Azot je element iji je redni broj 7, a relativna atomska masa iznosi 14.

On je relativno
rasprostranjen element. Azot je veinski sastojak zraka (79%). Porijeklom je iz atmosfere
(N2) ali se koristi u mineralnom obliku i zbog toga spada u grupu mineralnih elemenata.
Sastavni je dio proteina, nukleinskih kiselina, fotosintetskih pigmenata, amina, amida i
mnogih drugih spojeva koji ine osnovu ivota. Duik ili azot se u tlu nalazi u obliku
organskih i anorganskih spojeva.
Organski dio predstavljen je humusom i nepotpuno razloenim biljnim i ivotinjskim
ostacima. Mineralni dio koji je potpuno raspoloiv za usvajanje ,samo je mali dio ukupnog
duika u tlu.
Za prevoenje molekularnog oblika duika do amonijaka i nitrata u kojem ga obliku biljke
usvajaju potrebna je ogromna koliina energije 946KJ. Postoji problem, a to je to se duik
vrlo lako vraa u svoje molekularno stanje koje mu je ujedno i najstabilnije.

Za ivot je potrebno nekoliko desetaka biogenik elemenata i voda. Biogeni elementi su

elementi koji izgrauju ive sisteme. U ivim sistemima oko 95% ukupne mase ine ugljik,
vodik, kisik i azot. Po zastupljenosti elementi se dijele u 3 grupe:
1. makroelementi (0,04% i vie)
2. mikroelementi (do 0,04%)
3. ultramikroelementi (tragovi)
Makroelemente su: ugljik, kisik, azot, kalcijum, fosfor, sumpor, hlor, magnezijum, natrijum.
Mikroelementi su: eljezo, cink, bakar, jod
Ultramikroelementi su: arsen, iva, radijum, zlato
Azot je vaan gradivni element proteina i nukleinskih kiselina. U gasovitom stanju
ini 4/5 itave atmosfere ali najvei broj organizama (svi eukarioti) ne mogu koristiti azot iz
vazduha zbog jakih hemijskih veza u molekuli gasovitog azota (N 2 dinitrogen). Atmosferski
azot mogu koristiti biljke iz porodice leptirnjaa (grah, graak, soja) jer ive u simbiozi sa
azotnim bakterijama. Te bakterije ive na korijenu leptirnjaa i imaju sposobnost da fiksiraju
atmosferski azot, pretvarajui ga u oblik koji e biljka domain moi da koristi za svoje
potrebe. Nakon uginua biljaka u zemljitu ostaje dovoljna koncentracija azota koju mogu da

koriste druge kulture. Biljke usvajaju azot iz zemljita, gdje se nalazi u vidu soli (nitrata i
amonijum jona) i prerauju ga u vlastite amino kiseline. Sa hranom koju unose, ivotinje
usvajaju proteine koje razgrauju i na osnovu njih sintetiu vlastite proteine.
Za normalan rast i razvoj biljke neophodni su bioelementi. Osueno biljno tijelo sadri
organski i mineralni dio koji se naziva pepeo. Najzastupljeniji elementi u biljkama su kisik,
ugljik, azot i vodik. Na ove elemente otpada 95% ukupne mase a preostalih 5% na ostale
elemente. Elementi koji ulaze u sastav biljnog organizma mogu biti neophodni i korisni.
Neophodni se dijele na :
- Makroelemente
- Mikroelemente
Mineralne materije biljka uzima preko korijena tj pomou korijenskih dlaica koje
predstavljaju aktivni dio korijena, listova ili cijelom povrinom.
U zemljitu se elementi mogu nai u otopljenom ili vezanom stanju. Otopljeno je manje od
0,02% i to je ustvari vodena otopina zemljita. Dio materije je vezan za koloidne estice
zemljita npr gline. Najvei dio mineralnih materija, ak 98% se nalazi u vidu teko topivih
soli fosfata, sulfata i karbonata.
Jedan od najznaajnijih elemenata za biljni svijet je upravo azot. On ulazi u sastav proteina,
aminokiselina, amida, nukleinskih kiselina i hlorofila. Normalna koncentracija azota u biljnim
organizmima je od 1-5%. Biljka ga unosi u organskom i anorganskom obliku. Organski oblik
je amonijak, a anorganski nitrati i nitriti. U poljoprivrednim zemljitima ukupna koliina
azota je 0,1-0,3%, od ega je za ishranu biljaka tokom jedne vegetacijske sezone pristupano
svega 1-3%. Ukupna koliina azota u zemljitima ovisi od niza faktora kao to su klima,
vegetacija, topografija terena, starost zemlje itd.
Najvei dio azota u zemljitu je rezultat aktivnosti mikroorganizama, iskljuivo prokariota
koje mogu vezati molekularni azot iz atmosfere i graditi vlastitu organsku tvar, a zatim drugih
niih i na kraju viih organizama kada za njihove ivotne potrebe u tlu ima dovoljno duika.
Nedostatak azota u biljci izaziva usporen rast biljke, javljaju se ui i krai listovi, boja lista je
svijetlo zelena zbog nedostatka hlorofila, vegetacioni period je skraen tj plodovi ranije
sazrijevaju zbog ega su sitni i neukusni. Biljke se odlikuju sposobnou da premijetaju azot

iz dijela gdje ga ima vie u dijelove gdje ga ima manje, ali gdje je potrebniji. Na taj nain se
izbjegavaju posljedice izazvane nedostatkom azota. Meutim, moe se javiti i vea
koncentracija azota u biljci i ona izaziva ubrzan rast biljke, elije se izduuju pa lako
podlijeu uticaju patogenih mikroorganizama, vegetacioni period je dui tj plodovi ranije
sazrijevaju.
AZOTOFIKSACIJA

Mnogi prokarioti (bakterije, modrozelene alge) koji ive u zemljitu mogu da

raskidaju veze gasovitog azota i usvajaju azot iz atmosfere i oni se nazivaju azotofiksatorima.
U procesu respiracije oni redukuju gasoviti azot u amonijak pomou vodika.
Amonijak se u formi amonijum-jona kombinuje sa organskim kiselinama i formira amino
kiseline. Anabaena (prirodno zeleno ubrivo) je modrozelena alga koja ivi tamo gdje ima
dovoljno vlage i svjetlosti (zemljite, plitke bare).
Azotofiksatora ima mnogo u tropskim i suptropskim oblastima. Neki azotofiksatori
stupaju u simbiotske odnose na biljkama ili drugim organizmima u zemljitu. Npr Rhizobium
je bakterija koja moe stupiti u simbiozu sa elijama korijena leguminoza pri emu se stvaraju
kvrice u kojima se sintetie enzim nitrogenaza. Ona redukuje gasoviti azot u amonijak. To je
kompleks dva proteina od kojih je prvi molekularne mase oko 220 000 i sadri Fe, Mo i S a
drugi mase 50 000-70 000 sa jednim atomom Fe. Kod navedene bakterije Rhizobium Co i Cu
su kofaktori procesa N-fiksacije. U nedostatku Co ne dolazi do sinteze bakterijskog pigmenta
koji regulie ulazak O2 i titi Fe-protein od oksidacije.
Energiju dobivaju iz eera biljke domaina, a biljka koristi amino-kiseline koje grade
bakterije. To se naziva mutualizam (interakcija 2 ili vie razliitih vrsta od kojih svi imaju
koristi).
Heterotrofne bakterije koje se koriste atmosferskim azotom se dijele na :
a) nesimbiotske fiksatore azota:
- aerobi (Azotobacter chroococcum)
- anaerobu ( Clostridium pasterianum)
b) simbiotske fiksatore azota:
- na kvricama korijenja leguminoza
- bakterije neleguminoznih biljaka
- bakterije lia
Simbiotski azotofiksatori transformiu slobodni azot u amino oblik.

Na korijenju leguminoznih biljaka este su nodule koje ine nakupine kvrinih bakterija. Te
bakterije iz roda Rhizobium ive u simbioznoj zajednici i biljkama obezbjeuju reducirani
azot, a preuzimaju tvari potrebne za svoj ivot. Ovaj rod obuhvata vie vrsta koje su
specifine za pojedine leguminozne biljke.
Nodule bakterija su osjetljive na vanjske uslove, posebno na nedostatak vlage. Ako je u tlu
dovoljnog raspoloivog azota tj ako su zadovoljene potrebe biljke domaina i bakterija, rast
kvrica se smanjuje uz opadanje njihovog broja.

Industrijska i bioloka fiksacija :

Postupak kojim se elementarni duik pretvara iz N2 u amonijak je poznat pod nazivom
fiksacija:

Industrijska fiksacija dobiva se sintezom iz elemenata (Haber-Boschov postupak)

3H2 (g) + N2 (g) 2NH3 (g)

Bioloka fiksacija vezivanje azota u biolokim sistemima uz pomo nitrogenaze

N2 (g) + 8e- +8H+ 2NH3(g) + H2

MINERALIZACIJA I AMINIZACIJA AZOTA

Organski ostaci biljaka i ivotinja u zemljitu podlijeu procesu mineralizacije iji
intezitet zavisi od mikrobioloke aktivnosti ili biogenosti zemljita.
Razliite organske tvari ne razlau se istim intezitetom, to zavisi od njihovih hemijskih
osobina, uslova koji vladaju u zemljitu i prisustva potrebne grupe mikroorganizama.
Razlaganje proteina je relativno usporeno jer lako grade stabilne komplekse. Proces
dekompozicije zavisi od prisustva i aktivnosti enzima peptidaza koje ih prvo razlau do
peptida, a onda do aminokiselina. Zato se ovaj dio procesa naziva aminizacija. Razlaganje
proteina je bre u dobro prozraenim zemljitima uz dovoljno vlage i i prisustvo Ca. U
nedostatku

raspoloivog

mineralnog

azota,

osloboene

mikroorganizmi ili se u suprotnom proces mineralizacije nastavlja.

aminokiseline

usvajaju

AMINOFIKSACIJA
U toku bakterijske razgradnje azot iz proteina, amino-kiselina i nukleinskih kiselina,
kao i urea iz urina prelaze u amonijak u procesu amonifikacije. Oni sa solima u zemljitu
formiraju amonijumove soli koje su rastvorljive u vodi i lako su dostupne biljkama. Meutim,
pH vrijednost upotrebljene vode je oko neutralne vrijednosti, amonijak e biti prisutan u
jonskom obliku NH4+.
NITRIFIKACIJA
Nitrifikacija je proces bioloke oksidacije amonijanog azota pri emu se kao krajnji
proizvod oslobaa nitrat. Djelovanjem aerobnih mikroorganizama (nitrifikatora) amonijani
azot u komunalnim upotrebljenim vodama moe da oksiduje u nitrate i nitrite. Bakterije koje
se javljaju u procesu nitrifikacije su:

Nitratne bakterije: Nitrobacter i Bactoderma.

Nitritne bakterije: Nitrosomonas, Nitrosocystis, Nitrosospira

Nitriti mogu biti fitotoksini, ali se ne akumuliraju. Procesi su sukcesivni osim kada je rije o
alkalnim zemljitima. Nitrifikacijske bakterije su relativno slabo zastupljene u umskim
zemljitima zbog uslova opstanka (10-35% vode; 25-30C; pH=6,8-7,3 ).
Proces nitrifikacije je preduslov za denitrifikaciju bez koje proces uklanjanja azota iz
upotrebljenih voda nije mogu.

DENITRIFIKACIJA
Denitrifikacija je biohemijski proces redukcije nitrata do molekularnog azota. Ovaj
proces mogu obavljati neke heterotrofne bakterije u anaerobnim uslovima. Takoer moe biti
i hemijske prirode i u aerobnim uslovima npr pri kontaktu nitrata sa nekom amonijumovom
soli (urea ili karbamid) ali i zbog smanjenog parcijalnog pritiska kisika (proces disanja).
Razgradnja i uklanjanje azotnih materija se moe vriti tokom biolokog preiavanja
upotrebljenih voda sa aktivnim muljem.

Znaaj nitrifikacije
S aspekta poljoprivredne proizvodnje, bioloka nitrifikacija je koristan proces, a brojnost
nitrifikatora i njihova aktivnost esto se koriste kao indeks plodnosti zemljita. Dio nitrata
koji nastaje u procesu nitrifikacije usvaja se kao lako pristupaan biljni asimilativ i uz pomo
enzima nitrit i nitrat reduktaze transformie se u amonijani oblik i ugrauje u proteine biljne
elije.
Pored direktne uloge, nitrifikatori imaju i indirektnu ulogu u ishrani biijaka i
mikroorganizama. Naime, nitriti i nitrati s vodom u zemljitu grade azotastu i azotnu kiselinu
koje rastvaraju u vodi nerastvorljiva jedinjenja i oslobaaju fosfate i druge biljne asimilative.
Nitrifikacija moe imati i neeljene efekte. Vee koliine amonijanog azota unose se u
zemljite sa stajnjakom, otpadnim muljem, osokom ili mineralnim ubrivima.
Ako se u vodi za pie nau nitrati, posljedice su iste kao i kod uzimanja hrane s nitratima, tj.
dolazi do methemoglobinemije.
Nitrati koji se ne usvoje od strane biljaka i mikroorganizama, zbog svoje mobilnosti u
zemljinom rastvoru, odlaze iz zone korjena u podzemne vode, izvore, mora i jezera.
Na povrini mora i jezera nitrati omoguuju razvoj algi ("cvjetanje"), to utie nepovoljno na
bioloku ravnoteu. U jezerima, pored algi, dolazi i do rasta viih biljaka, to dovodi do
eutrofikacije, tj.do postepenog zarastanja i isuivanja jezera. To se deava u pjeskovitim
zemljitima prilikom obilnih padavina i prevelikog navodnjavanja. Na taj nain gubi se azot iz
zemljita to predstavlja znaajnu ekonomsku tetu.
Znaaj denitrifikacije
S aspekta kruenja materije, prava denitrifikacija je koristan proces jer se nitrati redukcijom
pretvaraju u elementarni azot ime se omoguuje funkcionisanje azotofiksatora.
S aspekta poljorivredne proizvodnje, prava denitrifikacija je tetan proces jer dovodi do
gubitka azota iz zemljita. Gubici su poveani u slabo aerisanim zemljitima, poslije
dodavanja prevelikih koliina mineralnih azotnih ubriva, u sabijenim zemljitima i u
zemljitima bez biljnog pokrivaa. S ekolokog aspekta, denitrifikacija je takoe tetna jer
dovodi do poveanja koliine azot-suboksida u atmosferi. On iz troposfere odlazi u stratosferu
gdje se pretvara u azot-monoksid koji pomae razlaganje ozona.

Usporavanje procesa denitrifikacije postie se obradom zemljita, dobrom drenaom,

optimalnom primjenom azotnih ubriva, inhibitorima nitrifikacije, poveanjem azotofiksacije
i uzgojem biljaka. Gubitak azota iz zemljita moe nastati i bez uea mikroorganizama. To
se deava tokom volatizacije (isparavanja) amonijaka, spontane razgradnje nitrita do azotsuboksida.

KRUENJE AZOTA

Dva su osnovna rezervoara azota u biosferi.Veliki rezervoar azota nalazi se u atmosferi gdje je
azot zastupljen sa 78%. Iako ivi svijet takorei "pliva" u ovom okeanu azota, njegovo
koritenje je veoma ogranienih razmjera. Drugi izvor azota predstavlja zemljite u kome se
on nalazi u obliku neorganskih jedinjenja (nitrati,nitriti i amonijumove soli) i u obliku
organskih jedinjenja (urea,aminokiseline i dr.) koja nastaju degradacijom ostataka biljaka i
ivotinja ili se nalazi u njihovim izluevinama. Ako su u pitanju nitrati i nitriti njihovom
redukcijom uz uee enzima nitratne reduktaze, prevode se u redukovanu formu NH4, koja
se dalje moe ugraditi u aminokiseline ,proteine i dr. organska jedinjenja.
Atmosferski azot je vrlo inertan i moe se aktivirati samo pod uslovima visokog pritiska i
temperature,to se deava prilikom elektrinih pranjenja u atmosferi. Svojstvo fiksacije
poseduju i neki mikroorganizmi(bioloka fiksacija). Trei oblik je vjetaka fiksacija koja se
ostvaruje u fabrikama azotnih ubriva.
Proces fiksacije je endotermni proces tokom koga se vri vezivanje energije. Drugi dio
procesa ,pretvaranja azota u amonijak, je egzotermna reakcija pri kojoj se oslobaa energija.
U biolokoj fiksaciji azota uestvuju dvije grupe fiksatora. Prvu grupu ine simbiontski
fiksatori u koje se ubrajaju neke bakterije i gljive,i oni su prisutni u kopnenim zajednicama.
Drugu grupu ine neke bakterije i modrozelene alge koji su prisutni i u suhozemnoji vodenoj
sredini.

UTICAJ OVJEKA NA KRUENJE AZOTA

Kao rezultat velikog uzgoja mahunarki poput soje, lucerke, djeteline, omogueno je
formiranjem Haber-Boschovog postupka koji omoguava industrijsku proizvodnju umjetnih
gnojiva koji je udvostruio godinji prenos azota u bioloki dostupnim oblicima. Tako su ljudi
poveali kruenje azota sa zemlje u atmosferu odakle dostiu i u okeane. Najvei uticaj
ovjeka na kruenje azota ostvareno je na podruju Azije gdje je poveana industrija i
upotreba motornih vozila u odnosu na ostatak svijeta.
Nagli porast azot (I) oksida (N2O) u atmosferi uzrokovan je kao rezultat poljoprivredne
oplodnje, spaljivanja biomase i raznih industrijskih izvora. Azot (I) oksid ima negativan uticaj
na stratosferu, gdje se razgrauje i djeluje kao katalizator prilikom razaranja atmosferskog
ozona. Azot oksid je takoe stakleniki plin, a trenutno je trei gas koji daje najvei doprinos
globalnom zagrijavanju poslije ugljen (IV) oksida i metana.

Zastupljenost amonijaka se utrostruila zbog posljedice ljudskog djelovanja. U atmosferi

djeluje kao aerosol smanjuje kvalitetu zraka, kada doe u kontakt sa kapljicama prelazi u
azotnu kiselinu koja ulazi sastav kiselih kia. Atmosferski amonijak kao i nitratna kiselina
pospjeuju razvoj raznih respiratornih oboljenja. Azot oksid NO x, amonijak i nitratna kiselina
u malim koncentracijama nastaje prilikom olujnog vremena odnosno prilikom nastanka
praska to jeste munja. Na izrazito visokim temperaturama izgaranja dolazi do proizvodnje
azotovih jedinjenja prilikom izgraranja fosilnih goriva kao i biogoriva, to dovodi do porasta
koncentracije azotovih oksida, amonijaka i nitratne kiseline u atmosferi, a kao posljedica se
javljaju mnoga tetna djelovanja.