I S (C S)

Ti liu n thi cao hc nm 2005

Phin bn chnh sa

TS Trn Huyn
Ngy 10 thng 12 nm 2004

Bi 5. Cc Bi Tp Lin Quan n
ng Cu
x l cc bi tp lin quan n ng cu ta cn nm vng khi nim ng cu v cc kt qu
c bn lin quan ti ng cu
Ta nhc li khi nim ng cu:
"Cho X, Y l cc nhm. nh x f : X Y c gi l ng cu nhm nu vi mi x1 , x2 X
th f (x1 .x2 ) = f (x1 ).f (x2 )()"
Hin nhin l trong cc nh ngha l thuyt ta lun ngm nh cc php ton trong nhm
c k hiu theo li nhn, tuy nhin trong cc bi ton thc t, th php ton c th c k
hiu khc i, chng hn theo li cng. Bi vy, khi kim tra mt ng cu c th cn lu chuyn
i k hiu php ton trong biu thc kim tra (*) cho ph hp vi thc t.
V d 1. Chng minh rng nh x: exp : (R, +) (R , ) m vi mi x R th exp(x) = ex l
mt ng cu.
R rng du php ton trong nhm (R, +) l php cng, cn du trong nhm (R, ) l php nhn.
V vy, biu thc ng cu lc phi l:
x1 , x2 R : exp(x1 + x2 ) = exp(x1 ).exp(x2 )
v vic kim tra tnh ng n ca h thc ny l khng my kh khn nh tnh cht ca hm s
m, xin nhng cho c gi.
V d 2. Cho X, G1 , G2 l cc nhm, G = G1 G2 l nhm tch. Cho f : X G1 , g : X G2
l cc nh x.
Ta xc nh nh x h : X G = G1 G2 m mi x X : h(x) = (f (x), g(x))
Chng minh rng h l ng cu khi v ch khi f v g l cc ng cu.

Gii:
1

Ta c:h l ng cu khi v ch khi:

x1 , x2 X : h(x1 .x2 ) = h(x1 ).h(x2 )
(f (x1 .x2 ), g(x1 .x2 )) = (f (x1 ), g(x1 ))(f (x1 ), g(x2 ))
(f (x1 .x2 ), g(x1 .x2 )) = (f (x1 ).f (x2 )), (g(x1 ).g(x2 ))

f (x1 .x2 ) = f (x1 )f (x2 )

g(x1 .x2 ) = g(x1 )g(x2 )

f v g l cc ng cu

V d 3. Cho X, Y l cc nhm cyclic c cc phn t sinh ln lt l x, y v c cp m, n tng

ng, tc l:
X =< x >m , Y =< y >n
a/ Chng minh rng quy tc cho tng ng mi phn t xl X vi phn t (y k )l (trong
k l s t nhin cho trc) l mt ng cu khi v ch khi km l bi ca n.
b/ Khi l ng cu, hy tnh Ker.
**Phn tch ban u: C th nhn thy rng nu quy tc l nh x, th hin nhin tha cc
.

yu cu v ng cu. V vy thc cht ca bi ton l: l nh x km .. n. V rng mi phn t

ca mt nhm cyclic hu hn c th c biu din di cc ly tha khc nhau. Do vy, chng
minh nh x ta cn ch ra khng ph thuc vo cc dng biu din khc nhau ca mt phn t.

Gii:
a/

Nu l ng cu, th theo tnh cht ng cu bin n v thnh n v, ta c:

eY = (eX ) = (xm ) = (y k )m = y km ()
.
V cp y = n, nn t (**) suy ra: km .. n
.

Nu km .. n, trc ht ta chng minh l nh x, tc cn chng minh nu x = x th

(y k ) = (y k ) . Tht vy:
x = x x = e
.
( ) .. m ( do cp x = m)
.
k( ) .. km
.
.
k( ) .. n ( do km .. n)

y k() = e( do cp ca y = n)
(y k ) = (y k )

( pcm)

Vic kim tra l ng cu, xin nhng cho c gi.

2

b/ Khi l ng cu th:


Ker = xl X : (xk )l = e


..
l
= x X : kl . n


.. n
l
vi d = (k, n)
= x : l.
d

n
n
Vy Ker = x d l nhm con cyclic xinh bi phn t x d , vi d = (k, n).
.
.n
.n
**Nhn xt 1: Do cu a/, l ng cu nn km .. n. Suy ra m .. v hin nhin l n .. , vy
d
d
n
l c chung ca m v n. Do vy, t cu b/ ta c th a ra mt bi ton sau:
d
"Cho cc nhm cyclic X =< x >m , Y =< y >n v t l s nguyn dng m l c ng thi
c m, n. Chng minh rng tn ti mt ng cu : X Y sao cho Ker = hxt i l nhm
cyclic sinh bi xt ".
Xem nh bi tp, c gi hy xem xt li cc li gii ca v d trn v hy t mnh xy dng
th ng cu theo yu cu!
**Nhn xt 2: Kt qu ca v d 3 gip cho ta mt phng tin hu hiu x l cc bi
ton tm s cc ng cu c th c gia cc nhm cyclic cp m v n. Nu : X Y vi
X =< x >m .Y =< y >n l ng cu m (x) = y k , th do tnh cht ng cu m xl X
th (xl ) = (y k )l , tc c dng nh m t trong v d 3. Vy s cc ng cu : X Y
.
l s tt c cc s nguyn k m 0 k < n sao cho km .. n

V d 4. Tm tt c cc ng cu t nhm cyclic cp 6 ti nhm cyclic cp 24

Gii:
Cho cc nhm X =< a >6 , Y =< b >24 l cc nhm cyclic cp 6 v 24. Nu : X Y l ng
cu, th t tn ti k m 0 k < 24 sao cho vi mi al X th (al ) = (bk )l . Ta bit rng l
.
ng cu khi v ch khi 6k .. 24. Vy s cc ng cu : X Y bng s cc s nguyn k m
.

0 k < 24 tha 6k .. 24. C 6 s nguyn k nh vy l k = 0, 4, 8, 12, 16, 20. Vy c tt c 6 ng

cu khc nhau t nhm cyclic cp 6 ti nhm cycic cp 24.
C th 6 ng cu l:
1 : al 7 e
2 : al 7 b4l
3 : al 7 b8l
4 : al 7 b12l
5 : al 7 b16l
6 : al 7 b20l
Cc bi ton tm s cc ng cu t mt nhm ti mt nhm khc l cc bi ton kh hp dn
v rt a dng. V d 3 ch cho ta mt phng tin x l mt phm vi kh hp ca lp cc bi
ton . V d sau cng thuc lp bi ton trn

V d 5. Tm tt c cc ng cu t nhm (Q, +) cc s hu t vi php cng ti nhm (Q , )

cc s hu t khc 0 vi php nhn.
**Phn tch ban u: mt ng cu : Q Q l hon ton xc nh xc nh c gi tr
(1). c gi hy th t mnh l gii iu nhn xt ny! V do vy thay cho vic tm s cc ng
cu ta tm xem c bao nhiu cch cho (1) mt cch hp l.

Gii:
Nu : (Q, +) (Q , ) l ng cu v (1) = a. Khi vi mi s t nhin n > 0 ta c:

 
n
1
1
1
1
a = (1) =
+ + +
= ( )
n n
n
n
|
{z
}
n ln

Vy vi mi s t nhin n > 0, ta c:

 
1
a=
Q
n

( )

Kt lun cui cng ch tha mn vi gi tr duy nht a = 1.

Vy ch c mt ng cu duy nht : Q Q m (1) = 1, chnh l ng cu tm thng.
(bn c c 
th t mnh kim tra mt cch chi tit khi (1) = 1 th m Z : (m) = 1m =
m p
p
1
= n (1) v
= n (m) = 1.
1, n > 0 :
n
n
**Nhn xt: C th bn c cha hi lng lm vi kt lun t (***) suy ra a = 1. Chng ta c th
a ra mtchng minh tham kho. Ta chng minh rng nu a 6= 1 th tn ti mt s nguyn
/ Q . Nu a 6= 1, ta phn tch t s v mu s ca a di dng cc nhn t nguyn
n > 0 m n a
t v c, chng hn:
pn1 .pn2 2 . . . pnk k
a = m1 1 m
l
c1 .c2 2 . . . cm
l
vi cc pi , ci l cc s nguyn t khc nhau (ta githit phn s l ti gin!).
t n = max{n1 , . . . , nk , m1 , . . . , ml }. khi nu n a Q l mt phn s ti gin c dng:
q1s1 .q2s2 . . . qtst
,
d1 1 .d2 2 . . . dh h
 s1 s2
n
q1 .q2 . . . qtst
trong cc qj , dj l cc nhn t nguyn t, th 1 2
cng l phn s ti gin v ta
d1 .d2 . . . dh h
phi c:
 s1 n
q1 . . . qtst n = pn1 1 . . . pnk k =(t s phn s ti gin a)
l
d1 1 n . . . dh h n = c1m1 . . . cm
=(mu s phn s ti ging a)
l

a=

Tuy nhin cc ng thc ny khng th xy ra v s m ly tha ca ccnhn t nguyn t v

tri lun ln hn hn s m ly tha cc nhn t nguyn t v phi. Vy n a
/ Q

BI TP
1. Cho X l nhm Aben. Chng minh rng nh x : X X m (x) = xk vi k l s nguyn
cho trc, l mt ng cu.
2. Cho X l nhm. Chng minh rng nh x : X X m (x) = x1 , x X l ng cu
khi v ch khi X l nhm Aben.
3. Cho X l nhm. Vi mi phn t a X, xc nh nh x fa : X X m f (x) = axa1 ,
x X.
(a) Chng minh rng fa l mt t ng cu ca X, gi l t ng cu trong xc nh bi
a.
(b) Chng minh rng tp tt c cc t ng cu trong fa vi mi a X, lp thnh nhm
vi php nhn nh x. K hiu nhm l D(X).
(c) Chng minh rng nh x : X D(X), t nhm X ti nhm cc t ng cu trong
D(X) m a X : (a) = fa , l mt ng cu.
(d) Tm Ker vi l ng cu ni trong cu c.
4. Tm tt c cc ng cu:
(a) T mt nhm cyclic cp n n chnh n
(b) T nhm cyclic cp 24 n nhm cyclic cp 6.
(c) T nhm cyclic cp 8 n nhm cyclic cp 20
5. Cho cc nhm cyclic X =< x >m , Y =< y >n , vi (m, n) = 1. Chng minh rng t X Y
ch c duy nht mt ng cu tm thng.
6. Tm tt c cc ng cu t nhm cng cc s hu t (Q, +) ti nhm cng cc s nguyn
(Z, +).
7. Tm tt c cc ng cu t nhm cyclic cp 6 ti nhm S3 _nhm cc php th bc 3
1

nh my: Nguyn Ngc Quyn. Ngy 5/12/2004