I S (C S)

Ti liu n thi cao hc nm 2005

Phin bn chnh sa

TS. Trn Huyn

Ngy 18 thng 3 nm 2005

Bi 8. Cc Bi Ton Kim Tra Vnh

V Vnh Con
Cng nh k nng kim tra nhm, k nng kim tra vnh l mt trong nhng k nng c
bn lun c mt trong cc thi i s c s.
Trn c s k tha cc tri thc v nhm ta c th nh ngha khi nim vnh nh sau :
nh ngha : Vnh l mt nhm cng giao hon (X; +) c trang b thm mt php
ton nhn c tnh cht kt hp:
x, y, z X : (xy)z = x(yz)
v c tnh cht phn phi i vi php cng
x, y, z X : x(y + z) = xy + xz v (y + z)x = yx + zx
Nh vy :
Vnh l mt tp X 6= trn xc nh c hai php ton hai ngi : mt k hiu theo li
cng, cn li k hiu theo li nhn tha :
1. (X; +) l nhm giao hon.
2. Php nhn trong X c tnh cht kt hp.
3. Php nhn phn phi i vi php cng.
Mun kim tra mt tp X cho trc vi cc php ton cho l mt vnh, hin nhin l
chng ta s phi ln lt kim tra cc iu kin nh ngha a ra trn.
1. V d 1:
Chng minh rng tp Mn cc ma trn thc vung cp n l mt vnh vi hai php ton
cng v nhn ma trn.
Gii
Hin nhin tng hay tch ca hai ma trn thc vung cp n li l mt ma trn thc
vung cp n nn cc php cng, nhn ma trn l cc php ton hai ngi trn Mn . Theo
1

l thuyt nhm ta c (Mn ;+) l nhm cng giao hon. Theo i s tuyn tnh ta bit
php nhn cc ma trn c tnh cht kt hp v c tnh cht phn phi i vi php cng
ma trn. Vy theo nh ngha : (Mn ; + ; .) l mt vnh.
Nhn xt :
Khi kim tra vnh X i hi trc ht phi kim tra (X;+) l nhm giao hon, nu iu
c kim tra trong phn nhm th ta c th khng cn phi kim tra li m ch
nhc rng iu c kim tra trc y trong l thuyt nhm ri. Cng nh
bn nhm nu nh mt i hi no trong nh ngha vnh (chng hn tnh cht kt
hp ca php nhn...) nu c m bo bi kt qu ca mt chuyn ngnh no
(chng hn i s tuyn tnh, s hc,...) th ta cng ch cn ni li rng iu c
theo chuyn ngnh m khng cn vit biu thc kim tra chi tit.
Ta nhn xt rng php cng trong vnh c cc tnh cht thng dng : kt hp,
giao hon, c n v, tn ti phn t i cho mi phn t; trong lc php nhn ch
i hi thm duy nht tnh cht kt hp. Tc l c th b sung thm cho php nhn cc
tnh cht thng dng cn li.
Khi php nhn trong vnh X c tnh cht giao hon ta gi vnh X l vnh giao hon.
Khi php nhn trong vnh X c thm n v (k hiu 1 hay e) ta gi vnh X l vnh c
n v.
Vnh (Mn ; +; .) kim tra v d 1 l vnh c n v (n v ca Mn l ma trn n v
E) tuy nhin khng l vnh giao hon.
2. V d 2 :
Cho X l vnh, Z l vnh cc s nguyn. Trn tp
X Z = {(x, n) : x X, n Z}
ta xc nh cc php ton :
(x1 , n1 ) + (x2 , n2 ) = (x1 + x2 , n1 + n2 )
(x1 , n1 )(x2 , n2 ) = (x1 x2 + n1 x2 + n2 x1 , n1 n2 )
Chng minh X Z l vnh c n v. Vnh ny c giao hon khng. Vi diu kin no
cho X th X Z giao hon?
Gii :
Theo cch xc nh php ton cng trong X Z (l php cng theo tng thnh phn !)
ta thy (X Z, +) l tch Decac ca hai nhm cng giao hon (X, +) v (Z, +) nn theo
l thuyt nhm ta c (X Z, +) l nhm cng giao hon. Vy ta cn phi kim tra php
nhn kt hp, v php nhn phn phi vi php cng. Tht vy :
(x1 , n1 ), (x2 , n2 ), (x3 , n3 ) X Z :
[(x1 , n1 )(x2 , n2 )](x3 , n3 ) = (x1 x2 + n1 x2 + n2 x1 , n1 n2 )(x3 , n3 )
= (x1 x2 x3 + n1 x2 x3 + n2 x1 x3 + x1 x2 n3 + n3 n1 x2 + n3 n2 x1 + n1 n2 x3 , n1 n2 n3 )
= (x1 , n1 )(x2 x3 + n2 x3 + n3 x2 , n2 n3 )
= (x1 , n1 )[(x2 , n2 )(x3 , n3 )] (1)

 (x1 , n1 )[(x2 , n2 ) + (x3 , n3 )] = (x1 , n1 )[(x2 + x3 , n2 + n3 )]

= (x1 x2 + x1 x3 + n1 x2 + n1 x3 + +n2 x1 + n3 x1 , n1 n2 + n1 n3 )
= (x1 x2 + n1 x2 + n2 x1 , n1 n2 ) + (x1 x3 + n1 x3 + n3 x1 , n1 n3 )
= (x1 , n1 )(x2 , n2 ) + (x1 , n1 )(x3 , n3 ) (2)
[(x2 , n2 ) + (x3 , n3 )](x1 , n1 ) = [(x2 + x3 , n2 + n3 )(x1 , n1 )]
= (x2 x1 + x3 x1 + n1 x2 + n1 x3 + n2 x1 + n3 x1 , n2 n1 + n3 n1 )
= (x2 x1 + n1 x2 + n2 x1 , n2 n1 ) + (x3 x1 + n1 x3 + n3 x1 , n3 n1 )
= (x2 , n2 )(x1 , n1 ) + (x3 , n3 )(x1 , n1 ) (3)
Cc h thc (1) cho ta php nhn kt hp, cn cc h thc (2) v (3) cho ta tnh phn
phi ca php nhn i vi php cng. Vy (X Z; +, .) l mt vnh.
n v trong X l cp (0,1) v
(x, n) X Z :
(x, n)(0, 1) = (x.0 + n.0 + 1.x, n.1) = (x, n)
(0, 1)(x, n) = (0.x + 1.x + n.0, 1.n) = (x, n)
Nu vnh X khng giao hon, tc tn ti x, y X m xy 6= yx. Khi xt hai cp
(x, 1), (y, 1) X Z ta c:
(x, 1)(y, 1) = (xy + x + y, 1) 6= (yx + x + y, 1) = (y, 1)(x, 1)
tc vnh X Z khng giao hon.
Nu vnh X giao hon, khi
(x1 , n1 ), (x2 , n2 ) X Z ta c :
(x1 , n1 )(x2 , n2 ) = (x1 x2 + n1 x2 + n2 x1 , n1 n2 )
= (x2 x1 + n2 x1 + n1 x2 , n2 n1 )
= (x2 , n2 )(x1 , n1 )
tc X Z l vnh giao hon.
Nh vy X Z l vnh giao hon X l vnh giao hon.
Khi nim vnh con ca mt vnh cho trc X dc nh ngha mt cch tng t khi
nim nhm con ca mt nhm. l tp 6= A X, n nh i vi hai php ton cng
v nhn trong X, ng thi A cng vi hai php ton cm sinh t n l mt vnh. Khi
ta vit : A
vX Tuy nhin, cng nh trong l thuyt nhm, kim tra mt vnh con
ta s s dng tiu chun v vnh con c pht biu nh sau :
Tiu chun vnh con : Cho vnh X, b phn A 6= ca X l mt vnh con ca X
x, y A th x y A v xy A Ni vn tt 6= A
vX A n nh i vi php
tr v php nhn.
3. V d 3 :
cho X l vnh. Ta gi tm ca vnh X, tp
Z(X) = {a X : ax = xa, x X}
(a) Chng minh Z(X) l vnh con ca vnh X
3

(b) Tm Z(Mn ) vi Mn l vnh cc ma trn thc vung cp m.

Gii :
(a) Ta kim tra A
vX theo tiu chun vnh con.

ax = xa
Tht vy, a, b Z(X)
bx = xb x X
Do :
(a b)x = ax bx = xa xb = x(a b)
(ab)x = a(bx) = a(xb) = (ax)b = x(ab)
Vy :
a b Z(X) v ab Z(X). l iu phi chng minh.
(b) i, j {1, 2, . . . , n} gi Eij l ma trn m cc phn t trn ng cho chnh v ti
v tr ij l bng 1, cn cc phn t cn li l bng 0. Nu ma trn A Z(Mn ) th
AEij = Eij A, i, j(i 6= j). Tc nu A = (akl )mn th :

. . . a1j + a1i . . .
...
...
...

AEij = . . . aij + aii . . .

dng i
...
...
...
. . . anj + ani . . .

ctj

...
...
...
...
...
= ai1 + aj1 . . . aij + ajj . . . ain + ajn dng i
...
...
...
...
...

ctj
= Eij A

()

(Tht ra AEij c c t A bng cch cng ct i vo ct j v Eij A c c l t A

bng cch cng dng j vo dng i). V hai ma trn bng nhau cc phn t tng
ng bng nhau nn t h thc (*) ta rt ra :aki = 0 nu k 6= i v aii = ajj .
Cc kt lun trn l ng cho mi cp ij : i 6= j. T suy ra : aii = a R, i v
aij = 0 nu i 6= j. Vy : A = aE.
Hin nhin rng mi ma trn aE, a R u giao hon c vi bt k ma trn
X Mn Vy :
Z(Mn ) = {aE : a R}.
Ch : Cng tng t nh trong nhm, i khi kim tra mt tp hp X 6=
vi hai php ton cho l mt vnh trong trng hp tp X l b phn ca mt
vnh bit v php ton trn X chnh l cc php ton cm sinh, thay cho vic
kim tra trc tip ta c th kim tra X l vnh con ca vnh bit theo tiu chun
vnh con.
4

4. V d 4 :
Mt ma trn vung A = (aij )mn gi l ma trn tam gic nu aij = 0 khi i > j. Chng
minh rng tp MnT cc ma trn tam gic lp thnh mt vnh i vi php cng v nhn
ma trn.
Gii :
vMn
Theo ch trn ta ch vic chng minh MnT
hin nhin MnT 6= v E MnT
A = (aij ), B = (bij ) MnT :
A B = C = (cij ) vi cij = aij + bij
Nu i > j th aij = 0 = bij cij = 0 tc C l ma trn tam gic.
Vy : A B MnT
AB = C = (cij ) vi cij = ai1 b1j + ai2 b2j + . . . + ain bnj
Nu i > j th cij = [ai1 b1j + . . . + aij bjj ] + [a1j+1 bj+1j + . . . + a1n bnj ]
vi ai1 = . . . = aij = 0 v bj+1j = . . . = bnj = 0 cij = 0 tc A.B MnT .
Vy theo tiu chun vnh con : MnT
vMn tc MnT l vnh.

Bi Tp
1. Cho X l mt nhm cng giao hon. Gi End(X) l tp tt c cc t ng cu f : X X
; trong End(X) ta nh ngha cc php ton sau
Php cng : f, g End(X) th f + g : X X m x X : (f + g)(x) = f (x) + g(x)
Php nhn : f g : X X m x X : f g(x) = f [g(x)]
(a) Chng minh End(X) l vnh c n v vi hai php cng v nhn trn.
(b) Cho A l nhm con ca X. Gi N(A) tp tt c cc ng cu f End(X) m
f (A) = 0. Chng minh N (A) End(X).
(c) Vi mi s nguyn n Z ta xc nh nh x
n : X X m x X : n (x) = nx.
Chng minh rng n l t ng cu v H = {n : n Z} l vnh con giao hon c
n v ca End(X). C th khng nh rng H = Z(End(X)) khng, trong vnh
bn phi ng thc l tm ca vnh End(X).
2. Cho cc tp ma trn vung cp n sau :
(a) Mnc = {A = (aij )mn : ai1 = 0, i = 1, 2, . . . , n}
(b) MnF = {A = (aij )mn : ai1 = 0 = a1j , i, j = 1, 2, . . . , n}
Chng minh rng cc tp hp trn u l vnh vi hai php ton cng v nhn cc ma
trn.
3. CHo Z l nhm cng cc s nguyn. Chng minh vnh cc t ng cu ca Z, End(Z),
l mt vnh giao hon c n v, c tnh cht l tch hai phn t khc 0 l khc 0.
4. Cho X = Z Z l tch Decac ca nhm cng cc s nguyn Z vi chnh n. Chng
minh vnh cc t ng cu nhm End(Z Z) l vnh khng giao hon. Tm tm ca
End(Z Z).