UVOD

1. OPTA OBAVETENJA O POPISU

Popisi stanovnitva u Jugoslaviji

Ovaj popis od 31. marta 1961. godine peti je po

redu jugoslovenski popis stanovnitva. Prvi popis je izvren 31. januara 1921. godine i on je pruio podatke o
stanovnitvu neposredno posle prvog svetskog rata. Drugi je izvren 31. marta 1931. godine i tada se poela ostvarivati namera da se svakih deset godina vre popisi
stanovnitva. Drugi svetski rat je onemoguio realizovanje te namere, pa je naredni popis izvren tek 15. mar
ta 1948. godine. Njegov zadatak je bio da prui podatke
0 brojnom stanju i samo osnovne podatke o sastavu stanovnitva po zavretku narodnooslobodilakog rata. etvrti po redu popis usledio je 31. marta 1953. godine.
U ovom popisu posebna panja bila je posveena ekonom
ekim karakteristikama stanovnitva i njegovim bioloko-fertilnim obelejima, ime se stvorila baza i za prouavanje oekivanog razvoja stanovnitva u budunosti.
Popis od 31. marta 1961. godine doao je posle osmogodinjeg perioda i njime se, pored ostalog, elelo preci na redovnu desetogodinju periodiku popisa stanovnitva. U ovom popisu stavljen je naglasak na ekonomske
Karakteristike stanovnitva, pa je u tom pravcu proiren
1
program u odnosu na popis 1953. godine.
Popis 1961. godine izvren je na osnovu Zakona
o popisu stanovnitva u 1961. godini. '' Na osnovu ovog
Zakona popisani su uz stanovnitvo i stanovi u 862 vea
naselja, to u ranijim popisima nije bio sluaj.
Kritini momenat popisa bio je 31. mart 1961. u
24
. 00 asa, tj. pono izmedju 31. marta i 1. aprila, a
Popis je sproveden u vremenu od 1. do 8. aprila 1961.
godine.

su se od popisa do popisa razlikovale.

Popisom 1921.
nije bio obuhvaen deo Dalmacije, koji se tada nalazio
pod italijanskom okupacijom. U publikacijama rezultata
toga popita podaci za nepopisano podruje dati su u nekim tabelama prema austrougarskom popisu iz 1910, godine, pa se usled toga neke tabele odnose na elu predratnu teritoriju Jugoslavije /sa 11 984 911 stanovnika/,
a neke samo na popisani deo /sa 11 692 730 stanovnika/.
Teritorija predratne Jugoslavije obuhvaena popisom
1931. godine razlikuje se od teritorije obuhvaene popisom 1948. godine za podruja Istre i Slovenakog primorja koja su pripojena Jugoslaviji Ugovorom o miru sa
Italijom od februara 1947. godine. Popis 1953. odnosi
se na istu teritoriju kao i popis 1948. godine /ta teritorija je iznosila ukupno 255 270 km /; ovde nisu obuhvaeni delovi srezova Kopar i Buje, budui da su oni prikljueni Jugoslaviji Londonskim sporazumom iz oktobra
1954, godine, ime je ukupna teritorija Jugoslavije poveana na 255 804 km2. Da bi se zadovoljila potreba za
osnovnim podacima o stanovnitvu koji se odnose na teritoriju u koju su ukljueni i pomenuti delovi srezova Ko
par i Buje, izvrena je 31. marta 1956. godine registracija stanovnitva na tom novopripojenom podruju. Tako
dopunjeni podaci objavljeni su po naseljima u knjizi XV
rezultata popisa stanovnitva 1953. godine "Osnovni podaci o stanovnitvu", izdanje Saveznog zavoda za statistiku, Beograd, I960.
Popis 1961. godine obuhvatio je celokupnu sadanju teritoriju Jugoslavije sa 255 804 km2 ukupne povrine.

Politiko -teritorijalna podela

Sredjivanje popisne gradje i izrada rezultata vreni su prema politiko-teritorijalnoj podeli koja je vaila 31. marta 1961. godine, pa se i sve tabele rezultata po naseljima odnose na tu podelu. Na ovaj nain je obezbedjena uporedivost podataka popisa s ostalim statistikim podacima iz 1961. godine, kao godine na koju se
odnose podaci. Okolnost da se u knjigama daju rezultati
za svako pojedino naselje omoguava razna pregrupisavanja podataka zavisno od potreba korisnika.

Teritorije obuhvaene popisima

Pri kori e nju podataka ovih pet popisa treba voditi rauna o tome da su oni vreni na teritorijama koje
'

Vidi
ni

tekst Zakona o popisu stanovnitva u 1961. godidat u prilogu na kraju ove knjige.

1 / Iscrpna obavetenja o teritorijalnom obuhvatu pojedinih popisa data su u radu V. Simeunovia, objavljenom u seriji "Studije, analize i prikazi" /sveska
broj 22/ pod naslovom "Stanovnitvo Jugoslavije i socijalistikih republika 1921-1961. godine - Ukupno
stanovnitvo, polna i starosna struktura", izdanje Saveznog zavoda za statistiku, Beograd, 1964.

JL

iinice pODisa

lanovima drugog porodinog domainstva, ali s kojima

ne troi svoje prihode/ smatrano je posebnim domainstvom.

U svih pet pomenutih popisa stanovnitva jedinicama popisa su, pored stanovnika, smatrana i domain
stva, a u 862 vea naselja popisom iz 1961. godine obuhvaeni su i stanovi kao trea jedinica popisa. '

Stanovnitvo

Popisom su obuhvaena sva lica nastanjena na

teritoriji Jugoslavije be z obzira da li su dravljani Jugoslavije ili neke druge drave. Obuhvaena su i ona lica,
nastanjena u Jugoslaviji, koja su se u trenutku popisa zatekla na privremenom boravku van njenih granica /na
slubi, putu, kolovanju, leenju, radu i t. si. /. Popisana su i lica ije je mesto stalnog boravka van granica Ju
goslavije, a koja su se u momentu popisa zatekla na privremenom boravku u Jugoslaviji /kao turisti, na radu,
na kolovanju i t. si. /, ali podaci za ova lica nisu ukljueni u rezultate popisa. Osoblje stranih diplomatskih
misija nije popisivano.

Domainstva

Pod domainstvom se podrazumeva svaka porodica ili druga zajednica lica, iji lanovi zajedniki stanuju i zajedniki troe svoje prihode. Lice koje ivi kao
samac /bez obzira da li stanuje s drugim samcem ili
1/ U knjigama popisa koje sadre podatke o stanovnitvu
i domainstvima ne daju se ni metodoloka objanjenja ni podaci o stanovima, jer se za stanove rezultati
popisa objavljuju u publikacijama koje ine poseban
komplet odvojen od knjiga rezultata popisa stanovni
tva 1961.

Koncepcija "stalnog stanovnitva"

Pri poredjenju rezultata popisa stanovnitva, naroito ako se radi o manjim teritorijalnim jedinicama,
pored ispitivanja podudarnosti granica teritorije treba
obratiti panju i na to koja je koncepcija stanovnitva usvojena u odnosnom popisu, tj. da li koncepcija "prisutnog stanovnitva"ilikoncepcija"8talnog stanovnitva".
Popisi 1921. i 1931. godine sprovedeni su i podaci su obradjeni po koncepciji "prisutnog stanovnitva",
dok rezultati ostala tri popisa /1948, 1953. i 1961/ daju
podatke po koncepciji "stalnog stanovnitva", tj. prema
mestu utalnog stanovanja svakog stanovnika, bez obzira
gde se u kritinom momentu popisa zatekao.
Samo popisivanje u 1961. godini, kao Sto je bio
sluaj i u 1953, vreno je tako da su lica, koja se u kritinom momentu nisu nalazila u mestu u kome stanuju,
bila dvostruko popisivana; u domainstvu kome pripadaju /u mestu stanovanja/ kao privremeno odsutna i u mestu, gde ih je popis zatekao, kao privremeno prisutna.
Za obradu je, medjutim, uzeta u obzir samo popisnica
iz mesta stanovanja toga lica, na kojoj je odnosno lice
bilo popisano kao privremeno odsutno. Prema tome, rezultati popisa 1961. obuhvataju sva lica stalno nastanjena na odnosnoj teritoriji bez obzira gde ih je zatekao
popis.

Sadraj popisa
U pogledu programa popisivanja postojale su znatne razlike izmedju pojedinih popisa. One se mogu videti iz datog pregleda pitanja postavljenih u pojedinim popisima stanovnitva.

Da li je u popisu postavljeno pitanje

i da li su podaci obradjenix'
Pitanja
1921

1931

1948

1953

+
+
+

+
+
+

+
+
+
+

+
+

a/ Pitanja koja se odnose na stanovnitvo

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Prezime i ime
Pol
Datum rodjenja
Mesto rodjenja
Mesto stalnog stanovanja
Mesto odakle se doselio
Godina doseljenja
Mesto u kome radi
Brano stanje
Koji je brak po redu
Starost u vreme stupanja u prvi brak
Broj ivorodjene dece /samo za ensko
stanovnitvo/
13. Broj dece Sive u vreme popisa /samo za
ensko stanovnitvo/
14. Dravljanstvo
15. Narodnost
V]

+
X

x/y/

1961

Da li je u popisu postavljeno pitanje

i da li su podaci obradjeni*'
Pitanja
1921

1931

+
+
+

+
+

+
+

16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.

Mater nji jezik

Odnos prema veri /veroispovest/
Pismenost
kolska sprema
Zanimanje
Poloaj u zanimanju
Kvalifikacija /stepen strunog obrazovanja/
Nain sticanja kvalifikacije
Grana delatnosti
Privredni sektor
Sporedno zanimanje
Da li je lice lan poljoprivrednog ili
nepoljoprivrednog domainstva
28. Ukupna povrina zemljita domainstva
kome lice pripada
29. Izvori prihoda domainstva kome lice
pripada
30. Ima li telesne ili duevne mane

1948

1953

+
+
+
+
+
+

+
+

+
+

1961

+
+
+
+
+
+
+
+

x/y/

+ /y/

+
+

b/ Pitanja koja se odnose na domainstvo

1. Prezime i ime lica na koje se vodi list za
domainstvo /stareine domainstva/
2. Zanimanje lica na koje se vodi list za domainstvo /stareine domainstva/
3. Da li je domainstvo poljoprivredno ili
nepoljopr ivr edno
4. Da li domainstvo stanuje u vlastitoj kui
5. Ukupna povrina zemljita koje je vlasnitvo domainstva
6. Izvori prihoda domainstva
7. Broj lanova domainstva
8. Porodini sastav domainstva
9. lanovi domainstva prema polu
10. lanovi domainstva prema starosti
11. lanovi domainstva prema zanimanju

+ /y/

x/y/

+ /y/

+ /y/

x/y/

+
+

+
X

x/y/
x/y/
x/y/
x/y/

x/y/

+
+

+
+
x/y/
x/y/
X

x/y/
x/y/

/ U pregledu su upotrebljeni sledei znaci i skraenice:

+

= pitanje jo postavljeno i obradjeno i raspolae ae podacima

= pitanje je postavljeno, ali nije obradjeno odnosno ne raspolae se podacima

= pitanje nije postavljeno

+ /y/ = podaci se nalaze i u tabelama potpune obrade, ili je pitanje potpunije obradjeno po uzorku
x/y/ = pitanje je obradjeno samo po uzorku.

Kao to se vidi u pogledu podataka, kako za stanovnitvo tako i za domainstva, popisi 1953. i 1961.godine bili 8U po sadraju potpuniji od ranijih popisa. Proirenje kod stanovnitva ogleda se u tome to su dodata
Pitanja koja omoguavaju potpunije sagledavanje ekonom
8k
g sastava stanovnitva, branih i fertilitetnih karakteristika. U odnosu na popis 1953. izmene programa u
popisu 1961. godine ile su za daljim produbljenjem ispitivanja ekonomskih karakteristika stanovnitva.poseb" karakteristika radne snage, dok je u pogledu branih
karakteristika program neto suen. S druge strane po-

pis 1961. godine posvetio je daleko vie panje ispitivanju migracionih tokova stanovnitva.
Kao i u popisu 1953, u popisu 1961. godine program je kod domainstava u toj meri proSiren da posmatranje domainstava nije imalo vie za cilj obezbedjenje potpunosti obuhvata, ve i njihovo tretiranje kao
posebnih popisnih jedinica koje je mogue grupisati ne sa
mo po veliini /broju lanova/, nego i prema drugim karakteristikama /porodini sastav, aktivnost lanova domainstva, izvori prihoda, broj dece na kolovanju itd./.

VI1

Popisni obrasci
Osnovni obra sei
Kao osnovni popisni obrasci upotrebljeni su u popisu stanovnitva 1961. godine Popisnica /obrazac PS-1/
i List za domainstvo /obrazac PS-2/. Obrasci se daju
u prilogu na kraju ove knjige.
Popisni obrasci au bili sastavljeni tako da je, uz
skoro svako pitanje, ispisano kratko objanjenje potrebno za pravilno upisivanje odgovora. Ovo je uinjeno s na
merom da se, koliko je to mogue, primeni princip samoregistracije, tj. da svako dovoljno pismeno lice samo
popuni popisne obrasce koje popisivao ostavi prilikom
prvog obilaska popisnog kruga. Popisivai su prilikom
ponovnog dolaska u domainstvo prikupljali popunjene obrasce, odnosno upisivali odgovore u onim sluajevima
kad to nisu mogli da urade lanovi domainstva. U pogledu tehnike upisivanja odgovora na pitanja, u popisu
1961. primenjen je kod izvesnih pitanja sistem autokodiranja, tj. na ta pitanja odgovor se davao zaokruivanjem jednog od ve unapred upisanih brojeva /ifri/ koji
su predstavljali mogue odgovore na to pitanje.

Pomoni obrasci
Pomoni obrasci sluili su, neposredno ili posredno, za postizanje to potpunijeg obuhvata jedinica u
popisu i za obezbedjenje kvalitetno boljih podataka. U tu
svrhu upotrebljene au tri vrste pomonih obrazaca:
1/ za poboljanje obuhvata popisa i kvaliteta odgovora neposredno u popisivanju;

slenih, dobili su od svoje organizacije pre popisa na Pomonom listu ispisane odgovore na pitanja: o kolskoj
spremi, o mestu /naselju/ u kome rade, zanimanju, kvalifikaciji /stepenu strunog obrazovanja/, nainu sticanja kvalifikacija i o grani delatnosti, a osim toga bio je
upisan i naziv preduzea, ustanove, radnje, zadruge
itd. u kojoj je odnosno lice zaposleno. Sreskc popisne
komisije su bile zaduene da preko sreskih instruktora
popisa osposobe za popunjavanje Pomonih listova potreban broj lica iz radnih i drugih organizacija. Ta lica
su popunjavala Pomone listove za sve radnike-slubenike svojih organizacija. Podatke iz Pomonog lista radnici-slubcnici su prepisivali u Popisnicu, odnosno davali popisivau svoj Pomoni list da upie odgovore u
Popisnicu.
U drugu vrstu pomonih obrazaca spadali su obrasci za formiranje popisnih krugova, obrasci za uesnike u popisu i obrasci za evidenciju utroka finansijskih
sredstava.
Treu vrstu pomonih obrazaca, namenjenih izvrenju statistike kontrole popisa, sainjavali su: "Kon
trolna popisnica" /obrazac PS-K-1/, "Kontrolni list za
domainstvo" /obrazac PS-K-2/, "Spisak lica izabranih
za kontrolu tanostl" /obrazac PS-K-la/, "Spisak privremeno odsutnih lica" /obrazac PS-K-2a/, "Spisak privremeno prisutnih lica" /obrazac PS-K-2b/ i "Spisak po
pisnih krugova izabranih za kontrolu tanosti popisa"
/obrazac PS-K-7/.

Pripremni radovi

Metodoloke pripreme

Kontrolnik popisa imao je za cilj da obezbedi pot

punost obuhvata i da se izbegne eventualno dvostruko popisivanje. Svaki popisiva je u svom popisnom krugu upisivao u Kontrolnik domainstva u kojima je vrio popisivanje, to je omoguavalo kontrolu potpunosti popisivanja, a osim toga pruilo i kontrolni podatak o broju
domainstava i stanovnika popisanih u odnosnom popisnom krugu. Pored toga, Kontrolnik je omoguavao da se
relativno brzo, jo u fazi koncentracije popisne gradje,
dobiju prvi rezultati popisa i, na kraju, u fazi obrade
poaluio je za kontrolu sredjenosti i potpunosti popisne
gradje po popisnim krugovima. Uz Kontrolnik popisiva
je dobio skicu i detaljan opis svog popisnog kruga.

Pripremanje metodologije za popis stanovnitva

1961. poelo je 1958. godine revizijom metodologija vitalne i migracione statistike i uskladjivanjem s metodologijom popisivanja stanovnitva u svetlu predstojeeg
popisa. Bazirajui se na metodologiji popisa stanovnitva 1953. i na preporukama Konferencije evropskih statistiara izradjen je 1959. godine prvi elaborat za diskusiju "Program popisa stanovnitva i stanova 1961. godine". Razmatran prvi put u julu 1959. godine, program
je dopunjen na bazi preciznijeg opredeljenja karaktera i
usmerenosti predstojeeg popisa. Na osnovu toga pripremljen je novi elaborat i sredinom novembra 1959. godine pod naslovom "I nacrt programa i metodologije popisa stanovnitva i stanova 1961. godine" stavljen na diskusiju irokom krugu organa, institucija i strunjaka
zalnteresovanih za podatke o stanovnitvu. Taj prvi nacrt je podvrgnut proveravanjui putem sprovodjenja Probnog popisa 31. III I960, godine. Na bazi I nacrta zakljuaka diskusija B predstavnicima zainteresovanih korisnika iz decembra 1959. godine, kao i iskustava steenih u Probnom popisu, izradjen je septembra I960,
godine "II nacrt programa i metodologije popisa stanovnitva 1961. godine" koji je uz izvesne modifikacije usvojen kao konaan program popisa.

Pomoni list bio je uveden s ciljom da se pobolja kvalitet odgovora na pitanja o kolskoj spremi.i ekonomskim karakterist. ama zaposlenog osoblja. Svi radnici-slubenici, koji su se nalazili u radnom odnosu u
privrednim i drugim radnim organizacijama /ustanovama, zadrugama, udruenjima i slV sa 15 ili vie zapo-

Metodoloke pripreme popisa 1961. ukljuile su

i uskladjivanje s metodologijom popisa poljoprivrednih
gazdinstava I960, godine u pogledu kategorija koje i jedan i drugi popis treba da obuhvate, a isto tako preduzet
je niz r ra za metodoloku standardizaciju tekuih statistika t popisom stanovnitva.

2/ za jednoobrazno reavanje organizaciono-tehnikih pitanja pripremnih radova i izvrenja popisa, za

evidentiranje rada u popisu i utroka finansijskih sredstava i
3/ za izvrSenje statistike kontrole popisa.
U prvu vrstu spadaju Kontrolnik popisa /obrazac PS-4/ i Pomoni list /obrazac PS-la/.

Probni popis
U okviru priprema za popis 1961. godine izvren
je 31. III 19&0. godine probni popis stanovnitva radi ispitivanja predvidjenih metodolokih reenja. Probni popis je sproveden na bazi postavki iz prvog nacrta programa i metodologije /o emu je gore bilo rei/ u 160
popisnih krugova, odredjenih sluajnim izborom, u kojima je obuhvaeno 9 049 domainstava i 37 133 stanovnika. U probni popis bilo je ukljueno i testiranje metodologije za dopunsko istraivanje migracije i socijalne
i profesionalne pokretljivosti stanovnitva koje je bilo
zamiljeno da se sprovede uz popis stanovnitva 1961.
na bazi 5%-tnog uzorka popisnih krugova. Medjutim, pri
zauzimanju konanog stava u pogledu programa popisa
odustalo se od ukljuenja dopunskog istraivanja u popis,
jer je iskustvo probnog popisa pokazalo da bi u vreme
popisa bilo veoma teko izdvojiti dovoljno struno sposoban kadar za dopunsko istraivanje, a da se to ne odrazi
na kvalitet samog popisa.

Opredeljenje popisnih krugova

Da bi se obezbedio jedan od prvih tehnikih preduslova, neophodan za potpun obuhvat u popisu i za rad
popisivaa, teritorija svake optine bila je podeljena na
popisne krugove. Formiranje popisnih krugova oslanjalo
se na statistike krugove kao stalne teritorijalne statistike jedinice ustanovljene od strane statistikih organa
u
1959. godini. Granica popisnog kruga nije smela ei

granicu statistikog kruga, ime je tehniki bilo obezbedjeno da popisni krugovi obuhvataju samo jedno naselje,
odnosno delove samo jednog naselja, poto je i pri formiranju statistikih krugova u potpunosti vaio princip
ouvanja celine naselja.
Popisni krugovi su bili kontinuirano numerisani u
okviru svake optine /numeraciju je vrila optinska popisna komisija, koja je i formirala krugove/. Za svaki
popisni krug pripremljen je opis granica, spisak ulica
/delova naselja/ i kunih brojeva, kao i skica popisnog
kruga, ucrtana na skici statistikog kruga, na kojoj su
oznaene granice popisnog kruga s potrebnim objektima
za identifikaciju /putevi, reke, potoci, blokovi kua ili
pojedine kue itd. /.
Na teritoriji Jugoslavije za popis stanovnitva
1961. godine bilo je formirano ukupno 74183 popisna kru
ga. Proseno je na popisni krug u celoj Jugoslaviji dolo 250 stanovnika. U odnosu na popis stanovnitva 1953,
godine, prosean popisni krug u popisu 1961. bio je za
oko 75% vei, pa je zbog toga u 1961. godini bilo planirano da popisivanje traje 7 dana, dok je u 1953.trajalo 5
dana, od kojih su prva dva dana uoi kritinog momenta
sluila samo za raznoenje popisnih obrazaca po domainstvima. U popisu 1961. popisivai nisu obilazil) domainstva pre kritinog momenta popisa, tako da je svih
7 dana moglo biti korieno za popisivanje.
Veliina popisnih krugova varirala je od podruja do podruja. Potpunija predstava o tome dobijena je
tek po obavljenom popisu kada je bilo mogue sastaviti
sledei pregled distribucije popisnih krugova po veliini
i prosenom trajanju popisivanja:

Broj krugova prema broju stanovnika

Ukupno
popisbez
nih
stakrugova
novnika

ispod
100.
100
stan. 149

Jugoslavija

74183

Bosna i Hercegovina

12034

90

1933

21

Crna Gora
Hrvatska

16819

133113011 5205
1016 1017
291

150- 200199 299

7255 20246 16313

700799

423

68

250

7,6

1687

63

13

272

7,1

336

254

11

244

7,4

5295 3581

1740

90

12

247

7.6

322 1374 1332

970

39

296

7.6

1416
249

234 2080 1494

2293

3806 2926
553

4748

243

Slovenija

13928

192

8224 1384

1149 1709

887

365

14

114

8,3

Srbija

24721

551

1158

869

1826 7509 7251

5315

206

36

309

7.6

15345

183

372

522

1221 5120 4582

3212

116

17

314

7,6

Vojvodina

6392

350

667

216

376 1543 1782

1392

49

17

290

7.7

Kosovo i Metohija

2984

18

119

131

229

711

41

323

Makedonija

Ue podruje

223

400699

Proseno trajanje popisivanja

/dana/

10331

218

242

300399

Prose no stanovnika
1000 i u popis,
vie
krugu

846

887

7,5

II

Izvrenje popisa

kretara vrili su direktori sreskih zavoda za statistiku,

a u optinskim sekretari narodnih odbora optina.
Neposredni organizatori popisa bile su opstinske
popisne komisije, a neposredni izvrioci popisa popisivai.

Organi popisa
Pripremama, organizacijom i sprovodjenjem popisa stanovnitva 1961. godine rukovodili su Savezni zavod za statistiku, republiki zavodi za statistiku /u SR
Srbiji joS i Zavod za statistiku AP Vojvodine i Zavod za
statistiku AP Kosova i Metohije/ i sreske i opstinske popisne komisije. U sastav sreske, odnosno opstinske popisne komisije, po pravilu su, pored potpredsednika narodnog odbora sreza, odnosno narodnog odbora optine,
uli predstavnici resora unutranjih poslova, narodne od
brane, opte uprave, komunalnih poslova i predstavnici
Socijalistikog saveza radnog naroda i sindikalnih organizacija. U sreskim popisnim komisijama dunost se-

Pored toga, kao organi popisa s odredjenim zadacima postojali su republiki, sreski i optinski instruk
tori, koje su imenovali republiki zavodi za statistiku,
odnosno narodni odbori srezova i optina.Iz redova sreskih instruktora odredjivani su "kontrolori popisa" kao
posebni organi u odredjenoj fazi izvrenja popisa.
Raunajui lanove popisnih komisija, instruktore i popisivae na popisu je neposredno radilo neto
vie od 67 hiljada uesnika. Njihov raspored po podrujima vidi se iz sledeeg pregleda:

lanovi popisnih
komisija
Svega
sreskih

optinskih

Instruktori
republiki

Popisivai
sreski

optinski

Jugoslavija

67 119

649

3 794

87

679

4 519

57 391

Bosna i Hercegovina

12 003

98

679

121

816

10 281

1 768

91

11

141

1 524

16 163

271

1 241

187

1 043

13 417

Makedonija

4 952

42

288

12

44

319

4 247

Slovenija

6 606

70

418

31

72

447

5 568

25 627

167

I 077

21

255

1 753

22 354

16 129

116

696

158

1 105

14 052

Vojvodina

6 354

45

250

14

66

447

5 532

Kosovo i Metohija

3 144

131

31

201

2 770

Crna Gora
Hrvatska

Srbija
Ue podruje

Svi lanovi popisnih komisija, instruktori i popisivai proli su kroz etvorodnevne kurseve /instruktaie/ odrane u vremenu od 22.11 do 30. III 196-1, na kojima su se kroz uputstva za popis i praktine vebe upoznali sa zadacima, organizacijom i nainom vrenja popisa.

Popisivanje
Po zavrenoj instruktai popisivai su, poev od
1. aprila 1961.,'godine, poseivali sva domainstva u
svojim popisnim krugovima i uruivali inn popisne obrasce, upisujui istovremeno svako domainstvo u Kontrol
nik popisa. Posle ovoga popisivai su ponovno odlazili u
domainstva i preuzimali popunjene obrasce,kontroliu^i pri tome upisane odgovore, ili su sami popunjavali

obrasce /u domainstvima u kojima nije bilo lica sposobnog da to uini/, upisujui odgovore koje je davalo lice, na koje se vodi List za domainstvo, ili neki drugi
/po pravilu odrasli/ lan domainstva. Odstupanja od ovog postupka bilo je samo u sluajevima kad veliina po
pisnog kruga i vea medjusobna udaljenost domainstava
/u naseljima planinskog, odnosno ratrkanog tipa/ nije
dozvoljavala takav nain popisivanja. Za ovaj lad popisi
vaa bilo je predvidjeno 7 dana. Medjutim, popisivanje
je, zavisno od prilika, trajalo od 3 do 10 i vie dana. Kao
to se vidi iz pregleda na str. XV proseno vreme popisivanja iznosilo je skoro 8 dana /tanije 7,6 dana/.
Po zavrenom popisivanju svaki popisiva je na
Kontrolniku popisa sastavljao prve rezultate za svoj popisni krug i predavao ih, zajedno sa sredjenom popisnom gradjom, optinskom instruktoru. Ovi rezultati su
sadravali ukupan broj stanovnika i domainstava u popisnom krugu.

Statistika kontrola popisa

U okviru popisa stanovnitva 1961. godine sprovedeno je posebno kontrolno ispitivanje s ciljem da se
dobiju odgovori na dva pitanja:
a/ da li je popis potpun u pogledu obuhvata jedinica popisa, tj, da li je i koji broj stanovnika ostao nepopisan, odnosno dvostruko popisan i
b/ da li odgovori dobljeni na pojedina pitanja, postavljana u popisu, odgovaraju stvarnom stanju u trenutku popisa, tj. da li su i u kojoj mori su ti odgovori tani.
S obzirom na ovo i sama kontrola sastojala se iz
dva dela:/a/ iz kontrole potpunosti obuhvata jedinica popisa /statistika kontrola potpunosti/, koja je trebalo da
utvrdi ne samo to da li su sve jedinice obuhvaene, nego
i da li su stanovnici pravilno razvrstani na prisutna, privremeno odsutna i privremeno prisutna lica, kao i da li
su domainstva pravilno obuhvaena, tj. da nisu delovi
nekih domainstava grekom popisani kao posebna domainstva ili d/a domainstva popisana kao jedno i /b/ kog
trole tanosti odgovora /statistika kontrola kvaliteta/
-coja je trebalo da utvrdi u kojoj su meri tani odgovori
na sledeih sedam pitanja iz Popisnice: datum rodjenja,
brano stanje, pismenost, kolska sprema, zanimanje,
poloaj u zanimanju i kvalifikacija /stepen strunog obrazovanja/.
Statistika kontrola potpunosti sprovedena je na
bazi uzorka od 372 sluajno izabrana popisna kruga, u
kojima je vrena kontrola na svim jedinicama popisa, dok
je za statistiku kontrolu kvaliteta primenjen dvoetapni
uzorak, u kome su jedinice prve etape bile 742 sluajno
izabrana popisna kruga, a unutar njih kao jedinice drugu
etape 10% sluajno izabranih stanovnika /prisutnih i privremeno odsutnih/. U ova 742 popisna kruga ula su i
ve pomenuta 372 popisna kruga prve kontrole, to znai da su u 372 kruga izvrene obe kontrole, a u 370 krugova samo kontrola kvaliteta. Kontrolom kvaliteta je obuhvaeno ukupno 18 569 lica, to ini oko 1% ukupnog
stanovnitva Jugoslavije, a kontrolom potpunosti 93 241
*ce. Izbor krugova je izvren u Saveznom zavodu za sta
stiku. U kojim popisnim krugovima e se vriti kontrola, saopteno je reskim i opstinskim popisnim komisijama tek po zavretku popisa na odnosnom podruju.
Kontrola je obavljena odmah po zavretku popisa,
tj. u vremenu od 8. do 13. aprila 1961. godine. Vrili
u je kontrolori izabrani iz redova sreskih instruktora slubenika Saveznog, republikih i sreskih zavoda za sta
tistiku. Oni su na posebnim instruktaama bili prethodno
osposobljeni za ovu dunost. Kontrolori nisu mogli vriti kontrolu u popisnim krugovima podruja na kome su
radili kao sreski instruktori.
Statistika kontrola potpunosti /a/ obavljena Je
taj nain to je kontrolor obiao sve kue i domainstva dodeljenog mu popisnog kruga i na osnovu detaljnog
ponovnog ispitivanja utvrdjivao broj domainstava i broj
"ca, koja su u svakom domainstvu prema stanju u poaoi
31, marta 1961. godine trebalo da budu popisana u
Pojedinim kategorijama prisutnosti. Statistika kontrola
Kvaliteta /b/ vrena je na taj nain to je kontrolor prikupljao odgovore na pomenutih 7 pitanja od sluajno izabranih 10% stanovnika popisnog kruga i unosio ih u posebnu Kontrolnu popisnicu. Pro potpunog zavretka rada
04
kontroli, sve do predaje materijala komisiji, kontroloru nisu bili dostupni podaci ir popisnica koje je popuni
Ppisiva, jer je njih u zapeaenom omotu morala
na

da uva optinska popisna komisija. Poto je kontrolor

zavrio rad na popisnom krugu, komisijski je vreno po
redjenje rezultata kontrole i popisa. Komisiju su sainjavali: jedan lan optinske popisne komisije, optinski
instruktor, koji je u popisu bio zaduen tim popisnim
krugom i kontrolor. Ispitivano je svako neslaganje izme
dju nalaza kontrole i popisa, da bi se utvrdilo pravo stan c
J tj. koji je podatak taan. Ispravke u popisnici koju
je popunio popisivao, nisu bile dozvoljene. Detaljnija obavetenja o postupku u pripremi i izvrenju kontrole
zainteresovani korisnici mogu nai u Metodolokim materijalima, sveska broj 132, tr, 134-151 /Savezni zavod
za statistiku, Beograd, 1962/.
Statistika kontrola sprovedena u popisu 1961. ra
zlikuje se od kontrole u popisu 1953. godine pre eveqa u
broju popisnih krugova izabranih za kontrolu. U 1953.
godini kontrola je izvrena samo u 249 sluajno izabranih popisnih krugova koji obuhvata ju 36 603 lica. U svakom krugu vrile su se obe kontrole /obuhvata i kvaliteta/. Osim toga, za kontrolu kvaliteta se u 1953. godini uzimao u obzir u seoskom stratumu osmi /obuhvaeno 19 818 stanovnika/, a u gradskom deseti /obuhvaeno
16 785 stanovnika/ deo od ukupnog broja lica popisanih u
odnosnom popisnom krugu, dok u kontroli popisa 1961,
godine nije bilo takve stratifikacije. U 1953. godini u okviru kontrole izvren je i test pismenosti stanovnitva,
to nije bio sluaj u popisu 1961. godine.

Koncentracija popisne gradje

Popisivai upo zavrenom popisivanju predavali popisnu gradju, sredjenu po datim uputstvima, nadlef
nim opstinskim instruktorima. Ova predaja je usledila u
vremenu od zavravanja rada pojedinih popisivaa do 10.
aprila. Primljenu gradju pregledao je optinski instruktor zajedno s popi ivaem, obraajui naroito panju na
potpunost ovuhvata /da li je popisiva obuhvatio sve kue koje se nalaze u spisku kunih brojeva, odnosno u opisu popisnog kruga i skici/, na potpunost odgovora /da
li su na sva pitanja dati odgovori/ i da li je popisiva
pravilno izradio prve rezultate za popisni krug.
Po prijemu gradje od svih popisivaa /sa svog
podruja/ optinski instruktor je predavao gradju optin
skoj popisnoj komisiji. Komisija je bila duna da u prisustvu instruktora proveri jedan deo gradje i da od njega zahteva eventualne ispravke. Po prijemu gradje od
svih instruktora, za sve popisne krugove sa svog podruja, optinska popisna komisija je izradila Prve rezultate popisa za optinu /ukupan broj stanovnika i domainstava/ i do 12. aprila dostavila ih nadlenoj sreskoj
popisnoj komisiji, dostavljajui istovremeno i celokupnu
popisnu gradju za optinu.
Na osnovu primljenih prvih rezultata od svih optinekih komisija sa podruja sreza, sreske popisne komisije su izradile Prve rezultate popisa za rez i do 15.
aprila, zajedno sa po dva primerka prvih rezultata za
svaku optinu, dostavile ih republikom zavodu za statistiku. Sreske komisije su dostavljale i celokupnu popisnu gradju svog podruja, sredjenu po optinama, republikom obradnom centru prema rasporedu republikog
zavoda za statistiku.
Republiki zavodi za statistiku su na bazi prvih
rezultata popisa za svaki srez svog podruja izradili Pr
ve rezultate popisa za republiku i dostavili ih, do 18. aprila Saveznom zavodu za statistiku, zajedno s prvim

XI

rezultatima za svaku optinu i svaki srez, na osnovu ega su u Saveznom zavodu za statistiku izradjeni prvi rezultati za Jugoslaviju /videti dalje u odeljku "Iskazivanje
rezultata popisa"/.
Popisna gradja je koncentrisana u republikim
zavodima za statistiku, odnosno u republikim obradnim
centrima, u kojima je zatim izvrena priprema popisne
gradje za obradu.

Obrada

Postupak obrade je, s obzirom na nain rada, bio

podeljen u dva osnovna dela: priprema popisne gradje
za obradu i izrada rezultata popisa.

Faza maginske pripreme odvijala se uglavnom

paralelno s prethodnom fazom, uz potreban vremenski
razmak za poetak. Ona je obuhvatila:
1/ Izradu buenih kartica, prenoenjem podataka
/ifara/ sa popisnica na kartice, i kontrolu toga rada vo
rifikacijom buenih kartica, kojom je obuhvaeno oko
53% buienih kartica /procent je varirao prema pojedi
nim centrima u kojima se odvijala mainska priprema i
kretao se od oko 17 do oko 84%/.
Izrada kartica je trajala od poetka jula 1961. do
kraja marta 1962. godine, a vrena je u 5 obradnih centara po sledeem rasporedu: Centar u Saveznom zavodu
za statistiku radio je materijal Crne Gore, Slovenije,
Kosova i Metohije i Ueg podruja Srbije; Centar u Zavodu za statistiku SR Srbije materijal Autonomne Pokrajine Vojvodine i po jedan centar u zavodima za statistiku
SR Bosne i Hercegovine, SR Hrvatske i SR Makedonije
materijal odnosnih republika.

Priprema popisne gradje za obradu

Posle toga nsledila je obrada u Elektronskom

centru.

Priprema je imala dve osnovne faze: reviziju sa

ifriranjem i mainsku pripremu.
Revizija sa ifriranjem kao jedna od faza pripreme obavljena je u 1C obradnih centara ovako rasporedjenih po republikama: Bosna i Hercegovina pet, od kojiV^ jedan pri republikom zavodu za statistiku, a ostala
etiri pri sreskim zavodima za statistiku: Banja Luka,
Doboj, Livno, Prijedor; Slovenija - tri, od kojih jedan u
republikom zavodu za statistiku, drugi pri gradskom za
vodu za statistiku Ljubljana i trei pri sreskom zavodu
za statistiku Murska Sobota; Srbija - Sest, svi u Beogradu i pod neposrednim rukovodstvom republikog zavoda za statistiku Crna Gora, Hrvatska i Makedonija po
jedan u republikom zavodu za statistiku.
Ova faza je obuhvatila sledee poslove:
1/ Utvrdjivanje potpunosti popisne gradje koje se
sastojalo najpre u sravnjivanju popisne gradje s Kontrol nikom popisa radi provere da li je gradja potpuna, a zatim u sravnjivanju popisnica lanova svakog domainstva s odgovarajuim Listom za domainstvo. Ovom pri
likom se isto tako kontrolisalo da li su stanovnici pravilno razvrstani prema prisutnosti, pa su tada izdvajane
i popisnice privremeno prisutnih lica. Na bazi ovako pro
verene potpunosti utvrdjivao se za svaki popisni krug i
konaan broj stanovnika.
2/ Pregled potpunosti i loginosti odgovora na
svako pitanje u Popisnici i Listu za domainstvo uz raspravljanje nepotpunih i neloginih odgovora;
3/ ifriranje odgovora, to znai tehniko pripremanje Popisnica i Listova za domainstvo za prenoenje podataka na kartice za mainsku obradu.
Uz reviziju i ifriranje vrena je na oko 10% popisne gradje i kontrola revizije i ifriranja.

2/ Prenoenje podataka 3 kartica na magnetske

trake, koje su po zavrenoj izradi koncentrisane u Saveznom zavodu za statistiku.
3/ Kontrolu potpunosti i sredjenosti popisne gradje na traci koja se sastojala u utvrdji/anju broja popisnih jedinica-stanovnika za svaki popisni krug i u uporedjivanju tih brojeva s ranije utvrdjenim brojevima. Istovremeno je kontrolisano da li su sve popisne jedinice u
okviru svakog popisnog kruga unete na traku prema rednom broju domainstva.
4/ i-ioginu kontrolu koja je izvrena po zavrenoj prethodnoj fazi. U toku ove kontrole ispitivano je da
li su ifre za odredjena obeleja mogue prema Kodeksu
ifara. Osim toga, uporedjivanjem odgovora na pojedina
pitanja ispitivana je loginost podataka, pri emu su ne loginosti otklanjane prema unapred utvrdjenom programu, a maina je davala izvetaje o izvrenim ispravka ma.

Izrada rezultata
Po zavrenoj pripremi prelo se na obradu podataka. Obrada je vrena u Elektronskom centru i sastojala se iz tri grupe poslova:
1/ Izrade tabela rezultata /vie prolaza/ u toku
koje su izradjivane dokumentacione tabele.
2/ Izrade tabela /stranica/ publikacija, vrena u
posebnim prolazima ili zajedno s izradom odgovarajuih
dokumentacionih tabela. Tabele su izradjivane tako da
su, uz manje tehnike dopune, mogle biti tampane direktno kao stranice publikacija rezultata popisa.
3/ Izrade kartica za naselja, u toku koje je izradjeno po deset kartica a osnovnim podacima popisa za
svako naselje.

Rad je trajao od poetka maja 1961. pa do kraja

godine.
Detaljna objanjenja i uputstva za rad na ovoj
fafci zainteresovani mogu nai u Metodolokim materijalima, sveska broj 134 /Savezni zavod za statistiku, Beograd 1962/.

ni

Iskazivanje rezultata popisa

Rezultati popisa stanovnitva 1961. godine iskazivani su u nekoliko etapa i to:

prvi rezultati,
prethodni rezultati po 5% uzorku popisno gradje,
rezultati redovne obrade,
rezultati prioritetne obrade kontingenata,
rezultati posebnih obrada.

Prvi rezultati za Jugoslaviju dobijeni su do 20.

aprila 1961, neposredno po izvrenom popisu, na osnovu
podataka o broju stanovnika i domainstava prikupljenih
po postupku opisanom u odeljku "Koncentracija popisne
gradje". Prvi rezultati za optinu sadravali su broj
stanovnika i domainstava za svako naselje u okviru optine i za elu optinu. Prvi rezultati za srez sadravali
su broj stanovnika i domainstava za svaku optinu u okviru sreza i za ceo srez. Prilikom izrade rezultata za
republike vrena je samo raunska kontrola optinskih i
sre8kih umara, a nije proveravana podudarnost s podacima u Kontrolniku popisa, niti je mogla biti izvrena
kontrola pregledom popisne gradje. To, ipak, nije imalo
za posledicu vee odstupanje izmedju prvih i konanih
rezultata. Razlika od 36 486 stanovnika, koliko ih ima
vie po konanim rezultatima, ukljuuje i one gradjane
Jugoslavije koji su se u vreme popisa nalazili u inostran
stvu /u diplomatskoj slubi, na slubenom putu, kolovanju i si./, popisane preko diplomatskih predstavnitava, koji nisu mogli biti ukljueni u prve rezultate.
Prethodni rezultati, Veliko interesovanje i, s
tim u vezi, mnogi zahtevi za to skorijim dobijanjem de
taljnijih podataka o osnovnim strukturama stanovnitva
nisu bili u skladu s realnim mogunostima za ostvarenje
detaljne obrade podataka za sve popisane jedinice. Elek tronski centar Saveznog zavoda za statistiku, na koji je
bila orijentisana obrada popisnih podataka u 1961. godini, bio je u velikoj meri zauzet obradom popisa poljoprivrednih gazdinstava iz I960, godine, pa nije mogao
odmah preuzeti i izradu rezultata za elu masu gradje
popisa stanovnitva. S druge strane, priprema kompletne popisne gradje za obradu zahtevala je vie od 6 me8eci
rada. Iz tih razloga odlueno je da se u obradu najPre uzme uzorak popisne gradje ije e se ocene do doijanja konanih rezultata koristiti kao prethodni rezultati popisa. Da obrada uzorka ne bi ometala proces redovne pripreme popisne gradje za obradu, izbor uzorka
svren je pre revizije i ifriranja. Iz popisne gradje u
"zorak je sluajnim izborom izdvojeno 5% popisnih krugova, koji su pripremljeni za obradu po istom postupku
ko
Ji je kasnije primenjen i na ostalih 95% popisnih krugova, S obzirom na relativno mali broj jedinica tabeliranje rezultata uzorka nije obavljeno u Elektronskom
centru, nego na mainama sistema buenih kartica. Obrada podataka uzorka i izraunavanje ocena parametara
ocena standardnih greaka zavreni su do novembra
961. godine. Metodoloka objanjenja i ocene ovog u*orka objavljeni su u Uvodu Statistikog biltena br. 223
'Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1962/.
Redovna obrada konanih rezultata popisa stanovnitva 1961.godine vrila se,kao to je ve reeno, u
Elektronskom centru Saveznog zavoda za statistiku. Pro
gram ove obrade prvenstveno karakterie dobijanje vee
g broja podataka za naselja i opStine. Ovo je bilo moKue ostvariti zahvaljujui mogunostima kojima raspoazo
Elektronski centar za obradu podataka i za tampan]e teb
ela rezultate.
Ova obrada otpoela je poetkom 1962. godine iz'adom 17 optinsko-naseljskih tabela koje su dobijene
nitn
Prolazom popisne gradje. Tabele su zavrene u

novembru 1962. godine. U 1963. godini prekinut je planirani tok redovne obrade da bi se izvrila prioritetna
obrada nekih kontingenata. Ostvarivanje programa redovne obrade nastavilo se u 1964. godini kada je izradjeno narednih devet optinsko-naseljskih tabela drugog
opteg prolaza popisne gradje, ime je iscrpen program
obrade za naselja, odnosno optine. Rezultati su dobijeni krajem okrobra 1964. godine.
Po zavretku izrade optinsko-naseljskih tabela,
proces redovne obrade nastavljen je izradom tabela rezultata za republike, demografske rejone i naselja sa
preko 20 000 stanovnika, koje sadre znatno detaljnija
ukrtan ja obeleja po irim klasifikacijama nego u optinsko-naseljskim tabelama. Pri tome se nastojalo da
se ostvari uporedivost sa podacima iz popisa 1953. godine, dok su za neka obeleja popisa 1961. godine dobijene i iscrpnije informacije. S obzirom na dosta iscrpne
tabele za optine i naselja, program obrade popisa 1961.
godine nije predvidjao izradu rezultata za srezove, koji
su u obradi popisa 1953. godine, zbog velikog broja optina /4139/ i uslova obrade na mainama, za veinu tabela redovne obrade bili osnovne obradne jedinice preko
kojih se dolazilo do tabela rezultata za republike.
Sadraj svih obradjenih i publikovanih tabela vi
di se u poglavlju 3. "Sematski prikazi tabela i klasifikacije".
Prioritetne obrade kontingenata obuhvatile su izradu tabela rezultata za dva posebna kontingente stanovnitva: kontingent radnika-slubenika nazvan "zaposleno
osoblje" i kontingent stanovnitva sa srednjim ili visokim kolskim obrazovanjem, nazvan "kolovano stanovnitvo". Prioritetna obrada podataka za ova dva kontingenta usledila je zbog nemogunosti da se redovnom obradom po predvidjenom redosledu pravovremeno zadovo
lje zahtevi za dobijanjem podataka potrebnih u vezi sa
izradom sedmogodinjeg plana razvoja Jugoslavije. Zahtev i program obrade za ove kontingente izradjeni su do
jula 1963. godine, a rezultati do kraja iste godine. Podaci za kontingent "feaposleno osoblje" sadrani su u 1 7
tabela rezultata, a podaci za kontingent "kolovano stanovnitvo" u 11.
Posebne obrade. U proces obrade rezultata popisa ntenovnitva 1961. godine ukljuene su i neke dopunske obrade koje idu za tim da ispitaju metodoloka re
Senja primenjena u popisu, ili da prue blie informacije o popisu, odnosno koje detaljnije tretiraju pojedine
kontingente stanovnitva od standardnog programa obrade. U tom smislu izvrene su posebne obrade: kontingenta privremeno prisutnih lica, podataka o uesnicima
popisa, podataka o trokovima popisa i uzorka domainstava i porodica.
Posebna obrada kontingente privremeno prisutnih
lica vrena je u cilju blieg ispitivanja kategorije stanov
nika koji su u vreme popisa bili privremeno odsutni iz
svog domainstva, to znai da su kao privremeno prisutni popisani u mestu u kome ih je popis zatekao.Rezultati ove obrade uporedjeni sa podacima o privremeno
odsutnim licima, dobijenim obradom optinsko-naseljskih tabela drugog opteg prolaza, daju mogunost ocene
obuhvata u popisu 1961. godine i ispravnosti primenjenih metodolokih reenja.
Posebnom obradom podataka o uesnicima popisa
/popisivai, lanovi popisnih komisija, obradjivai/ i
troSkovlma popisa dobijene su blie informacije o samom
popisu koje e korisno posluiti i kao iskustvo za planiranje narednog popisa stanovnitva.

XIII

Standardni program obrade rezultata popisa 1961.

nije predvidjao detaljniju obradu domainstava i porodica. Medjutim, ta obrada je izvrena na bazi v.zorka, sli
Cno onome kako je uradjeno za pop's 1953. godine.
Ovim posebnim obradama nisu iscrpene sve mogunosti za eksploatisanje podataka popisa stanovnitva
19&i. godine. Po zavrenoj redovnoj obradi mogue je
preduzimati, eventualno, i naknadne obrade radi iscrpnijeg tretiranja pojedinih obeleja, odnosno kontingenata po inicijativi Saveznog zavoda za statististiku ili na za
htev zainteresovanih korisnika.

Knjiga II
Knjiga III
Knjiga IV
Knjiga V

Knjige podataka za optine

Knjiga
Knjiga
Knjiga
Knjiga

VI
VII
VIII
IX

Publikovanje rezultata popisa

Rezultati ovog popisa objavljuju se u dve >rrste
publikacija: pojedine sveske u seriji "Statistiki bilten"
i komplet knjiga rezultata popisa.
U seriji "Statistiki bilten" Savezni zavod za statistiku objavljuje, uvidu svezaka manjeg obima, rezultate pojedinih istraivanja, kao i prethodne rezultate i
izvode iz rezultata popisa u nameri da se to pre, po
pravilu, dok je obrada popisa joS u toku, stave na raspolaganje korisnicima. Na taj nain objavljeni su: u svesci br. 203 prvi rezultati popisa stanovnitva 1961 /izala iz tampe 27. IV 1961/, u svesci broj 214 dopunjeni
prvi rezultati /izala iz tampe 15. VIII 1961/, u svesci
broj 223 prethodni rezultati popisa, aobijeni obradom uzorka od 5% popisne gradje /izala iz tampe 25.XI 1961/,
u svesci broj 250 iscrpni rezultati za Jugoslaviju i republike, a za optine neki od podataka sadranih u prvih 17
optinsko-naseljskih tabela /izala iz tampe 22. XI
1962/, u svesci broj 312 izvod iz rezultata obrade podataka o zaposlenom osoblju /izala iz tampe 10. VII
1964/ u svesci broj 320 izvod iz rezultata obrade podataka o kolovanom stanovnitvu /izala iz tampe 12v
XI 1964. godine/.i najzad u svesci broj 398 podatke o uKupnom i poljoprivrednom stanovnitvu /izala iz tampe
aprila 1966/.
Komplet knjiga rezultata popisa sadri tri grupe
knjiga formirane prema politiko-teritorijalnim jedinicama na koje se odnose podaci. U prvoj grupi, sastavljenoj od pet knjiga, objavljeni su raspoloivi podaci tabela redovne obrade popisa za podruje federacije, republika i autonomnih pokrajina, a za podruja demografskih rejona iscrpni izvodi iz odnosnih tabela. U drugoj
grupi, sastavljenoj od etiri knjige, objavljeni su svi ra
spoloivi podaci obrade za podruja optina /po politiko-teritorijalnoj podeli iz vremena popisa/, sa sumarnim pregledima istih podataka za srezove i demografske
rejone. U treoj grupi, koja se sastoji od sedam Knjiga
objavljeni su izvodi iz tabela rezultata obrade popisa po
naseljima s odgovarajuim sumarnim pregledima za opgfine, srezove, demografske rejone i republike. Na ovaj
nain komplet knjiga rezultata ovog popisa sastavljen je
od esnaest knjiga, u kojima su zastupljene karakteristike stanovnitva i domainstava.

Knjige podataka za Jugoslaviju, republike i demografske

rejone
Knjiga I

XIV

- Vitalna, etnika i migraciona obeleja,

- Pismenost i kolovanost
- Ekonomske karakteristike,i deo /ukupno i aktivno stanovnitvo/.
- Ekonomske karakteristike, II deo / radni ci-alubenici/,
- Karakteristike domainstava i porodica.

Vitalna, etnika i migraciona obeleja,

Pismenost, kolovancst i kvalifikacija,
Ekonomska obeleja stanovnitva.
Domainstva i stanovnitvo prema karakteristikama domainstava.

Knjige podataka za naselja

Knjiga X
Knjiga
Knjiga
Knjiga
Knjiga
Knjiga
Knjiga

XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI

- Stanovnitvo i domainstva u 1948, 1953.

i 1961.
- Pol i starost
- Migraciona obeleja
- kolska sprema i pismenost
- Aktivnost i delatnost
- Poljoprivredno stanovnitvo
- Veliina i izvori prihoda domainstava

Redosled izdavanja navedenih esnaest knjiga rezultata popisa bio je vezan za program obrade popisa u
Elektronskom centru. Najpre su izdate knjige, s podacima za naselja, zatim knjige podataka za optine i na kra
ju za republike i demografske lejone.

2. METODOLOKA OBJANJENJA
Opte napomene
Razumevanje statistikih podataka, kako njihovog
smisla tako i njihovog numerikog izraza, esto zavisi
od poznavanja definicije obeleja o kome se u konkretnom
sluaju radi, njegovih modaliteta i od postupaka primenjenih u fazi prikupljanja i obrade ovih podataka. Zbog
toga je, za pravilno korienje dobijenih rezultata, potrebno poznavanje metodolokih postavki i uputstava za
rad primenjenihu s vim fazama statistikog istraivanja.
Imajui to u vidu, ovd2 se daju osnovna metodoloka O'Jjanjerja za svako obeleje po kome su podaci sadrani
u ovoj knjizi. Objanjenja, po pravilu, sadre napornene o cilju i znaaju odnosnog obeleja, po potrebi definiciju primenjenu u popisu 1961. i u ranijim jucioslovenskim popisima, postupak pri popisivanju i u obradi primonjen radi otklanjanja eventualnih greaka odnosno ne
loginih ili nemoguih podataka, klasifikacije i grupisanja primenjena u obradi i u publikovanju i, na kraju, objanjenja koja ukazuju na mogunosti uporedjenja s odgovarajuim podacima iz ranijih popisa. Objanjenja su
data u kratkim crtama, pa je poeljno da korisnici podataka za pojedina obeleja koriste i metodoloka uputstva
za popis 1961. godine, objavljena u "Metodolokim materijalima, sveske broj 13? i 134".

Pol

Uputstvom za popunjavanje poplsnice,u popisu 1961. godine, bilo Je predvidjeno da se

odgovor na pitanje o polu daje zaokruivanjem
odgovarajueg broja (ifre), tampanog na popisnici pored tog pitanja. Greke koje su se
pojavile Ispravljene su u toku revizije popisne gradje uporedjivanjem sa odgovorima na neka
druga pitanja, na primer: ime, broj ivorodjene i broj sada ive dece (odgovarala su samo
lica enskog pola), narodnost (na primer, odgovor Srbin ukazivao.je da se radi o licu mukog pola), zanimanje (odgovori: domaica, uenica, krojaica i t.sl. ukazivali su na lica
enskog pola). U sluaju da se na taj nain
nije mogao odrediti pol,a poto nije bila pred
vidjena mogunost da se u rezultatima pojavi
grupa "nepoznat pol", takva lica su svrstana u
grupu "enski".
Obeleje^pol Je jedno od najvie eksploatisanih obeleja u obradi rezultata popisa sta
novnitva. Od ukupno 26 tabela za iskazivanje
rezultata po naseljima i optinama podaci po
polu dati su u 14 tabela, a od 66 tabela za
republike i demografske rejone u 51 tabeli.Koje su to tabele i sa kakvim kombinacijama, vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata.
Od ukupno esnaest knjiga rezultata popisa I96I. godine podaci po polu objavljeni su
za naselja u knjigama XI, XIII i XV, za optine u knjigama VI, VII, VIII i IX, a za republike i demografske rejone u knjigama I, 11,111
Viru seri e
J publikacija rezultata poD.5a Vo^
lu M "' 8dine Podaci o stanovnitvu po pou oDjavljeni su za naselja u knjigama XIV i
vim= Ptina,r>a u knjigama XI i XII, po srezoren,V^nJigama V' yi> m' Vlll> IX i X, a po
publikama u knjigama I, II, III i iv rezulta
^a popisa stanovnitva od 31.III 1953. godi^sve u izdanju Saveznog zavoda za statisticu, Beograd).

Starost
v u statistikoj praksi primenjuju se dva
ovn
grupisanja pri iskazivanju rezultata po
om obeleju: Jedan Je prema navrenoj godini
dlVia' a druKi prema kalendarskoj godini ronnX? ' U veini zemalja primenjuje se prvi
lQ^n' U JuSslovenskim popisima 1921, 1931,
n^
* 1961. godine starost se opredeljivala
prema navrenoj godini ivota, a jedino se u
Popisu 1948. godine primenio drugi nain, pa
se opredeljivanje starosti zasnivalo na godini
rodjenja. Veliine razlika koje se pojavljuju
ki .pimeni Jednog ili drugog naina zavije od
Kr
ltlnog momenta popisa.
Da bi se dobili podaci o navrenim godinama ivota, u popisu I96I. godine, postavlje0
Je Pitanje o datumu (dan, mesec i godina)
odjenja. S obzirom da se u praksi deava da
Pojedina lica, naroito starija, ne znaju dau
m rodjenja,uputstvlma za sprovodjenje popisa
|lo je detaljno predvidjeno kako se u takvim
-t-uajevima postupa radi utvrdjlvanja podatka
0
datumu rodjenja.
U toku revizije i pripreme popisne gradje
a
obradu bila Je posveena posebna panja logikoj
kontroli podataka o starosti uporedjlan
Jem, odnosno logikim povezivanjem podataka
Umu
rod
nia ^
JenJa s odgovorima na druga pltaja koja su u nekoj meri uslovljena starou
* a Primer: brano stanje, kolska sprema, zapanje, broj ivorodjene dece i t.sl.).
Obeleje "starost" Je u obradi podataka
sP^ua st*novnitva Jedno od najvie eksploati
anin obeleja.Pri tome,po samoj prirodi stva* a 1 zbog tehnikih razloga, grupi sanje se
ie
vri uvek po istoj klasifikaciji starosti.

Ispitivanje nekih obeleja, ukrtenih sa starou, zahteva detaljniju distribuciju stanovnitva po starosti, dok je u kombinacijama
drugih obeleja sa starou dovoljno ras, olagati i sa relativno grubom starosnom strukturom. Na kraju,u izvesnim sluajevima (kada se,
na primer, radi o Jako razvijenim tabelama s
ukrtanjem vie od 3 obeleja) tehniki okviri
racionalne veliine tabela diktiraju korienje Jo saetijeg grupisanja po starosti.Pored
toga,tehniki razlozi dovode do usvajanja klasifikacija po starosti u publikacionim tabelama razliitih od grupisanja primenjenih u izra
di tabela za iskazivanje rezultata.
Iz navedenih razloga u obradi popisa stanovnitva 1961. godine koriceno Je 15 raznih
klasifikacija starosti.Koje su i sa kojim obelejima su ukrtene pojedine od njih, vidi se
iz ematskog prikaza tabela rezultata i Spiska
klasifikacija primenjenih u obradi popisa I96L
godine.
Distribucija stanovnitva po starosti,samostalno ili ukrteno s nekim drugim obelejem,
pojavljuje se u 7 od ukupno 26 tabela rezultata za naselja i optine i u 31 od ukupno 66
tabela rezultata za republike 1 demografske
rejone.
U okviru serije od esnaest knjiga rezultata popisa stanovnitva 1961. godine distribucije stanovnitva po starosti objavljene su
u knjigama XI 1 XIII rezultata za naselja,knjl
gama VI, VII i VIII rezultata za opti.;j i
knjigama I, II, III i IV rezultata za republike 1 demografske rejone.
to se tie uporedlvosti podataka o starosti iz popisa I96I. godine s odgovarajuim
podacima iz ranijih popisa, treba imati u vidu
metodoloku neistovetnost odredjivanja starosti u popisu 1948. godine, s Jedne, i u ostalim
popisima, s druge strane. Poto Je za obradu
podataka o starosti iz popisa 1948. godine usvojen princip kalendarske godine rodjenja, u
grupi O-godina starosti nalaze se sva deca rodjena u 1947. i do 15.III 1948.godine, tj. sta
ra do 14 i po meseci, a isto tako 1 u svakoj
drugoj grupi nalaze se i lica koja su za 2 i
po meseca starija, nego to bi bio sluaj da
je usvojen princip navrenih godina ivota.
Izmedju podataka o starosti stanovnitva po
popisima 1953- i 1961. godine nema metodolokih razlika.
U knjigama rezultata popisa 1953. godine
podaci o stanovnitvu po starosti objavljeni
su po optinama u knjizi XI rezultata popisa
stanovnitva od 31-III 1953. godine, po srezovima u knjigama VI, VII, VIII, IX i X i po republikama u knjigama I, II, m i iv (sve u
izdanju Saveznog zavoda za statistiku,Beograd).
Mesto ranijeg stanovanja
Kao "mesto ranijeg stanovanja" smatralo se
poslednje mesto (naselje) iz koga se lice neposredno doselilo u mesto koje mu Je u vreme popisa bilo mesto stanovanja. U popisu Je ovo pitanje glasilo: "Odakle ste se doselili?".
Na ovo pitanje odgovarala su samo lica koja od rodjenja nisu bila neprekidno stalno nastanjena u istom mestu. Smatralo se da su neprekidno od rodjenja stalno nastanjena u istom mes
tu i lica koja su odlazila iz mesta rodjenja na
sezonski rad, kolovanje u drugo mesto, odslue
nje vojnog roka i si., a isto tako 1 lica koja
su naputala mesto rodjenja zbog uea u ratu,
boravka u zarobljenikim i drugim logorima, usled prinudnog preseljavanja u toku rata, ukoliko su se takva lica odmah posle toga vratila u
naselje u kome su rodjena. Takodje se nije smatralo da se selilo dete rodjeno izvan mesta sta

XV

novanja majke (u porodilitu.kod rodbine i si.)

ako Je odmah zatim doneto u mesto stanovanja
majke.
Sva ostala lica odgovarala su na ovo pitanje uzimajui u obzir samo poslednje preseljava
nje.
Lica koja su napustila mesto rodjenja i
stalno se nastanila u nekom drugom mestu,a u
vreme popisa bila stalno nastanjena u mestu rodjenja, smatralo se da su u mesto rodjenja dose
ljena iz prethodnog mesta stanovanja (na primer
lice se rodilo u Metkoviu, a kasnije se nastanilo u Splitu, pa se iz Splita vratilo u Metkovi 1 tu u vreme popisa bilo stalno nastanjeno;
za ovo lice smatrano Je da Je iz Splita doselje
no u Metkovi).
Lica koja su naputala mesto stalnog stano
vanja radi uea u ratu, boravka u zarobljeni?
kim i drugim logorima, usled prinudnog preel Ja
vanja u toku rata, pa su se neposredno vratila
u isto mesto, smatralo se da se nisu selila iz
toga mesta. Ako su se ova lica vratila u drugo
mesto, smatralo se da su se u to mesto doselila
iz mesta u kome su stanovala pre odlaska u rat,
logor, zarobljenitvo itd. (na primer, rodjen u
Niu, nastanjen u Beogradu i iz Beograda otiao
u rat, zarobljenitvo, logor i si. pa se posle
toga vratio u Beograd, smatralo se da se u Beograd doselio iz Nia. Ako se vratio u bilo koje
drugo mesto, ukljuujui 1 Ni, smatralo se da
se u to mesto doselio iz Beograda.
Iz pitanja o mestu ranijeg stanovanja dobi
Jena su obavetenja o geografskim pravcima preseljavanja, odnosno o podruju sa koga su se
stanovnici doselili u mesto koje im Je u vreme
popisa bilo mesto stanovanja. Iako, u stvari,po
kazuju samo jedan deo migracionih kretanja, po
to se odnose na poslenju promenu mesta stanovanja, ipak ovi podaci pruaju mogunost da se
dobije predstava, pre svega, o udelu stanovnitva koje se nije selilo i onog koje se selilo,a
zatim u okviru ovog o udelu lokalnih preseljava
nja (u okviru iste optlne), preseljavanja u okviru iste republike, iz drugih republika i iz
drugih zemalja.
Radi osvetljavanja karakteristika naselja
iz kojih su se stanovnici doseljavali, naselja
su razvrstana na tri tipa: seoska, meovita
i
gradska. Razvrstavanje Je izvreno na osnovu po
dataka popisa stanovnitva 1953. uzimajui u ob
zlr veliinu naselja (broj stanovnika) i procent poljoprivrednog stanovnitva prema sledeo J emi:
Naselja
prema
broju
stanov
nika
Do
300
1000
2000
3000
10000
15000

Procent poljoprivrednog
stanovnitva
gradsko
299
999
1999
2999
9999
14999
vie

meovito

seosko

sva
do 30%
yi% i vie
do k0%
m% i vie
do 10#
11-tO^
Hl% 1 vie
do }0%
31-6o
>\% i vie
do 60#
6\-10%
i vie
do 10%
11% i vie
Od 26 tabela za iskazivanje rezultata popi
sa stanovnitva 1961. godine za naselja 1 opti
ne, podaci prema mestu ranijeg stanovanja dati
su u dve tabele, a od 66 tabela rezultata za re
publike i demografske reJone u est tabela,Koje
su to tabele i sa kakvim kombinacijama obeleja,
vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata
na kraju ovog poglavlja.
U seriji knjiga rezultata popisa 196l.godi
ne podaci o mestu ranijeg stanovanja objavljeni
su za naselja u knjizi XII, za optlne u knjizi
VI i za republike i demografske reJone u knjizi
XVI

U ranijim jugoslovenskim popisima stanovni

tva nisu postavljena posebna pitanja o preseljavanju, ve su se, u nedostatku ovih podataka,
statistike analize teritorijalne pokretljivosti,
zasnivale na poredjenju mesta rodjenja (rodnog
kraja) i mesta stanovanja u vreme popisa, te za
to i ne postoji mogunost poredjenja ovih prese
ljavanja sa takvim podacima iz ranijih popisa.
Narodnos o
U popisu 1961. godine, kao i u oba posleratna popisa stanovnitva Jugoslavije, odgovor
na pitanje o narodnosti upisivao se prema slobodno izraenoj nacionalnoj pripadnosti stanov
nika. Za decu ispod 10 godina starosti podatak
o narodnosti upisivan Je prema izjavi roditelja (staratelja). Lica Jugoslovenskog porekla
koja se smatraju Muslimanima u smislu etnike
a ne verske pripadnosti, ako se nisu opredelila za neku od Jugoslovenskih narodnosti,deklarisala su se kao "Muslimani" (u smislu etnike
pripadnosti). Medjutim, iptari, Turci kao i
Srbi, Hrvati, Crnogorci ili Makedonci koji sebe nisu smatrali muslimanima u smislu etnike
nego verske pripadnosti, trebalo Je da upiu
svoju nacionalnu pripadnost (iptar, Turin,
Srbin,Hrvat, Crnogorac ili Makedonac). Gradjani Jugoslavije koji se nisu blie nacionalno
opredelili,odgovarali su "Jugosloven nacionalno neopredeljen", a strani dravljani koji se
nisu nacionalno opredelili,"nacionalno neopredeljen".
Pitanje o narodnosti u zemljama sa vienacionalnim sastavom spada medju osnovna pitanja popisa stanovnitva. Znaaj ovog pitanja
Je naroito veliki u zemljama gde ive narodnosti medju kojima postoje etnike razlike,koje se manifestuju u biolokim karakteristikama,
u nivou drutvenog, kulturnog, ekonomskog itd.
razvitka. To upuuje na potrebu da se pri demografskim istraivanjima podaci po nizu obeleja (starost, brano stanje, broj dece, pismenost, kolska sprema, zanimanje ltd.) analiziraju u vezi sa narodnou.
Da 11 e se i kako u statistikim istraivanjima postaviti pitanje o narodnosti, zavisi u prvom redu od drutvenog uredjenja i
politike po nacionalnom pitanju koja se u odredjenoj zemlji vodi. U Jugoslovenskom popisu
stanovnitva od 1921.godine bila su postavljena samo pitanja o maternjem Jeziku i verolspovesti. U obradi ova dva pitanja nisu ukrtena,
tako da Je grupa srpskohrvatskog Jezika ostala
neralanjena. Sem toga, tada nije bio priznat
makedonski Jezik, pa su i Makedonci ukljueni
u ovu grupu. U popisu stanovnitva 1931. godine^postavljeno Je pitanje o narodnosti, a zadrano 1 pitanje o maternjem Jeziku. Medjutim,
uputstvima za popis bilo Je predvidjeno da se
Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci,
kao i nacionalno neopredeljeni muslimani popisuju kao Jugosloveni po narodnosti,dok su pripadnici drugih narodnosti navodili svoju narod
nost. U svim posleratnim popisima stanovnitva
postavljeno Je pitanje o narodnosti u duhu
Ustavom garantovane 1 dosledno sprovodjene politike apsolutne ravnopravnosti 1 slobodnog
nacionalnog opredeljenja pripadnika svih narodnosti i nacionalnih grupa koje ive u Jugoslaviji.
S obzirom na subjektivni kriterijum u davanju izjave o narodnosti, pri popisu stanovnitva I96I. godine, prilikom revizije popisne
gradje, nisu vrene nikakve ispravke, ve Je u
sluaju kada se dati odgovor nije mogao razvrs
tati, stavljeno "nepoznato".Ukoliko su gradjanl Jugoslavije naveli neku pokrajinsku pripadnost (Hercegovac, Dalmatinac, Bunjevac 1 slino) svrstani su u grupu "Jugosloveni nacionalno neopredeljeni", a strani dravljani koji su

naveli pokrajinsku pripadnost, u grupu "nacioleopredeljeni . U sluajevima kada s\;

nalno neopredeljeni".
su
kao odgovor bile naznaene dve narodnosti,prva
se uzimala kao odgovor.
Od ukupno 26 tabela za iskazivanje rezultata popisa I96I. godine za naselja i optine
podaci prema narodnosti obradjeni su u Jednoj
tabeli,a od 66 tabela za republike i demografske reJone u 9 tabela. Koje su to tabele i sa
kakvim ukrtanjima, vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata.
to se tie mogunosti poredjenja strukture stanovnitva po narodnosti, treba imati u
vidu razlike koje su u tom pogledu postojale u
pojedinim popisima stanovnitva. Tako se u popisu stanovnitva 1921. godine na osnovu podataka o maternjem Jeziku mogu vriti samo procene broja Slovenaca, zatim globalno ukupnog
broja pripadnika svih ostalih jugoslovenskih
narodnosti i pripadnika pojedinih drugih narod
nosti. Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci
svrstani su zajedno u grupu srpskohrvatskog
Jezika, pa se ne mogu iskazati odvojeno.Podatke o narodnosti i maternjem Jeziku iz popisa
I93I. godine nije mogue uporedjivati sa podacima posleratnih popisa zbog razliitih metodolokih reenja.U popisima stanovnitva 1948.
i I953. godine pitanje o narodnosti postavljeno Je na isti nain kao i u popisu 1961. godine, to omoguava uporedivost podataka, ali se
pri tome mora voditi rauna o metodolokoj raz
lici u iskazivanju nacionalno opredeljenih i
nacionalno neopredeljenih muslimana jugosloven
skog porekla. U popisu 1948. godine bilo je
predvidjeno da muslimani po svom linom opredeljenju odgovaraju sa: Srbin - musliman,Hrvat
- musliman itd. ili musliman-neopredeljen. U
ooradi su nacionalno opredeljeni muslimani ukljueni u odnosne narodnosti (Srbi - muslimani
u rbe itd.), tako da su u rezultatima popisa
iskazani kao posebna grupa jedino neopredeljeni muslimani. U popisu 1953- godine nacionalno
opredeljeni muslimani upisivali su narodnost
9Joj su po svom slobodnom uverenju pripadali
kedPtar1
' Turc1' Srbi, Hrvati, Crnogorci, Ma^onci itd.), dok su nacionalno neopredeljeni
"usj.imanl Upisivall-. "jugosloven neopredeljen"
* su Jugoslovenskog etnikog porekla,odnosno
Nacionalno neopredeljen" ukoliko nisu jugoslo
venskog etnikog porekla. U popisu I96I. godlJe od
niXvVOd0n
Svor "Musliman" (u smislu etcke PriPadnosti) za muslimane Jugoslovenskog
Porekla, s tim da oznai etniku a ne versku
Pripadnost.
U seriji od esnaest knjiga rezultata popisa stanovnitva I96I. godine podaci o narodnosti objavljeni su za optine u knjizi VI i
za republike 1 demografske rejone u knjigama
I II 1 IV.
Podaci o narodnosti iz popisa 1953- godine objavljeni su za optine u knjizi XI, za
srezove u knjigama VII, VIII i IX 1 za republike u knjigama I, III 1 IV rezultata popisa
stanovnitva od 31.III 1953. godine (sve u
Izdanju Saveznog zavoda za statistiku,Beograd).
pismenost
Pismenost predstavlja poetni oblik obrazovanja stanovnitva 1 osnov za sticanje daljeg obrazovanja kroz kolovanje, ire struno
usavravanje 1, uopte, kulturno uzdizanje.PoPl8i stanovnitva su uvek bili najpogodniji
Put za sagledavanje pismenosti stanovnitva i
Razlika koje u tom pogledu postoje medju pojedinim generacijama stanovnika, kao i razlika
u
stepenu pismenosti stanovnitva raznih geoSrafsko-terltorljalnih Jedinica.Zbog svog znanja pitanje o pismenosti postavlja se u popiju stanovnitva kao Jedno od osnovnih pitanja
1
tamo zadrava svoje mesto sve dok se nepisme
ncst ne svede na zanemarljiv minimum.

Poto u naoj zemlji postoji Jo uvek relativno visok procent nepismenog stanovnitva,
pitanje o pismenosti bilo Je postavljeno u
svim jugoslovenskim popisima stanovnitva,pa i
u popisu I96I. godine.
Tretman obeleja "pismenost" u popisima
196I. i I953. godine bio Je potpuno isti. Uz
samo pitanje na Popisnlci dato je objanjenje
definicije pismenosti, koja glasi: "Smatra se
da zna da ita i pie lice koje moe da proita i napie tekst u vezi sa svakidanjim ivotom" .
U Uputstvu za popisivae objanjeno je da
odgovor samo ita" dolazi u obzir za lica koja su sposobna da s razumevanjem proitaju obi
an tekst, ali nisu u stanju i da ga napisu, a
da za lica koja znaju da se potpiu, ali ne
znaju ni da itaju ni da piu, u obzir dolazi
samo odgovor "nepismen". Za lica koja urneju da
itaju i da piu bilo Je Irelevantno na kome
jeziku itaju i piu, pod uslovom da razumeju
ono to su napisala odnosno proitala.
Treba napomenuti da prema datim uputstvima popisiva nije bio duan proveravati da li
odnosno lice zaista ume da ita i pie, nego
da samo pita da li zna da ita i da pie, pa
da prema izjavi tog lica zaokrui odgovor.I ako
proveravanje stvarne pismenosti nije vreno
sama injenica navodjenja definicije pismenosti, kojom je precizirano pod kojim uslovima se
moe smatrati da neko ume da ita i pie (dakle,da se smatra pismenim),delovala je u pravcu
rigoroznijeg opredeljenja li.ja u vezi s ovim
pitanjem. U ranijim Jugoslovenskim popisima,
osim u popisu 1953-godine, nije bio takav sluaj, nego je odgovor unoen prema isto subjektivnom shvatanju lica koje se popisuje,odnosno
u najboljem sluaju prema shvatanju popisivaa. Ovo se jasno zakljuuje i iz rezultata popisa, Jer se vidi normalan razvoj strukture
stanovnitva po pismenosti po popisima 1953. i
I96I.godine, to se ne moe rei za razvoj izmedju popisa 1948. 1 1953- godine.Prema rezultatima popisa 1953. godine, naime broj nepismenih vii Je od broja nepismenih po popisu 1948.godine,mada Je u tom periodu pristiglo
pet novih godita obuhvaenih obaveznim kolovanjem i mada se u tom periodu i dalje dosta
radilo na opismenjavanju odraslih. Takvi podaci navode na zakljuak da Je jedan deo nepisme
nih prilikom popisivanja 1948. godine izjavio
da je pismen, odnosno da zna da ita (ova druga grupa Je u obradi podataka popisa 1948. godine svrstana u pismeno stanovnitvo, dok je u
obradi popisa 1953- 1 1961. godine ula u nepismeno stanovnitvo).
U popisu I96I. godine nije sprovedeno ispitivanje kvaliteta podataka o pismenosti putem posebnog testa, kao to je to bio sluaj u
popisu I953. godine. Medjutim, kako je ranije
reeno, pitanje o pismenosti bilo Je u popisu
1961. godine ukljueno u spisak pitanja koja
je obuhvatila statistika kontrola popisa, ne
dajui poseban znaaj kontroli tog pitanja.
Mada izgleda da davanje odgovora na pitanje o pismenosti u popisu I96I. godine nije
trebalo da predstavlja tekoe, naroito s obzirom na to da Je na samoj Popisnici data defi
niija pismenosti i da su pored pitanja unapred bili tampani mogui odgovori, ipak se u
popisnoj gradji nailazilo na podatke koji, povezani s odgovorima o kolskoj spremi, starosti, zanimanju 1 dr., nisu bili logini, a i na
sluajeve da odgovor uopte nije dat. Jednoobrazno reavanje ovakvih sluajeva u fazi pripreme popisne gradje za obradu vreno Je prime
nom sledeih uputstava:
(a) U sluaju da odgovor nije uopte dat
ni na koji nain, tj. ako nije zaokruena nijedna od ifri pored ovog pitanja, niti je pored pitanja bilo ta upisano, postupalo se ovako:
XVII

- ako Je u pitanju lice koje Je zavrilo

najmanje etiri razreda osnovne kole zaokrua
vala se ifra "1" (ifra za modalitet "Sita i
Pie");
- ako Je u pitanju lice staro 10 i vie
godina,koje Je bez kolske spreme ili ima zavr
eno manje od etiri razreda osnovne kole,dopisivala se ispod ve unapred tampanih odgovo
ra rec "nepoznato" 1 broj "9" 1 taj broj zaokruavao to Je oznaavalo da Je pismenost tog
lica nepoznata; medjutim, ako Je bilo u pita nju lice mladje od 10 godina,u ovakvim sluaje
vima se u reviziji zaokruavala ifra "3".
(b) U sluaju da Je odgovor dat, ali se u
poredjenju s odgovorima na druga pitanja pokazuje kao nemogu ili nelogian podatak, postu
palo se na sledei nain:
- akc Je zaokruena ifra "3", a odnosno
lice ima zavreno najmanje 6 razreda osnovne
kole ili niu, srednju ili kolu vieg ranga,
precrtavala se ifra "5" 1 zaokruavala "l";me
djutim.ako je iz odgovora na druga pitanja (na
primer, zanimanje ili starost i dr.) oigledno
da Je podatak o kolskoj spremi netaan,poprav
ljao se podatak o kolskoj spremi,a ne o pisme
nostl;
- ako je zaokruena ifra J , a odnosno
lice ima manju kolsku spremu nego u prethodno
Izloenom sluaju (manje od 6 razreda osnovne
kole), ali obavlja neko slubeniko zanimanje
(za koje Je potrebna struna sprema) ili zanimanje visokokvalifikovanog ili kvaiifikovanog
radnika, odnosno ako obavlja neko drugo zanima
nje koje ne moe obavljati nepismeno lice, odgovor se ispravljao tako to se ifra "3" precrtavala, a zaokruavala "1".
(c)U sluajevima kad je za lice sa zavre
na najmanje etiri 1 vie razreda osnovne ko
le (vidi prvi sluaj pod a)zaokruena ifra"2"
ili "3",nije se vrila ispravka po osnovu kol
ske spreme, nego je ostavljen dati odgovor.
Za iskazivanje rezultata o pismenosti iz
popisa 196I. godine primenjena je dihotomna po
aela na:plsmene (samo lica koja znaju da itaju i da piu)i nepismene (sva ostala lica,dakle i lica za koja je odgovor o pismenosti ostao "nepoznato").Ukljuivanje u grupu nepismenih i onih lica koja znaju da itaju,a ne i da
piu, u skladu je s definicijom pismenosti usvojenom za popise u 1953.i 1961. godini,to Je
razliito od popisa 1948.godine kada su 1 takva lica ukljuivana u grupu pismenih.
Medjutim,imajui u vidu eventualne potrebe ispitivanja uticaja ukljuivanja u nepismene i lica koja znaju samo da itaju i lica nepoznate pismenosti,ifriranje odgovora o pisme
nosti nije vreno po dihotomnoj podeli,nego su
ifrirana 3va etiri modaliteta: ita i pie
(ifra l),samo ita (ifra 2), nepismen (ifra
3) i nepoznato (ifra 9)-To omoguava eventual
ne posebne obrade s iskazivanjem rezultata za
sve etiri grupe.
Od 26 tabela za iskazivanje rezultata popisa I96I. godine po naseljima i optinama podaci prema pismenosti obradjeni su u svega jed
noj tabeli,a od 66 tabela rezultata za republike i demografske reJone u tri tabele.Koje su
to tabele i sa kojim kombinacijama obeleja,vi
dl se iz ematskog prikaza tabela rezultata.
U seriji od esnaest knjiga rezultata popisa stanovnitva 196I. godine,podaci o pismenosti objavljeni su u knjizi XIII rezultata za
naselja, u knjizi VII rezultata za optine i
knjigama II i IV rezultata za republike i demografske rejone.
Rezultati po obeleju "pismenost" iz popisa 1953. godine objavljeni su u knjigama XIV
i XV rezultata popisa stanovnitva od 31.III
1953. po naseljima, u knjizi IX po rezovlma i
XVIII

U knjizi III po republikama (sve u izdanju Saveznog zavoda za statistiku, Beograd).

Napominje se da je usled tehnike greke
u programu za meinsku obredu, koja je uoena
tek prilikom izrade pos3.ednje grupe tabele ze
republike i pokrajine, broj nepismenih koji se
objavljuje u ovoj knjizi i koji je objavljen u
knjigarne VII i XIII i u ostalim publikacijama
Saveznog zevode za statistiku u kojima su obje
vljiveni podaci o pismenosti iz popise 1961.
godine, umanjen ze 185 262 lice ili za 1,3%
raunato u odnosu na stanovnitvo staro 10 i
vie godina. Po pojedinim republikama i pokrajinama to iznosi: Bosnu i Hercegovinu 45 366
ili 1,9%, Crnu Goru 6 961 ili 2,0%, Hrvatsku
27 757 ili 0,8,%, Makedoniju 20 499 ili 2,0%,
Sloveniju 1 662 ili 0,1%, Ue podruje Srbije
53 220 ili 1,4%, AP Vojvodinu '10 770 ili 0,7%,
AP Kosovo 19 027 ili 2,8%. Prilikom enelize
podeteka o pismenosti stanovnitva potrebno je
uzeti U obzir ove razlike u broju nepismenih.
kolska sprema
Premda se radi o vanom obeleju ukljuenje pitanja o kolskoj opremi u program popisa
stanovnitva novijeg je datuma. Razlozi lee u
tekoama da se dobiju verodostojni odgovori
na ovo pitanje. Problemi se javljaju i u vezi
sa razvrstavanjem raznih tipova kola, koje Je
pohadjalo nekoliko generacija stanovnitva,obu
hvaenog popisom, pod raznim kolskim sistemima. Ovome treba dodati i injenicu da raznolikost tipova kola, usled razliitih kolskih
sistema, moe postojati, i redovno postoji,ak
i medju pripadnicima istih generacija, zavisno
od toga gde su se kolovali. Sve Je to doprinelo da su neke zemlje s razvijenom statistikom nedavno poele da u popisnicu unose i pitanje o kolskoj spremi, uglavnom po medjunarodnim preporukama za popis stanovnitva oko
i960, godine.
.Sto se tie Jugoslovenskih popisa pitanje
o kolskoj spremi ukljueno Je poev od popisa
1948. godine. Medjutim, podaci popisa 1948.nisu uporedivl sa podacima kasnijih popisa, Jer
su obradjeni prema tome koja je kola pohadjana, a no koja Je zavrena.
U popisu 1953' godine na pitanje "kolska
sprema" odgovarala su sva lica stara 10 i vie
godina navodei sve kole odnosno sve razrede
(godine, semestre) kola koje su zavrila, i
to poinjui sa najniom kolom po rangu (osnovna kola), a zavravajui najviom, odnosno
koju su pohadjala u skladu s principom zavrene godine (razreda). Kao kolska sprema uzimana je u obzir formalno priznata kolska kvalifikacija, bez obzira da li Je steena redovnim
kolovanjem, pohadjanjem kola koje zamenjuju
redovne kole (na primer: kole za odrasle,odnosno ranije kole za opte obrazovanje radnika 1 slubenika i si.), polaganjem ispita u
nekoj redovnoj koli kao privatni uenik ili
pohadjanjem nekog kursa za skraeno zavravanje kole (na pri;ner, kurs za skraeno zavravanje osnovne kole), ili za skraeno zavravanje uiteljske kole 1 si. Prema tome, zavreni kursevi,koji ne daju svedodbu neke redovne kole, nego slue strunom osposobljavanju ili usavravanju (kurs za knjigovodje, matiarski kurs i si.) nisu dolazili u obzir kao
osnov za razvrstavanje odnosnog lica prema
kolskoj spremi, bez obzira to Je u izvesnim
sluajevima (pri razvrstavanju radnika po kvalifikacijama, ili slubenika u platne razrede
i t.sl.) takvim kursevlma bio priznat rang pojedinih nivoa kola.
U popisu I96I. godine podatak o kolskoj
spremi uzimao se od svakog lica, dakle, nije
postojala starosna granica kao u popisu 1953.

se u stvari iz odgovora mogao videti ceo tok

njegovog kolovanja. Za svaku od upisanih kola upisivao se i broj zavrenih razreda (godina) kolovanja. Za upisivanje broja
razreda
nije bilo od utioaja da 11 Je odnosno lice ponavljalo neki razred, odnosno da li Je zavravanje razreda trajalo manje od 1 godine, nego
se upisivao broj formalno priznatih zavrenih
razreda. Broj godina upisivala su i lica
koja su pohadjala kole Sije se kolovanje rauna u semestrima (dolazili su u obzir samo
fakulteti, visoke i vie kole), pri emu su
kao merilo sluili samo overeni semestri .Poi'ed
podataka o vrsti kole i broju zavrenih razreda (godina) kolovanja za svaku od upisanih
kola trebalo je navesti da li je kola zavre
na ili nije (odgovor "da" odnosno "ne").
Isto tako uzimana je u obzir formalno pri
znata kolska kvalifikacija kao i u popisu
1953. Razlika u odnosu na metodologiju popisa
1953. godine je u tome to su se 1961. godine
upisivale sve kole koje su ponadjane (u 1953
godini samo zavrene kole) i to se za svaku
kolu navodilo da 11 se smatra zavrenom ili
ne. Ovakav nain davanja odgovora omoguuje bo
lje osvetljavanje itavog toka kolovanja, jer
se^tanije vidi njegovo trajanje, a osim toga
moe se pouzdanije odrediti i karakter (nivo,
rang) najvie zavrene kole.
Pri reviziji i ifriranju obradjivai su
se u cilju pravilnog razvrstavanja kola, upisanih kao odgovor na pitanje o kolskoj spremi,
sluili spiskom kola ("Spisak kola za razvrstavanje kola pri reviziji 1 ifriranju popis
ne gradje", SZ3, Beograd, i960) izdatim specijalno za ovu svrhu. Ovaj spisak je izradjen na
osnovu spiska kola koji je korien u popisu
I953. godine, i dopunjen Je podacima o kolama
za period 1953-1960. godine i propisima (odlukama) iz slubenih listova kojima Je regulisan
rang pojedinih kola i teajeva.Njime su obuhvaene kole koje su u raznim vremenskim razdobij ima^postojale ili danas postoje u naoj
zemlji, ime se omoguavalo razvrstavanje kola iz perioda razliitih kolskih sistema.
Ukoliko je obradjiva naiao u toku obrade na kole koje, sluei se spiskom, nije mogao razvrstati, popunjavao je poseban obrazac
PS-13b ("Spisak nerazvrstanih kola") ^u koji
Je unosio Iz poplsnice podatke o toku kolovanja odnosnog lica, njegovom zanimanju, kvalifikaciji 1 nainu sticanja kvalifikacije. Ako
se u obradnom centru na osnovu toga nije moglo
odrediti u koju vrstu treba ukljuiti odnosnu
kolu, popunjeni obrazac PS-13b upuivan Je Sa
veznom zavodu za statistiku radi donoenja odluke o razvrstavanju.Ta odluka se smatrala dopunom spiska kola i saoptavana Je svim obrad
nlm centrima.
Pored toga,za sluajeve u kojima obradjivai ne bi mogli izvriti pravilno razvrstavanje, odnosno u kojima se pretpostavlja da moe
iol do razliitog postupanja od strane obra3Jivaa, u uputstvima za obradu popisne gradje
("Metodoloki materijali'', sveska 134) bila su
Predvidjena i sledea reenja:
a) Ako se iz spiska kola vidi da je nastava u nekoj koli (koja Je za odnosno lice
Pisana kao najvia zavrena kola), oigledno
duze trajala nego to Je to upisano u odgovoru
na pitanje o kolskoj spremi, to Je lice trebalo razvrstati prema rangu neposredno nie
zavrene kole. Na isti nain se postupalo i u
sluaju, ako u popisnici nije dat odgovor na
Pitanje da li je odnosna kola zavrena ili
ne
> a iz spiska se vidi da Je ta kola due
tr
ajala nego to Je to upisano u odgovoru.

b) Kod kola koje su u raznim periodima

trajale razliit broj godlna-razreda (na primer III i IV godine, odnosno 3 i 4 razreda), a
u odgovoru nije naznaeno da 11 je kola zavrena ili ne,smatralo se da je odnosno lice zavrilo tu kolu, ako Je zavrilo onoliko godlna-razreda koliko Je ta kola preteno trajala.
c) Ako odgovor na pitanje o kolskoj spre
mi nije uopte dat, onda su se lica, rodjena
posle 31.III I953 godine, razvrstavala u grupu "bez kolske spreme",a sva ostala lica (t J.
rodjena 31.III 1953 godine i ranije) u grupu
"nepoznato".
d) Ako su u odgovoru kao najvia zavrena
kola navedene dve kole istog ranga, od kojih
Je Jedna struna, za razvrstavanje se uzimala
u obzir samo struna kola; ako su navedene
dve strune kole istog ranga, uzimala se u
obzir ona kola koja vie odgovara zanimanju
popisanog lica.Ako Je bilo u tome smislu nemogue odluiti, onda se od ove dve kole uzimala ona koja Je kao druga (poslednja) upisana.
e) Kako je metodologijom popisa bilo pred
vldjeno da se kod kola s praktinom obukom,
kod kola za srednji struni kadar i kod fakul
teta upisuje u odgovoru odsek (struka), to su
se u sluajevima da nije upisan odsek (struka)
takva lica svrstavala u podgrupu "ostale kole" odgovarajue grupe kola kojoj po vrsti 1
nivou pripadaju. Na primer, ako Je za neko lice upisano da je zavrilo srednju tehniku ko
lu, bez navodjenja odseka, ono Je svrstano u
"ostale industrijske - tehnike kole" ili, ako
je za neko lice upisano da Je zavrilo tehniki fakultet bez navodjenja odseka, svrstalo se
u grupu "ostale visoke kole 1 fakulteti",ukoliko se iz odgovora o zanimanju takvog lica
nije mogao opredeliti odsek tehnikog fakulteta.
Pri reviziji i ifriranju obradjivai su
vrili i logiku kontrolu uporedjivanjem odgovora o kolskoj spremi s odgovorima na druga
pitanja (o starosti, zanimanju, kvalifikaciji
i nainu sticanja kvalifikacije).
Od 26 tabela za Iskazivanje rezultata popisa 1961. godine za naselja i optlne podaci
prema kolskoj spremi obradjeni su u dve tabele,a od 66 tabela rezultata za republike i demografske reJone u 22 tabele. Koje su to tabele i sa kakvim kombinacijama obeleja, vidi se
iz ematskog prikaza tabela rezultata.
Sadrlna pojedinih grupa kolske spreme
koje se Javljaju u klasifikacijama primenjenim
u tabelama je sledea:
U grupu "bez kolske spreme" ula su lica
koja nisu zavrila ni prvi razred osnovne kole 1 lica sa zavrenim 1-3 razreda osnovne ko
le. U nekim tabelama ova grupa Je razdvojena
na dve grupe: "bez kolske spreme i "1-3 razreda osnovne kole".
Grupa "4 razreda osnovne kole" obuhvata,
pored lica koja su zavrila etvrti razred osnovne kole, Jo i lica koja su zavrila 5-7
razreda osnovne kole ili raniju petorazrednu
osnovnu kolu, estorazrednu (produnu) osnovnu kolu, raniju dvogodinju gradjansku kolu,
odnosno koja su pohadjala ali nisu zavrila
raniju niu gimnaziju ili nie razrede potpune
gimnazije 1, naposletku, lica koja su pohadjala ali nisu zavrila kolu uenika u privredi,
kolu s praktinom obukom ili kolu za ostali
struni kadar (ranije nie strune kole). U
nekim tabelama ova grupa Je razdvojena na dve
grupe: "4 razreda osnovne kole"l "vie od etiri razreda osnovne kole".
XIX

godine. Za svako lice upisivane su sve kole

koje su pohadjane,s tim da se za lica koja nisu zavrila ni prvi razred osnovne kole(predkolska deoa i lica bez kolske spreme) umesto
toga upisivala crtica (-). kole su upisivane
redom, poev od kole najnieg ranga (osnovna
kola) pa dalje, navodei i kole istog ranga
ukoliko ih Je odnosno lice pohadjalo, tako da
Grupa "osnovna kola" obuhvata, pored
lica koja su zavrila osnovnu (osmogodinju)
kolu, Jo i lica koja su zavrila raniju os
moljetku ili sedmoljetku, raniju niu gimnaziju, odnosno nie razrede ranije potpune, realne ili klasine gimnazije ili realke, raniju
gradjansku kolu, III i IV godinu kole za opte obrazovanje radnika i nametenika, kolu
(odeljenje, kurs) za skraeno kolovanje odraslih s poloenim ispitom VIII razreda osnovne kole itd.
Grupa "kole za kvalifikovane radnike 1
ostali struni kadar" obuhvata lica sa zavrenom kolom za uenike u privredi, kolom s
praktinom obukom (rudarske, industrijske, poljoprivredne, itd.), medicinske, administrativne i sline kole za ostali struni kadar,
kao i ona koja su zavrila neku od ranijih niih strunih kola (izuzev ranijih majstorskih
i majstorsko-delovodsklh kola).
U grupu "kole za vlsokokvalifikovane rad
nike" svrstana su lica sa zavrenom ranijom
majstorsko-delovodskom,
majstorsko-poslovodskom, majstorskom, rudarsko-nadzornikom, majstorsko-rudarskom i slinom kolom takve vrste.
U grupu "kole za srednji struni kadar"
razvrstana su lica sa zavrenom srednjom rudarskom ili industrijsko-tehnikom kolom,sred
njom ekonomskom kolom, srednjom medicinskom
kolom,srednjom kolom za nastavni kadar (uiteljske kole, kole za vaspltae 1 slino),
srednjom umetnlkom kolom i srednjom verskom
1 ostalim srednjim kolama (izuzev gimnazije).
U grupu "gimnazija" ula su lica s poloe
nim Ispitom zrelosti u gimnaziji, u ranijoj
potpunoj ili vioj gimnaziji, realnoj gimnaziji,klasinoj gimnaziji, realci (osmogodinjoj)
itd.
Sadraj grupa "vie kole" i "fakulteti,
visoke kole 1 umetnike akademije"dovoljno Je
jasan i ne zahteva posebna objanjenja.
U seriji od esnaest knjiga rezultata popisa stanovnitva 1961. godine podaci o kolskoj spremi objavljeni su po naseljima u knjizi XIII, po optinama u knjizi VII i po republikama i demografskim rejonima u knjigama I,
II, III 1 IV.
Kad Je re o uporedlvostl podataka o kol
skoj spremi iz Jugoslovenskih popisa,mogunost
upoi-edjenja postoji u stvari samo izmedju podataka popisa 1961. 1 popisa 1953- godine. Popisi 1921. i 1931. godine nisu imali pitanje o
kolskoj spremi. Uporedjenje s popisom 1948.
godine mogue Je neposredno za. grupu lica sa
zavrenim fakultetom i visokom kolom, Jer Je
jedino za tu grupu u popisu 1948. godine bio
primenjen krlterijum zavrene kole.Isto tako,
mogue Je uporedjlvati podatke i za grupu "bez
kolske spreme", i to u sluaju kad ta grupa
obuhvata samo lica koja nisu zavrila ni prvi
razred osnovne kole. Mada se popi3i 1953 i
1961. godine u pogledu upisivanja odgovora na
pitanje "kolska sprema" unekoliko
razllkur
Ju (vidi objanjenje na str. XV), uporedivost
rezultata je takorei u celostl ostvarena. Jer
se obrada u oba popisa vrila po principu "zavrena kola". Razlike su u stvari vie terminolokog karaktera (posebno razliiti nazivi
grupa).
Podaci o stanovnitvu po kolskoj spremi
iz popisa 1953. godine objavljeni su po Brezo-

XX

vima u knjigama VI, VII, IX i X, po republikama u knjigama III i IV rezultata popisa stanov
nitva od 31.IH 1953- godine (sve u izdanju
Saveznog zavoda za statistiku, Beograd).
Trajanje kolovanja
Ovaj podatak izvodio se prvi put u popisu
1961. godine iz pitanja o kolskoj spremi. Pored navodjenja svih kola koje je neko pohadjao, u popisnlci je, u okviru pitanja o kolskoj spremi, trebalo navesti i broj sa uspehom
zavrenih razreda (godina) kolovanja bez obzira koliko Je stvarno provedeno vreme na kolovanju. Taj podatak Je imao dvojaku svrhu.Pre
svega, imao Je kontrolni karakter i kao takav
sluio za identifikaciju i lake razvrstavanje
pojedinih zavrenih kola u odgovarajue grupe
kolske spreme. Ovo iz razloga to se stanovnitvo Jugoslavije kolovalo u razliitim kol
skim sistemima, pa je i zakonom odredj eno trajanje kolovanja, ak i u kolama Iste grupe,u
raznim vremenskim periodima bilo razlici to.Pored toga, preko ovog podatka dobijao se pregled ukupne duine kolovanja svakog lica. Broj
razreda zamenjlvao Je broj godina kolovanja u
kolama prvog 1 drugog stepena ne uzimajui
pri tome u obzir ponavljanje razreda, dok se
broj zavrenih godina kolovanja odnosio na
lica koja su zavrila ili pohadjala,a nisu zavrila neku viu ili visoku kolu, odnosno fakultet. Kod ovih kola broj godina se odredjivao prema broju overenih semestara, na primer
overena 2 ili 3 semestra odgovarala su jednoj
godini, 4 ili 5 semestara znaila su dve godine itd.
S obzirom da su raunati samo sa uspehom
zavreni razredi (godine) kolovanja,ovim obelejem nisu dobljeni podaci o stvarnom trajanju kolovanja, nego samo o formalnom (propisanom) trajanju nastave u odnosnim kolama.Medjutlm, kd se radilo o licima koja su u toku
svog kolovanja menjala vie kola, a nisu ih
zavrila ili su zavrila Jednu od njih, u tom
sluaju su za njih i sa uspehom zavreni razredi (godine) pohadjanih a nezavrenih kola
ubrajani u vreme kolovanja.U kombinaciji ovog
obeleja i kolske spreme za takva lica se mog
la videti razlika izmedju krajnjeg rezultata
njihovog kolovanja i vremena provedenog na
kolovanju (na primer, lice se kolovalo 11
godina a ima zavrenu osmogodinju kolu). Za
lica koja su zavrila kole koje su pohadjala
iz distribucije po trajanju kolovanja u kombi
naciji sa starou, mogla se donekle dobiti
predstava o razlikama u kolskim sistemima,ali
ne i stvarno provedeno vreme na kolovanju.
Od 66 tabela rezultata za republike 1 demografske reJone, podaci o trajanju kolovanja
obradjenl su u etiri tabele (dve za stanovni
tvo sa zavrenom srednjom, viom ili visokom
kolom i dve za kontingent ena u fertilnom pe
riodu). Koje su to tabele i sa kakvim kombinacijama obeleja, vidi se iz ematskog prikaza
tabela rezultata.
U seriji knjiga rezultata popisa I96I.godine podaci o trajanju kolovanja objavljeni
su samo u knjizi II za republike i demografske
reJone.
Aktivnost
Najoptija statistika podela stanovnitva u ekonomskom smislu Je podela po aktivnosti. Ova podela dozvoljava, s Jedne strane,detaljnije sagledavanje i ispitivanje ekonomskih,
biolokih, etnikih,kulturno-socijalnih i drugih obeleja aktivnog stanovnitva, a s druge
strane povezano posmatranje aktivnog stanovnitva i izdravanog stanovnitva zavisnog od
pojedinih kategorija aktivnog. U ovu svrhu u
popisnlci se, po pravilu, ne postavlja posebno

pitanje, ve se razvrstavanje vri u toku oDrade na osnovu odgovora o zanimanju.

Podela stanovnitva prema aktivnosti vrena Je u svim Jugoslovenskim popisima stanovnitva.
U popisima stanovnitva 1953. i 1961. godine pojam i klasifikacija privredne aktivnosti potpuno su istovetni. Celokupno stanovnitvo grupisano Je u tri osnovne kategorije:
a.) aktivno stanovnitvo
b) lica sa linim prihodom
c) izdravano stanovnitvo.
U aktivno stanovnitvo svrstana su lica
koja obavljaju neko aktivno zanimanje (ukljuujui 1 lica koja privremeno ne obavljaju svo
Je zanimanje, Jer su nezaposlena, ispunjavaju
vojnu obavezu, liena slobode i si., a pre toga su obavljala .'.ktlvno zanimanje) i na taj na
Sin obezbedjuju sredstva za ivot.
U grupu lica sa linim prihodom ukljuena
su ona lica koja ne obavljaju aktivno zanimanje,nego ive od prihoda koji potiu iz njihovog ranijeg rada ili aktivnosti (lini penzioneri, invalidi) ili rada, odnosno aktivnosti
nekog lana njihove ue porodice (porodini
penzioneri).U ovu grupu su ukljueni i stanovnici koji ive od dohotka od privatne svojine
(rentijeri, uivaoci imanja), ili od raznih
oblika drutvene pomoi (uivaoci socijalne
pomoi, stipendisti, lica izdravana u domovima i si.).
U izdravano stanovnitvo ukljuena su
lica koja nemaju sopstvenih prihoda od kojih
bi se izdravala,nego ih izdravaju roditelji,
rodjaci ili druga lica (deca, djacl, studenti,
domaice, lica nesposobna za rad, Jo nezaposlena lica i dr.).
Kako Je ekonomska aktivnost svakog lica
odredjIvana na osnovu odgovora na pitanje o
zanimanju, to Je za primenu navedenih definicija ove tri kategorije privredne aktivnosti
stanovnitva najznaajnije bilo pravilno opredeljenje odgovora o zanimanju. U tu svrhu Je
u Uputstvlma za popis stanovnitva I96I. godine dato objanjenje kako e se postupati u
sluajevima nekih prelaznih kategorija.
U principu Je donja starosna granica,posle koje se moglo smatrati da neko ima aktivno
zanimanje,bila 14 navrenih godina ivota.Izuzetno, u poljoprivredi su smatrana aktivnim i
lica stara 10 do 14 godina koja ne pohadjaju
kolu, nego obavljaju, odnosno pomau u obavljanju nekih poljoprivrednih radova(na primer,
uvaju stoku ili pomau u nekim drugim poljoprivrednim radovima). Lica mladja od 10 godina
nisu se nikako mogla smatrati aktivnim.
Odgovor o zanimanju enskih lica koja ive u poljoprivrednim domainstvima odredjIvan
je prema tome da li vei deo radnog vremena
rade na poljoprivrednim ili kunim poslovima.
Ako vei deo vremena rade na poljoprivrednim
radovima, odgovor je bio "ratar", "stoar",
povrtar",odnosno opti odgovor "poljoprivrednik , pa je lice smatrano aktivnim. Medjutim,
ako ensko lice staro 14 i vie godina veinu
radnog vremena provodi u obavljanju kunih poslova (kao to su: odravanje istoe, spremanje hrane, odgoj dece, ali ne i poslovi oko
hranjenja i uvanja stoke i ivine), upisivao
se odgovor "domaica", pa Je smatrano izdravanim, u jednom domainstvu Je moglo biti dve
1 vie domaica ako sve zaista preteno obavljaju kune poslove, a isto tako Je moglo biti
domainstava bez ijedne domaice po zanimanju.
Primena ovih objanjenja bila Je od posebnog
znaaja. Jer s obzirom na udeo poljoprivrednog

stanovnitva,opredeljenje zanimanja ena u poljoprivrednim domainstvima ozbiljno utie na

optu stopu aktivnosti stanovnitva.
Odgovor na pitanje o zanimanju, pa prema
tome i aktivnost lica koja u vreme popisa nisu
vrila svoje zanimanje, upisivao se prema sledeim uputstvlma:
Lica koja privremeno ne obavljaju svoje
zanimanje (usled privremene nezaposlenosti,odsluenja vojnog roka, lienja slobode) upisuju
zanimanje prema vrsti posla koji su obavljali
neposredno pred nastupanje uzroka zbog koga ga
sada ne obavljaju. Nisu smatrana kao nezaposle
na lica koja su prestala da obavljaju zanimanje koje u momentu popisa nisu elela da nastave (na primer,ena koja Je prestala da obavlja zanimanje da bi radila samo u svom domain
stvu).
Lica koja su se okvalifikovala za vrenje
odredjenog zanimanja, ali ga jo nisu poela
da vre (na primer: poloen Ispit za kvalifikovanog radnika, zavrena uiteljska kola,medicinski fakultet i si.), ili koja su stekla
neku optu spremu (zavrena gimnazija, srednja
ekonomska kola ili pravni fakultet) i koja
prvi put trae zaposlenje, smatrana su aktivnim samo u sluaju, ako su traila zaposlenje
preko Zavoda za zapoljavanje ili preko objavljenih konkursa.
Lica stara 14 godina 1 vie koja ive u
domainstvu sa aktivnim licima, a koja sama
nemaju ni aktivnog zanimanja ni linih prihoda, a ne mogu se svrstati ni u jednu od kategorija izdravanog stanovnitva, kao odgovor
na pitanje o zanimanju navodila su "izdravan
bez zanimanja",pa su ula u kategoriju izdravanih lica.
U sluajevima kada su se stekli elementi
na osnovu kojih bi se aktivnost mogla razliito odrediti, vailo Je pravilo da uslovl koji
dozvoljavaju da se neko smatra aktivnim licem
imaju prednost pred onim na osnovu kojih bi se
lice moglo svrstati u grupu lica sa linim pri
hodom, a ovi, pak, imaju prednost nad uslovima
prema kojima bi se lice moglo smatrati izdravanim. Tako J^e lice sa linim prihodom (lini
penzioner, uivalac invalidnine) koje aktivno
obavlja' neko zanimanje (kao poljoprivrednik,
prodava novina, prodava duvana i si.) upisivalo odgovor prema poslu koji aktivno obavlja
a ne penzioner" i si.
'
Od 26 tabela za iskazivanje rezultata popisa 1961. godine za naselja i optine, podaci
30 aktivnosti obradjeni su u sedam tabela, a
od 66 tabela rezultata za republike i demograf
ske reJone u deset tabela. Koje su to tabele i
sa kojim obelejima Je ukrteno obeleje aktiv
nost, vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata na kraju ovog poglavlja.
Kad Je re o uporedlvosti podataka o stanovnitvu prema aktivnosti iz ovog i iz ranijih jugoslovenskih popisa,najozbiljniju tekou predstavlja razliito deflnisanje domaica
u poljoprivrednim domainstvima prilikom popisa 1948. godine. Halme, u popisu 1948.grupisanje poljoprivrednika je bilo vreno prema zemljinom posedu, a nije data nikakva definicija
ko se smatra poljoprl\rednikom po zanimanju,
tako da je gotovo celokupno ensko stanovnitvo starije od 14 godina iz poljoprivrednih
domainstava ukljueno u aktivno stanovnitvo.
Ceni se da Je na ovaj nain broj aktivnih ena
-poljoprivrednika, a zbog toga i ukupno aktivno stanovnitvo, po popisu 1948. godine za oko
1,700.000 lica vii, nego da Je postupljeno
kao u popisima;1953. 1 1961. godine ili bar
kao u popisu 1931. odnosno 1921. godine (u popisu 1931- godine posebno su razmatrana poljoprivredna domainstva u kojima ni Jedno ensko
lice nije iskazano kao domaica, pa polazei

XXI

od pretpostavke da u svakom domainstvu treba

da postoji bar Jedna domaica, revizor Je prilikom pregleda odgovora u poplsnlcama u tom
smislu menjao dobljeni podatak o zanimanju).Iz
ovog razloga podaci o strukturi stanovnitva
po aktivnosti dobljeni popisom 1948. godine ne
mogu se, bez prethodne korekture broja enskog
aktivnog stanovnitva, porediti sa odgovarajuim podacima ostalih popisa. Pored toga, treba
imati na umu da do popisa 1953- godine nije
bila preciznije deflnlsana kategorija lica sa
linim prihodom, pa Je verovatno da Je Jedan
deo tih lica u ranijim popisima ukljuen u
aktivno stanovnitvo (bilo po svom ranijem zanimanju, bilo na osnovu dopunskog ili dellminog vrenja nekog zanimanja).
U seriji knjiga rezultata popisa 1961.godine podaci prema aktivnosti objavljeni su za
naselja u knjizi XIV, za optine u knjigama
VII, VIII 1 IX i za republike i demografske
reJone u knjigama I, II i III.
Rezultati po obeleju "aktivnost" iz popisa 1953. godine objavljeni su za naselja u
knjigama XIV i XV, za optine u knjizi XII, za
srezove u knjigama V, VI, VII, VIII, IX i X, a
za republike u knjigama I, II, III i IV rezultata popisa stanovnitva od 31, marta 1953.godine (sve u izdanju Saveznog zavoda za statistiku, Beograd).
Zanimanje
Zanimanje Je u popisu stanovnitva I96I.
godine definlsano kao vrsta posla kojim se neko lice bavi u cilju sticanja sredstava za ivot. S obzirom da isto lice moe obavljati raz
liite poslove,na osnovu ega bi se moglo uzeti da ima dva ili vie zanimanja, u popisu se
trailo da se upie ono zanimanje na koje se
troi najvei deo radnog vremena. Pri upisivanju odgovora o zanimanju po pravilu se uzimalo
ono kojim se lice bavilo u momentu popisa, to
znai da se nije ispitivalo koliko se vremena
lice bavi tim zanimanjem. Izuzetno, za lica
koja su u vreme popisa radila na poslovima sezonskog karaktera, zanimanje se opredeljlvalo
prema vrsti poslova na koje su ta lica utroila najvei ieo radnog vremena u toku godine
koja prethodi popisu. Na pitanje o zanimanju u
popisu 1961.godine odgovarala su ne samo privredno aktivna lica, ve 1 lica s linim prihodom 1 izdravana lica. Stanovnici koji iz bilo
kojih razloga (vojna obaveza, privremena nezaposlenost, lienje slobode i si.) u momentu
popisa nisu obavljali svoje zanimanje, upisivali su zanimanje kojim su se bavili neposredno pre nastupanja uzroka zbog kojih Je dolo
do prestanka vrenja zanimanja.
Od privredno aktivnih lica trailo se u
popisu da navedu to potpuniji naziv svoga zanimanja, a ako ne znaju taan naziv, da opiu
koje poslove vre, kako bi se na osnovu toga
moglo odrediti zanimanje. Pri tome nije imalo
nikakvog znaaja u kojoj grani delatnostl odnosno sektoru svojine rade, ni kakvu kolsku
i strunu spremu imaju.
Na osnovu odgovora koje su na pitanje o
zanimanju davala lica s linim prihodom, trebalo Je da se vidi po kom osnovu ta lica imaju
prihod,tj.da li im prihodi pritiu od ranijeg
rada ili atctivnostl (lini penzioneri i uivaoci invalidske penzije),od rada ili aktivnosti
nekog lana njihove ue porodice (porodini
penzioneri i uivaoci porodine invalidnine),
od raznih oblika drutvene pomoi (uivaoci
socijalne pomoi, stipendisti) ili od privatne
svojine (rentijeri).

XXII

Odgovori na pitanje o zanimanju za izdra

vana lica trebalo Je da sadre razloge usled
kojih su izdravana (deca, nesposobni za rad,
starci i si.) ili ime se bave (uenici, studenti, domaice i si.). U ovom sluaju, dakle,
zanimanje Je faktiki Izraavalo svojstvo u
kom su ta lica izdravana. Pored toga, za sva
izdravana lica prikupljena su obavetenja 1 o
zanimanju njihovih izdravalaca.
U definiciji zanimanja aktivnih lica naglaava se element individualnog rada svakog po
jedinca,da se zanimanje ne bi mealo sa delatnou kojom se bavi preduzee, ustanova, radnja itd. u kojoj lice radi. U primeni definici
Je zanimanja usvojene u popisu 1961. tekou
je predstavljalo odsustvo pravilnog shvatanja
pojma zanimanja u irokim slojevima stanovnit
va, koji su zanimanje esto zamenjivall poloajem u zanimanju (tako su uraesto naziva zanimanja upisivali "radnik" 111 "slubenik"). U
ovakvim sluajevima popisivai su bili duni
da izvre Ispravke u skladu s definicijom.
U uput8tvima za sprovodjenje popisa data
su blia objanjenja za primenu definicije zanimanja. Prema tim objanjenjima zanimanje kod
pojedinih kategorija stanovnitva utvrdjivalo
se na sledei nain:
a) Za industrijske i zanatske radnike osnova za odredjlvanje zanimanja Je bila vrsta
posla blie opredeljena sredstvima rada, predmetima izrade, radnim postupcima i si, bez obzira na razlike u stepenu kvalifikovanostl.
Opti odgovor "industrijski" ili "zanatski"
radnik, nije zadovoljavao.
b) Uenici u privredi navodili su zanimanje za koje su se spremali.
c) Za aktivne poljoprivrednike koji preteno rade samo na Jednoj vrsti poljoprivrednih poslova, trailo se da upiu odgovarajua
zanimanja (na primer: ratar, stoar, voar,
povrtar, vinogradar, pelar i al.),dok su lica
koja rade na razliitim poslovima, vezanim za
poljoprivrednu proizvodnju,upisivala opti odgovor "poljoprivrednik".
d) Rukovodei kadrovi trebalo je kao zani
manje da upiu rukovodeu funkciju koju su oba
vljali u vreme popisa, a ne svoje ranije zanimanje, navodei pritom i vrstu preduzea odnosno ustanove u kojoj rade (na primer: direktor
gradjevinskog preduzea, direktor gimnazije, i
si.).
e) Lica na izbornim funkcijama koja za
vrenje svojih izbornih funkcija primaju nagradu, upisivala su tu funkciju kao zanimanje
(na primer: savezni narodni poslanik, predsednik NO sreza 1 si.).
Pitanje o zanimanju, definlsano na ovaj
ili onaj nain, ubraja se svakako medju pitanja koja se postavljaju u gotovo svakom demografskom Istraivanju, a u popisima stanovnitva ubraja se medju osnovna obeleja. Tako Je
i u popisima stanovnitva 1921, 1931, 1948. 1
1953 godine bilo postavljeno pitanje o zanimanju, samo to u ovim popisima nije bila primenjena uvek ista definiciJa.U popisima 1921.1
1931. godine bila Je ista definicija, ali njome nije Jasno postavljena granica izmedju zanimanja kao vrste posla kojim se neko lice bavi, i grane delatnostl u kojoj ono radi. Ovo Je
dovelo do toga da se klasifikacija zanimanja,
prema kojoj su rezultati objavljeni, zasniva
na podeli svojstvenoj grupi sanju po granama de
latnosti. Medjutim, zahtev postavljen prilikom

popisivanja u ova dva popisa da se podaci

o zanimanju daju to detaljnije, obezbedjuje
da se, i pored razlika u definicijama zanimanja, podaci popisa stanovnitva 1921. i 1931mogu u znatno veoj meri uporediti sa podacima
popisa 1953. 1 I96I, nego sa podacima o zanimanju iz popisa 19w.Naime, u popisu 1948. godine popisnica Je sadravala unapred odredjer
nih dvanaest grupa zanimanja, pa su se lica
sama razvrstavala u neku od tih grupa. Te su
grupe bile: 1. poljoprivrednici sa poljoprivrednim posedom(navodel veliinu poseda i broj
grla stoke), 2. poljoprivrednici - lanovi seljake radne zadruge, 3> ribari, 4. radnici,5.
uenici u privredi, 6. zanatlije, 7. trgovci,
8. aktivni slubenici - nametenici, 9.penzionlsanl slubenici - nametenici, 10. slobodne
profesije i koje, 11. privatnici, 12. domaice, deca 111 druga izdravana lica. Izdravana
lica upisivala su 1 podatak o zanimanju lzdravaoca. Kao to se vidi, ovakvo grupisanje
lica prema zanimanju u popisu 1948. sasvim Je
razliito od opredeljenja zanimanja na osnovu
vrste posla prlmenjenog u popisima 1953-i
I96I. godine.
U cilju poboljanja kvaliteta podataka o
zanimanju korieni su i podaci iz pomonog
lista, o kome Je bilo rei u odeljku "Opsta
obavetenja o popisu" ovog uvoda.
U obradi podataka o zanimanju popisa 1961.
godine primenjena Je klasifikacija, bazirana
kao i za popis 1953. na principu srodnosti zanimanja prema vrsti poslova koji opredeljuju
sadrlnu pojedinog zanimanja. Kao osnova i okvir klasifikacije sluila Je klasifikacija zanimanja primenjena u popisu 1953. godine. Grupisanje zanimanja vreno Je u etiri stepena,
tako da su sva zanimanja svrstana u: 1500 skupina, 469 vrsta, 117 podgrupa 1 12 grupa zanimanja, to se vidi iz klasifikacije koja Je
data na kraju ove knjige. Sadrlna pojedinih
skupina zanimanja moe se detaljnije videti u
Sistematskom spisku zanimanja, koji je Savezni
zavod za statistiku umnoio radi korienja
prilikom obrade popisne gradje.
Od 26 tabela za Iskazivanje rezultata popisa I96I. godine za naselja 1 optine obeleje zanimanje Javlja se u svega 4 tabele, a od
OD tabela rezultata za republike i demografske
reJone u 18 tabela. Koje su to tabele i sa kojim kombinacijama obeleja, vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata.
Prilikom uporedjivanja podataka o zanimanju iz pojedinih popisa stanovnitva treba voditi rauna o razlikama u definiciji obeleja
zanimanje". Poredjenje "klasa zanimanja" iz
Popisa 1921. i 1931. godine sa "grupama zanimanja" iz popisa 1953. i I96I. godine uglavnom
nije mogue, jer su "klase formirane na principu delatnosti u kojoj se zanimanje obavljalo,
a ne grupisanjem srodnih zanimanja. Medjutim,
ipak je mogue poredjenje onih klasa zanimanja
Po popisu od 1921. i 1931. godine, koje obuhvataju zanimanja koja se vrle,uglavnom, u okvi
ru iste delatnosti; na primer, poljoprivrednil rudari i si. Podaci o zanimanju po popisu
d 1948. godine nisu uporedivl ni sa podacima
iz
predratnih popisa,niti sa podacima iz 19531
I961. godine, kako usled razlike u koncepci
Ji obeleja zanimanje, tako i usled primenje
ne tehnike autoklasiflkaclje u predvidjenih 12
grupa, koja nije dozvoljavala eventualnu naknadnu obradu (preradu) podataka o zanimanju. U
Pogledu definicije 1 naina upisivanja odgovora na pitanje o zanimanju nema metodolokih
r?!}*** izmedju popisa stanovnitva 1953- i
J-961. godine. Medjutim, u ta dva popisa posto-

jale su izvesne razlike u klasifikacijama,prema kojima se u obradi vrilo grupisanje po obe

leju "zanimanje",u8led ega distribucije stanovnitva prema zanimanju nisu neposredno uporedive. 0 ovome treba voditi rauna, naroito
kod grupa i podgrupa s istim nazivima u ove
dve klasifikacije.Iz ovih razloga,a radi pravilnog korienja podataka, ukazuje se na neke
osnovne razlike ' izmedju klasifikacija zanimanja primenjenih u popisima 1953- 1 1961. godine, ograniavajui se samo na grupe i podgrupe
zanimanja.
Treba, pre svega, istai da u klasifikaciji zanimanja I96I. godine ne postoji ranija
grupa "Nekvallfikovanl radnici". Nestruna zanimanja nalaze se sada kao posebne podgrupe u
grupama zanimanj a,u kojima se ovakva zanimanja
mogu pojaviti (na primer,kod grupa: poljoprivrednici, ribari i umarski radnici,rudari, Industrijski i zanatski radnici,saobraajno osob
lje, trgovinsko osoblje, osoblje usluga). U
grupi industrijskih i zanatskih radnika podgrupa nestrunih radnika ralanjena je dalje
na nestrune radnike u industriji, u zanatstvu
i u gradjevlnarstvu.dok su u ostalim navedenim
grupama nestruni radnici svrstani u jedinstve
ne podgruoe. Posebno treba istai da Je u podgrupe "nestruni radnici u
"svrstavanje
vreno na osnovu vrste poslova, a ne prema podatku o kvalifikaciji. Nadalje, treba znati da
su "nestruni radnici
"
u klasifikaciji
I96I. godine shvaeni neto ue nego "nekvallfikovanl radnici" u klasifikaciji iz popisa
1953- godine. Naime, prilian broj zanimanja
koja su 1953 godine bila razvrstana u grupu
"nekvallfikovanl radnici" (na primer: nosai,
istai ulica,istai klozeta, istai kanala,
fekalisti, istai voa 1 povra, luki radnici, hotelski momci, vratari, pakerl i si.) razvrstan Je I96I. godine u odgovarajue skupine
zanimanja prema vrsti poslova,a ne u "nestrune radnike .
Razlika na nivou grupa ogleda se dalje u
razdvajanju ranije grupe "osoblje zatite i
usluga na posebne grupe: "osoblje zatite" i
"osoblje usluga".Sadanje grupe su po sadrini
uglavnom istovetne sa ranijim podgrupama "osob
lje zatite" 1 "osoblje usluga , jedino to su
u grupu usluga prebaena neka zanimanja (pralje, hemijski istai i srodna zanimanja) koja
su se ranije nalazila u grupi "industrijski i
zanatski radnici", kao i neka zanimanja (fotografi i sl.)iz ranije grupe "strunjaci i umetnici". Isto tako, u klasifikaciji 1961. godine posla8tlarl su prebaeni iz grupe usluga u
podgrupu"proizvodjal prehrambenih proizvoda",
koja se nalazi u grupi "industrijski i zanatski radnici".
U grupama "slubenikih" zanimanja izvrene su znaajne izmene. Pre svega,
ranija
grupa "Administrativno i rukovodee osoblje"
podeljena Je u dve samostalne grupe: 1) Finansijskl, kancelarijski 1 srodni slubenici i 2)
Rukovodee osoblje. U sadanju grupu "Rukovodee osoblje" ukljuene su ranije podgrupe rukovodeeg osoblja s tim to je u sadrinskoj
strukturi podgrupa dolo do nekih izmena, kako
bi se dobile sto homogenije podgrupe i vrste.
Znatnije izmene izvrene su u sadanjim grupama "Flnansljski, kancelarijski i srodni slubenici" i "Strunjaci i umetnici". Iz prve su
izdvojeni struni kadrovi u Javnoj upravi i
prebaeni u grupu "Strunjaci i umetnici", a
neka nia struna zanimanja (na primer, pomoni statistiari, arhivarskl i bibliotekarski
slubenici) prebaena su u ovu grupu iz grupe
'"Strunjaci i umetnici". Telefonisti, telegrafisti i potari, koji su se u ranijoj klaslfi-

XXIII

kaciJ i nalazili u grupi "Administrativno i rukovodee osoblje", prebaeni su u "Saobraajno

osoblje". U grupu "Saobraajno osoblje" ukljueni su i radio-telegrafistl, koji su se ranije nalazili u grupi "Industrijski i zanatski
radnici". To su, u ostalom, Jedine promene koje su nastale u sastavu grupe "Saobraajno
osoblje", pored manjih izmena njene unutranje
strukture, uinjene da bi 3e dobile homogenije
pcdgrupe i vrste. Pored toga, u grupi "Strunjaci i umetnici" Izvrene su znatne strukturalne izmene na nivou podgrupa. Dok su ranije,
1953- godine, podgrupe predstavljale pojedine
osnovne funkcionalne tipove zanimanja,bez obzira na nivo strunosti (na primer, u celini
su ulazili U sastav posebne podgrupe inenjeri
i tehniari, svi kulturno-prosvetni radnici i
zdravstveno osoblje), u klasifikaciji za popis
1961. godine osnovni funkcionalni tipovi zanimanja podeljeni su prema nivou strunosti na
dve ili vie podgrupa. Na primer, inenjeri sa
injavaju Jednu, a tehniari drugu podgrupu,
zdravstveno osoblje podeljeno je na tri podgru
pe: 1) lekarl;,stomatolozi i farmaceuti, 2) medicinski i zdravstveni tehniari i 3) bolniari i terapeuti.
U klasifikaciji za popis 1961.godine poslovodje se pojavljuju kao posebne podgrupe u
svim grupama zanimanja u kojima moe postojati
takvo zanimanje (to su grupe: poljoprivrednici, ribari i umarski radnici, rudari, industrijski i zanatski radnici,trgovinsko osoblje,
osoblje usluga). U klasifikaciji 1953. poslovodje su, medjutlm, bile posebna podgrupa jedino u grupi"industrijski i zanatski radnici",
a u ostalim su se nalazile na nivou vrsta odnosno skupina.
I, najzad, lica za koja se nije moglo odrediti zanimanje, razvrstana su 191^ godine u
posebnu grupu Aktivna zanimanja blie neodredjena", dok su 1953. ukljuena u lica s linim
prihodom.
U seriji od esnaest knjiga rezultata popisa stanovnitva I96I. godine podaci o zanimanju objavljeni su u knjigama VTI i VIII rezultata za optine 1 u knjigama II, III i IV
rezultata za republike i demografske reJone.
Podaci o zanimanju iz popisa 1953- godine
objavljeni su po srezovima u knjizi VI, a po
republikama u knjigama I, II, III i IV rezultata popisa stanovnitva od 31.III 1953- godine (sve u izdanju Saveznog zavoda za statistiku, Beograd).
Delatnost
Pitanje o deltnosti postavlja se u popisu sa ciljem da se dobije obavetenje u kojoj
delatnosti stanovnitvo radi, odnosno iz koje
delatnosti crpi sredstva za ivot. Delatnost
se definie kao vrsta proizvodnje ili usluga
kojom se bavi radna ili druga organizacija u
kojoj odnosno lice radi. Pojam radne organizacije obuhvata, pored privrednih organizacija,
jo i dravne organe, ustanove i druge organizacije (drutvene, zadrune, verske i sline),
zatim radnje privatnih zanatlija 1 gazdinstava
privatnih poljoprivrednika.
Pitanje o delatnosti postavljeno Je prvi
put u popisu I953. godine. Medjutim, u popisima iz 1921. i 1931- godine zanimanja su bila
grupisana u kategorije i klase ija podela u
osnovi odgovara podeli po delatnosti, te i ti
popisi mogu da pruaju priblinu podelu stanov
nltva po delatnosti.U popisu 1948. godine ni-

XXIV

je bilo postavljeno pitanje o delatnosti, a ni

grupisanje zanimanja nije vreno tako da bi se
mogla dobiti bar priblina raspodela stanovnitva po delatnostlma.
U popisima 1953. i 1961. godine definicija obeleja "delatnost" i nain
prikupljanja
podataka u osnovi se nisu razlikovali. Delatnost je u oba popisa odredjivana prema vrsti
proizvodnje ili usluga . preduzea i ustanova,
odnosno pogona 1 si. u kome lice radi, s tim
to su u popisu 1953- godine lica koja rade u
preduzelma sa dve ili vie delatnosti bila
grupisana prema glavnoj (pretenoj) delatnosti
preduzea, dok su u popisu I96I. grupisana
prema delatnosti pogona u kome rade, bez obzira da 11 pogon predstavlja osnovnu ill sporednu delatnost preduzea.
Za lica zaposlena u zajednikoj upravi
(upravni aparat,centralna administracija ltd.)
kombinovanih organizacija sa dve 1 vie osnovnih delatnosti, u popisu 1961, upisivala se
ona grana delatnosti kojoj pripada vei deo
zaposlenih radnika i slubenika, odnosno ako
za pojedine delove,(pogone)organizacije postoji posebna administracija, onda delatnost onog
pogona za koji ta posebna administracija radi.
.Lica zaposlena u pomonim delatnostlma
upisivala su osnovnu delatnost preduzea,odnosno sporednu ukoliko preteno 111 iskljuivo
slui sporednoj delatnosti a ne granu delatnosti koja bi odgovarala radu pomone radionice.
Pomonim delatnostlma smatrane su one koje ne
ostvaruju samostalnu proizvodnju, ve vrenjem
usluga u krugu preduzea omoguavaju njegov
uspeniji rad.Tu, na primer, spadaju metalske,
stolarske, elektriarske i sline radionice,
koje rade iskljuivo za potrebe svog preduzea
i uglavnom se bave vrenjem usluga.
Lica zaposlena u delatnostlma drutvenog
standarda unutar preduzea upisivala su uvek
odgovarajuu delatnost drutvenog standarda,
bez obzira na osnovnu delatnost organizacije.
Na primer, lica koja rade u drutvenoj ishrani
upisivala su "ugostiteljstvo", lica koja rade
u ambulantama, zdravstvenim stanicama i slinim objektima upisivala su "zdravstvo",ona lica koja rade u servisima za pomo zaposlenoj
eni upisivala su "line usluge" i slino.
Da bi se postigao to bolji kvalitet odgo
vora na pitanje o grani delatnosti, podatak o
delatnosti uziman Je iz "Pomonog lista"1/.Pored toga, poplsival su bili snabdeveni Spiskom grana delatnosti iz koga su mogli videti
ne samo kako se nazivaju pojedine delatnosti,
nego i koje vrste preduzea,ustanova i si.spadaju u koju delatnost.
Grupisanje grana delatnosti vreno Je u
popisu stanovnitva I96I. godine prema posebnoj klasifikaciji delatnosti izradjenoj za potrebe tog popisa.Kao osnova i okvir za razradu
klasifikacije sluila Je klasifikacija primenjena u popisu 1953- godine lzradjena na osnovu Privremene nomenklature delatnosti Savezne
planske komisije iz 1947. godine. U klasifikaciji prlmenjenoj za popis 1961. godine vr3te
delatnosti su vie ralanjene nego u 1953-godini. Ugostiteljstvo i bankarstvo sa osiguranjem, koje su se u klasifikaciji iz 1953. godine nalazile kao grane vrste "promet", pretvorene su u samostalne vrste. Isto tako su u
posebne vrste izdvojene: komunalne delatnosti,
kulturno-prosvetna 1 naune delatnosti i zdrav
1/ 0 "Pomonom listu" vidi odeljak "Opta obavetenja o popisu".

stvena i socijalne delatnosti, koje su u klasifikaciji delatnosti 1953 godine bile grane
u vrsti_"uprava i ostale delatnosti". Usled
ovog ra'llanjavanja u sadanjoj klasifikaciji
delatnosti ima 16 vrsta, dok ih je u ranijoj
bilo sset.
Tako Je klasifikacija delatnosti primenje
na u popisu 1961. sadrala sledee vrste i gra
ne delatnosti:

Rudarstvo (001-006)
001
002
003
004
005
006

Proizvodnja uglja
Proizvodnja nafte 1 zemnog plina
Rudnici gvozdenih ruda
Proizvodnja ruda obojenih metala
Rudnici nemetalnih ruda
Kamenolomi i majdani peska i ljunka

Industrija (101-126)
iol Proizvodnja i prenos elektroenergije
102 Prerada uglja
103 Prerada nafte
104 Crna metalurgija
105 Metalurgija obojenih metala
106 Prerada nametala
107 Mainogradnja
108 Metalopreradjlvaka industrija
10Q Brodogradnja
110 Proizvodnja elektrinih maina
111 Ostala elektroindustrija
112 Hemijska industrija
113 Industrija gradjevinskog materijala
114 Drvna industrija
115 Proizvodnja papira
116 Tekstilna industrija
li? Industrija koe i obue
lio Industrija gume
119 Prehrambena industrija
120 Grafika industrija
121 Industrija duvana
122 Filmska industrija
lo ProizvodnJa preradjevina od papira
124 Proizvodnja predmeta od plastinih masa
125 Proizvodnja sportskih potreba
126 Ostala raznovrsna industrija

Poljoprivreda (201-203)
SOTTTTprlvreda
202 Ribarstvo
203 Vodoprivreda

i^arstvo (301-J503)
JUJL Uzgoj, nega 1 zatita uma
302 Lov
303 Eksploatacija uma
r

^ adjeyinarstvo (401-403)
1 ProTeTct'ovanJe
02 Gradjenje i gradjevinska montaa
W3 Premeravanje i kartlranje zemljita i istrani radovi

Ugostiteljstvo (611,612)
611 Ugostiteljstvo
612 Turizam
Zanatstvo (701-716)
701 Metalopreradjivako-proizvodjako
zanatstvo
702 Metalopreradjivacko-gradjevinsko zanatstvo
703 Elektrotehniko zanatstvo
704 Elektrotehniko-gradjevinsko zanatstvo
705 Hemijsko zanatstvo
706 Zanatstvo za preradu zemlje,kamena i stakla (zanatstvo za preradu nemetala)
707 Gradjevinsko zanatstvo za preradu zemlje,
kamena 1 stakla
708 Gradjevinsko zanatstvo
709 Drvopreradjlvako zanatstvo
710 Drvopreradjlvakp-gradjevlnsko zanatstvo
711 Prerada hartije' (proizvodi od hartije 1
grafiko zanatstvo)
712 Prerada tekstila (zanatstvo za izradu tekstilnih proizvoda)
713 Prerada koe (zanatstvo za izradu konih
proizvoda)
714 Prehrambeno zanatstvo
715 Mesare, pekare i poslastiarnlce
716 Ostale zanatske radinosti
Line usluge (801)
Komunalne delatnosti (901, 902)
901 Upravljanje zgradama
02 Komunalna privreda
Dravna uprava 1 pravosudje (9II-915)
911 Sdvezni organi
912 Republiki, pokrajinski i oblasni organi
913 Sreski organi
914 Optinskl organi
915 Pravosudje
Kulturno-prosvetne i naune delatnosti
(921-923)
921 Prosveta
922 Nauna delatnost
923 Kulturno-umetnika delatnost
Zdravstvena 1 socijalne delatnosti (931-933)
931 Socijalna zatita
932 Socijalno osiguranje
933 Zdravstvo
Bankarstvo 1 osiguranje (941, 942)
941 Banke
942 Dravni osiguravajui zavod
Ostale delatnosti (951-953)
951 Sport i fiskultura
952 Privredna udruenja
953 Ostale delatnosti
Van delatnosti (xxx)
Nepoznato (yyy)

!25S$SA (501-508)

j?IZeIezniki
502 Pomorski
03 Reni i Jezerski
504 Vazduni

j?5 Drumski
J06 Oradskl
3O7 Pretovar
508 PTT veze
^Sovina (6ol_6o4)
fino ^Sovina na malo
fini ^Kovina na veliko
&n, Voljna trgovina
ou
^ Trgovinske usluge

Aktivna lica koja privremeno ne vre svoje zanimanje, Jer su na odsluenju vojnog roka, privremeno nezaposlena, liena slobode i
si., svrstana su u grupu "van delatnosti".
Od 26 tabela za iskazivanje rezultata popisa I96I. godine za naselja i optine podaci
po delatnosti dati su u 5 tabela, a od 66 tabela rezultata za republike i demografske rejone u 12 tabela. Koje su to tabele 1 sa kojim
obelejima je ukrteno obeleje delatnost, vidi se iz ematskog prikaza tabela rezultata.

XXV