GABRIEL GARCIA MARQUEZ

MIO W CZASACH
ZARAZY
(przeoy: Carlos Marrodan Casas)

Dla Mercedes, oczywicie

Ju ta ziemia nad inne wywyszona ziemie sw bogini w koronie wreszcie ujrze
moe
Leandro Diaz

To byo nieuniknione: zapach gorzkich migdaw przypomina mu zawsze los

trudnych mioci. Doktor Juvenal Urbino poczu go ju w progu toncego jeszcze w
ciemnociach domu, dokd przyby, by zaj si nagym przypadkiem, ktry dla niego
przesta by nagy ju wiele lat temu. Antylski uchodca Jeremiasz de Saint - Amour,
inwalida wojenny, dziecicy fotograf i jego najbardziej miosierny przeciwnik szachowy,
uszed mczarniom pamici w oparach cyjanku zota.
Dostrzeg przykryte kocem zwoki na uywanym zawsze przez Jeremiasza ku
polowym, obok stoka z kuwet, ktr fotograf posuy si przy odparowywaniu trucizny.
Na pododze, przywizany do jednej z ng ka, lea ogromny martwy dog o nienej
piersi, obok za kule inwalidzkie. Duszne, zagracone pomieszczenie, suce zarazem za
sypialni i ciemni fotograficzn, ledwie zaczynao si rozwidnia wpadajcym przez
otwarte okno blaskiem witu, niemniej i ta odrobina wiata wystarczaa, by natychmiast
rozpozna powag mierci. Pozostae okna, jak i kada, najmniejsza nawet, szpara w
pokoju, byy pozatykane szmatami lub zasonite czarn tektur, co zwikszao
przygnbiajc duchot. Znajdowa si tam rwnie duy st zastawiony soikami i
flakonikami bez etykietek oraz dwie obtuczone cynowe kuwety pod arwk osonit
jedynie czerwonym papierem. Trzecia kuweta, ta od utrwalacza, bya przy zwokach. Poza
tym walay si tam poamane meble, pisma i stare gazety, stosy negatyww na szklanych
pytkach, wszystko zabezpieczone jednak przed kurzem czyj troskliw rk. Podmuch
wpadajcy przez okno przewietrzy pokj, nie na tyle jednak, by nie dao si rozpozna
wygasego aru gorzkich migdaw nieszczliwej mioci. Doktorowi Juvenalowi Urbino
niejednokrotnie przychodzio na myl, bez cienia zych przeczu, e nie jest to miejsce, w
ktrym mona by zasn w Panu. Z czasem jednak zacz przypuszcza, i panujcy tu
baagan czyni by moe zado jakiemu zaszyfrowanemu zrzdzeniu Opatrznoci.
Przed nim zjawi si ju komisarz policji z modziutkim studentem medycyny
odbywajcym praktyk z medycyny sdowej w przychodni miejskiej i to wanie oni,
czekajc na doktora Urbino, przewietrzyli pokj i przykryli ciao kocem. Obaj przywitali go
z uroczyst powag, ktra tym razem blisza bya wyrazom wspczucia ni szacunku,
wszyscy zdawali sobie bowiem spraw z zayej przyjani czcej go z Jeremiaszem de
Saint - Amour.
Znamienity profesor ucisn kademu do, tak jak czyni to zawsze ze wszystkimi
swoimi studentami przed rozpoczciem codziennych wykadw z interny, nastpnie za
chwyci opuszkami kciuka i palca wskazujcego brzeg koca, niczym odyk kwiatu, i
odsoni zwoki, powoli, stopniowo, z ceremonialn opieszaoci. Nieboszczyk lea

cakowicie nagi, sztywny, skrcony, z otwartymi oczami, jego ciao miao barw niebiesk i
wyglda, jakby by o pidziesit lat starszy ni poprzedniej nocy. Mia przezroczyste
renice, taw brod i wosy, a brzuch przecity star blizn zszyt supami pakowego
sznura. Tors i ramiona byy, wskutek uywania kul, rozronite jak u galernika, ale jego
bezbronne nogi wyglday niczym opuszczone sieroty. Doktor Juvenal Urbino przyjrza mu
si przez chwil ze zbolaym sercem, jak rzadko kiedy w cigu swej wieloletniej i jaowej
walki ze mierci.
- Skurczybyku - powiedzia. - Najgorsze ju mino.
Ponownie przykry zwoki kocem odzyskujc zarazem sw akademick godno. W
zeszym roku obchodzi osiemdziesite urodziny i w dzikczynnym przemwieniu,
wygaszanym podczas trzydniowych oficjalnych uroczystoci jubileuszowych, po raz
kolejny opar si pokusie przejcia na emerytur. Powiedzia: Na odpoczynek bd mia
czasu a nadto, kiedy umr, ale ta ewentualno jeszcze nie jest przeze mnie brana pod
uwag. Chocia coraz gorzej sysza na prawe ucho i chodzc podpiera si lask z srebrn
rczk, by ukry chwiejno krokw, nadal nosi, z wytwornoci swych lat modzieczych,
lniany garnitur z kamizelk, ktr przecinaa zota dewizka. Broda a la Ludwik Pasteur,
koloru masy perowej, tej samej barwy wosy, bardzo starannie utrzymane i z
przedziakiem dokadnie porodku, wiernie odzwierciedlay jego charakter. Coraz bardziej
niepokojce uszczerbki pamici stara si w miar moliwoci kompensowa notatkami
zapisywanymi naprdce na lunych karteczkach, ktre w rezultacie gubiy si i
zapodzieway po wszystkich kieszeniach, dzielc los narzdzi, flakonikw z lekarstwami i
tylu innych rzeczy w galimatiasie pkajcej w szwach torby lekarskiej. By w miecie nie
tylko najduej praktykujcym i najsynniejszym lekarzem, ale i najwytworniejszym
mczyzn. A mimo to jego zbyt oczywista inteligencja i daleki od prostodusznoci sposb
posugiwania si nazwiskiem przysporzyy mu znacznie mniej sympatii, ni na to
zasugiwa.
Instrukcje wydane komisarzowi i praktykantowi byy szybkie i jasne. Nie trzeba byo
przeprowadza autopsji. Zapach unoszcy si w domu cakowicie wystarcza, by okreli, i
przyczyn mierci byy emanacje cyjanku zaktywizowanego w kuwecie za pomoc jednego
z kwasw fotograficznych, a Jeremiasz de Saint - Amour zbyt dobrze zna si na swoim
fachu, eby bra pod uwag zwyky przypadek. Zgoszone przez komisarza zastrzeenia
odparowa we waciwy sobie sposb: Prosz nie zapomina, e to ja podpisuj akt
zgonu. Modego medyka ogarno rozczarowanie: nigdy nie mia sposobnoci zbadania na
zwokach skutkw dziaania cyjanku zota. Doktor Juvenal Urbino zdziwi si, e nigdy nie

spotka go w Akademii Medycznej, ale spostrzegszy, z jak atwoci si rumieni, i

rozpoznawszy jego andyjski akcent, natychmiast zrozumia: najwidoczniej przyby do
miasta cakiem niedawno. Powiedzia: Zarczam, e nie zabraknie panu tutaj ofiar
szaleczej mioci, ktre stworz tak okazj, i to niebawem. I natychmiast po
wypowiedzeniu tych sw uwiadomi sobie, e cho pamita niezliczon ilo samobjstw,
jest to dla pierwszy przypadek, kiedy przyczyn uycia cyjanku nie bya nieszczliwa
mio. Wwczas co zmienio si w tonie jego gosu.
- Kiedy natknie si pan na takiego, prosz zwrci uwag - powiedzia
praktykantowi. - Zazwyczaj maj piasek w sercu.
Nastpnie zacz rozmawia z komisarzem jak z podwadnym. Wyda mu polecenie
ominicia wszystkich przepisw, by pogrzeb mg odby si jeszcze tego popoudnia z
zachowaniem jak najwikszej dyskrecji.
Powiedzia: Porozmawiam pniej z burmistrzem. Wiedzia, e Jeremiasz de Saint
- Amour y w skrajnej ascezie, cho swoj sztuk zarabia znacznie wicej, ni potrzebowa
na ycie, w jednej z szuflad musz wic znajdowa si pienidze, ktre w zupenoci
wystarcz na pokrycie kosztw pogrzebu.
- Ale jeli ich nie znajdziecie, to nic nie szkodzi - powiedzia. - Ja pokryj wszystko.
Wyda dyspozycje, by poinformowa gazety, i fotograf zmar mierci naturaln,
cho by przekonany, e wiadomo w ogle nie zainteresuje dziennikarzy. Doda:
Jeli zajdzie potrzeba, porozmawiam z gubernatorem. Komisarz, powany i
skromny funkcjonariusz, wiadom, e obywatelska praworzdno profesora drani nawet
jego najbliszych przyjaci, by zaskoczony atwoci, z jak doktor omija wszystkie
procedury prawne, aby przyspieszy pogrzeb. Nie przysta jedynie na rozmow z
arcybiskupem w sprawie pochowania Jeremiasza de Saint - Amour w powiconej ziemi.
Komisarz, zy sam na siebie z powodu wasnej impertynencji, sprbowa si
usprawiedliwi.
- Syszaem, e ten czowiek by witym - powiedzia.
- By kim jeszcze bardziej niezwykym - odpar doktor Urbino. - witym ateist.
Ale te sprawy przynale Bogu.
Z daleka, z drugiej strony kolonialnego miasta, dobiego bicie dzwonw
katedralnych wzywajcych na sum. Doktor Urbino naoy pokrge okulary w zotej
oprawie i zerkn na przymocowany do dewizki cienki kwadratowy zegarek z otwieran na
sprynk kopert: jeszcze troch, a spni si na zielonowitkowe naboestwo.

W pokoju sta olbrzymi aparat fotograficzny na kkach, taki sam jak aparaty
instalowane w parkach publicznych, i ekran z morskim zachodem soca namalowanym
przez amatora, ciany za obwieszone byy zdjciami dzieci z ich najbardziej pamitnych
chwil: pierwsza komunia, w przebraniu krliczka, szczliwe urodziny. Doktor Urbino by
wiadkiem, w czasie penych gbokich medytacji szachowych wieczorw, jak ciany te,
stopniowo, rok po roku, pokryway si kolejnymi warstwami zdj, i wielokrotnie, z
dreniem smutku, nawiedzaa go myl, e w tej galerii przypadkowych portretw znajduje
si zarodek przyszego, rzdzonego i deprawowanego przez owe anonimowe dzieci miasta,
w ktrym nie pozostanie nawet niky lad po popioach jego chway.
Na biurku, obok miski z przernymi fajkami wilka morskiego, staa szachownica z
nierozstrzygnit parti. Mimo popiechu i pospnego nastroju, doktor Urbino nie mg
oprze si pokusie, aby jej nie zanalizowa. Wiedzia, e jest to partia rozgrywana
poprzedniego wieczoru, Jeremiasz de Saint - Amour grywa bowiem kadego wieczoru
przez cay tydzie, i to co najmniej z trzema przeciwnikami, zawsze jednak koczy parti,
chowa szachownic i figury do puda, pudo za do szuflady w biurku. Wiedzia, e gra
biaymi i e tym razem, co byo oczywiste, mia zosta bezlitonie pokonany w czterech
ruchach. Gdybymy mieli do czynienia z morderstwem, stanowioby to niezy lad pomyla. - Znam tylko jednego czowieka zdolnego obmyli tak mistrzowsk zasadzk.
Nie bdzie mg y spokojnie, jeli pniej nie wyjani, dlaczego ten nieposkromiony
onierz, przywyky walczy do ostatniej krwi, pozostawi ostatni wojn swego ycia nie
ukoczon.
O szstej rano, podczas swego ostatniego obchodu, nocny str dostrzeg przybit
do drzwi od ulicy kartk:
Prosz wej bez pukania i zawiadomi policj. Wkrtce przyby komisarz z
praktykantem i przeprowadzili w mieszkaniu rewizj, szukajc jakiegokolwiek tropu,
pomimo swoistej woni gorzkich migdaw. W czasie trwajcej kilka minut analizy nie
zakoczonej partii komisarz odnalaz jednak na biurku, pord innych papierw, kopert
zaadresowan do doktora Juvenala Urbino, chronion tyloma kowymi pieczciami, i
aby wydoby list, trzeba byo j podrze na strzpy. Lekarz, pragnc mie lepszy dostp do
wiata, odchyli czarn zason u okna, wpierw przejrza pobienie jedenacie obustronnie
zapisanych kaligraficznym pismem kartek, przeczytawszy za dokadnie pierwsz cz
listu zrozumia, e bezpowrotnie straci zielonowitkow komuni. Czyta oddychajc
gwatownie, coraz to cofajc si o kilka stron, by ponownie uchwyci stracony wtek, a
kiedy skoczy, zdawa si wraca z bardzo daleka i z zamierzchej przeszoci. Jego

przygnbienie stao si widoczne, chocia stara si je ukry: usta przybray t sam sin
barw co ciao nieboszczyka, nie potrafi rwnie zapanowa nad dreniem palcw, kiedy
zoy list i schowa do kieszonki kamizelki. Wwczas przypomnia sobie o obecnoci
komisarza i praktykanta, i umiechn si do nich zza mgy swej udrki. - Nic szczeglnego
- powiedzia. - Jego ostatnie wskazwki.
Bya to pprawda, niemniej obaj uznali j za prawd cakowit, poleci im bowiem
podway luno osadzon w pododze pytk, pod ktr znaleli mocno zniszczon
ksieczk oszczdnociow, a w niej szyfr do kasy pancernej. Pienidzy nie byo tyle, ile
spodziewali si znale, ale wystarczao ich a nadto na koszty pogrzebu i pokrycie
pomniejszych wydatkw. Doktor Urbino wiedzia ju na pewno, e nie zdy dotrze do
katedry przed czytaniem Ewangelii.
- Po raz trzeci, od kiedy posuguj si rozumem, trac niedzieln msz - powiedzia.
- Ale Bg to zrozumie.
Wola wic spni si jeszcze par minut, ale pozaatwia jednak par
drobniejszych spraw, chocia ledwie udawao mu si opanowa nieprzepart ch, by jak
najszybciej podzieli si ze sw maonk zawartymi w licie wyznaniami. Zobowiza si
powiadomi liczn koloni karaibskich uchodcw mieszkajcych w miecie, na wypadek
gdyby chcieli odda ostatni hod czowiekowi, ktry okaza si najaktywniejszym,
najradykalniejszym i najbardziej prawym, nawet wtedy, gdy stao si nazbyt oczywiste, e
podda si rozczarowaniu. Powiadomi mia rwnie szachowych kompanw zmarego,
wrd ktrych znajdowali si zarwno sawni profesjonalici, jak i bezimienni
rzemielnicy, oraz innych, mniej oddanych przyjaci, by moe jednak pragncych
uczestniczy w pogrzebie. Zanim pozna tre listu, mia sdzi, e jest najbliszym
przyjacielem, po przeczytaniu wszystkich kartek nie by ju pewny niczego. Mimo wszystko
zamierza wysa wieniec gardenii, bo mogo by przecie i tak, e Jeremiasza de Saint Amour w ostatniej minucie zdja skrucha. Pogrzeb mia si odby o pitej, w
najwaciwszej w okresie najupalniejszych miesicy porze. Gdyby go potrzebowali, mia
by od dwunastej w wiejskiej posiadoci doktora Lacidesa Olivelli, jego ukochanego
ucznia, wydajcego w tym dniu uroczyste niadanie z okazji dwudziestopiciolecia pracy
zawodowej.
Doktor Juvenal Urbino, od czasu, gdy daleko za sob pozostawi burzliwe lata swych
pierwszych lekarskich krokw, zdobywajc szacunek i presti nie majcy sobie rwnego w
caej prowincji, posiada atwy do przeledzenia stay rozkad dnia. Wstawa z kurami i o tej
porze zaczyna bra swoje sekretne lekarstwa: bromek potasu dla animuszu, salicydy na

ble koci w porze deszczowej, krople ze sporyszu na zawroty gowy, belladon na sen.
Zaywa jeden z tych rodkw co godzina, zawsze po kryjomu, bo podczas swej dugiej
kariery lekarza i nauczyciela nieustannie wystpowa przeciwko przepisywaniu rodkw
umierzajcych staro: atwiej mu byo znosi bl cudzy ni wasny. W kieszeni nosi
cigle poduszeczk z kamfor, ktr, gdy nikt go nie widzia, gboko wdycha, aby pozby
si strachu przed efektem tylu mieszanych lekw.
Godzin przebywa w swym gabinecie, przygotowujc kolejny wykad z interny,
ktry wygasza w Akademii Medycznej codziennie od poniedziaku do soboty, punktualnie
o smej, a do ostatniego dnia przed mierci. By rwnie uwanym czytelnikiem
wszystkich nowoci literackich przesyanych mu poczt przez jego paryskiego ksigarza lub
zamawianych w Barcelonie, cho literatury w jzyku hiszpaskim nie ledzi z tak uwag
jak literatury francuskiej.
W kadym razie nigdy nie czyta ksiek rano, lecz zawsze po sjecie, przez godzin,
i w nocy przed zaniciem. Skoczywszy przygotowanie wykadu, przystpowa w azience
do pitnastominutowych wicze oddechu przy otwartym oknie, wdychajc powietrze
zawsze ze strony, z ktrej dobiegao pianie kogutw, tam bowiem byo ono najwiesze.
Nastpnie kpa si, przystrzyga brod, usztywnia wsy pomad w pomieszczeniu
przesyconym wod kolosk, t autentyczn, Fariny Gegenuber, wkada biae lniane
ubranie z kamizelk, mikki kapelusz i sztylpy z kurdybanu. Majc osiemdziesit jeden lat
zachowywa wci nieskomplikowane maniery i radosne usposobienie z czasw swego
powrotu z Parya, tu po wielkiej epidemii cholery, a i jego wosy, starannie uczesane, z
przedziakiem porodku, byy, z wyjtkiem swej metalicznej barwy, niezmiennie takie
same jak i za lat modzieczych. niadanie jad z rodzin, ale stosujc wasn diet: napar z
piounu dla utrzymania odka w zdrowiu i gwk czosnku, ktrego zbki obiera i jad
jeden po drugim, dokadnie je rozgryzajc, razem z chlebem razowym, by zapobiec blom
serca. Rzadko kiedy zdarzao mu si nie mie po wykadach jakiego wanego spotkania
zwizanego a to z jego dziaalnoci spoeczn, a to ze stowarzyszeniem katolickim, a to z
inicjatywami kulturalnymi czy towarzyskimi.
Obiad jad prawie zawsze w domu, odsypia, siedzc w patio na tarasie,
dziesiciominutow sjest i sucha przez sen piosenek piewanych przez suce, w
gszczu drzew mangowych, ulicznych obwieszcze, smrodu spalin i hurgotu silnikw znad
zatoki, ktrych wyziewy podczas upalnych popoudni unosiy si w powietrzu caego domu
niczym anio skazany na zgnilizn. Nastpnie czyta przez godzin nowo otrzymane ksiki,
w szczeglnoci powieci i eseje historyczne, i udziela lekcji francuskiego i piewu

domowej papudze, od lat stanowicej miejscow atrakcj. O czwartej wychodzi z wizytami

do pacjentw, wypiwszy uprzednio ogromny dzban lemoniady z lodem. Mimo szacownego
wieku stanowczo sprzeciwia si przyjmowaniu chorych w przychodni, opiekowa si wic
nimi odwiedzajc ich w domu, tak jak zwyk to czyni od czasw, gdy miasto stao si na
tyle cywilizowane, e pieszo mg dotrze wszdzie. Po swym pierwszym powrocie z
Europy porusza si rodzinnym landem z dwoma zocistymi kasztankami, ale gdy stao si
ono bezuyteczne, zamieni je na jednokonn wiktori, nigdy ju z niej, z pewn pogard
dla mody, nie rezygnujc. Nawet wtedy, gdy powozy na caym wiecie zaczy zanika, a te,
ktre w miecie ocalay, suyy jedynie turystom i przewoeniu wiecw pogrzebowych.
Sprzeciwia si przejciu na emerytur, cho wiedzia, e wzywany jest wycznie do
przypadkw beznadziejnych, niemniej uwaa, e i to jest pewn form specjalizacji.
Potrafi postawi diagnoz wycznie na podstawie wygldu chorego, z coraz wiksz
nieufnoci odnoszc si do gotowych lekw i z trwog obserwujc postpujc
wulgaryzacj chirurgii. Powiada: Lancet jest koronnym dowodem klski medycyny.
Uwaa, i rygorystycznie rzecz ujmujc kade lekarstwo jest trucizn, a
siedemdziesit procent normalnej ywnoci przyspiesza mier. W kadym razie - zwyk
mawia podczas wykadw - na owej skromnej czci medycyny, o ktrej cokolwiek
wiadomo, wyznaje si li tylko skromna garstka lekarzy. Z modzieczego entuzjazmu
przeszed na pozycj zdefiniowan przeze jako humanizm fatalistyczny: Kady jest
panem swojej wasnej mierci, jedyne wic, co jestemy w stanie zrobi, to pomc
czowiekowi umrze bez lku i blu, gdy wybije godzina. Mimo tych skrajnych pogldw,
stanowicych ju cz miejscowego folkloru medycznego, dawni uczniowie nadal prosili
go o konsultacje, nawet gdy sami ju cieszyli si ustalon reputacj, uznawali w nim
bowiem to, co wczenie zwano diagnostycznym okiem. W kadym razie zawsze by
lekarzem drogim i ekskluzywnym, a jego klientela wywodzia si spord najwietniejszych
rodw zamieszkujcych dzielnic wicekrlw.
Mia tak drobiazgowo rozplanowany dzie pracy, i jego maonka znakomicie
orientowaa si, gdzie powinna posa mu piln wiadomo, gdy podczas popoudniowego
dyuru pojawiaa si jaka nie cierpica zwoki sprawa. Za swych modych lat zatrzymywa
si, przed ostatecznym powrotem do domu, na czas jaki w kawiarni Parafialnej, by
doskonali tam swe umiejtnoci szachowe grajc z kompanami swego tecia i z
niektrymi uchodcami z Karaibw. Ale u progu nowego wieku przesta do niej uczszcza,
usiujc organizowa w zamian turnieje krajowe pod patronatem Klubu Towarzyskiego. To
wtenczas pojawi si Jeremiasz de Saint - Amour, ju z obumarymi kolanami, ale jeszcze

bez znajomoci fachu dziecicego fotografa, i po niespena trzech miesicach znali go ju

wszyscy spord tych, ktrzy potrafili porusza si gocem po szachownicy, nikt nie zdoa
bowiem wygra z nim choby jednej partii. Dla doktora Juvenala Urbino owo spotkanie
zakrawao niemal na cud, gdy nastpio wanie w chwili, kiedy szachy stay si jego
niepohamowan namitnoci, a ju niewielu przeciwnikw potrafio j zaspokoi.
To dziki niemu Jeremiasz de Saint - Amour mg dla nas by tym, kim by. Doktor
Urbino zosta jego bezwarunkowym protektorem i cakowitym powiernikiem, nie trudzc
si nawet, eby sprawdzi, kto zacz, co porabia i z jakich wojen bez sawy i chway
przybywa okaleczony i rozgoryczony. Ponadto udzieli mu poyczki na zaoenie pracowni
fotograficznej, ktr Jeremiasz de Saint - Amour, od momentu zrobienia zdjcia
pierwszemu,

przeraonemu

byskiem

magnezji

dziecku,

spaca

aptekarsk

skrupulatnoci do ostatniego grosza. A wszystko to stao si dziki szachom. Z pocztku

zasiadali do gry o sidmej wieczorem, po kolacji, z uzasadnionymi forami dla lekarza,
biorc pod uwag wyran wyszo przeciwnika, ale z czasem udzielanymi coraz rzadziej,
dopki nie zrwnali si umiejtnociami. Pniej, kiedy don Galileo Daconte uruchomi
pierwsze kino, Jeremiasz de Saint - Amour sta si jednym z jego najwytrwalszych widzw,
a szachowe pojedynki ograniczyy si do tych wieczorw, w czasie ktrych nie wywietlano
adnej premiery. W tym okresie zaprzyjanili si do tego stopnia, i doktor zacz chodzi z
nim do kina, zawsze jednak sam, bez ony, co po czci wynikao z tego, e nigdy nie
starczao jej cierpliwoci, eby ledzi zbyt skomplikowane fabuy, a po czci dlatego, e
intuicja zawsze podpowiadaa jej, i Jeremiasz de Saint - Amour nie jest najlepszym
towarzystwem dla nikogo.
Niedziela bya dla niego dniem cakowicie odmiennym. Udawa si na msz do
katedry, nastpnie wraca do domu, by przez reszt dnia oddawa si na tarasie lenistwu i
lekturze. O ile nie mia do czynienia z wyjtkowo naglcym przypadkiem, rzadko kiedy
wychodzi do pacjenta w dzie witeczny, od wielu lat nie podejmowa rwnie adnych
towarzyskich zobowiza, chyba e zmuszay go do tego okolicznoci. W t
zielonowitkow niedziel dziwnym zrzdzeniem losu miay miejsce dwa wyjtkowe
wydarzenia: mier przyjaciela i jubileusz znamienitego ucznia. A jednak, zamiast wrci
od razu do siebie, tak jak zamierza, wystawiwszy akt zgonu Jeremiasza de Saint - Amour,
da si ponie ciekawoci.
Wsiadszy do powozu, natychmiast przekartkowa pomiertny list i poleci
stangretowi zawie si pod do skomplikowany adres w dawnej dzielnicy niewolnikw.
Decyzja tak dalece mijaa si z jego powszednimi przyzwyczajeniami, i stangret wola

upewni si, czy nie zasza jaka pomyka. Nie zasza: adres by podany wyranie, a ten, kto
go zapisa, mia a nadto powodw, aby dobrze go zapamita. Doktor Urbino cofn si
wwczas do pierwszej strony listu i ponownie zanurzy si w tym rdle niepodanych
objawie, ktre zdolne byy, nawet w jego podeszym wieku, odmieni go na reszt ycia,
gdyby potrafi przekona samego siebie, e nie s to majaki czowieka pozbawionego
jakiejkolwiek nadziei.
Pogoda zacza psu si od samego rana, niebo zacigno si chmurami, ochodzio
si, ale przed poudniem deszcz raczej nie grozi. Stangret, usiujc znale krtsz drog,
wjecha w wybrukowane wertepy kolonialnego miasta, wskutek czego coraz to musia
zatrzymywa si, aby ko nie ponis w zgieku wracajcych z zielonowitkowego
naboestwa szk i kongregacji. Ulice przystrojone byy papierowymi girlandami i
wieymi kwiatami, rozbrzmiewaa muzyka, dziewczta z kolorowymi parasolkami i w
mulinowych woalkach przypatryway si z balkonw witecznym tumom. Odjedajce
po skoczonej mszy samochody utworzyy gigantyczny korek na Placu Katedralnym, z
ledwie dostrzegalnym pord afrykaskich palm i spoza nowych, zwieczonych kulistymi
kloszami latar, pomnikiem Wyzwoliciela, w szacownej za i gwarnej kawiarni Parafialna
nie byo ju ani jednego wolnego miejsca.
Jedynym widocznym wehikuem konnym by powz doktora Urbino, cho i tak,
pord tych nielicznych pozostaych w miecie przeytkw, wyrnia si sw zawsze
lnic bud z lakierowanej skry, okuciami odlanymi z brzu, eby nie zara ich saletra,
koami i dyszlami pomalowanymi na czerwono i zoconymi obszyciami niczym w
pojazdach z galowych wieczorw Opery Wiedeskiej. Ponadto, w odrnieniu od
najbardziej wyrafinowanych rodw zadowalajcych si wycznie tym, by ich stangreci
mieli czyste koszule, doktor od swojego nadal wymaga liberii z ciemnego aksamitu i
cyrkowego cylindra pogromcy zwierzt, cay zreszt strj nie tylko by anachroniczny, ale i
uznany zosta za wyraz cakowitego braku miosierdzia w karaibskich upaach.
Pomimo nieomal maniakalnej mioci do miasta i jego dogbnej znajomoci - a zna
je lepiej ni ktokolwiek inny - doktor Juvenal Urbino rzadko kiedy miewa powody, eby
tak jak dzi, bez adnych oporw, zapuszcza si w chaos dawnej dzielnicy niewolnikw.
Stangret co chwila musia zawraca i wielokrotnie pyta o drog, aby trafi pod wskazany
adres. Doktor Urbino rozpozna z bliska przygnbienie mokrade, ich zowieszcz cisz,
topielcze wyziewy, ktre tylokrotnie w porze bezsennych witw dolatyway, wymieszane z
zapachem jaminw rosncych w patio, do jego sypialni i ktre w jego mniemaniu
przemijay jak wczorajszy wiatr nie majcy nic wsplnego z jego yciem. Ale w fetor, tak

wiele razy idealizowany przez nostalgi, przeksztaci si w nieznon rzeczywisto, kiedy

powz zacz podrygiwa na grzzawiskach ulic penych spw walczcych o odpadki z
rzeni, wyrzucane tu przez wody portowe. W przeciwiestwie do wicekrlewskiej czci
miasta, zapenionej murowanymi budynkami, ta dzielnica miaa domy z nie malowanego
drewna, pokryte dachami z blachy cynkowej, osadzone w wikszoci na palach,
chronicych je przed kloacznymi powodziami kanaw ciekowych odziedziczonych po
Hiszpanach. Wszystko wydawao si tu ndzne, zapuszczone, ale z obskurnych knajp
dochodzi huk muzyki z odbywajcych si, bez Boga i trwogi, zielonowitkowych zabaw
biedakw. Kiedy wreszcie odnaleli waciw ulic, za powozem biega ju sfora nagich
dzieciakw namiewajcych si z teatralnych rekwizytw stangreta, ktry musia odpdzi
je batem. Doktor Urbino, przygotowany na dyskretn wizyt, zbyt pno zrozumia, e
naiwno jest najbardziej niebezpieczna wtedy, gdy daje o sobie zna u kogo w jego wieku.
Nie opatrzony numerem dom nie wyrnia si na zewntrz niczym szczeglnym
pord innych, mniej szczliwych domw, poza oknem z koronkowymi firankami i
drzwiami wymontowanymi z jakiego starego kocioa. Stangret zastuka wpierw koatk i
dopiero po upewnieniu si, i trafili pod waciwy adres, pomg lekarzowi wyj z powozu.
Drzwi otworzyy si bezszelestnie, a wewntrz, w pmroku, staa dojrzaa kobieta, caa w
czerni i z r zatknit za ucho. Mimo swego wieku, a musiaa mie co najmniej
czterdzieci lat, cigle bya dumn Mulatk o oczach zocistych i okrutnych o wosach
przylegajcych do gowy niczym baweniana misiurka. Doktor Urbino nie pozna jej,
aczkolwiek wielokrotnie j widzia poprzez mgawic szachowych partii w pracowni
fotografa, a kiedy nawet przepisa jej nieco chininy przeciwko febrze. Wycign ku niej
rk, ona za uja j w swe donie, chcc mu raczej dopomc w przejciu przez prg anieli
w powitalnym gecie.
Pokj mia w sobie co z atmosfery penej nieuchwytnych szmerw eleganckiej
bawialni, zastawiony by bowiem wytwornymi meblami i przedmiotami, ktre
umieszczono w najodpowiedniejszych miejscach. Doktor Urbino bez cienia goryczy
przypomnia sobie sklepik paryskiego antykwariusza w pewien jesienny poniedziaek
minionego stulecia, na ulicy Montmartre, pod numerem 26. Kobieta usiada naprzeciw
niego i przemwia z nieco obcym akcentem.
- Jest pan w swoim domu, doktorze. Nie oczekiwaam pana tak szybko.
Doktor Urbino poczu si zdradzony. Przyjrza si jej z gbi serca, przyjrza si jej
cikiej aobie, godnoci jej cierpienia i wwczas zrozumia, e jego wizyta jest zupenie
niepotrzebna, kobieta bowiem lepiej od niego wiedziaa o tym wszystkim, co zostao

zrelacjonowane i udokumentowane w pomiertnym licie Jeremiasza de Saint - Amour. I

tak istotnie byo. Towarzyszya mu jeszcze na kilka godzin przed jego mierci, tak jak
towarzyszya przez prawie dwadziecia lat, z oddaniem i pokorn czuoci nazbyt
przypominajcymi mio, trzymajc to przez cay czas w sekrecie, i to w tej ospaej stolicy
prowincji, gdzie tajemnic poliszynela byy nawet tajemnice pastwowe. Poznali si w
szpitalu dla podrnych w Portau - Prince, miecie, w ktrym ona urodzia si, a on spdzi
swoje pierwsze miesice uchodcy, rok pniej za przybya tu za nim, z krtk wizyt,
cho oboje, nie uzgadniajc tego, wiedzieli, e przyjeda na zawsze.
Zjawiaa si raz w tygodniu, eby sprztn i uporzdkowa pracowni, ale nawet
najpodejrzliwsi z ssiadw dali si zwie pozorom, uznajc, jak zreszt wszyscy, za
oczywiste, e kalectwo Jeremiasza de Saint - Amour uniemoliwia mu nie tylko poruszanie
si. Nawet doktor Urbino by tego pewien, opierajc swe przekonanie na cakowicie
zasadnych podstawach medycznych, i nigdy nie przyszoby mu na myl, e Jeremiasz moe
mie kochank, gdyby on sam mu tego nie wyjawi w swoim licie. Z trudem przychodzio
mu jednak zrozumie, e dwoje dorosych, wolnych i nie obarczonych adn przeszoci
ludzi, mogo, niezalenie od przesdw tego pretensjonalnego spoeczestwa, wybra
niepewny los zakazanej mioci. Wyjania mu to: On tak chcia. Zreszt ta konspiracja,
ktr dzielia z mczyzn nigdy do niej cakowicie nie nalecym, a ktra wielokrotnie
przynosia im chwilowe eksplozje szczcia, nie wydawaa jej si sytuacj nie sprzyjajc.
Wprost przeciwnie: ycie udowodnio jej, e jest to raczej stan wzorcowy.
Poprzedniej nocy poszli do kina, kade z osobna, zajmujc oddzielne miejsca, tak
jak robili to zawsze, co najmniej dwa razy w miesicu, od czasu gdy woski emigrant don
Galileo Daconte otworzy kino na wieym powietrzu w ruinach klasztoru z XVII wieku.
Obejrzeli film osnuty na modnej w ubiegym roku powieci, ktr doktor Urbino przeczyta
z sercem zatrwoonym okruciestwami wojny: Na Zachodzie bez zmian. Pniej spotkali
si w pracowni i wtedy wyda jej si roztargniony, w nostalgicznym nastroju, co przypisaa
brutalnym scenom z dogorywajcymi w bocie rannymi. Prbujc go rozerwa
zaproponowaa mu partyjk szachw, on za, nie chcc jej sprawi przykroci, przysta na
to, ale gra nieuwanie, biaymi, oczywicie, pki nie spostrzeg, szybciej od niej, e
zostanie pokonany w czterech ruchach, i podda si niehonorowo. Lekarz zrozumia
wwczas, e przeciwnikiem w ostatniej partii bya ona, a nie genera Jernimo Argote, jak
podejrzewa. Wyszepta zaskoczony:
- To bya mistrzowska partia!

Ona jednak podkrelia z naciskiem, e nie ma w tym adnej jej zasugi, bo

Jeremiasz de Saint - Amour bdzc ju w mrokach mierci przesuwa pionki nie wkadajc
w to serca. Kiedy przerwa gr, gdzie tak okoo jedenastej pitnacie, bo orkiestry na
dansingach przestay ju gra, poprosi j, by zostawia go samego. Chcia napisa list do
doktora Juvenala Urbino, ktrego uwaa za czowieka godnego najwikszego szacunku
spord wszystkich ludzi jakich zna, i poza tym za przyjaciela od serca, jak lubi mawia,
mimo e jedynym, co ich czyo, by szachowy nag rozumiany jako dialog rozumu, a nie
wiedza tajemna. Wwczas zrozumiaa, e Jeremiasz de Saint - Amour dotar do kresu
agonii, a ycia starczyo mu zaledwie na napisanie listu. Lekarz nie mg w to uwierzy.
- To znaczy, e pani wiedziaa! - wykrzykn. Oczywicie, e wiedziaa, przytakna, a
poza tym pomoga mu znie agoni z t sam mioci, z jak dopomoga mu odkry
szczcie. Bo jego ostatnie jedenacie miesicy tym wanie byo: okrutn agoni. - Pani
obowizkiem byo donie o tym - powiedzia lekarz.
- Nie mogam - odrzeka oburzona. - Za bardzo go kochaam.
Doktor Urbino, ktremu zdawao si, e sysza ju wszystko, nigdy nie usysza
czego podobnego, wypowiedzianego tak zwyczajnie. Przyjrza jej si bacznie, wyostrzajc
wszystkie zmysy, aby zapada mu w pamici taka, jak bya w tej wanie chwili: niby
rzeczny boek o wowych oczach, nieustraszona pod oson swego czarnego stroju, z r
za uchem. Wiele lat temu na jednej z dzikich pla Haiti, gdy leeli nago, odpoczywajc po
mioci, Jeremiasz de Saint - Amour nagle westchn:
Nigdy nie bd stary. Zrozumiaa to jako heroiczny zamiar zaciekej walki
przeciwko niszczcemu upywowi czasu, ale on wyjani rzecz bez adnych niedomwie:
powzi nieodwoaln decyzj odebrania sobie ycia w wieku szedziesiciu lat.
Skoczy je istotnie w tym roku, 23 stycznia, i wwczas przyj za nieprzekraczalny
termin wigili Zielonych witek, najwikszego wita miasta, powiconego kultowi
Ducha witego. Tamtej nocy nie zdarzyo si nic, o czym nie wiedziaaby ju wczeniej, bo
czsto o tym rozmawiali, wsplnie znoszc nieodwracalny potok dni, ktrych ani on, ani
ona nie mogli ju powstrzyma. Jeremiasz de Saint - Amour kocha ycie mioci lep,
kocha morze i mio, kocha swego psa i kocha j, w miar wic zbliania si
wyznaczonej daty coraz bardziej poddawa si rozpaczy, jakby jego mier miaa nastpi
nie w wyniku wasnej decyzji, lecz z mocy wyroku nieubaganego fatum.
- W nocy, kiedy zostawiam go samego, nie by ju kim z tego wiata - powiedziaa.
Chciaa zabra psa, ale on, przyjrzawszy si drzemicemu obok kul zwierzciu,
pogaska je pieszczotliwie koniuszkami palcw. Powiedzia: Przykro mi, ale Mister

Woodrow Wilson odchodzi ze mn. Poprosi j, by w czasie kiedy on bdzie pisa list,
przywizaa psa do nogi ka, i tak te zrobia wic babski supe, eby pies mg si
wyswobodzi. Bya to jedyna popeniona przez ni nielojalno, usprawiedliwiona jednak
pragnieniem wspominania pana w zimowych lepiach jego psa. Ale doktor Urbino
przerwa jej, by powiedzie, e pies nie wyswobodzi si. Odpara: To znaczy, e nie
chcia. I ucieszya si, bo jednak wolaa pamita swego zmarego kochanka tak, jak j o to
poprosi ostatniej nocy, kiedy przerwa pisanie rozpocztego listu i spojrza na ni po raz
ostatni.
- Wspominaj mnie z r - powiedzia jej. Wrcia do swego domu krtko po
pnocy. Wycigna si w ubraniu na ku i przypalajc jednego papierosa od drugiego
daa mu czas na dokoczenie listu, wiadoma, jak dugi i trudny jest to list, a tu przed
trzeci, kiedy psy zaczy wy, postawia wod na kaw, przebraa si w aob i cia w
patio pierwsz porann r. Doktor Urbino ju od pewnego czasu zdawa sobie spraw,
jak bardzo bdzie unika wspomnienia tej nieprzejednanej kobiety, i wydawao mu si, i
wie dlaczego: tylko kto cakowicie pozbawiony zasad mg znajdowa upodobanie w blu.
Do ostatniego momentu wizyty dostarczaa mu kolejnych powodw. Nie bdzie na
pogrzebie, bo przyrzeka to kochankowi, cho doktorowi Urbino wydawao si, e w
jednym z fragmentw listu wyczyta co wprost przeciwnego. Nie uroni ani jednej zy, nie
bdzie trwoni reszty swego ycia duszc si na wolnym ogniu w sosie z larw pamici, nie
da pogrzeba si za ycia, zamknita w tych czterech cianach, by szy sobie caun, jak to
robi tutejsze wdowy ku wielkiemu zadowoleniu wszystkich. Zamierza sprzeda dom
Jeremiasza de Saint - Amour, od tej pory nalecy wraz z caym dobytkiem do niej, zgodnie
z dyspozycjami zawartymi w licie, i bdzie y tak, jak ya do tej pory, na nic nie
narzekajc w tej umieralni ndzarzy, gdzie bya szczliwa.
Sowa te przeladoway doktora Juvenala Urbino przez ca drog powrotn do
domu: W tej umieralni ndzarzy. Okrelenie nie byo pozbawione podstaw. Miasto, jego
miasto, pozostawao bowiem wci, niezmienione, na obrzeach czasu: skwarne i
wyschnite miasto jego nocnych koszmarw i samotnych rozkoszy wieku dojrzewania,
gdzie rdzewiay kwiaty i pleniaa sl, miasto, ktremu przez ostatnie cztery wieki nie
zdarzyo si nic, oprcz powolnego starzenia si pord zwidnitych drzew laurowych i
zgniych mokrade. W zimie gwatowne i niszczycielskie ulewy rozsadzay latryny
zamieniajc ulice w przyprawiajce o mdoci bagniska. Latem niewidoczny py, piekcy
jak rozarzona kreda, przenika do najbardziej strzeonych zakamarkw wyobrani, gnany
przez szalecze wiatry zrywajce dachy i unoszce dzieci w powietrzu. W soboty biedota

mulacka tumnie opuszczaa swoje chaty sklecone z tektury i blachy nad brzegiem
trzsawisk, taszczc ze sob cay zwierzcy przychwek i bambetle kuchenne do gotowania
i picia, by radosnym szturmem opanowa kamieniste plae kolonialnej dzielnicy. Jeszcze
par lat temu u najstarszych spord nich mona byo dojrze krlewskie pitno
niewolnikw wypalone na piersi rozarzonym elazem. W kocu tygodnia taczyli do
upadego, zapijali si na mier alkoholami z domowych retort, kochali si w krzakach z
kim popado, a w niedziel o pnocy rozgramiali swe wasne tabuny w krwawych
bijatykach wszystkich ze wszystkimi. By to ten sam porywczy tum, ktry przez reszt
tygodnia zalewa place i uliczki starego miasta dwigajc swoje przenone kramiki z
wszystkim, co dawao si sprzeda i kupi, zaraajc martwe miasto szalestwem
jarmarcznych tumw pachncych smaon ryb: tchn nowe ycie.
Wyzwolenie spod panowania hiszpaskiego, a pniej zniesienie niewolnictwa
przyspieszyy okres szacownej dekadencji, w jakim przyszed na wiat i dorasta doktor
Juvenal Urbino. Wielkie onegdaj rody pogryy si w milczeniu w gbi swych
ogooconych fortec. Na stromiznach wybrukowanych ulic, tak przydatnych na czas
wojennych zasadzek i pirackich desantw, z balkonw zwisao zielsko, pienice si w
kadej szparze i rozsadzajce kamienne mury najlepiej nawet zachowanych rezydencji, a
jedynym znakiem ycia o drugiej po poudniu byy apatyczne wiczenia na pianinie w
pmroku sjesty. Wewntrz, w chodnych sypialniach przesyconych kadzidem, kobiety
chroniy si przed socem jak przed prostack infekcj, zakrywajc twarze mantylk
nawet w porze jutrzni. Ich mio bya powolna i trudna, nierzadko zmcona zowieszczymi
przepowiedniami, a ycie wydawao si trwa bez koca. O zmierzchu, w przygnbiajcej
chwili przemijania, znad mokrade nadcigay nawanice dnych krwi komarw, a
delikatne opary ludzkiego gwna, ciepe i smutne, przywracay duszom mieszkacw
poczucie nieodwracalnoci mierci.
Prawdziwe ycie kolonialnego miasta, ktre mody Juvenal Urbino zazwyczaj
idealizowa podczas swych paryskich melancholii, ju wtedy byo jedynie zudzeniem
pamici. Handel tej metropolii przey najwikszy na Karaibach rozkwit w wieku XVIII,
przede wszystkim dziki wtpliwemu zaszczytowi najwaniejszego targu niewolnikw
afrykaskich w obu Amerykach. Ponadto, bya to ulubiona siedziba wicekrlw Nowego
Krlestwa Granady, woleli bowiem rzdzi z tego miejsca, majc przed sob najwikszy
ocean wiata, ni z oddalonej mronej stolicy z nieustajc od wiekw mawk odbierajc
im poczucie rzeczywistoci. W cigu roku w zatoce wielokrotnie gromadziy si floty

galeonw zaadowanych skarbami z Potosi, Quito, Veracruz i by to czas, kiedy miasto

przeywao swoje lata chway.
W pitek 8 czerwca 1708 roku, o czwartej po poudniu, galeon San Jose,
wypywajcy wanie do Kadyksu z adunkiem szlachetnych kamieni i metali wartoci p
miliarda wczesnych pesos, zosta zatopiony przez angielsk eskadr u wejcia do portu,
jego wrak za, mimo upywu dwch dugich wiekw, spoczywa wci na dnie. Owa leca
na koralowym dnie fortuna, z trupem dowdcy, unoszcym si na boku nad mostkiem
kapitaskim, czsto przywoywana bya przez historykw jako symbol miasta toncego we
wspomnieniach.
Dom doktora Juvenala Urbino postawiony po drugiej stronie zatoki, w willowej
dzielnicy La Manga, y w innym wymiarze. By to duy, chodny, parterowy budynek z
portykiem o doryckich kolumnach, skd roztacza si widok na wyziewy i szcztki
wszelkich katastrof morskich unoszone przez martwe wody laguny.
Podoga, od drzwi po kuchni, przypominaa czarnobia szachownic, co
niejednokrotnie przypisywano gwnej namitnoci doktora Urbino, zapominajc, e bya
to sabo wszystkich kataloskich mistrzw budowlanych, ktrzy na pocztku tego wieku
wznieli ow dzielnic nowobogackich. Przestronny salon, o wysokim, jak i w caym domu,
stropie, z szecioma duymi oknami wychodzcymi na ulic, oddzielony zosta od jadalni
ogromnymi oszklonymi drzwiami, zdobnymi w pdy winoroli, kicie winogron oraz
dziewcztka uwodzone przez piszczaki faunw w gaju z brzu. Wszystkie sprzty, cznie z
zegarem wahadowym, ktry wyglda jak ywy stranik, byy oryginalnymi angielskimi
meblami z koca XIX wieku, ezki yrandoli wykonane zostay z grskiego krysztau, a do
tego wszdzie poustawiano wazony i wazoniki z Sevres i alabastrowe figurki pogaskich
bokw. Ta europejska jednorodno koczya si jednak w gbi domu, gdzie wiklinowe
fotele stay obok wiedeskich foteli na biegunach, na przemian ze skrzanymi pufami
wykonanymi przez miejscowych rkodzielnikw. W sypialniach, obok ek, rozwieszone
byy hamaki z San Jacinto z wyhaftowanym pismem gotyckim, jedwabn nici, imieniem
gospodarza i z kolorowymi frdzlami na brzegach. Sala obok jadalni, zaprojektowana
pocztkowo z myl o uroczystych kolacjach, zostaa ostatecznie przeznaczona na salonik
muzyczny, gdzie z chwil przyjazdu znamienitych artystw odbyway si koncerty w
kameralnym gronie. W celu wytumienia wszelkich haasw kamienn posadzk wyoono
tureckimi dywanami, zakupionymi na wiatowej Wystawie w Paryu; znajdowa si tam
rwnie najnowszy model gramofonu obok regau z pedantycznie uporzdkowanymi
pytami, w kcie za stao, przykryte barwnym jedwabnym szalem z Manili, pianino, na

ktrym doktor Urbino nie gra ju od wielu lat. W caym domu dostrzegao si inteligencj
i wraliwo kobiety trzewo chodzcej po ziemi.
adne inne miejsce nie miao jednak pedantycznej powagi biblioteki, stanowicej
sanktuarium doktora Urbino, pki nie zacza mu doskwiera staro. W owym
pomieszczeniu poleci wszystkie ciany wok orzechowego biurka i cikich foteli obitych
skr, cznie z oknami, zasoni oszklonymi regaami, na ktrych poustawia w obdnym
niemal porzdku trzy tysice ksiek, oprawionych identycznie w cielc skr, z
wytoczonymi zotem na grzbietach swoimi inicjaami. W odrnieniu od pozostaych
miejsc wystawionych na ask i nieask portowych haasw i smrodw, w bibliotece
panowaa zawsze cisza i pachniao klasztorem.
Zrodzeni i wychowani w zakorzenionym na Karaibach przesdzie, e pragnc
wpuci nie istniejce w rzeczywistoci wiee powietrze naley otwiera wszystkie okna i
drzwi, doktor Urbino i jego ona dusili si tu z pocztku czujc si odcici od wiata. W
kocu jednak przekonali si do dobrodziejstw rzymskiego sposobu na upay, polegajcego
na szczelnym zamykaniu domw podczas sierpniowych upaw, aby rozpalone powietrze
nie dostao si do wntrza, i otwieraniu ich na ocie wieczorem, by wpuci nocny wiatr.
Od tej pory rezydencja ich staa si najchodniejszym domem w bezlitosnym socu La
Mangi, prawdziwym za bogosawiestwem bya sjesta w pmroku sypialni czy
wystawienie wieczorem krzese w portyku, by przyglda si cikim popielatym
frachtowcom z Nowego Orleanu i rzecznym statkom z drewnianym koem opatkowym,
janiejcym o zmierzchu wszystkimi wiatami i przewietrzajcym strumyczkami muzyki
martwe mietnisko zatoki. By to zarazem budynek najlepiej osonity przed wiejcymi z
pnocy, pomidzy grudniem a marcem, pasatami, ktre zryway dachy i kryy ca noc,
niczym zgodniae wilki, wok domu, szukajc najmniejszej choby szpary, by wedrze si
do rodka. Nikt nie mia nigdy najmniejszych wtpliwoci, e maestwo oparte na takich
fundamentach musi by szczliwe.
Niemniej tego ranka doktor Urbino, powracajc przed dziesit do domu, nie czu
si najszczliwszy; odurzyy go dwie wizyty, w wyniku ktrych straci nie tylko msz w
niedziel Zesania Ducha witego, ale zarazem poczucie bezpieczestwa wynikajce z
przekonania, i nic nie jest ju go w stanie odmieni, i to w wieku, kiedy sdzi, e wszystko
ma poza sob. Przed wyjciem na uroczysty obiad u doktora Lacidesa Olivelli pragn uci
sobie drzemk, trafi jednak na niezwyky rwetes wywoany przez rozpanikowan sub
usiujc schwyta papug, ktra, z chwil gdy wycignito j z klatki, by przystrzyc jej
skrzyda, odfruna na najwysz ga mangowca. Bya to oskubana i dziwaczna papuga:

odzywaa si nie wtedy, kiedy j o to proszono, ale w najmniej spodziewanych momentach,

wwczas jednak czynic to z przenikliwoci i bystroci umysu nieczst nawet u istot
ludzkich. Zostaa wytresowana przez samego doktora Urbino, zyskujc sobie specjalne
wzgldy, ktrymi w tej rodzinie nie cieszy si nigdy nikt, nawet dzieci, kiedy byy mae.
Przebywaa w domu od ponad dwudziestu lat, a nikt nie wiedzia, ile ich miaa ju
przedtem. Kadego popoudnia, po sjecie, doktor Urbino przesiadywa z ni na tarasie w
patio, w najchodniejszym miejscu w domu, i dopty siga po najmudniejsze metody swej
pedagogicznej pasji, dopki papuga nie nauczya si mwi po francusku na poziomie
czonka akademii. Pniej, wycznie dla potwierdzenia swej biegoci, nauczy j
piewania mszy po acinie i recytowania niektrych wybranych fragmentw z Ewangelii
wedug witego Mateusza, usiowa rwnie, bez powodzenia, wpoi jej choby pobiene
pojcie o czterech podstawowych dziaaniach arytmetycznych. Z jednej ze swych ostatnich
podry do Europy przywiz pierwszy patefon z tub i sporo pyt, zarwno z modnymi
wwczas nagraniami muzyki lekkiej, jak i z utworami swych ulubionych kompozytorw
klasycznych. Przez wiele miesicy kaza papudze codziennie sucha, niemal bez przerwy,
piosenek Yvette Gilbert i Aristida Bruanta, ulubiecw Francji ubiegego wieku, dopki nie
nauczya si wszystkich na pami. Piosenki Yvette piewaa gosem kobiecym, utwory
Aristida gosem mskim, na koniec za wybuchaa bezwstydnym miechem bdcym
wiern kopi miechu sucych, ktre syszay papug piewajc po francusku. Sawa jej
talentw rozniosa si tak daleko, i co znamienitsi gocie, przybywajcy z interioru na
pokadach rzecznych statkw, prosili o pokazanie im papugi, a zdarzyo si nawet, e pewni
turyci angielscy przyjedajcy w tych czasach bananowcami z Nowego Orleanu
zapragnli kupi j za kad cen. Jednak dzie jej najwikszej chway nadszed wtedy, gdy
Prezydent Republiki, pan Marco Fidel Suarez, w towarzystwie wszystkich ministrw swego
gabinetu, odwiedzi dom, by osobicie przekona si, na ile zasuona bya jej sawa.
Pojawili si okoo trzeciej po poudniu, zlani potem pod cylindrami i pciennymi
surdutami (nie zmieniali ich w cigu trwajcej od trzech dni oficjalnej wizyty pod
rozarzonym niebem sierpnia), i odeszli rwnie zaintrygowani, jak przyszli, papuga nie
chciaa bowiem nawet kapn dziobem przez cae dwie rozpaczliwe godziny, pomimo
prb i grb, i publicznej kompromitacji doktora Urbino, ktry uparcie dy do tej
nierozwanej wizyty wbrew rozsdnym przestrogom swej maonki.
Zachowanie przez papug swych przywilejw po owej historycznej bezczelnoci
stanowio ostateczny dowd, e jej prawa s wite. adne inne zwierz nie byo w domu
tolerowane, nie liczc ldowego wia, ktry ponownie pojawi si w kuchni po trzech lub

czterech latach, od chwili gdy uznano go za bezpowrotnie zaginionego. wia nie

zaliczano jednak do istot ywych, uznajc go raczej za rodzaj mineralnego i przynoszcego
szczcie amuletu, o ktrym nigdy nie byo do koca wiadomo, gdzie si akurat podziewa.
Doktor Urbino nie dopuszcza do siebie myli, e w istocie nienawidzi zwierzt, tuszujc to
rnorakimi

przypowiastkami

naukowymi

lub

filozoficznymi

argumentami

przekonujcymi dla wielu, ale nie dla jego maonki. Mawia, e osoby uwielbiajce
zwierzta do przesady zdolne s do popenienia najwikszych okruciestw wobec istot
ludzkich. Mawia, e psy s sualcze, a nie wierne, koty zdradliwe i wyrachowane, e pawie
s heroldami mierci, e ary s jedynie dekoracyjnymi zawadami, e krliki rozbudzaj
chciwo, mapy roznosz zaraz lubienoci, koguty za s przeklte, bo umoliwiy, aby
trzykrotnie zaparto si Chrystusa.
Fermina Daza, jego ona, ktra wwczas miaa siedemdziesit dwa lata i utracia ju
sw dawn gibko ani, bya za to irracjonaln wielbicielk podzwrotnikowych kwiatw i
zwierzt domowych i w pierwszym okresie maestwa, skwapliwie wykorzystujc nowo
mioci, miaa ich w domu znacznie wicej, ni nakazywa zdrowy rozsdek. Pierwszymi
zwierztami byy noszce imiona rzymskich cesarzy trzy dalmatyczyki, ktre rozszarpay
si wzajemnie walczc o wzgldy suki przynoszcej wycznie zaszczyt swemu imieniu
Mesaliny, duej u niej trwao bowiem urodzenie dziewiciu szczeniakw, ni poczcie
nastpnych dziesiciu. Nastpnie pojawiy si koty abisyskie, o orlich rysach i faraoskich
manierach, zezowate koty syjamskie, dworskie persy o pomaraczowych oczach, bkajce
si po wszystkich pokojach niczym upiorne cienie i burzce nocny spokj wrzaskliwym
lamentem swych sabatw miosnych. Przez par lat przebywaa w domu, przywizana w
pasie do drzewa mangowca, amazoska mapa, wzbudzajca pewnego rodzaju
wspczucie, obdarzona bya bowiem pen zgryzoty twarz arcybiskupa Obdulio y Rey,
identyczn szczeroci oczu i wyrazistymi gestami rk, ale nie tyle owo podobiestwo
spowodowao, e Fermina Daza pozbya si mapy, ile jej nieobyczajny nawyk
samozadowalania si w obecnoci dam.
Na korytarzach trzymane byy w klatkach wszystkie moliwe ptaki z Gwatemali,
ostrzegajce swym krzykiem kulony, bagienne czaple o dugich tych nogach i mody
jelonek, wsuwajcy pysk przez okna, by wyjada z wazonw kwiaty anturium. Tu przed
ostatni wojn domow, kiedy po raz pierwszy zaczto wspomina o prawdopodobnej
wizycie papiea, sprowadzili z Gwatemali rajskiego ptaka, ale znacznie duej trwaa jego
podr tutaj ni powrt w rodzinne strony, ujawniono bowiem, e pogoski o papieskiej
podry zostay celowo rozpuszczone przez rzd, by powstrzyma spiskujcych liberaw.

Kiedy indziej, wprost z pokadu jednego z przemytniczych aglowcw z Curacao, zakupili

metalow klatk z szecioma pachncymi krukami, takimi samymi, jakie Fermina Daza
miaa w dziecistwie w swym domu ojcowskim i jakie rwnie chciaa mie bdc matk.
Nikt jednak nie mg znie nieustannego trzepotania wypeniajcego dom aromatem
aobnych wiecw. Sprowadzili rwnie czterometrow anakond, ktrej westchnienia
bezsennej owczyni wypeniay niepokojem sypialniane mroki, cho to wanie dziki niej
osignli wreszcie swj cel, bo wyposzya swym mierciononym oddechem nietoperze,
salamandry i niezliczone rzesze owadzich szkodnikw atakujcych dom w porze deszczw.
Doktorowi Juvenalowi Urbino, tak wwczas zajtemu obowizkami zawodowymi oraz
inicjatywami spoecznymi i kulturalnymi, wystarczaa wiadomo, e pord tylu
obrzydliwych stworze jego ona bya nie tylko najpikniejsz, ale i najszczliwsz kobiet
na caych Karaibach. Ale pewnego deszczowego popoudnia, po wyczerpujcym dniu pracy,
zasta w domu katastrof, ktra przywoaa go do rzeczywistoci. Gdzie wzrokiem sign,
od salonu poczwszy, pitrzyy si w grzzawisku krwi stosy padych zwierzt. Suce,
ktre nie wiedzc, co robi, powskakiway na krzesa, jeszcze si nie otrzsny z
przeraenia wywoanego rzezi.
Okazao si, i jeden z niemieckich owczarkw, dotknity nagym atakiem
wcieklizny, rzuca si na kade zwierz, jakie tylko spotka na swej drodze, dopki
ogrodnik z ssiedztwa nie odway mu si stawi czoo i nie roznis go maczet na strzpy.
Trudno byo stwierdzi, ile zwierzt pogryz lub zarazi sw zielonkaw pian, wobec czego
doktor Urbino poleci pozabija wszystkie ocalae zwierzta i spali je gdzie daleko na
polu, a sub sanitarn ze Szpitala Miosierdzia poprosi o przeprowadzenie w domu
gruntownej dezynfekcji. Jedynym ocalaym zwierzciem - bo nikt o nim nie pamita - by
urodzony niewtpliwie pod szczliw gwiazd w.
Fermina Daza po raz pierwszy przyznaa maonkowi racj w kwestiach dotyczcych
domu i dooya wszelkich stara, by przez czas duszy sowem nie wspomina
zwierztach. Pocieszaa si kolorowymi ilustracjami z Historii Naturalnej Linneusza, ktre
kazaa oprawi i porozwiesza na cianach salonu, i moe straciaby ju wszelk nadziej
na ponowne ujrzenie jakiegokolwiek zwierzcia w domu, gdyby pewnego ranka zodzieje,
dostawszy si do rodka przez azienkowe okno, nie ukradli srebrnego serwisu
dziedziczonego od piciu pokole. Doktor Urbino zaoy podwjne kdki na okiennice,
zabezpieczy drzwi od wewntrz elaznymi sztabami, ukry przedmioty o najwikszej
wartoci w sejfie i, pno, bo pno, ale nabra wojennego zwyczaju zasypiania z
rewolwerem pod poduszk. Niemniej, sprzeciwi si zakupieniu gronego psa,

szczepionego lub nie, na acuchu lub bez, nawet gdyby zodzieje mieli go okra do
ostatniej nitki.
- Do tego domu nic, co nie gada, nie ma prawa wstpu - zawyrokowa.
Powiedzia to, by ostatecznie zbi wszystkie argumenty swej ony, znowu obstajcej
przy kupnie psa, i nawet przez myl mu nie przeszo, e owo zbyt pospiesznie
sformuowane zastrzeenie przypaci wasnym yciem.
Fermina Daza, ktrej gralski charakter z wiekiem dawa o sobie coraz bardziej
zna, chwycia w lot retoryczn swawolno ma: w kilka miesicy po kradziey ponownie
udaa si na przysta aglowcw z Curacao i kupia krlewsk papug z Paramaribo,
potrafic jedynie wykrzykiwa marynarskie przeklestwa, ale tak ludzkim gosem, i
warta bya swej wysokiej ceny dwunastu centavos.
Naleaa do tych lepszych egzemplarzy, bya lejsza, ni na to wskazywa jej wygld,
z t gwk i z czarnym jzyczkiem, jedynymi cechami odrniajcymi j od papug z
namorzynw, ktre w aden sposb, nawet po zaaplikowaniu im terpentynowych czopkw,
nie potrafiy gada. Doktor Urbino, ktry potrafi przegrywa, uleg przemylnoci ony i
dziwi si wasnemu rozbawieniu, z jakim obserwowa postpy papugi dranionej przez
suce. W deszczowe popoudnia, kiedy rado ze zmoczonych pir rozwizywaa jej jzyk,
wypowiadaa zdania z zupenie innych czasw, nie moga wic nauczy si ich w tym domu,
co pozwalao rwnie domniemywa, e jest znacznie starsza, ni wynikao to z jej
wygldu. Ostatnie wtpliwoci lekarza rozwiay si pewnej nocy, gdy zodzieje, usiujc
ponownie dosta si do rodka przez wietlik w dachu, zostali wyposzeni przez papug,
ktra nie tylko zacza ujada niczym brytan, i to tak zajadle, e prawdziwe szczekanie nie
mogo by bardziej rzeczywiste, ale i drze si wniebogosy bandyci bandyci bandyci, przy
czym rzecz oczywist byo, i obu tych zbawiennych forteli nie nauczya si tutaj. Wanie
wwczas doktor Urbino zaj si ni i poleci zrobi pod drzewem stojak z jednym
naczyniem na wod i drugim na karm, jak rwnie powiesi trapez dla papuzich
akrobacji. Od grudnia do marca, gdy wieczorami dokucza chd, a podmuchy wiatrw z
pnocy czyniy ycie na dworze niemoliwym, przenoszono j na noc, w klatce osonitej
kocem, do rodka, mimo e doktor Urbino podejrzewa, i jej chroniczna nosacizna moe
by niebezpieczna dla ludzkich drg oddechowych. Przez wiele lat przystrzygano jej pira u
skrzyde i puszczano samopas, eby moga azi sobie do woli swym kaczym chodem
starego kawalerzysty. Ale pewnego dnia, oddajc si beztroskim fikokom na kuchennych
belkach, wpada do garnka z duszcym si misem, dawic si wasnym eglarskim
wrzaskiem ratuj si, kto moe, na tyle jednak szczliwie, e kucharka zdoaa j,

poparzon, ogoocon z pir, ale jeszcze yw, wyowi warzchwi. Od tamtej pory
trzymano j w klatce nawet w cigu dnia, wbrew gboko zakorzenionemu przesdowi, e
papugi zamknite w klatkach zapominaj wszystko, czego si nauczyy, by wycign j
stamtd dopiero o czwartej, gdy upa stawa si lejszy, i przenie na taras, na kolejne
lekcje doktora Urbino.
Nikt w por nie zauway, e pira na skrzydach zbyt jej odrosy, i wanie tego
ranka, gdy szykowano si do ich przycicia, odfruna a na wierzchoek drzewa. Przez trzy
godziny nie zdoano jej schwyta. Suce, wspomagane przez koleanki z ssiedztwa,
uciekay si do wszelkiego rodzaju forteli prbujc zachci j do zejcia, papuga jednak
uparcie tkwia na swoim miejscu i zamiewajc si wrzeszczaa niech yje partia liberalna,
niech yje partia liberalna, kurwa, okrzyk na tyle zuchway, i niejeden radosny pijaczek
przypaci go yciem. Doktor Urbino ledwie potrafi j dostrzec pord lici, niemniej
sprbowa przemwi jej do rozsdku wpierw po hiszpasku, nastpnie po francusku,
wreszcie po acinie, ona za odpowiadaa mu w tyche jzykach, z t sam afektacj, tym
samym tembrem gosu, z drzewa si jednak nie ruszya. Doktor Urbino, przekonany, e
nikt nie zdoa jej nakoni do dobrowolnego zejcia, poleci wezwa na pomoc straakw,
sw najnowsz spoecznikowsk zabawk.
Do niedawna poary gaszone byy, w istocie rzeczy, przez ochotnikw uzbrojonych
w murarskie drabiny i w kuby z wod donoszon skd i jak si tylko dao, walk sw za
toczyli tak chaotycznie, e w rezultacie powodowali znacznie wiksze zniszczenia ni ogie.
Ale od zeszego roku, dziki publicznej zbirce, ogoszonej przez Stowarzyszenie Postpu
Publicznego, ktrego Juvenal Urbino by honorowym przewodniczcym, istnia ju w
miecie oddzia zawodowej stray poarnej, dysponujcy beczkowozem z syren i
dzwonem oraz dwiema wysokocinieniowymi pompami. Stali si tak modni, e w szkoach
na dwik bijcych na trwog dzwonw kocielnych przerywano lekcje, aby dzieci mogy
by wiadkami zmaga straakw z pomieniami.
Pocztkowo zajmowali si wycznie tym. Ale doktor Urbino opowiedzia wadzom
miejskim, e w Hamburgu widzia, jak straacy przywrcili do ycia zamarznite dziecko,
odnalezione w piwnicy po trzydniowej zadymce. Widzia ich rwnie w pewnej uliczce
Neapolu, jak znosili nieboszczyka w trumnie z balkonu na dziesitym pitrze, schody w
budynku byy bowiem tak krte, e rodzina nie moga wynie zwok z mieszkania. I tak
oto miejscowi straacy nauczyli si przeprowadza inne akcje ratunkowe, jak wyamywanie
drzwi czy zabijanie jadowitych wy, Akademia Medyczna za zorganizowaa im specjalny
kurs pierwszej pomocy niezbdnej w mniej gronych wypadkach. Odwoanie si do

pomocy straakw w zniesieniu z drzewa papugi, opromienionej tak zasuon saw,

niczym kawaler najcenniejszego orderu, nie byo wic adnym dziwactwem. Doktor Urbino
powiedzia: Przekacie im, e to moja osobista proba. I uda si do sypialni, by przebra
si do uroczystego obiadu. W istocie rzeczy by w tym momencie jeszcze tak oszoomiony
listem Jeremiasza de Saint - Amour, e los papugi by mu cakowicie obojtny.
Fermina Daza przywdziaa szerok, lun, jedwabn sukni, z obnionym stanem,
naoya naszyjnik z prawdziwych pere, ktry owija jej szyj szecioma dugimi
nierwnymi ptlami, i satynowe pantofle na wysokich obcasach, wkadane wycznie na
bardzo uroczyste okazje, wiek nie pozwala jej bowiem na takie ekstrawagancje. Cho w
modny strj nie wydawa si zbyt odpowiedni dla czcigodnej babci, znakomicie pasowa do
jej szczupego jeszcze, wyprostowanego ciaa o dugich kociach, do jej prnych rk nie
pokrytych ani jedn starcz plamk, do jej stalowoniebieskich wosw, ukonie przycitych
na wysokoci policzkw. Ze lubnego zdjcia pozostaway jej wwczas jedynie
przezroczyste migday oczu i przyrodzona duma, ale wszystko, co ubyo jej z wiekiem,
nadrabiaa charakterem i sprytem. Czua si dobrze: miaa ju poza sob lata stalowych
gorsetw, cinitej talii, poladkw uwypuklanych szmacianymi fortelami. Uwolnione,
oddychajce swobodnie ciao, prezentowao si takim, jakim byo. Nawet w wieku
siedemdziesiciu dwch lat.
Doktor Urbino zasta j przy toaletce, siedzc pod leniwie obracajcymi si
skrzydami elektrycznego wentylatora i przymierzajc wysoki kapelusz ozdobiony
pilniowymi fiokami. Przestronna, pogodna sypialnia, z angielskim oem osonitym
moskitier z rowej siateczki, posiadaa dwa okna wychodzce na drzewa w patio, skd
dochodzio cykanie oszoomionych przeczuwanym deszczem wierszczy. Od czasw
powrotu z podry polubnej Fermina Daza dobieraa mowi ubranie stosownie do
pogody i okolicznoci, jeszcze wieczorem ukadajc je na krzele, tak aby rano, po wyjciu z
azienki, mia ju przygotowan garderob.
Nie pamitaa ju, kiedy zacza najpierw pomaga mu tylko, a po jakim czasie
cakowicie ju go ubiera, w peni jednak wiadoma, e o ile robia to wpierw z mioci, o
tyle od piciu mniej wicej lat stao si to koniecznoci, m nie by ju bowiem w stanie
sam si ubra. Niedawno obchodzili zote gody i nie potrafili, nawet przez chwil, y bez
siebie i nie myle o sobie nawzajem, lecz im bardziej dolegaa im staro, tym mniej o tym
wiedzieli. Ani on, ani ona nie umieli stwierdzi, czy owo obustronne uzalenienie wynikao
z mioci, czy z wygodnictwa, nigdy jednak nie zadali sobie szczerze tego pytania, bo oboje
zawsze woleli nie zna odpowiedzi. Ona powoli zaczynaa odkrywa niepewno

mowskich krokw, jego gwatown zmienno nastrojw, uszczerbki pamici czy nabyty
niedawno nawyk szlochania przez sen, ale miast rozpozna w tym nieomylne oznaki
ostatecznego zgrzybienia, uznaa wszystko za szczliwy powrt do dziecistwa. Z tego te
wzgldu nie odnosia si do jak do uciliwego starca, ale jak do podstarzaego dziecka, i
to oszukastwo okazao si zbawienne dla obojga, uratowao ich bowiem przed litoci.
ycie staoby si dla nich czym cakowicie odmiennym, gdyby w odpowiednim
czasie uwiadomili sobie, e atwiej jest walczy z wielkimi katastrofami maeskimi ni z
drobnymi biedami codziennego ycia. Ale jeli razem czego si nauczyli, to tego, e
mdro przychodzi wtedy, kiedy nie jest ju nam do niczego przydatna. Fermina Daza
przez lata znosia z cikim sercem radosne poranki ma. Kurczowo chwytaa si
ostatnich skrawkw snu, eby nie stawia czoa fatalizmowi kolejnego penego
zowieszczych przeczu witu, podczas gdy on budzi si z atwowiernoci niemowlaka:
kady nowy dzie by darem losu. Syszaa, jak budzi si z kurami, a pierwsz oznak ycia
by jego kaszel, ni z gruchy ni z pietruchy, jakby naumylny, eby i ona si obudzia.
Syszaa jak gdera, tylko po to, eby j rozdrani, szukajc po omacku pantofli,
ktre powinny byy znajdowa si przy ku. Syszaa, jak toruje sobie na olep drog do
azienki. Po godzinie jego pobytu w toalecie, gdy udawao jej si ponownie zasn, syszaa,
jak wraca, eby si ubra nie zapalajc jeszcze wiata. Gdy zapytano go kiedy w trakcie
jakiego salonowego przyjcia, jak okreliby samego siebie, odpowiedzia: Jestem
czowiekiem, ktry ubiera si w ciemnociach. Syszaa go, wiedzc zawczasu, e aden z
tych odgosw nie jest niezbdny, bo on, udajc co wprost przeciwnego, haasuje celowo,
tak jak i ona, nie pic ju od dawna, udawaa, e cigle pi. Jego pobudki byy oczywiste:
nigdy jej tak nie potrzebowa, ywej i przytomnej, jak podczas tych paru minut trwogi
przed grocymi mu niebezpieczestwami.
Nie byo osoby picej z wiksz od niej elegancj, z ramieniem opartym na czole w
tanecznym odchyleniu, ale i nie byo okrutniejszej osoby, w chwili gdy burzono jej
wraenie, e jeszcze pi, kiedy wcale nie spaa. Doktor Urbino uzmysawia sobie, e ona
czujnie czeka na najmniejszy haas z jego strony, a nawet e byaby mu wdziczna za to, i
ma kogo obwini za zbudzenie jej o pitej rano. Do tego stopnia, e w tych nielicznych
przypadkach, kiedy musia po omacku szuka pantofli, nie mg ich bowiem odnale na
swoim miejscu, ona nieoczekiwanie odzywaa si przez sen: Zostawie je wieczorem w
azience. I natychmiast, gosem przytomnym i wciekym narzekaa:
- Najwikszym nieszczciem w tym domu jest to, e nie da si w nim spa.

Po czym przewracaa si na bok i zapalaa wiato, bez najmniejszej litoci dla siebie
samej, ale szczliwa ze swego pierwszego zwycistwa w tym dniu. W gruncie rzeczy bya to
oboplna mityczna, perwersyjna, zarazem jednak pokrzepiajca gra: jeszcze jedna spord
tylu innych niebezpiecznych rozkoszy oswojonej mioci. Ale to wanie jedna z owych
trywialnych gier nie zakoczya o may wos ich pierwszych trzydziestu lat wsplnego ycia,
bo pewnego dnia w azience zabrako myda.
Zaczo si normalnie. Doktor Juvenal Urbino, w czasach kiedy jeszcze kpa si
sam, wrci do sypialni i nie zapalajc wiata, zacz si ubiera. Ona, jak zwykle o tej
porze, pozostawaa w swoim ciepym stanie podowym, lekko oddychajc, z zamknitymi
oczami i z twarz przysonit ramieniem w gecie z rytualnego taca. Ale trwaa w
pnie, jak zwykle, on za dobrze o tym wiedzia. Po duszej chwili, kiedy ju narobi
odpowiedniego zamtu szeleszczc w ciemnociach krochmalon lnian bielizn, doktor
Urbino odezwa si sam do siebie:
- Od tygodnia kpi si bez myda - powiedzia. Przebudzia si wwczas na dobre,
przypomniao si jej i zagotowaa si z wciekoci na cay wiat, bo rzeczywicie
zapomniaa o mydle do azienki. Zauwaya jego brak trzy dni temu, bdc ju pod
prysznicem, i postanowia przynie je potem, ale potem zapomniaa, do nastpnego dnia.
Przez trzy dni zdarzao jej si to samo. W rzeczywistoci nie upyn tydzie, jak twierdzi
pragnc powikszy jej win, lecz jednak trzy niewybaczalne dni, i zo spowodowana
tym, e sama czuje si przyapana na gorcym uczynku, ostatecznie wyprowadzia j z
rwnowagi. Jak zwykle przystpia do obrony atakujc:
- Ja te kpaam si przez ostatnie dni - krzykna nie panujc ju nad sob - i
mydo cay czas byo.
Chocia na wylot zna jej wojenne metody, tym razem nie mg tego cierpie. Pod
pierwszym lepszym pretekstem zawodowym przeprowadzi si do subowych pokoi
Szpitala Miosierdzia, pojawiajc si w mieszkaniu wycznie wieczorem, by przebra si
przed domowymi konsultacjami lekarskimi. Syszc, jak zjawia si w rezydencji, zamykaa
si w kuchni udajc, e co tam przygotowuje i siedziaa tam, dopki z ulicy nie dobieg
odgos koskich kopyt. Przez trzy miesice, za kadym razem kiedy prbowali zakoczy
swj spr, doprowadzali jedynie do jego rozognienia. On nie zgadza si na powrt, dopki
ona nie uzna, e w azience myda nie byo, ona za nie chciaa przyj go z powrotem,
dopki on nie przyzna si do wiadomego kamstwa, aby jej dopiec.
Incydent stworzy im oczywicie okazj do przywoania wielu innych, pomniejszych
zatargw z wielu innych burzliwych porankw. Z jednych pretensji wyaniay si nastpne,

rozdrapujc stare blizny, zadajc nowe rany, i oboje przerazili si przygnbiajc

konstatacj, e podczas tylu lat maeskiej walki nie robili nic prcz tego, e nawzajem
ywili do siebie urazy. Zaproponowa nawet wsplne udanie si do otwartej spowiedzi,
choby i przed arcybiskupem, jeli zaszaby taka potrzeba, aby Bg jako Sdzia Najwyszy
rozstrzygn, czy w mydelniczce w azience byo mydo, czy te go nie byo. Wwczas ona,
tak wietnie panujca nad nerwami, przestaa nad nimi panowa wydajc historyczny
okrzyk:
- A pieprzy arcybiskupa!
Zorzeczenie wstrzsno posadami miasta, dao pocztek legendom, ktrych nie
sposb byo zdementowa, i zostao przechwycone przez ulic na wodewilow nut:
Do cholery z zasranym arcybiskupem! wiadoma, e przekroczya pewne granice,
uprzedzia oczekiwan reakcj ma groc mu, e wyprowadzi si do ojcowskiego domu,
obecnie wynajmowanego urzdom, ale nadal stanowicego jej wasno. I nie bya to z jej
strony adna fanfaronada: naprawd chciaa odej nie zwaajc na skandal towarzyski, a
m zrozumia to natychmiast. Sam nie mia odwagi walczy z wasnymi uprzedzeniami:
ustpi. Nie oznaczao to, i przyznaje, e w azience myda nie brakowao, byby to bowiem
oczywisty gwat zadany prawdzie, a znaczyo jedynie, e nadal bd y pod wsplnym
dachem, ale w osobnych pokojach, sowem nie odzywajc si do siebie. Nawet posiki
potrafili spoywa w ten sposb, radzc sobie z kopotliw sytuacj z niezwyk
zrcznoci, bo cho przesyali sobie polecenia z jednego kraca stou na drugi poprzez
dzieci, te nie spostrzegy nawet, e rodzice ze sob w ogle nie rozmawiaj.
Przy gabinecie nie byo azienki, przyjte wic przez nich wyjcie rozwizao konflikt
porannych haasw, on kpa si bowiem po przygotowaniu ju wykadu, tym razem
naprawd zachowujc prawdziwe rodki ostronoci, by nie zbudzi ony. Wielokrotnie, w
porze wieczornego mycia zbw, spotykali si i wymijali w azience. Po czterech miesicach
wycign si na chwil w maeskim ou, by jak si to czsto zdarzao, w trakcie
oczekiwania na zwolnienie przez ni azienki przeczyta gazet, i zasn. Pooya si obok
na tyle niezgrabnie, eby mg obudzi si i odej. Owszem, ockn si, ale zamiast wsta,
zgasi nocn lampk i przytuli si do poduszki. Potrzsna go za rami, by przypomnie
mu, e powinien odej do swego gabinetu, on jednak znalazszy si znowu w puchatym
ou pradziadkw poczu si tak dobrze, e wola skapitulowa:
- Daj mi tu zosta - powiedzia. - Mydo byo. Kiedy, ju w zakolu staroci,
wspominali ten epizod, ani on, ani ona nie mogli uwierzy w zadziwiajc prawd, e w
zatarg nie tylko by najpowaniejsz sprzeczk w cigu pwiecza ich zwizku, ale i

jedynym, ktry u obojga wzbudzi pragnienie poddania si i rozpoczcia innego ycia. Do

tego stopnia, e nawet bdc ju agodnymi staruszkami starali si unika tego tematu, bo
ledwie zablinione rany ponownie zaczynay krwawi, jakby zostay zadane wczoraj.
By to pierwszy mczyzna, ktrego Fermina Daza usyszaa siusiajcego. Usyszaa
go w noc polubn, gdy leaa powalona mdociami w kajucie statku wiozcego ich do
Francji i odgos tego tryskajcego z koskim wigorem rda wyda jej si tak potny i
obdarzony tak moc, e zdja j jeszcze wiksza trwoga przed przeczuwan przez ni
rzezi. Wspomnienie to, w miar jak lata osabiay si strumienia, czsto odywao w jej
pamici, bo nigdy nie moga pogodzi si z tym, e za kadym razem zostawia obsikany
brzeg muszli. Doktor Urbino prbowa przekona j argumentami atwymi do zrozumienia
przez kogo, kto chciaby je zrozumie, i przypadek ten nie powtarza si codziennie z
powodu jego nieuwagi, jak uparcie twierdzia, ale z przyczyny natury organicznej: za
modu strumie by tak precyzyjny i prosty, e w szkole wygrywa zawody na celne trafienie
i wypenienie butelki, stargany jednak wiekiem, nie tylko zacz si kurczy, ale i spywa
ukonie, rozgazia si, by w kocu przeobrazi si w fantazyjny i nie do opanowania
zdrj, pomimo jego wielu wysikw, by wyprostowa bieg nurtu. Mawia: Odwaniacz
zosta wymylony pewnie przez kogo, kto nic nie wiedzia o mczyznach. Do spokoju
domowego przyczynia si codziennie ponawianym aktem nie tyle pokory, co ponienia:
zaatwiwszy si, kadorazowo wyciera papierem toaletowym brzegi muszli klozetowej.
Wiedziaa o tym, nigdy jednak nie odzywaa si, dopki amoniakalne opary w azience nie
staway si zbyt oczywiste, a wtedy rozgaszaa, jakby odkrya zbrodni: mierdzi jak w
krlikarni! U progu staroci zawada w postaci wasnego ciaa poddaa doktorowi
ostateczne rozwizanie: zaatwia si, jak ona, na siedzco, dziki czemu nie paskudzi
deski, wprowadzajc si zarazem w bogostan.
Ju wwczas kiepsko radzi sobie z samym sob, a polizgnicie si w azience, ktre
mogo skoczy si fatalnie, spowodowao, e zacz mie si na bacznoci przed
prysznicem. Dom, z dum zaliczany przez swych wacicieli do nowoczesnych, nie posiada
tombakowej wanny na lwich apach, nalecej do normalnego wyposaenia staromiejskich
rezydencji. Doktor osobicie kaza j wymontowa, uzasadniajc to wzgldami
higienicznymi: wanna bya jednym z wielu wistw wymylonych przez Europejczykw,
kpicych si tylko w ostatni pitek miesica i na domiar zego w zupie zapaskudzonej tym
samym brudem, ktry niby to usiowali zmy ze swoich cia. Obstalowali wobec tego
olbrzymi kad z litego gwajakowca, by Fermina Daza moga w niej kpa maonka, z
zachowaniem tego samego rytuau co przy niemowlakach. Kpiel, w wodzie trzykrotnie

przegotowanej z limi malwy i pomaraczowymi skrkami, trwaa ponad godzin,

przynoszc mu tak ogromne ukojenie, i nierzadko zasypia w owym wonnym naparze.
Wykpawszy go, Fermina Daza pomagaa mu si ubra, posypywaa talkiem midzy
nogami, smarowaa odparzenia masem kakaowym, nakadaa kalesonki z tak mioci,
jakby owijaa go w pieluch, i kontynuowaa ubieranie go, dokadnie i szczegowo, od
skarpet po wze krawata z topazow szpilk. W maeskich porankach zapanowa spokj,
on przyj bowiem ponownie na siebie dziecistwo, odebrane mu przez wasne dzieci. Ona
z kolei dostosowaa si wreszcie do rodzinnego rozkadu dnia, bo i dla niej lata przemijay:
spaa coraz mniej, a przed ukoczeniem siedemdziesiciu lat budzia si ju wczeniej od
ma.
W niedziel Zesania Ducha witego doktor Urbino unoszc koc, by przyjrze si
zwokom Jeremiasza de Saint - Amour, po raz pierwszy w swych najprzytomniejszych
eglugach lekarza i czowieka wierzcego dozna objawienia. Po wieloletniej zayoci ze
mierci po tak dugim zmaganiu si z ni i tak czstym jej mitoszeniu z lewa na prawo i
na odwrt, jakby po raz pierwszy odway si jej spojrze prosto w twarz i jakby ona po raz
pierwszy spojrzaa na niego. I nie by to lk przed mierci. Nie: lk tkwi w nim ju od
dawien dawna, wspy z nim, by cieniem jego wasnego cienia, od owej nocy, kiedy
przebudzi si trapiony koszmarem i uwiadomi sobie, e mier nie jest wycznie sta
moliwoci, jak to zawsze odczuwa, ale bezporedni rzeczywistoci. Ale to, co ujrza
owego dnia, byo fizyczn obecnoci czego, co dotychczas byo zaledwie domysem
wyobrani. Ucieszy si, e narzdziem Boskiej Opatrznoci dla tego zaskakujcego
objawienia sta si wanie Jeremiasz de Saint - Amour, ktrego zawsze mia za witego
nie uwiadamiajcego sobie wasnego stanu aski. Kiedy jednak list ujawni mu jego
prawdziw tosamo, jego ponur przeszo, jego niewiarygodn

biego w

szalbierstwie, poczu, i co ostatecznego i nieodwracalnego stao si w jego yciu.

Fermina Daza, pomimo to, nie daa si zarazi jego pospnym nastrojem. Prbowa,
jak najbardziej, gdy pomagaa mu trafi w nogawki spodni i zapinaa dugi rzd guzikw
przy koszuli. Ale nie udao mu si, na Ferminie Daza trudno byo bowiem zrobi wraenie,
tym bardziej za opowiadaniem o mierci czowieka, ktrego nie lubia. Wiedziaa tylko
tyle, e Jeremiasz de
Saint - Amour to chodzcy o kulach inwalida, ktrego nigdy nie widziaa na oczy, e
udao mu si zbiec przed grocym mu plutonem egzekucyjnym podczas jednego z tylu
powsta na jednej z wielu wysp antylskich, e z koniecznoci zosta dziecicym fotografem
stajc si najbardziej wzitym fachowcem w prowincji, e wygra parti szachw z kim,

kogo pamitaa jako Torremolinos, a kto w rzeczywistoci nazywa si Capablanca. - No

wic to by tylko zbieg z Cayenne, skazany na doywocie za potworn zbrodni - rzek
doktor Urbino. - Wyobra sobie, on nawet jad ludzkie miso. Da jej list, ktrego
tajemnic pragn zabra ze sob do grobu, ona jednak, nie przeczytawszy go nawet,
schowaa zoone kartki do toaletki i zamkna szufladk na klucz. Bya przyzwyczajona do
jego niewyczerpanej zdolnoci dziwienia si, do jego przesadnych i z wiekiem coraz
bardziej zagmatwanych osdw, do ciasnoty pogldw nie przystajcych do jego
publicznego wizerunku. Tym razem jednak przeszed samego siebie. Sdzia, e ceni
Jeremiasza de Saint - Amour nie za to, czym by przedtem, ale za to, czym zacz by od
chwili, gdy przyby tutaj majc za cay majtek jedynie swj toboek wygnaca, i nie moga
poj, dlaczego m czuje si a tak skonsternowany tym pnym ujawnieniem tosamoci
zmarego. Nie rozumiaa, dlaczego wydaje mu si czym odraajcym to, e mia w
tajemnicy kochank, skoro jest to wrodzony nawyk mczyzn z jego wasnej sfery (nie
wyczajc jego samego, kiedy, w jakim niedobrym momencie), a poza tym pomoc owej
kobiety w spenieniu ostatecznej decyzji fotografa wydawaa jej si wstrzsajcym
dowodem mioci. Powiedziaa: Gdyby ty postanowi to zrobi z tak samo wanych
przyczyn jak i on, moim obowizkiem byoby zrobi to samo co ona. Doktor Urbino po raz
kolejny znalaz si w puapce niezrozumienia, ktra przez p wieku doprowadzaa go do
rozpaczy. - Niczego nie rozumiesz - odpar. - Nie oburza mnie to, czym by, ani to, co robi,
ale to, e przez tyle lat oszukiwa nas wszystkich.
Oczy zaczy mu zachodzi zbyt atwymi zami, udaa jednak, e ich nie widzi.
- I dobrze zrobi - odpara. - Gdyby powiedzia prawd, ani ty, ani ta biedna kobieta,
ani ktokolwiek inny w tej miecinie nie kochaby go tak bardzo, jak go kochano. Zapia
mu dewizk od zegarka w dziurce kamizelki.
Poprawia wze krawata i wpia szpilk z topazem. Nastpnie obtara zapakane
oczy, wytara brod z ez chusteczk spryskan wod kwiatow i z rozwartymi niczym
magnolia rkami wetkna j do kieszonki marynarki. Jedenacie uderze wahadowego
zegara roznioso si po mieszkaniu.
- Pospiesz si - powiedziaa biorc go pod rami.
- Ju pno.
Aminta Dechamps, maonka doktora Lacidesa Olivelli, i jej siedem crek
przecigajc si w gorliwoci uczyniy wszystko, by galowy obiad sta si towarzyskim
wydarzeniem roku. Rodzinna rezydencja w samym rodku historycznego centrum bya
dawn mennic, wypaczon przez pewnego florenckiego architekta, ktry przemkn tdy

jak zy wiatr renowacji, przeksztacajc w weneckie bazyliki co najmniej cztery zabytkowe

budowle z siedemnastego wieku. Posiadaa sze sypialni i dwa salony, jadalny i bawialny,
obszerne i przewiewne, nie na tyle jednak, by pomieci wszystkich zaproszonych goci
zarwno tych z miasta, jak i tych z najbardziej ekskluzywnego towarzystwa, majcych
przyby z daleka. Patio do zudzenia przypominao klasztorny dziedziniec ze piewajc
kamienn fontann w rodku i rabatami heliotropw nasycajcymi o zmierzchu cay dom
swym zapachem, ale miejsca w krugankach nie starczao dla tylu wielkich nazwisk.
Postanowili wic wyda obiad w swej - oddalonej o dziesi minut jazdy samochodem
traktem krlewskim - wiejskiej posiadoci z przeogromnym patio, olbrzymimi indyjskimi
drzewami laurowymi i kreolskimi nenufarami w rzece o spokojnych wodach. Suba z
Meson de don Sancho, trzymajc si wskazwek pani de Olivella, rozpostara nad
miejscami pozbawionymi cienia plandeki z barwnego brezentu, pod drzewami za
ustawiono w prostokt, przykryte lnianymi obrusami, stoliki na sto dwadziecia dwie
osoby, ozdabiajc honorowy st bukietami z r. Wzniesiono rwnie podium dla
orkiestry dtej, majcej gra cile okrelony program skadajcy si z kontredansw i
swojskich walcw, i dla kwartetu smyczkowego ze Szkoy Sztuk Piknych: bya to
niespodzianka, jak pani Olivella przygotowaa dla czcigodnego nauczyciela jej ma i
zarazem najwaniejszego gocia. Aczkolwiek dzie nie odpowiada dokadnie rocznicowej
dacie ukoczenia studiw, wybrali niedziel Zesania Ducha witego, by nada przyjciu
wiksz rang.
W obawie, i z braku czasu przeocz co niezbdnego, rozpoczli przygotowania trzy
miesice wczeniej. Kazali sprowadzi ywe kury z Cienaga de Oro, synne na caym
wybrzeu nie tylko z rozmiarw i smakowitego misa, ale i z tego, e w ich odkach
znajdywano kamyki czystego zota, w czasach kolonialnych bowiem grzebay i dziobay na
terenach rzecznych napyww. Pani de Olivella osobicie, razem z kilkoma crkami i
sub, wchodzia na pokad luksusowych transatlantykw wybierajc to, co najlepsze, z
wszystkich stron wiata, by jak najgodniej odda hod zasugom maonka. Wszystko
przewidziaa oprcz tego, e wito wypadao w czerwcow niedziel w roku spnionych
deszczy. Groba takiego niebezpieczestwa dotara do niej dopiero tego dnia rano, kiedy
udajc si na naboestwo przerazia si stopniem wilgotnoci w powietrzu i ujrzaa gste,
niskie niebo, a na morzu w ogle nie mona byo dojrze widnokrgu. Pomimo tych
fatalnych oznak, dyrektor obserwatorium astronomicznego, ktrego spotkaa na
naboestwie, przypomnia jej, e w burzliwej historii miasta, nawet podczas
najostrzejszych zim, nigdy nie padao w Zielone witki. A jednak z wybiciem poudnia,

kiedy ju wielu goci czstowao si chodnymi napitkami na wolnym powietrzu, ziemia

zadraa od huku pojedynczego pioruna, a wiatr znad wzburzonego morza wywrci stoliki,
unis plandeki w powietrze, niebo za w jednej chwili runo katastrofaln ulew.
Doktor Juvenal Urbino ledwie dotar na miejsce w rozgardiaszu burzy razem z
ostatnimi napotkanymi w drodze gomi i chcia, tak jak i oni, dosta si z samochodu do
domu przeskakujc z kamienia na kamie przez zalane patio, musia jednak w kocu
zgodzi si na poniajce przeniesienie go przez personel z restauracji Don Sancho, pod
baldachimem z tego brezentu. Porozrzucane stoliki ustawiono ponownie, tym razem
wewntrz domu, jak mona byo najlepiej, nawet w sypialniach, gocie nie starali si nawet
powcign swego wisielczego humoru. W rodku panowa upa niczym w okrtowej
kotowni, trzeba byo bowiem zamkn wszystkie okna przed zacinajcym deszczem. W
patio kade miejsce na stole oznaczono bilecikiem z nazwiskiem gocia, przy czym, zgodnie
ze zwyczajem, przewidziano jedn stron dla mczyzn, drug dla kobiet. Wewntrz domu
bileciki z nazwiskami przemieszay si, siadano wic gdzie popado, w chaosie
spowodowanym przez si wysz, ktra przynajmniej raz przeciwstawia si naszym
towarzyskim przesdom.
Pord tego kataklizmu Aminta de Olivella wydawaa si by wszdzie jednoczenie,
z ociekajcymi wod wosami i we wspaniaej sukni zbryzganej botem, ale znosia
nieszczcie ze zwyciskim, przejtym od ma umiechem, byle nie da zawistnym
powodw do satysfakcji. Z pomoc crek, a byy one niewtpliwie z tej samej mki, zdoaa,
na ile to tylko byo moliwe, zabezpieczy miejsca przy honorowym stole, z doktorem
Juvenalem Urbino porodku i z arcybiskupem Obdulio y Rey po jego prawej stronie.
Fermina Daza usiada jak zwykle obok ma, obawiajc si, by nie zasn podczas obiadu
lub nie rozla sobie zupy na klapy. Miejsce naprzeciwko zaj doktor Lacides Olivella,
trzymajcy si wietnie pidziesiciolatek o kobiecych rysach, ktrego wesoe
usposobienie nie miao adnego zwizku z jego trafnymi diagnozami. Poza tym przy stole
zasiedli przedstawiciele wadz prowincji, miasta oraz ubiegoroczna krlowa piknoci
przyprowadzona pod rami przez gubernatora, ktry posadzi j u swego boku. Cho nie
byo przyjte, aby na zaproszeniach zaznacza, i wymagany jest specjalny strj, tym
bardziej na obiad w wiejskiej posiadoci, kobiety miay na sobie suknie wieczorowe
przyozdobione drogocennymi kamieniami, wikszo mczyzn ubranych byo w ciemne
garnitury i czarne krawaty, niektrzy za przywdziali pcienne surduty. Jedynie
wielkowiatowcy, a wrd nich i doktor Urbino, przybyli w swych zwykych codziennych

ubraniach. Na kadym miejscu leao wydrukowane po francusku i w zoconych ramkach

menu.
Pani de Olivella, przeraona niszczycielsk si upau, przebiega przez pokoje
bagajc, by gocie do obiadu zdjli marynarki, nikt jednak nie mia pierwszy dawa
przykadu. Arcybiskup napomkn doktorowi Urbino, e jest to w pewnej mierze
historyczny obiad: gdy ju rany zabliniy si, a urazy uznano za niebye, po raz pierwszy
siedziay razem przy wsplnym stole obie strony wszystkich wojen domowych, nieustannie
wykrwawiajcych kraj od czasw uzyskania niepodlegoci. Myl ta pokrywaa si z
entuzjazmem liberaw, przede wszystkim tych modszych, ktrzy po czterdziestu piciu
latach dominacji konserwatystw zdoali wynie na stanowisko prezydenta kandydata
swej partii. Doktor Urbino nie podziela tej opinii: prezydent libera, jego zdaniem, nie
rni si niczym od prezydenta konserwatysty, jedynie ubiera si gorzej. Nie chcia
jednak sprzeciwia si arcybiskupowi. Mimo to z przyjemnoci zwrciby mu uwag, e na
tym obiedzie nikt nie jest obecny z racji swych pogldw, lecz dziki przymiotom swego
pochodzenia, a te zawsze s ponad lepym trafem polityki i okruciestwami wojny. Z tego
za punktu widzenia rzeczywicie nikogo nie brakowao.
Ulewa przesza rwnie nagle jak si zacza, soce natychmiast zawiecio na
bezchmurnym niebie, niemniej wichura bya tak gwatowna, e wyrwaa par drzew z
korzeniami, a wezbrana woda przemienia patio w bagno. Miejscem najbardziej
dotknitym kataklizmem staa si kuchnia. Na tyach domu wybudowano pod goym
niebem kilka ceglanych palenisk na drewno i kucharze ledwie zdyli uchroni sagany
przed deszczem. Ratowanie zatopionej kuchni i stawianie naprdce nowych palenisk w
ganku od podwrza zajo im sporo czasu. Ale o pierwszej sytuacja zostaa opanowana i
brakowao jedynie deseru zamwionego u sistr klarysek, ktre obiecay dostarczy go
przed jedenast. Obawiano si, e strumie przy trakcie krlewskim moe wystpi z
oyska, jak to zdarzao si nawet podczas agodniejszych zim, w tym wic przypadku
trudno byo liczy na pojawienie si deseru przed upywem dwch godzin. Gdy si
rozpogodzio, otwarto okna i dom wypeni si rzekim, oczyszczonym przez burz
powietrzem. Nastpnie polecono orkiestrze wykona wizank walcw na tarasie ganku,
ale zwikszyo to jedynie ogln udrk, gdy roznoszce si po caym domu echo
miedzianych trb zmuszao wszystkich do wzajemnego przekrzykiwania si. Zmczona
oczekiwaniem, umiechajc si niemal przez zy, Aminta de Olivella kazaa poda obiad.
Zesp ze Szkoy Sztuk Piknych rozpocz swj koncert pord uprzejmej ciszy,
ktra trwaa zaledwie par pocztkowych taktw La Chasse Mozarta. Pomimo coraz

goniej przebijajcych si gosw, krztaniny czarnych kelnerw z Don Sancha, z trudem

lawirujcych z dymicymi pmiskami pord stolikw, doktor Urbino zdoa nastawi
uszu i wysucha koncertu do koca programu. Z roku na rok traci sw umiejtno
koncentracji, do tego stopnia, e musia zapisywa na kartce kady swj ruch szachowy,
aby wiedzie, w jakim kierunku zmierza. A jednak potrafi jeszcze prowadzi powan
rozmow nie tracc wtku koncertu, aczkolwiek nie osigajc mistrzowskich wyyn
pewnego niemieckiego dyrygenta i zarazem swego wielkiego przyjaciela z czasw pobytu w
Austrii, ktry czyta partytur Don Giovanniego jednoczenie suchajc Tannhausera.
Drugi utwr programu, mier i dziewczyna Schuberta, wyda mu si wykonany z
nazbyt atwym dramatyzmem. Usiujc wysucha muzyki poprzez narastajcy szczk
sztucw o talerze, utkwi wzrok w modziecu o zarumienionej twarzy, ktry pozdrowi go
skinieniem gowy. Musia go ju gdzie spotka, bez wtpienia, ale nie mg przypomnie
sobie gdzie. Podobne luki w pamici miewa czsto, przede wszystkim z trudem kojarzy
nazwiska i to osb powszechnie znanych, jak rwnie melodie z dawnych lat, co byo dla
tak przeraajc udrk, i pewnej nocy wola umrze, ni dotrwa w tych mkach do
witu. Obecnie zblia si ju do tego stanu, lecz nagle litociwy bysk rozjani jego
pami: w mody czowiek by w zeszym roku jego studentem. Zdziwi si widzc go tutaj,
w krlestwie wybracw losu, ale doktor Olivella przypomnia mu, e jest to syn ministra
zdrowia, a przyby tutaj, by przygotowa prac z medycyny sdowej. Doktor Juvenal
Urbino przesa mu radosne pozdrowienie rk, mody lekarz w odpowiedzi wsta i odda
mu peen szacunku ukon. Zarwno w tej chwili, jak i potem, i ju nigdy, doktor Urbino nie
skojarzy, e jest to spotkany przez niego tego ranka w mieszkaniu Jeremiasza de Saint Amour praktykant.
Odetchnwszy z ulg po odniesieniu jeszcze jednego zwycistwa nad staroci,
podda si przejrzystemu i pynnemu liryzmowi ostatniego utworu w programie, cho nie
by w stanie go rozpozna. Nieco pniej mody, wieo przybyy z Francji wiolonczelista z
zespou, wyjani mu, e jest to kwartet smyczkowy Gabriela Faure, o ktrym doktor
Urbino nie sysza nawet mimochodem, aczkolwiek stara si uwanie ledzi wszelkie
europejskie nowoci. Fermina Daza, nie spuszczajc z niego oka, jak zwykle, a szczeglnie
wtedy, gdy przebywajc w towarzystwie pogra si w mylach, odoya sztuce i pooya
sw ziemsk do na jego doni. Powiedziaa: Nie myl ju o tym. Doktor Urbino
umiechn si do niej z przeciwlegego brzegu ekstazy i dopiero wwczas pomyla o tym,
co budzio jej obawy.

Przypomnia sobie Jeremiasza de Saint - Amour, ktrego zwoki w faszywym

mundurze bojownika, z teatralnymi odznaczeniami, spoczyway o tej porze w trumnie,
wystawione na oskarycielskie spojrzenia dzieci z fotografii. Zwrci si do arcybiskupa,
pragnc przekaza mu wiadomo o samobjstwie, okazao si jednak, i ten ju wie. Po
naboestwie duo o tym mwiono, poza tym pukownik Hieronim Argote zwrci si do
niego, w imieniu uchodcw karaibskich, z prob o zezwolenie na pogrzebanie zmarego
w powiconej ziemi. Doda:
Ju sam fakt wystpienia z tak prob wyda mi si oznak braku szacunku.
Nastpnie, ju bardziej ludzkim tonem, zapyta, czy znany jest powd samobjstwa.
Doktor Urbino odpowiedzia mu stosownym sowem, ktre, jak mu si zdawao, wymyli
w tej wanie chwili: gerontofobia. Doktor Olivella, dotd zajty gomi siedzcymi obok
niego, przeprosi ich na chwil, by wczy si do konwersacji. Wtrci: To doprawdy
smutne, e mamy jeszcze do czynienia z samobjstwami nie popenianymi z mioci.
Doktor Urbino nie zdziwi si rozpoznawszy w sowach ulubionego ucznia wasne myli.
- Gorzej - odpar. - To akurat popenione zostao za pomoc cyjanku zota.
Wypowiedziawszy to poczu, e wspczucie ponownie oddala od niego gorycz z
powodu listu, i poczu wdziczno nie dla ony, lecz dla cudu muzyki. Po czym
opowiedzia arcybiskupowi o laickim witym, ktrego pozna w czasie wolno pyncych
szachowych wieczorw, opowiedzia o tym, jak powici on ca sw sztuk szczciu
dzieci, o jego rzadko spotykanej wiedzy we wszystkich sprawach tego wiata, o jego
spartaskich obyczajach, i dziwi si sam sobie, e tak nieoczekiwanie, z tak czystoci
duszy zdoa cakowicie oddzieli zmarego od jego przeszoci. Pniej wspomnia
burmistrzowi, i naleaoby wykupi archiwum negatyww fotograficznych w celu
zachowania wizerunkw caego pokolenia, ktre by moe nigdy nie bdzie tak szczliwe,
jak na tych portretach, a w ktrego rkach jest przyszo miasta. Arcybiskup zgorszony by
tym, e wiaty i zaangaowany katolik ma miao dopuci do siebie myl o witoci
samobjcy, niemniej jednak popar inicjatyw przekazania negatyww do archiwum.
Burmistrz pragn si dowiedzie, od kogo naley je wykupi. Doktor Urbino poczu, jak
rozarzone wgle posiadanego sekretu parz mu jzyk, zdoa si jednak powstrzyma
przed zdradzeniem utajnionej spadkobierczyni archiww. Odpowiedzia: Ja si tym
zajm. I poczu si odkupiony wasn lojalnoci wobec kobiety, ktrej wypar si pi
godzin temu. Fermina Daza spostrzega to i szeptem kazaa mu przyrzec, e bdzie na
pogrzebie. Oczywicie, e bdzie, odpar z ulg, jeszcze by tego brakowao.

Przemwienia byy krtkie i klarowne. Orkiestra dta zacza wykonywa jedn z

popularnych i nie przewidzianych w programie melodii, a gocie rozeszli si po
krugankach w oczekiwaniu na ostateczne osuszenie patia przez personel z Mesn de don
Sancho, na wypadek gdyby kto mia ochot zataczy. Wewntrz domu pozostali jedynie
gocie zebrani przy honorowym stole, celebrujc wanie wypicie przez doktora Urbino
jednym haustem, w charakterze strzemiennego, p kieliszeczka brandy. Nikt nie
przypomina sobie, by czyni to kiedykolwiek przedtem, bo, prcz kieliszka wina wielkiej
klasy do nader specjalnego dania, nigdy nie pi, ale tego popoudnia serce wymogo to na
nim i jego sabostka zostaa godziwie opacona: znowu, po tylu, tylu latach mia ochot
zapiewa. Uczyniby to niewtpliwie na usilne proby modego wiolonczelisty oferujcego
mu swj akompaniament, gdyby nie samochd, jeden z tych nowoczesnych, ktry
nieoczekiwanie przejecha przez bagno patia opryskujc botem muzykw, poszc kaczki
w zagrodzie swym kaczym sygnaem, by wreszcie zatrzyma si przed podcieniami. Z
samochodu wyszli, zataczajc si ze miechu, doktor Marek Aureliusz Urbino Daza z
maonk, kade trzymajc w rku tac przykryt koronkow serwet. Inne, identyczne
tace znajdoway si na dodatkowych siedzeniach, a nawet na pododze obok szofera. By to
spniony deser. Kiedy umilky oklaski, miech i yczliwe docinki, doktor Urbino Daza, ju
na serio, wyjani, e klaryski poprosiy go o przewiezienie deseru jeszcze przed burz, ale
zawrci z traktu krlewskiego, bo kto mu powiedzia, e pali si dom jego rodzicw.
Doktor Juvenal Urbino, nie czekajc na zakoczenie opowieci, zdoa ju wpa w panik.
ona szybko mu jednak przypomniaa, e sam kaza wezwa straakw, by zapali papug.
Promieniejca Aminta de Olivella postanowia, aczkolwiek z opnieniem i po kawie,
poda deser w krugankach. Ale doktor Juvenal Urbino i jego maonka odjechali nie
skosztowawszy go nawet, by ju bowiem najwyszy czas na to, by doktor przed pogrzebem
odespa sw uwicon sjest.
I odespa j, cho krtko i le, bo wrciwszy do domu ujrza, e straacy zrobili
wiksze szkody ni poar.
Prbujc wystraszy papug pucili silny strumie wody na drzewo, ogoacajc je z
lici, a inny skierowali tak niecelnie, e woda wpadszy przez okna gwnej sypialni
spowodowaa nieodwracalne zniszczenia w meblach i wiszcych na cianach portretach
nieznanych dziadkw. Ssiedzi usyszawszy dzwon wozu straackiego zbiegli si
natychmiast, sdzc, e wybuch poar, do wikszej za katastrofy nie doszo tylko dziki
temu, e szkoy byy w niedziel zamknite. Straacy widzc, e nie s w stanie dosign
papugi nawet po przystawieniu rozkadanej drabiny, zaczli odrbywa gazie i tylko

pojawienie si w ostatniej chwili doktora Urbino Daza zapobiego ociosaniu drzewa do

goego pnia. Poinformowali, e jeli uzyskaj zgod na jego cicie, to wrc po pitej,
wycofujc si za roznieli boto po caej sieni i salonie, i rozdarli ulubiony turecki dywan
Ferminy Dazy. Wszystko to okazao si zreszt zupenie niepotrzebne, domownicy mieli
bowiem wraenie, e papuga wykorzystujc panujcy chaos ucieka przez ssiednie
podwrza. Doktor Urbino usiowa wypatrzy j w gstwinie lici, nie otrzymawszy jednak
odpowiedzi w adnym jzyku ani na swoje gwizdy, ani na piosenki, uzna, e papuga
istotnie zagina i ju prawie o trzeciej uda si na drzemk. Przedtem zay chwilowej
rozkoszy wdychajc wonnoci tajemnego ogrodu swojego moczu przeczyszczonego przez
ciepe szparagi.
Obudzi go smutek. Nie ten smutek, ktry poczu rano przy zwokach przyjaciela, ale
owa niewidzialna mga przesycajca zawsze jego dusz po sjecie i odbierana przez niego
jako boski sygna, i wanie doywa swoich ostatnich wieczorw. Do pidziesitego roku
ycia nie by wiadom rozmiarw, wagi i stanu swych wntrznoci. Z czasem, przeduajc
jeszcze sw codzienn sjest, lec z zamknitymi oczami, zacz odczuwa je w sobie,
kad cz z osobna, nawet ksztat swego bezsennego serca, tajemniczej wtroby,
hermetycznej trzustki, odkrywajc zarazem, e nawet najstarsze osoby s modsze od niego
i e, w rezultacie, pozosta jedynym yjcym z legendarnych portretw grupy swego
rocznika. Kiedy zda sobie spraw z pierwszych luk wasnej pamici, sign do sposobu
zasyszanego u jednego z profesorw w Akademii Medycznej: Kto nie ma pamici, ten
niech j sobie stworzy na papierze. Bya to jednak zudna i krtkotrwaa nadzieja, bo
pami zawodzia go tak dalece, e zapomina nawet, co maj oznacza owe pamiciowe
notatki chowane po kieszeniach, przemierza cae mieszkanie szukajc okularw, ktre
mia wanie na nosie, ponownie przekrca klucz w ju zamknitych przez siebie drzwiach
i gubi si w powieciowych fabuach, zapominajc tre albo rodowody postaci.
Najbardziej niepokoio go to, e nie mg ufa wasnym wadzom umysowym: z wolna,
ulegajc nieuchronnej katastrofie, czu, e zaczyna traci poczucie rozsdku.
Doktor Juvenal Urbino wiedzia z wasnego li tylko dowiadczenia, nie opierajc si
na jakichkolwiek naukowych podstawach, e wikszo miertelnych chorb posiada swj
wasny zapach, aden jednak nie jest a tak specyficzny jak zapach staroci. Wyczuwa go w
rozcitych na stole sekcyjnym zwokach, rozpoznawa nawet u pacjentw znakomicie
ukrywajcych swj wiek, we wasnych przepoconych ubraniach i w bezbronnym oddechu
swej picej maonki. Gdyby nie by tym, kim w istocie by, chrzecijaninem na star
mod, by moe zgodziby si z Jeremiaszem de Saint - Amour, e staro jest

obrzydliwym stanem, ktry naleaoby odpowiednio wczenie udaremni. Jedynym

pocieszeniem, nawet dla kogo takiego jak on, a nalea przecie do mczyzn niele
sprawdzajcych si w ku, byo powolne i litociwe wygasanie cielesnego podania:
spokj seksualny.
W osiemdziesitym pierwszym roku ycia starczao mu jeszcze rozsdku, by zdawa
sobie spraw, e z tym wiatem cz go jedynie wte nici, zdolne zerwa si bezbolenie,
przy najzwyklejszym przewrceniu si na bok w czasie snu, i jeli robi wszystko, co w jego
mocy, by nadal by do nich przywizany, to wycznie ze strachu, i w mrokach mierci
moe nie napotka Boga.
Fermina Daza zaja si doprowadzaniem do porzdku sypialni zdewastowanej
przez straakw i tu przed czwart polecia, jak zwykle o tej porze, zanie mowi
szklank lemoniady z utuczonym lodem, przypominajc jednoczenie, e powinien ju
zacz si ubiera do wyjcia na pogrzeb. Doktor Urbino mia tego popoudnia dwie ksiki
pod rk: Czowiek, istota nieznana Alexisa Carrella i Ksig z San Michele Axela Munthe.
Tej ostatniej jeszcze nie rozci, poprosi wic Dign Pardo, kuchark, o przyniesienie
pozostawionego przeze w sypialni noa z koci soniowej. Zanim mu jednak przyniesiono
n, czyta ju Czowieka, istot nieznan na stronie zaznaczonej kopert jakiego listu: do
jej zakoczenia brakowao mu kilka kartek. Czyta powoli, torujc sobie drog poprzez
meandry cieniutkiej nitki blu gowy, ktry zoy na karb owego, wypitego przed
odjazdem, kieliszeczka brandy. W przerwach popija lemoniad odwlekajc powrt do
lektury chrupaniem kostek lodu. Mia na sobie skarpetki, koszul bez sztucznego
konierzyka, zwisajce przy pasie, elastyczne szelki w zielone prki, i drczya go myl o
tym, e musi ubra si na pogrzeb. Do szybko przerwa czytanie, odoy jedn ksik na
drug i bujajc si leniwie w wiklinowym fotelu na biegunach, zacz poprzez ociae
przygnbienie bdzi oczyma po zarolach i krzewach nad stawikiem patia, spoglda na
drzewo ogoocone z lici, pojawiajce si po deszczu roje skrzydlatych mrwek, i
kontemplowa ulotny splendor jeszcze jednego nieistotnego i odchodzcego na zawsze
popoudnia. Zapomnia ju, e kiedy mia papug z Paramaribo, ktr kocha jak ludzk
istot, gdy nagle usysza j:
Papuka krlewska. Usysza cakiem blisko, niemal u swego boku, i natychmiast
j dostrzeg na najniszej gazi mangowca.
- Bezwstydnico - krzykn.
Papuga natychmiast odpowiedziaa mu identycznym gosem:

- Kocio garnkowi przygania, doktorze. Podtrzymywa t wymian zda nie tracc

papugi z oczu, a jednoczenie zakadajc, z daleko idc ostronoci, sztylpy, aby jej nie
sposzy, przeoy rce przez szelki i zszed na pokryte jeszcze botem patio, lask
opukujc ziemi, eby nie potkn si na trzech schodkach tarasu. Papuga nie poruszya
si. Siedziaa tak nisko, e podstawi jej lask, aby, jak to miaa w zwyczaju, moga sfrun
na srebrn rczk, papuga jednak wymkna si. Przeskoczya na najblisz, nieco wysz,
ale i dostpniejsz ga, dosigaa bowiem do niej drabina, przystawiona tam jeszcze
przed przybyciem straakw.
Doktor Urbino oszacowa wysoko i uzna, e pokonujc dwa szczeble bdzie mg
zapa papug. Wszed na pierwszy szczebel podpiewujc kumpelsk piosenk, by
odwrci uwag niesfornego stworzenia, powtarzajcego sowa bez melodii, ale i
przesuwajcego si jednoczenie bokiem na gazi. Bez trudu wszed na drugi trzymajc si
obydwiema rkami drabiny, papuga za, nie ruszajc si z miejsca, zacza powtarza ca
piosenk. Wszed na trzeci szczebel i zaraz potem na czwarty, bo jednak le obliczy
wysoko gazi, i chwyciwszy si mocno lew rk drabiny, praw sprbowa zapa
papug. Digna Pardo, stara suca, ktra wanie nadchodzia, eby go uprzedzi, e moe
nie zdy na pogrzeb, zobaczya plecy stojcego na drabinie mczyzny i nie uwierzyaby,
e to on, gdyby nie zielone paski elastycznych szelek. - Przenajwitszy Sakramencie! krzykna. - Jeszcze si pan zabije!
Doktor Urbino zapa papug za szyj, wzdychajc triumfalnie: cayest. Ale
natychmiast j wypuci, drabina wymkna mu si bowiem spod ng, on za wiszc przez
chwil w powietrzu zda sobie spraw, e wanie umiera, bez komunii, bez krztyny czasu
na to, by si z czegokolwiek wyspowiada, z kimkolwiek poegna, czwartej siedem w
popoudnie w niedziel Zesania Ducha witego.
Fermina Daza bya w kuchni i prbowaa zupy przygotowanej na kolacj, gdy
usyszaa peen przeraenia wrzask Digny Pardo, wrzaw suby i, prawie jednoczenie,
krzyki z ssiedztwa. Rzucia yk i sprbowaa dobiec najszybciej, jak tylko moga i na ile
pozwalao jej nieprzezwycione brzemi lat, wrzeszczc jak oszalaa, niewiadoma jeszcze
tego, co si stao pod drzewem mangowca, i serce jej pko na tysic kawakw na widok
ma lecego na wznak w bocie, ju umarego za ycia, ale jeszcze odpierajcego w
ostatniej minucie ostateczny cios mierci, aby ona moga zdy na czas. Zdoa rozpozna
j w caym zamieszaniu poprzez zy niewysowionego blu, e umiera bez niej, i spojrza na
ni po raz ostatni, tak penymi blasku, tak smutnymi i penymi takiej wdzicznoci oczami,

jakich nigdy nie widziaa u niego przez p wieku wsplnego ycia, by resztk si, w
ostatnim tchnieniu, powiedzie jej:
- Bg tylko wie, jak bardzo ci kochaem. , Bya to pamitna mier, i nie bez
powodu. Wkrtce po ukoczeniu studiw specjalizacyjnych we Francji doktor Juvenal
Urbino zasyn w kraju powstrzymujc na czas, dziki nowym i drastycznym metodom,
ostatni epidemi cholery, ktra nawiedzia prowincj. Poprzednia, jeszcze kiedy by za
granic, spowodowaa w niespena trzy miesice mier jednej czwartej ludnoci miejskiej,
w tym i jego ojca, rwnie nader szanowanego lekarza. Korzystajc z szybko zdobytego
prestiu i sporej czci rodzinnego majtku, zaoy pierwsze i przez wiele lat jedyne w
karaibskich prowincjach Towarzystwo Medyczne, stajc si jego doywotnim prezesem.
Doprowadzi do budowy pierwszego wodocigu, pierwszego systemu kanaw ciekowych i
krytego targowiska, co pozwolio oczyci gnojowisko zatoki Las Animas. By ponadto
przewodniczcym Akademii Jzyka i Akademii Historii. Patriarcha aciski Jerozolimy
mianowa go kawalerem Zakonu Grobu witego w uznaniu jego zasug dla Kocioa, rzd
francuski za przyzna mu Legi Honorow w stopniu komandora. By aktywnym
animatorem wszystkich istniejcych w miecie kongregacji i stowarzysze wieckich, w
szczeglnoci za Zwizku Patriotycznego, utworzonego przez wpywowych, cho
pozbawionych politycznych ambicji obywateli, wywierajcych presj na rzdy i lokalny
handel postpowymi, acz zbyt miaymi jak na sw epok ideami. Spord nich do
najbardziej doniosych inicjatyw nalea prbny lot balonem, ktry w swej inauguracyjnej
podry przewiz list a do San Juan de la Cienaga, na dugo przedtem, nim zaczto w
ogle myle o poczcie lotniczej jako racjonalnej moliwoci. Jego ide byo rwnie
powstanie Orodka Artystycznego, z ktrego inicjatywy zaoono Szko Sztuk Piknych, w
tym samym gmachu, gdzie mieci si do dzi.
Dopiero jemu udao si osign to, co przez cay wiek zdawao si by niemoliwe
do spenienia: odnowienie Teatru Komedii, przeksztaconego jeszcze w czasach
kolonialnych w aren walki kogutw, z przyleg do niej hodowl. Nastpio to w efekcie
spektakularnej spoecznej akcji, w ktr zaangaoway si wszystkie bez wyjtku sfery,
mobilizujc olbrzymie rzesze do dziaa, przez wielu ocenianych jako godne lepszej
sprawy. Pomimo wszystko, dziaalno nowego Teatru Komedii zainaugurowano z chwil,
gdy brakowao w nim jeszcze foteli i lamp, widzowie za musieli przynosi z sob krzesa,
stoki, taborety i co do owietlania sali w czasie przerw. Przyja si taka sama etykieta,
jak podczas wielkich premier w Europie, co skwapliwie zostao wykorzystane przez kobiety
z wyszych sfer jako okazja do zademonstrowania w karaibskiej kanikule dugich sukien i

futer, niemniej trzeba byo rwnie dopuci na widowni sub, ktra wnosia krzesa,
lampy i tyle jedzenia, ile to byo konieczne, aby przetrzyma cignce si w nieskoczono
przedstawienia, zdarzay si bowiem i takie przypadki, i niektre spektakle przeduay si
a do porannego naboestwa. Pierwszy sezon zosta zainaugurowany przez francusk
trup operow, ktrej najwiksz nowoci bya harfa w skadzie orkiestry, niezapomnian
za saw cieszy si nieskazitelny sopran i dramatyczny talent tureckiej artystki
piewajcej boso i w piercieniach z drogocennymi kamieniami na palcach u ng. Ju w
pierwszym akcie scena staa si ledwie widoczna, a piewacy stracili gos od dymu
wydzielanego przez ogromn ilo lamp na olej palmowy, niemniej miejscy kronikarze
dooyli stara, by zatuszowa owe drobne mankamenty, sawic z drugiej strony
wszystko, co tylko godne byo uwagi.
Bez wtpienia inicjatywa ta okazaa si najbardziej zaraliwa spord caego szeregu
inicjatyw doktora Urbino, operowa gorczka udzielia si bowiem wszystkim, nawet
najmniej spodziewanym klasom i warstwom, dajc pocztek caemu pokoleniu Izold i
Otellw, Aid i Zygfrydw. Nigdy jednake nie doszo do skrajnoci wymarzonej przez
doktora Urbino, ktry pragn ujrze zwolennikw opery woskiej z jednej strony i
wagnerystw z drugiej, bezlitonie okadajcych si laskami w czasie przerw.
Doktor Juvenal Urbino nigdy nie przyj adnego z proponowanych mu czsto i bez
jakichkolwiek warunkw oficjalnych stanowisk, bdc zarazem bezwzgldnym krytykiem
lekarzy wykorzystujcych swj zawodowy presti do kariery politycznej. Aczkolwiek zawsze
uwaano go za liberaa, bo zwyk w wyborach gosowa na kandydatw tej partii, czu si
nim bardziej dla podtrzymania tradycji ni z przekonania, bdc jednoczenie ostatnim
zapewne przedstawicielem wielkich rodw, ktry przyklka na ulicy z chwil przejazdu
arcybiskupiej karety. Sam siebie definiowa jako urodzonego pacyfist, zwolennika
ostatecznej ugody pomidzy liberaami a konserwatystami dla dobra ojczyzny. Mimo to
jego publiczne zachowania cechowaa tak dalece idca niezaleno, i nikt nie uznawa go
za swojego: liberaowie mieli go za jaskiniowego wstecznika, konserwatyci mawiali, i
brakuje mu jedynie tego, by wstpi do masonerii, masoni za odrzucali go jako
zakonspirowanego klech w subie Watykanu. Mniej zaarci oponenci sdzili, e jest li
tylko arystokrat upajajcym si rozkoszami Turnieju Poetyckiego, w czasie gdy cay nard
wykrwawia si w nie majcej koca wojnie domowej.
I tylko dwie jego decyzje zdaway si nie zgadza z tym wizerunkiem. Pierwsz bya
przeprowadzka z dawnego paacu markiza de Casalduero, siedziby rodowej od ponad stu
lat, do nowego domu w dzielnicy nowobogackich. Drug za maestwo z piknoci

spoza swojej sfery, bez nazwiska i majtku, z ktrej panie o dugich nazwiskach
wymieway si skrycie, dopki same, cho wbrew wasnej woli, nie przekonay si, e
gruje nad nimi dystynkcj i przymiotami charakteru. Doktor Urbino nieustannie zwaa
zarwno na te, jak i na wiele innych rys w swoim publicznym wizerunku i nikt bardziej od
niego nie by wiadom faktu, e jest ostatnim dziedzicem nazwiska na wymarciu. Jego
dwoje dzieci okazao si dwiema, pozbawionymi jakiegokolwiek splendoru, lepymi
uliczkami rodu. Marek Aureliusz, potomek pci mskiej, lekarz jak ojciec i jak kady
pierworodny z poprzednich pokole, mimo swych ponad pidziesiciu lat nie zrobi nic
godnego uwagi, nawet potomka. Ofelia, jedyna crka, ona wysokiego urzdnika
bankowego w Nowym Orleanie, doya klimakterium wydawszy na wiat trzy crki i ani
jednego syna. A jednak doktora Urbino - cho przewidujc mier ubolewa nad
zatamowaniem biegu krwi w potoku historii - najbardziej drczya myl o samotnym yciu
Ferminy Dazy bez niego.
Tragedia, w kadym razie, wstrzsna do gbi nie tylko ludmi z jego sfery, ale
poruszya rwnie prosty lud, ktry wyleg na ulice, udzc si, e przynajmniej zdoa
ujrze blask legendy. Ogoszono trzydniow aob, opuszczono flagi do poowy masztu na
wszystkich gmachach uytecznoci publicznej, a dzwony wszystkich kociow biy
nieustannie do chwili zamknicia krypty w rodzinnym mauzoleum. Grupa uczniw ze
Szkoy Sztuk Piknych odlaa mask pomiertn, ktra miaa posuy za form do
popiersia naturalnej wielkoci, ale zrezygnowano z realizacji projektu, nikomu bowiem nie
przypada do gustu wierno, z jak zostaa w niej utrwalona trwoga ostatniej chwili.
Pewien w miar sawny artysta przebywajcy w miecie przypadkowo, przejazdem do
Europy, namalowa olbrzymie realistyczno - patetyczne ptno, na ktrym doktor Urbino
uwieczniony zosta w chwili mierci, kiedy stojc na drabinie wyciga rk, by zapa
papug. Na obrazie zamiast koszuli bez konierzyka i szelek w zielone prki mia na sobie
melonik i surdut z czarnego ptna skopiowane z prasowej ryciny, z czasw zarazy, co byo
jedynym elementem cakowicie sprzecznym z okrutn prawd koca jego ywota. Obraz
ten w kilka miesicy po tragedii wystawiono, by mogli obejrze go wszyscy, w przestronnej
galerii, odwiedzanego przez cae miasto sklepu z artykuami importowanymi Zoty Drut.
Pniej zdobi ciany wszystkich tych pastwowych i prywatnych instytucji, ktre czuy si
w obowizku odda hod pamici znamienitego patrycjusza, a wreszcie, po ceremonii
powtrnego pogrzebu, zawisn w Szkole Sztuk Piknych, skd wiele lat pniej zosta
wywleczony przez studentw malarstwa i spalony przez nich na placu uniwersyteckim jako
symbol znienawidzonych czasw i odraajcej estetyki. Ju od pierwszej chwili mona byo

zauway, e Fermina Daza w swym wdowiestwie nie jest, wbrew obawom maonka, a
tak bezradna. Zdecydowanie przeciwna wykorzystaniu nieboszczyka na rzecz jakiejkolwiek
sprawy, nie zmienia swego postanowienia nawet wobec kondolencyjnego telegramu
Prezydenta Republiki, w ktrym zarzdza wystawienie zwok na widok publiczny w
gwnej sali siedziby wadz prowincji.
Z t sam stanowczoci sprzeciwia si czuwaniu przy zwokach w katedrze, o co
prosi j osobicie arcybiskup, przystajc jedynie na wystawienie trumny, w ramach
uroczystoci pogrzebowych, podczas naboestwa aobnego. Nie ustpia nawet wobec
mediacji syna, oszoomionego tyloma przernymi probami, trwajc w swym wiejskim
przekonaniu, e zmarli nale tylko i wycznie do rodziny i do nikogo innego, a nocne
czuwanie odbdzie si w domu, przy gorzkiej kawie i ciasteczkach serowych, gdzie kady
bdzie mg do woli i jak zechce opakiwa zmarego. Zrezygnowaa z tradycyjnego,
trwajcego dziewi nocy czuwania: po pogrzebie drzwi zostay zamknite i otwierano je
tylko dla najbliszych. W domu rzdzia teraz mier. Co cenniejsze przedmioty zostay
odpowiednio zabezpieczone, a na goych cianach pozostay jedynie lady po zdjtych
obrazach. Krzesa, zarwno wasne, jak i poyczone od ssiadw rozstawiono pod
cianami, od salonu po sypialnie, a opustoszaa przestrze wydawaa si ogromna,
wszelkie dwiki za rozbrzmieway w niej upiornym pogosem, najwiksze meble zostay
bowiem odsunite, prcz okrytego biaym przecieradem koncertowego pianina
odpoczywajcego w swoim kcie. W samym rodku biblioteki, na biurku swego ojca, lea,
jeszcze bez trumny, ten, ktry by Juvenalem Urbino de la Calle, z grymasem ostatniego
przeraenia zastygym na twarzy, w paszczu i z wojenn szpad kawalerw Grobu
witego. U jego boku, w grubej aobie, drca, ale cakowicie opanowana, Fermina Daza
przyjmowaa bez dramatyzmu kondolencje nie ruszajc si prawie do jedenastej rano dnia
nastpnego, kiedy to ostatecznie rozstaa si z maonkiem stojc na ganku i powiewajc
mu chusteczk na poegnanie.
Nieatwo przyszo jej odzyska to panowanie nad sob od momentu, w ktrym
usyszaa krzyk Digny Pardo w patio i ujrzaa swego staruszka konajcego w bocie. Jej
pierwsz reakcj bya nadzieja, oczy mia bowiem otwarte, a w renicach taki blask
promiennego wiata, jakiego nigdy w nich nie widziaa. Zacza baga Boga o darowanie
jej przynajmniej chwili, by nie odszed nie dowiedziawszy si, jak bardzo go kochaa,
wbrew wtpliwociom ich dwojga, i poczua nieprzepart ch rozpoczcia z nim ycia od
nowa, od samego pocztku, by mogli powiedzie sobie wszystko, czego jeszcze nie

powiedzieli i zrobi teraz dobrze to, co zrobili le w przeszoci. Ale musiaa si podda
nieustpliwej mierci.
Zaguszya bl atakiem lepej wciekoci skierowanej przeciwko wiatu, nie
wyczajc siebie samej, i natchno j to tak wielkim spokojem i tak wielk odwag, e
zdoaa stawi czoo samotnoci. Poczwszy od tej chwili nie zaznaa ani sekundy
wytchnienia, ale wystrzegaa si najmniejszego choby gestu, ktry mgby ujawni jej bl.
Jedyny moment swoistego, cho cakowicie mimowolnego patosu nastpi w niedziel, o
jedenastej wieczorem, kiedy zaczto wyprowadza episkopaln, pachnc jeszcze
okrtowym pokostem trumn z miedzianymi uchwytami, wyciean jedwabnymi
poduszkami. Doktor Urbino Daza poleci natychmiast zabi wieko, cay dom przesycony
by bowiem unoszc si w nieznonym skwarze woni ogromnej iloci kwiatw, a poza
tym mia wraenie, i dostrzeg pierwsze sinawe cienie na szyi ojca. W ciszy rozleg si czyj
roztargniony gos: W tym wieku czowiek jest na wp zgniy ju za ycia. Zanim
zamknito trumn, Fermina Daza cigna lubn obrczk, zaoya j zmaremu
mowi, nastpnie przykrya swoj doni jego do, tak jak czynia to zawsze, kiedy
zaczyna ple trzy po trzy w towarzystwie.
- Wkrtce si zobaczymy - powiedziaa mu. Florentino Ariza, niedostrzegalny w
tumie notabli, poczu, e wcznia przeszywa mu bok. Fermina Daza nie rozpoznaa go w
rozgardiaszu pierwszych kondolencji, aczkolwiek, jak pniej si okazao, tej nocy nikt nie
by bardziej od niego obecny i uyteczny w nagych wypadkach. To on zaprowadzi
porzdek w przepenionych kuchniach, aby nie zabrako kawy. Zdoby dodatkowe krzesa,
kiedy nie starczyo nawet tych wypoyczonych po ssiedzku, a gdy w domu nie mieci si
ju aden wicej wieniec, kaza skada je wszystkie w patio. Zadba, by nie zabrako
brandy adnemu z goci doktora Lacidesa Olivelli, do ktrych nieszczsna wiadomo
dotara w apogeum obchodw srebrnego wesela, przybyli wic natychmiast z wielkim
hukiem i rozsiadszy si wok drzewa mangowego kontynuowali fet. Tylko on potrafi
zareagowa na czas, kiedy o pnocy pojawia si w jadalni zbiega papuga z uniesion
gow i rozpostartymi skrzydami, wywoujc dreszcz przeraenia w caym domu,
wygldaa bowiem jak pokutujca dusza. Florentino Ariza chwyci j za szyj, nie
pozwalajc jej nawet wycharcze ktrego z bezsensownych okrzykw i zanis, w
przykrytej klatce, do stajni. Wszystkim zreszt zaj si tak samo dyskretnie i skutecznie, e
nikomu nie przyszo na myl potraktowa jego zachowania jako mieszania si w cudze
sprawy, wprost przeciwnie, uznano to za bezcenn pomoc w tych cikich dla rodziny
chwilach.

By czowiekiem, na jakiego wyglda: uczynnym i dystyngowanym starcem. Mia

kociste, wyprostowane ciao, gadk niad skr, przenikliwie spogldajce oczy zza
okrgych okularw w oprawce z biaego metalu i romantyczne, nieco anachroniczne jak na
obecne czasy, wsy o wypomadowanych kocach. Resztki kosmykw trzymajce si jeszcze
na skroni mia zaczesane do gry i sklejone brylantyn porodku lnicej czaszki, co byo
ostatnim ratunkiem umoliwiajcym tuszowanie cakowitej ysiny. Jego wrodzona
kurtuazja i wytworne maniery zjednyway mu natychmiastow sympati, niemniej
uznawano je rwnie za przymioty do podejrzane u tak zatwardziaego kawalera. Wiele
pienidzy, wiele sprytu i wiele uporu woy w to, eby nie mona byo dostrzec jego
siedemdziesiciu szeciu lat ukoczonych w marcu, w najgbszej za samotnoci swej
duszy by najwiciej przekonany, e kocha w milczeniu jak nikt inny na tym wiecie.
W wieczr mierci doktora Urbino ubrany by tak, jak zastaa go wiadomo, czyli
jak zawsze, niezalenie od piekielnych czerwcowych upaw: w ciemny pcienny garnitur z
kamizelk, z jedwabn kokard przewizan na konierzyku z celuloidu, i w pilniowy
kapelusz; poza tym mia gadki czarny parasol sucy mu jednoczenie za lask. Kiedy
jednak niebo zaczo janie, znikn na dwie godziny i z pierwszymi blaskami soca
wrci odwieony, gadko wygolony i pachncy wod toaletow. Przebra si w surdut z
czarnego ptna, ju wwczas wkadany wycznie z okazji ceremonii pogrzebowych i
wielkanocnych naboestw, koszul ze stojcym konierzykiem, artystyczn kokard
zamiast krawata, i melonik. Wzi rwnie parasol, ale tym razem nie tyle z
przyzwyczajenia, co z przewiadczenia, e przed poudniem spadnie deszcz, i podzieli si
sw obaw z doktorem Urbino Daza, by ten rozway, na ile byoby moliwe przyspieszenie
pogrzebu. Sprbowali, w rzeczy samej, to uczyni, Florentino Ariza nalea bowiem do
rodziny armatorw i peni zarazem funkcj prezesa Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego,
co dawao podstawy do sdzenia, i znakomicie orientuje si w prognozach
atmosferycznych. Nie zdoali jednak na czas powiadomi wadz cywilnych i wojskowych,
korporacji publicznych i prywatnych, orkiestry wojskowej i orkiestry Szkoy Sztuk
Piknych, szk i kongregacji umwionych ju na jedenast, i w rezultacie oczekiwany jako
historyczne wydarzenie pogrzeb zakoczy si paniczn ucieczk niemal wszystkich pod
naporem nawalnego deszczu. Garstka aobnikw, brodzc w bocie, dotara do rodzinnego
mauzoleum osonitego kolonialn ceib, ktrej konary rozpocieray si ponad murem
cmentarza. Pod tymi samymi gaziami, ale na zewntrz, w kwaterze przeznaczonej dla
samobjcw, karaibscy uchodcy pochowali poprzedniego wieczoru Jeremiasza de Saint Amour razem z psem, zgodnie z jego ostatni wol.

Florentino Ariza jako jeden z niewielu dotrwa do koca pogrzebu. Przemk do

suchej nitki, przeraony wrci wic do siebie, w obawie, e po tylu latach pedantycznej
ostronoci i daleko idcej zapobiegliwoci moe nabawi si zapalenia puc. Kaza
przygotowa sobie gorc lemoniad z odrobin brandy, wypi j w ku, zaywajc
tabletki fenaspiryny, i przykrywszy si wenianym kocem oblewa si potem, pki nie
poczu, e jego ciao odzyskuje dobre samopoczucie. Kiedy wrci na czuwanie by ju w
peni si. Fermina Daza ponownie przeja ster rzdw w wymiecionym ju i gotowym na
przyjcie kolejnych goci domu, wystawiajc na otarzu biblioteki wykonany w pastelach
portret ma obramowany aobn krep. O smej zgromadzonych byo tyle samo, co
poprzedniej nocy, a i upa by rwnie wielki, ale po odmwieniu raca kto zwrci si do
obecnych z prob o wczeniejsze opuszczenie mieszkania, eby wdowa moga wreszcie, po
raz pierwszy od niedzielnego popoudnia, odpocz.
Fermina Daza wikszo swych goci egnaa stojc przy otarzu, ostatni jednak
grup najbliszych przyjaci odprowadzia a do drzwi, by osobicie je zamkn, tak jak to
zawsze robia. Ledwie ywa, miaa wanie to uczyni, gdy ujrzaa stojcego porodku
pustego salonu Florentina Ariz w aobnym ubraniu. Ucieszya si, bo wiele ju lat mino
od chwili, kiedy wymazaa go ze swojego ycia, teraz za po raz pierwszy patrzya na,
uaskawionego przez niepami, z pen yczliwoci. Zanim jednak zdoaa wyrazi mu
wdziczno za wizyt, on, drcy i dostojny, przyoy kapelusz do serca i przeci wrzd,
ktry przez tyle dugich lat podtrzymywa go przy yciu.
- Fermino - powiedzia jej - od ponad p wieku czekaem na t sposobno, aby raz
jeszcze ponowi przysig o mojej dozgonnej wiernoci i wiecznej mioci. Fermina Daza
gotowa bya uzna, i ma przed sob szaleca, gdyby nie miaa powodw sdzi, e
Florentino Ariza jest w tej wanie chwili natchniony ask Ducha witego. W swym
pierwszym odruchu chciaa przekl go za profanacj domu w chwili, gdy zwoki jej ma
jeszcze nie ostygy w grobie. Ale przeszkodzia jej w tym wcieka powaga godnoci.
Wyno si - powiedziaa. - i precz z moich oczu do koca dni twoich. Otworzya na ocie
zamknite wanie drzwi i dodaa:
- Ktrych, mam nadziej, ju niewiele ci pozostao. Gdy usyszaa ostatnie, milknce
na cakowicie pustej ulicy kroki, zamkna powoli drzwi, przesuna zasuwk, zaoya
sztab i stana twarz w twarz ze swym losem.
Nigdy do tej pory nie uwiadamiaa sobie cakowicie wagi i rozmiarw dramatu,
sprowokowanego przez ni sam, kiedy miaa zaledwie osiemnacie lat, a ktry mia j
przeladowa a do mierci. Po raz pierwszy od katastrofalnego wieczoru zapakaa bez

wiadkw, tak jak to byo w jej zwyczaju. Zapakaa nad mierci ma, nad swoj
samotnoci i sw wciekoci, a kiedy wesza do pustej sypialni, zapakaa nad sob
sam, bo rzadko kiedy, od czasu gdy przestaa by dziewic, spaa sama w tym ou.
Wszystko, co naleao do ma, pobudzao j do paczu: pantofle z pomponami, piama
pod poduszk, lustro na toaletce, w ktrym ju nie byo odbicia jego twarzy, jego
charakterystyczny zapach na jej skrze. Dreszczem przeja j niejasna myl: Ludzie,
ktrych kochamy, powinni umiera razem ze swoimi rzeczami. Nie chciaa niczyjej
pomocy, aby si pooy, nie chciaa niczego zje przed nocnym spoczynkiem. Przybita
smutkiem, poprosia Boga, by zesa jej mier podczas snu, i z t nadziej pooya si,
boso, ale w ubraniu, i natychmiast zasna. Spaa nie wiedzc o tym, ale wiadoma, e jest
nadal ywa w nie, e ma o poow za due ko i e ley na boku z lewej strony, jak
zwykle, ale brakuje jej przeciwwagi drugiego ciaa po drugiej stronie. Przez sen pomylaa,
e nigdy nie bdzie moga tak spa i zacza paka, i spaa tak, paczc, nie zmieniajc
pozycji na jej poowie ka a do pnych godzin, gdy ju dawno przestay pia koguty i
obudzio j nie chciane soce dnia, w ktrym jego ju nie byo. Dopiero wtedy zdaa sobie
spraw, e bardzo dugo spaa nie doczekawszy si mierci, paczc przez sen, i e paczc
podczas snu bardziej mylaa o Florentinie Arizie ni o zmarym mu.
Florentino Ariza nie przesta za to myle o niej ani przez chwil, od momentu kiedy
Fermina Daza odtrcia go bezapelacyjnie po dugich i penych przeciwnoci losu zalotach
miosnych, a mino od tej pory pidziesit jeden lat, dziewi miesicy i cztery dni. I nie
musia prowadzi rachunku zapomnienia poprzez odkrelanie kadego dnia na cianie
wiziennego lochu, bo nie byo takiego dnia, w ktrym nie wydarzyoby si co, co by mu
jej nie przypominao. W chwili zerwania liczy sobie dwadziecia dwa lata i mieszka sam z
matk, Transito Ariz, w wynajtej poowie domu na ulicy Ventanas, w ktrym od
modoci prowadzia sklep pasmanteryjny, drc tam zarazem koszule i stare szmaty,
odprzedawane nastpnie jako szarpie dla rannych podczas wojny. By jedynakiem z
przelotnego zwizku ze znanym armatorem, don Piusem Pitym Loayza, najstarszym z
trjki braci zaoycieli Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, dziki ktremu egluga
parowa na rzece Magdalena zyskaa na rozmachu.
Don Pius Pity Loayza zmar, kiedy syn mia dziesi lat. Mimo i zawsze, cho
potajemnie, pokrywa koszty jego utrzymania, nigdy nie uzna prawnie syna i nie zapewni
mu przyszoci, w rezultacie Florentino Ariza pozosta przy jedynym nazwisku matki,
aczkolwiek jego pochodzenie wiadome byo wszystkim. Po mierci ojca Florentino Ariza
musia zrezygnowa ze szkoy, zatrudniajc si jako praktykant w Agencji Pocztowej, gdzie

do jego zada naleao rozplombowywanie workw, segregowanie listw i zawiadamianie

mieszkacw o nadejciu poczty poprzez wciganie na stojcy przy wejciu do biura maszt
flagi kraju nadania.
Swoim poczuciem zdrowego rozsdku zwrci uwag telegrafisty, niemieckiego
emigranta Lotara Thuguta, grywajcego poza tym na organach podczas najwikszych
ceremonii w katedrze i udzielajcego prywatnych lekcji muzyki. Lotar Thugut nauczy go
alfabetu Morsea i uywania systemu telegraficznego, wystarczyo rwnie kilka lekcji gry
na skrzypcach, by Florentino Ariza gra na nich ze suchu niczym zawodowy muzyk. Kiedy
pozna Fermin Daz, by osiemnastoletnim modziecem, o ktrego najbardziej zabiegano
w jego sferze, bo najlepiej taczy do modnej wwczas muzyki, recytowa z pamici
sentymentalne wiersze i zawsze chtnie pomaga przyjacioom, wygrywajc ich ukochanym
serenady na skrzypce solo. Ju wwczas wyrnia si sw szczupoci, indiaskimi
wosami pocignitymi pachnc pomad i okularami krtkowidza, jeszcze bardziej
podkrelajcymi jego wygld osobnika cakowicie bezbronnego. Poza wad wzroku,
cierpia na chroniczne zaparcia, co przez cae ycie zmuszao go do ratowania si
przeczyszczajcymi lewatywami. Posiada jedno jedyne odwitne ubranie, odziedziczone
po zmarym ojcu, niemniej Transito Ariza utrzymywaa je w tak dobrym stanie, i w
niedziel zawsze wygldao jak nowe. Pomimo tego wymizerowanego wygldu,
niemiaoci i pospnego stroju, dziewczta z jego sfery cigny w sekrecie losy, by w
nagrod mie go dla siebie, a on podejmowa gr, aby mie je dla siebie, a nadszed dzie,
w ktrym pozna Fermin Daz, i nastpi kres jego niewinnoci.
Ujrza j w owo popoudnie, kiedy Lotar Thugut zleci mu odniesienie telegramu do
kogo o nie ustalonym adresie, kto nazywa si Lorenzo Daza. Odnalaz go przy skwerze
Los Evangelios, w jednym z najstarszych budynkw, po czci zrujnowanym, ktrego
patio, z zachwaszczonymi trawnikami i kamienn fontann bez wody, przypominao
klasztorny dziedziniec. Do uszu Florentina Arizy nie dociera aden odgos ludzkiego ycia,
gdy prowadzony przez bosonog suc szed pod arkadami korytarza, gdzie pord
resztek wapna i porozrzucanych workw cementu leay nie rozpakowane jeszcze po
przeprowadzce skrzynie i murarskie narzdzia, bo w domu robiono akurat gruntowny
remont. W gbi patia, w prowizorycznie urzdzonym gabinecie, siedzc przy biurku,
odsypia sjest otyy mczyzna, ktrego kdzierzawe faworyty sigay prawie wsw.
Rzeczywicie nazywa si Lorenzo Daza i nie nalea do zbyt znanych osb w miecie, gdy
przyby tu niespena dwa lata temu, a i grono otaczajcych go przyjaci byo nader
skromne.

Przyj telegram, jakby stanowi on dalszy cig koszmarnego snu. Florentino Ariza
spojrza w podkrone oczy ze swoistym zawodowym wspczuciem, popatrzy na
niepewne palce usiujce rozerwa znaczek, dostrzeg boja serca, tylokrotnie
obserwowan u niemal wszystkich adresatw, ktrzy cigle jeszcze nie potrafili
przyjmowa telegramw nie mylc o mierci. Przeczytawszy depesz odzyska panowanie
nad sob. Westchn: Dobre wieci. I wrczy gocowi pi reali napiwku, dajc mu do
zrozumienia wyraajcym ulg umiechem, e nie otrzymaby ich w przypadku zych
wiadomoci. Nastpnie poegna go uciskiem doni, co nie byo nazbyt przyjte wobec
posacw pocztowych, po czym suca odprowadzia go do drzwi wejciowych,
bynajmniej nie po to, by wskaza mu drog, ale raczej eby nie spuszcza z niego oka.
Wrcili t sam prowadzc pod arkadami drog, tym razem jednak Florentino Ariza ju
by przekonany, e w domu przebywaj jeszcze inne osoby, zalane wiatem patio wypenia
bowiem kobiecy gos recytujcy szkoln czytank. Mijajc pokj szwalniczy, ujrza przez
okno starsz kobiet i dziewczynk, siedzce na krzesach blisko siebie, obie zatopione w
lekturze tej samej ksiki, rozoonej na kolanach kobiety. Widok ten wyda mu si do
osobliwy: crka uczy matk czyta. Domniemanie jego po czci tylko rozmijao si z
prawd, bo kobieta bya jedynie ciotk dziewczynki, aczkolwiek opiekowaa si ni tak,
jakby bya jej rodzon matk. Nie przerway lekcji, cho dziewczynka podniosa wzrok, by
zobaczy przez okno, kto zacz przechodzi, i owo przypadkowe spojrzenie dao pocztek
miosnemu i wci, mimo upywu pwiecza, trwajcemu kataklizmowi.
Jedynym ustalonym przez Florentina Ariz faktem dotyczcym Lorenza Dazy bya
informacja, e przyby on z San Juan de la Cienaga z jedynaczk i niezamn siostr, tu
po epidemii cholery, a ci, co widzieli, jak schodzi po trapie na ld, nie mieli najmniejszej
wtpliwoci, e przybywa tutaj na dobre, bo na jego baga skadao si wszystko, co
stanowio niezbdne wyposaenie dla szanujcego si domu. ona zmara, gdy
dziewczynka bya jeszcze maym dzieckiem. Siostra miaa na imi Scholastyka, liczya sobie
czterdzieci lat i najwidoczniej odbywaa jak pokut, bo poza domem chodzia we
franciszkaskim habicie, w domu za przewizywaa si w pasie sznurem. Dziewczynka
miaa trzynacie lat i nosia to samo imi co nieboszczka matka: Fermina.
Sdzono, e Lorenzo Daza naley do ludzi majtnych, bo cho nie znany by jego
zawd, y dostatnio i, nie targujc si zanadto, zapaci za dom przy skwerze Los
Evangelios dwiecie pesos w zocie, przy czym remont kosztowa go niewtpliwie
dwukrotnie wicej. Crka uczya si w szkole Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, gdzie
panny z towarzystwa od dwch ju stuleci uczyy si sztuki i fachu gorliwych i pokornych

on. W czasach Kolonii i w pierwszym okresie Republiki przyjmowano tam jedynie

dziedziczki wielkich nazwisk.
Stare, zuboae wskutek niepodlegoci rody musiay jednak ulec realiom nowych
czasw i szkoa otworzya swe podwoje przed chtnymi, ktre sta byo na opacenie nauki,
nie zwracajc ju uwagi na ich udokumentowane rodowody, niemniej wymagajc
spenienia podstawowego warunku, aby uczennice byy prawowitymi crkami katolickich
maestw. W kadym razie bya to szkoa droga i sam fakt, e Fermina Daza do niej
uczszczaa, si rzeczy okrela sytuacj ekonomiczn rodziny, aczkolwiek nie stanowi o
jej spoecznym statusie. Informacje te doday otuchy Florentinowi Arizie, bo oznaczay, e
pikna dziewczyna o migdaowych oczach jest w zasigu jego marze. Rygorystyczne
zakazy i nakazy jej ojca nader szybko okazay si jednak trudnymi do pokonania
przeszkodami. W odrnieniu od pozostaych uczennic, udajcych si do szkoy w grupach
lub odprowadzanych przez wiekowe suce, Fermina Daza chodzia zawsze w
towarzystwie swej niezamnej ciotki, jej zachowanie za wskazywao, e wzbroniona jej
jest jakakolwiek rozrywka.
W ten oto niewinny sposb Florentino Ariza rozpocz swe skryte ycie samotnego
owcy. Od sidmej rano siadywa w najmniej widocznym kcie niewielkiego parku, udajc,
e czyta tom wierszy w cieniu migdaowcw, pki nie dostrzeg nieosigalnej panny w
mundurku w bkitne paski, w podkolanwkach na podwizkach, w mskich pbutach ze
sznurowadami wizanymi na krzy i z grubym warkoczem z kokard na kocu,
opadajcym jej na plecach a do pasa. Z wrodzon dum, z uniesion gow, lekko
spiczastym nosem i nieruchomym wzrokiem, przyciskajc do piersi teczk skrzyowanymi
rkami, sza szybko, krokiem ani, ktry zdawa si czyni j cakowicie odporn na
ziemskie przyciganie. Obok, ledwie dotrzymujc jej kroku, dreptaa ciotka, w brzowym
habicie witego Franciszka, przepasana sznurem, nie dajc najmniejszej nawet szansy na
zblienie si. Florentino Ariza widzia je w drodze do szkoy i z powrotem, cztery razy
dziennie i raz w niedziel, gdy wychodziy z kocioa po sumie, i moliwo ujrzenia
dziewczynki cakowicie mu wystarczaa. Stopniowo zacz j idealizowa, przypisujc jej
nieprawdopodobne cnoty i urojone uczucia, by koniec kocw po dwch tygodniach
myle ju tylko o niej.
Postanowi wic wysa jej zwyk kartk, zapisan po obu stronach swym piknym
pismem kancelisty. Przez wiele dni nosi jednak kartk w kieszeni gowic si nad
sposobem jej dorczenia i im bardziej si zastanawia przed zaniciem, tym wicej kartek
dopisywa, w rezultacie przeksztacajc pierwotny list w sownik czuoci, zainspirowanych

tylokrotnie ju przeczytanymi podczas oczekiwania w parku ksikami, i zna je wszystkie

na pami.
Szukajc sposobu przekazania listu usiowa zapozna si z niektrymi uczennicami
szkoy Ofiarowania, ale byy one zbyt odlege od jego wiata. Poza tym, po wielu
przemyleniach, doszed do wniosku, e ujawnienie komu swych zamiarw byoby zbytni
nieostronoci. Mimo to zdoa si dowiedzie, e Fermina Daza w par dni po swoim
przyjedzie zostaa zaproszona na sobotnie przyjcie z tacami, ojciec za nie da jej
zezwolenia stwierdzajc kategorycznie: Na wszystko przyjdzie czas. List mia ju ponad
szedziesit obustronnie zapisanych kartek, kiedy Florentino Ariza poczu, e nie jest w
stanie duej wytrzyma cinienia swej tajemnicy, i bez adnych zahamowa otworzy serce
przed matk, jedyn osob, wobec ktrej pozwala sobie na chwile szczeroci. Transito
Ariza wzruszya si do ez synowsk naiwnoci w miosnych sprawach i sprbowaa
owieci go sw wiedz. Zacza od przekonania go, by nie dorcza lirycznego pakunku, bo
to przestraszyoby tylko dziewczyn jego marze, ktra, jak sdzia, bya rwnie zielona jak
on w kwestiach sercowych. Po pierwsze, powiedziaa, musi w jaki sposb da jej do
zrozumienia, e si ni interesuje, aby jego wyznanie nie byo dla niej zaskoczeniem, dajc
jej zarazem czas na zastanowienie si. - Ale przede wszystkim - wyjania mu - to nie j
musisz zdoby, tylko jej ciotk.
Obie rady byy mdre, ale udzielone poniewczasie.
Rzeczy miay si bowiem tak, i kiedy Fermina Daza przerwaa na chwil lekcj
czytania z ciotk, podnoszc wzrok, by spojrze, kto zacz idzie przez kruganek, ujrzaa
Florentina Ariz, ktry wywar na niej ogromne wraenie sw aur bezradnoci.
Wieczorem, przy kolacji, ojciec opowiedzia o telegramie i w ten sposb dowiedziaa si, co
porabia Florentino Ariza w jej domu i jaki jest jego zawd. Informacje te jeszcze bardziej
pobudziy jej ciekawo, bo w tych czasach, tak dla niej, jak i dla wielu ludzi, wynalazek
telegrafu kojarzy si jeszcze z czarn magi. Ujrzawszy wic Florentina Ariz zatopionego
w lekturze pod drzewami w parku, natychmiast go rozpoznaa i nie wzbudzio to w niej
adnego niepokoju, dopki ciotka nie uwiadomia jej, e w modzieniec przesiaduje tam
ju od wielu tygodni. Pniej, gdy zaczy widywa go rwnie w kad niedziel po mszy,
ciotka nabraa cakowitej pewnoci, e tyle przypadkowych spotka to wcale nie jest
przypadek. Powiedziaa: To nie dla mnie, zaiste, tak si umartwia. Pomimo oschoci i
pokutniczego habitu, ciotka Scholastyka Daza obdarzona bya bowiem swoistym
instynktem yciowym, jak rwnie darem do spiskowania, obie za cechy stanowiy
zarazem jej najwiksze zalety, na sam wic myl, e jaki mczyzna interesuje si

bratanic, ogarno j niepohamowane podniecenie. Ale Ferminy Dazy jeszcze nie drczyo
najzwyklejsze bodaj zaciekawienie mioci i jedynym uczuciem, jakiego doznawaa na
widok Florentina Arizy, bya odrobina litoci, bo wydawao jej si, e cierpi on na jak
chorob. Ciotka wytumaczya jej jednak, i trzeba duo przey, aby pozna prawdziw
natur mczyzny, cakowicie przekonana, e akurat ten, przesiadujcy w parku wycznie
po to, eby zobaczy, jak przechodz, moe by chory, ale jedynie z mioci.
Ciotka Scholastyka bya swoistym azylem zrozumienia i uczu dla jedynej crki
maestwa bez mioci.
Zajmowaa si ni od mierci jej matki i wobec Lorenza Dazy zachowywaa si
bardziej jak spiskowiec ni jak ciotka. Pojawienie si Florentina Arizy stao si wic dla obu
okazj do kolejnej zabawy, wrd tajemnych rozrywek wymylanych przez nie dla zabicia
czasu. Przechodzc cztery razy dziennie skwerem Los Evangelios, szukay na wyprzdki,
szybkim spojrzeniem, chudego wstydliwego wartownika, mizeraka, niemal zawsze, mimo
upaw, ubranego na czarno i udajcego, pod oson drzew, cakowite zatopienie w
lekturze. Jest tam, mwia, powstrzymujc miech, pierwsza, ktra go dostrzega, zanim
zdy podnie wzrok znad ksiki, by popatrze na i tak odlege od jego ycia kobiety,
przechodzce obojtnie, bez jednego choby spojrzenia w jego stron.
- Biedaczek - rzeka kiedy ciotka. - Nie ma odwagi podej do ciebie, bo jestem z
tob, ale ktrego dnia, jeli jego zamiary s powane, sprbuje i wtedy wrczy ci list.
Przewidujc pojawienie si wszelkiego rodzaju przeszkd, nauczya Fermin
porozumiewania si za pomoc znakw przesyanych domi, co byo nieodzownym
rodkiem w przypadku zakazanej mioci. Owe zaskakujce, dziecice niemal fortele
budziy w Ferminie nie znan przedtem ciekawo, cho przez wiele miesicy nie przyszo
jej nawet na myl, e kiedykolwiek przekroczy granice tej ciekawoci. W ogle nie
dostrzega, kiedy zabawa przeradza zacza si w niepokj, kiedy z chci ujrzenia go jak
najszybciej krew zaczynaa si w niej burzy, pewnej za nocy obudzia si przeraona, bo
ujrzaa go, jak stojc w nogach ka wpatruje si w ni w ciemnociach. Zapragna
wwczas z caej duszy, by sprawdziy si przepowiednie ciotki, i w swych modlitwach
zacza baga Boga, eby natchn go odwag do wrczenia jej listu. Chciaa tego tylko po
to, eby zobaczy, co tam bdzie napisane.
Jej modlitwy nie zostay jednak wysuchane. Wrcz przeciwnie. W tym wanie
czasie Florentino Ariza wyzna wszystko matce, ta za wyperswadowaa mu wrczenie
siedemdziesiciu stron komplementw, w rezultacie Fermina Daza przez reszt roku
czekaa nadaremnie. Jej niepokj, w miar zbliania si grudniowych wakacji, przeradza

si coraz bardziej w rozpacz, nieustannie zadawaa sobie bowiem pytanie, co bdzie

musiaa wymyli, eby mc go widywa i eby on mg j widywa przez trzy wolne od
zaj szkolnych miesice. Wtpliwoci te, mimo nadejcia Wigilii, nadal pozostaway bez
odpowiedzi, gdy nagle, w tumie przybyych na pasterk wiernych, wstrzsno ni
przeczucie, e on w tej wanie chwili wpatruje si w ni i niepokj przepeni jej serce.
Siedzc midzy ojcem a ciotk nie miaa odwrci gowy, poza tym musiaa natychmiast
si opanowa, aby nie dostrzegli jej zakopotania. Ale w tumie przy wyjciu poczua jego
spojrzenie tak nieuchronnie bliskie i a tak oczywiste w tym tumulcie, e kiedy opuszczaa
gwn naw, jaka niepohamowana sia zmusia j do obejrzenia si za siebie i wtedy, w
odlegoci dwch pidzi od swoich oczu, zobaczya tamte, zlodowaciae oczy, sin twarz i
usta oniemiae z miosnego przeraenia. Oszoomiona wasn miaoci, chwycia si
ramienia ciotki Scholastyki, eby nie upa, ta za, czujc poprzez koronk rkawiczki
lodowaty pot jej doni, niedostrzegalnym znakiem bezwarunkowego wsplnictwa dodaa
bratanicy otuchy.
Pord huku petard, bicia w bbny, kolorowych lampionw nad drzwiami i wrzasku
dnych pokoju tumw, Florentino Ariza bdzi jak lunatyk a do witu, przypatrujc si
zabawie przez zy, odurzony halucynacj, i to nie Bg, ale wanie on narodzi si tej nocy.
Obd pogbi si w nastpnym tygodniu, w godzin sjesty, gdy nie ywic
jakichkolwiek nadziei uda si pod dom Ferminy Dazy i zobaczy j i ciotk siedzce u
drzwi wejciowych w cieniu migdaowcw. Bya to plenerowa powtrka tego samego
obrazu, ktry ujrza podczas pierwszego popoudnia w pokoju szwalniczym: dziewczynka
udzielajca ciotce lekcji czytania. Ale tym razem Fermina Daza, ju nie w szkolnym
mundurku, wygldaa zupenie inaczej, ubrana bya bowiem w lnian, opadajc jej z
ramion niczym peplum, plisowan sukni, gow za przystrojon miaa wiankiem ze
wieych gardenii, co nadawao jej wygld bogini w koronie. Florentino Ariza wybra w
parku takie miejsce, aby z ca pewnoci go zauwaono, usiad na awce i ju nawet nie
udajc, e czyta, siedzia z otwart ksik i utkwi oczy w zwodniczej pannie, ktra nie
odwzajemnia mu si nawet litociwym spojrzeniem.
Pocztkowo sdzi, e nauka pod migdaowcami jest tymczasow odmian
spowodowan by moe przecigajcym si remontem, ale w cigu nastpnych dni
zrozumia, e Fermina Daza bdzie tam, w zasigu jego wzroku, przez wszystkie
popoudnia, o tej samej porze przez trzy miesice wakacji i przekonanie to dodao mu
otuchy. Nie mia wraenia, aby zosta dostrzeony, nie zauway adnej oznaki
zainteresowania czy niechci, ale jej obojtno opromieniona bya tak odmiennym

blaskiem, i zagrzewao go to do wytrwaoci. Nieoczekiwanie pewnego popoudnia pod

koniec stycznia ciotka odoya na krzele robtk i zostawia bratanic sam w strumieniu
tych lici opadajcych z migdaowcw. Oywiony niejasnym domysem, e jest to
ukartowana okazja, Florentino Ariza przeszed przez ulic i stan przed Fermin Daz, tak
blisko niej, i poczu mgiek jej oddechu i kwietny powiew, z ktrym mia j utosamia
ju do koca ycia. Przemwi do niej ze sztywno podniesion gow i z tak stanowczoci,
na jak zdoby si ponownie i z tych samych przyczyn dopiero p wieku pniej.
- Mam tylko jedn prob. Prosz przyj ode mnie list - powiedzia jej.
Nie by to gos, ktrego si po nim spodziewaa: brzmia dwicznie i zdecydowanie i
nie mia nic wsplnego z jego kruch postur. Nie odrywajc wzroku od robtki
odpowiedziaa: Nie mog przyj listu bez uprzedniego zezwolenia mego ojca. Ciepo jej
gosu, ktrego przygaszon barw mia zapamita na reszt ycia, przejo Florentina
Ariz dreszczem. Nie ustpi jednak i natychmiast odpar: Prosz je wic uzyska. Po
czym, chcc zagodzi ostro tego rozkazu, doda bagalnie: To sprawa ycia i mierci.
Fermina Daza nie spojrzaa na niego, nie przerwaa haftowania, ale jej decyzja uchylia
drzwi, wpuszczajc przez nie cay wiat.
- Prosz przychodzi co wieczr - odrzeka - i czeka, a zmieni krzeso.
Florentino Ariza nie rozumia, co chciaa przez to powiedzie, dopki w nastpny
poniedziaek nie spostrzeg ze swej awki tej samej co zawsze sceny, z pewn jednak
odmian: gdy ciotka Scholastyka wesza do mieszkania, Fermina Daza wstaa i przesiada
si na stojce obok krzeso. Florentino Ariza, z bia kameli w butonierce surduta,
przeszed wwczas przez ulic i stan przed ni. Powiedzia: Jest to najwiksza szansa
mojego ycia. Fermina Daza nie unoszc gowy rozejrzaa si wok, zobaczya puste ulice
w sennoci duszy i wirujce martwe licie, ktre unosi wiatr.
- Prosz mi go da - powiedziaa.
Florentino Ariza mia zamiar wrczy jej siedemdziesit stron, ktre wskutek
wielokrotnego czytania by ju w stanie wyrecytowa z pamici, w kocu jednak
zdecydowa si na pstronicowy, zwizy i jasny licik, przyrzekajcy jedynie to, co
najistotniejsze: dochowanie dozgonnej wiernoci i wieczn mio. Wyj list z
wewntrznej kieszeni surduta i wycign go przed oczy zdenerwowanej hafciarki, ktra
wci nie miaa odwagi spojrze na niego. Ujrzaa niebiesk kopert drc w zesztywniaej
ze strachu doni i uniosa tamborek, by pooy na nim list, nie moga bowiem dopuci,
aby spostrzeg, e i jej dr palce. I stao si: w liciach migdaowca furkno i zatrzepotao i
ptasie gwienko plasno prosto na haftowany wzr. Fermina Daza cofna szybko

tamborek, ukrya go za oparciem krzesa, eby Florentino nie zauway, co si stao i po raz
pierwszy spojrzaa na niego z twarz ca w psach. On za nieporuszony, trzymajc wci
w doni list, powiedzia: To na szczcie. Podzikowaa mu swym pierwszym umiechem,
niemal wyrwaa mu list, zoya i ukrya w staniku. Wwczas ofiarowa jej kameli z
butonierki. Odmwia: Ten kwiat zobowizuje. Nagle, uwiadomiwszy sobie, e ju ma
mao czasu, schronia si w swe stateczne opanowanie.
- Teraz prosz odej - powiedziaa - i prosz nie wraca, dopki pana nie
powiadomi.
Kiedy j zobaczy po raz pierwszy, matka ju dawno o tym wiedziaa, bo Florentino
Ariza straci mow, apetyt i nie mogc zasn przewraca si caymi nocami w ku z boku
na bok. Ale od momentu, kiedy zacz oczekiwa odpowiedzi na swj pierwszy list, zaczo
go ponadto drczy rozwolnienie, mia zielone wymioty, traci zmys orientacji ulegajc
nagym omdleniom, co przerazio Transito Ariz, jego stan nie przypomina bowiem
miosnej udrki, lecz spustoszenia, jakich dokonuje cholera. Ojciec chrzestny Florentina
Arizy, homeopata i stary powiernik Transito Arizy jeszcze z czasw jej tajemnego
miosnego zwizku te z pocztku by zaniepokojony stanem chorego, jego ledwie
wyczuwalnym ttnem, wiszczcym oddechem i bijcymi na niego bladymi potami,
typowymi dla agonii. Badanie wykazao jednak, e nie ma gorczki, nie cierpi na adne
ble i jedyn jego dolegliwoci jest pragnienie natychmiastowej mierci. Wystarczyo
jednak staremu homeopacie, i zada par podstpnych pyta, wpierw Florentinowi Arizie,
nastpnie jego matce, by po raz kolejny doj do wniosku, e symptomy mioci s
identyczne z objawami cholery. Przepisa napar z kwiatu lipowego na uspokojenie i
zasugerowa zmian klimatu celem znalezienia pociechy poprzez oddalenie, ale Florentino
Ariza chcia czego wrcz przeciwnego: pragn napawa si swym mczestwem.
Transito Ariza bya woln Metysk, obdarzona instynktem szczcia obrconym
wniwecz przez ubstwo, przeywaa wic cierpienia syna jak swoje wasne. Zmuszaa go do
picia zi, kiedy tylko zaczyna majaczy, i okrywaa wenianymi kocami, aby oszuka
chorob, ale zarazem dodawaa otuchy, by uly mu w udrce. - Korzystaj teraz, pki jeste
mody, aby przecierpie, ile si da - mawiaa mu - bo te rzeczy nie trwaj cae ycie.
W Agencji Pocztowej nie podzielali oczywicie tej opinii. Florentino Ariza popad w
nierbstwo i w takie roztargnienie, e myli flagi informujce o przybyciu poczty i w rod
wciga na maszt flag niemieck, mimo e do portu wpywa statek Towarzystwa Leyland
z poczt z Liverpoolu, a jakiego innego dnia wciga flag Stanw Zjednoczonych, cho
przybijajcy statek nalea do Compagnie Generale Transatlantique z poczt z Saint -

Nazaire. Te miosne pomyki, powodujc ogromny chaos w sortowaniu listw, wywoyway

jednoczenie protesty adresatw, i tylko dziki wstawiennictwu i opiece Lotara Thuguta,
ktry przygarn go do pracy przy telegrafie i zacz zabiera ze sob do katedry, by tam
gra na skrzypcach, Florentino Ariza nie zosta zwolniony z pracy. Trudno byo zrozumie
czce ich wizy, szczeglnie zwaywszy rnic wieku, gdy rwnie dobrze uchodzi
mogli za dziadka i wnuka, niemniej byo im ze sob wspaniale, zarwno w pracy, jak i
portowych tawernach, gdzie wpadali wszyscy, nie baczc na pochodzenie spoeczne, nocni
markowie, od pijaczkw z boej aski po wyfrakowanych paniczw wymykajcych si z
galowych przyj Klubu Towarzyskiego na smaonego krlika z ryem w sosie kokosowym.
Lotar Thugut zwyk pojawia si tam po ostatniej zmianie w telegrafie i nierzadko wit
zastawa go pijcego jamajski poncz i grajcego na akordeonie w towarzystwie szalecw z
zag antylskich golet. By to korpulentny, czerstwy mczyzna, noszcy zotaw brod i
czapk frygijsk, ktr zakada, gdy wychodzi w nocy i brakowao mu jedynie pku
dzwoneczkw, aby cakowicie upodobni si do witego Mikoaja. Przynajmniej raz w
tygodniu spdza wieczr z jedn z wielu ptaszyn nocnych, jak je nazywa, oferujcych sw
mio w nagej potrzebie w hotelikach dla marynarzy. Kiedy pozna Florentina Ariz,
udostpni mu przede wszystkim, nie bez swoistej pedagogicznej satysfakcji, sekrety swego
raju. Wybiera dla niego najlepsze, jak sdzi, ptaszyny, ustala cen i zakres usugi i
proponowa, e zafunduje mu j pacc z gry. Ale Florentino Ariza nie zgadza si: by
prawiczkiem i postanowi, e cnot straci jedynie z mioci. Hotel mieci si w
kolonialnym niegdy, z czasem podupadym, paacu, ktrego salony i marmurowe
pomieszczenia podzielono na mae pokoiki, z wywierconymi w kartonowych cianach
dziurkami, wynajmowane zarwno po to, eby samemu robi to, co si robi w takich
miejscach, jak i podpatrywa innych. Czsto opowiadano o ciekawskich, ktrym wykuto
oko szydekiem, o kliencie, ktry w podgldanej kobiecie rozpozna wasn on i o
niejednym arystokracie wlizgujcym si do hotelu w przebraniu straganiarki, by da
upust swoim chuciom z nocujcymi tu przejazdem bosmanami i o tylu innych wstydliwych
przygodach tych podgldajcych i tych podgldanych, e na sam myl o przekroczeniu
progu jednego z pokoikw Florentina Ariz ogarniao przeraenie. Tak wic Lotar Thugut
nie zdoa go przekona, i widzie i by widzianym to nader wyrafinowane rozkosze
europejskich ksit.
W przeciwiestwie do tego, co sugerowa mogo jego korpulentne ciao, Lotar
Thugut obdarzony by cherubinowym, niby pczek ry, trybuszonkiem, niemniej musiaa
to by cakiem korzystna przywara, bo najwytrawniejsze ptaszyny cigny midzy sob

losy o przespanie si z nim, a ich wrzaski, jakby je zarzynano, wstrzsay posadami

budynku i doprowadzay do panicznego dygotu paacowe widma. Powiadano, e uywa
jakiej maci z jadu mii, doprowadzajcej kobiety do szau, on jednak zarzeka si, e nie
stosuje adnych dodatkowych rodkw poza tymi, ktrymi obdarzy go Bg. Zamiewajc
si mawia: To tylko mio. Musiao upyn wiele lat, aby Florentino Ariza zrozumia, i
pewnie mia racj. Ostatecznie przekona si o tym w czasach, gdy by do ju
zaawansowany w szkole uczu, bowiem pozna alfonsa yjcego jak basza dziki
eksploatowaniu a trzech kobiet. Wszystkie rozliczay si z nim o wicie, poniajc si u
jego stp, by uzyska przebaczenie za zbyt mae zyski, a jedyn upragnion i oczekiwan
przez nie zapat byo przespanie si z nim tej, ktra przyniosa najwicej pienidzy.
Florentino Ariza sdzi, e jedynie terrorem mona doprowadzi do podobnej
niegodziwoci. Ale jedna z dziewczyn zaskoczya go prawd wrcz odwrotn. - Takie rzeczy
- wyznaa - mona robi tylko z mioci.
Nie tyle zaletom jebaki, ile osobistemu urokowi Lotar Thugut zawdzicza sw
pozycj jednego z najbardziej cenionych goci hotelu. Maomwny i skryty Florentino
Ariza rwnie zyska sobie przychylno waciciela, tote w najgorszych momentach
swych utrapie zwyk zamyka si w dusznych pokoikach, by czyta wiersze i zawe
romanse, podczas gdy jego marzenia jaskeczkom ciemnym wiy gniazda na balkonach,
wydaway szmery pocaunkw i skrzydami motylimi trzepotay w martwocie sjesty. O
zmierzchu, gdy upa stawa si nieco lejszy, z koniecznoci suchao si rozmw mczyzn
schodzcych si tu po to, by w szybkiej mioci znale wytchnienie po dniu pracy. W ten
sposb Florentino Ariza dowiadywa si o wielu sprzeniewierzeniach, a nawet tajemnicach
pastwowych, jakie pewne wane osobistoci, nie wyczajc przedstawicieli wadz
lokalnych wyjawiay swym przelotnym kochankom, nie przejmujc si tym, e w ssiednim
pokoju moe kto podsuchiwa. I tak wanie dowiedzia si, e w odlegoci czterech mil
morskich, na pnoc od Sotavento, spoczywa na dnie od XVII wieku hiszpaski galeon z
adunkiem wartoci ponad piciuset miliardw pesos w czystym zocie i kamieniach
szlachetnych. Opowie zadziwia go, ale przypomnia sobie o niej dopiero po upywie paru
miesicy, kiedy miosne szalestwo obudzio w nim pragnienie odzyskania zatopionego
skarbu, eby Fermina Daza moga si kpa w zotych basenach. Wiele lat pniej, gdy
usiowa przypomnie sobie, jak naprawd wygldaa jego dziewczyna wyidealizowana
alchemi poezji, nie by w stanie oddzieli jej od tamtych rozwizych wieczorw. Nawet
podczas tych penych trwogi dni, gdy oczekujc odpowiedzi na swj pierwszy list ledzi j
z ukrycia, dostrzega j zawsze przeistoczon blaskiem drugiej po poudniu, w mawce

biaych kwiatw pod migdaowcami, gdzie o kadej porze roku zawsze by kwiecie.
Jedynym powodem, dla ktrego interesowao go wwczas akompaniowanie Lotarowi
Thugutowi na skrzypcach w dogodnym punkcie obserwacyjnym katedralnego chru, bya
moliwo przygldania si jej falujcej od powiewu hymnw sukni. Wasnym
szalestwem doprowadzi jednak do zniweczenia tego szczcia, ywic bowiem
przekonanie, e nabona muzyka nie wyraa w peni stanu jego duszy, prbowa doda jej
arliwoci miosnymi walcami, co zmusio Lotara Thuguta do wyrzucenia go z chru.
Zdarzyo si to w tym samym okresie, gdy nie mogc ju duej oprze si pokusie
zjad gardenie hodowane przez Transito Ariz w patio, poznajc w ten oto sposb smak
Ferminy Dazy. W tyme czasie, znalazszy przypadkowo w kufrze matki litrow butl
przemycanej i sprzedawanej przez marynarzy z Hamburg American Lin wody koloskiej,
nie by w stanie powstrzyma si i wypi j, pragnc odnale inne smaki ukochanej
kobiety. Pi prosto z butelki, do witu, upijajc si Fermin Daz palcymi ykami, wpierw
w portowych tawernach, a pniej na falochronach, gdzie bezdomni kochankowie
oddawali si mioci na osod; zapatrzony w morze pi, dopki nie straci przytomnoci.
Transito Ariza czekaa na niego do szstej rano z dusz na ramieniu, wreszcie zacza
szuka go w najbardziej nieoczekiwanych zakamarkach, by tu po dwunastej odnale go
tarzajcego si w kauy wonnych rzygowin nad zatok, w tym zakolu, gdzie morze wyrzuca
topielcw.
Wykorzystaa czas rekonwalescencji, aby wypomnie mu bierno, z jak oczekuje
odpowiedzi na list. Przypomniaa mu, e sabeusze nigdy nie wejd do krlestwa mioci,
bo jest to krlestwo bezlitosne i okrutne, i e kobiety oddaj si wycznie mczyznom o
zdecydowanym charakterze, bo tylko tacy daj im poczucie bezpieczestwa, tak im
potrzebne do stawiania czoa przeciwnociom ycia. Florentino Ariza wzi sobie do serca
owe nauki, by moe nawet nazbyt serio. Transito Ariza nie krya swej nie tyle matczynej,
co kobieco zaborczej dumy, gdy ujrzaa go wychodzcego z jej sklepiku w pciennym
czarnym garniturze, w sztywnym kapeluszu, z przewizan wok celuloidowego
konierzyka liryczn kokard i artem zapytaa, czy idzie na pogrzeb. Zaczerwieniony po
uszy, odpowiedzia: To prawie to samo. Poja, e cho syn ledwie dyszy z przeraenia,
jego determinacja jest niezomna. Przekazaa mu ostatnie uwagi, pobogosawia i miejc
si serdecznie przyrzeka mu nastpn butelk wody koloskiej, eby razem uczcili
zwyciski podbj.
Od momentu, gdy przed miesicem wrczy list, wielokrotnie zdy ju zama
obietnic, e nie bdzie chodzi do parku, ale zawsze zachowywa wszelkie rodki

ostronoci, eby nie zosta zauwaonym. Nic si nie zmienio. Nauka czytania pod
drzewami koczya si koo drugiej, kiedy miasto budzio si po sjecie i Fermina Daza
przystpowaa z ciotk do haftowania, pki upa nie zela. Florentino Ariza, nie czekajc
a ciotka skryje si w mieszkaniu, przeszed przez ulic wojskowym krokiem, opanowujc
w ten sposb bojaliwe drenie kolan. Zwrci si jednak nie do Ferminy Dazy, lecz do
ciotki.
- Prosz wywiadczy mi t grzeczno i zostawi mnie z panienk samego - odezwa
si. - Mam jej co wanego do powiedzenia.
- Zuchway modziecze! - odrzeka ciotka. - Nie ma takich spraw dotyczcych mojej
bratanicy, ktrych nie mogabym wysucha.
- Wobec tego nic nie powiem - odpar - ale ostrzegam, e za to, co si stanie, pani
ponosi ca odpowiedzialno. Nie takich manier oczekiwaa Scholastyka Daza od
idealnego pretendenta, niemniej wstaa przeraona, po raz pierwszy doznaa bowiem
przejmujcego wraenia, e Florentino Ariza przemawia z natchnienia Ducha witego.
Posza wic do domu po nowe igy, zostawiajc oboje modych sam na sam pod
migdaowcami.
Fermina Daza, prawd powiedziawszy, niewiele wiedziaa o tym mrukliwym
pretendencie, ktry pojawi si w jej yciu niczym zimowa jaskka i o ktrym pewnie
nadal nie wiedziaaby nic, nie znaaby nawet jego imienia, gdyby nie podpis w licie. Od
tamtej pory zdoaa ustali, e nie ma ojca, e jest synem niezamnej, pracowitej i
statecznej kobiety, nieodwracalnie naznaczonej ognistym pitnem jedynego grzechu
modoci. Dowiedziaa si, e wbrew jej dotychczasowemu wyobraeniu nie jest gocem
urzdu telegraficznego, ale wykwalifikowanym asystentem z obiecujc przyszoci i
pomylaa, i przyszed z telegramem do jej ojca tylko po to, eby j zobaczy.
Przypuszczenie to wzruszyo j. Wiedziaa rwnie, e jest jednym z muzykw w chrze i
cho nigdy nie odwaya si dla ostatecznego potwierdzenia unie wzroku w czasie mszy,
pewnej niedzieli odkrya w chwili olnienia, e o ile inne instrumenty graj dla wszystkich,
o tyle skrzypce graj wycznie dla niej. Nie by tym typem mczyzny, ktry mgby jej si
ewentualnie podoba. Jego sieroce okulary, parafialny strj, tajemnicze zabiegi wzbudziy
w niej nieodpart ciekawo, cho nigdy nie przyszo jej nawet na myl, e ciekawo jest
jedn z wielu puapek mioci.
Sama nie bya w stanie poj, dlaczego zgodzia si przyj list. Nie miaa mu tego za
ze, ale zobowizujcy termin udzielenia odpowiedzi zblia si nieubaganie, stajc si
coraz dokuczliwsz zmor. W kadym sowie ojca, w kadym przypadkowym spojrzeniu, w

najzwyklejszym gecie przeczuwaa puapk zastawion po to, eby odkry jej sekret. Do
tego stopnia staa si podejrzliwa, e zacza unika rozmw przy stole z obawy, e chwila
nieuwagi moe j zdradzi i stronia nawet od ciotki Scholastyki, mimo i ta dzielia z ni
skrywan trwog, przeywajc niepokoje bratanicy jak swoje wasne. Bez wzgldu na por
dnia zamykaa si w azience, by ponownie przeczyta list usiujc wykry jaki tajemny
szyfr, magiczn formu ukryt w trzystu czternastu literach pidziesiciu omiu sw, w
nadziei, i powiedz jej co wicej ni rzeczywicie mwiy. Nie znalaza jednak nic ponad
to, co zrozumiaa ju po pierwszym czytaniu, kiedy z oszalaym sercem pobiega do
azienki, by rozerwa kopert udzc si, e list bdzie dugi i arliwy, a znajdujc jedynie
pachncy bilecik, ktrego determinacja j przerazia.
Z pocztku nie sdzia, by podjte przez ni zobowizanie do udzielenia odpowiedzi
naleao traktowa z ca powag, ale list brzmia tak jednoznacznie, i nie pozostawia
adnej innej moliwoci. Tymczasem, targana wtpliwociami, z zaskoczeniem stwierdzia,
e myli o Florentinie Arizie coraz czciej i z zainteresowaniem znacznie przekraczajcym
jej wasne przyzwalajce oczekiwania do tego stopnia, i przygnbiona, zastanawiaa si,
dlaczego nie zjawia si w parku o zwykej dla siebie porze, nie pamitajc ju, e sama
zadaa, by do czasu przemylenia odpowiedzi nie pojawia si tutaj. W rezultacie zacza
myle o nim tak czsto i tak intensywnie, jak nigdy przedtem ani pniej nie bya w stanie
sobie nawet wyobrazi, e mona o kim a tyle myle, bo przeczuwaa go tam, gdzie go
nie byo, pragna go tam, gdzie w aden sposb by nie mg, budzia si gwatownie pod
wpywem namacalnego wraenia, e podczas gdy ona pi, on wanie patrzy na ni, i to do
tego stopnia, e usyszawszy na jawie jego mocne kroki stawiane w strumieniu tych
parkowych lici tylko z wielkim trudem moga uwierzy, e nie jest to kolejny omam
wyobrani. Ale gdy zada od niej odpowiedzi ze stanowczoci nie przystajc adn
miar do jego wtego ciaa, zdoaa opanowa strach i sprbowaa wykrci si prawd:
nie wiedziaa, co ma mu odpowiedzie. Ale Florentino Ariza nie po to pokonywa przepa,
eby da si teraz zwie podobnymi wymwkami.
- Jeli przyja pani list - odrzek jej - nieudzielenie odpowiedzi nie naley do
dobrego tonu.
To by kres labiryntu. Fermina Daza, cakowicie ju opanowana, przeprosia za
zwok i daa mu sowo, e otrzyma odpowied przed upywem wakacji. I sowa
dotrzymaa. W ostatni wtorek lutego, na trzy dni przed rozpoczciem nowego roku
szkolnego, ciotka Scholastyka udaa si do urzdu pocztowego, by zapyta, ile kosztuje
telegram do nie figurujcego nawet w spisie pocztowym miasteczka Piedras de Moler i

zostaa obsuona przez Florentina Ariz, tak jakby w ogle si nie znali, ale wychodzc
zostawia na kontuarze, niby przez nieuwag, oprawiony w jaszczurcz skr modlitewnik
z wsunit we kopert z welinowego papieru ze zoconym znakiem. Odurzony szczciem,
Florentino Ariza reszt popoudnia spdzi na objadaniu si rami i czytaniu listu raz za
razem i jeszcze raz od nowa, litera po literze, a im bardziej si zaczytywa, tym wicej r
zjada, tak e o pnocy ju tyle razy przeczyta list i zjad tyle r, e matka chwyciwszy go
jak cielaka za szyj musiaa ratowa syna wlewajc mu w gardo olej rycynowy.
By to rok arliwego rozmiowania. Zarwno jej, jak i jemu ycie zaczo schodzi na
wycznym myleniu sobie nawzajem, nili o sobie, oczekiwali na listy rwnie
niecierpliwie, jak na nie odpowiadali. Nigdy podczas tej obdnej wiosny, jak i w
nastpnym roku, nie nadarzya im si najmniejsza choby sposobno umoliwiajca im
bezporedni rozmow. Mao tego: od owej chwili, gdy zobaczyli si po raz pierwszy, do
momentu, gdy p wieku pniej ponowi swe owiadczyny, nigdy nie mieli okazji, by
spotka si na osobnoci i porozmawia o swym uczuciu. Ale przez pierwsze trzy miesice
nie byo dnia, w ktrym nie pisaliby do siebie, a nawet w pewnym okresie pisywali i dwa
razy dziennie, przeraajc ciotk Scholastyk zachannoci roznieconego, przy jej pomocy,
ognia.
Po pierwszym licie, ktry przemycia do urzdu pocztowego w mimowolnym
odruchu zemsty za to, co niegdy spotkao j, pozwolia na codzienn niemal wymian
korespondencji podczas ulicznych i na pozr przypadkowych spotka, nie miaa jednak
do odwagi, by dopuci do najbanalniejszej bodaj i przelotnej rozmowy. Po trzech
miesicach zrozumiaa jednak, e bratanica nie jest ofiar dziewczcego li tylko
zadurzenia, jak jej si pocztkowo zdawao, i e tym samym sw miosn poog zagraa
rwnie i jej yciu. W istocie rzeczy Scholastyka Daza nie miaa, poza miosierdziem brata,
innego rda utrzymania, znajc za jego despotyczne usposobienie, wiedziaa, i nigdy jej
nie wybaczy, e tak niecnie naduya jego zaufania. Ale w godzin podjcia ostatecznej
decyzji nie miaa serca, by zgotowa bratanicy ten sam, smutny i nieodwracalny los, jaki
ona musiaa znosi od modoci, pozwolia wic Ferminie posuy si fortelami, dziki
ktrym moga si udzi, e sama nie jest niczemu winna. Metoda bya prosta: Fermina
Daza zostawiaa list w jednym ze schowkw na drodze pomidzy domem a szko,
wskazujc zarazem w licie, gdzie spodziewa si znale odpowied. Florentino Ariza czyni
to samo. W ten sposb wyrzutami sumienia ciotki Scholastyki zostay, na reszt roku,
obarczone chrzcielnice, dziuple i szczeliny w ruinach kolonialnych fortyfikacji.
Wielokrotnie przejmowali swoje listy rozmyte przez deszcz, zabocone, porozdzierane w

niesprzyjajcych okolicznociach, niektre, z rnych powodw, bezpowrotnie giny,

potrafili jednak zawsze nawiza ponownie kontakt.
Florentino Ariza pisa co noc, bez najmniejszej litoci dla samego siebie, zatruwajc
si, litera po literze, dymem z lamp olejnych na zapleczu pasmanterii, a jego listy staway
si tym dusze i tym bardziej lunatyczne, im bardziej stara si naladowa swych
ukochanych poetw z Biblioteki Powszechnej sigajcej ju wwczas osiemdziesiciu
tomw. Matka, uprzednio nakaniajca go arliwie do cakowitego pogrenia si w udrce,
teraz bya przeraona stanem jego zdrowia. Mzg sobie wyjaowisz do cna - krzyczaa z
sypialni, syszc pianie kogutw. - Nie ma takiej kobiety, ktra byaby tego warta. Nie
przypominaa bowiem sobie, by dane jej byo kiedykolwiek przedtem zna kogo w stanie
takiego zatracenia. Nie zwraca jednak na ni uwagi. Czasami przychodzi do biura po nie
przespanej nocy, z wosami rozwichrzonymi mioci, zoywszy ju list w umwionym
miejscu, by Fermina Daza w drodze do szkoy odnalaza w skrytce kopert. Ona za,
poddana ojcowskiemu dozorowi i nadgorliwej czujnoci zakonnic, moga zapisa zaledwie
p wyrwanej z zeszytu kartki, zamykajc si w azienkach lub udajc, e w czasie lekcji
sumienne robi notatki. Niemniej, nie tylko z racji popiechu i cigej obawy, ale i z powodu
jej charakteru, listy Ferminy Dazy omijay jakiekolwiek mielizny sentymentalizmu,
ograniczajc si wycznie do relacjonowania przypadkw z dnia powszedniego zwizym
stylem pokadowego dziennika. W istocie rzeczy byy to listy pisane dla odprenia,
podtrzymujce, owszem, pomie, ale bez wkadania rki w ogie, podczas gdy Florentino
Ariza spala si w kadej linijce. Pragnc zarazi j wasnym szalestwem, przesya jej
wiersze miniaturzysty wygrawerowane ostrzem szpilki na patkach kamelii. To wanie on a nie ona - omieli si zaczy do listu kosmyk swoich wosw, nigdy jednak nie otrzyma
upragnionej odpowiedzi w postaci caego wosa z warkocza Ferminy Dazy. Zdoa co
prawda nakoni j, by odwaya si uczyni jeden mielszy krok, bo od tamtej pory zacza
mu przesya wysuszone w sownikach licie, skrzydeka motyli, pira magicznych ptakw,
a na urodziny podarowaa mu nawet centymetrowy skrawek habitu witego Piotra
Clavera, relikwii sprzedawanej wwczas poktnie, po cenach nieosigalnych dla licealistki
w jej wieku. Pewnej nocy Fermina Daza obudzia si znienacka, przeraona serenad
zoon z jednego walca granego przez jedne skrzypce. Zadraa domyliwszy si, e kada
nuta jest dzikczynnym gestem za patki z jej zielnikw, za czas podkradany arytmetyce na
pisanie listw, za jej strach na egzaminach, kiedy mylaa bardziej o nim ni o zadaniach z
biologii, ale nie miaa uwierzy, e Florentino Ariza zdolny jest do tak daleko idcej
nieostronoci. Nastpnego dnia rano, podczas niadania, Lorenzo Daza nie by w stanie

powstrzyma swej ciekawoci. Po pierwsze dlatego, e nie wiedzia, co w tajemnym jzyku

serenad oznacza zagranie jednej tylko melodii, a po drugie - poniewa mimo uwagi, z jak
jej wysucha, nie by w stanie ustali, pod czyim domem zostaa zagrana.
Ciotka Scholastyka z zimn krwi, dziki ktrej bratanica odzyskaa oddech,
zapewnia, e widziaa przez firanki sypialni, i samotny skrzypek sta z tamtej strony
parku i dodaa, e tak czy owak, jedna tylko melodia oznacza zerwanie. W licie z tego dnia
Florentino Ariza potwierdzi, e to on jest sprawc serenady, a w walc jego autorstwa mia
w tytule imi, pod ktrym zna Fermin Daz w swym sercu: Bogini w koronie. W parku
ju go nie zagra, ale zwyk to czyni w ksiycowe noce, w specjalnie wybranych miejscach,
by moga wysucha go w ku nie wpadajc w panik. Jednym z jego ulubionych miejsc
by cmentarz biedakw, wystawiony na soce i sot, zajmujcy niewielkie wzgrze, gdzie
noc zlatyway si spy, muzyka za zyskiwaa niezwyky pogos. Pniej nauczy si
rozpoznawa kierunki wiatrw, nabierajc dziki temu pewnoci, e jego dwiki docieraj
tam, gdzie dotrze powinny.
W sierpniu owego roku zarzewie kolejnej wojny domowej, jednej z wielu
niszczcych kraj od ponad p wieku, zmusio rzd do ogoszenia stanu wyjtkowego i
wprowadzenia godziny policyjnej od szstej wieczorem w prowincjach wybrzea Morza
Karaibskiego. Aczkolwiek doszo ju do pewnych rozruchw, wojsko za dopuszczao si,
ku przestrodze, wszelkiego rodzaju naduy, Florentino Ariza wci buja w obokach nie
zdajc sobie sprawy z tego, co si dzieje na wiecie, pki jeden z wojskowych patroli nie
przyapa go o wicie w trakcie zakcania niewinnego spokoju zmarych miosnymi
prowokacjami. Oskarony o to, e jest szpiegiem przesyajcym zaszyfrowane, w g - moll,
informacje okrtom liberaw krcym na przybrzenych wodach, cudem tylko uratowa
si od natychmiastowej egzekucji. - Jaki tam ze mnie, kurwa, szpieg - odpowiedzia
Florentino Ariza - ot, po prostu zakochany nieszcznik. Przez trzy noce spa ze skutymi
nogami w areszcie miejscowego garnizonu. Ale kiedy go uwolniono, poczu si
rozczarowany krtkotrwaoci uwizienia i jeszcze w swych pniejszych latach, kiedy ju
tyle innych wojen mieszao mu si w pamici, uparcie sdzi, i by jedynym czowiekiem w
miecie, a by moe i w caym kraju, ktry wlk u swych stp piciofuntowe kajdany za
spraw mioci.
Upywa drugi rok szaleczej korespondencji, gdy Florentino Ariza w krtkim
jednozdaniowym, licie zoy formaln propozycj maestwa. Przez sze ostatnich
miesicy wielokrotnie posya ukochanej bia kameli, ona jednak zaraz w nastpnym
licie, odsyaa mu j, aby nie mia adnych wtpliwoci, e gotowa jest nadal pisa do

niego, ale bez krpujcych zobowiza. Prawd jest, i biorc ow wdrwk kamelii za
miosne przekomarzanie, nigdy nawet nie wpada na myl, by uzna to za moment, w
ktrym ma dokona decydujcego o swym losie wyboru. Kiedy nadesza jednak formalna
propozycja, poczua na sobie pierwsze dranicie mierci. Zdjta przeraeniem
opowiedziaa wszystko ciotce Scholastyce, ta za udzielia jej rady z odwag i rozsdkiem,
ktrych brakowao jej, gdy majc dwadziecia lat musiaa zadecydowa o swym losie.
- Odpowiedz mu, e tak - powiedziaa jej. - Choby umieraa ze strachu, choby
pniej miaa tego aowa, bo i tak bdziesz aowa przez cae ycie, jeli mu powiesz nie.
Mimo to Fermina Daza bya w takiej rozterce, i poprosia o czas na przemylenie
odpowiedzi. Wpierw poprosia o miesic, pniej o jeszcze jeden i jeszcze jeden, a kiedy
upywa ju czwarty miesic bez odpowiedzi, ponownie otrzymaa bia kameli, ale tym
razem nie tak, jak w poprzednich przypadkach, lecz z doczon do niej w kopercie
ponaglajc adnotacj, e jest to ju ostatnia: teraz albo nigdy. Florentino Ariza ujrza tego
samego popoudnia oblicze mierci, kiedy otrzyma kopert ze skrawkiem papieru
wyrwanego ze szkolnego zeszytu, a na nim napisan owkiem w jednej linijce odpowied:
Dobrze, wyjd za pana za m, jeli mi pan przyrzeknie, e nie bd musiaa je
bakaanw.
Florentino Ariza nie by przygotowany na taki rezultat, za to przygotowana bya jego
matka. Od chwili, kiedy sze miesicy wczeniej zwierzy si jej ze swych maeskich
planw, Transito Ariza rozpocza starania wynajcie caego domu, zajmowanego
dotychczas jeszcze przez dwie rodziny. W tym dwupitrowym siedemnastowiecznym
budynku miecia si za czasw hiszpaskiego panowania fabryka tytoniu, pniej jednak
zrujnowani waciciele, z braku rodkw do jej utrzymania, zaczli wynajmowa
poszczeglne pomieszczenia. W czci wychodzcej na ulic miecia si niegdy trafika, a
w gbi za waciwa wytwrnia i ogromna stajnia, przemieniona przez obecnych
mieszkacw na wspln pralni i suszarni. Transito Ariza wynajmowaa t pierwsz,
najuyteczniejsz, najlepiej zachowan, cho i najmniejsz zarazem cz. W dawnej
trafice miecia si teraz pasmanteria, oddzielona od ulicy bram, z boku za, w
pomieszczeniu przerobionym na sypialni Transito Ariza, dawny skad nie posiadajcy,
prcz jednego wietlika, adnej wentylacji. Zaplecze stanowio poow przedzielonej
drewnianym przepierzeniem izby. Sta w niej st z czterema krzesami, ktry peni take
rol biurka, i w tej czci wanie Florentino Ariza, o ile wit nie zaskakiwa go przy
pisaniu, rozwiesza swj hamak. Przestrze ta cakowicie wystarczaa im obojgu, ale bya
zbyt maa dla dodatkowej osoby, a tym bardziej dla panienki z Liceum Ofiarowania

Najwitszej Marii Panny, ktrej ojciec potrafi odbudowa zrujnowany dom, gdy
tymczasem przedstawiciele starych, posiadajcych nierzadko i po siedem tytuw rodw,
kadli si co noc do ka peni obaw, czy aby podczas snu nie zawali im si na gow dach
ich wasnej rezydencji. Transito Ariza uzyskaa wic zgod waciciela na zajcie rwnie
pomieszcze od podwrza, pod warunkiem utrzymania budynku w dobrym stanie przez
pi lat.
Posiadaa na to rodki. Poza rzeczywistymi dochodami z pasmanterii i ze sprzeday
szarpi, wystarczajcymi jej na skromn egzystencj, zwielokrotnia swoje oszczdnoci
udzielajc poyczek klienteli wywodzcej si z wstydliwych nowobiedakw, ktrzy
przystawali na jej drakoskie warunki w zamian za zachowanie przez ni dyskrecji. Panie o
krlewskich manierach wysiaday z powozw w bramie pasmanterii, bez krpujcych dam
do towarzystwa i lokajw, i pozorujc kupno holenderskich koronek i lamwek, zastawiay,
ronic dwie zy, ostatnie cacka swego utraconego raju. Transito Ariza wycigaa je z opresji
okazujc wobec ich pochodzenia tyle gbokiego szacunku, i niejedna wychodzc ywia
dla niej wdziczno raczej za okazan grzeczno ni za pomoc. W niespena dziesi lat
zdya pozna, niczym wasn, tylokrotnie ju odzyskiwan i ponownie, ze zami w
oczach, zastawian biuteri, wic kiedy syn podj decyzj o maestwie, jej zyski
zamienione na zoto wysokiej prby spoczyway pod kiem w dzbanie. Podliczya
wwczas swe oszczdnoci i skonstatowaa, i nie tylko sta j na utrzymywanie przez pi
lat cudzego budynku, ale e przy dotychczasowym sprycie i wikszym szczciu, zdoa
moe rwnie jeszcze przed mierci wykupi dom dla upragnionych dwunastu wnukw.
Florentino Ariza zosta z kolei mianowany, na czas prbny, pierwszym zastpc gwnego
telegrafisty, a Lotar Thugut zamierza uczyni go swym nastpc na stanowisku szefa
urzdu, z chwil wasnego odejcia na stanowisko kierownika Szkoy Telegrafii i
Magnetyzmu, ktrej inauguracj przewidywa w przyszym roku.
Praktyczna strona maestwa zostaa wic rozwizana. Niemniej Transito Ariza
uznaa, e rozsdniej bdzie, jeli spenione zostan jeszcze dwa kocowe warunki. Przede
wszystkim naleao sprawdzi, kim naprawd jest Lorenzo Daza, bo o ile mona byo po
jego akcencie stwierdzi bez najmniejszej wtpliwoci, skd rzeczywicie pochodzi, o tyle
nikt nie by w stanie udzieli cakowicie pewnej informacji co do jego tosamoci i rde
utrzymania. A po wtre, narzeczestwo powinno trwa dugo, na tyle dugo, eby
narzeczeni mogli, poprzez bezporedni kontakt, pozna si wzajemnie, utrzymujc
zarazem jak najdalej idc dyskrecj dopty, dopki oboje nie nabior cakowitej pewnoci
co do gbi swych uczu. Zasugerowaa, by poczekali do koca wojny. Florentino Ariza, tak

podzielajc racje matki, jak i w zgodzie ze swym skrytym charakterem, przysta na

zachowanie absolutnej tajemnicy. Przysta rwnie na przeduenie narzeczestwa, ale co
do terminu lubu to propozycja wydaa mu si nierealna, bo przez ponad pwiecze
niepodlegoci kraj nie zazna ani jednego dnia pokoju.
- Zestarzejemy si czekajc - argumentowa. Jego chrzestny, homeopata,
przypadkowo uczestniczcy w rozmowie, nie sdzi, aby wojny miay stanowi jak
przeszkod. Osobicie uwaa, e s to wycznie bijatyki ndzarzy, popdzanych niczym
bydo przez wacicieli ziemskich przeciwko bosonogim onierzom popdzanym przez
rzd.
- Wojna toczy si w grach - powiedzia. - Od kiedy mam wiadomo wasnego
jestestwa, w miastach nie zabija si nas strzaami, lecz dekretami.
Tak czy inaczej szczegy zwizane z trwaniem narzeczestwa zostay listownie
ustalone ju w nastpnym tygodniu. Fermina Daza za rad ciotki Scholastyki zgodzia si
na dwuletnie oczekiwanie i zachowanie wszystkiego w tajemnicy, ze swej strony poddajc
myl, by Florentino Ariza poprosi o jej rk, kiedy ukoczy liceum w czasie
boonarodzeniowych wakacji. W odpowiednim momencie uzgodni sposb ostatecznego
sformalizowania zwizku, w zalenoci od stopnia przyzwolenia, jakie uda jej si pozyska
u ojca. Tymczasem nadal pisywali do siebie z t sam arliwoci i czstotliwoci, ale bez
uprzednich niepokojw, listy za zaczy nabiera poufaego tonu, przypominajcego
niemal korespondencj maonkw. Nic ju nie mcio ich marze o szczciu.
ycie Florentina Arizy ulego przeobraeniom. Odwzajemniona mio dodaa mu
pewnoci siebie i uskrzydlia moc, jakiej przedtem nigdy nie zazna, w pracy za pocz
wykazywa si tak sumiennoci, e Lotar Thugut bez trudu zdoa uzyska dla niego
nominacj - ju na etat swego zastpcy. A e projekt Szkoy Telegrafii i Magnetyzmu upad
w tym czasie ostatecznie, Niemiec powica cay swj wolny czas wycznie na to, co
rzeczywicie lubi, to znaczy na chodzenie do portu, granie po tawernach na akordeonie,
picie piwa z marynarzami i koczenie zabawy w hotelu. Musiao upyn sporo czasu, by
Florentino Ariza spostrzeg, e posuch, jakim cieszy si Lotar Thugut w owym siedlisku
rozkoszy, bierze si std, e Niemiec niezauwaalnie sta si wacicielem budynku i, na
dodatek, wodarzem portowych ptaszyn. Kupowa hotel stopniowo, za swoje wieloletnie
oszczdnoci, ale przez podstawion osob, chudego i jednookiego czeczyn, z gow
niczym szczotka i tak gobiego serca, i nikt nie by w stanie poj, jak potrafi tak
znakomicie peni funkcj administratora. Ale potrafi. Tak przynajmniej wydawao si
Florentinowi Arizie, kiedy administrator, nie nagabywany, poinformowa go, e w hotelu

zarezerwowany jest do jego staej dyspozycji pokj, w ktrym moe nie tylko rozwizywa
problemy swego podbrzusza, o ile zdecyduje sieje kiedykolwiek mie, ale zarazem moe
korzysta ze znacznie spokojniejszego miejsca dla swych lektur i miosnych listw. W
rezultacie,

oczekiwaniu,

upyn

owe

dugie,

brakujce

do

ostatecznego

sformalizowania narzeczestwa miesice, wicej czasu spdzi w hotelu ni w urzdzie czy

w domu, a zdarzay si i takie okresy, kiedy Transito Ariza widywaa go wycznie wtedy,
gdy przychodzi zmienia ubranie. Lektura staa si jego niezaspokojon pasj. Matka,
nauczywszy go czyta, zacza kupowa mu ilustrowane ksiki autorw skandynawskich,
sprzedawane co prawda jako banie dla dzieci, w rzeczywistoci za najokrutniejsze i
najbardziej perwersyjne, jakie, niezalenie od wieku, mona byo przeczyta. Florentino
Ariza majc pi lat klepa je z pamici zarwno na lekcjach, jak i na szkolnych
akademiach, ale bliska z nimi zayo nie uwolnia go od lkw. Wprost przeciwnie,
pogbia je.
Przejcie do poezji byo wic jak wpynicie na spokojne wody. Ju w dziecistwie
pokn wszystkie po kolei, tak jak si ukazyway, kupowane przez jego matk u bukinistw
z Bramy Pisarzy, tomy Biblioteki Powszechnej zawierajcej wszystko, od Homera po
najlichszego z lokalnych poetw. Nie czyni jednak adnego wyboru: czyta jak popado,
jakby zdajc si na lepy los, a wszystkie te lata poerania sowa drukowanego w ogle nie
nauczyy go odrnia w masie przeczytanych ksiek zego od dobrego. Jedyn oczywist
dla rzecz bya pewno, e jeli musi ju wybiera pomidzy proz a wierszami, to woli
wiersze, a spord nich woli te o mioci, ktre ju po drugim czytaniu, chcc nie chcc,
potrafi wyrecytowa z pamici, tym szybciej im rytmiczniejsze, lepiej rymowane i bardziej
rozdzierajce. I tu bio rdo pierwszych listw do Ferminy Dazy, gdzie pojawiay si cae
partie, sowo w sowo, z hiszpaskich romantykw, dugo jeszcze sucych mu za
natchnienie, pki rzeczywiste ycie nie zmusio go do zajcia si bardziej przyziemnymi
sprawami ni cierpienia serca. Ju wwczas zacz coraz bardziej kierowa swoj uwag ku
zeszytowym wyciskaczom ez i innym, jeszcze niszych lotw, okazom wczesnej prozy.
Nauczy si paka wesp z matk czytajc lokalnych poetw, sprzedawanych na placach i
w bramach po dwa centavos od tomiku. Potrafi jednak zarazem wyrecytowa z pamici
najwietniejsze utwory kastylijskiej poezji Zotego Wieku. Oglnie rzecz biorc czyta
wszystko, co mu wpado w rce i jak popado, do tego stopnia, i w wiele lat po owym
cikim okresie pierwszej mioci, gdy by ju stanowczo dojrzaym mczyzn, zdarzyo
mu si przeczyta od deski do deski dwadziecia tomw Skarbca Modoci, ca seri

klasykw w przekadach wydawnictwa Braci Garnier i najprzystpniejsze dziea

publikowane przez don Vicentego Blasco Ibaneza w kolekcji Prometeusz.
Jego modziecze lata w hotelu nie ograniczyy si bynajmniej do ksikowych
lektur i pisania arliwych listw, by to bowiem zarazem czas wtajemniczania go w sekrety
mioci bez mioci. ycie w domu zaczynao si po poudniu, kiedy jego przyjaciki
ptaszyny wstaway tak, jak je matki wyday na wiat, tote gdy Florentino Ariza, wraca z
pracy zastawa paac peen nagich nimf, komentujcych bez ogrdek sekrety z ycia miasta,
przynoszone im zreszt przez samych bohaterw plotek. Nago wielu dziewczt ujawniaa
lady ich przeszoci: blizny na brzuchu po sztyletach, rozgwiazdy po kulach, bruzdy po
miosnych ostrzach noy, szwy po rzeniczych cesarskich ciciach. Niektre za dnia
przyprowadzay ze sob swoje mae dzieci, nieszczsne owoce dziewczcej zawzitoci lub
nieuwagi, rozbierajc je natychmiast tu za progiem, eby nie czuy si nieswojo w tym raju
nagoci. Kada gotowaa po swojemu i nikt w tym czasie nie jada lepiej od Florentina
Arizy, bo kiedy go zapraszay, wybiera najlepsze dania kadej z nich. Byo to caodzienne
wito, zamierajce pod wieczr, kiedy to nagie kobiety rozpoczynay swe wdrwki do
azienek poyczajc sobie mydo, szczoteczki do zbw, noyczki, nawzajem obcinajc
sobie wosy, przebierajc si w wypoyczane midzy sob stroje, malujc si niczym
ponure trefnisie, po czym wyruszay wreszcie na owy, by upolowa pierwsz nocn
zdobycz. Od tej chwili ycie w domu stawao si bezosobowe, odczowieczone i nie sposb
byo dzieli go z kimkolwiek uprzednio za to nie zapaciwszy.
Nie istnia przybytek, w ktrym Florentino Ariza od czasu poznania Ferminy Dazy
nie czuby si lepiej, bo byo to jedyne miejsce, gdzie nie dokuczaa mu samotno.
Mao tego: miejsce to stao si w kocu jedynym, gdzie czu, e jest z ni. By moe
dla tych samych powodw mieszkaa tam elegancka starsza kobieta o piknych
srebrzystych wosach, nie uczestniczca w swobodnym yciu golasek, darzcych j ze swej
strony bogobojnym szacunkiem. Przyprowadzi j tutaj, jako modziutk dziewczyn, zbyt
wczesny narzeczony i, nacieszywszy si ni przez czas jaki, pozostawi wasnemu losowi.
Pomimo tego pitna zdoaa dobrze wyj za m. Gdy w podeszym wieku owdowiaa,
dwch synw i trzy crki wspzawodniczyo o przywilej przygarnicia jej do siebie, ona
jednak uznaa, e nie ma godniejszego miejsca na reszt ycia ni w hotel czuych i
upadych dziewczt. Zajmowany przez ni pokj sta si jej jedynym domem, co
natychmiast utosamio j z Florentinem Ariz, o ktrym mawiaa, e bdzie znanym na
cay wiat uczonym, bo zdolny jest uszlachetnia sw dusz czytaniem ksiek w raju
lubienoci. Florentino Ariza ze swej strony poczu do niej tak sabo, e pomaga jej w

zakupach na targowisku i zwyk spdza cz wieczorw na rozmowach z ni. Sdzi, i

jest kobiet wiat w dziedzinie mioci, zdoaa bowiem wyjani mu wiele spraw
dotyczcych perypetii sercowych w taki sposb, i nie musia, w dowd wdzicznoci,
ujawnia jej wasnego sekretu.
Jeli przed poznaniem mioci Ferminy Dazy nie uleg tylu pokusom znajdujcym
si w zasigu rki, tym bardziej nie mg uczyni tego z chwil, gdy bya ju jego oficjaln
narzeczon. Florentino Ariza wspy wic z wieloma kobietami, dzieli z nimi ich
rozkosze i biedy, ale ani jemu, ani im nawet przez myl nie przyszo posun si dalej.
Nieprzewidziane zdarzenie w peni ukazao si jego determinacji. Pewnego dnia, o szstej
po poudniu, kiedy dziewczta ubieray si na przyjcie nocnych klientw, do jego pokoju
wesza sprztaczka: kobieta moda, ale przedwczenie postarzaa i zniszczona, ubrana jak
pokutnica ku chwale goych kobiet. Widzia j codziennie nie czujc si widzianym:
chodzia po pokojach z miotami, z kubem na mieci i ze specjaln cierk do zbierania z
podg zuytych prezerwatyw. Wesza do celi, w ktrej Florentino Ariza jak zwykle czyta, i
jak zwykle nie chcc mu przeszkadza, zacza sprzta pokj z daleko idc ostronoci.
Niespodziewanie znalaza si obok ka i nagle poczu ciep i czu do na splocie swego
brzucha, do szukajc go, do odnajdujc go, rozpinajc mu guziki, podczas gdy jej
oddech zacz wypenia cay pokj. Wpierw udawa, e czyta, wreszcie, nie mogc ju
wytrzyma, wywin si i przewrci na bok.
Przerazia si, bo gdy j zatrudniano jako sprztaczk, ostrzegano przede wszystkim,
eby nie prbowaa sypia z klientami. Nie musieli jej zreszt ostrzega, naleaa bowiem
do tych kobiet, ktre sdziy, e prostytucja nie polega na sypianiu za pienidze, ale na
sypianiu z nieznajomymi. Miaa dwoje dzieci, kade z innym mczyzn, wcale nie dlatego,
e oba jej zwizki ograniczyy si do przypadkowych przygd, ale dlatego, e nie zdoaa
rozkocha nikogo, kto potrafiby wrci do niej po trzecim razie. Do tej pory bya kobiet
bez gwatownych potrzeb, z samej swej natury przygotowana do cierpliwego wyczekiwania,
ale ycie w tym domu okazao si mocniejsze od jej cnt. Przychodzia do pracy o szstej po
poudniu i ca noc spdzaa na chodzeniu od pokoju do pokoju, zamiataniu ich byle jak,
zbieraniu prezerwatyw, zmienianiu przecierade. W gowie si nie miecio, co potrafili
pozostawi po sobie mczyni po godzinach mioci. Pozostawiali rzygowiny i zy, co
wydawao jej si w peni zrozumiae, ale pozostawiali rwnie zagadkowe lady swej
intymnoci: kaue krwi, grudy ekskrementw, szklane oczy, zote zegarki, sztuczne
szczki, relikwiarze ze zotymi kosmykami, listy miosne, handlowe, z kondolencjami; listy
na kad okoliczno. Niektrzy wracali po swoje zagubione rzeczy, wikszo

przedmiotw pozostawaa jednak tam, a Lotar Thugut trzyma je pod kluczem, uwaajc,
e wczeniej czy pniej w paac w nieasce, z tysicami zapomnianych przedmiotw
osobistych, przeksztacony zostanie w muzeum mioci.
Praca bya uciliwa i le patna, ale wykonywaa j starannie. Nie moga natomiast
znie paczu, lamentw, skrzypienia spryn w kach osadzajcego si w jej krwi z takim
arem i z takim blem, e o wicie nie moga powstrzyma chci przespania si z
pierwszym napotkanym na ulicy ebrakiem lub zabkanym pijakiem, ktry bez zbdnych
pyta czy pretensji wywiadczyby jej ask. Pojawienie si mczyzny bez kobiety, jak
Florentino Ariza, modego i niewinnego byo dla niej darem niebios, bo od pierwszej chwili
zdaa sobie spraw, i jest to kto taki sam jak ona: czowiek potrzebujcy mioci. Na
wszystkie zachty z jej strony zareagowa jednak cakowit obojtnoci. Zachowa cnot
dla Ferminy Dazy i nie byo siy ani jakiejkolwiek racji, ktre byyby w stanie odwie go od
tego postanowienia.
I tak, a nie inaczej pyno jego ycie na cztery miesice przed ustalon na
sformalizowanie narzeczestwa dat, kiedy pewnego dnia o sidmej rano, w urzdzie
telegraficznym pojawi si Lorenzo Daza i zapyta
Florentina Ariz. A e ten jeszcze nie przyszed do pracy, poczeka na siedzc na
awce do smej dziesi i zdejmujc z jednego palca, a nakadajc na inny masywny zoty
piercie uwieczony szlachetnym opalem; a kiedy ujrza wchodzcego do urzdu
modzieca, natychmiast rozpozna w nim pracownika telegrafu i chwyci go pod rami.
- Prosz za mn, mody czowieku - powiedzia mu. - Pan i ja musimy przez pi
minutek porozmawia jak mczyzna z mczyzn.
Florentino Ariza, trupio zielony, da si poprowadzi. Nie by przygotowany na to
spotkanie, bo Fermina Daza ani nie miaa czasu, ani nie znalaza sposobnoci, eby go
ostrzec. A rzeczy miay si tak, e w zesz sobot siostra Franca de la Luz, przeoona
Szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, wlizgna si cichcem niby w na
Podstawowe Wiadomoci z Kosmogonii i zagldajc uczennicom przez rami wypatrzya,
i Fermina Daza, symulujc prowadzenie pilnych notatek w zeszycie, w rzeczywistoci
pisze list miosny. Przewinienie, zgodnie z regulaminem szkoy, karane byo wydaleniem.
Lorenzo Daza, natychmiast wezwany do dyrekcji, odkry szczelin, przez ktr wycieka
jego elazny rygor. Fermina Daza z wrodzon sobie uczciwoci przyznaa si do listu, ale
odmwia ujawnienia tosamoci tajemnego narzeczonego, czynic to ponownie wobec
Sdu Dyscyplinarnego, ktry, w konsekwencji, zatwierdzi decyzj o jej usuniciu. Ojciec
mimo to przeprowadzi rewizj w sypialni, w nietykalnym do tej pory sanktuarium, i w

podwjnym dnie kufra odkry pakunki listw z trzech lat, ukrytych z mioci rwn tej, z
jak zostay napisane. Podpis nie pozostawia adnych wtpliwoci, ale Lorenzo Daza nie
by w stanie ani wwczas, ani kiedykolwiek indziej uwierzy, e wiedza crki o sekretnym
narzeczonym moga ograniczy si wycznie do znajomoci jego zawodu telegrafisty i
zamiowania do skrzypiec.
Przekonany, e tak skomplikowana wi uczuciowa moliwa jest li tylko dziki
wsplnictwu jego siostry, nie skorzystawszy nawet w czci z prawa aski, by da jej szans
usprawiedliwienia si, odprawi j bezapelacyjnie na pokadzie golety z San Juan de la
Cienaga. Fermina Daza nigdy nie uwolnia si od ostatniego wspomnienia o niej,
wspomnienia owego wieczoru, kiedy poegnawszy j w bramie ujrzaa, jak kocista i
popielata kobieta, trawiona gorczk wewntrz swego burego habitu, znika w parkowej
mawce z jedynym dobytkiem caego swego ycia: staropanieskim tobokiem i
oszczdnociami zasupanymi w trzyman w garci chusteczk, wystarczajcymi na
przeycie miesica. Natychmiast po uwolnieniu si spod wadzy ojca zacza szuka ciotki
po wszystkich karaibskich prowincjach, pytajc o ni kadego, kto mgby j zna, nie
natrafiajc na aden, najdrobniejszy bodaje lad po niej, do chwili kiedy po trzydziestu
niemal latach otrzymaa wreszcie dugo bdzcy z rk do rk list, w ktrym powiadamiano
j, i stuletnia prawie Scholastyka Daza zmara w leprozorium Agua de Dios. Lorenzo Daza
nie przewidzia gwatownoci, z jak crka zareagowaa wobec niesprawiedliwej kary
wymierzonej ciotce Scholastyce, ktr zawsze utosamiaa z pamitan jak przez mg
matk. Zaryglowaa si w sypialni odmawiajc przyjmowania napojw i poywienia, a
kiedy w kocu zdoa nakoni j, wpierw grobami, pniej za le maskowanym
baganiem, by otworzya mu drzwi, znalaz si oko w oko z rann panter, ktra raz na
zawsze wyrosa ze swych pitnastu lat.
Usiowa wkra si w aski crki schlebiajc jej we wszystkim. Usiowa da jej do
zrozumienia, e mio w tym wieku jest tylko uud, usiowa przekona j po dobroci, by
oddaa listy, wrcia do szkoy i na kolanach bagaa o przebaczenie, i da jej swoje sowo
honoru, i on pierwszy pomoe jej w znalezieniu szczcia u boku godnego jej pretendenta.
Ale gada po prnicy, jak do trupa. Doszcztnie zdruzgotany, podczas poniedziakowego
obiadu straci w kocu panowanie nad sob, ale gdy on, na skraju ataku wciekoci, dawi
si przeklestwami i obelgami, ona przyoya sobie do garda n do krajania misa, bez
zbytniego dramatyzmu, ale z tak stanowczoci i z tak otpiaym wzrokiem, e nie mia
rzuci wszystkiego na jedn szal. Wanie wwczas podj ryzyko przeprowadzenia
piciominutowej mskiej rozmowy z owym niefortunnym przybd, ktrego, jako ywo,

nigdy na oczy nie widzia i ktry w tak niefortunnym momencie stan w poprzek jego
ycia. Wycznie z czystego przyzwyczajenia chwyci przed wyjciem rewolwer, cho by na
tyle rozwany, e ukry go pod koszul.
Florentino Ariza cigle nie by w stanie na nowo zapa tchu, gdy Lorenzo Daza
prowadzi go pod rami przez Plac Katedralny ku podcieniom Parafialnej, by w kocu
zaprosi go do stolika w ogrdku. O tej porze nie byo klientw, jedynie czarna matrona
zmywaa kamienn podog olbrzymiej sali z popkanymi i zakurzonymi witraowymi
szybami, krzesa zreszt zoone byy jeszcze do gry nogami na marmurowych stolikach.
Florentino Ariza czsto widywa tam Lorenza Daz grajcego i popijajcego wino beczkowe
z Asturyjczykami z targowiska, w czasie wrzaskliwych dysput dotyczcych innych,
nieustannych i zupenie nie naszych wojen. Wielokrotnie, wiadom fatalizmu mioci,
zastanawia si, jak bdzie wygldao spotkanie z nim, ktre wczeniej czy pniej musiao
nastpi i ktremu adna ludzka sia nie bya w stanie zapobiec, bo w przeznaczeniu ich
obu byo im ono pisane od samego pocztku. Wyobraa je sobie jako nierwny spr, nie
tylko dlatego, e Fermina Daza przestrzegaa go w listach przed gwatownym charakterem
swego ojca, ale i dlatego, e sam dostrzeg, i jego oczy zdaway si wcieke nawet wtedy,
gdy mia si do rozpuku przy szachowym stoliku. Wszystko w nim byo szczytem
przecitnoci: opasy brzuch, napuszony sposb mwienia, rysie bokobrody, nalane donie
z piercieniem przytoczonym ogromnym opalem. Jedyn jego ujmujc cech,
natychmiast rozpoznan przez Florentina Ariz, gdy tylko ujrza idcego Lorenza Daz, by
ten sam przypominajcy ani chd jego crki. Kiedy jednak ten wskaza mu krzeso przy
stole, nie wyda mu si ju osob tak szorstk, na jak wyglda, a gdy jednoczenie
zaproponowa mu kieliszek anywki, Florentino Ariza cakowicie ju odzyska oddech.
Nigdy nie pi anywki o smej rano, ale przyj zaproszenie z wdzicznoci, potrzebowa
bowiem tego natychmiast.
Lorenzo Daza rzeczywicie wyuszczy swoje racje w pi minut i uczyni to z tak
rozbrajajc szczeroci, i cakowicie skonfundowa Florentina Ariz. Po mierci ony
jedynym celem jego ycia byo uczyni z crki wielk dam. Droga bya mudna i nie
nazbyt pewna dla handlarza muw nie umiejcego czyta ani pisa, cieszcego si za to
saw koniokrada, nie tyle udowodnion, co powszechnie znan w caej prowincji San Juan
de la Cienaga. Przypali mulniczego skrta i poskary si: Tylko za sawa moe by gorsza
od zego zdrowia. Mimo to, powiedzia, prawdziwy sekret jego bogactwa ley w tym, e
adna z jego mulic nie pracowaa tyle i z takim powiceniem co on sam, nawet w
najgorszych okresach poszczeglnych wojen, kiedy miasteczka obracane byy z dnia na

dzie w popi, pola za kompletnie niweczone. Aczkolwiek crka nigdy nie zostaa
wprowadzona w tajniki planw dotyczcych jej losu, zachowywaa si niczym najbardziej
entuzjastyczny wsplnik. Bya inteligentna i systematyczna do tego stopnia, i z chwil gdy
sama posiada umiejtno czytania, nauczya rwnie czyta swego ojca, w wieku za
dwunastu lat cechowao j ju poczucie rzeczywistoci, wystarczajce a nadto do
prowadzenia domu bez pomocy ciotki Scholastyki. Westchn: To zota mulica. Kiedy
crka ukoczya szko podstawow otrzymujc pitki ze wszystkich przedmiotw i
dyplom z wyrnieniem publicznie wrczony podczas uroczystego zakoczenia roku,
zrozumia, e San Juan de la Cienaga stao si zbyt ciasne dla jego marze. Odprzeda
wwczas ziemie i stada i przenis si z nowymi siami i siedemdziesicioma tysicami
pesos w zocie do tego miasta w ruinie, o sawie ju mocno wyblakej, w ktrym wszake
pikna i wychowana podug dawnej mody kobieta miaa jeszcze widoki na powtrne
narodziny dziki bogatemu maestwu. Wtargnicie Florentina Arizy stao si tym samym
nieprzewidzian przeszkod dla realizacji tak starannie houbionych planw. No wic
cignem tu pana, bo mam prob, powiedzia Lorenzo Daza. Zanurzy koniec skrta w
anywce, zacign si nie puszczajc dymu i zakoczy strapionym gosem:
- Prosz zej nam z drogi.
Florentino Ariza sucha go popijajc anyow wdk, tak pochonity ujawnianymi
mu informacjami o przeszoci Ferminy Dazy, i nawet nie zastanowi si nad tym, co ma
powiedzie, gdy bdzie musia to zrobi. Ale kiedy nadszed w moment, zda sobie
spraw, e cokolwiek powie, i tak jego los jest przesdzony.
- Pan z ni rozmawia? - zapyta.
- Nic panu do tego - powiedzia Lorenzo Daza.
- Pytam - powiedzia Florentino Ariza - bo wydaje mi si, e jedyn osob
upowanion do podjcia decyzji jest paska crka.
- adne takie - powiedzia Lorenzo Daza.
- To mska rzecz i naley j zaatwi midzy mczyznami. Ton jego gosu sta si na
tyle napastliwy, i jeden z klientw z pobliskiego stolika zacz im si bacznie przyglda.
Florentino Ariza odezwa si agodniejszym gosem, ale z najwiksz stanowczoci, na
jak go byo sta:
- Mimo wszystko - powiedzia - nie mog udzieli adnej odpowiedzi nie wiedzc, co
ona o tym sdzi. To byaby zdrada.

Wwczas Lorenzo Daza odchyli si na krzele, powieki zaczerwieniy mu si i

zwilgotniay, a jego lewe oko wykonao obrt wok wasnej osi i wytrzeszczone w bok,
znieruchomiao. On te zniy gos.
- Prosz mnie nie zmusza, ebym panu strzeli w eb - powiedzia.
Florentino Ariza poczu, jak w jego wntrznociach przelewa si zimna piana. Ale
gos mu nawet nie zadra, bo i on uzna, e owieca go Duch wity. - Niech pan strzela powiedzia kadc rk na sercu.
- Nie ma wikszej chway ni mier w imi mioci. Lorenzo Daza musia spojrze
na niego z boku, jak papuga, by odnale go wykrzywionym okiem. Nie wymwi, lecz
wyplu sowo, sylaba po sylabie:
- Skur - wy - sy - nu!
W tym samym tygodniu zabra crk w podr zapomnienia. Bez adnych
wyjanie, z wsami powalanymi wciekoci wymieszan z przeutym tytoniem,
wtargn do jej sypialni i kaza, by szykowaa baga. Zapytaa, dokd jad, on za
odpowiedzia: Po mier. Wystraszona t zbyt prawdopodobn odpowiedzi, usiowaa
stawi mu czoo rwnie odwanie jak w ostatnich dniach, ale ojciec odpi pas ze sprzczk
z litej miedzi i owinwszy go sobie wok pici trzasn nim o st z tak si, i po caym
domu rozleg si huk niczym wystrza karabinowy. Fermina Daza zbyt dobrze wiedziaa na
co go sta i skd bierze siy, zwina wic toboek z dwch mat i hamaka i zapakowaa w
dwa due kufry cae swoje ubranie, wicie przekonana, e jest to podr bez powrotu.
Zanim si ubraa, zamkna si w azience i zdoaa napisa do Florentina Arizy krtki
poegnalny list na kartce wyrwanej z pliku papieru toaletowego. Nastpnie ucia sobie
sekatorem cay warkocz, zwina go i woya do szkatuki wycieanej aksamitem z
wyhaftowanymi zot nici wzorami i wysaa razem z listem.
Bya to obkacza podr. Sam etap pocztkowy, w karawanie andyjskich
poganiaczy, trwa jedenacie dni, kiedy to nieustannie jadc na mulicach wspinali si
stromymi perciami Sierra Nevada, otpiali w nagim socu lub przemoczeni do szpiku
koci przez padajce poziomo padziernikowe deszcze i niemal wci odurzeni zapierajc
dech stromizn i wydobywajcymi si z przepaci oparami. W trzecim dniu wdrwki
mulica, doprowadzona do szau przez gzy, rzucia si razem ze swym jedcem w d,
pocigajc za sob swoj kawalkad, a skowyt czowieka i caego stada powizanych ze
sob zwierzt rozlega si po wwozach i urwiskach jeszcze wiele godzin po katastrofie i
przez wiele lat trwa w pamici Fermmy Dazy. Cay jej baga run razem z mulicami, ale w
tej trwajcej wieki chwili, od upadku po zamarcie na dnie skowytu przeraenia, nie mylaa

o biednym roztrzaskanym mulniku i rozbitym stadzie, ale o tym, e nie miaa szczcia, bo
jej mulica nie bya powizana z tamtymi.
Pierwszy raz dosiadaa mua, ale nie odczuwaaby z tak gorycz zarwno strachu,
jak i udrk podry, gdyby nie przekonanie, e nigdy ju nie zobaczy Florentina Arizy ani
nie zazna pocieszenia pyncego z jego listw. Od pocztku wyprawy nie odezwaa si ani
sowem do ojca, on za by tak zbity z tropu, e zwraca si do niej wycznie w niezbdnych
przypadkach lub przekazywa polecenia przez mulnikw. Jeli dopisywao im szczcie,
docierali do przydronych zajazdw, gdzie podawano im gralskie potrawy, ktrych nie
chciaa je, i spali na pryczach przesiknitych zatchym potem i moczem. Najczciej
jednak spdzali noce w indiaskich osadach, publicznych sypialniach pod goym niebem,
wybudowanych na skraju drogi, z rzdami palikw i daszkw z gorzkiej palmy, gdzie kady
przybysz mia prawo pozosta do witu. Fermina Daza nie zdoaa przespa ani jednej
nocy, pocc si ze strachu, czujc w ciemnociach milczc krztanin podrnych
przywizujcych swe zwierzta do palikw i rozwieszajcych hamaki, gdzie popado.
O zmierzchu, kiedy docierali jako pierwsi, miejsca te byy puste i spokojne, ale o
wicie

budziy

si

ju

przeistoczone

jarmarczny

plac

zapchany

hamakami

porozwieszanymi na rnych wysokociach, z Indianami Aruaco picymi w kucki, pord

meczenia sptanych

kz, wrzaskliwego

piania sposobionych do walk kogutw

przewoonych w faraoskich klatkach i dyszcego milczenia psw pasterskich, ktre nie

szczekay, gdy przyuczono je do tego ze wzgldu na wojenne niebezpieczestwa. Te
uciliwe warunki nieobce byy Lorenzowi Dazie, ktry przez p ycia trudni si w tym
regionie handlem i niemal zawsze spotyka o wicie swych dawnych przyjaci. Dla crki
bya to nie koczca si agonia. Odr adunkw solonej ryby oraz brak apetytu, wynikajcy
z tsknoty, doprowadziy do tego, e kompletnie utracia nawyk jedzenia, a nie zwariowaa
z rozpaczy wycznie dziki temu, e zawsze pewn ulg przynosio jej wspomnienie
Florentina Arizy. Nie wtpia, e to wanie jest kraj zapomnienia.
Kolejnym staym zagroeniem bya wojna. Od pierwszego dnia podry mwiono o
grocych im rozproszonych patrolach, mulnicy za pouczyli ich, jak rozrni, kto do
ktrej z walczcych stron naley, aby mc si odpowiednio zachowa. Nierzadko spotka
mona byo dowodzony przez oficera konny oddzia, przeprowadzajcy pobr rekrutw
poprzez apanie ludzi na lasso niczym rozbiegane byczki. Fermina Daza, wyczerpana
tyloma innymi okropnociami, zdya ju zapomnie o tym zagroeniu, ktre w jej
mniemaniu byo raczej wytworem fantazji ni rzeczywistym i czyhajcym w kadej chwili
niebezpieczestwem, gdy pewnej nocy oddzia o nieznanej przynalenoci porwa dwch

podrnych z karawany, by w odlegoci p mili od obozowiska powiesi ich na

dzwonnicy. Lorenza Dazy nic z nimi nie czyo, ale doprowadzi do tego, e odcito ich od
sznurw, i sam sprawi im chrzecijaski pochwek w podzice za to, e to nie jego spotka
taki los. Ale tu nie byo miejsca na art. Napastnicy obudzili go przystawiwszy mu luf
strzelby do brzucha, a ich dowdca, w achmanach, z twarz wysmarowan sadz,
przygldajc mu si w wietle lampy zapyta, czy jest liberaem czy konserwatyst.
- Ani jednym, ani drugim - powiedzia Lorenzo Daza.
- Jestem obywatelem hiszpaskim.
- Masz szczcie! - powiedzia dowdca i unoszc rk poegna go: - Niech yje
krl!
Dwa dni pniej zjechali w wietlist dolin, gdzie leaa beztroska osada
Valledupar. Na podwrkach toczyy si walki kogutw, na rogach ulic rozbrzmiewaa
muzyka akordeonw, jedcy dosiadali rasowych koni, strzelay petardy, biy dzwony.
Wznoszono pirotechniczny zamek. Fermina Daza nawet nie zauwaya zabawy. Zatrzymali
si w domu wujka Lisimaco Sancheza, brata jej matki, ktry zawczasu wyjecha im na
spotkanie traktem krlewskim, na czele zgiekliwej kawalkady modych krewniakw
dosiadajcych najbardziej rasowych bestii w caej prowincji, by eskortowa goci na
ulicach miasteczka pord huku sztucznych ogni. Dom stojcy przy rynku, obok
kolonialnego wielokrotnie odbudowywanego kocioa, ze wzgldu na obszerne, ciemne
pomieszczenia i wychodzc na sad sie przesiknit zapachem ciepej melasy, wyglda
bardziej na skad gospodarski ni na budynek mieszkalny.
Ledwie zsiedli z koni, gocinne salony wypeniy si licznymi i nie znanymi
krewnymi, ktrzy nkali Fermin Daz sw nieznon wylewnoci, ona za, cierpica z
powodu odparze od sioda, nieprzytomna z braku snu, z pustym odkiem, nie bya w
stanie kocha nikogo na tym wiecie, i chciaa tylko znale si w jakimkolwiek spokojnym
i ustronnym miejscu, eby mc si wypaka. Jedynie jej kuzynka, Hildebranda Sanchez,
dwa lata od niej starsza i obdarzona t sam imperialn dum, natychmiast domylia si,
co jej dolega, bo i ona spalaa si w arze zbyt zuchwaej mioci. Wieczorem zaprowadzia
j do przygotowanej dla nich obu sypialni i nie moga poj, jakim cudem Fermina Daza
jeszcze yje, majc miast poladkw jedn wielk, rozjtrzon ran. Przy pomocy swej
matki, kobiety tak serdecznej i tak podobnej do swego ma, jakby byli bliniakami,
przygotowaa jej nasiadwk i umierzya nieco bl kompresami z pomornika, podczas gdy
pioruny zamku z petard i siarki wstrzsay posadami domu.

Okoo pnocy gocie opucili dom, zabawa publiczna rozproszya si w liczne mae
grupki, a kuzynka Hildebranda poyczya Ferminie Dazie nocn koszul z madapolamu i
pomoga jej uoy si w ku zasanym mikkimi przecieradami i puchowymi
poduszkami, ktre nagle wywoay u niej przelotn panik szczcia. Kiedy zostay wreszcie
same w sypialni, zaryglowaa drzwi i wycigna spod rozoonego przy jej ku dywanu
kopert zalakowan pieczciami Pastwowego Telegrafu. Ferminie Dazie do byo ujrze
promieniejc przebiegoci twarz kuzynki, by w pamici jej serca odrodzi si
przejmujcy zapach biaych gardenii, zanim jeszcze zdya rozerwa zbami lak pieczci,
by pniej do rana brodzi w morzu ez, jakie nioso z sob jedenacie roznamitnionych
telegramw.
Wwczas dowiedziaa si wszystkiego. Lorenzo Daza przed wyjazdem popeni bd,
telegraficznie zawiadamiajc o podry swego szwagra, Lisimaka Sancheza, ktry z kolei
przekaza wiadomo wszystkim bliszym i dalszym krewnym, rozsianym po rozlicznych
miasteczkach i osadach prowincji. W ten oto sposb Florentino Ariza mg nie tylko
zdoby informacje o caej trasie podry, ale zmobilizowa rwnie dugi cig bractwa
telegrafistw, by ledzi drog Ferminy Dazy a po ostatnie sioo Cabo de la Vela.
Pozwolio mu to prowadzi z ni oywion korespondencj od momentu przyjazdu do
Valledupar, gdzie przebywaa trzy miesice, po kres podry w Riohacha, ptora roku
pniej, kiedy Lorenzo Daza, uznawszy, e crka zapomniaa ju raz na zawsze, postanowi
wrci do domu. By moe nawet nie uwiadamia sobie, jak bardzo osaba jego czujno,
gdy da si zwie serdecznoci krewnych ony, ktrzy po tylu latach odoyli na bok
plemienne uprzedzenia, przyjmujc go z caego serca jako jednego spord swoich. Wizyta
staa si pnym pojednaniem, cho nie to byo jej celem. Rodzina Ferminy Sanchez ostro
sprzeciwia si w swoim czasie jej maestwu z chepliwym i nieokrzesanym
obieywiatem, imigrantem znikd, ktrego handlowanie dzikimi muami wydawao si
zbyt proste, eby mogo by uczciwe. Lorenzo Daza wysoko mierzy, jego wybranka bya
bowiem najlepsz parti w typowej dla tego regionu rodzinie: w rozgazionym rodzie
nieokieznanych kobiet i mczyzn o agodnym sercu i atwym cynglu, obdnie
przewraliwionych na punkcie honoru. Fermina Sanchez, mimo to, ze lep determinacj
trudnych mioci, postawia na swoim i wysza za niego na przekr rodzinie, z takim
popiechem i w tak wielkiej tajemnicy, i wydawao si, e czyni to nie z mioci, lecz z
potrzeby okrycia sakramentaln oson przedwczesnego owocu nieostronoci.
Dwadziecia pi lat pniej Lorenzo Daza, nie zdajc sobie sprawy, i jego
nieprzejednanie wobec miostek crki jest wiern powtrk jego wasnej historii, ali si

na swj nieszczsny los przed tymi samymi szwagrami, ktrzy nie akceptowali jego osoby,
tak jak ci z kolei alili si, w swoim czasie przed swoimi szwagrami. Ale dni, ktre on traci
na lamentach, zyskiwaa jego crka, yjc mioci. Podczas gdy on kastrowa byczki i
ujeda mulice na yznych ziemiach szwagrw, ona przechadzaa si swobodnie, w
gromadzie kuzynek pod przewodem Hildebrandy Sanchez, najpikniejszej z nich i
najyczliwszej, ktrej beznadziejna namitno do starszego o dwadziecia lat, onatego i
dzieciatego mczyzny musiaa zadowoli si jedynie ulotnymi spojrzeniami.
Po przeduonym pobycie w Valledupar kontynuowali podr po grskich
odnogach, przez okwiecone ki i mesety z marze, i we wszystkich miasteczkach
przyjmowano ich tak samo jak tam: muzyka i fajerwerki, kolejne wcignite w spisek
kuzynki i punktualnie przysyane depesze w urzdach telegraficznych. Do szybko
Fermina Daza zdaa sobie spraw, e wieczr jej przyjazdu do Valledupar nie by wcale
wyjtkowy, gdy mieszkacy tej urodzajnej prowincji przez cay tydzie yli tak, jakby
kady dzie by witem. Gocie spali tam, gdzie zaskakiwaa ich noc, i jedli tam, gdzie
dopada ich gd, domy byy bowiem domami o nieustannie otwartych drzwiach i zawsze
czeka tam rozwieszony hamak i stojce na ogniu sancocho z trzech rodzajw mis, na
wypadek gdyby kto zjawi si wczeniej ni telegram z zapowiedzi, co zdarzao si
zawsze. Hildebranda Sanchez towarzyszya kuzynce przez reszt podry, prowadzc j z
radosn subtelnoci przez zawie gszcze pokrewiestwa ku rdom jej pochodzenia.
Fermina Daza rozpoznaa si, poczua si po raz pierwszy pani siebie, poczua, e kto jej
towarzyszy i e jest pod opiek, a jej puca napeniao powietrze wolnoci przywracajce jej
spokj i ch ycia. Nawet w swoich ostatnich latach wspominaa ow podr, coraz blisz
w pamici, z perwersyjn wyrazistoci nostalgii.
Pewnej nocy wrcia z codziennego spaceru oszoomiona olnieniem, e moe by
szczliwa nie tylko bez mioci, ale i wbrew mioci. Olnienie zatrwoyo j, jedna z jej
kuzynek usyszaa bowiem rozmow swych rodzicw z Lorenzem Daz, w czasie ktrej
sugerowa on moliwo wydania crki za jedynego spadkobierc bajecznej fortuny
Kleofasa Moscote. Fermina Daza znaa go. Widziaa, jak taczy po placach na swych
doskonaych wierzchowcach przystrojonych w czapraki tak bogato zdobione, e z wygldu
raczej przypominay szaty liturgiczne: by elegancki i zrczny i mia rzsy marzyciela,
doprowadzajce kamienie do westchnie, ale ona porwnaa go do swego wspomnienia
Florentino Arizy siedzcego pod migdaowcami na skwerze, biednego, wychudzonego, z
tomikiem wierszy przy piersi, i nie odnalaza w swym sercu nawet cienia wtpliwoci.

W owych dniach Hildebranda Sanchez chodzia z gow w chmurach, pena zudze

po wizycie u wrki, ktrej jasnowidztwo zdumiao j. Przeraona ojcowskimi zamiarami
Fermina Daza rwnie udaa si do niej.
Karty powiedziay, e w jej przyszoci nie wida niczego, co mogoby przeszkodzi
jej dugiemu i szczliwemu maestwu, i usyszawszy t przepowiedni odetchna z ulg,
nie pojmowaa bowiem, jak miaaby dzieli w szczliwy los z innym mczyzn ni ten,
ktrego kochaa. Oywiona t pewnoci, odzyskaa cakowicie sw dawn samodzielno.
W ten oto sposb korespondencja telegraficzna z Florentinem Ariz przeobrazia si, z
koncertu zamiarw i pobonych ycze, w metodyczn, praktyczn i jak nigdy przedtem
intensywn wymian myli. Ustalili daty, ustalili sposoby, zaangaowali ycie obojga we
wsplne silne postanowienie, e wezm lub nie pytajc nikogo o zgod, gdziekolwiek i
jakkolwiek, skoro tylko spotkaj si ponownie. Fermina Daza uznaa te zobowizania za
tak wice, i w w wieczr, gdy ojciec pozwoli jej wzi udzia w jej pierwszym dorosym
balu, w Fonsece, wydao jej si niegodziwoci przyjcie zaproszenia bez uprzedniej zgody
narzeczonego. Florentino Ariza by tej nocy w hotelu i gra w karty z Lotarem Thugutem,
kiedy powiadomiono go, e ma pilne poczenie telegraficzne. By to telegrafista z Fonseki,
ktry musia czy si przez siedem porednich stacji, aby Fermina Daza moga poprosi o
zgod na udzia w balu. Otrzymawszy j wreszcie, nie zadowolia si jednak zwykym
przyzwoleniem, lecz poprosia o dowd, e to rzeczywicie Florentino Ariza operuje
kluczem po drugiej stronie linii. Bardziej ogupiay ni dumny, uoy zdanie
identyfikujce: Powiedz jej, e przysigam na bogini w koronie. Fermina Daza
rozpoznawszy haso i odzew bawia si na swym pierwszym dorosym balu do sidmej
rano, kiedy to musiaa przebra si byskawicznie, by nie spni si na msz. Na dnie
kufra przechowywaa wwczas znacznie wicej listw i telegramw, ni zarekwirowa jej
ojciec przed wyjazdem, nauczya si rwnie uywa forteli zamnych kobiet. Lorenzo
Daza odczytywa zmiany w jej sposobie bycia jako widome oznaki, e odlego i czas
wyleczyy j z modzieczych fantazji, nigdy jednak nie mwi z ni o projektowanym
maestwie. Ich wzajemne stosunki nabray cech poprawnoci - cho nie przekraczay
granic formalnej rezerwy, ktr mu narzucia, gdy wypdzi ciotk Scholastyk - co
pozwolio im na wspycie do tego stopnia wygodne, i nikt nie mg wtpi, e oparte jest
na czuoci.
W tym wanie okresie Florentino Ariza postanowi wyzna jej w licie, e zamierza
wydoby dla niej skarb zatopionego galeonu. Bo tak rzeczywicie byo, sam pomys za,
niczym natchnienie, spyn na niego w wietliste popoudnie, kiedy morze wydawao si

wybrukowane aluminium, z powodu ogromnej masy ryb oszoomionych dziewann i

wyrzuconych na powierzchni. Na widok rzezi z caego nieba zleciay si wrzeszczc
wszystkie ptaki i rybacy musieli je odpdza wiosami, eby nie wydary im owocw tego
zakazanego cudu. Uywanie dziewanny, ktra tylko usypia ryby, cho od czasw Kolonii
prawnie zakazane, byo powszechnie i w biay dzie stosowan przez karaibskich rybakw
praktyk, dopki nie zostaa ona wyparta przez dynamit. Jednym z ulubionych zaj
Florentina Arizy, pod nieobecno Ferminy Dazy, byo przygldanie si z falochronu
rybakom wcigajcym na odzie niewody pene upionych ryb. W tym samym czasie
grupka dzieciakw, poruszajcych si w wodzie jak delfiny, namawiaa gapiw, by rzucali
im monety, ktre malcy zaraz wyawiali z dna. Byy to te same dzieciaki, ktre wypyway w
tym wanie celu ku transatlantykom i o ktrych tak si rozpisywano w Stanach
Zjednoczonych i we Francji, podziwiajc mistrzostwo maych nurkw. Florentino Ariza
zna je od niepamitnych czasw, bo zna je, zanim pozna mio, nigdy jednak nie
przyszo mu na myl, e moe potrafiyby wydoby z dna ca fortun galeonu. Pomys
objawi mu si owego wanie popoudnia i od najbliszej niedzieli a do dnia powrotu
Ferminy Dazy, niemal rok pniej, mia dodatkowy powd do obdu.
Euklides, jeden z pywajcych dzieciakw, po nie trwajcej nawet dziesiciu minut
rozmowie zapaa takim samym entuzjazmem do owego pomysu podmorskich
poszukiwa. Florentino Ariza nie ujawni mu prawdy o swym przedsiwziciu, dogbnie
za to wywiedzia si o podwodnych i eglarskich umiejtnociach chopca. Zapyta go, czy
umie bez powietrza zanurkowa na gboko dwudziestu metrw, i Euklides powiedzia,
e tak. Zapyta, czy jest w stanie sam sterowa odzi ryback na penym morzu w czasie
sztormu bez adnych przyrzdw poza wasnym instynktem, i Euklides powiedzia, e tak.
Zapyta, czy potrafi odnale konkretne miejsce, szesnacie mil morskich na pnocny
wschd od najwikszej wyspy archipelagu Sotavento, i Euklides powiedzia, e tak.
Zapyta, czy mgby pyn w nocy kierujc si gwiazdami, i Euklides powiedzia, e tak.
Zapyta, czy gotw jest zrobi to za t sam dniwk, jak pac mu rybacy za pomoc w
owieniu, i Euklides powiedzia, e tak, ale za dodatkow opat piciu reali w niedziele.
Zapyta, czy umie broni si przed rekinami, i Euklides powiedzia, e tak, bo zna rne
magiczne sposoby, eby je odstraszy. Zapyta, czy obiecuje dochowa sekretu, nawet
gdyby zastosowano wobec niego narzdzia tortur w paacu Inkwizycji, i Euklides
powiedzia, e tak, bo nigdy na nic nie odpowiada nie, potrafi za mwi tak z takim
przekonaniem, i nie sposb byo w to wtpi. Na koniec przygotowa mu kosztorys
wydatkw: tyle za wynajem odzi, tyle za wioso, tyle za sprzt rybacki, eby nikt nie nabra

podejrze co do prawdziwego celu wypraw. Poza tym naleao zabra ze sob prowiant,
spory antaek sodkiej wody, lamp oliwn, pk wiec ojowych i rg myliwski, na
wypadek gdyby trzeba byo wzywa pomocy.
Mia okoo dwunastu lat i by ruchliwy, sprytny, gadatliwy jak sroka i obdarzony
ciaem wgorza, ktre sprawiao wraenie, i jest stworzone do przelizgiwania si przez
bulaje. Cige przebywanie na socu i w socie tak wygarbowao mu skr, i trudno byo
si domyli, jaka jest jej naturalna barwa, co z kolei czynio jeszcze bardziej byszczcymi
jego due te oczy. Florentino Ariza natychmiast ujrza w nim wspaniaego wsplnika do
przedsiwzicia zapowiadajcego tak obfite owy, nie zwlekajc wic duej, przystpili do
realizacji planu w najblisz niedziel.
O wicie wypynli z portu rybackiego, wietnie wyekwipowani i z jeszcze wikszym
animuszem. Euklides, niemal nagi, bo jak zwykle zaledwie w przepasce na biodrach,
Florentino Ariza za w surducie, w ponurym kapeluszu, w lakierkach, z romantyczn
kokard na szyi i z ksik dla zabicia czasu w trakcie przeprawy ku wyspom. Ju pierwszej
niedzieli zda sobie spraw, e Euklides jest sternikiem rwnie sprawnym, jak nurkiem i e
obdarzony jest zadziwiajc znajomoci natury morza i zatokowego zomowiska. Potrafi
opowiedzie z najbardziej nieprawdopodobnymi szczegami histori kadej zartej przez
rdz ajby, zna wiek kadej boi, pochodzenie kadej ruiny, ilo ogniw w acuchach,
jakimi Hiszpanie blokowali wejcie do zatoki. W obawie, e moe rwnie wywszy, jaki
jest rzeczywisty cel ekspedycji, Florentino Ariza zada mu szereg podchwytliwych pyta, i
przekona si, e Euklides nie ma najmniejszego pojcia o zatopionym galeonie.
Od momentu, gdy usysza w hotelu po raz pierwszy opowie o skarbie, Florentino
Ariza zebra wszelkie moliwe informacje na temat galeonw. Dowiedzia si, e San Jose
nie ley sam na koralowym dnie. By to istotnie okrt flagowy Floty Ldu Staego, przybyy
tu po maju 1708 roku, z legendarnych targw Portobello w Panamie, gdzie zaadowa cz
swej fortuny: trzysta skrzy srebra z Peru i Veracruz, sto dziesi skrzy pere zebranych i
oszacowanych na wyspie Contadora. W cigu dugiego miesica jego postoju, miesica
trwajcych

dzie

noc

zabaw

ludowych,

zaadowano

reszt

skarbu,

ktrego

przeznaczeniem miao by wycignicie krlestwa Hiszpanii z ndzy: sto szesnacie skrzy

szmaragdw z Muzo i Somondoco i trzydzieci milionw zotych monet.
Flota Ldu Staego skadaa si z co najmniej dwunastu jednostek rnej wielkoci i
wypyna z tego portu strzeona przez znakomicie uzbrojon francusk eskadr, co jednak
nie uchronio wyprawy przed celnymi strzaami eskadry angielskiej pod dowdztwem
Karola Wagera, czyhajcej na Hiszpanw w pobliu archipelagu Sotavento, przy wyjciu z

zatoki. San Jose nie by wic jedynym zatopionym okrtem, aczkolwiek nie byo adnej
udokumentowanej pewnoci, ile z nich faktycznie zatono, a ile zdoao zbiec przed
ogniem Anglikw. Nie ulegao jednak najmniejszej wtpliwoci, i okrt flagowy by
jednym z pierwszych, ktry poszed na dno, z ca zaog i ze stojcym nieruchomo na
mostku kapitaskim dowdc i e tylko pod jego pokadami znajdowa si gwny adunek.
Florentino Ariza zapozna si ze szlakiem galeonw na wczesnych mapach
nawigacyjnych i, jak sdzi, udao mu si ustali miejsce zatonicia. Wypynli z zatoki
midzy obiema fortecami Boca Chica i po czterogodzinnej podry wpynli na
wewntrzne wody archipelagu, z ktrego koralowego dna mona byo rk wyciga pice
langusty. Powietrze byo tak delikatne, morze za tak spokojne i przezroczyste, e
Florentino Ariza poczu si, jakby by swoim wasnym odbiciem w wodzie. Na skraju
stojcych wd, dwie godziny od najwikszej wyspy, znajdowao si miejsce zatonicia
okrtu.
Z twarz spalon piekielnymi promieniami soca, ale wci okutany w swj
pogrzebowy strj, Florentino Ariza powiedzia Euklidesowi, eby zanurkowa na
dwadziecia metrw i sprbowa wydoby na powierzchni jakkolwiek rzecz znalezion
na dnie. Woda bya tak czysta, i widzia jak chopiec pynie niczym zaniedziay rekin
pord rekinw bkitnych, ktre przecinay mu drog, ale go nie dotykay. Pniej
zobaczy, jak znika w gszczu korali, i w chwili, kiedy pomyla, e pewnie brakuje mu ju
powietrza, usysza za plecami jego gos. Euklides, unoszc rce, sta na dnie, w wodzie po
pas. Zaczli wic szuka gbszych miejsc, wci kierujc si na pnoc, pync nad
niemrawymi rajami, pochliwymi kalmarami, rami mrokw, pki Euklides nie
zrozumia, e marnuj czas.
- Jak mi pan nie powie, czego mam szuka, to jak ja to znajd? - powiedzia.
Ale nie powiedzia mu. Wwczas Euklides zaproponowa, eby Florentino rozebra
si i zanurkowa razem z nim, choby tylko po to, eby zobaczy to inne niebo pod tamtym
wiatem, jakim byy koralowe gbiny raf koralowych. Ale Florentino Ariza zwyk mawia,
e Bg stworzy morze tylko po to, eby mona byo patrze na nie przez okno, i nigdy nie
nauczy si pywa. Nieco pniej zachmurzyo si, ochodzio, powietrze stao si wilgotne,
a ciemnoci zapady tak gwatownie, i musieli kierowa si wiatem latarni morskiej,
eby odnale drog do portu. Zanim wpynli na wody zatoki, ujrzeli mijajcy ich z bliska
olbrzymi biay transatlantyk z Francji, z wszystkimi wiatami zapalonymi, zostawiajcy za
sob soczysty lad pieczeni i gotowanych kalafiorw.

I tak zmarnowali trzy niedziele i nadal by je marnowali, gdyby Florentino Ariza nie
postanowi wreszcie dopuci Euklidesa do swego sekretu. Chopiec zmieni wwczas plan
poszukiwa, i to na tyle, e popynli dawnym szlakiem galeonw, znajdujcym si
dwadziecia mil morskich na wschd od ustalonego przez Florentina Ariz miejsca. Po
niespena dwch miesicach poszukiwa, w deszczowe popoudnie na penym morzu,
Euklides tak dugo przebywa na dnie, i d zdya zdryfowa do daleko od miejsca
nurkowania, i musia do niej pyn prawie p godziny, bo Florentino Ariza nie by w
stanie dowiosowa do niego. Kiedy jednak wcign si wreszcie na d, wyj z ust i
pokaza, na dowd triumfu wieczcego upr, dwa kobiece klejnoty. To, co wwczas
opowiedzia, byo tak fascynujce, e Florentino Ariza natychmiast przyrzek sobie, i
nauczy si pywa i nurkowa jak tylko si da najgbiej, tylko po to, eby zobaczy
wszystko na wasne oczy. Chopiec opowiedzia, e w tym miejscu, na gbokoci zaledwie
osiemnastu metrw, ley midzy koralowcami tyle starych aglowcw, e nie sposb je
nawet policzy, a rozrzucone s na tak rozlegej przestrzeni, e trudno je nawet ogarn
wzrokiem. Opowiedzia, e najbardziej zaskakujce jest to, e spord tylu wrakw
unoszcych si na wodach zatoki aden nie jest w tak dobrym stanie jak zatopione okrty.
Opowiedzia, e s tam karawele z nietknitymi aglami i e zatopione okrty s widzialne
w gbinach w caej swojej okazaoci, bo sprawiaj wraenie, jakby zatony razem ze
swoj przestrzeni i swoim czasem, tak e le tam owietlane tym samym socem
godziny jedenastej rano soboty 9 czerwca, kiedy poszy na dno. Opowiedzia, zachystujc
si rozmachem wasnej wyobrani, e najatwiejszy do rozpoznania jest galeon San Jose,
bo na rufie wyranie wida zote litery jego nazwy, chocia jest to okrt najbardziej
zniszczony przez artyleri Anglikw. Opowiedzia, e w rodku ujrza ponad trzystuletni
omiornic, ktrej macki wychodziy przez otwory strzelnicze i ktra tak si roztya w
jadalni, e aby j uwolni, trzeba by rozmontowa okrt. Opowiedzia, e widzia ciao
dowdcy unoszce si na boku, w mundurze wojennym, wewntrz akwarium mostku
kapitaskiego, a do adowni ze skarbem nie zajrza tylko dlatego, e nie starczyo mu ju
powietrza w pucach. A oto dowody: kolczyk ze szmaragdem i medalik z Matk Bosk z
acuszkiem nadartym przez saletr.
Bya to pierwsza wzmianka o skarbie, jak Florentino Ariza przekaza Ferminie
Dazie w licie przesanym do Fonseki tu przed jej powrotem. Historia zatopionego
galeonu nie bya jej obca, syszaa, jak czsto rozprawia o tym Lorenzo Daza, ktry ongi
straci mnstwo czasu i pienidzy usiujc przekona towarzystwo nurkw niemieckich, by
stworzyli z nim spk w celu odzyskania zatopionego skarbu. I nie odstpiby od tego

przedsiwzicia, gdyby wielu czonkw Akademii Historii nie przekonao go, e legenda o
spoczywajcym na dnie galeonie zostaa wymylona przez jednego z wicekrlw i zarazem
zodzieja, ktry przywaszczy sobie dobra Korony. W kadym razie Fermina Daza
wiedziaa, e galeon znajduje si na gbokoci nie dwudziestu, jak twierdzi Florentino
Ariza, lecz dwustu metrw, gdzie aden czowiek nie by w stanie zej. Przyzwyczajona ju
do jego poetyckich wybrykw, radonie przyja przygod z galeonem jako jeden z bardziej
udanych.
Otrzymawszy jednak nastpne listy z coraz bardziej fantastycznymi szczegami,
opisanymi z tak sam powag, z jak skada miosne obietnice, musiaa zwierzy si
Hildebrandzie ze swych obaw, czy aby jej bujajcy w obokach narzeczony nie straci
cakowicie rozumu.
W owych dniach Euklides zdoa wydoby na powierzchni takie iloci dowodw
potwierdzajcych jego bajeczn opowie, e przestao to ju by kwesti li tylko
wyuskiwania rozsianych pord koralowcw bransolet i piercionkw, bo sprawa dojrzaa
do tego, by pomyle o zaoeniu duego przedsibiorstwa, ktre zajoby si wydobyciem
p setki okrtw skrywajcych w swych adowniach bajeczn fortun. I stao si wwczas
to, co wczeniej czy pniej sta si musiao: Florentino Ariza poprosi matk o pomoc w
doprowadzeniu przedsiwzicia do celu. Jej za wystarczyo nadgry metal klejnotw i
przyjrze si pod wiato szklanym kamyczkom, aby zrozumie, e kto niecnie
wykorzystuje atwowierno jej syna. Euklides na kolanach przysig Florentinowi Arizie,
e w tym, co robi, nie ma nic podejrzanego, niemniej w najblisz niedziel nie pojawi si
ju w porcie rybackim i nie pojawi si ju nigdy nigdzie.
Miosny azyl latarni morskiej sta si jedyn rzecz, jak Florentino Ariza zyska w
wyniku swej klski. Dotar do niej w odzi Euklidesa, gdy pewnej nocy zaskoczya go burza
na penym morzu, i od tamtej pory zwyk chodzi tam wieczorami, by rozmawia z
latarnikiem o niezliczonych, a znanych latarnikowi cudach na ldzie i wodzie. Dao to
pocztek przyjani, ktra przetrwa miaa niejedn zmian na wiecie. Florentino Ariza
nauczy si podtrzymywa wiato w latarni, z pocztku dokadajc drewna, pniej za
dolewajc olej z dzbanw, jeszcze w czasach, gdy nie byo u nas elektrycznoci. Nauczy si
kierowa snopem wiata, wzmacnia je za pomoc zwierciade, a kiedy latarnik nie mg
akurat peni suby, wielokrotnie zostawa nawet na noc, by z wiey obserwowa morze.
Nauczy si rozpoznawa statki po ich gosach, i po rozmiarach wiate na widnokrgu, jak
rwnie dostrzega, e i do niego powraca jakie przesanie w byskach latarni. Za dnia, a w
szczeglnoci w niedziel, znajdowali sobie inn rozrywk. W zamieszkiwanej przez

staromiejskich bogaczy dzielnicy wicekrlw plaa przeznaczona wycznie dla kobiet

oddzielona bya od mskich pla cementowymi murami: z prawej i z lewej strony latarni
morskiej. Latarnik zainstalowa wic lunet, przez ktr mona byo, pacc jednego
centavo, podglda damsk pla. Panienki z wyszych sfer, niewiadome tego, i s
obiektem obserwacji, demonstroway sobie nawzajem to, co miay najlepszego wewntrz
swych strojw kpielowych - obszytych ogromnymi falbankami i uzupenionych
pantofelkami i kapeluszami - ktre przykryway niemal tyle samo ciaa, co zwyke stroje, a
do tego byy jeszcze mniej atrakcyjne. Ich matki, siedzc tu nad brzegiem morza, w
penym socu, na wiklinowych bujakach, w tych samych sukniach, w tych samych
kapeluszach z pirami, z tymi samymi parasolkami z organdyny, jakie miay na porannej
mszy, nie spuszczay z nich oka, baczc, aby mczyni z ssiednich pla nie uwiedli crek
pod wod. Aczkolwiek przez lunet nie sposb byo dostrzec nic ponadto, jak i nic odrobin
bardziej podniecajcego, ni zazwyczaj widziao si na ulicy, w kad niedziel pojawiao
si sporo klientw wyrywajcych sobie z rk teleskop dla samej rozkoszy posmakowania
mdych owocw z cudzego ogrdka.
Florentino Ariza by jednym z nich, bardziej z nudw ni dla przyjemnoci, jednake
nie z powodu tej dodatkowej atrakcji tak bardzo zaprzyjani si z latarnikiem. Rzeczywista
przyczyna krya si w tym, i kiedy wzgardzony przez Fermin Daz, chcc za wszelk cen
czym j zastpi, dosta gorczki mioci rozmienianej na drobne i w adnym innym
miejscu, jak wanie w latarni, nie przey szczliwszych godzin i nie znalaz wikszej
pociechy w swych strapieniach. Byo to jego ukochane miejsce. Do tego stopnia, e w cigu
wielu lat prbowa przekona matk, a pniej wuja Leona XII, by dopomogli mu j kupi.
Latarnie morskie na Karaibach stanowiy bowiem wwczas wasno prywatn, a ich
waciciele pobierali opaty za prawo wpynicia do portu, w zalenoci od wielkoci statku.
Florentino Ariza sdzi, i jest to jedyny godziwy sposb zrobienia dobrego interesu na
poezji, jednak ani matka, ani wuj nie podzielali jego opinii, kiedy za mg to sam
przeprowadzi w oparciu o wasne rodki, latarnie morskie przeszy na wasno pastwa.
adne z tych marze nie byo jednak daremne. Baniowa historia galeonw, a
pniej nowo latarni morskiej dodaway mu otuchy i wypeniay pustk pod nieobecno
Ferminy Dazy, do tego stopnia, i w najbardziej niespodziewanej chwili zaskoczya go
wiadomo o Jej powrocie. Lorenzo Daza, w rzeczy samej, po przeduonym pobycie w
Riohacha postanowi wrci. Nie by to, zwaywszy grudniowe pasaty, okres szczeglnie
pomylny dla eglugi morskiej, archaiczna, ale i jedyna goleta gotowa podj si
ryzykownego rejsu moga rwnie dobrze, zniesiona przeciwnymi wiatrami, znale si o

wicie z powrotem w macierzystym porcie. I tak si zreszt stao. Fermina Daza przeya
noc agonii wymiotujc ci, przywizana do koi w kajucie przypominajcej dworcow
ubikacj, zarwno z powodu mczcej ciasnoty, jak smrodu i zaduchu. Koysanie byo tak
gwatowne, i wielokrotnie ulegaa wraeniu, e lada chwila pkn pasy koi, z pokadu
dobiegay rozdzierajce wrzaski niczym krzyki toncych, a tygrysie chrapanie ojca na
ssiedniej koi jeszcze bardziej zwikszao jej trwog. Po raz Pierwszy od niemal trzech lat
spdzia bezsenn noc nie mylc ani przez chwil o Florentino Arizie, podczas gdy on,
wprost przeciwnie, przez ca noc nie zmruywszy oka lea w hamaku rozwieszonym na
zapleczu, liczc jedn po drugiej cignce si w nieskoczono minuty do jej powrotu. O
wicie wiatr nagle usta, morze si uspokoio, a Fermina Daza zdaa sobie spraw, e
pomimo nieznonych mdoci cay czas spaa, obudzi j bowiem zgrzyt kotwicznego
acucha. Odpia wwczas pasy i spojrzaa przez wietlik, w nadziei e dostrzee
Florentina Ariz w portowym tumie, ale ujrzaa skady celne pord ozoconych
pierwszymi promieniami soca palm i zgnie deski kei w Riohacha, skd goleta odbia
poprzedniej nocy.
Reszt dnia przeya niczym koszmarn halucynacj, w tym samym domu, w ktrym
przebywaa wczoraj, przyjmujc tych samych goci, ktrzy ju j wczoraj poegnali,
rozmawiajc o tym samym co wczoraj, oszoomiona wraeniem, e ponownie przeywa
przeyt ju cz ycia. Powtrka bya tak wierna, e Fermina Daza draa na sam myl,
i dotyczy ona rwnie podry golet, ktrej wspomnienie wci j przeraao. Ale jedyn
alternatyw drogi powrotnej bya dwutygodniowa wyprawa grskimi traktami, na muach,
w warunkach znacznie bardziej niebezpiecznych ni za pierwszym razem bo w andyjskim
stanie Cauca rozgorzaa kolejna wojna domowa rozszerzajc si na karaibskie prowincje.
Tak wic o smej wieczorem ponownie zostaa odprowadzona do portu przez ten sam
orszak wrzaskliwych, wylewajcych te same poegnalne zy krewnych, z tymi samymi
paczkami prezentw z ostatniej chwili, nie mieszczcymi si w kajutach. W momencie
odbijania od nabrzea mska cz rodu poegnaa golet oddajc w powietrze serie
strzaw, a Lorenzo Daza odpowiedzia im z pokadu picioma strzaami z rewolweru.
Trwoga Ferminy Dazy natychmiast ustpia, gdy przez ca noc wia sprzyjajcy wiatr, a
morze pachniao kwiatami, co pozwolio jej zasn szczliwie bez pasw bezpieczestwa.
nio jej si, e znowu widzi Florentina Ariz, ale on zdar swoj twarz, twarz dotychczas jej
znan, bo w rzeczywistoci bya to maska. Ale prawdziwa twarz okazaa si taka sama.
Wstaa bardzo wczenie, zaintrygowana tym zagadkowym snem, i w kapitaskiej kantynie

spotkaa ojca pijcego mocn kaw z brandy: z przekrzywionym od alkoholu okiem, ale bez
najmniejszych oznak niepewnoci co do powrotu.
Wpywali do portu. Goleta cicho przelizgiwaa si przez labirynt aglowcw
zakotwiczonych w zatoczce targu publicznego - jego odr wyczuwao si na morzu ju od
wielu mil - wit za przesycony by jasn mawk, ktra szybko przesza w ulew i to jedn
z najbardziej gwatownych. Warujc na balkonie urzdu telegraficznego Florentino Ariza
dostrzeg statek w chwili, gdy przeciwszy zatok Las Animas z przyduszonymi przez
deszcz aglami kotwiczy przy nabrzeu targowiska. Poprzedniego dnia czeka do
jedenastej rano, kiedy dowiedzia si z przypadkowego telegramu o opnieniu golety z
powodu niesprzyjajcych wiatrw, a jeszcze tego dnia czeka znowu, od czwartej rano.
Czeka nie odrywajc wzroku od szalup przewocych na brzeg tych nielicznych pasaerw,
ktrzy zdecydowali si wysi pomimo burzy. Wikszo z nich musiaa w poowie drogi
opuci osiad na mielinie szalup i doj do nabrzea brodzc w bocie. O smej, kiedy
ju do dugo i na prno czekali, a przestanie pada, czarny tragarz, stojc po pas w
wodzie odebra Fermin Daz z nadburcia aglowca i, trzymajc j w ramionach, przenis
na brzeg, bya jednak tak przemoczona, e Florentino Ariza nie mg jej rozpozna.
Sama nie uwiadamiaa sobie, jak bardzo dojrzaa podczas podry, dopki nie
wesza do zamknitego domu i nie podja natychmiast heroicznej walki o doprowadzenie
go do stanu uytecznoci przy pomocy Gali Placidii, czarnej sucej, ktra stawia si
natychmiast, gdy tylko powiadomiono j o ich przybyciu opuszczajc swoje dawne osiedle
niewolnikw. Fermina Daza nie bya ju rozpieszczan, cho i tyranizowan zarazem przez
ojca jedynaczk; bya gospodyni i pani pokonanego przez kurz i pajczyny imperium,
ktre mona byo odzyska wycznie dziki sile niezwycionej mioci. Nie upada na
duchu, czua si bowiem natchniona jakim uniesieniem, ktre pozwolioby jej ruszy z
posad cay wiat. Tej samej nocy, gdy pili czekolad z ciasteczkami serowymi przy stole w
kuchni, ojciec przekaza jej peni wadzy w domu i uczyni to z zachowaniem wszelkich
formalnoci witego rytuau.
- Wrczam ci klucze do twego ycia - powiedzia.
Ona, majc skoczone siedemnacie lat, przeja dan jej wadz pewn rk,
wiadoma, i kada pid zdobytej swobody przeznaczona jest dla mioci. Nazajutrz, po
nocy penej koszmarw sennych, po raz pierwszy opady j obawy zwizane z powrotem,
kiedy otworzya balkonowe okno i znw ujrzaa smutn mawk nad skwerem, posg
zdekapitowanego bohatera, marmurow aw, na ktrej zwyk siada Florentino Ariza z
tomikiem wierszy. Nie mylaa ju o nim jak o nieosigalnym narzeczonym, ale jak o

niewtpliwym mu, do ktrego naleaa dusz i ciaem. Wiedziaa, jak duo czasu
roztrwonia od chwili swego wyjazdu, jaka jest cena pozostania przy yciu, jak wiele mioci
bdzie jej trzeba, eby moga kocha swego mczyzn jak Bg przykaza. Zdziwia si, e
nie ma go w parku, gdzie tak czsto przychodzi pomimo deszczu, i e nie otrzymaa od
niego adnego znaku, choby tak nieuchwytnego jak przeczucie, i nagle wstrzsny ni
dreszcze na myl, e umar. Ale natychmiast oddalia ze myli, bo w szalestwie
telegramw ostatnich dni zapomnieli wobec bliskoci powrotu uzgodni, w jaki sposb
mieliby si skontaktowa po jej przyjedzie.
Tak naprawd za Florentino Ariza by przekonany, e nie wrcia, dopki
telegrafista z Riohacha nie potwierdzi, e w pitek wesza na pokad golety, ktra nie
dopyna poprzedniego dnia z powodu niesprzyjajcych wiatrw. Pod koniec tygodnia
zacz wic wyglda jakichkolwiek oznak ycia w jej domu i w poniedziaek, o zmierzchu,
dostrzeg w oknach bdne wiateko, ktre tu po dziewitej zgaso w sypialni od strony
balkonu. Nie zasn, ulegajc tym samym skonnociom do mdoci, ktre zakciy jego
pierwsze miosne noce. Transito Ariza wstaa z kurami, zaniepokojona, e syn wyszedszy o
pnocy na patio, nie wrci do mieszkania i nie byo go w domu. Ruszy w bdn
wdrwk po falochronach, recytujc pod wiatr miosne wiersze, paczc z radoci, a w
kocu zaczo wita. O smej zasiad pod arkadami Parafialnej, otpiay i niewyspany,
zastanawiajc si, jak przekaza Ferminie sowa powitania, kiedy nagle poczu, e
wntrznoci jego rozdziera sejsmiczny wstrzs.
To bya ona. Sza przez Plac Katedralny razem z niosc kosze na zakupy Gal
Placidi, po raz pierwszy ubrana nie w szkolny mundurek. Bya wysza ni przed
odjazdem, rysy miaa bardziej pocige, bya ksztatniejsza, promieniaa urod, ktr
wysubtelnia pewno siebie dorosej osoby. Warkocz zdy ju jej odrosn, ale nie
spuszczaa go ju na plecy, lecz przerzucaa przez lewe rami, i ta prosta odmiana zatara w
niej wszelkie dziecice rysy. Skamieniay Florentino Ariza nie ruszy si z miejsca, dopki
zjawiskowa istota, patrzc wycznie przed siebie, nie przesza przez cay plac. Ale ta sama
nieprzeparta sia, ktra go sparaliowaa, zmusia go zarazem do rzucenia si jej ladem,
gdy skrcia za katedr niknc w oguszajcym tumulcie handlowych zaukw.
Poda

za

ni

niepostrzeenie,

odkrywajc

najzwyklejsze

gesty,

wdzik,

przedwczesn dojrzao najbardziej przez niego ukochanej istoty, ktr po raz pierwszy
widzia tak swobodn i naturaln. Zadziwia go zwinno, z jak torowaa sobie drog w
tumie. Podczas gdy Gala Placidia co chwila na kogo wpadaa, zawadzaa o co koszami i
rzucaa si nagle do biegu, by nie straci panienki z oczu, ona pyna przez uliczny chaos

pod aglami wasnej przestrzeni i odmiennego czasu, z nikim si nie zderzajc, jak
nietoperz w ciemnociach. Wielokrotnie bywaa w dzielnicy handlowej z ciotk
Scholastyk, zawsze byy to jednak pomniejsze sprawunki, jej ojciec bowiem zaopatrywa
dom osobicie, zreszt nie tylko w meble i ywno, ale nawet w damsk bielizn. To
pierwsze wyjcie byo dla niej zatem fascynujc przygod wymarzon w dziewczcych
snach.
Nie zwrcia uwagi na zachty zaklinaczy wy oferujcych jej syrop wiecznej
mioci ani na bagania lecych w bramach ebrakw pokrytych rozognionymi ranami, ani
na faszywego Indianina usiujcego jej sprzeda wytresowanego kajmana. Odbya dug,
mozoln wdrwk, bez uprzednio obranego kierunku, a zatrzymywaa si tylko po to, by
bez popiechu cieszy si sam natur rzeczy. Wchodzia do kadej bramy, gdzie byo
cokolwiek do sprzedania, i wszdzie odnajdywaa co, co zwikszao jej ch ycia.
Rozkoszowaa si wetiweriowym zapachem tkanin w kufrach, owijaa si w malowane
jedwabie, umiaa si z wasnego miechu, gdy w Zotym Drucie ujrzaa si w duym
lustrze przebrana za Hiszpank, z ozdobnym grzebieniem i z wymalowanym w kwiaty
wachlarzem. W skadzie artykuw zamorskich zajrzaa do beczki z solonymi ledziami,
ktre przypomniay jej pnocno - wschodnie noce, gdy bya ma dziewczynk, w San
Juan de la Cienaga. Dali jej do skosztowania kaszank z Alicante, o smaku lukrecji, po
czym kupia dwie na sobotnie niadanie, a oprcz tego dwa paty suszonego dorsza i
butelk nalewki porzeczkowej. W sklepie korzennym, wycznie dla dogodzenia wchowi,
stara licie szawi i bazylii w doniach i kupia gar wonnych godzikw, gar
gwiadzistego anyu i jeszcze po jednej imbiru i jaowca, i wysza zalana zami ze miechu
od kichania wywoanego tureckim pieprzem. We francuskiej drogerii, gdy kupowaa myda
Reuter i wod styraksow, lekko natarli j za uchem modnymi wwczas w Paryu
perfumami i podarowali jej pastylk do odwieania oddechu po paleniu.
Bawia si w zakupy, nie inaczej, ale to, co rzeczywicie byo jej niezbdne, kupowaa
bez namysu, ze stanowczoci nie pozwalajc wtpi, e nie czyni tego po raz pierwszy,
bo w peni wiadoma, i nie kupuje wycznie dla siebie, ale rwnie i dla niego, wzia
dwanacie jardw lnu na obrusy na ich wsplny st, perkal na lubne przecierada z ros
ich najintymniejszej wilgoci o wicie, wszystko, co najlepsze, by mc razem cieszy si tym
w domu mioci. Prosia o rabat, a prosi potrafia, targowaa si z wdzikiem i godnoci,
pki nie uzyskaa najlepszej ceny, i pacia sztukami zota, sprawdzanymi przez kramarzy
tylko dla czystej przyjemnoci, by usysze, jak rozbrzmiewa ich piew na marmurze
kontuaru.

Florentino Ariza ledzi j oczarowany, podajc za ni z zapartym tchem, coraz to

wpadajc na kosze sucej, ktra na jego przeprosiny odpowiadaa umiechem, ona za
przechodzia tak blisko niego, i zdoa poczu bryz jej zapachu i jeli wwczas jeszcze go
nie spostrzega, to nie dlatego, e nie moga, lecz poniewa chodzc trzymaa si prosto i
wyniole. Wydawaa mu si tak pikna, tak powabna, tak odmienna od zwykych ludzi, i
nie pojmowa, dlaczego nikt, tak jak on nie odchodzi od zmysw syszc kastaniety jej
obcasw na ulicznym bruku ani nie dostawa palpitacji serca od powietrznych westchnie
jej falbanek, ani nie szala z mioci wiat cay od powiewu jej warkocza, trzepotu jej rk,
blasku jej umiechu. Nie uszed mu aden jej gest, ani jedna cecha charakteru, ale nie
mia zbliy si do niej w obawie, i czar prynie. Kiedy jednak rzucia si w cib Bramy
Pisarzy, nagle zrozumia, e moe straci okazj, o ktrej marzy przez lata.
Fermina Daza dzielia ze swymi szkolnymi koleankami niezwyke przekonanie, e
Brama Pisarzy jest miejscem potpienia, oczywicie surowo zakazanym dla przyzwoitych
panienek. Byy to podcienia przy placyku, gdzie gromadziy si doroki i wozy adowne
cignite przez osy, a uliczny handel wprost kipia od wrzawy i toku. Nazwa pochodzia
jeszcze z czasw kolonialnych, siadali tam bowiem maomwni kaligrafowie w pciennych
kamizelkach i w zarkawkach, przepisujcy na zamwienie, i za psi grosz wszelkie
dokumenty: memoriay z zaaleniami, petycje, prawne alegaty, pisma z gratulacjami lub z
kondolencjami, listy miosne z wyznaniami mioci modych i starych. To nie im oczywicie
owo wrzaskliwe targowisko zawdzicza swoj z saw, lecz pniejszym straganiarzom,
ktrzy wycigali spod lady wszelakie podejrzanego autoramentu artykuy przemycane na
statkach z Europy, od pornograficznych pocztwek i maci podniecajcych po synne
kataloskie

prezerwatywy

grzebieniami

iguan,

przechodzcymi

trzepot

najodpowiedniejszym momencie, lub z kwiatami rozchylajcymi swe patki stosownie do

woli uytkownika. Fermina Daza, niezbyt nawyka do poruszania si po ulicach, wesza w
podcienia nie baczc, gdzie idzie, i szukajc w cieniu ulgi przed pracym socem godziny
jedenastej.
Zanurzya si w gorcy harmider czycibutw, ptasznikw, bukinistw, znachorw i
sprzedawczy sodyczy, ktre przekrzykiway wrzask tumw obwieszczajc ananasowe
cukierki dla kadej panienki, kokosowe na osod, landrynki dla blondynki. Nie zwaaa
jednak na tumult, natychmiast urzeczona handlarzem demonstrujcym magiczne
atramenty, czerwone atramenty we wszystkich odcieniach krwi, atramenty w smutnych
tonach na wieci aobne, atramenty fosforyzujce do czytania w ciemnociach, atramenty
niewidzialne, ktre staway si widzialne w blasku wiata. Zapragna wszystkich, do

wsplnej zabawy z Florentinem Ariz, eby zadziwi go sw przemylnoci, a w kocu, po

wielu prbach, zdecydowaa si na flakonik zotego atramentu. Potem podesza do
siedzcych za ogromnymi sojami bab od sodyczy i kupia po sze ciastek z kadego
rodzaju, wskazujc kade palcem przez szko, nie moga bowiem przekrzycze tych
wszystkich wrzaskw: sze anielskich wosw, sze krwek, sze sezamkw, sze
jukowych ciasteczek, sze kremwek, sze ponczowych, sze takich, sze siakich, sze
wszystkiego, i wrzucaa je do koszw sucej z nieodpartym wdzikiem, cakowicie
obojtna na dokuczliwe roje much unoszce si nad syropem, obojtna na nieustann
wrzaw, obojtna na falujce w miertelnym upale opary stchego potu. Z zauroczenia
przebudzia j rozradowana Murzynka w kolorowym perkaliku na gowie, podsuwajca jej
wbity na ostrze rzenickiego noa plaster ananasa. Wzia go, wsadzia w caoci do ust,
skosztowaa i smakujc bdzia wzrokiem po tumie, kiedy nagle sparaliowao j. Zza
plecw, tak blisko swego ucha, i tylko ona moga dosysze go w tumulcie, doszed j gos:
- To nie jest miejsce dla bogini w koronie. Odwrcia gow i ujrzaa, dwie pidzi od
wasnych oczu, te same lodowate oczy, sin twarz, usta skamieniae z przeraenia, ktre
zobaczya kiedy w cibie pasterki, gdy po raz pierwszy znalaz si tak blisko niej, ale, w
odrnieniu od tamtej chwili, tym razem jednak zamiast miosnego wzruszenia ogarna j
otcha rozczarowania. W jednej sekundzie objawi jej si w caej okazaoci ogrom wasnej
pomyki i przeraona zadaa sobie pytanie, jak moga przez tyle czasu, z takim
okruciestwem nosi w sercu podobn chimer. I pomylaa jedynie: Mj Boe, biedny
czowiek. Florentino Ariza usiowa co powiedzie, chcia i za ni, ale ona wymazaa go
ze swojego ycia jednym ruchem rki.
- Nie - powiedziaa. - Prosz zapomnie.
Tego samego popoudnia, gdy ojciec odsypia sjest, wysaa mu przez Gal Placidi
list skadajcy si z dwch linijek: Dzi, ujrzawszy pana, zrozumiaam, e wszystko midzy
nami jest tylko uud. Suca zaniosa mu rwnie jego telegramy, jego wysuszone
kamelie i poprosia, by zwrci otrzymane od niej listy i prezenty: msza ciotki Scholastyki,
unerwienie lici z zielnikw Ferminy, centymetr kwadratowy habitu witego Piotra
Claver, medaliki witych, warkocz jej pitnastu lat z jedwabn kokard szkolnego
mundurka. W cigu nastpnych dni, na skraju obdu, napisa do niej wiele rozpaczliwych
listw, zamczajc suc, eby je wzia, ta jednak wypeniaa co do joty kategoryczne
polecenia, by poza zwracanymi prezentami niczego nie przyjmowa. Nalegaa z takim
uporem, e Florentino Ariza odesa wszystko, prcz warkocza, ktrego nie chcia odda,
dopki FerminaDaza nie przyjmie go osobicie na krtk bodaj rozmow. Nie dopi

swego. Transito Ariza, obawiajc si przeraajcej determinacji syna, odoya na bok

poczucie wasnej godnoci i poprosia Fermin Daz o udzielenie jej piciominutowej aski,
Fermina Daza przyja j wic na chwil w sieni swego domu, na stojco, nie zapraszajc
do rodka i nie okazujc najmniejszej saboci. W dwa dni pniej, po zaartej ktni z
matk, Florentino Ariza zdj ze ciany swej sypialni zakurzone szklane gniazdo, w ktrym
przechowywa warkocz niczym wit relikwi, a Transito Ariza zwrcia go osobicie w
szkatuce wycieanej aksamitem z wyhaftowanymi zot nici wzorami. Florentino Ariza
ju nigdy wicej, mimo tylu spotka w czasie ich dugiego ycia, nie mia sposobnoci
zetknicia si sam na sam z Fermin Daz ani porozmawiania z ni w cztery oczy, i uczyni
to mg dopiero po pidziesiciu jeden latach, dziewiciu miesicach i czterech dniach,
kiedy ponowi wobec niej przysig dozgonnej wiernoci i wiecznej mioci, w jej pierwsz
wdowi noc.
Dwudziestoomioletni doktor Juvenal Urbino nalea do najbardziej obleganych
kawalerw. Wrci po duszym pobycie w Paryu, gdzie ukoczy studia medyczne i zrobi
specjalizacj w chirurgii, i ju od pierwszego momentu, gdy ponownie dotkn stopami
ldu staego, da przytaczajce dowody, i nie zmarnowa ani minuty swego czasu. W dniu
powrotu by bardziej dystyngowany, bardziej opanowany ni przed wyjazdem i aden z
jego kolegw z tego samego rocznika nie wydawa si powaniejszym w swym fachu i
mdrzejszym profesjonalist od niego, ale i nie byo nikogo, kto lepiej od niego taczyby
do modnej wwczas muzyki i lepiej improwizowa na pianinie. Zwabione jego osobistym
urokiem i przekonaniem o rodzinnej fortunie panny z jego sfery urzdzay sekretne loterie,
cignc losy o jego wzgldy, a i on gra z nimi o ich wzgldy, ale zdoa pozosta w stanie
aski nietknity i uwodzicielski, pki nie uleg plebejskim urokom Ferminy Dazy.
Lubi mawia, i mio ta bya owocem pomyki klinicznej. Sam nie by w stanie
uwierzy, e co takiego mogo si zdarzy, i to wanie w tym momencie jego ycia, kiedy
wszystkie emocjonalne zasoby koncentroway si na losie jego miasta, o ktrym powiada,
nazbyt czsto i bez chwili zastanowienia, e drugiego takiego nie ma na wiecie. W Paryu,
gdy spacerowa pn jesieni pod rk z wczesn przejciow sympati, wydawao mu
si, i nie ma dla wikszego bogostanu ni owe zotawe wieczory z wiejskim zapachem
kasztanw na ruszcie, melancholijnymi akordeonami, nienasyconymi kochankami
caujcymi si bez koca w kawiarnianych ogrdkach, a mimo to musia si przyzna z
rk na sercu, e oddaby to wszystko za jedn kwietniow chwil na swych Karaibach. By
jeszcze zbyt mody, aby wiedzie, e pami serca unicestwia ze wspomnienia,
wyolbrzymiajc dobre i e dziki temu mechanizmowi udaje nam si znosi ciar

przeszoci. Kiedy jednak ponownie ujrza z pokadu statku biae wzgrze dzielnicy
kolonialnej, nieruchome spy na dachach, ubrania biedakw rozwieszone na balkonach,
wwczas dopiero poj, do jakiego stopnia sta si atwym upem charytatywnych puapek
nostalgii.
Statek utorowa sobie drog w zatoce poprzez dryfujcy kouch martwych zwierzt,
wikszo za pasaerw schronia si w kajutach uciekajc przed odorem. Mody lekarz
zszed po trapie ubrany w nienaganny alpakowy garnitur, w kamizelce, z przerzuconym
przez rk prochowcem, z wypielgnowan brod a la mody Pasteur i z wosami
przedzielonymi

wyranym

prostym

przedziakiem,

dostatecznie

opanowany,

przynajmniej na tyle, by nie da po sobie pozna, e dusi go co w gardle, nie ze smutku,

lecz z przeraenia. Na pustym niemal nabrzeu, patrolowanym przez bosonogich i nie
umundurowanych onierzy, oczekiway go siostry i matka razem z najserdeczniejszymi
przyjacimi. Pomimo wytwornych manier wydali mu si przygnbieni i pozbawieni
przyszoci, mwili o kryzysie i wojnie domowej jak o czym odlegym i obcym, czuo si
jednak w ich gosach ledwie uchwytne drenie, a w renicach tlia si niepewno, zadajc
kam ichsowom. Najbardziej wzruszya go matka, kobieta jeszcze moda, ktra przez cae
ycie imponowaa elegancj i towarzysk energi, teraz za dogorywaa na wolnym ogniu
kamforowej aury wdowiej czerni. Widocznie rozpoznaa siebie sam w synowskim
zakopotaniu, uprzedzia go bowiem pytajc we wasnej obronie, dlaczego wraca z tak
przezroczyst, niemal parafinow cer.
- Takie jest ycie, matko - powiedzia. - Czowiek w Paryu zielenieje.
Nieco pniej, duszc si obok niej w cieple zamknitego powozu, nie mg ju
znie rzeczywistoci wdzierajcej si bezlitonie przez okienko. Morze wydawao si z
popiou, stare paace markizw ledwie opieray si coraz liczniejszym gromadom ebrakw
i nie sposb byo odnale choby lad ognistej woni jaminw, zaguszonej teraz
mierciononym kadzidem otwartych kloak. Wszystko wydawao mu si mniejsze ni
wwczas, kiedy odjeda, ndzniejsze, bardziej ponure, a w gnojowisku ulic kbio si tyle
zgodniaych szczurw, e zaprzone do powozu konie poszyy si i ponosiy. Podczas
dugiego przejazdu od portu do domu, znajdujcego si w samym sercu wicekrlewskiej
dzielnicy, nie odnalaz nic, co byoby godne jego nostalgii. Doszcztnie zdruzgotany,
odwrci gow, by matka niczego nie dostrzega, i rozpaka si w milczeniu.
Dawny paac markiza de Casalduero, historyczna rezydencja rodu Urbino de la
Calle, nie nalea do trwajcych najdumniej pord katastrofy. Doktor Juvenal Urbino ze
cinitym sercem odkrywa go na nowo od momentu, gdy wkroczy do przez mroczn

sie i ujrza w wewntrznym ogrodzie pokryt kurzem fontann, lene chaszcze

pozbawione kwiatw z buszujcymi w nich iguanami, dostrzeg, jak wiele pyt
marmurowych brakuje, ile z nich jest zniszczonych na szerokich schodach z miedzianymi
porczami prowadzcych do gwnych pomieszcze. Jego ojciec, lekarz raczej ofiarny ni
znamienity, zmar podczas epidemii cholery azjatyckiej, ktra zdziesitkowaa miasto sze
lat temu, z nim za zmar duch tego domu. Doa Blanca, matka, przytumiona
brzemieniem aoby przewidzianej na wieczne czasy, zastpia wieczornymi modlitwami
synne wieczorki literackie i koncerty muzyki kameralnej organizowane przez jej zmarego
ma. Obie siostry, wbrew swym przyrodzonym wdzikom i radoci ycia, stay si misem
klasztornym.
Doktor Juvenal Urbino pierwszej nocy po swoim przyjedzie nie zmruy oka,
przeraony ciemnoci i cisz, i odmwi trzy race do Ducha witego, a nastpnie
wszystkie pamitane przez siebie modlitwy, by oddali nieszczcia i klski i wszelkie
czyhajce na w nocy niebezpieczestwa, podczas gdy kulon, ktry wszed przez
niedomknite drzwi, wypiewywa w sypialni, punktualnie jak zegar, kad godzin.
Drczyy go szalone krzyki wariatek z ssiedniego zakadu dla obkanych, bezlitosne
krople kapice przez kamienne filtry do glinianej miski tak gono, e echo rozchodzio si
po caym budynku, kroki dugonogiego kulona zabkanego w sypialni, wasny dziedziczny
strach przed ciemnoci, niewidzialna obecno zmarego ojca w ogromie picego domu.
Kiedy kulon wesp z kogutami z ssiedztwa wypiewa pit, doktor Juvenal Urbino
poleci swoj dusz i ciao boskiej opatrznoci, nie czu si bowiem na siach przey
choby jeszcze jednego dnia w swej ojczynie ruin. Ale serdeczno najbliszych mu osb,
wiejskie niedziele, podliwa adoracja panien na wydaniu z jego sfery ostatecznie osodziy
gorycz pierwszego wraenia. Powoli przyzwyczaja si do padziernikowych skwarw, do
nazbyt przenikliwych zapachw, do niezbyt przemylanych sdw przyjaci, do jutro
zobaczymy,

doktorze,

prosz

si

nie

przejmowa,

by

wreszcie

ulec

urokom

przyzwyczajenia. Natychmiast znalaz atwe usprawiedliwienie dla swej kapitulacji. To jest

jego wiat, powiedzia sobie, wiat smutny i przygnbiajcy, ale wiat dany mu przez Boga,
i temu wiatu winien si powici.
Na pocztek przej gabinet lekarski swego ojca. W odpowiednich miejscach
zachowa twarde i uroczyste meble angielskie, ktrych drewno wzdychao w porze
porannych przymrozkw, ale na strych wysa traktaty nauki wicekrlewskiej i medycyny
romantycznej i poustawia na oszklonych regaach ksiki nowej szkoy francuskiej. Zdj
spowiae obrazki, zachowujc jedynie obraz przedstawiajcy lekarza, ktry kci si ze

mierci o obnaon chor niewiast, i tekst przysigi Hipokratesa wydrukowany pismem

gotyckim, wieszajc w ich miejsce, obok jedynego dyplomu ojca, wszystkie, co do jednego,
swoje

dyplomy

najwyszymi

ocenami

otrzymane na

przernych uczelniach

europejskich.
Podj prb wprowadzenia najnowszych metod leczenia w Szpitalu Miosierdzia,
nie przyszo to jednak tak atwo, jak mu si w modzieczym zapale zdawao, zatchy dom
zdrowia obstawa bowiem przy swoich atawistycznych przesdach, jak umieszczanie ng
ka w sojach z wod, aby si nie dostaway na choroby, czy wymg uywania stroju
wizytowego i zamszowych rkawiczek w sali operacyjnej, za oczywiste uznawano bowiem,
i elegancja jest nieodzownym warunkiem aseptyki. cierpie nie mogli, e dopiero co
przybyy todzib smakuje w ustach mocz chorego, by wykry obecno cukru, e cytuje
Charcota i Trousseau, jakby byli oni jego kompanami ze wsplnego pokoju, e podczas
wykadw wygasza powane ostrzeenia przed miertelnym niebezpieczestwem
szczepionek, za to w sposb wrcz podejrzany ufa najnowszemu wynalazkowi czopkw.
Napotyka wszelkiego rodzaju przeszkody: jego odnowicielski duch, jego maniakalna pasja
spoecznikowska, jego spnione poczucie humoru w ojczynie niemiertelnych kpiarzy,
wszystko, co w rzeczywistoci stanowio o jego najcenniejszych zaletach, wzbudzao zawi
starszych kolegw i skryte drwiny modych. Jego obsesj sta si tragiczny stan sanitarny
miasta. Odwoywa si do najwyszych instancji, aby zasypano hiszpaskie kloaki,
ogromn wylgarni szczurw, a w ich miejsce wybudowano zamknite kanay ciekowe,
ktre miayby ujcie nie w zatoce przy targowisku, jak zawsze, ale na odlegym mietnisku.
Przyzwoicie wyposaone domy kolonialne posiaday latryny z szambami, ale dwie trzecie
ludnoci stoczonej na obrzeach mokrade zaatwiao swe potrzeby na onie natury.
Odchody schnc na socu i zamieniajc si w py wdychane byy przez wszystkich z
boonarodzeniow radoci w okresie chodnych i pomylnych grudniowych wiatrw.
Doktor Juvenal Urbino prbowa przeforsowa w Radzie Miejskiej obowizkowy kurs
szkoleniowy, aby najubosi nauczyli si budowa wasne latryny. Nadaremnie walczy o to,
by nie wyrzucano mieci na tereny namorzynowe, od wiekw zmienione w martwe
bagnisko zgnilizny i by wszelkie odpadki zbierano przynajmniej dwa razy w tygodniu i
spalano na odlegym pustkowiu.
wiadom by miertelnego zagroenia wd pitnych. Ju sam pomys zbudowania
wodocigu wydawa si fantastyczny, gdy ci, ktrzy mogliby go wesprze, dysponowali
podziemnymi cysternami, gdzie zbieraa si przez lata, pod gstym, zielonym kouchem,
woda deszczowa. Do najbardziej cenionych mebli naleay w owym okresie rzebione

kredensy z wbudowanymi w nie kamiennymi filtrami, przez ktre dzie i noc ciekaa do
dzbanw woda. Aby uniemoliwi wypijanie wody bezporednio z aluminiowych dzbanw,
sucych do wybierania wody, wyrzynano na brzegach ostre zbki, co czynio je
podobnymi do korony bazeskiego krla. Krystaliczna i chodna w pmroku wypalonej
gliny woda pozostawiaa w ustach wiey aromat zagajnika.
Doktor Juvenal Urbino nie dawa si zwie higienicznym pozorom filtrowania,
wiedzia bowiem, e wbrew wszystkim tym rodkom ostronoci dno dzbanw byo
sanktuarium

wszelkiego

robactwa.

dziecistwie

spdzi

dugie

godziny

na

przypatrywaniu si im, z mistycznym niemal podziwem, przewiadczony, jak wielu

wwczas ludzi, e owo paskudztwo to animy, nadprzyrodzone istoty obdarzone moc
uwodzenia panien, jak rwnie moc dokonywania zajadej miosnej zemsty, i to bez
opuszczania swych mtnych siedzib w lodowatej wodzie. Jako dziecko by wiadkiem
spustosze w domu Lazary Conde, szkolnej nauczycielki, ktra odwaya si zlekceway
animy, widzia rwnie na wasne oczy stosy tuczonego szka na ulicy i kamienie rzucane
w okna przez trzy dni i noce. Wiele czasu musiao wic upyn, zanim nauczy si, e owo
paskudztwo to w rzeczywistoci nic innego jak larwy komarw, ale nauczy si, aby nigdy
ju nie zapomnie, od tamtej pory zrozumia bowiem, e nie tylko te, ale i wiele innych
zoliwych istot mogo przecisn si w stanie nienaruszonym przez nasze naiwne
kamienne filtry.
Wodzie z cystern przypisywano przez dugi czas i bez cienia wstydu, raczej wprost
przeciwnie, przepuklin moszny, na ktr tylu mczyzn w miecie cierpiao nie tylko bez
cienia enady, ale nawet z pewn patriotyczn chepliwoci. Kiedy Juvenal Urbino
uczszcza do szkoy podstawowej, nie mg opanowa dreszczu przeraenia na widok
chorych na przepuklin, siedzcych w upalne popoudnia, na progach domw i
wachlujcych olbrzymie jdro niczym dziecko pice midzy nogami. Powiadano, e
przepuklina wydawaa gwizd pospnego ptaka w burzowe noce, jak rwnie skrcaa si z
nieznonego blu, gdy w pobliu spalano piro spa, nikt jednak nie narzeka na te
dolegliwoci, bo dua i odpowiednio obnoszona przepuklina przydawaa, ponad wszystko,
blasku mskiemu honorowi. Doktor Juvenal Urbino wracajc z Europy znakomicie ju
sobie zdawa spraw, ile pseudonaukowych kamstw tkwi w tych przekonaniach, byy one
jednak tak mocno zakorzenione w lokalnych przesdach, e wielu sprzeciwiao si
mineralnemu wzbogacaniu wody w cysternach, w obawie, i odbierze jej to cudown moc
wywoywania zaszczytnej przepukliny.

W tym samym stopniu, co zanieczyszczona woda, drczy doktora Juvenala Urbino

stan sanitarny targowiska publicznego, rozlegej przestrzeni pod goym niebem przy zatoce
Las Animas, gdzie przybijay aglowce z Antyli. Pewien synny podrnik opisa targowisko
jako jedno z najbardziej urozmaiconych na wiecie. Byo bogate, to prawda, obfite i
gwarne, ale przypuszczalnie i najbardziej zatrwaajce. Osadzone na wasnych odpadkach,
wystawione byo na ask i nieask kaprynych przypyww i tu wanie kolejne czkawki
zatoki zwracay ziemi nieczystoci ze ciekw. Zrzucano tam rwnie wszelkie odpadki z
pobliskiej rzeni, porbane by, zgnie wntrznoci, szcztki zwierzt, ktre pyway w
trzsawisku krwi dzie i noc. Spy walczyy o nie ze szczurami i z psami w ustawicznej
bitwie pomidzy dziczyzn i smakowitymi kaponami z Sotavento zwisajcymi ze
straganw, a nowalijkami z Arjony rozoonymi na dywanikach na ziemi. Doktor Juvenal
Urbino chcia uzdrowi to miejsce, chcia, by przeniesiono rzeni gdzie indziej, by
wybudowano kryte targowisko z witraowymi kopuami, takie jakie widzia w dawnych
filtrach miejskich w Barcelonie, gdzie towar by tak okazay i tak czysty, e al byo go
zjada. Ale nawet najbardziej wyrozumiali spord jego dostojnych przyjaci z
politowaniem obserwowali wybuch tych fantasmagorycznych pasji. Tacy ju byli: przez
cae ycie rozgaszali, jak bardzo s dumni ze swego rodzinnego miasta, podnosili jego
historyczne zasugi, warto jego relikwii, jego heroizm i pikno, ale byli cakowicie lepi
na postpujc w nim od lat dewastacj. Doktor Juvenal Urbino darzy je za na tyle wielk
mioci, i mg widzie je takim, jakie byo naprawd. - Zaiste jest to miasto wielkiej
szlachetnoci - mawia. - Od czterystu lat staramy si je unicestwi i wci nie jestemy w
stanie tego dokona.
Niewiele jednak do tego brakowao. Epidemia cholery, ktrej pierwsze ofiary pady
w kauach targowiska, spowodowaa w jedenacie tygodni najwiksz liczb zgonw w
naszej historii. Dotychczas niektrych wybitnych zmarych chowano pod pytami podogi w
kocioach, w nieprzystpnym ssiedztwie arcybiskupw i czonkw kapituy, innych,
mniej zamonych, grzebano na klasztornych dziedzicach. Biedacy trafiali na cmentarz
kolonialny, na wichrowym wzgrzu oddzielonym od miasta fos, przez ktr przerzucony
by betonowy most, zdobny w napis wyrzebiony na polecenie jednego z dalekowzrocznych
burmistrzw: Lasciate ogni speranza voi chentrate. W cigu dwch pierwszych tygodni
cholery cmentarz zosta cakowicie zapeniony, a w kocioach nie byo ju ani jednego
miejsca, mimo i przeniesiono do wsplnego dou zarte szcztki licznych bezimiennych
koryfeuszy. Powietrze w katedrze zagcio si oparami ze le zamurowanych krypt i jej
drzwi otwarto dopiero trzy lata pniej, mniej wicej wtedy, kiedy Fermina Daza po raz

pierwszy ujrzaa z bliska Florentina Ariz w czasie pasterki. Kruganki klasztoru witej
Klary zapeniy si grobami a po zagajniki ju w trzecim tygodniu, naleao wic
przeznaczy na cmentarz dwukrotnie wikszy ogrd wsplnoty. Wykopano tam gbokie
groby, by skada ciaa w trzech poziomach, szybko i bez trumien, trzeba byo jednak i z
tego zrezygnowa, bo przekopany grunt puszcza niby gbka pod naporem stp odraajc
posok. Zarzdzono wwczas chowanie zmarych w La Mano de Dios, oddalonej nieca
mil od miasta hacjendzie byda rzenego, przemianowanej pniej na Cmentarz
Powszechny.
Od chwili kiedy obwieszczono choler, z fortw miejscowego garnizonu oddawano
salw armatni co pitnacie minut, dniem i noc, zgodnie z powszechnym przekonaniem,
e proch przeczyszcza powietrze. Cholera przyniosa wicej strat wrd czarnej, bo i
liczniejszej, i biedniejszej ludnoci, ale tak naprawd nie zwaaa ani na kolor skry, ani na
pochodzenie. Mina rwnie nagle, jak si pojawia, i nigdy nie poznano rzeczywistej liczby
jej ofiar, nie ze wzgldu na trudnoci z ich ustaleniem, ale dlatego, i jedn z naszych
najbardziej zakorzenionych cnt bya wstydliwo wobec wasnych nieszcz.
Doktor Marek Aureliusz Urbino, ojciec Juvenala, by cywilnym bohaterem owych
strasznych dni, ale rwnie ich najznamienitsz ofiar. Na mocy oficjalnych decyzji
opracowa i osobicie kierowa strategi sanitarn, ale w rezultacie, i z wasnej ju
inicjatywy, interweniowa we wszystkich sprawach dotyczcych adu spoecznego, do tego
stopnia, e w najkrytyczniejszych momentach zarazy uchodzi za najwikszy autorytet w
miecie. Wiele lat pniej, przegldajc kronik owych dni, doktor Juvenal Urbino
stwierdzi, e metoda jego ojca bya bardziej charytatywna ni naukowa i e byo to pod
wieloma wzgldami dziaanie wbrew rozumowi, a za to sprzyjajce zachannoci zarazy.
Skonfrontowa to ze wspczuciem ludzi, ktrych ycie powoli przeistaczao w ojcw swych
ojcw, i po raz pierwszy poczu al, i nie mg towarzyszy swemu synowi w samotnoci
jego bdw. Nie podwaa jednak jego zasug: pracowito, oddanie i przede wszystkim
jego osobista odwaga zostay uhonorowane przez miasto po otrzniciu si z katastrofy
wieloma zaszczytami, a jego imi, jak najsprawiedliwiej, znalazo si pord imion wielu
innych bohaterw innych, mniej szczytnych, wojen.
Nie doy dnia swej chway. Rozpoznawszy u siebie nieodwracalne objawy,
dostrzegane dotd ze wspczuciem u innych, nie podj nawet zbdnej walki,
odseparowujc si jedynie od wiata, by nikogo nie zarazi. Zamknity w pokoju
subowym Szpitala Miosierdzia, guchy na wezwania swych kolegw i bagania
najbliszych, obcy zgrozie zapowietrzonych konajcych na podogach przepenionych

korytarzy, napisa do ony i dzieci gorczkowy, peen wdzicznoci za ich istnienie list
miosny, ktry ujawnia, jak bardzo i jak podliwie kocha ycie. Byo to poegnanie na
dwudziestu przejmujcych stronach, gdzie coraz bardziej kolawe pismo wiadczyo o
postpach choroby, i nie trzeba byo zna autora tego listu, aby domyli si, e podpis
zosta zoony wraz z ostatnim tchnieniem. Zgodnie z jego wol, spopielae ciao spoczo
we wsplnej mogile i nie widzia go nikt spord tych, ktrzy go kochali.
Doktor Juvenal Urbino otrzyma trzy dni pniej telegram w Paryu, w trakcie
kolacji z przyjacimi, po czym wznis toast szampanem, by uczci pami ojca.
Powiedzia: To by dobry czowiek. Pniej mia sobie wyrzuca swj brak
dojrzaoci: ucieka od rzeczywistoci, aby nie paka. Po trzech tygodniach otrzyma
jednak kopi listu pomiertnego i wtedy pogodzi si z prawd. W okamgnieniu ujrza
peny wizerunek czowieka, ktrego zna wczeniej ni kogokolwiek innego, ktry
wychowa go i wyksztaci, spa i kocha si przez trzydzieci dwa lata z jego matk, a
przecie nigdy przedtem, nim napisa ten list, nie ukaza mu si takim, jaki by rzeczywicie
i to tylko z powodu najzwyklejszej wstydliwoci. Dotychczas doktor Juvenal Urbino i jego
rodzina pojmowali mier jako przykro przytrafiajc si innym, ojcom innych ludzi,
cudzym braciom i maonkom, ale nie wanie im. Bya to rodzina osb dugowiecznych,
starzejcych si, zapadajcych na zdrowiu i umierajcych niepostrzeenie, raczej
zanikajcych z wolna, we waciwym sobie czasie, by sta si wspomnieniem, mgiek z
innej epoki, pki zapomnienie nie wchaniao ich cakowicie. Pomiertny list ojca, znacznie
bardziej ni telegram ze z wiadomoci, brutalnie zderzy go z nieuchronnoci mierci.
Cho jedno z jego najstarszych wspomnie, z czasw gdy mia dziewi, moe jedenacie
lat, byo do pewnego stopnia wczesnym sygnaem mierci danym mu poprzez osob ojca.
W tamto deszczowe popoudnie obaj przebywali razem w gabinecie, on rysowa kolorow
kred na kamiennej pododze skowronki i soneczniki, a ojciec w rozpitej kamizelce i z
kauczukowymi cigaczami na rkawach koszuli czyta co w wietle padajcym z okna.
Nagle przerwa lektur, by podrapa si w plecy dug drapaczk z drewna mangowego,
zakoczon srebrn rczk. Nie poradziwszy sobie poprosi syna, aby go podrapa
paznokciami, co ten uczyni, doznajc dziwnego wraenia, i nie odczuwa wasnego ciaa
przy drapaniu. Na koniec ojciec spojrza na niego przez rami umiechajc si smutno.
- Gdybym teraz umar - powiedzia - to doywszy moich lat ledwie bdziesz mnie
pamita.
Powiedzia to bez adnej widocznej przyczyny i anio mierci zatrzepota przez
chwil w chodnym pmroku gabinetu i ulecia przez okno, pozostawiajc za sob lad

opadajcych pir, ale dziecko ich nie spostrzego. Od tamtej pory mino ponad
dwadziecia lat i Juvenal Urbino niebawem mia doy wczesnego wieku swego ojca.
Wiedzia, e jest taki sam jak ojciec, a do tego przewiadczenia dosza teraz wstrzsajca
wiadomo, e jest rwnie miertelny jak ojciec.
Cholera staa si jego obsesj. Jego zasb wiedzy o tej chorobie nie przekracza
wiadomoci zdobytych w normalnym trybie na jakim mao wanym kursie i wydawao mu
si nieprawdopodobiestwem, e jeszcze nie tak dawno, bo trzydzieci lat temu, moga
spowodowa we Francji, cznie z Paryem, mier ponad stu czterdziestu tysicy osb.
Niemniej, tu po mierci ojca nauczy si wszystkiego, czego mona byo si nauczy o
przernych postaciach cholery, jakby zadawa sobie pokut dla uspokojenia pamici,
zostajc uczniem najwybitniejszego w owych czasach epidemiologa i twrcy kordonw
sanitarnych, profesora Adriena Prousta, ojca wielkiego powieciopisarza. Gdy zatem
wracajc w swoje rodzinne strony poczu, jeszcze na morzu, odr targowiska, ujrza szczury
w kanaach ciekowych i nagie dzieci tarzajce si w ulicznych kauach, nie tylko
zrozumia, e nieszczcie miao rzeczywicie miejsce, ale nabra rwnie pewnoci, e
moe powtrzy si w kadej chwili.
Nie mino nazbyt duo czasu. W niespena rok pniej jego uczniowie ze Szpitala
Miosierdzia poprosili go o pomoc przy przyjtym z litoci pacjencie, ktrego skra na
caym ciele miaa niebieski odcie. Doktorowi Juvenalowi Urbino wystarczyo, jeszcze w
drzwiach, rzuci na okiem, by rozpozna wroga. Mieli jednak szczcie: chory przyby trzy
dni temu, na pokadzie golety z Curacao, i zgosi si na badania do przychodni
przyszpitalnej na koszt wasny, tote nie wydawao si, aby mg zarazi kogokolwiek. Na
wszelki wypadek doktor Juvenal Urbino zaalarmowa kolegw, zdoa wymc na wadzach,
aby przestrzegy ssiednie porty w celu zlokalizowania i poddania kwarantannie zaraonej
golety, uspokajajc zarazem dowdc garnizonu, ktry chcia zadekretowa stan
wyjtkowy i natychmiast zaaplikowa terapi salwy armatniej co kwadrans. - Prosz
oszczdza proch na czas nadejcia liberaw - powiedzia mu w przypywie dobrego
humoru. - Nie yjemy ju w redniowieczu.
Pacjent zmar po czterech dniach, wymiotujc i duszc si bia grudkowat mazi;
niemniej przez nastpne tygodnie, pomimo staego pogotowia, nie wykryto adnego
kolejnego przypadku. Niebawem Diario del Comercio opublikowa informacj, e dwoje
dzieci zmaro w miecie na choler w dwch odlegych od siebie dzielnicach. Stwierdzono,
e jedno z nich cierpiao na zwyk biegunk, drugie jednak - picioletnia dziewczynka istotnie mogo by ofiar cholery. Jej rodzice i troje rodzestwa zostali odosobnieni w celu

odbycia indywidualnej kwarantanny, a osiedle poddano cisej obserwacji medycznej.

Jedno z dzieci zachorowao na choler, ale szybko odzyskao zdrowie, caa za rodzina,
kiedy ryzyko zachorowania mino, wrcia do domu. Jedenacie kolejnych przypadkw
zanotowano w cigu nastpnych trzech miesicy, w pitym nastpi alarmujcy wzrost
przypadkw, ale pod koniec roku stwierdzono, e niebezpieczestwo epidemii zostao
zaegnane. Nikt nie podawa w wtpliwo, e sanitarne rygory doktora Juvenala Urbino,
bardziej ni niezliczona liczba jego obwieszcze, uczyniy moliwym w cud. Od tamtej
pory i jeszcze przez wiele lat tego wieku cholera bya chorob endemiczn nie tylko w
miecie, ale rwnie na caym wybrzeu Morza Karaibskiego i w dorzeczu rzeki Magdaleny,
nigdy nie osigajc rozmiarw epidemii.
Alarm okaza si o tyle przydatny, e ostrzeenia doktora Juvenala Urbino zostay
wysuchane z wiksz powag przez czynniki pastwowe. Powoano katedr cholery i tej
febry w Akademii Medycznej, wczajc jej tematyk do obowizkowych zaj i zrozumiano
wreszcie potrzeb zamknicia otwartych ciekw i zbudowania targowiska oddzielonego od
mietnisk. Doktor Juvenal Urbino wwczas nie rozgasza swego zwycistwa, nie mia
rwnie gowy do swoich spoecznych misji, w tym czasie bowiem sam mia jedno skrzydo
utrcone, tote ogupiay i rozkojarzony, zdecydowany by odmieni cae ycie i zapomnie
o wszystkim, a to dlatego, e spada na, jak grom, mio do Ferminy Dazy.
By to zaiste owoc klinicznej pomyki. Przyjaciel lekarz podejrzewajc pocztkowe
objawy cholery u osiemnastoletniej pacjentki, poprosi doktora Juvenala Urbino, eby j
zbada. Uda si do niej natychmiast tego samego popoudnia, zaniepokojony moliwoci
wtargnicia zarazy do sanktuarium starego miasta, wszystkie dotychczasowe przypadki
miay bowiem miejsce na peryferiach i niemal wszystkie wrd czarnej ludnoci. Spotkay
go inne, znacznie milsze niespodzianki. Dom, w cieniu migdaowcw z parku Los
Evangelios, wydawa si z zewntrz rwnie zniszczony jak pozostae budynki kolonialnej
dzielnicy, wewntrz jednak panowa urzekajcy ad pikna i przedziwny blask, ktry
zdawa si pochodzi z zupenie innej epoki. Sie wychodzia prosto na kwadratowe,
wieo bielone, sewilskie patio z kwitncymi drzewkami pomaraczowymi i podog
wyoon tymi samymi kaflami co i ciany. Sycha byo niewidzialny szmer nieustannie
pyncej wody, na parapetach stay donice z godzikami, pod arkadami wisiay klatki z
rzadkimi ptakami. Do najdziwniejszych okazw naleay trzy kruki w ogromnej wolierze,
ktre przy kadym trzepocie skrzyde nasycay patio nieokrelonym zapachem. Kilka
trzymanych na acuchu psw w jakim zaktku, poczuwszy zapach obcego czowieka,
zaczo nagle szaleczo ujada, ale kobiecy krzyk w jednej chwili je uciszy, a wwczas

pojawia si gromada kotw, ktre przeraone tym wadczym gosem, wyskakiway ze

wszystkich stron, chronic si pord kwiatw. Nastpia cisza tak przejrzysta, i poprzez
ptasi rozgardiasz i sylabizowany przez kamie strumyczek wody mona byo usysze
smutne tchnienie morza.
Doktorowi Juvenalowi Urbino, wstrznitemu przekonaniem o fizycznej obecnoci
Boga, przemkno przez myl, e taki dom jak ten uodporniony jest na zaraz. Ruszy za
Gal Placidi korytarzem pod arkadami, min okno do szwalni, gdzie Florentino Ariza
ujrza po raz pierwszy Fermin Daz, kiedy patio byo zawalone gruzem, wszed po
nowych, marmurowych schodach na pitro i, zanim przekroczy prg pokoju chorej,
przystan czekajc, a go zaanonsuj.
Ale Gala Placidia wrcia z wiadomoci:
- Panienka mwi, e nie moe pan teraz wej, bo jej taty nie ma w domu.
Wrci wic o pitej, stosownie do informacji otrzymanej od sucej, i tym razem
drzwi otworzy mu osobicie Lorenzo Daza, ktry go zaprowadzi do sypialni crki. W
trakcie badania siad w ciemnym kcie ze splecionymi ramionami, bezskutecznie usiujc
zapanowa nad chrapliwym oddechem. Nie sposb byo stwierdzi, kto jest bardziej
skrpowany, czy lekarz tak niemiay, gdy j dotyka, czy chora pena dziewiczej rezerwy, w
jedwabnej nocnej koszuli, adne jednak nie spojrzao drugiemu w oczy, bo on ograniczy
si jedynie do bezosobowych pyta, ona drcym gosem odpowiadaa, oboje za czuli si
oniemieleni obecnoci siedzcego w pmroku mczyzny - Wreszcie doktor Juvenal
Urbino poprosi chor, aby usiada i z wyrafinowan ostronoci rozpi jej do pasa nocn
koszul: nieskazitelne i wyniose piersi o dziecicych sutkach rozbysy przez chwilk jak
pomie w cieniach alkowy, zanim zdya je zakry, krzyujc ramiona.
Lekarz nie zmieszany rozsun ramiona chorej, nie patrzc na ni osucha j
przykadajc ucho do skry - wpierw do piersi, nastpnie do plecw.
Doktor Juvenal Urbino zwyk opowiada, i nie dowiadczy adnego przypywu
emocji w chwili, gdy pozna kobiet, z ktr mia y a do mierci. Pamita niebiesk
koszul nocn obszyt koronkami, rozgorczkowane oczy, dugie, opadajce luno na
ramiona wosy, ale by tak zafrasowany pojawieniem si zarazy na obszarze starego miasta,
e nie dostrzeg niczego z tak szczodrze przez ni posiadanych przymiotw rozkwitajcej
dziewczyny, koncentrujc si jedynie na najmniejszych moliwych oznakach zarazy. Ona ze
swej strony ujmowaa to dosadniej: mody lekarz, o ktrym tyle syszaa w zwizku z
choler, wyda jej si przemdrzaym pedantem niezdolnym do kochania kogokolwiek
prcz samego siebie. Diagnoza stwierdzaa infekcj odka w wyniku zatrucia

pokarmowego, ktra istotnie ustpia po trzech dniach domowego leczenia. Uspokojony

wieci, e crka nie zapada na choler, Lorenzo Daza odprowadzi doktora Juvenala
Urbino a do stopni powozu, zapaci mu za wizyt jednego peso w zocie, co i tak wydao
mu si nazbyt wygrowan cen, nawet jak na lekarza bogaczy, niemniej przy poegnaniu
okazywa mu bezgraniczn wdziczno. By przytoczony blaskiem wszystkich jego
nazwisk i nie tylko tego nie ukrywa, ale gotw by uczyni wszystko, aby spotka go
ponownie w mniej krpujcej sytuacji.
I na tym powinno si to byo skoczy. A jednak we wtorek nastpnego tygodnia
doktor Juvenal Urbino, nie wzywany i bez zapowiedzi, ponownie stawi si w jej domu i to
nie w por, bo o trzeciej po poudniu. Fermina Daza przebywaa wanie w szwalni,
pobierajc razem z dwiema przyjacikami lekcj malowania farbami olejnymi, kiedy
pojawi si w oknie nienagannie ubrany: w biaym surducie, w wysokim, rwnie biaym
kapeluszu i da jej znak, aby podesza. Odoya palet na krzeso i skierowaa si ku oknu,
idc na palcach i unoszc do kostek spdnic z falbanami, by nie wlec jej po ziemi. Na
gowie miaa diadem z opadajcym jej na czoo wisiorkiem z klejnotem mienicym si t
sam nieokrelon barw, co jej oczy, a caa jej posta emanowaa aur wieoci. Lekarza
zadziwio, e ubiera si na domowe lekcje malowania tak, jakby wybieraa si na zabaw.
Zmierzy jej przez okno ttno, kaza pokaza jzyk, zbada gardo za pomoc aluminiowej
szpatuki, przyjrza si wntrzu dolnej powieki, za kadym razem kiwajc aprobujco
gow. By mniej skrpowany ni w czasie poprzedniej wizyty, ale ona czua si bardziej
spita, bo nie rozumiaa powodw tego nieoczekiwanego badania, jeli sam powiedzia
ostatnio, e nie ma po co wraca, chyba e zostanie wezwany w zwizku z czym nowym.
Mao tego: nie chciaa go wicej widzie na oczy. Kiedy lekarz skoczy badanie, schowa
szpatuk do torby wypenionej przyrzdami i flaszeczkami i za - mkn j z suchym
trzaskiem.
- Jest pani jak rozkwitajca ra - powiedzia.
- Dzikuj.
- Bogu prosz dzikowa - powiedzia, i zacytowa bdnie witego Tomasza:
Prosz pamita, e wszystko, co jest dobre, skdkolwiek by przychodzio, pochodzi od
Ducha witego. Lubi pani muzyk?
Pytanie to zada mimochodem, z czarujcym umiechem.
- Po co pan pyta? - zapytaa w odpowiedzi.
- Muzyka jest bardzo wana dla zdrowia - powiedzia. Wierzy w to naprawd, ona
za rycho miaa dowiedzie si na ca reszt swego ycia, e temat muzyki by magiczn

niemal formu, do ktrej odwoywa si chcc zaproponowa przyja, w owej jednak

chwili potraktowaa to jako naigrawanie si. A do tego obie przyjaciki, udajc w trakcie
ich rozmowy, e wci maluj, parskny szczurzym chichotem i zasoniy twarze paletami,
co ostatecznie wyprowadzio Fermin Daz z rwnowagi. Zalepiona wciekoci
zamkna okno z suchym trzaskiem. Lekarz, zbity z tropu niespodziewanym widokiem
koronkowych firanek, usiowa odnale drog powrotn, pomyli si jednak i
skonfundowany, potrci klatk z pachncymi krukami. Te wyday z siebie przytumiony
krzyk, zatrzepotay sposzone, a ubranie lekarza przesiko natychmiast kobiecymi
perfumami. Grzmicy gos Lorenza Dazy przygwodzi go do miejsca, w ktrym sta. Doktorze, prosz nie odchodzi.
Obserwowa ca scen z grnego pitra, teraz za zstpowa po schodach zapinajc
koszul, wzdty, sinawy, z bokobrodami zmierzwionymi jeszcze po jakim przykrym nie
sjesty. Lekarz sprbowa przezwyciy wstydliwe zakopotanie.
- Powiedziaem paskiej crce, e jest jak ra. - I tak jest - powiedzia Lorenzo Daza
- ale ma zbyt duo kolcw.
Min doktora nie przywitawszy si z nim. Pchn oba skrzyda okna do pokoju i
rykn na crk:
- Podejd tu i przepro pana doktora.
Lekarz usiowa nie dopuci do tego, ale Lorenzo Daza nie zwrci na uwagi.
Krzykn: Pospiesz si. Spojrzaa na przyjaciki, skrycie bagajc o zrozumienie, i
odpowiedziaa ojcu, e nie ma za co przeprasza, bo tylko zamkna okno, aby soce nie
wpadao do pokoju. Doktor Urbino chcia uzna wyjanienie za wystarczajce, ale Lorenzo
Daza ponowi danie. Fermina Daza znw podesza do okna i wystawiajc do przodu
praw stop, a zarazem unoszc palcami obu doni brzegi spdnicy, dygna teatralnie
przed lekarzem. - Po stokro prosz o wybaczenie, panie kawalerze - powiedziaa.
Doktor Juvenal Urbino rozbawiony poszed w jej lady i z wdzikiem muszkietera
odda jej rewerencje swym wysokim kapeluszem, nie zdoa jednak uzyska oczekiwanego
umiechu wspczucia. Lorenzo Daza zaprosi go nastpnie do swego gabinetu na
przeprosinow kaw, lekarz przyj z wdzicznoci zaproszenie, aby nie byo najmniejszej
wtpliwoci, e nie chowa w gbi duszy ni cienia urazy.
Doktor Urbino po prawdzie nie pija kawy poza jedn filiank przed niadaniem.
Nie pija rwnie alkoholu prcz kieliszka wina do obiadu z jakiej uroczystej okazji, tym
razem jednak nie tylko wypi kaw, ale przysta te i na kieliszek anywki. Nastpnie
przysta na jeszcze jedn kaw i jeszcze jedn anywk, a pniej na jeszcze jedn i jeszcze

jedn, mimo e czekao go jeszcze kilka wizyt. Pocztkowo z uwag sucha nieustannie
skadanych przez Lorenza Daz przeprosin w imieniu crki, okrelanej przez niego jako
inteligentne i powane dziecko, godne ksicia z tych stron lub zamorskiego, ktrej jedyn
wad, jak powiedzia, jest jej charakter upartej mulicy. Ale po drugim kieliszku wydao mu
si, i syszy gos Ferminy Dazy w patio, i jego wyobrania ruszya za ni, nie odstpowaa
jej na krok pord zapadej dopiero co nocy, gdy zapalaa wiata w korytarzu, rozpylaa w
sypialniach rodek owadobjczy rozpylaczem, zdejmowaa pokrywk z garnka z zup,
ktr miaa spoy wieczorem ze swym ojcem, gdy on i ona zasid sami przy stole, nie
podnoszc wzroku, nie siorbic zupy, aby nie prys urok wzajemnych urazw, a w kocu
ojciec bdzie musia si podda i prosi o wybaczenie dzisiejszej srogoci. Doktor Urbino
na tyle zna kobiety, aby zda sobie spraw, e Fermina Daza nie zajrzy do gabinetu,
dopki on std nie odejdzie, niemniej zwleka, jak mg, czu bowiem, e zraniona duma
nie pozwoli mu y w spokoju po afrontach dzisiejszego popoudnia. Lorenzo Daza, ju
prawie

pijany,

wydawa

si

nie

dostrzega

jego

roztargnienia,

bo

swym

nieposkromionym gadulstwie wystarcza sam sobie. Mwi rozwlekle, ujc koniec

zgaszonego papierosa, zanoszc si wrzaskliwym kaszlem, charkoczc, ledwie mieszczc
si w obrotowym fotelu, ktrego spryny wydaway skowyt zwierzcia podczas rui. Na
kady kieliszek swego gocia pi trzy kieliszki i tylko raz zrobi przerw, gdy stwierdzi, e
nie widz ju siebie wzajemnie, i wsta, by zapali lamp. Doktor Juvenal Urbino przyjrza
mu si w innym wietle, zobaczy, e ma jedno oko dziwnie wytrzeszczone jak u ryby,
zorientowa si, e wypowiadane przez niego sowa nie odpowiadaj ruchowi warg i
pomyla, e ulega halucynacjom wskutek naduycia alkoholu. Wwczas wsta majc przy
tym wraenie, e znajduje si wewntrz ciaa nie nalecego do niego, tylko do kogo
innego, nadal siedzcego w miejscu, gdzie on siedzia, i musia dokona nie lada wysiku,
eby nie postrada zmysw.
Byo ju po sidmej, kiedy odprowadzany przez Lorenza Daz opuci gabinet. Bya
penia ksiyca. Patio, wyidealizowane przez anywk, falowao na dnie jakiego
akwarium, a osonite szmatami klatki wydaway si picymi widmami w otoczce ciepego
zapachu dopiero co rozkwitych kwiatw pomaraczy. Okno szwalni byo otwarte, na
przystosowanym do pracy stole palia si lampa, a nie dokoczone obrazy leay na
stelaach niczym na wystawie. Gdzie jeste, e ciebie nie ma - powiedzia doktor Urbino
przechodzc obok, ale Fermina Daza nie usyszaa go, bo nie moga go sysze paczc z
wciekoci w sypialni, lec w ku na brzuchu i czekajc na ojca, by kaza sobie zapaci
za dzisiejsze upokorzenie. Lekarz udzi si jeszcze, e bdzie mg si z ni poegna, ale

Lorenzo Daza nie zaproponowa tego. Zatskni za niewinnoci jej pulsu, za jej kocim
jzykiem, jej wieymi migdakami, ale zmrozia go myl, e ona ju nigdy nie zechce go
widzie i nawet nie dopuci, by tego prbowa. Kiedy Lorenzo Daza wszed do sieni,
bezsenne kruki pod przecieradami wyday aobny pisk. Wydziobi ci oczy, powiedzia
lekarz na gos mylc o niej, za Lorenzo Daza odwrci si, by zapyta, co powiedzia.
- To nie ja - odrzek. - To anywka.
Lorenzo Daza odprowadzi go a do powozu usiujc mu wcisn kolejnego peso w
zocie za drug wizyt, lekarz jednak odmwi. Wyda stosowne polecenia stangretowi,
kac si wie do dwch czekajcych go jeszcze pacjentw i wsiad do powozu bez
czyjejkolwiek pomocy.
Od podskokw na wybrukowanych ulicach zrobio mu si jednak niedobrze, kaza
wic stangretowi zmieni kierunek. Przez chwil widzia siebie w lusterku powozu i
zobaczy, e jego odbicie rwnie przez cay czas myli o Ferminie Dazie. Wzruszy
ramionami. Wreszcie bekn, jakby mu si odbio piaskiem, gowa opada mu na pier i
zasn, i przez sen usysza aobne dzwony. Wpierw usysza dzwony katedry, a pniej
wszystkich pozostaych kociow, jeden po drugim, nawet popkane gary od witego
Juliana Gocinnego.
- Dupa - wymamrota przez sen. - Umarli te umarli. Matka i siostry piy wanie na
kolacj kaw z mlekiem, pojadajc ciasteczka serowe przy gocinnym stole w duej jadalni,
kiedy ujrzay go, pojawiajcego si w drzwiach z aosnym wyrazem twarzy, zhabionego
kurewskimi pachnidami krukw. Gwny dzwon pobliskiej katedry wci rozbrzmiewa w
rozlegych przestrzeniach domu. Matka zapytaa przeraona, gdzie si podziewa, bo
szukano go wszdzie, eby zaj si generaem Ignacio Maria, ostatnim wnukiem markiza
de Jaraiz de la Vera, ktrego dzi wieczorem powali wylew krwi do mzgu: to z jego
powodu biy dzwony. Doktor Juvenal Urbino sucha matki nie syszc jej, uczepiony
futryny, by wreszcie, pragnc dotrze do swego pokoju, oderwa si od niej w pobrocie i
pa na twarz w gwiadzistej eksplozji anykowych wymiotw. - Mario Przenajwitsza krzykna matka. - Co nader dziwnego musiao si zdarzy, aby pokaza si we wasnym
domu w takim stanie.
Najdziwniejsze jednak miao dopiero nastpi. Korzystajc z przyjazdu znanego
pianisty Romea Lussicha, ktry wykona cykl sonat Mozarta, gdy tylko miasto przestao
obchodzi aob po generale Ignacio Maria, doktor Juvenal Urbino kaza zaadowa
fortepian z Akademii Muzycznej na wz cignity przez muy i posa Ferminie Dazie
serenad, o ktrej rozpowiadano przez cae lata. Obudzia si usyszawszy pierwsze dwiki

i nie musiaa wyglda przez ozdobne kraty balkonowe, eby wiedzie, kto jest
pomysodawc tego niezwykego hodu. aowaa tylko, e zabrako jej odwagi innych
rozwcieczonych panien wylewajcych zawarto nocnikw na gowy niepodanych
wielbicieli. Lorenzo Daza, wprost przeciwnie, ubra si w trakcie trwania serenady, jak
mg najszybciej, by po jej odegraniu zaprosi do bawialni doktora Juvenala Urbino i
pianist, ubranych nadal we fraki, i podzikowa im za serenad kieliszkiem dobrej brandy.
Fermina Daza do szybko zdaa sobie spraw z tego, i ojciec usiuje zmikczy jej
serce. Nastpnego dnia po serenadzie powiedzia do niej mimochodem: Wyobra sobie,
jakby si czua twoja matka, gdyby wiedziaa, e stara si o ciebie jeden z Urbinw de la
Calle. Odpowiedziaa bez namysu: Przewrciaby si w grobie. Przyjaciki pobierajce
z ni lekcje malowania opowiedziay jej, e Lorenzo Daza zosta zaproszony na obiad do
Klubu Towarzyskiego przez doktora Juvenala Urbino, ktry z kolei otrzyma powane
ostrzeenie za naruszenie regulaminu. Wtedy dowiedziaa si zarazem, i ojciec
wielokrotnie ju stara si o przyjcie w poczet czonkw Klubu Towarzyskiego, za kadym
razem otrzymujc w gosowaniu tak znaczc liczb czarnych gaek, i uniemoliwiao mu
to na dugo podjcie kolejnej prby.
Ale po Lorenzie Daza wszystkie kolejne upokorzenia spyway niczym woda po gsi,
teraz wyta bowiem cay swj spryt, by spotyka przypadkowo Juvenala
Urbino, nie zdajc sobie sprawy, i to Juvenal Urbino czyni nadludzkie wysiki, eby
da si spotka. Niekiedy spdzali cae godziny na rozmowach w gabinecie, dom wtedy
pozostawa jakby zawieszony poza czasem, Fermina Daza nie pozwalaa bowiem, by
cokolwiek w mieszkaniu yo sobie waciwym yciem i rytmem do momentu odejcia
lekarza. Kawiarnia Parafialna okazaa si dobrym portem przejciowym. Tu wanie
Lorenzo Daza udzieli Juvenalowi Urbino pierwszych lekcji gry w szachy, ten za okaza si
uczniem tak pilnym, e szachy stay si jego nieuleczaln pasj, ktra nie opucia go a do
dnia mierci.
Pewnej nocy, wkrtce po owej serenadzie na fortepian solo, Lorenzo Daza natkn
si w sieni swego domu na list w kopercie opiecztowanej monogramem J.U.C.
Przechodzc obok sypialni crki wsun list pod drzwi, Fermina Daza za nie moga
zrozumie, jakim sposobem list mg si tam znale, wydawao jej si bowiem czym
niepojtym, eby ojciec zmieni si do tego stopnia i osobicie podrzuca jej list od
zalotnika. Nie wiedzc doprawdy, co z nim zrobi, pooya list na stoliku nocnym, gdzie
przelea kilka dni, a do owego deszczowego popoudnia, gdy Ferminie Dazie przynio
si, e Juvenal Urbino ponownie zaszed do jej domu, aby podarowa jej szpatuk, ktr

posuy si, by zbada jej gardo. We nie szpatuka zrobiona bya nie z aluminium, lecz ze
smakowitego metalu, ktry z przyjemnoci wylizywaa w innych snach, przeamaa j wic
na dwie nierwne czci, oddajc mu t mniejsz. Obudziwszy si otworzya list. By krtki
i wytworny.
Juvenal Urbino baga tylko o jedno: by pozwolia mu prosi jej ojca o zgod na
zoenie jej wizyty. Jego powaga i skromno zrobiy na niej wraenie, tote piastowana z
tak mioci i przez tyle dni wcieko natychmiast prysa. Ukrya list w nie uywanej
szkatuce w gbi kufra, ale nagle przypomniaa sobie, e tam wanie chowaa rwnie
wonne listy Florentina Arizy, i przejta nagym wstydem szybko wyja go stamtd,
pragnc znale dla inne miejsce. Wydao jej si wwczas, e rzecz najbardziej
przyzwoit bdzie uzna, e list do niej w ogle nie dotar i spalia go w pomieniu lampy
przypatrujc si, jak krople laku pczniej niebieskimi pcherzykami i pkaj w ogniu.
Westchna:
Biedny czowiek. Natychmiast zdaa sobie spraw, e w cigu niespena roku mwi
to ju po raz drugi, i przez chwil pomylaa o Florentinie Arizie i bya zaskoczona, jak
bardzo ju jest od niej daleki: biedny czowiek. W padzierniku, razem z ostatnimi
deszczami, nadeszy kolejne trzy listy, przy czym do pierwszego z nich doczone byo
pudeeczko z fiokowymi mydekami z opactwa Flavigny. Dwa zostay dorczone w bramie
domu przez stangreta doktora Juvenala Urbino, ktry przez okienko powozu pozdrowi
Gal Placidi, po pierwsze, aby nie byo wtpliwoci, e listy s od niego, po wtre za, aby
nikt nie mg powiedzie, e listy nie dotary. Oba zreszt nosiy piecz lakow z
monogramem i napisane byy hieroglificznymi bazgroami znanymi ju Ferminie: pismem
lekarza. Oba zawieray w zasadzie to samo, co pierwszy i utrzymane byy w tym samym
penym pokory tonie, niemniej na dnie ich zgodnej z przyzwoitoci elegancji mona byo
ju dostrzec pragnienie, ktrego nie wyczuwao si w powcigliwych listach Florentina
Arizy. Fermina Daza przeczytaa je natychmiast po ich otrzymaniu, w odstpie dwch
tygodni, i wrzucajc je ju niemal w ogie, sama nie wiedzc dlaczego, zmienia nagle
zdanie. Ale, mimo wszystko, nie zamierzaa na nie w ogle odpowiada.
Trzeci padziernikowy list zosta wsunity pod drzwi wejciowe i rni si w
kadym szczegle od poprzednich. Charakter pisma do tego stopnia przypomina dziecicy
sposb stawiania liter, i nie ulegao wtpliwoci, e list napisany by lew rk, ale
Fermina Daza zdaa sobie z tego spraw dopiero wwczas, gdy tekst okaza si podym
anonimem. Jego autor, uznajc za niezbit pewno, e Fermina Daza zauroczya doktora
Juvenala Urbino swymi magicznymi napojami, wyciga z tego zaoenia zowrogie

wnioski. Koczy grob: jeli Fermina Daza nie zrezygnuje ze swych zapdw zdobycia
najbardziej podanego mczyzny w miecie, zostanie wystawiona na publiczn hab.
Poczua si ofiar wielkiej niesprawiedliwoci, ale jej reakcj nie by odruch zemsty, wprost
przeciwnie: chciaaby odkry autora anonimu, eby wyprowadzi go z bdu, suc mu
wszystkimi moliwymi wyjanieniami, bya bowiem absolutnie przekonana, i nigdy i za
adne skarby nie ulegnie zalotom Juvenala Urbino.
W nastpnych dniach otrzymaa kolejne dwa nie podpisane listy, rwnie perfidne
jak pierwszy, aden jednak z owych trzech listw nie wydawa si by napisany przez t
sam osob. Albo bya ofiar jakiego spisku, albo kamliwa wersja o jej tajemnych
miociach zatoczya szersze krgi, ni mona byo przypuszcza. Niepokoia j myl, i caa
sprawa moga by konsekwencj najzwyklejszej niedyskrecji Juvenala Urbino. Pomylaa,
e by moe jest czowiekiem nie tak eleganckim, na jakiego wyglda, e moe podczas
rnych wizyt papla, co mu lina na jzyk przyniosa, chepic si wymylonymi
podbojami, jak tylu innych mczyzn z jego sfery. Przez chwil zamierzaa napisa do
niego, by go wyaja za uchybianie jej czci, ale odstpia od zamysu, bo moe wanie to
byo jego zamiarem. Sprbowaa wywiedzie si czego poprzez swoje przyjaciki od
wsplnych lekcji malowania w szwalni, ale jedyn rzecz, o jakiej syszay, byy bardzo
przychylne komentarze o serenadzie na fortepian solo. Poczua si wcieka, bezsilna,
upokorzona. Odwrotnie ni na pocztku, kiedy chciaa si spotka z niewidzialnym
wrogiem, by przekona go o tym, i jest w bdzie, teraz pragna go tylko posieka
sekatorem na drobne kawaeczki. Nie spaa po nocach, analizujc wszystkie szczegy i
zwroty z anonimowych listw, w nadziei, e natrafi na co, co by byo dla niej pociech. Na
prno: Ferminie Dazie z natury rzeczy wiat wewntrzny Urbinw de la Calle by
cakowicie obcy i o ile uzbrojona bya w or, dziki ktremu moga si broni przed ich
najwytworniejsz sztuk dobrych manier, o tyle stawaa si bezbronna wobec ich
przewrotnej sztuki zych manier. Przekonanie to napenio j jeszcze wikszym
rozgoryczeniem po straszliwym przypadku z czarn lalk, przesan w tych dniach bez
listu, ale ktrej nadawc mona byo sobie bez trudu wyobrazi: jedynie doktor Juvenal
Urbino mg j wysa. Zostaa, sdzc z etykietki, kupiona na Martynice i ubrana bya we
wspania sukni, miaa krcone wosy przeplecione zotymi pasemkami i gdy si j kado,
zamykaa oczy. Ferminie Dazie wydaa si tak zabawna, e wyzbywajc si skrupuw
kada j w cigu dnia na swej poduszce. Jaki czas pniej, po mczcym nie, spostrzega,
e lalka ronie: spod piknego stroju, w ktrym przybya, zaczy wystawa jej uda, a buciki
pod naporem rosncych stp rozpady si. Fermina Daza syszaa o afrykaskich czarach,

ale nigdy o tak przeraajcych jak ten. Z drugiej strony nie bya w stanie poj, jak czowiek
taki jak Juvenal Urbino zdolny jest do podobnego okruciestwa.
I miaa racj: lalki nie przywiz stangret, lecz przypadkowy sprzedawca krewetek, o
ktrym nikt nie mg powiedzie nic pewnego. Usiujc rozwiza zagadk, Fermina Daza
przez chwil pomylaa o Florentinie Arizie, ktrego pospny charakter napawa j lkiem,
ycie jednak wyprowadzio j potem z bdu. Tajemnica nigdy nie zostaa wyjaniona, a na
sam jej myl Fermina Daza draa z przeraenia jeszcze bardzo dugo, nawet ju po lubie,
nawet jeszcze wtedy, gdy ju miaa dzieci i uwaaa siebie za wybrank losu: za
najszczliwsz.
Ostatni prb doktora Urbino byo odwoanie si do porednictwa przeoonej
szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, siostry Franki de la Luz, ktra nie moga
odmwi rodzinie wspomagajcej jej zgromadzenie od samego pocztku jego dziaalnoci
na terenie obu Ameryk. Zjawia si w towarzystwie nowicjuszki o dziewitej rano i obie
musiay zabawi p godziny przy ptasich klatkach, czekajc a Fermina Daza skoczy
porann kpiel. By to mski typ Niemki, o metalicznym akcencie i wadczym spojrzeniu,
nie majcym adnego zwizku z jej dziecinnymi namitnociami. Fermina Daza nikogo i
niczego bardziej nienawidzia na wiecie jak tej wanie kobiety i wstrtne jej byo
wszystko, co si z ni czyo, a ju na sam myl o jej faszywej litoci budzia si w jej
trzewiach wcieko skorpiona.
Tote gdy tylko j dostrzega stanwszy w drzwiach azienki, natychmiast powrcio
do niej wspomnienie szkolnych tortur, nie dajcej si powstrzyma sennoci codziennej
mszy, srogich egzaminw, sualczej gorliwoci nowicjuszek i caego tego ycia
zdeprawowanego patrzeniem przez pryzmat ubstwa ducha. Siostra Franca de la Luz,
wprost przeciwnie, pozdrowia j z radoci, ktra wydawaa si szczera. Bya zaskoczona
tym, jak bardzo Fermina urosa i dojrzaa, pochwalia rozsdek, z jakim prowadzi ona dom,
piknie urzdzone patia, ruszt pod drzewkami pomaraczy. Kazaa nowicjuszce poczeka
tutaj, ostrzegajc, by unikaa zbytniego zbliania si do krukw, bo przy najmniejszej
nieuwadze mog wydzioba jej oczy, i zacza si rozglda za jakim miejscem, eby
porozmawia sam na sam z Fermin. Ta zaprosia j do bawialni.
Bya to wizyta krtka i oscha. Siostra Franca de la Luz, nie marnujc czasu na
jakiekolwiek wstpy, zaproponowaa Ferminie Dazie honorow rehabilitacj. Powody
wydalenia zostan wymazane nie tylko z akt, ale zarazem z pamici zgromadzenia, a to z
kolei pozwoli jej na ukoczenie nauki i otrzymanie wiadectwa dojrzaoci w naukach
humanistycznych. Fermina Daza, zdumiona, chciaa wiedzie, czemu jej to proponuje.

- To proba osoby zasugujcej na wszystko, a ktrej jedynym pragnieniem jest

uczyni ciebie szczliw - powiedziaa zakonnica. - Wiesz, o kim mwi? Wwczas
zrozumiaa. Zapytaa w duchu, jakim prawem za wysanniczk mioci suy kobieta, ktra
skrzywia jej ycie z powodu jednego niewinnego listu, nie odwaya si jednak powiedzie
tego gono. Powiedziaa natomiast, e tak, zna tego mczyzn, i wanie dlatego jest
pewna, i nie ma on adnego prawa wtrca si w jej ycie.
- Jedyne, o co ci prosi, to pi minut rozmowy z tob - powiedziaa zakonnica. Jestem przekonana, e twj ojciec nie bdzie mia nic przeciwko temu. Wcieko Ferminy
Dazy na myl, i jej ojciec macza palce w przygotowaniach do tej wizyty, nie miaa ju
granic.
- Widzielimy si, dwukrotnie, kiedy byam chora - powiedziaa. - Teraz nie widz
adnego powodu. - Dla kadej kobiety posiadajcej odrobin rozumu mczyzna ten jest
darem boskiej opatrznoci - powiedziaa zakonnica.
Po czym zacza rozprawia o jego zaletach, pobonoci, o tym, jak jest oddany
chorym i cierpicym. Nie przestajc mwi, wycigna z rkawa zoty raniec z
Chrystusem wyrzebionym z koci soniowej i potrzsna nim przed oczami Ferminy
Dazy. Bya to rodzinna relikwia, naleca do niej od ponad stu lat, wyrzebiona przez
zotnika ze Sieny i powicona przez Klemensa IV.
- Jest twj - powiedziaa.
Fermina Daza poczua wzbierajcy w yach potok krwi i zdobya si na odwag.
- Nie mog zrozumie, dlaczego wanie siostra tym si zaja - powiedziaa - skoro
mio uznaje siostra za grzech.
Siostra Franca de la Luz udaa, e nie zwraca uwagi na przytyk, ale oczy pociemniay
jej z gniewu. Wci potrzsaa racem.
- Lepiej bdzie, jeli si ze mn dogadasz - powiedziaa - bo gdy ja odejd, przyjdzie
tutaj arcybiskup, a z nim sprawy bd si miay zupenie inaczej. - Niech przyjdzie powiedziaa Fermina Daza. Siostra Franca de la Luz schowaa zoty raniec do rkawa.
Nastpnie wyja z drugiego rkawa mocno zuyt zbit w kbek chusteczk i ciskajc j
w doni, spojrzaa na Fermin jakby z wielkiej odlegoci, umiechajc si ze wspczuciem.
- Biedne dziecko - westchna - wci jeszcze mylisz o tamtym mczynie.
Fermina Daza pokna impertynencj bez mrugnicia powiek. Popatrzya
zakonnicy gboko w oczy, pki z bezgraniczn satysfakcj nie zobaczya, e pojawiy si w
nich zy. Siostra Franca de la Luz wytara je stamszon chusteczk i wstaa.
- Twj ojciec nie przesadza, twierdzc, e jeste uparta jak mu - powiedziaa.

Arcybiskup nie przyszed. Szturm skoczyby si zatem owego dnia, gdyby nie
Hildebranda Sanchez, ktra przyjechaa spdzi Boe Narodzenie razem z kuzynk - i
wtedy odmienio si ycie ich obu. Przypyna golet z Riohacha o pitej rano, w tumie
pasaerw konajcych od mdoci, ona jednak, ju dojrzaa kobieta, zesza z pokadu
rozpromieniona, w nastroju podniecenia po fatalnej nocy na morzu. Wioza ze sob kosze z
ywymi indykami i ca mas najrniejszych podw jej yznej ziemi, aby nikomu nie
zabrako jedzenia podczas jej wizyty. Lisimaco Sanchez, jej ojciec, pyta przez ni, czy
potrzebni bd muzycy na wita, bo on ma do swej dyspozycji najlepszych, i przyrzeka, e
nieco pniej przele transport ogni sztucznych. Poza tym zawiadamia, e nie moe
przyjecha po crk przed marcem, tak e miay a nadto czasu, eby korzysta z ycia.
Obie kuzynki zaczy korzysta od razu. Kpay si razem ju od pierwszego
popoudnia, nago, nawzajem oblewajc si wod ze zbiornika. Namydlay si, wyczesyway
sobie gnidy, porwnyway swe poladki i sztywne piersi, jedna przegldajc si w
zwierciadle drugiej, aby oceni, na ile okrutnie potraktowa je czas od chwili, gdy ostatnio
widziay si nagie. Hildebranda bya dua i pena, o zotawej skrze, ale wosy na caym jej
ciele byy wosami Mulatki, krtkie i skrcone niczym druciak. Nago Ferminy Dazy bya
natomiast nagoci blad i smuk, o skrze jasnej i prostych wosach. Gala Placidia
wstawia do sypialni dwa identyczne ka, ale czasami kady si do jednego i rozmawiay
przy zgaszonym wietle a do witu. Paliy bandyckie cygaretki, ktre Hildebranda
przywioza schowane w podszewce kufra, po czym musiay spala kadzidlane bibuki
papieru z Armenii, eby zabi odr meliny unoszcy si w sypialni. Fermina Daza
sprbowaa tego po raz pierwszy w Valledupar i robia to w Fonseca i w Riohacha, gdzie i
dziesi kuzynek razem potrafio zamkn si w pokoju, by pogada o mczyznach, palc
po kryjomu. Nauczya si pali na odwrt, z ogniem w ustach, tak jak palili mczyni
podczas wojennych nocy, eby nie zdradzi ich ar papierosa. Nigdy jednak nie palia w
samotnoci. Z Hildebrand, u siebie, robia to kadego wieczora przed zaniciem i od tej
pory nabraa tego zwyczaju, chocia zawsze palia po kryjomu, nawet kiedy ju miaa ma
i dzieci, nie tylko dlatego, e byo le widziane, aby kobieta palia publicznie, lecz dlatego,
e przyjemno zawsze czya si dla niej z konspiracj. Rwnie podr Hildebrandy
zostaa jej narzucona przez rodzicw, ktrzy chcieli j oddali od jej niemoliwej mioci,
cho wmwili jej, e celem podry jest pomoc Ferminie w podjciu decyzji o wietnym
maestwie. Hildebranda zgodzia si, majc nadziej, e oprze si zapomnieniu, tak jak w
swoim czasie uczynia to kuzynka, i umwia si z telegrafist z Fonseki, by w najwikszej
tajemnicy przekazywa jej depesze. Tote bya gorzko rozczarowana dowiedziawszy si, e

Fermina Daza odrzucia Florentina Ariz. Poza tym Hildebranda wyznajc uniwersaln
koncepcj mioci sdzia, i cokolwiek stanie si w jednym takim przypadku, dotyka
wszystkich zakochanych na caym wiecie. Nie odstpia jednak od zamysu. Ze miaoci,
ktra Fermin Daz wprawia w przeraenie, udaa si sama do urzdu telegraficznego
postanawiajc wkra si w aski Florentina Arizy.
Nie poznaaby go, nie mia bowiem adnej z cech odpowiadajcych wyobraeniu,
jakie sobie o nim na podstawie relacji Ferminy Dazy stworzya. Na pierwszy rzut oka
wydao jej si niemoliwe, eby kuzynka tak oszalaa na punkcie tego niepozornego
urzdnika o wygldzie zbitego psa, ktrego strj rabina w nieasce i uroczysty sposb bycia
nie mogy nikogo doprowadzi do sercowych uniesie. Szybko jednak poaowaa swoich
pierwszych wrae, gdy Florentino Ariza odda si do jej cakowitej i bezwarunkowej
dyspozycji, nie wiedzc, kim jest Hildebranda: i nigdy si nie dowiedzia. Nikt lepiej od
niego nie mg si postawi w jej sytuacji, nie wymaga wic od niej adnego dowodu
tosamoci i nie dopytywa si o aden adres. Zaproponowa bardzo proste rozwizanie: w
kad rod po poudniu ona bdzie zachodzi do urzdu telegraficznego, aby mg jej
osobicie wrczy odpowiedzi, to wszystko. Poza tym, kiedy przeczyta napisany przez
Hildebrand tekst depeszy, zapyta, czy przystaaby na pewn sugesti, a ona zgodzia si.
Florentino Ariza zrobi wpierw kilka poprawek pomidzy wierszami, skreli je, ponownie
napisa, zabrako mu miejsca, w kocu podar kartk i napisa now depesz, ktra wydaa
si jej wzruszajca. Hildebranda po wyjciu z urzdu telegraficznego bya bliska paczu.
- Jest brzydki i smutny - powiedziaa Ferminie Dazie - ale cay jest mioci.
Najwiksz uwag Hildebrandy zwrcia samotno kuzynki. Zachowywaa si - tak
jej powiedziaa - jak dwudziestoletnia stara panna. Przywyka do licznej rodziny,
rozproszonej po domach, gdzie nikt nie wiedzia na pewno, ile osb tam mieszka i kto w
danym dniu zasidzie do stou, Hildebranda nie bya w stanie wyobrazi sobie dziewczyny
w jej wieku zamknitej w klasztorze prywatnego ycia. I tak byo: od momentu, kiedy
wstawaa o szstej rano, a do chwili, kiedy gasia wiato w sypialni, powicaa si
marnowaniu czasu. ycie docierao do niej z zewntrz. Wpierw, z pierwszymi kurami,
mleczarz budzi j stukajc koatk do drzwi. Pniej pukaa sprzedawczyni ryb ze
skrzynk pagrusw konajcych na ou z morskich alg, wytworne Murzynki z warzywami z
Maria la Baja i owocami z San Jacinto. A pniej, w cigu caego dnia, pukali wszyscy:
ebracy, dziewczyny z losami na loteri, siostry miosierdzia, szlifierz ze swoj piszczak i
ten, co butelki kupuje, i ten, co zoto zuyte kupuje, i ten, co makulatur kupuje, i faszywe
Cyganki, co mog odczyta przyszo z kart, z linii na doniach, z fusw po kawie, z wody

w miednicach. Gali Placidii tydzie cay schodzi na otwieraniu i zamykaniu bramy, i

odpowiadaniu, e nie, prosz przyj kiedy indziej, albo, kiedy miaa ju wszystkiego
powyej uszu - na wrzaskach z balkonu, nie zawracajcie ju dupy, cholera, wszystko, co
trza, juemy kupili. Zastpia ciotk Scholastyk z takim animuszem i wdzikiem, e
Fermina mylia j z ciotk do tego stopnia, i nawet kochaa j tak samo. Ulegaa obsesjom
niewolnicy. W kadej wolnej chwili biega do subwki, by prasowa bielizn, idealnie
gadko, chowa j w szafach z dodatkiem kwiatu lawendy, a prasowaa i skadaa nie tylko
dopiero co upran, ale rwnie t ktra moga z braku uywania straci swoj wieo.
Rwnie starannie dbaa o garderob matki Ferminy, Ferminy Sanchez zmarej
czternacie lat temu. Wszystkie jednak decyzje podejmowaa Fermina Daza. Zarzdzaa,
jakie posiki naley przygotowa, co trzeba kupi, co naley zrobi w takim czy innym
przypadku, i w ten sposb decydowaa o yciu domu, w ktrym tak naprawd nie byy
potrzebne adne decyzje. Po wyczyszczeniu klatek, podaniu ptakom pokarmu i
sprawdzeniu, czy niczego nie brakuje kwiatom, zaczynaa dryfowa bez celu. Po usuniciu
jej ze szkoy wielokrotnie zasypiaa podczas sjesty nie budzc si a do nastpnego dnia.
Lekcje malowania nie byy niczym innym jak zabawniejszym sposobem marnowania czasu.
Stosunki z ojcem pozbawione byy cieplejszych uczu od dnia wygnania ciotki Scholastyki,
cho oboje znaleli sposb na wspycie bez wchodzenia sobie w drog. Kiedy ona
wstawaa, on ju zaatwia na miecie swoje interesy. Rzadko kiedy zdarzao mu si nie
stawi w rytualnej porze obiadu, cho prawie nigdy nie jad, wystarczay mu bowiem
przystawki i galisyjskie zakski z Parafialnej. Kolacji te nie jada: pozostawiano jego
porcj na stole, wszystko na jednym talerzu przykrytym drugim talerzem, chocia
wiedzieli, e zje to dopiero nastpnego dnia, odgrzewajc sobie na niadanie. Raz w
tygodniu dawa crce pienidze, dokadnie przez niego wyliczone, a przez ni oszczdnie
wydawane, aczkolwiek z przyjemnoci uwzgldnia kad jej prob, gdy chodzio o
nieprzewidziane zakupy. Nigdy si z ni nie targowa, nigdy nie da rachunkw, niemniej
zachowywaa si tak, jakby musiaa je zda przed trybunaem witej Inkwizycji. Nigdy nie
mwi jej o charakterze i stanie swych interesw, nigdy te nie zabra jej ze sob do swych
biur w porcie, miejsca surowo wzbronionego przyzwoitym panienkom, nawet gdyby miay
si tam znale w towarzystwie ojcw.
Lorenzo Daza nie wraca do domu przed dziesit wieczorem, godzin policyjn w
najmniej krytycznych okresach wojen. Do tego czasu przebywa w Parafialnej, grajc, w
co popado, bo by specjalist od wszelkich gier salonowych, a poza tym dobrym
nauczycielem. Zawsze dociera do domu przytomny, nie budzc crki, mimo e pierwsz

anywk wypija z samego rana, a przez cay dzie, ujc kocwk zgaszonego papierosa,
te pi od czasu do czasu. Pewnej nocy jednak Fermina usyszaa, jak wraca. Usyszaa jego
kozackie kroki na schodach, cikie sapanie w korytarzu na drugim pitrze, walenie
otwart doni w drzwi do sypialni. Otworzya mu i po raz pierwszy przerazio j jego
wykrcone oko i jego bekot.
- Jestemy zrujnowani - powiedzia. - Zrujnowani doszcztnie, no to ju wiesz.
To byo wszystko, co powiedzia i nigdy wicej ju tego nie powtrzy, i nie zdarzyo
si nic takiego, co wskazywaoby, i powiedzia prawd, ale po tamtej nocy Fermina Daza
uwiadomia sobie, e jest sama na wiecie. ya w towarzyskim czycu. Dawne szkolne
koleanki przebyway w niebie jej zakazanym, tym bardziej po habie wydalenia, ale nie
bya rwnie ssiadk swoich ssiadw, bo ci poznali j, nie znajc jej z przeszoci, lecz w
mundurku szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny. wiat ojca by wiatem handlarzy
i portowych tragarzy, uchodcw wojennych w publicznym azylu Parafialnej, wiatem
samotnych mczyzn. W ostatnim roku lekcje malowania zagodziy nieco jej
odosobnienie, nauczycielka wolaa bowiem lekcje zbiorowe i zwyka przyprowadza z sob
do szwalni inne uczennice. Ale owe dziewczyny pochodzce z nieokrelonych i bardzo
zrnicowanych krgw spoecznych byy dla Ferminy Dazy jedynie poyczonymi
koleankami i sentyment do nich wygasa wraz z kocem lekcji. Hildebranda chciaa
otworzy dom na ocie, przewietrzy go, sprowadzi muzykw, race i pirotechniczne
zamki swego ojca i urzdzi bal karnawaowy, ktrego wichry rozchmurzyyby przeart
przez mole dusz kuzynki, szybko jednak zdaa sobie spraw z daremnoci swych
zamiarw. Z prostego powodu: nie miaa dla kogo urzdza zabawy.
W kadym razie to ona wanie troch j oywia. Popoudniami, po lekcjach
malowania, chcc pozna miasto, kazaa oprowadza si po ulicach. Fermina Daza
pokazaa jej drog, ktr przemierzaa codziennie z ciotk Scholastyk, awk w parku,
gdzie Florentino Ariza, czekajc na ni, udawa, e czyta, uliczki, po ktrych azi za ni,
schowki na listy, ponury paac, w ktrym miecio si najpierw wizienie Inkwizycji, a
ktry pniej, po odrestaurowaniu, zosta przemieniony w szko Ofiarowania Najwitszej
Marii Panny, z caej duszy przez ni znienawidzon. Wspiy si na wzgrze cmentarza
biedakw, gdzie Florentino Ariza gra na skrzypcach, wybierajc kierunek w zalenoci od
tego, jak wiay wiatry, aby moga go sysze lec w ku, i ujrzay stamtd cae
historyczne miasto, zbutwiae dachy, zniszczone mury, ruiny fortec pord chaszczy,
sznureczek wysp w zatoce, ndzne baraki wok mokrade, bezkresne Karaiby.
W noc wigilijn uday si na pasterk do katedry.

Fermina zaja miejsce, do ktrego najlepiej docieraa do niej serdeczna muzyka

Florentina Arizy, pokazaa kuzynce dokadnie to miejsce, gdzie podczas takiej nocy jak
dzisiejsza ujrzaa z bliska po raz pierwszy jego przeraone oczy. Odwayy si same doj
do Bramy Pisarzy, kupiy sodkoci, nieco duej zabawiy w sklepiku z fantazyjnymi
papierami i Fermina Daza powiedziaa, e wanie tutaj odkrya nagle, e jej mio jest
tylko zudzeniem. Sama nie zdawaa sobie sprawy, e kady jej krok, od domu po szko,
kade miejsce w miecie, kada chwila z jej niedawnej przeszoci istniay tylko i wycznie
dziki Florentinowi Arizie. Hildebranda usiowaa da jej to do zrozumienia, Fermina Daza
nie przyja jednak tego do wiadomoci, bo nigdy nie przyjaby prawdy, e Florentino
Ariza, na dobre i na ze, by jedynym wydarzeniem w jej yciu. W owych dniach pojawi si
w miecie belgijski fotograf, instalujc swj zakad w gbi Bramy Pisarzy i kady, kto tylko
mia mu czym zapaci, skorzysta z okazji, aby zrobi sobie zdjcie. Fermina i Hildebranda
byy jednymi z pierwszych. Oprniy szaf Ferminy Sanchez, rozdzieliy midzy siebie
najokazalsze stroje, parasolki, witeczne pantofle, kapelusze i przebray si za damy z
poowy wieku. Gala Placidia pomoga im cign gorsety, nauczya porusza si w
drucianych szkieletach krynolin, naciga rkawiczki, zapina getry na sztybletach z
wysokimi obcasami. Hildebranda wybraa kapelusz z duym rondem ozdobiony strusimi
pirami spywajcymi jej na plecy. Fermina zaoya kapelusz wieszej daty, przystrojony
owocami z pomalowanego gipsu i kwiatami z wosianki. Po czym zaczy mia si same z
siebie, gdy zobaczyy w lustrze swe odbicia udzco podobne do dagerotypw bab, i
szczliwe, rozchichotane poszy zrobi sobie najpikniejsze zdjcie w yciu. Gala Placidia
ujrzaa je z balkonu, jak przechodziy przez park z otwartymi parasolkami, usiujc
utrzyma rwnowag na wysokich obcasach, caym ciaem popychajc krynoliny jak
dziecice kojce, i pobogosawia je: niech im Bg dopomoe przy pozowaniu do portretw.
Przed zakadem Belga kbi si tum, fotografowano bowiem Beny Centena, ktry w
owych dniach zdoby w Panamie bokserski tytu mistrzowski. Fotografowanie go sprawiao
sporo trudnoci, gdy ubrany w spodenki, w bokserskich rkawicach i w koronie na gowie,
musia sta w odpowiedniej pozycji przez minut, starajc si, w miar monoci, jak
najmniej oddycha, ledwie jednak ustawia gard, kibice natychmiast robili mu owacj, on
za nie potrafi si powstrzyma od popisywania si przed nimi swoimi umiejtnociami.
Kiedy przysza kolej na kuzynki, niebo zachmurzyo si i deszcz zdawa si wisie w
powietrzu, one jednak pozwoliy upudrowa sobie twarze krochmalem i opary si z tak
naturalnoci o alabastrow kolumn, i zdoay znieruchomie na duej ni nakazywa
rozsdek. Bya to fotografia na wieczne czasy. Kiedy Hildebranda zmara w wieku niemal

stu lat w swej hacjendzie w Flores de Maria, odnaleziono odbitk tego zdjcia w zamknitej
na klucz szafie w sypialni, schowan midzy pachncymi przecieradami, razem ze
skamielin bratka w cakowicie spowiaym, po tak dugim czasie, licie. Fermina Daza
zawsze trzymaa swoje zdjcie na pierwszej stronie rodzinnego albumu, skd znikno, nie
wiadomo jak i kiedy, i dotaro do rk Florentina Arizy w wyniku nieprawdopodobnych
zbiegw okolicznoci, gdy oboje mieli ju ponad szedziesit lat.
Kiedy Fermina i Hildebranda wyszy z zakadu Belga, plac przy Bramie Pisarzy
peen by ludzi, toczcych si nawet na balkonach. Zapomniay, e maj twarze obsypane
krochmalem, usta pomalowane szmink koloru czekolady, ich stroje za nie s nazbyt
stosowne ani na t por, ani na t epok. Ulica przyja je kpiarskimi gwizdami. Prbujc
uj szyderczej obawie tumw, poczuy, e znalazy si w puapce, gdy nieoczekiwanie
przez cib zaczo przedziera si lando zaprzone w zotawe kasztanki. Gwizdy ustay i
grupki napastnikw rozproszyy si. Hildebranda na zawsze miaa zapamita mczyzn,
ktry pojawi si na stopniach pojazdu, jego satynowy cylinder, brokatow kamizelk, jego
dystyngowane maniery, sodycz oczu, wadczo postawy.
Chocia nigdy przedtem go nie widziaa, rozpoznaa go natychmiast. Fermina Daza
wspomniaa jej o nim, niemal mimochodem i z cakowit obojtnoci, jaki miesic temu
pewnego popoudnia, gdy nie chciaa przej obok paacu markiza de Casalduero, bo
zotokonne lando stao przy bramie. Opowiedziaa jej, kim jest waciciel, i sprbowaa
wyjani powody swej antypatii, nie wspominajc ani sowem o jego zalotach. Hildebranda
natychmiast o nim zapomniaa. Kiedy jednak rozpoznaa osob stojc w drzwiczkach
powozu niczym baniowa zjawa, z jedn nog na ziemi, drug na stopniu, nie zrozumiaa
niechci kuzynki. - Prosz wywiadczy mi t ask i wsi do powozu - powiedzia im
doktor Juvenal Urbino. - Odwioz panie, gdzie tylko rozkaecie.
Fermina Daza chciaa odmwi gestem, ale Hildebranda zdya ju wyrazi zgod.
Doktor Juvenal Urbino stan na ziemi i koniuszkami palcw, niemal jej nie dotykajc,
pomg wsi do powozu. Fermina, nie majc innego wyjcia, wsiada za ni z twarz
ponc wstydem. Dom by zaledwie o trzy przecznice dalej. Kuzynki nie dostrzegy, by
doktor Urbino umawia si ze stangretem, ale widocznie tak byo, bo powz wiz je ponad
p godziny. Jechay na gwnym siedzeniu, lekarz za siedzia naprzeciwko nich, plecami
do kierunku jazdy.
Fermina odwrcia twarz ku oknu i patrzya w przestrze. Hildebranda, wprost
przeciwnie, bya oczarowana, doktor Urbino za by jeszcze bardziej oczarowany jej
oczarowaniem. Ju z chwil, gdy powz ruszy, poczua ciepy zapach naturalnej skry

siedze, intymno obitego wntrza i powiedziaa, e to miejsce wydaje jej si w sam raz i
e mogaby tu ju y na zawsze. Bardzo szybko zaczli si mia i na przemian artowa
niczym para zayych przyjaci, do tego stopnia, e wymylili nawet atw do
rozszyfrowania gr polegajc na wtrcaniu po kadej sylabie jednej sylaby staej. Udawali,
e wierz, i Fermina ich nie rozumie, aczkolwiek byli cakowicie wiadomi tego, e nie
tylko rozumie ich wietnie, ale cay czas uwanie im si przysuchuje, i dlatego to robili. Po
jakim czasie, zanoszc si od miechu, Hildebranda wyznaa, e nie moe ju duej
wytrzyma tortury sztybletw.
- Nic prostszego - powiedzia doktor Urbino. - Zobaczymy, kto bdzie pierwszy.
Zacz rozwizywa swoje sznurowada, a Hildebranda natychmiast przyja
wyzwanie. Nie przyszo jej to atwo ze wzgldu na fiszbiny w gorsecie utrudniajce jej
schylanie si, ale doktor Urbino celowo zwleka, dopki nie wycigna swoich sztybletw
spod spdnicy z okrzykiem triumfu, jakby dopiero co wyowia je ze stawu. Oboje spojrzeli
wwczas na Fermin i ujrzeli na tle poaru zmierzchu jej wspaniay profil wilgi, znacznie
ostrzejszy ni zazwyczaj. Bya po trzykro wcieka: ze wzgldu na niezasuon sytuacj, w
jakiej si znalaza, ze wzgldu na nieprzyzwoite zachowanie Hildebrandy i ze wzgldu na
cakowit pewno, e powz krci si bez celu, eby tylko przeduy przejadk. Ale
Hildebranda zupenie zapomniaa o roli przyzwoitki. - Dopiero teraz zrozumiaam powiedziaa - e to nie buty mi przeszkadzaj, tylko ta druciana klatka.
Doktor Urbino zrozumia, e ma na myli krynolin i chwyci okazj w lot. Nic
prostszego - powiedzia. - Prosz j zdj. Szybkim ruchem prestidigitatora wyj z
kieszeni chusteczk i obwiza ni sobie oczy. - Ja nie patrz - powiedzia.
Opaska podkrelaa nieskaziteln lini jego ust midzy krg, czarn brod a
wsami o ostrych kocach, Hildebranda za poczua jak ogarniaj panika. Spojrzaa na
Fermin i teraz dostrzega ju nie wcieko, lecz przeraenie, kuzynka baa si, e ona
moe zdj spdnic. Hildebranda spowaniaa i zapytaa na migi: Co robimy? Fermina
Daza odpowiedziaa w ten sam sposb, e jeli natychmiast nie wrc prosto do domu,
wyskoczy z powozu w czasie jazdy.
- Czekam - powiedzia lekarz.
- Ju moe pan patrze - powiedziaa Hildebranda. Doktor Juvenal Urbino zdjwszy
opask dostrzeg odmian w jej twarzy i zrozumia, e zabawa skoczya si, i to skoczya
si le. Na jego znak stangret zawrci powz w miejscu i wjecha do parku Los Evangelios
w chwili, gdy zapalano miejskie latarnie. Wszystkie kocioy rozdzwoniy si na Anio
Paski. Hildebranda wyskoczya z powozu, zmieszana nieco myl, e sprawia przykro

kuzynce, i poegnaa si z lekarzem bez zbdnych ceremonii, zwykym uciskiem doni.

Fermina posza w jej lady, ale kiedy prbowaa cofn rk w satynowej rkawiczce,
doktor Urbino mocno cisn jej palec serdeczny.
- Czekam na pani odpowied - powiedzia jej. Szarpna wwczas rk jeszcze
mocniej i pusta rkawiczka pozostaa w doni lekarza, Fermina nie czekaa jednak a j
odzyska. Pooya si nie tknwszy kolacji.
Hildebranda, jakby nigdy nic, wesza do sypialni zjadszy kolacj w kuchni z Gal
Placidi i zacza komentowa, z wrodzonym sobie wdzikiem, wypadki dzisiejszego
popoudnia. Nie ukrywaa entuzjazmu dla doktora Urbino, tak eleganckiego i
sympatycznego, ale Fermina nic na to nie odpowiedziaa, niemniej zo ju jej przesza. W
pewnym momencie Hildebranda wyznaa: kiedy doktor Juvenal Urbino przewiza sobie
oczy, a ona zobaczya bysk jego wspaniaych zbw midzy rowymi wargami, poczua
nieprzepart ch, eby schrupa go caego pocaunkami. Fermina Daza odwrcia si do
ciany i pooya kres rozmowie, nie majc zamiaru jej obraa, raczej miejc si i to z
caego serca. - Ale kurwa z ciebie! - powiedziaa.
Spaa niespokojnie, wszdzie widzc doktora Juvenala Urbino, widzc, jak si
mieje, piewa, jak z przewizanymi oczyma miota, krzesze zbami iskry koloru siarki,
szydzc z niej w jakim przedziwnym argonie, a wszystko to dziao si w czyim innym
powozie, ktry jecha pod gr, w stron cmentarza biedoty. Obudzia si wyczerpana na
dugo przed witem i do rana leaa z zamknitymi oczami mylc o tej niezliczonej iloci
lat, jakie jeszcze musi przey. Pniej, gdy Hildebranda braa kpiel, napisaa co prdzej
list, zoya go, szybko wsuna w kopert i zanim Hildebranda zdya wyj z azienki,
wysaa list przez Gal Placidi doktorowi Juvenalowi Urbino. By to jeden z tych listw, w
ktrym wszystko byo w sam raz, ani o literk za duo, ani za mao, w ktrym informowaa
jedynie, e tak, panie doktorze, moe pan porozmawia z moim ojcem.
Kiedy Florentino Ariza dowiedzia si, e Fermina Daza ma wyj za m za
bogatego lekarza z wyszych sfer, po studiach w Europie, cieszcego si ju saw
niespotykan u kogo tak modego, nie byo siy zdolnej wycign go z depresji.
Transito Ariza czynia nadludzkie wysiki, eby pocieszy go wyszukiwanymi ze swej
przeszoci sposobami kochajcej dziewczyny, kiedy spostrzega, e straci mow, apetyt i
nie mruc oka przez cae noce, paka bez przerwy i dopiero po tygodniu zdoaa nakoni
go do zjedzenia czegokolwiek. Udaa si wwczas na spotkanie z don Leonem XII Loayz,
jedynym yjcym z trjki braci, i nie podajc przyczyny bagaa go, by da swemu
bratankowi jakiekolwiek zajcie w przedsibiorstwie eglugowym, byleby to byo w jakim

zagubionym porcie w rozlewiskach Magdaleny, gdzie nie ma poczty ani telegrafu i gdzie
nie mgby spotka nikogo, kto by mu przekaza jakkolwiek wiadomo z tego
zatraconego miasta. Wuj, nie chcc narazi si wdowie po swym bracie, ktr do
wciekoci doprowadzao samo istnienie bkarta, nie zatrudni go, ale zdoa znale mu
miejsce telegrafisty w Villa de Leyva, wymarzonym miecie oddalonym o dwadziecia dni
podry i znajdujcym si na wysokoci niemal trzech tysicy metrw nad poziomem ulicy
Ventanas.
Do wiadomoci Florentina Arizy owa lecznicza podr nigdy do koca nie dotara.
Mia j zawsze pamita, jak wszystko, co zdarzyo si w owym okresie, poprzez zamglone
szka swojego nieszczcia. Otrzymawszy telegram z wiadomoci o nominacji, nie
zamierza nawet bra tego pod uwag, niemniej Lotar Thugut przekona go niemieckimi
argumentami, e czeka go wspaniaa przyszo w administracji pastwowej. Powiedzia
mu: Telegraf to zawd przyszoci. Podarowa mu par rkawiczek podbitych od rodka
krlicz skrk, stepow czapk i palto z futrzanym konierzem, wyprbowane ju podczas
styczniowych mrozw w Bawarii. Wuj Leon XII podarowa mu dwa pcienne ubrania i
nieprzemakalne buty, nalece niegdy do starszego brata, i da bilet z miejscem w kajucie
na najbliszy statek. Transito Ariza dopasowaa garderob do wymiarw syna, mniej
korpulentnego od ojca i znacznie niszego od Niemca, i kupia mu weniane skarpety i
dugie kalesony, eby niczego mu nie zabrako w ostrym klimacie stepowego paskowyu.
Florentino Ariza, zahartowany ju w cierpieniach, obserwowa przygotowania do podry
niczym nieboszczyk towarzyszcy przygotowaniom wasnego pogrzebu. Nikomu nie
powiedzia, e wyjeda, z nikim si nie poegna, zgodnie ze swym niezomnie skrytym
charakterem, od ktrej to zasady odstpi jedynie wwczas, gdy wyjawi matce tajemnic
swej tumionej namitnoci; ale w noc poprzedzajc wyjazd popeni z pen
premedytacj ostatnie miosne szalestwo, ktre rwnie dobrze mg przypaci yciem. O
pnocy ubra si w swj niedzielny garnitur i sam zagra pod balkonem Ferminy Dazy
walca mioci, skomponowanego dla niej, tylko im dwojgu znany i przez trzy lata
stanowicy symbol ich nieatwego wsplnego sekretu. Zagra go na skrzypcach
przemoczonych od ez, nucc tekst i z tak gbokim natchnieniem, e cho przy pierwszych
tonach psy z ssiedztwa, a nastpnie psy z caego miasta zaczy wy, to po pewnym czasie
jednak stopniowo milky oczarowane muzyk i walc zakoczy si pord nienaturalnej
ciszy. Balkon pozosta zamknity, nikt nie wyjrza na ulic, nawet nocny str, ktry
niemal zawsze pojawia si ze sw lamp usiujc posili si okruchami serenad.
Dokonanie tego wyczynu okazao si egzorcyzmem, ktry przynis ulg Florentinowi

Arizie, kiedy bowiem schowa skrzypce w futerale i oddali si martwymi ulicami nie
ogldajc si za siebie, nie mia ju wraenia, e odjeda jutro rano, ale e odjecha ju
wiele lat temu z niezomnym postanowieniem, e nigdy tu nie wrci. Statek, jeden z trzech
identycznych Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, zosta na cze zaoyciela nazwany:
Pius Pity Loayza. By to pywajcy dwupitrowy drewniany dom na elaznym szerokim i
paskim kadubie, o maksymalnym zanurzeniu piciu stp, co pozwalao mu skuteczniej
omija pycizny dna rzecznego. Najstarsze statki zostay zbudowane w Cincinnati, w
poowie wieku, wedug legendarnego modelu parostatkw pywajcych po Ohio i Missisipi,
z koami opatkowymi po obu stronach, napdzanymi par z kota na drewno. Tak jak i ten,
statki Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego posiaday na dolnym pokadzie, niemal na
wysokoci linii wodnej, maszyny parowe, kambuzy i due jak zagrody dla kur
pomieszczenia, gdzie zaogi rozwieszay krzyujce si na rnych poziomach hamaki. Na
grnym pokadzie miecia si kabina sterownicza, kajuty kapitana i jego oficerw, salon
wypoczynkowy i jadalnia, do ktrej co znamienitsi pasaerowie byli zapraszani,
przynajmniej raz, na kolacj i partyjk kart.
Na midzypokadziu znajdowao si sze kajut pierwszej klasy po obu stronach
korytarza, ktry suy za wspln jadalni, na dziobie za poczekalnia otwarta na rzek, z
drewnian aurow balustrad i elaznymi filarkami, na ktrych wieszali swoje hamaki
zwykli pasaerowie. Ale w odrnieniu od najstarszych statkw, te nie miay opatek
napdowych po bokach, lecz ogromne koo na rufie, z poziomymi opatkami, poniej
cuchncych ustpw pasaerskiego pokadu. Florentino Ariza nie zada sobie trudu
obejrzenia caego statku natychmiast po wejciu na pokad w lipcow niedziel o sidmej
rano, jak, niemal instynktownie, robili wszyscy podrujcy po raz pierwszy. Uwiadomi
sobie sw now rzeczywisto dopiero o zmierzchu, gdy statek przepywa obok osady
Calamar, a on poszed wanie na ruf zaatwi si i przez otwr ustpu zobaczy
gigantyczne koo z deszczukami krcce si pod jego stopami w wulkanicznym wybuchu
piany i gorcego smrodu.
Nigdy przedtem nie podrowa. Wiz ze sob blaszany kufer ze stosownymi do
klimatu stepowego ubraniami, powieci ilustrowane, kupowane w comiesicznych
odcinkach, ktre zszywa i oprawia w tekturowe okadki, obracajce si ju niemal w proch
od ustawicznego czytania, i tomy miosnych wierszy, ktre mg recytowa na pami.
Zostawi skrzypce, zbytnio kojarzce si z jego nieszczciem, ale matka zmusia go, by
zabra ze sob w toboku praktyczny i powszechnie uywany zestaw do spania: poduszk,
przecierado, cynow miseczk i moskitier, wszystko to owinite w mat dwoma linkami,

sucymi w razie potrzeby do zawieszenia hamaka. Florentino Ariza nie chcia bra go ze
sob, sdzc, e bdzie zupenie zbyteczny w kajucie wyposaonej w ka, ale ju pierwszej
nocy musia w duchu, po raz kolejny, wyrazi wdziczno matce i jej poczuciu zdrowego
rozsdku. Okazao si, i w ostatniej chwili wszed na pokad przybyy o wicie na statku z
Europy pasaer, ubrany w strj wieczorowy, osobicie odprowadzany przez gubernatora
prowincji. Natychmiast chcia kontynuowa podr z on, crk i sucym w liberii oraz
ledwie mieszczcymi si na trapie siedmioma kuframi o zoconych okuciach. Kapitan,
olbrzym z Curacao, pragnc wygodnie ulokowa nieprzewidzianych pasaerw, zdoa
poruszy patriotyczne serca Kreolw. Florentinowi Arizie wyjani w hiszpaszczynie
nafaszerowanej wasnym narzeczem, e mczyzna w stroju galowym jest nowym
ministrem penomocnym Anglii, odbywajcym podr do stolicy republiki, po czym
przypomnia mu, i krlestwo to oddao do naszej dyspozycji rodki, ktre ostatecznie
zadecydoway o naszym uwolnieniu si spod hiszpaskiego jarzma, tym samym wic kade
wyrzeczenie jest drobnostk, byleby dostojna rodzina poczua si w naszym domu lepiej
ni we wasnym. Florentino Ariza, rzecz jasna, zrezygnowa z kajuty.
Z pocztku nie aowa, poziom wody w rzece by bowiem w owej porze roku wysoki
i statek przez pierwsze dwie noce pyn bez adnych przeszkd. Po kolacji, o pitej po
poudniu, zaoga rozdzielaa wrd pasaerw ka polowe obcignite brezentem i kady
rozstawia je, gdzie tylko si dao, kad na nim achy ze swego tumoczka i rozwiesza
moskitier. Ci, co mieli hamaki, wieszali je w salonie, ci za, co niczego nie mieli, spali w
jadalni na stoach, przykrywajc si obrusami, zmienianymi jedynie dwukrotnie podczas
podry. Florentino Ariza wikszo nocy spdza bezsennie, ulegajc wraeniu, i syszy
gos Ferminy Dazy w wieej, rzecznej bryzie, sycc sw samotno wspomnieniem o niej,
syszc jej piew w oddechu statku posuwajcego si w ciemnociach krokami olbrzymiego
zwierzcia, dopki nie pojawiay si pierwsze rowawe strzpy na horyzoncie, a nad
pustymi pastwiskami i mglistymi trzsawiskami nie wybucha gwatownie kolejny dzie.
Podr wydaa mu si wwczas kolejnym dowodem mdroci matki, poczu si bowiem
wreszcie na siach, eby przey reszt ycia w zapomnieniu.
Jednake

po

trzech

dniach

sprzyjajcych

warunkach

egluga

pord

niespodziewanych awic piasku i zwodniczych wirw, staa si znacznie trudniejsza. Woda

bya coraz mtniejsza, rzeka za zwaa si w puszczy spltanych, gigantycznych drzew,
gdzie tylko od czasu do czasu napotka mona byo somiany szaas przy stosach
nagromadzonego drewna do paleniska pod koty. Jazgot papug i wrzask niewidocznych
map zdaway si zwiksza skwar poudnia. Noc jednak, eby umoliwi pasaerom

spanie, trzeba byo cumowa, a wwczas ju sam fakt, e czowiek w ogle yje, stawa si
nie do zniesienia. Do gorca i komarw docza si fetor poci solonego misa
rozwieszanego na balustradzie. Wikszo pasaerw, przede wszystkim Europejczycy,
opuszczaa gnojowisko kajut przez ca noc bdzc po pokadach, oganiajc si od
wszelakiego robactwa tym samym rcznikiem, ktrym ocierali spywajcy po nich
nieustannie pot, tote doywali witu cakowicie wyczerpani i opuchnici od uksze.
W owym roku, na domiar zego, mia miejsce kolejny epizod nie koczcej si wojny
domowej pomidzy liberaami a konserwatystami, kapitan przedsiwzi wic daleko idce
rodki ostronoci dla zachowania wewntrznego porzdku i bezpieczestwa pasaerw.
Pragnc unikn pomyek i prowokacji zabroni podrnym ulubionej w owych
czasach rozrywki, jak byo strzelanie do wygrzewajcych si na piasku kajmanw. Nieco
pniej, gdy cz goci, w trakcie zaartej dyskusji, podzielia si na dwa wrogie obozy,
rozkaza wszystkim zdeponowa bro, ktr mia, pod sowem honoru, zwrci po
zakoczeniu rejsu. Wykaza sw stanowczo nawet wobec brytyjskiego ministra, ktry ju
nazajutrz po odbiciu od brzegu pojawi si na pokadzie w myliwskim stroju, z
karabinkiem zaopatrzonym w lunet i z dwururk na jaguary. Obostrzenia stay si jeszcze
bardziej drastyczne powyej portu Tenerife, kiedy minli si ze statkiem z wcignit na
maszt t flag oznaczajc zaraz. Kapitan nie zdoa uzyska adnej informacji o tym
alarmujcym znaku, mijany statek nie odpowiedzia bowiem w ogle na jego sygnay. Ale
tego samego dnia napotkali inny statek przewocy bydo do Jamajki, ktry poinformowa
ich, e statek z t flag wiezie na pokadzie dwch chorych na choler i e epidemia
dziesitkuje ludno na terenach cigncych si wzdu czekajcego ich jeszcze odcinka
rzeki. Wydano wwczas pasaerom zakaz opuszczania statku zarwno w czekajcych ich
portach, jak i na tych bezludnych przystaniach, gdzie przybijano w celu uzupenienia
zapasw drewna. W ten oto sposb przez dalsz cz podry a do portu docelowego,
czyli przez kolejne sze dni, pasaerowie postawieni zostali wobec koniecznoci
przystosowania si do wiziennych rygorw. W tym do ryzykownego ogldania pakietu
holenderskich pocztwek pornograficznych, krcych z rk do rk i niewiadomego
pochodzenia, aczkolwiek aden ze starych wilkw rzecznych nie mia wtpliwoci, i jest to
zaledwie mizerna prbka legendarnej kolekcji kapitana. Ale i ta rozrywka bez adnych
widokw jedynie pogbiaa nud. Florentino Ariza przetrzyma trudy podry z
obojtnoci i spokojem minerau tak bardzo przygnbiajcymi jego matk i
doprowadzajcymi do rozpaczy przyjaci. Nie zadawa si z nikim. Dni mijay mu
bezbolenie na siedzeniu przy balustradzie i przygldaniu si nieruchomym kajmanom,

ktre z rozwartymi gardzielami wylegiway si na maych achach w oczekiwaniu na

motyle; przyglda si te stadom sposzonych czapli zrywajcych si nagle, pord
mokrade, do lotu i krowom morskim karmicym mae swymi olbrzymimi macierzyskimi
piersiami i zadziwiajcym podrnych swym kobiecym paczem. W cigu jednego dnia
zobaczy trzy unoszone przez nurt, zzieleniae i wzdte, trupy ludzkie obsiade przez spy.
Wpierw przepyny ciaa dwch mczyzn, jedno z nich bez gowy, a nastpnie zwoki
kilkuletniej dziewczynki, ktrej wosy meduzy, falujc w kilwaterze statku, znikny w dali.
Nigdy si nie dowiedzia, bo nikt nigdy nie zdoa si dowiedzie, czy byy to ofiary cholery,
czy wojny, ale przyprawiajcy o mdoci odr skazi w jego pamici wspomnienie Ferminy
Dazy.
Zawsze tak byo: kade zdarzenie, zarwno dobre, jak i ze, byo z ni zwizane. W
nocy, kiedy cumowano przy brzegu i wikszo pasaerw bez jakiejkolwiek nadziei na
znalezienie ulgi przechadzaa si po pokadzie, on po raz kolejny, cho zna je na pami,
czyta ilustrowane broszury w wietle jedynej wieccej si a do rana lampy karbidowej w
jadalni, i tylekro ju przeczytane dramaty odzyskiway sw oryginaln magi, gdy pod
fikcyjne postacie podkada swych znajomych z realnego ycia, rezerwujc dla siebie i
Ferminy Dazy role nieszczliwie zakochanych. W inne noce pisa do niej pene alu listy,
ktrych fragmenty wrzuca nastpnie do wody pyncej nieustannie ku niej. I tak mijay
mu najcisze godziny, we wcieleniu wstydliwego ksicia lub paladyna mioci, czasami za
we wasnej i dowiadczonej skrze zapomnianego kochanka, pki nie pojawia si pierwsza
poranna bryza; wtedy, siedzc w fotelu przy balustradzie, zapada w drzemk.
Pewnej nocy, gdy przerwawszy lektur wczeniej ni zazwyczaj szed roztargniony w
stron ustpw, nagle obok niego otworzyy si drzwi opustoszaej jadalni, jastrzbie
szpony chwyciy go za rkaw koszuli i wcigny do pokoju. Zdoa jedynie poczu w mroku
ciao nagiej kobiety w nieokrelonym wieku, oblanej gorcym potem, oddychajcej
gwatownie, ktra rzucia go na koj, odpia sprzczk od paska, oderwaa guziki i
rozerwaa sam siebie dosiadszy go i pozbawiwszy bez wikszej chway dziewictwa. Oboje
konajc opadli w pustk bezdennej przepaci pachncej krewetkowymi mokradami.
Kobieta leaa przez chwil, dyszc bez tchu i przestaa nagle istnie w ciemnociach. - A
teraz prosz odej i zapomnie - powiedziaa.
- To si nigdy nie zdarzyo.
Atak by tak byskawiczny i zwyciski, i trzeba go byo uzna nie za efekt nagego
szalestwa z nudw, lecz za rezultat opracowanego drobiazgowo, co do minuty, planu.
Owo pochlebne dla przekonanie pogbio niepokj Florentina Arizy, gdy w chwili

najwikszej rozkoszy spyno na niego objawienie, w ktre nie mg uwierzy, ba, nie
chcia nawet przyj do wiadomoci: byo to podejrzenie, e zudna mio do Ferminy
Dazy moe zosta zastpiona przez przyziemn namitno. W rezultacie upar si, e
odkryje tosamo mistrzowskiej gwacicielki, w ktrej tygrysim instynkcie mgby
przypuszczalnie odnale lekarstwo na swoje nieszczcie. Nie zdoa doj prawdy. Wrcz
przeciwnie, im bardziej prbowa j ustali, tym czu si dalej od niej.
Miejscem tego ataku bya ostatnia kajuta, ta jednak poczona bya drzwiami z
przedostatni, tworzc w ten sposb rodzinn sypialni z czterema kojami. Zajmoway j
trzy kobiety, dwie mode i jedna wyranie starsza, ale bardzo pocigajca, oraz
paromiesiczne dziecko. Weszy na pokad w Barranco de Loba, w porcie, gdzie adowano
towary i przejmowano pasaerw z miasta Mompox, ktre w wyniku rzecznych kaprysw
pozostao na uboczu staych tras parostatkw, a Florentino Ariza zwrci na te panie uwag
wycznie dlatego, e transportoway pice dziecko w duej ptasiej klatce.
Podroway w strojach noszonych wwczas na modnych transatlantykach: w
turniurach pod jedwabnymi spdnicami, w koronkowych kryzach i w olbrzymich
kapeluszach przystrojonych kwiatami z wosianki; obie mode kobiety przebieray si
cakowicie kilka razy w cigu dnia, sprawiajc wraenie, e nios z sob wasn wiosenn
wieo, podczas gdy reszta pasaerw dusia si w spiekocie. Wszystkie trzy z niezwyk
sprawnoci uyway parasolek i wachlarzy z pir, cho raczej w nieodgadnionym celu, co
byo typowe dla wczesnych elegantek. Florentino Ariza nie zdoa nawet ustali czcych
ich zwizkw, aczkolwiek nie ulegao wtpliwoci, e nale do jednej rodziny. Pocztkowo
sdzi, e starsza jest matk obu pozostaych, pniej jednak zda sobie spraw, e na ich
matk jest zbyt moda, poza tym, w odrnieniu od obu modszych, nosia aob. W gowie
mu si nie miecio, i jedna z nich odwaya si zrobi to, co zrobia, w czasie gdy
pozostae spay w pobliskich kojach, za jedyne wic rozsdne wytumaczenie uzna, i
widocznie wykorzystaa przypadkow lub uzgodnion moe chwil, kiedy zostaa sama w
kajucie. Ustali, e dwie z nich wychodziy czasem na wiee powietrze i przebyway do
pnej nocy na pokadzie, podczas gdy trzecia zostawaa z dzieckiem, ale pewnego
wieczora, gdy byo cieplej ni zwykle, wszystkie wyszy z dzieckiem picym w trzcinowej
klatce okrytej gaz.
Pomimo pltaniny poszlak, Florentino Ariza szybko odrzuci moliwo, e ataku
dokonaa najstarsza z nich, natychmiast skreli te najmodsz, zarazem najadniejsz i
najmielsz. Uczyni to bez adnych uzasadnionych powodw, kierowany jedynie tym, i
ustawiczne pilnowanie caej trjki skonio go wreszcie do przyjcia za cakowity pewnik

swego wewntrznego pragnienia, by przelotn kochank okazaa si matka dziecka w

klatce. Przypuszczenie to okazao si na tyle kuszce, i zacz o niej myle intensywniej
ni o Ferminie Dazie i nie obchodzia go uderzajca oczywisto, e owa kobieta, ktra
niedawno zostaa matk, yje wycznie dla dziecka. Miaa nie wicej ni dwadziecia pi
lat, bya wysmuka, obdarzona zotaw cer i portugalskimi rzsami czynicymi j jeszcze
bardziej nieosigaln, kademu za mczynie wystarczyyby okruchy czuoci, ktr tak
hojnie obdarzaa swego synka. Od niadania a do chwili, kiedy sza spa, cay czas
zajmowaa si nim w salonie, podczas gdy pozostae dwie gray w warcaby, a kiedy zdoaa
upi dziecko, wieszaa klatk pod sufitem w najchodniejszym miejscu przy balustradzie.
Ale nawet podczas snu maego nie przestawaa czuwa nad nim, nadal koyszc klatk i
nucc cichutko pieni panny modej, podczas gdy jej myli ulatyway gdzie daleko, ponad
trudy podry. Florentino Ariza uczepi si zudzenia, e wczeniej czy pniej kobieta
zdradzi si choby najmniejszym gestem. ledzi nawet zmian w rytmie jej oddechu;
patrzc znad ksiki na koyszcy si medalik widoczny na tle batystowej bluzki udawa
przy tym, e czyta, a nawet posun si do wyrachowanego zuchwalstwa i zamieni sobie
miejsce w jadalni, aby znale si naprzeciwko niej. Nie uzyska jednak najmniejszego
sygnau potwierdzajcego, i to wanie ona dzieli z nim w sekret. Jedynym, co mu po niej
pozostao, bo jej modsza towarzyszka tak si do niej zwrcia, byo jej imi bez nazwiska:
Rosalba.
smego

dnia

statek

trudem

przepyn

wzburzony

przesmyk

midzy

marmurowymi skaami, po obiedzie za przycumowa w Puerto Nare. Wysi tam mieli

pasaerowie udajcy si w dalsz podr w gb prowincji Antioquia, jednej z najbardziej
dotknitych przez kolejn wojn domow. Port tworzyo z p tuzina chaup krytych limi
palmowymi i drewniany skad z cynkowym dachem, strzeony przez kilka patroli bosych i
le uzbrojonych onierzy, dochodzce bowiem informacje mwiy o planowanym przez
powstacw pldrowaniu statkw. Za domami wznosi si, a do nieba, masyw
niedostpnych gr, z drog prowadzc nad brzegiem przepaci. Na pokadzie nikt nie
mg spokojnie spa, w nocy jednak nie byo adnego napadu i o wicie port przebudzi si
przemieniony w niedzielny jarmark; Indianie sprzedawali amulety z orzechw tagua i
wywary miosne, uwijajc si pord karawan jucznych zwierzt gotowych do rozpoczcia
szeciodniowej wspinaczki ku orchideowym puszczom rodkowej Kordyliery.
Florentino Ariza skraca sobie czas oczekiwania przygldajc si rozadunkowi
statku, widzia, jak czarni tragarze nieli kosze z chisk porcelan, fortepiany dla panien z
Envigado, i zbyt pno dostrzeg, e pord pasaerw koczcych podr znajduje si

rwnie Rosalba i jej towarzyszki. Ujrza je jadce po damsku, w butach amazonek, z

parasolkami w podzwrotnikowych kolorach i wwczas zdoby si na krok, na ktry nie
odway si wczeniej: pomacha Rosalbie rk na poegnanie, a caa trjka odpowiedziaa
mu tak samo, z poufaoci, ktra przeszya blem jego trzewia. Ujrza, jak skrcay za
skadem, a za nimi poday mulice z kuframi, pudami kapeluszy i klatk z dzieckiem, a
nieco pniej zobaczy je niczym rzdek jucznych mrwek wspinajcych si skrajem
przepaci i tak zniky z jego ycia. Wtedy poczu si sam na wiecie i przycupnite w
ostatnich dniach wspomnienie Ferminy Dazy drasno go miertelnie.
Wiedzia, e ma wyj za m w najblisz sobot, e ma odby si huczny lub i e
najbardziej kochajca j istota, ktra kocha j miaa zawsze, nie ma nawet prawa umrze
za ni. Zazdro, dotychczas topiona we zach, zawadna cakowicie jego dusz. Baga
Boga, by grom sprawiedliwoci boskiej trafi Fermin Daz, gdy ta zacznie wypowiada
sowa przysigi o wiernoci i posuszestwie wobec mczyzny pragncego poj on
wycznie dla towarzyskiej ozdoby i rozkoszowa si wizj panny modej, ktra miaa by
albo jego, albo niczyja, spoczywajcej na pytach katedry w kwiatach pomaraczy
onieonych ros mierci w pienistym potoku welonu na cmentarnych marmurach, pod
ktrymi pogrzebano czternastu biskupw. Dokonawszy zemsty, zacz jednak aowa swej
niegodziwoci i wwczas ujrza Fermin Daz powstajc i oddychajc, cudz, ale yw,
bo nie mg wyobrazi sobie wiata bez niej. Nie sypia ju, a jeli siada do stou, by
cokolwiek wzi do ust, to ulegajc zudzeniu, e przy stole siedzi Fermina Daza, albo
przeciwnie, przerywa post ku jej czci, odmawiajc skadania jej hodw. Czasami pociesza
si przekonaniem, e w szalestwie weselnej zabawy, a nawet w gorczkowe noce
miodowego miesica, w wiadomoci Ferminy Dazy przez chwil - bodaje przez chwil,
ale dobre i to - pojawi si widmo oszukanego, ponionego, oplwanego narzeczonego, ktre
zatruje jej szczcie na zawsze.
W przeddzie przybycia do Caracoli, docelowego portu, kapitan wyda tradycyjny
bal poegnalny, uwietniony przez orkiestr dt zoon z czonkw zaogi i pokaz
sztucznych ogni wystrzeliwanych z mostku kapitaskiego. Minister Wielkiej Brytanii
przey odysej z przykadnym stoicyzmem, polujc z aparatem fotograficznym na
zwierzta, na ktre nie zezwolono mu polowa ze strzelbami, a wieczorem zawsze zjawia
si w jadalni ubrany zgodnie z wymogami etykiety. Ale na bal kapitaski przyby w
szkockim stroju klanu MacTavish, grajc ulubione kawaki na kobzie, uczc wszystkich
chtnych swych narodowych tacw i nim zaczo wita trzeba byo zawlec go
nieprzytomnego do kajuty. Florentino Ariza, przybity blem, skry si w najbardziej

oddalonym zaktku na pokadzie, dokd nie docieray najmniejsze nawet oznaki zabawy i
narzuciwszy na siebie palto Lotara Thuguta usiowa przetrzyma drenie ciaa. Obudzi si
o pitej rano niczym skazaniec o wicie przed egzekucj i przez ca sobot pochonity by
tylko i wycznie wyobraaniem sobie minuta po minucie kadego z momentw lubu
Ferminy Dazy. Pniej, kiedy wrci do domu, zda sobie spraw, e pomyli godziny,
wszystko za odbyo si zupenie inaczej, ni sobie wyobraa, i nawet starczyo mu
rozsdku, by samemu umia si ze swych fantazji.
W kadym razie bya to sobota pena cierpie, zakoczonych kolejnym atakiem
gorczki, bo wanie uroi sobie, e oto nadesza chwila, kiedy wieo polubieni
maonkowie uciekaj potajemnie przez ukryte drzwi, by odda si rozkoszom pierwszej
nocy. Jeden z pasaerw ujrzawszy go trzscego si w malignie da zna kapitanowi, ten
za obawiajc si przypadku cholery opuci bawicych si pasaerw razem z lekarzem
pokadowym, ktry, na wszelki wypadek, przenis
Florentina do kajuty przeznaczonej na kwarantann, naszpikowawszy go
bromuralami. Nastpnego dnia jednak, gdy dojrzeli skay Caracoli, gorczka ustpia,
Florentino za przebudzi si zachwycony, bo pod wpywem rodkw uspokajajcych
postanowi raz na zawsze i nieodwoalnie, e ma w dupie wietlan przyszo telegrafu i
wraca tym samym statkiem na swoj star ulic Ventanas.
Bez trudu nakoni kapitana, by zabrano go z powrotem w rewanu za kajut,
oddan do dyspozycji przedstawiciela krlowej Wiktorii. Kapitan prbowa odwie go od
zamiaru, przytaczajc argument, e telegraf to nauka przyszoci. I to tak dalece,
powiedzia, e ju opracowywany jest system, pozwalajcy na zainstalowanie go na
statkach. Florentino guchy by jednak na jakiekolwiek argumenty, wic kapitan zabra go z
powrotem, wcale nie z uwagi na dug wdzicznoci za kajut, ale dlatego, e zna jego
rzeczywiste zwizki z Karaibskim Towarzystwem Rzecznym.
Podr w d rzeki trwaa niespena sze dni i Florentino Ariza poczu si znw we
wasnym domu ju od chwili, gdy wpynwszy o wicie na lagun Las Mercedes ujrzeli
strug wiate odzi rybackich unoszcych si i opadajcych na falach pozostawianych
przez statek. Panowaa jeszcze noc, gdy dobili do nadbrzea w zatoczce Nino Perido,
ostatnim wwczas porcie dla statkw rzecznych, dziewi mil od zatoki, nim w
pniejszych latach pogbiono i oddano do eglugi dawny szlak hiszpaski. Pasaerowie
mieli tu czeka do szstej rano, by nastpnie przesi si na jedn z caej flotylli szalup do
wynajcia, przewocych ich do portu przeznaczenia. Florentina Ariz opanowa jednak
taki niepokj, e odpyn duo wczeniej w szalupie pocztowej, ktrej pracownicy

rozpoznali w nim jednego ze swoich. Przed opuszczeniem statku uleg pokusie dokonania
symbolicznego gestu: cisn w wod tumoczek i odprowadzi go wzrokiem pord
pochodni niewidocznych rybakw, pki nie wypyn z laguny i nie znikn w oceanie. By
pewien, e nie bdzie mu potrzebny przez reszt jego dni. Nigdy wicej, bo nigdy wicej nie
opuci miasta Ferminy Dazy.
Zatoka o wicie bya jednolit, gadk powierzchni. Ponad unoszc si mg
Florentino Ariza ujrza kopu katedry zocon pierwszymi wiatami, ujrza gobniki na
dachach i orientujc si po nich zlokalizowa balkon paacu markiza de Casalduero, gdzie,
jak sdzi, kobieta bdca przyczyn jego nieszczcia spaa jeszcze oparta o rami
zaspokojonego maonka. Przypuszczenie to sprawio mu rozdzierajcy bl, ale nie uczyni
nic, aby go stumi, wprost przeciwnie: znajdowa upodobanie w blu. Soce zaczynao ju
grza, gdy pocztowa szalupa przedara si przez labirynt zakotwiczonych aglowcw, w
miejscu, gdzie niezliczone zapachy targowiska, przemieszane z gnojowiskiem dna, tworzyy
jeden ciki odr. Przed chwil przypyna goleta z Riohacha i grupki zanurzonych po pas
w wodzie tragarzy odbieray pasaerw z pokadu taszczc ich do brzegu. Florentino Ariza
pierwszy wyskoczy z szalupy na ld i od teje chwili poczu bijcy z caego miasta nie fetor
zatoki, lecz osobisty zapach Ferminy Dazy. Wszystko pachniao ni. Nie wrci ju do
urzdu telegraficznego. Wydawao si, i jedyn obchodzc go spraw s miosne
powieci w odcinkach i nadal kupowane przez matk tomy Biblioteki Powszechnej, ktre
czyta jeden po drugim lec w hamaku, dopki nie nauczy si ich na pami.
Nie spyta si nawet o skrzypce. Odnowi kontakty z najbliszymi przyjacimi,
grajc z nimi czasami w bilard albo gawdzc w kawiarnianych ogrdkach pod arkadami
Placu Katedralnego, nie wrci jednak na sobotnie potacwki: nie mg ich sobie
wyobrazi bez niej.
W dniu swego powrotu z nie dokoczonej podry dowiedzia si, e Fermina Daza
spdza miesic miodowy w Europie i jego oguszone serce uznao, e ju tam pozostanie,
jeli nie na zawsze, to na pewno przez wiele lat. Przekonanie to obudzio w nim nadziej, e
moe o niej zapomni. Myla o Rosalbie, ktrej wspomnienie stawao si coraz gortsze, w
miar jak pozostae przygasay. To wtedy zapuci wsy, ktre nosi z pomadowanymi
kocami ju przez reszt swych dni, odmieni si rwnie jego sposb bycia, a myl o
namiastce mioci wyprowadzia go na nieprzewidziane drogi Zapach Ferminy Dazy
pojawia si coraz rzadziej, powoli zanika, by ostatecznie pozosta jedynie w biaych
gardeniach.

Bdzi wanie bez celu, nie wiedzc, jak pokierowa swym yciem, w ow wojenn
noc, kiedy to synna wdowa de Nazaret schronia si strwoona w jego domu, jej wasny
bowiem zbombardowao wojsko zbuntowanego generaa Ricarda Gaitana Obeso, ktry
oblega miasto. To Transito Ariza chwycia okazj w lot i skierowaa wdow do sypialni
syna, pod pretekstem, e w jej sypialni nie ma miejsca, naprawd za udzc si nadziej,
e inna mio wyleczy go z tej, ktra nie dawaa mu y. Florentino Ariza nie kocha si z
kobiet od czasu rozdziewiczenia go przez Rosalb w kajucie, wydao mu si wic rzecz
zupenie naturaln, i gdy nastpia ju taka konieczno, wdowa spa bdzie w jego ku,
on za w hamaku. Ona jednak podja ju decyzj za niego. Siedzc na brzegu ka, w
ktrym Florentino Ariza lea nie wiedzc, co pocz, zacza mwi mu o swym
nieukojonym blu po zmarym trzy lata temu mu, zdejmujc jednoczenie z siebie i
rzucajc w powietrze wdowi przyodziewek, pki nie zostao na niej nic, cznie z obrczk
lubn. Zdja bluzk z tafty wyhaftowan szklanymi paciorkami i cisna j, przez cay
pokj, na fotel w kcie, smyrgna gorsetem przez rami na drugi koniec ka, jednym
ruchem cigna z siebie dug spdnic z falbaniast haleczk, jedwabny pas do
poczoch i aobne jedwabne poczochy, pozostawiajc wszystko na pododze, pki pokj
nie zosta wycielony ostatnimi strzpami jej aoby.
Robia to z takim entuzjazmem i tak rytmicznie, i kady jej gest wydawa si by
przyjmowany radosnym hukiem atakujcych oddziaw, ktry wstrzsa fundamentami
caego miasta. Florentino Ariza usiowa pomc jej przy rozpinaniu stanika, ona jednak
uprzedzia go zwinnym manewrem, w cigu picioletniej wiernoci maeskiej nauczya
si bowiem by samodzielna we wszystkich miosnych czynnociach, nawet tych
wstpnych, nie korzystajc z niczyjej pomocy. Wreszcie wysuna si z koronkowych
majteczek, szybkimi ruchami pywaczki doprowadzajc do ich zelizgnicia si z ng, i oto
bya naga.
Miaa dwadziecia osiem lat, trzykrotnie rodzia, jej nago jednak zachowaa
nietknit dziewczco przyprawiajc o zawrt gowy. Florentino Ariza nigdy nie mg
zrozumie, jak to si dziao, e Pokutne stroje mogy tak skrztnie skrywa moc tej dzikiej
klaczy, ktra trawiona sw wasn gorczk rozebraa go - czego nie moga uczyni z
wasnym mem by nie uzna jej za kobiet zdeprawowan - i ktra usiowaa ju w
pierwszym ataku zaspokoi gd biorcy si z niezomnej abstynencji aoby i z
oszoomienia, i niewinnoci piciu lat wiernoci maeskiej. Przed ow noc i od tej
szczsnej godziny, kiedy zrodzia j matka, nie bya nigdy nawet w tym samym ku z
innym mczyzn ni zmary m.

Nie pozwolia sobie na wyrzuty sumienia w zym gucie. Wprost przeciwnie.

Rozbudzona przez wiszczce nad dachami ogniste kule a do witu wychwalaa cnoty
mowskie, nie wypominajc mu niczego poza tym, e odszed na tamten wiat sam, bez
niej, i znajdujc odkupienie w cakowitej pewnoci, e nigdy tak do niej nie nalea jak w
tym wanie momencie, gdy spoczywa w trumnie z wiekiem przybitym trzycalowymi
gwodziami i dwa metry pod ziemi.
- Jestem szczliwa - powiedziaa - bo dopiero teraz wiem z ca pewnoci, gdzie si
podziewa, kiedy nie ma go w domu.
Owej nocy zrzucia z siebie aob od razu, bez zbytecznego przechodzenia przez
poredni etap bluzek w szare kwiatki, i ycie jej wypenio si piosenkami o mioci,
wyzywajcymi strojami w malowane motyle i ary, i wkrtce potem uyczaa ciaa kademu,
kto tylko miaby ochot o nie poprosi. Gdy po szedziesiciu trzech dniach oblenia
oddziay generaa Gaitana Obeso zostay odparte, odbudowaa zbombardowany dom,
upikszajc go jeszcze tarasem nad falochronem, gdzie w czasie sztormu fale
wyadowyway sw wcieko. Byo to jej gniazdko mioci, jak bez ironii sama nazywaa
swoj siedzib i przyjmowaa tam jedynie tych, ktrzy przypadli jej do gustu, kiedy chciaa
i jak chciaa, i nie pobierajc od nikogo ani grosza, uwaaa bowiem, e to mczyni
wywiadczaj jej przysug. W nielicznych tylko przypadkach akceptowaa prezenty, pod
warunkiem, e nie byo to zoto, i tak zrcznie potrafia wszystkim kierowa, e nikt nie by
w stanie wykaza niezbitego dowodu jej nieprzyzwoitego prowadzenia si. Tylko raz grozi
jej publiczny skandal, kiedy miasto obiega plotka, e arcybiskup Dante de Luna zmar nie
wskutek przypadkowego spoycia trujcych grzybw, lecz zjad je z cakowit
premedytacj, bo zagrozia mu, i podernie sobie gardo, jeli nadal bdzie upiera si
przy swych witokradczych zamiarach. Nikt jej nie zapyta, ile w tym prawdy, nigdy o tym
nie wspomniaa i niczego nie zmienia w swoim yciu. Bya, jak sama mwia ze miechem,
jedyn woln kobiet w prowincji. Wdowa de Nazaret nigdy nie zawioda Florentina Arizy,
zawsze stawiajc si na ich sporadyczne spotkania, nawet wwczas, gdy czas jej na to nie
pozwala, zawsze bez najmniejszych pretensji, aby kocha czy by kochan, chocia zawsze
z nadziej odnalezienia czego, co byoby jak mio, ale bez udrk mioci.
Czasami to on przychodzi do niej do domu i wtedy z luboci tarzali si na
nadmorskim tarasie w saletrzanej pianie i przygldali si jak na horyzoncie wschodzi wiat
cay. Sw wytrwao skupi na tym, by nauczy j wszelkich wymylnoci, podpatrzonych
u innych przez dziurki w swoim hotelu, jak rwnie teoretycznych formu goszonych przez
Lotara Thuguta podczas jego hucznych zabaw nocnych. Nakoni j, by pozwolia

podglda si, kiedy si kochali, zachci do zmiany konwencjonalnej pozycji misjonarza

na pozycj roweru wodnego lub kurczaka na ruszcie czy powiartowanego anioa,
doprowadzajc raz niemal do postradania przez oboje ycia, kiedy pky sznury w czasie
prb wymylania czego nowego w hamaku. Bya to jaowa nauka. Bdc bowiem
niewtpliwie mia uczennic, pozbawiona bya zarazem najmniejszego choby talentu do
seksu z inicjatyw. Nigdy nie poja urokw spokoju w ku, ani przez chwil nie wykazaa
si najmniejszym natchnieniem, jej orgazmy za byy naskrkowe i nie w por: smutne
ciupcianie. Florentino Ariza w swej naiwnoci przekonany by przez duszy czas, e jest
jedynym mczyzn, jej za schlebiao, e on w to wierzy, dopki pechowo nie wygadaa si
przez sen. Suchajc jej sennych wynurze, powoli, stopniowo skada kawakami map
eglugi jej snw, wpywajc midzy liczne wyspy jej sekretnego ycia. W ten sposb
dowiedzia si, e nie ma zamiaru wyj za niego za m, cho czua si z nim mocno
zwizana, bo bya mu wdziczna za zdeprawowanie jej. Wielokrotnie powtarzaa:
- Uwielbiam ci za to, e mnie skurwie.
Prawd mwic miaa zupen racj. Florentino Ariza pozbawi j dziewictwa
konwencjonalnego

maestwa,

znacznie

bardziej

niebezpiecznego

ni

waciwe

dziewictwo i wdowia abstynencja. Nauczy j, e to, co si robi w ku, nigdy nie jest
niemoralne, jeli przyczynia si do utrwalenia mioci. I wpoi jej jeszcze co, co od tej pory
miao sta si sensem jej ycia: przekona j, i kady przychodzi na wiat z przypisan
sobie iloci rni i jeli si ich nie wykorzysta, wszystko jedno z jakich przyczyn, z
wasnej czy z cudzej winy, dobrowolnie czy pod przymusem, traci si je na zawsze. Jej
zasug byo potraktowanie tego z ca powag. Mimo to Florentino Ariza, choby dlatego,
i mia podstawy sdzi, e zna j lepiej ni ktokolwiek inny, nie mg poj, dlaczego
takim podaniem cieszya si kobieta o tak dziecicych wrcz odruchach, ktra na
dodatek nigdy nie przestaa w ku rozprawia o swej aoci po zmarym mu. Jedynym
wytumaczeniem, jakie przychodzio mu na myl i ktremu nikt nie mg zaprzeczy, byo
stwierdzenie, e wdowa de Nazaret nadmiarem czuoci rekompensowaa braki w sztuce
wojennej. Zaczli widywa si coraz rzadziej, w miar jak wdowa rozszerzaa swoje
terytoria, on za rozpoznawa wasne, usiujc znale ukojenie swych starych dolegliwoci
w innych, zagubionych sercach, a w kocu bezbolenie zapomnieli o sobie.
Bya to pierwsza kowa mio Florentina Arizy. Zamiast jednak doprowadzi
znajomo do trwaego zwizku, tak jak wymarzya to sobie jego matka, oboje wykorzystali
j, by rzuci si w wir ycia. Florentino Ariza rozwin metody, o ktre nikt by nie

podejrzewa takiego jak on mczyzny, milczcego, wtego, a przy tym ubierajcego si jak
starzec z innej epoki. Posiada jednak dwie zalety przemawiajce na jego korzy.
Pierwsz byo celne oko rozpoznajce natychmiast czekajc na choby w
najwikszym tumie kobiet, cho i w tym przypadku zaleca si do niej z daleko idc
ostronoci, czu bowiem, e nie ma wikszego wstydu i wikszego ponienia jak odmowa.
Drug z jego zalet byo to, i kobiety natychmiast odgadyway w nim samotnika
potrzebujcego mioci, ulicznego biedaka, pokornego zbitego psa, czym podbija je z
miejsca do tego stopnia, i nie stawiay mu adnych warunkw, o nic nie prosiy i niczego
nie oczekiway prcz spokoju sumienia, poniewa wywiadczyy mu ask. To bya jego
jedyna bro, dziki ktrej stoczy historyczne, acz utrzymane w cakowitej tajemnicy bitwy,
rejestrowane ze skrupulatnoci notariusza w zaszyfrowanym zeszycie, rozpoznawalnym
spord innych dziki wszystkomwicemu tytuowi: One. Pierwsz adnotacj wprowadzi
w zwizku z wdow de Nazaret. Pidziesit lat pniej, kiedy Fermina Daza zostaa
zwolniona ze swego sakramentalnego wyroku, mia dwadziecia pi zeszytw z szeciuset
dwudziestoma dwoma zapisami mioci trwalszych, bez uwzgldnienia niezliczonych
przelotnych przygd, nie zasugujcych nawet na najmniejsz litociw wzmiank.
Po szeciu miesicach szaleczych mioci z wdow de Nazaret Florentino Ariza by
osobicie przekonany, e ma za sob miosne udrki zwizane z Fermin Daz.
I nie tylko sam w to uwierzy, lecz wielokrotnie zapewnia o tym matk w cigu
niemal dwch lat trwania jej podry polubnej i z przepeniajcym go uczuciem
bezgranicznej wolnoci nie przestaby w to wierzy, gdyby niespodziewanie, pewnej
fatalnej niedzieli nie ujrza nagle, i to nawet bez uprzedniego bicia serca, jak wychodzi po
mszy, trzymajc ma pod rk, otoczona fal ciekawoci i pochlebstw swego nowego
wiata. Te same arystokratyczne damy, ktre pocztkowo lekcewayy j, dworujc sobie z
bezimiennej, przybyej znikd, teraz robiy co mogy, eby tylko poczua si jedn z nich,
ona za ograniczaa si do oszaamiania ich swym urokiem. Tak umiejtnie potrafia
sprosta swej roli wielkowiatowej maonki, e Florentino Ariza musia si chwil
zastanowi, zanim j rozpozna. Bya odmieniona: stateczno dojrzaej kobiety, wysokie
buty, kapelusz z woalk i wielobarwnym pirem jakiego orientalnego ptaka - wszystko w
niej byo inne i naturalne, jakby wszystko przynaleao do niej od samego pocztku. Ujrza
j, pikn i mod jak nigdy i jak nigdy zarazem nie do odzyskania, chocia nie potrafi
dociec dlaczego, dopki nie ujrza uku jej brzucha pod jedwabn sukni: bya w szstym
miesicu ciy. Ale najbardziej zdumiony by tym, e ona i jej m tworz wspania par,
poruszajc si po wiecie z tak atwoci, i zdawao si, e unosz si nad rafami

rzeczywistoci. Florentino Ariza nie odczu ani zazdroci, ani wciekoci, a jedynie wielk
pogard wobec siebie samego. Poczu si biedny, brzydki, gorszy i nie tylko niegodny jej
osoby, lecz rwnie adnej kobiety na ziemi. Wrcia zatem. Wracaa nie widzc adnego
powodu, by aowa gwatownej zmiany dokonanej w swoim yciu. Wprost przeciwnie:
odczuwaa coraz mniej skrupuw, zwaszcza e przeya ju trudy pierwszego okresu. Tym
bardziej za w swym godnym szacunku przypadku, bo dotrwaa nocy polubnej jeszcze w
oparach niewinnoci. Zacza j traci podczas podry po prowincji kuzynki Hildebrandy.
W Valledupar zrozumiaa wreszcie, dlaczego koguty biegaj za kurami, bya wiadkiem
brutalnej ceremonii pomidzy osami, zobaczya rodzce si cielaki i syszaa, jak kuzynki z
cakowit naturalnoci rozmawiay midzy sob o tym, ktre z par maeskich jeszcze si
ze sob kochaj, a ktre kiedy i dlaczego przestay to robi, yjc nadal pod wsplnym
dachem. Wwczas wanie, ulegajc dziwnemu wraeniu, e odkrywa co, o czym jej
wasny instynkt wiedzia zawsze, zacza uprawia samotn mio, wpierw w ku,
wstrzymujc oddech, eby nie zosta przyapan w sypialni zajmowanej przez p tuzina
kuzynek, pniej za za pomoc obu rk, lec swobodnie na pododze w azience, z
rozpuszczonymi wosami i palc swoje pierwsze mulnicze skrty. Robic to w cakowitym
sekrecie miaa zawsze nieokrelone wyrzuty sumienia, ktrych cakowicie pozbya si
dopiero po lubie, podczas gdy kuzynki przechwalay si midzy sob nie tylko liczb
orgazmw w cigu dnia, ale nawet ich rodzajem i nateniem. Niemniej, pomimo czaru
owych inicjalnych rytuaw, wci tkwio w niej przekonanie, e utrata dziewictwa jest
krwaw ofiar. Nic wic dziwnego, e uroczystoci lubne, jedne z najgoniejszych u
schyku ubiegego wieku, dla niej samej przebiegay pod presj narastajcego przeraenia.
Lk przed miodowym miesicem porazi j w znacznie wikszym stopniu ni
skandal towarzyski wywoany jej wietnym zampjciem, nie majcym sobie rwnego w
owych latach. Od momentu, gdy zaczto ogasza zapowiedzi podczas niedzielnych
naboestw w katedrze, Fermina Daza znw otrzymywaa anonimy, niektre groce
mierci, jednak ledwie zwracaa na nie uwag, bo jeli czego si baa, to przede
wszystkim owego nieuchronnego gwatu. Okazao si to odpowiedni, cho w jej
przypadku nie zamierzon reakcj na anonimy w spoecznoci przyzwyczajonej przez
ironi historii do opuszczania gowy wobec faktw dokonanych. Zatem wszystko, co
nastawione byo wrogo wobec niej, stawao po jej stronie, im bardziej uwiadamiano sobie
nieuchronno lubu. Odczuwaa to w stopniowych zmianach w zachowaniu orszaku pa,
sinych, pokrconych przez artretyzm i najrniejsze urazy i przekonujcych si pewnego
dnia o daremnoci swych intryg; zjawiay si wtedy bez zapowiedzi przy skwerze Los

Evangelios, jakby wkraczay do wasnego domu, objuczone kucharskimi przepisami i

prezentami na dobr wrb. Transito Ariza dobrze znaa ten wiat, cho dopiero teraz, po
raz pierwszy i ostatni, odczua go na wasnej skrze, i wiadoma, e jej klientki pojawiaj
si zawsze w przeddzie wielkich uroczystoci, aby baga j o wywiadczenie przysugi,
odkopaa swoje dzbany i wypoyczya zastawion biuteri, ale tylko na dwadziecia cztery
godziny i pobierajc dodatkowy procent. Dawno ju nie zdarzyo si, aby dzbany zostay
oprnione, damy za o bardzo dugich nazwiskach opuciy swe sanktuaria cieni i
pojawiy si promieniejce, w swej wasnej, cho wypoyczonej biuterii, na lubie tak
wspaniaym, jakiego nie widziano ju do koca wieku, a ktrego chwa ostateczn bya
obecno w roli wiadka doktora Rafaela Nuneza, trzykrotnego prezydenta republiki,
filozofa, poety i autora sw Hymnu Narodowego, jak mona byo od tamtej pory wyczyta
w niektrych nowo wydanych encyklopediach. Fermina Daza doprowadzona zostaa do
otarza gwnego przez trzymajcego j pod rk ojca, ktremu frak na ten jeden dzie
nada zwodniczy, szacowny wygld. Wstpia nieodwoalnie w zwizek maeski przed
gwnym otarzem katedry podczas mszy odprawianej przez trzech biskupw, o jedenastej
rano w sawetny pitek Trjcy witej, nie obdarzywszy ani jedn miosiern myl
Florentina Arizy, majaczcego o tej godzinie w malignie, umierajcego przez ni pod goym
niebem na pokadzie statku, ktry nie zabra go w zapomnienie. Zarwno podczas
ceremonii, jak i w czasie wesela zachowywaa umiech, jakby utrwalony biel oowiow,
gest bez adnego wyrazu, przez cz goci uznany za szyderczy umiech zwycistwa, w
rzeczywistoci jednak bdcy mizernym wybiegiem majcym ukry trwog dopiero co
polubionej dziewicy.
Na szczcie nieprzewidziane okolicznoci oraz wyrozumiao ze strony ma
bezbolenie rozwizay jej pierwsze trzy noce. Widoczna w tym bya rka Opatrznoci.
Statek Compagnie Generale Transatlantique, w zwizku z trudnociami wynikajcymi ze
zego stanu pogody na Morzu Karaibskim, zapowiedzia z trzydniowym zaledwie
wyprzedzeniem, e przyspiesza wyjcie z portu o dwadziecia cztery godziny, tak e nie
wypynie do La Rochelle nastpnego dnia po lubie, jak od szeciu miesicy byo
przewidziane, ale tej samej nocy. Nikt nie chcia uwierzy, e ta zmiana nie jest kolejn,
eleganck niespodziank weseln, zabawa skoczya si bowiem po pnocy na pokadzie
owietlonego transatlantyku, przy orkiestrze wiedeskiej, podczas tego rejsu grajcej po
raz pierwszy najnowsze walce Johanna Straussa. Tak wic wielu honorowych goci w
przemoczonych

szampanem

frakach

zostao

wywleczonych

na

ld

przez

swe

skonsternowane maonki w chwili, gdy ju pytali kelnerw, czy nie ma wolnych kajut,

eby kontynuowa zabaw a do Parya. Ostatni, ktrzy zeszli na ld, ujrzeli Lorenza Daz
przy portowych knajpkach, siedzcego na ziemi, na rodku ulicy, w poszarpanym fraku.
Paka wniebogosy jak Arabowie, kiedy opakuj swych zmarych, siedzc nad strumykiem
zgniej wody, ktry rwnie dobrze mg by kau ez.
Ani w pierwsz noc wzburzonego morza, ani podczas nastpnych nocy spokojnej
eglugi, ani kiedykolwiek w ich dugim poyciu maeskim nie doszo do owych
barbarzyskich wyczynw, jakich obawiaa si Fermina Daza. Pierwsza noc, mimo e
statek by duy, a kajuta luksusowa, bya potworn powtrk golety z Riohacha, a m
okaza si uczynnym pielgniarzem, ktry nie przespa ani minuty dodajc jej otuchy, co
byo jedyn rzecz, jak lekarz, choby i najszacowniejszy, mg zrobi w przypadku
choroby morskiej. Ale sztorm uspokoi si trzeciego dnia, po wypyniciu z portu Guayra, i
ju wwczas, przebywajc razem przez tyle czasu i rozmawiajc ze sob tak dugo, czuli si
starymi przyjacimi. Czwartej nocy, kiedy oboje powrcili do swych normalnych
przyzwyczaje, doktor Juvenal Urbino poczu si zaskoczony faktem, e jego moda
maonka nie odmawia pacierza przed snem. Bya z nim szczera: obuda zakonnic
spowodowaa w niej opr wobec rytuaw, jej wiara jednak pozostawaa nietknita i
nauczya si j osania milczeniem. Powiedziaa: Wol porozumiewa si z Bogiem
bezporednio. Zrozumia jej racje i od tej pory kade z nich wyznawao t sam religi na
swj sposb. Ich narzeczestwo byo krtkie i, jak na owe czasy, do niekonwencjonalne,
doktor Urbino odwiedza j bowiem w domu, bez przyzwoitki, codziennie o zmierzchu. Nie
pozwoliaby,

eby

dotkn

choby

opuszkw

jej

palcw

przed

episkopalnym

bogosawiestwem, ale i tego nawet nie prbowa. To w pierwsz noc spokojnego morza,
gdy leeli w ku, cho jeszcze ubrani, omieli si zainicjowa pierwsze pieszczoty i
uczyni to z tak delikatnoci, i sugestia, by woya nocn koszul wydaa jej si cakiem
naturalna. Wesza do azienki, by si przebra, przedtem jednak zgasiwszy wiata w
kajucie, zanim za pojawia si w koszuli, zasonia szczeliny w drzwiach rcznikami, eby
w absolutnych ciemnociach wrci do ka. Podchodzc powiedziaa z umiechem:
- C zrobi, doktorze. Pierwszy raz pi z nieznajomym.
Doktor Juvenal Urbino poczu, jak wlizguje si i kadzie obok niego niczym
sposzone zwierztko, usiujc uoy si moliwie jak najdalej w koi, w ktrej trudno byo
lee we dwoje nie dotykajc si. Uj jej zimn i zacinit z przeraenia do, splt jej
palce ze swoimi palcami i niemal szeptem zacz opowiada jej o swoich innych morskich
podrach. Ponownie bya caa spita, wrciwszy bowiem do ka spostrzega, e on
tymczasem cakiem si rozebra, co wzbudzio w niej trwog przed nastpnym krokiem. Ale

nastpny krok opniony zosta o kilka godzin, gdy doktor Urbino wci powolutku snu
swe wspomnienia, zdobywajc milimetr po milimetrze zaufanie jej ciaa. Mwi jej o
Paryu, o mioci w Paryu, o paryskich zakochanych caujcych si na ulicy, w omnibusie,
na ukwieconych tarasach kawiarni otwartych na tchnienie ognia i melancholijne
akordeony lata, a take tych, co kochaj si na stojco na nabrzeach Sekwany i nie
zaczepiani przez nikogo. Mwic do niej w ciemnociach, delikatnie musn opuszkami
palcw uk jej szyi, musn jedwabny puszek ramion, uciekajcy brzuch, a kiedy poczu, e
napicie ustpio, po raz pierwszy sprbowa unie jej koszul, przeszkodzia mu jednak, z
charakterystycznym dla siebie odruchem. Powiedziaa: Sama to potrafi zrobi. Istotnie
zdja koszul, po czym znieruchomiaa do tego stopnia, i doktor Urbino mg pomyle,
e ju jej tam nie ma, gdyby nie nasoneczniony stok jej ciaa w ciemnociach.
Po pewnym czasie ponownie uj jej do w swoje rce i wwczas poczu, e ju jest
ciepa i rozluniona, ale pokryta jeszcze delikatn ros. Czas jaki leeli w milczeniu,
nieruchomo, on czekajc na odpowiedni moment, by uczyni nastpny ruch, ona za
oczekujc tego ruchu, ale nie wiedzc, z ktrej strony moe nadej, podczas gdy ciemno
poszerzaa si wypeniona jej coraz intensywniejszym oddechem. Nagle puci j i skoczy
w pustk: zmoczy jzykiem opuszek serdecznego palca i lekko dotkn jej zaskoczonego
sutka, ona za poczua mierteln salw, jakby dotkn do odsonitego nerwu. Ucieszya
si, e wszdzie panuje ciemno, dziki czemu nie zobaczy parzcego rumieca, ktry
wstrzsn ni a do gbi czaszki. Spokojnie - powiedzia, cakowicie opanowany. - Nie
zapominaj, e je znam. Poczu, e si umiecha i w mroku rozleg si jej agodny i
odmieniony gos.
- wietnie o tym pamitam - powiedziaa - jeszcze mi zo nie przesza.
Zrozumia wwczas, e wanie opynli przyldek dobrej nadziei i ponownie uj jej
du i mikk do i zacz okrywa drobnymi, sierocymi pocaunkami wpierw szorstkie
rdrcze, dugie, jasnowidzce palce, przezroczyste paznokcie, a pniej hieroglify jej
przeznaczenia na spoconej doni. Zupenie nie wiedziaa, jak to si stao, e jej rka dotara
a do jego piersi i zderzya si z czym, czego nie moga rozpozna. Powiedzia: To
szkaplerz. Pogaskaa wosy na jego piersi, nastpnie chwycia picioma palcami cay
krzew, aby wyrwa go z korzeniami. Mocniej - powiedzia. Sprbowaa, dochodzc do
momentu, w ktrym w jej odczuciu nie bolao go jeszcze zanadto, a nastpnie to jej rka
poszukaa jego, zagubionej w mrokach, doni. Ale nie da jej ople swych palcw, lecz
chwyci j za przegub i poprowadzi jej do wzdu swego ciaa, z niewidzialn, ale
wiadom swego celu si, pki nie poczua ognistego podmuchu nagiego, pozbawionego

cielesnego ksztatu, ale spragnionego i stajcego dba zwierzcia. Wbrew temu, co sam
zakada, i wbrew temu, co sama bya w stanie sobie wyobrazi nie cofna rki, nie
unieruchomia jej nawet w miejscu, gdzie j zostawi, lecz poleciwszy si ciaem i dusz
opiece Przenajwitszej Panienki, zacisna zby obawiajc si, e zacznie mia si z
wasnego szalestwa i zacza dotykiem rozpoznawa wierzgajcego wroga, badajc jego
rozmiary, moc jego latoroli, zasig jego skrzyde, przeraona jego determinacj, ale i
wspczujc jego samotnoci, czynic go swoim poprzez drobiazgow ciekawo, ktr kto
mniej dowiadczony od jej ma mgby pomyli z pieszczotami. Odwoa si do resztek
swoich si, by wytrzyma zamroczenie miertelnego badania, pki nie pucia go z
dziecicym wdzikiem, jakby wyrzucaa go do mieci. - Nigdy nie mogam zrozumie, jak
to jest z tym aparatem - powiedziaa.
Wwczas z ca powag przeprowadzi metodyczny wykad, wodzc jej doni po
opisywanych miejscach, ona za pozwalaa si prowadzi z ulegoci wzorowej uczennicy.
Zasugerowa w odpowiednim momencie, e wszystko bdzie znacznie atwiejsze przy
zapalonym wietle. Ju wstawa, by je zapali, ale przytrzymaa go za rk, mwic: Widz
lepiej rkami. W rzeczywistoci chciaa zapali wiato, ale miaa ochot zrobi to sama, a
nie na czyje polecenie, i tak si stao. Ujrza j wwczas w nagej jasnoci w pozycji
podowej, przykryt, a jake, przecieradem. Ale ujrza zarazem jak ponownie, bez
adnych oporw, chwyta zwierz swej ciekawoci, obraca to w jedn, to w drug stron,
przygldajc mu si z dociekliwoci, ktra przestawaa ju by ciekawoci li tylko
naukow, by ostatecznie zawyrokowa: Jaki on musi by szpetny, jeli jest jeszcze
brzydszy od tego, co maj kobiety. Zgodzi si z tym, wskazujc na dodatkow
niedogodno, powaniejszej natury ni brzydota. Powiedzia: On jest jak najstarszy syn,
dla ktrego czowiek przez cae ycie pracuje, wszystko mu powicajc, aby ten w godzin
prawdy zrobi, co mu si ywnie spodoba. Nie przestawaa go bada pytajc si do czego
to suy, a do czego tamto, kiedy za uznaa, e posiada ju dostateczn wiedz, oszacowaa
jego wag w obu doniach, eby ostatecznie przekona si, e i ze wzgldu na wag jest on
niewiele wart, po czym wypucia go z rk z gestem lekcewaenia. - Poza tym wydaje mi
si, e zbywa mu na wielu rzeczach - powiedziaa.
Zaskoczya go. Wyjciow przesank jego pracy magisterskiej bya nastpujca
teza:

uyteczno

uproszczenia

organizmu

ludzkiego.

Ciao

wydawao

mu

si

anachroniczne, wiele jego funkcji zbytecznych lub dublujcych si, niezbdnych, owszem,
w poprzednich etapach rozwoju rodzaju ludzkiego, niemniej zbdnych wspczesnemu
czowiekowi. Tak: ciao powinno by prostsze, a tym samym mniej wraliwe. Zakoczy:

Tylko Bg jest w stanie to, oczywicie, uczyni, niemniej naleaoby ustali to w

kategoriach teoretycznych. Zamiaa si rozbawiona, w sposb tak naturalny, i skorzysta
z okazji, by wzi j w ramiona i po raz pierwszy pocaowa w usta. Oddaa mu pocaunek,
on za nadal caowa j delikatnie w policzki, w nos, w powieki, wlizgujc do pod
przecierado i dotykajc jej krgego i gadkiego wzgrka onowego: wzgrka Japoneczki.
Nie odsuna jego doni, swoj trzymajc nadal w pogotowiu, na wypadek gdyby posun
si dalej. - Nie bdzie ju lekcji medycyny - powiedziaa.
- Nie - odpowiedzia. - Teraz bdzie lekcja mioci. Zdj z niej wwczas
przecierado, ona za nie tylko si nie sprzeciwia, lecz szybkim ruchem ng kopna je jak
najdalej od koi, bo ju nie wytrzymywaa z gorca.
Jej falujce, gitkie ciao, byo znacznie powaniejsze ni w ubraniu i wydawao
sobie waciwy zapach lenego zwierzcia, dziki ktremu mona j byo rozpozna
pomidzy wszystkimi kobietami wiata. Cakowicie bezbronna w penym wietle, poczua
jak gejzer wrzcej krwi zalewa jej twarz i jedynym, co przyszo jej na myl, eby to ukry,
byo zawisn na szyi swego mczyzny i pocaowa go gboko, bardzo mocno, pki nie
zabrako im tchu.
By wiadom, e jej nie kocha. Oeni si, bo podobaa mu si jej duma, powaga, jej
sia, a troch rwnie przez prno, ale kiedy pocaowaa go po raz pierwszy, nabra
pewnoci, e nie ma adnych przeszkd, aby wymyli godziw mio. Tej pierwszej nocy,
w czasie wszystkich prowadzonych a do witu rozmw nie wspomnieli o tym ani sowem i
nigdy ju o tym nie mieli rozmawia. Ale w ostatecznoci adne z nich si nie pomylio.
O wicie, kiedy zasnli, ona nadal bya dziewic, nie na dugo jednak. Bo nastpnej
nocy, po wieczorze, w czasie ktrego uczy j walcw wiedeskich pod gwiadzistym
niebem Morza Karaibskiego, uda si po niej do azienki, kiedy za wrci, czekaa ju na
niego rozebrana w ku. To ona przeja wwczas inicjatyw i oddaa mu si bez trwogi,
bez blu, z radoci godn przygody na penym morzu i bez wikszych oznak krwawego
rytuau poza r honoru na przecieradle. Uczynili to dobrze, jakby uczynili cud, i nie
przestali robi tego dobrze w noc i w dzie, za kadym razem coraz lepiej przez reszt
podry, a kiedy dotarli do La Rochelle rozumieli si ju jak bdcy z sob od dawna
kochankowie.
Przebywali szesnacie miesicy w Europie, stale zamieszkujc w Paryu i stamtd
udajc si w krtkie podre do ssiednich krajw. Kochali si codziennie, a w zimowe
niedziele nie raz i nie dwa, tarzajc si w ku a do obiadu. On by mczyzn, ktremu
nie brakowao rozmachu, nie mwic o dowiadczeniu, ona za nie bya stworzona do

oddawania komukolwiek inicjatywy, musieli wic uzgodni podzia wadzy w ku. Po

trzech miesicach gorczkowej mioci zrozumia, e jedno z nich jest bezpodne, oboje
poddali si wic kompleksowym badaniom w szpitalu Salpetriere, gdzie niegdy odbywa
sta. Uciliwe zabiegi okazay si bezowocne. Jednak w najmniej spodziewanej chwili i
bez jakiejkolwiek naukowej interwencji sta si cud. Pod koniec nastpnego roku, kiedy
wrcili do domu, Fermina bya w szstym miesicu ciy i uwaaa si za najszczliwsz
kobiet na wiecie. Tak bardzo przez nich oczekiwany syn, ktry bez adnych problemw
urodzi si pod znakiem Wodnika, ochrzczony zosta imieniem zmarego na choler
dziadka.
Trudno byo rozpozna, czy odmienia ich Europa, czy te mio, obie okolicznoci
miay bowiem miejsce w tym samym czasie. Oboje zmienili si, i to gruntownie, nie tylko
wobec siebie, ale i w stosunku do wszystkich, jak spostrzeg to Florentino Ariza, kiedy
ujrza ich wychodzcych po mszy w dwa tygodnie po ich powrocie, owej nieszczsnej dla
niedzieli. Wrcili odmiennie pojmujc ycie, peni nowinek ze wiata i gotowi panowa nad
wiatem. On z ogromn iloci nowoci literackich, muzycznych i przede wszystkim z
nowinkami ze swej dziedziny. Przywiz subskrypcj zarwno na Le Figaro, eby nie
straci kontaktu z rzeczywistoci, jak i na Revue des Deux Mondes, by nie straci
kontaktu z poezj. Zawar ponadto umow ze swym paryskim ksigarzem, by ten przysya
mu nowoci najpoczytniejszych pisarzy, wrd nich Anatola Francea i Pierrea Loti i tych,
ktrych najbardziej lubi, a wic Remyego de Gourmont i Paula Bourget, ale w adnym
wypadku Emila Zoli, ktry wydawa mu si nieznony pomimo odwanej postawy w
sprawie Dreyfusa. Ksigarz, ze swej strony, zobowiza si przysya mu poczt najbardziej
kuszce nowoci z katalogu Ricordiego, przede wszystkim z muzyki kameralnej, celem
zachowania, zdobytego w peni zasuenie przez jego ojca, tytuu pierwszego promotora
koncertw w miecie.
Fermina Daza, zawsze przeciwna jakiemukolwiek uleganiu modzie, przywioza sze
kufrw przernych strojw, sawne domy mody w ogle jej bowiem nie przekonay. Bya
w Tuileriach w peni zimy na pokazie nowej kolekcji Wortha, niekwestionowanego
dyktatora mody, i jedynym, z czym wysza, by bronchit, ktry trzyma j w ku przez pi
dni. Laferriere wyda jej si mniej pretensjonalny i drapieny, w kocu jednak, kierujc si
rozsdkiem, podja decyzj wykupienia wszystkiego, co jej najbardziej przypado do gustu
w sklepach z przecen, mimo e m przysiga przeraony, e s to ubrania dla
nieboszczykw. Podobnie przywioza olbrzymie iloci niemarkowego obuwia woskiego,
bardziej jej odpowiadajcego ni sawne i ekstrawaganckie buty Ferryego, przywioza

rwnie parasolk od Dupuy czerwon niczym ognie piekielne, ktra wielokrotnie stawaa
si godnym tematem dla naszych bojaliwych kronikarzy towarzyskich. Nabya tylko jeden
kapelusz Madame Reboux, za to jeden z kufrw wypenia kiciami sztucznych czereni,
wizankami wszystkich filcowych kwiatw, jakie tylko napotkaa, pkami strusich pir,
pawich pir, ogonami azjatyckich kogutw, baantami w caoci, kolibrami i niezliczon
iloci ptakw wypchanych w penym locie, w penym krzyku, w peni agonii: wszystkim,
co w cigu ostatnich dwudziestu lat suyo do tego, aby te same kapelusze wydaway si
innymi kapeluszami. Przywioza kolekcj wachlarzy z przernych krajw z caego wiata,
kady inny i dostosowany na wszelkie okazje. Przywioza niepokojc esencj wybran
spord wielu w perfumerii Bazar de la Charite, zanim wiatry wiosenne rozwiay jej
popioy, ale uya jej tylko raz, bo po wyperfumowaniu si ni nie poznaa samej siebie.
Przywioza rwnie neseserek z kosmetykami, ostatni nowo na rynku sztuki uwodzenia,
bdc pierwsz kobiet, ktra pojawiaa si z nim na przyjciach w czasach, kiedy
najzwyklejsz czynno poprawiania makijau publicznie uznawano za objaw bezwstydu.
Przywieli poza tym trzy niezatarte wspomnienia: bezprecedensowej premiery
Opowieci Hoffmana w Paryu, przeraajcego poaru niemal wszystkich gondol
weneckich przy Placu witego Marka, ktremu przygldali si, ze zbolaym sercem, z
okien swego hotelu, i przelotnego widoku Oscara Wildea podczas pierwszej styczniowej
nieycy. Ale spord tych i tylu innych wspomnie doktor Juvenal Urbino czu szczeglny
sentyment do jednego, cho byo mu przykro, e nie moe dzieli go z on, pochodzio
bowiem ono z jego kawalerskich i studenckich czasw w Paryu. Byo to wspomnienie
Victora Hugo, cieszcego si u nas wzruszajc i cakowicie niezalen od swych ksiek
saw, bo kto powiedzia, e powiedzia, cho nikt tego w rzeczywistoci nie sysza, e
nasza Konstytucja nie jest dla kraju zamieszkiwanego przez ludzi, lecz przez aniow.
Od tamtej pory oddawano mu szczegln cze i znakomita wikszo ziomkw
podrujcych do Francji, przede wszystkim i ponad wszystko pragna go zobaczy. Z p
tuzina studentw, a wrd nich Juvenal Urbino, wyznaczyo warty przed jego rezydencj w
alei Eyleau i w kawiarniach, gdzie, jak mawiano, na pewno mia si pojawi, lecz nie
pojawi si nigdy, by wreszcie wystpi z pisemn prob o prywatn audiencj, w imieniu
aniow z Konstytucji z Rionegro. Nigdy nie otrzymali odpowiedzi. Ktrego dnia Juvenal
Urbino, przypadkowo przechodzc obok Ogrodu Luksemburskiego, ujrza pisarza, jak
wychodzi z Senatu prowadzc pod rk mod kobiet. Ujrza bardzo starego czowieka,
poruszajcego si z trudem, o nie tak wspaniaych jak na portretach wosach i brodzie,
wbitego w palto, ktre zdawao si nalee do kogo znacznie bardziej korpulentnego. Nie

chcia psu sobie wspomnienia jakim impertynenckim pozdrowieniem: zadowoli si t

niemal nierzeczywist wizj, ktra miaa mu wystarczy na cae ycie. Kiedy po lubie
wrci do Parya w warunkach bardziej sprzyjajcych do spotkania z nim, Victor Hugo ju
nie y.
Na pocieszenie Juvenal i Fermina zachowali wsplne wspomnienie pewnego
nienego zmierzchu, gdy zaintrygowaa ich nie poddajca si nieycy grupka cierpliwie
wystajca przed malek ksigarni na Bulwarze Kapucynw, okazao si, e w rodku
przebywa wanie Oscar Wilde. Kiedy w kocu wyszed, rzeczywicie elegancki, cho by
moe nazbyt tego wiadom, grupka otoczya go, proszc o autografy w jego ksikach.
Doktor Urbino zatrzyma si wycznie po to, eby go zobaczy, ale jego impulsywna ona
ju chciaa przej na drug stron bulwaru, eby poprosi go o zoenie autografu na
jedynej rzeczy, ktra z braku ksiki wydaa jej si do tego najwaciwsza: na swej piknej
rkawiczce z gazeli, dugiej, gadkiej, delikatnej, o tej samej barwie co jej skra
modziutkiej matki.
Bya przekonana, e tak wyrafinowany mczyzna doceni ten gest. M stanowczo
jednak zaoponowa, a kiedy pomimo jego sprzeciww prbowaa jednak dopi swego,
poczu, e nie bdzie w stanie przey tego wstydu. - Jeli przejdziesz przez ulic powiedzia - to kiedy wrcisz tutaj zastaniesz mnie martwego.
Byo to u niej co cakowicie naturalnego. W niespena rok po lubie poruszaa si
po wiecie z niezmiennie t sam ywioowoci, z jak od dziecka biegaa po ospaym San
Juan de la Cienaga, jakby potrafia to ju od urodzenia i posiadaa zarazem tak olbrzymi
atwo szybkiego nawizywania kontaktu z obcymi, i co chwila zdumiewaa ma
zarwno tym, jak i swym tajemniczym talentem porozumiewania si po hiszpasku z
kadym i wszdzie. Jzyki trzeba zna wtedy, kiedy ma si co do sprzedania - mawiaa z
kpicym chichotem. - Ale kiedy masz zamiar co kupi, to wszyscy jako ci rozumiej.
Nie sposb byo wyobrazi sobie kogo, kto w tak szybkim tempie z tak radoci
dostosowaby si do codziennego ycia Parya, ktry nauczya si kocha we
wspomnieniach pomimo jego nieustannych deszczw. Kiedy jednak wrcia do domu
przygnieciona tyloma dowiadczeniami naraz, zmczona ju podrami, na wp pica od
ciy, a pierwszym pytaniem, jakie jej zadano ju w porcie, byo, jak jej si podobay
europejskie wspaniaoci, ona podsumowaa w swym karaibskim argonie szesnacie
szczliwych miesicy trzema sowami:
- Byle odpust lepszy.

W dniu, kiedy Florentino Ariza zobaczy w atrium katedry Fermin Daz w

szeciomiesicznej ciy, w peni panujc nad swoj now kondycj kobiety wiatowej,
powzi niezomne postanowienie, e musi zdoby nazwisko i fortun, aby sta si jej
godnym. Nawet przez chwil nie postao mu w gowie, i spor niedogodnoci jest jej stan
cywilny, gdy od razu zadecydowa, jakby to od niego zaleao, e doktor Juvenal Urbino
musi umrze. Nie wiedzia jak ani kiedy, niemniej zaoy sobie, i jest to nieuchronne,
zdecydowany czeka na ten moment cierpliwie, z cakowitym spokojem, choby do koca
wiata.
Zacz od pocztku. Bez uprzedzenia zjawi si w biurze wuja Leona XII, prezesa
Rady Nadzorczej i Generalnego Dyrektora Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, i
oznajmi mu swoj gotowo oddania si do jego dyspozycji. Wuj, aczkolwiek czu do niego
al za sposb, w jaki odrzuci propozycj objcia znakomitej posady telegrafisty w Villa de
Leyva, zadouczyni jednak hodowanemu przez siebie przekonaniu, e istoty ludzkie nie
rodz si raz na zawsze w dniu, w ktrym matki wydaj je na wiat, ale e ycie zmusza je
do ponownego i wielokrotnego rodzenia samych siebie. Poza tym wdowa po bracie zmara
w zeszym roku z zapiekymi urazami, ale nie zostawiwszy spadkobiercw. Zatrudni wic
bdzcego bratanka.
Bya to decyzja typowa dla don Leona XII Loayza.
W skorupie bezdusznego kupca skrywa dusz genialnego lunatyka, zdolnego
doprowadzi zarwno do wytrynicia rda lemoniady na pustyni Guajira, jak i wycisn
potoki ez z uczestnikw najokazalszych pogrzebw, gdy rozdzierajco piewa In questa
tomba oscura. Jego kdzierzawej gowie i wargom fauna brakowao jedynie liry i wieca
laurowego, eby ju cakowicie upodobni si do podpalacza Nerona z chrzecijaskiej
mitologii. Kad woln chwil, pozostajc mu jeszcze midzy zarzdzaniem swymi
rozpadajcymi si statkami, unoszcymi si na wodzie tylko i wycznie dziki
niedopatrzeniu fatum, a rozwizywaniem coraz trudniejszych z kadym dniem problemw
eglugi rzecznej, powica wzbogacaniu swego piewaczego repertuaru. Nade wszystko
uwielbia piewa na pogrzebach. Mia nie uksztatowany przez adne studia gos
galernika, zdolny jednak osign niezwyke rejestry. Kto opowiedzia mu, e Enrico
Caruso potrafi si swego gosu doszcztnie rozbi wazon, wic przez wiele lat usiowa
pj w jego lady, prbujc nawet tuc szyby w oknach. Przyjaciele zwozili mu ze swych
podry po wiecie najkruchsze wazony i organizowali specjalne przyjcia, eby wreszcie
udao mu si osign szczyt swoich marze. Nigdy mu si nie udao Niemniej, w gbi
tych gromw jarzyo si nike wiateko czuoci, ktre powodowao, i pkay serca

suchaczy, tak jak pkay krysztaowe amfory wielkiego Caruso i to wanie czynio go tak
bardzo powaan osob na pogrzebach. Poza jednym, kiedy mia nader szczliwy pomys
zapiewania cudownej i wstrzsajcej pieni aobnej z Luizjany When wake wp in Glory,
zosta jednak uciszony przez kapelana nie tolerujcego w swym kociele owego
luteraskiego chwastu.
I tak pord operowych ancor i neapolitaskich serenad, jego twrczy talent i
niezwyciony duch przedsibiorczoci stworzyy ze najwiksz osobisto eglugi
rzecznej w okresie jej najwikszego rozkwitu. Zaczyna od zera, tak jak i obaj zmarli bracia,
i wszyscy doszli tam, gdzie doj chcieli, pomimo pitna nielubnych i na domiar zego
nigdy nie uznanych dzieci. Stanowili kwiat ludzi okrelanych wwczas mianem
arystokracji kontuaru, posiadajcych swoje sanktuarium w Klubie Handlowym. Mimo to
wuj Leon XII, nawet wtedy, gdy dysponowa rodkami pozwalajcymi mu y niczym
rzymski imperator, ktrym zdawa si by, mieszka z on i trjk dzieci, ze wzgldu na
prac, na starym miecie, tak skromnie i w tak pospolitym domu, i nigdy nie zdoa
uwolni si od niesprawiedliwej opinii skpca. Jedyny luksus, na jaki sobie pozwoli, by
jeszcze skromniejszy: nadmorska rezydencja dwie mile od biura, gdzie za cae
umeblowanie starczao mu sze wiejskich stokw, kredens z filtrami do wody i hamak na
tarasie, by mc si w niedziel pooy i odda rozmylaniom. Nikt go lepiej nie
zdefiniowa ni on sam siebie kiedy kto zarzuci mu, e jest bogaczem. - Bogaczem nie powiedzia. - Jestem biedakiem z fors, a to nie jest to samo.
w dziwny sposb bycia, w swoim czasie wysawiany przez kogo w przemwieniu
jako przytomna demencja, pozwoli mu dostrzec w okamgnieniu co, czego nikt ani
przedtem, ani pniej nie spostrzeg u Florentina Arizy.
Poczwszy od dnia, kiedy ten obnoszc swj pospny wygld i swe zbdne
dwadziecia siedem lat zjawi si, by poprosi o prac w jego przedsibiorstwie, podda go
twardej, rwnej koszarowym rygorom prbie, zdolnej zama najodporniejszego. Nie
zdoa go jednak zrazi. Wuj Leon XII nigdy jednak nie podejrzewa, e w hart bratanka
nie wynika z potrzeby przeycia ani z odziedziczonej po ojcu chamskiej cierpliwoci, lecz z
miosnej ambicji, ktrej adna przeciwno losu na tym i tamtym wiecie nie bya w stanie
zama.
Najgorszym okresem byy pierwsze lata, kiedy mianowano go pisarzem Generalnej
Dyrekcji, ktra to funkcja zdawaa si idealnie dla niego obmylona. To Lotar Thugut,
dawny nauczyciel

muzyki wuja

Leona

XII,

poradzi,

aby

zatrudni

bratanka,

niestrudzonego poeracza literatury w ilociach hurtowych, aczkolwiek nie tej dobrej, ale

wanie tej najgorszej, na jakim stanowisku zwizanym z pisaniem. Wuj Leon XII
zbagatelizowa wzmiank o fatalnej jakoci lektur bratanka, gdy i o nim Lotar Thugut
mawia, e jest jego najgorszym uczniem, a przecie swoim piewem wyciska zy nawet z
pyt nagrobnych. W kadym razie Niemiec mia racj co do pewnego, cho zupenie przez
siebie nie przewidzianego aspektu tej sprawy: Florentino Ariza wkada bowiem w pisanie
czegokolwiek tyle pasji, e nawet oficjalne dokumenty wydaway si miosnymi epistoami
Listy przewozowe ukaday mu si w rymy, choby najstaranniej ich unika, a rutynowe
pisma handlowe tchny liryczn aur obracajc wniwecz ich powag i autorytet. Wuj
osobicie pojawi si pewnego dnia w biurze z caym pakietem korespondencji, ktrej nie
mia odwagi podpisa jako wasnej, i da mu ostatni szans zbawienia.
- Jeli nie potrafisz napisa handlowego pisma, to zostaje ci tylko zbieranie mieci w
porcie i to ju - powiedzia.
Florentino Ariza podj wyzwanie. Dokona nadludzkiego wysiku, aby nauczy si
przyziemnej prostoty prozy handlowej, wzorujc si na dokumentach z notarialnych
archiww z tak sam gorliwoci, z jak niegdy naladowa modnych poetw. W tym
okresie wszystkie wolne chwile spdza w Bramie Pisarzy, pomagajc nieopierzonym
zakochanym pisa perfumowane liciki i w ten sposb uwalniajc serce z tylu miosnych
sw nie spoytkowanych w deklaracjach celnych. Ale mimo szeciomiesicznej walki i
wykrcania na wszystkie moliwe strony, nie zdoa ukrci szyi swemu zatwardziaemu
abdziowi. Kiedy wic wuj Leon XII po raz drugi udzieli mu reprymendy, uzna si za
pokonanego, cho nie bez pewnej buty.
- Jedyne, co mnie interesuje, to mio - powiedzia. - Nieszczcie polega na tym powiedzia mu wuj - e bez eglugi rzecznej nie ma mioci.
Speni pogrk i odesa go do sprztania mieci z nabrzea, dajc mu zarazem
sowo, e bdzie go stopniowo awansowa po szczeblach uczciwej suby, pki nie
odnajdzie swego miejsca. I tak si stao. adne z zaj, choby i najcisze czy najbardziej
upokarzajce, nie zdoao go zrazi, nie zaamaa go ndza pensji i ani przez chwil nie
utraci swej zasadniczej pewnoci siebie wobec arogancji przeoonych. Ale nie by a takim
anioem: ktokolwiek mia stan mu na drodze, musia ponie konsekwencje jego
niszczycielskiej determinacji, zdolny by bowiem, mimo pozorw bezradnoci, do
wszystkiego. Zgodnie z przewidywaniami wuja Leona XII i z jego wol, aby zgbi nawet
najdrobniejsze tajniki przedsibiorstwa, zdoa pozna, przez trzydzieci lat powice i
zaciekej wytrwaoci, wszelkie moliwe stanowiska. Peni swoje funkcje z godn podziwu
sprawnoci, przygldajc si dociekliwie kadej niteczce tej tajemniczej osnowy, co tak

wiele wsplnego miaa z poetyckim fachem, nie uzyskujc jednak najbardziej przez siebie
podanego odznaczenia bojowego, jakim miao by napisanie akceptowalnego listu
handlowego: jednego bodaje. W sposb niezamierzony, nigdy nawet tym nie
pomylawszy, udowodni wasnym yciem jedn z tez swego ojca, ktry powtarza do
ostatniego tchu, e nie ma ludzi o wikszym zmyle praktycznym ani bardziej zawzitych
kamieniarzy, ani zmylniejszych i niebezpieczniejszych administratorw od poetw. To w
kadym razie wyzna mu wuj Leon XII, snujc opowieci o jego ojcu w chwilach beztroskiej
serdecznoci i przekazujc mu wizj czowieka blisz postaci marzyciela ni czowieka
interesu.
Opowiedzia mu, e Pius Pity Loayza czyni z biur przybytek sucy bardziej
zaywaniu rozkoszy ycia ni pracy i e zawsze znalaz jaki sposb, aby wyj w niedziel z
domu pod pretekstem, e musi przyj lub odprawi jaki statek. Mao tego: na podwrzu
przy magazynach kaza zamontowa bezuyteczny kocio parowy z syren okrtow, ktr
kto uruchamia nadajc sygnay eglugowe, na wypadek gdyby nasuchiwaa ona. Wuj
Leon XII, wyliczywszy to sobie, by przekonany, e Florentino Ariza zosta poczty na
biurku jednego z nie domknitych gabinetw w skwarne niedzielne popoudnie, podczas
gdy maonka jego ojca najspokojniej suchaa w domu buczcych poegna statku, ktry
nigdy nie odpyn. Kiedy to odkrya, byo ju za pno, aby wystawi mu rachunek za
hab, bo m nie y.
Przeya go o wiele lat, zerana gorzkim losem bezdzietnej kobiety i bagajc w
swych modlitwach Boga o wieczne potpienie dla bkarta.
Wizerunek ojca niepokoi Florentina Ariz. W opowieciach matki jawi si jako
wspaniay czowiek pozbawiony zmysu handlowego, ktry zacz prowadzi interesy w
tym sektorze tylko i wycznie dlatego, e jego starszy brat by bardzo bliskim
wsppracownikiem niemieckiego komandora Juana B. Elbersa, prekursora eglugi
rzecznej. Byli nielubnymi synami tej samej matki, kucharki z zawodu, i cho kadego z
nich miaa z innym mczyzn, wszyscy nosili jej nazwisko po imieniu jednego z papiey,
wybranym na chybi trafi z kalendarzowego spisu imion witych, oprcz wuja Leona XII,
ktry swe imi zawdzicza aktualnemu, w dniu jego narodzin, namiestnikowi Chrystusa.
Imi Florentino nosi z kolei dziadek wszystkich ze strony matki, syn Transito Arizy
odziedziczy je wic przeskakujc cae pokolenie papiey.
Florentino na zawsze zachowa zeszyt z wierszami miosnymi, z ktrych cz
zainspirowaa osoba Transito Arizy, zapisywanymi przez jego ojca na stroniczkach
dodatkowo ozdobionych rysunkami zranionych serc. Zaskoczyy go dwie rzeczy. Jedn z

nich byo pismo ojca, nie rnice si niczym od charakteru jego wasnego pisma, mimo i
sam je sobie wybra spord wielu wzorw z podrcznika kaligrafii, uznajc je za
najadniejsze. Drug za bya sentencja, ktr uwaa za wasn, a ktr zapisa ojciec w
zeszycie na dugo przed jego przyjciem na wiat: Jedynym blem jaki przeraa mnie w
mierci, jest to, e mona umrze nie z mioci.
Widzia te dwie, jedyne, fotografie swego ojca. Pierwsza zostaa zrobiona w Santa
Fe, gdy by bardzo mody, w wieku kiedy Florentino ujrza go po raz pierwszy: lea w kole
rzeby, z ktrej pozostaway jedynie obcite buty wojskowe, w palcie tak obszernym, i
czowiek wyglda w nim, jakby znajdowa si w rodku niedwiedzia. Maluchem stojcym
obok niego by wuj Leon XII w czapeczce kapitana statku. Na drugiej fotografii ojciec sta
w otoczeniu onierzy z nie wiadomo ju ktrej z rozlicznych wojen, z najdusz strzelb i
z wsami, ktre nawet na zdjciu czu byo prochem. Ten libera i mason, jak wszyscy
pozostali bracia, pragn mimo to, aby syn wstpi do seminarium. Florentino Ariza nie
dostrzega przypisywanego im podobiestwa, ale sdzc z tego, co mawia wuj Leon XII,
Piusowi Pitemu te zarzucano nadmierny liryzm w pisanych przeze dokumentach. W
kadym razie nie tylko w niczym nie przypomina ojca z fotografii, ale i nie pasowali do
siebie ani w jego wspomnieniach, ani w wizerunku krelonym przez matk, a
znieksztaconym przez mio, ani w tym retuszowanym przez wuja Leona XII ze swoistym
dla zabawnym okruciestwem. Niemniej, Florentino Ariza odkry to podobiestwo wiele
lat pniej, w chwili gdy czeszc si przed lustrem zrozumia wanie, e kady mczyzna
dokadnie wie, kiedy zaczyna si starze, bo zaczyna by podobny do swego ojca.
Nie pamita go z ulicy Ventanas. Domyla si, i przez jaki czas ojciec sypia tam,
na samym pocztku swych miostek z Transito Ariz, ale e po jego przyjciu na wiat
nigdy wicej jej nie odwiedzi. wiadectwo chrztu przez wiele lat byo naszym jedynym
wanym dokumentem tosamoci, a wiadectwo Florentina Arizy, wystawione w parafii
witego Toribiusza, wycznie stwierdzao, e jest on synem naturalnym panny, i rwnie
crki naturalnej, noszcej imi i nazwisko Transito Arizy. Nie wymieniano w metryce
imienia i nazwiska ojca, mimo e ten po kryjomu zaspokaja potrzeby syna do swoich
ostatnich dni. Owa spoeczna kondycja zamkna przed Florentinem Ariz drzwi
seminarium, ale pomoga mu rwnie unikn suby wojskowej w najkrwawszym okresie
naszych wojen, dziki temu, i by jedynym synem samotnej matki.
W kady pitek, po szkole, siada przed biurem Karaibskiego Towarzystwa
Rzecznego, przegldajc ksik z ilustracjami zwierzt, tylokrotnie ju przegldan, e
rozpadaa si na strzpy. Ojciec, ubrany niezmiennie w pcienny surdut, jeden z tych, w

ktre w pniejszych latach byy przerabiane przez Transito Ariz na syna, wchodzi do
budynku nie obrzuciwszy maego nawet spojrzeniem, z min witego Jana Ewangelisty z
otarzy. Kiedy wychodzi po wielu godzinach, dawa mu pienidze przeznaczone na
tygodniowe wydatki, zachowujc daleko idc ostrono, by nie zosta przyapanym
nawet przez wasnego stangreta. Nie rozmawiali ze sob nie tylko dlatego, e ojciec nawet
nie prbowa, ale i dlatego, e syn czu przed nim paniczny strach. Pewnego dnia, po
znacznie duszym ni zazwyczaj oczekiwaniu, ojciec wrczy mu monety mwic:
- Prosz to wzi i nie wraca ju nigdy wicej.
Widzia go wwczas po raz ostatni. Ale z czasem mia si dowiedzie, e wuj Leon
XII, dziesi lat modszy od brata, nadal przynosi pienidze Transito Arizie i e to on zaj
si ni, kiedy Pius Pity zmar na le zdiagnozowan kolk, nie pozostawiajc adnego
zapisu i nie zdywszy nawet podj jakiejkolwiek decyzji zapewniajcej przyszo swemu
jedynemu synowi: dziecku ulicy.
Dramat Florentina Arizy w okresie penienia obowizkw kaligrafa w Karaibskim
Towarzystwie Rzecznym polega na tym, i adn miar nie potrafi ustrzec si liryzmu, bo
cay czas myla o Ferminie Dazie i nigdy nie nauczy si pisa nie mylc o niej. Pniej, w
miar jak przenoszono go na inne stanowiska, czu w sobie taki nadmiar mioci, e nie
wiedzia, co z ni pocz, obdarowywa wic ni niedowiadczonych kochankw piszc im
za darmo miosne listy w Bramie Pisarzy. Chodzi tam po pracy. Z charakterystyczn dla
siebie flegm zdejmowa surdut i zawiesza go na porczy krzesa, nakada zarkawki, by
nie pobrudzi rkaww koszuli, rozpina kamizelk, eby sprawniej myle, i czasami do
pnej nocy przywraca ch ycia opuszczonym, ukadajc dla nich listy doprowadzajce
do szalestwa. Niekiedy szukali te u niego pomocy inni: a to biedna kobiecina, ktra
miaa problemy z synem, a to weteran wojenny, uporczywie domagajcy si wypacenia
renty, a to jaki okradziony biedak, ktry chcia skierowa zaalenie do rzdu, Florentino
nie by jednak w stanie speni ich oczekiwa, bo mg swoimi argumentami przekona
kadego, ale wycznie w listach miosnych. Nowym klientom nie zadawa nawet pyta,
wystarczyo mu bowiem ujrze biaka ich oczu, aby natychmiast zda sobie spraw, co im
dolega, zapisywa wic stron po stronie bajdurzc o bezgranicznej mioci, dziki
niezawodnej metodzie pisania zawsze z myl o Ferminie Dazie i mylc wycznie i tylko o
niej. Po miesicu, bojc si, e utonie w tym potopie cudzych udrk miosnych, musia
wprowadzi system wczeniejszych rezerwacji.
Jego najwdziczniejszym wspomnieniem z tamtego okresu byo wspomnienie
niezwykle wstydliwej dziewczyny, dziecka niemal, ktra drc poprosia go o napisanie

odpowiedzi na otrzymany wanie list o nieodpartej sile, w ktrym Florentino Ariza

rozpozna swj wasny list napisany poprzedniej nocy. Odpowiedzia na odmiennym
stylem, zgodnie z emocjami i wiekiem dziewczynki, i pismem mogcym uchodzi za jej
pismo, bo potrafi rwnie podrabia pismo stosownie do okazji i w zalenoci od
charakteru zleceniodawcy. Napisa list wyobraajc sobie, co mogaby odpowiedzie mu
Fermina Daza, gdyby go kochaa tak, jak owa bezbronna istota kochaa swego chopca. W
dwa dni pniej musia oczywicie napisa odpowied narzeczonego, pismem, stylem i z
mioci przypisan mu w pierwszym licie, angaujc si tym samym w namitn
korespondencj z samym sob. W niespena miesic oboje, cho kade z osobna, przyszli
do niego, by podzikowa mu za to, co sam zaproponowa w licie chopca, a co zostao z
radoci zaakceptowane w odpowiedzi dziewczyny: postanowili si pobra.
Dopiero kiedy urodzio im si pierwsze dziecko zdali sobie spraw, dziki
przypadkowej rozmowie, e listy obydwojga pisane byy przez tego samego autora i po raz
pierwszy udali si razem do Bramy Pisarzy z prob, aby zosta ojcem chrzestnym dziecka.
Florentino Ariza do tego stopnia zachwyci si praktycznoci swoich marze, e znajdujc
czas wtedy, gdy go zupenie nie mia, napisa Sekretarza Zakochanych, poradnik znacznie
obszerniejszy i nieporwnywalnie bardziej poetycki od sprzedawanego dotychczas po
dwadziecia centavos w portalach i znanego na pami przez poow miasta.
Zestawi wszystkie wyobraalne sytuacje, w jakich mogliby znale si on i Fermina
Daza, i do kadej z nich dostosowa tyle listownych modeli, ile rnych wersji wydawao
mu si moliwych. Doprowadzi rzecz do okoo tysica listw w trzech tomach rwnie
opasych, jak sownik jzyka hiszpaskiego Covarrubiasa, ale aden drukarz w miecie nie
chcia zaryzykowa ich wydania, w rezultacie trafiy na strych, dzielc los wielu innych
papierw z przeszoci, gdy Transito Ariza stanowczo odmwia odkopania dzbanw i
roztrwonienia oszczdnoci caego ycia na jakie wydawnicze szalestwo. A po wielu
latach, kiedy Florentino Ariza posiada wasne rodki pozwalajce na opublikowanie
ksiki, z wielkim trudem przyszo mu pogodzi si z faktem, e listy miosne wyszy z
mody.
Gdy stawia pierwsze kroki w Karaibskim Towarzystwie Rzecznym i pisa za darmo
listy w Bramie Pisarzy, przyjaciele z jego modzieczych lat nabierali pewnoci, e
stopniowo go trac, i to na zawsze. I tak byo. Powrciwszy ze swej rzecznej podry
spotyka si jeszcze nadal z nielicznymi spord nich w nadziei, i uda mu si wymaza z
pamici Fermin Daz, gra z nimi w bilard, poszed na swoje ostatnie tace, przystawa na
ryzyko obstawiania go i losowania przez dziewczyny, przystawa na wszystko, co wedug

niego mogo sprawi, e ponownie stanie si tym, kim by. Pniej, kiedy wuj Leon XII
przyj go do pracy, gra w domino ze swymi kolegami z biura w Klubie Handlowym, ci za
dopty nie zaczli uznawa go za jednego spord siebie, dopki jedynym tematem jego
rozmw nie stao si przedsibiorstwo eglugowe, okrelane zawsze jedynie skrtem:
KTRz, nigdy za pen nazw. Zmieni nawet swe przyzwyczajenia gastronomiczne.
Dotychczasow nieregularno i obojtno, z jak zasiada przy stole, zastpi sta por i
ascetycznoci posikw, i to ju do koca swoich dni: dua filianka czarnej kawy na
niadanie, porcja gotowanej ryby z biaym ryem na obiad i filianka kawy z mlekiem z
kawakiem sera na noc. Pi czarn kaw o kadej porze, na kadym miejscu i w kadych
warunkach, do trzydziestu nawet filianek dziennie: gst ciecz nie rnic si niczym od
ropy naftowej, ktr wola sam sobie zaparza i mie zawsze pod rk, w termosie.
Przeistoczy si w kogo zupenie innego, wbrew swemu mocnemu postanowieniu i
uporczywym wysikom, eby nadal by tym, kim by przed miertelnym potkniciem
miosnym.
W istocie zmieni si nieodwracalnie. Odzyskanie Ferminy Dazy stao si jedynym
celem jego ycia i by tak pewien, e wczeniej czy pniej go osignie, i zdoa przekona
Transito Ariz do dalszego remontu domu, eby by gotw przyj ukochan w kadej
chwili, gdy zdarzy si cud. Transito Ariza zareagowaa tym razem inaczej ni na propozycj
wydania Sekretarza Zakochanych: kupia dom za gotwk i rozpocza jego remont
kapitalny. W miejscu, gdzie znajdowaa si sypialnia, urzdzili salon, na pitrze
wybudowali sypialni maesk i sypialni dla dzieci, ktre zamierza mie, obie
przestronne i dobrze owietlone, miejsce za dawniej zajmowane przez wytwrni tytoniu
przeznaczyli na rozlegy ogrd z wszelkimi odmianami r, ktremu Florentino Ariza
osobicie powica swe wolne poranne chwile. Jedynym nietknitym miejscem pozosta
przez wdziczno dla przeszoci lokal pasmanterii.
Zaplecze zajmowane przez Florentina Ariz pozostawili w stanie, w jakim zawsze si
znajdowao, z wiszcym hamakiem i z biurkiem zarzuconym bezadnie ksikami, on sam
jednak przenis si do pokoju na pitrze, przeznaczonego na maesk alkow. Byo to
najwiksze i najchodniejsze pomieszczenie w budynku, z wewntrznym tarasem, gdzie
dziki morskim bryzom i zapachom krzeww ranych najprzyjemniej spdzao si
wieczory, a przy tym w pokj najbardziej odpowiada ascetycznym wymaganiom
Florentina Arizy. Mia szorstkie, zwyczajne ciany, zabielone jedynie wapnem, a jedynymi
meblami byy ko skazaca, nocny stolik ze wieczk wbit w otwr butelki, stara szafa i
umywalka z dzbanem i miednic.

Prace trway niemal trzy lata i zbiegy si z ponownym, acz chwilowym dobrobytem
miasta wynikajcym z apogeum eglugi rzecznej i w konsekwencji z rozwojem handlu, a
wic z tymi samymi czynnikami, ktre podtrzymyway jego wielko w czasach Kolonii,
przeksztacajc go w cigu dwch wiekw w bram Ameryki.
W tym samym jednak okresie u Transito Arizy pojawiy si pierwsze symptomy
nieuleczalnej choroby. Jej stae klientki pojawiay si w pasmanterii coraz starsze, coraz
bledsze, i ich wizyty byy coraz krtsze, ona za przestawaa ju je rozpoznawa, cho
obcowaa z nimi przez p ycia, jednoczenie mylc sprawy jednych z problemami innych.
A w tego rodzaju transakcjach byo to nadzwyczaj niebezpieczne, bo osaniajc zarwno
wasn godno, jak i cudz, nie podpisywano adnych papierw, a sowo honoru z jednej i
drugiej strony stanowio dostateczn gwarancj. Z pocztku wydawao si, e guchnie, ale
nader szybko stao si oczywiste, e to jej pami ulatnia si, kropla po kropli.
Zlikwidowaa wic swj specyficzny lombard, nagromadzone za w dzbanach skarby
starczyy jej nie tylko na wykoczenie i umeblowanie domu, ale jeszcze pozostao sporo
starych, najcenniejszych w miecie klejnotw, ktrych waciciele nie mieli rodkw na ich
- wykupienie.
Florentino Ariza utrzymywa w tym czasie zbyt wiele zwizkw jednoczenie, nigdy
jednak nie podupad na duchu na tyle, aby nadal nie poszerza swych terenw
kusowniczych. Po przernych dowiadczeniach z wdow Nazaret, otwierajcych mu
drog do ulicznych mioci, przez dugie lata nie zaprzesta chwytania osieroconych
ptaszyn nocnych z nieustann nadziej umierzenia blu po Ferminie Dazie. Ale pniej
sam ju nie bardzo wiedzia, czy jego przyzwyczajenie do kopulacji pozbawionej
jakiejkolwiek nadziei byo potrzeb wiadomoci, czy zwykym naogiem ciaa. Coraz
rzadziej zaglda do swego hotelu, nie tylko dlatego, e jego osobiste sprawy przybray
zupenie inny obrt, ale rwnie dlatego, e nie w smak mu byo, aby widziano go tam w
okolicznociach yciowych jake odmiennych od jego powszechnie znanego domatorskiego
i purytaskiego trybu ycia. Niemniej, w trzech przypadkach nagej potrzeby uciek si do
atwego wybiegu pochodzcego z epoki, ktrej sam nie przey: przebiera w mskie
odzienie swe przyjaciki obawiajce si rozpoznania i wchodzili razem do hotelu, haaliwi
jak dwch niedopitych hulakw. Nie zabrako jednak osb, ktre, przynajmniej w dwch
przypadkach, zday sobie spraw, e Florentino Ariza i jego domniemany towarzysz nie szli
wcale do baru, lecz do pokoju, co zadao jego i tak ju mocno nadszarpnitej reputacji cios
ostateczny. Wreszcie przesta tam bywa, a kiedy jednak parokrotnie tam si uda, to wcale

nie z zamiarem odzyskania straconego czasu, ale wrcz przeciwnie: szukajc schronienia,
by odzyska nadwtlone ekscesami siy.
Nie byo w tym adnej przesady. Ledwie okoo pitej po poudniu opuszcza biuro, a
ju zrywa si do swych lotw krogulca sikorkoercy. Z pocztku zadowala si tym, czym
obdarzaa go noc. Spada na suce w parkach, Murzynki na targu, modnisie na play,
Jankeski na statkach z Nowego Orleanu. Prowadzi je na falochrony, gdzie poowa miasta
robia to samo od zachodu soca, prowadzi je dokd tylko mg, a czasami nawet tam,
gdzie nie mg, nierzadko zdarzay mu si bowiem przypadki, kiedy musia jak najszybciej
chowa si w mrocznej sieni i zrobi byle co i byle jak, od razu w bramie.
Latarnia morska zawsze naleaa do tych szczliwych schronie, ktre w
przedwicie staroci, gdy zdoa ju rozwiza wszystkie swoje problemy, wspomina z
nostalgi, bo byo to wspaniae miejsce, gdzie mona byo poczu si szczliwym,
szczeglnie noc, poza tym uwaa, i co z jego wczesnych mioci docierao do eglarzy z
kadym obrotem wiata. Cigle wic tam chodzi, czciej ni gdziekolwiek indziej, a
zaprzyjaniony z nim latarnik podejmowa go rozradowany, z tp min gupca, co dla
wystraszonych turkawek stanowio najlepsz rkojmi dyskrecji. Na dole, nieomal w huku
fal rozbijajcych si o klif, miecia si cz mieszkalna, gdzie miosne uniesienia
przeywao si z wiksz intensywnoci, bo miay w sobie co z katastrofy morskiej. Ale
Florentino Ariza wola, szczeglnie po zmierzchu, grn cz latarni, skd rozciga si
widok na cae miasto i rozrzucone wiata rybakw na morzu, nawet na dalekich
mokradach.
Z tego te okresu pochodziy jego, raczej do naiwne, teorie o zwizkach pomidzy
wygldem fizycznym kobiet a ich miosnymi umiejtnociami. Nie ufa kobietom
zmysowym, tym, co to daway do zrozumienia, e gotowe s pokn kajmana w caoci na
surowo, a ktre zazwyczaj w ku okazyway si biernymi kodami. Jego ulubiony typ
wyglda wrcz odwrotnie: wychudzone kijanki, za ktrymi aden mczyzna nie
obejrzaby si na ulicy, ktre rozbierajc si niemal znikay, ktre wzbudzay lito, gdy
przy pierwszym wtargniciu rozlega si chrzst koci, a mimo to potrafiy najwikszego
gawdziarza jebak tak zamczy, i nadawa si tylko do mietniczki. Prowadzi notatki z
tych przedwczesnych obserwacji z zamiarem napisania praktycznego suplementu do
Sekretarza Zakochanych, niemniej pomys ten spotka ten sam los, co i poprzedni, po tym
jak Ausencia Santander, z umiejtnoci starego psa, przenicowaa go w t i nazad,
ustatkowaa, wywyszya i poniya i ponownie wydaa na wiat niczym nowo narodzone

dziecko, w strzpy roznoszc jego teoretyczn wirtuozeri i uczc go wycznie tego, czego
powinien by si nauczy dla mioci: ycie jest mdrzejsze od nas wszystkich.
Ausencia Santander przeya dwadziecia lat w najzwyklejszym maestwie, rodzc
trjk dzieci, ktre z kolei zaoyy swoje rodziny, miay swoje dzieci, co dawao jej
podstawy do chepienia si, e jest w miecie najlepsz babci w ku. Nigdy nie zostao
do koca wyjanione, czy to ona opucia ma, czy te on j opuci, czy moe oboje
opucili si jednoczenie, kiedy on odszed do swej od lat tej samej kochanki, ona za
poczua si nareszcie wolna, eby w biay dzie i przez gwne drzwi mc przyjmowa
Rosenda de la Ros, kapitana eglugi rzecznej, wielokrotnie przedtem wpuszczanego
tylnymi drzwiami. To wanie on bez namysu przyprowadzi tam Florentina Ariz.
Przyprowadzi go na obiad. Przynis ze sob poza tym gsior bimbru i moliwie
najlepsze gatunkowo dodatki do epickiego sancocho z hodowanych w patio kur, wieego
misa z koci, wieprzowiny ze wini tarzajcej si w gnojowisku, z jarzynami i zielenin z
nadrzecznych wsi. Florentino Ariza od pierwszej chwili zachwyci si nie tyle
wspaniaociami kuchni czy bujnymi ksztatami gospodyni, co urod domu. Podoba mu
si dom sam w sobie, jasny i chodny, z czterema olbrzymimi oknami wychodzcymi na
morze, z widokiem na rozpocierajce si w gbi cae stare miasto. Podobaa mu si
wielo i wspaniao wszystkich przedmiotw, przydajcych salonikowi wygldu tyle
nieokrelonego chaosu, co i przemylanego porzdku, z wszelakimi rkodzielniczymi
bibelotami, przywoonymi przez kapitana Rosendo de la Rosa z kadej podry, a do
dnia, kiedy nie starczyo ju miejsca na adn wicej ozdob. Na tarasie, od strony morza,
na przeznaczonej wycznie dla siebie obrczy siedziaa melanezyjska kakadu o wrcz
nieprawdopodobnie biaym upierzeniu, zamylona i zagadkowo spokojna; najpikniejsze
stworzenie, jakie kiedykolwiek widzia Florentino Ariza.
Kapitan Rosendo de la Rosa zachwyci si zachwytem gocia i opowiedzia mu z
detalami histori kadego cacka. W trakcie opowieci popija bimber maymi yczkami, ale
za to nieustannie. Zdawa si by zrobiony ze zbrojonego betonu: ogromny, owosiony na
caym ciele, ze szczotkowatym wsem i gosem poganiacza byda, ktry mg nalee tylko
do niego, a przy tym niezwykle wprost uprzejmy. Ale nikt nie potrafi dotrzyma mu kroku
przy piciu. Zanim siad do stou, oprni ju gsior do poowy i z powolnym
niszczycielskim oskotem pad twarz na tac pen szklanek i butelek. Ausencia Santander
musiaa poprosi Florentina Ariz, by pomg jej zataszczy do ka bezwadne cielsko
wyrzuconego na mielizn wieloryba i picego rozebra. Nastpnie, w bysku natchnienia,
za ktre wdziczni byli koniunkcji swoich gwiazd, oboje, bez umawiania si, bez

jakiejkolwiek sugestii, nawet bez jakiegokolwiek zamysu, rozebrali si w ssiednim pokoju

i tak ju si rozbierali zawsze przez nastpne siedem lat, gdy tylko bya ku temu
sposobno, kiedy kapitan znajdowa si w podry. Nie istniao najmniejsze ryzyko
jakiejkolwiek przykrej niespodzianki, mia bowiem w zwyczaju, jak kady dobry eglarz,
powiadamia o swoim zawiniciu do portu syren okrtow, nawet o wicie: wpierw
odzywao si przecige trzykrotne buczenie dla ony i dziewiciorga dzieci, nastpnie za
dwukrotne, przerywane i melancholijne dla kochanki.
Ausencia Santander liczya sobie niemal pidziesit lat, i to nie dajcych si ukry,
ale obdarzona bya rwnie tak swoistym instynktem miosnym, i nie istniay domorose
czy naukowe teorie zdolne go przytpi. Florentino Ariza znajc rozkad rejsw wszystkich
statkw wiedzia, w jakich godzinach moe j odwiedza, przychodzi wic o kadej porze
dnia i nocy i ani razu nie zdarzyo si, aby wanie na niego nie czekaa.
Otwieraa mu drzwi tak, jak chowaa j matka do sidmego roku ycia: cakowicie
naga, ale z organdynow kokard we wosach. Nie pozwalaa mu uczyni ani jednego kroku
nie rozebrawszy go przedtem, bo zawsze uwaaa, e przyjmowanie ubranego mczyzny w
mieszkaniu przynosi pecha. By to powd ustawicznych sprzeczek z kapitanem Rosendo de
la Rosa, ktry z kolei hodowa przesdowi, e palenie nago jest z wrb i czasami wola
odwlec por mioci ni zgasi swoje nieodstpne kubaskie cygaro. Florentino Ariza,
wprost przeciwnie, by nader podatny na uroki nagoci, ona za zaczynaa go rozbiera z
nie skrywan radoci ledwie zamknwszy drzwi, nie dajc mu nawet czasu na przywitanie
si z ni, zdjcie kapelusza i okularw, caujc go i pozwalajc si caowa, obsypywa
pocaunkami i odpinajc mu guziki z dou do gry, wpierw przy rozporku, jeden po drugim
po kadym pocaunku, pniej rozpinajc sprzczk od pasa, wreszcie kamizelk i koszul,
a w kocu przypomina rozpatan ywcem ryb. Nastpnie sadzaa go w salonie i
zdejmowaa mu buty, cigna i szarpaa za nogawki spodnie, aby zsun jednoczenie
dugie a do kostek kalesony, na koniec rozpinaa mu na ydkach elastyczne podwizki i
zdejmowaa skarpetki. Florentino Ariza przestawa wwczas j caowa i poddawa jej
pocaunkom, aby przystpi wreszcie do tego, co mu pozostawao do zrobienia w tej
drobiazgowej ceremonii: odpina z dziurki w kamizelce acuszek z zegarkiem, zdejmowa
okulary i chowa je do butw, eby mie cakowit pewno, e ich nie zapomni. Zawsze
stosowa ten rodek bezpieczestwa, zawsze bez wyjtku, kiedy rozbiera si w cudzym
mieszkaniu.
Ledwie udawao mu si to wykona, rzucaa si na niego nie dajc mu na nic czasu,
czy to na tej samej sofie, gdzie przed chwil go rozebraa, czy te, ale tylko od czasu do

czasu, w ku. Kada si pod nim i braa go caego dla siebie caej, zamknita w sobie
samej, drc po omacku swj cakowity, wewntrzny mrok, posuwajc si to w jedn, to w
drug stron, cofajc si, poprawiajc swj niewidoczny kurs, prbujc innej,
intensywniejszej drogi, innej wdrwki, by nie zaton w mokradach wypywajcego z jej
brzucha luzu, pytajc siebie i odpowiadajc samej sobie bzyczeniem gza w swym
rodzinnym argonie, gdzie jest to co w ciemnociach, co tylko ona zna i czego pragnie
wycznie dla siebie, pki, nie czekajc na nikogo, nie ulegaa cakowicie, spadajc w swoj
przepa w radosnej eksplozji ostatecznego zwycistwa, ktre przyprawiao wiat o
drenie. Florentino Ariza, wyczerpany, nie speniony, dryfowa w kauy potu obydwojga,
odnoszc wraenie, i jest tylko i wycznie narzdziem rozkoszy. Mawia: Traktujesz
mnie, jakbym by jednym z wielu. Wybuchaa miechem wolnej samicy i odpowiadaa:
Na odwrt: jakby ci byo o jednego za mao. Odnosi bowiem wraenie, e Ausencia
Santander z maoduszn zachannoci zagarnia wszystko dla siebie, co powodowao, i
mska duma burzya si w nim, wychodzi wic z domu z postanowieniem, e ju nie wrci.
Ale nagle, bez adnej przyczyny, budzi si gwatownie, uprzytamniajc sobie z
przeraeniem sw samotno w rodku nocy, za wspomnienie samolubnej mioci
Ausencji Santander objawiao mu, czym w istocie bya owa mio: puapk szczcia,
ktrej nienawidzi i pragn zarazem, i z ktrej nie byo ucieczki.
Pewnej niedzieli, a znali si ju dwa lata, gdy zjawi si u niej, ona, zamiast go
rozebra, zdja mu jedynie okulary, by nie przeszkadzay jej w pocaunku i wwczas
Florentino Ariza zrozumia, e zacza go kocha. Mimo e od pierwszego dnia czu si
swojsko w tym domu, ktry zdy pokocha rwnie mocno jak swoje wasne mieszkanie,
za kadym razem nie przebywa w nim duej ni dwie godziny, nigdy tam nie nocowa i
tylko raz by na obiedzie, bo go oficjalnie zaprosia. Przychodzi tam naprawd tylko po to,
po co przychodzi, zawsze z tym samym i niezmiennym prezentem - jedn r, by
nastpnie znikn do kolejnej nieprzewidzianej okazji. Lecz w ow niedziel, kiedy zdja
mu okulary, aby go pocaowa, po czci wanie z tego powodu, po czci za dlatego, e
zasnli po spokojnej mioci, przeleeli cae popoudnie w ogromnym ou kapitana. Gdy
Florentino Ariza ockn si z drzemki, w jego pamici rozbrzmieway jeszcze wrzaski
kakadu, ktrych przenikliwy metaliczny dwik nie licowa zupenie z jej urod. Upa po
czwartej by cakowicie przezroczysty, a przez okno sypialni widoczny by zarys starego
miasta z popoudniowym socem za plecami, zocone kopuy i morze rozpomienione a
po Jamajk. Ausencia Santander wycigna dn przygd do, szukajc po omacku
odpoczywajcego zwierzcia, ale Florentino Ariza odsun jej rk. Powiedzia: Teraz nie:

dziwnie si czuj, jakby kto nas podglda. Znw sposzya kakadu swym szczliwym
miechem. Powiedziaa: Takiej wymwki nie jest w stanie przekn nawet ona Jonasza.
Tym bardziej ona, rzecz jasna, niemniej uznaa j za dowcipn, a potem przez jaki czas
leeli w milczeniu, nadal w sobie rozkochani, ale nie oddajc si ju miosnym rozkoszom.
O pitej, gdy soce jeszcze byo wysoko, wyskoczya z ka, naga a po wieczno, z
organdynow kokard we wosach i ruszya do kuchni, by poszuka czego do picia. Nie
przestpiwszy nawet progu sypialni, nagle wydaa z siebie okrzyk przeraenia.
Nie wierzya wasnym oczom. Jedynymi przedmiotami, jakie ostay si w domu, byy
wiszce lampy. Caa reszta, stylowe meble, indiaskie dywany, poski i gobeliny,
niezliczona ilo bibelotw ze szlachetnych metali i kamieni, wszystko, co zoyo si na to,
i uczynia swoje mieszkanie jednym z najprzyjemniejszych i najlepiej wyposaonych
domw w miecie, wszystko, cznie ze wit kakadu, wszystko wyparowao. Wyniesiono
cay dobytek przez taras od strony morza, nie zakcajc ich mioci. Zostay tylko puste
pokoje z otwartymi na ocie oknami i napis wymalowany duym pdzlem na przeciwlegej
cianie: Nie trzeba si byo tak rucha. Kapitan Rosendo de la Rosa nigdy nie mg poj,
dlaczego Ausencia Santander nie zgosia kradziey, nie prbowaa skontaktowa si z
paserami i nie pozwolia, by kiedykolwiek wspominano o tym nieszczciu. Florentino
Ariza nie przesta jej odwiedza w spldrowanym mieszkaniu, ktrego umeblowanie
ograniczao si teraz do trzech skrzanych stokw, przeoczonych przez zodziei w kuchni, i
do sypialni, w ktrej przebywali. Przychodzi jednak rzadziej ni dotychczas, nie z powodu
ogooconego domu, jak sdzia, zarzucajc mu to zreszt, ale z powodu tramwaju
cignitego przez muy, nowoci z pocztku nowego wieku, ktry dla niego okaza si
cudownym i oryginalnym gniazdem samotnych sikorek.
Korzysta z niego cztery razy w cigu dnia, dwukrotnie udajc si nim do biura i
dwukrotnie wracajc do domu i czasami, kiedy rzeczywicie czyta, czciej za gdy udawa,
e czyta, zdarzao mu si nawizywa pierwsze przynajmniej kontakty prowadzce do
nastpnego spotkania. W pniejszych czasach, gdy wuj Leon XII odda do jego dyspozycji
powz cignity przez dwie brunatne mulice w zoconych czaprakach, takie same jak
mulice prezydenta Rafaela Nuneza, z nostalgi wspomina epok tramwaju jako najlepsz
dla swych oww. I mia racj: nie byo gorszego wroga sekretnych mioci od powozu
oczekujcego przed bram. Do tego stopnia, e niemal zawsze pozostawia go przed swoim
domem, pieszo udajc si na sokolniczy obchd, nie chcc, aby w kurzu pozosta choby
lad kolein. Dlatego z tak tsknot wspomina stary tramwaj i jego wychude mulice z
wytart sierci, w ktrym starczao jedno spojrzenie z ukosa, aby wiedzie, gdzie jest

mio. Niemniej, wrd tylu wzruszajcych wspomnie nie potrafi zatrze w pamici
osieroconej sikoreczki, ktrej imienia nigdy nie pozna i z ktr przey zaledwie p
szaleczej nocy, co jednak wystarczyo, by na reszt ycia zaprawi gorycz niewinny zamt
karnawau.
Zwrcia jego uwag w tramwaju sw obojtnoci, z jak podrowaa pord
wrzawy publicznej fety. Moga mie nie wicej ni dwadziecia lat i nie wygldaa na
chtn do zabawy karnawaowej, chyba e przebraa si za inwalidk: miaa dugie, jasne,
gadkie wosy, opadajce jej swobodnie na ramiona i sukni ze zwykego ptna,
pozbawion jakiejkolwiek ozdoby. Bya kompletnie nieczua na w uliczny rozgardiasz,
muzyk, na rzucany garciami puder ryowy i strumienie serpentyn spywajcych na
pasaerw w czasie przejazdu tramwaju zaprzgnitego w biae, przez owe trzy dni
szalestwa, od krochmalu mulice w ukwieconych kapeluszach. Korzystajc z oglnego
zamieszania, Florentino Ariza zaprosi j na lody, bo nie sdzi, e moe cokolwiek z tego
wynikn. Spojrzaa na niego bez zdziwienia.
Powiedziaa: Z wielk przyjemnoci, ale uprzedzam, e jestem wariatk. Zamia
si z artu i zaprowadzi j na balkon lodziarni, by stamtd obejrzaa parad powozw.
Pniej zaoy na siebie wypoyczon peleryn z kapturem i oboje wmieszali si w
taczcy tum na Placu Celnym, bawic si jak dopiero co zakochana para, gdy
dziewczyna, w miar narastania nocnej wrzawy, wyzbywaa si obojtnoci i popadaa w
drug skrajno: taczya jak profesjonalistka i nie brakowao jej wyobrani, miaoci w
zabawie i agodnego uroku. - Nawet nie wiesz, w jak kaba si wpltae - krzyczaa
zamiewajc si w gorczce karnawau. - Jestem wariatk z domu wariatw.
Dla Florentina Arizy owa noc stanowia powrt do naiwnych wybrykw modoci,
kiedy mio jeszcze nie uczynia go nieszczliwym. By jednak wiadom, i to raczej dziki
przestrogom ni z dowiadczenia, e tak atwe szczcie nie moe trwa zbyt dugo.
Zaproponowa wic dziewczynie, by zanim noc zacznie dogasa - a witao zwykle po
rozdaniu nagrd za najlepsze kostiumy - poszli popatrze na wschd soca z latarni
morskiej. Zgodzia si z przyjemnoci, ale dopiero po tym, jak skoczy si rozdawanie
nagrd.
Florentina Arizy nigdy nie opucio przekonanie, e owa zwoka uratowaa mu ycie.
Bo kiedy dziewczyna rzeczywicie w pewnym momencie daa mu znak, eby ruszyli do
latarni, rzucio si na ni dwch cerberw i pielgniarka z zakadu psychiatrycznego
Divina Pastora. Szukali obkanej pacjentki od chwili jej ucieczki, czyli od trzeciej po
poudniu, nie tylko zreszt oni, bo w poszukiwaniach bray udzia rwnie wszystkie suby

porzdkowe. Zabia jednego z dozorcw odrbujc mu gow i ciko rania dwch innych
maczet wyrwan ogrodnikowi, bo chciaa wyj na karnawaowe tace. Nikomu jednak
nie przyszo na myl, e moe istotnie taczy w ulicznym korowodzie, sdzono raczej, i
ukrywa si w jednym z wielu przeszukiwanych przez nich, cznie z cysternami domw.
Sprawia im sporo kopotw. Bronia si sekatorem, ukrytym w staniku i trzeba byo
szeciu mczyzn, aby naoy jej kaftan bezpieczestwa, podczas gdy tum stoczony na
Placu Celnym klaska i gwizda z radoci, sdzc, e krwawa apanka jest jedn z wielu fars
karnawaowych. Wstrznity Florentino Ariza od rody popielcowej chodzi na ulic
Divina Pastora z pudekiem angielskich czekoladek przeznaczonym dla niej. Przystawa
przygldajc si pacjentkom wykrzykujcym przez okno w jego stron wszelkiego rodzaju
obelgi i zachcajce zaczepki, pokazywa pudeko czekoladek, na wypadek gdyby
szczliwym trafem i ona wyjrzaa przez metalowe kraty. Lecz nigdy jej nie zobaczy. W
par miesicy pniej, gdy wysiada z tramwaju, jaka dziewczynka, ktra sza razem z
ojcem poprosia go o czekoladow kuleczk z trzymanego przeze pudeka. Ojciec zgani j
i przeprosi Florentina Ariz. Ten jednak da dziewczynce cae pudeko sdzc, i ten gest
uwolni go od goryczy i uspokoi tatusia poklepujc go po ramieniu. - To byy czekoladki dla
ukochanej, ale mio diabli wzili - powiedzia.
Jakby dla zadouczynienia, los rwnie w tramwaju zetkn Florentina Ariz z
Leon Cassiani, prawdziw kobiet jego ycia, aczkolwiek ani on, ani ona nigdy si o tym
nie dowiedzieli i nigdy si nie kochali. Poczu jej obecno, zanim j ujrza, kiedy wraca do
domu tramwajem o pitej: byo to cielesne spojrzenie, ktre dotkno go niczym
wycignity palec. Podnis wzrok i natychmiast j rozpozna, bo cho staa w gbi
wagonu, wyrniaa si spord pozostaych pasaerw. Nie odwrcia wzroku. Wprost
przeciwnie: patrzya tak bezczelnie, e mg pomyle tylko to, co pomyla: czarna, moda
i adna, ale kurwa, bez najmniejszej wtpliwoci. Wyrzuci j ze swojego ycia, gdy nie
byo dla nic bardziej obrzydliwego ni pacenie za mio: nigdy tego nie zrobi.
Florentino Ariza wysiad na Placu Powozw, gdzie znajdowaa si ptla
tramwajowa, i czmychn, jak mg najszybciej, w handlowy labirynt, matka oczekiwaa go
bowiem na szst, kiedy za wyoni si z drugiego kraca ludzkiego kbowiska, usysza
za sob radosny stukot kobiecych obcasw na bruku i spojrza za siebie, aby jedynie
upewni si w tym, co ju wiedzia: to bya ona. Ubrana niczym niewolnice na rycinach w
spdnic obszyt falbanami, ktr unosia w tanecznym gecie, gdy omijaa uliczne kaue,
w bluzce z duym dekoltem odsaniajcym ramiona, w naszyjniku z kolorowych korali i w
biaym turbanie. Zna je a nazbyt dobrze ze swego hotelu. Bardzo czsto nic nie jady od

niadania a do szstej po poudniu i szukajc ostatniej deski ratunku uyway seksu

niczym opryszek noa. Przystawiay go wic do garda pierwszemu napotkanemu na ulicy:
kutas albo ycie. Chcc zdoby ostateczny dowd, Florentino Ariza zmieni nagle kierunek
i skrci w pusty zauek El Candilejo. Kobieta nie tylko nie przestaa i za nim, ale zacza
go dogania. Zatrzyma si wwczas na chodniku, odwrci i opierajc donie na parasolu
zastpi jej drog. Stana przed nim. - Mylisz si, licznotko - powiedzia - ja nie z tych. Jasne, e z tych - powiedziaa - masz to wypisane na twarzy.
Florentino

Ariza

przypomnia

sobie

zasyszane

dziecistwie

zdanie,

wypowiedziane przez rodzinnego lekarza, a zarazem jego ojca chrzestnego, w zwizku z

jego chronicznym zatwardzeniem: wiat dzieli si na tych, co sraj dobrze i na tych, co
sraj le. W oparciu o ten dogmat, lekarz wypracowa caociow teori o charakterach,
ktr uwaa za znacznie pewniejsz od astrologii.
Wraz z kolejnymi nauczkami otrzymywanymi z roku na rok, Florentino Ariza
postawi problem odmiennie:
wiat dzieli si na tych, co wal i na tych, co nie wal. Tych ostatnich traktowa z
nieufnoci: kiedy niespodziewanie wyskakiwali z szyn, byo to dla nich co tak
niezwykego, e chepili si mioci, jakby wanie przed chwil j wymylili. Ci za, ktrzy
robili to czsto, yli wycznie po to. I czuli si z tym tak dobrze, e zachowywali si niczym
zamurowane na amen groby, wiedzieli bowiem, e od dyskrecji zaley ich ycie. Nigdy nie
mwili o swoich wyczynach, nikomu si nie zwierzali, udawali obojtnych do tego stopnia,
e zyskiwali saw impotentw, ozibych i przede wszystkim skrytych pedaw, jak to byo
w przypadku Florentina Arizy. Ale godzili si na te pomyki, bo i pomyki ich chroniy.
Stanowili hermetyczn lo, ktrej czonkowie rozpoznawali si na caym wiecie, bez
potrzeby posiadania wsplnego jzyka. Nic wic dziwnego, e Florentino Ariza nie by
zaskoczony odpowiedzi dziewczyny: bya jedn z nich, std te wiedziaa, e on wie, i ona
wie. By to najwikszy bd jego ycia, co sumienie wytykao mu co dzie, a do dnia
ostatniego. Nie chciaa baga go o mio, a tym bardziej o mio za pienidze, lecz
prosia o jakkolwiek prac, na jakimkolwiek stanowisku i byle jak patn w Karaibskim
Towarzystwie Rzecznym. Florentino Ariza poczu si tak zawstydzony swoj reakcj, i
zaprowadzi j do szefa personelu, ten za zatrudni j na jednym z niszych stanowisk w
dziale oglnym, gdzie pracowaa z oddaniem, powag i skromnoci przez trzy lata.
Biura KTRz, od pocztku swego istnienia mieciy si przy nabrzeu rzecznym, nie
majcym nic wsplnego z portem transatlantykw na przeciwlegym brzegu zatoki Las
Animas. By to drewniany budynek dwuspadowym dachu pokrytym blach cynkow, z

jednym dugim balkonem od strony fasady, podpartym filarami, i z wieloma

wychodzcymi na cztery strony oknami, z drucianymi siateczkami, przez ktre wida byo
w caej okazaoci statki przy nabrzeu niczym wiszce na cianach obrazy. Kiedy
niemieccy prekursorzy wybudowali go, pomalowali na czerwono cynkowe dachy, a na
lnic biel drewniane ciany, co i samemu budynkowi nadawao po czci wygld
rzecznego parowca. Pniej pomalowano go na niebiesko i w czasach, kiedy Florentino
Ariza zacz pracowa w przedsibiorstwie, bya to ju przykurzona buda nieokrelonym
kolorze, a na zardzewiaym dachu tkwiy aty z nowej blachy przybite do starych. Z tyu
budynku, na kamienistym podwrzu, ogrodzonym jak kurnik drucian siatk, mieciy si
dwa olbrzymie, niedawno wybudowane skady, w gbi za znajdowa si zamknity,
brudny i mierdzcy kana, gdzie od p wieku rozkaday si wszelkie odpadki eglugi
rzecznej: szcztki historycznych statkw, od najprymitywniejszych, z jednym tylko
kominem, spuszczonych na wod jeszcze przez Simona Bolivara, do niektrych na tyle
nowych, e miay ju zainstalowane elektryczne wentylatory w kajutach. Wikszo zostaa
rozmontowana i spoytkowana przy budowie innych statkw, cz bya jednak w tak
dobrym stanie, i zdawao si, e wystarczy pocign je tylko farb, by spuci na wod,
nie poszc iguan i nie rozrywajc gszczu olbrzymich tych kwiatw przydajcych im
jeszcze wikszej nostalgii.
Na grnym pitrze budynku mieci si dzia administracyjny, w maych, ale
wygodnych i przyzwoicie wyposaonych pokoikach, przypominajcych kajuty, nie byy
bowiem zaprojektowane przez architektw, ale przez inynierw okrtowych. Na kocu
korytarza urzdowa jak najzwyklejszy pracownik wuj Leon XII, w takim samym gabinecie
jak wszystkie, z t rnic, e codziennie rano zastawa na swym biurku szklany wazonik z
jakimi kwiatami o miym zapachu. Na parterze mieci si dzia pasaerski z poczekalni
ze zwykymi awkami i kontuarem do wystawiania biletw i nadawania bagau. Na kocu
znajdowa si opatrzony tajemniczo brzmic nazw dzia oglny, ju tym swym
okreleniem dajcy wyobraenie o nieokrelonym charakterze swych zada: tu giny
marn mierci problemy, nie rozwizane w innych dziaach przedsibiorstwa. Tam
wanie pracowaa Leona Cassiani za szkoln aweczk, ginc pord stosw zwalonych
workw kukurydzy i papierw nie do zaatwienia, w dniu, w ktrym wuj Leon XII uda si
tam osobicie w nadziei, e moe co mu, u diaba, wpadnie do gowy, i dzia oglny
rzeczywicie do czego si przyda. Po trzech godzinach wypytywania, teoretycznych
rozwaa i praktycznych docieka przeprowadzonych w obecnoci zebranych na sali
pracownikw wrci do swego gabinetu oszoomiony przekonaniem, e nie znalaz adnego

rozwizania dla tylu problemw, lecz wprost przeciwnie: kolejne i wielorakie problemy nie
dajce si rozwiza.
Nastpnego dnia Florentino Ariza pojawiwszy si w swym gabinecie zobaczy na
biurku memorandum Leony Cassiani z prob o jego przestudiowanie i, o ile uzna to za
stosowne, przekazanie wujowi. Bya jedyn osob, ktra wczoraj podczas inspekcji nie
wypowiedziaa ani jednego sowa. wiadomie trzymaa si swej godnej postawy
urzdniczki przyjtej z litoci, ale w memorandum zaznaczaa, i nie kierowaa ni
opieszao, a jedynie szacunek wobec przeoonych. Prostota propozycji bya poraajca.
Wuj Leon XII zaoy sobie cakowit reorganizacj, natomiast zamys Leony Cassiani szed
w zupenie przeciwnym kierunku, opierajc si na prostej logice, e dzia oglny w
rzeczywistoci nie istnieje: by to mietnik problemw uciliwych, ale nieistotnych,
ktrych pozostae dziay pozbyway si. A zatem rozwizaniem byo zlikwidowanie dziau
oglnego i ponowne skierowanie spraw w celu ich rozwizania do poszczeglnych dziaw,
skd nadeszy. Wuj Leon XII nie mia najmniejszego pojcia, kim jest Leona Cassiani, nie
przypomina sobie rwnie, aby poprzedniego wieczoru widzia na zebraniu kogo, kto
mgby ni by, przeczytawszy jednak memorandum wezwa j do swego gabinetu i
przeprowadzi z ni dwugodzinn rozmow przy drzwiach zamknitych. Rozmawiali po
trosze o wszystkim, zgodnie ze stosowan przez niego metod poznawania ludzi.
Memorandum odznaczao si zwykym zdrowym rozsdkiem, rozwizanie za, istotnie,
przynioso podane rezultaty. Ale nie to interesowao wuja Leona XII: interesowaa go
ona. Jego uwag najbardziej zwrcia informacja, e jej jedynymi studiami, po ukoczeniu
szkoy podstawowej, by kurs w szkole modystek. Poza tym uczya si angielskiego w domu,
szybk metod, bez nauczyciela, od trzech miesicy za uczszczaa na nocny kurs
maszynopisania, nowego zawodu o wielkiej przyszoci, tak jak przedtem mwiono o
telegrafie, a jeszcze przedtem o maszynach parowych.
Kiedy rozmowa dobiega koca, a ona opucia gabinet, wuj Leon XII ju zacz
nazywa j tak, jak mia j nazywa zawsze: swoj imienniczk Leon. Postanowi jednym
pocigniciem pira zlikwidowa sporny dzia i zgodnie z sugesti Leony Cassiani tak
rozdzieli problemy, aby zostay rozwizane przez tych, co je stworzyli; powoa te dla niej
stanowisko bez nazwy i o nieokrelonych funkcjach, w rzeczywistoci za bdce
stanowiskiem jego osobistej asystentki. Tego wieczoru, pogrzebawszy bez specjalnych
ceremoniaw dzia oglny, wuj Leon XII zapyta Florentina Ariz, skd wytrzasn Leone
Cassiani, ten za powiedzia mu prawd.

- No to wracaj do tramwaju i sprowadzaj mi wszystkie, ktre wydadz ci si takie

same jak ta - powiedzia mu wuj. - Z takimi dwiema albo jeszcze trzema wycigniemy na
powierzchni twj galeon.
Florentino Ariza uzna to za typowy dla wuja Leona XII dowcip, ale nastpnego dnia
ju nie mia przyznanego mu przed szecioma miesicami powozu: odebrano mu go, aby
mg nadal szuka w tramwajach ukrytych talentw. Leona Cassiani, ze swej strony,
szybko wyzbya si skrupuw i wydobya z siebie wszystko, co tak skrztnie i sprytnie
przez pierwsze trzy lata skrywaa. W cigu nastpnych trzech przeja kontrol nad
caoci, a po nastpnych czterech dotara do drzwi generalnego sekretariatu, ale
odmwia przekroczenia jego progu, bo znajdowaaby si tylko o jeden szczebel niej od
Florentina Arizy. Dotychczas podlegaa mu i nadal chciaa podlega, cho w rzeczywistoci
byo zupenie inaczej: sam Florentino Ariza nie zdawa sobie sprawy, e to on jej podlega. A
tak w istocie byo: realizowa jedynie sugestie, ktre ona podsuwaa Generalnej Dyrekcji,
aby pomc mu w awansowaniu, na przekr puapkom zastawianym przez jego ukrytych
wrogw.
Leona Cassiani, obdarzona diabelskim talentem w umiejtnym posugiwaniu si
sekretami, zawsze potrafia znale si tam, gdzie w odpowiednim momencie znale si
powinna. Dynamiczna, milczca i pena mdrej agodnoci. Ale kiedy stawao si to
nieodzowne, z blem serca puszczaa wodze swemu elaznemu charakterowi. Nigdy jednak
nie robia tego z myl o sobie. Jej jedynym celem byo usunicie z drabiny wszelkich
przeszkd, za jakkolwiek cen, choby za cen krwi, jeli nie byo ju innego wyjcia, byle
tylko Florentino Ariza mg wspi si po niej tam, gdzie sobie zamierzy nie obliczywszy
zbyt dobrze wasnych si. Niewtpliwie i tak uczyniaby to za wszelk cen, kierowana
nieprzepart dz wadzy, ale prawd jest, e zrobia to wiadomie li tylko z wdzicznoci.
Do tego stopnia bya gotowa na wszystko, e nawet Florentino Ariza pogubi si w jej
knowaniach i w niezbyt fortunnym momencie sprbowa zagrodzi jej drog sdzc, i to
ona usiuje mu j zagrodzi. Leona Cassiani otworzya mu oczy. - Prosz tylko nie popeni
bdu - powiedziaa mu. - Odsun si od tego wszystkiego, kiedy pan tylko zechce, ale
prosz si dobrze zastanowi. Florentino Ariza, ktry istotnie si nie zastanowi, rozway
spraw, jak tylko mg najlepiej, i zoy bro.
Prawd byo, e pord tej guchej wojny w przedsibiorstwie przeywajcym
wieczny kryzys, pord wasnych katastrof niezaspokojonego sokolnika i coraz bardziej
niepewnego marzenia o Ferminie Dazie, opanowany Florentino Ariza nie zazna chwili
wewntrznego spokoju przypatrujc si fascynujcemu spektaklowi, w ktrym ta dzika

Murzynka w gorczce walki na przemian babraa si w gwnie lub pona mioci. Do

tego stopnia, e w gbi duszy wielokrotnie aowa, e w w wieczr, kiedy j pozna, nie
okazaa si rzeczywicie taka, za jak j wzi i aby podtarszy sobie tyek wasnymi
zasadami, mg si z ni kocha pacc za to choby i najprawdziwszym zotem. Leona
Cassiani nie zmienia si nic a nic od owego tramwajowego wieczoru, obnoszc wci te
same stroje niesfornej niewolnicy, zwariowane turbany, kolczyki i bransoletki z koci,
koralowy naszyjnik i piercionki z faszywymi kamieniami na wszystkich palcach: uliczna
lwica. Niewielkie zmiany, jakimi lata obdarzyy jej powierzchowno, wyszy jej tylko na
dobre. eglowaa przez wspania dojrzao, jej kobiece wdziki wzbudzay coraz wikszy
niepokj, jej za arliwe ciao Afrykanki stawao si z latami coraz prniejsze. Florentino
Ariza nigdy, przez dziesi lat, nawet jej o tym nie napomkn, ciko pokutujc za swj
grzech pierworodny, ona za suya mu pomoc we wszystkim, tylko nie w tym.
Pewnej nocy, pozostawszy w pracy do pna, jak mu si to czsto zdarzao po
mierci matki, Florentino Ariza, wychodzc ju, dostrzeg wiato w biurze Leony Cassiani.
Otworzy drzwi bez pukania. Bya w gabinecie: sama, zatopiona w pracy, powana, w
nowych, przydajcych jej profesorskiego wygldu okularach. Florentino Ariza z radosnym
przeraeniem zda sobie spraw, e s sami w budynku, w porcie nie ma ywej duszy,
miasto pi, nad mrocznym morzem wieczna noc, a smutne wycie oznajmia statek, ktry
dotrze tu dopiero za godzin i wicej. Florentino Ariza opar rce na parasolu, tak jak to
uczyni w zauku El Candilejo zagradzajc jej drog, z t rnic, i teraz zrobi to po to, aby
nie zauwaya, e dr mu kolana. - Powiedz mi, lwico mej duszy - powiedzia - kiedy z tego
wyjdziemy?
Niczym nie zaskoczona, cakowicie opanowana zdja okulary i porazia go swym
sonecznym miechem. Nigdy nie zwracaa si do niego po imieniu.
- Och, Florentino Ariza - powiedziaa mu - od dziesiciu lat siedz tu i siedz, i
czekam, kiedy mnie o to zapytasz. Byo ju za pno: prawdziwa okazja jechaa z ni w
tramwaju cignitym przez mulice, siedziaa zawsze na tym samym krzele, na ktrym
siedziaa, ale teraz odpyna na zawsze. W istocie za, po tylu skrytych podociach
popenionych dla niego, po tylu obrzydliwociach dla niego przecierpianych, przecigna
go w yciu, przeskakujc dzielc ich rnic dwudziestu lat: zestarzaa si dla niego.
Kochaa go tak bardzo, i zamiast go oszukiwa, wolaa nadal go kocha, choby miaa mu
to uwiadomi z ca brutalnoci. - Nie - powiedziaa mu. - Czuabym si tak, jakbym
przespaa si z synem, ktrego nigdy nie miaam. Florentino Ariza natomiast zadrcza si,
i ostatnie sowo nie naleao do niego. Uwaa, e jeli kobieta mwi nie, oznacza to, i

oczekuje cigego nalegania przed podjciem ostatecznej decyzji, w jej wypadku jednak
rzeczy miay si zupenie inaczej: nie mg ryzykowa ponownej pomyki. Wycofa si
zgrabnie, nawet z pewnym wdzikiem, cho nie przyszo mu to atwo. Od tamtej nocy
najmniejszy cie, jaki mgby ka si midzy nich, rozwiewa si bez goryczy, a
Florentino Ariza zrozumia wreszcie, i mona zosta przyjacielem kobiety nie kadc si z
ni do ka. Leona Cassiani bya jedyn istot ludzk, ktrej Florentino Ariza pragn
wyjawi sekret Ferminy Dazy.
Kilka osb znajcych jego tajemnic zaczynao, si rzeczy, powoli o niej zapomina.
Trzy z nich niewtpliwie zabray j ze sob do grobu: matka, ktra na dugo przed mierci
miaa ju j wymazan z pamici; Gala Placidia, ktra zmara doywszy szczliwej staroci
w subie tej, co bya niemal jej crk, i niezapomniana Scholastyka Daza, ktra zaniosa
mu w modlitewniku pierwszy list miosny, jaki otrzyma w yciu, i ktra po tylu latach ju
na pewno nie ya. Lorenzo Daza, o ktrym wtenczas nie wiedzia, czy yje jeszcze, czy te
ju umar, mg wyjawi sekret siostrze France de la Luz usiujc unikn wydalenia crki
ze szkoy, wydawao si jednak mao prawdopodobne, aby to rozgoszono. Do penej listy
brakowao jeszcze jedenastu telegrafistw z dalekiej prowincji Hildebrandy Sanchez,
ktrzy przekazywali telegramy z ich imionami, nazwiskami i dokadnymi adresami, i
oczywicie samej Hildebrandy Sanchez ze swym dworem nieposkromionych kuzynek.
Florentino Ariza nie wiedzia jednak, e powinien by rwnie uwzgldni doktora
Juvenala Urbino. Hildebranda Sanchez wyjawia mu sekret podczas jednej ze swych
czstych wizyt w pierwszych latach. Uczynia to jednak mimochodem i w tak niefortunnej
chwili, e doktorowi Urbino nie tyle weszo to jednym uchem, a wyszo drugim, jak sdzia,
ale w ogle nie trafio do adnego. Hildebranda za wymienia Florentina Ariz jako
jednego z owych nie ujawnionych poetw, ktry, w jej mniemaniu, mia szans zdoby
laury w Turnieju Poetyckim. Doktor Urbino z trudem kojarzy, o kogo chodzi, ona za
powiedziaa mu bez zbytniej potrzeby, ale i bez cienia zoliwoci, e by to jedyny
narzeczony, jakiego Fermina Daza miaa przed zampjciem. Wyznaa mu to w
przekonaniu, e sprawa bya na tyle niewinna i przelotna, i wzbudza moga wycznie
wzruszenie. Doktor Urbino, nie spojrzawszy na ni, odpar: Nie wiedziaem, e ten typ jest
poet. I natychmiast wymaza go z pamici, midzy innymi dlatego, e jego zawd
przyzwyczai go do zapominania ze wzgldw etycznych.
Florentino Ariza zauway, e wszystkie wtajemniczone osoby poza jego matk
naleay do wiata Ferminy Dazy. Z jego wiata pozosta tylko on sam z przytaczajcym
ciarem, ktrym wielokrotnie chcia si podzieli, ale nikt do tej pory nie wzbudzi w nim

dostatecznego zaufania. Leona Cassiani bya jedyn godn tego osob, nie wiedzia tylko,
jak ma si jej zwierzy i kiedy. Wanie nad tym rozmyla w owo skwarne, letnie
popoudnie, kiedy doktor Juvenal Urbino pokonujc strome schody KTRz zatrzymywa si
co stopie, unikajc mierci w upale godziny trzeciej, by wreszcie zasapany, mokry od
potu, cznie ze spodniami, zjawi si w gabinecie Florentina Arizy i powiedzie resztk si:
Wydaje mi si, e niebawem znajdziemy si w oku cyklonu. Florentino Ariza
niejednokrotnie widywa go w biurze, gdy pyta o wuja Leona XII, nigdy jednak nie
doznawa tak jasnego przeczucia jak w tej chwili, e obecna i niepodana wizyta ma jaki
zwizek z jego yciem.
By to okres, w ktrym doktor Juvenal Urbino, pokonawszy rwnie mielizny swego
zawodu, chodzi niemal od drzwi do drzwi niczym ebrak z wycignitym kapeluszem, w
poszukiwaniu datkw dla swych artystycznych inicjatyw. Jednym z jego najwytrwalszych i
najhojniejszych mecenasw by zawsze wuj Leon XII, w tej wanie chwili odsypiajcy w
mikkim fotelu swego gabinetu codzienn dziesiciominutow sjest. Florentino Ariza
poprosi doktora Juvenala Urbino, by by askaw poczeka w jego biurze przylegajcym do
gabinetu wuja Leona XII i speniajcym, do pewnego stopnia, funkcj przedpokoju.
Widywali si przy najrniejszych okazjach, dotychczas jednak nie znaleli si nigdy
sam na sam i Florentino Ariza po raz kolejny dozna odraajcego poczucia niszoci. Byo
to dziesi cigncych si w nieskoczono minut, w czasie ktrych wypi cay termos
kawy i trzykrotnie wstawa udzc si, e wuj przerwie sjest przed czasem. Doktor Urbino
nie chcia wypi nawet filianki. Powiedzia: Kawa to trucizna. I kontynuowa swj
wywd skaczc z tematu na temat i nie przejmujc si wcale, czy w ogle jest suchany.
Florentino Ariza nie mg cierpie jego naturalnej wytwornoci, pynnoci i precyzji
wysawiania si, ledwo uchwytnego zapachu kamfory w jego oddechu, osobistego uroku,
owego atwego i eleganckiego sposobu, z jakim uzyskiwa taki efekt, e nawet
najbanalniejsze zdania, tylko dlatego, e wypowiadane byy wanie przez niego, wydaway
si by przesiknite najistotniejsz treci. W pewnej chwili lekarz raptownie zmieni
temat.
- Lubi pan muzyk?
Zaskoczy go. Florentino Ariza rzeczywicie chodzi na kady koncert lub
przedstawienie operowe, jakie tylko odbyway si w miecie, ale nie czu si na siach, by w
czasie konwersacji dzieli si swymi opiniami czy wiedz. Mia szczegln sabo do
modnej wwczas muzyki, przede wszystkim do sentymentalnych walcw, ktrych
powinowactwo z komponowanymi przez niego w latach modoci melodiami lub z jego

sekretnymi wierszami trudno byoby zanegowa. Wystarczyo, e przelotnie usysza jedn

z tych melodii, by przez dugie noce nie by w stanie od niej si uwolni. Ale to nie byaby
zbyt powana odpowied na tak powane pytanie specjalisty.
- Lubi tanga Gardela - powiedzia.
Doktor Urbino zrozumia. Pojmuj - powiedzia. - Jest modny. I szybko przeszed
do wyliczania swych nowych i licznych projektw, ktre mia zrealizowa, jak zwykle, bez
oficjalnych dotacji. Raczy podkreli przygnbiajc rnic jakoci pomidzy miernot
spektakli, jakie mona byo obecnie sprowadzi a ubiegowiecznymi wspaniaociami. Tak
w istocie byo: od roku usiowa sprzeda abonamenty, eby sprowadzi trio Cortot - Casals
- Thibaud do Teatru Komedii, ale aden przedstawiciel miejscowych wadz nie wiedzia kto
zacz, natomiast w tyme miesicu wyprzedano ju wszystkie bilety na specjalizujc si w
dramatach kryminalnych trup Ramona Caralta, na Towarzystwo Operetek i Zarzuel don
Manola de la Presa, na Los Santanelas, nie dajcych si wymwi transformistw
mimiczno - fantastycznych, przebierajcych si na scenie w momencie krtkim jak
fosforyzujca byskawica, na Danyse DAltaine, reklamujc si jako dawn tancerk Folies
Bergere i nawet na odraajcego Ursusa, baskijskiego furiata, walczcego goymi piciami
z bykiem. Niemniej, nie ma powodw do narzeka, wziwszy pod uwag, i sami
Europejczycy po raz kolejny daj gorszcy przykad barbarzyskiej wojny, podczas gdy my
zaczynalimy y w pokoju po dziewiciu wojnach domowych trwajcych przez p wieku,
co jeli dobrze policzy dawao w efekcie jedn wojn: zawsze t sam. Najwiksz uwag
Florentina Arizy w owym ujmujcym przemwieniu zwrcia informacja o moliwoci
przywrcenia do ycia Turnieju Poetyckiego, najgoniejszej i najtrwalszej z inicjatyw
podjtych w przeszoci przez doktora Juvenala Urbino. Musia ugry si w jzyk, eby nie
wygada mu si, i by niestrudzonym uczestnikiem owego corocznego konkursu, ktry
zdoa nawet wzbudzi zainteresowanie poetw o znamienitych nazwiskach, nie tylko w
kraju, ale i w caym rejonie karaibskim.
Ledwie nawizaa si rozmowa, gdy nagrzane opary powietrza gwatownie si
ochodziy i wichura krzyujcych si wiatrw zacza z omotem wali w drzwi i okna, cay
za budynek zatrzeszcza w posadach niczym dryfujcy aglowiec. Doktor Juvenal Urbino
zdawa si tego nie dostrzega. Mimochodem wspomnia co o lunatycznych cyklonach w
czerwcu i nagle, bez adnego zwizku, zacz mwi o swojej onie. Uwaa j nie tylko za
sw najbardziej entuzjastyczn wsppracowniczk, ale, przede wszystkim, za dusz swoich
inicjatyw. Powiedzia: Bez niej bybym nikim. Florentino Ariza wysucha go
niewzruszony, przytakujc wszystkiemu nieznacznymi skinieniami gowy, nie odwaywszy

si odezwa choby sowem, w obawie, e gos go zdradzi. Niemniej, dwa lub trzy kolejne
zdania wystarczyy mu, aby zrozumie, e doktorowi Juvenalowi Urbino, pord tylu
absorbujcych go zada jeszcze starczao czasu, by adorowa sw maonk niemal w tym
samym stopniu, co i on, i prawda ta go porazia. Ale nie mg zareagowa tak, jakby chcia,
bo serce zrobio mu wwczas jeden z tych kurewskich kawaw, jakie tylko serce moe
wymyli: objawio mu, e on i w czowiek, ktrego zawsze uwaa za osobistego wroga,
byli ofiarami tego samego przeznaczenia, dzielc los wsplnej namitnoci: dwa zwierzta
pocigowe zaprzgnite do tego samego jarzma. Po raz pierwszy w cigu tych nie
koczcych si dwudziestu siedmiu lat oczekiwania Florentino Ariza nie mg znie
przeszywajcego blu, wiedzc, e ten godny podziwu czowiek musi umrze, aby on mg
by szczliwy.
Cyklon przeszed obok, ale porywiste wiatry spustoszyy w kwadrans osiedla przy
bagnach, a poza tym zniszczyy p miasta. Doktor Juvenal Urbino, po raz kolejny
usatysfakcjonowany szczodroci wuja Leona XII, odszed nie czekajc, a deszcz ustanie i
zabierajc przez roztargnienie parasol, ktry poyczy mu Florentino Ariza, by mg doj
do powozu. Nie zmartwi si strat. Wprost przeciwnie: ucieszy si na myl o tym, co
pomyli Fermina Daza, gdy dowie si, kto jest wacicielem parasola. Jeszcze pozostawa
pod silnym wraeniem odbytej rozmowy, kiedy do gabinetu zajrzaa Leona Cassiani, uzna
wic, e nadarza si wanie jedyna okazja, aby natychmiast wyzna jej sekret: byoby to
jak rozcicie wrzodu, ktry nie dawa mu y: teraz albo nigdy. Zacz od pytania, co sdzi
o doktorze Juvenalu Urbinie. Odpowiedziaa niemal bez namysu:
To czowiek, ktry robi wiele rzeczy, moe zbyt wiele, ale sdz, e nikt nie wie, co
on naprawd myli. Nastpnie zastanowia si, rozgryzajc gumk przy owku swymi
ostrymi i duymi zbami rosej Murzynki, by wreszcie wzruszajc ramionami pooy kres
nieistotnej dla siebie sprawie.
- Moe wanie dlatego robi tyle rzeczy - powiedziaa.
- eby nie myle.
Florentino Ariza prbowa przeduy rozmow.
- Przykro mi, e bdzie musia umrze - powiedzia.
- Wszyscy musz umrze - powiedziaa.
- Tak - powiedzia - ale ten bardziej ni wszyscy.
Nic z tego nie zrozumiaa: ponownie wzruszya ramionami, nic nie mwic i
odesza. Wwczas Florentino Ariza zrozumia, e ktrej nie dajcej si bliej okreli nocy,
w przyszoci, w szczliwym ku z Fermin Daz, opowie jej, e nie wyjawi sekretu swej

mioci nawet tej jedynej osobie zasugujcej na prawo jego poznania. Nie: nigdy go nie
wyjawi, nawet samej Leonie Cassiani, nie iby nie chcia jej otworzy kufra tak wytrwale
strzeonego przez p ycia, ale dlatego, e dopiero teraz zda sobie spraw, e zgubi klucz.
Nie to jednak najbardziej nim wstrzsno tego wieczoru. Ogarna go tsknota za
czasami modoci, obudziy si w nim wspomnienia Turniejw Poetyckich, ktrych wrzawa
rozbrzmiewaa kadego roku 15 kwietnia na caych Antylach. Zawsze by jednym z ich
uczestnikw, ale zawsze, jak niemal we wszystkim, by uczestnikiem sekretnym. Bra w
nich udzia wielokrotnie, poczwszy od pierwszego konkursu dwadziecia cztery lata temu,
i nigdy nie otrzyma nawet najbahszego wyrnienia. Nie przejmowa si tym, bo nie robi
tego dla nagrody. Turniej mia dla niego dodatkow atrakcj: Fermina Daza bya t osob,
do ktrej podczas pierwszego konkursu naleao otwieranie zalakowanych kopert i
ogaszanie nazwisk zwycizcw, i od tamtej pory przyjto, e czyni to bdzie rwnie w
nastpnych latach.
Ukryty w pmroku parteru, z yw kameli pulsujc w butonierce od drczcego
go niepokoju, Florentino Ariza ujrza Fermin Daz w noc pierwszego konkursu
otwierajc trzy zalakowane koperty na scenie dawnego Teatru Narodowego. Zapyta
samego siebie, co si stanie w jej sercu, kiedy odkryje, i to on wanie jest laureatem Zotej
Orchidei. By przekonany, e natychmiast rozpozna pismo i e w tej samej chwili opadn j
wspomnienia popoudni hafciarskich w cieniu parkowych drzew migdaowych, zapach
zwidych gardenii z listw, tajemny walc koronowanej bogini o witach sprzyjajcych
wiatrw. I nic. Gorzej: Zota Orchidea, najcenniejsza nagroda poetycka w kraju, zostaa
przyznana chiskiemu imigrantowi. Skandal publiczny, jaki wybuch po tej niezwykej
decyzji, poda w wtpliwo powag konkursu.
Ale decyzja bya suszna, a jednomylno jury w peni usprawiedliwiona
doskonaoci sonetu.
Nikt nie wierzy, e prawdziwym autorem jest nagrodzony Chiczyk. Przyby pod
koniec ubiegego wieku, uciekajc przed epidemi tej febry dziesitkujcej Panam
podczas budowy linii kolejowej czcej obydwa oceany: pojawi si razem z wieloma
innymi, ktrzy ju tu zostali do mierci, yjc po chisku, rozmnaajc si po chisku i tak
podobni jedni do drugich, i nikt nie by w stanie ich odrni. Z pocztku nie byo ich
wicej ni dziesiciu, kilku przyjechao z onami, dziemi i z psami do jedzenia, ale ju po
paru latach cztery zauki portowych przedmie zalane zostay kolejnymi, przez nikogo nie
oczekiwanymi Chiczykami, ktrzy wjedali do kraju nie zostawiwszy najmniejszego
ladu w rejestrach celnych. Kilku spord modych przeistoczyo si w szacownych

patriarchw tak wczenie, i nikt nie by w stanie zrozumie, skd wzili czas na to, aby si
zestarze. Ludowa intuicja podzielia ich na dwa rodzaje: na zych Chiczykw i na
dobrych Chiczykw. Zymi byli ci z ponurych knajp portowych, gdzie rwnie dobrze
ucztowao si icie po krlewsku, jak i gino gwatown mierci przy daniu ze szczura w
sonecznikach, a ktre to knajpy podejrzewano o to, e su jedynie za parawan dla handlu
ywym towarem i wszelkich moliwych transakcji. Dobrymi byli Chiczycy z pralni,
spadkobiercy witej nauki, zwracajcy koszule czyciejsze od nowych i nie uywanych, z
konierzykami i mankietami niczym dopiero co sprasowane hostie. To wanie jeden z tych
dobrych Chiczykw pokona w Turnieju Poetyckim siedemdziesiciu dwch uzbrojonych
po zby rywali.
Nikt nie zrozumia nazwiska, kiedy osupiaa Fermina Daza ogosia zwycizc. Nie
tylko dlatego, e byo to zupenie niespotykane nazwisko, ale i dlatego, e bd co bd nikt
nie by tak do koca pewien, jak naprawd nazywaj si Chiczycy. Ale publiczno nie
musiaa ama sobie gowy zbyt dugo, bowiem nagrodzony Chiczyk wyoni si z gbi
parteru z owym niebiaskim umiechem waciwym Chiczykom, kiedy wracaj wczenie
do swego domu. By tak pewien zwycistwa, i przygotowany ju do uroczystoci wrczania
nagrd, mia na sobie kaftan z tego jedwabiu na czas rytuaw wiosennych. Odebra
osiemnastokaratow Zot Orchide i szczliwy, pocaowa j wrd oguszajcych
gwizdw nie dowierzajcej wasnym oczom publicznoci. Niczym si nie przej. Stan
porodku sceny, niewzruszony jak aposto Boskiej Opatrznoci znacznie mniej
dramatycznej od naszej, i gdy uciszyo si nieco, przeczyta nagrodzony wiersz. Nikt go nie
zrozumia. Kiedy przemina jednak kolejna fala gwizdw, Fermina Daza, zachowujc
kamienny spokj, ponownie przeczytaa wiersz swym zguszonym, sugestywnym gosem i
poczwszy od pierwszego wersu zdumienie ogarno wszystkich. By to najczystszej wody
sonet wywodzcy si w prostej linii z parnasistowskiej tradycji, doskonay, przeniknity
podmuchem natchnienia ujawniajcym wspudzia mistrzowskiej rki. Jedynym
nasuwajcym si wyjanieniem byo uznanie, i ktry z wielkich poetw zaartowa sobie
chcc omieszy Turniej Poetycki, Chiczyk za nie tylko przyczy si do artu, ale i
postanowi zarazem zachowa sekret a do mierci.
Diario del Comercio, nasz tradycyjny dziennik, usiowa ratowa honor obywateli
w erudycyjnym i raczej niestrawnym eseju o odwiecznych wpywach chiskiej kultury na
Karaibach i w peni zasuonym prawie Chiczykw do udziau w Turniejach Poetyckich.
Ten, kto napisa w esej, nie wtpi, i twrc sonetu jest rzeczywicie czowiek, ktry za
autora si podawa, i bez owijania w bawen uzasadnia to ju w tytule: Wszyscy

Chiczycy s poetami. Pomysodawcy spisku, o ile w ogle takowy istnia, zgnili w grobach
razem ze swym sekretem. A nagrodzony Chiczyk zmar, nie puciwszy pary z ust, w icie
orientalnym wieku i pochowano go ze Zot Orchide w trumnie, ale przepenionego
gorycz, nigdy nie zdoa bowiem osign tego, na czym mu jedynie zaleao, czyli uznania
go za poet. W zwizku z jego mierci przypomniano w prasie zapomniany incydent z
Turnieju Poetyckiego, wydrukowano sonet w modernistycznej winiecie z pompatycznymi
pannami dziercymi zote rogi obfitoci, bogowie za strzegcy poezji skorzystali z okazji,
by wszystko wrcio na swoje miejsce: sonet wyda si nowej generacji tak okropny, i nikt
ju nie mia wtpliwoci, e rzeczywicie zosta napisany przez zmarego Chiczyka.
Florentino Ariza zawsze kojarzy sobie w skandal ze wspomnieniem nieznanej
otyej kobiety siedzcej obok niego. Dostrzeg j ju na pocztku uroczystoci, pniej
jednak, wylkniony oczekiwaniem, zapomnia o niej.
Zwrcia jego uwag sw perowobia skr, swym zapachem szczliwej grubaski,
swym ogromnym biustem sopranistki zwieczonym sztuczn magnoli. Ubrana bya w
obcisy strj z czarnego aksamitu, rwnie czarnego jak jej podliwe i rozpomienione oczy,
wosy za miaa bardziej czarne, spite na karku duym cygaskim grzebieniem. Z uszu
zwisay jej ogromne kolczyki, miaa naszyjnik w tym samym stylu i identyczne piercionki
na palcach, wszystkie z ostro lnicymi kamieniami, a take pieprzyk wymalowany
owkiem na prawym policzku. W zakopotanym chaosie kocowych oklaskw spojrzaa na
Florentina Ariz ze szczerym smutkiem.
- Prosz mi wierzy, przykro mi z caej duszy - powiedziaa mu.
Florentino Ariza poczu si zaskoczony, nie tyle wyrazami wspczucia, na ktre
rzeczywicie zasugiwa, ile zdziwiony, e kto zna jego sekret. Wyjania mu:
Domyliam si po tym, jak dra panu kwiat w butonierce, kiedy otwierano
koperty. Wskazaa na trzyman w doni pluszow magnoli i otworzya przed nim serce:
- Dlatego odpiam swj kwiat - powiedziaa. Poraka doprowadzia j niemal do
paczu, ale Florentino Ariza dziki swemu instynktowi nocnego owcy poprawi jej
samopoczucie.
- Chodmy gdzie razem popaka - powiedzia jej. Odprowadzi j do domu. Przy
drzwiach, wziwszy pod uwag, e zblia si pnoc i na ulicy nie ma nikogo, namwi j,
by zaprosia go na brandy, ktre bd popija w trakcie ogldania albumw z wycinkami i
fotografiami z dziesiciu lat rnych wydarze publicznych, posiadaniem ktrego zdya
si pochwali. Ju wwczas chwyt ten by mocno zuyty, tym razem jednak nie by przez
niego zamierzony, gdy to ona zacza opowiada mu o swoich albumach w drodze z

Teatru Narodowego. Weszli. Pierwsz rzecz, jak Florentino Ariza zauway wszedszy do
salonu, byy otwarte drzwi do jedynej sypialni i ogromne wystawne oe z brokatow
kodr i limi z brzu u wezgowia. Widok ten zmiesza go. Zauwaya to widocznie, bo
przesza przez salon i zamkna drzwi. Nastpnie poprosia go, by spocz na kanapie
przykrytej kwiecistym kretonem, na ktrej spa kot, i na stojcym porodku stole uoya
swoj kolekcj albumw.
Florentino Ariza zacz niespiesznie przerzuca strony, zastanawiajc si bardziej
nad swoim kolejnym ruchem ni nad tym, co przeglda, i podnisszy nagle wzrok ujrza
j z oczami penymi ez. Poradzi jej, eby niczym si nie krpujc, wypakaa si do woli,
nic bowiem tak nie uspokaja jak pacz, sugerujc zarazem, aby w tym celu rozpia gorset.
Pospieszy jej z pomoc, bo gorset cignity by na plecach do granic moliwoci dugimi
krzyujcymi si sznurowadami. Ledwie jednak zacz, a gorset, party od wewntrz, sam
puci i cycata olbrzymka odetchna pen piersi.
Florentino Ariza, ktry nigdy, nawet przy najatwiejszych okazjach, nie pozby si
lku pierwszego razu, musn pieszczotliwie jej szyj opuszkami palcw, a ona wykrzywia
si jak rozkapryszona dziewczynka nie przestajc paka. Wwczas pocaowa j w to samo
miejsce, rwnie delikatnie, jak j przed chwil pieci i nie zdoa ju powtrzy pocaunku,
bo obrcia si do niego caym swym monumentalnym, spragnionym i gorcym ciaem i
oboje runli w ucisku na podog. Kot z wrzaskiem przebudzi si na sofie i skoczy na
nich. Zaczli szuka siebie po omacku, niczym nie mogcy ju zwleka nowicjusze, i
znaleli si jako, tarzajc si po rozsypanych albumach, w ubraniach, zlani potem,
zwaajc bardziej na wcieke pazury kota ni na miosn katastrof, do ktrej wanie
doprowadzali. Od nastpnej ju nocy, jeszcze z krwawicymi ranami, powodowali j
nieustannie przez wiele lat.
Kiedy zda sobie spraw, e zaczyna j kocha, ona przeywaa ju peni swych
czterdziestu lat, on koczy trzydzieci. Nazywaa si Sara Noriega i przeya swj
kwadrans sawy w modoci, wygrywajc konkurs nigdy nie opublikowanym tomem
wierszy o mioci biedakw.
Bya nauczycielk wychowania obywatelskiego w szkoach pastwowych i ya z
pensji w wynajtym mieszkaniu na pstrokatym Zauku Narzeczonych, w starej dzielnicy
Getsemani. Miaa wielu przygodnych kochankw, nie pokadajc w adnym z nich
jakichkolwiek maeskich nadziei, bo trudno byo sobie wyobrazi, aby mczyzna z jej
sfery eni si w tych czasach z kobiet, z ktr sypia. A i ona nie ywia ju adnych
zudze po tym, jak jej pierwszy oficjalny narzeczony, ktrego kochaa z szalon niemal

namitnoci, na jak byo sta tylko osiemnastolatk, wykpi si ze swych obietnic

uciekajc na tydzie przed ustalon dat lubu i pozostawiajc j zagubion w przedpieklu
porzuconej panny modej. Lub panny skancerowanej, jak wtenczas mawiano. A przecie
owo pierwsze dowiadczenie, cho okrutne i przelotne, nie pozostawio w niej adnego
ladu goryczy, lecz oszaamiajce przekonanie, e z lubem czy bez, wbrew Bogu czy poza
prawem, warto y tylko i wycznie po to, eby mie mczyzn w ku. Florentina Ariz
najbardziej urzekao w niej to, i w czasie gdy si kochali, musiaa ssa niemowlcy
smoczek, aby osign peni chway. Zdoali zebra cay ich sznur, we wszystkich
moliwych do zdobycia na targu rozmiarach, ksztatach i kolorach, i Sara Noriega
rozwiesia je u wezgowia, aby mc po omacku sign po nie w chwilach najbardziej
palcej potrzeby. Bya rwnie wolna, jak i on, i by moe nie sprzeciwiaaby si ujawnieniu
ich zwizku, Florentino Ariza od pocztku jednak potraktowa go jako tajn przygod.
Wlizgiwa si przez drzwi od subwki, niemal zawsze pno w nocy, a wymyka
si na palcach tu przed witem. Oboje zdawali sobie spraw, e w tak gsto zaludnionym
budynku jak ten ssiedzi si rzeczy musz wiedzie znacznie wicej, ni udaj, e wiedz.
Ale choby miao to suy tylko zachowaniu pozorw, Florentino Ariza ju taki by i takim
mia pozosta wobec wszystkich kobiet przez cae swoje ycie. Nigdy nie popeni bdu ani
wobec niej, ani wobec adnej innej i nigdy nie zachowa si nielojalnie. Nie przesadza: raz
jeden zdarzyo mu si pozostawi kompromitujce lady w postaci pisemnego dowodu, co
mg przypaci yciem. W istocie rzeczy zawsze zachowywa si tak, jakby by odwiecznym
maonkiem Ferminy Dazy, maonkiem niewiernym, ale wytrwaym, nieustannie
walczcym o wyzwolenie si ze swego poddastwa, bez sprawiania jej jednak przykroci
zdrad.
Zachowywanie tak daleko idcej konspiracji doprowadzao, samo przez si, do
nieporozumie. Nawet Transito Ariza zmara w przekonaniu, e syn, poczty z mioci i
wydany na wiat dla mioci, po swej pierwszej modzieczej porace uodporni si raz na
zawsze na jakkolwiek mio. Z kolei wiele i nie a tak yczliwych osb z jego najbliszego
otoczenia, znajcych jego tajemniczy charakter i sabo do mistycznych strojw i
dziwnych kosmetykw, podzielao podejrzenie, i nie tyle uodporniony jest na mio, ile
na kobiet. Florentino Ariza wiedzia o tym i nigdy nie uczyni niczego, by zada temu
kam. Sara Noriega rwnie si tym nie przeja. Tak jak niezliczone rzesze kobiet, ktre
kocha, czy nawet te, ktre go jedynie zadowalay lub czerpay z niego zadowolenie nie
kochajc go, zaakceptowaa go takim, jakim w rzeczywistoci by: przelotnym kochankiem.

W rezultacie zacz pojawia si u niej w domu o jakiejkolwiek porze, przede

wszystkim w niedzielne, bo i najspokojniejsze, poranki. Odkadaa wszystko, co w danym
momencie robia, cokolwiek by to byo i powicaa si, caym ciaem, eby uczyni go
szczliwym w olbrzymim, ozdobnym, zawsze oddanym do jego dyspozycji ou, w ktrym
nigdy nie dopucia do liturgicznego formalizmu. Florentino Ariza nie by w stanie poj,
jak niezamna kobieta bez przeszoci moe posiada tyle dowiadczenia w mskich
sprawach i jakim cudem potrafi wada swym sodkim ciaem morwina z tak lekkoci i
czuoci, jakby poruszaa si pod wod. Bronia si twierdzc, e mio to przede
wszystkim wrodzony talent. Mwia: Albo si z tym rodzisz, albo nigdy si tego nie
nauczysz. Florentina Ariz skrcaa zazdro o jej dawne przeycia na myl, e moe jest
bardziej dowiadczona, ni to okazuje, niemniej musia przekn wszystkich swoich
poprzednikw, bo i on zapewnia j, tak jak zapewnia wszystkie, e jest jego jedyn
kochank. Wrd wielu innych mniej przypadajcych mu do gustu rzeczy, musia pogodzi
si z obecnoci oszalaego kota w ku, ktremu Sara Noriega obwizywaa pazury, aby
nie rozszarpa ich na strzpy, kiedy oddawali si mioci.
Mimo wszystko lubia rwnie, niemal tak samo jak harce w ku a po kracowe
wyczerpanie, oddawa si kultowi poezji, i robia to z miosn arliwoci. Miaa nie tylko
zadziwiajc pami do sentymentalnej poezji ze swej epoki, ktrej kolejne nowoci,
drukowane w formie ulotnych broszur, sprzedawano po dwa centavos, ale i zwyczaj
przypinania pinezkami do cian ulubionych wierszy, aby o kadej porze mc je czyta na
gos.
Dokonaa przerbki tekstw z podrcznika do wychowania obywatelskiego na
rymowany parzycie jedenastozgoskowiec, na wzr rymowanek stosowanych do lekcji
ortografii, nie zdoaa jednak uzyska ich oficjalnego zatwierdzenia. Deklamatorski zapa
ponosi j do tego stopnia, i czasami recytowaa wiersze wykrzykujc je w najmniej
oczekiwanym miosnym momencie i wwczas Florentino Ariza musia wpycha jej na si
smoczek do ust tak, jak si go daje dziecku, aby przestao paka. W penym rozkwicie ich
zwizku Florentino Ariza zastanawia si, ktry z dwch stanw jest mioci, czy ten w
burzliwym ou, czy te ten ze spokojnych wieczorw niedzielnych, lecz Sara Noriega
uspokoia go nader prostym wywodem, i wszystko, co robi nago jest mioci.
Powiedziaa: Mio duszy od pasa w gr i mio ciaa od pasa w d. Definicja ta
wydaa si Sarze Noriedze godna wiersza o mioci podzielnej, ktry napisali na cztery
rce, a ktry ona wysaa na pity Turniej Poetycki, przekonana, e nikt do tej pory nie
zaprezentowa tak oryginalnego wiersza. Ale znowu przegraa.

Bya wcieka, kiedy Florentino Ariza odprowadza j do domu. Z sobie tylko

znanych powodw, ktrych nie potrafia wyjani, bya przekonana, e przeciwko niej
zosta uknuty przez Fermin Daz spisek, eby nie nagradza jej wiersza. Florentino Ariza
nie zwraca na ni uwagi. Od momentu rozdania nagrd by w podym humorze, nie
widzia bowiem Ferminy Dazy od duszego czasu, tej nocy za odnis wraenie, e
nastpia w niej drastyczna zmiana: po raz pierwszy wystarczyo rzuci na ni okiem, by
zrozumie, e jest matk. Nie byo to dla niego adn nowin, bo wiedzia, e syn chodzi
ju do szkoy. Niemniej, jej macierzyski wiek nie wydawa mu si przedtem tak oczywisty
jak tej nocy, a to zarwno ze wzgldu na rozmiary jej talii i jej nieco spowolniay chd, jak i
ze wzgldu na jej gos, ktry wpada nagle na nieoczekiwane rafy i mielizny.
Pragnc wesprze swe wspomnienia dokumentami, zacz ponownie przeglda
albumy z Turniejw Poetyckich, podczas gdy Sara Noriega przygotowywaa co do
jedzenia. Ujrza zdjcia z pism ilustrowanych, poke pocztwki sprzedawane w bramach
na pamitk i byo to jak upiorna powtrka z faszu jego ycia. Dotd podtrzymywaa go
fikcja, e to wiat przemija, przemijaj zwyczaje, moda: wszystko prcz niej. Ale tej nocy po
raz pierwszy w peni uwiadomi sobie, e przemija zarwno ycie Ferminy Dazy, jak i jego
wasne, gdy on tymczasem tylko czeka. Nigdy z nikim o niej nie rozmawia, wiadom, e
nie jest w stanie wymwi jej imienia tak, aby nie dao si zauway bladoci jego ust. Tej
nocy jednak, gdy przeglda albumy, jak podczas tylu innych wieczorw niedzielnego
znuenia, Sarze Noriedze zdarzyo si jedno z tych przypadkowych i mrocych krew w
yach celnych strzaw.
- To kurwa - powiedziaa.
Powiedziaa to w chwili, gdy przechodzc obok zobaczya zdjcie Ferminy Dazy
przebranej za czarn panter podczas jednego z balw maskowych, i nie musiaa dodawa,
kogo ma na myli, aby Florentino Ariza wiedzia, o kim mwi. Obawiajc si
przypadkowego odkrycia burzcego mu cae ycie pospieszy z ostron obron. Zastrzeg
si, e zna Fermin Daz wycznie z widzenia, e nigdy nie omieli si na nic prcz
grzecznociowych ukonw i tym samym nie jest w posiadaniu najmniejszej choby
informacji o jej yciu prywatnym, niemniej uwaa za w peni uzasadnione przewiadczenie,
i jest to kobieta godna podziwu, przybya znikd i wycznie samej sobie zawdziczajca
sw obecnie wysok pozycj.
- Wycznie dziki temu, e interesownie wysza za m za czowieka, ktrego nie
kocha - przerwaa mu Sara Noriega. - To najnikczemniejszy sposb kurwienia si.

Ze znacznie mniejszym okruciestwem, cho z rwnie ostrym osdem moralnym

powiedziaa mu to matka usiujc pocieszy go w nieszczciu. Zmieszany do szpiku koci i
nie mogc znale odpowiedniej repliki na bezlitosne stwierdzenie Sary Noriegi, sprbowa
uciec od tematu. Ale Sara Noriega nie daa mu najmniejszej szansy, dopki nie wyadowaa
do koca swej zoci przeciwko Ferminie Dazie. Tknita niczym nie umotywowanym
przeczuciem, bya przekonana, e jest ona autork zmowy, ktra za gwny cel postawia
sobie niedopuszczenie do przyznania jej nagrody. Nie byo powodu, aby dawa temu wiar:
nie znay si, nigdy si nie widziay, ponadto Fermina Daza, cho wprowadzona w tajniki
konkursu, nie miaa nic wsplnego z decyzjami jury. Sara Noriega stwierdzia jednak
kategorycznie:
My, kobiety, jestemy jasnowidzami. I pooya kres dyskusji.
Z t chwil Florentino Ariza spojrza na ni innymi oczami. Dla niej rwnie mijay
lata. Jej urodzajna moc wida bez chway, jej mio utykaa w szlochach, jej powieki za
zaczynay ujawnia cienie zamierzchych goryczy. Bya wczorajszym kwiatem. Poza tym w
szale poraki przestaa zwaa na ilo kieliszkw brandy. To nie bya jej najlepsza noc: gdy
jedli odgrzewany ry kokosowy, usiowaa ustali, jaki by udzia kadego z nich w
przegranym wierszu, eby wyliczy, ile patkw Zotej Orchidei przypadoby kademu z
nich. Nie po raz pierwszy toczyli bizantyjskie potyczki, Florentino Ariza jednak, korzystajc
z okazji, aby zaczerpn powietrza przez wieo otwart ran wda si w maostkow
sprzeczk, ktra przenicowaa obojgu wszystkie urazy z prawie piciu lat dzielonej mioci.
Kiedy do pnocy brakowao dziesiciu minut, Sara Noriega pragnc nakrci zegar
wahadowy wesza na krzeso i odruchowo ustawia obie wskazwki na dwunast, chcc
by moe da mu do zrozumienia, e wybia ju godzina odejcia. Florentino Ariza poczu
wwczas nag potrzeb zerwania raz na zawsze tego zwizku bez mioci i zacz szuka
pretekstu, aby przej inicjatyw: tak robi zawsze. Bagajc Boga, eby Sara Noriega
pozwolia mu zosta w swym ku, by powiedzie jej, e nie, e midzy nimi wszystko ju
skoczone, poprosi j, gdy skoczya nakrca zegar, aby usiada przy nim. Wolaa jednak
usi troch dalej, na fotelu gocinnym. Florentino Ariza wycign wwczas ku niej palec
wskazujcy zamoczony w brandy, by zacza go ssa, tak jak to dawniej lubia czyni w
preambuach do mioci. Wymigaa si.
- Nie teraz - powiedziaa. - Czekam na kogo. Florentino Ariza, od chwili odrzucenia
go przez Fermin Daz, nauczy si zawsze pozostawia sobie ostateczn decyzj. W
okolicznociach nieco mniej zaprawionych gorycz upieraby si przy kontynuowaniu
oblenia Sary Noriegi, pewien spdzenia z ni reszty nocy na miosnych zapasach w ku,

by bowiem wicie przekonany, e kobieta, ktra ju raz posza do ka z mczyzn,

bdzie z nim sza za kadym razem, kiedy mczyzna zechce, o ile potrafi j za kadym
razem przekona do tego sw czuoci. Dziki temu przekonaniu potrafi wszystko
cierpie, obojtnie znie wszystko, choby i najpaskudniejsze strony mioci, byle nie da
adnej kobiecie urodzonej z kobiety szansy podjcia ostatecznej decyzji. Tej nocy poczu si
jednak tak poniony, i jednym haustem wypiwszy brandy, starajc si zrobi wszystko, co
tylko w jego mocy, aby unaoczni swe pretensje, wyszed bez poegnania. Nie zobaczyli si
ju nigdy wicej. Zwizek z Sar Norieg by jednym z duszych i trwalszych zwizkw
Florentina Arizy, cho nie jedynym, jaki przez owe pi lat utrzymywa. Kiedy zrozumia,
e, owszem, dobrze si z ni czuje, przede wszystkim w ku, ale e nigdy nie zastpi mu
ona Ferminy Dazy, ponownie nasiliy si jego noce samotnego owcy i jako sobie radzi,
dzielc swj czas i swoje siy, pki mu ich starczyo. Sara Noriega zdoaa jednak dokona
cudu przynoszc mu na pewien czas ulg. Mg przynajmniej y bez widywania Ferminy
Dazy, w odrnieniu od nie tak dawnej przeszoci, kiedy rzuca wszystko, niezalenie od
pory i zajcia, szukajc jej po niepewnych drogach swych przeczu na zupenie
nieoczekiwanych ulicach, w niedorzecznych miejscach, gdzie adn miar nie mg jej
spotka, bkajc si bez sensu z tukcymi si w piersi i nie dajcymi mu spokoju
pragnieniami, dopki nie ujrza jej choby przez chwil. Zerwanie z Sar Norieg, na
odwrt, przebudzio upione tsknoty i ponownie poczu si tak jak w czasie popoudni nie
koczcych si lektur na skwerze, ale tym razem ciya na nim wiadomo, e doktor
Juvenal Urbino powinien umrze jak najprdzej.
Od duszego ju czasu wiedzia, e jego przeznaczeniem jest nie tylko
uszczliwienie wdowy, a take doznanie szczcia, jakie ona mu da, nie przejmowa si
wic tym zbytnio. Wrcz przeciwnie: by na to przygotowany. Poznawszy kobiety a za
dobrze w czasie swych polowa samotnego myliwego, Florentino Ariza mia do czasu i
sposobnoci, aby doj do wniosku, e wiat peen jest szczliwych wdw. Widzia, jak
oszalae z blu przy zwokach maonka bagay, by pogrzebano je ywcem w tej samej
trumnie, nie chciay bowiem bez niego stawia czoa lepym trafom przyszoci, ale w
miar jak godziy si ze swym nowym stanem, mona byo dostrzec jak, coraz bardziej
odmodzone, odradzay si z popiow. Pocztkowo, niczym pasoyty, yy cieniami
opustoszaych domostw, stajc si zauszniczkami swych sucych, kochankami swych
poduszek, nie majc nic do roboty po tylu latach jaowej niewoli. Marnotrawiy nadmiar
wolnych godzin przyszywajc do ubra nieboszczyka guziki, na ktrych przyszycie nigdy
przedtem nie starczao im czasu, prasoway raz i drugi jego koszule, usztywniajc mankiety

i konierzyki parafin, eby zawsze byy w doskonaym stanie. Nadal do mydelniczki w

azience kady jego mydo, cieliy ko poszw z jego inicjaami, stawiay przy jego
miejscu na stole talerz i sztuce, na wypadek gdyby bez uprzedzenia wrci po mierci, tak
jak zwyk to robi za ycia. Ale podczas celebrowania tych mszy samotnoci nabieray
przekonania, e ponownie s paniami swojej woli, mimo zrzeknicia si nie tylko swego
rodowego nazwiska, ale i wasnej tosamoci, a wszystko to w zamian za poczucie
bezpieczestwa, ktre nie byo niczym innym ni jeszcze jednym panieskim zudzeniem.
Tylko one znay ciar kochanego przez nie do granic obdu mczyzny, ktry by moe
te je kocha, ale ktrego musiay niaczy do ostatniego jego tchu, karmic go wasn
piersi, zmieniajc zababrane pieluchy, zabawiajc matczynymi oszustwami, aby
przeama w nim w poranny strach przed wyjciem i zetkniciem si z rzeczywistoci. A
jednak kiedy widziay, jak z ich poduszczenia wychodzi wreszcie z domu, by stawi czoo
wiatu, to wanie one czuy wwczas obaw, e mczyzna ju nigdy nie wrci. ycie takie
ju byo. Mio, o ile istniaa, bya czym zupenie innym: innym yciem.
Za to w kojcym rozleniwieniu samotnoci wdowy odkryway, i zachowanie
uczciwoci w yciu zaley wycznie od ciaa, gdy jada si tylko wtedy, kiedy jest si godn,
kocha si bez kamstw, pi si nie po to, aby uciec od nieprzyzwoitej mioci legalnej, i ma
si wreszcie tylko i wycznie dla siebie prawo do caego ka, w ktrym nikt nie wykca
si o powk swego przecierada, powk swego powietrza do oddychania, powk
swojej nocy, a ciao nasyca si wreszcie nic swoje wasne sny i budzi si samo. W czasie
swych kusowniczych witw Florentino Ariza spotyka je wychodzce z kocioa, po
jutrzni, w czarnym caunie i z krukiem przeznaczenia na ramieniu. Ledwie go dostrzegszy
w brzasku poranka, przechodziy natychmiast na drug stron ulicy, truchtajc ptasimi
kroczkami po chodniku, bo ju samo minicie z bliska mczyzny mogo skala ich cze.
Pomimo to by przekonany, e wanie w niepocieszonej wdowie, bardziej ni w
jakiejkolwiek innej kobiecie, moe kiekowa ziarno szczcia.
Ile to wdw jego ycia, poczwszy od wdowy Nazaret, pomogo mu dostrzec, jakimi
kobietami naprawd s szczliwe matki po mierci swoich mw. To, co do tej pory
byo dla niego wycznie mrzonk, przerodzio si dziki nim w znajdujc si w zasigu
rki moliwo.
Nie widzia powodw, dla ktrych Fermina Daza nie miaaby okaza si tak sam
wdow, przygotowan przez ycie do zaakceptowania go takim, jakim by, bez urojonego
poczucia winy wobec zmarego ma, zdecydowana odkry razem z nim owo odmienne
szczcie bycia w dwjnasb szczliw, i to mioci na uytek powszedni, przemieniajc

kad chwil w cud ycia, i t inn mioci, tylko i wycznie dla niej mioci, chronic
przed jakimkolwiek skaeniem dziki uodpornieniu, jakie daje nietykalno mierci.
By moe nie ulegaby takiemu entuzjazmowi, gdyby bodaj podejrzewa, jak daleka
bya Fermina Daza od tych iluzorycznych rachub, kiedy zaledwie zaczynaa dostrzega
horyzont wiata, w ktrym wszystko byo przewidziane poza wrogoci. Bogactwo miao
wwczas wiele zalet, ale i oczywicie wiele wad, niemniej poowa ludzi pragna go jako
najprawdopodobniejszej drogi do wiecznoci. Fermina Daza odrzucia Florentina Ariz w
przebysku dojrzaoci, ktry natychmiast odpokutowaa atakiem alu, nigdy jednak nie
wtpia, e podja suszn decyzj. W owym momencie nie bya w stanie wyjani sobie,
jakie to ukryte zdroworozsdkowe przyczyny spowodoway owo jasnowidzenie, ale po
wielu latach, ju u progu staroci, nagle i nie wiadomo jak odkrya je dziki przypadkowej
rozmowie o Florentinie Arizie. Wszyscy jej rozmwcy byli zorientowani w jego pozycji
delfina Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, przedsibiorstwa znajdujcego si wanie w
penym rozkwicie, wszyscy byli pewni, e widywali go wielokrotnie, nawet utrzymywali z
nim jakie kontakty, ale nikt nie potrafi do koca okreli w swej pamici jego tosamoci.
To wanie wwczas Ferminie Dazie objawiy si nieuwiadamiane dotd przyczyny, ktre
sprawiy, e nie moga go pokocha.
Powiedziaa: To tak jakby nie by konkretnym czowiekiem, ale cieniem. Wanie:
cieniem kogo, kogo
MiMMMMMmm nikt nigdy nie pozna. Lecz w okresie, gdy odpieraa ataki doktora
Juvenala Urbino, czowieka zupenie innego pokroju, drczy j upir winy: jedyne uczucie,
ktrego nie bya w stanie znie. Kiedy czua, e zaczyna w niej wzbiera, ogarnia j
specyficzny rodzaj paniki, nad ktr moga zapanowa dopiero z chwil spotkania kogo,
kto ulyby jej sumieniu. Ju od dziecka, gdy w kuchni stuk si talerz, gdy kto przewraca
si, kiedy sama przytrzaskiwaa sobie palec w drzwiach, zwracaa si do najbliszej dorosej
osoby spieszc z oskareniem: To twoja wina. Cho w istocie rzeczy byo jej wszystko
jedno, kto jest winien i czy ona jest w stanie przekona sam siebie o swej niewinnoci:
wystarczao jej ustalenie winy.
By to upir powracajcy tak czsto, e doktor Urbino szybko poj, do jakiego
stopnia zagraa ono domowej harmonii, dostrzegajc wic za kadym razem zbliajce si
niebezpieczestwo, natychmiast mwi onie: Nie przejmuj si, kochanie, to moja wina.
Niczego nie obawia si bowiem tak bardzo, jak niespodziewanych i ostatecznych decyzji
ony, przekonany, e zawsze maj one swe rdo w nieokrelonym poczuciu winy. Ale
jedno zdanie pocieszenia nie oddalio zakopotania spowodowanego odrzuceniem

Florentina Arizy. Jeszcze przez wiele miesicy Fermina Daza otwierajc rano balkon, wci
odczuwaa brak owego samotnego widma czatujcego na ni w opustoszaym parku,
patrzya na drzewo, ktre byo jego drzewem, ledwie widoczn awk, gdzie siada i czyta
mylc o niej i cierpic dla niej, i zamykaa okno, wzdychajc: Biedny czowiek.
Bya nawet rozczarowana, e nie okaza si tak uparty, za jakiego go miaa, kiedy
byo ju za pno, aby naprawi przeszo, chwilami drczyo j spnione pragnienie:
czekaa na list, ktry nigdy nie nadszed. Ale kiedy musiaa podj decyzj o wyjciu za m
za Juvenala Urbino, ulega jeszcze wikszej rozterce, zrozumiawszy, e nie ma adnych
istotnych powodw, aby wybra wanie jego, po odrzuceniu bez istotnych powodw
Florentina Arizy. W rzeczywistoci darzya lekarza uczuciem rwnie mizernym, co i
Florentina Ariz, prawie go nie znaa, a jego listy pozbawione byy arliwoci listw
tamtego, nie okaza jej rwnie tylu przejmujcych dowodw swej determinacji. Prawd
jest, e zamiary Juvenala Urbino nigdy nie byy prezentowane w kategoriach miosnych, i
byo rzecz co najmniej dziwn, e tak zaangaowany katolik jak on ofiarowywa jej jedynie
dobra doczesne: bezpieczestwo, porzdek, szczcie, liczby proste, ktre raz zsumowane
mogy zapewne wydawa si mioci: prawie mioci. Ale nie byy ni i wtpliwoci te
powikszay jej zakopotanie, bo sama nie bya przekonana, e mio jest rzeczywicie
czym najbardziej jej potrzebnym do ycia.
W kadym razie tym, co przede wszystkim wiadczyo przeciwko doktorowi
Juvenalowi Urbinowi, byo jego nazbyt podejrzane podobiestwo do idealnego mczyzny,
jakiego Lorenzo Daza tak gorco pragn dla swojej crki. Nie sposb byo nie dostrzec w
nim tworu ojcowskiego spisku, choby i tak nim nie by, a Fermina Daza bya przekonana,
e jest, od momentu kiedy po raz drugi przekroczy prg ich domu z nie zamwion wizyt
lekarsk. Rozmowy z Hildebrand zagmatway jej wszystko ju na amen. Kuzynka, sama
bdc w sytuacji ofiary, zwyka bowiem utosamia si z Florentinem Ariz, cakiem
zapomniawszy o tym, e Lorenzo Daza by moe sprowadzi j po to, aby dopomoga mu
pozyska przychylno jego crki wzgldem doktora Urbino. Bg jeden wie, ile wysiku
kosztowao Fermin Daz zrezygnowanie z towarzyszenia kuzynce, kiedy ta udawaa si do
urzdu telegraficznego, by pozna Florentina Ariz. Ona te pragna zobaczy go jeszcze
raz, aby skonfrontowa go ze swoimi wtpliwociami, porozmawia z nim na osobnoci,
pozna go lepiej i upewni si, e impulsywna decyzja nie popchnie jej do podjcia
kolejnej, znacznie gorszej, jak byoby poddanie si w jej osobistej wojnie z ojcem. A
jednak poddaa si w krytycznej minucie swego ycia, nie biorc w ogle pod uwag
mskiej urody pretendenta ani jego legendarnego bogactwa, ani zdobytej ju za modu

sawy, ani adnej z tylu jego rzeczywistych zasug, zdjta jedynie trwog przed uciekajc
szans i nieuchronnoci dwudziestu jeden lat, ktre skrycie wyznaczya samej sobie jako
nieprzekraczaln granic dla ostatecznego pogodzenia si z losem. Wystarczya jej ta jedna
jedyna minuta, eby podj decyzj, tak jak to przewidziane byo w prawach boskich i
ludzkich: a do mierci. Wwczas rozwiay si wszystkie wtpliwoci i bez adnych
wyrzutw moga zrobi to, co rozsdek nakazywa jej jako najuczciwsze: przetara such,
bez ani jednej zy, gbk pami o Florentinie Arizie, wymazaa go cakowicie, a miejsce,
ktre zajmowa w jej wspomnieniach, pozostawia na pastw polnych makw. Pozwolia
sobie jedynie na westchnienie, znacznie gbsze ni zazwyczaj, bo ostatnie: Biedny
czowiek!
Najstraszliwsze wtpliwoci opady j jednak tu po powrocie z podry polubnej.
Ledwie otworzyli kufry, rozpakowali meble i oprnili jedenacie skrzy, ktre zabraa ze
sob, by jako gospodyni i pani domu zawadn starym paacem markiza de Casalduero, a
ju zdaa sobie spraw, w miertelnym przeraeniu, e jest winiem w niewaciwym
domu i, co gorsza, z waciwym mczyzn. Mino sze lat najgorszych w jej yciu, nim
wydostaa si std, zrozpaczona rozgoryczeniem doi Blanki, swej teciowej, i
upoledzeniem umysowym szwagierek, ktre tylko dlatego nie zamkny si jeszcze w
klasztornej celi, by gni tam za ycia, bo ow cel miay ju w sobie.
Doktor Urbino, ulegszy tradycji spacania rodowego haraczu, by cakowicie guchy
na jej bagania, i ufa, e boska mdro i nieograniczone zdolnoci przystosowawcze
maonki doprowadz do tego, e wszystko wrci na swoje miejsce. Bolaa go abnegacja
matki, ktrej radosne usposobienie budzio niegdy ch ycia nawet u najwikszych
sceptykw. Tak w istocie byo: ta pikna, inteligentna kobieta, o rzadko spotykanej w jej
rodowisku ludzkiej wraliwoci, bya przez prawie czterdzieci lat dusz i ciaem swego
towarzyskiego raju. Wdowiestwo pogryo j w stan tak gbokiego rozgoryczenia, i
sama nie moga uwierzy, e jest wci t sam osob, przeistaczajc si w istot bezwoln,
skwaszon i wrogo nastawion do wiata. Jedynym moliwym wyjanieniem tak
drastycznej przemiany mg by al do ma za jego w peni wiadome powicenie si dla
bandy Murzynw, jak mawiaa, podczas gdy jedynym uczciwym powiceniem powinno
byo by ycie wycznie dla niej. W kadym razie szczliwe maestwo Ferminy Dazy
trwao tyle, ile trwaa podr polubna, jedynego za czowieka, ktry mg jej dopomc, by
zapobiec ostatecznej katastrofie, sparaliowa strach przed wadz matki. To wanie jego,
a nie skretyniae szwagierki czy na wp obkan teciow, Fermina Daza obarczaa win
za mierteln puapk, w jakiej si znalaza. Zbyt pno zacza podejrzewa, e za

autorytetem zawodowym i wiatowym obyciem mczyzny, ktrego polubia, kry si

czowiek o nieuleczalnie sabym charakterze: poczciwina czerpica ca swoj odwag z
towarzyskiego ciaru noszonych przeze nazwisk rodowych.
Schronia si w swym dopiero co urodzonym synu. W chwili, gdy poczua jak
opuszcza jej ciao, odetchna z ulg, bo uwolnia si od czego, co nie naleao do niej, i
przerazia si samej siebie stwierdziwszy, e nie znajduje w sobie najmniejszego
wzruszenia wobec tego brzusznego cielcia, zademonstrowanego jej przez akuszerk w
caej okazaoci: brudnego, ociekajcego luzem i krwi, z ppowin owinit wok szyi.
Ale w paacowej samotnoci nauczya si go poznawa i poznali si, i odkrya wwczas z
ogromn radoci, e dzieci kocha si nie dlatego, e s dziemi, ale z przyjani, ktra
towarzyszy ich wychowaniu. W rezultacie nie moga w domu swej niedoli znie niczego
ani nikogo, co nie byoby z nim zwizane. Przygnbiaa j samotno, cmentarny ogrd,
gnuno mijajcego czasu w ogromnych, pozbawionych okien pomieszczeniach.
Czua si bliska obdu podczas nocy cigncych si bez koca wskutek krzykw
chorych kobiet z pobliskiego domu wariatw. Zawstydza j zwyczaj przygotowywania
codziennie stou bankietowego, z haftowanymi obrusami, srebrnymi zastawami i
pogrzebowymi kandelabrami, tylko po to, eby piciu widmom poda na kolacj filiank
kawy z mlekiem i ciasteczka serowe. Nienawidzia raca o zmierzchu, wdziczenia si
przy stole, wiecznych uwag o jej sposobie trzymania sztucw, o tym, e chodzc porusza
si mistycznymi susami, jak uliczna kobieta, e ubiera si jak cyrkowi przebieracy, nawet
o jej wiejskich nawykach w traktowaniu ma i karmieniu dziecka bez uprzedniego
osonicia sobie piersi mantylk. Kiedy wysaa pierwsze zaproszenia na towarzyskie
spotkanie o pitej po poudniu, przy herbacie i konfiturach z kwiatw, zgodnie z najnowsz
angielsk mod, doa Blanca nie chciaa pozwoli na to, by w jej domu spoywano napotne
lekarstwa przeciwgorczkowe zamiast czekolady z topionym serem i kromkami chleba
jukowego. Nie przepucia nawet snom. Pewnego ranka, kiedy Fermina Daza opowiedziaa,
e ni si jej jaki nieznajomy, przechadzajcy si nago i garciami rozsypujcy popi po
paacowych salonach, doa Blanca przerwaa jej ostro:
- Porzdna kobieta nie moe mie tego rodzaju snw. To poczucie, e nigdy nie jest
u siebie, pogbiy jeszcze dwa nieszczcia wikszej wagi. Jednym z nich byy dania z
bakaanw, przyrzdzanych niemal codziennie na wszelkie moliwe sposoby, ktrych
doa Blanca nie chciaa niczym zastpi przez szacunek dla zmarego ma, a ktrych
spoywania Fermina Daza konsekwentnie odmawiaa. Nienawidzia oberyn od dziecka,
nie skosztowawszy ich nawet, zawsze wydawao jej si bowiem, e maj kolor trucizny.

Obecnie skonna bya jednak mimo wszystko przyzna, i co odmienio si na korzy w

jej yciu, bo gdy miaa pi lat i powiedziaa to samo przy stole, ojciec kaza jej zje cay
garnek tej potrawy, przewidzianej na sze osb.
Mylaa, e umrze, wpierw rzygajc bakaanow papk, a pniej po duej filiance
bobrowego smalcu, ktry wlano w ni si, by wyleczy j po tak wymierzonej karze. Oba te
obrzydlistwa zarwno ze wzgldu na smak, jak i obaw przed trucizn, pozostay w jej
pamici jako jeden i ten sam rodek przeczyszczajcy, tote podczas odraajcych obiadw
w paacu markiza del Casalduero musiaa odwraca wzrok, eby na wspomnienie
lodowatych mdoci po bobrowym tuszczu nie zwymiotowa dobrymi manierami.
Kolejnym nieszczciem staa si harfa. Pewnego dnia, cakowicie wiadoma tego,
co chce powiedzie, doa Blanca oznajmia: Nie wierz, by moga by przyzwoit kobieta,
ktra nie potrafi gra na pianinie. By to rozkaz, ktremu nawet syn stara si
przeciwstawi, najlepsze lata dziecistwa upyny mu bowiem w kieracie palcwek na
pianinie, cho ju jako dorosy mia by jej za to wdziczny. Majc na wzgldzie jej
dwadziecia pi lat i jej charakter, nie wyobraa sobie ony poddanej tej samej karze.
Zdoa jedynie wyprosi u matki zamian pianina na harf, dziki dziecinnemu
argumentowi, e jest to instrument aniow. I tak oto sprowadzili z Wiednia wspania
harf, nie tylko wygldajc, ale i brzmic tak, jakby bya ze zota, ktra staa si pniej
jedn z najcenniejszych relikwii Muzeum Miejskiego, pki nie pado pastw pomieni
razem z wszystkimi eksponatami. Fermina Daza poddaa si temu wysmakowanemu
wyrokowi, usiujc swym cakowitym powiceniem zaegna katastrof. Rozpocza lekcje
ze sprowadzonym wycznie dla niej z miasta Mompox mistrzem nad mistrzami, ktry po
pitnastu dniach nagle zmar, dalsze wic nauki pobieraa przez wiele lat u starego,
zatrudnionego w seminarium muzyka, ktry swym oddechem grabarza doprowadza do
tego, e skrcay si wszystkie arpeggia.
Sama

bya

zaskoczona

swoj

ulegoci.

Bo

wbrew

swym

najgbszym

przekonaniom i pomimo niemych ktni z mem w godzinach przedtem powicanych

mioci, wpada szybciej ni moga przypuszcza w sida konwenansw i przesdw swego
nowego wiata. Z pocztku kwitowaa wszystko rytualnym zdaniem majcym podkrela
niezawiso swych opinii: Oszcza wachlarz, bo wiatr wieje. Z czasem jednak, zazdrosna
zdobyte z takim trudem przywileje, z obawy przed hab i szyderstwem, gotowa bya
znie nawet upokorzenie, w nadziei, e Bg ulituje si wreszcie nad do Blanc i
wysuchawszy jej niestrudzonych bagalnych modlitw zele jej w kocu mier.

Doktor Urbino usprawiedliwia sabo swego charakteru argumentami o kryzysie,

nie zadawszy sobie nawet pytania, czy nie stoj one w sprzecznoci z jego kocioem. Nie
dopuszcza myli, e przyczyny konfliktw z on mog tkwi w nienaturalnej atmosferze
domu, poszukujc ich raczej w istocie samego maestwa: w absurdalnym wymyle, ktry
mg zosta urzeczywistniony tylko i wycznie dziki nieskoczenie wielkiej asce boej.
Przeciwny by jakimkolwiek naukowym wywodom uzasadniajcym, i dwie ledwie znajce
si osoby, ktrych nie cz najmniejsze wizy pokrewiestwa, o dwch odmiennych
charakterach, odmiennej kulturze i nawet odmiennej pci, maj ni std, ni zowd, czu si
zobowizane do tego, by razem y, spa w tym samym ku i dzieli swj los, ktry by
moe dla kadego z osobna mia by kracowo odmienny. Mawia:
Problem maestwa polega na tym, e koczy si ono co noc, z chwil gdy
przestajemy si kocha, i kadego dnia rano trzeba przed niadaniem ponownie
przystpowa do jego odtwarzania. Tym bardziej, mawia, dotyczy to ich maestwa,
dwch osb z dwch antagonistycznych klas spoecznych, a przy tym w miecie nicym
wci o powrocie wicekrlw. Jedynym moliwym spoiwem mogo by co tak
nieprawdopodobnego i zmiennego jak mio, o ile w ogle bya, a w ich przypadku nie
byo jej, kiedy si pobierali, przeznaczenie za nie zrobio nic poza zderzeniem ich z
rzeczywistoci, kiedy byli o krok od jej znalezienia.
W takim stanie znajdowao si ich ycie w okresie harfy. W zapomnienie niemal
poszy owe rozkoszne zrzdzenia trafu, gdy wchodzia do ju zajtej przez niego azienki i
mimo ktni, trujcych bakaanw, mimo niedorozwinitych sistr i psiej ich mci, na tyle
starczao mu jeszcze mioci, eby poprosi j o namydlenie mu plecw. Przystpowaa do
szorowania odczuwajc jeszcze, pozostae po Europie, okruchy mioci i oboje dawali si
zwodzi wspomnieniom, rozczulajc si wbrew sobie, kochajc si bez wyznawania sobie
tego, a w kocu umierali z mioci na pododze, utytani w pachncej pianie, syszc jak
suce plotkuj o nich w pralni: Nie maj wicej dzieci, bo si nie dupcz. Od czasu do
czasu, gdy wracali z jakiej szalonej zabawy, czyhajca za drzwiami nostalgia jednym
ruchem rzucaa ich na ziemi i wwczas nastpowaa cudowna eksplozja, w ktrej
wszystko znowu byo jak przedtem, oni za przez pi minut ponownie byli frywolnymi
kochankami przeywajcymi miodowy miesic.
Ale poza tymi rzadkimi okazjami jedno z dwojga zawsze czuo si bardziej zmczone
od drugiego, gdy nadchodzia pora udania si do ka. Ona przeduaa swj pobyt w
azience skrcajc papierosy z perfumowanej bibuki, palc w samotnoci, powracajc do
swych mioci pocieszenia jak wtedy, gdy bya moda i wolna we wasnym domu i bya

jedyn pani swego wasnego ciaa. Zawsze bolaa j gowa albo byo za gorco, albo znowu
miaa okres, okres, zawsze okres.
Do tego stopnia, e doktor Urbino podczas wykadu odway si stwierdzi,
wycznie po to, eby uly sobie zwierzeniem poza spowiedzi, e po dziesiciu latach
maestwa kobiety maj okres nawet trzy razy w tygodniu.
Znoszc nieszczcie za nieszczciem, Fermina Daza musiaa znie w najgorszym
roku swego ycia to, co wczeniej czy pniej musiao nieuchronnie nastpi: prawd o
bajecznych i stale niewiadomych interesach jej ojca. Gubernator prowincji wezwawszy
Juvenala Urbino do swego gabinetu celem poinformowania go o naduyciach tecia,
zreasumowa wszystko w jednym zdaniu: Nie ma takiego boskiego i ludzkiego prawa,
ktre nie zostaoby podeptane przez tego typa. Kilka najciszych matactw popeni pod
oson stanowiska swego zicia i naprawd trudno byo sdzi, e zarwno doktor, jak i
jego ona nic o tym nie wiedz. Przewiadczony, e jedynym dobrem godnym ochrony jest
jego wasna reputacja, bo i tylko ona si ostaa, doktor Juvenal Urbino uy caej mocy
swego autorytetu i zdoa zatuszowa skandal porczajc sowem honoru. I tak Lorenzo
Daza opuci kraj na pokadzie pierwszego odpywajcego statku, aby ju wicej nie
powrci. Wrci do kraju, skd pochodzi, jakby to bya jedna z tych krtkich podry, w
ktre od czasu do czasu wyrusza si, aby oszuka nostalgi, cho w gbi tego zudzenia
byo tym razem co z prawdy: od jakiego czasu odwiedza wszystkie statki ze swej ojczyzny
wycznie po to, eby napi si z cystern napenionych wod ze rde jego rodzinnego
miasteczka. Wyjecha, obstajc przy swoim, zapewniajc o swej niewinnoci, usiujc
jeszcze przekona zicia, e jest ofiar politycznego spisku. Wyjecha, paczc za malek,
jak nazywa Fermin Daz od czasu jej zampjcia, paczc za wnukiem, za ziemi, gdzie
sta si bogaty i wolny i gdzie zdoa dokona niezwykego wyczynu przeistaczajc, dziki
nieczystym interesom, crk w wielk dam. Wyjecha zestarzay i chory, ale y jeszcze
potem znacznie duej, ni yczyy mu tego wszystkie jego ofiary. Fermina Daza nie bya w
stanie powstrzyma oddechu ulgi, kiedy dotara do niej wiadomo o jego mierci, chcc
za unikn pyta, nie nosia po nim aoby, jednak przez wiele miesicy, zamykajc si w
azience na papierosa, pakaa z tumion wciekoci, nie wiedzc dlaczego, lecz przecie
pakaa po nim.
Najbardziej absurdalne w ich sytuacji byo to, e nigdy nie wydawali si w oczach
postronnych tak szczliwi, jak w owych nieszczsnych latach. W rzeczywistoci byy to lata
ich najwikszych triumfw nad skrywan wrogoci rodowiska, ktre bronio si przed
uznaniem ich takimi, jakimi byli: innymi od reszty, nowinkarzami, a tym samym

burzycielami tradycyjnego adu. To akurat dla Ferminy Dazy byo proste. wiatowe ycie,
ktre, zanim je poznaa, wzbudzao w niej tyle niepokoju, nie byo niczym wicej jak
systemem atawistycznych paktw, banalnych ceremonii, z gry ustalonych sw,
pozwalajcych y im pospou, na tyle, eby nie pozabija si nawzajem. Dominujc
oznak tego raju prowincjonalnej frywolnoci by strach przed nieznanym. Fermina Daza
okrelia to znacznie prociej:
W yciu publicznym trzeba nauczy si panowa nad strachem, w yciu
maeskim trzeba nauczy si panowa nad wstrtem. Odkrya to nagle w bysku
objawienia ju w chwili, gdy cignc za sob nie koczcy si tren panny modej wkroczya
do rozlegych salonw Klubu Towarzyskiego, dziwnie odmienionego wskutek zapachu tak
wielu kwiatw, przepychu walcw, tumu poccych si mczyzn i drcych kobiet, ktre
wpatryway si w ni, nie wiedzc jeszcze jakimi egzorcyzmami si posu, aby odsun to
olniewajce niebezpieczestwo zsyane im przez wiat zewntrzny. Skoczya wanie
dwadziecia jeden lat i jej dotychczasowe bywanie w wiecie ograniczao si do bywania w
szkole, ale wystarczyo rozejrze si wok, by zrozumie, e jej adwersarze wcale nie
ponli nienawici, lecz sparaliowani byli ze strachu. Zamiast przerazi ich jeszcze
bardziej, eby byli rwnie przeraeni jak i ona, ulitowaa si nad nimi dopomagajc im w
zawarciu znajomoci. Nikt nie rni si od jej uprzedniego wyobraenia o danej osobie,
nie inaczej jak w przypadku odwiedzanych przez ni miast, ktre nie wydaway jej si ani
lepsze, ani gorsze, ale wanie takie, jakimi widziaa je w swoim sercu. Pary, mimo
nieustajcych deszczy, chciwych sklepikarzy, homeryckiego wprost chamstwa dorokarzy,
zawsze miaa wspomina jako najpikniejsze miasto wiata, i to niezalenie od tego, czy
rzeczywicie nim by, czy te nie, lecz dlatego, e nierozerwalnie czy si z nostalgi za jej
najszczliwszymi latami. Doktor Urbino zastosowa ze swej strony t sam bro, jakiej
uyto przeciwko niemu, tyle e z wiksz inteligencj i wyrachowan podniosoci. Bez
nich nie moga odby si adna impreza: obywatelskie przemarsze, Turnieje Poetyckie,
wydarzenia artystyczne, loterie charytatywne, patriotyczne uroczystoci, pierwszy lot
balonem. Byli wszdzie, naleeli, niemal zawsze, do gwnych inicjatorw i zawsze stawali
w pierwszym szeregu. W latach ich maeskich nieszcz nikt nie by w stanie wyobrazi
sobie, e moe istnie szczliwsza lub bardziej harmonijna para ni oni.
Opuszczony przez ojca dom stworzy Ferminie Dazie moliwo ucieczki od
stchlizny rodzinnego paacu.
Wymykajc si z publicznych imprez natychmiast udawaa si po kryjomu do
siedziby przy parku Los Evangelios, by przyjmowa tam zarwno swe nowe, jak i niektre

dawne przyjaciki szkolne i koleanki z lekcji malowania: niewinny substytut

niewiernoci. Spdzaa spokojne godziny samotnej matki yjc tym wszystkim, co jeszcze
pozostao jej z dziecicych wspomnie. Ponownie zakupia wonne kruki, pozbieraa z ulic
koty oddajc je pod opiek Gali Placidii, starej ju i cierpicej nieco na reumatyzm, ale
posiadajcej jeszcze do si, aby wskrzesi dom. Ponownie urzdzia pokj szwalniczy,
gdzie Florentino Ariza zobaczy j po raz pierwszy, doktor Juvenal Urbino za kaza jej
pokaza jzyk usiujc pozna jej serce, i uczynia z niego sanktuarium przeszoci. W
pewien zimowy zmierzch, tu przed burz, posza zamkn balkon i ujrzaa Florentina
Ariz siedzcego na swej parkowej awce pod migdaowcami, w przerobionym po ojcu
garniturze i z otwart ksik na kolanach, ale nie widziaa go takim, jakim go, od
przypadku do przypadku, widywaa wwczas wielokrotnie, lecz jako modzieca w tym
wieku, w jakim pozosta jej w pamici. Przestraszya si, e widok ten jest zapowiedzi
mierci, i zabolao j to. Odwaya si samej sobie wyzna, e moe byliby razem szczliwi
w domu, ktry moga odnowi dla niego z tak mioci, z jak on odnowi swj dom dla
niej, i ju to przypuszczenie przerazio j, bo pozwolio jej zrozumie ogrom nieszczcia, w
jakie popada. Odwoaa si do resztek swoich si i zmusia ma do sprzeczki bez owijania
w bawen, do ktni z ni, do awantury, do wsplnego paczu z wciekoci po utraconym
raju, pki nie usyszeli piania ostatnich kogutw i nie stao si wiato w oknach paacu i
nie zapalio si soce, maonek za, nabuzowany burzliw dyskusj, wyczerpany z
niewyspania, z sercem wzmocnionym tak rozdzierajcym paczem, nie zacisn
sznurowade przy sztylpach, nie zacisn paska, nie zacisn wszystkiego, co mu jeszcze
pozostawao z mczyzny, i nie powiedzia jej, e tak, kochanie, e rusz na poszukiwanie
mioci, ktra zagubia im si w Europie: jutro, natychmiast i na zawsze. Bya to decyzja
tak nieodwoalna, i zleci Banco del Tesoro, swemu penomocnemu administratorowi,
natychmiastow likwidacj rozlegej fortuny rodzinnej, rozproszonej ju od samych jej
pocztkw po rnego rodzaju przedsibiorstwach, inwestycjach i przechowywanej w
nietykalnych i bezterminowych papierach, a o ktrej wiedzia na pewno tylko tyle, e nie
jest a tak ogromna, jak gosia legenda: akurat taka, eby nie trzeba byo o niej myle.
Ilekolwiek by tego byo, to zamienione na oznakowane zoto, powinno byo zosta
stopniowo przekazane do jego bankw za granic, dopki jemu i jego onie nie pozostanie
w tej ojczynie bez serca ani jedna pid ziemi, gdzie mogliby umrze.
Florentino Ariza istnia wic, w rzeczy samej, wbrew jej silnemu postanowieniu, aby
w to nie wierzy. Sta na nabrzeu, przy ktrym zatrzyma si transatlantyk z Francji, kiedy
przybya z mem i synem w zotokonnym powozie, i obserwowa ich wysiadajcych, tak

jak tylokrotnie widzia ich podczas publicznych uroczystoci: doskonaych. Byli z synem,
tak wychowanym, e mona byo ju si domyla, jaki bdzie, gdy doronie: taki, jaki by
teraz. Juvenal Urbino pozdrowi Florentina Ariz radosnym machniciem kapelusza:
Jedziemy na podbj Flandrii. Fermina Daza skinia gow, Florentino Ariza zdj
kapelusz i odpowiedzia nieznacznym ukonem, a ona przyjrzaa mu si bez odrobiny
wspczucia dla przedwczesnych spustosze dokonanych przez ysin. To by on, taki,
jakim go widziaa: cie czowieka, ktrego nigdy nie znaa.
Florentino Ariza rwnie nie przeywa najlepszego okresu w swoim yciu. Do jego
zwykych i z kadym dniem coraz intensywniejszych zaj, do nudnej rutyny nocnego
kusownika, do pogbiajcej si z latami stagnacji, doszo na koniec nasilenie si choroby
Transito Arizy, ktrej pami dobiega kresu, nie pozostawiajc jakiegokolwiek
wspomnienia: bya niemal czysta. Do tego stopnia, e czasami, odwrciwszy si ku niemu i
widzc go czytajcego w tym samym co zawsze fotelu, pytaa zdziwiona: A ty czyim synem
jeste? Odpowiada zawsze zgodnie z prawd, ale ona natychmiast mu przerywaa.
- A powiedz mi, synu - pytaa - kim ja jestem?
Utya tak bardzo, e nie bya w stanie si porusza, przesiadywaa wic caymi
dniami w pasmanterii, w ktrej nie pozostao ju nic do sprzedania, strojc si nieustannie
od pierwszego piania kogutw a do witu nastpnego dnia, spaa bowiem niewiele.
Nakadaa sobie na gow wianki z kwiatw, malowaa usta, pudrowaa twarz i ramiona, by
w kocu zapyta przebywajcej z ni wanie osoby, jak wyglda. Ssiedzi wiedzieli, e
zawsze czeka na t sam odpowied: Wykapana Karaluszka Martinez. Tosamo ta,
skradziona bohaterce jednej z bajek dla dzieci, bya jedyn, na jak przystawaa. Pniej
bujaa si w fotelu, wachlowaa olbrzymim piropuszem z czerwonawych pir, pki nie
zaczynaa od nowa: wianek z papierowych kwiatw, pimo na powiekach, karmin na
ustach, skorupa bieli na twarzy. I ponownie pytanie do znajdujcej si w pobliu osoby:
Jak wygldam? Kiedy staa si cakowitym pomiewiskiem dla wszystkich ssiadw,
Florentino Ariza kaza w dawnej pasmanterii rozebra w jedn noc sklepowy kontuar i
szafy z szufladami, zamkn drzwi od ulicy i urzdzi pokj zgodnie z podanym przez ni
opisem sypialni Karaluszki Martinez; od tej pory ju nigdy wicej nie zapytaa, kim jest.
Idc za rad wuja Leona XII zatrudni starsz kobiet do opieki nad ni, biedactwo
bkao si jednak po tym wiecie bardziej pice ni przytomne, sprawiajc czasami
wraenie, e i ona zapomina, kim jest. Florentino Ariza przebywa wic w domu od
opuszczenia biura do momentu, gdy udawao mu si upi matk. Nie gra ju w domino w
Klubie Handlowym i przez dugi czas nie spotyka si z nieliczn ju garstk dawnych

przyjaciek, ktre jeszcze sporadycznie odwiedza, w jego sercu zasza bowiem ogromna
przemiana po przeraajcym spotkaniu z Olimpi Zulet.
By to grom z jasnego nieba. Florentino Ariza odwiz wanie wuja Leona XII do
domu, pord jednej z tych padziernikowych, a przywracajcych nas do zdrowia burz,
kiedy z powozu ujrza drobn, zwinn dziewczyn, w stroju obszytym falbankami z
organdyny, przypominajcym raczej sukni lubn. Ujrza j, jak w popochu biega tam i z
powrotem, bo wiatr wyrwa jej z rk parasolk i unis w stron morza. Florentino
wcign j do powozu i zboczy ze swej staej trasy, aby odwie j do jej mieszkania,
dawnej kapliczki nad otwartym morzem, przerobionej na dom, ktrego podwrze pene
gobnikw wida byo z ulicy. Po drodze opowiedziaa mu, e niecay rok temu wysza za
m za targowego handlarza starzyzn, ktrego Florentino Ariza wielokrotnie widzia na
statkach swego przedsibiorstwa, jak wyadowywa skrzynie z przernego rodzaju gratami
do odprzedania i z chmar gobi w wiklinowej klatce, takiej samej, jakich uyway matki
do przewoenia noworodkw na statkach rzecznych. Olimpia Zuleta zdawaa si
przynalee do rodziny os, nie tylko ze wzgldu na podniesione poladki i drobne piersi,
lecz z powodu caego jej wygldu: wosw jak z miedzianego drutu, sonecznych piegw,
okrgych, ywych, rozstawionych nieco bardziej ni normalnie oczu i czystego gosu,
ktrym odzywaa si wycznie wtedy, kiedy miaa do powiedzenia co mdrego i wesoego.
Florentinowi Arizie wydaa si bardziej zabawna ni atrakcyjna i po odwiezieniu do domu,
gdzie mieszkaa ze swym mem, z jego ojcem i innymi czonkami rodziny, zapomnia o
niej od razu.
W par dni pniej ponownie zobaczy jej ma w porcie, tym razem wnoszcego
towar na statek miast go wyadowywa, a kiedy statek odpyn, w uchu Florentina Arizy
rozleg si bardzo wyranie gos diaba. Tego samego popoudnia, po odwiezieniu wuja
Leona XII, przejecha, niby przypadkiem, przed domem Olimpii Zulety i ujrza j za
ogrodzeniem karmic rozradowane gobie. Krzykn do niej przez pot: Ile kosztuje
gob? Rozpoznaa go i odpowiedziaa wesoym gosem: Nie s na sprzeda. Zapyta: To
co trzeba zrobi, eby dosta gobia? Nie przestajc karmi gobi odpowiedziaa:
Odwozi si gobiark zagubion w ulewie. Florentino Ariza tej nocy wrci do
siebie z dzikczynnym prezentem od Olimpii Zulety: gobiem pocztowym z metalow
obrczk na nce.
Nastpnego popoudnia, o tej samej obiadowej porze, pikna gobiarka ujrzaa
swj prezent z powrotem w gobniku i pomylaa, e uciek. Ale kiedy, chcc mu si
przyjrze, wzia go w donie, dostrzega, e spod obrczki wystaje wcinita tam karteczka:

miosne wyznanie. Po raz pierwszy Florentino Ariza zostawia lady na pimie i nie po raz
ostatni, cho w tym przypadku by na tyle ostrony, e si nie podpisa. Nastpnego
wieczoru, we rod wchodzi wanie do swego mieszkania, kiedy jaki dzieciak z ulicy
odda mu tego samego gobia w klatce i wyrecytowa z pamici informacj, e przesya to
panu ta pani od gobi i prosi, eby panu powiedzie, eby raczy pan pilnowa go dobrze w
zamknitej klatce, bo inaczej znowu poleci, a ta pani oddaje go po raz ostatni. Nie wiedzia,
jak to ma rozumie: albo gob zgubi list podczas lotu, albo gobiarka udawaa gupi,
albo oddawaa gobia, eby on znowu go posa. W tym ostatnim przypadku rzecz
naturaln byby zwrot gobia wraz z odpowiedzi.
W sobot rano, przemylawszy sobie wszystko, Florentino Ariza ponownie wysa
gobia z nastpnym nie podpisanym listem. Tym razem nie musia czeka, a minie cay
dzie. Po poudniu ten sam dzieciak ponownie odnis gobia w innej klatce, z
wiadomoci, e pani jeszcze raz odsya gobia, ktrego jej posa i ktrego przedwczoraj
oddaa z grzecznoci, a tego oddaje z litoci, ale teraz ju naprawd przyrzeka, e
nastpnym razem, jeli jeszcze raz go wyle, to ju go nie odele. Transito Ariza do pna
bawia si z gobiem, wyja go z klatki, zacza tuli w ramionach, prbowaa go ukoysa
do snu dziecicymi piosenkami i nagle spostrzega, e pod obrczk na nce ma zatknity
papierek z jedn tylko linijk: Nie przyjmuj anonimw. Florentino Ariza przeczyta to z
oszalaym sercem, jakby mia wanie przey kulminacj swej pierwszej przygody, w nocy
za ledwie mg spa, bo tak si niecierpliwi, e si budzi. Nastpnego dnia wczenie
rano, przed pjciem do biura, jeszcze raz wypuci gobia z miosnym licikiem wyranie
podpisanym swym imieniem, a prcz niego wcisn pod obrczk najwiesz,
najpomienniejsz i najwonniejsz r ze swego ogrodu.
atwo nie poszo. Po trzech miesicach oblenia pikna gobiarka cigle
odpowiadaa tym samym: Nie jestem z tych. Nigdy jednak nie odmawiaa przyjmowania
listw i zawsze przychodzia na spotkania, aranowane przez Florentina Ariz w taki
sposb, aby wyglday na przypadkowe. Zmieni si nie do poznania: kochanek, zawsze
dziaajcy z ukrycia, najbardziej dny mioci, ale i najbardziej skpy, ten, co nic nie
dawa, ale chcia wszystko, ten, ktry nie pozwoli, aby ktokolwiek pozostawi w jego sercu
najmniejszy bodaj lad swej obecnoci, dziaajcy z ukrycia myliwy rzuci si sam na
rodek ulicy w ekstazie podpisanych listw, eleganckich prezentw, nieostronych
spacerw do domu gobiarki, i to dwukrotnie, gdy m nie by ani w podry, ani na
targu. Oto po raz pierwszy i jedyny od zamierzchych czasw pierwszej mioci poczu si
trafiony jej grotem.

W sze miesicy od pierwszego spotkania umwili si wreszcie w kajucie jednego

ze statkw rzecznych, ktry akurat przemalowywano w jednym z dokw. Byo to
przepikne popoudnie. Olimpia Zuleta kochaa si radonie, z wdzikiem trzepoccej
gobiarki, a potem lubia godzinami lee nago w powolnym, spokojnym odpoczynku, w
ktrym dla niej byo tyle mioci co w samej mioci. Kajuta bya ogoocona, pocignita
tu i wdzie farb a zapach terpentyny za znakomicie nadawa si do tego, by zabra go ze
sob we wspomnieniu szczliwego popoudnia. Nagle, pod wpywem niezwykego
natchnienia, Florentino Ariza otworzy znajdujc si w pobliu koi puszk z czerwon
farb, zanurzy w niej palec wskazujcy i wymalowa na wzgrku onowym piknej
gobiarki krwaw strza wycelowan na poudnie, a na brzuchu napis: Ta dziupla jest
moja. Tego wieczora Olimpia Zuleta nie pamitajc o napisie rozebraa si w obecnoci
ma, on za sowem si nie odezwa, nawet tchu mu nie zaparo, nic, w czasie gdy
zakadaa nocn koszul, tylko poszed do azienki po brzytw i jednym ruchem podern
jej gardo.
Florentino Ariza dowiedzia si o tym dopiero po wielu dniach, kiedy zbiegy m
zosta schwytany i wyzna gazetom powody i szczegy zbrodni. Przez wiele lat z trwog
myla o podpisanych listach, liczy upywajce lata kary zasdzonej mordercy, ktry
handlujc na jego statkach zna go dobrze, ale nie tyle obawia si podernicia garda czy
publicznego skandalu, ile pecha: Fermina Daza mogaby si dowiedzie o jego
wiaroomstwie. W owych latach oczekiwania kobieta opiekujca si Transito Ariz musiaa
ktrego dnia pozosta na targu duej, ni zamierzaa, z powodu niespotykanej o tej porze
roku ulewy, kiedy za wrcia do domu zastaa j ju martw. Siedziaa w fotelu na
biegunach, jak zwykle wymalowana, caa w kwiatach i z oczami tak penymi ycia i z tak
zoliwym umiechem, e jej opiekunka dopiero po paru godzinach zdaa sobie spraw, e
Transito Ariza nie yje. Tu przed mierci rozdaa dzieciom z ssiedztwa fortun w zocie i
biuterii z dzbanw zakopanych pod kiem, tumaczc im, e mona to je jak cukierki,
odzyskanie za wszystkich, szczeglnie tych najcenniejszych, okazao si niemoliwe.
Florentino Ariza pochowa j w dawnej hacjendzie La Mano de Dios, wci nazywanej
cmentarzem cholerykw, sadzc na grobie rany krzew.
Ju podczas pierwszych odwiedzin na cmentarzu Florentino Ariza odkry, e w
pobliu grobu matki pochowana jest Olimpia Zuleta, bez nagrobku, ale z imieniem i dat
wypisan palcem na wieym cemencie krypty, i ze zgroz pomyla, e jest to krwawy art
ma. Kiedy krzew z grobu matki zakwit, zwyk, jeli nikogo nie byo w pobliu, ka na
grobie gobiarki r, pniej zasadzi na jej grobie szczep z krzewu matki. Oba krzewy

zaczy rozrasta si z tak radoci, i Florentino Ariza zacz przychodzi z sekatorem i

innymi narzdziami ogrodniczymi, aby utrzyma krzewy w porzdku. Okazay si jednak
silniejsze od wszystkich jego poczyna: po paru latach oba krzewy rozrosy si, niczym
chwasty pomidzy grobami i poczciwy cmentarz zarazy przybra od tamtej pory nazw
Cmentarza R, dopki ktry z burmistrzw, o znacznie mniejszym poczuciu realizmu ni
mdro ludowa, w jedn noc nie wyci krzeww i nie zawiesi na uku bramy
republikaskiego napisu: Cmentarz Powszechny.
mier matki skazaa Florentina Ariz na powrt do obkaczej codziennoci:
biuro, spotkania o cile wyznaczonej porze ze staymi kochankami, partie domina w
Klubie Handlowym, te same ksiki o mioci, niedzielne wizyty na cmentarzu. Zardzewia
w rutynie, tak bardzo napawajcej go lkiem i tak poniajcej, ale chronicej go zarazem
przed uwiadomieniem sobie w peni swego wieku. Jednak pewnej grudniowej niedzieli,
kiedy nagrobne krzewy r odniosy ostatecznie zwycistwo nad sekatorem, ujrza jaskki
na drutach zainstalowanej niedawno linii elektrycznej i nagle zda sobie spraw, ile to ju
czasu upyno od mierci matki, ile od zamordowania Olimpii Zulety, ile za od tego
innego odlegego popoudnia grudniowego, kiedy Fermina Daza wysaa mu list, w ktrym
pisaa, e tak, e bdzie go zawsze kocha. Do tej pory zachowywa si tak, jakby czas nie
upywa dla niego, lecz dla innych. Dopiero co, bo w zeszym tygodniu, spotka na ulicy
jedn z tylu par, ktre pobray si dziki pisanym przez niego listom i nie pozna ich
starszego syna, a swego chrzeniaka. Zakopotany, wybrn jako, ratujc si
konwencjonalnym zwrotem: A niech to, przecie to ju dorosy mczyzna! Wci
nieodmiennie tak si zachowywa, nawet wtedy, gdy ciao zaczo wysya mu pierwsze
sygnay alarmowe, bo zawsze cieszy si elaznym zdrowiem chorowitych. Transito Ariza
zwyka mawia: Mj syn chorowa tylko na choler. Mylia choler z mioci, rzecz jasna
i to duo wczeniej nim pami odmwia jej posuszestwa. Niemniej i tak bya w bdzie,
gdy jej syn przeszed w tajemnicy przed ni sze rzeczek, cho lekarz twierdzi, e nie
sze, ale jedn i t sam, powracajc po kadej przegranej batalii. Poza tym chorowa raz
na ki, czterokrotnie na szankier i szeciokrotnie na ziarnic, jednak ani jemu, ani
adnemu mczynie nie przyszoby do gowy mwi o nich jako o chorobach, lecz jako
wojennych trofeach. Ledwie ukoczy czterdzieci lat musia uda si do lekarza z
nieokrelonymi blami w rnych czciach ciaa. Po wielu badaniach lekarz powiedzia
mu: To wiek. Wraca zawsze do domu nie zadajc sobie nawet pytania, czy to wszystko
ma cokolwiek wsplnego z nim.

Jedynym punktem odniesienia w jego przeszoci bya bowiem jego ulotna mio
do Ferminy Dazy i jedynie to, co jej dotyczyo mia uwzgldnia w swych yciowych
rachubach. Owego wic popoudnia, kiedy ujrza jaskki na elektrycznych drutach,
przyjrza si ponownie swej przeszoci, od swego najdawniejszego wspomnienia
poczwszy, przejrza swoje przygodne miostki, niezliczon ilo przeszkd, ktre musia
pokona, aby osign wysokie stanowisko, olbrzymi ilo przypadkw, jakie mu si
przydarzyy w zwizku z jego nieugitym postanowieniem, e Fermina Daza musi nalee
do niego, on za do niej ponad wszystko i wbrew wszystkiemu, i wtedy dopiero odkry, e
ycie mija. Porazi go, a po trzewia, olepiajcy dreszcz, z rk wypady mu narzdzia
ogrodnicze i musia oprze si o mur cmentarny, eby nie powali go pierwszy cios staroci.
- O kurwa! - powiedzia sam do siebie. - To wszystko byo trzydzieci lat temu!
Tak jest. Trzydzieci lat, ktre nie ominy, oczywicie, rwnie Ferminy Dazy, cho
dla niej byy to najwdziczniejsze i najowocniejsze lata w yciu. Ponure dni w paacu
Casalduero zostay wyrzucone na mietnisko pamici. ya w swoim nowym domu w La
Manga bdc pani swego wasnego losu, z mem, ktrego, gdyby musiaa jeszcze raz
wybiera,

ponownie

przedoyaby

nad

wszystkich

innych

mczyzn,

synem

kontynuujcym rodowe tradycje w Akademii Medycznej i z crk tak bardzo podobn do

niej, gdy bya w jej wieku, i czasami opanowywao j niepokojce wraenie, e ma przed
sob siebie sam. Zdya ju trzykrotnie odwiedzi Europ, od czasu owej nieszczsnej
podry, przedsiwzitej przez ni po to, eby nigdy tu nie wraca i nie y w cigym
przeraeniu.
Bg widocznie wysucha wreszcie czyjej modlitwy: po dwuletnim pobycie w
Paryu, kiedy Fermina Daza i Juvenal Urbino wanie zaczynali odnajdywa to, co
pozostawao z ruin mioci, o pnocy obudzia ich depesza, e doa Blanca de Urbino jest
ciko chora, a zaraz potem nadszed kolejny telegram z wiadomoci o mierci. Wrcili
natychmiast. Fermina Daza zesza na ld w aobnej sukni, ktra mimo obszernych
rozmiarw nie zdoaa ukry jej stanu. Istotnie, bya ponownie w ciy, a wiadomo o tym
daa pocztek popularnej piosence, raczej zoliwej ni szyderczej, o modnym przez reszt
roku refrenie: Co takiego w Paryu pikn dam rajcuje, co pojedzie, to wraca, bo
brzemienn si czuje. Pomimo do pospolitego tekstu, doktor Juvenal Urbino na dowd
swego poczucia humoru jeszcze przez wiele lat prosi w Klubie Towarzyskim o jej zagranie.
Dostojny paac markiza de Casalduero, co do ktrego istnienia i herbw rodowych nigdy
nie odnaleziono cakiem wiarygodnych informacji, zosta sprzedany wpierw Miejskiemu
Urzdowi Skarbowemu, nastpnie za za horrendaln sum rzdowi centralnemu, kiedy

pewien badacz holenderski rozpocz w nim prace archeologiczne majce udowodni, e

znajduje si tam grb Krzysztofa Kolumba, ju pity, ale za to prawdziwy. Siostry doktora
Urbino przeniosy si do klasztoru salezjanek poddajc si regule zakonnej bez skadania
lubw, a Fermina Daza na czas ukoczenia rezydencji w La Manga zamieszkaa w
dawnym domu swego ojca. Wprowadzia si tam stpajc pewnie po ziemi, wprowadzia
si po to, by rzdzi, z angielskimi meblami przywiezionymi jeszcze z podry polubnej i
dodatkami zakupionymi w czasie podry pojednania, i ju od pierwszego dnia zacza
wypenia dom wszelakimi egzotycznymi zwierztami, kupowanymi przez ni osobicie na
goletach przypywajcych z Antyli. Wprowadzia si z odzyskanym mem, z przyzwoicie
odchowanym synem, z crk urodzon w cztery miesice po powrocie i ochrzczonej
imieniem Ofelia. Doktor Urbino ze swej strony poj, e nie zdoa ju odzyska ony takiej,
jak bya dla podczas podry polubnej, bo owa czstka mioci, ktrej pragn dla
siebie, bya t, ktr hojnie obdarzya dzieci przekazujc im wszystko, co w ich mioci byo
w swoim czasie najlepszego, ale nauczy si z tym y zadowalajc si resztkami. Tak
bardzo upragniona harmonia znalaza swj najdobitniejszy i najmniej przez nich
spodziewany wyraz podczas jednej z uroczystych kolacji, kiedy podano wymienite danie,
ktrego Fermina Daza nie bya w stanie rozpozna. Zacza od sporej porcji, ale
zasmakowao jej tak bardzo, e naoya sobie kolejn, identyczn porcj, po czym aujc,
e krpowana zasadami dobrego wychowania nie naoya sobie trzeciej, nagle zdaa sobie
spraw, e wanie zjada z nieoczekiwan przyjemnoci dwa pene talerze puree z
oberyn. Poddaa si z elegancj: od tej pory w rezydencji w La Manga podawano
bakaany na wszelkie moliwe sposoby, niemal z t sam czstotliwoci, z jak pojawiay
si w paacu Casalduero i byy przez wszystkich tak lubiane, i doktor Juvenal Urbino
umila sobie wolne chwile staroci powtarzajc, i chciaby mie jeszcze jedn crk, aby j
ochrzci tak bardzo lubianym w rodzinie imieniem:
Oberyna Urbino.
Fermina Daza ju wwczas bya wiadoma, e ycie prywatne, w odrnieniu od
publicznego, jest zmienne i nieprzewidziane. Nieatwo przyszo jej ustalenie rzeczywistych
rnic pomidzy dziemi a dorosymi, ale w ostatecznoci wolaa dzieci, bo kieroway si
pewniejszymi kryteriami. Ledwie mina przyldek dojrzaoci, pozbawiona wreszcie
jakichkolwiek zudze, zacza doznawa rozczarowania, poniewa nigdy nie staa si tak,
jak si widziaa w dziewczcych marzeniach przy skwerze Los Evangelios, lecz - do czego
nigdy, nawet w duchu - nie odwaya si przyzna - bya luksusow suc. W
towarzystwie staa si w kocu najbardziej uwielbian osob, otaczan najwikszymi

wzgldami, a tym samym wzbudzajc najwikszy lk, ale nigdzie nie stawiano jej
wikszych wymaga ni we wasnym domu, w ktrego prowadzeniu nie przepuszczano
adnego uchybienia. Zawsze czua, e yje yciem poyczonym jej przez ma: absolutna
wadczyni rozlegego imperium szczcia wzniesionego przez niego i tylko dla niego.
Wiedziaa, e kocha j ponad wszystko, jak nikogo na wiecie, ale tylko i wycznie dla
siebie: w witej subie dla niego.
Rzeczywistym utrapieniem bya udrka codziennych obiadw. Bo nie tylko musiay
by podane na czas: musiay by zawsze doskonae i skada si z tego, na co on mia
wanie ochot bez uprzedniego pytania go o to.
A jeli nawet czasami go pytaa, traktujc to tak jak tyle innych, cakowicie zbdnych
ceremonii domowego rytuau, on nie podnoszc nawet wzroku znad gazety, zawsze
odpowiada: Cokolwiek. I odpowiada zgodnie z prawd, tak mio jak zwykle, bo nie
sposb byo wyobrazi sobie mniej despotycznego ma. Ale ju w porze obiadu nie mogo
to by cokolwiek, tylko akurat to, na co mia wanie ochot, i bez najmniejszej fuszerki:
eby misa nie czu byo misem, eby ryby nie czu byo ryb, eby wieprzowiny nie czu
byo parchem, eby kurczaka nie czu byo pierzem. Do tego stopnia, e nawet wtedy, kiedy
nie byo sezonu na szparagi, naleao mu je sprowadzi za wszelk cen, mg si potem
rozkoszowa wonnymi oparami wasnego moczu. Nie winia go za to, winia ycie. Ale on,
nieodwoalnie, gra w yciu gwn rol. Wystarczya najlejsza choby wtpliwo, eby
natychmiast odsun talerz, mwic:
To danie jest przyrzdzone bez mioci. Pod tym wzgldem potrafi popada w
fantastyczne stany natchnienia. Kiedy zaledwie sprbowawszy naparu z rumianku
odstawi filiank kwitujc jego smak jednym zdaniem: To paskudztwo smakuje oknem.
Zarwno ona, jak i suce zdziwiy si, adna z nich nie syszaa bowiem o kim, kto znaby
smak gotowanego okna, ale kiedy sprboway naparu chcc to zrozumie, natychmiast
zrozumiay: paskudztwo miao smak okna. By mem doskonaym: nigdy nie podnis
niczego z podogi, nie gasi wiata, nie zamyka drzwi. Kiedy spostrzega w ciemnociach
poranka brak guzika przy garderobie, syszaa, jak mwi: Czowiek powinien mie dwie
ony, jedn do mioci, a drug do przyszywania guzikw. Codziennie przy pierwszym
yku kawy i przy pierwszym yku dymicej zupy wydawa z siebie rozdzierajcy, cho
nikogo ju nie przeraajcy skowyt, ktry poprzedza grob: W dniu, kiedy wyprowadz
si z tego domu, wiedzcie, e to dlatego, i mam ju do chodzenia cay czas z
poparzonymi ustami. Mawia, e nigdy nie przygotowywano tak smacznych i
urozmaiconych obiadw jak w dni, w ktre nie mg ich tkn wskutek zaycia piguek

przeczyszczajcych i by tak wicie przekonany, e jest to perfidnie uknuty przez maonk

spisek, i w rezultacie nie bra adnych rodkw, jeli i ona nie braa ich razem z nim.
Majc ju do tego braku zrozumienia, poprosia go o niezwyky prezent na swoje
urodziny: aby przez jeden dzie podj si domowych obowizkw. Rozbawiony przysta
na to i rzeczywicie, ju od witu, przej dom we wadanie. Poda wspaniae niadanie, ale
zapomnia, e jaja sadzone jej szkodz i e nie pije kawy z mlekiem.
Nastpnie wyda polecenia dotyczce urodzinowego obiadu dla omiu zaproszonych
goci i tak bardzo si stara, eby wykaza, i potrafi zarzdza wszystkim lepiej od niej, e
przed poudniem, nie okazujc najmniejszego zaenowania, musia skapitulowa. Ju w
pierwszej chwili zda sobie spraw, e nie ma najmniejszego pojcia, gdzie si co znajduje,
szczeglnie w kuchni, suce za pozwoliy mu na wywrcenie kuchni do gry nogami w
poszukiwaniu czegokolwiek, bo i one przyczyy si do tej zabawy. O dziesitej nie podjto
jeszcze adnych przygotowa do obiadu, bo nie zakoczono w domu porzdkw, nie
sprztnito sypialni, azienka nie zostaa wymyta, zapomnia o papierze toaletowym,
zapomnia zmieni przecierada i wysa stangreta po dzieci, wreszcie pomyli podzia
funkcji wrd suby: kucharce kaza pocieli ka, pokojwkom za gotowa. O
jedenastej, kiedy lada chwila przyby mieli gocie, rozgardiasz w domu osign ju takie
rozmiary, e Fermina Daza, ledwie ywa ze miechu, przeja ster, ale bez poczucia
triumfu, jakby sobie tego yczya, lecz zdjta litoci wobec domowej niezaradnoci ma.
On, zraniony, westchn przytaczajc ten sam co zawsze argument: Przynajmniej nie
poszo mi tak le, jakby poszo tobie, gdyby prbowaa leczy chorych. Nauczka nic
nikomu nie daa. Z biegiem lat oboje dochodzili, rnymi zreszt drogami, do mdrej
konkluzji, e nie da si y razem inaczej, ani kocha inaczej: na tym wiecie nie ma nic
trudniejszego od mioci.
W peni swego nowego ycia Fermina Daza widywaa Florentina Ariz z okazji
rnych uroczystoci, tym czciej, im bardziej awansowa w pracy, ale nauczya si
zachowywa z tak naturalnoci, i niejednokrotnie, przez roztargnienie, zapominaa
przywita si z nim. Czsto syszaa, jak o nim mwiono, gdy w wiecie interesu jego
spokojny, ale niepowstrzymany awans w KTRz by staym tematem. Obserwowaa, e jego
maniery nabieraj ogady, a niemiao rozmywa si niczym tajemnicza dal, e suy mu
lekka nadwaga, e pasuje do niego powolno waciwa jego wiekowi i e z godnoci znosi
spustoszenia poczynione przez ysin. Jedyn rzecz, od ktrej nigdy nie odstpi, mimo
upywajcego czasu i zmieniajcej si mody, byy jego ponure ubrania, anachroniczne
surduty, jeden jedyny kapelusz, poetyckie kokardy z pasmanterii jego matki, zowrogi

parasol. Fermina Daza stopniowo przyzwyczaia si spostrzega go inaczej, by ostatecznie

przesta go czy z owym chudym modziecem, ktry siadywa w huraganie tych lici
skweru Los Evangelios, by wzdycha do niej. W kadym razie nigdy nie patrzya na niego
obojtnie i zawsze cieszya si z dobrych wiadomoci o nim, bo powoli uwalniay j z
poczucia winy. A jednak, kiedy ju sdzia, e cakowicie wymazaa go z pamici, pojawi
si w najmniej przez ni spodziewanym miejscu, przeistoczony w zjaw z jej nostalgii.
Wraz

pierwszymi

podmuchami

staroci

zacza

przeczuwa,

co

nieodwracalnego staje si w jej yciu zawsze, gdy odzywa si grzmot przed ulew. Bya to
nie zagojona rana od pojedynczego, kamienistego pioruna, rozlegajcego si przez
wszystkie dni padziernikowe punktualnie o trzeciej po poudniu w grach Villanueva,
ktrego wspomnienie stawao si z latami coraz wyraniejsze. Podczas gdy nowsze
wspomnienia zamazyway si po paru dniach w pamici, te zwizane z legendarn podr
przez prowincj kuzynki Hildebrandy staway si, z perwersyjn ostroci nostalgii, tak
ywe, jakby wszystko to miao miejsce wczoraj. Przypominaa sobie Manaure, grskie
Manaure, jego jedyn, prost i zielon uliczk, jego ptaki na dobr wrb, dom peen
lkw, gdzie budzia si w nocnej koszuli przemoczonej rzewnymi zami Petry Morales,,
zmarej z mioci wiele lat przedtem w tym samym ku, w ktrym teraz spaa Fermina
Daza. Przypominaa sobie wczesny smak guajaw, ktry ju nigdy pniej nie by taki
sam, przeczucia tak intensywne, e ich szum przypomina szum deszczu, topazowe
wieczory w San Juan del Cesar, kiedy wychodzia na spacery ze swym dworem
rozwiergotanych kuzynek i zaciskaa zby, by serce nie wyskoczyo jej z garda, kiedy
zbliay si do urzdu telegraficznego. Sprzedaa bez targw dom ojca, bo nie moga
wytrzyma blu modoci, widoku z balkonu na smutny skwer, tajemniczej woni gardenii
w upalne noce, przeraenia na widok portretu dawnej damy w lutowym zmierzchu, kiedy
przesdzony zosta jej los, i gdziekolwiek signa pamici w tamte czasy, zawsze potykaa
si o wspomnienie Florentina Arizy. Bya jednak na tyle rozsdna, e zdawaa sobie
spraw, i nie s to wspomnienia miosne ani te wynikajce z wyrzutw sumienia, lecz
obraz nieokrelonej przykroci, pozostawiajcy lady ez. Nie bya wiadoma tego, e grozi
jej ta sama puapka wspczucia, ktra zgubia tyle zaskakiwanych , ofiar Florentina Arizy.
Mocno chwycia si ma. Wanie wtedy, kiedy jej najbardziej potrzebowa, starszy
bowiem od niej o dziesi lat, z wszystkimi, niekorzystnymi dla siebie konsekwencjami,
bka si sam i na olep we mgle podeszego wieku, bo nie tylko by mczyzn, ale i
znacznie sabszym czowiekiem. Znali si nawzajem tak dalece, i majc za sob prawie
trzydzieci lat maestwa byli niczym jedna, cho rozdzielona istota i nierzadko czuli si

zaenowani tym, i tak czsto, wcale nie majc takich intencji, odgaduj swoje myli czy te
naraaj si na mieszno, gdy w towarzystwie jedno z nich mwi to, co drugie zamierzao
wanie powiedzie. Razem przezwyciyli powszednie niezrozumienie, chwilowe
nienawici, wzajemne wistwa i fantastyczne

byskawice

chway maeskiego

wsplnictwa. By to czas ich najlepszej mioci, kiedy kochali si bez popiechu i bez
ekscesw, coraz bardziej wiadomi i wdziczni losowi za swoje nieprawdopodobne
zwycistwa nad wszelkimi przeciwnociami. ycie, oczywicie, miao ich jeszcze podda
innym miertelnym prbom, ale to ju byo niewane: dotarli na drugi brzeg.
Z okazji zwizanych z nadejciem nowego wieku uroczystoci przygotowano
program obchodw peen wspaniaych atrakcji, spord ktrych najbardziej pamitny
okaza si pierwszy lot balonem, efekt niewyczerpanej pomysowoci doktora Urbino. P
miasta zebrao si na Play Arsenau, by podziwia ogromny balon z tafty w barwach
narodowych, majcy zainaugurowa poczt lotnicz do lecego okoo trzydziestu mil na
pnocny wschd w linii prostej San Juan de la Cienaga. Doktor Juvenal Urbino i jego
maonka, znajcy ju balonowe emocje z paryskiej Wystawy wiatowej, jako pierwsi
weszli do wiklinowego kosza, razem z inynierem lotu i szecioma zaproszonymi
notablami. Wieli ze sob list od gubernatora prowincji do wadz miejskich San Juan de la
Cienaga, w ktrym ogaszano na uytek potomnoci, i jest to pierwsza poczta wysana
drog powietrzn. Jeden z kronikarzy Diario del Comercio zapyta doktora Juvenala
Urbino, jakie byyby jego ostatnie sowa, gdyby przyszo mu zgin podczas tej eskapady,
on za bez namysu udzieli odpowiedzi, po ktrej spotka go miao tyle krzywdzcych
obelg:
- W moim mniemaniu - powiedzia - wiek XIX dla caego wiata odchodzi w
przeszo, tylko nie dla nas.
Zagubiony pord szczerze wzruszonego tumu, piewajcego Hymn Narodowy w
trakcie wznoszenia si balonu, Florentino Ariza, usyszawszy wypowiedziany przez jednego
z gapiw komentarz, gotw by uzna za wasn ow opini, e nie jest to najwaciwsza
przygoda dla kobiety, a tym bardziej dla kobiety w wieku Ferminy Dazy. Mimo wszystko
nie byo to a tak niebezpieczne. A przynajmniej nie tyle niebezpieczne co przygnbiajce.
Balon bez adnych problemw dotar do swego miejsca przeznaczenia, odbywszy
przyjemn podr po nieprawdopodobnie bkitnym niebie. Lot by dobry, lecieli nisko,
przy agodnym i sprzyjajcym wietrze, wpierw nad onieonymi acuchami gr, a pniej
nad rozlegym obszarem mokrade Cienaga Grand.

Z wysokoci nieba ujrzeli, tak jak je spotrzega sam Bg, ruiny bardzo starego i
bohaterskiego miasta, Cartegena de Indias, najpikniejszego miasta wiata, opuszczonego
teraz przez mieszkacw w obawie przed choler, po zwyciskim, trwajcym trzy stulecia
odpieraniu i przetrzymaniu angielskich oble i korsarskich gwatw. Ujrzeli
nienaruszone mury, chwasty zarastajce ulice, fortyfikacje pokonane przez bratki,
marmurowe paace i zote otarze z wicekrlami przeartymi w swoich zbrojach zaraz do
szpiku koci.
Lecieli nad osadzonymi na palach, wymalowanymi w wariackie kolory domkami
Trojas de Cataca, nad ich hodowlanymi zagrodami jadalnych iguan, kiciami balsamin i
alstromerii w nawodnych ogrdkach. Setki nagich dzieci, zachcanych oglnym
wrzaskiem, wskakiwao do wody, wyskakiwao przez okna, skakao z dachw, rzucao si ze
sterowanych z zadziwiajc sprawnoci czen i nurkowao jak delfiny, by wyawia
zawinitka z ubraniami, flakoniki z maci kamforow na kaszel i ywno pochodzc z
dobroczynnych akcji - wszystko to rzucaa im z balonowego kosza pikna pani w kapeluszu
z pirami.
Lecieli nad oceanem cienistych plantacji bananowych, ktrych cisza unosia si ku
nim jak miertelne opary, i Fermina Daza przypomniaa sobie wwczas czasy, kiedy miaa
trzy, moe cztery latka i przechadzaa si przez mroczny gaj, trzymajc za rk matk, te
bdc prawie dzieckiem, pord innych kobiet ubranych, jak i ona, w muliny, w
kapeluszach z gazy i z biaymi parasolkami. Inynier pokadowy, obserwujcy wiat przez
lunet, powiedzia: Wygldaj jak trupy. Poda lunet doktorowi Juvenalowi Urbino, ten
za ujrza midzy zasiewami woy zaprzone do wozw, pasy ochronne wzdu linii
kolejowej, cite lodem kanay nawadniajce i wszdzie, gdziekolwiek skierowa wzrok,
lece ciaa ludzkie. Kto powiedzia, i skdind mu wiadomo, e cholera sieje ogromne
spustoszenia wrd ludnoci Cienaga Grand. Doktor Urbino odpowiadajc nie odrywa
lunety od oka.
- Jest to widocznie jaka specyficzna odmiana cholery - powiedzia - bo kady trup
ma w potylicy lad po strzale.
Niebawem znaleli si nad spienionym morzem i bez adnych niespodzianek
wyldowali na rozgrzanej play, ktrej popkany saletrzany grunt parzy ywym ogniem.
Tam czekay na nich miejscowe wadze, osaniajc si przed socem jedynie
zwykymi, uywanymi na co dzie parasolami, czekaa wymachujca chorgiewkami w
rytm hymnw szkolna dziatwa, krlowe piknoci w koronach ze zoconego kartonu i ze
zwidymi od spiekoty bukietami oraz kwiat niewieci bogatego miasta Gayra, czyli

najpikniejsze w owych czasach kobiety na wybrzeu karaibskim. Fermina Daza pragna

jedynie jeszcze raz zobaczy rodzinne miasteczko i porwna je ze swoimi najstarszymi
wspomnieniami, nikomu nie pozwolono jednak na zwiedzanie, a to ze wzgldu na
niebezpieczestwo zarazy. Doktor Juvenal Urbino wrczy wadzom historyczny list, ktry
pniej zawieruszy si pord innych papierw i nigdy go ju nie odnaleziono, a
zgromadzone

towarzystwo

omal

si

nie

udusio

spiekocie

przemwie.

Przetransportowano ich wreszcie na muach do przystani w Pueblo Viejo, gdzie

trzsawiska czyy si z morzem, inynier nie zdoa bowiem doprowadzi do ponownego
wzniesienia si balonu. Fermina Daza bya przekonana, i dawno temu, gdy bya maym
dzieckiem, przejedaa tamtdy z matk wozem cignitym przez zaprzg wow. Ju jako
dorosa dziewczyna wielokrotnie opowiadaa to ojcu, on za do mierci utrzymywa, e jest
rzecz absolutnie niemoliw, eby moga to pamita.
- Pamitam bardzo dobrze t podr i byo dokadnie tak, jak mwisz - powiedzia
jej - ale to si dziao co najmniej pi lat przed twoim urodzeniem. Uczestnicy wyprawy
balonowej wrcili do macierzystego portu trzy dni pniej, wycieczeni caonocn burz i
witani przez miasto jak bohaterowie. W tumie sta te oczywicie Florentino Ariza, ktry
dostrzeg na twarzy Ferminy Dazy lady przemczenia. Niemniej, tego samego popoudnia
ujrza j ponownie na pokazie cyklistw, zorganizowanym rwnie z inicjatywy ma, i nie
byo wida po niej jakichkolwiek oznak zmczenia.
Prowadzia niezwyky welocyped, przypominajcy raczej jak machin cyrkow, z
niezwykle wysokim przednim koem, nad ktrym siedziaa, i bardzo maym tylnym, ledwie
sucym do utrzymania rwnowagi. Ubrana bya w bufiaste szarawary z kolorowymi
lamwkami, wzbudzajc oglne zgorszenie starszych dam i zakopotanie wrd panw,
nikt jednak nie pozosta obojtny wobec jej zrcznoci.
Takie oto wanie i jeszcze inne ulotne obrazy nagromadzone w cigu tylu lat
objawiay si Florentinowi Arizie niespodziewanie, na chybi trafi, i znikay rwnie szybko,
jak si pojawiay, pozostawiajc w jego sercu sieczk niepokoju. Wyznaczay jednak rytm
jego ycia, pozna bowiem okruciestwo czasu nie tyle na wasnej skrze, ile na
nieuchwytnych zmianach dostrzeganych w Ferminie Dazie, za kadym razem gdy j
widzia. Pewnego wieczoru zaszed do Mesn de don Sancho, eleganckiej restauracji
kolonialnej, i zaj, jak zwyk to czyni, kiedy samotnie siada do swych podwieczorkw
wrbelka, najbardziej oddalony stolik. Nagle, w olbrzymim lustrze wiszcym w gbi sali,
zauway przy stole Fermin Daz, z mem i dwiema innymi parami, a e siedzia pod
odpowiednim ktem, mg przyglda si jej odbiciu w caym jej blasku. Bya cakowicie

bezbronna w trakcie rozmowy prowadzonej z wdzikiem i przerywanej co chwila

miechem wybuchajcym niczym sztuczne ognie, a jej uroda janiaa wikszym ni
kiedykolwiek blaskiem w wietle ogromnych yrandoli z krysztaowych ez: Alicja znowu
znalaza si po drugiej stronie lustra.
Florentino Ariza z zapartym tchem syci si jej widokiem, patrzy, jak siga po
jedzenie, patrzy, jak ledwie prbuje wina, patrzy, jak przekomarza si z czwartym z rodu
don Sanczw, razem z ni przey chwil jej ycia przy swoim pustym stole i przez nikogo
nie zauwaony odby ponadgodzinn przechadzk po zabronionym terenie jej intymnoci.
Nastpnie wypi kolejne cztery filianki kawy, aby posiedzie duej, dopki nie ujrza jej
wychodzcej wraz z ca grup. Przeszli tak blisko, i rozpozna jej zapach pord
podmuchw innych perfum towarzyszcych jej kobiet. Od tej nocy poczwszy, niemal
przez cay rok naprzykrza si wacicielowi restauracji, oferujc mu wszystko, czego by w
yciu najbardziej pragn, w pienidzach lub w przysugach, lub w czym tylko by zechcia,
byleby mu sprzeda lustro. Szo mu nader opornie, bo stary don Sancho wierzy w legend,
e owa przepikna rama, wyrzebiona przez weneckich ebenistw, bya drugim
egzemplarzem po, stanowicej wasno Marii Antoniny bliniaczej ramie, ktra znikna
bez ladu: dwa unikalne klejnoty. Kiedy wreszcie uleg, Florentino Ariza powiesi lustro u
siebie w salonie, bynajmniej nie dla urody ramy, lecz dla jej wewntrznej przestrzeni, ktr
przez dwie godziny zajmowa ukochany wizerunek.
Gdy spotyka Fermin Daz, najczciej sza trzymajc ma pod rk, oboje za,
cakowicie do siebie dopasowani, poruszali si w swoim wasnym krgu z zadziwiajc
pynnoci syjamskich blinit, zaamujc si jedynie wtedy, kiedy si z nim witali.
Doktor Juvenal Urbino ciska mu do, w rzeczy samej, po przyjacielsku, przy niektrych
okazjach posuwajc si nawet do poklepania go po ramieniu. Ona za, poddajc go karze
bezosobowego rytuau towarzyskiej uprzejmoci, nigdy nie uczynia najmniejszego gestu,
dziki ktremu mgby przynajmniej przypuszcza, e pamita go ze swych panieskich
czasw. yli w dwch odmiennych wiatach, ale podczas gdy on chwyta si rozpaczliwie
wszystkich moliwych sposobw, aby zmniejszy dzielcy ich dystans, ona nie zrobia
niczego, co nie prowadzioby w kierunku wprost przeciwnym. Upyno wiele czasu, zanim
odway si pomyle, i owa obojtno nie bya niczym innym jak pancerzem przed
strachem. Przyszo mu to niespodziewanie na myl podczas wodowania pierwszego statku
rzecznego wybudowanego w miejscowej stoczni, ktra to uroczysto staa si zarazem
pierwsz sposobnoci oficjalnego reprezentowania wuja Leona XII przez Florentina Ariz
penicego funkcj wiceprezesa KTRz. Ten zbieg okolicznoci przyda uroczystociom

specjalnej rangi, nie zabrako wic na nich adnej ze znaczcych w yciu miasta
osobistoci.
Florentino Ariza zajmowa si wanie gomi w gwnym, pachncym jeszcze
wie farb i rozpuszczon smo salonie statku, kiedy na nabrzeu rozlega si potna
burza oklaskw, orkiestra za oddaa triumfaln salw marsza. Musia powstrzyma
dreszcze, niemal tak stare jak on sam, gdy ujrza pikn, trzymajc si ramienia ma
kobiet swoich snw, wspania w swej dojrzaoci, kroczc niczym krlowa z innych
czasw w szpalerze kompanii honorowej w paradnych mundurach, w zawierusze
serpentyn i kwietnych patkw, rzucanych jej z okien. Oboje odpowiadali na owacje
dzikczynnym ruchem doni, ona jednak wygldaa tak olniewajco, i zdawaa si i
samotnie pord tumu, ubrana caa w imperialne zoto, poczwszy od pantofelkw na
wysokim obcasie i etoli z lisich kit, a na oszaamiajcym kapeluszu skoczywszy.
Florentino Ariza oczekiwa ich na mostku, razem z wadzami prowincji, pord
oguszajcego huku muzyki, petard i przecigego trzykrotnego wycia syreny, ktre
spryskao par cae nabrzee. Juvenal Urbino przywita si z czekajcym na szeregiem z
tak waciw mu naturalnoci, i kady z tych ludzi by przekonany, e doktor darzy go
jakimi specjalnymi wzgldami: wpierw z kapitanem statku w galowym mundurze,
nastpnie z arcybiskupem, potem z gubernatorem i jego maonk, pniej z burmistrzem i
burmistrzow, wreszcie z dowdc okrgu wojskowego, niedawno przybyym z Andw. Tu
za przedstawicielami wadz sta, ledwie widoczny wrd tylu notabli, Florentino Ariza
ubrany w czarny pcienny surdut. Przywitawszy si z dowdc wojskowym, Fermina
jakby zawahaa si na widok wycignitej doni Florentina Arizy. Wojskowy, gotw
przedstawi ich sobie, zapyta j, czy si nie znaj. Nie powiedziaa ani tak, ani nie, podajc
jedynie Florentinowi Arizie do z salonowym umiechem. Zdarzyo si to ju dwukrotnie
w przeszoci i miao si zdarzy jeszcze par razy, Florentino Ariza przyjmowa wic to
zawsze jako waciwy dla charakteru Ferminy Dazy sposb bycia. Tego jednak popoudnia,
w swej nieograniczonej umiejtnoci udzenia si, zastanowi si, czy tak zacita obojtno
nie jest aby pretekstem do zatajenia udrki miosnej.
Ju sama myl rozbudzia w nim tsknoty. Ponownie zacz kry wok siedziby
Ferminy Dazy pchany takim samym pragnieniem, jakie wiele lat temu kazao mu kry po
parku Los Evangelios, tym razem jednak nie z powzitym z gry zamiarem, by zosta przez
ni zauwaonym, lecz wycznie pragnc j ujrze i upewni si, e jeszcze istnieje. Z t
rnic, i teraz trudno mu byo przej niezauwaonym. Dzielnica La Manga znajdowaa
si na wyspie oddzielonej od historycznych granic miasta kanaem zielonych wd, niemal

pustynnej i poronitej krzewami icaco, ktre w czasach Kolonii suyy za schronienie

niedzielnym kochankom. W pniejszych latach zburzono stary kamienny most
Hiszpanw i wybudowano inny, solidny, z jarzcymi si kloszami wiate latarni, aby
umoliwi przejazd nowym, cignitym przez muy tramwajom. Z pocztku mieszkacy La
Manga musieli cierpie nie przewidziane przez projektodawcw katusze: nocleg w pobliu
pierwszej wybudowanej w miecie elektrowni, ktrej praca powodowaa nieustanne
drenie ziemi. Nawet doktor Juvenal Urbino, mimo swego autorytetu, nie zdoa
doprowadzi do przeniesienia jej w takie miejsce, gdzie nie zawadzaaby nikomu, dopki
nie dopomogy mu jego wyprbowane konszachty z bosk opatrznoci. Pewnej nocy w
elektrowni nastpia potworna eksplozja, kocio przelecia nad nowymi budynkami,
przemierzy niebo nad poow miasta i uderzy w gwny kruganek klasztoru witego
Juliana Gocinnego. Stary i zrujnowany budynek sta ju pusty od pocztku owego roku,
ale kocio spowodowa mier czterech winiw, ktrzy tej wanie nocy zbiegli z
miejscowego wizienia chronic si w kaplicy. Owo spokojne przedmiecie, z tak piknymi
miosnymi tradycjami, przeistoczywszy si w luksusow dzielnic nie byo najwaciwszym
miejscem dla trudnych mioci. Ulice latem pokryte byy warstwami kurzu, zim tony w
bocie, a przez cay rok ziony pustk, stojce za gdzieniegdzie domy ukryte pord gsto
zaronitych ogrodw miay wyoone mozaikami tarasy zamiast dawnych wysoko
zawieszonych balkonw, wybudowanych jakby specjalnie po to, by odstrcza kusujcych
zalotnikw. Pocieszajce przynajmniej byo to, i w owym czasie nastaa moda na
popoudniowe przejadki w starych wynajmowanych Wiktoriach przerobionych na
jednokonki, a spacery te koczyy si na jednym ze wzgrz, skd lepiej ni z latarni
morskiej mona byo podziwia rozdzierajce zmierzchy padziernika i obserwowa
podstpne rekiny czyhajce przy play seminarzystw, a take ogromny biay czwartkowy
transatlantyk, ktry w chwili, gdy przepywa kanaem portowym, mona byo niemal
dotkn rk. Florentino Ariza zwyk po cikim dniu w biurze wynajmowa wiktori, ale
nie skada budy, jak to byo w zwyczaju w okresie upaw, lecz tkwi w jej wntrzu
ukrywajc si w gbi, niewidzialny w jej mroku, zawsze sam i zawsze wydajc zaskakujce
polecenia co do kierunku jazdy, aby nie wzbudza podejrzliwoci wonicy. Jedynym
interesujcym go celem przejadki by niemal niewidoczny pomidzy liciastymi gami
drzew bananowych i mango partenon z rowawego marmuru, niefortunna replika
idyllicznych rezydencji z plantacji bawenianych Luizjany. Dzieci Ferminy Dazy wracay do
domu tu przed pit. Florentino Ariza widzia, jak przyjedaj rodzinnym powozem i jak
potem doktor Juvenal Urbino wychodzi i wyrusza w sw codzienn tras lekarskich wizyt,

ale przez niemal rok tych spacerw nie mg dostrzec najmniejszego choby, tak przez
niego upragnionego sygnau.
Pewnego popoudnia, kiedy upar si, e wybierze si na samotn przejadk,
mimo e zacza si ju pierwsza z niszczycielskich ulew czerwcowych, ko, polizgnwszy
si w bocie, przewrci si. Florentino Ariza z przeraeniem zda sobie spraw, e znajduj
si dokadnie przed rezydencj Ferminy Dazy, i nie pomylawszy nawet, e jego
konsternacja moe go zdekonspirowa, bagalnie krzykn do wonicy.
- Nie tutaj, bagam! Wszdzie, tylko nie tutaj.
Ogupiay z powodu tego ponaglania, wonica usiowa podnie konia nie
wyprzgajc go i w rezultacie zama dyszel. Florentino Ariza wylaz z powozu, jak potrafi,
cierpliwie znoszc pniej upokorzenie w srogim deszczu, a w kocu inni spacerowicze
zaoferowali mu pomoc, i odwieli go do domu. Gdy jeszcze czeka, jedna z sucych
rodziny Urbino, spostrzegszy go w przemoczonym ubraniu, brodzcego w bocie po
kolana, zaniosa mu parasol, aby mg schroni si na tarasie. Florentino Ariza w swych
najmielszych majakach nie ni o takim szczciu, teraz jednak wolaby umrze, ni
ukaza si oczom Ferminy Dazy w tak opakanym stanie.
Mieszkajc na starym miecie, Juvenal Urbino w kad niedziel udawa si wraz z
rodzin pieszo do katedry, na msz o godzinie smej, na ktrej obecno miaa charakter
bardziej towarzyski ni religijny. Pniej, gdy przeprowadzili si do nowego domu, przez
wiele lat jedzili do katedry powozem, pozostajc czasami nieco duej, by pogawdzi z
przyjacimi pod palmami w parku. Kiedy jednak w La Manga wybudowano seminarium
duchowne, posiadajce, poza wasnym kocioem, prywatn pla i wasny cmentarz,
rodzina Urbino, wyjwszy nader uroczyste okazje, przestaa bywa w katedrze. Nic nie
wiedzc o tych zmianach, Florentino Ariza przez wiele niedziel czeka na tarasie
Parafialnej pilnujc wyjcia po kadym z trzech naboestw. Pniej zrozumia swj bd
i uda si do nowego kocioa, jeszcze do niedawna bdcego w modzie, i tam, punktualnie
o smej, odnalaz doktora Juvenala Urbino ze swymi dziemi i nadal spotyka ich przez
cztery kolejne sierpniowe niedziele, ale Ferminy Dazy z nimi nie byo. W jedn z tych
niedziel odwiedzi przylegy nowy cmentarz, na ktrym rezydenci osiedla La Manga
budowali swe okazae grobowce, i serce mu si cisno, kiedy dostrzeg w cieniu
ogromnych ceib najokazalszy ze wszystkich, ukoczony ju, z gotyckimi witraami, z
marmurowymi anioami i zotymi literami na zotych tablicach dla caej rodziny. Midzy
nimi, oczywicie, bya tablica pani Ferminy Dazy Urbino de la Calle, obok za jej ma, ze
wsplnym epitafium: Razem rwnie w pokoju Pana.

Przez reszt roku Fermina Daza nie uczestniczya w adnej z oficjalnych ani
towarzyskich uroczystoci, nawet w uroczystociach boonarodzeniowych, podczas ktrych
tak ona, jak i jej m byli zazwyczaj gwnymi protagonistami. Ale najbardziej dao si
odczu jej nieobecno podczas koncertu inaugurujcego kolejny sezon operowy. W czasie
przerwy Florentino Ariza znalaz si przy grupie, w ktrej bez wtpienia mwiono o niej,
nie wymieniajc jej nazwiska. Mwili, e kto widzia, jak w czerwcu wsiadaa o pnocy na
pokad pyncego do Panamy transatlantyku towarzystwa Cunard, ukrywajc twarz za
ciemn woalk, aby nie mona byo dostrzec ladw zerajcej j wstydliwej choroby. Kto
zapyta, co to za przypado miaa dotkn kobiet o tak niespoytych siach, odpowied
za, ktr otrzyma pytajcy, przepojona bya czarn ci:
- Tak dystyngowana dama moe mie jedynie suchoty.
Florentino Ariza wiedzia, e bogaci z jego stron nie choruj na krtkotrwae
choroby. Albo umierali nagle, niemal zawsze w przededniu jednego z wikszych wit,
ktre w zwizku z aob przepadao, albo gali w chorobach powolnych i odraajcych,
ktrych intymne szczegy staway si w kocu wiadome wszystkim. Odosobnienie w
Panamie oznaczao dla bogaczy niemal przymusow pokut. Poddawali si woli boej w
Szpitalu Adwentystw, ogromnej biaej szopie zagubionej w prehistorycznych ulewach
zatoki Darien, gdzie zdezorientowani pacjenci nie mogli si doliczy, jak mao ycia im
jeszcze pozostawao, i w ktrej pojedynczych pokojach z osonitymi ptnem oknami nikt
nie mg by cakowicie i do koca pewny czy zapach kwasu karbolowego oznacza zdrowie
czy mier. Ozdrowiecy wracali obadowani wspaniaymi prezentami, ktre rozdawali
penymi garciami, z niejakim lkiem, czy aby zostanie im wybaczony w nietakt, e
przeyli. Niektrzy mieli brzuchy poorane barbarzyskimi bliznami, jakby rany zszywane
byy dratw, w czasie wizyt unosili koszul, by pochwali si nimi, porwna je z bliznami
tych, ktrzy zmarli duszc si z nadmiaru szczcia i przez reszt swoich dni nieustannie
opowiadali i opowiadali o anielskich wizjach, jakie mieli pod wpywem chloroformu. Nikt
natomiast nie pozna nigdy wizji tych, ktrzy nie powrcili, a spord nich tych
najsmutniejszych: zmarych na wygnaniu w pawilonie grulikw, bardziej ze smutku w
trapicym ich deszczu ni w wyniku choroby. Florentino Ariza nie wiedzia, co wolaby dla
Ferminy Dazy, gdyby mia wybr. Przede wszystkim jednak wola prawd, nawet gdyby
bya nie do zniesienia, i cho wytrwale jej szuka, nie dotar do niej. Wydawao mu si
czym niepojtym, e nie znalaz si nikt, kto mgby wskaza najmniejszy chocia lad
potwierdzajcy krc wersj. W wiecie statkw rzecznych, a wic w jego wiecie, nie
byo takiej tajemnicy, ktrej udaoby si dochowa, ani takiej poufnej informacji, ktr

mona byoby utrzyma w sekrecie. Niemniej o kobiecie w czarnej woalce nikt nie sysza.
Nikt nic nie wiedzia, i to w miecie, gdzie wiedziano wszystko, a o wielu rzeczach
wiedziano nawet wczeniej, zanim si zdarzyy. Przede wszystkim wrd bogaczy. Ale i w
tym gronie nikt nie potrafi wyjani powodw zniknicia Ferminy Dazy. Florentino Ariza
nadal kry po La Manga, niezbyt nabonie wysuchujc mszy w bazylice seminarium,
uczestniczc w uroczystociach, ktre w innym stanie ducha darowaby sobie bez alu,
mijajcy jednak czas potwierdza jedynie wiarygodno wersji. Wszystko wydawao si
normalne w domu Urbinw, oprcz braku matki.
Pord tych docieka natrafi na informacje, ktrych nie zna lub wcale nie szuka,
midzy nimi za na wiadomo o mierci Lorenza Dazy w jego rodzinnym kantabryjskim
miasteczku. Pamita, e przez wiele lat widywa go w Parafialnej w trakcie wrzaskliwych
wojen szachowych, w ktrych uczestniczy zdartym od cigego gadania gosem, coraz
grubszy i coraz bardziej zgorzkniay, w miar jak ton w ruchomych piaskach zej staroci.
Od czasu niesympatycznego niadania z anywk w ubiegym wieku nie zamienili ze sob
sowa i Florentino Ariza by wicie przekonany, e Lorenzo Daza wci je wspomina z t
sam co i on niechci, cho przecie postawi na swoim i tak wietnie wyda crk za m,
co byo jedynym sensem jego ycia. Tak bardzo jednak pragn doj prawdy o zdrowiu
Ferminy Dazy, i ponownie zaszed do Parafialnej, by usysze j wprost od ojca, w czasie
kiedy mia tam miejsce historyczny turniej, w ktrym Jeremiasz de Saint - Amour zagra
przeciwko czterdziestu dwm przeciwnikom. I tak oto dowiedzia si, e Lorenzo Daza
zmar i nowina ta ucieszya go z caego serca, cho zdawa sobie spraw, jaka jest cena tej
radoci: nadal nie bdzie zna prawdy.
Ostatecznie przyj jako najpewniejsz wersj o szpitalu dla nieuleczalnie chorych,
za jedyne pocieszenie majc tylko znane przysowie: Chora kobieta, wieczna kobieta. W
dniach najwikszego przygnbienia wystarczaa mu myl, e wiadomo o mierci Ferminy
Dazy, gdyby do niej rzeczywicie doszo, mimo wszystko dotaraby nieproszona i do niego.
Nie sdzone jej byo dotrze kiedykolwiek. Fermina Daza, ywa i zdrowa,
przebywaa bowiem w hacjendzie, gdzie jej kuzynka Hildebranda Sanchez ya
zapomniana od Boga i ludzi, p mili od osady Flores de Maria. Fermina Daza odjechaa
bez awantur i scen, za obopln zgod, w chwili gdy oboje uwikani byli, niczym para
niedojrzaych dzieciakw, w jedyny powany kryzys, jaki dotkn w cigu dwudziestu
piciu lat ich trwae maestwo. Spado to na nich w spokoju penej dojrzaoci, kiedy
czuli si ju cakowicie bezpieczni przed jakkolwiek puapk losu, z dorosymi ju i dobrze
odchowanymi dziemi i z otwierajc si przed nimi przyszoci, w ktrej mogliby uczy

si starzenia bez goryczy. Byo to dla nich na tyle niespodziewane, i nie chcc rozwizywa
tego za pomoc krzykw, ez i porednikw, jak to byo przyjte na Karaibach, lecz
odwoujc si do mdroci narodw europejskich, zaczli w kocu, od tego bycia ni std ni
stamtd, brodzi w dziecicej sytuacji znikd. Fermina Daza postanowia wreszcie
wyjecha, nie bardzo wiedzc dlaczego ani po co, po prostu z czystej wciekoci, on za nie
by w stanie wyperswadowa jej tej decyzji, ubezwasnowolniony wasnym poczuciem
winy.
Fermina Daza rzeczywicie w najwikszej tajemnicy, z twarz osonit aobn
mantylk, wesza o pnocy na pokad, ale nie transatlantyku Cunarda pyncego do
Panamy, lecz stateczku pywajcego regularnie do San Juan de la Cienaga, miasta, w
ktrym urodzia si, przeya dziecistwo i za ktrym tsknota stawaa si z kadym
rokiem coraz bardziej nie do zniesienia. Wbrew woli ma i wbrew wczesnym zwyczajom,
wzia ze sob do towarzystwa jedynie pitnastoletni wychowank dorastajc pomidzy
domow sub, niemniej ojej podry powiadomiono kapitanw wszystkich statkw i
wadze kadego portu. Kiedy naprdce podja decyzj, oznajmia dzieciom, i na trzy
miesice udaje si na wypoczynek do ciotki Hildebrandy, ale zdecydowana bya pozosta
tam na zawsze. Doktor Juvenal Urbino zbyt dobrze zna jej stanowczy charakter, poza tym
czu si tak przygnbiony, e przysta na to z pokor, traktujc to jako kar bosk za swoje
cikie przewinienia. Ale jeszcze wiateka statku nie zdyy znikn na dobre, a ju oboje
zaczli aowa swych saboci. Mimo utrzymywania konwencjonalnej korespondencji z
informacjami o samopoczuciu dzieci i innych sprawach domowych, upyny niemal dwa
lata, a adne z nich nie potrafio odnale takiej powrotnej drogi, ktra nie byaby
zaminowana dum. W drugim roku dzieci przyjechay do Flores de Maria, by spdzi tu
wakacje, i Fermina Daza czynia wszystko, co moliwe i niemoliwe, aby wygldao na to,
e jest zadowolona ze swego nowego ycia. Do takich przynajmniej konkluzji doszed
Juvenal Urbino czytajc listy syna. W tych samych dniach przebywa tam zreszt z
pastersk wizyt biskup z Riohacha, dosiadajc pod oson baldachimu swej synnej biaej
mulicy w haftowanym zotem czapraku.
Za nim nadcignli pielgrzymi z najodleglejszych miejscowoci, akordeonici,
wdrowni straganiarze i sprzedawcy amuletw i przez trzy dni hacjenda pena bya
inwalidw i nieuleczalnie chorych, ktrzy w rzeczywistoci nie przychodzili dla uczonych
kaza i cakowitych odpustw, lecz z powodu mulicy, o ktrej wie niosa, i za plecami
swego waciciela czyni cuda. Biskup, wielce zaprzyjaniony z domem Urbinw de la Calle,
i to od dawna, bo od czasw, gdy by zaledwie najzwyklejszym sug boym, zrejterowa

pewnego popoudnia z wasnego jarmarku pragnc zje obiad w hacjendzie Hildebrandy.

Po obiedzie, w czasie ktrego rozprawiano wycznie o sprawach ziemskich, odcign na
bok Fermin Daz chcc j wyspowiada. Odmwia grzecznie, acz stanowczo,
argumentujc, e nie uczynia nic takiego, za co miaaby si kaja. Cho nie byo to jej
wiadomym zamiarem, odniosa wraenie, e jej odpowied dotrze tam, gdzie dotrze
powinna. Doktor Juvenal Urbino zwyk mawia nie bez pewnej dozy cynizmu, e owe dwa
gorzkie lata w jego yciu wyniky nie z jego winy, lecz z fatalnego zwyczaju obwchiwania
przez jego on odziey, uywanej w cigu dnia przez ca rodzin, a wic i przez ni sam,
eby po zapachu, choby na pierwszy rzut oka wydawaa si czysta, stwierdzi, czy naley
odesa j do prania. Robia to od dziecka i nigdy nie sdzia, aby mogo to zwrci
czyjkolwiek uwag, dopki m tego nie spostrzeg, i to od razu w noc polubn.
Spostrzeg rwnie, e pali przynajmniej trzy razy dziennie papierosa zamykajc si w
azience, ale do tego nie przykada wikszej wagi, bo kobiety z jego sfery zwyky zamyka
si razem, ca gromadk, by rozmawia o mczyznach i pali, a nawet pi wdk z
pkwartwek, i to tak, e niejedna padaa na podog pijana jak szewc. Jednak mania
obwchiwania kadej czci garderoby, jaka tylko znalaza si pod rk, nie tylko wydawaa
mu si niestosowna, ale i szkodliwa dla zdrowia. Nie braa tego powanie, tak jak w ogle
nie braa powanie spraw, o ktrych nie miaa zamiaru dyskutowa, mawiajc, e nie dla
czczej ozdoby Bg umieci na jej twarzy w dociekliwy nos wilgi. Pewnego dnia, kiedy
akurat wysza na poranne zakupy, suba zaalarmowaa ssiadw szukajc trzyletniego
panicza, ktrego nijak nie mogli znale w adnym z domowych zakamarkw. Przybya w
chwili najwikszej paniki, dwu lub trzykrotnie obesza dom wszc jak pies posokowiec i
odnalaza syna picego w szafie, w miejscu, w ktrym nikomu nie wpado do gowy go
szuka. Kiedy zdumiony m zapyta, jak go znalaza, odpowiedziaa:
- Po smrodzie kupy.
Wch, w istocie rzeczy, nie suy jej wycznie do decydowania o praniu odziey czy
do odnajdywania zagubionych dzieci: stanowi jej zmys orientacji we wszystkich
yciowych okolicznociach, szczeglnie za w yciu towarzyskim. Juvenal Urbino by tego
wiadkiem przez cay czas istnienia ich maeskiego zwizku, a zwaszcza na pocztku,
kiedy Fermina, jako osoba cakowicie obca pord ludzi od trzystu lat wrogo do niej
nastawionych, przepywaa mimo to midzy najeonymi koralowymi rafami, z nikim si
nie zderzajc i panujc nad sprawami wiata tego ze zrcznoci, ktra moga si bra
jedynie z nadprzyrodzonego instynktu. Nieszczsna godzina owego gronego daru, ktry
swe pochodzenie mg zawdzicza zarwno odwiecznej mdroci, jak kamiennemu sercu,

wybia pewnej fatalnej niedzieli przed naboestwem, kiedy Fermina Daza ze zwykego
przyzwyczajenia obwchaa ubranie, ktre jej m mia na sobie poprzedniego wieczoru, i
dowiadczya niepokojcego wraenia, e bya w ku z innym mczyzn.
Obwchaa wpierw marynark i kamizelk, jednoczenie odpinajc zegarek z
dewizk, wyjmujc owek, portfel, troch monet wrzuconych luzem do kieszeni i
odkadajc wszystko na toaletk, pniej obwchaa koszul odpinajc spink do krawatu,
topazowe spinki do mankietw i zoty guzik do sztucznego konierzyka, nastpnie
obwchaa spodnie wyjmujc pk jedenastu kluczy i scyzoryk z trzonkiem z masy perowej,
na koniec za obwchaa kalesonki, skarpetki i lnian chusteczk z wyhaftowanym
monogramem. Nie byo cienia wtpliwoci: w kadej z czci garderoby czai si zapach
nieobecny przez tyle lat wsplnego poycia, zapach trudny do okrelenia, bo nie bya to ani
wo kwiatw, ani sztucznych esencji, lecz co waciwego ludzkiej osobie. Nic nie
powiedziaa i cho w nastpnych dniach nie natrafiaa ju na lad tamtego zapachu,
obwchiwaa garderob ma nie dlatego, by j odda do prania, lecz z nieznonym,
zerajcym jej wntrznoci niepokojem.
Fermina Daza nie potrafia usytuowa owej woni w mowskim rozkadzie dnia. Nie
mogo to by pomidzy porannym wykadem a obiadem, sdzia bowiem, e adna kobieta
przy zdrowych zmysach nie oddawaaby si popiesznej mioci o takiej porze, a tym
bardziej w trakcie lekarskiej wizyty, gdy trzeba zamie mieszkanie, pocieli ka, zrobi
zakupy, przygotowa obiad i pewnie jeszcze zadrcza si, e jedno z dzieci moe by
wczeniej odesane ze szkoy z rozbit kamieniem gow i zastanie j o jedenastej rano,
nag, w nie sprztnitym pokoju i, na cholerny dodatek, z jakim lekarzem lecym na
mamie. Z drugiej strony zbyt dobrze wiedziaa, e doktor Juvenal Urbino kocha si tylko w
nocy, najchtniej w cakowitych ciemnociach, a w ostatecznoci przed niadaniem, przy
pierwszym wiergocie ptakw. O kadej innej porze, jak sam mawia, wicej zachodu byo z
rozbieraniem si, a potem z ubieraniem ni rozkoszy z koguciej mioci. Skaenie
garderoby mogo wic nastpi tylko podczas jednej z wizyt lekarskich lub w jakim
momencie skradzionym z jego szachowych lub kinowych wieczorw. Ta ostatnia
moliwo trudna bya do sprawdzenia, bo w przeciwiestwie do wielu swoich przyjaciek
Fermina Daza bya zbyt dumna, eby szpiegowa ma lub prosi kogo, by zrobi to za ni.
Najlepsze dla ewentualnej zdrady godziny wizyt byy zarazem najatwiejsze do
przeledzenia, doktor Juvenal Urbino zapisywa bowiem bardzo dokadnie nazwisko
kadego z pacjentw, wcznie z kwotami honorariw, od pierwszej wizyty a do chwili,

gdy odchodzcych z tego wiata egna po raz ostatni znakiem krzya i kilkoma sowami,
ktre zapewniay mu spokj ducha.
Fermina Daza przez wiele dni nie natrafiaa na obcy zapach w mowskiej
garderobie, gdy nagle, po trzech tygodniach, w najmniej spodziewanym momencie
odnalaza go ponownie czujc go, przez wiele dni pod rzd, znacznie intensywniej ni
przedtem, cho jednym z tych dni bya niedziela powicona rodzinnym uroczystociom, w
czasie ktrych nie rozstawali si ze sob ani na chwil. Pewnego wieczoru znalaza si
niespodziewanie w gabinecie ma, wbrew swym zwyczajom, a nawet wbrew wasnej woli,
jakby to nie ona, lecz zupenie kto inny robi co, czego nigdy sama by nie zrobia:
rozszyfrowywaa za pomoc wspaniaej lupy bengalskiej zagmatwane zapiski wizyt z
ostatnich miesicy. Po raz pierwszy przebywaa sama w tym przesyconym woni kreozotu
gabinecie, zapchanym ksikami oprawnymi w skry nieznanych zwierzt, ciemniaymi
fotografiami uczelnianych grup, honorowymi dyplomami, astrolabiami i fantazyjnymi
sztyletami kolekcjonowanymi przez lata. Tajemne sanktuarium, zawsze przez ni
uznawane za jedyne prywatne terytorium ma, byo jej zabronione, bo nie miao nic
wsplnego z mioci, bya tu wic zaledwie kilka razy, zawsze razem z nim i zawsze w
sprawach bahych. Nie czua si uprawniona do wkraczania tam samej, a tym bardziej do
przeprowadzania dochodzenia, ktre wydawao jej si z gruntu nieprzyzwoite. Ale ju tu
bya. Chciaa znale prawd i szukaa jej ze skwapliwoci ledwie porwnywaln do
strasznego lku przed jej odnalezieniem, pchana nie kontrolowanym wichrem, silniejszym
od jej wrodzonej dumy, silniejszym nawet od jej godnoci: fascynujca mka.
Nie zdoaa niczego wyjani, bo pacjenci ma, z wyjtkiem ich wsplnych
przyjaci, stanowili rwnie cz jego zamknitego wiata: byli to ludzie bez tosamoci,
ktrych zna nie z twarzy, lecz z ich dolegliwoci, nie z barwy oczu czy dziki pyncym z
serca wynurzeniom, lecz z rozmiarw wtroby, z nalotu na jzyku, skrzepu w moczu,
halucynacji podczas nocnej gorczki. Ludzie, ktrzy wierzyli w jej ma, ktrzy wierzyli, i
yj dziki niemu, podczas gdy w rzeczywistoci yli dla niego i koczyli zredukowani do
jednego zdania wypisanego przez niego wasnorcznie na dole protokou lekarskiego:
Spokojnie, Bg czeka na ciebie w drzwiach. Fermina Daza opucia gabinet po dwch
bezcelowych godzinach, odnoszc wraenie, e ulega niegodziwej pokusie.
Podjudzana wasn wyobrani, zacza odkrywa zmiany w mu. Wydawa si jej
nieszczery, niechtny przy stole i w ku, skonny do wybuchw gniewu i ironicznych
docinkw, w domu za nie by ju tym spokojnym czowiekiem co kiedy, lecz lwem w
klatce. Po raz pierwszy od lubu zwracaa uwag na jego spnienia, kontrolowaa go co do

minuty i okamywaa, eby wydoby z niego prawd, czujc si pniej miertelnie

zraniona, gdy sam sobie przeczy. Pewnej nocy obudzia si przeraona niejasnymi
urojeniami, bo przywidzia jej si m wpatrujcy si w ni w ciemnociach oczami, ktre
wyday jej si pene nienawici. Przeya wstrzs podobny do tego, jakiego dowiadczya w
kwiecie modoci, kiedy ujrzaa Florentina Ariz stojcego przy jej ku, z t rnic, i
tamten zjawi si nie z nienawici, lecz z mioci. Tym razem zreszt nie bya to fantazja: jej
m nie spa o drugiej nad ranem, siedzc w ku i przypatrujc si picej onie, ale kiedy
zapytaa, dlaczego to robi, zaprzeczy temu. Zoy z powrotem gow na poduszce i
powiedzia:
- Pewnie ci si przynio.
Po tej nocy i po innych podobnych epizodach z tego okresu, kiedy Fermina Daza nie
bya cakiem pewna, gdzie koczy si rzeczywisto, a gdzie zaczyna zudzenie, porazio j
odkrycie, e zaczyna wariowa. Nagle zdaa sobie spraw, e m nie przystpi do komunii
w czwartek Boego Ciaa ani w adn niedziel w cigu ostatnich tygodni i nie znalaz w
tym roku czasu na rekolekcje. Kiedy go zapytaa, czemu naley przypisa owe niezwyke
zmiany dokonujce si w jego duchowym zdrowiu, otrzymaa niejasn odpowied. Ten
trop okaza si decydujcy, od pierwszej komunii bowiem, to znaczy od smego roku ycia
nigdy w tak wanym dniu mu si to nie przydarzyo. W ten sposb uwiadomia sobie, e
m nie tylko popad w grzech miertelny, ale na domiar zego postanowi tkwi w nim
rezygnujc ze wsparcia swego spowiednika. Nie bya w stanie poj, i mona a tak bardzo
cierpie przez co, co zdawao si by cakowicie przeciwne mioci, ale stao si,
postanowia wic, e jedynym wyjciem, aby samej nie umrze, bdzie podoenie ognia
pod legowisko mij zalewajcych trucizn jej wntrznoci. Jak postanowia, tak zrobia.
Ktrego popoudnia zacza na tarasie cerowa skarpetki, podczas gdy jej m koczy
sw codzienn lektur po sjecie. Nagle przerwaa robtk, uniosa okulary na czoo i bez
najmniejszej zawzitoci, zawoaa go:
- Doktorze!
Zatopiony by w lekturze L Ile des pingouins, powieci czytanej w tych dniach przez
wszystkich, i nie wynurzajc si z niej odpowiedzia: Om. Natara ponownie:
- Spjrz mi w twarz.
Uczyni to patrzc, lecz nie widzc jej w mgle okularw do czytania, ale nie musia
ich zdejmowa, eby spon w ogniu jej spojrzenia.
- Stao si co? - zapyta.
- Wiesz lepiej ode mnie - powiedziaa.

I nie powiedziaa nic wicej. Opucia okulary, by dalej cerowa skarpetki. Doktor
Juvenal Urbino ju wiedzia, e dugie godziny niepokoju dobiegy kresu. Wbrew wasnym
przeczuciom w moment nie okaza si sejsmicznym trzsieniem serca, lecz miosiernym
ciosem spokoju. Poczu ogromn ulg, e wczeniej ni pniej nastpio to, co wczeniej
czy pniej nastpi musiao: widmo panny Barbary Lynch wreszcie wkroczyo do domu.
Doktor Juvenal Urbino pozna j cztery miesice temu, gdy czekaa na sw kolej w
przychodni Szpitala Miosierdzia, i natychmiast zrozumia, e co nieodwracalnego wanie
stao si w jego yciu. Bya to wysoka grubokocista elegancka Mulatka, o skrze
posiadajcej barw i delikatno melasy, ubrana tego dnia w czerwony kostium w biae
grochy i w utrzymany w tym samym stylu kapelusz o szerokim rondzie ocieniajcym nawet
rzsy. Jej pe wydawaa si by bardziej wyrazista ni u reszty istot ludzkich. Doktor
Juvenal Urbino nie przyjmowa w przychodni, niemniej, ilekro by w pobliu i
dysponowa wolnym czasem, wchodzi, by przypomnie swoim byym uczniom, e nie ma
lepszego lekarstwa od dobrej diagnozy. Nieprzypadkowo znalaz si wic przy badaniu
niespodziewanej Mulatki, zwaajc, aby jego wychowankowie nie dostrzegli u niego
adnego odruchu, ktry nie wydaby si przypadkowy i ledwie na ni patrzc, ale bardzo
dobrze zapamita dane dotyczce jej tosamoci. Tego popoudnia, po ostatniej wizycie,
kaza skierowa powz pod adres podany przez ni w przychodni i, w rzeczy samej, znalaz
j tam, wypoczywajc na tarasie na wieym marcowym powietrzu.
By to typowy antylski dom, cay, a po cynkowy dach, pomalowany na to, z
zasonami w oknach, z wiszcymi u wejcia doniczkami godzikw i paproci, osadzony na
drewnianych palach wbitych w nadmorskie mokrada Maa Crianza. W klatce
podwieszonej do okapu piewa turpial. Po drugiej stronie ulicy miecia si szkoa
podstawowa i wychodzce z niej gromady dzieci zmusiy stangreta do cignicia cugli, aby
ko si nie sposzy.
By to szczliwy zbieg okolicznoci, w ten bowiem sposb panna Barbara Lynch
miaa do czasu, by mc rozpozna doktora. Pozdrowia go przyjacielskim gestem, jakby
si dawno znali, i zaprosia na kaw, pki na ulicy nie zapanuje spokj, on za, wbrew
swoim zwyczajom, z przyjemnoci wypi kaw, suchajc, jak mwi o sobie, co byo
jedynym tematem interesujcym go od tego ranka i miao pozosta jedynym, bez chwili
spokoju, przez najblisze miesice. Przy jakiej okazji, tu po lubie, kto spord jego
przyjaci powiedzia mu w obecnoci ony, i wczeniej czy pniej bdzie musia stawi
czoo szalonej namitnoci, zdolnej niebezpiecznie zachwia stabilnoci jego maestwa.
On, ktremu zdawao si, i dobrze zna samego siebie, a zarazem zna si swych moralnych

fundamentw, umia si z tych przepowiedni. No i prosz: wanie si stao. Panna

Barbara Lynch, doktor teologii, bya jedyn crk wielebnego Jonathana B. Lyncha,
protestanckiego pastora, chuderlawego Murzyna objedajcego na mulicy ndzne osady
nadmorskich mokrade i goszcego sowo jednego z tylu bogw, ktrych doktor Juvenal
Urbino pisa z maej litery, aby odrni ich od swojego. Mwi dobrze po kastylijsku, cho
w uywanej przez niego skadni sycha byo skrzypienie piasku, ale owe czste potknicia
dodaway jedynie uroku jego mowie. W grudniu miaa skoczy dwadziecia osiem lat,
niedawno rozwioda si z innym pastorem, uczniem swego ojca, po dwuletnim i zym
poyciu maeskim i nie zamierzaa powtarza tego bdu. Powiedziaa: Prcz turpiala
nie mam w yciu innej mioci. Ale doktor Urbino by zbyt powanym czowiekiem, eby
nabra podejrze, i powiedziaa to celowo. Wprost przeciwnie: skonfundowany, zacz si
zastanawia, czy tyle uatwie naraz nie jest aby Bosk przynt, po pokniciu ktrej
przyszoby mu zapaci z naddatkiem, ale natychmiast odsun te myli jako teologiczn
bzdur wynikajc z jego zakopotania.
Na poegnanie skomentowa mimochodem poranne badania, wiadom, i nic tak
nie cieszy chorego jak rozmowa o jego dolegliwociach, ona za tak wspaniale rozprawiaa
o swoich, e przyrzek odwiedzi j ponownie nazajutrz, punktualnie o czwartej, aby
przebada j dokadniej. Przelka si: wiedziaa, e lekarz tej klasy jest cakowicie ponad
jej moliwoci, uspokoi j jednak:
W naszej pracy staramy si tak to zaatwi, aby bogaci pacili za ubogich.
Nastpnie zanotowa w swym zeszyciku: panna Barbara Lynch, mokrada Maa Crianza,
sobota, p.m.. W wiele miesicy pniej Fermina Daza miaa przeczyta t notatk
poszerzon o szczegy diagnozy, leczenia i opis rozwoju choroby. Nazwisko zwrcio jej
uwag i natychmiast przyszo jej na myl, e jest to jedna z tych wykolejonych artystek z
nowoorleaskich statkw przewocych owoce, ale odczytawszy adres uznaa, e jest to
raczej osoba z Jamajki, Murzynka oczywicie, i bez skrupuw wyeliminowaa j z
mowskich gustw.
Doktor Juvenal Urbino przyby na sobotnie spotkanie dziesi minut za wczenie, w
chwili gdy panna Lynch koczya wanie ubiera si na jego przyjcie. Takiego
zdenerwowania nie czu ju od swych paryskich czasw, kiedy stawa do egzaminw
ustnych. Panna Lynch na pciennym ku, w delikatnej jedwabnej kombinacji, bya
nieskoczenie pikna. Wszystko w niej byo due i mocne: syrenie uda, przypieczona na
wolnym ogniu skra, zdumione piersi, przezroczyste dzisa ze wspaniaymi zbami, a cae
jej ciao wydawao wo czerstwego zdrowia, w ludzki zapach odkryty przez Fermin Daz

w mowskiej garderobie. Udaa si do przychodni, gdy dolegao jej co, co z ogromn

doz wdziku okrelaa jako kolk skrcon, a co doktor Urbino uzna za symptomy nie
do zlekcewaenia. Za pomoc dotyku zbada wic jej organy wewntrzne, skupiwszy si
bardziej na zamiarach ni na dociekaniach, i w miar badania zapomina o swej wiedzy
odkrywajc w zadziwieniu, e owa cudowna istota jest rwnie pikna wewntrz jak z
zewntrz, a wwczas odda si rozkoszom dotyku ju nie jako najbardziej wykwalifikowany
lekarz wybrzea karaibskiego, lecz jak biedny boy mczyzna oszoomiony chaosem
instynktw. W cigu caego uczciwego ycia zawodowego zdarzyo mu si to tylko raz i by
to dla moment najwikszej haby, bo oburzona pacjentka odsuna jego rk, usiada na
ku i powiedziaa:
To, czego pan chce, moe si sta, ale nie w ten sposb. Panna Lynch natomiast
poddaa si jego doniom, kiedy za nie miaa najmniejszej wtpliwoci, e lekarz nie myli
ju wcale o swej wiedzy i profesji, powiedziaa:
- Sdziam, e etyka zawodowa nie pozwala na to. By tak zlany potem, jakby w
ubraniu wyczoga si ze stawu, i wytar rce i twarz rcznikiem.
- Etyka - powiedzia - wyobraa sobie, e my, lekarze, jestemy z drewna.
Wycigna ku niemu pen wdzicznoci do. - To, i tak sdzi mog, nie oznacza,
e nie mona tego zrobi - powiedziaa. - Wyobra sobie, czym dla takiej biednej Murzynki
jak ja s wzgldy tak sawnego mczyzny.
- Ani przez chwil nie przestaem o pani myle - powiedzia.
Byo to wyznanie tak bojaliwe, e a godne litoci.
Ona jednak wyratowaa go z wszelkich opresji wybuchem miechu, ktry rozjani
sypialni.
- Wiem o tym, i to ju od chwili, kiedy zobaczyam ci w szpitalu, doktorze powiedziaa. - Jestem Murzynk, ale nie idiotk.
Nie byo to takie proste. Panna Lynch chciaa zachowa swj nieskalany honor,
pragna bezpieczestwa i mioci, w tej wanie kolejnoci, i sdzia, e na to zasuguje.
Daa doktorowi Urbino szans uwiedzenia jej, byle nie przekracza progu jej sypialni,
choby znajdowaa si sama w domu. Posza na ustpstwa: pozwolia mu powtarza
ceremoni dotyku i osuchiwania z pogwaceniem wszelkich norm etycznych, ale bez
zdejmowania z niej ubrania. On ze swej strony, poczuwszy zdobycz w zbach, nie chcia ju
jej puci, nie ustawa wic w swych niemal codziennych obleniach. Ze wzgldw
praktycznych stay zwizek z pann Lynch by prawie niemoliwy, doktor jednak by zbyt

saby, aby przyhamowa na czas, tak jak pniej okaza si za saby, aby konsekwentnie
posuwa si dalej. To by kres jego moliwoci.
Wielebny Lynch nie prowadzi regularnego trybu ycia, odjeda bez uprzedzenia
na swej mulicy objuczonej z jednego boku bibliami i ewangelickimi broszurami
propagandowymi, z drugiego za prowiantem, wraca za w najmniej spodziewanym
momencie. Kolejnym utrudnieniem bya usytuowana naprzeciwko szkoa, gdzie dzieci
wypiewyway swoje lekcje patrzc przez okna na ulic, przy czym najlepiej widziay dom
po przeciwlegej stronie, z drzwiami i oknami otwartymi na ocie od szstej rano oraz
pann Lynch zawieszajc klatk pod okapem, aby turpial uczy si wypiewywanych
lekcji; widziay j w kolorowym turbanie, kiedy swym wspaniaym karaibskim gosem
rwnie wypiewywaa lekcje w trakcie domowych zaj, a pniej widziay, jak siedzc na
ganku piewaa sama po angielsku wieczorne psalmy.
Musieli wybra por, kiedy dzieci w szkole nie byo, istniay za tylko dwie
moliwoci: w przerwie obiadowej midzy dwunast a drug, gdy doktor te udawa si na
obiad, lub pod wieczr, kiedy dzieci wracay do domu. Te godziny byy najbardziej
sprzyjajce, ale wwczas doktor koczy ju swoje wizyty i mia tylko kilka minut, aby
zdy na rodzinn kolacj. Trzeci i najpowaniejsz dla przeszkod by jego wasny
status. Nie zdoaby dotrze na miejsce bez powozu, ktry wszyscy znali, a ktry musia
zawsze czeka przed drzwiami. Mgby wej w zmow ze stangretem, co robili niemal
wszyscy jego przyjaciele z Klubu Towarzyskiego, ale w adnej mierze nie licowao to z jego
zasadami. Do tego stopnia, e kiedy odwiedziny u panny Lynch stay si nazbyt oczywiste,
ubrany w liberi stangret sam odway si go zapyta, czy nie byoby lepiej, by zajecha po
niego pniej, eby powz nie sta tak dugo przed drzwiami. Doktor Urbino, wbrew
swemu sposobowi bycia, z miejsca uci:
- Od kiedy ci znam, po raz pierwszy sysz, i mwisz co, czego nie powiniene by
mwi - powiedzia. - Jednym sowem: nic nie syszaem.
Nie byo wyjcia. W takim miecie jak to ukrywanie choroby byo niemoliwoci
dopki przed domem zatrzymywa si powz lekarza. Czasami, jeeli odlego na to
pozwalaa, doktor sam postanawia i pieszo do pacjenta, ewentualnie podjeda
wynajtym powozem, by zapobiec zoliwym lub przedwczesnym podejrzeniom. Tego
rodzaju wybiegi nie odnosiy jednak wikszego skutku, wystawiane recepty pozwalay
bowiem rozszyfrowa prawd do tego stopnia, e doktor Urbino musia przepisywa
faszywe lekarstwa razem z rzeczywicie niezbdnymi, aby uchroni wite prawo chorych
do mierci w spokoju razem z tajemnic choroby. Mg rwnie, w sposb rnoraki i

godziwy zarazem, usprawiedliwia obecno swego powozu przed domem panny Lynch,
ale nie na czas nazbyt dugi, a ju na pewno nie na tyle, na ile by pragn, czyli na cae
ycie. wiat przemieni si dla w pieko. Zaspokoiwszy ju raz pierwsze szalestwo, oboje
uwiadomili sobie nagle wszystkie niebezpieczestwa, doktor Juvenal Urbino nie mia za
do odwagi, aby stawi czoo skandalowi. W majakach gorczki przyrzeka wszystko, ale
pniej, gdy gorczka mijaa, rzecz odkadano na pniej. Za to w miar jak wzrastao
pragnienie przebywania z ni, wzrastay rwnie obawy, e j utraci, spotkania staway si
wic coraz popieszniejsze i coraz trudniejsze. O niczym innym nie myla. Oczekiwa
wieczoru z niepohamowanym pragnieniem, zapomina o innych obowizkach, zapomina o
wszystkim poza ni, ale w miar jak powz zblia si do mokrade Maa Crianza, tym
bardziej baga Boga, by jaka niespodziewana przeszkoda w ostatniej chwili zmusia go do
ominicia jej domu. Dojeda w stanie takiego przeraenia, i czasami szczerze radowa
si na widok bawenianej gowy wielebnego Lyncha, czytajcego na tarasie, podczas gdy
jego crka w salonie katechizowaa osiedlowe dzieci wypiewywanymi Ewangeliami.
Wwczas, szczliwy, wraca do siebie nie chcc prowokowa losu, ale pniej czu, jak
ogarnia go szalecze pragnienie, eby zawsze przez cay dzie bya pita po poudniu.
Kiedy wic zatrzymujcy si przed drzwiami powz zacz nazbyt rzuca si w oczy,
amory stay si niemoliwe, a po trzech miesicach byy ju tylko mieszne.
Nie majc czasu na najkrtsz choby rozmow, panna Lynch ledwie dostrzegszy
lekkomylnego kochanka natychmiast biega do sypialni. W dniach, kiedy spodziewaa si
go, przemylnie wkadaa szerok spdnic, pikn jamajsk spdnic z kwiecistymi
falbanami, ale pod ni nie miaa nic, ufna, e udogodnienia dopomog mu w
przezwycieniu strachu. Ale on marnotrawi wszystko, co robia, by go uszczliwi.
Dyszc, zlany potem, szed za ni do sypialni wkraczajc tam z hukiem, rzucajc na
podog lask, neseser lekarski, somkowy kapelusz, by kocha si w popochu, ze
spuszczonymi do kolan spodniami, w zapitej marynarce, eby mniej mu zawadzaa, ze
zot dewizk w kamizelce, w butach, w caym rynsztunku, bardziej zajty mylami o jak
najszybszym odejciu ni o osigniciu rozkoszy. Opuszcza j wyposzczon, kiedy dopiero
co wkraczaa w tunel swej samotnoci, a on ju zapina spodnie, wycieczony, jakby przed
chwil kocha si mioci absolutn na krawdzi ycia i mierci, podczas gdy w
rzeczywistoci co najwyej sprosta temu, co akt miosny ma z wyczynu fizycznego. Ale by
w swoim prawie: zuy tyle czasu, ile akurat potrzebowaby na zrobienie zastrzyku
doylnego podczas rutynowej wizyty lekarskiej. I wraca wwczas do domu zawstydzony
wasn saboci, marzc o mierci i przeklinajc siebie za to, e nie ma odwagi poprosi

Ferminy Dazy o to, eby spucia mu spodnie i rzucia dup o palenisko. Nie tyka kolacji,
modli si bez przekonania, udawa, e w ku pochania go nadal rozpoczta w czasie
sjesty lektura, podczas gdy jego ona nieustannie krya po mieszkaniu porzdkujc wiat
przed zaniciem. W miar jak gowa opadaa mu nad ksik, zanurza si z wolna w
nieuchronne namorzyny panny Lynch, w opary jej spoczywajcego gaju, w jej oe mierci,
i wwczas nie by ju w stanie myle o niczym innym jak tylko o jutrzejszej za pi pita
po poudniu i o niej czekajcej na niego i nie majcej na sobie nic prcz wzgrka ciemnej
ostnicy pod wariack spdnic z Jamajki: piekielny krg.
Ju kilka lat temu zacz uwiadamia sobie ciar wasnego ciaa. Rozpoznawa
objawy. Czyta o nich w podrcznikach, na wasne oczy widzia, jak potwierdzaj si bez
stwierdzonych uprzednio powaniejszych dolegliwoci u starszych pacjentw, ktrzy nagle
podaj doskonae opisy syndromw, jakby recytowali ich charakterystyk z medycznych
skryptw, a w rezultacie okazuj si objawami urojonymi. Jego nauczyciel z kliniki
dziecicej La Salpetriere poradzi mu pediatri jako najszlachetniejsz specjalizacj, bo
dzieci choruj tylko wtedy, kiedy naprawd choruj, i nie potrafi porozumie si z
lekarzem za pomoc konwencjonalnych sw, lecz dziki konkretnym objawom
rzeczywistych chorb. Doroli za to, od pewnego wieku, albo maj objawy bez chorb, albo
jeszcze gorzej: cierpi na powane choroby majc symptomy innych, nie tak gronych
chorb. Leczy ich paliatywami, dajc czas czasowi, pki nie nauczyli si nie odczuwa
swych bolesnych schorze i, nie majc wyboru, wspy z nimi na mietnisku staroci.
Doktorowi Juvenalowi Urbino nigdy jednak nie przyszo do gowy, e lekarzowi w jego
wieku, przekonanemu, i widzia ju wszystko, moe przydarzy si, e nie bdc chorym,
nie bdzie w stanie pokona niepokoju wobec faktu, i czuje si chory. Albo jeszcze gorzej:
w oparciu o czysto naukowe przesanki wierzy, i nie jest chory, przypuszczalnie jednak
rzeczywicie bdc chorym. Majc ju lat czterdzieci, powiedzia w katedrze uczelni, p
artem, p serio: Mie kogo, kto by mnie rozumia - oto moja jedyna potrzeba yciowa.
Ale kiedy poczu si zagubiony w labiryncie panny Lynch, ju nie byo mowy o artach.
Wszystkie realne i urojone symptomy jego starszych pacjentw gromadziy si w jego ciele.
Wyczuwa stan swej wtroby z tak dokadnoci, i bez badania mg powiedzie, jaki jest
jej rozmiar. Czu senne kocie pomruki swych nerek, czu mienice si blaski swego
woreczka ciowego, czu bzyczenie krwi w swych yach. Czasami budzi si o wicie jak
ryba duszca si z braku powietrza. Mia wod w sercu. Czu, jak opnia swoje bicie, czu,
jak na chwil gubi ono krok, niczym podczas szkolnych marszw wojskowych, raz, jeszcze
raz, by wreszcie poczu, jak wraca do siebie, bo Bg jest wielki. Ale zamiast siga po te

same prodki, jakie przepisywa swoim pacjentom, poddawa si lepemu przeraeniu.

Mia racj: jedynym, czego potrzebowa w yciu, rwnie w wieku pidziesiciu omiu lat,
byo mie kogo, kto by go rozumia. Zwrci si wic ku Ferminie Dazie, najbardziej
kochajcej go istocie, ktr i on kocha najbardziej na tym wiecie i z ktr dopiero co
pogodzi wasne sumienie.
A zaczo si to wtedy, gdy przerwaa mu popoudniow lektur proszc, by spojrza
jej w twarz, do niego za dotar pierwszy sygna, e jego piekielny krg zosta odkryty. Nie
bardzo rozumia, jak do tego mogo doj, bo nie by w stanie wyobrazi sobie, by Fermina
Daza dosza prawdy wycznie dziki wchowi. W kadym razie i od dawien dawna nie byo
to odpowiednie miasto do utrzymywania sekretw. Tu po zainstalowaniu pierwszych
prywatnych aparatw telefonicznych niejedno pozornie najstabilniejsze maestwo
rozpado si wskutek potwarzy z anonimowych telefonw, a wiele przeraonych tym rodzin
przestao natychmiast korzysta z usug telefonii albo nie chciao mie telefonu przez wiele
lat. Doktor Urbino wiedzia, e jego ona na tyle szanuje sam siebie, i nie pozwoliaby
nawet na prb anonimowego intryganctwa przez telefon, nie potrafi za wyobrazi sobie
osoby na tyle zuchwaej, by uczynia to z otwart przybic. Obawia si za to dawnej
metody: liciku wsunitego niewidzialn rk pod drzwi, ktry mg okaza si skuteczny
nie tylko dlatego, e gwarantowa obustronn anonimowo tak nadawcy, jak i adresatowi,
ale przede wszystkim dlatego, e jego legendarny rodowd pozwala przypisywa mu
pewien metafizyczny zwizek z zamysami boskiej opatrznoci.
Zazdro nigdy nie przekroczya progu jego domu: przez ponad trzydzieci lat
maeskiego spokoju doktor Urbino wielokrotnie chepi si publicznie, i do tej pory
zreszt zgodnie z prawd, i oni oboje s niczym szwedzkie zapaki, ktre zapalaj si tylko
potarte o drask wasnego pudeka. Nie by jednak w stanie przewidzie, jak zareaguje
wobec udowodnionej zdrady kobieta o tak wysokim poczuciu godnoci wasnej jak jego
ona, tak bardzo dumna i obdarzona tak silnym charakterem. Gdy wic spojrza jej prosto
w twarz, bo tak sobie yczya, nie przyszo mu do gowy nic innego, jak spuci oczy kryjc
zmieszanie i udajc ponowne zagbienie si w sodkich meandrach wyspy Alki, aby zanim
co wymyli zyska na czasie. Fermina Daza ze swej strony te nic nie powiedziaa.
Zakoczywszy cerowanie skarpetek wrzucia wszystko byle jak do przybornika, wydaa w
kuchni polecenia co do kolacji i posza do sypialni.
On za podj wwczas decyzj tak stanowcz, i o pitej po poudniu nie zajecha
ju pod dom panny Lynch. Obietnice wiecznej mioci, marzenia o skromnym,
przeznaczonym wycznie dla niej domku, gdzie bez adnych przeszkd mgby j

odwiedza, powolne szczcie a do samej mierci, wszystko, co przyrzek jej w

pomieniach mioci zostao puszczone w niepami raz na zawsze. Ostatnim jego
prezentem dla panny Lynch by szmaragdowy diadem, ktry stangret wrczy jej bez sw,
bez adnej wiadomoci ani liciku, w pudeeczku owinitym w papier aptekarski, eby i
stangret sdzi, e jest to jakie bezzwocznie potrzebne lekarstwo. Nie zobaczy jej ju
wicej, nawet przypadkiem, przez reszt swego ycia i tylko Bg jeden wie, z jakim blem
podejmowa t bohatersk decyzj i ile gorzkich ez przela zamknity w ubikacji, eby
przey sw osobist katastrof. O pitej, zamiast uda si do niej, dokona wobec swego
spowiednika aktu gbokiej skruchy, w najblisz za niedziel przyj komuni z
doszcztnie zdruzgotanym sercem, ale z cakowicie uspokojon dusz.
W noc swej rezygnacji, rozbierajc si do snu, powtrzy Ferminie Dazie gorzk
litani porannych bezsennoci, gwatownych uku, nieodpartej chci paczu o zmierzchu,
zaszyfrowanych symptomw skrytej mioci, o ktrych mwi tak jakby narzeka na udrk
staroci. Musia si przed kim otworzy, eby nie umrze, eby nie poczu si zmuszonym
do powiedzenia prawdy, przecie, jakkolwiek by byo, owe wyznania stanowiy uwicon
cz domowych rytuaw miosnych. Wysuchaa go z uwag, ale nie patrzc na, nic nie
mwic, odbierajc jedynie poszczeglne czci zdejmowanej przez niego garderoby.
Wchaa wszystko po kolei, najmniejszym gestem nie okazujc swej wciekoci i wrzucaa
ubranie do wiklinowego kosza na brudn bielizn. Nie wyczua zapachu, ale byo jej
wszystko jedno: jutro bdzie nowy dzie. Zanim uklk do modlitwy przed sypialnianym
otarzykiem, zakoczy opowie o swych bolczkach strapionym i, co wicej, szczerym
westchnieniem: Wydaje mi si, e niebawem umr. Odpowiadajc mu nie mrugna
nawet okiem. - Oby - powiedziaa. - W ten sposb oboje bdziemy mieli wity spokj.
Przed laty, podczas niebezpiecznej choroby, gdy nastpio jej przesilenie, te
wspomnia o mierci, ona za odpowiedziaa mu rwnie brutalnie. Doktor Urbino przypisa
to waciwej kobietom bezdusznoci, ktra sprawia, e ziemia nadal kry wok soca, bo
nie wiedzia wwczas, e ona zawsze wznosia mur wciekoci, eby nie wida byo po niej
strachu. W tym za przypadku najgorszego ze strachw, jakim bya trwoga przed
pozostaniem bez niego.
Tej nocy jednak, by o tym wicie przekonany, yczya mu mierci z caego serca, i
przekonanie to przerazio go. Pniej domyli si, e popakuje, cichutko, w ciemnociach,
gryzc poduszk, eby jej nie usysza. To ostatecznie go zamroczyo, wiedzia bowiem, e
ani bl ciaa, ani bl duszy nie doprowadzaj jej tak atwo do paczu. Pakaa tylko w
chwilach zajadej wciekoci, na tyle gwatowniej, na ile pochodzia ona z jej lku przed

poczuciem winy, wtedy jednak wciekaa si tym bardziej, im bardziej pakaa, bo nie
moga darowa sobie okazywanej paczem saboci. Nie mia jej pociesza, wiadom, e
byoby to pocieszanie tygrysicy trafionej wczni, nie mia rwnie odwagi wyzna, e
przyczyny jej paczu przestay istnie tego wieczoru, e zostay wyrwane z korzeniami, raz
na zawsze, nawet z jego pamici.
Zmczenie zmorzyo go na par minut. Kiedy przebudzi si, leaa z otwartymi
oczami przy wietle swego lichtarzyka, ale ju nie pakaa. Podczas jego drzemki
przydarzyo jej si co ostatecznego: osady gromadzce si rok po roku na dnie przeytych
przez ni lat zostay wzburzone przez mk zazdroci i, wyrzucone na powierzchni, w
jednej chwili doday jej wieku. Poruszony jej gwatownie uwidocznionymi zmarszczkami,
zwidymi ustami, popioem jej wosw, omieli si jej poradzi, by sprbowaa zasn:
byo ju po drugiej. Odezwaa si nie patrzc na niego, ale ju bez ladu zoci w gosie i
niemal agodnie.
- Mam prawo wiedzie, kto to jest - powiedziaa.
I wwczas opowiedzia jej wszystko, czujc, e zrzuca z siebie cay ciar wiata,
przekonany by bowiem, e ona i tak wie o wszystkim i tylko chce sprawdzi pewne
szczegy. Ale oczywicie rzeczy miay si zupenie inaczej, do tego stopnia, i podczas jego
wynurze znw zapakaa, i to nie wstydliwym, jak na pocztku, kaniem, lecz ciekncymi
po jej twarzy kropla po kropli sonymi zami, zami palcymi jej nocn koszul i
rozniecajcymi w niej ycie, bo nie zrobi tego, czego oczekiwaa z duszy serca, chciaa
bowiem by zaklinajc si na mier wypar si wszystkiego, by achn si na kalumni, by
wrzeszczc na cae gardo wysa do kurwy ndzy t pierdolon mietank towarzysk, bez
najmniejszego wahania depczc cudz godno, i by nieugicie obstawa przy swoim,
nawet wobec oczywistych dowodw wiaroomstwa: jak mczyzna. Gdy nastpnie
opowiedzia, e tego popoudnia by u swego spowiednika, pomylaa, e zaraz szlag j
trafi. Ju od czasw szkolnych ywia przekonanie, e ludzie Kocioa pozbawieni s
jakiejkolwiek cnoty pochodzcej z Boej aski. Ta rozbieno pogldw stanowia w
utrzymaniu domowej harmonii najwiksz przeszkod, ktr dotychczas potrafili jako
omija. Ale fakt, e m dopuci, by spowiednik zosta tak dalece wprowadzony nie tylko
w swoje, ale i w jej intymne ycie, by ju przekroczeniem wszelkich granic. - Rwnie
dobrze mgby to opowiedzie pierwszemu lepszemu ebrakowi w bramie - powiedziaa.
Dla niej oznaczao to koniec. Bya przekonana, e jej honorem wycierano sobie gby, zanim
jeszcze m zacz wypenia pokut, i poczucie ponienia, jakie wzbudzio w niej owo
przekonanie, stao si trudniejsze do zniesienia ni cay wstyd, wcieko i poczucie

krzywdy z powodu wiaroomstwa. No i, kurwa, szczyt wszystkiego: z Murzynk. Poprawi:

Z Mulatk. Ale w tym momencie jakakolwiek poprawka bya ju zupenie zbyteczna: ona
swoje skoczya.
- Takie samo kurewstwo - powiedziaa - dopiero teraz rozumiem: to by zapach
czarnuchy.
Zdarzyo si to w poniedziaek. W pitek, o sidmej wieczorem, Fermina Daza w
towarzystwie chrzenicy i za cay baga majc jeden kufer, wsiada na kursujcy regularnie
do San Juan de la Cienaga stateczek, z twarz osonit mantylk, aby zaoszczdzi
niepotrzebnych pyta i sobie, i mowi. Doktor Juvenal Urbino nie pojawi si w porcie,
tak bowiem uzgodnili po wyczerpujcej trzydniowej rozmowie, w wyniku ktrej
postanowili, e Fermina uda si do hacjendy kuzynki Hildebrandy Sanchez w miasteczku
Flores de Maria na okres stosowny do przemylenia wszystkiego przed podjciem
ostatecznej decyzji. Dzieci, nie znajc rzeczywistych powodw, przyjy informacj jako
wiadomo wielokrotnie przesuwanej podry, o ktrej same marzyy ju od bardzo
dawna. Doktor Urbino urzdzi wszystko tak, aby nikt w jego przewrotnym wiatku nie
zacz snu choby najmniej zoliwych przypuszcze, i zrobi to tak dobrze, e jeli
Florentino Ariza nie odnalaz adnego tropu wyjaniajcego zniknicie Ferminy Dazy to
tylko i wycznie dlatego, i w istocie takiego tropu nie byo, a nie z powodu niedostatku
umiejtnoci ledczych. M nie mia wtpliwoci, e ona wrci, jak tylko przejdzie jej
zo. Ona za odjechaa z przekonaniem, e zo nigdy jej nie przejdzie. Bardzo szybko
jednak dane jej byo zrozumie, e ta nadmierna determinacja jest nie tyle owocem urazy,
co nostalgii. Od swej polubnej podry wielokrotnie, mimo koniecznoci spdzenia
dziesiciu dni na morzu, powracaa do Europy i zawsze miaa jeszcze tyle czasu, eby
poczu si szczliw. Znaa wiat, nauczya si y odmiennie i odmiennie myle, ale
nigdy, od nieudanego lotu balonem, nie wrcia do San Juan de la Cienaga. Powrt w
rodzinne strony kuzynki Hildebrandy mia dla niej posmak choby i nazbyt pnego, ale
jednak odkupienia. I nabraa tego przekonania niezalenie od maeskiej katastrofy:
podobne refleksje nurtoway j ju znacznie wczeniej. W samej wic myli o odzyskaniu
miejsc i czasu modoci znajdowaa pocieszenie w swych utrapieniach.
Kiedy w San Juan de la Cienaga zesza ze sw chrzeniaczk na ld, natychmiast,
sigajc do niezgbionych pokadw swego silnego charakteru, przystpia do
rozpoznawania miasta, wbrew wszelkim uprzednim ostrzeeniom. Szef cywilny i dowdca
wojskowy w jednej osobie, ktremu zostaa polecona, zaproponowa jej, by skorzystaa ze
subowego powozu, pki nie zjawi si pocig jadcy do San Pedro Alejandrino, dokd

pragna si uda chcc na wasne oczy sprawdzi, czy rzeczywicie ko, w ktrym zmar
Wyzwoliciel, byo - zgodnie z tym co jej opowiadano - tak mae jak eczko dziecice.
Fermina Daza ponownie ujrzaa wwczas rodzinne miasteczko w marazmie godziny
drugiej po poudniu.
Ponownie ujrzaa ulice, zdajce si bardziej piaskowymi achami z pokrytymi
zielon rzs kauami, i rezydencje portugalskich panw z wyrzebionymi na wierzejach
heraldycznymi tarczami, z oknami osonitymi aluzjami z brzu, zza ktrych dochodziy,
bezlitonie powtarzane raz za razem w mrocznych salonach, potykajce si smutne
palcwki, ktrych matka Ferminy Dazy, jako moda matka, uczya dziewczynki z
bogatych domw. Ujrzaa w saletrzanym arze bezludny plac bez jednego, najmniejszego
choby drzewka, rzd okrytych aobnymi budami powozw ze picymi na stojco komi,
ty pocig z San Pedro Alejandrino i ssiadujcy z gwnym kocioem najwikszy i
najpikniejszy, otoczony arkadami z omszaego kamienia dom z klasztornym portalem i
okno sypialni, gdzie urodzi si mia Alvaro w wiele lat pniej, kiedy ju nie dostawao jej
pamici, eby mc to wspomina. Pomylaa o ciotce Scholastyce, ktrej wci i bez
jakiejkolwiek nadziei szukaa na ziemi i w niebie, i mylc o niej zapaa si na tym, e
myli o Florentinie Arizie w stroju literata i z tomem wierszy pod parkowymi
migdaowcami, jak nieczsto jej si to zdarzao, gdy wracaa pamici do swych szkolnych
lat. Po duszym bkaniu si nie bya w stanie odnale dawnego rodzinnego domu, bo
tam, gdzie jak sdzia, powinien sta, by wycznie chlew, a za rogiem ulica burdeli z
kurwami z caego wiata odsypiajcymi sjest na progu, na wszelki wypadek, gdyby
wanie przechodzi tamtdy listonosz z jak przesyk dla nich. To nie byo jej
miasteczko. Rozpoczynajc spacer Fermina Daza przysonia nieco twarz mantylk, nie tyle
z obawy, i zostanie rozpoznana w miejscu, gdzie nikt nie mg jej zna, ile na widok zwok
rozkadajcych si w socu wszdzie, od dworca po cmentarz. Szef cywilny i dowdca
wojskowy w jednej osobie wyjani: To cholera. Wiedziaa o tym, bo zauwaya na ustach
zmarych biae grudki spieczone niczym skwarki, dostrzegajc zarazem, e aden nie ma
ladu po strzale aski w potylic, jak trupy w czasach balonowej przygody.
- Tak to ju jest - powiedzia jej oficer. - Pan Bg te udoskonala swoje metody.
Odlego z San Juan de la Cienaga do dawnej cukrowni San Pedro Alejandrino
wynosia zaledwie dziewi mil, ale ty pocig pokonywa j przez cay dzie, maszynista
by bowiem przyjacielem staych pasaerw, ci za co chwila prosili go, by z aski swojej
zechcia si zatrzyma, a to dla odbycia krtkiej przechadzki po polach golfowych
towarzystwa bananowego i eby wyprostowa nieco koci; co poniektrzy z mczyzn

nawet kpali si nago w przezroczystych i lodowatych rzekach spywajcych z gr, a kiedy

czuli si godni, wysiadali z pocigu i doili pasce si na kach krowy. Fermina Daza
dojechaa tak przeraona, i sama sobie ograniczya czas zwiedzania i podziwiania
homeryckich tamaryndowcw, pord ktrych Wyzwoliciel wiesza swj hamak
konajcego bohatera, i na sprawdzenie, e ko, w ktrym zmar, zgodnie z tym, co jej
mwiono, byo za mae nie tylko dla mczyzny o tak ogromnej sawie, ale nawet dla
wczeniaka. Na dodatek jeden ze zwiedzajcych, co to zdawa si wiedzie wszystko,
stwierdzi, e ko jest faszyw relikwi, bo w rzeczywistoci Ojca Ojczyzny zoono na
ziemi, eby tam skona. Fermina Daza bya tak przygnbiona tym, co ujrzaa i usyszaa od
chwili wyjazdu z domu, e przez reszt podry, wbrew swym wczeniejszym pragnieniom,
nie szukaa ju pociechy we wspomnieniach z poprzedniej wyprawy, unikajc nawet
przejazdu przez miasteczka swojej nostalgii. W ten sposb uchronia je i siebie od
rozczarowa. Syszaa dwiki akordeonw dochodzce do rozstajnych drg, przez ktre
wymykao si rozczarowanie, syszaa wrzaski z aren walk kogutw, oowiane salwy, ktre
mogy by zarwno strzaami wojny, jak eksplozjami fety, kiedy za nie byo ju innego
wyjcia i trzeba byo przejecha przez miasteczko, zakrywaa sobie twarz mantylk, eby
wspomina je nadal takim, jakie byo przedtem.
Po owym starannym unikaniu przeszoci dotara wreszcie ktrej nocy do hacjendy
kuzynki Hildebrandy i ujrzawszy j oczekujc w drzwiach, omal nie umara: byo to tak,
jakby ujrzaa sam siebie w lustrze prawdy.
Bya gruba, zniedoniaa, otoczona tabunem niesfornych dzieciakw, ktrych
ojcem nie by mczyzna beznadziejnie i wci przez ni kochany, lecz polubiony na zo
i kochajcy j do szalestwa wojskowy w stanie spoczynku. Ale w skorupie zniszczonego
ciaa pozostawaa nadal t sam kuzynk Hildebrand. Fermina Daza po kilku dniach
pobytu na wsi i miego wspominania otrzsna si z przykrego wraenia, niemniej poza
hacjend wyruszaa jedynie na niedzielne naboestwa, razem z wnukami swych hardych
onegdaj wsplniczek, wspaniaych jedcw dosiadajcych cudownych koni i w otoczeniu
piknych dziewczt - ubranych rwnie elegancko jak ich matki, kiedy byy w ich wieku ktre stojc jechay w wozach cignitych przez woy i pieway chrem przez ca drog do
kocioa misyjnego u koca doliny. Odwiedzia jedynie miasteczko Flores de Maria, w
ktrym nie bya w czasie poprzedniej podry, bo nie sdzia, eby mogo jej przypa do
gustu, ale teraz, kiedy je poznaa, urzeko j. Na swe nieszczcie lub na nieszczcie
miasteczka, ju nigdy pniej nie moga wspomnie go takim, jakim w rzeczywistoci byo,
lecz takim, jakim wyobraaa sobie, zanim je poznaa.

Doktor Juvenal Urbino postanowi uda si po ni z chwil otrzymania raportu od

biskupa Riohacha. Ten za wysnu wniosek, e ociganie si maonki z podjciem decyzji
o powrocie wynika nie tyle z braku chci do powrotu, ile z tego, e nie wie, jak poradzi
sobie z wasn zranion dum. Pojecha tam bez uprzedzenia, po wymianie listw z
Hildebrand, z ktrych wysnu oczywisty wniosek, e maonka teraz myli wycznie o
swym domu. Fermina Daza o jedenastej rano bya wanie w kuchni szykujc faszerowane
bakaany, kiedy usyszaa krzyki peonw, renie, strzay w powietrze, a nastpnie mocno
stawiane kroki w sieni i gos mczyzny.
- Lepiej przyjecha w sam por, ni zosta zaproszonym.
O mao co nie umara z radoci. Nie majc czasu na zastanowienie si, umya byle
jak rce szepcc:
Mj Boe, dziki ci, dziki, jaki ty dobry, i pomylaa, e nie zdya si jeszcze
wykpa przez te przeklte bakaany, o ktre poprosia j Hildebranda nie mwic jej,
kim jest go zaproszony na obiad, i pomylaa, e jest tak stara i brzydka, z twarz
zniszczon przez soce i kiedy zobaczy j w tym stanie, na pewno zacznie aowa, e w
ogle tutaj przyjecha, niech to diabli. Ale wytara sobie rce fartuchem i doprowadzia si
do porzdku, odwoaa si do caej swojej dumy, z jak matka wydaa j na wiat, i
opanowujc oszalae serce ruszya na spotkanie mczyzny swym ujmujcym krokiem ani,
z uniesion wysoko gow, przytomnym spojrzeniem, wojowniczym nosem, wdziczna
losowi za ogromn ulg powrotu, chocia nie tak atwego, jak mogoby si wydawa
mowi, bo i owszem, wraca z nim szczliwa, i owszem, ale z silnym postanowieniem, e
drogo, cho w milczeniu, kae sobie odpaci za wszystkie gorzkie cierpienia, ktre
zrujnoway jej ycie. W niespena dwa lata po znikniciu Ferminy Dazy mia miejsce jeden
z tych nieprawdopodobnych zbiegw okolicznoci, uznawanych przez Transito Ariz za
kiepski dowcip Pana Boga. Cho Florentino Ariza nie zosta szczeglnym mionikiem
nowego wynalazku, jakim by kinematograf, Leonie Cassiani udao si go jednak zabra,
bez wikszego sprzeciwu z jego strony, na spektakularn premier Cabii, reklamowanej
przede wszystkim jako film, do ktrego dialogi napisa poeta Gabriel DAnnunzio.
Ogromne i nie zadaszone patio don Galilea Daconte, gdzie w niektre noce wzruszano si
bardziej wspaniaoci gwiezdnego firmamentu ni niem mioci na ekranie, pkao w
szwach od doborowej publicznoci. Leona Cassiani ledzia z zapartym tchem perypetie
opowieci. Florentino Ariza, wprost przeciwnie, walczy ze snem przytoczony cikoci
dramatu. Za jego plecami kobiecy gos zdawa si czyta w jego mylach:
- Mj Boe, to jest dusze od blu!

To byo wszystko, co powiedziaa, skonfundowana by moe echem swego gosu w

ciemnociach, tutaj jeszcze nie stosowano bowiem zwyczaju upikszania niemych filmw
akompaniamentem pianina i w mrokach parteru sycha byo jedynie deszczowy szum
projektora. Florentino Ariza pamita o Bogu wycznie w najtrudniejszych sytuacjach, tym
razem jednak podzikowa mu z caej duszy. Bo nawet znajdujc si dwadziecia okci pod
ziemi rozpoznaby natychmiast ten metaliczny, gucho brzmicy gos, ktry nosi w swej
duszy od tego popoudnia, kiedy mu powiedziaa w strumieniu tych lici odludnego
parku: A teraz prosz odej i nie wraca, dopki pana nie powiadomi. Wiedzia, e
siedzi tu za nim, oczywicie obok ma, i czu jej ciepy, regularny oddech, i z mioci
wdycha powietrze oczyszczone dobrym zdrowiem tego oddechu. Nie odczu, aby toczy j
robak mierci, jak to sobie wyobraa w przygnbieniu ostatnich miesicy, lecz ponownie
pojawia si w jego mylach w swych szczliwych promiennych latach, z brzuchem pod
tunik Minerwy zaokrglonym nasieniem pierwszego syna. Wyobrazi j sobie tak, jakby
widzia j nie ogldajc si za siebie, cakowicie obojtny na historyczne katastrofy
rozsadzajce ekran. Rozkoszowa si woni migdaowych perfum, raz za razem pync ku
niemu z jej intymnoci, rad dowiedzie si, jak, jej zdaniem, powinny w filmach
zakochiwa si kobiety, eby ich mio bya mniej bolesna od mioci w yciu. Tu przed
kocem, w bysku radoci, zda sobie nagle spraw, e nigdy nie byo mu dane przebywa
tak dugo w pobliu osoby, ktr tak bardzo kocha. Kiedy zapalono wiata, poczeka, a
wstan wszyscy.
Nastpnie, bez popiechu, podnis si, odwrci, w roztargnieniu zapinajc
kamizelk, ktr zawsze podczas seansu rozpina, i caa czwrka znalaza si tak blisko
siebie, e chcc nie chcc musieli si przywita, nawet gdyby jedno z nich bardzo tego nie
chciao. Juvenal Urbino wpierw przywita si z Leon Cassiani, dobrze mu znan,
nastpnie, z typow dla grzecznoci, ucisn do Florentina Arizy. Fermina Daza
posaa obojgu uprzejmy i tylko uprzejmy umiech, ale mimo wszystko umiech kogo, kto
wielokrotnie ich widywa i wiedzia, kim s, a tym samym nie trzeba byo dokonywa aktu
prezentacji. Leona Cassiani odwzajemnia jej si z wrodzonym sobie wdzikiem Mulatki. A
Florentino Ariza nie wiedzia, co pocz, bo ujrzawszy j osupia. Bya inna. Na jej twarzy
nie widnia aden lad ani owej straszliwej i modnej choroby, ani adnej innej, ciao za
zachowywao wci wag i smuko z jej najlepszych dni, mona byo jednak dostrzec, e
ostatnie dziesi le przeytych lat wycisno na niej wyrane pitno. Dobrze wygldaa
krtko ostrzyona, z ukami kosmykw na policzkach, wosy straciy ju jednak swj
miodowy kolor na rzecz barwy aluminium, a przepikne bystre oczy utraciy poow swej

wietlistej ywotnoci przysonite za babcinymi okularami. Florentino Ariza ujrza, jak

prowadzona przez ma pod rk odchodzi pord tumu opuszczajcego kino, i zdziwi
si, e pojawia si w miejscu publicznym w mantylce biedaczki i w domowych pantoflach.
Ale najbardziej poruszyo go to, e m musia chwyci j za rami, by wskaza jej drog ku
wyjciu, cho pomimo tej pomocy i tak le oszacowaa wysoko stopni i omal si nie
potkna na schodach.
Florentino Ariza by przewraliwiony na punkcie podobnych oznak starzenia si.
Ju za modu przerywa czytanie wierszy w parkach, by obserwowa pary staruszkw
pomagajcych sobie przy przechodzeniu przez ulic, co stao si dla lekcj ycia, ktra
dopomoga mu przewidzie prawa wasnej staroci. Mczyni w wieku, w jakim by doktor
Juvenal Urbino w ow filmow noc, rozkwitali specyficzn jesienn modoci wraz z
pojawieniem si pierwszej siwizny, stawali si jakby szlachetniejsi, przemylniejsi i, przede
wszystkim w oczach modych kobiet, bardziej uwodzicielscy, podczas gdy ich widnce
ony musiay przywiera do ich ramion, by nie potkn si o wasny cie. Niemniej, po
upywie kilku zaledwie lat mowie nagle spadali w przepa haniebnej staroci ciaa i
duszy i wwczas role si odwracay, bo pogodzone ju z losem maonki teraz z kolei
musiay prowadzi pod rk mw, niczym wymagajcych litoci lepcw, szepcc im do
ucha, tak by nie zrani ich mskiej dumy, eby wzili pod uwag, e maj przed sob trzy, a
nie dwa stopnie, e porodku ulicy znajduje si kaua, e ten lecy w poprzek chodnika
tumok to zmary ebrak, pomagajc im przej z olbrzymim trudem przez ulic, jakby
pokonywali jedyny brd na ostatniej rzece ycia. Florentino Ariza tyle razy widzia siebie w
owym zwierciadle, i nigdy tak si nie ba mierci, jak haniebnego wieku, kiedy bdzie
musia by prowadzony pod rk przez kobiet. Wiedzia, e tego dnia, i dopiero tego dnia,
bdzie musia zrezygnowa z nadziei na Fermin Daz.
Spotkanie sposzyo senno. Zamiast odwie Leone Cassiani powozem,
odprowadzi j pieszo przez stare miasto, gdzie jej kroki rozbrzmieway niczym koskie
podkowy bijce o bruk. Od czasu do czasu z otwartych balkonw dobiegay strzpy
ulotnych gosw, alkowiane wyznania, miosne jki wyolbrzymione przez upiorn
akustyk, a z upionych zaukw wymykaa si ciepa wo jaminw. Po raz kolejny
Florentino Ariza musia odwoa si do wszystkich swoich si, eby nie wyzna Leonie
Cassiani swej powciganej mioci do Ferminy Dazy. Szli obok siebie, mocno stawiajc
kroki, kochajc si nierychliwie jak starzy kochankowie, ona rozmylajc o przypadkach
Cabirii, on za rozmylajc o wasnym nieszczliwym przypadku. Na balkonie przy Placu
Celnym piewa jaki mczyzna, a piew rozlega si po okolicy nakadajcym si na siebie

echem: Kiedym przez fale bezkresne morza pyn. Na ulicy Santos de Piedra, przy jej
domu, w tym wanie momencie, gdy powinien by poegna si z ni, Florentino Ariza
poprosi Leone Cassiani, by zaprosia go na kieliszek brandy. Prosi o to w podobnych
okolicznociach ju po raz drugi. Pierwszy raz, dziesi lat temu, powiedziaa mu: Jeli
wejdziesz o tej porze, bdziesz musia zosta na zawsze. Nie wszed. Teraz jednak
wszedby za kad cen, choby pniej mia nie dotrzyma sowa. Ale Leona Cassiani
zaprosia go na gr bez adnych zobowiza.
W ten wanie sposb i w chwili najmniej przez siebie spodziewanej znalaz si w
sanktuarium mioci zniszczonej, zanim zdya si narodzi. Rodzice Leony Cassiani
zmarli, jej jedyny brat dorobi si fortuny w Curacao, ona za mieszkaa samotnie w starym
rodzinnym domu. Przed laty, kiedy nie rezygnowa jeszcze z nadziei uczynienia z niej swej
kochanki, Florentino Ariza zwyk odwiedza j w niedziele, za przyzwoleniem jej rodzicw,
czasami nawet w nocy, do bardzo pna, a jego udzia w urzdzaniu mieszkania by tak
znaczcy, i w rezultacie zacz uznawa je za swoje wasne. W ow noc po seansie
filmowym mia jednak wraenie, e salon zosta wyczyszczony ze wspomnie o nim. Meble
stay w zupenie innych miejscach, na cianach wisiay inne obrazy, on za pomyla, e tyle
okrutnych zmian zostao dokonanych celowo, eby, ponad wszelk wtpliwo, nabra
pewnoci, e on nigdy nie istnia. Kot nie pozna go. Przeraony zaciekoci zapomnienia,
powiedzia: Ju mnie nie pamita. Ale ona, odwrcona plecami, nalewajc brandy
odpowiedziaa mu, e jeli ma to dla niego stanowi jaki problem, to moe spokojnie spa,
bo koty nikogo nie pamitaj.
Rozparci wygodnie na sofie, bardzo blisko siebie, rozmawiali o sobie, o tym, kim
byli, zanim poznali si pewnego wieczoru, Bg wie kiedy, w tramwaju zaprzonym w
muy. Ich ycie pyno w przylegych gabinetach i nigdy do tej pory nie rozmawiali o
niczym innym ni o codziennej pracy. Podczas rozmowy Florentino Ariza pooy do na
jej udzie, zacz pieci delikatnymi dotkniciami wytrawnego uwodziciela, ona za
pozwolia mu na to, nie odpowiadajc mu ani jednym dreszczem, nawet przez uprzejmo.
Dopiero kiedy sprbowa brn dalej, uja jego bdzc do i pocaowaa j.
- Bd grzeczny - powiedziaa. - Ju dawno zrozumiaam, e nie jeste tym
mczyzn, jakiego szukam.
Gdy bya bardzo moda, jaki silny i wprawny mczyzna, ktrego twarzy nigdy nie
zdoaa ujrze, przewrci j znienacka na falochronie i zdarszy sukienk obdarzy j
szybk i frenetyczn mioci. Cinita na kamienie, z caym ciaem w ranach, pragna
jedynie, eby mczyzna ten pozosta na zawsze, aby moga umrze z mioci w jego

ramionach. Nie widziaa jego twarzy, nie syszaa jego gosu, ale bya pewna, e
rozpoznaaby go pord tysica innych dziki jego postaci, rozmiarom i miosnym
umiejtnociom. Od tamtej pory kademu, kto tylko raczy jej wysucha mwia: Jeli
kiedykolwiek usyszysz o rosym, krzepkim facecie, ktry zgwaci pierwsz lepsz, biedn
czarnuch na Falochronie Topielcw pitnastego padziernika mniej wicej o wp do
dwunastej w nocy, powiedz mu, gdzie moe mnie odnale. Rozpowiadaa to z
przyzwyczajenia i powiedziaa to tylu mczyznom, e nie ywia ju adnej nadziei.
Florentino Ariza wysucha tej opowieci tyle razy, i docieraa do jego uszu na rwni z
nocnymi poegnaniami statkw. Kiedy wybia druga w nocy, kade z nich wypio ju po
trzy kieliszki brandy, a on z cakowit pewnoci wiedzia, e nie jest tym mczyzn, na
jakiego czeka Leona Cassiani, i przekonawszy si o tym, szczerze si ucieszy. - Moje
gratulacje, lwico - powiedzia jej na poegnanie - ukrcilimy eb tygrysowi.
Tej nocy nie tylko ta sprawa zostaa rozstrzygnita raz na zawsze. Zoliwa pogoska
o pawilonie grulikw cakowicie odara go ze zudze, budzc w nim niepojte
podejrzenie, e Fermina Daza jest jednak miertelna, co oznaczao, i rwnie dobrze moe
umrze przed mem.
A kiedy ujrza, jak wychodzc z kina potyka si na schodach, ju na wasny uytek
uczyni kolejny krok ku przepaci wstrznity nagle odkryciem, e to przecie on moe
umrze pierwszy, a nie ona. Byo to jedno z tych najbardziej zatrwaajcych przeczu, bo
opartych na bardzo realnych przesankach. Daleko w tyle pozostay lata biernego
oczekiwania i szczliwych nadziei, na horyzoncie za dostrzec mona byo jedynie
bezkresn morsk otcha urojonych chorb, mk oddawania moczu kropla po kropli w
bezsenne poranki, codzienn mier o zmierzchu. Pomyla, e kada z najulotniejszych w
cigu dnia chwil, z ktrych wszystkie byy dla dotychczas czym wicej ni zwykymi
sprzymierzecami, bo jego zaprzysigymi wsplnikami, teraz zacza spiskowa przeciwko
niemu. Kilka lat przedtem z sercem cinitym lkiem przed niebezpieczestwem, uda si
na ryzykowne spotkanie i natrafi na nie zamknite na skobel drzwi i naoliwione dopiero co
zawiasy, tak aby mg wej nie czynic haasu, w ostatniej jednak chwili poczu skruch,
obawiajc si, i moe przysporzy nie znanej, acz usunej kobiecie nie zawinionych przez
ni kopotw, umierajc nagle w jej wasnym ku. Tym samym w peni uzasadniona bya
konkluzja, e najbardziej umiowanej na ziemi istocie, na ktr czeka od ubiegego wieku
do dzisiaj, nie wydawszy ani razu westchnienia rozczarowania, ledwie starczy czasu, by
podtrzymujc go pod rami pomc mu przej przez ulic ksiycowych mogi, przez

poacie polnych makw rozwichrzonych przez wiatr, i przeprowadzi go, bez uszczerbku na
zdrowiu i ciele, na drug stron mierci.
Prawd mwic, jak na wczesne kryteria, Florentino Ariza obojtnie przekroczy
miedz staroci. Mia pidziesit sze lat, starannie ukoczonych i, jak sdzi, przeytych
w najlepszy z moliwych sposobw, bo byy to lata mioci. W owych czasach jednak aden
mczyzna nie naraziby si na mieszno podejmowania jakichkolwiek prb, by wyglda
w tym wieku na czowieka modego, choby tak nawet mia prezencj lub za takowego si
uwaa, i nikt nie miaby odwagi wyzna bez enady, e jeszcze pacze po kryjomu z
powodu zeszowiecznej rekuzy. Nie bya to najlepsza epoka dla modoci: dla kadej grupy
wiekowej przewidziany by odpowiedni styl noszenia si, a ten przeznaczony dla staroci
rozpoczyna si tu po uzyskaniu dojrzaoci i obowizywa a do grobu. I znamionowao to
bardziej spoeczn rang ni rzeczywisty wiek. Modzi ubierali si tak samo jak ich
dziadkowie, nadawali sobie powagi przedwczesnymi okularami, laska za ju od
trzydziestki stanowia nad wyraz podany rekwizyt. Dla kobiet istniay wycznie dwa
przedziay wieku: nie przekraczajcy dwudziestu dwu lat wiek zampjcia i wiek
wiecznych panien: staropaniestwo. Pozostae - matki, matki, wdowy, babcie - stanowiy
osobny gatunek kobiet, nie prowadzcych rachuby swego wieku zgodnie z przeytymi
latami, lecz wedug czasu, jaki dzieli je od mierci.
Florentino Ariza stawi za czoo podstpom staroci z zacit zuchwaoci i w peni
wiadom swego rzadkiego pecha, i ju od dziecka wyglda staro. Pocztkowo wynikao to
z potrzeby. Transito Ariza przerabiaa na ubrania, ktre jego ojciec zamierza wyrzuci na
mietnik, do szkoy podstawowej chodzi wic w przytaczajcych go do awek surdutach i
w ministerskich kapeluszach, ktre spaday mu na uszy chocia wpycha w nie olbrzymie
iloci waty. A e od pitego roku ycia zmuszony by, jako krtkowidz, uywa okularw,
po matce za odziedziczy takie same indiaskie wosy, sztywne i grube niczym koskie
wosie, jego wygld by tym bardziej tajemniczy.
Na szczcie po tak wielu chaosach rzdowych, nastpujcych w wyniku tylu
kolejnych wojen domowych, dyscyplina edukacyjna bya znacznie agodniejsza ni
przedtem, a w szkoach publicznych panowa istny zamt we wszystkim, co dotyczyo
warunkw spoecznych. Cakiem mae dzieci zjawiay si na lekcjach cuchnc prochem
ulicznych barykad, w mundurach i z odznakami zrewoltowanych oficerw, zdobytymi w
bezpardonowej walce w niewiadomych bitwach, z regulaminow i jak najbardziej widoczn
u pasa broni. Strzelali do siebie po byle ktni w czasie przerwy, grozili nauczycielom po
otrzymaniu zych stopni, a jeden z nich, ucze trzeciej klasy szkoy salezjanw i zarazem

pukownik oddziaw ochotniczych w stanie spoczynku, jednym strzaem zabi brata Juana
Eremit, prefekta zgromadzenia, bo ten powiedzia na lekcji religii, e Bg naley do partii
konserwatywnej.
Z drugiej za strony, dzieci wielkich, acz podupadych rodzin chodziy w strojach
dawnych ksit, a niektre z nich, te najubosze, nawet boso. Pord tylu dziwacznych
postaci, przybyych z najrniejszych stron, Florentino Ariza nalea mimo wszystko, do
najdziwniejszych, nie na tyle jednak, aby zwraca na siebie szczegln uwag. Najgorsz
rzecz, jak usysza, by wydany kiedy na ulicy okrzyk pod jego adresem: Kto potwor i
biedakiem, ten si musi obej smakiem. Koniec kocw w strj, wynik koniecznoci, od
tej chwili i ju przez reszt ycia Florentina Arizy sta si najodpowiedniejszym strojem dla
jego zagadkowej natury i ponurego charakteru. Kiedy w KTRz obj pierwsze powane
stanowisko, kaza sprawi sobie ubrania w stylu surdutw swego ojca, ktry jawi si w
jego pamici jako starzec zmary w czcigodnym chrystusowym wieku trzydziestu trzech lat.
Florentino Ariza zawsze wic wyglda na znacznie starszego. Do tego stopnia, e Brigida
Zuleta, przelotna kochanka o niewyparzonej gbie, podajca mu prawdy na surowo, od
razu pierwszego dnia powiedziaa mu, e bardziej podoba jej si rozebrany, bo nago ma
dwadziecia lat mniej. W aden sposb nie by jednak w stanie odmieni tego stanu rzeczy,
bo po pierwsze jego osobiste poczucie smaku nie dopuszczao innego stylu ubierania si, a
po drugie nikt nie wiedzia, jak naley ubiera si modo majc lat dwadziecia: chyba e
signie si do szafy po krtkie spodenki i czapeczk marynarsk. Zreszt jemu te trudno
byo odmiennie od sobie wspczesnych pojmowa staro, oczywista wic bya jego
reakcja na widok potykajcej si przy wyjciu z kina Ferminy Dazy, kiedy to uleg panice na
myl o tym, e pieprzona mier bezlitonie pokona go w zacitej wojnie o mio. Do tej
pory najwiksz batali, jak stoczy, stajc do niej cakowicie bezbronny i sromotnie j
przegrywajc, bya batalia o ysin. Ujrzawszy pierwsze wosy zapltane midzy zbami
grzebienia, zrozumia, e skazany jest na piekielne mki niewyobraalne dla tych, ktrych
nie dotkno to przeklestwo. Walczy przez lata. Nie istniaa ma czy pyn, ktrych by nie
wyprbowa, ani gusa, w jakie by nie wierzy, nie byo te powicenia, na jakie by si nie
zdoby, byleby obroni przed niszczycielsk zachannoci najmniejsz bodaj pid gowy.
Wyuczy si na pami instrukcji z Kalendarza Bristol dla rolnikw, bo sysza, e porost
wosw

ma

bezporedni

zwizek

cyklem

zbiorw.

Zrezygnowa

ze

swego

dotychczasowego fryzjera, ysego jak kolano, by zosta klientem innego, dopiero co

przybyego, ktry strzyg wosy tylko w okresie, gdy ksiyc wchodzi w czwart kwadr. W
momencie, kiedy nowy fryzjer zacz udowadnia, i rzeczywicie ma podn rk, okazao

si, e jest to gwaciciel zakonnych nowicjuszek poszukiwany przez wszystkie policje

Antyli, gdzie odesano go zakutego w kajdany.
Florentino Ariza ju wwczas posiada wszystkie moliwe wycinki ogosze dla
ysych z caej prasy Karaibw, gdzie drukowano, obok siebie, dwa zdjcia tego samego
mczyzny, na jednym ysego jak melon, a na drugim z plerez gciejsz ni lwia grzywa:
przed i po zastosowaniu niezawodnego rodka. Przez sze lat wyprbowa sto
siedemdziesit dwa rodzaje mikstur, nie liczc dodatkowych sposobw podawanych na
etykietach flakonw, i jedynym, co zyska po zastosowaniu jednego z nich bya swdzca i
mierdzca egzema na czaszce zwana przez znachorw z Martyniki liszajem polarnym, bo
w ciemnoci promieniowaa wietlist zorz. Ostatni desk ratunku miay by
najrniejsze zioa indiaskie wychwalane na targu, rozliczne specyfiki magiczne i
orientalne wywary sprzedawane w Bramie Pisarzy, zanim jednak zda sobie spraw, e sta
si ofiar oszustwa, jego gowa przyozdobiona ju bya tonsur witego. W zerowym roku
naszego wieku, kiedy kraj krwawi w wojnie Tysica Dni, do miasta przyby Woch,
produkujcy na obstalunek peruki z naturalnych wosw. Kosztoway fortun, producent
za, po trzymiesicznym okresie ich uywania, nie bra na siebie adnej odpowiedzialnoci,
mao ktry jednak z zasobnych ysielcw nie uleg pokusie. Florentino Ariza by jednym z
pierwszych. Przymierzy peruk tak podobn do swych naturalnych wosw, i sam uleg
obawie, e i na niej wosy bd mu si jey wraz ze zmian nastrojw, nie potrafi jednak
przyzwyczai si do myli, e na gowie nosi bdzie wosy po nieboszczyku. Jedyn jego
pociech stao si przewiadczenie, e dziki arocznoci ysiny nie zdy pozna barwy
swej siwizny. Pewnego dnia jeden z beztroskich pijaczkw z nabrzea rzecznego, ujrzawszy
go wychodzcego z biura, ucisn go z wiksz ni zazwyczaj wylewnoci i pord
gonych drwin tragarzy zdj mu kapelusz, po czym zoy na czerepie gony pocaunek.
- Boski ysielcu! - krzykn.
Tej samej nocy, w wieku czterdziestu omiu lat, kaza ci sobie nieliczne ju
pasemka wosw na skroniach i potylicy, cakowicie poddajc si swemu losowi
absolutnego ysielca. Do tego stopnia, e kadego ranka przed kpiel pokrywa pian nie
tylko policzki, ale i te czci czaszki, gdzie zaczynay odrasta woski, by przy uyciu
brzytwy upodobni j wygldem do dziecicych poladkw. Dotychczas nie zdejmowa
kapelusza nawet w biurze, odnosi bowiem wraenie, i publicznie demonstrujc ysin
obnaa si, tym samym zachowujc si nieprzyzwoicie. Kiedy jednak ostatecznie si z ni
pogodzi, pocz przypisywa jej atrybuty mskoci, o jakich sysza ju przedtem, ale do tej
pory puszcza to mimo uszu, jako najzwyklejsze fantazje ysych. Nieco pniej dostosowa

si do nowego zwyczaju przerzucania sobie na przd gowy dugich wosw z prawej strony
i ju nigdy od niego nie odstpi. Nie przesta jednak nosi kapelusza, niezmiennie w tym
samym, aobnym stylu, nawet wtedy, kiedy zapanowaa moda na tatark, jak okrelano
lokalnie somkowy kapelusz.
Natomiast utrata zbw nie bya wynikiem naturalnej katastrofy, lecz spowodowana
zostaa fuszerk wdrownego dentysty, ktry postanowi drastycznie powstrzyma
najzwyklejsz infekcj. Paniczny lk przed bormaszyn uniemoliwia wizyty Florentina
Arizy u dentysty, pomimo ustawicznego blu zbw, dopki nie nadszed moment, kiedy
nie mg ju duej wytrzyma. Matk ogarno przeraenie, gdy z przylegego pokoju
zaczy rozlega si aosne jki, trwajce pniej przez ca noc, bo uroia sobie, e s to te
same, niemal ju zagubione we mgle jej pamici, jki z innych czasw, ale kiedy kazaa mu
otworzy usta, eby sprawdzi, gdzie tym razem doskwiera mu mio, odkrya, e cierpi z
powodu ropniakw.
Wuj Leon XII posa do doktora Francisa Adonay, czarnego olbrzyma w butach i
jedzieckich spodniach, pywajcego na statkach rzecznych z w peni wyposaonym
gabinetem dentystycznym przewoonym w ekonomskich sakwach, ktrego wygld kojarzy
si raczej z wdrownym sprzedawc strachu krcym po nadrzecznych osadach.
Wystarczy mu rzut oka w gb jamy ustnej, by zawyrokowa, e Florentinowi Arizie naley
wyrwa wszystkie zby, cznie z jeszcze zdrowymi, eby raz na zawsze uwolni go od
kolejnych przykroci. Odwrotnie ni w przypadku ysiny, Florentino Ariza w ogle nie
przej si ow kosk kuracj, poza naturalnym strachem przed masakr bez
znieczulenia. Nie zmartwia go rwnie myl o sztucznej szczce, a to dlatego, e po
pierwsze jedn z nostalgii za wasnym dziecistwem byo wspomnienie jarmarcznego
sztukmistrza, ktry wyjmowa sobie szczki i stawia je rozmawiajce midzy sob na stole,
a po drugie, poniewa raz na zawsze kado to kres blom zbw, nkajcym go od dziecka
tylokrotnie i z takim samym niemal okruciestwem, co udrki miosne. Nie odebra tego
rwnie jako podstpnego ciosu staroci, jak w przypadku ysiny, by bowiem przekonany,
e mimo cierpkiego oddechu wulkanizowanej gumy, jego aparycja wzbogacona o sztuczny
umiech bdzie znacznie bardziej higieniczna. Podda si wic, bez adnego oporu,
rozarzonym do biaoci szczypcom doktora Adonay i znis kuracj ze stoicyzmem
jucznego osa.
Wuj Leon XII dopytywa si o najdrobniejsze szczegy operacji, jakby miano j
przeprowadzi na nim samym. Od czasu jednej z jego pierwszych wypraw rzek
Magdalen, z winy swej maniakalnej mioci do bel canta osobliwie interesowa si

sztucznymi szczkami. Pewnej ksiycowej nocy, na wysokoci portu Gamarra, zaoy si z

niemieckim geometr, e jest w stanie obudzi wszystkie stworzenia w puszczy piewajc
na mostku kapitaskim pie neapolitask. Niewiele brakowao, eby wygra. W
ciemnociach rzeki dao si sysze trzepot czapli nad mokradami, plaskanie kajmanw,
zatrwoone delfiny prbujce wyskoczy na stay ld, ale w kulminacyjnym momencie,
kiedy wszystkich ogarn lk, e piewakowi zaraz pkn z wysiku yy, razem z ostatnim
wydechem wypada mu z ust sztuczna szczka ginc w wodzie.
Statek musia zawin do portu Tenerife, gdzie sta przez trzy dni, dopki wujowi
Leonowi XII nie zrobiono nastpnej szczki. Pasowaa doskonale. Ale w drodze powrotnej,
gdy wuj Leon XII, prbujc wyjani kapitanowi, jak straci poprzedni szczk, nabra w
puca, ile si tylko dao, palcego powietrza puszczy, wzi najwysz nut, na jak byo go
sta, i utrzyma do ostatniego tchu, usiujc sposzy wylegujce si na socu kajmany
obojtnie spogldajce na przepywajcy parostatek - nowa szczka rwnie pogrya si
w nurtach rzeki. Od tamtej pory przechowywa kopie zbw wszdzie, gdzie si tylko dao,
w przernych miejscach w domu, w szufladzie biurka i na kadym z trzech statkw
Towarzystwa. Ponadto, kiedy jada poza domem, chowa do kieszeni, w pudeeczku na
tabletki od kaszlu, zapasow szczk, od czasu gdy jedna z nich pka mu, kiedy usiowa
zje usmaon cykad podczas wiejskiego obiadu. Lkajc si, e bratanek moe pa
ofiar podobnych kopotw, wuj Leon XII poprosi doktora Adonay o zrobienie od razu
dwch sztucznych szczk: jednej z tanich materiaw, do codziennego biurowego uytku i
drugiej na niedziele i dni witeczne, ze zot iskierk na trzonowym zbie umiechu,
przydajc szczce dodatkowego elementu naturalnoci. Wreszcie, w rozradowan
witecznymi dzwonami Niedziel Palmow, Florentino Ariza powrci na miasto
obdarzony now tosamoci, ktrej nieskazitelny umiech wywar na nim samym
wraenie, e jego miejsce na wiecie zaj kto cakiem od niego odmienny.
Dziao si to w tym czasie, kiedy odumara go matka i Florentino Ariza mieszka
sam. Dom sta si najodpowiedniejszym zaktkiem dla jego sposobw zaspokajania
mioci, ulica, przy ktrej sta, nadal zachowywaa swj dyskretny charakter, mimo i
nadmierna liczba okien, od ktrej wzia swoj nazw, si rzeczy nasuwaa myl o zbyt
wielu ciekawskich oczach za firankami. Ale wszystko w tym domu uczynione zostao po to,
eby Fermina Daza i tylko Fermina Daza bya w nim szczliwa, tote Florentino Ariza
wola, nawet w swych najowocniejszych latach, straci wiele okazji, ni splugawi swj
dom innymi miociami. Na szczcie kady pokonywany przez niego w KTRz szczebelek
oznacza

kolejne

przywileje,

szczeglnie

przywileje

sekretne,

jednym

za

najuyteczniejszych okazaa si moliwo korzystania z gabinetw noc lub w niedziele i

dni witeczne, ku zadowoleniu dozorcw. Swego czasu, kiedy peni ju funkcj
pierwszego wiceprezesa, w chwili gdy zaspokaja nag potrzeb mioci z jedn z dziewczt
penicych niedzielny dyur - on rozparty na krzele przy biurku, ona dosiadajc go
okrakiem - nagle otworzyy si drzwi. Wuj Leon XII wsun gow, jakby nie by pewien,
czy si nie pomyli i przez chwil przyglda si sponad okularw swemu przeraonemu
bratankowi. O kurwa! - powiedzia wuj Leon XII bez najmniejszych oznak zdziwienia. Wykapany tatu! I zanim zamkn za sob drzwi, ze wzrokiem zagubionym gdzie w
pustce, doda:
- A panienka niech sobie nie przeszkadza. Przysigam, e nie ma si czego ba, ja nie
widziaem twarzy panienki, sowo honoru.
Na ten temat nie pado pniej adne sowo, ale w nastpnym tygodniu w gabinecie
Florentina Arizy nie dao si pracowa. W poniedziaek wtargnli ca band elektrycy, by
zainstalowa wentylator pod sufitem. Bez adnego uprzedzenia przybyli lusarze
podnoszc bitewny huk przy zakadaniu w drzwiach zamku zamykanego wycznie od
wewntrz. Stolarze wzili miar nie mwic na co, tapicerzy przynieli prbki kretonw
sprawdzajc, czy pasuj do koloru cian, w nastpnym za tygodniu wcignito przez okno,
bo nie miecia si w drzwiach, ogromn sof maesk obit suknem w dionizyjskie
kwiaty. Pracowali w najmniej spodziewanych godzinach, z bezczelnoci nie wygldajc
na przypadkow i kademu, kto odway si protestowa, udzielali tej samej odpowiedzi:
Polecenie Dyrekcji Generalnej. Florentino Ariza nigdy si nie dowiedzia, czy tak daleko
idca ingerencja stanowia wyraz uprzejmoci wuja dbajcego o jego wykolejone mioci,
czy te byo to, w swoisty dla wuja Leona XII sposb, zwrcenie mu uwagi na jego
zachowanie, przekraczajce miar przyzwoitoci. Do gowy nie przyszed mu rzeczywisty
powd, a mianowicie ten, e wuj Leon XII pragn doda mu otuchy, bo i do niego dotary
pogoski, e bratanek hoduje obyczajom znacznie odstajcym od przyzwyczaje wikszoci
mczyzn, co drczyo go niepomiernie, stanowio bowiem przeszkod w jego zamiarach
uczynienia go swoim nastpc.
W odrnieniu od maestwa brata, maestwo Leona XII Loayza byo stabilne i
przetrwao szedziesit lat, on sam za zawsze szczyci si tym, e nigdy nie pracowa w
niedziele. Mia czterech synw i jedn crk i wszystkich pragn przygotowa do roli
spadkobiercw swego imperium, ycie jednak zgotowao mu jeden z tych przypadkw,
powszechnie wykorzystywanych w wczesnych powieciach, ale w ktre nikt w yciu
realnym nie wierzy: czterej synowie zmarli jeden po drugim, w miar jak pili si na coraz

wysze stanowiska, crka za zupenie nie czua w sobie armatorskiego powoania i wolaa
umrze przygldajc si statkom na rzece Hudson z okna na wysokoci pidziesiciu
metrw. Wygldao to a tak nieprawdopodobnie, e nie brakowao osb, ktre daway
wiar bajdurzeniu, jakoby Florentino Ariza, w ponurak z nieodcznym parasolem
wampira, przyczyni si do tego, by tyle przypadkw miao miejsce naraz.
Kiedy wuj, za rad lekarzy i wbrew wasnej woli, wycofa si, Florentino Ariza nie
bez przyjemnoci zrezygnowa z co poniektrych niedzielnych miostek. Pragnc
dotrzyma wujowi towarzystwa w jego wiejskim zaciszu, wyrusza w jednym z pierwszych,
jakie pojawiy si w miecie, samochodw na korb rozruchow o takiej sile odrzutu, e
pierwszemu kierowcy wyrwaa rami.
Rozmawiali godzinami - stary w hamaku ze swym monogramem wyszytym
jedwabnymi nimi, zobojtniay na wszystko, odwrcony plecami do morza - w starej
hacjendzie niewolnikw, z ktrej tarasw poronitych alstromeriami dostrzec mona byo
o zmierzchu onieone szczyty gr. Zawsze trudno im byo rozmawia o czym innym ni o
egludze rzecznej i pod tym wzgldem nic si nie zmienio w czasie owych wolno pyncych
popoudni, gdzie mier bya jeszcze jednym niewidzialnym gociem. Jednym z cigle
nurtujcych wuja Leona XII problemw bya troska o to, by egluga rzeczna nie przesza w
rce przedsibiorcw z interioru powizanych z europejskimi konsorcjami. To zawsze by
interes dla nas, Karaibczykw - mawia. - Jeli go przejm grale, to znowu podaruj go
Niemcom. Byo to jego nieustanne zmartwienie, podparte zreszt politycznym
przekonaniem, ktremu czsto dawa wyraz, nawet wtedy, gdy nie miao to adnego
zwizku z tematem rozmowy:
- Niedugo doyj stu lat i widziaem, jak wszystko si zmienia, nawet miejsca
gwiazd we wszechwiecie, ale jeszcze nie widziaem, eby w tym kraju zmienio si
cokolwiek - prawi. - Tutaj ustanawia si nowe konstytucje, nowe prawa, wywouje co trzy
miesice nowe wojny, ale cigle tkwimy w Kolonii.
Swym braciom masonom, przypisujcym wszystkie nieszczcia upadkowi idei
federalizmu, wci powtarza: Wojna Tysica Dni zostaa przegrana dwadziecia trzy lata
temu, podczas wojny 76 roku. Florentino Ariza, ktrego polityczna obojtno
przekraczaa wszelkie moliwe granice, wysuchiwa tych powtarzajcych si coraz czciej
przemwie jakby sucha szumu morza.
Za to ostro oponowa we wszystkim, co dotyczyo polityki przedsibiorstwa. Wbrew
opinii wuja sdzi, e kryzysowi eglugi rzecznej, zdajcej si by zawsze na krawdzi
katastrofy, mona zaradzi jedynie poprzez natychmiastow rezygnacj z monopolu na

rzeczny transport parostatkami, przyznanego przez Kongres Narodowy Karaibskiemu

Towarzystwu Rzecznemu na dziewidziesit dziewi lat i jeden dzie. Wuj protestowa:
To moja imienniczka Leona wbija ci do gowy te swoje anarchistyczne nowinki. Tylko po
czci byo to zgodne z prawd. Florentino Ariza w swoich racjach opiera si na
dowiadczeniu niemieckiego komandora Juana B. Elbersa, ktry zniszczy swj szlachetny
talent nadmiarem osobistych ambicji. Wuj ze swej strony sdzi, e przyczyn poraki
Elbersa stay si nie jego przywileje, lecz przyjcie w zamian nierealnych zobowiza,
ktrych zakres by taki, jakby wzi na swoje barki odpowiedzialno za ca geografi
narodow: podj si bowiem, ni mniej ni wicej, zarwno utrzymania eglownoci rzeki,
jak i opieki nad instalacjami portowymi, ldowymi drogami prowadzcymi do portw i
rodkami transportu. A poza tym, dodawa, niema przeszkod by dla w swoim czasie
gwatowny sprzeciw prezydenta Simona Bolivara.
Wikszo wsplnikw traktowaa owe dysputy niczym maeskie sprzeczki, w
ktrych obie strony miay racj. Upr starego wydawa im si naturalny, nie eby z
wiekiem utraci zawsze dla charakterystyczne cechy wizjonera, jak zwyko si o nim
nazbyt pochopnie mawia, lecz dlatego, e zrezygnowanie z monopolu musiao by dla
niego rwnoznaczne z wyrzuceniem na mietnik trofew historycznej batalii, ktr wesp
z brami stoczy w heroicznych czasach z wszechpotnymi przeciwnikami z caego wiata.
Nikt nie mia wic mu si przeciwstawi, kiedy uczepi si swoich praw z tak
determinacj, i nikt nie by w stanie ich podway przed legalnym ich wyganiciem.
Nieoczekiwanie jednak, gdy Florentino Ariza podczas owych medytacyjnych wieczorw
gotw by ju zoy bro, wuj Leon XII przysta na odstpienie od wiekowego przywileju,
pod jednym wszake honorowym warunkiem, i nie nastpi to za jego ycia.
Bya to ostatnia podjta przeze decyzja. Od tej pory ju nigdy wicej nie rozmawia
o interesach, nie dopuci nawet, by pytano go o rad, i cho nie utraci ani jednego
kdzierzawego wosa ze wspaniaej imperialnej gowy ani nie zatraci jasnoci umysu,
czyni wszystko, co tylko moliwe, by nie ujrza go nikt, kto mgby mu wspczu. Cae dni
spdza na tarasie kontemplujc wieczne niegi, leniwie bujajc si na wiedeskim fotelu
na biegunach, obok na stoliczku suce stawiay zawsze ciepy garnuszek z czarn kaw i
szklank rozpuszczonej sody z dwiema sztucznymi szczkami, ktre zakada wycznie
wtedy, gdy przyjmowa goci. Widywa si z nieliczn garstk przyjaci, rozmawiajc
jedynie o przeszoci tak odlegej, i sigaa epoki sprzed eglugi rzecznej. Ale przyby mu
nowy temat: chcia, aby Florentino Ariza si oeni. Wielokrotnie ponawia to yczenie,
zawsze w tych samych sowach.

- Gdybym by o pidziesit lat modszy - mwi - oenibym si z moj imienniczk

Leona. Nie wyobraam sobie lepszej ony.
Florentino Ariza dra na myl o tym, e jego wieloletni wysiek moe wskutek tego
nieprzewidzianego warunku pj na marne w ostatniej chwili. Wolaby zrezygnowa,
rzuci wszystko, umrze, ni zawie Fermin Daz. Na szczcie wuj Leon XII nie nalega.
Kiedy skoczy dziewidziesit dwa lata, uzna bratanka za swego jedynego spadkobierc i
ostatecznie wycofa si z przedsibiorstwa.
Sze miesicy pniej, za jednomyln zgod wsplnikw, Florentino Ariza zosta
mianowany Prezesem Rady Nadzorczej i Generalnym Dyrektorem. W dniu objcia przeze
stanowiska, po kieliszku szampana, stary lew w stanie spoczynku, proszc o wybaczenie, e
przemawia nie wstajc z fotela, wygosi naprdce krtkie przemwienie, a raczej elegi.
Powiedzia, e jego ycie zaczo si i koczy dwoma opatrznociowymi wydarzeniami.
Pierwszym z nich byo to, e Wyzwoliciel trzyma go w swych ramionach, w miasteczku
Turbaco, kiedy udawa si w sw nieszczsn podr ku mierci. Drugim za, e na przekr
wszystkim przeszkodom, jakich los mu nie oszczdza, ma nastpc godnego jego
przedsibiorstwa. Wreszcie, usiujc oddramatyzowa swoje wystpienie, zakoczy:
- Jedynym rozczarowaniem, jakie spotkao mnie w yciu i jakie z sob zabieram, jest
to, e cho piewaem na tylu pogrzebach, nie zapiewam na swoim wasnym. Na koniec
uroczystoci, a jake, zapiewa ari Poegnanie ycia z Toski. Zapiewa a capella, tak jak
najbardziej lubi, mocnym jeszcze gosem. Florentino Ariza wzruszy si, ale mona to byo
pozna jedynie po dreniu jego gosu w chwili skadania podzikowa. Postpujc tak, jak
postpowa przez cae ycie, i kierujc si nieodmiennie t sam myl, jaka kierowaa nim
przez cae ycie, dociera na szczyt majc na uwadze tylko i wycznie zacieke
postanowienie dotrwania ywym i w jak najlepszym zdrowiu do chwili, gdy zacznie sam
decydowa o swym losie u boku Ferminy Dazy.
Ale nie tylko wspomnienie o niej towarzyszyo mu tej nocy na przyjciu wydanym
przez Leone Cas siani na jego cze. Wspomina wszystkie kobiety: zarwno te
spoczywajce na cmentarzach i mylce o nim pord r, ktre nad nimi sadzi, jak i te, co
skaday teraz gowy na jednej poduszce z mem, ktrego rogi zoci blask ksiyca. Z
braku tej jednej zapragn by ze wszystkimi jednoczenie, jak zawsze, gdy ogarnia go lk.
Bo nawet w najtrudniejszych okresach i w najgorszych chwilach utrzymywa jaki, choby i
najbardziej niky, kontakt z niezliczonymi kochankami poznanymi w cigu tylu lat: nigdy
nie przesta ledzi kolei ich ycia.

Tej nocy przypomnia wic sobie Rosalb, najpierwsz z nich wszystkich,

zdobywczyni trofeum jego dziewictwa, ktrej wspomnienie zadawao mu bl rwnie silny
jak pierwszego dnia. Wystarczyo mu zamkn oczy, aby ujrze j w mulinowej sukni, w
kapeluszu z dugimi jedwabnymi wstkami, jak koysze na pokadzie statku klatk z
dzieckiem. Wielokrotnie podczas swego dugiego ycia mia ju wszystko przygotowane,
eby ruszy na jej poszukiwania nie wiedzc nawet, gdzie jej szuka, nie znajc jej
nazwiska, nie bdc nawet przekonanym, czy to jej rzeczywicie szuka, pewien jednak, e w
kocu odnajdzie j gdzie w orchideowych lasach. Za kadym razem, z powodu jakiej
rzeczywistej przeszkody pojawiajcej si w ostatniej chwili lub te na skutek niewczesnych
wtpliwoci, odkada podr, kiedy statek ju niemal odbija: przyczyna zawsze miaa jaki
zwizek z Fermin Daz.
Przypomnia sobie wdow de Nazaret, jedyn, z ktr sprofanowa matczyny dom
na ulicy Ventanas, aczkolwiek to nie on, lecz Transito Ariza wpucia j do domu.
J obdarzy wiksz wyrozumiaoci ni ktrkolwiek inn, bo tylko ona jedna
emanowaa dostateczn czuoci, by mc zastpi Fermin Daz, i to niezalenie od jej
nierozgarnicia w ku. Ale temperament bdnej kotki, bardziej nieokieznany ni
wrodzona jej sia czuoci, skazywa oboje na niewierno. Mimo to i dziki jego
muszkieterskiej dewizie: Wiaroomni, ale nie nielojalni, zdoali pozosta okazjonalnymi
kochankami przez niemal trzydzieci lat. Poza tym okazaa si jedyn kobiet, dla ktrej
Florentino Ariza by w stanie narazi na szwank sw reputacj: kiedy przekazano mu
wiadomo o jej mierci, informujc zarazem, e ma zosta pochowana z funduszy
charytatywnych, sprawi jej pochwek na swj koszt, uczestniczc jako jedyny w jej
pogrzebie.
Przypomnia sobie inne kochane przez siebie wdowy. Prudencj Pitre, najstarsz z
yjcych, powszechnie znan jako Recydywa, bo owdowiaa dwukrotnie. I przypomnia
sobie inn Prudencj, kochliw wdow Arellano, ktra specjalnie odrywaa mu guziki, eby
w oczekiwaniu na ich przyszycie pozosta duej w jej mieszkaniu. I Josef, oszala z
mioci do niego wdow Zuniga, ktra o mao co nie odcia mu, kiedy spa, rogala
sekatorem, eby ju nie nalea do adnej, choby nawet i do niej.
Przypomnia sobie ulotn Angeles Alfaro, najbardziej ze wszystkich ukochan, ktra
przyjechawszy tu na sze miesicy, by uczy w szkole muzycznej gry na instrumentach
smyczkowych, spdzaa z nim ksiycowe noce na tarasie swego domu, tak jak j matka
wydaa na wiat, wygrywajc najpikniejsze w caej muzyce suity na wiolonczeli, ktrej gos
wydobywajcy si spomidzy zotawych ud nabiera mskich barw. Ju od swej pierwszej

ksiycowej nocy oboje rozdarli sobie serca na strzpy mioci dzikich debiutantw.
Angeles Alfaro odpyna jednak tak, jak i si pojawia, ze swym czuym zwierztkiem i
wiolonczel grzesznicy na transatlantyku oflagowanym zapomnieniem i jedynym, co po
niej pozostao na ksiycowych tarasach, by poegnalny trzepot nienej chusteczki,
niczym odlot samotnej i tsknej gobicy na horyzoncie, rodem z wierszy nadsyanych na
Turnieje Poetyckie. Przy niej Florentino Ariza zrozumia ostatecznie co, co sam o tym nie
wiedzc wielokrotnie przeczuwa: e mona jednoczenie i z rwnym blem kocha wiele
kobiet, adnej z nich nie zdradzajc. Osamotniony pord portowego tumu, powiedzia w
zoci: Serce ma wicej pokoi ni mj kurewski hotel. I cho jeszcze dawiy go bolenie
zy poegnania, a statek jeszcze by widoczny na horyzoncie, pami o Ferminie Dazie ju
na dobre wypenia cae jego serce.
Przypomnia sobie Andre Varn, przed ktrej domem spdzi cay ubiegy tydzie,
pomaraczowe wiato w oknie azienki ostrzego go jednak, e kto zdoa go ubiec. Kto:
mczyzna lub kobieta, bo Andrea Varn w miosnym rozgardiaszu nie zwracaa uwagi na
takie drobiazgi. Spord wszystkich kobiet z jego listy ona jedna ya ze swego ciaa,
dysponujc nim jednak podug swej woli, bez porednictwa staego opiekuna. W
najlepszych dla siebie latach zrobia legendarn karier tajnej podziemnej kurtyzany,
zdobywajc wwczas swj wojenny przydomek Przenajwitsza Pocieszycielka Wszystkich.
Doprowadzaa do szau gubernatorw i admiraw, a na jej ramieniu wypakiwali si co
poniektrzy z wielkich ludzi munduru i pira, nie a tak znakomici, jak im si zdawao,
cho nie brakowao i tych, co znakomitociami istotnie byli. Rzeczywicie jednak prezydent
Rafael Reyes, za ledwie p godziny wykorzystane w popiechu midzy dwiema
przypadkowymi wizytami w miecie, przyzna jej doywotni pensj w uznaniu
szczeglnych zasug oddanych Ministerstwu Skarbu, w ktrym nie przepracowaa ani
jednego dnia. Rozdzielaa swe datki rozkoszy, pki starczyo jej ciaa, i cho jej
bulwersujce prowadzenie si byo powszechnie znane, nikt nie byby w stanie wytoczy
przeciwko niej niezbitego dowodu, bowiem jej znakomici protektorzy roztaczali nad ni
opiek, jakby chodzio o ich wasne ycie, wiadomi, e w razie skandalu to nie ona, lecz
oni maj wicej do stracenia. Florentino Ariza zama dla niej swoj wit zasad, e nigdy
nie bdzie za to paci, ona za swoj, e nie bdzie tego robi za darmo nawet z wasnym
mem. Uzgodnili symboliczn opat jednego peso kadorazowo, ale ani ona nie
przyjmowaa opaty, ani on nie wpaca jej nic do rki, lecz wrzucali do skarbonki, pki nie
uzbierali kwoty wystarczajcej na zakup jakiegokolwiek zamorskiego wymysu w Bramie
Pisarzy. To ona, gdy cierpia na zatwardzenie, przydaa odmiennej zmysowoci

lewatywom, przekonujc go, by wsplnie je sobie aplikowali, tote robili je sobie na

przemian w czasie swych szalonych popoudni, gdy usiowali wymyli jeszcze wicej
mioci w mioci. Za ogromne szczcie poczytywa sobie, e pord tylu przygodnych
spotka, jedyn, od ktrej zazna kropli goryczy, bya pokrtna Sara Noriega, ktra doya
swoich dni w zakadzie dla obkanych Divina Pastora, recytujc starcze wiersze pene
tak rozbuchanej nieprzyzwoitoci, e trzeba byo umieci j w separatce, eby nie
doprowadzia do obdu reszty obkanych. Kiedy jednak przej w swoje rce cakowit
odpowiedzialno za KTRz, nie starczao mu czasu ani chci, eby kimkolwiek zastpowa
Fermin Daz: wiedzia ju, e jest niezastpiona. Stopniowo popada w rutyn
odwiedzania znanych sobie kobiet, sypiajc z nimi pki miay mu jeszcze czym suy, pki
on jeszcze mg i pki one yy. W niedziel Zesania Ducha witego, kiedy zmar Juvenal
Urbino, pozostawaa mu tylko jedna jedyna, majca zaledwie czternacie lat i obdarzona
tym wszystkim, czego adna inna przedtem nie posiadaa - eby mg wreszcie oszale z
mioci.
Nazywaa si Ameryka Vicua. Przybya przed dwoma laty z nadmorskiej
miejscowoci Puerto Padre, polecona przez swych rodzicw opiece Florentina Arizy,
protektorowi rodziny, z ktr czy go do bliski stopie pokrewiestwa. Zjawia si tu ze
stypendium rzdowym na ukoczenie studiw nauczycielskich, ze swym tumoczkiem i
blaszanym kuferkiem, wydajcym si raczej lalczyn walizeczk, i ju z chwil kiedy w
swych biaych sztyblecikach i ze zotym warkoczem stana na ldzie, tkno go okrutne
przeczucie, e wiele niedzielnych sjest bd odsypia razem. Bya jeszcze dzieckiem pod
kadym wzgldem, z wyszczerbionymi zbami, z kolanami poobijanymi w czasie szkolnych
przerw, ale natychmiast przeczu, jak wspania kobiet stanie si niebawem, i - wycznie
dla siebie - opiekowa si ni troskliwie w cigu leniwie upywajcego roku cyrkowych
sobt, parkowych niedziel z lodami, dziecicych zmierzchw, dziki ktrym zdoby jej
zaufanie, zdoby jej czuo, prowadzc za rczk z agodn przebiegoci dobrotliwego
dziadziusia ku swej tajemnej jatce. Na ni spyno to natychmiast: rozwary si przed ni
bramy raju. Rozkwita w kwietnej eksplozji, ktra wyniosa j na skraj szczcia, stanowic
zarazem skuteczn zacht do pilnej nauki, zawsze bowiem bya prymusk, eby nie straci
zezwolenia na cotygodniowe opuszczanie internatu. Dla niego za by to najbardziej
strzeony zaktek w zatoce staroci. Po tylu latach wyrachowanych mioci, mdy smak
niewinnoci posiada urok odnowicielskiej perwersji.
Dobrali si jak w korcu maku. Ona, w zgodzie z tym, kim bya, zachowywaa si jak
dziewczynka gotowa odkry ycie prowadzona za rczk przez szanowanego mczyzn,

ktry niczemu si nie dziwi, on za, w peni tego wiadom, zachowywa si zgodnie ze
swymi najgorszymi obawami: jak stetryczay narzeczony. Nigdy nie utosamia jej z
Fermin Daz, mimo e podobiestwo byo wicej ni udzce, nie tylko ze wzgldu na
wiek, szkolny mundurek, warkocz, jej wiejski chd i nawet dumny i nieprzewidywalny
charakter. Wicej: myl o zastpstwie, w wspaniay bodziec dla jego miosnego ebractwa,
znikna cakowicie. Spodobaa mu si sama w sobie i tak sam w sobie ostatecznie
pokocha w gorczce chylcych si ku zachodowi rozkoszy. Bya jedyn, wobec ktrej
przedsiwzi drastyczne rodki ostronoci przed nieprzewidzian ci. Po kilku
spotkaniach oboje o niczym innym nie marzyli jak o niedzielnych popoudniach.
Bdc jedyn osob uprawnion do odbierania jej z internatu, zajeda po ni w
nalecym do KTRz szeciocylindrowym hudsonie, z ktrego czasem, w bezsoneczne
popoudnia, odpinali skadany dach, by odby przejadk po play: on w starczym
kapeluszu, ona za rozemiana, podtrzymujca obydwiema rkami marynarsk szkoln
czapeczk, eby nie porwa jej wiatr. Kto poradzi jej, eby nie przebywaa ze swym
opiekunem ponad potrzeb, eby nie prbowaa niczego, co on jada, i eby unikaa jego
oddechu, bo staro jest zaraliwa. Wszystko miaa za nic. Oboje kpili sobie z
ewentualnych pomwie, bo pokrewiestwo byo powszechnie znane, a poza tym
drastyczna rnica wieku stawiaa ich poza jakimkolwiek podejrzeniem.
Wanie przestali si kocha w zielonowitkow niedziel o czwartej po poudniu,
kiedy zaczto bi w dzwony. Florentinowi Arizie cisno si serce. Za czasw jego
modoci rytua bicia w dzwony wliczony by w cen pogrzebw i odmawiano go jedynie
skoczonym ndzarzom. Ale po naszej ostatniej wojnie, na przeomie wiekw, rzd
konserwatywny ugruntowa swe kolonialne normy obyczajowe i uroczystoci pogrzebowe
stay si tak kosztowne, e mogli sobie na nie pozwoli jedynie najbogatsi. Kiedy zmar
arcybiskup Ercole de Luna, dzwony z caej prowincji biy bez przerwy przez dziewi dni i
nocy, ale wzburzenie ludnoci byo tak powszechne, e jego nastpca usun wymg
dzwonw aobnych przy pogrzebach, pozostawiajc go jedynie w przypadku mierci
znanych osobistoci. Kiedy wic Florentino Ariza usysza katedralne dzwony o czwartej po
poudniu w zielonowitkow niedziel, poczu, i powraca do widmo utraconej modoci.
Nie mg uwierzy, e to dzwony, o ktrych marzy przez tyle, tyle lat od owej niedzieli, gdy
ujrza wychodzc po naboestwie Fermin Daz w szeciomiesicznej ciy. - O, kurwa powiedzia w pmroku. - To musi by niezgorszy rekin, jeli bij w dzwony katedry.
Ameryka Vicua, cakowicie naga, wanie si obudzia.
- To pewnie ze wzgldu na wito - powiedziaa.

Florentino Ariza nie zalicza si w najmniejszym choby stopniu do ekspertw w

sprawach kocioa, a w mszy nie uczestniczy od czasw, gdy na chrze gra na skrzypcach
wesp z Niemcem, ktry ponadto wtajemniczy go w wiedz o telegrafie i o ktrego losie
nikt nie by w stanie powiedzie nic pewnego. Niemniej, i to bez najmniejszej wtpliwoci,
wiedzia, e dzwony nie bij z okazji wita. Prawda, e w miecie odbyway si
uroczystoci aobne, wiedzia o tym. Dzi rano odwiedzia go delegacja uchodcw
karaibskich z informacj, i o wicie zmar w swej pracowni fotograficznej Jeremiasz de
Saint - Amour. Cho Florentino Ariza nie nalea do jego bliskich przyjaci, przyjani si z
innymi uchodcami, ktrzy zawsze zapraszali go na swoje uroczystoci, przede wszystkim
na pogrzeby. By jednak przekonany, e dzwony nie bij dla Jeremiasza de Saint - Amour,
ktry by walczcym niedowiarkiem i zatwardziaym anarchist, a poza tym ponis mier
z wasnej rki.
- Nie - powiedzia - takie dzwony mog by tylko dla kogo od gubernatora wzwy.
Ameryka Vicua, o jasnym ciele prgowanym pasemkami padajcego przez le
opuszczone aluzje wiata, bya zbyt moda, eby myle o mierci. Kochali si po
obiedzie, teraz za leeli w powracajcej fali sjesty, nadzy pod skrzydami wentylatora,
ktrego bzyczenie nie byo w stanie zaguszy gradowego chrzstu spw drepczcych po
rozpalonym cynkowym dachu. Florentino Ariza kocha j tak, jak kocha tyle innych
przypadkowych kobiet w swoim dugim yciu, t jednak kocha z wiksz ni pozostae
udrk, bo mia cakowit pewno, e umrze ze staroci, kiedy ona bdzie koczy wysze
studia.
Pokj podobny by bardziej do kajuty, ze cianami wyoonymi boazeri pokryt, jak
statki, kilkoma warstwami farby, ale upa czwartej po poudniu by w nim znacznie
dokuczliwszy ni w kajutach rzecznych statkw, mimo wiszcego nad kiem wentylatora,
majcego chroni przed promieniujcym arem metalowego dachu. Nie bya to zwyka
sypialnia, lecz kajuta ldu staego, wybudowana na zlecenie Florentina Arizy na tyach biur
KTRz, bez adnych dodatkowych pretekstw i nie dla innych celw, jak tylko po to, eby
dysponowa przyzwoit kryjwk dla swych starczych mioci. Wrzaski tragarzy, oskot
portowych dwigw i nieprawdopodobne wycie statkw przy nabrzeu uniemoliwiay
spanie w tym pokoju w dni powszednie. Ale dla dziewczynki by to niedzielny raj.
Zielone witki zamierzali spdzi razem do momentu, kiedy na pi minut przed
Anioem Paskim powinna bya wrci do internatu, jednak aobne dzwony przypomniay
Florentinowi Arizie, e obieca przyj na pogrzeb Jeremiasza de Saint - Amour, ubra si
wic szybciej ni zazwyczaj. Przedtem, jak zawsze, zaplt dziewczynce warkocz, ktry

wczeniej, zanim zaczynali si kocha, sam rozpltywa, i usadzi j na stole, by zawiza,

zawsze le przez ni zawizywane, sznurowada przepisowych szkolnych bucikw. Pomaga
jej bez cienia zoliwoci, ona za pomagaa mu w pomaganiu jej, jakby naleao to do jej
obowizkw: ju w czasie pierwszych spotka oboje stracili poczucie rnicy wieku,
traktujc siebie z ufnoci maonkw, ktrzy tyle ju rzeczy skrywali przed sob w tym
yciu, e nie mieli sobie niemal nic do powiedzenia.
Zamknite ze wzgldu na dzie witeczny biura tony w ciemnociach. Przy
nabrzeu sta jeden statek z wygaszonymi kotami. Skwar zapowiada pierwsze w tym roku
ulewy, ale przejrzysto powietrza i niedzielna cisza w porcie zdaway si raczej wskazywa
na miesic umiarkowanych opadw. wiat z tego miejsca by bardziej bezlitosny ni w
pmroku kajuty, a dzwony aobne sprawiay jeszcze wikszy bl, nawet jeli nie wiadomo
byo, dla kogo biy. Florentino Ariza i dziewczynka zeszli na saletrzany dziedziniec, sucy
w swoim czasie Hiszpanom za port niewolniczy, gdzie jeszcze si walay szcztki
odwanikw i innego zardzewiaego elastwa po handlu niewolnikami. Samochd czeka
na nich w cieniu skadw i nie obudzili picego na kierownicy szofera, dopki nie
usadowili si na siedzeniach. Samochd zawrci na tyach skadw, ogrodzonych siatk
jak kurniki, pokona przestrze dawnego targowiska przy zatoce Animas, gdzie na p
nadzy mczyni grali w pik, i opuci port rzeczny w chmurze piekcego pyu. Florentino
Ariza przekonany by, e owe aobne honory nie mog by oddawane Jeremiaszowi de
Saint - Amour, ale nieprzerwane bicie dzwonw wzbudzio jego wtpliwoci. Pooy do
na ramieniu szofera i krzyczc mu prosto w ucho zapyta, komu bij dzwony.
- To temu lekarzowi z brdk - powiedzia szofer.
- No, jak mu tam?
Florentino Ariza nie musia ani chwili zastanawia si, eby wiedzie, kogo ma na
myli. Kiedy jednak szofer opowiedzia mu, w jaki sposb zmar, chwilowa nadzieja prysa,
bo wydao mu si to nieprawdopodobne. Nic si tak nie upodabnia do danej osoby jak
charakter jej mierci, a adna ze mierci nie moga by tak nieprawdopodobnie
niepodobna do tego czowieka z jego wyobrae. Ale to o niego chodzio, choby nie
wiadomo jak absurdalne mogoby si to wydawa: o najstarszego i najlepiej
wykwalifikowanego lekarza w miecie i jednego z najznamienitszych i zasuonych jego
obywateli, ktry zmar z przetrconym krgosupem w osiemdziesitym pierwszym roku
ycia, spadajc z mangowca, gdy usiowa zapa papug.
Wszystko, co Florentino Ariza uczyni od chwili zampjcia Ferminy Dazy, oparte
byo na nadziei, e wreszcie otrzyma tak wiadomo. Gdy jednak wybia godzina, zamiast

poczu dreszcz triumfalnego wzruszenia, tylokrotnie przewidywany w bezsennych snach,

zatrzs si z przeraenia: olnia go myl, e dzwony rwnie dobrze mogy obwieszcza
jego mier. Ameryka Vicua siedzc u jego boku w samochodzie podskakujcym na
ulicznym bruku, przeraona jego nag bladoci zapytaa, co mu jest. Florentino Ariza uj
jej do w swe lodowate rce.
- Och, dziecino - westchn - musiabym y jeszcze pidziesit lat, eby ci to
opowiedzie. Zapomnia o pogrzebie Jeremiasza de Saint - Amour. Zostawi dziewczynk
przed drzwiami internatu spieszc z obietnic, e wrci w nastpn sobot, i wyda
szoferowi polecenie, by zawiz go do domu doktora Juvenala Urbino. Natrafi na mnstwo
samochodw, wynajte powozy stojce wzdu przylegych ulic i tum ciekawskich przed
domem. Gocie doktora Lacidesa Olivelli, do ktrych tragiczna wiadomo dotara w
kulminacyjnym momencie zabawy, przybywali gromadnie. W mieszkaniu tumy utrudniay
poruszanie si, ale Florentino Ariza zdoa utorowa sobie drog a do sypialni, wspi si
na palce, by ponad gowami toczcych si u drzwi ujrze Juvenala Urbino na ou
maeskim, takiego jakim chcia go zobaczy od chwili, gdy po raz pierwszy O nim
usysza: taplajcego si w ndzy mierci. Stolarz wanie zdj miar do trumny. U jego
boku, wci w tym samym babcinym stroju wprost od lubnego otarza, jaki zaoya na
przyjcie, siedziaa oszoomiona i przygnbiona Fermina Daza.
Florentino Ariza wyobraa sobie ten moment co do najdrobniejszego szczegu ju
w dniach swej modoci, kiedy cakowicie powici si zuchwaej sprawie mioci. Dla niej
zdoby nazwisko i fortun, nie baczc zanadto na metody, dla niej dba o swoje zdrowie i o
swj wygld zewntrzny ze skrupulatnoci, ktra nie wydawaa si nazbyt mska u innych
mczyzn w jego czasach, i oczekiwa tego dnia tak, jak nikt nie by w stanie oczekiwa
czegokolwiek ani kogokolwiek na tym wiecie: bez najmniejszej chwili wytchnienia.
wiadomo, e mier wreszcie wstawia si za nim, dodaa mu niezbdnej odwagi, by
ponowi Ferminie Dazie w jej pierwsz wdowi noc swoj przysig o dozgonnej wiernoci
i mioci po wsze czasy. W gbi duszy nie zaprzecza, e by to nieprzemylany czyn, e
wykaza si brakiem wyczucia co do sposobu i chwili, ponaglany strachem, e okazja ju
nigdy mu si nie nadarzy. Pragn to uczyni, ba, nawet wyobraa to sobie wielokrotnie, w
sposb znacznie mniej brutalny, ale szczcie nie byo na tyle askawe. Wyszed z domu
aoby odczuwajc bl, e pozostawia j w tym samym szoku, w jakim i on si znajdowa,
ale nic ju nie mg zrobi, eby temu przeciwdziaa, bo czu, e ta straszliwa noc bya
zawsze pisana im obojgu.

Przez kolejne dwa tygodnie nie przespa ani jednej nocy. Zrozpaczony zadawa sobie
pytanie, gdzie moe podziewa si Fermina Daza bez niego, o czym myli, co bdzie robi
przez reszt swego ycia z tym przeraajcym ciarem, jaki zwali si na jej barki. Dosta
zatwardzenia, ktre wzdo mu brzuch jak bben i musia odwoa si do rodkw mniej
agodnych ni lewatywa. Starcze dolegliwoci, ktre znosi lepiej od swych rwienikw, bo
zna je od dziecka, zaczy doskwiera mu wszystkie jednoczenie. W rod pojawi si, po
tygodniu nieobecnoci, w biurze, przeraajc Leone Cassiani swym wycieczeniem i
abnegacj. Ale uspokoi j: to znowu bezsenno, jak zwykle, i znowu musia ugry si w
jzyk, by przez podziurawione jak rzeszoto serce nie wycieka mu prawda. Deszcz nie da
mu ani jednej sonecznej chwili spoczynku na przemylenie wszystkiego. I znowu min
jeszcze jeden nierzeczywisty tydzie bez najmniejszej szansy na moliwo skupienia si,
bo nadal fatalnie si odywia, spa jeszcze gorzej, usiujc odebra zaszyfrowane znaki,
ktre wskazayby mu drog ocalenia. Ale od pitku, bez adnego widocznego powodu,
ogarno go poczucie spokoju, co uzna za oznak, i nic nowego si nie zdarzy, e to
wszystko, co zrobi w swoim yciu, byo zupenie bezuyteczne, i nie wiedzia ju, jak
drog dalej ma poda: to by koniec. W poniedziaek jednak, gdy dotar do swego domu
przy ulicy Ventanas, natkn si w sieni na pywajcy w kauy wody list i natychmiast
rozpozna na mokrej kopercie wadcz kaligrafi, ktrej tyle zmian w yciu nie zdoao
odmieni, a nawet mia wraenie, e odczuwa nocny zapach zwidych gardenii, bo serce
ju w pierwszym odruchu przeraenia zdoao powiedzie mu wszystko: by to list, na ktry
czeka bez chwili wytchnienia ponad p wieku.
Ferminie Dazie nawet w gowie nie postao, i jej list, napisany w ataku wciekoci,
Florentino Ariza mgby odebra jako list miosny. W jego pisanie woya ca furi, do
jakiej tylko bya zdolna, najokrutniejsze sowa, najboleniejsze i niesprawiedliwe obelgi, i
tak przez ni uznane za zbyt sabe wobec rozmiarw zniewagi. By to ostatni akt
dwutygodniowych gorzkich egzorcyzmw, za pomoc ktrych usiowaa pogodzi si ze
swoim nowym stanem. Chciaa ponownie by wycznie sob, odzyska wszystko, z czego
musiaa rezygnowa przez p wieku paszczyzny, ktra, uczyniwszy j szczliw, bez
wtpienia ograbia j zarazem, jak si okazao, po mierci ma, z najdrobniejszych ladw
wasnej tosamoci. Bya zjaw w obcym, ogromnym i opustoszaym domu, po ktrym
chodzia jak bdna owca, zadajc sobie pene trwogi pytanie, kto tu jest bardziej martwy:
ten, co umar, czy ta, co zostaa.
Nie potrafia stumi ukrytego alu do ma o to, e pozostawi j sam pord
morza ciemnoci. Wszystko, co do niego naleao, skaniao j do paczu: piama pod

poduszk, kapcie wygldajce dla niej zawsze jak kapcie chorego, wspomnienie jego
odbicia w lustrze, gdy on si rozbiera, a ona przy toaletce czesaa si na noc, zapach jego
skry, ktry jeszcze dugo po mierci trwa na jej skrze. W poowie byle czynnoci rzucaa
wszystko i uderzaa doni o czoo, przypomniawszy sobie nagle, e zapomniaa mu
powiedzie to i owo. Co chwila drczyo j jedno z tych najzwyklejszych pyta, na ktre
tylko on potrafi jej odpowiedzie. Swego czasu powiedzia jej co, czego nie moga poj:
ludzie po amputacji czuj ble, askotki, mrowienie w nodze, ktrej ju nie maj. I tak teraz
wygldao jej ycie: czua go tam, gdzie ju go nie byo.
Obudziwszy si w swj pierwszy wdowi poranek, obrcia si nie otwierajc oczu,
kokoszc si po caym ku, eby jeszcze troch wygodnie pospa, i wanie w tej samej
chwili umar dla niej. Bo dopiero wwczas uwiadomia sobie, e po raz pierwszy m
spdzi noc poza domem. Przy stole czekao j kolejne zaskoczenie. Wcale nie dlatego, e
poczua si osamotniona, bo rzeczywicie tak byo, lecz ze wzgldu na dziwne
przewiadczenie, e je niadanie z kim, kto ju nie istnieje.
Dopiero gdy Ofelia z mem i trzema crkami przybya z Nowego Orleanu, odwaya
si ponownie zasi do stou, ale nie do tego co zawsze, tylko do mniejszego
przygotowanego naprdce, ktry kazaa postawi w korytarzu. Do przyjazdu crki jadaa
nieregularnie. Zagldaa do kuchni o jakiejkolwiek porze, kiedy doskwiera jej gd, sigaa
widelcem do garnka i kosztowaa wszystkiego po trochu, niczego nie nakadajc na talerz,
stojc przy piecu, rozmawiajc z kucharkami i sucymi, jedynymi osobami, w obecnoci
ktrych czua si dobrze i z ktrymi najlepiej jej si rozmawiao. A jednak cho dokadaa
stara, nie bya w stanie unikn obecnoci nieboszczyka: gdziekolwiek si udawaa,
gdziekolwiek przebywaa, cokolwiek robia, wci potykaa si o co, co przypominao jej
zmarego ma. O ile uwaaa za suszne i sprawiedliwe, e sprawia jej to bl, o tyle chciaa
uczyni wszystko, co w jej mocy, aby nie pogra si w blu. Narzucia wic sobie twarde
postanowienie usunicia z domu wszystkiego, co przypominao jej zmarego ma, uznajc,
e jest to jedyne wyjcie, eby y swoim yciem bez niego. Bya to ceremonia ostatecznej
zagady. Syn zgodzi si zabra wszystkie ksiki, eby moga w oprnionym gabinecie
umieci najrniejsze przybory do szycia, ktrych nigdy nie posiadaa jako matka.
Crka natomiast miaa wzi cz mebli i sporo przedmiotw, ktre jej zdaniem
idealnie nadaway si na nowoorleask aukcj staroci. Przynioso to ulg Ferminie Dazie,
cho konstatacja, e kupione przez ni w czasie podry polubnej rzeczy s ju
antykwarycznymi reliktami, nie sprawiaa jej adnej przyjemnoci. Ku osupieniu suby,
ssiadw i towarzyszcych jej w tych dniach najbliszych przyjaciek, kazaa rozpali

ognisko na pustym placyku za domem i spalia w nim wszystko, co przypominao jej ma:
najkosztowniejsze i najelegantsze garnitury, jakie od zeszego wieku widziano w miecie,
najwytworniejsze buty, kapelusze, podobne do niego bardziej ni jego portrety, fotel na
biegunach na czas sjesty, z ktrego po raz ostatni wsta po to, eby umrze, niezliczon
ilo przedmiotw tak zwizanych z jego yciem, i stanowiy ju cz jego tosamoci.
Zrobia to bez najmniejszego wahania, zupenie pewna, i m zaakceptowaby cakowicie
jej decyzj, i to nie tylko ze wzgldw higienicznych. Wielokrotnie wyraa bowiem
yczenie, by jego ciao po mierci spalono, zamiast wizi je w absolutnych ciemnociach w
cedrowej skrzyni. Jego religia oczywicie zabraniaa mu kremacji: omieli si na wszelki
wypadek zasign opinii arcybiskupa, ktry udzieli mu kategorycznie odpowiedzi
odmownej. Bya to czysta iluzja, poniewa Koci nie zezwala na obecno piecw
krematoryjnych na terenie naszych cmentarzy, nawet gdyby miay korzysta z nich inne
wyznania, i nikomu, poza Juvenalem Urbino na myl by nawet nie przyszo, e mona je
tam zbudowa. Fermina Daza pamitaa o mowskich obsesjach i mimo zamtu
pierwszych godzin nie omieszkaa zleci stolarzowi, by na osod pozostawi w trumnie
szpark dla wiata.
Caopalenie okazao si jednak zupenie bezskuteczne. Fermina Daza nader szybko
poja, e wspomnienie zmarego ma jest w rwnej mierze odporne na ogie, jak
zdawao si niepodatne na upyw dni. Gorzej: spaliwszy wszystkie ubrania, nie tylko nie
przestaa tskni za tym, co w nim najbardziej kochaa, ale ponadto i nade wszystko zacza
tskni za tym, co najbardziej j w nim dranio: za haasem, jaki robi kadego ranka.
Wspomnienia te pomogy jej wydosta si z namorzyn aoby. A jednak postanowia
nieodwoalnie y wspominajc ma tak, jakby wcale nie umar. Wiedziaa, e budzc si
co rano bdzie miaa z tym cige kopoty, ale kopoty coraz mniejsze.
Pod koniec trzeciego tygodnia rzeczywicie zacza dostrzega pierwsze wiateka,
ale im wyraniejsze si staway i janiejsze, tym bardziej zaczynaa uwiadamia sobie
obecno w swoim yciu przewrotnego widma nie pozostawiajcego jej ani chwili spokoju.
I nie byo to owo widmo godne poaowania, czatujce niegdy na ni w parku Los
Evangelios, ktre z niejak czuoci zwyka na staro przywoywa w pamici, lecz
odraajcy stwr w katowskim surducie i z kapeluszem trzymanym przy piersi: czowiek,
ktrego idiotyczna impertynencja tak dalece j zaniepokoia, e nie sposb byo o nim nie
myle. Od czasu, gdy go odtrcia jako osiemnastoletnia dziewczyna, ywia przekonanie,
e zasiaa w nim tylko wzrastajce z czasem ziarno nienawici. Bez przerwy liczya si z t
nienawici, za kadym razem, gdy widmo znajdowao si w pobliu, czua j w powietrzu,

na sam jego widok ogarnia j niepokj i trwoga tak wielka, e nigdy nie potrafia zachowa
si wobec niego w sposb naturalny. Owej nocy, kiedy ponownie wyzna jej sw mio, nie
zwaajc, e w caym domu unosi si jeszcze wo kwiatw skadanych przy trumnie
nieboszczyka, nie moga dopuci adnej innej myli, jak t tylko, e podobna bezczelno
jest zaledwie pierwszym krokiem do kto wie jak zowrogo zaplanowanej zemsty.
Natrctwo wspomnienia pogbiao jej wcieko.
Kiedy nazajutrz po pogrzebie obudzia si mylc o Florentinie Arizie, udao jej si
wymaza go z pamici zwykym odruchem silnej woli. Ale zo nie ustpowaa i Fermina
rycho zdaa sobie spraw, i pragnienie zapomnienia go byo najsilniejszym impulsem,
aby go nadal wspomina. Wtenczas zwyciona przez nostalgi po raz pierwszy odwaya
si przywoa w myli iluzoryczne czasy owej nierealnej mioci. Usiowaa przypomnie
sobie dokadnie, jak wyglda skwer, poamane migdaowce, awka na ktrej siedzia
wzdychajc z mioci do niej, bo nic ju z tych rzeczy nie istniao w stanie, w jakim je
pamitaa. Zmienio si wszystko, zabrano drzewa z dywanami tych lici, w miejsce
posgu zdekapitowanego bohatera postawiono na okazaym piedestale z wbudowanym
we systemem elektrycznych czujnikw pomnik innego bohatera w galowym mundurze,
bez nazwiska, bez dat, bez jakichkolwiek uzasadnionych przyczyn. Jej dom, sprzedany w
kocu wiele lat temu, rozpada si powoli jako wasno prowincjonalnych wadz. Nie
przyszo jej atwo wyobrazi sobie Florentina Ariz takim, jakim by wwczas, jeszcze
trudniej byo poj, e ten maomwny i tak bardzo bezbronny w strugach deszczu
chopiec, to wanie w zramolay staruch, ktry bez najmniejszego respektu dla jej stanu,
bez naleytego szacunku dla jej blu stan przed ni i urazi do ywego: ta zniewaga wci
jeszcze zapieraa jej dech.
Kuzynka Hildebranda Sanchez przyjechaa do niej wkrtce po pobycie Ferminy
Dazy w hacjendzie Flores de Maria, gdzie odzyskiwaa rwnowag po czarnej godzinie
panny Lynch. Przyjechaa stara, gruba, rozanielona, w towarzystwie najstarszego syna,
wojskowego w stopniu pukownika, jak jego ojciec, ktrego si wyrzek wskutek jego
haniebnej postawy podczas rzezi robotnikw z bananowych plantacji w San Juan de la
Cienaga. Obie kuzynki spotykay si wielokrotnie, godzinami nostalgicznie wspominajc
czasy swej modoci. Podczas ostatniej wizyty Hildebrand, przygniecion brzemieniem
staroci, ogarn wikszy ni zazwyczaj nastrj melancholii. eby jeszcze bardziej
delektowa si tsknot, przywioza swoj odbitk portretu niegdysiejszych dam,
sfotografowan przez belgijskiego fotografa w tamto popoudnie, kiedy mody Juvenal
Urbino zada ostateczne pchnicie kaprynej Ferminie Dazie. Fermina zgubia gdzie swoje

zdjcie, a odbitka Hildebrandy bya cakowicie spowiaa, obie jednak rozpoznay si

poprzez mgy rozgoryczenia w modych i piknych dziewczynach, jakimi nie miay by ju
nigdy.
Hildebranda nie moga nie pamita Florentina Arizy, zawsze bowiem utosamiaa
jego los ze swoim wasnym losem. Pamitaa go takim, jakiego poznaa w dniu, w ktrym
nadaa swj pierwszy telegram, i nigdy nie zdoaa wymaza ze swego serca wspomnienia
smutnego pisklcia skazanego na zapomnienie. Fermina z kolei widujc go wielokrotnie i
nie zamieniajc z nim oczywicie ani sowa, nie bya w stanie poj, e w mczyzna to jej
pierwsza mio. Cigle docieray do niej wieci o nim, tak jak wczeniej czy pniej
docieray wieci o kadym, kto co w miecie znaczy. Mawiano, e nie oeni si, bo mia
odmienne skonnoci, ale i tej plotce nie przypisywaa wikszego znaczenia, choby
dlatego, e koniec kocw wygadywano podobne rzeczy o wielu mczyznach, co do
predylekcji ktrych nie byo adnych wtpliwoci. Za to dziwne wydawao jej si owo
zawzite obstawanie Florentina Arizy przy mistycznych strojach, osobliwych zapachach i
tajemniczym sposobie bycia pomimo tak spektakularnej i uczciwie zrobionej kariery. Nie
bya w stanie uwierzy, e jest to wci ta sama osoba, i zawsze reagowaa zaskoczeniem,
kiedy Hildebranda wzdychaa Biedny czowiek, ale on musi cierpie! Od bardzo dawna
bowiem nie dostrzegaa w nim jakichkolwiek oznak wewntrznej udrki: by ju cieniem
cienia.
A jednak owego wieczoru, po swoim powrocie z Flores de Maria, kiedy spotkaa go
w kinie, co dziwnego zaszo w jej sercu. Nie zaskoczyo jej, i jest w towarzystwie kobiety i
to Murzynki. Zaskoczyo j, e tak wietnie si trzyma, e zachowuje si z wiksz swobod,
cho nie przyszo jej na myl, e moe to w niej, a nie w nim nastpia przemiana po
niepokojcym wtargniciu panny Lynch w jej prywatne ycie. Od tamtej pory i przez
nastpne dwadziecia lat spogldaa na bardziej litociwym okiem. Podczas czuwania
przy zwokach ma obecno Florentina Arizy nie tylko wydawaa jej si zrozumiaa, ale
nawet uznaa to za naturalny kres pretensji: akt przebaczenia i zapomnienia. Dlatego tak j
zaskoczy w dramatyczny nawrt nigdy dla niej nie istniejcej mioci, i to w wieku, w
ktrym ani Florentino Ariza, ani ona niczego ju nie mogli oczekiwa od ycia. Po
pierwszym ataku furii i po symbolicznej kremacji ma wci miotaa ni z t sam si
wcieko na mier i ycie, ktra narastaa tym bardziej, im trudniej j byo opanowa.
Gorzej: ten obszar pamici, w ktrym potrafia znale ukojenie dla swych wspomnie o
zmarym, powoli i stopniowo, acz nieubaganie, zarasta k makw, gdzie pogrzebane
byy wspomnienia o Florentinie Arizie. Mylaa zatem o nim, nie chcc o nim myle i im

bardziej o nim mylaa, tym wiksz czua wcieko, a im wiksz wcieko czua, tym
bardziej o nim mylaa, doprowadzajc si do takiego stanu, e nie mogc ju tego znie
zatracia poczucie rozsdku. Usiada wwczas przy biurku zmarego ma i napisaa do
Florentina Arizy list na trzy cakowicie irracjonalne strony, tak usiany obelgami i niecnymi
prowokacjami, i myl, e wanie popenia, w peni wiadomie, najhaniebniejszy czyn w
swoim dugim yciu, przyniosa jej ulg.
Florentino Ariza przez trzy tygodnie kona w nie mniejszych mczarniach. Owej
nocy, kiedy ponownie wyzna mio Ferminie Dazie, wczy si jak lepy wyniszczonymi
przez wieczorny potop ulicami, zastanawiajc si w przeraeniu, co ma teraz pocz z t
skr zabitego przed chwil tygrysa, ktry przeszo p wieku wymyka si z zastawianych
na side. W wyniku gwatownego ataku wd miasto znalazo si w stanie tragicznej
sytuacji. W wielu domach na wp nadzy mczyni i kobiety usiowali ratowa z potopu,
co si tylko dao i Florentino Ariza uleg wraeniu, e ta dotykajca wszystkich katastrofa
ma co wsplnego z jego osobist katastrof. Ale powietrze byo agodne, a gwiazdy
Karaibw tkwiy spokojnie na swym miejscu. Nagle, pord oglnego milczenia, Florentino
Ariza rozpozna gos tego samego mczyzny, ktrego on i Leona Cassiani wiele lat temu, o
tej godzinie i na tym samym rogu, usyszeli, jak piewa: Z mostu zawrciem, cay we
zach skpany. Tej nocy i wycznie dla niego piosenka ta miaa jaki nieokrelony zwizek
ze mierci. Nigdy tak jak teraz nie potrzebowa Transito Arizy, jej mdrego sowa, jej
gowy bazeskiej krlowej w papierowych kwiatach. Byo to silniejsze od niego: zawsze
gdy znajdowa si na skraju kataklizmu, niezbdna mu bya kobieca opieka. Skierowa swe
kroki ku szkole szukajc osigalnego celu i w dugim rzdzie okien ujrza zapalone wiato
w sypialni Ameryki Vicui. I ledwie si powstrzyma przed popenieniem starczego
szalestwa: chcia bowiem o drugiej nad ranem zabra j ze sob, jeszcze ciep od snu w
pieluszkach, pachnc dziecicym kwileniem w koysce.
A na przeciwlegym kracu miasta czekaa Leona Cassiani, sama, wolna, gotowa bez
wtpienia okaza mu, czy to nad ranem, czy o jakiejkolwiek godzinie i w jakichkolwiek
okolicznociach, wspczucie, jakiego potrzebowa. Nie po raz pierwszy zapukaby do jej
drzwi bdzc po manowcach bezsennoci, uwiadomi sobie jednak, e jest zbyt
inteligentn kobiet i nazbyt si kochaj, aby pojawi si u niej i nie podajc przyczyny
wypaka si na jej onie. Wreszcie po dugich rozmylaniach i lunatycznym spacerze
ulicami opustoszaego miasta wpado mu do gowy, e z adn nie bdzie mu lepiej ni z
Prudenci Pitre: Recydyw. Bya dziesi lat modsza od niego. Poznali si w ubiegym
wieku, a przestali si spotyka wycznie dlatego, i upara si, e nie bdzie pokazywa mu

si w swoim stanie: niemale lepa i bez przesady na skraju niedostwa. Przypomniawszy

sobie o niej, natychmiast wrci na ulic Ventanas, zapakowa do torby dwie butelki porto,
soik marynat i wyruszy na spotkanie, nie zastanawiajc si nawet, czy nadal mieszka tam
gdzie zawsze, czy jest sama i czy w ogle yje.
Prudencia Pitre nie zapomniaa znanego tylko im dwojgu delikatnego chrobotu
stanowicego jego znak rozpoznawczy w czasach, kiedy jeszcze uwaali si za modych,
cho od dawna ju nimi nie byli, otworzya mu wic drzwi o nic nie pytajc. Ulica tona w
ciemnociach, on by ledwie widoczny w czarnym ubraniu, w sztywnym kapeluszu, ze
zwisajcym spod zgitego ramienia nietoperzem parasola, a ona miaa zbyt sabe oczy, aby
go zobaczy w zbyt nikym wietle, ale rozpoznaa go po odblasku pomyka latarni w
metalowej oprawce okularw. Wyglda jak morderca z jeszcze ociekajcymi krwi domi.
- Schronienia dla biednego sieroty - powiedzia. Tylko to zdoa powiedzie wiedzc,
e co powiedzie musi. Zdumia si, jak bardzo si zestarzaa od ich ostatniego spotkania,
uprzytamniajc sobie zarazem, e i ona spostrzega go w taki sam sposb. Pocieszy si
jednak myl, e kiedy ochon po pierwszym zaskoczeniu, bd widzie w sobie nawzajem
coraz mniej ran zadanych przez ycie, by ponownie ujrze si rwnie modymi jak
wwczas, kiedy si poznali: czterdzieci lat temu.
- Wygldasz jakby ci mieli wynie na marach - powiedziaa.
I tak byo. Rwnie i ona staa w oknie od jedenastej, jak niemal cae miasto, by
przyjrze si najwystawniejszemu i najwikszemu od czasw mierci arcybiskupa De Luna
konduktowi. Ze sjesty wyrway j salwy artyleryjskie, od ktrych draa ziemia, skcone ze
sob dwiki wojskowych orkiestr, chaos pieni aobnych grujcy nad lamentem
wszystkich dzwonw kocielnych, ktre biy nieprzerwanie od poprzedniego dnia. Widziaa
z balkonu jadcych na koniach wojskowych w paradnych mundurach, bractwa religijne,
szkoy, czarne limuzyny niewidocznej wadzy, karet cignit przez konie w piropuszach
i w zotych czaprakach, okryt flag t trumn na lawecie zabytkowej armaty, na kocu
za szereg starych, odkrytych wiktorii, na tyle sprawnych, aby przewozi wiece. Tu po
dwunastej, kiedy kondukt jeszcze przeciga si pod oknami Prudencii Pitre, zacz si
potop i wszyscy rozpierzchli si w popochu.
- Co za absurdalny sposb umierania - powiedziaa. - mier nie ma wyczucia
miesznoci - odpar, i doda z alem - tym bardziej w naszym wieku. Siedzieli na tarasie,
spogldajc na otwarte morze i ksiyc w otoczce wietlistych piercieni zajmujcych
poow nieba, spogldajc na kolorowe wiata statkw na horyzoncie, rozkoszujc si
wie, poburzow, pachnc bryz. Pili porto i jedli marynaty z pokrajanym przez

Prudenci Pitre w kromki wiejskim chlebem. Przeyli wiele takich nocy, od czasu kiedy
zostaa bezdzietn wdow w trzydziestym pitym roku ycia.
Florentino Ariza spotka j w momencie, gdy gotowa bya przygarn kadego
chtnego mczyzn, choby i wynajmujc go na godziny, ale zdoali nada swojemu
zwizkowi znacznie powaniejsz intymno i wiksz trwao, ni to z pocztku
wydawao si moliwe. Cho nigdy nie wspomniaa o tym bodaj sowem, zaprzedaaby
dusz diabu, eby wanie za niego ponownie wyj za m. Wiedziaa, e ciko jest
pogodzi si z jego sknerstwem, z dziwactwami przedwczenie postarzaego mczyzny, z
jego maniack pedanteri, z jego skwapliwym domaganiem si wszystkiego, podczas gdy
sam nie dawa nic w zamian, ale nie byo mczyzny, ktry lepiej ni on pozwoliby sobie
towarzyszy, bo aden inny na wiecie nie potrzebowa mioci tak jak on. aden inny nie
potrafi te jednak rwnie skutecznie si wymyka, bo mio nie przekraczaa nigdy granic
przez niego ustalonych: nie moga by sprzeczna z jego postanowieniem zachowania swej
wolnoci dla Ferminy Dazy. Ich zwizek mimo to trwa wiele lat, nawet wtedy, gdy
Florentino Ariza tak pokierowa sprawami, eby Prudencia Pitre ponownie wysza za m,
za komiwojaera, ktry spdza na przemian trzy miesice w domu i trzy w podry i z
ktrym miaa crk i czterech synw; jeden z nich, jak przysigaa, by synem Florentina
Arizy.
Rozmawiali nie zwaajc na por, bo przywykli dzieli si sw modziecz
bezsennoci, a w starczej bezsennoci mieli jeszcze mniej do stracenia. Cho Florentino
Ariza rzadko pi wicej ni dwa kieliszki, tym razem nawet po trzecim nie mg jeszcze
odzyska rwnowagi.
Pot la si z niego, wic Recydywa poradzia mu, by zdj marynark, kamizelk,
spodnie i jeli chce niech zdejmie wszystko, a co, kurwa, przecie tak czy owak znaj si
bardziej rozebrani ni ubrani. Powiedzia, e zrobi to, owszem, jeli i ona to zrobi, ale
odmwia: jaki czas temu ujrzaa si w lustrze szafy i wnet zrozumiaa, e ju nigdy nie
bdzie miaa odwagi, aby stan nago przed nim ani przed nikim innym.
Florentino Ariza, w stanie egzaltacji, ktrej nie zdoa opanowa pomimo czterech
kieliszkw porto, wci rozprawia o przeszoci, snujc mie wspomnienia, od dawna
stanowicych jedyny temat jego rozmw, ale apczywie pragnc odnale w przeszoci
tajemn drog, dziki ktrej mgby sobie uly. Bo tego mu byo trzeba: wyrzyga dusz.
Kiedy dostrzeg na widnokrgu pierwszy brzask, sprbowa agodnego zblienia. Zapyta,
jakby mimochodem: Co by zrobia, gdyby zaproponowano ci maestwo bez wzgldu na

twj wiek i twj wdowi stan? Odpowiedziaa mu pomarszczonym umiechem starej

kobiety i sama z kolei zapytaa:
- Masz na myli wdow Urbino?
Florentino Ariza w najmniej odpowiednim momencie zapomina, e kobiety zawsze
myl o ukrytych podtekstach pyta, a Prudencia Pitre mylaa o tym bardziej ni
ktrakolwiek inna. Poraony nag trwog z powodu jej celnego trafienia wymkn si
awaryjnymi drzwiami:
Mam na myli ciebie. Ponownie si umiechna:
Kpi to ty sobie moesz, kurwa, ze swojej mamuki, niech jej ziemia lekk bdzie.
Nastpnie zacza nalega, eby wyrzuci z siebie, co tylko chce, bo wiedziaa, e ani on, ani
aden inny mczyzna nie zbudziby jej o trzeciej nad ranem jedynie po to, by po tylu
latach niewidzenia si popija porto i zajada wiejski chleb z marynatami. Powiedziaa:
Co takiego robi si tylko wtedy, kiedy szukasz kogo, eby mie si przed kim wypaka.
Florentino Ariza zacz si wycofywa. - Tym razem si mylisz - powiedzia. - Tej nocy
mam powody, eby piewa na cay gos.
- No to piewajmy - powiedziaa.
Dwicznym gosem zaintonowaa modn w tym czasie piosenk: Ramona, bez
ciebie ju nie mog y. I to by kres nocy, bo nie mia ju prowadzi zakazanej gry z
kobiet, ktra zbyt wiele razy udowodnia mu, e zna drug stron ksiyca. Wyszed na
miasto odmienione i dziwnie pachnce ostatnimi daliami czerwca i trafi na jedn z ulic
swej modoci, ktr cigny wdowy z mrokw porannego naboestwa. Ale tym razem to
nie one, lecz on przeszed na drug stron, by nie dostrzegy ez, ktrych duej nie by w
stanie wstrzymywa, i to nie tych tumionych, jak mu si zdawao, lecz zupenie innych ez:
dawionych od pidziesiciu jeden lat, dziewiciu miesicy i czterech dni.
Obudzi si przy duym, olniewajco jasnym oknie nie majc pojcia, gdzie si
znajduje i ile czasu upyno.
Gos Ameryki Vicui grajcej w ogrodzie w pik z dziewczynami ze suby przywoa
go do rzeczywistoci: lea w ku matki, w jej sypialni, ktr pozostawi nietknit i w
ktrej zwyk sypia, eby czu si mniej samotnym podczas tych rzadkich chwil, kiedy
samotno go gnbia. Na wprost ka wisiao ogromne lustro z Mesn de don Sancho, a
jemu do byo spojrze na w chwili przebudzenia, eby ujrze Fermin Daz w gbi
zwierciada. Wiedzia, e jest sobota, dzie, w ktrym szofer odbiera z internatu Ameryk
Vicu, by przywie j do domu. Uwiadomi sobie, e spa, nie wiedzc o tym i ni, e nie
moe usn, bo sen zakcaa mu gniewna twarz Ferminy Dazy. Wykpa si, obmylajc

swj kolejny krok, po czym powoli przywdzia najlepsze ubranie, wyperfumowa si,
wypomadowa biae wsy w szpic i wychodzc z sypialni, dostrzeg z korytarza na drugim
pitrze pikne stworzenie w mundurku, chwytajce w powietrzu pik z wdzikiem, ktry
przez tak wiele sobt przyprawia go o dreszcze, ale tego ranka nie wzbudzi w nim
najmniejszego wzruszenia. Da jej znak, eby mu towarzyszya, i zanim wsiedli do
samochodu, powiedzia jej bez potrzeby: Dzisiaj nie bdzie adnego koci koci apci.
Zabra j do .Amerykaskiej Lodziarni, zatoczonej o tej porze, bo caa gromada ojcw
jada tu lody ze swymi dziemi pod obracajcymi si ogromnymi skrzydami zwisajcych z
sufitu wentylatorw. Ameryka Vicua zamwia gigantyczny puchar pitrzcych si
wielokolorowych kulek, swe ulubione lody cieszce si najwikszym powodzeniem, gdy
unosi si nad nimi magiczny obok. Florentino Ariza pi kaw, w milczeniu przypatrujc
si dziewczynce wyjadajcej lody yeczk o bardzo dugiej rczce, umoliwiajcej
signicie do samego dna pucharu. Nie odrywajc od niej wzroku powiedzia nagle:
- Mam zamiar si oeni.
Z iskierk niepewnoci spojrzaa mu w oczy i przez chwil trzymaa yeczk
nieruchomo w powietrzu, natychmiast jednak odzyskaa pewno siebie i umiechna si.
- Oszukujesz - powiedziaa. - Staruszkowie si nie eni.
Tego popoudnia odwiz j do internatu, punktualnie na Anio Paski, w strugach
ulewnego deszczu, po obejrzeniu w parku teatrzyku kukiekowego, po obiedzie w smaalni
ryb na falochronach, po napatrzeniu si na zwierzta w klatkach przybyego dopiero co
cyrku, po zakupieniu w ulicznych kramikach przernych sodyczy, ktre miaa zabra do
internatu, i po wielokrotnym objechaniu odkrytym samochodem miasta, eby zdya
przyzwyczai si do myli, e jest jej opiekunem, a nie kochankiem. W niedziel posa jej
samochd, na wypadek gdyby chciaa przejecha si ze swymi przyjacikami, nie chcia jej
jednak widzie, bo tydzie temu w peni uwiadomi sobie dzielc ich rnic wieku. Tej
samej nocy podj mocne postanowienie, e napisze do Ferminy Dazy list z przeprosinami,
choby po to, eby si nie podda, ale zostawi to na jutro. W poniedziaek, dokadnie po
trzech tygodniach mczarni, kiedy wrci do domu przemoknity na wskro od deszczu,
natrafi na list Ferminy Dazy.
Bya sma wieczorem. Obie suce ju leay, pozostawiwszy jak zwykle wiato
pozwalajce Florentinowi Arizie doj do sypialni. Wiedzia, e jego skromna i mda
kolacja czeka na stole w jadalni, ale nike uczucie godu, doskwierajce mu po tylu dniach
byle jakiego odywiania si, natychmiast mu przeszo, tak bardzo go wzruszy w list. Z
trudem, bo uniemoliwiao mu to drenie rk, wczy grne wiato w jadalni. Pooy

mokry list na ku, zapali wiecznik na nocnym stoliku i z udawanym spokojem, co byo
jego swoistym sposobem na odzyskanie rwnowagi ducha, zdj przemoczon marynark i
powiesi j na oparciu krzesa, zdj kamizelk i dokadnie zoon powiesi na marynarce,
zdj kokard z czarnego jedwabiu i celuloidowy konierzyk, ktrego ju nikt na wiecie nie
uywa, rozpi guziki koszuli do pasa i poluzowa pasek, eby mc lepiej oddycha,
wreszcie zdj kapelusz i pooy go na oknie, eby wysech. Wtem zadygota, bo nie
wiedzia, gdzie jest list, a nerwy puciy mu do tego stopnia, e odnalazszy go wreszcie czu
si niepomiernie zaskoczony, nie pamita bowiem, e pooy list na ku. Zanim go
otworzy, wytar kopert chusteczk, ostronie, by nie rozmaza atramentu, ktrym
wypisane zostao jego nazwisko, i w trakcie wycierania zda sobie nagle spraw, e sekret
przesta by ich wyczn wasnoci, lecz znany ju jest przynajmniej trzem osobom, bo
ktokolwiek go przynis, musia zwrci uwag, e wdowa Urbino pisze list do kogo spoza
swego towarzystwa zaledwie w trzy tygodnie po mierci ma i tak jej pilno, e nie wysya
listu poczt, i tak jej zaley na dyskrecji, e prosi, aby nie oddawa listu do rk wasnych,
tylko wsun go pod drzwiami jak anonim. Nie musia rozrywa koperty, bo klej sam si
rozpuci, ale list by suchy: trzy gsto zapisane kartki, bez nagwka, i podpis skadajcy
si z inicjaw matki.
Przeczyta go za pierwszym razem najszybciej, jak mg, siedzc na ku,
zaintrygowany raczej tonem ni treci listu, i nim dotar do drugiej strony, wiedzia ju, e
jest to wanie w list peen obelg, jakich oczekiwa.
Pooy otwarty list w wietle lampki, zzu buty, zdj mokre skarpetki, podszed do
drzwi, by zgasi grne wiato, w kocu naoy zamszow bind na wsy i nie zdjwszy
spodni ani koszuli pooy si opierajc gow o dwie due poduszki, suce mu za oparcie
w trakcie czytania. W tej pozycji ponownie przeczyta list, tym razem sowo po sowie,
dociekliwie przypatrujc si kadej literze z osobna, aby adna z ukrytych intencji Ferminy
Dazy nie pozostaa w ukryciu, a nastpnie przeczyta go jeszcze czterokrotnie, pki nie
poczu si tak nasycony listem, e jego sowa zaczy traci jakikolwiek sens. Wreszcie
schowa go, bez koperty, do szufladki nocnego stolika, pooy si na plecach z rkami
splecionymi na karku i przez cztery godziny lea nieruchomo ze wzrokiem utkwionym w
przestrzeni lustra, gdzie kiedy byo jej odbicie. Bez mrugnicia okiem, ledwie oddychajc,
bardziej martwy ni martwy trup. Punktualnie o pnocy poszed do kuchni, zaparzy kaw
gst jak ropa naftowa i zanis j w termosie do pokoju, wrzuci sztuczn szczk do
przygotowanej, jak zawsze, szklanki z wod i ponownie uoy si w pozycji marmurowego

posgu, co jaki czas nieznacznie j zmieniajc, eby wypi yk kawy, dopki o szstej rano
pokojwka nie wesza do sypialni z kolejnym penym termosem.
O tej porze Florentino Ariza ju wiedzia, jaki bdzie kady jego nastpny krok.
adna z obelg w istocie rzeczy nie sprawia mu przykroci, nie zaprzta sobie nawet gowy
tym, eby oczyci si z niesprawiedliwych zarzutw, ktre, znajc charakter Ferminy Dazy
i powag okolicznoci, mogy by gorsze. Obchodzio go jedynie to, e list sam w sobie
stworzy mu sposobno i upowania zarazem do udzielenia odpowiedzi. Wicej: wymaga
odpowiedzi. ycie znalazo si wic w tym miejscu, do ktrego chcia je doprowadzi.
Reszta zaleaa od niego, a by cakowicie przekonany, e jego prywatne, trwajce od ponad
p wieku pieko szykuje mu jeszcze wiele miertelnych prb, ktrym gotw by stawi
czoo z jeszcze wikszym zapaem, wikszym blem i jeszcze wiksz mioci ni
wszystkim poprzednim, bo bd to ju prby ostatnie.
Gdy w pi dni po otrzymaniu listu Ferminy Dazy pojawi si w biurze, odnis
wraenie, e unosi si w stromej, bezuytecznej pustce zamieszkanej jedynie przez
maszyny do pisania, ktrych deszczowy szum nagle usta, gdy dao si sysze co wicej
ni milczenie szefa. To bya chwilowa przerwa. Kiedy ponownie zaszumiao, Florentino
Ariza zajrza do gabinetu Leony Cassiani i przyjrza si jej, siedzcej przy maszynie do
pisania, ktra reagowaa posusznie niczym ludzka istota na kade dotknicie palcw.
Poczua jego wzrok, spojrzaa wic w stron drzwi ze swym straszliwym, sonecznym
umiechem, nie przerywajc jednak pisania, pki nie dokoczya akapitu.
- Powiedz mi co, moja lwico - zagadn Florentino Ariza. - Jakby si czua, gdyby
dostaa list miosny napisany na tym gruchocie?
Mina nie dziwicej si ju niczemu Leony Cassiani wyraaa najprawdziwsze
zdumienie.
- Popatrz, popatrz! - krzykna. - Nigdy bym o tym nie pomylaa.
Oznaczao to, e nie ma innej odpowiedzi. Florentino Ariza do tej pory te o tym nie
pomyla i postanowi zaryzykowa do koca. Zabra do domu jedn z biurowych maszyn
pord dobrodusznych docinkw podwadnych: Stara papuga nie nauczy si gada.
Leona Cassiani, entuzjastka kadej nowinki, wyrazia gotowo udzielenia mu w domu
lekcji pisania na maszynie.
Florentino Ariza by jednak przeciwnikiem jakichkolwiek metodycznych studiw od
czasu, gdy Lotar Thugut pragn nauczy go gry na skrzypcach z nut, groc, e trzeba co
najmniej roku, eby zacz cokolwiek rozumie i eby przyjto go do orkiestry zawodowej,
oraz szeciu godzin wicze dziennie przez cae ycie, eby gra w miar dobrze. Mimo to

zdoa namwi matk, by kupia mu skrzypce lepego grajka i posugujc si picioma

podstawowymi reguami, przekazanymi mu przez Lotara Thuguta, odway si w niespena
rok zagra w katedrze i urzdza Ferminie Dazie serenady z cmentarza biedoty w
zalenoci od kierunku wiatru. Jeli potrafi dokona tego, majc dwadziecia lat, i na tak
trudnym instrumencie jak skrzypce, dlaczego nie udaoby mu si teraz, gdy ma
siedemdziesit sze lat, z czym tak prostym jak maszyna do pisania wymagajca uycia
tylko jednego palca.
I tak si stao. Potrzebowa trzech dni, eby nauczy si ukadu liter na klawiaturze,
kolejnych szeciu, eby nauczy si jednoczenie myle i pisa, i nastpnych trzech, eby
wystuka swj pierwszy list bez bdw, zuywszy przedtem p ryzy papieru. Zacz od
uroczystego nagwka: Pani i podpisa inicjaem swego imienia, jak zwyk to czyni w
swych perfumowanych modzieczych licikach. Wysa list poczt, w kopercie opatrzonej
aobnymi ramkami, tak jak to byo przyjte dla listw do niedawno owdowiaej kobiety,
nie podajc nazwiska nadawcy na odwrocie.
By to szeciostronicowy list, ktry nie mia nic wsplnego z adnym innym
napisanym przez niego kiedykolwiek przedtem. Pozbawiony by owego tonu i stylistyki
retorycznych uniesie cechujcych jego listy w pierwszych latach mioci, a wywd w nim
zawarty przeprowadzony zosta w sposb tak rozsdny i wywaony, e zapach gardenii
byby zupenie nie na miejscu. Do pewnego stopnia by bliski ideau owych listw
handlowych, ktrych nigdy nie potrafi pisa. Wiele lat pniej list prywatny napisany za
pomoc urzdze mechanicznych mia by uznawany niemal za obraliwy, ale wwczas
maszyna do pisania bya tylko biurowym zwierzciem, pozbawionym wasnej etyki, ktrej
udomowienie do celw prywatnych nie zostao przewidziane w podrcznikach dobrego
wychowania. Uycie maszyny uzna mona byo raczej za wyraz miaej nowoczesnoci i
tak te przypuszczalnie zrozumiaa to Fermina Daza, gdy w drugim licie do Florentina
Arizy, napisanym po otrzymaniu przeszo czterdziestu listw od niego, zacza od
przeprosin za swj niewyrany charakter pisma, co wynikao z braku bardziej
nowoczesnych od pira ze stalwk przyborw do pisania.
Florentino Ariza nie zrobi najmniejszej aluzji do owego strasznego listu, od
pierwszych ju sw prbujc odmiennej metody uwodzenia, unikajc odwoywania si do
dawnej, modzieczej mioci, nawet wzmianek o przeszoci: wszystko zostaje
przekrelone, zaczynamy od pocztku. Byy to raczej dugie rozmylania o yciu, oparte na
jego ideach i dowiadczeniach dotyczcych zwizkw pomidzy mczyzn a kobiet, ktre
kiedy zamierza spisa jako uzupenienie do Sekretarza zakochanych. Tyle e teraz

przyodzia je w styl patriarchy godny wspomnie starca, eby nie dao si zanadto odczu,
i jest to w swej istocie wiadectwo mioci. Wpierw skreli wiele szkicw na dawn mod,
ktrych przeczytanie na trzewo trwao duej ni wrzucenie w ogie. wiadom by, e
kada konwencjonalna nieostrono, najmniejsza nostalgiczna lekkomylno moe
wzbudzi w jej sercu dawny niesmak, i cho zakada, e raczej odele mu sto listw, zanim
odway si otworzy ten pierwszy, wola jednak eby ich nie odsyaa. Zaplanowa wic ca
kampani a do najdrobniejszego szczegu, niczym wojn ostateczn: wszystko miao by
inne, eby rozbudzi ciekawo i nowe nadzieje w kobiecie, ktra przeya ju cae ycie.
Iluzja miaa by oszaamiajca, zdolna natchn j odwag, tak aby cisna do mieci
wszelkie przesdy klasy, do ktrej nie naleaa od urodzenia, ale ktra staa si jej klas
bardziej ni jakakolwiek inna. Musia nauczy j mylenia o mioci jako o stanie aski, nie
prowadzcym do niczego, lecz stanowicym sam w sobie pocztek i koniec.
By na tyle rozsdny, e nie oczekiwa natychmiastowej odpowiedzi: ju samo
nieodesanie listu sprawioby mu satysfakcj. A list nie zosta odesany, tak jak nie zosta
odesany aden z nastpnych, i wraz z upywem czasu wzrasta jego niepokj, bo im wicej
dni mijao, tym wiksza bya jego nadzieja na otrzymanie odpowiedzi. Czstotliwo jego
listw bya z pocztku uzaleniona od zrcznoci palcw: wpierw jeden tygodniowo,
pniej dwa, wreszcie jeden list dziennie.
Cieszy si z postpw, jakie od czasw, gdy peni funkcj chorego, dokonay si w
dziaaniu poczty, bo nie chcia ryzykowa i codziennie pojawia si w Urzdzie Pocztowym,
by wci nadawa przesyki do tej samej osoby, czy te posyania ich przez kogo, kto
mgby je policzy. Do najprostszych za rzeczy naleao wysyanie pracownika po znaczki
na cay miesic, by nastpnie wrzuci list do jednej z trzech skrzynek rozstawionych na
starym miecie. Rycho poczy w rytua ze swymi nawykami: korzystajc z bezsennoci
pisa listy, a nastpnego dnia, w drodze do biura, prosi kierowc, aby zatrzyma si przez
chwil przy skrzynce na rogu, po czym wysiada sam i wrzuca list. Nigdy nie dopuci, eby
szofer zrobi to za niego, cho ten ju raz prbowa to uczyni w pewien deszczowy ranek, i
czasami, nawet dla ostronoci, bra ze sob wiksz ilo kopert, eby wygldao to
bardziej naturalnie. Kierowca oczywicie nie wiedzia, e w pozostaych kopertach
znajdoway si puste kartki, ktre Florentino Ariza wysya do samego siebie, nigdy
bowiem nie prowadzi z nikim prywatnej korespondencji; jedynym wyjtkiem byy
przesyane pod koniec kadego miesica raporty do rodzicw Ameryki Vicuni z jego
osobistymi uwagami na temat zachowania, nastroju, zdrowia dziewczynki i jej postpw w
szkole.

Od pierwszego miesica zacz numerowa listy, a kady z nich poprzedza

streszczeniem poprzednich, jak w odcinkowych powieciach w gazecie, obawia si
bowiem, e Fermina Daza nie zauway, i jest w nich pewna cigo. Kiedy zacz je
pisywa codziennie, zrezygnowa z kopert z aobnymi ramkami na rzecz biaych i
podunych, i zmiana ta ostatecznie nadaa im wszystkim charakter bezosobowej
korespondencji handlowej. Z pocztku gotw by podda sw cierpliwo ostatecznej
prbie, przynajmniej do momentu, gdy staoby si a nadto oczywiste, e traci tylko czas
na stosowanie jedynej, odmiennej metody, jak zdoa wymyli. Czeka, w rzeczy samej,
bez tych wszystkich przypadoci, jakimi nie obdarzay go chwile oczekiwa w
modzieczych latach. Czeka z betonow wytrwaoci starca, ktremu nic innego nie
zaprztao gowy, ktry nic nie mia do roboty w towarzystwie rzecznym pyncym
wwczas pod penymi aglami ju bez niego, czeka absolutnie pewny tego, e bdzie ywy i
w peni swych mskich si zarwno jutro, jak pojutrze i zawsze, kiedy to Fermina Daza
zrozumie wreszcie, i jedynym sposobem na zaspokojenie jej pragnie samotnej wdowy
jest opuszczenie ku niemu mostw zwodzonych.
A na razie y tak jak do tej pory. W przewidywaniu przychylnej odpowiedzi
rozpocz ponowny remont, eby dom godny by osoby, ktra moga czu si jego
gospodyni i pani od chwili, kiedy zosta kupiony. Zgodnie z przyrzeczeniem, wielokrotnie
odwiedza Prudenci Pitre, chcc jej udowodni, e pomimo niedogodnoci wieku kocha j
nadal, w blasku dnia i przy drzwiach otwartych, a nie tylko w noce swej bezradnoci. Nie
zaprzesta rwnie wizyt u Andrei Varn, o ile spostrzega zgaszone wiato w azience
usiujc sponiewiera si szalestwem jej ka, choby po to, eby nie zarzuci
systematycznych praktyk miosnych, zgodnie ze swym kolejnym niezachwianym
przekonaniem, e ciao trzyma si, dopki my si trzymamy. Jedynym kopotem byy jego
stosunki z Ameryk Vicu. Chocia poleci szoferowi, by nadal odbiera j z internatu w
soboty o dziesitej rano, nie mia najmniejszego pojcia, co z ni zrobi pod koniec
tygodnia. Po raz pierwszy nie zajmowa si ni, a ona czua si uraona t zmian. Zleca
sucym, by zabieray j po poudniu do kina, na zabawy do ogrodu dziecicego, na loterie
charytatywne, albo wymyla jej na niedziele wsplne zabawy ze szkolnymi koleankami,
byle nie prowadzi jej do ukrytego raju za biurowym budynkiem, dokd zawsze pragna
wrci, od czasu gdy zaprowadzi j tam po raz pierwszy. W oparach swej kolejnej mrzonki
nie zdawa sobie sprawy, e kobiety s w stanie dorosn w trzy dni, a wanie miny trzy
lata od czasu, gdy odebra j z pokadu odzi motorowej z Puerto Padre. Pomimo jego
stara, eby to jej osodzi, zmiana bya dla niej zbyt gwatowna, przy tym wci nie moga

zrozumie jej przyczyn. Kiedy powiedzia jej w lodziarni, e ma zamiar si eni, co zreszt
byo prawd, najpierw ulega panice, nieco pniej jednak ewentualno ta wydaa jej si
tak absurdalna, i cakowicie o niej zapomniaa. Ale szybko zrozumiaa, e Florentino Ariza
zachowuje si tak, jakby rzeczywicie zapowiedziany oenek mia nastpi i ucieka si do
dziecinnych wykrtw, jakby nie by o szedziesit lat starszy od niej, ale o szedziesit
lat modszy.
W jedno z sobotnich popoudni Florentino Ariza zaskoczy j w swej sypialni:
prbowaa pisa na maszynie, a robia to do dobrze, bo uczya si maszynopisania w
szkole. Zapisaa mechanicznie ponad p strony, ale tu i wdzie z atwoci mona byo
wyrni zdania ujawniajce stan jej nastroju. Florentino Ariza chcc przeczyta, co
napisaa, zajrza jej przez rami. Zmieszaa si czujc jego mskie ciepo, urywany oddech,
zapach ubrania, ktry by rwnie zapachem jego poduszki. Nie bya ju dopiero co
przyby dziewczynk, ktr rozbiera z poszczeglnych czci garderoby stosujc fortele
dla niemowlt: najpierw buciki dla oliczki, a teraz buziaczek w tatusia dzibasek. Nie:
teraz bya ju kobiet, prawdziw, doros kobiet, ktra lubi przejmowa inicjatyw w
swoje rce. Nie przerwaa pisania, wci uderzajc w klawisze jednym palcem prawej doni,
podczas gdy jej lewa rka po omacku natrafia na jego uda, poszukaa, odnalaza, poczua,
jak odywa, ronie, wzdycha z podania, a jego starczy oddech staje si mieszny i
urywany. Znaa go: od tego momentu traci panowanie nad sob, zapomina o rozsdku,
zdawa si na jej ask i nieask i nie by w stanie odnale drogi powrotnej nie docierajc
do koca. Zaprowadzia go do ka, cignc za rk niczym biednego ulicznego lepca, i
tam powiartowaa na sztuki z podstpn czuoci, dodaa soli podug wasnego smaku,
wonnego pieprzu, zbek czosnku, posiekanej cebuli, soku z cytryny, li laurowy, pki nie
uoya go przyprawionego na pmisku, a piec nie rozgrza si do odpowiedniej
temperatury.
W domu nie byo nikogo. Suce wyszy, a pracujcy przy remoncie murarze i
stolarze mieli w soboty dzie wolny: wiat nalea do nich dwojga. Ale on ju, na skraju
przepaci ockn si z ekstazy, odsun jej rk, wsta i odezwa si drcym gosem:
- Ostronie, nie mamy gumek.
Przeleaa jaki czas w ku na plecach, a kiedy wrcia do internatu, o godzin
wczeniej ni zazwyczaj, przezwyciya ju ch paczu, za to wyostrzya wch i pazurki
pragnc trafi na trop kryjcej si gdzie zwierzyny, ktra zwichna jej ycie. Florentino
Ariza natomiast, po raz kolejny, popeni typowo mski bd: uzna, e zostaa ostatecznie
przekonana o bezcelowoci swych zakusw i postanowia o nim zapomnie. Nadal robi

swoje. Po upywie szeciu guchych miesicy przyapa si na tym, e przez ca noc, a do

witu przewraca si w ku z boku na bok, bdzc po zupenie innej bezsennoci.
Przypuszcza, e Fermina Daza otworzya pierwszy list zwiedziona jego niewinnym
wygldem, ale dostrzegszy inicjay, znane jej z listw sprzed lat, wyrzucia go na mieci nie
zadajc sobie nawet trudu, by go podrze. I wystarczy jej rzut oka na koperty nastpnych
listw, eby zrobi to samo, nie otwierajc ich, i tak po kres wszystkich czasw, gdy on
koczy ju swe pisane medytacje. Nie wierzy, by istniaa kobieta zdolna przez p roku
poskromi sw ciekawo wobec otrzymywanych codziennie listw nie starajc si
dowiedzie, jakiego koloru atramentem zostay napisane. Ale jeli taka kobieta istniaa, to
moga ni by tylko ona.
Florentino Ariza czu, e czas staroci nie jest pyncym po rwni potokiem, ale
bezdenn cystern, z ktrej wycieka pami. Jego przemylno bya na wyczerpaniu. Po
wielodniowym kreniu wok rezydencji w La Manga zrozumia, e tym modzieczym
sposobem nie zdoa rozbi drzwi skazanych na aob. Pewnego ranka, szukajc czyjego
numeru w ksice telefonicznej, przypadkowo natrafi na jej numer. Zadzwoni. Sygna
odezwa si wiele razy, po czym wreszcie Florentino Ariza rozpozna gos, powany i
chrypliwy: Tak? Sucham? Nie odezwa si, odoy suchawk, ale bezkresna dal,
dzielca go od tego nieuchwytnego gosu spowodowaa w nim upadek ducha.
W tym samym mniej wicej czasie Leona Cassiani obchodzia urodziny zapraszajc
do domu grup najbliszych przyjaci. W roztargnieniu wyla na siebie sos podany do
kurczaka. Zamoczywszy kraniec serwetki w szklance wody Leona Cassiani wytara mu
klap, a nastpnie zaoya mu serwetk jak liniaczek, aby zapobiec jeszcze wikszej
katastrofie: wyglda na stare niemowl. Zauwaya, e podczas obiadu wielokrotnie
zdejmuje okulary, aby przetrze je chusteczk, bo zawiy mu oczy. Gdy podano kaw,
zasn z filiank w doni, kiedy za sprbowaa mu j odebra nie budzc go, ockn si
zawstydzony: Przymknem oczy tylko na chwil, chciaem im da odpocz. Leona
Cassiani udaa si na spoczynek zdumiona, e tak bardzo uwidoczniy si w nim oznaki
staroci.
W pierwsz rocznic mierci Juvenala Urbino rodzina rozesaa zaproszenia na
msz w katedrze za spokj duszy zmarego. W owym czasie Florentino Ariza wysa ju list
numer sto trzydzieci dwa, bez najmniejszej odpowiedzi, co go skonio do podjcia
zuchwaej decyzji, by nie bdc zaproszonym uczestniczy we mszy. Byo to wydarzenie w
yciu towarzyskim raczej okazae ni wzruszajce. awy w pierwszych rzdach,
zarezerwowane doywotnio i przekazywane z pokolenia na pokolenie, na oparciu miay

przybite miedziane tabliczki z imieniem i nazwiskiem waciciela. Florentino Ariza przyby

wraz z gronem pierwszych goci, by usi w miejscu, gdzie Fermina Daza musiaa chcc
nie chcc go spostrzec. Uzna, e najlepiej bdzie usi w rodkowej nawie, tu za
zarezerwowanym rzdem aw, ale przybyo tyle osb, e i tam nie znalaz wolnego miejsca,
tak wic musia pozosta w nawie ubogich krewnych. Stamtd ujrza wchodzc Fermin
Daz prowadzon przez syna, ubran po nadgarstki w czarn aksamitn sukni, bez
najmniejszej ozdoby, zapit od stp do gw na guziki jak biskupia sutanna, w szalu z
kastylijskiej koronki zamiast kapelusza z woalk uywanego przez inne wdowy i przez
wiele innych dam pragncych nimi zosta. Jej odsonita twarz promieniaa alabastrowym
blaskiem, przenikliwe oczy yy wasnym yciem w wietle ogromnych pajkw ze
rodkowej nawy, a sza tak wyprostowana, tak dumna, tak opanowana, e nie wydawaa si
starsza od syna. Florentino Ariza, stanwszy, opar si koniuszkami palcw o grzbiet awy,
dopki nie ustpio cakowite zamroczenie, bo dozna wraenia, e dzieli ich nie siedem
krokw, ale dwa zupenie odmienne dni.
Fermina Daza przetrwaa uroczysto w rodzinnej awce na wprost otarza niemal
cay czas na stojco, z t sam wyniosoci, z jak ogldaa przedstawienia operowe. Ale
na koniec wyamaa si z przyjtych norm i miast czeka na swoim miejscu, by zgodnie ze
zwyczajem przyj ponownie kondolencje, sama przesza przez koci, by podzikowa
kademu z zaproszonych goci: niespotykany gest, ale bardzo pasujcy do jej sposobu
bycia. Pozdrawiajc to jednych, to drugich, dotara do aw ubogich krewnych i, na ostatek,
rozejrzaa si wok, aby upewni si, e nie pomina nikogo ze znajomych.
Florentino Ariza poczu wwczas, e jaki niezwyky wiatr unosi go z miejsca:
zauwaya go. I rzeczywicie Fermina Daza z charakterystyczn dla niej swobod odesza
od swych najbliszych, wycigna do i, umiechajc si nad wyraz sodko, powiedziaa:
- Dzikuj za przybycie.
Bo nie tylko otrzymaa wszystkie listy, ale i wszystkie przeczytaa z ogromnym
zainteresowaniem, odnajdujc w nich sporo powanych racji przemawiajcych za tym, e
warto dalej y. Siedziaa przy stole, jedzc z crk niadanie, kiedy nadszed pierwszy.
Otworzya go zaintrygowana tym, e napisany zosta na maszynie, i nagy rumieniec
sparzy jej twarz, gdy rozpoznaa inicjay podpisu. Ale natychmiast si opanowaa i
schowaa list do kieszeni fartucha. Powiedziaa: To kondolencje od rzdu. Crka zdziwia
si: Przecie ju wszystkie nadeszy. Nie zmieszaa si: To s jeszcze inne. Miaa zamiar
spali list nieco pniej, z dala od niedyskretnych pyta crki, nie potrafia jednak oprze
si pokusie, eby przedtem nie rzuci na okiem. Oczekiwaa w peni zasuonej repliki na

swj list z obelgami, ktry zacz jej ciy ju w chwili jego wysania, ale poczwszy od
paskiego nagwka i widocznych ju w pierwszym akapicie intencji zrozumiaa, e na
wiecie co si zmienio. Poczua si tym tak zaciekawiona, e zamkna si w sypialni, by
zapozna si z listem w spokoju, zanim go spali, i przeczytaa go trzykrotnie jednym tchem.
Byy to rozmylania o yciu, mioci, staroci, mierci: myli, ktre niejednokrotnie
trzepotay, niczym nocne ptaki, nad jej gow, natychmiast odfruwajc w pierzastej
mawce przy pierwszej prbie ich schwytania. A teraz byy tu, klarowne, proste, takie, jakie
zawsze chciaaby wyrazi i po raz kolejny zacza ubolewa, e jej m nie yje, bo mogaby
to z nim omwi, jak zwykli omawia przed zaniciem niektre wydarzenia minionego
dnia. I tak oto objawi jej si nie znany Florentino Ariza, peen przenikliwoci, o ktr
trudno byoby go posdzi na podstawie groteskowych licikw z lat modzieczych czy te
z ponurego sposobu bycia, z jakim obnosi si przez cae ycie. Byy to raczej sowa
czowieka, ktry ciotce Scholastyce wyda si natchniony przez Ducha witego, i myl ta
znowu j przerazia, tak jak za pierwszym razem. W kadym razie, ostateczne uspokojenie
przyniosa jej pewno, e list mdrego starca nie jest kolejn prb ponowienia chamskiej
impertynencji z jej pierwszej wdowiej nocy, ale bardzo szlachetnym sposobem
przekrelenia przeszoci.
Nastpne listy uspokoiy j ju cakowicie. Mimo wszystko nadal rzucaa je w ogie
przeczytawszy uprzednio, i to z rosncym cigle zainteresowaniem, cho w miar jak je
palia, narastay w niej cierpkie osady winy, ktrych nie bya w stanie si pozby.
Otrzymawszy zatem pierwsze listy numerowane, znalaza oczekiwane usprawiedliwienie
moralne, eby ich nie niszczy. Pierwotnym jej zamiarem nie byo w kadym razie
pragnienie zachowania listw dla siebie, ale ch oddania ich Florentinowi Arizie przy
pierwszej sposobnoci, eby nie zmarnowao si co, co w jej mniemaniu mogo przynie
ludziom ogromny poytek. Najgorsze, e czas mija, a listy wci nadchodziy, jeden po
drugim co trzy, cztery dni, i tak przez cay rok, ona za nie wiedziaa, w jaki sposb mu je
zwrci, eby nie wygldao to na afront, ktrego ju nie chciaa mu robi, ale i bez
potrzeby wyjaniania w licie, i poczucie dumy nie pozwala jej na listown odpowied.
w pierwszy rok wystarczy, aby przywyka do wdowiestwa. Wyidealizowane
wspomnienie ma przestao by zawad w jej powszednich zajciach, w jej
najintymniejszych mylach, w jej najskromniejszych zamiarach, przeistaczajc si w
opiekucz obecno, ktra w niczym nie przeszkadzajc prowadzia j przez ycie. Czasem
zdarzao jej si z nim zetkn, nie ze zjaw, ale z nim samym z krwi i koci, i to wtedy, gdy
naprawd by jej potrzebny. Otuch napeniaa j pewno, e tam jest, cigle ywy, ale ju

bez tych swoich mskich kaprysw, bez patriarchalnych fanaberii, bez mczcych
zachcianek, by okazywaa mu mio w identycznym rytuale pocaunkw nie w por i
czuych swek, jakimi wyznawa jej sw mio. Bo teraz rozumiaa go lepiej ni wtedy,
kiedy y, rozumiaa zachanno jego mioci, gwatown potrzeb odnalezienia w jej
osobie bezpieczestwa, zdawa by si mogo ostoi jego publicznej dziaalnoci, ktrej w
rzeczywistoci nigdy nie mia. Pewnego dnia, u szczytu rozpaczy, krzykna do: Nie
zdajesz sobie sprawy, jaka jestem nieszczliwa. Charakterystycznym gestem zdj
okulary, nie okazujc najmniejszego zdenerwowania i zatopiwszy Fermin Daz w
przezroczystych wodach swych dziecicych oczu przytoczy j w jednym zaledwie zdaniu,
caym ciarem swej wkurzajcej mdroci: Zapamitaj na zawsze, e najistotniejszym
elementem w dobrym maestwie nie jest szczcie, ale trwao. Ju w pierwszych
chwilach wdowiej samotnoci zrozumiaa, e wbrew temu, co w swoim czasie mu
przypisywaa, zdanie to nie kryo w sobie zowieszczej groby, lecz talizman, ktry obdarzy
oboje tyloma szczliwymi godzinami. Podczas wielu podry po wiecie Fermina Daza
kupowaa wszystko, co zwracao jej uwag sw nowoci.
Pragna tych rzeczy w jakim pierwotnym odruchu, ktry jej m z zadowoleniem i
racjonalnie uzasadnia, i byy to rzeczy zarwno pikne, jak i uyteczne, dopki znajdoway
si w miejscach swego pochodzenia w sklepowych witrynach Rzymu, Parya, Londynu czy
rozedrganego charlestonem Nowego Jorku z pierwszymi drapaczami chmur, ale nie
wytrzymyway prby walcw Straussa przy skwierczcych cykadach ani karnawaowych
korowodw przy czterdziestu stopniach w cieniu.
Ale wracaa z kadej podry z p tuzinem ogromnych, stawianych na sztorc
kufrw z lakierowanego metalu, z miedzianymi zamkami i miedzianymi okuciami na
rogach przypominajcymi fantazyjne feretrony: wacicielka i pani ostatnich cudw wiata,
ktre pomimo wszystko warte byy swej ceny w zocie jedynie podczas owej ulotnej chwili,
kiedy kto z jej lokalnego wiata mg cho raz rzuci na nie okiem. Bo i po to zostay
kupione: eby inni ujrzeli je jeden jedyny raz. Uwiadomia sobie prno swego
publicznego wizerunku na dugo przed pierwszymi objawami starzenia si i czsto syszano
jak mwia domownikom: Trzeba pozby si tych wszystkich gratw, bo ju y nam nie
daj. Doktor Urbino wymiewa si z tych jej porzdkw, wiedzia bowiem, e uwolnione
przestrzenie posu jedynie do ponownego ich zapenienia. Obstawaa przy swoim, bo i
rzeczywicie nigdzie nie byo ju miejsca na nic i wszdzie poniewieray si zupenie
bezuyteczne rzeczy, jak zwisajce z klamek koszule czy cinite w kuchennych szafach
cikie paltoty na europejskie zimy. Gdy wic zdarzao si jej wstawa rano w bojowym

nastroju, wywracaa do gry nogami bieliniarki, oprniaa kufry, demolowaa strych,

tworzc ze stosw nazbyt ju opatrzonych ubra krajobraz po bitwie, z kapeluszy, ktrych
nigdy nie woya, bo pki byy modne, to nie miaa okazji, z pantofli bdcych wiernymi
rkodzielniczymi kopiami tych, ktre nosiy europejskie imperatorowe na uroczystociach
koronacyjnych, a ktrymi tutaj gardziy wysoko urodzone panny, bo byy takie same jak
kupowane na targu przez Murzynki do chodzenia po domu. Do poudnia na wewntrznym
tarasie obowizywa stan wyjtkowy, a w domu nie sposb byo wytrzyma z powodu
cierpkiego zapachu naftaliny. Ale spokj powraca po kilku godzinach, bo w kocu lito
braa Fermin Daz na widok porozrzucanych na pododze jedwabi, zbytecznych brokatw
i pasmanteryjnych odpadkw i tylu etoli z niebieskich lisw skazanych na pomienie. Grzechem byoby je spali - mawiaa - gdy tylu ludzi nie ma co je.
Spalanie ulegao wic odroczeniu, bo zawsze byo odraczane, a graty zmieniay
jedynie swoje miejsce, i z uprzywilejowanych pek wdroway do dawnych stajni
przemienionych na skady staroci, podczas gdy uwolnione od nich szafy, zgodnie z
przepowiedniami doktora Urbino, wnet zaczynay si zapenia, by niebawem pka w
szwach od rzeczy yjcych przez chwil i dogorywajcych pniej w bieliniarkach: do
nastpnego palenia. Mwia: Trzeba by pomyle, co robi z rzeczami, ktre do niczego si
nie nadaj, ale ktrych nie da si rwnie wyrzuci. Bo i tak byo: przeraaa j
zachanno, z jak przedmioty opanowyway przestrze yciow, wypierajc ludzi,
zapdzajc ich do kta, dopki Fermina Daza nie pochowaa rzeczy tam, gdzie nie byo ich
wida. Nie naleaa bowiem, wbrew temu, co sdzono, do osb nazbyt dbajcych o
porzdek, miaa natomiast wasn, rozpaczliw metod, aby za tak uchodzi: po prostu
ukrywaa baagan. W dniu mierci Juvenala Urbino trzeba byo wynie poow gabinetu i
poupycha rzeczy w sypialniach, eby zrobi miejsce na aobne uroczystoci.
Obecno mierci w domu przyniosa rozwizanie. Po spaleniu mowskiego
ubrania Fermina Daza zdaa sobie spraw, e nawet jej rka nie zadraa, idc wic za
ciosem wzniecaa co jaki czas ogie i wrzucaa w pomienie rzeczy zarwno nowe, jak i
stare, nie zaprztajc sobie gowy zawici bogaczy ani zemst umierajcych z godu
biedakw. Na ostatek kazaa ci drzewo mangowe, nie pozosta wic ju aden lad
nieszczcia, a papug podarowaa nowemu Muzeum Miasta. I dopiero wtedy poczua si
dobrze w domu, o ktrym zawsze marzya: przestronnym, wygodnym i wasnym. Crka
Ofelia towarzyszya jej przez trzy miesice, po czym wrcia do Nowego Orleanu. Syn
przychodzi ze sw rodzin na niedzielne obiady i odwiedza j w miar moliwoci rwnie
w cigu tygodnia. Najblisze przyjaciki zaczy ponownie u niej bywa, gdy min

najtrudniejszy okres aoby, gray w karty na wykarczowanym patio, wyprbowyway nowe

przepisy kuchenne, wtajemniczay j w najnowsze sekrety zachannego i wci istniejcego
bez niej wiata. Do tych najbliszych naleaa Lukrecja del Real del Obispo, arystokratka
na star mod, z ktr zawsze czya j ni sympatii, a teraz, po mierci Juvenala Urbino,
zaya przyja. Lukrecja del Real, zniedoniaa na skutek artretyzmu i pokutujc za swe
grzeszne ycie, nie tylko obdarzaa j przemiym towarzystwem, ale konsultowaa z ni
wszelkie inicjatywy spoeczne czy towarzyskie podejmowane w miecie, co dawao jej
poczucie, i jest uyteczna sama przez si, a nie dziki opiekuczemu cieniowi ma. A
jednak nigdy nie utosamiano jej tak bardzo ze zmarym mem jak teraz, bo mwic o
niej przestano uywa jak dotychczas jej panieskiego nazwiska i staa si wdow Urbino.
Wydawao jej si to czym niepojtym, ale im bardziej zbliaa si pierwsza rocznica
mierci ma, tym bardziej czua, jak wkracza w cienist, chodn, cich przestrze: w gaj
nieuchronnoci. Nie uwiadamiaa sobie i przez wiele lat nie zdawaa sobie sprawy, w
jakiej mierze rozmylania spisywane przez Florentina Ariz pomogy jej odzyska spokj
ducha. To one, przystosowane do jej dowiadcze, pozwoliy Ferminie zrozumie wasne
ycie i nauczyy pogodnego oczekiwania na kolejne niespodzianki staroci. Ich spotkanie
po mszy stao si zbawienn okazj, aby da do zrozumienia Florentinowi Arizie, e i ona,
dziki jego dodajcym otuchy sowom, gotowa jest przekreli przeszo.
Dwa dni pniej otrzymaa od niego list rnicy si od poprzednich: napisany
odrcznie, na welinowym papierze i z ostentacyjnie podanym na odwrocie koperty penym
imieniem i nazwiskiem nadawcy. Skrelony tym samym ozdobnym charakterem pisma
pierwszych listw, zdradza te same upodobania liryczne, ale wyraajce si w kilku
prostych sowach wdzicznoci za to, i zechciaa przywita si z nim w katedrze. Fermina
Daza, po przeczytaniu listu, przez wiele dni rozmylaa o nim ze sposzon nostalgi i z tak
czystym sumieniem, e w nastpny czwartek zapytaa Lukrecj del Real del Obispo, bez
adnego zwizku z toczc si rozmow, czy moe zna Florentina Ariz, waciciela flotylli
rzecznych statkw. Lukrecja odpowiedziaa, e owszem: Zdaje si, e jest to zatracony
sukub. Wygosia powszechnie panujc opini, e nigdy nie widziano go z adn kobiet,
cho stanowi tak wietn parti, i e ma tajne biuro, do ktrego sprowadza dzieci, za
ktrymi ugania si nocami po nabrzeach. Fermina Daza, jak sigaa pamici, znaa t
legend, lecz nigdy w ni nie wierzya i nie przywizywaa do niej adnego znaczenia. Ale
usyszawszy, z jakim przekonaniem powtarza j Lukrecja del Real del Obispo, o ktrej
dziwnych skonnociach rwnie w swoim czasie rozpowiadano, nie moga si
powstrzyma od przywrcenia rzeczom nalenego im miejsca. Opowiedziaa jej, e zna

Florentina Ariz od dziecka. Przypomniaa, e jego matka, wacicielka pasmanterii, na

ulicy skupowaa stare koszule i przecierada, i robia z nich szarpie, ktre sprzedawaa
podczas wojen domowych. Z penym przekonaniem zakoczya: To uczciwi ludzie, ktrzy
do wszystkiego doszli wasn prac. Wypowiedziaa to z tak zapalczywoci, e Lukrecja
natychmiast wycofaa si z przytoczonej opinii: Co tam, zreszt o mnie mwi to samo.
Ferminy Dazy nawet nie korcio, eby sam siebie zapyta, dlaczego tak gorliwie staje w
obronie czowieka, ktry w jej yciu by zaledwie cieniem. Mylaa o nim nadal przede
wszystkim wtedy, gdy w codziennej poczcie brakowao kolejnego listu od niego. Upyny
ju dwa tygodnie milczenia, kiedy jedna z pokojwek obudzia j z poobiedniej drzemki
niespokojnym szeptem. - Prosz pani - powiedziaa - tam jest pan Florentino.
I rzeczywicie tam by. Pierwsz reakcj Ferminy Dazy bya panika. Pomylaa, e
nie, eby przyszed kiedy indziej o dogodniejszej porze, e nie czuje si na siach, aby
przyjmowa goci, e nie ma mu nic do powiedzenia. Ale opanowaa si szybko i kazaa go
wprowadzi do salonu i poczstowa kaw, a ona przez ten czas wyszykuje si, eby go
przyj. Florentino Ariza czeka przy drzwiach frontowych, wystawionych na piekielne
soce trzeciej po poudniu, ale cakowicie kontrolowa sytuacj. By przygotowany na to,
e moe zosta odprawiony choby pod byle pretekstem i w najuprzejmiejszy sposb, i
przekonanie to dodawao mu spokoju. Ale przekazane mu polecenie wstrzsno nim a do
gbi, a kiedy znalaz si w cienistym chodzie salonu, nie starczyo mu ju czasu, aby
pomyle o przeywanym wanie cudzie, bo wntrznoci wypenia mu nagle eksplozja
zapiekej piany. Pad na krzeso bez tchu, drczony przekltym wspomnieniem ptasiego
gwna na swym pierwszym miosnym licie, i czeka nieruchomo w pmroku, a minie
pierwszy atak dreszczy, gotw podda si w tym momencie kademu nieszczciu, byle nie
temu najbardziej niesprawiedliwemu.
Zna siebie zbyt dobrze: pomimo dziedzicznego zatwardzenia, w cigu tylu lat
odek odmwi mu publicznie posuszestwa trzy - lub czterokrotnie i tyle razy zmusi
go do poddania si. I tylko w takich sytuacjach i w rwnie naglcych okolicznociach
uwiadamia sobie suszno twierdzenia, ktre lubi artem powtarza:
Nie wierz w Boga, ale si go boj. Nie starczyo mu czasu, eby to podway:
usiowa odmwi jakkolwiek zapamitan modlitw, ale adnej nie odnalaz. Gdy by
dzieckiem, inny dzieciak nauczy go magicznych sw, eby trafi kamieniem ptaka: Pluj,
pluj, a jak ci nie trafi, to ci skarabinuj. Uy ich, kiedy po raz pierwszy ruszy w gry z
now proc, i ptak spad trafiony.

Speszony nieco, uzna, e jedno z drugim moe mie co wsplnego i arliwie

niczym modlitw odmwi zaklcie, ale bez efektu. Kolejny skrt kiszek niczym
sprynujca spirala unis go z krzesa, coraz gstsza, piekca piana w odku
zabulgotaa jkliwie, a obla si lodowatym potem. Pokojwka, ktra przyniosa mu kaw,
przerazia si jego trupim wygldem. Westchn: To upa. Otworzya okno, sdzc, e
sprawi mu tym ulg, ale promienie popoudniowego soca pady mu prosto na twarz, wic
trzeba byo ponownie zamkn okno. Zrozumia wanie, e nie wytrzyma duej ani
minuty, kiedy zjawia si Fermina Daza niedostrzegalna w pmroku i przerazia si widzc
go w takim stanie. - Moe pan zdj marynark - powiedziaa. To, e usysze moga bulgot
jego wntrznoci, sprawio mu teraz wikszy bl ni miertelny skrt kiszek. Zdoa jednak
przetrzyma t jedn jedyn chwil, eby powiedzie, e nie, e zaszed tu tylko pragnc
zapyta, kiedy mogaby go przyj. Zbita z tropu, nawet nie siadajc, odpara: Wanie
teraz pana przyjmuj. I poprosia, by poszed z ni na taras przy patio, gdzie jest
chodniej. Odmwi gosem, ktry wyda jej si raczej westchnieniem alu.
- Moe jutro, bagam pani - powiedzia. Pamitaa, e jutro jest czwartek, dzie
staych wizyt Lukrecji del Real del Obispo, wic zaproponowaa mu ostateczne
rozwizanie: Pojutrze o pitej. Florentino Ariza wyrazi jej sw wdziczno, nie
zwlekajc poegna si kaniajc si kapeluszem i odszed nie skosztowawszy nawet kawy.
Staa zdumiona na rodku salonu, nie cakiem rozumiejc, co si waciwie stao przed
chwil, dopki w gbi ulicy nie umilk warkot samochodu. Florentino Ariza przyj
wwczas, na tylnym siedzeniu, najdogodniejsz pozycj, zamkn oczy, rozluni minie i
podda si cakowicie woli swego ciaa. Jakby urodzi si na nowo. Szofer, ktry po tylu
latach suby niczemu si ju nie dziwi, niewzruszony wiz go przez miasto. Ale
otwierajc drzwiczki przed bram domu, powiedzia mu:
- Prosz uwaa, don Floro, to wyglda na choler.
Ale to byo to co zawsze. W pitek, punktualnie o pitej Florentino Ariza dzikowa
Bogu, kiedy pokojwka przeprowadzia go przez mrok salonu a do tarasu i tam ujrza
Fermin Daz przy stoliku zastawionym na dwie osoby. Zaproponowaa mu herbat,
czekolad albo kaw. Florentino Ariza poprosi o kaw, bardzo gorc i bardzo mocn, ona
za powiedziaa pokojwce: Dla mnie to co zawsze. Tym co zawsze by mocny napar z
przernego rodzaju herbat orientalnych, ktre po sjecie dodaway jej animuszu. Kiedy
ona wypia swj czajniczek, a on swj dzbanek kawy, oboje zdyli ju podj i zarzuci
sporo tematw, i nie dlatego, by rzeczywicie ich szczeglnie interesoway, ale po to, eby
omin inne, ktrych ani on, ani ona nie mieli odwagi poruszy. Oboje byli oniemieleni,

nie bardzo rozumiejc, co tu robi, tak daleko od swej modoci, na szachownicy tarasu w
niczyim domu, pachncym jeszcze kwiatami z cmentarza. Po raz pierwszy siedzieli
naprzeciw siebie i tak blisko, majc czas, aby spokojnie przypatrze si sobie po p wieku,
i oboje ujrzeli si takimi, jakimi byli: par staruszkw, stojcych nad grobem, ktrzy nie
mieli ze sob nic wsplnego, poza ulotnym wspomnieniem przeszoci, nienalecej do
nich, lecz do dwojga ju nie istniejcych modych ludzi, ktrzy mogliby by ich wnukami.
Pomylaa, e moe on przekona si wreszcie o nierealnoci swych marze, a tym samym
wyleczy si ze swej zuchwaoci.
Chcc unikn niewygodnego milczenia lub niepodanych tematw, zadaa kilka
banalnych pyta dotyczcych statkw rzecznych. Czym zupenie nieprawdopodobnym
mogo si wydawa, e on, waciciel przedsibiorstwa, pyn rzek zaledwie raz, wiele lat
temu, kiedy nie mia nic wsplnego ze statkami. Nie wiedziaa dlaczego, a on zaprzedaby
dusz, eby jej to wyjani. Te nie znaa rzeki. Jej m rwnie nie znosi andyjskich stron,
tumaczc to na rne sposoby: niebezpieczn dla serca wysokoci, grob zapalenia puc,
podstpnym charakterem mieszkacw i niesprawiedliwoci politycznego centralizmu.
Znali wic poow wiata, ale nie znali swego kraju. Obecnie pomidzy miejscowociami w
dorzeczu Magdaleny lata, niczym aluminiowy konik polny, hydroplan, junkers z
dwuosobow zaog, szecioma pasaerami i workami pocztowymi. Florentino Ariza
skomentowa: To jest latajca trumna. Ona braa udzia w pierwszym locie balonem i nie
czua adnego strachu, ale trudno jej byo uwierzy, e sama odwaya si na podobn
przygod. Odpara:
To co innego. Chcc powiedzie, e to ona si zmienia, a nie sposb latania.
Czasami zaskakiwa j warkot samolotw. Widziaa, jak przelatyway niziutko,
wykonujc akrobacje, w setn rocznic mierci Wyzwoliciela. Jeden z samolotw, czarny
jak ogromny sp, przelecia muskajc dachy domw w La Manga, zostawi kawaek
skrzyda na pobliskim drzewie i zawis na drutach elektrycznych. Ale i taki wypadek nie
wpyn na to, aby Fermina Daza oswoia si z myl o istnieniu samolotw. Nawet w
ostatnich latach nie korcio jej, eby uda si nad zatok Manzanilli, gdzie ldoway
hydroplany po uprztniciu przez stra nabrzen odzi rybackich i coraz liczniejszych
turystycznych odzi wiosowych. I pomyle, e wanie j, leciw pani, wybrano, eby
przywitaa pkiem r Charlesa Lindbergha, kiedy przylecia tu w swej misji dobrej woli, a
ona nie moga poj, jak moe wznie si w powietrze taki duy, taki jasny, taki adny
mczyzna w maszynie, ktra zdawaa si by zrobiona z blachy falistej i ktr dwch
mechanikw musiao pcha od strony ogona, eby moga oderwa si od ziemi. Myl, e

niewiele wiksze samoloty mog unie osiem osb, nie miecia jej si w gowie. Syszaa
za to, e statki rzeczne to sama rozkosz, bo nie koysz tak jak morskie, cho gro im inne,
jeszcze powaniejsze niebezpieczestwa, jak piaskowe awice i napady bandytw.
Florentino Ariza wyjani jej, e to anegdoty z zupenie innych czasw: wspczesne
statki posiadaj salon dansingowy, kajuty tak przestronne i luksusowe jak hotelowe
apartamenty, z azienk i elektryczn wentylacj, a od ostatniej wojny domowej nie
zdarzaj si ju napady. Wyjani jej rwnie, nie bez osobistej satysfakcji z odniesionego
zwycistwa, i w postp nastpi przede wszystkim w wyniku popieranej przez niego
wolnoci eglugi, co pobudzao konkurencj: zamiast jednego przedsibiorstwa, jak
przedtem, istniay obecnie trzy, aktywne i rozwijajce si. Mimo to szybki rozwj lotnictwa
stanowi realne zagroenie dla wszystkich. Sprbowaa go pokrzepi: statki zawsze bd
istnie, bo niewielu jest szalecw gotowych zamkn si w czym, co wydaje si
zaprzecza prawom natury. Na ostatek Florentino Ariza opowiedzia o postpach w pracy
poczty, zarwno w transporcie, jak i systemie dorczania, pragnc, aby wspomniaa o jego
listach. Nie udao mu si. Wnet jednak okazja nadarzya si sama. Odbiegli ju znacznie od
tematu, kiedy suca przerwaa im rozmow, by dorczy Ferminie Dazie list dostarczony
w tej wanie chwili przez specjalny dzia poczty miejskiej, niedawno utworzony, stosujcy
identyczny system co dzia telegramw. Jak zwykle Fermina nie moga znale okularw
do czytania. Florentino Ariza zachowa spokj. - Nie bd potrzebne - powiedzia - to list
ode mnie.
W rzeczy samej. Napisa go wczoraj, w okropnym stanie depresji, gdy nie mg
przezwyciy wstydu po swej pierwszej i nieudanej wizycie. Przeprasza w nim za to, e
zoy jej niezapowiedzian wizyt, a zarazem rezygnowa z odwiedzin. Wrzuci list do
skrzynki bez namysu, a kiedy si zreflektowa byo ju za pno, eby go odzyska.
Wszystkie te wyjanienia wyday mu si jednak potrzebne, wic poprosi Fermin Daz, by
bya tak dobra i nie czytaa listu.
- Jasne - powiedziaa. - W kocu listy s wasnoci tego, kto je pisze. Nieprawda?
Nabra odwagi:
- Ot to - powiedzia. - Dlatego wanie jest to rzecz, jak przede wszystkim naley
odda, gdy dochodzi do zerwania.
Pucia mimo uszu jego skryte intencje i zwrcia mu list, dodajc: Szkoda, e nie
mog go przeczyta, bo poprzednie bardzo mi pomogy. Odetchn gboko, zaskoczony
tym, e powiedziaa w tak spontaniczny sposb znacznie wicej, ni oczekiwa, i
odpowiedzia:

Nawet sobie pani nie wyobraa, jaki jestem szczliwy syszc te sowa. Ale
zmienia temat, a on ju przez reszt wieczoru nie znalaz sposobu, eby wrci do tej
sprawy.
Poegna si ju po wybiciu szstej, gdy w domu przystpiono do zapalania wiate.
Czu si pewniej, ale nie ywi nadmiernych zudze, nie zapomnia bowiem o zmiennym
charakterze i nieprzewidzianych reakcjach Ferminy Dazy, gdy liczya sobie lat dwadziecia,
a nie mia adnych podstaw, aby sdzi, e si zmienia. Z tego wzgldu odway si zapyta
ze szczer pokor, czy moe jeszcze kiedy przyj, a odpowied znw go zaskoczya:
- Moe pan przyj, kiedy tylko pan chce - powiedziaa. - Prawie zawsze jestem
sama.
Cztery dni pniej, we wtorek, zjawi si znowu, nie zapowiedziany, a ona nie
czekaa a podadz herbat, eby opowiedzie mu, jak bardzo jej pomogy jego listy.
Odpowiedzia, e nie s to listy w cisym tego sowa znaczeniu, lecz lune kartki ksiki,
ktr bardzo chciaby napisa. Ona rwnie tak to odbieraa. Do tego stopnia, e
zamierzaa mu je zwrci, o ile nie przyjby tego za afront, eby mg je wykorzysta do
znacznie lepszych celw. Cigna dalej sw opowie o tym, jak jej pomogy wwczas, w
tym cikim dla niej okresie, a mwia to z takim entuzjazmem, z tak wdzicznoci, a by
moe i z uczuciem, i Florentino Ariza odway si na co wicej ni na kolejny miay
krok: na salto mortale.
- Przedtem mwilimy sobie po imieniu - powiedzia. To byo to zakazane sowo:
przedtem. Poczua jak przelatuje nad ni chimeryczny anio przeszoci i prbowaa mu si
wymkn. Ale Florentino Ariza posun si jeszcze dalej: Miaem na myli nasze dawne
listy. Przyja to z niesmakiem i z wszystkich si musiaa si powstrzyma, eby nie da
tego pozna po sobie. Ale zauway to i zrozumia, e powinien postpowa z wikszym
taktem, cho to potknicie uwiadomio mu, e ona nadal jest rwnie szorstka jak w swoich
dziewczcych latach, lecz nauczya si agodzi swoj szorstko.
- Chc przez to powiedzie, e obecne listy s czym zupenie innym.
- Wszystko zmienio si na wiecie - powiedziaa.
- Ja nie - powiedzia. - A pani?
Znieruchomiaa z drug filiank herbaty w poowie drogi i skarcia go wzrokiem
pozbawionym jakiejkolwiek litoci.
- Teraz to ju wszystko jedno - powiedziaa. - Niedawno skoczyam siedemdziesit
dwa lata.

Florentino Ariza dosta cios prosto w serce. Pragn co prdzej znale szybk i
celn jak strzaa ripost, ale zmogo go brzemi lat: nigdy nie czu si bardziej wyczerpany
tak krtk rozmow, bolao go serce, a kade jego uderzenie rozlegao si z metalicznym
rezonansem w arteriach. Poczu si stary, smutny, niepotrzebny i tak bardzo chciao mu si
paka, e nie mg powiedzie nic wicej. Dopili drug filiank w ciszy wybrukowanej
przeczuciami i wreszcie Fermina Daza przerwaa milczenie, ale tylko po to, eby poprosi
suc o przyniesienie teczki z listami. Ju chcia baga, by zachowaa je dla siebie, bo on
przecie ma kopie, ale pomyla, e owa zapobiegliwo moe wyda si niezbyt szlachetna.
Nie mia ju nic do powiedzenia. egnajc si zasugerowa ponown wizyt w najbliszy
wtorek o tej samej godzinie. Zastanowia si, czy powinna by a tak wspaniaomylna.
- Nie bardzo rozumiem, jaki sens miayby mie te wszystkie wizyty - powiedziaa.
- Nawet nie pomylaem, e mog mie jaki sens - powiedzia.
Przyszed wic we wtorek o pitej i zjawia si potem w kady kolejny wtorek
zrezygnowawszy z konwencjonalnego zapowiadania swoich wizyt, bo po upywie dwch
miesicy na stae weszy one w ich tryb ycia.
Florentino Ariza przynosi angielskie herbatniki, kasztany w cukrze, greckie oliwki,
mae salonowe przysmaki, zdobywane w kambuzach transatlantykw. Ktrego wtorku
przynis zdjcie przedstawiajce j i Hildebrand, zrobione przez belgijskiego fotografa
ponad p wieku temu, ktre kupi za pitnacie centymw podczas licytacji kart
pocztowych w Bramie Pisarzy. Fermina Daza nie moga poj, jak fotografia tam trafia, on
za rozumia to po prostu jako cud mioci. Gdy pewnego ranka cina re w swym
ogrodzie, nie mg oprze si pokusie wrczenia jej jednej z nich podczas najbliszej
wizyty. Pamitajc o mowie kwiatw mia nie lada problem, bo chodzio o kobiet
niedawno owdowia. Czerwona ra, symbol pomiennej namitnoci, moga zniewaa
jej aob. te re, ktre w innym jzyku byy kwiatami przynoszcymi szczcie, w
powszechnie przyjtej symbolice byy wyrazem zazdroci. Opowiadano mu kiedy o
czarnych rach z Turcji, ktre moe byyby najwaciwsze, ale nie zdoa ich zdoby do
swej hodowli. Po dugim namyle omieli si zaryzykowa bia, cho ta najmniej mu si
podobaa, bo bya nijaka i niema: nie mwia nic. W ostatniej chwili, na wypadek gdyby
Fermina Daza zechciaa w swej zoliwoci nada im jakie znaczenie, poobcina kolce.
Zostaa dobrze przyjta, jak prezent pozbawiony intencji, i w ten sposb wtorkowy
rytua zosta wzbogacony o kolejny element. Do tego stopnia, e kiedy Florentino Ariza
pojawia si z bia r, na herbacianym stoliku sta ju wazon napeniony wod. W jeden
z owych wtorkw, wkadajc r do wazonu, powiedzia niby niechccy:

- W naszych czasach dawano kamelie, a nie re. - To prawda - powiedziaa - ale w

zupenie innych intencjach i pan dobrze o tym wie.
Cigle byo tak samo: on prbowa postpi nieco naprzd, a ona zamykaa mu
drog. Tym razem jednak, mimo jej byskotliwej odpowiedzi, Florentino Ariza zrozumia,
e trafi, bo chcc ukry rumieniec odwrcia twarz. Rumieniec pomienny, dziewczcy,
ywioowy, ktrego niestosowno wzbudzia w niej niesmak wobec siebie samej.
Florentino Ariza przezornie skierowa rozmow na inne, mniej niebezpieczne tematy, jego
uprzejmo bya jednak tak wyrazista, e Fermina Daza poczua si zdemaskowana, co
jeszcze bardziej j rozzocio. To by zy wtorek. Ju miaa go poprosi, eby wicej nie
przychodzi, ale myl o narzeczeskiej ktni w ich wieku i sytuacji wydaa jej si tak
komiczna, e wybuchna niepohamowanym miechem. Podczas nastpnej wtorkowej
wizyty, kiedy Florentino Ariza umieszcza r w wazonie, zrobia rachunek sumienia i
stwierdzia z radoci, e po odwiedzinach z zeszego tygodnia nie zachowaa najmniejszej
urazy.
Wizyty nader szybko ulegy niewygodnej intensyfikacji rodzinnej, doktor Urbino
Daza z maonk wpadali bowiem od czasu do czasu na chwil, by w rezultacie zosta i gra
w karty. Florentino Ariza nie umia gra, ale Fermina nauczya go tego w cigu jednej
wizyty, po czym wysali maonkom Urbino Daza pisemne wyzwanie na najbliszy wtorek.
Spotkania te upyway w tak uroczej atmosferze, i rwnie szybko jak odwiedziny
Florentina Arizy weszy do staego kalendarza, przy czym kademu z nich przydzielono
okrelone obowizki. Doktor Urbino Daza z maonk, wymienit specjalistk od
deserw, wnosili domowe torty, za kadym razem inne. Florentino Ariza nadal dostarcza
ciekawostki wyszukiwane na statkach przypywajcych z Europy, a Fermina Daza dbaa o
to, by co tydzie przygotowa kolejn niespodziank. Turnieje odbyway si zawsze w
trzeci wtorek miesica, a stawk w grze nie bya taka czy inna kwota, lecz specjalne zadanie
do spenienia.
Doktor Urbino Daza nie odbiega od swego publicznego wizerunku: by to czowiek
niezbyt lotny, raczej ciki w obyciu, skonny do gwatownych zmian nastroju, i w
najbardziej niespodziewanych momentach, ju to z radoci czy pod wpywem
niezadowolenia oblewa si rumiecem, co budzio obawy o stan jego wadz umysowych.
Ale wystarczyo na niego spojrze, aby bez cienia wtpliwoci powiedzie o nim to, czego
Florentino Ariza za nic nie chciaby usysze o sobie: e jest dobrym czowiekiem. Za to
jego maonka bya pen wigoru kobiet, obdarzon kpiarsk plebejsk iskr, przydajc
jej elegancji bardziej ludzkiego rysu. Trudno byo wymarzy sobie lepsz par do gry w

karty, a jeli chodzi o Florentina Ariz, to jego nienasycona potrzeba mioci zostaa
zaspokojona, mia bowiem wraenie, e jest w rodzinie.
Pewnej nocy, kiedy wychodzili razem z domu, doktor Urbino Daza poprosi, eby
nazajutrz zjad z nim obiad:
Jutro, punktualnie o dwunastej trzydzieci w Klubie Towarzyskim. Obiad by
wspaniay, cho wino cokolwiek cierpkie: Klub Towarzyski rezerwowa sobie prawo
nieakceptowania zapraszanych przez swoich czonkw goci, jeli nie speniali oni
pewnych warunkw, a jednym z najwaniejszych by status naturalnego syna. Wuj Leon
XII mia irytujce dowiadczenia pod tym wzgldem, a i Florentino Ariza musia kiedy
cierpie afront, gdy wyproszono go z sali, cho zaj ju miejsce przy stole na zaproszenie
jednego z czonkw zaoycieli. i osobnik ten, ktremu Florentino Ariza wiadczy
kopotliwe usugi w handlu rzecznym, musia go zaprowadzi na obiad gdzie indziej.
- My, ktrzy wymylamy regulaminy, jestemy najbardziej zobowizani do ich
respektowania - powiedzia mu.
Mimo to Florentino Ariza zaryzykowa, przystajc na zaproszenie doktora Urbina
Dazy i zosta przyjty ze specjalnymi honorami, aczkolwiek nie poproszono go o wpisanie
si do zotej ksigi najznakomitszych goci. Obiad by krtki, tylko dla nich dwch i
przebieg w minorowym nastroju. Nkajce Florentina Ariz od ostatniego wieczoru obawy
w zwizku z czekajcym go spotkaniem, rozwiay si przy podanym na aperitif porto.
Doktor Urbino Daza chcia porozmawia o swej matce. Z tego, co zdoa powiedzie,
Florentino Ariza odgad, e mwia mu o nim. I nawet, co bardziej zaskakujce, e
skamaa na jego korzy. Opowiedziaa synowi, e przyjani si od dziecka, e bawili si
razem od czasu kiedy przyjechaa z San Juan de la Cienaga, e to on wprowadzi j w
pierwsze lektury, za co bya mu wdziczna do dzi dnia. Dodaa jeszcze, e czsto po
wyjciu ze szkoy spdzaa wiele godzin w pasmanterii z Transito Ariz haftujc przerne
cuda, bo bya to mistrzyni haftu, i jeli przestaa pniej spotyka si rwnie czsto z
Florentinem Ariz, to dlatego, e odmiennie potoczyy si ich losy, a nie, e tego chciaa.
Nim dotar do sedna, doktor Urbino Daza poczyni par uwag na temat staroci.
Uwaa, e wiat czyniby szybsze postpy, gdyby nie zawada w postaci starych ludzi.
Powiedzia: Ludzko, jak oddziay w trakcie kampanii wojennych, porusza si w tempie
najwolniejszego. Przewidywa przyszo bardziej humanitarn, a tym samym, bardziej
cywilizowan, kiedy to istoty ludzkie bd izolowane w lecych na uboczu miastach, od
chwili gdy stan si niepenosprawne: w ten sposb zaoszczdzi im si wstydu, cierpie,
przeraajcej samotnoci podeszego wieku. Z medycznego punktu widzenia dat

graniczn mona byoby, jego zdaniem, ustali na szedziesit lat. Ale pki nie dojdziemy
do tak daleko posunitego miosierdzia, jedynym rozwizaniem s przytuki, gdzie starcy
wspieraj si nawzajem, rozpoznaj si w swych upodobaniach i odrazach, w swych
naogach i w smutkach, z dala od naturalnych konfliktw z modszym pokoleniem.
Powiedzia: Starzy ludzie wrd starych ludzi s mniej starzy. Ot to: doktor Urbino
Daza chcia wyrazi wdziczno Florentinowi Arizie za wspaniae dotrzymywanie
towarzystwa jego matce w samotnoci wdowiestwa, i omiela si zarazem prosi, by
nadal dotrzymywa jej towarzystwa, dla dobra ich obojga i wygody wszystkich, i by
cierpliwie znosi jej starcze humory. Florentino Ariza poczu ulg usyszawszy, jaki by cel
spotkania. Prosz by spokojnym - powiedzia. - Jestem cztery lata od niej starszy i to nie
tylko teraz, ale od dawna i na dugo przed pana przyjciem na wiat. Nastpnie uleg
pokusie i pozwoli sobie na odrobin ironii:
- W spoeczestwie przyszoci - podsumowa - musiaby pan teraz uda si na
cmentarz, eby zanie swej matce i mnie bukiet anturium na obiad.
Doktor Urbino Daza do tej chwili nie uwiadamia sobie, jaki nietakt popeni snujc
t wizj przyszoci, tote zacz brn w labirynt wyjanie, w ktrym ugrzz na dobre.
Ale Florentino Ariza pomg mu znale wyjcie. By rozpromieniony, bo wiedzia, e
wczeniej czy pniej czeka go podobne spotkanie z doktorem Urbino Daza, eby dopeni
nieuniknionej formalnoci: poprosi go o rk jego matki. Obiad by krzepicy, nie tylko
sam przez si, ale rwnie dlatego, e ujawni mu, jak atwo i jak dobrze zostanie przyjta
owa zdecydowana proba. Gdyby mg liczy na przyzwolenie Ferminy Dazy, adna inna
okazja nie byaby bardziej sprzyjajca. Wicej: po tej rozmowie podczas owego
historycznego obiadu sama proba bya waciwie czcz formalnoci.
Florentino Ariza pokonywa schody, zarwno w d, jak i w gr ze szczegln
ostronoci, nawet w modoci, bo zawsze przekonany by, e staro zaczyna si z
pierwszym, niegronym upadkiem, mier za nastpuje przy drugim. Strome i wskie
schody prowadzce do jego biura uwaa za najbardziej niebezpieczne, schodzi wic i
wchodzi na nie przypatrujc si bacznie kademu stopniowi i kurczowo trzymajc si obu
rkami porczy, i to od dawna, zanim jeszcze musia zacz uwaa, by nie powczy
nogami. Wielokrotnie namawiano go, by wymieni schody na bardziej bezpieczne, ale
decyzja odkadana zawsze bya do nastpnego miesica, bo wydawao mu si to
przedwczesnym ustpstwem wobec staroci. Z upywem lat wchodzenie pod gr po nich
zabierao coraz wicej czasu i nie dlatego nawet, e kosztowao go to jakby wicej wysiku,
jak skwapliwie wyjania, lecz dlatego e z coraz wiksz uwag stawia kroki. Ale owego

wieczora, wracajc ze spotkania z doktorem Urbino Daza, po kieliszku porto na aperitif i

niecaej szklaneczce czerwonego wina do obiadu, a przede wszystkim po zakoczonej
sukcesem rozmowie, sprbowa dosign trzeciego stopnia w tak modzieczym
tanecznym piruecie, e skrci sobie kostk lewej nogi, upad na plecy i tylko cudem nie
zabi si na miejscu. W chwili upadku zachowa na tyle przytomnoci, e zdoa pomyle,
i nie umrze od tego, bo w logice ycia nie miecia si taka ewentualno, aby dwch
mczyzn, tak bardzo kochajcych przez tyle lat t sam kobiet, mogo zgin identyczn
mierci w cigu jednego roku. Mia racj. Naoono mu gipsowy pancerz od stopy po
ydk i kazano lee nieruchomo w ku, ale by wawszy ni przed wypadkiem. Kiedy
lekarz nakaza mu szedziesit dni rekonwalescencji, nie mg uwierzy, e spotyka go a
tak wielkie nieszczcie. - Doktorze, prosz mi tego nie robi - baga. - Dwa miesice
mojego ycia to jak dziesi lat paskiego. Wielokrotnie usiowa wsta dwigajc w obu
doniach swoj posgow nog, ale rzeczywisto zawsze okazywaa si silniejsza od niego.
Kiedy jednak w kocu zacz kutyka z bolc jeszcze kostk i piekcymi wci plecami,
mia a nadto powodw, aby wierzy, e los nagrodzi jego upr opatrznociowym
upadkiem.
Najgorszym dniem by pierwszy poniedziaek. Bl ustpi, a lekarskie prognozy byy
pocieszajce, on jednak nie mg pogodzi si z wyrokiem skazujcym go na odwoanie po
raz pierwszy od czterech miesicy jutrzejszej wizyty u Ferminy Dazy. Ale, po sjecie
godzcej go z losem, skapitulowa wobec rzeczywistoci i skreli do Ferminy kartk z
przeprosinami. Napisa odrcznie, na perfumowanym papierze i wieccym atramentem,
umoliwiajcym

odczytanie

liciku

ciemnociach,

bez

adnych

skrupuw

udramatyzowa powag wypadku usiujc wzbudzi jej wspczucie. Odpowiedziaa mu po

dwch dniach, bardzo poruszona, bardzo uprzejma, ale krtko i zwile, bez zbdnych
sw, jak w czasie wielkich dni mioci. Zapa okazj w lot i ponownie do niej napisa.
Kiedy odpowiedziaa mu po raz drugi, postanowi posun si jeszcze dalej ni w
zaszyfrowanych wtorkowych rozmowach i kaza zainstalowa sobie telefon przy ku, pod
pretekstem staego dogldania prac w przedsibiorstwie. Poprosi telefonistk w centralce,
by poczya go z trzycyfrowym numerem, ktry zna na pami, od czasu gdy zadzwoni
tam po raz pierwszy. Przytumiony gos, napity z powodu penej tajemnic odlegoci, gos
ukochany, odpowiedzia, rozpozna go i poegna si po trzech konwencjonalnych
zdaniach. Florentino Ariza poczu si przygnbiony jej obojtnoci: znowu znajdowali si
na pocztku drogi.

W dwa dni pniej otrzyma jednak list od Ferminy Dazy, w ktrym prosia, by ju
wicej do niej nie dzwoni. Powody byy do istotne. W miecie byo tak niewiele
telefonw, i poczenia uzyskiwano przez telefonistk, ktra znaa wszystkich abonentw
oraz ycie kadego z nich od podszewki, i niewane, czy byli wanie w domu, czy te nie:
gdziekolwiek by przebywali, zawsze ich odnajdywaa. W zamian za tak daleko idc
operatywno suchaa rozmw, odkrywaa sekrety prywatnego ycia, najwstydliwsze
dramaty i nikogo nie dziwio, e wtrca si uczestniczc w wymianie zda, aby da wyraz
swej opinii czy uspokoi rozmawiajcych. Z drugiej za strony, w tym wanie roku,
zaoono La Justicia, popoudniwk, ktrej jedynym celem byo chosta rodziny o
wieloczonowych nazwiskach, jawnie i bez skrupuw; by to odwet waciciela gazety za
odmow przyjcia jego synw do Klubu Towarzyskiego. Mimo e Fermina Daza nie miaa
nic w yciu do ukrycia, zacza bardziej ni kiedykolwiek uwaa na to, co mwi i robi,
nawet w obecnoci najbardziej zaprzyjanionych osb. Tak wic nadal czya j z
Florentinem Ariz anachroniczna ni listw. Korespondencja w jedn i w drug stron
nabraa takiej czstotliwoci i intensywnoci, e zapomnia o nodze, o katordze ka, o
wszystkim, i nie robi nic, tylko pisa na przenonym stoliczku, takim jak te, ktrych uywa
si w szpitalach do podawania chorym posikw.
Ponownie zaczli zwraca si do siebie po imieniu i wymieniali uwagi o wasnym
yciu jak w tamtych listach, ale Florentino Ariza znowu chcia przyspieszy: wyku szpilk
jej imi na patkach kamelii i posa w licie. W dwa dni pniej otrzyma kameli z
powrotem bez komentarza. Fermina Daza nie moga postpi inaczej: wszystko to
wydawao jej si dziecinad. Szczeglnie gdy Florentino Ariza wbi sobie do gowy, e
bdzie rozpamitywa wieczory melancholijnych wierszy w parku Los Evangelios, schowki
na listy w drodze do szkoy, nauk haftu pod migdaowcami. Z blem serca cigna go na
ziemi przypadkowym, zdawaoby si, pord tylu innych trywialnych uwag, pytaniem:
Dlaczego wci mwisz o czym, co nie istnieje? Pniej zarzucia mu, e z daremnym
uporem nie chce si zestarze zgodnie z natur. Taka bya, jej zdaniem, przyczyna jego
zniecierpliwienia i jego cigych poraek w oywianiu przeszoci. Nie rozumiaa, czemu
mczyzna zdolny do spostrzee, ktre tak bardzo pomogy jej znie wdowiestwo, gubi
si jak dziecko, gdy chodzi o zastosowanie ich wobec samego siebie. Role odwrciy si.
Teraz ona prbowaa doda mu otuchy w patrzeniu w przyszo, i napisaa co, czego w
gorczkowym popiechu nie potrafi rozszyfrowa. Nie popdzaj czasu, poczekajmy co
nam przyniesie. Bo nigdy nie by tak pojtnym uczniem jak ona. Przymusowy bezruch,
nachodzce go i z kadym dniem coraz mocniejsze przekonanie o przemijaniu czasu,

szalone pragnienie ujrzenia jej - wszystko to byo dla dowodem, e jego obawy przed
upadkiem byy znacznie bardziej uzasadnione i tragiczniejsze w skutkach, ni sam mg
przewidzie. Po raz pierwszy zacz racjonalnie myle o realnoci mierci.
Leona Cassiani co drugi dzie pomagaa mu w kpielach i zmianie piamy, robia
lewatywy, podstawiaa nocnik, przykadaa kompresy z pomornika, by zapobiec odleynom
na plecach, masowaa go zgodnie z zaleceniami lekarza, tak aby bezruch nie sta si
przyczyn jeszcze gorszych dolegliwoci. W soboty i niedziele zastpowaa j Ameryka
Vicua, ktra w grudniu miaa otrzyma swj nauczycielski dyplom. Obieca wysa j na
studia do Alabamy na koszt towarzystwa rzecznego, po czci chcc zaguszy wyrzuty
sumienia, przede wszystkim jednak, eby nie stawia czoa wymwkom, ktrych sama nie
potrafia sformuowa, i wyjanieniom, ktre by jej winien. Nigdy nie by w stanie
wyobrazi sobie, jak bardzo cierpiaa podczas swych bezsennych nocy w internacie, bo
nigdy sobie nie wyobraa, jak bardzo go kochaa. Wiedzia dziki oficjalnemu listowi ze
szkoy, e z pozycji prymuski, ktr zawsze zajmowaa, spada na ostatnie miejsce i grozio
jej nawet oblanie ostatnich egzaminw. Ale nie speni swego obowizku opiekuna: nie
poinformowa o tym rodzicw Ameryki Vicui. Sparaliowany poczuciem winy, ktre
prbowa zrzuci z siebie, nawet z ni nie porozmawia o tej zmianie, obawiajc si nie bez
podstaw, e dziewczynka sprbuje uwika go w sw porak. Pozostawi wic rzeczy
naturalnemu biegowi. I cho nie uwiadamia sobie tego rozpatrujc wasne problemy, z
nadziej oczekiwa, e rozwie je mier.
I obie opiekujce si nim kobiety, i sam Florentino Ariza coraz to stwierdzali z
zaskoczeniem, jak bardzo si zmieni. Jeszcze dziesi lat temu natar na jedn ze swych
sucych za gwnymi schodami domu, w ubraniu, na stojco, zostawiajc j w czasie
krtszym, ni mgby tego dokona filipiski kogut, w bogosawionym stanie. Musia
podarowa jej cakowicie umeblowane mieszkanie w zamian za przysig, e sprawc
dyshonoru jest jej niedzielny niby to narzeczony, ktry ani razu jej nawet nie pocaowa, by
w rezultacie ojciec i wujowie dziewczyny, znani ze sprawnego wadania maczet, nakonili
modych do oenku. Wydawao si nieprawdopodobne, e tego samego mczyzn
przewracaj na wszystkie moliwe strony dwie kobiety, ktre zaledwie par miesicy temu
doprowadzay go do miosnego drenia. Teraz namydlay go z gry do dou i z dou do gry,
wycieray rcznikiem z egipskiej baweny i masoway mu cae ciao, on za nie wydawa z
siebie ani jednego zaenowanego westchnienia. Kade z trojga inaczej tumaczyo sobie
jego zobojtnienie. Leona Cassiani sdzia, e jest to preludium mierci. Ameryka Vicua
przypisywaa to jakiej ukrytej przyczynie, ktrej pochodzenia nie potrafia dociec. Tylko

on zna prawd i potrafi j wskaza z imienia i nazwiska. W kadym razie byo to

niesprawiedliwe: bardziej cierpiay one usugujc mu ni on, tak troskliwie obsugiwany.
Wystarczyy trzy wtorki zaledwie, eby Fermina Daza zdaa sobie spraw, jak bardzo
byy jej potrzebne wizyty Florentina Arizy. Mio spdzaa czas z niezastpionymi
przyjacikami, tym milej, im bardziej czas oddala j od zwyczajw ma. Lukrecja del
Real del Obispo wyjechaa do Panamy, by zbada przyczyn blu ucha, ktry adn miar
nie chcia ustpi, i po miesicu wrcia, nieco zdrowsza, za to guchsza i zmuszona do
korzystania z przykadanej do ucha trbki. Spord swych przyjaciek Fermina Daza
najlepiej znosia gmatwanin jej pyta i odpowiedzi, co z kolei na tyle pokrzepiao
Lukrecj, i nie byo prawie dnia, by nie pojawiaa si, niezalenie od pory, u niej w domu.
Ale nic nie mogo zastpi Ferminie Dazie uspokajajcych wieczorw z Florentinem Ariz.
Pami o przeszoci nie bya odkupieniem przeszoci, jak uporczywie sdzi Florentino
Ariza. Wprost przeciwnie: Fermina Daza utwierdzaa si tylko w niezomnym przekonaniu,
e owo rozgorczkowanie dwudziestolatka, jakkolwiek szlachetne i pikne, nie byo jednak
mioci. Pomimo swej okrutnej szczeroci nie miaa zamiaru ujawnia mu tego ani
listownie, ani osobicie i nie miaa rwnie serca powiedzie mu, jakim strasznym faszem
brzmi dla niej sentymentalizm jego listw, z chwil gdy doznaa cudownej pociechy
czytajc jego pisane medytacje, jak bardzo deprecjonuj jego liryczne kamstwa i jak
bardzo jego sprawie szkodzi jego maniacki upr w odzyskiwaniu przeszoci. Nie: ani
jedna linijka jego dawnych listw i ani jeden moment z jej wasnej i nienawistnej modoci
nie day jej odczu, e wtorkowe wieczory mog by tak nuco rozwleke bez niego, jak to
rzeczywicie miao miejsce: tak samotne i bez niego nijakie.
W ferworze robienia porzdkw kazaa wynie do stajni podarowan jej kiedy
przez ma na urodziny radiol, ktr doktor zamierza przekaza muzeum jako pierwszy
egzemplarz sprowadzony do miasta. W mrokach aoby postanowia nie korzysta z niej
ju wicej, bo wdowa o tylu wietnych nazwiskach nie powinna sucha adnej muzyki, by
nie obraa pamici zmarego, choby i w zaciszu domowym. Ale po trzecim samotnym
wtorku kazaa j przynie z powrotem, nie po to, eby sucha sentymentalnych piosenek
z rozgoni z Riobamba, jak przedtem, ale eby wypeni swoje martwe godziny
wyciskajcymi zy suchowiskami z Santiago de Cuba. Bya to suszna decyzja, gdy od
urodzenia crki zacza traci nawyk czytania wpajany jej tak zawzicie przez ma od
czasu podry polubnej, a wraz z postpujcym zmczeniem wzroku zatracia go zupenie,
do tego stopnia, e przez cae miesice nie wiedziaa, gdzie si podziewaj jej okulary. Tak
rozmiowaa si w radiowych powieciach z Santiago de Cuba, e z niecierpliwoci czekaa

z dnia na dzie na kady nastpny odcinek. Od czasu do czasu suchaa wiadomoci, eby
wiedzie, co si dzieje na wiecie, a w tych rzadkich chwilach, kiedy zostawaa sama w
domu, owia uchem, ciszajc odbiornik, dalekie i ledwie dajce si sysze melodie
mereng z Santo Domingo i plen z Puerto Rico. Pewnego wieczoru, w programie jakiej
nieznanej rozgoni, ktra nagle daa o sobie zna z tak moc i wyrazistoci, jakby
znajdowaa si w ssiednim domu, podano wstrzsajc wiadomo: par staruszkw,
powtarzajcych swj miesic miodowy w tym samym miejscu co czterdzieci lat temu,
zabi wiosem wiozcy ich sw odzi przewonik, chcc zabra im pienidze: czternacie
dolarw. Bya poruszona jeszcze bardziej, kiedy Lukrecja del Real zrelacjonowaa jej
przebieg wydarze na podstawie tego, co publikowa miejscowy dziennik. Policja odkrya,
e zamordowani staruszkowie, ona w wieku siedemdziesiciu omiu, on osiemdziesiciu
czterech lat, byli sekretnymi kochankami i od czterdziestu lat spdzali razem wakacje, cho
oboje wiedli ywot w swoich zwizkach maeskich, stabilnych, szczliwych i z liczn
rodzin. Fermina Daza, ktra nigdy nie pakaa przy suchowiskach radiowych, musiaa
resztk si powstrzyma szloch dawicy jej gardo. W kolejnym licie Florentino Ariza
posa jej, bez komentarza, wycinek gazety z t informacj.
To nie byy ostatnie zy, jakie Fermina Daza musiaa powstrzyma. Florentino Ariza
nie odlea jeszcze szedziesiciu dni przewidzianej rekonwalescencji, kiedy La Justicia
ujawnia na pierwszej kolumnie, z fotografiami bohaterw, domniemany tajemny romans
doktora Juvenala Urbino z Lukrecj del Real del Obispo. W artykule tym roztrzsano
szczegy owego zwizku oraz czstotliwo i sposoby spotka odbywajcych si z
przyzwoleniem ma, ktry oddawa si wystpnym homoseksualnym praktykom z
zatrudnionymi we wasnej cukrowni Murzynami. Relacja, wydrukowana olbrzymimi
czcionkami i krwist farb, niczym grom z jasnego nieba spada na bezbronn ju
miejscow arystokracj. Ale nie byo tam ani jednej linijki prawdy:
Juvenal Urbino i Lukrecja del Real byli najbliszymi przyjacimi od swych modych
lat i pozostali nimi nadal, gdy kade zaoyo wasn rodzin, nigdy jednak nie byli
kochankami. W kadym razie celem tej publikacji nie byo, jak si zdaje, skalanie dobrego
imienia doktora Juvenala Urbino, ktrego pami otoczona bya powszechnym
szacunkiem, lecz raczej zaszkodzenie mowi Lukrecji del Real, tydzie wczeniej
wybranemu na przewodniczcego Klubu Towarzyskiego. Skandal zaegnano w cigu paru
godzin. Ale Lukrecja del Real przestaa odwiedza Fermin Daz, ta za odczytaa to jako
przyznanie si do winy.

Do szybko okazao si jednak, e i Fermina Daza naraona jest na groce jej

sferze niebezpieczestwa. La Justicia zadaa jej cios trafiajc w jedyny saby punkt:
tajemnicze interesy ojca. Kiedy zosta on zmuszony do opuszczenia kraju, poznaa jeden
jedyny epizod z jego mtnej dziaalnoci handlowej w relacji Gali Placidii. Pniej, kiedy
doktor Urbino potwierdzi to wszystko po spotkaniu z gubernatorem, upewnia si, e
ojciec pad ofiar czyjej nikczemnoci. Faktem byo, e dwch rzdowych agentw stawio
si z nakazem rewizji w domu przy parku Los Evangelios, przeszukali budynek od gry do
dou, nie znajdujc tego, czego szukali, a na koniec kazali otworzy szaf z lustrzanymi
drzwiami w dawnej sypialni Ferminy Dazy. Gala Placidia, sama w domu, nie mogc nikogo
powiadomi, odmwia tumaczc si, e nie ma kluczy. Wwczas jeden z funkcjonariuszy
stuk lustro nasad rewolweru i odkry, e przestrze pomidzy lustrem a drewnian
ciank zapeniona jest faszywymi studolarwkami. Byo to ostatnie ogniwo rozlegego
midzynarodowego acucha nielegalnych operacji prowadzcego do Lorenza Dazy.
Oszustwo byo najwyszej prby, banknoty posiaday bowiem oryginalne znaki wodne: w
miejsce jedynki, usunitej poprzez chemiczn obrbk graniczc z magi, wydrukowano
oznakowane setki. Lorenzo Daza broni si, e szafa zostaa nabyta wiele lat po lubie crki
i e dostarczono j do domu ju z ukrytymi banknotami, niemniej policja stwierdzia, e
szafa bya jego wasnoci wtedy, kiedy Fermina Daza chodzia do szkoy. Nikt prcz niego
nie mg ukry faszywej fortuny za lustrami. Tyle tylko doktor Urbino opowiedzia onie,
kiedy zobowiza si wobec gubernatora, e odele tecia do jego rodzinnego kraju, eby
zatuszowa skandal. Dziennik przytacza jednak znacznie wicej faktw.
Powiada, e podczas jednej z wielu ubiegowiecznych wojen domowych Lorenzo
Daza poredniczy midzy rzdem liberalnego prezydenta Aquileo Parry a niejakim
Josephem Korzeniowskim, Polakiem z pochodzenia, ktry stacjonowa tu przez wiele
miesicy w charakterze czonka zaogi statku handlowego Saint Antoine, pywajcego
pod bander francusk, i usiowa doprowadzi do sfinalizowania niezbyt jasnej transakcji
broni. Korzeniowski, nieco pniej sawny na caym wiecie jako Joseph Conrad,
nawiza, nie wiadomo w jaki sposb, kontakty z Lorenzo Daz, ktry zakupi od niego
adunek broni na zamwienie rzdu, posiadajc odpowiednie, absolutnie legalne waciwe
penomocnictwa i pacc prawdziwym zotem. Wedug wersji dziennikarzy, Lorenzo Daza
donis o utracie broni w wyniku nie udowodnionego napadu, w rzeczywistoci odprzeda
j za podwjn cen konserwatystom walczcym przeciwko rzdowi.
La Justicia informowaa rwnie, e Lorenzo Daza kupi za miesznie nisk cen
parti butw z nadwyek wojsk angielskich w czasach, kiedy genera Rafael Reyes tworzy

Marynark Wojenn, i dziki tej jednej operacji w sze miesicy podwoi swoj fortun.
Gdy transport dotar do miejscowego portu, Lorenzo Daza, jak twierdzi dziennik, odmwi
przyjcia towaru, bo adunek zawiera wycznie buty na praw nog, ale wkrtce potem,
jako jedyny, stawi si na ich licytacj ogoszon zgodnie z obowizujcymi przepisami
przez urzd celny i naby je za symboliczn kwot stu pesos. W tych samych dniach jeden z
jego wsplnikw zakupi, na tych samych warunkach, adunek butw na lew nog, ktry
dotar na miejsce przez urzd celny w Riohacha. Poczywszy buty do pary, Lorenzo Daza
posuy si swymi rodzinnymi wizami z rodzin Urbino de la Calle i odprzeda obuwie
nowo powstaej Marynarce Wojennej zarabiajc na transakcji dwa tysice od sta.
Relacja w La Justicia koczya si informacj, e Lorenzo Daza opuci San Juan
de la Cienaga pod koniec ubiegego wieku nie dlatego, by chcia zapewni lepsz przyszo
crce, jak sam lubi mawia, lecz w zwizku z tym, i zosta przyapany na zyskownym
procederze polegajcym na mieszaniu tytoniu z importu z drobno siekanym papierem, i to
tak sprytnie, e nawet najbardziej wyrafinowani palacze nie byli w stanie wykry oszustwa.
Ujawniono rwnie jego powizania z midzynarodowym tajnym przedsibiorstwem,
ktrego najzyskowniejsz dziaalnoci pod koniec ubiegego wieku by nielegalny przewz
Chiczykw z Panamy. Za to jego ciemne interesy z mulicami, ktre tak bardzo zaszkodziy
jego reputacji, zdaway si by jedynymi godziwymi pord tych wszystkich, jakie
prowadzi.
Gdy Florentino Ariza wsta z ka z odleynami na plecach i po raz pierwszy,
podpierajc si ozdobnie toczon lask miast parasola, opuci wreszcie mieszkanie, zaraz
uda si do Ferminy Dazy. Bya zmieniona nie do poznania, z niszczycielskimi ladami
wieku na twarzy i pena urazy, ktra odebraa jej ch do ycia. Doktor Urbino Daza w
trakcie obydwu wizyt, jakie zoy Florentinowi Arizie podczas choroby, napomkn o
konsternacji, w jakiej pogryy jego matk obydwie publikacje w La Justicia. Pierwsza
doprowadzia j do ataku bezsensownej furii z powodu niewiernoci maonka i zdrady
przyjaciki, tote zrezygnowaa ze zwyczaju odwiedzania rodzinnego mauzoleum w jedn
z niedziel kadego miesica, bo wyprowadzaa j z rwnowagi wiadomo, e m nie
moe usysze w trumnie wszystkich zorzecze, jakie chciaaby mu wykrzycze: pokcia
si z nieboszczykiem. Lukrecji del Real kazaa powiedzie, przez kogokolwiek kto
zechciaby jej to przekaza, eby za pocieszenie starczyo jej to, i pord tumu, jaki
przewali si przez jej ko, miaa przynajmniej szczcie trafi na jednego mczyzn. Po
publikacji o Lorenzie Dazie trudno byo stwierdzi, co j bardziej dotkno: czy sama
publikacja, czy spnione odkrycie prawdziwego oblicza ojca. Ale albo jedna z tych

publikacji, albo obydwie naraz upokorzyy j. Tak bardzo uszlachetniajce jej twarz wosy
koloru czystej stali zwisay jej teraz w tawo - kukurydzianych strzpach, a pikne oczy
pantery nie byy w stanie odzyska dawnego blasku nawet w chwilach najwikszego
gniewu. Postanowienie, e nie chce ju duej y, widoczne byo w kadym gecie. Dawno
temu zarzucia nawyk palenia w azience czy gdziekolwiek indziej na osobnoci, a teraz
ponownie do niego wrcia, po raz pierwszy palc publicznie, z niepohamowan
apczywoci, wpierw skrcane przez siebie papierosy, tak jak zawsze lubia, pniej za
kupujc gotowe, bo nie miaa ju ani czasu, ani cierpliwoci na zabaw w skrty. Kady
inny mczyzna prcz Florentina Arizy zadaby sobie pytanie, czego mog oczekiwa od
przyszoci: on, wiekowy i kulawy, z plecami pokrytymi ranami jucznego osa, i ona,
kobieta, ktra poza mierci nie pragnie innego szczcia. Ale nie Florentino Ariza. On
dojrza wiateko nadziei pord rumowiska katastrofy, bo zdawao mu si, e nieszczcie
Ferminy Dazy uwzniola j, wcieko upiksza, a pretensje do wiata przywracaj jej
nieokrzesany charakter sprzed kilkudziesiciu lat.
Ona z kolei zacigna kolejny dug wdzicznoci wobec Florentina Arizy, bo w
zwizku z nikczemnymi artykuami posa do La Justicia doskonay list na temat etycznej
odpowiedzialnoci prasy i szacunku nalenego osobom posiadajcym swoj godno. List
nie zosta opublikowany, ale autor wysa kopi do Diario del Comercio, najstarszego i
najpowaniejszego w tej czci Karaibw dziennika, ten za uhonorowa go drukiem na
pierwszej stronie. Podpisany zosta pseudonimem Jupiter i by tak trafny, ostry i dobrze
sformuowany, e zosta przypisany kilku najznakomitszym pirom regionu. By to gos
woajcego na puszczy, niemniej roznis si dalekim echem i zapad gboko. Fermina
Daza nie musiaa pyta, kto jest autorem listu, rozpoznaa bowiem niektre myli i nawet
dosowny cytat z refleksji Florentina Arizy. W bezadzie swego osamotnienia odebraa list z
panieskim afektem. W tym samym wanie czasie Ameryka Vicua, znalazszy si sama w
pewne sobotnie popoudnie w sypialni na ulicy Ventanas, wcale ich nie szukajc, przez
czysty przypadek, odkrya w nie zamknitej na klucz szafie kopie pisanych na maszynie
medytacji Florentina Arizy i odrczne odpowiedzi Ferminy Dazy.
Doktor Urbino Daza uradowa si z odnowienia wizyt, ktre tyle otuchy dodaway
jego matce. W przeciwiestwie do swej siostry Ofelii. Ta bowiem wrcia pierwszym
odpywajcym do Nowego Orleanu frachtowcem owocowym, na wie o tym, e Fermina
Daza utrzymuje dziwne przyjacielskie stosunki z mczyzn, ktrego moralne oblicze nie
cieszy si najlepsz opini. Jej histeria doprowadzia do kryzysu ju od pierwszego
tygodnia, gdy zdaa sobie spraw, z jak pewnoci siebie Florentino Ariza przekracza prg

tego domu, z jak zayoci porusza si po nim, i podsuchaa szept przelotnych

narzeczenskich sprzeczek podczas owych trwajcych do pnej nocy wizyt. To, co
doktorowi Urbino Dazie wydawao si zdrowym powinowactwem dusz dwojga samotnych
staruszkw, dla niej byo rozwiz form tajemnego konkubinatu. Caa Ofelia Urbino,
wykapana doa Blanka, babka ze strony ojca, jakby bya jej crk, a nie wnuczk.
Dystyngowana jak babka, wyniosa jak babka bya ofiar tych samych co i babka
uprzedze. W gowie jej si nie miecia niewinna przyja midzy mczyzn a kobiet,
choby mieli zaledwie pi lat, a co dopiero w wieku lat osiemdziesiciu. W trakcie zacitej
dyskusji z bratem powiedziaa, e tylko tego brakuje, aby Florentino Ariza ostatecznie
pocieszy ich matk pakujc si razem z ni do jej wdowiego ka. Doktor Urbino Daza nie
mia odwagi, eby oponowa, bo nigdy nie odwaa si sprzeciwi siostrze, ale z pomoc
pospieszya mu ona, spokojnie usprawiedliwiajc mio w kadym wieku. Ofelia stracia
panowanie.
- W naszym wieku mio jest ju mieszna - wrzasna na ni - ale w ich wieku to
najzwyklejsze wintuszenie.
Tak bardzo zacietrzewia si w swym postanowieniu, by przepdzi z domu
Florentina Ariz, e doszo to do uszu Ferminy Dazy. Zawoaa crk do sypialni, jak
zwykle, gdy zamierzaa przeprowadzi rozmow na osobnoci, tak by nie syszay jej
suce, i kazaa jej bezporednio powtrzy oskarenia. Ofelia niczego nie zagodzia: bya
przekonana, e Florentino Ariza, uwaany przez wszystkich za zboczeca, chce
doprowadzi, w sobie tylko wiadomym celu, do jakiego dwuznacznego zwizku, ktry
dobremu imieniu rodziny przyniesie wicej szkd ni matactwa Lorenza Dazy i niewinne
przygody Juvenala Urbino. Fermina Daza wysuchaa jej bez sowa, bez zmruenia powiek
nawet, ale wysuchawszy bya ju kim innym: przeprosia si z yciem.
- Martwi mnie tylko to, e nie mam si, eby ci spuci lanie za twoj bezczelno i
pode myli - powiedziaa jej. - Ale w tej chwili opucisz ten dom i przysigam ci na szcztki
mojej matki, e pki y bd, wicej noga twoja tu nie postanie.
Nie byo siy, eby jej to wyperswadowa. Ofelia przeniosa si na razie do
mieszkania brata i stamtd zacza wysya rnego rodzaju bagania za porednictwem co
szanowniejszych posacw. Daremnie. Ani mediacja syna, ani interwencje przyjaciek
nie zdoay przebaga matki. Synowej, z ktr zawsze utrzymywaa swoistego rodzaju
plebejsk wi, wyznaa w kocu w charakterystycznym dla swych najlepszych lat
kwiecistym stylu: Sto lat temu przesrano mi ycie z powodu tego biednego czowieka, bo

bylimy za modzi, a teraz znowu chc nam to zrobi, bo jestemy za starzy. Przypalia
papierosa od niedopaka i wyrzucia z siebie cay jad, ktry zera jej wntrznoci.
- Niech ich wemie jasna cholera - powiedziaa. - Jeli wdowy mog w ogle liczy
na jaki przywilej, to chyba tylko taki, e nie ma ju nikogo, kto by mg nam rozkazywa.
Nic nie mona byo zrobi. Kiedy Ofelia ostatecznie si przekonaa, e wyczerpane
zostay wszystkie moliwoci, wrcia do Nowego Orleanu. Jedynym ustpstwem, jakie
udao jej si wybaga u matki, bya moliwo poegnania si z ni, na co Fermina Daza
przystaa po wielu probach, ale nie zezwalajc na przekroczenie progu domu: przysiga
na koci swej matki, a w owych mrocznych dniach byo to dla niej jedyne czyste
wspomnienie, jakie jej pozostao.
Podczas jednej ze swych pierwszych wizyt Florentino Ariza oficjalnie zaprosi
Fermin Daz na rejs wypoczynkowy po rzece. Dokadajc jeszcze jeden dzie jazdy
pocigiem mogaby dojecha a do stolicy republiki, ktr, jak wikszo mieszkacw
rejonu karaibskiego, nadal obdarzali nazw z ubiegego wieku: Santa Fe. Fermina Daza
wci jednak podzielaa uprzedzenia ma i nie miaa zamiaru poznawa mronego i
ponurego miasta, gdzie kobiety wychodz z domu jedynie na porann msz i nie mog
wej do lodziarni ani do publicznych urzdw, jak jej mwiono, i gdzie o kadej porze
cignie pogrzeb za pogrzebem blokujc cay ruch uliczny, a w powietrzu od niepamitnych
czasw wisi drobna mawka: gorzej ni w Paryu. Za to rzeka zawsze j pocigaa, chciaa
zobaczy kajmany grzejce si na piaskowych awicach, chciaa, by w rodku nocy budzi j
kobiecy pacz morskich krw, ale pomys, e oto ona, w jej wieku, samotna i do tego
wdowa, miaaby wyruszy w tak uciliw podr, wydawa jej si nierealny. Florentino
Ariza ponowi propozycj nieco pniej, kiedy postanowia jednak dalej y bez ma, i
wwczas wydao jej si to bardziej prawdopodobne. Ale po sprzeczce z crk, rozgoryczona
zniesawieniem ojca, obraona na zmarego ma, wcieka na przymiln hipokryzj
Lukrecji del Real, ktr przez tyle lat uwaaa za sw najlepsz przyjacik, czua, e jest
zawad w swoim wasnym domu. Pewnego wieczoru, pijc swoj zioow herbatk,
spojrzaa na patio, gdzie nigdy nie miao odrosn drzewo jej nieszczcia.
- Tak naprawd to chciaabym uciec z tego domu i pj sobie daleko, daleko, i ju
nie wrci - powiedziaa.
- Popy statkiem - powiedzia Florentino Ariza.
Fermina Daza przyjrzaa mu si zamylona.
- A wiesz, e moe nawet i tak - powiedziaa.

Przed chwil, zanim to powiedziaa, jeszcze tak nie mylaa, ale wystarczyo przyj
tak moliwo, eby uzna rzecz za przesdzon. Syn i synowa z radoci przyklasnli tym
projektom. Florentino Ariza natychmiast pospieszy z wyjanieniem, e Fermina Daza
bdzie gociem honorowym na jego statkach, przygotowana zostanie dla niej kajuta tak
jakby to miao by jej wasne mieszkanie, on sam gwarantuje doskonae usugi, kapitan za
osobicie bdzie odpowiedzialny za jej bezpieczestwo i dobre samopoczucie. Przynis
mapy z wytyczonymi trasami, eby pobudzi jej ciekawo, pocztwki z wciekymi
zmierzchami, wiersze na cze prymitywnego raju Magdaleny napisane przez sawnych
podrnikw lub tych, ktrzy za takowych zostali uznani ze wzgldu na doskonao
wierszy. Bdc w dobrym nastroju rzucaa na nie okiem.
- Nie musisz mnie kusi jak dziecko - mawiaa. - Jeli popyn, to dlatego, e tak
postanowiam, a nie dla pikna krajobrazw.
Kiedy syn zasugerowa, by towarzyszya jej jego ona, natychmiast ucia: Jestem
ju za dua, aby musia si mn kto opiekowa. Sama przygotowaa szczegowy plan
podry. Poczua ogromne odprenie na myl, e bdzie moga przey osiem dni eglugi
w gr i pi dni drogi powrotnej, majc ze sob tylko to, co niezbdne: p tuzina ubra
bawenianych, swoje przybory do kosmetyki i higieny, par butw do wejcia na pokad i
zejcia z niego i domowe papucie na czas trwania podry. I to wszystko: marzenie jej
ycia.
W styczniu 1824 roku, komandor Juan Bernardo Elbers, inicjator eglugi rzecznej,
wcign flag na maszt pierwszego statku parowego, ktry mia popyn rzek
Magdalen: bya to prymitywna ajba o mocy czterdziestu koni mechanicznych i nazywaa
si Wierno. Ponad sto lat pniej, 7 lipca o szstej wieczorem, doktor Urbino Daza i
jego ona odprowadzili Fermin Daz na statek, ktry mia j zabra w jej pierwszy rzeczny
rejs. By to pierwszy statek zbudowany w lokalnej stoczni, ktremu Florentino Ariza, na
pamitk swego sawnego poprzednika, nada imi Nowa Wierno. Fermina Daza nigdy
nie moga uwierzy, i ta nazwa, tak dla nich znaczca, jest rzeczywicie tylko historycznym
przypadkiem, a nie kolejnym dowcipem chronicznego romantyzmu Florentina Arizy. W
kadym razie, w odrnieniu od innych statkw rzecznych, tak dawnych, jak i
wspczesnych, Nowa Wierno posiadaa przy kajucie kapitana dodatkowy przestronny
i komfortowy apartament, skadajcy si z saloniku z bambusowymi meblami w radosnych
kolorach, sypialni maeskiej ozdobionej chiskimi motywami, azienki z wann i
prysznicem; poza tym by tam bardzo duy taras z wiszcymi paprociami i z penym
widokiem na dzib i obie burty statku, a cae pomieszczenie posiadao system cichej

klimatyzacji, chronicy z jednej strony od panujcego na zewntrz huku i utrzymujcy aur

ustawicznej wiosny. Ten luksusowy apartament, znany jako Kajuta Prezydencka, bo do tej
pory podrowao w nim ju trzech prezydentw republiki, nie mia charakteru
komercyjnego, lecz zarezerwowany by dla wadz wyszego szczebla i dla specjalnych goci.
Florentino Ariza kaza go wybudowa, gdy tylko zosta prezesem KTRz, podkrelajc na
uytek opinii publicznej owe funkcje reprezentacyjne, ale z wewntrznym przekonaniem,
e wczeniej czy pniej owe pokoje bd szczliwym schronieniem na czas jego podry
polubnej z Fermin Daz.
Gdy nadszed dzie podry, przeja ona istotnie we wadanie Kajut Prezydenck
jako jego wacicielka i pani. Kapitan statku z honorami powita na pokadzie doktora
Urbino Daz, jego maonk i Florentina Ariz czstujc ich szampanem i wdzonym
ososiem. Nazywa si Diego Samaritano, na sobie mia biay lniany mundur i by
nieskazitelnie szykowny od czubka butw po czapk z wyhaftowanym zotymi nimi
godem KTRz, a z innymi kapitanami eglugi rzecznej czyy go: korpulentno drzewa
kapokowego, stanowczy gos i maniery florenckiego kardynaa.
O sidmej wieczorem zabrzmia pierwszy sygna do odjazdu i Fermina Daza
poczua, jak w dwik rozchodzi si ostrym blem po wntrzu jej lewego ucha.
Poprzedniej nocy miaa sny pene zych przeczu, ale nie odwaya si docieka ich
znaczenia. Bardzo wczenie rano kazaa zawie si na pobliski cmentarz przyseminaryjny,
zwany wwczas Cmentarzem La Manga, i stojc przed krypt pogodzia si ze zmarym
mem, wygaszajc monolog, w ktrym wyrzucia z siebie wszystkie tumione dotd i
uzasadnione ale. Nastpnie opowiedziaa mu szczegowo o wszystkim, co miao zwizek
z podr i poegnaa si do rychego zobaczenia. Nikomu nie chciaa mwi, e wyjeda,
tak jak to niemal zawsze robia, kiedy podrowaa do Europy, by unikn mczcych
poegna. Chocia miaa za sob wiele podry, doznaa wraenia, jakby ta miaa by
pierwsza i w miar upywu godzin jej niepokj si pogbia. Znalazszy si na pokadzie,
poczua si opuszczona i smutna i chciaa zosta sama, eby sobie popaka.
Kiedy zabrzmia ostatni sygna, doktor Urbino Daza z maonk poegnali si z ni
bez zbdnego dramatyzowania, a Florentino Ariza odprowadzi ich do trapu. Doktor
Urbino Daza przepuciwszy on chcia i jemu ustpi miejsca, lecz dopiero wtedy
zrozumia, e Florentino Ariza te udaje si w podr. Doktor Urbino Daza nie potrafi
ukry swego zmieszania.
- Przecie nie tak si umawialimy - powiedzia. Florentino Ariza pokaza mu klucz
do swej kajuty, z zamiarem nazbyt oczywistym: najzwyklejsza kajuta na wsplnym

pokadzie. Ale doktorowi Urbino Daza w dowd niewinnoci nie wydawa si

wystarczajcy. Posa onie spojrzenie toncego rozbitka, w poszukiwaniu jakiegokolwiek
punktu oparcia dla swej konsternacji, ale napotka lodowate spojrzenie. Cicho i gronym
gosem powiedziaa mu: Ty te? Tak, on te, tak jak i jego siostra Ofelia, uwaa, i od
pewnego wieku mio jest czym nieprzyzwoitym. Ale zdoa natychmiast odpowiednio
zareagowa i poegna si z Florentinem Ariz uciskiem doni, wyraajcym raczej
pogodzenie si z losem ni wdziczno.
Florentino Ariza stojc przy balustradzie salonu patrzy, jak schodz po trapie. Tak
jak tego oczekiwa i pragn, doktor Urbino Daza z maonk, nim wsiedli do samochodu,
odwrcili si, by spojrze na niego, on za pomacha im na poegnanie doni. Oboje
odpowiedzieli mu tym samym gestem. Sta przy balustradzie, dopki samochd nie znikn
w kurzawie zaadunkowego nabrzea, a nastpnie uda si do swej kabiny, by przebra si
w stosowniejsze ubranie do pierwszej kolacji na pokadzie, w prywatnej jadalni kapitana.
By to wspaniay wieczr, ktry kapitan Diego Samaritano przyprawi smakowitymi
opowieciami ze swych czterdziestu lat spdzonych na rzece, Fermina Daza jednak musiaa
dokona nie lada wysiku, eby wyglda na rozbawion. Chocia ostatni sygna do
wypynicia rozleg si o smej i o tej samej godzinie poproszono osoby towarzyszce o
opuszczenie statku i podniesiono trap, statek nie odbi od nabrzea, dopki kapitan nie
skoczy posiku i nie wszed na mostek, by osobicie kierowa manewrem. Fermina Daza i
Florentino Ariza stali przy balustradzie salonu, pord tumu haaliwych pasaerw,
ktrych bawio rozpoznawanie wiate w miecie, dopki statek nie opuci zatoki
wpywajc na wody niewidocznych kanaw i bagien, tu i wdzie usianych falujcymi
lampkami odzi rybackich, by wreszcie odetchn pen piersi na wolnej przestrzeni Rio
Grand de la Magdalena. Orkiestra wwczas zagraa popularny w tym czasie utwr, rozleg
si okrzyk radoci pasaerw i w najlepsze zaczy si tace.
Fermina Daza wolaa schroni si w swej kajucie. Przez cay wieczr nie powiedziaa
ani sowa, a Florentino Ariza pozwoli jej zagubi si we wasnych mylach. Przeszkodzi jej
raz jedynie, by poegna si przy drzwiach do kajuty, ale Ferminie nie chciao si spa, byo
jej tylko troch chodno i zaproponowaa, eby usiedli na chwil i przyjrzeli si rzece z
tarasu. Florentino Ariza przysun do balustrady dwa wiklinowe fotele, zgasi wiata,
przykry ramiona Ferminy wenianym kocem i usiad obok. Skrcia z zadziwiajc
biegoci papierosa biorc tyto z pudeeczka, ktre jej podarowa, i w milczeniu wypalia
trzymajc rozarzony koniec w ustach, po czym skrcia nastpne dwa i wypalia jeden po
drugim. Florentino Ariza w tym czasie wypi, yk po yku, dwa termosy mocnej kawy.

una nad miastem znikna za widnokrgiem. Obserwowana z toncego w mrokach

tarasu gadka, cicha rzeka i pastwiska po obu jej stronach przeistoczyy si w wietle
ksiycowej peni w fosforyzujc rwnin.
Od czasu do czasu dostrzec mona byo somiane szaasy przy ogromnych
ogniskach, sygnalizujcych, e tu sprzedaje si drewno do okrtowych kotw. W pamici
Florentina Arizy zachoway si jeszcze mgliste wspomnienia z modzieczej podry, a
widok rzeki przywoywa je w poraajcych przebyskach, jakby miay miejsce wczoraj. O
niektrych z nich wspomnia Ferminie Dazie, sdzc, e w ten sposb moe j jako oywi,
ale ona palia swoje papierosy przebywajc w innym wiecie. Florentino Ariza zaniecha
swoich wspomnie, pozostawiajc j sam na sam z jej wasnymi, skrcajc w tym czasie
papierosy i podajc jej ju zapalone, pki pudeeczko nie zostao oprnione. Muzyka
umilka po pnocy, gwar ludzkich gosw przeszed w senne szepty i serca tych dwojga
pozostay same na mrocznym tarasie, bijc w takt silnikw nioscego ich statku.
Po duszej chwili Florentino Ariza spojrza na Fermin Daz w blasku bijcym od
rzeki, zjawiskow, o posgowym profilu wysubtelnionym przez delikatn, bkitn
powiat, i zrozumia, e ona bezgonie pacze. Zamiast j jednak pocieszy albo poczeka,
a wypacze si do koca, jak tego chciaa, da si ponie panice. - Chcesz zosta sama? zapyta.
- Gdybym tego chciaa, nie zaprosiabym ci do rodka - odpowiedziaa.
Wycign wwczas zgrabiae palce, sprbowa po omacku odnale jej do i
odnalaz oczekujc go w ciemnociach. Oboje byli na tyle przytomni, by w tej samej
przelotnej chwili uwiadomi sobie, e adna z obu doni nie jest t, ktrej dotknicia
oczekiwali w swych wyobraeniach, lecz tylko garci starych koci. Ale ju wkrtce obie
donie stay si czym wicej. Zacza mwi o zmarym mu w czasie teraniejszym, jakby
jeszcze y, i Florentino Ariza w tej samej chwili zrozumia, e i dla niej wybia godzina, by z
godnoci, z ca moc, z nieprzepart wol ycia, samej sobie zada pytanie, co zrobi z
mioci pozbawion swego pana.
Fermina Daza przestaa pali, nie chcc wypuszcza rki z jego doni. Czua si
cakiem zagubiona w swym pragnieniu zrozumienia wszystkiego. Nie moga wyobrazi
sobie lepszego ma od tego, ktry by jej mem, a jednak wspominajc wasne ycie
odnajdywaa w nim wicej potkni ni przyjemnoci, zbyt wiele wzajemnych
nieporozumie, niepotrzebnych sprzeczek, alw le zaleczonych. Niespodziewanie
westchna: To niewiarygodne, jak mona czu si szczliw przez tyle lat, mimo tylu
ktni, tylu upierdliwoci i tak naprawd, kurwa, nie wiedzie, czy to mio czy nie. Kiedy

wyrzucia z siebie ca zo, kto zgasi ksiyc. Statek posuwa si dokadnie

wymierzonymi krokami, stawiajc ostronie jedn nog przed drug: ogromne zwierz w
zasadzce. Fermina Daza powrcia z krainy lkw. - A teraz id - powiedziaa.
Florentino Ariza cisn mocniej jej do i pochyli si nad ni chcc pocaowa j w
policzek. Ale wywina mu si mwic swym ochrypym i czuym gosem. - Ju nie,
mierdz star bab.
Usyszaa, jak wychodzi w ciemnociach, usyszaa jego kroki na schodach, usyszaa,
jak przestaje istnie do nastpnego dnia. Zapalia kolejnego papierosa i zacigajc si nim
ujrzaa doktora Juvenala Urbino w nienagannie skrojonym lnianym garniturze, jak ze sw
zawodow powag, olniewajco sympatyczny i okazujcy sw oficjaln mio egna si z
ni kaniajc si swym biaym kapeluszem z pokadu innego statku z przeszoci. My,
mczyni, jestemy biednymi niewolnikami przesdw - powiedzia jej przy jakiej okazji.
- Za to kiedy kobieta postanawia przespa si z jakim mczyzn, nie ma takiego parkanu,
ktrego by nie przeskoczya, fortecy, ktrej by nie zdobya, ani jakiejkolwiek normy
moralnej, ktrej nie byaby gotowa zama: i nie ma takiego Boga, ktry by j
powstrzyma. Fermina Daza siedziaa bez ruchu a do witu, mylc o Florentinie Arizie,
ale nie o smutnym wartowniku przy skwerze Los Evangelios, ktrego wspomnienie nie
rozpalao w niej najmniejszej choby iskierki nostalgii, lecz o obecnym Florentinie Arizie,
zgrzybiaym, kulawym, ale rzeczywistym: o mczynie, ktry zawsze by w zasigu jej rki,
lecz ktrego nie potrafia rozpozna. Podczas gdy statek sapic wlk si ku blaskowi
pierwszych r, bagaa Boga tylko o to, eby Florentino Ariza nazajutrz wiedzia, jak ma
jeszcze raz zacz.
Wiedzia. Fermina Daza polecia stewardowi, by pozwoli jej wyspa si do woli, a
kiedy si obudzia, na stoliku nocnym sta wazonik ze wie bia r pokryt jeszcze
potem rosy, z doczonym do niej listem od Florentina Arizy, liczcym tyle stron, ile zdoa
napisa od chwili poegnania si z ni. By to spokojny list, usiujcy jedynie wyrazi
trwajcy od minionej nocy stan jego ducha: list rwnie liryczny, jak tamte, rwnie
retoryczny, jak wszystkie, ale liczcy si z rzeczywistoci. Fermina Daza przeczytaa go
zawstydzona nieco nieprzyzwoitym galopem wasnego serca. List koczy si prob, by
powiadomia stewarda, kiedy bdzie ju gotowa, kapitan czeka bowiem na nich na mostku,
by oprowadzi ich po statku.
O jedenastej bya gotowa, wykpana, pachnca mydem kwiatowym, we wdowim
bardzo prostym stroju z szarej etaminy i, po nocnej burzy, znowu w dobrej formie.
Poprosia o skromne niadanie stewarda w nieskazitelnej bieli, podlegajcego

bezporednio kapitanowi, ale nie przekazaa przez niego wiadomoci, by po ni wstpili.

Wysza sama na pokad, olepiona bezchmurnym niebem, i napotkaa Florentina Ariz
rozmawiajcego z kapitanem na mostku dowodzenia. Wyda jej si odmieniony, nie tylko
dlatego, e patrzya na niego innymi oczyma, ale i dlatego, e istotnie si zmieni.
Zamiast uywanego przez cae ycie pogrzebowego garnituru mia na sobie lniane
spodnie i koszul z rozchylonym konierzykiem, z krtkimi rkawami i z monogramem
wyhaftowanym na kieszonce, a na nogach bardzo wygodne biae pbuty. Poza tym nosi
bia szkock czapk, a na swe odwieczne okulary krtkowidza zaoy ciemne szka. W
oczy bio, e mia to na sobie po raz pierwszy i wszystko zostao kupione dopiero co z okazji
podry, prcz mocno zniszczonego paska z brzowej skry, na ktry Fermina Daza
natychmiast zareagowaa jak na much w zupie. Gdy zobaczya go tak ostentacyjnie dla
niej wyszykowanego, nie bya w stanie powstrzyma zalewajcego jej twarz rumieca.
Witajc si z nim bya zmieszana, on za zmiesza si jeszcze bardziej jej zmieszaniem.
wiadomo, e zachowuj si jak zakochani, jeszcze bardziej ich zmieszaa, a
uwiadomienie sobie, e oboje czuj si zmieszani tak dalece ich zmieszao, e kapitan
Samaritano zauway to z dreszczem wspczucia. Wybawi ich z kopotu demonstrujc im
w cigu dwch godzin dziaanie poszczeglnych stanowisk i oglny mechanizm statku.
Powoli pynli bezbrzen rzek, rozlewajc si pord suchych awic a po horyzont. Jej
fale teraz, w przeciwiestwie do mtnych wd przy ujciu, byy przezroczyste i toczyy si
leniwie mienic si w promieniach bezlitosnego soca metalicznymi odblaskami. Fermina
Daza ulega wraeniu, e pynie delt pokryt piaskowymi wyspami.
- Ot i co nam zostao z rzeki - powiedzia kapitan. Florentino Ariza by rzeczywicie
zaskoczony zmianami, a zaskoczenie miao by jeszcze wiksze nastpnego dnia, kiedy
egluga stawaa si coraz trudniejsza i zda sobie spraw, e gwny nurt rzeki Magdaleny,
jednej z najwikszych rzek wiata, jest jedynie uud pamici. Kapitan Samaritano wyjani
im, e bezsensowne wycinanie lasw zniszczyo rzek w pidziesit lat: koty statkw
parowych zary puszcz poronit ogromnymi drzewami, ktre Florentino Ariza podczas
swej pierwszej podry odczuwa jako zagroenie. Fermina Daza nie zobaczy zwierzt
swoich marze: owcy skr z nowoorleaskich garbarni wybili kajmany, ktre caymi
godzinami udajc zdeche koty wylegiway si z otwartymi paszczami w przybrzenych
parowach, czatujc na motyle; rwnie wrzaskliwe papugi i szaleczo pokrzykujce mapy
giny, w miar jak ubywao lenych ostpw, a krowy morskie o ogromnych matczynych
piersiach, karmice swe mae i zawodzce na piaskowych awicach gosem zrozpaczonej

kobiety, byy gatunkiem wytrzebionym przez pancerne kule myliwych strzelajcych do

nich dla rozrywki.
Kapitan Samaritano darzy krowy morskie macierzyskim niemal uczuciem, bo
wydaway mu si damami skazanymi za pobdzenie na bezdroach mioci i cakowicie
wierzy w legend, e w krlestwie zwierzt s to jedyne samice bez samcw. Zawsze by
przeciwny strzelaniu do nich z pokadw przepywajcych statkw, jak to czyniono
zwyczajowo, pomimo zakazu tego typu praktyk. Pewien myliwy z Pnocnej Karoliny,
posiadajcy odpowiednie dokumenty, nie zastosowa si do jego polece i celnym strzaem
ze swego springfielda roztrzaska gow karmicej krowie morskiej, a mae wpado w
rozpacz paczc z blu wniebogosy przy martwym ciele matki. Kapitan rozkaza wnie
osierocone zwierz na pokad, eby si nim zaj, myliwego za wysadzi na bezludn
ach

pozostawiajc

go

samego

obok

trupa

zamordowanej

matki. W

wyniku

dyplomatycznych protestw kapitan spdzi sze miesicy w wizieniu, omal nie tracc
licencji, ale opuci je zdecydowany powtrzy swj czyn zawsze, gdyby mia do czynienia z
podobnymi okolicznociami. Jednak incydent w nalea ju do ostatnich: osierocone
zwierz, ktre wyroso i yo wiele lat w ogrodzie rzadkich gatunkw w San Nicolas de las
Barrancas, byo ostatni widzian na rzece krow morsk.
- Za kadym razem, gdy przepywam obok tej achy - powiedzia - bagam Boga, eby
ten gringo jeszcze raz pojawi si na moim statku i ebym jeszcze raz mg go wyrzuci.
Kapitan nie wzbudza dotychczas w Ferminie Dazie wikszej sympatii, ale teraz ten
czuy olbrzym wzruszy j tak bardzo, i umiecia go w uprzywilejowanym miejscu swego
serca. I dobrze zrobia: podr dopiero si zacza i czekaa j jeszcze niejedna sposobno,
by zrozumie, e nie popenia bdu.
Fermina Daza i Florentino Ariza przebywali na mostku kapitaskim a do obiadu,
kiedy to mijali osad Calamar, ktra jeszcze par lat temu nieustannie witowaa, a teraz
bya dogorywajcym portem o bezludnych ulicach. Jedyn dostrzeon z pokadu statku
istot bya kobieta w bieli, powiewajca chusteczk. Fermina Daza nie rozumiaa, dlaczego
nie bior jej na statek, skoro wyglda tak smutno, ale kapitan wytumaczy jej, e to widmo
topielicy, ktra daje mylne znaki, cigajc statki ku niebezpiecznym wirom przy tamtym
brzegu. Przepynli tak blisko niej, e Fermina Daza ujrzaa j dokadnie, na wycignicie
rki, w promieniach soca i nie miaa ju adnej wtpliwoci, e w rzeczy samej nie
istnieje, ale twarz kobiety wydaa jej si znajoma.
Dzie by upalny i dugi. Fermina Daza po obiedzie wrcia do kajuty na
obowizkow sjest, ale nie spaa dobrze, bo rozbolao j ucho, gdy statek zgodnie z

przepisami wymieni sygnay z innym statkiem KTRz, z ktrym min si par mil za
Barranca Vieja. Florentino Ariza zdrzemn si na chwil usiadszy w gwnym salonie,
gdzie wikszo pasaerw nie posiadajcych miejsc w kajutach spaa w najlepsze, jakby to
bya pnoc, i przynia mu si Rosalba, nie opodal miejsca, gdzie po raz pierwszy ujrza j
wchodzc na statek. Podrowaa sama, ubrana w letni sukni z koca ubiegego wieku i
to ona, a nie dziecko, odsypiaa sjest w wiklinowej klatce. By to sen tak zabawny i
tajemniczy zarazem, e przez cae popoudnie, gdy grali w domino z kapitanem i dwoma
zaprzyjanionymi pasaerami, cigle by pod jego wraeniem.
Upa mala w miar jak zniao si soce, a statek oywa. Pasaerowie wyaniali si
jak obudzeni z letargu, wieo wykpani, w czystych ubraniach, zajmujc w salonie
wiklinowe fotele w oczekiwaniu na kolacj zapowiedzian na godzin pit przez chopca
okrtowego, ktry obszed cay pokad potrzsajc wrd kpiarskich oklaskw dzwonkiem
zakrystiana. Podczas kolacji orkiestra zaczynaa swe haaliwe wystpy, po czym dansing
trwa a do pnocy.
Fermina Daza nie chciaa je, bo dokucza jej bl w uchu, ale posza popatrze, jak
przybijano do brzegu po drewno, przy wykarczowanym wwozie, gdzie nie byo nic poza
nagromadzonymi polanami, ktrych sprzeda zajmowa si bardzo stary mczyzna.
Wydawao si, e w promieniu wielu mil nie ma nikogo wicej. Dla Ferminy Dazy by to
postj dugi i nudny, nie do pomylenia w transatlantyckich podrach, upa za panowa
tak duy, e dawa si we znaki nawet w klimatyzowanym pomieszczeniu. Ale kiedy statek
odbi, wia ju wiey wiatr pachncy matecznikiem puszczy, a muzyka rozbrzmiaa jeszcze
radoniej. W osadzie Sitio Nuevo wiecio si tylko jedno wiateko w jednym tylko oknie
jednego tylko domu, a e urzd portowy nie powiadomi odpowiedni sygnalizacj o
ewentualnym zaadunku towarw lub zabraniu pasaerw, statek w rezultacie przepyn
bez powitalnego sygnau.
Fermina Daza przez cay wieczr zastanawiaa si, jakich sposobw chwyci si
Florentino Ariza, eby zobaczy j nie pukajc do jej kajuty i okoo smej czekaa na niego
ju bardzo niecierpliwie. Wysza na korytarz udzc si, e spotka go niby przypadkiem i
nie musiaa i daleko: Florentino Ariza siedzia na jednym ze stopni prowadzcych w d
schodw, milczcy i przybity jak przy skwerze Los Evangelios, od ponad dwch godzin
zastanawiajc si, co ma zrobi, eby j ujrze. Oboje przybrali zaskoczony wyraz twarzy
wiedzc, e jest udawany, i przeszli przez pokad pierwszej klasy zapeniony tumem
modych ludzi, w wikszoci haaliwych studentw wykorzystujcych do utraty tchu
ostatni wakacyjn zabaw. W kantynie oboje wypili prosto z butelki napj orzewiajcy

siedzc jak studenci przy barku, a Fermina Daza nagle poczua si zawstydzona sytuacj.
Powiedziaa: To straszne! Florentino Ariza zapyta, o czym mylaa, e wywaro to na niej
takie wraenie.
- O biednych staruszkach - powiedziaa. - Tych, ktrych zabito wiosem.
Kiedy ucicha muzyka, oboje poszli spa, po dugiej, niczym nie zmconej rozmowie
na ciemnym tarasie. Ksiyc nie wieci, niebo byo zachmurzone, horyzont rozdzieray
owietlajce ich na moment byskawice bez grzmotw. Cho Florentino Ariza skrci dla
niej papierosy, wypalia tylko cztery, drczona blem, ktry czasem zanika, by si
pogbi, kiedy statek bucza mijajc inny statek lub przepywajc obok picego
miasteczka lub te kiedy zwalnia, aby wysondowa dno rzeki. Florentino opowiedzia jej, z
jak zachannoci patrzy na ni zawsze podczas Turniejw Poetyckich, gdy leciaa
balonem, gdy jechaa na akrobatycznym welocypedzie i jak przez cay rok nie mg si
doczeka kolejnych uroczystoci, bo tak bardzo chcia j zobaczy. Fermina Daza te go
widziaa wielokrotnie, lecz nigdy na myl by jej nie przyszo, e on przychodzi tam tylko dla
niej. Mimo to, zaledwie rok temu, po przeczytaniu jego listw zastanowia si nagle, jak to
moliwe, eby nigdy nie wzi udziau w Turnieju Poetyckim: bo wygraby bez wtpienia.
Florentino Ariza skama: pisa tylko dla niej, wiersze dla niej i tylko on je czyta. I teraz to
ona poszukaa w ciemnociach jego doni, lecz zamiast odnale oczekujc j rk, tak jak
ona oczekiwaa jego doni poprzedniej nocy, trafia na pene zaskoczenie. Florentinowi
Arizie zamaro serce. - Kobiety s bardzo dziwne - powiedzia.
Zamiaa si gbokim miechem modej gobicy i znw pomylaa o staruszkach w
odzi. Tak byo jej pisane: obraz ten zawsze mia j przeladowa. Ale tej nocy bya w stanie
to znie, bo czua si dobrze i bya spokojna, jak rzadko kiedy w swoim yciu: wolna od
jakiegokolwiek poczucia winy. Chciaaby tak siedzie a do witu, nic nie mwic,
trzymajc w swojej doni jego do pocc si lodem, ale nie moga wytrzyma tortury
ucha. Kiedy umilka muzyka, a pniej ustaa krztanina pasaerw wieszajcych hamaki
w salonie, zrozumiaa, e jej bl jest silniejszy od chci przebywania razem z nim.
Wiedziaa, e ju samo przyznanie mu si do blu przyniesie jej ulg, ale nie zrobia tego,
eby go nie przestraszy. Bo miaa wwczas wraenie, e zna go tak, jakby przeya z nim
cae ycie, i wierzya, e zdolny byby wyda rozkaz, by zawrcono statek do portu, jeli
miaoby to umierzy jej cierpienie.
Florentino Ariza przewidzia, e tej nocy sprawy przybior taki a nie inny obrt, i
wycofa si. W drzwiach kajuty usiowa pocaowa j na poegnanie, ale ona podstawia
mu tylko lewy policzek. Nie ustpi, ju oddychajc gwatownie, ona za podstawia mu

drugi policzek z kokieteri, ktrej nie zna u niej nawet w jej szkolnych czasach. Sprbowa
wwczas raz jeszcze, a ona podaa mu usta i przyja jego pocaunek z gbokim dreniem,
ktre usiowaa ukry, wybuchajc zapomnianym od swej nocy polubnej miechem. - Mj
Boe - powiedziaa - czy na statkach zawsze musz dostawa bzika!
Florentina Ariz przeszy dreszcz: rzeczywicie, tak jak sama mwia, przesycona
bya cierpkim zapachem swoich lat. Ale wracajc do swej kajuty przez labirynt picych
hamakw, pociesza si myl, e i od niego zalatuje taki sam, tyle e o cztery lata starszy
zapach i e na pewno ona odebraa to z takim samym wzruszeniem.
By to zapach ludzkich fermentw, ktry wyczuwa u swych najstarszych kochanek,
one za u niego. Wdowa Nazaret, jak zawsze szczera, powiedziaa mu to o wiele bardziej
dosadnie: mierdzimy ju cierwem. Oboje wzajemnie tolerowali swoje wonie, bo mieli
siebie pod rk: mj zapach przeciwko twojemu. Niemniej mia si cay czas na bacznoci
przy Ameryce Vicui, ktrej niemowlcy zapaszek budzi w nim zawsze rodzicielskie
instynkty, a mimo to niepokoia go myl, e mogaby nie znie jego odoru starego
lowelasa. Ale to wszystko naleao do przeszoci. Najwaniejsze, e po raz pierwszy od
owego wieczoru, kiedy ciotka Scholastyka pooya modlitewnik na kontuarze urzdu
telegraficznego, Florentino Ariza nigdy nie odczuwa takiej radoci jak tej nocy: tak
wielkiej, e a wzbudzaa w nim strach.
Zaczyna zasypia, kiedy o pitej w porcie Zambrano obudzi go miejscowy
buchalter, eby wrczy mu pilny telegram. Podpisany by przez Leone Cassiani, z
wczorajsz dat, i caa jego groza miecia si w jednym zdaniu: Ameryka Vicua zmara
wczoraj powody nieznane. O jedenastej rano zna ju szczegy dziki rozmowie
telegraficznej z Leon Cassiani, podczas ktrej osobicie obsugiwa urzdzenie nadawcze,
czego nie robi od czasw, gdy by telegrafist. Ameryka Vicua, wpadszy w depresj po
oblaniu kocowych egzaminw, wypia skradziony w szkolnym ambulatorium flakon
laudanum. Florentino Ariza by w gbi duszy przekonany, e informacja jest niepena. Ale
nie: Ameryka Vicua nie pozostawia adnej notatki, ktra pozwoliaby kogokolwiek
obarczy win za jej decyzj. Rodzina powiadomiona przez Leone Cassiani przybywaa o tej
wanie porze z Puerto Padre, a pogrzeb mia si odby tego dnia o pitej po poudniu.
Florentino Ariza odetchn. Wszystko, co mg zrobi, eby nadal y, to nie podda si
torturze tego wspomnienia, i tylko tyle. Wymaza je z pamici, aczkolwiek od czasu do
czasu, przez reszt swoich lat, czu, jak nagle powraca, ni std, ni zowd, niczym rwanie
dawno zablinionej rany.

Kolejne dni byy upalne i duyy si bez koca. Rzeka zwaa si coraz bardziej,
wody mtniay, a tam, gdzie kiedy bya gstwina ogromnych drzew, zadziwiajcych
Florentina Ariz podczas jego pierwszej podry, rozcigay si popieliska rwnin,
ogooconych z lasw zartych przez koty statkw i sterczay ruiny opuszczonych przez
Boga miasteczek, ktrych uliczki cigle zalane byy wod, nawet w okresach
najpotworniejszej suszy. W nocy zamiast syreniego piewu krw morskich budzi ich
przyprawiajcy o mdoci odr trupw spywajcych ku morzu. Nie byo ju wojen ani
zarazy, ale wzdte ciaa wci przepyway. Kapitan raz przynajmniej by oszczdny w
sowach: Otrzymalimy rozkaz informowania pasaerw, e s to topielcy przypadkowi.
Zamiast wrzasku papug i awanturujcych si niewidzialnych map, ktre w innych czasach
potgoway jeszcze poudniow duchot, w powietrzu unosio si jedynie rozlege milczenie
spustoszonej ziemi.
Zostao tak niewiele skadw drewna, a te, co zostay, byy tak od siebie oddalone, e
czwartego dnia podry Nowa Wierno pozostaa bez paliwa. Statek niemal przez
tydzie sta na kotwicy, podczas gdy poszczeglne ekipy zapuszczay si w bagniska
popiow w poszukiwaniu ostatnich wolno rosncych drzew. Innych nie byo: drwale
opucili swoje przecinki, uciekajc przed zachannoci ziemskich posiadaczy, uciekajc
przed niewidzialn choler, uciekajc przed cigle wiszcymi w powietrzu wojnami,
zawzicie, w pokrtnych dekretach, pomijanymi milczeniem przez kolejne rzdy. W tym
czasie znudzeni pasaerowie urzdzali zawody pywackie, organizowali wyprawy
myliwskie, wracali z ywymi iguanami, ktrym rozcinali brzuchy, by zszy je ponownie
szydem po wydobyciu grona mikkich, przezroczystych jaj, ktrych cae sznury suszyli
nastpnie na socu. Biedne prostytutki z pobliskich osad ruszyy w lad za ekspedycjami,
naprdce rozbiy namioty w przybrzenym parowie, sprowadziy muzykw, otworzyy
kantyn i urzdziy huczn zabaw przy zakotwiczonym statku.
Florentino Ariza na dugo przed objciem funkcji prezesa KTRz otrzymywa
alarmistyczne raporty o stanie rzeki, ale ledwie rzuca na nie okiem. Uspokaja
wsplnikw: Prosz si nie przejmowa, zanim skoczy si drewno, pojawi si statki na
rop. Optany namitnoci do Ferminy Dazy nigdy nie zada sobie trudu, by przemyle
w problem, kiedy za zda sobie spraw ze stanu faktycznego, nie mona byo ju nic
zrobi: chyba e sprowadzi now rzek. Noc jednak, nawet w okresie najwyszego stanu
wd, trzeba byo cumowa, eby umoliwi pasaerom spanie, a wwczas ju sam fakt, e
czowiek w ogle yje, stawa si nie do zniesienia.

Wikszo pasaerw, przede wszystkim Europejczycy, opuszczaa gnojowisko kajut

przez ca noc bdzc po pokadach, oganiajc si od wszelkiego robactwa tym samym
rcznikiem, ktrym ocierali spywajcy po nich nieustannie pot, tote doywali witu
cakowicie wyczerpani i opuchnici od uksze. Jeden z podrnikw angielskich z
pocztkw XIX wieku, opowiadajc o wyprawie, ktr odbywano w cznach i na muach,
co mogo trwa nawet i pidziesit dni, napisa: Jest to jedna z najgorszych i
najniewygodniejszych wdrwek, jak moe podj istota ludzka. Zdanie to utracio
wiarygodno w pierwszych osiemdziesiciu latach eglugi parowej, ale pniej odzyskao
j ju na zawsze, kiedy kajmany zary ostatniego motyla i znikny pene macierzyskich
uczu krowy morskie, papugi, mapy, osady: znikno wszystko.
- Nie ma sprawy - mia si kapitan - za par lat przyjedziemy tutaj suchym
korytem, w luksusowych samochodach.
Fermina Daza i Florentino Ariza przez pierwsze trzy dni chronili si w aurze
agodnej wiosny na osonitym tarasie widokowym, ale kiedy zaczto oszczdza paliwo i
czsto zawodzia klimatyzacja, Kajuta Prezydencka zamienia si w ekspres do kawy.
Fermina Daza moga przey noce tylko dziki nadrzecznemu wiatrowi wpadajcemu przez
otwarte okna i odpdzaa komary rcznikiem, gdy rozpylacz z pynem owadobjczym nie
zdawa si na nic, gdy statek sta na kotwicy. Bl ucha sta si nie do wytrzymania, ale
pewnego ranka, gdy si obudzia, ustpi nagle i zupenie, niczym piew cykady, ktra
pka. Dopiero o zmroku zdaa sobie spraw, e stracia such w lewym uchu, kiedy
Florentino Ariza powiedzia jej co znajdujc si na lewo od niej, ona za musiaa odwrci
gow, eby usysze, co mwi. Nikomu nic nie powiedziaa, pogodzona z tym, e jest to
jeszcze jedna z wielu nieuleczalnych uomnoci wieku.
Mimo wszystko opnienie statku okazao si dla nich bogosawiestwem.
Florentino Ariza przeczyta kiedy: Mio staje si gbsza i szlachetniejsza w
nieszczciu. Panujca w Prezydenckiej Kajucie wilgo zanurzya ich w nierealnym
letargu, w ktrym atwiej byo kocha si bez adnych pyta. Przeywali niewyobraalne
godziny trzymajc si za rce w ustawionych przy balustradzie fotelach, caowali si
powoli,

cieszyli

si

oszoomieniem

pieszczot

nie

odczuwajc

kopotliwego

zniecierpliwienia. Trzeciej nocy upau czekaa na niego z butelk anywki, niegdy

popijanej przez ni po kryjomu wraz z gronem kuzynki Hildebrandy, a pniej, gdy bya
ju matk i matk, nadal potajemnie z przyjacikami z darowanego jej wiata. Musiaa
si nieco zamroczy, eby nie myle o wasnym losie zbyt trzewo, ale Florentino Ariza
sdzi, e w ten sposb chce doda sobie odwagi zdecydowawszy si na krok ostateczny.

Zbudowany t zudn nadziej, zacz miao rozpoznawa opuszkami palcw jej

pomarszczon szyj, piersi opancerzone metalowymi fiszbinami, nadwerone koci
bioder, uda starej ani. Przyzwolia na to nie bez przyjemnoci, nie otwierajc oczu, nie
drc, palc i z rzadka popijajc. Wreszcie, kiedy pieszczoty zelizgny si po brzuchu, w
sercu miaa ju anywki pod dostatkiem.
- Jeli mamy robi gupstwa, to prosz bardzo - powiedziaa - ale zrbmy je jak
ludzie z klas. Zaprowadzia go do sypialni i zacza si rozbiera, bez faszywego wstydu,
przy zapalonym wietle. Florentino Ariza pooy si na ku usiujc odzyska
panowanie, po raz kolejny nie wiedzc, co ma zrobi ze skr upolowanego przez siebie
tygrysa. Powiedziaa mu: Nie patrz. Zapyta dlaczego, nie odrywajc wzroku od sufitu.
- Bo ci si nie spodoba - powiedziaa.
Spojrza wtedy na ni i ujrza j rozebran do pasa, tak jak j sobie wyobraa. Miaa
pomarszczone ramiona, obwise piersi, ebra pokryte bladaw i zimn jak u aby skr.
Zakrya sobie piersi bluzk, ktr przed chwil zdja, i zgasia wiato. Wsta wwczas i
zacz rozbiera si w ciemnoci, rzucajc w ni kad czci swej garderoby, a ona
odrzucaa mu je, miejc si do rozpuku.
Przez duszy czas leeli na plecach, Florentino Ariza, w miar jak opuszczao go
uniesienie, coraz bardziej i bardziej oszoomiony, ona spokojna, niemal otpiaa, ale
bagajca Boga, eby nie pozwoli rozemia si jej gupawo, jak jej si to zawsze zdarzao,
gdy przebieraa miar w piciu anywki. Zaczli rozmawia, eby czym zapeni czas.
Rozmawiali o sobie, o odmiennych kolejach losu kadego z nich, o nieprawdopodobnym
zbiegu okolicznoci, ktry sprawi, e teraz le nago obok siebie w ciemnej kajucie
zakotwiczonego statku, kiedy naleaoby raczej sdzi, e czeka ich tylko mier. Fermina
Daza nigdy nie syszaa, by kiedykolwiek wspominano, e jest zwizany z jak kobiet,
choby jedn, i to w miecie, gdzie wiedziano wszystko, zanim co si naprawd wydarzyo.
Powiedziaa to mimochodem, on za natychmiast jej odpowiedzia bez drenia w gosie:
- Bo zachowaem cnot dla ciebie.
I tak by nie uwierzya, nawet gdyby to bya prawda, bo jego miosne listy skaday si
z takich wanie zda, ktrych istota nie polegaa na ich znaczeniu, lecz na sile
oszaamiania. Ale spodobaa jej si odwaga, z jak to powiedzia. Florentino Ariza, ze swej
strony, zastanowi si nad czym, o czym nigdy nie miaby pomyle: jakiego rodzaju
potajemne ycie wioda na uboczu swojego maestwa. Nic by go nie zdziwio, bo
wiedzia, e w sekretnych przygodach kobiety niczym nie rni si od mczyzn:
identyczne fortele, identyczna wena twrcza, identyczne, pozbawione wyrzutw sumienia,

zdrady. Dobrze jednak zrobi nie pytajc o to. W pewnym okresie, kiedy jej stosunki z
Kocioem byy i tak ju dosy zaognione, spowiednik zapyta j, bez adnej przyczyny, czy
kiedykolwiek bya niewierna mowi, ona za wstaa i nie odpowiedziawszy, nie koczc,
nie egnajc si wysza i ju nigdy wicej nie wrcia ani do tego spowiednika, ani do
adnego innego, bo nigdy ju nie posza do spowiedzi. Za to rozwaga Florentina Arizy
doczekaa si nieoczekiwanej rekompensaty: Fermina Daza wycigna rk w
ciemnociach, popiecia jego brzuch, biodra, niemal pozbawione wosw podbrzusze.
Powiedziaa: Masz skr jak u dzidziusia. I postawia ostatni krok: poszukaa go tam,
gdzie go nie byo, szukaa dalej bez zudze i odnalaza bezbronnego. - Jest martwy powiedzia.
Zawsze mu si to zdarzao za pierwszym razem, z wszystkimi, nauczy si wic
obcowa z tym widmem: za kadym razem musia uczy si wszystkiego od nowa, jakby to
byo po raz pierwszy. Uj jej do i pooy sobie na piersi: Fermina Daza poczua niemal
na powierzchni skry niestrudzone, stare serce, ktre bio z modziecz si, w popiechu
i chaosie. Powiedzia: Nadmiar mioci w takich chwilach jest rwnie szkodliwy, jak jej
brak. Ale powiedzia to bez przekonania: by zawstydzony, wcieky na siebie, i tylko
czyha, eby obarczy j win z byle powodu. Wiedziaa o tym i zacza askota bezbronne
ciao artobliwymi pieszczotami, niczym czua kotka rozkoszujca si okruciestwem, a w
kocu nie mg ju duej znie tych tortur i uciek do swojej kajuty. Mylaa o nim do
witu, ostatecznie przekonana o jego mioci i w miar jak powoli odparowywaa z niej
anywka, opada j coraz wikszy niepokj, e Florentino Ariza zniechci si i ju nigdy
nie wrci.
Ale wrci jeszcze tego samego dnia, o niezwykej porze, bo o jedenastej rano,
wiey, wypoczty i rozebra si przed ni nie bez pewnej ostentacji. Ujrzawszy go w
penym wietle, z zadowoleniem stwierdzia, e wanie tak go sobie wyobraaa w
ciemnociach ostatniej nocy: e jest mczyzn w nieokrelonym wieku, o ciemnej,
byszczcej i napitej jak otwarty parasol skrze, pokrytej tylko z rzadka, pod pachami i na
wzgrku onowym sztywnymi wosami. Prezentowa bro w caej jej okazaoci, a Fermina
Daza zrozumiaa, e nie przypadkiem demonstruje swj or, lecz paraduje z nim jak z
upem wojennym, eby doda sobie odwagi. Nie zdya nawet zdj nocnej koszuli, ktr
zaoya, gdy powiaa poranna bryza, a jego gorczkowy popiech nowicjusza przyprawi j
o dreszcz wspczucia. Nie przeja si tym, bo w podobnych przypadkach trudno jej byo
odrni wspczucie od mioci. Jednak, po wszystkim, poczua si pusta.

Kochaa si po raz pierwszy od dwudziestu lat i uczynia to zdjta ciekawoci, jak to

z tym bdzie w jej wieku i po tak dugim pocie. Ale Florentino Ariza nie da jej nawet
czasu, eby zdya si dowiedzie, czy jej ciao rwnie chce tego. By zbyt raptowny i
smutny, i pomylaa: No, to teraz emy ju wszystko przejebali. Ale pomylia si:
pomimo obustronnego rozczarowania, mimo i on wyrzuca sobie wasn nieporadno, a
ona sobie szalestwo anywki, przez nastpne dni nie rozstawali si ani na chwil.
Wychodzili z kajuty jedynie w porze posikw. Kapitan Samaritano, ktry instynktownie
odkrywa kady sekret, jaki usiowano zachowa na jego statku, posya im codziennie rano
bia r, kaza im zagra serenad zoon z walcw ich modoci, poleci, by
przyrzdzano zabawne dania z podniecajcymi ingrediencjami. Nie ponawiali miosnych
prb, i to przez duszy czas, dopki nie naszo ich wcale przez nich nie szukane
natchnienie. To, e mog si cieszy najprostszym szczciem i by razem, zadowalao ich
cakowicie. Nawet przez myl im nie przeszo, e naleaoby wreszcie opuci kajut, gdyby
kapitan nie powiadomi ich osobnym licikiem, e po obiedzie dopyn do portu La
Dorada, ktry by celem podry po jedenastu dniach eglugi. Fermina Daza i Florentino
Ariza zobaczyli z kajuty wzgrze pokryte domami owietlonymi bladym socem i
wydawao im si, e rozumiej, skd wzia si nazwa portu, ale wydawao im si to ju
mniej oczywiste, kiedy poczuli ar bijcy jak z kotw i ujrzeli skwierczcy asfalt na ulicach.
Statek zreszt przybi nie tam, lecz na przeciwlegy brzeg, gdzie znajdowaa si kocowa
stacja linii kolejowej z Santa Fe. Opucili swj przytuek dopiero wtedy, gdy wysiedli
wszyscy pozostali pasaerowie. Fermina Daza odetchna miym powietrzem bezwstydu w
pustym salonie i razem z Florentinem Ariz przygldaa si z pokadu gwarnemu tumowi
ludzi, ktrzy szukali swoich bagay w wagonach przypominajcego zabawk pocigu.
Zdawa by si mogo, e przybywaj prosto z Europy, zwaszcza kobiety, ktrych grube
palta i kapelusze z ubiegego wieku byy w kurzawie upau cakowit niedorzecznoci.
Niektre miay we wosy wpite przeliczne, cho ju widnce od upau kwiaty ziemniaka.
Przed chwil przyjechali z andyjskiego paskowyu, po caym dniu podry pocigiem
przez sawann z sennych marze i nie zdyli przebra si stosownie do karaibskich
warunkw.
Osaczony zgiekiem targowiska bardzo stary mczyzna o beznadziejnie smutnym
wygldzie wyciga pisklta z kieszeni swego ebraczego palta. Przedarszy si przez tum
pojawi si nagle, w postrzpionym palcie, ktre byo niewtpliwie wasnoci kogo
znacznie wyszego i tszego. Zdj kapelusz, odwrci go i pooy na ziemi, na wypadek,
gdyby kto chcia wrzuci we jaki grosz, i zacz garciami wyjmowa z kieszeni mae

bezbarwne pisklta, ktre zdaway si rozmnaa midzy jego palcami. Po chwili nabrzee
wygldao, jakby usano je niespokojnymi i popiskujcymi wszdzie kurcztami, ktre
biegay midzy nogami spieszcych si pasaerw, ci za niechccy deptali po nich.
Zafascynowana przedziwnym widowiskiem, odgrywanym jakby na jej cze, bo tylko ona
mu si przygldaa, Fermina Daza przegapia moment, kiedy zaczli przybywa nowi
pasaerowie, udajcy si w rejs powrotny. Skoczyo si dla niej wito: wrd
wchodzcych dostrzega wiele znanych jej twarzy i kilku przyjaci, ktrzy jeszcze nie tak
dawno towarzyszyli jej w aobie, tote co prdzej wrcia do kajuty. Florentino Ariza zasta
j zakopotan: wolaa umrze, ni zosta przyapan przez znajomych w podry, ktr
odbywaa dla przyjemnoci niedugo po mierci ma. Florentinem Ariz tak wstrzsno
jej przygnbienie, e przyrzek jej znale takie wyjcie z puapki, ktre nie zmuszaoby jej
do zamykania si w celi kajuty, a jednoczenie nie naraao jej na przykroci.
Wpad na pomys nagle, kiedy jedli kolacj w prywatnej mesie. Kapitana niepokoi
pewien problem, i ju od duszego czasu chcia go omwi z Florentinem Ariz, ktry
zbywa go swym zwyczajem powtarzajc: Z takimi duperelami Leona Cassiani radzi sobie
lepiej ode mnie.
Tym razem jednak go wysucha. A sprawa miaa si tak, e w gr rzeki statki
pyny z adunkiem, ale wracay puste, podczas gdy z pasaerami rzecz miaa si wprost
odwrotnie. Na korzy adunku, za ktry paci si wicej i ktry na dodatek nie je,
powiedzia. Fermina Daza jada z niechci, znudzona mczc dyskusj dwch mczyzn
o korzyciach, jakie pyn z ustalenia zrnicowanych taryf. Ale Florentino Ariza wysucha
wszystkiego do koca i dopiero wtedy zada pytanie, ktre kapitan uzna za zapowied
zbawiennego pomysu:
- Rozwaajc to hipotetycznie - powiedzia - czy moliwy byby bezporedni rejs bez
adunku, bez pasaerw, bez postojw w portach i adnych innych obcie?
Kapitan powiedzia, e jest to moliwe, ale tylko hipotetycznie. KTRz miao
zobowizania wobec innych firm, o czym Florentino Ariza wiedzia lepiej ni ktokolwiek,
miao podpisane umowy na przewz adunkw, pasaerw, poczty i wiele podobnych
zobowiza, w wikszoci nie do zamania. Jedynym przypadkiem pozwalajcym na
ominicie wszystkiego mg by wybuch zarazy na pokadzie. Wwczas ogaszao si na
statku kwarantann, wcigao si t flag i pyno na warunkach wyjtkowych. Kapitan
Samaritano wielokrotnie by do tego zmuszony w zwizku z licznymi przypadkami cholery
na tych terenach, aczkolwiek pniej wadze sanitarne zmuszay lekarzy do wystawiania
zawiadcze, e chodzi o pospolit dyzenteri. Zreszt w historii rzeki wielokrotnie

wcigano t flag zarazy po to, eby uchroni si przed paceniem podatkw, eby
unikn kopotliwego pasaera, eby uniemoliwi niepodan kontrol. Florentino Ariza
odnalaz pod stoem rk Ferminy Dazy.
- No wic, dobrze - powiedzia - zrbmy to.
Kapitan zdziwi si, ale w mig, kierujc si instynktem starego lisa, zrozumia w
czym rzecz.
- Ja rzdz na tym statku, ale pan rzdzi nami - powiedzia. - Jeli wic mwi pan
powanie, prosz mi wyda rozkaz na pimie i natychmiast odpywamy. Florentino Ariza
mwi oczywicie jak najbardziej powanie i podpisa rozkaz. Ostatecznie wszyscy
wiedzieli, e czasy cholery jeszcze si nie skoczyy, pomimo radosnych sprawozda wadz
sanitarnych. Jeli chodzi o statek, nie byo adnego kopotu. Wyadowano niewielk ilo
przyjtego adunku, pasaerw za poinformowano, e pojawiy si pewne problemy
techniczne, i tego samego ranka przebukowano ich na statek innego przedsibiorstwa.
Jeli takie rzeczy robiono z tak wielu niemoralnych, a nawet haniebnych pobudek,
Florentino Ariza nie widzia powodw, dla ktrych nie mona by tego robi z mioci.
Kapitan ze swej strony prosi tylko o postj w Puerto Nare, eby wzi na pokad osob,
ktra miaa mu towarzyszy w podry: kapitan te mia swoje serduszko w ukryciu.
Nowa Wierno odpyna wic nastpnego dnia wicie, bez adunku, bez
pasaerw, za to z powiewajc radonie na maszcie t flag cholery. O zmierzchu
przyjli w Puerto Nare na pokad kobiet wysz i tsz od kapitana i o nieludzkiej
urodzie: brakowao jej tylko brody, eby moga wystpowa w cyrku. Nazywaa si Zenaida
Neves, ale kapitan mwi o niej Moja Furiatka: dawna przyjacika, ktr zwyk odbiera
w jednym porcie, by pozostawi w innym, a ktra wesza na statek z podajcym za ni
orkanem szczcia. W tym smutnym zadupiu, gdzie Florentino Ariza ponownie przey
nostalgiczne wspomnienie Rosalby, kiedy zobaczy pocig z Envigado z trudem pokonujcy
dawny trakt mulnikw, runa amazoska ulewa, ktra z niewielkimi przerwami miaa
trwa przez reszt podry. Nikt si tym jednak nie przej: eglujce wito miao swj
wasny dach. Tego wieczoru Fermina Daza, chcc wnie swj osobisty wkad do zabawy,
zesza do kambuza pord owacji zaogi i przygotowaa dla wszystkich naprdce
wymylone danie, nazwane przez Florentina Ariz na wasny uytek jako: bakaany
Amora. W cigu dnia grali w karty, jedli do upadego, zapadali w kamienny sen sjesty, po
czym budzili si cakiem wyczerpani i ledwie soce zachodzio odsyali orkiestr i pili
anywk pod ososia a do obrzydzenia. Bya to podr szybka, lekkim statkiem, przy
dobrym stanie wd, bo poziom podwyszy si u rde dziki deszczom, ktre paday przez

cay tydzie, tak jak i przez cay czas trwania rejsu. Z niektrych osad wystrzeliwano w ich
stron strzay miosierdzia, eby odpdzi choler, oni za z wdzicznoci odpowiadali
smutnym buczeniem. Mijane po drodze statki wszystkich towarzystw przesyay im
kondolencyjne sygnay. W osadzie Magangue, gdzie urodzia si Mercedes, zaadowali
drewno na reszt podry.
Fermina Daza przelka si, kiedy zacza sysze okrtow syren w zdrowym uchu,
ale po drugim dniu anywki syszaa ju lepiej na oba uszy. Odkrya, e re pachn
bardziej ni przedtem, e ptaki piewaj o wicie o wiele adniej ni przedtem i e Bg
stworzy jedn krow morsk i umieci j na awicy w Tamalameque tylko po to, eby
obudzia Fermin Daz. Kapitan usysza jej syreni piew, kaza zboczy z kursu i wreszcie
ujrzeli ogromn karmic matron ze swym maym w ramionach. Ani Florentino, ani
Fermina nie spostrzegli, jak bardzo si do siebie zbliyli: ona pomagaa mu robi lewatywy,
wstawaa przed nim, by wyczyci mu sztuczn szczk, ktr odkada do szklanki, gdy
Fermina zasypiaa, i wreszcie rozwizaa problem zagubionych okularw, jego szka
nadaway si bowiem zarwno do czytania, jak i do cerowania. Obudziwszy si pewnego
ranka zobaczya go w pmroku przyszywajcego guzik do koszuli i natychmiast mu
pomoga, zanim zdy powtrzy rytualne zdanie, e potrzebuje dwch on. Natomiast
jedyn przysug, jakiej potrzebowaa od niego, byo stawianie jej baniek na ble w
plecach. Florentino Ariza, ze swej strony, zacz oywia nostalgi za pomoc skrzypiec
poyczonych od orkiestry i po kilku godzinach prb znowu mg zagra dla niej walca
Bogini w koronie i wygrywa go bez koca, dopki go si nie zmusili, by tego zaprzesta.
Pewnej nocy, po raz pierwszy w swoim yciu, Fermina Daza przebudzia si nagle duszc
si od paczu, ktry nie by wywoany wciekoci, lecz alem na wspomnienie staruszkw
zatuczonych na mier przez przewonika. Za to padajcy nieustannie deszcz w ogle jej
nie porusza i pomylaa rycho w czas, e by moe Pary nie jest a tak ponury, jak
sdzia, a w Santa Fe nie ma a tylu pogrzebw na ulicach. Sen o innych, przyszych
podrach z Florentinem Ariz pojawi si na horyzoncie: o podrach szalonych, bez tylu
kufrw i bez adnych towarzyskich zobowiza. O miosnych podrach.
W przeddzie powrotu do domu zorganizowali huczn zabaw, z papierowymi
girlandami i kolorowymi lampionami. Zacza si o zmierzchu. Kapitan i Zenaida, mocno
objci, zataczyli pierwsze bolera, ktre w tych wanie latach zaczy rozdziera ludziom
serca. Florentino Ariza odway si zasugerowa Ferminie Dazie, by zataczyli swego
tajemnego walca, ale odmwia. Mimo to przez ca noc poruszaa gow w takt melodii
wybijajc rytm obcasami, a nawet bya taka chwila, e bezwiednie zacza taczy na

siedzco, podczas gdy kapitan wci si potyka ze sw czu furiatk w pmroku bolera.
Fermina wypia tyle anywki, e musieli jej pomc przy wchodzeniu po schodach, i
napad j taki atak miechu przeplatanego zami, e przerazia wszystkich. Ale kiedy
zdoaa si ju opanowa w pachncym zaciszu kajuty, zaczli si kocha spokojn, zdrow
mioci steranych staruszkw i ta miosna noc miaa zapa im w pami jako najlepsze
wspomnienie z owej lunatycznej podry. Ju nie czuli si jak dopiero co zakochani, wbrew
przypuszczeniom kapitana i Zenaidy, ani tym bardziej jak pni kochankowie. Byo tak,
jakby przeskoczyli uciliw mk maestwa docierajc od razu do sedna mioci.
Przemijali w milczeniu, niczym dwoje starych maonkw dowiadczonych przez ycie,
poza zasigiem puapek namitnoci, poza zasigiem brutalnego szyderstwa, marze i
penych uudy rozczarowa: poza zasigiem mioci. Bo zdyli razem ju tyle przey, eby
poj, e mio jest mioci o kadej porze i w kadym miejscu, ale im bliej mierci, tym
bardziej jest intensywna.
Obudzili si o szstej. Ona z blem gowy pachncym anywk i z sercem
oszoomionym wraeniem, e doktor Juvenal Urbino powrci jakby grubszy i modszy, ni
kiedy spad z drzewa i czeka na ni w fotelu na biegunach w progu ich domu. Bya jednak
na tyle przytomna, eby uwiadomi sobie, e nie jest to spowodowane nadmiarem
anywki, ale nieuchronnoci powrotu.
- To bdzie tak, jakbym miaa umrze - powiedziaa.
Florentino Ariza zdziwi si, bo wanie odgada myl, ktra nie dawaa mu spokoju
od dnia, gdy wyruszyli w drog powrotn. Ani on, ani ona nie potrafili wyobrazi sobie
siebie samych w domu innym ni kajuta, jadajcych gdzie indziej ni na statku, wczonych
w nurt ycia, ktre na zawsze miao by im obce. Byo to rzeczywicie tak, jakby mieli
umrze. Nie mg ju zasn. Wycign si na ku podoywszy obie rce pod gow. W
pewnym momencie przeszy go ostry bl z powodu Ameryki Vicui i nie mg ju duej
odwleka prawdy: zamkn si w azience i bez wstydu wypaka si, powoli, do ostatniej
zy. Dopiero wwczas zdoby si na odwag, by przyzna, jak bardzo j kocha. Kiedy
wstali, przyszykowani do zejcia na brzeg, za nimi pozostay ju kanay i trzsawiska
dawnego toru hiszpaskiego i pynli pord szcztkw wrakw i plam martwych olejw
po stojcych wodach zatoki. Nad zotymi kopuami miasta wicekrlw wschodzi
promienny czwartek, ale Fermina Daza, wsparta o balustrad, nie moga cierpie fetoru
ich chway, pychy ich twierdz sprofanowanych przez iguany: zgrozy realnego ycia. Ani on,
ani ona, nie mwic sobie tego, nie byli skonni tak atwo si podda.

Odnaleli w mesie kapitana w stanie cakowitego zapuszczenia, nie licujcego z jego

eleganckimi nawykami: by nie ogolony, oczy mia podkrone z niewyspania, ubranie
przesiknite caonocnym potem, i po kadym sowie beka anywk. Zenaida spaa.
Zasiedli w milczeniu do niadania, kiedy d motorowa z portowej Suby Zdrowia kazaa
zatrzyma statek.
Kapitan krzyczc z mostku dowodzenia odpowiedzia na pytania zbrojnego patrolu.
Chcieli wiedzie, jakiego rodzaju zaraz maj na pokadzie, ilu jest pasaerw, ilu chorych,
jakie jest prawdopodobiestwo kolejnych zarae. Kapitan odpowiedzia, e na pokadzie
ma tylko troje pasaerw i e wszyscy maj choler, wic wszystkich trzyma w cisym
odosobnieniu. Ani osoby, ktre musiay wej na pokad w La Dorada, ani dwudziestu
siedmiu czonkw zaogi nie miao z chorymi adnego kontaktu. Ale dowdca patrolu nie
by usatysfakcjonowany przekazanymi informacjami i rozkaza im wypyn z zatoki i
zaczeka w mokradach Las Mercedes do drugiej po poudniu na zaatwienie wszystkich
formalnoci, niezbdnych do ogoszenia na statku kwarantanny. Kapitan puci
furmaskiego bka i znakiem rki nakaza sternikowi wykona zwrot i zawrci na
mokrada.
Fermina Daza i Florentino Ariza siedzc przy stole syszeli wszystko, ale zdawao si,
e kapitana niewiele to obchodzio. W milczeniu powrci do przerwanego niadania, a
jego wcieko widoczna bya nawet w sposobie, w jaki zgwaci zasady dobrego
wychowania podtrzymujce legendarn reputacj kapitanw eglugi rzecznej. Ostrzem
noa przeku tka czterech smaonych jaj i wymiesza je na talerzu z talarkami zielonych
bananw, ktre w caoci wkada do ust i przeuwa z dzik rozkosz. Fermina Daza i
Florentino Ariza przygldali mu si w milczeniu, czekajc w szkolnej awce na odczytanie
kocowych stopni. Nie wymienili ze sob ani jednego sowa w trakcie rozmowy z patrolem
sanitarnym, nie mieli rwnie pojcia, co z nimi bdzie, oboje jednak wiedzieli, e kapitan
myli za nich: mona to byo pozna po pulsowaniu jego skroni.
W czasie gdy paaszowa sw porcj jaj z bananami i pi kaw z mlekiem, statek
powoli wypyn z zatoki i zawrci na mokrada, torujc sobie drog w wskich kanaach
poprzez kouch rzsy wodnej i rzeczne lotosy o fioletowych kwiatach i olbrzymich liciach
w ksztacie serca. Woda mienia si mas unoszcych si na boku ryb zabitych przez
wybuch dynamitu, a nad nimi kryy z metalicznym wrzaskiem ptaki ldowe i wodne.
Wiatr znad Morza Karaibskiego wpad przez okna niosc ptasi wrzaw i Fermina Daza
poczua we krwi chaotyczne ttno wasnej wolnej woli. Po prawej stronie mtne i ospae
rozlewisko Rio Grand de la Magdalena cigno si a po tamt stron wiata.

Kiedy na talerzach nie pozostao ju nic do jedzenia, kapitan wytar usta brzegiem
obrusa i przemwi w dosadnym argonie, raz na zawsze koczc ze saw subtelnego daru
wymowy kapitanw eglugi rzecznej. Nie mwi do nich ani do nikogo, usiowa jedynie
pogodzi si z wasn wciekoci. Jego kocowym wnioskiem, do ktrego doszed
wyrzuciwszy z siebie wizank barbarzyskich przeklestw, byo stwierdzenie, e nie wie,
jak wybrn z kabay, w ktr si wpakowa przez t cholern flag. Florentino Ariza
wysucha go bez zmruenia powiek. Nastpnie spojrza przez okno na peny okrg ry
wiatrw, przejrzysty horyzont, bezchmurne grudniowe niebo, wody eglowne a po kres i
powiedzia:
- Pymy prosto, prosto i prosto, jeszcze raz do La Dorada.
Fermina Daza zadraa, bo rozpoznaa dawny, nawiedzony gos z aski Ducha
witego i popatrzya na kapitana: on by przeznaczeniem. Ale kapitan nie widzia jej, gdy
poczu si unicestwiony straszliw si natchnienia Florentina Arizy.
- Mwi pan serio? - zapyta.
- Od urodzenia - odpar Florentino Ariza - nie powiedziaem niczego, co nie byoby
na serio.
Kapitan spojrza na Fermin Daz i dostrzeg na jej rzsach pierwszy blask
zimowego szronu. Nastpnie popatrzy na Florentina Ariz, jego niezomne opanowanie,
nieustraszon mio i przerazio go spnione podejrzenie, e to nie mier, ale wanie
ycie nie ma granic.
- A jak pan myli, jak dugo moemy pywa w to cholerne tam i z powrotem? zapyta.
Florentino mia przygotowan odpowied od pidziesiciu trzech lat, siedmiu
miesicy i jedenastu dni, cznie z nocami.
- Przez cae ycie - powiedzia.
KONIEC