tercih edildii varsaylmaldr):

Kullanmdaki varyantlar yanstan tak

deiiklikleri:

Atiksrc > Eskisrc, Balkeili >

Yukarkeili, Fndkl zir > Aafndkl,
Gencohaneleri > Gencoevleri, Han-i Kebir >
Bykhan, Hortokop vasat > Orta Hortokop, Kpkran ulya > Yukarkpkran, merli sfla > Aamerli, Sittikale fevkani >
Yukarsittikale.

Beybal > Beyba, iftlikat > iftlikler,

Deliklita > Delikta, Deveviran > Develi,
Hacl > Haclar, Kale > Kalecik, Karaosmaniye > Karaosmanolu, Kzlkeili > Kzlcakeili, Payall > Payallar, Salih > Salihli.
Eskiden Farsa/Krte +an oul taksyla
yaplan airet ve aile kkenli ky adlarnn
1928den sonra bazen +li, +ler, +ua eklinde
yazlmas da yine bu kategoridedir:

Bekiran > Bekirua, Haciyan > Haclar,

mikan > mikua, Mirzabegan > Mirzabey, adiyan > adlar, Taikan > Taolar.

Tanmlayc sfatlarn eklenmesi, deitirilmesi veya karlmas:

Akapnar Kadim > Akapnar, Akpnar
Muhacir > Akpnar, Bykkzlca > Kzlca,
Nefsi dir > Eski dir, Urfa > anlurfa.

dari aidiyet belirten tamlayclar:

Besni Develi > Develi, Denek Keskini >
Keskin, Tekke Bozarmut > Bozarmut.
Cins ve stat belirten tamlayclar:
Celilolu Damlar > Celilolu, Hacbekir
Han > Hacbekir, Hacisal Aireti >
Hacisal, lyasbaba Tekkesi > lyasbaba,
Karamehmetolu iftlii > Karamehmet,
Kzlar Komu > Kzlar, Suba Al > Suba,
Sngt Suyu > Sngt, Yaz Palanga > Yaz,
Yukarmezra > Yukarky.

50

Osmanlca resmi kullanmdaki sfat ve

tamlamalarn Trkeletirilmesi (bu

26 Ancak riskli etimolojik karmlara veya bilinli

arptmaya dayanan yazm deiiklikleri belirtildi.
rnein, Nebolu (muhtemelen Neapolisten) >
Nebiolu, Tekfurova > Tekirova.

Halen halk arasnda kullanlan Kurmanci,

Zazaki veya erkezce adlar olduu halde
eski resmi kaytlarda bunlara rastlanmayan,
dolaysyla resmi bir ad deitirme ilemine
maruz kald anlalamayan yerler:
Krksrak (Kr: Xiniyan), Yukarkopuz (Kr:
Seydoya), Elmalk (: Petsiye hable), evlik
(Z: olk)

Bir tarihte resmen nerilmi fakat kullanma hi girmemi adlar.

Meru idari ihtiyalardan doan ve siyasi bir

projeye bal grnmeyen bu tr deiimlerin,
bu raporun esas konusunu oluturan ad
deitirme seferberliiyle ilgisi olmad ve
dolaysyla toplu istatistiklerde gz nne
alnmamas gerektii kansndaym.

C. Nicel Sonular
20. yzyl Trkiyesinde deitirilen yeradlar
tablosunda 15.585 deiim belgelenmitir.
Mkerrer deiiklikleri gsteren 538 kayt
karldktan sonra toplam 15.047 yerleim
biriminin ad deiiminden etkilendii grlr.
Bu rakam veritabanmzda bulunan 41.036
yerleim biriminin %36,5ini, yani te birden
fazlasn temsil etmektedir.
Mkerrer olanlar dndaki deiikliklerin illere
dalm aadaki gibidir. Deiiklik oran
%60tan yksek olan iller renkle vurgulanmtr.

Tablo 2: Trkiye Cumhuriyeti illerinde yerad deiimlerinin saysal dalm

Adana

Deien
Yerad

Toplam
Yerad

Yzde

114

576

20

Karabk

Deien
Yerad

Toplam
Yerad

34

276

Yzde
12

Adyaman

332

481

69

Karaman

88

179

49

Afyon

100

503

20

Kars

183

396

46

Ar

379

576

66

Kastamonu

276

1116

25

Aksaray

46

199

23

Kayseri

126

498

25

Amasya

120

382

31

Krkkale

22

143

15

Ankara

185

891

21

Krklareli

62

205

30

Antalya

235

671

35

Krehir

40

204

20

Ardahan

190

253

75

Kilis

58

267

22

Artvin

359

406

88

Kocaeli

24

305

Aydn

87

534

16

Konya

235

823

29

Balkesir

121

952

13

Ktahya

93

632

15

Bartn

46

273

17

Malatya

250

605

41

Batman

239

283

84

Manisa

76

844

Bayburt

143

179

80

Mara

133

540

25

Bilecik

33

263

13

Mardin

561

693

81

Bingl

273

365

75

Mersin

128

582

22

Bitlis

434

519

84

Mula

100

463

22

Bolu

69

527

13

Mu

319

399

80

Burdur

47

215

22

Nevehir

50

185

27

Bursa

133

757

18

Nide

59

165

36

anakkale

116

619

19

Ordu

171

563

30

ankr

75

396

19

Osmaniye

34

182

19

orum

120

776

15

Rize

368

463

79

Denizli

78

471

17

Sakarya

84

493

17

Diyarbakr

795

1039

77

Samsun

179

1004

18
89

Dzce

99

305

32

Siirt

295

333

Edirne

50

276

18

Sinop

80

477

17

Elaz

419

637

66

Sivas

417

1293

32

Erzincan

379

587

65

rnak

250

272

92

Erzurum

700

1115

63

Tekirda

52

290

18

Eskiehir

60

421

14

Tokat

279

701

40

Gaziantep

231

518

45

Trabzon

539

690

78

Giresun

189

586

32

Tunceli

328

448

73

Gmhane

209

350

60

Urfa

494

1111

44

Hakkari

144

168

86

Uak

50

268

19
76

Hatay

194

442

44

Van

552

731

Idr

55

169

33

Yalova

61

Isparta

57

228

25

Yozgat

106

642

17

Zonguldak

48

383

13

stanbul

52

274

19

zmir

93

730

13

51

Harita 1: Trkiye Cumhuriyetinde deitirilen yerad oranlar

Deiiklik oranlarn grafik olarak gsteren

yukardaki harita, ad deitirmenin corafi
esaslarn arpc bir netlikte gstermektedir.
Haritaya ilikin birka gzlem:
1. Yeradlarnn en ok deitirildii blgeler
Dou Karadeniz sahil eridi ile Krt
ounlua sahip olan Gneydou illeridir.

Kltr ve kimlik deitirme basksn en

youn olarak yaayan bu iki blgeden
ilkinin Trkletirme srecine belki daha
erken balam olmann etkisiyle baaryla
ayak uydurduu, ikincisinin ise henz
uyduramad bilinmektedir.

2. Haritann beyaz ksm, 20. yzyl banda

Trke yeradlarnn %75i aan oranlarda
egemen olduu blgeyi gsterir.

52

Bu blgenin (Adana-Mersin eridi dnda)

1460 yl dolayndaki Osmanl Devleti
haritasna birebir uymas ilgi ekicidir.
Karaman ve Candaroullar Beylikleri
arazisi (Konya-Karaman ve Kastamonu)
beyaz alann dndadr.

Bu olguyu, sz konusu blgenin daha erken

veya daha yksek oranda Trklemi olmasyla
aklayamayz. Bilindii gibi, dou ve Orta
Anadolu blgeleri Ege ve Marmaradan ok
daha nce Trk egemenliine girmi ve geni
apl Trk yerleimine tank olmutu.
Akla gelen bir olaslk, 1450ler dolayndaki bir
tarihte belki Osmanl Devletinin eliyle
yeradlarnn Trkeletirilmi olmasdr. Fatih
ve II. Bayezid dnemine ait tahrirlerde Trke
isimle verilen baz yerlerin 16. yzyl tahrirlerinde nam dier Rumca kkenli eski isimle
kaydedilmi olmas da ayn yne iaret eden bir
ipucudur.
Osmanl tarihilerinin henz dikkatini ekmemi olan bu olgu, verimli bir aratrma konusu
olabilir.

Harita 2: 1451de Osmanl Devleti27

Harita 3: 1913te %80den fazla Trke kkenli yerad olan iller

Deitirilen 15.047 yeradndan baka, muhtemelen Trke kkenli olmad halde eitli
nedenlerle deitirilmeyen 1000 dolaynda
yerad vardr. Tablo 3teki rakamlar bu ikisinin
yaklak toplam olan 16.000 yerad zerinden
hesaplanmtr. 27

27 Pitcher 1999, Osmanl mparatorluunun Tarihsel

Corafyas, YKY, stanbul, Harita 13.

Rakamlarn anlaml olabilmesi iin kken,

kaynak ve tahmini kaynak kavramlar zerinde
ksaca durmak gerekir.
Veritabanmzda bulunan 1491 yerad iin az ok
gvenilir nitelikte Ermenice etimoloji nerebiliyoruz. Bunlardan baka, Ermenice anlam
mehul olan 450 dolaynda yeradnn da
Trkeye Ermeniceden aktarlm olduunu
tarihi kaynaklara dayanarak gsterebiliyoruz.
nc grupta ise yap bakmndan Ermeniceyi
andran, ancak bu aamada anlamn belirleyemediimiz, kaynaklarda Ermenice rneini de

53

d. Dil ve Kken

bulamadmz ok sayda yerad mevcuttur.

Ayn durum Trke, Krte, Yunanca, Grcce,
Arapa vs. kkenli yeradlar iin de geerlidir.

Ermenice zemediklerimiz olduka ok,

Rumca ve Sryanice zemediklerimiz ciddi
lde daha ok olacaktr.

Doal olarak kkeni zlebilen yeradlarnn

zlemeyenlere oran, a) rapor mellifinin ve
yardmclarnn sz konusu dillere
hkimiyetiyle ve b) ulaabildiimiz szl ve
yazl kaynaklarn okluuyla orantldr. Bir
baka ifadeyle, Trke kkenli olduu halde
zemediimiz adlarn oran son derece dk,
Krte zemediklerimiz daha fazla, Arapa ve

Aadaki tabloda 1) etimolojisini aklayabildiimiz ve 2) etimolojisini aklayamadmz

halde ilgili dilde kaynak gsterebildiimiz
yeradlar ile, 3) kaba bir tahminle yaptmz
toplam say projeksiyonlar gsterilmitir.
20. yzylda deiiklie uramayan 25.000
dolaynda Trke kkenli yerad bunlarn
dndadr.

Tablo 3: Trkiye Cumhuriyetindeki yeradlarnn etimolojik zmlemesinin saysal

dalm
Kken Belli

Kaynak Var

Projeksiyon

Oran %

Tr-deien

2200

2500

6,1

Kr/Zaz28

2850

4000

9,8

Erm

1491

450

3600

8,8

Yun

1090

430

4200

10,2

Ar 29

320

750

1,8

Sry

165

400

1,0

Grc

180

300

0,7

Laz

100

200

0,5

40

50

0,1

8436

880

16 000

39,9

Deimeyen

25 000

60,1

TOPLAM

41 000

100,0

Dier
TOPLAM

54

28 Burada gsterilen say Krte kabul edilen veya

Krtede halen kullanlan yeradlarnn says
deil, kkeni Krteye dayandrlabilecek bir
anlam olan (airet ve kii adlarndan treyenler
dahil) yeradlarnn saysdr. Kurmanci ve
Krmanki/Dimili dillerinde kullanld halde
kkeni Ermenice, Trke, Arapa vb. olan saysz
yerad vardr.
29 Gnmzde veya gemite Arap kltr evresine
dahil olmayan yerlerde Arapa kkenli adlar
(kraniye, Meayih, hsanhamid vb.) Trke
olarak gsterildi.

Aadaki haritalarda Trkeye eitli dillerden

alnan yeradlarnn corafi dalm gsterilmitir. Sadece kaynan kesine yakn bir
ekilde belirleyebildiimiz isimlere yer verilmitir. Her nokta bir yerleim birimini gsterir.
Haritalarn Trkiyenin sosyal tarihine ilikin,
resmi eitim mfredatnda yer almayan ilgi
ekici bir tablo sunduu kansndayz.

Harita 4: Grcce ve Lazca kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 5: Krte ve Zazaca kkenli yeradlarnn corafi dalm

55

Harita 6: Ermenice kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 7: Arapa ve Sryanice kkenli yeradlarnn corafi dalm

Harita 8: Yunanca kkenli yeradlarnn corafi dalm

e. Trke Kkenli Olmad

Halde Deimeyenler
5442 sayl kanunun 2-d maddesiyle, ileri
Bakanlna sadece ky adlarn deitirme
yetkisi verilmitir.30 l, ile ve belde adlarnn
deitirilmesi farkl bir ileme tabidir.

56

Ayn kanunun 2-a maddesi uyarnca, il ve ile

adlar kanunla deitirilir.31 1580 sayl eski
Belediye Kanununun 9. maddesi uyarnca

30 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu,

18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.
31 5442 sayl l daresi Kanunu, 1949.

belediye ad deitirmek Bakanlar Kurulu

kararna balyd.32 2005te karlan yeni
Belediye Kanununun 10. maddesiyle bu ilem
belediye meclisinin teklifiyle ileri
Bakanlnn onayna balanmtr.33
1960tan sonra ad deitirilen yerlerin ezici
ounluu, 5442/2-d uyarnca ileri Bakanl tarafndan ad deitirilen kylerdir. 300
civarnda belediye ad da Bakanlar Kurulu

32 03.04.1930 tarihli ve 1580 sayl Belediye Kanunu,

14.04.1930 tarihli ve 1471 sayl Resmi Gazete.
33 03.07.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu,
13.07.2005 tarihli ve 25874 sayl Resmi Gazete.

Mevzuatn tuhafl sayesinde Trke kkenli

olmayan 300 dolaynda yerad kullanmda
kalabilmitir. 1960ta var olan 67 ilden 27 ila
30unun, 620 ileleden ise 380 (%57) kadarnn
ad Trke kkenliydi. Geri kalan 37 dolaynda il
ile 240 dolaynda ilenin Trke d dillerden
alnm olan adlar halen kullanmdadr.
Yabanc kkenli il adlar: Adana, Amasya,
Ankara, Antalya, Bartn, Bolu, Burdur, Bursa,
ankr, Edirne, Giresun, Isparta, stanbul,
zmir, Kastamonu, Kayseri, Konya, Ktahya,
Manisa, Mula, Nide, Rize, Sakarya,
Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Trabzon
(Yunancadan); Ar, Ardahan, Bayburt,
Erzincan, Kars, Mu, Van (Ermeniceden);
Antep, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Kilis,
Malatya, Mara, Mardin, Siirt, Urfa (Arapa
ve Sryaniceden); Artvin (Grcceden);
Hakkari, rnak, Uak (dier veya belirsiz).
Yabanc kkenli baz ile adlar: Pozant,
Besni, Kahta, Samsat, Bolvadin, Emirda,
Diyadin, Elekirt, Patnos, Demre, Finike,
Manavgat, ldr, Ardanu, Hopa, Buldan,
Bigadi, Bandrma, Sason, Ki, Ahlat,
Hizan, Mutki, Mengen, Mudurnu, Alasun,
znik, Keles, Lapseki, skilip, Ilgaz, Buldan,
Tavas, Ergani, Lice, Enez, Kean, Keban,
Palu, Kemah, Tercan, spir, Oltu, Pasinler,
Nizip, Tirebolu, iran, Torul, skenderun,
Eridir, Gelendost, Anamur, Tarsus, Silivri,
ile, Bergama, Menderes, Tire, Urla, Gle,
Kazman, Posof, Azdavay, Cide, Sarz,
Gebze, Kandra, Ereli, Simav, Gediz,
Arapkir, Darende, Ptrge, Soma, Elbistan,
Midyat, Data, Bodrum, Marmaris, Varto,
Avanos, rgp, Fatsa, nye, Ardeen,
Geyve, Bafra, Pervari, Gerze, Divrii, Grn,

1960ta var olan 67 ilden 27 ila 30unun, 620 ileden ise 380
(%57) kadarnn ad Trke kkenliydi.
orlu, Malkara, Niksar, Zile, Of, Srmene,
emigezek, Mazgirt, Plmr, Halfeti,
Suru, Banaz, Erci, Geva, Devrek.
Buna karlk 1987 ve 1991 dzenlemeleriyle ile
stats kazanan 260 dolayndaki ilenin
hemen hepsinin ad (daha nce ky veya
kasaba statsnde iken deitirilmi olduu
iin) Trkedir.
l, ile ve belde adlar dnda 1000e yakn
yerad (Sindel, Enir, Salrdek, Mrefte, Ayder,
Kurfall, Kne, Srg vb.) kkeni belirsiz veya
yabanc dilde olduu halde, Yer Adlar Komisyonu tarafndan bilinmeyen nedenlerle
Trke saylarak deitirilmeden braklmtr.

f. Trke Olduu Halde

Deienler
Dil ve Kken altbalnda grld zere,
deitirilen adlar arasnda 2000i akn Trke
kkenli ad da bulunmaktadr.
5442 sayl kanun Trke olmayan ve iltibasa
meydan veren ky adlarnn deitirilmesini
ngrr.34 ltibas ziyade benzeyen eylerin
tefriki hususunda hasl olan bhe ve tereddd
demektir (Kamus- Trki). Gerekte iltibas
nedeniyle deitirilen yerad yok gibidir. Trke
olduu halde deitirilen adlarda gze batan
gerekeler farkldr.

i. Siyasi Nedenle Deitirilenler

zellikle 1930larda deitirilen adlarn
ounda o dnemin siyasi ve ideolojik kayglar
belirgindir. Dini kavramlar (eyh, tekke, zaviye,
sofu, softa), Osmanl hanedann (Mecidiye,

34 10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu,

18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.

57

kararyla deitirilmitir. Buna karlk

1960tan sonra yasa yoluyla ad deitirilen il
ve ileler enderdir. 1960ta var olan 67 il ve 620
civarnda ileden 5-6s dnda hibirinin ad o
gnden sonra deitirilmemitir.

Aziziye, Hamidiye, Readiye, Osmanl) ve

Merutiyet dnemini (Feyzihrriyet, Merutiyet, Talatiye) antran adlar modernize
edilmitir.

ii. Etnik ve Dini Nedenle

Deitirilenler
1960larda ne kan kayg, etnik kkene ve
lkenin gayrimslim gemiine ilikin her trl
izin silinmesidir. Bu dnemde silinen 1000
dolaynda Trke yerad arasnda u gruplar
gze arpar:

Trk ieren yeradlar mantken Trk olmayan

bir yerle kartl ima ettii iin ilk elde
tahmin edilecek olann aksine bunlarn da 40
kadar 1960 furyasnda iptal edilmitir. Trkbakacak (erkezbakacak zdd), Trkmen Alisofu
(Rum Alisofu zdd), Trk dam (Reaya dam
zdd), Toptepe Trkler (Toptepe Krtler zdd),
Trktaner (Lolantaner zdd). Bu adlarn bir
blm 1980lerin deien ideolojik ortamnda
orijinal arm unutulduu iin iade
edilecektir.
Bunun tersi olan uygulamalar da yaygndr.
Alanyann Krtler kynn ad 1960larda

Trke olmayan zel adlardan treyenler:

Melkon komu, Sarkisayr, Setrak sfla,
akolar, Feyzolar

Etnik kken gsterenler (250 dolaynda

yerad):
Krtky, Kkkrtler, Krtmusa, Krtlerkay, erkezolukrtleri; Arapolu, Arapali,
Arapyata, Arapkuyusu, Araban, Araphacl, Arapiftlii, Kocaaraplar; Rumamls,
Urumbeyli, Rumpaa, Manastrrum,
Rumolu; Ermeniky, Ermenikaa,
Ermeniakzm; erkezsultaniye, erkezhyk, erkezua, erkezderbendi;
Lazkomu, Lazgiller. Ayrca Suri, Grc,
Zaza, Abaza, Bonak, Bulgar, Pomak,
Arnavut, enger [ingene anlamnda], Kpti,
Roman, Habe, Kara [ingene veya zenci
anlamnda], Siyah, Tatar, arkl [Krt
anlamnda] ieren adlar.

58

Trkler olarak deitirilmitir. Elbistann

Gvurren ky Trkren, Maran Elolu
kasabas Trkolu olarak dzeltilmitir.
Lleburgazn Kefereiftlii nce Trk Kefereiftlii gibi harikulade bir gei kimliine
kavumu, daha sonra Trkgeldi adyla tescil
edilmitir.

Hristiyan gemi gsterenler:

Kilise (toplam 118 adet: Akakilise, Alakilise,
Gkekilise, Karakilise, Kzlkilise, Kuzkilise,
Bozkilise, Kilisealan, kilise, Bekilise,
Yedikilise, Krkkilise, Kabakilise, Gebekilise), papaz, manastr, venk, kei,
kehane, anl, ha, kristan, tekfur,
hristiyan, nasara, tersa, gvur, kefere,
reaya

Yine gayrmslim gemie iaret eden Yenimslman, Dnmeler, Dnkl, Dnekli gibi adlar.

Kzl sfatn ieren 140a yakn yerad (belki

Kzlbala iaret ettii, belki de Souk
Sava ortamnda siyasi armlar uygun
grlmedii iin) deitirilmitir:
Kzlaliler, Alikzl, Kzlan, Kzlck, Kzllar,
Kzlua, Kzlmescit

Trk boylarna ait olduu halde olumsuz

stat belirten epni, Tahtac, Manav gibi
adlar baz rneklerde deitirilmitir. Buna
karlk eitli Trk boylarnn, hatta
Anadoluyla balants speklatif nitelikte
olan baz Trk kavimlerinin adlar rahatlkla yeni yeradlarnda kullanlmtr:
Ouz (15 kadar rnekte), Yrk (10 kadar
rnekte), Trkmen, Kpak, Peenek, Bozok,
ok, Yreil/Yreir, Idr/dir, Bayat,
Avar/Afar, Kzk, Bayndr, Eymir, Yazr

Bu srete Anadolu tarihi arptlrken, ayn

zamanda Trk etnik yaplanmalar tarihinin de
tahrip edildii ortadadr. Trk topluluklarnn
tarihine dair, gerek karl olmayan bir dizi iz
yaratlmtr. Mardinin alakasz kelerine
Peenekler, Kaylar serpitirilmi, Trabzonun
dalarnda Kpaklar tretilmitir. Bir Trk
airetinin izinin grld yerde o airetin
gerek bir tarihi varl olup olmadn
anlamak zorlamtr.
Bu da, uzun vadede, Trk etnik unsurunun
tarihine verilmi ciddi bir hasardr.

iii. Olumsuz Anlam Tad in

Deitirilenler
Olumsuz ve aalayc anlam tayan, incitici
armlar olan, alay konusu olabilen
yeradlarnn dzeltilmesi, iin elenceli
ksmdr.
Bu nitelikteki dzeltmeler 1950lerden itibaren
vardr. Ama asl younluk, Trkletirme
projesinin hedefe varm grnd 1968lerden sonraki dneme aittir. Saysal zirveye
1990larda varlr. Bu tarihten sonra da sosyal
kaygya dayal ad deitirmeler devam eder.
rneklerin ounda deitirme talebinin
merkezi brokrasiden deil yerel halktan
geldii varsaylabilir. Dolaysyla bu deiiklikler, bu raporun asl konusunu oluturan
stten dayatlm ad deitirme srecinin

Bu srete Anadolu tarihi arptlrken, ayn zamanda Trk

etnik yaplanmalar tarihinin de tahrip edildii ortadadr.
Trk topluluklarnn tarihine dair, gerek karl olmayan bir
dizi iz yaratlmtr. Mardinin alakasz kelerine Peenekler,
Kaylar serpitirilmi, Trabzonun dalarnda Kpaklar
tretilmitir. Bir Trk airetinin izinin grld yerde o
airetin gerek bir tarihi varl olup olmadn anlamak
zorlamtr. Bu da, uzun vadede, Trk etnik unsurunun
tarihine verilmi ciddi bir hasardr.
dnda kalr. Bildiimiz tek rnek dnda,35
ou rnekte yeni ad halk tarafndan benimsenmi ve eskisi hzla unutulmutur.
Deitirilen adlar arasnda unlar vardr:
Abdaldam, Acolu, Azak, Ahr, Aran,
Atkafas, Avrateli, Aygrlar, Batak, Biare,
Bokluca, Bodere, Bcekli, Budalaua,
Burunsuz, Camuzlu, Cehennemderesi,
Cellat, akall, amurmezras, aparlpatlak, plaklar, irkince, irkinavu,
irkinoba, okaabdal, omar, pky,
ukur, kszer, kler, rk, Dalaksuyu, Delikulu, Deliler, Domalan, Domuzburgaz, Domuzky, Eriky, Elolu, Eekilyas,
Etyemez, Fareky, Gebe, Gkeinek,
Hara, Harami, Haha, Hrszpnar,
Hyar, bili, di, namiye, nky, tburnu,
tkran, Kabak, Kaltak, Karabela, Karaboynuz, Karadon, Karaharabe, Karga,
Krhanekprs, Karck, Karpazar,
Katrl, Katrclar, Kavgacolu, Kaypaklar,
Kediyn, Keltepe, Kerkenezklas,
Kllpnar, Kltepe, Krkyalan, Kzara,
Kzldren, Komik, Kml, Kleler,
Kpekli, Krmstolar, Ktky, Kuduzlar,
35 Mara Nurhaka bal Kullar kasabasnn ad
2000de Yeilkent olarak deitirilmi, halkn pek
benimsemedii bu isim ancak 2010da okul
kurmak iin kaymakamla bata bulunan bir i
adamnn art komas zerine yeniden Kullar
olarak dzeltilmitir.

59

Bu son gzlem nemlidir. nk etnik yeradlarnn iptalinin tek yanl ilediini, amacn tm
etnik tanmlamalar kaldrp etniler-st bir
ulusal kltr oluturmak olmadn, belli tarihi
kkleri olan bir etnik unsurun tercih edildiini
gsterir. Kurulmaya allan ey etnik kkleri
aan bir ortak kimlik deildir. Var olan etnik
kltrlerden birinin, airet ve slale adlarna
varncaya kadar, bir tr sanal tarih gibi Anadolu
corafyasna yedirilmesidir.

Kulaksz, Kuyruklu, Maara, Mamal,

Nalkulak, Olanyusuf, kzviran, rtlek,
Sakarinek, Sankale, Srlk, Sinekli, Sinir,
Siyahiler, Soukoluk,36 Slkl, apal,
eytanabat, Tekerlek, Tepesidelik, Top,
Uurumoba, Uyuzsuyu, Yalak, Yabanabad,
Yaclar, Yalanc, Yalnayak, Yalndam,
Yamuklar, Yatksrt, Ylanl, Zurnac
Bunlarn bir blm semantik kaymaya
uram veya ses dnm sonucu anlamn
yitirmi isimlerdir. Domalan Trke kullanmdan dm olan dom (top, tmsek)
szcnden, tmsek alan anlamndadr.
Delilerin asl olan deliller tarikat tabiridir;
nderler, yol gstericiler demektir. Kaltak bir
pabu trdr. irkince, Krknca adnn Rum
ivesiyle telaffuzundan tremitir. eytanabat
aslen Seyithanabattr. Kediyn kedilerden
elde edilen srad bir mahsul deil Kataonia
benzeri bir Yunanca adn Trkeye uyarlanm
halidir. rklerin ou esasen Ermenice veya
Krte irikden (derecik) gelir. Komik Krte
veya Ermenice kom (al, hayvan dam)
szcnn kltlmdr. Bu adlar, Trke
d kkenleri gz ard edildii iin 1960larda
korunmu, ancak daha sonra anlam kaymasnn kurban olmutur.

60

Bu adlarn dzeltilmesi Trkiyede modern

kitle psikolojisi hakknda aydnlatc bir
aratrmaya konu olabilir. Aadaki rneklerin
her birinde toplumsal modalar, nyarglar,
korkular, sradanlaarak kendini saknma
gdsn, zetle sistematik yalan zerine
kurulu bir kamusal sylemin tm inceliklerini
izlemek mmkndr.

36 skenderundaki Soukoluk kynn kt

hretinden dolay.

Tablo 4: Olumsuz anlam tad

dnld iin deitirilen yeradlar
Eski Ad

Yeni Ad

amurmezras

mlecik

aparlpatlak

Yeilky37

epniyeri

iniyeri

irkinavu

irinavu

ukurky

zvatan

Dnkl (Marata
Ermeni dnmeleri
ky)

Fatih

Elolu

Trkolu

Ermeniky

Erky

Gvurky

Kadky

Gkeinek (inek
burada yoku
anlamnda)

Yeilky

tkran

Yeilpnar

Karahisar

Yeilhisar

Karanlkdere

Aydnlar

Karpazar

Ortaky

Kefereiftlii

Trkkefereiftlii >
Trkgeldi

Kzldere

Gzeldere

Kzldren

Kzgldren

Olanyusuf

Aslanyusuf

kzren

kizren

rtlek

Cesurlar

Papazl

Hocal

Sankale

amlkale

araphane

Zemzemiye

Uyuzsuyu

Karapnar > zyrk

37 Yeil ieren 456 yeradnn hemen hemen hepsi

1913 mahsul olan stanbul Yeilky ile emin
olamadmz 20 kadar dier rnek hari 1928
sonrasnn rndr; yaklak te biri 1968den
sonra tedavle girmitir. Son yllarda verilen yeni
adlarn yaklak %15i yeil iermektedir.
Geleneksel Trk yeradlarnda yeil anlamna
gelen szck gkedir.

61

Yedinci Blm

62

ade Edilen Adlar

Eski adlarn iadesine ilikin yerel talepler,

byk deiimin gerekletii 1960l yllardan
beri her zaman gndemde olmutur. Ancak,
daha nce belirttiimiz gibi, istisnai birtakm
rnekler dnda iade prosedr ancak 1987 ve
1991deki mlki idare reformlar srasnda

ilemeye balam ve son yllarda ciddi bir ivme

kazanmtr.
Aada, 1987den bugne dek resmi sreci
ikmal ederek eski adn, veya eski adna
benzeyen bir ad geri almay baaran 110
yerleim biriminin listesi grlmektedir.

1928 Ad

1968 Ad

2010 Ad

le

Stat

Adala

Karata

Adala

Salihli

Manisa

ky

Adrasan

avu

Adrasan

Kumluca

Antalya

bld*

Arnas

Taren

Arnas

Melikgazi

Kayseri

bld

Amarat

maret

Amarat

Kocasinan

Kayseri

bld

Amasya

Deirmenbk

Amasya

Bozdoan

Aydn

ky

Araman

Kaymaz

Araman

Kandra

Kocaeli

ky

Arsuz

Ulunar

Arsuz

skenderun

Hatay

bld

Atlant

Dokuzatl

Atlant

Kadnhan

Konya

bld

Ava

Trkeli

Ava

Marmara

Balkesir

bld

Aziziye

amoluk

Aziziye

Merkez

Burdur

ky

Aziziye

Ilca

Aziziye

Aziziye

Erzurum

ile

Bafa

amii

Bafa

Milas

Mula

bld

Bahadun

Sarubuk

Bahadun

mranl

Sivas

ky

Bahri

atyol

Bahri

Akada

Malatya

bld

Bahtiyar

Yamuralan

Bahtiyar

mranl

Sivas

ky

Balahor

Akar

Balahor

Merkez

Bayburt

bld

Balkasun

Babelen

Balkusan

Ermenek

Karaman

ky

Bein

Mutluca

Bein

Milas

Mula

bld

Bedre

Gkehyk

Beydere

Eirdir

Isparta

ky

Berenek

Tarlack

Berenek

Afin

Mara

ky

* bld: belediye

63

Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri

Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1968 Ad

2010 Ad

le

Stat

Bigal

amyayla

Bigal

Eceabat

anakkale

ky

Bitez

Aal

Bitez

Bodrum

Mula

bld*

Bitiyas

Teknepnar

Batayaz

Samanda

Hatay

ky

Boraboy

Glbeyli

Boraboy

Taova

Amasya

bld

Boynoobas

Aal

Boyno

ehitkamil

Gaziantep

ky

Bucurayenice

Yenice

Bucurayenice

Ilgaz

ankr

ky

Bumsuz

Burunsuz

Bumsuz

Haymana

Ankara

bld

Bykzengi

Bakrpnar

Bykzengi

Sarayn

Konya

ky

Dedeen

Gmparmak

Dedeen

Gle

Ardahan

ky

Demre

Kale

Demre

Demre

Antalya

ile

Derdin

Dolay

Derdin

Merkez

Dzce

ky

Derenti

Yazba

Derenti

an

anakkale

ky

Divantrk

Eski Divan

Divantrk

Kumru

Ordu

ky

Eber

Doanky

Eber

ay

Afyon

bld

Edremit

Sarmansuyu,
Gmdere

Edremit

Edremit

Van

ile

Efkere

Baheli

Efkere

Melikgazi

Kayseri

ky

Ege

Tadikmen

Ege

anak

Giresun

ky

Elmanlar

akrlar

Elemanl

Tufanbeyli

Adana

ky

Ereli

Gzelyal

Ereli

Karamrsel

Kocaeli

bld

Erenky

ntepe

Erenky

Merkez

anakkale

bld

Ergentrk

Eskiergen

Ergentrk

Kumru

Ordu

ky

Ernez

Gnal

Ernez

Finike

Antalya

ky

Erzin

Yeilkent

Erzin

Erzin

Hatay

le

Eskiarapgir

Karaca

Eskiarapgir

Arapgir

Malatya

ky

Evree

Kadky

Evree

Gelibolu

anakkale

bld

Fertek

Aydnyurt

Fertek

Merkez

Nide

bld

Filyos

Hisarn

Filyos

aycuma

Zonguldak

bld

Fizme

Aa Damlal

Fizme

Kumru

Ordu

bld

Gayda

Srmaek

Gayda

Hizan

Bitlis

ky

Germir

Konaklar

Germir

Melikgazi

Kayseri

mah

Gesi

Gezi, Bayurdu

Gesi

Melikgazi

Kayseri

bld

Gevenes

aybk

Geven

Merkez

Mula

ky

64

1928 Ad

* bld: belediye

Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1968 Ad

2010 Ad

le

Stat

Girmana

Kirmanl, pekyolu

Girmana

Hekimhan

Malatya

bld

Grmel

blk

Grmeli

Ermenek

Karaman

ky

Gynem

Aakayalar

Gynem

Derebucak

Konya

bld*

Gynem

Kayalar

Gynem

Derebucak

Konya

bld

Gvere

Esenpnar

Gvere

Erdemli

Mersin

bld

Halmoru

Bozdoan

Halmoru

Merkez

Afyon

ky

Harran

Altnbaak

Harran

Harran

Urfa

ile

Hartlap

Elmack

Hartlap

Merkez

Mara

ky

Helete

Dzba

Helete

alayancerit

Mara

bld

Hemin

Armutlu

Hemin

Akakoca

Dzce

ky

Hubyar

Uzunbelen

Hubyar

Almus

Tokat

ky

brad

Aydnkent

brad

brad

Antalya

ile

smailiye

Kklce

smailiye

Yreir

Adana

ky

Kadltrk

Kadl

Kadltrk

Boazkale

orum

ky

Kadriye

Akknlar

Kadriye

Serik

Antalya

bld

Karbeyaz

Yiityolu

Karbeyaz

Altnz

Hatay

bld

Kargn

Altunkent

Kargn

Tercan

Erzincan

bld

Kestel

amyolu

Kestel

Alanya

Antalya

bld

Klan

Aktoprak

Klan

Ulukla

Nide

bld

Kzksa

Kzl

Kzksa

Manyas

Balkesir

bld

Kisarna

Bengisu

Kisarna

Merkez

Trabzon

ky

Korkudan

Alba

Korkuthan

Beikdz

Trabzon

ky

Kundu

zl

Kundu

Aksu

Antalya

ky

Mandrlar

alkaya

Mandrlar

Aksu

Antalya

ky

Maruf

Ortayaka

Maruf

Korgun

ankr

ky

Medar

Ovaky

Medar

Akhisar

Manisa

bld

Menasi

Gnedoru

Manas

Merkez

Bayburt

ky

Mesudiye

Talhyk

Mesudiye

Mahmudiye

Eskiehir

ky

Misis

Yakapnar

Misis

Yreir

Adana

bld

Muharremah

Doanck

Muharremah

Merkez

Uak

ky

Murgul

Gkta

Murgul

Murgul

Artvin

ile

Mlayimyenice

Yenice

Mlayimyenice

Ilgaz

ankr

ky
65

1928 Ad

* bld: belediye

Tablo 5: Trkiye Cumhuriyetinde 1987 sonrasnda eski adn geri alan yerleim birimleri
1928 Ad

1968 Ad

2010 Ad

le

Stat

Mrgp

Epeler

Mrgp

Nallhan

Ankara

ky

Mkre

Demirk

Mkle

znik

Bursa

ky

Nikfer

Konak, Bykkonak

Nikfer

Tavas

Denizli

bld

Nrgz

Yeniyuva

Nurgz

Merkez

Aksaray

ky

Orduzu

Baheba

Orduzu

Merkez

Malatya

bld*

Ormana

Ardpnar

Ormana

brad

Antalya

bld

Payas

Yakack

Payas

Drtyol

Hatay

bld

Plr

Gkedere

Plr

Demirz

Bayburt

bld

Sarvadi

zlce

Sarvadi

Ermenek

Karaman

ky

Sayacatrk

Eskisayaca

Sayacatrk

atalpnar

Ordu

ky

Selemelik

Tepeba

Selemelik

Bafra

Samsun

ky

Serin

Gln

Serin

Ske

Aydn

ky

Slmenli

Bekuyu

Slmenli

Merkez

Afyon

ky

Slyeeseler

atalam

Eseler

Emet

Ktahya

ky

Tataryeenaa

Yeenaa

Tataryeenaa

Mucur

Krehir

ky

Tosgavan

Ikl

Tozkovan

Glnar

Mersin

ky

Tdrge

Demiryurt

Tdrge

Zara

Sivas

ky

Trkbakacak

Eskibakacak

Trkbakacak

Biga

anakkale

ky

Trkfndcak

Fndcak

Trkfndcak

Erbaa

Tokat

ky

Trkhaclarhan

Haclarhan

Trkhaclarhan

Sungurlu

orum

ky

Trkhyk

Hyk

Trkhyk

Haymana

Ankara

ky

Trkerefli

erefli

Trkerefli

Haymana

Ankara

ky

Yorganladik

Halc

Ladik

Sarayn

Konya

bld

Zeyne

Stlce

Zeyne

Glnar

Mersin

bld

Zigana

Kalkanl

Zigana

Torul

Gmhane

ky

66

* bld: belediye

Harita 9dan grlecei zere iadelerin corafi

dalm ilgi ekici bir tablo sergilemektedir.
ade vakalar Gneydou blgesi hari
Trkiyenin her yanna olduka homojen olarak
dalmtr. 110 iadeden sadece 3
Gneydoudadr. Bunlarn 2si Trkiye Byk
Millet Meclisi (TBMM) kararyla eski ad iade
edilen ilelerdir (Van Edremit ve Urfa Harran).

ncs ise, lkenin en gl siyasi ailelerinden biri olup sz konusu dnemde bakan
karan (Kmuran nan, Abidin nan Gaydal,
Edip Safter Gaydal) Hizan eyhlerinin ky
olan Bitlisin Gayda kydr.

Bu gzlemden mantken karlabilecek

sonular, ya a) lkenin en ok ad deitirmeye
maruz kalan blgesinde eski adlarn iadesine
ynelik etkin bir talep bulunmad, veya
b) o blgeden gelen ad deitirme taleplerinin
dier blgelere oranla daha kat kriterlere gre
deerlendirildiidir.

kinci olaslk kanmzca daha gl olduu

halde, Krt sosyal taleplerinin Ankarada etkin
bir ekilde temsil edilmediini dndren
birinci olaslk da bsbtn yabana atlmamaldr.

67

Harita 9: 1987den bu yana ad iade edilen yerlerin corafi dalm

68

Sekizinci Blm

Sonu: Etnik Kimlikler ve

Kltr Miras

Deitirilmi yeradlarnn iadesi meselesi

Trkiye gndemine son yllarda Krt kltrel
haklar tartmas erevesinde tanmtr.
Krt realitesini tanmak diye ifade edilen
sre, sonuta Krt dilinin kamusal alanda
tannmas ve kabul edilmesi meselesidir. Bu ise,
en azndan, a) Krt dilinin bir yazl iletiim
arac olarak gelitirilmesini, b) Krte eitimin
yaygnlatrlmasn, c) resmi ilemlerde
(Trkenin yan sra veya tek bana) Krtenin
kullanlabilmesini, ve d) Krt corafyasna
ilikin Krte ad repertuvarnn kamu sylemine dahil edilmesini ierir.
Trkenin yan sra ikinci bir ulusal veya
blgesel kamu dilinin kabul, Trkiye
Cumhuriyeti tarihi asndan bir devrim
niteliindedir. phesiz her devrim gibi bu da
siyasi bir mcadelenin ve g dengelerindeki bir
deiimin sonucudur. Kanmzca, bugn varlan
noktada bu gelime kanlmazdr. Detaylar
nasl olursa olsun sonuta Krt dili kamusal
alanda yerini alacaktr; onunla birlikte Krte
kabul edilen yeradlar da Trkiye corafyasnn
doal bir unsuru olarak haritalarda, yazmalarda, resmi belgelerde, trafik levhalarnda ve
haberlerde boy gsterecektir.
Burada ilgi ekici bulduumuz, fakat zerinde
henz yeterince durulmam olan bir husus
vardr.
Krte, lkenin kamusal yaamnda ikinci dil
olarak kabul grecektir. Bunun adeta zorunlu
bir yansmas olarak Krte saylan yeradlar-

Trkenin yan sra ikinci bir ulusal veya blgesel kamu

dilinin kabul, Trkiye Cumhuriyeti tarihi asndan bir devrim
niteliindedir. phesiz her devrim gibi bu da siyasi bir
mcadelenin ve g dengelerindeki bir deiimin sonucudur.
Kanmzca, bugn varlan noktada bu gelime kanlmazdr.
nn da ikinci ad olarak benimsenmesi beklenir.
Trke ve Krtenin kamu dilleri olarak
tannd bir ortamda, kanlmaz grnen bir
refleksle, mevcut (brokratik) yeradlar bu
yerlerin Trke adlar olarak kabul grecek
ve onlarn yan sra Krte saylan adlarn
kullanm gndeme gelecektir.
Abdullah Gln ziyaretiyle nlenen kasabann
Krte saylan ad Norn ise, Trke
saylan ad Norin deil Groymaktr Groymak bir ileri Bakanl memurunun masa
banda rettii ad olsa da. Keza o ilin Krte
kabul edilen ad Dersim ise, geni kesimlerce
Trke olarak deerlendirilen ad da
Tuncelidir.
Dolaysyla kamuoyunun ok geni bir kesimi
iin Trke ve Krte adlarn tpk svirede,
Katalonyada, Galler lkesi ve skoyada,
Belikada, Lksemburgda, Alto Adige/
Sdtirol blgesinde, eski ekoslovakyada ve
srailde olduu gibi yan yana kullanlmas en
doal zm olarak grlecektir. Oysa dikkat
edilirse, bundan elli veya yetmi yl nceki
durum bu deildi. Bugn Krte saylan
yeradlarnn ezici ounluu 1960 reformu
ncesinde Trke kaytlarda kullanlan ve
yzlerce yldan beri kullanlm olan adlard.

71

A. Krte Adlar Sorunu

O kasabann Trke ad Norn olmasa bile

Norin idi. O ilin ad da tartlmaz bir ekilde
Dersim idi.
Elli veya yetmi yllk siyasi uygulama blgede
yeni bir realite yaratmtr. Daha nce blgede
var olan Krte (veya Ermenice, Arapa,
Sryanice vb.) isimler ortak kamu syleminin
bir paras olarak kabul grrken, Cumhuriyet
dnemi uygulamalarnn bir sonucu olarak
bugn Trkenin (ve Trklerin) isim hazinesi ile
Krteninki ayrmtr. ki ayr ulusal vokabler ortaya kmtr.
Dolaysyla bugn blgede Cumhuriyet
dneminde verilmi olan yeradlarnn kaldrlarak eski adlara geri dnlmesi, kamuoyunda
Trkenin yenilgiye uramas ve Trke
adlarn blge corafyasndan silinmesi olarak
alglanacak ve buna uygun duygusal tepkilerle
karlaacaktr. Krt corafyasnda izlenmesi
gereken yol u ekilde olabilir:
a. Her eyden nce blgedeki corafi
birimlerin Krtede cari olan adlarnn
tesbiti ve yazmnn standartlatrlmas
gereklidir.
b. Bu amala blgede kullanlan belli bal
eski dilleri (Kurmanci, Zazaki, Ermenice,
Arapa, Sryanice) bilen ve tarihi aratrma
metotlarna vkf kiilerden oluan bir
uzmanlk heyeti kurulmaldr.
c. Krte adlar var olan resmi (Trke)
adlarn yan sra genel dolama sokulmal;
ikidilli haritalar yaymlanmal; ikidilli trafik
levhalar yaplmal; okullarda Krte
adlarn retilmesi tevik edilmelidir.

72

d. Farkl dil ve lehelerin konuulduu

yerlerde yerel adn Kurmanci biiminin yan
sra dier dil ve lehelerdeki (Zazaki,
Arapa, Sryanice vb.) biimleri de tespit
edilmeli ve yaymlanmaldr.

Kstl dolama sahip olan mezra, mahalle,

mevki, dere vb. birimlerde yerel adn muhtemelen ok ksa sre iinde tek ad olarak benimseneceine kesin gzyle baklabilir. Tek yerel
dilin egemen olduu blgelerde Trke ky
adlarnn da bir sre sonra kendiliinden
kullanmdan dmesi beklenir.
Buna karlk belediye ve ile adlar gibi daha
geni sirklasyona sahip olan ve bir lde
kamuoyuna mal olmu Trke adlarn, grnr
gelecekte yerel adlarla bir arada yaamaya
devam edecei kabul edilmelidir.

B. Kltrel Mirasn Korunmas

Trkeden baka anadillerin konuulmad
blgelerde yeradlarnn iadesi meselesi daha
karmaktr.
Bu yerlerin birounda eski yeradlar, toplumun en azndan byke bir blm tarafndan unutulmas tercih edilen yabanc bir
kltre aittir. Doksan be yldan veya daha
uzun sreden beri Ermenilerin yaamad bir
kyde Ermenice olarak alglanan eski ada
dn, hakl veya haksz tepkilere yol aacaktr.
Bunun yansra, yukarda belirttiimiz gibi
birok yerin Trke olan ad dahi naho
armlara sahip olduu veya unutulmas
istenen gereklere iaret ettii iin yerel halkn
istei veya rzasyla deitirilmitir. Bunlarn
iadesini nermek iddetli tepkilere yol aabilir.
Referandum yapalm, ounluk karar versin
yaklam zm deildir. nk yerel dzeyde
gr birliinin bulunduu ok nadir rnekler
dnda, bu yaklam nemli aznlklarn
dlanmasna ve belki duygusal tepkiler
gstermesine neden olacaktr.
Trkenin anadil olduu blgelerde,
Cumhuriyetin yerad deitirme projesinin
nemli oranda kalc olduunu kabul etmek
zorundayz.

2003te kabul edilen Szlemenin gereke

blmnde kreselleen dnyann bir olgusu
olarak ortaya kan kitle kltr[nn], insanln binlerce yllk szel kltrel belleinde
korunan byk bir kltrel birikimi yok etmesi
olgusu esas alnmtr.38 Somut olmayan
kltrel miras (intangible cultural heritage)
kltrel eitliliin potas ve srdrlebilir
kalknmann gvencesidir. Szleme nsanln somut olmayan kltrel mirasnn korunmas konusunda evrensel bir irade ve ortak
kaygnn varln vurgular.
Szlemenin 2.3 maddesi koruma (safeguarding) bal altnda, somut olmayan kltrel
mirasn tespiti, belgelenmesi, aratrlmas,
muhafazas, olumsuz etkenlere kar korunmas, canlandrlmas, formel ve enformel eitim
yoluyla aktarlmas, deiik ynleriyle yeniden
hayata geirilmesini hedef olarak tespit eder.39

38 Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu

(UNESCO) 2003, Somut Olmayan Kltrel Mirasn
Korunmas Szlemesi, No:14, 17 Ekim, <http://
www.thbmer.gazi.edu.tr/sokum/sokum/
sozlesme.pdf>
39 UNESCO 2003: ensuring the viability of the
intangible cultural heritage, including the
identification, documentation, research,
preservation, protection, promotion,
enhancement, transmission, particularly through
formal and non-formal education, as well as the
revitalization of the various aspects of such
heritage. Szlemenin resmi Trke metni
anlalmaz bir dille yazld iin yeniden Trkeye
evrildi.

Kaybedilmi olan kltrel gemiin bu blgelerde bir lde

de olsa canl tutulmas, belki Trkiyenin 2006 ylndan beri
taraf olduu UNESCO Somut Olmayan Kltrel Miras
Koruma Szlemesi erevesinde mmkn olabilir.
Taraf devletler 12. madde uyarnca kendi
lkelerindeki somut olmayan kltrel mirasn
envanterlerini karmakla mkelleftir. 14.
maddeye gre devletler, (a) somut olmayan
kltrel mirasn tannmas, sayg kazanmas ve
canlanmas amacyla: i) genel kamuoyuna ve
zellikle genlere ynelik eitici, farkndal
artrc ve bilgilendirici programlar dzenlemek
[], iii) idari dzenlemeler ve bilimsel aratrmalar yoluyla miras korumaya ynelik
becerileri gelitirmek, iv) enformel bilgi
aktarm yntemlerini kullanmak; (b) kamuoyunu mirasa ynelik tehditler konusunda
aydnlatmak grevini stlenir. 40
21. maddeye gre UNESCOnun ilgili komitesi
somut olmayan mirasn korunmas amacyla
taraf devletlere korumann eitli ynleriyle
ilgili aratrmalar yapmak, uzman ve uygulayc personel salamak, personel eitimi vermek,
standart belirlemek, altyap oluturmak ve
iletmek, ekipman ve beceri salamak gibi
yardmlar taahht etmektedir.

40 UNESCO 2003: (a) ensure recognition of, respect

for, and enhancement of the intangible cultural
heritage in society, in particular through: (i)
educational, awareness-raising and information
programmes, aimed at the general public, in
particular young people; (ii) specific educational
and training programmes within the communities
and groups concerned; (iii) capacity-building
activities for the safeguarding of the intangible
cultural heritage, in particular management and
scientific research; and (iv)non-formal means of
transmitting knowledge; (b) keep the public
informed of the dangers threatening such
heritage, and of the activities carried out in
pursuance of this Convention; (c) promote
education for the protection of natural spaces and
places of memory whose existence is necessary
for expressing the intangible cultural heritage.

73

Kaybedilmi olan kltrel gemiin bu

blgelerde bir lde de olsa canl tutulmas,
belki Trkiyenin 2006 ylndan beri taraf
olduu UNESCO Somut Olmayan Kltrel
Miras Koruma Szlemesi erevesinde
mmkn olabilir. Hemen belirtelim ki
Szlemenin ismen sayarak koruma altna
ald kltrel pratikler arasnda geleneksel
yeradlar mevcut deildir. Ancak, yeradlarnn
temsil ettii kltr miras, szlemenin genel
amacna ve tanmlarna tam olarak uyar.

Eski yeradlarnn korunmas ve canlandrlmas

konusunda bu aamada yaplabilecek olan ve
belki de yaplmas gereken, resmi bir iade
srecinden ziyade, bu tr aratrma, belgeleme
ve bilinlendirme programlardr.
Daha somut olarak:
a. Yerel adlarla birlikte yerel tarihin, akademik
ve popler erevelerde aratrlmas,
belgelenmesi ve yaymlanmas tevik
edilebilir;

74

b. Popler yaynlarda ve eitim mfredatnda

eski adlarn yaatlmas salanabilir;

c. Karayolu levhalarnda ya da en azndan

turistik bilgilendirme tabelalarnda eski
adlar anmsatlabilir;
d. Eski ve yeni adlar birlikte gsteren
haritalarn yaym kolaylatrlabilir.
Czi btelerle ve siyasi adan risksiz kararlarla hayata geirilebilecek olan bu uygulamalarn, kendi gemiiyle ve kimliiyle daha
bark, daha oulcu, daha zgven sahibi bir
Trkiye hedefine biraz da olsa hizmet
edecei muhakkaktr.

Kaynaka

Badem, C. (2010). arlk Rusyas Ynetiminde Kars Vilayeti, Birzamanlar Yaynclk, stanbul.
Babakanlk Osmanl Arivi, DH. UM., No: 48/18,
<http://muhammetsafi.blogcu.com/osmanlibelgelerinde-cayeli/626352>.
Babakanlk Arivi DH. D. 97-2/25, <http://muhammetsafi.blogcu.com/osmanli-belgelerindecayeli/626352>.
Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu
(UNESCO) (2003). Somut Olmayan Kltrel
Mirasn Korunmas Szlemesi, No:14, 17 Ekim,
<http://www.thbmer.gazi.edu.tr/sokum/sokum/sozlesme.pdf>.
Bozyel, ., ve Kyasi, C. (1997). Armenian Acts of
Cultural Terrorism, Ankara, <http://www.isagambar.az/cefer-giyasi-eng.htm#book3>.
Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi,
stanbul Vilayet Mektupuluu, nr. 000955,
23 Knunuevvel 1331 (6 Ocak 1916) tarihli Enver
Paaya ait talimatname. (Sait etinolunun
zel arivinden alnmtr.)
Eprikyan, S. (1901-1903). Resimli Corafi Szlk,
1903-1905.
Galler Yerel Parlementosu Gal Dili Plan (2007).
<http://www.dpr.gov.uk/upload/documents/
library/corporate/practical_application/
wls_final_english.pdf>.
Haley, J., ve Blegen, C. W. (1928). The Coming
of the Greeks, American Journal of Archeology say 32.
Index Anatolicus, Trkiye yerleim birimleri envanteri (2011). <http://www.nisanyanmap.com>.
Kirziolu, F. (1953). Kars Tarihi, stanbul.
Kirziolu, F. (1976). Trklerin Kafkas-illerini Fethi:
1451-1590, TTK.
Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, tpkbasm Gttingen, 1970.

MAWER, A. ve F.M. STENTON (1924). Introduction

to the Survey of English Place Names, Cambridge University Press.
Ngre, E. (1990-1998). Toponymie gnrale de la
France, 3 cilt, Librairie Droz, Cenevre.
PItcher, D. E. (1999). Osmanl mparatorluunun
Tarihsel Corafyas, YKY, stanbul.
TC ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl,
1968, Kylerimiz, Ankara.
Toparl, R. (2010). Deien Corafya ve Miryokefalon Sava, Ankara.
SmIth, A. H. (1956). English Place-Name Elements, 2
cilt, Londra; (ed.) Mawer, A. ve Stenton, F.
M., 1924, Introduction to the Survey of English
Place-Names, Cambridge University Press.
Yksel, A. (2005). Dou Karadeniz Aratrmalar, Kitabevi Yaynlar, stanbul.

Kanunlar
03.04.1930 tarihli ve 1580 sayl Belediye Kanunu,
14.04.1930 tarihli ve 1471 sayl Resmi Gazete.
10.06.1949 tarihli ve 5442 sayl l daresi Kanunu,
18.06.1949 tarihli ve 7236 sayl Resmi Gazete.
11.05.1959 tarihli ve 7267 sayl l daresi Kanunununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun,
21.05.1959 tarihli ve 10210 sayl Resmi Gazete.
21.07.1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 23.07.1983 tarihli ve
18113 sayl Resmi Gazete.
03.07.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu,
13.07.2005 tarihli ve 25874 sayl Resmi Gazete.

Ynetmelikler
05.07.1994 tarihli ve 5856 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin ve Kullanma Hakknda Ynetmelik, 31.08.1994 tarihli ve 22037 sayl Resmi Gazete.
02.09.1997 tarihli ve 9921 sayl Harita ve Harita Bilgilerini Temin ve Kullanma Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik,
13.09.1997 tarihli ve 23109 sayl Resmi Gazete.

75

Bach, A. (1953-1954). Deutsche Namenkunde, Bd II/ 1

& 2: Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg.

Yazar Hakknda

76

Sevan Nianyan, stanbulda dodu. Robert

Kolejden sonra Yale niversitesinde felsefe,
Columbia niversitesinde siyaset bilimi okudu.
1986da Isparta Askeri Cezaevinde yatt.
zmirin tarihi irince kyne yerleti; bu kyn
onarmna ve tantmna emek harcad. Restore
edilmi ky evlerinden oluan Nianyan Evleri
adl oteli kurdu ve bytt. Trk turizmine yeni
bir bak as getiren Kk Oteller Kitabn on
yl sreyle yaymlad. ada Trkenin
bilimsel esaslara dayanan ilk etimoloji szl
olan Szlerin Soyaacn yazd (2010, Everest
Yaynlar). 2004te nsan Haklar Derneinin
Ayenur Zarakolu zgr Dnce dln
ald. Kk Oteller Sitesi ile 2006da web

tasarm dalnda Altn rmcek dln ald.

irincede Ali Nesinle birlikte Nesin Matematik
Kyn ina etti. Trkiye Cumhuriyetinin
resmi tarihine ilikin sistemli bir eletiri
denemesi olan Yanl Cumhuriyeti 2008de
yaymlad. Taraf gazetesinde Kelimebaz adyla
yaymlanan dil yazlar 2009da iki cilt halinde
kitaplatrld. Son olarak Trkiye yeradlarna
ilikin Adn Unutan lke (2010, Everest
Yaynlar), din ve ifade zgrlne dair Hocam,
Allaha Peygambere Laf Etmek Caiz Midir?(2010,
Kart Yaynlar) ve irincedeki sivil direni
srecini anatanirince Meydan Muharebelerinin
Mufassal Tarihesi (2011, Everest Yaynlar) adl
kitaplar yaymland.

HUPASEJ
Bankalar Caddesi
Minerva Han, No:2, Kat: 3
34420 Karaky stanbul
T +90 212 292 89 03
F +90 212 292 90 46
www.tesev.org.tr

ISBN 978-605-5832-76-6