mr.

Mirza Dananovi
Mejdandik 13, 72000 Zenica

Komunalna izgradnja Zenice u prvim decenijama nakon Drugog

svjetskog rata

Abstrakt:
Zenica nakon Drugog svjetskog rata postaje metalurki centar i glavni pokreta ukupnog
privrednog razvoja Jugoslavije, ali takoer doivljava i najveu urbanistiku ekspanziju u svojoj
historiji. Meutim, dugo vremena komunalna izgradnja grada ne prati tempo izgradnje
stambenih, a naroito industrijskih objekata u Zenici. Ovaj rad, napisan prvenstveno na osnovu
novinskih lanaka iz lokalnog sedminika Naa rije, prati postepenu promjenu svijesti
lokalnih vlasti o potrebi komunalne izgradnje grada kao bitnog segmenta razvoja svake urbane
cjeline.
Kljune rijei: Zenica, socijalistika urbanizacija, komunalna izgradnja, saobraajnice,
vodovod, kanalizacija, grijanje, elektrina mrea, zelene povrine, aerozagaenje

***
Socijalistika urbanizacija je poseban tip urbanizacije, karakteristina za socijalistike
zemlje, gdje je akcenat stavljen na ubrzanu industrijalizaciju pa se urbanizacija gradskih naselja
zapravo javlja kao posljedica ili nusprodukt industrijalizacije, o emu svjedoi i nizak kvalitet
izgraenih stambenih objekata, zatim nedostatak gradske i komunalne infrastrukture,
prenapregnuta potronja energenata i vode za pie, velikom zagaenju zraka i okoline, prevelikoj
buci, odnosu zelenila prema izgraenosti podruja itd.1 Ve je napomenuto da je socijalistika
urbanizacija samo posljedica ubrzane industrijalizacije, ali bi se za izgradnju komunalnih

1 Encyclopedia of the city,edited by Roger W. Caves, Routledge, London and New

York, 2005, 660

objekata takoer moglo rei da je posljedica urbanizacije.2 Komunalni objekti ili komunalije su
svi oni objekti ili usluge koji spadaju u nadlenost optine poput vodovoda i kanalizacije,
elektrine i grijne mree, odravanje stambenih i poslovnih objekata koji su u vlasnitvu optine,
izgradnja i odravanje pristupnih puteva, zelenih povrina itd. 3 Podreenost komunalne u odnosu
na stambenu izgradnju bila je naroito izraena u prvim decenijama nakon Drugog svjetskog rata,
a u Zenici se situacija nije mnogo promijenila ni nakon usvajanja prvog GUP-a 1955. godine. 4 O
zapostavljenosti komunalne izgradnje najbolje govori podatak da brojni narodni odbori optina,
meu kojima je bila i Zenica, nisu imali ni okvirne planove izgradnje ovih objekata i slubi.
Najvei problem je bio nedostatak sredstava, jer prihodi veine komunalnih slubi nisu bili
dovoljni ni za podmirenje njihovih osnovnih potreba, pa su najee primali godinje dotacije za
izdravanje od optina, od kojih su zavisila i sva eventualna ulaganja. I lokalne vlasti su bile
svjesne ovakve situacije, to su i priznavale na brojnim savjetovanjima odranim povodom
rasprave o izradi novog GUP-a od kojeg se oekivalo da pobolja i stanje komunalne
infrastrukture u gradu.5
Najvanija komunalna djelatnost svake lokalne zajednice je izgradnja novih i odravanje
postojeih gradskih saobraajnica i pristupnih puteva, koji pored svog komunikacijskog znaaja,
vanog za prohod ljudi i roba, imaju i svoju urbanistiku i estetsku ulogu. Uz ulice se izgrauju
novi graevinski objekti raznih namjena (stambenih, uslunih, privrednih, kulturnih itd), njima se
obino zaokruuju kompleksi stambenih naselja oblikovanih u stambenu ili mjesnu zajednicu ili
neki drugi vid lokalnog organizovanja, a one esto pokazuju i zacrtani pravac teritorijalnog
irenja grada u budunosti. Ulice zauzimaju jedno od najvanijih pozicija prilikom urbanistikog
planiranja kako pojedinih naselja, tako i cijelog grada, jer trasa pojedinih ulica odreuje trasu
svih ostalih komunalnih instalacija (vodovod, kanalizaciju, elektrine vodove, grijanje itd), pa
2 Marijan Koroi, Jugoslavenska kriza, ITRO Naprijed, Zagreb, 1988, 97
3 Ani, Klai, Domovi, Rjenik stranih rijei, Tuice, posuenice, izrazi, kratice i
fraze, Sani-plus, Zagreb, 2002, 717
4 Komunalna izgradnja zaostaje za stambenom izgradnjom, Naa rije, 04.
decembar 1957, 3
5 Izgradnja i finansiranje komunalnih objekata, Naa rije, 09. septembar 1959, 1

izgradnja nove ulice ili rekonstrukcija stare ujedno znai i izvoenje jednakih radova na ostalim
komunalnim mreama. Stanje saobraajne mree u Zenici neposredno nakon Drugog svjetskog
rata bilo je oajno, jer je tek 1951. godine obezbijeen prvi znaajan fond sredstava za
komunalne potrebe, prvenstveno obnovu saobraajnih komunikacija.6 Tada je izvreno
pokockavanje pojedinih ulica ili zasipanje troskom umjesto asfaltiranja to e dugo vremena biti
odlika pojedinih zenikih naselja (npr. Blatua), ali ujedno i biti problem odravanju
kanalizacione mree. Meutim, ako uzmemo u obzir da sve do 1958. godine Zenica i Sarajevo
nisu bili povezani asfaltnim putem, moemo rei da je situacija u gradu, za to vrijeme, bila
zadovoljavajua.7 Dvije najvanije saobraajne komunikacije u Zenici bile su, prva, na sjeveru
du lijeve obale rijeke Bosne i, druga, na jugu trasom uzane pruge Bosanski Brod Sarajevo koje
su se spajale na Bojinom viru i tako inile saobraajni prsten oko grada. Profesor Juraj Neidhart
je prvim GUP-om predloio izgradnju bulevara du lijeve obale, ime bi se izvrila i regulacija
korita rijeke Bosne i smanjila opasnost od poplava, a prema kojem bi bile upuene sve ostale
gradske saobraajnice. Istim planom predvieno je i izmjetanje uzane pruge iz Zenice, te
izgradnja moderne gradske magistrale tom trasom, to bi pored samog poboljanja saobraajne
mree omoguilo ujedno i znatniju stambenu izgradnju na podruju Meokunica, naselja koje je,
poput Blatue na drugom kraju grada, bilo potpuno odsjeeno ovom prugom. Izgradnja bulevara
ipak je bila prioritet jer je podrazumijevao izgradnju nekoliko mostova preko Bosne to je bilo
vano za nova naselja na desnoj obali rijeke, ali i modernizaciju svih pristupnih ulica. Radovi su
poeli 1962. godine izgradnjom ulice koja je povezivala zgradu direkcije eljezare i novi bulevar,
prolazei pored nove eljeznike stanice, a koja je kasnije nazvana Industrijskim bulevarom.
Tada se poelo i sa postepenim ureenjem korita Bosne izgradnjom kamene utvrde, a svim
radovima je prethodio dug proces eksproprijacije zemljita na trasi puta i ruenje brojnih
objekata.8 Radovi na Obalnom bulevaru zavreni su tokom novembra 1967. godine, a pored
izgradnje samog puta podrazumijevali su i utvrivanje obale kamenom podzidom i etalitem,
postavljanje svih instalacija, niza drugih pristupnih ulica sa svim instalacijama, postavljanje javne
6 Zenica, Fotomonografija, 1987, 30
7 Modernizacija puteva, Naa rije, 10. jul 1957, 3
8 Nita se ne zaboravlja, Naa rije, 27. jul 1966, 4

rasvjete, ozelenjavanje, restauraciju starog i izgradnju potpuno novog betonskog mosta preko
Bosne, kao i izgradnju velikog hotela, to je sve zajedno kotalo oko 1 milijarde dinara. 9 Bulevar
je ipak sveano otvoren tek 27. jula 1971. godine na Dan ustanka, kada su okonani radovi na
izgradnji novog, na mjestu starog drvenog, mosta preko rijeke Bosne. 10 O problemu uzane pruge
u Zenici, ije je izmjetanje predvieno u oba GUP-a, govorilo se esto, ali je zbog velikih
finansijskih izdataka taj posao stalno odgaan. 11 Problem je bio i u tome to Optina Zenica nije
bila ni vlasnik ni upravnik pruge nego eljezniko trgovako preduzee iz Sarajeva koje ju
uvijek imalo pree interese od njenog izmjetanja.12 Ovo pitanje je bilo od krucijalnog znaaja za
budui razvoj grada, jer je na toj trasi planirana izgradnja moderne magistrale sa po dvije trake u
oba smjera ukupne irine 20 m, sa zelenim razdjelnim pojasom. 13 Pitanje izmjetanja uzane pruge
ponovo se aktuelizovalo nakon putanja u promet normalne pruge Sarajevo-Ploe 29. novembra
1966. godine, ali je ve tada pojanjeno da njena sudbina zavisi od izgradnje dionice normalne
pruge Lava-Dolac, ija je vrijednost 5,8 milijardi dinara.14 Meutim tri godine poslije TP je
objavio da zbog velikh gubitaka nije u stanju da finansira izgradnju ove dionice, ime je jo jedan
pokuaj izmjetanja uzane pruge propao pa je, kao i ranije, prolongirano za ljepa vremena.15
Snabdijevanje dovoljnim koliinama pitke vode jedan je od osnovnih uslova za opstanak i
razvoj svakog naseljenog mjesta. Nekada se Zenica snabdijevala vodom iz primitivnih kaptaa uz
obronke plitkih zdenaca i vodonosnih podzemnih slojeva kao i iz kratkih dovoda iz pojedinih
9 Novi objekti u staroj godini, Naa rije, 27. decembar 1967. i 03. januar 1968, 3
10 Praznini poklon most i bulevar, Naa rije, 04. avgust 1971, 3
11 Uzana stanica treba da promijeni `mjesto boravka`, Naa rije, 31. januar
1962, 3
12 Problem Zenice ali i eljeznice, Naa rije, 07. februar 1962, 9
13 Jedan od planova ukljuivao je i izmjetanje Kaznione iz grada, ali to pitanje ipak
nije toliko potencirano. ta predlau urbanisti, Naa rije, 06. januar 1965, 2
14 `Odlazi` uzana stanica?, Naa rije, 16. mart 1966, 1
15 Uzana stanica ostaje, Naa rije, 05. februar 1969, 3

veih i manjih prirodnih izvora. Takva situacija se zadrala sve do 1910. godine kada je izgraen
i puten u pogon prvi zeniki vodovod ija je duina iznosila svega 3565 metara koji se napajao
iz izvora Stremenjak u dolini rijeke Graanice. 16 Vodovod je imao kapacitet od 22 litra po
sekundi i bio je dovoljan za oko 7200 stanovnika, to je i odgovaralo tadanjoj veliini grada. Ve
se 1920. godine osjeao nedostatak pitke vode u gradu i mada su izvreni manji zahvati na
rekonstrukciji vodovodne mree tek je 1937. godine izgraen novi rezervoar u mjestu Peuj
zapremine 400 kubnih metara, kako bi se voda u nonim asovima akumulirala a potom
racionalno koristila. Tada se pretpostavljalo da e ove koliine vode biti dovoljne za podmirenje
potreba grada, poto se smatralo da e Zenica 1963. godine imati oko 18.000 stanovnika.
Meutim, pretpostavke su se pokazale pogrenim pa je ve 1948. godine izvrena kaptaa vrela
Klope i izgraen rezervoar zapremine 150 kubnih metara, ali zbog naglog irenja grada ni to nije
bilo dovoljno pa je 1952. godine izgraena i crpna stanica u Graanici, ime je grad ukupno
dobijao 58 litara vode u sekundi.17 Uprkos svim naporima ni ove koliine vode nisu bile dovoljne,
ve su samo bile privremeno rjeenje do izgradnje potpuno novog vodovoda, kojim se zahvatila i
povrinska i podzemna voda Babine rijeke.18 Izgradnja ovog vodovoda predviena je u dvije faze,
a po njihovom okonanju obezbijeena je dovoljna koliina vode za 70.000 stanovnika. Radovi
na prvoj fazi otpoeli su 1957. godine ukupne vrijednosti od oko 395 miliona dinara. 19 Meutim,
zajedno sa poetkom izgradnje vodovoda poelo se i sa izgradnjom novih naselja u Crkvicama i
na Odmutu, ija je izgradnja okonana prije. Poto snabdijevanje stanovnika novih naselja nije
bilo mogue iz starih vodovoda, u pogon je prije vremena puten dio novog vodovoda, to je
dodatno opteretilo mreu. Situacija se dodatno pogoravala nakon svakih obilnijih padavina, jer
se voda toliko mutila, a poto vodovod nije bio zavren pa tako ni odgovarajui ureaji za
preiavanje, da su brojni stambeni objekti ostajali bez napajanja.20 Uprkos najavama da e
16 Voda nee biti problem, Naa rije, 29. jul 1964, 23
17 Snadbijevanje Zenice vodom, Naa rije, 10. jun 1959, 5
18 Bie dovoljno pitke vode, Naa rije, 24. decembar 1969, 3
19 Zato nema vode, Naa rije, 26. juni 1957, 8
20 Snadbijevanje Zenice vodom, Naa rije, 10. jun 1959, 5

radovi na prvoj fazi vodovoda biti zavreni po planu to se ipak nije dogodilo. 21 Razlog je velika
poplava koja je zadesila grad krajem 1959. godine, a koja je sruila i nedovreni betonski most
preko rijeke Bosne, preko kojeg su trebale ii i vodovodne instalacije. Svi ostali radovi su,
dodue, zavreni na vrijeme, ali je vodovod ostao podijeljen na dva dijela. Grad se naao u
paradoksalnoj situaciji: u rezervoarima je bilo sasvim dovoljno vode za snabdijevanje svih
dijelova grada, ali zbog nedostatka cijevi svi malo uzvieniji dijelovi grada su trpili oskudicu. 22
Potpunim okonanjem radova na izgradnji prve faze novog vodovoda 1961. godine izvorni
kapaciteti su poveani za 45%, pa je na jednog stanovnika otpadalo 145 litara vode, naspram 100
litara prije izgradnje. Druga faza vodovoda je bila okonana 1963. godine ali je razvoj Zenice
premaio sva urbanistika planiranja pa je konstantovano da ni on nee moi podmiriti potrebe
grada uprkos tome to je u njegovu izgradnju uloeno oko 600 miliona dinara. 23 Poetkom maja
1964. godine u Zenici je na inicijativu Skuptine optine odran simpozijum o snabdijevanju
grada zdravom pijaom vodom, kojem su prisustvovali i eminentni jugoslovenski strunjaci za
snabdijevanje naselja vodom, profesori sa zagrebakog i sarajevskog Graevinskog fakulteta. Tu
je reeno da je za grad od oko 120 hiljada stanovnika i njegovu industriju potrebno 250 litara
vode u sekundi, koja bi sa tadanjim ve postojeim kapacitetom vodovoda, bila dovoljna i za
perspektivni razvoj Zenice. Predloeno je nekoliko moguih opcija za rjeavanje ovog gorueg
problema, poput izgradnje akumulacije na Babinoj rijeci ili da se zahvati Lava i preiena voda
dovede u grad, ali je predloeno i eventualno kaptiranje izvora Plave vode u Travniku koja bi
se cjevovodima dovela u Zenicu. Ovo vrelo omoguavalo je preko 1000 litara vode u sekundi,
njegova duina bila je oko 30 km, a trokovi izgradnje oko 4 milijarde dinara to bi zahtijevalo
zajednika ulaganja optina Travnik, Novi Travnik, Vitez i Zenica.24 Ideju o izgradnji vodovoda
Plava voda forsirao je direktor Zenicaprojekta ininjer Reid Kulenovi. Meutim, optine
Travnik i Novi Travnik nisu bile zainteresovane za realizaciju ovog projekta, prvenstveno zbog

21 Vodovod u Zenici bie na vrijeme zavren, Naa rije, 23. septembar 1959, 5
22 Zenica (zasad) ima dovoljno vode, Naa rije, 06. april 1960, 7
23 Ljudi sa vodenih linija, Naa rije, 29. jul 1964, 22
24 Hoemo li piti `Plavu vodu`?, Naa rije, 12. avgust 1964, 1-3

velikih trokova ali i malom potrebom za novim koliinama pitke vode. 25 Protivnik ove ideje bio
je i profesor in. Rudolf Broz iz Zagreba, inae voa projekta snabdijevanja Zenice vodom, koji
je predlagao izvor Kruicu kod Viteza za novi gradski vodovod ili eventualno rijeku Bilu. 26 Ono
to je bilo zajedniko za sve tri varijante je da su svi izvori van Zenice, a razlog je veliko
aerozagaenje koje e na zenikom nebu jo dugo potrajati.27 Meutim, nakon skoro dvije
godine razgovora i istraivanja odluka je pala na vodovod Kruica koji su zajednikim
sredstvima izgradile optine Vitez i Zenica. 28 Vrijednost radova na novom vodovodu iznosila je
oko 2 milijarde dinara, duina trase od Kruice do rezervoara na Zmajevcu kod Zenice bila je
20.580 metara, a gradu je obezbjedila novih 400 litara vode po sekundi, to bi ukupno sa starim
vodovodima iznosilo 630 litara po sekundi.29 Poetkom aprila 1968. godine sva projektna
dokumentacija potrebna za ovaj projekat bila je prikupljena, a u finansiranju izgradnje
cjelokupnog vodovoda pored optine Zenica i Vodorada finansirala su i ostala zenika preduzea
eljezara, Vatrostalna, Izgradnja, Termoelektrana i druga, ali i preduzea iz Viteza (Preduzee
hemijske industrije Slobodan Princip Seljo) i Sarajeva (Graevinsko preduzee Bosna). 30
Iako je najavljivano da e se sa radovima na izgradnji novog vodovoda krenuti tokom maja, sa
njima se krenulo tek u avgustu, a razlozi su bili kanjenje uplata finansijskih sredstava
namijenjenih ovom projektu.31 Radovi su zavreni za manje od predvienih dvije godine, pa je
novi vodovod 20. decembra 1969. godine u probni rad pustio tadanji predsjednik optine Zenica
Muhamed Berberovi.32

25 `Plavavoda` dobila konkurenta, Naa rije, 30. septembar 1964, 5

26 Kruica ili `Plava voda`?, Naa rije, 03. mart 1965, 7
27 `Plava voda` za Zenicu, Naa rije, 27. januar 1965, 5
28 Definitivno Kruica, Naa rije, 19. oktobar 1966, 4
29 Putovae voda od Kruice do Zenice, Naa rije, 19. oktobar 1966, 11
30 Planinska voda sa Kruice, Naa rije, 10. april 1968, 18
31 Prvi kilometri novog vodovoda, Naa rije, 21. avgust 1968, 9

Prvu kanalizaciju Zenica je dobila 1911. godine, a njena mrea proirivana je i u

meuratnom periodu, zajedno sa radovima na vodovodu. Poslije Drugog svjetskog rata mrea je
takoer proirivana, ali bez ikakvog plana tj. od sluaja do sluaja. Urbanistikim planovima
pojedine stare ulice su neutralisane jer se njihova trasa nije podudarala sa tada postojeom
kanalizacionom mreom, koja je i sama bila loe izvedena sa brojnim manama i nedostacima.
Situaciju je dodatno pogoravala loa cestovna infrastruktura u gradu, jer mnoge nisu bile
asfaltirane ve su posipane troskom koja je putem slivnika dolazila u kanalizacionu mreu gdje se
taloila i umanjivala i onako lou proticajnu mo kanala. Stanje je naroito bilo loe u
prigradskim naseljima (npr. Tetovu) ali i u samom gradu gdje pojedine ulice nisu imale
kanalizaciju, ve su fekalne i otpadne vode odvoene u slabo sagraene septike jame, koje su
esto bile izvor prljavtine i smrada. ak 950 stanova u gradu 1964. godine nije bilo prikljueno
na gradsku kanalizacionu mreu, a takoer veliki broj zgrada nije imao prikljuak za vodu. 33
Izgradnja kanalizacione mree pratila je izgradnju vodovodne, s tim da je izgradnja kanalizacije
mnogo jeftinija od vodovoda jer je potrebno puno manje odvodnih cijevi (npr. 1967. godine
ukupna duina vodovoda u Zenici iznosila je oko 60 km, a kanalizacije oko 30 km). 34
Najznaajniji poduhvat po pitanju kanalizacione mree u Zenici izvren je krajem 1959. godine
kada je sagraen veliki sabirni kolektor u koji se slijevala sva prljavtina iz gradske kanalizacione
mree. Izgradnja ovog kolektora pored toga to je omoguila prikljuenje naselja i bolnice u
Crkvicama na gradsku kanalizacionu mreu, smanjila je i zagaivanje rijeke Bosne, u koju je
dotada na mnogim mjestima uticala sva gradska prljavtina. Izvoa radova GP Krajina je za
potrebe izgradnje kolektora podiglo branu da bi se skrenuo tok rijeke, i radovi mogli nesmetano
obavljati. Meutim, branu je sruila nabujala Bosna (desetak dana poslije poplava je sruila i
betonski most) to nije nanijelo veliku tetu, jer su radovi bili pri kraju, ali ih je ipak malo
produila.35

32 Bie dovoljno pitke vode, Naa rije, 24. decembar 1969, 3

33 Voda nee biti problem, Naa rije, 29. jul 1964, 23
34 Dugi koraci `Vodorada`, Naa rije, 28. decembar 1966 i 04. januar 1967, 19
35 Ispod rijeke, Naa rije, 09. decembar 1959, 7

Najznaajniji komunalni objekat izgraen u Zenici bila je gradska toplana koja je

omoguila zagrijavanje veine stambenih objekata u gradu iz jednog izvora. Osniva i glavni
finansijer radova na ovom objektu bilo je zeniko preduzee Termoelektrana Zenica koje je
izgraeno 1936. godine za potrebe snabdijevanja eljezare elektrinom energijom i parom, u
ijem krugu je i podignuta.36 O potrebi izgradnje jednog ovakvog objekta poelo se razmiljati
jo 1960. godine kada je po narudbi Skuptine optine izraen prvi elaborat. Meutim, tada je
nedostajao urbanistiki plan, jer prvim planom iz 1955. ovaj objekat nije bio ni obuhvaen, a
drugi je tek bio u poetnoj fazi izrade. Problem je, naravno, bio i finansiranje izgradnje ovako
velikog i skupog objekta pa je itav projekat odgoen za bolja vremena. Nagli rast Zenice
reaktivirao je plan o izgradnji toplane, pa je sredinom 1964. godine Skuptina optine uz pomo
Drutva ininjera i tehniara, pripremila i organizovala javnu diskusiju. Ukazano je na brojne
prednosti izgradnje toplane, a glavni su smanjenje trokova izgradnje zbog postojanja
Termoelektrane i smanjenje zagaenosti zraka zbog postepenog nestanka hiljada malih izvora
zagaenja tj. pojedinanih kotlovnica.37 Montano projektno preduzee iz Sarajeva je angaovano
na izradi investicijskog i idejnog projekta toplifikacije Zenice sa rokom dostave potrebne
dokumentacije do 15. februara 1966. godine, to je i ispotovano. 38 Meutim, izraeni glavni
projekat je ukazao na odreene neoekivane probleme prilikom irenja toplovodne mree. Naime,
postojao je problem sa oko 500 stanova koji su ili bili u izgradnji ili su ve zavreni, a sa ijom se
izgradnjom poelo tokom jednogodinjeg perioda pripreme idejnog plana toplane. To su bili
uglavnom soliteri od 12 spratova (poput onih na Jaliji i Sejmenu) u kojim nisu izgraene
kotlovnice za centralno grijanje, a nije bilo ni dimnjaka. Izgradnja koja je i sagradila ove
solitere predloila je tri mogue varijante za prevazilaenje problema, a to su izgradnja
kotlovnica na ugalj za svaku zgradu, izgradnja jedne kotlovnice za vie zgrada ili uvoenje
toplane sa grijanjem na mazut. Na kraju je odlueno da se, s obzirom da veina tih objekata nisu
bili useljeni, naknadno uvedu instalacije potrebne za normalno funkcionisanje centralnog

36 Milo Bjeloviti, Zenica i njena okolina, 168

37 Savremenije i jeftinije grijanje u Zenici, Naa rije, 26. april 1967, 12
38 Grijanje iz jednog `izvora`, Naa rije, 03. februar 1965, 1 i 4

grijanja, pod uslovom da se i krene sa realizacijom cjelokupnog projekta. 39 Ipak, Skuptina

optine je na sjednici odranoj sredinom jula 1966. godine donijela odluku o izgradnji toplane za
iju prvu fazu izgradnje, ukljuujui i dio toplovodne mree, je bilo potrebno izdvojiti oko 1,5
milijardu starih dinara.40 Potrebna sredstva za izgradnju toplane izdvojili su Termoelektrana (600
miliona), kao nosilac projekta te Skuptina optine, Izgradnja i Preduzee za gazdovanje
stambenim zgradama ostali dio sredstava u iznosu od oko 950 miliona dinara. 41 Vlado
Damjanovi, tadanji direktor Termoelektrane Zenica, na konferenciji za tampu saoptio je da
su radovi na izgradnji toplane i toplovodne mree poeli 15. marta 1967. godine, iji su izvoai
GP Bosna za graevinske i Montano-projektno preduzee za mainske poslove oba iz
Sarajeva, a predstavljena je i trasa kojom je ila mrea toplovoda, s tim da je za prvu godinu
najavljena izgradnja oko 5000 metara kanala vrelovoda. 42 Radovi su zavreni za sedam mjeseci, a
ve 1. novembra 1967. godine, na skromnoj sveanosti u rad je putena nova gradska toplana. U
tom periodu izgraen je, pored glavnog objekta, jo i 8000 metara vrelovoda (to je vie od
najavljenog) i 10 podstanica, a pri kraju je bilo jo 30 podstanica. 43 Tokom prve grijne sezone
pogodnosti centralnog grijanja koristilo je oko hiljadu stanova i krupnijih potroaa ustanova,
preduzea, kola to je predstavljalo oko 35% iskoritenosti kapaciteta mree, a poto je za
rentabilnost toplane bila potrebna iskoritenost od oko 65% najavljeno je ubrzano irenje mree.
To se prvenstveno odnosilo na stambene objekte u izgradnji, ali i na neke ranije izgraene
stanove koji su se uglavnom nalazili na podruju Jalije i Sejmena. Poto su uvoenje instalacija
grijanja u stare stanove plaali sami stanari, Termoelektrana je izrazila spremnost da kreditira
takve akcije, a i eljezara je namjeravala, da u roku etiri ili pet godina, uvede grijanje u sve
svoje stambene objekte, za ta je bilo potrebno oko 400 miliona dinara. 44 Zenica je okonanjem
radova i putanjem u promet toplane postala etvrti grad u Jugoslaviji, poslije Zagreba, Ljubljane
39 Jedna pe za Zenicu, Naa rije, 02. februar 1966, 5
40 Centralni izvor toplote, Naa rije, 27. jul 1966, 3
41 Poinje izgradnja toplane, Naa rije, 14. decembar 1966, 5
42 Poela izgradnja toplane, Naa rije, 29. mart 1967, 1
43 Veliki komunalni objekat, Naa rije, 08. novembar 1967, 1

i Beograda, sa centralnim grijanjem, a i aerozagaenje je malo ublaeno. Meutim, iako su

uloena ogromna sredstva kako bi se uvelo centralno grijanje problemi, sa zagrijavanjem
objekata u gradu nisu prestali. Osnovna mana nove termoelektrane je ta to je ona radila na ugalj,
odnosno godinje joj je bilo potrebno oko 130 hiljada tona uglja (1970. godine, a ta cifra se svake
godine poveavala prikljuivanjem novih domainstava), pa je zavisila od Rudnika i njegovih
mogunosti proizvodnje. U sluaju da Rudnik nije u stanju da proizvede dovoljne koliine uglja
prednost je davana potrebama industrije, jer zagrijavanje grada nije bilo prioritet. Takoer kvalitet
uglja vrlo esto nije bio zadovoljavajui, jer je esto dostavljan onaj manje kalorine moi, a
uvijek je bilo neslaganja oko njegove cijene. Svaka nesrea u rudniku ili pad proizvodnje najvie
je pogaala toplanu, odnosno graane Zenice koji su koristili njene usluge, a rudari su uvijek sa
podozrenjem gledali na uposlenike Termoelektrane, koji su bili puno bolje plaeni. I na kraju
sama Termoelektrana je imala problema oko naplaivanja svojih usluga, jer je broj neplatia
bio velik.45
Prva elektrina centrala u Zenici je izgraena 1888. godine koja je koritena samo za
potrebe privrede, odnosno Rudnika i eljezare, ali je njenim proirenjem i nadogradnjom 1908.
godine omogueno i snabdijevanje grada elektrinom energijom pa je tada uvedena i elektrina
javna rasvjeta.46 Izgradnja nove Termocentrale poela je 1932. godine i to reparacionim
materijalima iz Njemake. Zavrena je 1936. godine, ali je ve 1937. proirena novom turbinom,
da bi 1939. bila jo jednom proirena ime je njena proizvodnja dostigla kapacitet od oko 40
KWh. Tada su izgraeni i dalekovodi koji su omoguili snabdijevanje elektrinom energijom ne
samo eljezare i zenikog rudnika nego i srednjobosanske rudnike uglja i eljezaru Vare. 47
Nakon rata oteenja na elektrinoj mrei, koja je tada bila pod upravom Narodnog odbora
optine, su sanirana, a potrebe industrije za ovim vidom energije su sve vie rasle. Polovinom
1953. godine podrunice elektrinog preduzea iz Sarajeva u Zenici i Travniku se odvajaju od
44 Hiljadu stanova prikljuie se na mreu, Naa rije, 17. april 1968, 3
45 Zeniani bez parnog grijanja?, Naa rije, 11. novembar 1970, 3
46 Boo Jokanovi, Rudnik uglja Zenica, 16-17
47 Milo Bjeloviti, Zenica i njena okolina, 108-109

matice i stvaraju posebno preduzee za distribuciju energije, kojem se uskoro pridruuju i

podrunice iz Jajca i Bugojna i to na zahtjev Narodnih odbora ovih optina, a zbog nedostatka
sredstava za odravanje elektrine mree. Ovo je omoguilo akumulaciju vee koliine novanih
sredstava to je rezultiralo rekonstrukcijom nekih objekata, poveanjem proizvodnih kapaciteta i
proirenjem mree. Krajem 1957. godine izraen je desetogodinji plan obnove elektrine mree
u Zenici, koji je predvidio sredstva u iznosu od oko 1,5 milijardi dinara za izgradnju novih
glavnih trafo-stanica, vei broj dalekovoda te zamjenu dotrajalih elektro-instalacija kao i
izmjetanje i prilagoavanje trase elektrinih vodova novim urbanistikim koncepcijama. 48 I
prilikom snabdijevanja elektrinom energijom industrija je imala prednost u odnosu na grad, pa
su redukcije bile este, naroito u veernjim satima. Meutim, ni dnevni nestanci struje nisu bili
rijetki, jer je proizvodni proces industrijskih pogona u Zenici bio takav da nije trpio nikakva
eventualna smanjenja u snabdijevanju. U sluaju smanjenog kapaciteta proizvodnje elektrine
energije sva raspoloiva koliina je usmjeravana na industriju, to je dovodilo do prekida u
snabdijevanju grada.
Briga o estetskom izgledu grada takoer spada u sferu komunalne izgradnje, a u Zenici je
od naroitog znaaja bilo pitanje formiranja zelenih zona zbog velikog aerozagaenja izazvanog
radom industrijskih pogona. Izgradnja i ureenje zelenih povrina, vrtova i cvijetnjaka ili mala
urbanizacija kako se vrlo esto naziva, bila je obino zanemarena prilikom izvoenja velikih
graevinskih poduhvata pa je provoena naknadno nakon to bi se okonala izgradnja
pojedinanih objekata ili itavih naselja. Meutim, ozelenjavanje koje je vreno oko stambenih
objekata ili uz saobraajnice bilo je nedovoljno kako bi se barem ublaile posljedice izazvane
aerozagaenjem koje je vladalo u gradu. Izraunato je da je Zenici potrebno 75m 2 zelenila po
stanovniku, a grad je 1958. godine imao svega 43.000 m 2 odnosno manje od 1 m 2.49 Formiranje
velike i prostrane zelene povrine u samom centru grada bilo je jedino rjeenje za gorui problem
Zenice, koji je ostavljao znaajne posljedice na zdravlje njenih stanovnika. 50 Zavretkom
48 Elektrina energija za snanu industriju i grad od 85 hiljada stanovnika, Naa
rije, 27. novembar 1957, 11
49 Opsena izgradnja, Naa rije, 12. novembar 1958, 1,8
50 U decembru 1952. godine u Londonu je od trovanja izazvanog zagaenim
vazduhom samo u jednoj sedmici umrlo vie od etiri hiljade stanovnika, a 1954.

izgradnje novog betonskog mosta preko Bosne stvorila se ansa za formiranjem jedne takve
zelene oaze na prostoru Kamberovia polja, ogromnog zemljinog kompleksa uz desnu obalu
rijeke. I prije je ovo podruje od oko 30 hektara smjeteno u strogom centru grada privlailo
panju urbanista od kojih su neki, poput profesora Neidharta, predlagali upravo formiranje zelene
oaze dok su drugi predlagali podizanje stambene etvrti za oko deset hiljada stanovnika.
Meutim, nedostatak urbanistikog rjeenja spreavao je realizaciju bilo koje od navedenih ideja,
pa je Narodni odbor optine, koji je prihvatio ideju o pretvaranju ovog prostora u sportskorekreacioni centar, pokrenuo inicijativu o izradi urbanistikog projekta za ovo podruje. 51
Projekat je predvidio izgradnju objekata za masovnu fiziku kulturu, rekreaciju i kvalitetne
sportske priredbe, koji bi omoguili bavljenje brojnim sportovima za preko 1500 aktivnih
sportista. Pored velikog doma za fiziku kulturu sa sportskom halom za 5000 gledalaca,
predviala se izgradnja i dvorane za boks, stoni tenis i vjebe na spravama te kuglane sa etiri
staze, zatim brojni tereni za masovne sportove i stadion kapaciteta 4000 gledalaca za razliite
sportove (odbojka, koarka, rukomet, tenis i dr.), dok se odustalo od izgradnje velikog fudbalskog
stadiona kapaciteta 30 hiljada gledalaca i bazena za kupanje. Osim toga planirano je podizanje i
ureenje velike zelene povrine, pristupane za etnju graana te djeiji zabavni park za preko
hiljadu djece.52 Iako se realizacija ovog velikog projekta glasno najavljivala, poelo se i sa
prikupljanjem novanih sredstava, pa je npr. Vatrostalna Zenica donirala 2,5 miliona dinara,
itav posao je zbog nedovoljnih sredstava uskoro zaustavljen i odloen za neka bolja vremena.
Dodue, izgraeni su tereni za masovnu fiziku kulturu, obnovljeni postojei teniski, a i etalita i
zelene povrine su malo ureeni, ali od grandioznih poduhvata ipak nije bilo nita. Zenica je
imala jo jednu veliku zelenu oazu u dolini Babine rijeke koje je ureeno istovremeno sa
izgradnjom naselja u Crkvicama, a gdje je pored ureivanja zelenih povrina izgraeno i etiri
godine strunjaci su otkrili da je u najprometnijem dijelu Zenice bilo nataloeno
hiljadu kilograma otrovne praine tj. smoga na jednom kvadratnom kilometru
odnosno dva puta vie nego u Londonu. `Smog` prijeti Zenianima, Naa rije, 13.
mart 1968, 13
51 Izgradnja sportskih objekata u Kamberovikom polju, Naa rije, 08. mart 1961,
11
52 Kamberovia polje budui sportski centar, Naa rije, 25. april i 02. maj 1962,
44

bazena za kupanje u ljetnom periodu. 53 Meutim, samo formiranje zelenih povrina nije moglo
znaajno uticati na smanjenje aerozagaenja, to najbolje pokazuje i istraivanje provedeno 1968.
godine po kojem je broj oboljelih od disajnih bolesti u Zenici bio tri puta vei u odnosu na Banja
Luku, najzeleniji grad u Bosni i Hercegovini.54

***
U istoj mjeri u kojoj je stambena izgradnja bila podreena ulaganjima u industriju, toliko
je i komunalna izgradnja bila u sjeni podizanja novih stambenih objekata. Sve do donoenja
urbanistikog plana 1955. godine komunalne izgradnje u Zenici gotovo da nije ni bilo. Zapravo,
dok je na jednom kraju grada u izgradnju novih kapaciteta eljezare uloeno preko 100 milijardi
dinara, u samom gradu gotovo da nije ni bilo nikakvih investicija. Trone radnike barake nisu
ispunjavale ni minimalne egzistencijalne standarde, ni jedna ulica u gradu nije bila asfaltirana, a
osim osnovnih popravki na komunalnim instalacijama vei radovi nisu poduzimani. Usvajanjem
prvog urbanistikog plana situacija se malo popravila. Neke ulice su asfaltirane dok je veina
pokockana ili prekrivena troskom, izvreni su radovi i na poveanju kapaciteta vodoopskrbnih
ureaja, dfjelomino je proirena vodovodna i kanalizaciona mrea, zapoeti su radovi na
modernizaciji elektrine mree itd, ali to jo uvijek nije bilo ni blizu dovoljno za grad kakav je
tada ve bila Zenica. I dalje je vrlo esta pojava bila da radovi na uvoenju instalacija u nove
stanove kasne nekoliko mjeseci nakon izgradnje samih zgrada, a pojedini dijelovi grada ak i
kada bi imali potrebne prikljuke nisu bili snabdjeveni, prvenstveno vodom, zbog nedovoljnih
kapaciteta u gradu. Prilikom rada na donoenju novog urbanistikog plana i same vlasti su
priznavale da je prilikom izgradnje novih naselja bilo zapostavljanja u irenju komunalne mree,
a pojedina naselja, poput Crkvica i Blatue, su faktiki bila izolovana zbog loih saobraajnih
komunikacija. Nakon usvajanja drugog urbanistikog plana 1966. godine poelo je intenzivnije
ulaganje u izgradnju i irenje komunalnih objekata i irenje mree, pa su tada izgraeni novi
vodovod (1961. i 1969. godine), nova toplana (1967. godine) ime je Zenica postala jedan od
rijetkih gradova u Jugoslaviji sa centralnim grijanjem, modernizovane su postojee saobraajnice
i izgraene nove (npr. Obalni bulevar 1967. godine), obnovljeni su i izgraeni mostovi na rijeci
53 Izletite u Babinoj Rijeci, Naa rije, 24. septembar 1958, 3
54 `Smog` prijeti Zenianima, Naa rije, 13. mart 1968, 13

Bosni itd. Tokom ezdesetih godina zavreno je nekoliko znaajnih komunalnih projekata, uprkos
njihovom stalnom odgaanju za neka bolja vremena, brojnim izmjenama osnovnih projekata i
finansijskim utedama ali je i tada pruanje ovih usluga graanima zavisilo od potreba industrije,
zbog koje je u konanici i realizovan najvei broj ovih projekata.55

1. Naa rije, Zenica

2. Ani, Klai, Domovi, Rjenik stranih rijei, Tuice, posuenice, izrazi, kratice i fraze,
Sani-plus, Zagreb, 2002
3. Boo Jokanovi, Rudnik uglja Zenica 1880-1980, Rudnici mrkog uglja Zenica i Dom
tampe Zenica, Zenica, 1980
4. Encyclopedia of the city,edited by Roger W. Caves, Routledge, London and New York,
2005
5. Marijan Koroi, Jugoslavenska kriza, ITRO Naprijed, Zagreb, 1988
6. Milo Bjeloviti, Zenica i njena okolina, Ekonomskogeografska studija, Akademija nauka
i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga XXXI, Odjeljenje drutvenih nauka,
knjiga 18, Sarajevo, 1968
7. Zenica, Fotomonografija, Muzej grada Zenice, NIGRO Glas, OOUR Grafika,
Banjaluka, 1987

55 Ovdje se ne misli samo na finansijska sredstva koja su firme, najvie naravno

eljezara, uloile u realizaciju ovih projekata, nego i na samu injenicu da su pojedini
objekti izgraeni prvenstveno radi potreba industrije, a snabdijevanje grada je bilo
samo nusprodukt. Naprimjer proizvodni proces u eljezari je takav da je redovno
snabdijevanje elektrinom energijom od apsolutnog znaaja i nije se smjelo dogoditi
da ono prestane, pa je izgraena nova Termocentrala koja je grad snabdijevala
toplotnom, a manjim dijelom i elektrinom energijom. Isti sluaj je i sa
vodosnabdijevanjem, pa je to i glavno objanjenje za este redukcije kojima su bili
izloeni graani Zenice.