Bilim Ve Teknik - Ocak 2015 PDF

Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 48 Say 566
Ocak 2015
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Bir yl daha geride braktk. Dergi ekibi olarak getiimiz yln verimli ve gzel getiini dnyoruz. u an basl dergi ierikleri dnda
ok fazla ierik koymuyor olsak da yeni bir web sitemiz var (http://www.bilimteknik.tubitak.gov.tr/). Sosyal medya ve evrimii dnyada daha
fazla yer almaya baladk. Srekli gncellenen bir facebook (https://tr-tr.facebook.com/pages/Bilim-ve-Teknik/142797165793826) sayfas,
android ve OS uygulamalar ve karde evrimii dergi Bilim Gen bu yln getirdii yenilikler...
Tm bunlarn yannda Bilim ve Teknik basl bir dergi ve yle kalmaya mmkn olduu srece devam edecek. Basl dergimizi daha
ok kiiyle paylaabilmek ve daha ok kiiye ulaabilmek en byk dileimiz. Birka yldr fiyatlarmz sabit tutmamzn amac da buydu.
imdi ise bir abonelik kampanyas dzenleyerek yllk abonelik bedelinde bir indirime gidiyoruz. Abone olduunuz tarihten sonraki
12 say 60 TL yerine kargo bedeliyle birlikte 50 TL olacak. stelik dergimize de zaman zaman yazlaryla katk veren Bahri Karaayn yazd
ve TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan, ok satanlar arasnda yer alan Yaamn Srr DNA adl kitap da 1 Ocak-31 Mart 2015 tarihleri
arasnda en az bir yllna abone olan veya aboneliini en az bir yl uzatan herkese hediyemiz. Dergimizin son saysna ve
48 yl akn elektronik arivine ulaabilmek ise aboneliin belki de en nemli avantaj.
Kapak konumuz olarak setiimiz hadronterapi uzun yllardr bilinmesine ramen son zamanlarda kullanm skl artarak devam eden bir
radyoterapi yntemi. CERN ve benzeri kurumlarda yaplan almalarn bir rn olan bu teknoloji, radyoterapinin en nemli yan etkilerinden olan
salkl dokularn da radyasyona maruz kalmasn en aza indirmeyi vaat ediyor. zlem kincinin dnyada kanserle savaan en nemli
rgtlerden birinin bakanlna getirilen Prof. Tezer Kutluk ile rportajn sayfalarmzda bulabilirsiniz.
DNAlarn molekler elektronikte kullanlmas, izlendiimizin farknda olduumuzda deien davranlarmz, organik molekllerdeki
asimetrinin kayna, genetii iyiletirilmi nesiller, 2014 ylndaki nemli teknolojik ve bilimsel bulular bu saymzda yer alan birbirinden ilgin
konulardan bazlar. Geleneksel hale gelen gk olaylar ylln ve Byk Hadron arptrc posterini dergimizle beraber bulabilirsiniz.
Hep beraber nice yllara...
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Prof. Dr. Erol Arcaklolu
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Dr. Ahmet Uluda
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Pnar Dndar
(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Web
Burak Fevzi Sabah
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
Mali Ynetmen
Kemal Tan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
izer
Erhan Balk
dari Hizmetler
Yeim Doru
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(erhan.balikci@tubitak.gov.tr)
(burak.sabah@tubitak.gov.tr)
(yesim.dogru@tubitak.gov.tr)
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Mehmet Koak
(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 222 83 99
Faks: (312) 221 18 60
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.bilimteknik.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 29.12.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
22
22 Bilimde ve Teknolojide 2014 / lay elik
2014 geride brakrken bilimin ve teknolojinin nemli

satrbalarndan bir demeti sizlerle paylamak istedik.
te getiimiz yla damgasn vuran ve dnya kamuoyunda
yank uyandran gelimelerden bazlar.
30 Kanser Tedavisinde Protonterapi / Gkhan zyiit
Dnya Salk rgt (DS) 2012 ylnda yaklak 8,2 milyon

insann kansere bal olarak hayatn kaybettiini, 14 milyon yeni
kanser hastasna tan konduunu, ayn hz devam ederse gelecek
20 yl iinde bu saynn 22 milyona ulaacan ngrd.
68
36 Grelilikten Gelen Fayda: Hadronterapi / Merve Yiitolu
Ktleli paracklarn bir malzeme ile etkileme sreci

fotonlardan farkl ve paracn grelilikten tr malzemeyi nasl
deneyimlediine bal. Bu fark sayesinde radyoterapinin
yan etkilerini azaltmay ve insanln hizmetine
sunmay amalayan yeni bir teknoloji var: Hadronterapi.
40 rne Dnen Fikirler / Pnar Dndar

54 Yeraltnda Karanlk Madde Av / M. Fatih Bay
80
Karanlk maddenin ne olduunu anlamak iin eitli yntemler

kullanlyor. Bu yntemlerden biri baz yeralt aratrma
laboratuvarlarnda kurulan parack dedektrleri ile karanlk madde
aday olabilecek yeni bir parack kefetmeye almak.
58 Genetii yiletirilmi Nesiller / zlem Kl Ekici
Tedavi edilemeyen kaltsal mitokondriyal hastalklardan arndrlm

salkl bebeklerin dnyaya gelmesi amacyla gelitirilen genetik
ebeveyne sahip embriyolarn oluturulmas yntemi birok aileye
umut kayna olurken baz biyoetik tartmalara da yol at.
64 Dnyay Cebinizde Tamann Yeni Yolu / Levent Dakran
Yeni nesil mobil alarn en byk vaadi olan daha hzl veri aktarm,
2015 ylnda Trkiyede 4G alarnn kurulmaya balanmasyla
lkemiz iin de geree dnecek. Biz de bundan nce 4Gye ve
4Gnin daha hzl internet vaadinin tesinde neler
sunacana ksaca gz atalm istedik.
68 Gelecei Gne Kadar Parlak Uak Nesli Solar Impulse / Brtein Ege
evre dostu enerjiler alannda yaplan atlmlarla yakn bir gelecekte
gerek elektrik enerjisiyle alan otomobiller gerekse gne enerjisiyle
gece gndz uabilen uaklar hayal olmaktan kacak.
72 Kanser Artk Amansz Deil / zlem Ak kinci
Prof. Dr. Tezer Kutluk Hacettepe niversitesi Tp Fakltesine

balamasndan tam 40 yl sonra iine tutkuyla bal olmasnn
dln ald: Dnya Kanser Kontrol rgtnn Bakan
ilk kez bir Trk bilim insan oldu.
76 Dikkat! Gzler zerinizde / Pnar Dndar
Hanginiz elindeki kiri gizlice bir keye silmedi?

Hanginiz gecenin karanlnda elindeki p yere atmad?
Ya da hanginiz evde kimse yokken parmaklarn
yalayarak ikolata yemedi?
80 DNA Kablolar / Tuba Sargl
Bilim insanlar 1970li yllarn bandan beri nanometre

leindeki molekllerin elektronik sistemlerin temel yap ta
olarak kullanlabileceini dnyor.
84 Canllardaki Asimetrinin Kayna / Mahir E. Ocak
Birbirinin ayna grnts olan molekllerin fiziksel ve kimyasal

srelerde farkl biimde davranmalar, adlandrlmalar srasnda
simetrilerine de vurgu yaplmasn gerektirir.
Ek
4
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan
42
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
88
Gkyz /Alp Akolu
90
Nasl alr? /zlem Kl Ekici
POSTER Byk Hadron arptrc /
eviri: Murat Yldrm
92
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
96
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
Marsta Bulunan Organik

Maddenin Kaynana Ynelik
Tartmalar Sona Erebilir
Oksijensizlik
Hayvanlarn Daha Erken
Dnemlerde Ortaya
kmasna Engel Oldu
Tuba Sargl
Viking ve Curiosity uzay aralar tarafndan Marsn yzeyinden

alnan toprak rneklerinin analizi srasnda tespit edilen
klorometann, Marsta organik maddelerin var olduunun kant
olup olmad tartmas devam ediyor.
arsta organik madde olup

olmadyla ilgili kapsaml ilk
aratrmalar 1970li yllarda Viking
grevleri srasnda gerekletirildi.
Marsa gnderilen Viking 1 uzay
aracnn Marsn yzeyinden ald
toprak rnekleri stlarak organik
molekllerin paralanmas saland
ve oluan gaz halindeki maddeler
analiz edildiinde klor ieren organik
bir madde olan klorometan tespit
edildi. Ancak bu sonularn Dnyadan
gelen kirleticilerden kaynakland
dnlyordu. 2012 ylnda Curiosity
tarafndan alnan rneklerde de
klorometan bulundu. Ancak bilim
insanlar organik maddelerin
kaynann Mars olup olmadndan
hl emin deil.
Marsta bulunan organik maddenin
Dnya ve Mars dnda farkl bir
kayna daha olabilir: Marsa
den meteoritler. 1969 ylnda
Avustrulyaya den Murchison Gkta
incelendiinde meteoritlerde organik
maddelerin bulunabilecei anlalmt.
Scientific Reportsta yaymlanan

almada aratrmaclar klorometan
bileiinin nasl olumu olabileceini
anlamak iin Murchison Gktana
younlat. nk gktann yapsnda
karbon ve klor olduu biliniyor.
Aratrmaclar Viking ve Curiosity uzay
aralarnda yaplan deneylerde olduu
gibi gktandan aldklar rnekleri
sttklarnda klorometan bileiinin
olutuunu gzlemledi. Aratrmaclar
Marstaki toprak rneklerinin termal
analizleri srasnda tespit edilen
klorometann, Marsta bulunan organik
maddelerin perklorat varlnda pirolizi
sonucu oluabileceini n gryor.
Daha nce Marsta perklorat ieren
tuzlarn bulunduu anlalmt.
Marsta bulunan organik maddenin
kaynann tam olarak anlalabilmesi
iin karbon ve hidrojen elementlerinin
izotop oranlarnn incelenmesi
gerekiyor.
zlem Kl Ekici
ambriyen ncesi dnemin son alt blm

olan Proterozoik dnemde (2500 milyon
yl nce-545 milyon yl nce) oksijen molekl,
serbest halde okyanuslarda ve atmosferde etkin
bir younlua ulam ve canllarca kullanlmaya
balanm. Yeryzndeki ilk hayvansal yaplarn
da Proterozoik dnemin sonlarna doru ortaya
kmaya balad biliniyor. Ancak bu dnemden
yaklak 1,8 milyar yl nceki srete yeryznde oksijen olduunu dnen Yale niversitesi
aratrmaclar neden hayvanlarn daha nce ortaya kmadn inceliyor. Science dergisinde yaymlanan almann sonular, milyar yl ncesi
dnemdeki oksijen seviyesinin gnmzdeki
deerin yaklak %0,1 kadar olduunu gsteriyor. Yani o zamanlar Dnyann atmosferindeki
oksijen, canl eitliliinin olumasn destekleyecek seviyeye henz ulamam.
Uzmanlar bu bulguya in, Avustralya, Kanada
ve Amerikadan aldklar fosil kaya rneklerinde yaptklar krom (Cr) izotopu analizleri sonucu
ulam. Krom yerkrenin ktasal kabuunda
bulunur ve kromun oksitlenmesi ise dorudan
atmosferde serbest oksijenin bulunmasyla
balantl bir durumdur.
Alnan sonular, hayvanlarn ortaya kmasnda
birtakm genetik ve evresel faktrlerin yan sra
atmosferde yeterli miktarda oksijen bulunmasnn da etkili olduunu gsteriyor.
Bilim ve Teknik Ocak 2015
Karar Verirken
Beynimizde
Neler Oluyor?
Tuba Sargl
Dncelerimiz beynimizde ekilleniyor.

Zrih niversitesinden aratrmaclar
karar verme srecinde beynin hangi
blmlerinin etkin olduunu inceledi.
Sonular, zellikle kart fikirler
arasnda tercih yaparken etkin olduu
dnlen prefrontal korteksin,
btn karar verme mekanizmalarnda
etkinliinin arttn gsteriyor.
GPS Uydular
ile Karanlk
Madde Av
Mahir E. Ocak
arar verme srecinde insanlarn bazen farkl

seenekler arasnda tercih yapmas gerekebilir. rnein diyet yapan bir kii ikolatal kek
ile salkl bir sebze yemei yemek arasnda tercih yaparken seenekleri deerlendirerek karar
verir. Aratrmaclar gemite zellikle birbirine
zt iki ey arasnda seim yapma srelerinde,
beynin n blmnde yer alan prefrontal korteksin iki blgesindeki sinir hcreleri arasndaki
etkileimin etkili olduu dnyordu. Ancak
sonular Journal of Neuroscience dergisinde yaymlanan aratrmada, seenekler arasnda kartlk olmad durumlar arasnda tercih yaparken de benzer bir etkileimin sz konusu olduu
anlald. Bu etkileimin btn karar verme mekanizmalarnda etkin olmas, insanlara deien
koullara uyum salamalarna yardmc olacak,
esnek bir dnce yaps kazandryor.
Gzlemler evrendeki toplam

enerjinin yaklak %27sinin
karanlk madde olduunu
gsteriyor. Gne Sisteminin
civarnda karanlk maddeden
kaynaklanan enerji
younluunun ise yaklak
0,3 GeV/cm3 olduu
tahmin ediliyor.
Varlna dair ok sayda
veri olsa da karanlk maddenin
doas hl tartma konusu.
ABDdeki Nevada
niversitesinde alan
A. Derevianko ve Kanadadaki
Victoria niversitesinde
alan M. Pospelov,
atom saatleri kullanarak
karanlk maddenin doas ile
ilgili aratrmalar yapmak
iin yeni bir yntem gelitirdi.
Aratrmann sonular
Nature Physicste
yaymland.
Karanlk maddenin doas ile ilgili

en yaygn gr, ar parack benzeri
maddelerden olutuu. Dier bir
gr ise karanlk maddenin, kuantum
alanlardaki topolojik kusurlardan
kaynaklanyor olabilecei. Bu kusurlar
enerji ierdii iin ktleekimine
neden olacaktr. Aratrmaclara gre,
eer karanlk maddenin kuantum
alanlardaki topolojik kusurlardan
olutuu doruysa, bu kusurlar atom
saatleri kullanlarak belirlenebilir.
Grelilik kuramnn bir sonucu olarak,
saatlerin alma hz ktleekiminden
etkileniyor. Dolaysyla birbiri ile
senkronize saatlerin lmleri
arasndaki fark gzlemlenerek saatlerin
yaknndan geen topolojik kusurlar
belirlenebilir. lmler arasndaki fark
muhtemelen ok kk olaca iin
aratrmalarda gnmzn
en hassas saatleri olan atom saatlerinin
kullanlmas planlanyor.
Atom saatleri, attosaniye (10-18 saniye)

hassasiyetle lm yapabiliyor.
Deneylerde u anda almakta olan
GPS uydularndaki atom saatlerinden
yararlanlmas dnlyor.
5
Haberler
Gne Gzelerinin Verimini Artran Yeni Bir Malzeme

Mahir E. Ocak
Rice niversitesinde alan bir

grup aratrmac grafen/nanotp
hibriti bir katot imal ederek
organik boyalarn kullanld
gne gzelerinin verimliliini
artrmay baard.
r. J. M. Tour nderliinde yaplan

aratrmann sonular
The Journal of Physical Chemistry Cde
yaymland. Elektron kayna olarak
organik boyalarn kullanld
gne gzeleri zerine 1988den beri
aratrmalar yaplyor. Bu gne gzeleri,
k enerjisini elektrie dntrme
konusunda silikon tabanl gne gzeleri
kadar verimli olmasa da pek ok
avantaja sahip. Hem kolay ve ucuz bir
biimde retilebiliyorlar hem de
lo k altnda bile alabiliyorlar.
Dr. P. Dong ve arkadalar, organik

boyalarn kullanld gne gzeleri iin
yeni bir katot retti. Grafen/nanotp
hibriti olan malzemenin yk aktarmna
kar direnci, platin tabanl gzelerin
yirmide biri kadar. Gne gzelerinin
verimi, grafen katman zerine balanan
nanotplerin uzunluuna bal olarak

deiiyor. Deneyler srasnda
en iyi sonular, en uzun nanotplere
sahip gzeler ile elde edilmi.
Bu gzeler, santimetrekare bana
18 miliamper akm retebiliyor
ve verimleri %8,2 civarnda.
Trkiye Nanoteknolojide Lig Atlyor

zlem Kl Ekici
Trkiyede ilk kez ticari amal transistr ve elektronik entegre devre retimi yaplacak.
BTAK ve Savunma Sanayii Mstearl (SSM)

tarafndan desteklenen galyum nitrat (GaN)
yar iletken malzemeye dayanan nanotransistr
teknolojisi, ASELSAN ve BLKENT tarafndan gelitirildi. BLKENT niversitesi Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde (NANOTAM) GaN temelli yksek
performansl transistrler retildi. Bu rnlerin
yksek hzlarda ve yksek glerde alabildii
grld.
Laboratuvar testleri tamamlanan transistrler,
ASELSANda yaplan saha testlerinde de baarl
oldu. retilen transistrlerden elde edilen sonularn beklenenden daha iyi kmas sonucunda ASELSAN ve BLKENT ynetimleri nanoteknoloji temelli
transistrlerin ve entegre devrelerin Trkiyede
retilmesi konusunda yatrm yapma ve ortak bir
irket kurma karar ald. Sonrasnda ASELSAN BLKENT Mikro Nano Teknolojileri Sanayi ve Ticaret A..
(AB-MikroNano) kuruldu. 30 milyon dolar tutarnda
bir yatrm ile kurulan AB-MikroNano, Trkiyede ilk

kez ticari amal transistr ve elektronik entegre
devre retimi yapacak. irket tarafndan retilecek
nanoteknoloji temelli rnler yurtdna da ihra
edilecek.
Tamamen yerli kaynaklarla tasarlanan ve retilen yksek performansl transistrler, radar uygulamalarnn yan sra yksek hzl tren, yenilenebilir
enerji, elektrikli otomobiller ve 4G cep telefon sistemleri gibi alanlarda kullanlyor. Trkiye, dnyada galyum nitrat (GaN) yar iletken malzemeye
dayanan nanotransistr teknolojisi gelitirilebilen
be lkeden biri konumunda. ASELSAN ve BLKENT
niversitesi ortaklnda kurulan AB-MikroNano,
elde edilen stratejik stnl yeni ticari rnlere
dntrmeyi hedefliyor.
Oturarak alanlara
Ksa Sreli Yryler
Tavsiye Ediliyor
brahim zay Semerci
Indiana niversitesinden bir grup aratrmacnn

gerekletirdii almaya gre uzun sre oturma
durumunda kalanlarn saatte bir be dakika yrmesi,
bacak atardamarlarnn zarar grmesini nlyor.
turma pozisyonunda
iken kalbe kan
pompalayan gevek kaslar
yeterince kaslmyor.
Kan bacaklarda birikebiliyor
ve damarlarn artan kan
akndan dolay
genileme yeteneini
olumsuz etkileyebiliyor.
Aratrmaclardan Saurabh
Thosar almalarnn
bu etkilerin ilk deneysel
kant olduunu sylyor.
Thosar uzun sreli
oturmann, damarlarn
endoteliyal ilevini
-yani artan kan akna

kar damarlarn genileme
zelliini- bozduunu,
bunun da kalp ve damar
hastalklarnn iaretisi
olduunu belirtiyor.
Aratrmada saatlik
deney sresince srasyla
yarm saat, bir buuk
saat ve iki buuk saatlik
sreler sonunda be dakika
yryen katlmclarn
atardamar ilevlerinin ayn
kald grld. alma
Medicine&Science in
Sorts&Exerciseda yaymland.
Az Gelimi lkelere 100 Milyon Doz Pnmokok As

zlem Kl Ekici
UNICEFle imzalad anlama kapsamnda, az gelimi lkelerdeki ocuklara 2025e kadar pnmokok
as temin etme gvencesi veren Pfizerin temin ettii a miktar 100 milyon doza ulat.
nyann yoksul lkelerindeki

bebek ve ocuklarn pnmokok
hastalklarna kar korunmas
amacyla 2010 ylndan bu yana
Kresel A ve Baklama ttifak
(GAVI) giriimiyle ortaklaa
hareket eden Pfizerin temin ettii
pnmokok as miktar 100 milyon
doza ulat. Pfizer, imdiye kadar
GAVI giriimi kapsamnda 32 lkeye
konjge pnmokok as temin etti.
GAVI program sayesinde 2015 ylna
kadar 500.000, 2020ye kadar ise
1.500.000 lmn engellenmi
olaca ngrlyor.
Dnya Salk rgt verilerine gre,

pnmokok hastalklar 5 ya alt
ocuklarda a ile nlenebilir hastalklar
arasnda yer alp da en fazla lme
yol aan hastalklardan biri.
Ylda 1 milyon 600 bin kiinin
pnmokok enfeksiyonlar nedeniyle
hayatn kaybettii ve bunun
700.000-1.000.000unu 5 ya alt
ocuklarn oluturduu bildiriliyor.
Konjge pnmokok as zatrre,
menenjit, sepsis gibi pnmokok
hastalklarna neden olan 13
pnmokok tipine kar, 6 haftalk-5 ya
arasndaki bebeklerde ve ocuklarda,
6-17 ya arasndaki riskli gruplarda

ve 50 ya ve zeri yetikinlerde
kullanlyor.
Haberler
Gzel Koku Temiz Hava

Anlamna Gelir mi?
brahim zay Semerci
Arkadanza misafirlie gittiniz. Kapdan adm atar atmaz

evin iindeki mis gibi am aac kokusu sizi etkiliyor.
Arkadanza kokunun kaynan sorduunuzda yeni ald
oda kokusu olduu cevabn alyorsunuz.
am aac kokusunu her nefeste iinize ekerken
tertemiz havasyla insan byleyen bir am ormannda
olduunuzu hayal ediyorsunuz.
eki, ortamn gzel kokmas

oradaki havann temiz
olduu anlamna gelir mi?
Drexel niversitesinden
Dr. Michael Waring oda kokular
ve baz temizlik rnlerinde
kullanlan limonen isimli
organik bileiin, bulunduu
ortamda baka maddelerle nasl
tepkimeye girdiini inceledi.
Havadaki ozon uucu

organik gazlarla, rnein
limonenle tepkimeye girdiinde
ikincil organik aerosoller ad
verilen ok kk zerrecikler
oluuyor. Bu tepkimeler d
ortamda srekli gerekleiyor ve
nfusun youn olduu yerlerde
bir sre sonra birikerek
endstriyel sis oluumuna neden
oluyor. Dr. Waring ikincil
organik aerosollerin, limonenin
de dahil olduu, terpenler
ad verilen ve temizlik
rnlerinde am, lavanta,
portakal kokusu oluturan
bileiklerden kaynaklandn,
8
Elektrikli
Otomobiller in
Yeni Nesil Pil
ve Devreler
zlem Kl Ekici
bu yzden i meknlarda
oka kullanlan bu
molekllerin tepkimelerini
incelemeye karar verdiini
belirtiyor.
almada limonen ve
havadaki ozonun tepkimesi
sonucunda ikincil organik
aerosollerin oluumuna neden
olan balca faktrlerden
birinin, ortamdaki
havann tazelenme
hz olduu grld. kincil
organik aerosollerin oluumuna
neden olan tepkimeler zaman
ald iin, hava tazelenirse
bu maddelerin oluumlar
zayflyor. almada hem farkl
zaman aralklarnda ortama
koku pskrtld hem de
hava tazelendi. Sonular ikincil
organik aerosol miktarnn
5 ile 100 g/m3 arasnda
deitiini gsterdi.
Amerikan evre Koruma
Ajansnn soluduumuz
havadaki aerosol miktar iin
belirledii standart deer
yllk ortalama 12g/m3.
Bir sonraki aamada
ikincil organik aerosollerin
kapal meknlardaki
salk etkileri aratrlacak.
alma Enviromental
Science&Technologyde
yaymland.
ASELSAN ve IBM tarafndan gelitirilecek

pillerle elektrikli aralarn menzil sorunu
sona erecek, ayrca tmleik devreler
ile aralarn arpmasn nleyen radar
sistemleri gelitirilecek.
SELSAN, dnyann en byk aratrma

merkezlerine sahip IBM ile ortak aratrma
projeleri yrtme konusunda szleme imzalad.
mzalanan szlemeye gre balang olarak
metal-hava pil teknolojileri ve milimetre dalga
tmleik devreler zerinde ortak Ar-Ge faaliyetleri
yaplacak. Ar-Ge faaliyetleri kapsamnda
gelitirilecek metal-hava pilleri, mevcut li-ion
pilleriyle ayn arlkta olmalarna ramen,
en az 5 kat daha fazla enerji depolayabilecek.
Sz konusu yeni piller, elektrikli aralarn
menzil sorununu tmyle zebilecek.
Mevcut Li-ion pil teknolojileri ile ancak 160 km
gidebilen aile tipi bir binek otomobil, gelitirilecek
yeni teknoloji sayesinde en az 800 km mesafe
alabilecek. rnein drt kiilik bir aileyi tayan
elektrikli otomobil, tam doldurulmu bataryas
ile stanbuldan Kayseriye hi arj edilmeden
ulaabilecek.
ASELSAN ve IBM ibirliinde yrtlecek ortak
aratrma faaliyetleri sadece metal hava pilleri
ile snrl deil. Yine ayn proje kapsamnda
gelitirilecek milimetre dalga tmleik devreler
arpma nleme, snr koruma, havalimanlarnda
uan iinde bulunmamas gereken yabanc
cisimlerin veya tehlikeli maddelerin tespiti,
meteoroloji, otonom ini yardm radarlarnn
gelitirilmesi iin kullanlacak.
Kuantum Hafza
Mahir E. Ocak
brahim zay Semerci
Son 125 yldr insanolunun

vcuduna giren alminyum miktar
katlanarak artyor. Aratrmalarda
idrar, ter, meni, beyin ve omurilik
svlar gibi biyolojik svlarda
alminyum tespit ediliyor.
Gda koruyucular ve piirme kaplar,
gdalar yoluyla vcutlarmza
alminyum girmesine neden oluyor.
nya Salk rgt vcuda girecek

gda kaynakl alminyum miktarn
gnlk 1 mg/kg olarak snrlandryor.
ngiliz ve Fransz bilim insanlarnn ortak
yrtt ve Ekim aynda yaymlanan
bir almaya gre alminyum erkeklerde
sperm saysn drerek fertiliteyi
(reme yeteneini) dren nemli bir
faktr olabilir. 62 donrn katld
bu almada ortalama alminyum varl
339 ppb olarak (milyarda bir) tespit edilirken,
baz donrlerde bu miktarn 500 ppbnin
zerine kt grld. Aratrmaclardan
Keele niversitesi profesr Christopher Exley
geride braktmz son 30-40 ylda gelimi
lkelerde erkek fertilitesinde belirgin bir d
olduunu ve aratrmalarn bunu evresel
faktrlere -rnein endokrin bozucularbaladn sylyor. Aratrmada menideki
alminyum miktar arttka sperm saysnn
azald grld. Exley, bu sre iinde
insanlarn vcutlarna giren alminyum
miktarnn arttn ve spermlerde tespit edilen
alminyumun fertilitede azalmaya neden
olduunu sylyor. alma Reproductive
Toxicologyde yaymland.
Varova niversitesinde alan bir grup aratrmac,

fotonlarn kuantum durumlarnda kodlanan bilgiyi depolamak
iin yeni bir yntem gelitirdi. ap 2,5 santimetre,
boyu 10 santimetre, rubidyum ile kaplanm bir haznenin
soy gaz atomlar ile doldurulduu cihaz, kuantum bilgiyi
mikrosaniye (saniyenin milyonda biri) zaman
leinde hafzada tutabiliyor. Bu sre insanlarn gnlk
hayat iin ok ksa olsa da, telekomnikasyon uygulamalar
iin hayli uzun. Dr. M. Dabrowski ve arkadalarnn
yapt aratrmann sonular, Optics Expresste yaymland.
ilgiyi aktarmak iin fotonlarn

kullanld fiber optik
kablolarda, gnderilen sinyalin
bykl (sinyaldeki fotonlarn
says) fotonlar kablo iinde
yol aldka azalr. Bu yzden
ok uzun mesafelerde bilgi
aktarrken lazer ykselticilerin
kullanlmas gerekir. Bu cihazlar,
bilgiyi aktarmak iin kullanlan
fotonlarn saysn artrarak sinyali
daha kuvvetlendirir. Aktarlan
klasik bilgi olduu zaman bu
ilem yeterlidir. Ancak kuantum
bilgisayarlar ve kuantum kriptografi
gibi henz gelime aamasnda
olan teknolojilerde lazer
ykselticilerden yararlanlamaz.
nk fotonlarn kuantum
durumlarnda kodlanan bilgiyi,
fotonlar zerinde lm yaparak
kopyalamak imknszdr.
Yaplan lmler bilginin
kaybolmasna neden olur.
Fotonlarn kuantum durumlarnda
kodlanan bilginin evreden
etkilenmeden uzak mesafelere
aktarlmasn salamak iin 2001
ylnda bir protokol ne srlmt.
DLCZ kuantum aktarm
protokol olarak adlandrlan bu
protokole gre, fotonlar belirli
aralkla bir kuantum hafzada
tutulur ve ancak bir sonraki noktaya
gvenle ulaacaklarndan
FUW, R. Chrapkiewicz
Alminyum
Erkek reme
Yeteneini
Etkiliyor
emin olduktan sonra yollarna

devam etmelerine izin verilir.
Bu protokoln baarl
bir biimde kullanlabilmesi
iin bilgiyi yok etmeden fotonlar
depolayabilecek cihazlar
tasarlanmas gerekiyor.
Gemite bu amala pek ok
alma yaplmt.
Varova niversitesi
aratrmaclarnn gelitirdikleri
son teknolojiyse hem ok
basit bir yapya sahip olmas
hem de gemite gelitirilen
cihazlara gre ok daha
yksek scaklklarda almas
bakmnda nemli.
Haberler
T Endstri Mhendislii renci
Sempozyumu
T Endstri Mhendislii Kulb tarafndan
dzenlenen 22. T Endstri Mhendislii renci Sempozyumu (EMS) 27-31 Ocak 2015
tarihleri arasnda, Snrszlk a temasyla
gerekletirilecek. Sempozyuma dair ayrntl
bilgiye ulamak ve kayt olmak iin www.
emos.itu.edu.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.
Yazcdan kan Ev
Pnar Dndar
boyutlu yazclar, olanaksz gibi grnen en zor tasarmlar bile

gerek nesnelere dntrebiliyor. Buna ilikin en arpc rnekler ise
kt yoluyla ina edilen mimari yaplar.
I. Trkiye Otonom Robotlar Konferans

(TORK) 6-7 Kasm 2014 tarihlerinde ODT
Enformatik Enstitsnde dzenlendi.
TORKun amac, Trkiyedeki robotbilim aratrmaclarn bir at altnda bir araya getirmek
ve bu konudaki problemlerin ve yaplan aratrmalarn sonularnn paylald bir ortam
oluturmak. Konferansla ilgili daha detayl
bilgi almak isterseniz http://tork.ceng.metu.
edu.tr/ adresini ziyaret edebilirsiniz.
Bayer Liseler Aras Bilim Yarmas
Lise ve dengi okul rencilerinin katlabilecei
ve Kent iin Bilim temas altnda gerekletirilecek yarmada, rencilerden kent yaamn
kolaylatran ve vatandalarn gndelik ihtiyalarna zm sunacak projeler oluturmalar isteniyor. Engelliler iin Bilim Projesi, Atk
Ynetimi ve Geri Dnm Projesi, Yallar iin
Bilim Projesi, Enerji Tasarrufu iin Bilim Projesi ve Ulam iin Bilim Projesi gibi konularda
zm reten projelerin deerlendirmeye alnaca yarmaya son bavuru tarihi 16 ubat
2015. Bilgi iin www.bayer.com.tr/liselerarasibilimyarismasi adresi ziyaret edebilirsiniz.
2014 TURMEPA Sabri lker evre dl
Bu yl ikincisi verilen TURMEPA Sabri lker evre dlnn sahibi, AKUATK adl proje ile GAP
Tarmsal Aratrma Enstits mhendisi Murat
Aydodu oldu. AKUATK, Aydodunun Harran
Ovasnda dengesiz sulamadan kaynaklanan
llemeyi engellemek iin gelitirdii bir akll sulama sistemi. Proje uygulama aamasna
getiinde, zellikle tarm arazilerinde tuz ve
nem dengesi salanarak verimli topraklarda kaliteli rnler yetitirilmesi planlanyor.
Bilgi iin http://www.turmepa.sabriulker.com.
tr/kazanan_proje2014#subHeader adresi ziyaret edilebilir.
10
aha ok kk lekli modellerin

retiminde n plana kan
boyutlu yazclarn mimari alanda
kullanlmasna ynelik son
rneklerden biri Amsterdamda
bulunan bir kanal evi. Ev, alt metre
yksekliinde, oda yapc
anlamna gelen KamerMaker adl
bir yazcyla retiliyor. Evi para
para odalar eklinde ortaya karan
boyutlu bu yazc, metre
ykseklikteki bir bloun ktsn
imdilik bir haftada alyor.
Evin tamamnn ise birka
yl iinde bitirilmesi planlanyor.
Proje henz yalnzca bir
mimari aratrma projesi.
Dolaysyla yazcda beton, demir
gibi gerek inaat malzemeleri
yerine srdrlebilir
kimyasal malzemeler kullanlyor.
Ev bittiinde iinde birilerinin
yaayaca gerek bir ev ortaya
kmayacak olsa da
bu retim tekniinin imdiden
mhendislik ve teknoloji
alannda yeni fikirlerin yolunu
aaca dnlyor.
boyutlu yazclarla konut inaat,

imdilik teknolojinin yava ilerleyen
bir alan. Ancak gelecekte bu
yntem sayesinde inaat sektrnde
igc maliyetlerinin drlerek daha
ekonomik konutlarn retilmesi
ve hzla ehirleen blgelerde
etkin ve srdrlebilir bir altyap
oluturulmas hedefleniyor.
Kanal evi projesine ilikin videoya
aadaki internet sitesinden
ulaabilirsiniz.
http://gizmodo.com/visit-this-housebeing-3d-printed-in-amsterdam-rightno-1543503640
Bilim Syleileriyle
1000den Fazla
renciye Ulald
zlem Ak kinci
5 Aralkta gerekletirdiimiz
bilim syleisinin konuu
Prof. Dr. Adil Denizli idi. Prof. Denizli
nce Sincan air Abdurrahman Karako
Ortaokulundaki, ardndan da Altnda
Belediyesi Genlik Merkezine devam eden
rencilere hem kendi hayat yksnden
rnekler verdi hem de uzmanlk
alanlarndan biri olan nanoteknoloji ve
nanosensrler konusunu anlatt.
Prof. Denizli rencilere bilimde merak
etmenin ve akl szgecinden gemi
hayaller kurmann nemi vurgulayarak
Einsteinn hayal gc bilgiden
daha deerlidir szn hatrlatt.
Aralk aynn ikinci bilim syleisinde

Bilkent niversitesi Molekler
Biyoloji ve Genetik Blm retim yesi
Prof. Dr. Tayfun zelik, Ankara
Atatrk Lisesinde bilimin sanata,

sanatn bilime olan etkisini
konu alan Bilim ve Sanat balkl
konumasyla konuumuz oldu.
Prof. zelik ve ekibi ksa sre nce
Parkinson ve esansiyel tremor
hastalklarndan sorumlu geni bulmutu.
Kendisi ve aratrma ekibinden
Do. Dr. Aye Begm Tekinay
ile bu keifleriyle ilgili yaptmz
rportaj dergimizin Aralk
saysnda El Titreten Gene Sust
balyla yer almt.
12 Kasmda balayan ve Altnda Belediyesi Genlik Merkezine

devam eden rencilerin Hacettepe niversitesi
Tp Fakltesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dal Bakan
Prof. Dr. Gkhan zyiiti byk ilgiyle dinledii Bilim ve Teknik
dergisi bilim syleileri sryor.
Bu vesile ile bilim syleilerinin
kendi okullarnda da yaplmasn talep
eden rencilere, retmenlere
ve okul ynetimlerine ok teekkr ederiz.
Bir bilim syleisinde grmek zere.
Aralk aynn yani 2014 ylnn son

bilim syleisi ise Ankara Fen Lisesinde
gerekletirildi. Ayn zamanda
TBTAK Bilim Gen dergisi yayn kurulu
yesi de olan Serdar Kl Doa ve nsan
konulu syleisinde doaya ve doada
yaamaya dair rencilerin ilgisini
eken bilgiler aktard.
Bilim syleilerimiz 2015 ylnda da devam
edecek. Bilim ve Teknik dergisi bilim
syleileri dnda TBTAKn dier popler
bilim dergileri Bilim Gen, Bilim ocuk ve
Merakl Minik dergilerinin bilim syleileri de
retmenlerle ve kendi ya gruplarna
uygun rencilerle srecek.
11
Dr. Tuba Sargl
Marsa lk Adm
NASAnn insanlar Ayn tesine ulatrmak amacyla tasarlad
uzay arac Orion ilk uzay yolculuunu baaryla tamamlad.
Orionun 5 Aralkta insansz olarak gerekletirilen ilk deneme uuu
yaklak drt buuk saat srd.
NASA, Bill Ingalls
Nihai amac astronotlar Marsa ulatrmak olan Orion ilk uzay yolculuunda
Uluslararas Uzay stasyonundan 15 kat daha uzaa yani 5800 kilometre irtifaya ulat;
youn bir radyasyon blgesi olan Van Allen Kuandan iki kez geti.
Deneme uuu srasnda saatte yaklak 32.000 kilometre hzla atmosfere giren
Orionun s kalkannn 2000 santigrat dereceyi aan scakla dayankl olduu grld.
Orionun yeryzne gvenli bir ekilde inmek iin yavalamasn ana parat ve
iki yardmc parat salad. Byk Okyanusa inen Orionun ilk deneme uuu
sorun kmadan tamamland.
12
Orionu oluturan bileenlerin uu srasndaki ayrlma srelerinin, Orionun

konum belirleme sistemlerinin, s kalkannn, paratlerinin, bilgisayar yazlmlarnn ve
astronotlarn gvenlii iin hayati nemi olan birok sistemin snand bu uuun
bilim insanlarna, uzay aracnn tasarmn iyiletirebilmeleri iin nemli
veriler salayaca dnlyor.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
nternette nsan Olduunuzu spatlamak Artk Daha Kolay
Google, artk sadece bir tklamanza bakarak sizi internet zerinde dolaan robotlardan ayrabildiini iddia ediyor.
CAPTCHAy yani internet zerindeki baz servislerden yararlanmak
Peki ya pheye derse? O zaman klasik sre devreye giriyor.
iin form doldururken insan olup olmadnz bilgisayara ispatlamak

iin girdiiniz eci bc karakterleri ortadan kaldrmak iin bir giriim
de Googledan geldi. irketin yenilenen reCAPTCHA sistemi, size ben
robot deilim yazan bir iaret kutusu gsteriyor ve kutuya tklaman-
u kelimeleri bolua yazalm, u fotorafn en yakn karl sizce

hangisidir gibi insann grd anda p diye anlad ama bilgisayarn bir trl ayramad trden eyler. Detayl bilgi www.google.com/
recaptcha adresinde.
zn ardndan arka planda gerekleen analizler yardmyla insan olup

olmadnza annda karar veriyor. Google ve benzeri servislerin, sahip
olduu veriler sayesinde yeri geldiinde sizi annenizden bile daha iyi
tanyabileceini birka kez dile getirmitim sanrm.
Sktrlm Sesi Dierinden Ayrabiliyor musunuz?

Artk bunu anlamann kolay var: test.tidalhifi.com adresine gidiyorsunuz, testi balatp
be ayr paray iki farkl ses biimiyle dinliyor ve hangisinin sktrlmam ses olduunu dnyorsanz onu iaretliyorsunuz. Toplam be arkdan oluan, son derece basit ve
etkili bir yntem. zellikle cihaz testi iin tavsiye ederim.
MP3 ve benzer ses sktrma biimlerinin
cihazlar size bu fark hissettirecek kadar kali-
sktrma srecinde mziin iinden bir ey-
teli mi? Veya bir adm daha ileri gtrrsek, si-
ler alp gtrd hep sylenen bir eydir.

Peki ama mzik dinlemek iin kullandnz
zin kulaklarnz aradaki fark anlayabilecek ka-
14
dar hassas m?
Mzik dinlemek iin kullandnz cihazlarn kalitesini ve

sktrlmam mzik konusunda kulanzn ne kadar hassas
olduunu kk bir test sayesinde anlayabilirsiniz.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
IBM Watson Analyticsi Genel Kullanma At

Watson Analytics ile elinizdeki
veriyi farkl ekillerde
yorumlayabilir ve derinlerde
sakl gizli ngrlere
ulaabilirsiniz.
Watson Analyticsin temellerini oluturan ve b-
IBMin getiimiz yaz ticarilemesi iin 1 milyar

dolar yatrm yapacan aklad veri analiz hizme-
yk veriden beslenen doal dil ileme sistemi, bun-
ti Watson Analytics, beta olarak eriime ald. Watson
dan birka yl nce Jeopardy adl yarmada deneyimli
Analytics, elinizdeki veriyi temel alarak veri derleme-
yarmaclarla mcadele etmi ve galip ayrlmt. Fre-
si, ngrlebilir analizler ve verinin grselletirilmesi

konusunda hizmet sunuyor. Bylece sahip olduunuz
emium modeliyle, yani belli fonksiyonlar cretsiz ola-
verinin derinliklerine gizlenmi frsatlar ve ngrleri

daha grnr klyor.
rak sunulan Watson Analyticse kaydnz yaptrmak ve

kullanmaya balamak iin www.ibm.com/analytics/
watson-analytics adresini ziyaret edebilirsiniz.
Bilgi Evreninde Kk bir Gezinti

inde yer alan milyonlarca balkla dnyann en geni
evrimii ktphanesi olan Wikipedia, bilgiden rlm
bir gkada olarak karmza ksayd acaba neye benzerdi?
Fransz bilgisayar mhendislii rencisi Owen Cornec de bunu merak etmi ve Wikigalaxy adn verdii bir
deneyi hayata geirmi. Wikigalaxy, 100 bin farkl Wikipedia baln bir gkada rgsyle bir araya getiriyor
ve bunlar arasnda web taraycnz yardmyla serbeste gezinmenize olanak salyor. Ayrca maddeler arasndaki balantlar da grnr hale getiriyor. Standart
bir ieriin farkl ekillerde nasl sunulabileceini kefetmek iin grlmesi gereken bir alma. Kefetmek iin
wiki.polyfra.me adresini ziyaret edebilirsiniz.
Batan sona bilgiyle ekillenen
bir gkadada dolamak ilgin bir
deneyim.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Tasarmn Kolay Tarafn Canva ile Kefedin
Kitap kapandan Facebook sayfasna, posterden kartvizite kadar

farkl tasarm ihtiyalar iin ilham verici taslaklar ve kolay uygulama
Canva sayesinde internet zerinden, herhangi bir program yklemeye ihtiya duymadan
farkl amalar iin gz alc tasarmlar hazrlayabilirsiniz.
araynda olanlar iin Canva adl harika bir servis hayata geirilmi.
Herhangi bir program yklemenize gerek olmadan, yalnzca internet
taraycnz zerinden kullanabileceiniz Canva, farkl tasarm ihtiya-
Hazrladnz tasarmlara kendi grsellerinizi cretsiz olarak ek-
larnz iin yzlerce taslak alternatifiyle birlikte geliyor. stelik Facebook sayfa kapa ka piksel geniliinde olmal, hangi tasarm hangi yaz karakteriyle daha iyi gider, renk seiminde nelere dikkat etmeli gibi
konularda da sizi ynlendiriyor.
leyebileceiniz gibi, sitenin tanesi 1 dolardan sunduu zengin grsel arivi arasndan da seim yapabiliyorsunuz. Hazrladnz almalar web veya bask iin yksek znrlkl olarak edinme ansnz
da var. in gzel taraf sitenin iPad uygulamas da mevcut. Kullanmaya balamak iin canva.com adresine giderek cretsiz olarak kaydnz yaptrmanz yeterli.
Taklitle Mcadele Akll Saatlere Srad

Moto 360 ve LG G-Watch R gibi yuvarlak kadranl, OLED ekranl
akll saatlerin en gzel zelliklerinden biri de grntlenecek saat biimi konusunda son derece yaratc olmalar. Neticede saatin grntlendii alan renkli bir dijital ekran olduu iin dilediiniz grnty yanstabiliyorsunuz.
Bu durum ilgin bir durumu da beraberinde getirdi. Armani, Michael Kors, Tissot ve Omega gibi saat reticileri, kendi rettikleri saatlerden esinlenerek hazrlanm akll saat arayzlerinin retimine ve
datmna kar yasal yollara bavurmaya balad (bit.ly/imitasyon).
Aslnda yaananlar bu alanda bir ilk deil. Daha nce de Apple,
2012 ylnda piyasaya srd iOS 6 iletim sistemi gncellemesinde svirede tren istasyonlaryla zdeleen saat tasarmn izinsiz kulland iin 21 milyon dolar demek zorunda kalmt.
Akll saatlerin tasarmla zelleebilen saat arayzleri,
lks saat reticilerini endielendirmeye balad.
16
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
E-posta Ekinde Uzaya Somun Anahtar Yolladlar
Siz e-posta eklerine fotoraf ve belge ekleyedurun,

NASA somun anahtarn e-postann ekine koyup yollamaya balad bile. Uluslararas Uzay stasyonunun
kaptan Barry Wilmoreun zel bir i iin somun anahtarna ihtiyac olunca, bir sonraki ekibin uzay istas-
stelik bu uzayda baslan ilk para da deil. Astro-
yonuna belki de aylar sonra gerekletirecei ziyare-
notlarn bugne kadar uzayda yazcnn kendisi iin

kullanlacak yedek para dahil 20den fazla model bas-
ti beklemek yerine NASAdan iine yarayacak bir modelin boyutlu planlarn istemeyi tercih etmi. Ardndan da Made in Space adl irket tarafndan Ulus-
t belirtiliyor. 3 boyutlu bask ii ilginizi ekiyorsa, ss

eyasndan cep telefonu klfna kadar binlerce modeli
lararas Uzay stasyonu iin tasarlanan 3 boyutlu yaz-
bir arada bulabileceiniz thingiverse.com adresini zi-
cda basm.
yaret edebilirsiniz.
3 boyutlu yazclar sayesinde

e-posta ekinde cisim yollamann
yolu alyor.
nternet Trafiini Robotlar Ele Geiriyor

Dnn ki internet zerinde bir rne teklif vermek iin sata kmasn bekliyorsunuz. Bilgisayarn
bandasnz, sata sunulduu anda satn al butonuna tklamaya hazrsnz. Sonunda beklediiniz an geliyor, ama bir de bakyorsunuz ki saniyeler iinde bir
bakas alm bile. te bu ve buna benzer eyler genellikle internet zerinde gezen botlarn, yani belli ileri otomatik olarak halletmek iin yazlm kk
programlarn ii. Kimi zaman restoranda rezervasyon
veya konserde bilet kapmak iin kullanlyorlar, kimi
zaman herhangi bir web sitesi zelinde trafik yaratarak reklam gelirlerini artrmak iin. stelik yle grnyor ki web zerinde oluturduklar trafik, insan trafiini oktan geti. Gvenlik irketi Incapsulann 20
bin web sitesi zerinde gerekletirdii aratrmaya
nternet zerinde birok ii otomatik hale getirmek iin dolaan

botlar insanlardan daha fazla trafik oluturuyor.
gre botlarn oluturduu trafik toplam trafiin yzde

56sna karlk geliyor. Bu rakam kk sitelerde yzde 80e kadar kyor. Detaylar www.incapsula.com/
blog/bot-traffic-report-2014.html adresinde bulabilirsiniz.
17
Tekno - Yaam
Elif Zehra Arslan
Kas Etkinliini
len
Akll ort
Beni
Oraya Gtr
Krispian Lawrence ve Anirudh
Sharma tarafndan giyilebilir
teknoloji hizmeti sunmak iin
2011 ylnda Hindistanda
kurulan Ducere Technologies,
akll ayakkab Lechal
gelitirdi.
Gelitirilmesinin asl amac

grme engellilerin
hayatn kolaylatrmak olan
Lechal, ayaa gnderdii
titreim ile kullancsn
gidecei yere ynlendiriyor.
lk olarak yaplmas gereken
akll ayakkabnz iOS,
Android veya Windows iletim
sistemi ile alan cihaznza
Bluetooth ile balamak.
Sonra da gitmek istediiniz
yeri Google Map ile integre
alan uygulamaya bildirmek.
Lechal, ayakkabnza gelen
ve yn belirten titreimlerle
sizi gitmek istediiniz yere
ulatracaktr.
Doada kefe kmak

isteyenlere de yol arkadal
yapan Lechal, telefondan
srekli navigasyon
takibi yapmay gerektirmedii
iin kullancsna keyifli
bir yry frsat sunuyor.
Lechal ayakkab taban,
baka ayakkablarda da tabanlk
olarak kullanlabiliyor
ve kullancsn gidecei yere
ynlendiriyor. USB ile
arj edilen tabanln bataryas
gn dayanabiliyor.
Sporcunun hzn ve kalp ritmini

lmenin yan sra kaslarn
alma seviyelerini gerek
zamanl lerek kullancsna
bildiren Mbody, vcut kaslarna
duyarl ilk akll ort.
Tasarm bir spor ortundan
farkl olmayan Mbody, egzersiz
srasnda sa ve sol bacak
kaslarnn elektriksel etkinliklerini
lerek alma seviyelerini
belirliyor. Kas etkinlii lmnn
yan sra hz ve pedal evirme
hz gibi baka deikenleri de
lebilen Mbody, akll ort
Mshort ve lm cihaz Mcell
olmak zere temel iki bileenden
oluuyor. Mbody tarafndan
toplanan veriler Mcell aracl ile
Android iletim sistemi ile alan
akll telefona gnderiliyor.
http://lechal.com/
Bylece yaplan lmler

sayesinde sporcu kaslaryla ilgili
daha ok bilgi sahibi oluyor ve
geliimini takip edebiliyor.
http://www.gizmag.com/
myontec-mbody-smart-shorts/30635/
18
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Epilepsi Krizini
Haber Veren
Akll Saat
Kullancsnn stres seviyesini
ve heyecann lebilen bir cihaz
gelitirmek iin 2007 ylnda
almalara balayan MIT profesr
Dr. Rosalind W. Picard ve bir
rencisinin katklar ile gelitirilen
Embrace, uyku dzeninizi ve
etkinliklerinizi takip eden
bir akll saat. Bu saati baka akll
saatlerden ayran en nemli zellii
ise kullancsnn stres seviyesini
lerek olas bir epilepsi krizini
nceden tespit etmesi. Elektriin
ar ve kontrolsz bir ekilde
vcuda yaylmas sonucunda ortaya
kan epilepsi krizi, elektrodermal
etkinlik denilen bir teknoloji
sayesinde tespit ediliyor. Kullanc
heyecanlandnda veya stres
seviyesi ykseldiinde vcuttaki
ter dalgalanmasn alglayan akll
saat, stres seviyesi normalin stne
ktnda titreerek kullancsn
uyaryor ve kriz esnasnda
kullancnn yaknlarna cep telefonu
zerinden mesaj gnderiyor.
Embracein batarya mr 6 ay.
Kablosuz
Kulaklk
Dnyann en kk kablosuz
kulakl Earin, Olle Lindenin
bakanln stlendii
bir grup giriimci tarafndan
svete gelitirildi.
Earin renkli silikon balklar, kulakl

arj etmenizi salayan bir kapsl,
kapsl arj etmenizi salayan
bir USB kablo ve cihazn kulanzda
daha salam durmasn salayan
ConchaLock ad verilen
kk paralarla birlikte satlyor.
http://www.earin.com/
Mzik dinlerken kulaklk

kablolarndan rahatsz olanlara
byk bir kolaylk sunan cihaz
hafif ve kk. stelik kullanm
da ok kolay. Bluetooth ile
Earini cep telefonunuza
baladktan sonra istediiniz
mzii dinleyebiliyorsunuz.
http://www.digitaltrends.com/
wearables/embrace-smartwatch-indiegogo-project/
19
Tekno - Yaam
Elif Zehra Arslan
Teknolojiyi
Kontrol Edin
Akll telefonunuzu, ev aletlerinizi,
televizyonunuzu, bilgisayarnz,
oyun konsolunuzu ve baka
akll teknoloji rnlerini
dokunmadan, el ve kol hareketiniz
ile kontrol edebilmenizi salayan
giyilebilir teknoloji MyoArmband,
Kanada merkezli ThalmicLabs
tarafndan gelitirildi. Bluetooth
4.0 teknolojisi ile Windows,
Mac OS, OS ve Android iletim
sistemli cihazlara balanarak
alan Myo, yapsndaki
elektromiyogram sensrleri ile
kaslarnzda meydana gelen
elektriksel etkinlikleri hesaplayarak
eliniz ve kolunuzla hangi
hareketi yaptnz alglyor.
Giyilebilir Telsiz
Bir kullanc grubunu sadece
bir tua dokunarak
iletiime geiren giyilebilir iletiim
arac Onyx, kendi a zerinde
alan bir telsiz. iOS ve Android
iletimli akll telefonunuzda
bulunan uygulamasna
Bluetooth ile balanan cihaz,
sesli mesajlarnz internet
zerinden veya telefonunuzun
LTE veri balantsn kullanarak
dier kullanclara iletiyor.
Kullancsnn uygun olup

olmadn zerinde bulunan
LED klandrmal halka ile
gsteren Onyx, kullancsnn
msaitlik durumunu mavi
kta uygun, sar kta sessiz,
yeil kta ise konuuyor
olarak gsteriyor.
Bu renkler,uygulama
zerinden kimin konumaya
uygun olduunun takip
edilmesini salamak amacyla,
kullancnn isminin ve
profil fotorafnn yannda da
yer alyor. Sylediklerinizi
tm kullanclarn duymasn
istemediiniz zamanlarda
ise uygulama zerinden
zel grup oluturmanz mmkn.
Standart bir USB kablosu ile
arj edilebilen cihazn
pil mr 12 saat.
http://www.digitaltrends.com/cool-tech/onyxmakes-star-trek-communicators-reality/
Myo ile bilgisayarnzdaki

ve televizyonunuzdaki videolar
oynatabileceiniz ve ses seviyesini
ayarlayabileceiniz gibi sunum
yaparken slayt geilerini
de gerekletirebilirsiniz.
Beyaz ve siyah renk seenekleri
ile kullanclarna sunulan
MyoArmbandn arj edilebilir,
uzun mrl bir bataryas var.
https://www.thalmic.com/en/myo/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Atlarnz
zleyin
lemediiniz bir eyi
gelitiremezsiniz de! slogan ile
giyilebilir teknoloji rnleri
arasndaki yerini alan ShotTracker,
basketbol antrenmanlar ve
malar srasnda oyuncunun
at giriimlerinin, att
ve kard saylarn istatistiini
tutarak uygulamas zerinden
kullancsyla paylayor.
Sensrle alan iki cihazdan
oluan ShotTrackern
cihazlarndan birisi potaya,
dieri de basketbolcunun
zerindeki bir bileklie
ya da kol bandna taklyor.
Bluetooth teknolojisi sayesinde

birbiri ile iletiim kuran bu
iki cihaz, performans istatistiklerini
iOS veya Android iletim sistemiyle
alan akll telefonunuzdaki
uygulamasna aktaryor.
At ve pas yzdelerinin yan
sra, kou ve yry istatistiklerini
de kullancya aktaran
ShotTracker, basketbolcu isterse
bu istatistikleri antrenr ile
paylayor. Bylece oyuncunun
geliimi hem kendisi
hem de antrenr tarafndan
takip edilmi oluyor.
http://shottracker.com/
apka ve
Aln
Bandnz da
Artk Akll
Gs kay kullanmadan
sporculara vcut scakln,
hareketini, kalp ritmini ve yaklan
kalori miktarn izleme frsat
sunan akll apka SpreeSmartCap
ve akll aln band SpreeHeadband,
Identec Group tarafndan gelitirildi.
Spora ilgi duyan ve gerek
zamanl vcut istatistiklerini almak
isteyen herkes iin gelitirilen
SpreeSmartCap ve Headband,
aln blgesindeki sinir ve damarlar
kullanarak hareket, vcut scakl
ve kalp at verilerini, kullancnn
yana, kilosuna ve boyuna
gre hesaplayarak Bluetooth ile
iOS iletim sistemi ile alan
akll telefon uygulamasna aktaryor.
Daha doru bir hareket ve vcut
scakl takibi iin eksenli
ivmeler kullanlarak tasarlanan
cihazlarn pil mr tam performans
kullanldnda 8 saat iken, bekleme
modunda 8 gne kabiliyor.
Rahat kullanma sahip cihazlarn
pil 2 saat iinde tam olarak
arj edilebiliyor.
http://spreewearables.com/
21
lay elik
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Bilimde ve Teknolojide
2014
2014 geride brakrken bilimin ve teknolojinin

nemli satrbalarndan bir demeti sizlerle paylamak istedik.
te getiimiz yla damgasn vuran ve dnya kamuoyunda
yank uyandran gelimelerden bazlar...
23
Bilimde ve Teknolojide 2014
den biri ve arac sabitlemesi amalanan

zpknlar almad. Ara kuyrukluyldzn zayf ktleekim ortamnda bir tramplendeymi gibi sramalar yaptktan sonra
Gnei grmeyen bir yerde ve eik olarak
hareketsiz kald. Aratrmaclar arac kurtarmak iin youn aba harcadysa da aracn gne enerjisine ihtiya duyan pilleri
gne kalmadan tkendi. Yine de Philae uykuya dalmadan nce ok deerli bilgiler gndermeyi baard. imdi aratrmaclar bu veriler zerinde alyor. 2015
Austosunda kuyrukluyldz Gnee yaklap da aracn zerine gne dtnde aratrmaclar Philaeyi uyandrmay deneyebilecek. te yandan yrngede dnmeye devam eden Rosetta grevini
srdryor. Kuyrukluyldzlar Gne Sistemimizin grece erken yalarndan kalma kalntlar olduu iin aratrmaclara
Gne yrngesindeki gezegenlerin nasl
olutuuna ilikin ipular salama potansiyeli tayor.
Ebola Panii
Mart aynda Ginede ba gsteren Ebola salgn bu yla damgasn vuran salk
olaylarndan biriydi. Boyutu imdiye kadarkileri ak farkla geride brakan salgn
Sierra Leonede, Liberyada ve Ginede halk
saln olumsuz etkiledii gibi dnyann eitli yerlerine de srad. Salgn Aralk ortas itibaryla 17.000den fazla insan
etkiledi, yaklak 6000 kiininse lmne
neden oldu. Ebola virs, hastalk belirtisi
grlen insanlarn kan, dk ya da vcut
svlaryla temas yoluyla bulayor. Hastalk zellikle son aamada ya da lmden
hemen sonra, yani virs miktarnn en
fazla olduu dnemde bulac oluyor. te
yandan Ebola virs gribe neden olan virsler gibi hava yoluyla bulamyor. Salk
grevlileri ve ebola hastalarna bakan kiiler zellikle risk altnda. Dnyada 620den
fazla salk alanna Ebola virs bulat ve bunlarn yarya yakn ld. imdilik belirtilere ynelik iyiletirme abalarnn dnda etkisi kantlanm bir a ya da
tedavi bulunmuyor. Ancak birka potansiyel a ve tedavi klinik deneme aamasnda.
24
Kuyrukluyldza ni Heyecan
Gkbilim alannda en ok heyecan yaratan gelimelerden biri Avrupa Uzay
Ajansna ait Rosetta uzay aracnn on yl
sren yolculuu sonunda 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldzna ulap yrngesine yerlemesi oldu. in daha
da heyecanl ksmysa yaz sonunda yrngeye yerleen Rosettann Kasm ortasnda
kuyrukluyldzn yzeyine Philae adl inceleme aracn gndermesiydi. Philaenin
heyecanla beklenen inii hayli sorunlu oldu. Aracn dengeleme amal iticilerin-
Sembolik Dnme Hayli Eski

Dilin temelini oluturan sembolik dnme becerisinin trmzn baarsnda nemli bir rol olduu yaygn
bir grt. Ancak zamanla bu yetenein Neandertallerde de olduuna iaret
eden pek ok kant ortaya kt. 2014te
elde edilen nemli bir kantsa bu yetenein gemiinin insan soyacanda ok daha gerilere gidiyor olabileceini dndrd. Endonezyann Java Adasnda gemite Homo erectuslarn yaad Trinil
adl alanda bulunan, zerinde geometrik
Wim Lustenhouwer, VU University Amsterdam
>>>
bir desen izili deniz kabuu Homo erectuslarn da bir eit sembolik dnme
yetenei olduuna iaret ediyor. Trinil sahas 540.000 ila 430.000 yl ncesine tarihleniyor. Dolaysyla bulunan deniz kabuu, Gney Afrikada bulunan ve imdiye kadar bilinen en eski ileme rnei olan
bir baka buluntudan en az 300.000 yl daha eski. Deniz kabuunun kefi aratrmaclara bu 300.000 yllk srete retilmi baka ileme rneklerinin bulunabileceini dndrd ve sembolik dnmeye dayal bu tr davranlarn insan soyaacnda daha ne kadar gerilere dayandrlabilecei sorusunu gndeme getirdi.
Evrenin Genilemesinin
zleri mi Bulundu?
Harvarddan astrofiziki John Kovacn
Mart aynda yapt duyuru kozmoloji alannda hem heyecan yaratt hem de
byk tartmalara neden oldu. Kovac,
Gney Kutbundaki BICEP2 adl teles-
kopun, evrenin gemiinin ilk saniyesinin ilk trilyon kere trilyon kere trilyonda birlik ksmna ait sinyaller yakaladn duyuruyordu. Kovac kefin bamsz
olarak teyit edilmesi gerektiini de ekliyordu. Avrupa Uzay Ajansnn Planck
uzay teleskobundan alt ay kadar sonra
alnan verilerse kefin geerliliine glge
drd. Nihai sonu BICEP2 ve Planck
aratrmaclarnn ortak raporu yaymlannca anlalacak. Eer keif doruysa, evrenin genilemesine ilikin ilk dorudan kant saylacak. Evrenin genileme kuramna gre evrenin oluma an
olan Byk Patlama anndan hemen
sonra evrenin stel bir hzla genileyerek ktleekimsel dalgalar olarak adlandrlan uzay-zaman krklklarn oluturmu olmas gerekiyor. Bu dalgalarnsa Byk Patlamadan arta kalan ve kozmik arka plan mas olarak adlandrlan mann dalga zelliklerini ayrt edilebilecek biimde deiime uratm olmas gerekiyor.
izofreninin Genetik
Temellerine Doru Dev Adm
2014 psikiyatri tarihinin en kapsaml biyolojik deneyi olarak kabul edilen bir
aratrmann sonuland yl oldu. izofreni aratrmaclarnn oluturduu uluslararas bir birlik tarafndan yaplan ara-
trma sonunda insan genomunda izofreniyle ilikili olduu anlalan 108 gen blgesi belirlendi. Dnyadaki her 100 kiiden
birini etkileyen izofreni sosyal sorunlar
yaratt gibi bireylere de byk aclar yaatabiliyor. lalar i sesleri, hezeyanlar ve
halsinasyonlar hafifletse de hastalar hibir zaman tamamen iyileemiyor. Yani izofreninin kalc bir tedavisi yok. te yandan hastal ngren bir test ya da vcut
ii bir iareti de bulunmuyor. Ancak yeni aratrma, sorunun genetik ynnde
nemli bir gelime salad. Dnyann e-
itli yerlerinden 35 aratrma grubunun

toplad, 37.000i izofreni hastalarndan, 113.000i salkl kontrol bireylerinden alnan toplam 150.000 rnek zerinde yaplan genetik aratrma sonunda daha nce sadece 24 kadar bilinen 108 gen
blgesi belirlendi. Asl sevindirici olansa
bulunan pek ok gen blgesinin biyolojik
olarak anlaml blgelere karlk gelmesi.
25
almann asl gl yan imdiye kadar

eriilememi lde byk bir rneklem
grubunun kullanlmas.
nanlmaz Kuantum
Fotoraf Deneyi
Matematiin Nobeli
lk Kez Bir Kadn
Matematikiye Verildi
Stonehengein Sakl Hazineleri

Uzaktan Kefedildi
Londrann 145 kilometre kadar batsndaki bir alanda bulunan 5000 yl ncesine ait mehur Stonehenge ant evresinde yere nfuz edebilen radar ve 3-boyutlu
lazer haritalama teknikleriyle yaplan ince-
Yla damgasn vuran bilimsel olaylardan biri de 37 yandaki ran asll kadn
matematiki Maryam Mirzakhaninin,
pek oklarnn matematiin en prestijli
dl olarak kabul ettii Fields madalyasn kazanmas oldu. Mirzakhani bu dl kazanan ilk kadn matematiki oldu.
Tahran doumlu Mirzakhani Harvard
niversitesine lisansst eitim almak
iin gelmi ve burada hiperbolik yzeylerle ilgili almaya balamt. Geometri ve dinamik sistemler konularndaki zgn katklarndan dolay Field madalyasna layk grld. Fields madalyas drt
ylda bir 40 yandan gen iki, ya da
drt matematikiye veriliyor.
Dr. Gabriela Barreto Lemos
Viyanaki bir laboratuvarda sihir gibi bir deney gerekletirildi. Aratrmaclar bir lazeri bir kedi silueti eklinde kesilmi bir delikten geirdi. Sonuta kedi silueti eklinde bir grnt elde edildi. Ancak olayn garip taraf grnty oluturan n delikten gemeyen bir k olmasyd. Aratrmaclar bunu kuantum dolanklk denen bir ilkeye dayanarak baard.
meyecek kadar dkken kamera tarafndan alglanan ikizlerinin enerjisi grlebilecek kadar yksekti. te bu zelliin, rnein normalde grlebilen yksek enerjili nlarn zarar verecei hassas biyolojik
sistemlerin grntlenmesinde kullanlabilecei dnlyor.
26
lemeler toprak altnda 17 tane daha Neolitik kutsal yap bulunduunu ortaya kard. Kefedilen yaplar arasnda daha nce
ne olduu anlalmam birka mezar hy ile muhtemelen lleri etlerinden
arndrarak gmmeye hazrlama riteli
iin kullanlan topraktan ve ahaptan yaplm bir blme bulunuyor.
Stonehenge evresinin yeni dijital haritas

halen gml halde olan ukurlar, mezar hykleri
ve talarla oluturulmu baka emberler gibi
ok sayda kutsal yap kalntsna ilikin ayrnt sunuyor.
LBI ARCHPRO/MARIO WALLNER; VERHOEVEN
Dolank fotonlar ayrlsalar bile birbirleriyle ilgili bilginin bir ksmn tamaya devam ediyor. Aratrmaclar fotonlarda kuantum dolanklk oluturmak amacyla bir
k nn bir kristalden geirerek n iki
paraya bld. Inn bir yars kedi silueti biimli delikten geirilirken dier yars
zel bir kameraya yneltildi. Inn kameraya yneltilen ksm ikizinin yapt yolculuktan gelen kedi silueti biimi bilgisini tamakta olduu iin de kamerada kedi silueti grnts elde edilmi oldu. lgin biimde ikiz fotonlarn birbirinin
tam olarak ayns olmad grld. Delikten geirilen fotonlarn enerjisi grle-
>>>
Kk Hcre mitleri Yeeriyor

Kk hcreler ok hcreli canllarda
farkl hcre tiplerine dnebilen zellememi hcreler. Bu yzden de 30 yl kadar nce kk hcrelerin ilk kez kltr ortamnda oaltlmas byk yank uyandrmt. Kk hcreler bu ekilde kullanlarak eitli dokularn hatta organlarn
laboratuvar ortamnda oluturulabilme
potansiyeli gndeme gelmiti. Ancak iler uygulamada o kadar da hzl ilerlemedi ve kk hcre tedavileriyle ilgili beklentiler uzun yllar pek de karlk bulamad.
te yandan kk hcrelerin kullanlmasna siyasi ya da dini sebeplerle kar kan evreler oldu. Ancak getiimiz yl kk hcrelerin tedavilerde kullanlmasyla ilgili gelimelere tank olduk. Harvard niversitesinin Kk Hcre Enstitsnden bir aratrma grubu insan embriyonik kk hcrelerini pankreas hcrelerine dntrd. eker hastas farelere nakledilen hcreler inslin salglayarak 10 gnde farelerin iyilemesini salad. Ekibin banda bulunan aratrmac Douglas Meltonn belirttiine
gre insan zerinde yaplacak denemelerden nce almas gereken son problem yabanc hcrelerin vcudun baklk sistemi tarafndan reddedilmesini
engelleyecek bir yol bulmak. Advanced
Cell Technology irketinde ba aratrmac Robert Lanzann ekibiyse yars yaa bal makular dejenerasyon, yarsysa
Stargardt makular distrofi hastas 18 hasta zerinde bir alma yapt. Bu iki hastalk ocuklarda ve yetikinlerde krln en yaygn nedenleri arasnda. Aratrmaclar embriyonik kk hcrelerden
retinal pigment epiteli (RPE) adl dokuyu elde etti. RPE hcrelerini oalttktan
sonra bunlar her bir hastann bir gzne
naklettiler ve hastalar iki yl boyunca izlediler. Sonuta, nakledilen hcrelerden
kaynakl hibir yan etki grlmedii gibi 10 hastann grnde belirgin gelime belirlendi. 7 hastannsa hastalndaki ilerlemenin durduu gzlendi.
Antik Bambu Hesap Makinesi

ncelemeler sonucunda dnyann en
eski ksuratl hesap makinesi olduu anlalan antik bambu kamlarn kefi aknlk yaratt. lkokuldan hatrladmz
arpm tablolarndan farkl olarak bambu kamlarla kesirler bile arplabiliyor.
indeki Tsinghua niversitesinden tarihiler ve paleocorafyaclarn aratrmasna gre bambu ubuklar zerindeki kaligrafik yazlar den 90a kadar olan saylarn satr ve stunlardan oluan bir matrisini oluturuyor. Bu matris modern arpm tablolarnda olduu gibi kesiim noktalarnda arpmann sonucunu gsteriyor.
arpm tablosunu oluturan yazlar bambu ubuklar zerindeki kfler temizlenince ortaya kt. Bu ubuklar inde siyasi
birlik kurulmasndan nceye, M 300e
tarihlenen yaklak 2500 paralk bir ubuk koleksiyonuna ait. arpm tablosunun brokratlar ve i adamlar tarafndan
maalar ya da vergileri kolayca hesaplamak amacyla kullanlm olabilecei dnlyor.
Kresel Isnmaya Kar

Eylem Zaman
2014 ayn zamanda pek ok st dzey yetkilinin iklim deiimiyle ilgili harekete getii bir yl oldu. Birlemi Milletler klim Deiiklii Panelinin yaymlad beinci iklim deiiklii raporu insanlarn iklim deiiminden sorumlu olduunu ve durumun iyiye gitmediini teyit etti. ABD evre Koruma Ajans, enerji santrallerinden kaynakl karbon salmlarn azaltmaya ynelik bir plan duyurdu. Birlemi Milletler Genel Sekreterlii 100den fazla devlet bakannn katld, kresel iklim deiikliiyle ilgili bir zirve dzenledi. 100.000den fazla kii New
York sokaklarnda yryerek dnya liderlerinin iklim deiiklii konusunda harekete gemesini istediklerini duyurdu. Ancak iklim deiiklii konusundaki en byk adm dnyann iki dev ekonomisi27
ne sahip ABD ve inin aralarnda yapt anlama oldu. Dnyadaki karbon kirliliinin iki byk aktrnn yapt anlamaya gre in 2030 itibaryla sebep olduu sera gaz kirliliindeki art durdurmay ve enerjisinin %20sini barajlar, nkleer santraller, gne ve rzgr gibi kirlilik yaratmayan kaynaklardan salar duruma gelmeyi, ABD ise 2025 itibaryla sebep
olduu sera gaz kirliliini 2005teki dzeyin %26 altna ekmeyi taahht ediyor.
te yandan Avrupa Birlii yesi 28 lke
de 2030 itibaryla sebep olduklar CO2 kirliliini 1990daki dzeyin %40 altna ekmeyi taahht etti. Sonuta kresel snmaya sebep olan kirliliin %50sinden sorumlu olan lkeler kirlilik azaltma taahhtlerinde bulunmu oldu.
HIVn
Kesin Tedavisine
Her Zamankinden
Daha Yaknz
HIV virsnn neden olduu AIDS
hastal Yksek Etkinlikli Anti-Retroviral Tedavi (HAART) ad verilen yeni bir
yntem sayesinde eskisi kadar korkutucu
olmaktan kmt. Ancak HAART uygulansa bile HIV virs yllar sonra hastann vcudunda yeniden ortaya karak
kalpte, bbreklerde ve sinir sisteminde
sorunlar yaratabiliyor.
28
Yeni gelitirilen genetik bir yntemse

AIDSin gerek anlamda ilk tedavisi olma potansiyeli tayor. HIV virs hcrelere girip genomunu kromozomlara entegre ediyor ve hcreleri yeni HIV
virsleri rettirmek zere kontrol altna
alyor. HAART yntemi bir ekilde virslerin oalmasn engelliyor. Temple
niversitesi aratrmaclar Kamel Khalili ile Wenhui Hu ise enfekte olmu hcreleri HIV virsnden kurtarmak iin
yeni bir yntem gelitirdi. Aratrmaclar
CRISPR adl yeni bir gen deitirme yntemini tm HIV genomunu hibir insan
genine zarar vermeden paralayacak biimde uyarlad. Yeni teknik, virsn sakland beyin ve baklk hcrelerinde
etki gsteriyor. Tekniin ileride insanlar
HIV enfeksiyonuna ve hatta HPV ve hepatit B gibi baka viral hastalklara kar
koruyabilecei dnlyor. Klinik deneme aamasndan nce tekniin daha
birka yl sreyle hayvanlar zerinde denenmesi gerekiyor.
<<<
Srcsz Aralarn
Yollar renmesi Gerekecek
Amerikan Yerlilerinin Soyaacna

Genetik Kant
ABDde bulunan ve iki insana ait en az 12.000 yllk kalntlar Amerikan yerlilerinin kkenine ilikin
uzun zamandr sregelen tartmalara nokta koydu.
ubat aynda aratrmaclar yaklak 12.600 yl nce
gmlm olan Anzick-1 adn verdikleri erkek ocuun kalntlarndan elde ettikleri genom dizilimini
aklad. Anzickin genomu Amerikada bulunan ve
DNA dizilimi belirlenen ilk antik insan genomu olma zelliini tayor. Genomun dizilimi zerinde yaplan analizler, Amerikan yerlilerinin soyunun en az
15.000 yl ncesine, o zaman kpr ilevi gren bir
kara parasnn bulunduu Bering Boazndan geerek gelen Asyal bir poplasyona (bir arada yaayan insan grubu) dayandn kesin olarak gsterdi.
Sonular ayrca Anzick-1in mensup olduu topluluun Pasifikin kuzeybat kysndan gney iliye uzanan corafyadaki Amerikan yerlilerinin %80inin
atas olduunu gsterdi. Anzick-1in Kanadann Kuzey Kutup Blgesinde ve Grnlandda yaayan dier %20yle de yakn akraba olduu anlald. Meksikadaki bir sualt maarasnda iskeleti bulunan ve Naia ad verilen gen kzn mitokondri DNAs zerinde
yaplan analizlerse Naiann modern Amerikan yerlileriyle ayn soydan geldiini gsterdi. Naiann kafatasnn anatomik zellikleriyse Amerikada bulunmu baka pek ok antik kafatasyla uyumlu ve modern Amerikan yerlilerininkinden farkllklar gsteriyor. Aratrmaclar bu deiikliklerin zamanla oluan genetik kaymalarla ve poplasyonlarn zamanla
blnmesi, g etmesi ve farkl artlara uyum salamasyla ilgili olabilecei grnde.
2014 yl srcsz otomobiller asndan nemli

gelimelere sahne oldu. Srcsz otomobiller zerinde uzun sredir alan Google getiimiz yaz 100
tane daha prototipin retimine balad. Bu defa rettii arabalarda direksiyon yok. te yandan ana akm
otomobil reticilerinden Audi ve BMW de kendi
prototiplerini grcye kard. Googlen srcsz
aracnn en nemli zellii aracn bilgisayarnda saklanan harita. Ara, zerinde tad radar, kameralar
ve tepesinde dnen menzil belirleyici lazerler yardmyla anlk olarak evresini alglyor. Ancak hafzasnda tad harita belirli bir anda gerekletirmesi
gereken hesaplama miktarn byk lde azaltyor.
Bu da maliyeti azaltan bir etmen. Srcsz aracn
kullanaca harita hazrlanrken srcsz aralardan biri bir src tarafndan kullanlabilecek tm
yollarda srlerek yollardaki ukurlar, dur iaretlerini ve baka ayrntlar iinde barndrd haritaya
kaydetmesi salanyor. Googlen srcsz aracnn
yaygn olarak kullanlabilmesinin nndeki asl zorluksa dnyadaki tm yollarn santimetre leinde
ayrntl haritalarnn oluturulmasnn ve bunlarn
srekli gncellenmesinin gerekmesi.
Kaynak
http://www.scientificamerican.com/article/scientific-american-s-top-10-science-stories-of-2014/
100 Top Stories of 2014, Discover, January/February, 2015.
29
Gkhan zyiit
Prof. Dr.,
Hacettepe niversitesi, Tp Fakltesi
Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dal Bakan
30
>>>
100 Yllk Rya Gerekleti mi?
Kanser Tedavisinde
Protonterapi
Dnya Salk rgt (DS) 2012 ylnda yaklak 8.200.000 insann
kansere bal olarak hayatn kaybettiini bildirdi.
DS ayrca 2012 ylnda, 14 milyon yeni kanser hastasna tan konduunu,
ayn hz devam ederse gelecek 20 yl iinde bu saynn 22 milyona
ulaacan ngrd.
Bu nedenle kanser ile ilgili almalar byk bir hzla
devam ediyor.
30
errahi, radyoterapi ve sistemik ila tedavileri gnmzde kanser tedavisi iin

kullanlan temel yntem. Bu yntemlerden radyoterapi, yzyl akn bir sredir kanserle savata ok
etkin. Ancak bu yntemde nemli bir sorun var; ana hedef olan tmr hcrelerine odaklanmas gereken iyonlatrc radyasyon salkl dokulara da zarar veriyor. Radyoterapide en yaygn olan iyonlatrc radyasyon tr, 1895 ylnda Wilhelm Conrad Rntgen tarafndan kefedilen X-nlar. Modern radyoterapide dorusal hzlandrc ad verilen cihazlarda retilen megavoltaj dzeyinde yksek
enerjili X-nlar, tmrl dokuya
odaklandrlyor. Ancak nlar tmre odaklanma srasnda, vcuda
girerken ve vcuttan karken normal dokulardan getii iin o blgeleri de etkiliyor. zellikle son 20 ylda gelien bilgisayar teknolojisi sa-
yesinde X-nlarnn odaklanmas ilemi gemile kyaslanmayacak

lde hassas bir ekilde gerekletiriliyor. Bununla beraber bilim insanlar bu ilemi daha da iyiletirecek nlar zerinde almalarn
srdryor. te bu aratrmalar sonucunda, yeni nesil radyoterapi sistemleri olan protonterapi cihazlar
kullanma girmeye balad. Aslnda
hzlandrlm protonlar kanser tedavisinde yarm yzyl akn bir sredir kullanlyor. Parack hzlandrc deneylerinin yapld Lawrence
Berkeley Laboratuvarlarnda 1950li
yllarda balayan bu sre, 1990l
yllarn bana kadar hep aratrma
laboratuvar ortamnda srdrlm, yksek maliyet ve hzlandrclarn devasa byklkleri nedeni ile
hastane ortamna aktarlamamt.
zellikle 1990 sonrasnda ise hastane ortamnda kurulmu protonterapi merkezlerinin says tm dnyada
hzla artmaya balad.
31
Kanser Tedavisinde Protonterapi
Neden Protonterapi?
Protonlarn X-nlarndan en stn yan, kendilerine has fiziksel zelliklerinden
kaynaklanr. Nobel Fizik dl sahibi William Henry Bragg, 1903 ylnda protonlarn ve ar ykl paracklarn durmaya
yaknken, enerjilerinin tamamna yakn
, protonlarn tmre odaklanrken giri

blgelerinde normal dokulara daha dk dozda verilmesi, k blgelerindeki dokulara ise hi verilmemesiydi. Bu da
yzyllk ryaya neredeyse gereklemesi
demekti. Dozimetrik almalar da bu du-
bir ksmn Bragg Peak ad verilen bir etki
rumu destekliyordu. zellikle k blge-
ile ortama aktardn kefetmiti. Bu du-
sinde sfr doz ok heyecan verici bir du-
rumun insan vcudunun iindeki karl-
rumdu.
Protonterapi Hangi Tmrlerin Tedavisinde Kullanlyor?

Protonterapi zellikle ocukluk a tmrlerinde,
birok iyi huylu ve kt huylu beyin tmrnde,
stte William Henry Bragg (1862-1942);

Altta proton demetlerinde Bragg-Peak etkisi ve
6 MV X-n demetleri ile karlatrlmas
uygun akcier kanserlerinde, ba ve boyun kanserlerinde, sindirim sistemi kanserlerinde ve prostat kanserlerinde de kullanlyor. Ayrca bir tr gz
ii tmr olan uveal melanomlarn tedavisinde
100
yaygn olarak kullanlyor. 1954-2013 yllar arasnda toplam 105.743 hasta proton demetleri ile te-
Foton demeti
6MV
davi edilmi. Ancak klinik almalarda elde edilen

50
Doz (%)
sonulara gre, ocukluk a tmrleri dndaki

tmrlerde, klasik sistemlere gre ne kadar stn
olduklar halen tartlyor.
Filtre edilmi proton demeti

250MeV
Filtre edilmemi proton demeti
250MeV
0
10
20
Dokuda derinlik (cm)
Protonterapi Merkezinin zellikleri

Gnmzde protonterapi merkezleri temel ksmdan oluuyor: Proton hzlandrc nite olarak
siklotron veya sinkrotron, enerji transport nitesi ve
tedavi odalar. Siklotron ve sinkrotron temel proton
hzlandrc teknolojileridir. Siklotronlarda manyetik
alan iinde dairesel hareketlerle hzlandrlan protonlar istenilen enerjiyi kazanr (230-250 MeV) ve yksek enerjili protonlar enerji transport sitemine ynlendirilir. stn yanlar istikrarl ve yksek hzl olmas ve devaml proton demeti retiminin mmkn
olmasdr. Hzlandrc ksmda radyoaktivasyon seviyesinin yksek olmas, yksek radyoaktivite nedeni
ile arza durumunda bakm ilemlerine hemen balanamamas ise dezavantajlardr. Ayrca farkl enerji seviyelerini ayarlamak iin kullanlan enerji azalt32
c metal paralar ntron kirliliini arttryor; bu durum da radyasyon gvenlii asndan nemli bir sorun tekil ediyor. Hzlandrc odasndaki etkileimler sonucunda oluan ve yksek radyoaktivite ieren
maddelerin saklanmas iin ayr bir depolama alanna ihtiya duyuluyor. Proton hzlandrmada kullanlan sinkrotronlarda ise enerji seviyesi dorudan ayarlanabiliyor. Enerji azaltc metal paralar kullanlmad iin yol at ntron kirlenmesi daha azdr. Youn bir radyoaktivite olmamas nedeni ile gerektii
anda bakma balanabilir ve zaman kayb yaanmaz.
Oluan radyoaktif madde miktar siklotronlara gre ok daha azdr ve ayr bir depolama alan gerektirmez. Sinkrotronlarn en nemli dezavantaj doz hznn dk olmas ve dalgalanmalar gstermesidir.
>>>
Protonterapinin Tarihesi
1929
1939
1954
1988
1990
Ernest O. Lawrence nkleer paracklar hzlandran ilk siklotronu icat etti.

E. O. Lawrence siklotron buluu nedeni ile Nobel Fizik dln kazand.
Berkeley Radyasyon Laboratuvarnda hzlandrlm proton demetleri ile ilk defa bir kanser hastas tedavi edildi.
Baz tmrlerin tedavisinde protonterapi kullanm FDA (Amerikan Gda la Dairesi) tarafndan onayland.
Hastane tabanl ilk protonterapi merkezi 19,6 milyon dolar bte ile Loma Linda niversitesinde kuruldu.
W. C. Rntgenin,
ei Anna Berthann elinin
X-nlaryla elde ettii
grnts
(1895)
Wilhelm Conrad Rntgen (1845-1923)
Protonlar istenen enerji seviyesine ulatktan sonra tedavi odalarna enerji transport sistemi ile ulatrlr. Tedavi odalar da iki trldr: Sabit gantrili tedavi odas ve rotasyon yapabilen gantrili tedavi odas.
Sabit odalar genellikle uveal melanom ad verilen gz
tmrlerinin tedavisi iin kullanlrken, rotasyon yapan sistemler hem beyindeki hem de vcudun baka
yerlerindeki tmrlerin tedavisinde kullanlr.
Proton demetleri iki teknikle kullanlarak hastaya odaklandrlr: Pasif sac teknik ve nokta tarama teknii. Pasif sac teknikte protonlar yollar zerindeki sac bir tabakaya arptrlarak salr, sonrasnda zel filtre ve sistemler aracl ile hedefe uygun doz dalmlar salanr. Bu tekniin en nemli stnl teknolojik olarak ok daha basit bir sis-
tem olmas ve tmr hareketine kar daha az hassas olmasdr. Dezavantajlar ise demeti modifiye edici ek cihaz ve ekipmanlar gerektirmesi, tedavi sresinin uzamas, ntron kontaminasyonunun daha fazla
olmas ve normal dokularda dozun gereksiz artdr.
Daha yeni bir teknoloji olan nokta tarayc sistemlerde ise mknatslar aracl ile proton demetleri nokta tarama eklinde salarak tam tmre gre ekillendirilebiliyor. Bu sayede modifiye edici ek cihazlara ihtiya duyulmuyor, tedavi sresi ksalyor, normal dokular ok daha iyi korunuyor ve daha az ntron kontaminasyonu oluuyor. Bununla beraber teknolojisi
sistemi daha karmak hale getiriyor. Tmr hareketine kar ok daha hassas bir teknoloji olduundan, tmrn hareket srasnda karlma riski daha yksek.
33
http://www.iba-protontherapy.com/iba-today/wkhs-cancer-team-kick-courses-may
Kanser Tedavisinde Protonterapi
Bir protonterapi cihaz
Protonterapinin Gelecei
lk protonterapi uygulamasndan gnmze 60
yl akn bir sre gemesine ramen protonterapi
merkezlerinin neden yaygnlamad merak edilebilir. Bu durumun en temel nedeni bu tr merkezlerin
kurulum ve iletim maliyetidir. Bir protonterapi merkezinin kurulmas iki yl sryor. Dahas drt odal ( rotasyon yapabilen, bir sabit gantri tedavi odal)
bir protonterapi merkezinin sadece kurulum maliyeti
yaklak 80 milyon dolar civarnda. Son yllarda gelitirilen daha kompakt protonterapi sistemlerinde bile
bu maliyet sadece tek oda iin 35 milyon dolar civarnda. Benzer ekilde yllk bakm ve iletim masraflar da kompakt olmayan sistemlerde 10 milyon dolar civarnda. Karlatrma yapmak gerekirse, bu kurulum maliyetine yirmi, sadece bir yllk bakm ve iletme maliyetine ise her sene en az iki modern dorusal hzlandrc radyoterapi cihaz alnabilir ve bu cihazlarla bir protonterapi cihaz ile kyaslanamayacak
kadar ok sayda kanser hastasna hizmet verilebilir.
34
Siklotron
Bunun yan sra klinik almalarda, baz kanser

trlerinde proton demetleri ile tedavi edilen hastalarn X-nlar ile tedavi edilen hastalara kyasla yaam
srelerinde bir iyileme grlmemi, yan etkilerde
de kuramdaki avantajlar uygulamaya yansmamtr.
<<<
Sinkrotron
Kt zerindeki doz dalm avantaj ile gerek hayattaki sonular arasndaki uyumsuzluk protonterapi cihazlarna olumsuz bakn baka bir nedeni olmutur. Protonlarn X-nlarndan sadece fizik asndan stn olduu, X-nlar ile benzer radyobiyolojik zellikleri olduu da unutulmamaldr. Bu
adan bakldnda ar ykl paracklarn -karbon iyonlar gibi- sadece fiziksel adan deil, radyobiyolojik olarak da X-nlarndan daha avantajl olmas, bu teknolojinin gelecekte nereye doru gidecei asndan bir ipucu olabilir.
Bu balamda radyasyon onkolojisi alannda yzyllk ryamzn henz gereklemedii grlyor.
Bu nedenle zellikle radyoterapi gibi yksek maliyetli kanser tedavilerinde, bilim insanlarnn yeni teknolojilere ihtiyatla yaklamas, avantajlarn ve dezavantajlarn gz nnde bulundurulmas, snrl lke kaynaklarnn dikkatle kullanlmas asndan ok
nemli. Tm kanser lmlerinin yaklak %30nun
ttn ve alkol alm, yksek vcut/kitle indeksi (obezite), dk meyve sebze tketimi, dzenli egzersiz yapmama gibi davransal ve diyete bal risklere bal olduu dnldnde, mevcut kaynaklarn tedaviden ziyade kanser nleme programlarna aktarlmas gerektii ok aktr. rnein sadece
ttn kullanm kresel kanser lmlerinin %20sinden, akcier kanserine bal lmlerin ise %70inden sorumludur. Kan rnleri ve cinsel yolla bulaan virsler -hepatit B, hepatit C ve insan papilloma
virsleri gibi- dk ve orta gelirli lkelerdeki kanser
lmlerinin %20sinden sorumludur. Salk otoritelerinin kanserle topyekn bir savata toplumu bu konularda bilinlendirme ve eitim faaliyetlerine ncelik vermesi ve daha fazla kaynak ayrmasnn geleceimiz asndan ok daha nemli olduu ak.
Kaynaklar
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/
http://www.proton-therapy.org/
35
Merve Yiitolu
ODT Fizik Blm
Grelilikten Gelen Fayda Hadronterapi

Tm evrenin bir Higgs alan tarafndan doldurulmasnn kefi 2013 Nobel Fizik dlyle onurlandrlmt.
Fotonlar yani k paracklar Higgs alanyla etkilemiyor ve ktle kazanmyor, proton ve ntron
gibi paracklar ise etkileiyor ve ktle kazanyor. Ik ktlesiz olduu iin madde ile etkileme sreci,
etkiletii maddenin elektriksel zelliklerine bal. Ktleli olan paracklarn bir malzeme ile etkileme
sreci ise tmyle farkl: Paracn grelilikten tr malzemeyi nasl deneyimlediine bal.
Bu fark sayesinde radyoterapinin yan etkilerini azaltmay ve insanln hizmetine sunmay amalayan
yeni bir teknoloji var: Hadronterapi. Gelin bu fark irdeleyelim.
>>>
Hadronterapi nedir?
Hadron ad verilen nkleer kuvvetlerle etkileen ar

paracklar kullanarak yaplan radyoterapi (n tedavi-
ka merkezde kullanlyor. Pi mezonlarn ise sadece ne-
si) yntemidir. Protonlar, ntronlar, alfa paracklar (hel-
dir ve deneysel almalar devam ediyor. Bunlardan sa-
yum ekirdei), pi mezonlar, karbon iyonlar ve benze-
dece protonlar ve ntronlar radyoterapide kullanlmas

onaylanm paracklardr.
ri ar ykl ekirdekler hadronterapide kullanlan ba-
gatif ykl olanlar (piyonlar) radyoterapi iin elverili-
lca paracklardr. Karbon iyonlar dnyada sadece bir-
k, paket halinde bulunan ve hem dalga hem

parack zelii gsteren fotonlardan oluur.
Fotonun bu zellii fizikte dalga parack ikilii diye adlandrlr. Fotonlar ktlesizdir ve k hz ile hareket ederler. Boluktaki k hz c ile ifade
edilir ve yaklak 300 milyon m/sdir. I oluturan
fotonlar Higgs alanyla etkilemez ve bylelikle atl
ktle kazanmaz. Atl ktlenin tanm Newtonun
ikinci yasasndan gelir. F=ma olarak bilinen bu yasa ktlesi m olan bir cisme uygulanan kuvvetin onu
a kadar ivmelendireceini anlatr. Pek bilinmese de
aslnda bu yasa ktleyi tanmlar. Ktle, onu a kadar
ivmelendirecek olan kuvvetin aya orandr. Evrenin iinde ivmelenmeye kar koyan bir alan -Higgs
alan- olduu iin, ktleli bir parac ivmelendirmek kuvvet gerektirir. Foton dndaki dier tm
paracklar Higgs alanyla etkileir ve etkilemelerinin sonucunda ktle kazanr. Bir istisna olarak
Higgs alan atomalt paracklardan ntrinolara da
ktle kazandrmaz, ancak ntrinolarn ktlesinin
olduuna dair kuvvetli kantlar var. Bu da fizikileri ktle konusunu hl aratrmaya tevik ediyor.
Hadron Nedir? ekirdek kuvvetinden etkilenen atomalt paracklara hadron ad verilir. Hadronlar leptonlar gibi
(rnein elektronlar) temel paracklar deildir, kuark ve
antikuark olarak adlandrlan fermiyonlardan ve gluon olarak adlandrlan bozonlardan oluan bileik paracklardr.
Gluonlar kuarklar bir arada tutan gl etkileimin taycsdr. Bu balamda iki yukar ve bir aa kuark protonu, iki aa ve bir yukar kuark ise ntronu meydana
getirir. Proton ve ntron gibi hadronlar ar paracklardr.
Ktlesi olan paracklarn k hzna bile ulamas sonsuz kuvvet ve enerji gerektireceinden
k hzndan daha yksek hzlara ulaabilmeleri mmkn deildir. Fakat k boluk yerine herhangi bir madde iinde ilerlerse, ald yol boyunca maddedeki elektromanyetik alanlarla etkileime
girer ve hz boluktaki n hz olan cden daha
yava olur. In krlmas ve krnm, bu etkilemenin sonucudur. Bolukta n hzn deitirmek, yavalatmak veya hzlandrmak mmkn deildir. Bununla beraber elektromanyetik spektrumun iyonlatrc radyasyon ad verilen blgesinde bulunan, X-nlar ve gamma nlar maddeyle etkileerek, maddenin iindeki elektronlar kopararak veya ekirdekle etkileime girerek (fotoelektrik olay, Compton salmas, ift oluumu, fotodisintegrasyon gibi etkileimler) enerji kaybedebilir
ve sourulabilir. Maddenin iine giren bu tr foton
demetleri en fazla enerjiyi malzemeye girdii blgelerde brakr ve sourulmadan yoluna devam eden
fotonlarn says her admda der. Bu nedenle kanser tedavisi iin radyoterapide kullanlan X-nlar
enerjilerine bal olarak en fazla vcudun yzeyinde veya yzeye yakn blgelerinde sourulur. Radyoterapiden
sonra grlen cilt kzarklklar bu yzdendir. Gnmzde kullanlan gelimi
bilgisayar yazlm ve donanmlar sayesinde, X-nlar dorusal hzlandrc
ad verilen tedavi cihazlar ile gerek yzeysel gerekse derin yerleimli tmrlere ok iyi odaklanabiliyor. Bununla beraber hl X-nlarnn vcuda girdii ve kt blgelerde doz souruluyor.
37
Grelilikten Gelen Fayda: Hadronterapi
yon kaynann MedAustrona teslim edilii,11 Ocak 2013

Soldan saa: Michael Benedikt (CERNn MedAustron Projesi Yneticisi),
Karlheinz Tchterle (Avusturya Bilim ve Aratrma Federal Bakan), Erwin Prll (Aa Avusturya Eyalet Bakan),
Rolf Heuer (CERN Genel Bakan), Klaus Schneeberger (EBG MedAustron Konsey Bakan)
https://cds.cern.ch/journal/CERNBulletin/2013/12/News%20Articles/1525943
MedAustron
Avusturyada Avrupann en byk

hadronterapi merkezinin -Med
Austron- kurulmasnn planlamas 2008 ylnda balad. MedAustron projesi tamamlandktan sonra her yl 1000 kadar hastay tedavi etmeyi hedefliyor. lk hastasn
2015 ylnn sonlarna doru tedavi etmeye balayaca dnlen
MedAustron iyon kayna, bir
sinkrotronu ve drt nlama odas ile byk bir hzlandrc tesisi
olacak. Bu devasa tesisin tasarm
CERNn liderliinde proton iyon
medikal cihaz almalarndan
yararlanlarak oluturulacak. Baz konularda da talya Ulusal Onkoloji Hadronterapi Merkezinin
teknik tasarmndan yararlanlacak. Merkez, tasarm tamamlandktan sonra, talya Ulusal Onkoloji Hadronterapi Merkezinden
teknik destek alarak geliimini
srdrecek ve ileriye gitmesi iin
birok konuda bu merkezden yardm alacak. Bununla birlikte MedAustron terapi merkezinin ierecei 30 farkl eitten oluan yak38
lak 300 mknats CERN tarafndan yaplacak. Mknatslar elektrik yaltm, souma ve emniyet
performanslar gibi konularda
dikkatli bir ekilde kontrol edilecek ve her birinin mkemmel ekilde tasarma uymas salanacak.
Bununla birlikte nmzdeki srete, MedAustron hzlandrc tesisinde almak zere kurulacak
olan mhendis ve teknisyenlerden oluacak ekip, CERNde eitim alacak. Eitim kapsamnda ise
parack hzlandrc tasarm, yapm ve hzlandrcnn paralarnn retimi hakknda birok bilgi
CERNdeki uzmanlar tarafndan
paylalacak. MedAustron projesi ayrca yeni yksek performans
testleri ve yeni lm cihazlar gelitirmek asndan CERN iin de
altn deerinde bir frsat olacak.
Karlkl elde edilen bu frsatlarla
birlikte MedAustron birok hastann tedavisinin yaplmasnn yan sra CERN ve CNAO arasnda
ciddi bir teknoloji ve bilgi transferi de salam olacak.
Grelilikte ktleli paracklar k hznda gidemezler, ama k hzna yeterince yaklarlarsa ilerledikleri yolu olduundan daha ksa grrler. rnein k hznn yarsnda hareket eden bir parack
bir metrelik mesafeyi ancak 86 cm olarak deneyimler. Ik hzna yaklatka, 1 metre daha da ksa alglanr. Deneysel fiziin en nl formllerinden biri olan Bethe-Bloch forml, paracklarn malzeme
tarafndan durdurulma gcn temsil eder ve bize
paracklarn birim mesafedeki ortalama enerjisini
yani ortalama enerji kaybn gsterir. Bu forml paracn menzilini hesaplamakta kullanlabilir. rnein CERNdeki Byk Hadron arptrcdaki deneylerde, arpmalardan kan paracklarn trn
belirlemenin bir yolu, paracklarn alglarn iinde
ne kadar enerji kaybettiini karlatrarak lmektir.
Bethe-Bloch formlne gre, ykl ar paracklar
enerjilerinin ounu menzillerinin sonuna kadar tar. Ktleli paracklar malzemenin iindeki elektromanyetik alanlarla etkileerek her adm bana belli
bir enerji kaybeder. Ancak bu enerji kayb adm byklyle ilgili olduu iin, grelilikten tr ksa
grdkleri admlarda az enerji brakrlar. Enerji kaybyla yavalarlar ve hzlar k hz ile karlatrldnda kk kald iin enerji kayplar da artar. Bu,
paracn birden bire yavalayarak ok ksa bir mesafede enerji kaybedip durmas anlamna gelir ki,
ntronlar hari olmak zere hadronterapide kullanlan dier paracklarn en nemli noktas da budur.
Hadronterapide kullanlan protonlarn ya da karbon
iyonlarnn enerjisi, cilde ve cilt altndaki dokulara az
zarar verecek fakat tmre ulatnda aa kacak
ekilde hesaplanr. Bu sayede k blgesinde doz ya
olmaz ya da ok az olur. Ancak ok sayda ve farkl enerji seviyelerinde proton demetleri kullanld
iin, giri blgesinde kmlatif etki ile artan bir doz
sourulmas grlebilir.
Kuramsal olarak, hadronlarn fiziksel zelliklerinden dolay, hadronterapinin baar oran dier tedavi yntemlerine kyasla daha yksek olabilir. Bunun yan sra demetin izledii yol zerindeki hcreler ya da kanserli hcrelerin etrafndaki salkl dier hcreler radyasyona ok fazla maruz kalmaz.
rnein radyoterapide kullanlan yksek enerjili
X-nlar ve gama nlar ilk getikleri dokulara da
enerjilerinin bir ksmn brakrken hadronlar enerjilerinin ounu tmrl dokuya kadar koruyabilir.
Bu farkllklardan tr hadronterapi vcudumuzun
hassas blgelerinde yer alan tmrleri tedavi etmekte kullanlabilir. Gz, pankreas ve omurilik yerleimli tmrler hadronterapi ile dier radyoterapi yntemlerine kyasla daha az yan etki ile tedavi edilebilir.
<<<
Harvard niversitesinde fizik profesr ve Harvarddaki siklotronun tasarmcs olan Robert R. Wilson, bu bilgilerden yola karak protonlarn insanln byk problemlerinden biri olan kanser tedavisinde kullanlabileceini ilk defa 1946da ngrmt. Bu ngrnn uygulanabilmesi iin kullanlan siklotronun gemiine dnelim. Siklotron bir tr
parack hzlandrcdr. Manyetik alana dik olarak
uygulanan gerilime maruz kalan paracklar ember
eklinde bir yol izler. Uygulanan bu gerilim sayesinde paracklar daha yksek frekanslara ulatrlr yani yksek enerjili paracklar haline gelirler. 1929da
ilk siklotron Ernest O. Lawrence tarafndan nkleer paracklar ok yksek hzlara ulatrmak amac ile gelitirilmiti. 152,4 cm apnda olan bu siklotron Berkeley Radyasyon Laboratuvarnda gelitirildi ve bu icatla yedi element kefedildi. Siklotronun
icad Lawrencea 1939da fizik alannda Nobel dl kazandrd. Bu gelimelerden sonra, 1946 ylnda
Robert R. Wilson ngrsn uygulayabilmek iin
Lawrencea protonlarla kanser tedavisi fikrini sundu.
1948 ylnda bu neriden yola kan Berkeley Radyasyon Laboratuvar protonlarla ilgili geni kapsaml almalar yrtmeye balad ve Wilsonun ngrs dorulanmaya alld. Bu almalar sonrasnda yaplan almalardan elde edilen verilerle1954te
Berkeley Radyasyon Laboratuvarnda ilk hasta protonterapi yntemi ile tedavi edildi. 1950lerde ise bu
tedavi yntemini gelitirmek amacyla Oak Ridge
Ulusal Laboratuvar ve Naval Aratrma Laboratuvar i birlii ile 193,04 cm apnda siklotron gelitirildi. lerleyen yllarda Harvard niversitesi MassachusettsGenel Hastanesinde ilk hasta 193,04 cm apnda siklotron kullanlarak tedavi edildi (1961). Tabii
bu yllarda hastalarn ancak vcutlarnn hassas olmayan blmleri ve ok derinde olmayan tmrler
tedavi edilebiliyordu, nk bahsettiimiz hzlandrclar henz ok derinlere ulaabilecek enerji seviyelerine karlamamt. 1974te ise Los Alamos Ulusal
Laboratuvarnn siklotronu ile elde edilen pi-meson
demetiyle de bir hasta tedavi edildi. Bu gelimeden
sonra, 1975te Harvard niversitesindeki siklotron
kullanlarak elde edilen iyonlatrlm parack demeti ile gz tmr tedavisi yapld. Btn bu yeniliklerden sonra ok nemli bir gelime 1988 ylnda
gerekleti ve protonterapi, tmrler iin radyasyon
tedavisi seenei olarak Amerikan Gda ve la Dairesi tarafndan onayland. Bu byk gelimeden sonra ilk proton tedavi klinii 1990 ylnda Loma Linda
niversitesinde yaplmaya baland. Bu klinikte 250
MeV enerjili bir hzlandrc tasarland ve 19,6 milyon dolarlk bir federal bte ile Fermilabde retildi.
Bu klinikte gnmze kadar on binlerce hasta tedavi

edildi.Bu merkeze ek olarak 2001de Massachusetts
Genel Hastanesinde, 2006da Japonlar tarafndan
kurulan MD Anderson kanser merkezinde proton
tedavi merkezleri faaliyete geti.1980lerden 2000li
yllara kadar aratrma enstitleri iinde veya klinik
olmak zere birok protonterapi merkezi kuruldu.
Dnyann farkl blgelerinde bulunan bu merkezlerde hastalarn tedavi edilmesine devam ediliyor. Proton ve iyon demetleri kullanlarak, 1954ten bu yana tedavi edilen hasta says 100.000e ulat. Dnyada lkemiz de dhil olmak zere planlama ve kurulma aamasnda olan birok merkez var.
Hastadaki tmrn byklne ve yerleim derinliine gre paracklarn enerjisi ayarlanyor. lmler salkl dokularn zarar grme olasln azaltrken tedavinin baar yzdesini de artryor. Hzlandrc fiziinin gelimesi, yani daha yksek enerjilere ulam demetlerin elde edilmesi hadronterapinin getirilerini daha da artracak. Gnmz koullarnda geleneksel radyoterapi yntemlerinin yan etkilerini azaltabilecek potansiyeli olduu
iin hadronterapi merkezlerinin, zellikle kurulum
ve iletim maliyetlerinin makul dzeylere inmesiyle, zaman iinde daha da yaygnlamas beklenebilir.
Kaynaklar
http://cerncourier.com/cws/article/cern/478352
http://cerncourier.com/cws/article/cern/47209
https://cds.cern.ch/record/385378/files/ps-99-010.pdf
http://www.onkder.org/text.php3?id=874
https://www.ucdmc.ucdavis.edu/synthesis/issues/fall_winter_06-07/features/history.html
http://neurosurgery.mgh.harvard.edu/HCL/
http://cftp.ist.utl.pt/~elmar.biernat/page4.html
http://www2.yukawa.kyoto-u.ac.jp/~yipqs.project/index-e.php
http://newscenter.lbl.gov/2010/10/18/ion-beam-therapy/
39
Pnar Dndar
rne Dnen Fikirler

Endstriyel aratrma yapmak ve teknoloji gelitirmek, yenilikleri desteklemek, zendirmek, izlemek
ve niversite-sanayi ilikilerini gelitirmek TBTAKn temel hedefleri arasnda. Bu hedefleri gerekletirmek iin
oluturulan programlar ve planlanan faaliyetler ise Teknoloji ve Yenilik Destek Programlar Bakanl (TEYDEB)
tarafndan yrtlyor. TEYDEB, yrtmekte olduu destek programlar ile zel sektr kurulularnn aratrma,
teknoloji gelitirme ve yenilikilik faaliyetlerini destekleyerek rekabet glerinin artmasna ve
Ar-Ge kltrnn yaygnlamasna katkda bulunuyor.
TEYDEBin bilim, teknoloji ve yenilik politikalar dorultusunda destek verdii projeler arasndan
pek ok baar yks kyor. Bu baar yklerinden biri de ODT-Teknokent bnyesinde almalarn yrten Mikro-Tasarm adl irkete ait. Mikro-Tasarm mikro-elektronik teknolojileri alannda,
fabrikasz entegre devre tasarm evi olarak faaliyet
gsteren bir irket. Bu kapsamda da okuma devre
tasarmlar ve eitli bantlarda alan grntleme
alglayclar gelitiriyor. 2008 ylnda kurulan irket,
kurulmasndan yalnzca birka ay sonra bir okuma
devresi ortaya karmak amacyla TEYDEBin 1507
kodlu KOB Ar-Ge Balang Destek Programna
bavurdu. Peki, nedir bu okuma devresi? Aslnda
okuma devresi bilim kurgu filmlerinde ska adn
duyduumuz ipin dier ad. Ekip grme duyusunun neminden yola karak bir ip tasarlad ve bu
ipin iinde yer ald bir grnt alglayc gelitirdi. Grnt alglayclarn alma ilkesi alglayc40
nn zerine den n ip zerinde toplanmas ve

burada elektrik sinyaline dntrlmesine dayanyor. Ardndan bu elektrik sinyalleri analog ve saysal olarak ipte ileniyor. Sonunda da resim ve video olarak grntlenebilecek bir veri haline geliyor ve
hafza kartnda saklanabilecek biime dntrlyor. Bylelikle bizim yerimize hatta bizden daha iyi
gren bir grnt alglayc elde ediliyor. ipin zerine yerletirilen ve dedektr ad verilen katman sayesinde grnt alglaycnn farkl dalga boylarndaki nlar alglamas salanabiliyor. Grnt alglayclar pek ok alanda farkl amalar iin kullanlabiliyor. Otomobilimizi park ederken kullandmz
arka gr kameras, binalarn giriinde yer alan gvenlik kameralar gnlk yaammzda ska karlatmz grnt alglayclardan yalnzca birka.
Mikro-Tasarm, 1507 kodlu proje destek program kapsamnda yrtt projeyi 2011 ylnda sonulandrd ve bir grnt alglayc tasarm yapt. stelik yalnzca tasarmn yapmakla kalmayp
rne dntrd. 2012 ylnda ABDde Uluslararas Optik ve Fotonik Topluluu (SPIE) tarafndan dzenlenen, grnt alglayclarn da tantld kapsaml bir fuarda rnn tantt ve satt. Bylece bu ip Trkiyenin ihra edilen ilk ipi
de oldu. Bu alanda ihracat yaplm olmas rnn
katma deerinin yksek olmas asndan byk
nem tayor. hra edilen rnlerin katma deeri
kilogram bana ihracat fiyat zerinden hesaplanyor. rnein bir otomobilin elli bin TLye satldn dnn. Otomobilin arl yaklak bir ton ise
arabanzn kilogram fiyat deeri 50 TL oluyor. Sat yaplan ipin kilogram fiyat ise 1,7 milyon dolar. Yani sz konusu teknolojik bir rn olunca fiyat o kadar ykseliyor ki bu ipler altndan bile daha deerli oluyor.
><
lk retilen, 640 x 512 formatta

ve 25m piksel boyutta okuma devresi
Yksek hassasiyetli 640 x 512 formatta

ve 15m piksel boyutta okuma devresi ve
minyatr kzltesi kamera
(32mm x 32mm x 35mm-lens dahil 85 gr)
SWIR kzltesi teknii kullanlarak

nesnelerin kzltesi fotoraflar
ekilebiliyor. rnein soldaki
fotoraf, Mikro-Tasarm tarafndan
gelitirilmi SWIR kamera ile
ekilmi ve bir elektrikli stcnn
iindeki tellerin ne kadar sndn
gsteriyor. Sa tarafta ise ayn
elektrikli stcnn grnr dalga
boyunda alan normal bir kamera
ile ekilmi fotoraf grlyor.
Mikro-Tasarmn TEYDEBden ald ilk destekten sonraki hedefi ise daha gelimi bir grnt
alglayc ortaya karmak oldu. Bu amala ilk projenin ardndan yeni bir TEYDEB proje destei olan
1501 kodlu TBTAK Sanayi Ar-Ge Projeleri Destekleme Program ile yoluna devam etti. Bu proje kapsamnda rettii yeni ipin piksel bykl bir ncekinin yaklak 1/3ne derken hassasiyeti 10 kat artt. Grnt alglayclarda hassasiyet, grntnn alglanmas iin gereken en dk
sinyal anlamna geliyor. Yani yeni ip, benzerlerinin alglad sinyalin 10da biri gcnde bir sinyali dahi alglayp grnt verisine dntrebiliyor.
ip zellikle ksa dalga boyundaki kzltesi nlar (Short Wave Infrared-SWIR) alglamak zere gelitirildi. Mikro-Tasarm, ip sayesinde elde edilecek grntlerin annda bilgisayara aktarlabilmesi
ve ipin sahip olduu teknik zelliklerin en iyi ekilde yanstlmas amacyla bir de minyatr kzl-
tesi kamera retmi. irket u an yalnzca ipi deil Trkiyenin bu ilk minyatr kzltesi kamerasn da satyor.
Mikro-Tasarm u an zellikle kzltesi dalga boyunda okuma devreleri retmek iin alyor
ve farkl kapsamdaki TEYDEB projeleri ile fikirden
rne dntrmeyi planlad AR-GE almalarna devam ediyor.
Kzltesi dalga boyunda grnt alglayclarn kullanm alanlarna ynelik videolara MikroTasarmn internet sitesinden ulaabilirsiniz.
http://www.mikro-tasarim.com.tr
/applications/view/8-hot-object-observation
Bu yaziya katkilarindan dolayi Dr. Selim Eminogluna teekkr ederiz.
41
Ayrntlar
zlem Ak kinci
Kar
rencilik yllarmzn
en gzel tatillerinden biriydi
kar tatilleri.
Kar tatili demek, darda
gn boyu kartopu oynamak,
kzak kaymak demekti.
Oysa son yllarda klar
neredeyse kar yamasn
drt gzle bekleyerek geiriyoruz.
Bu keyi lapa lapa yaan kar
eliinde okumanz
mit ederek kar hakkndaki
ayrntlara geelim:
Dk scaklkta, taramal elektron mikroskobu ile ekilmi bir kar kristali fotoraf
Kar ayn elmas ve tuz gibi

bir mineraldir.
Neredeyse btn
kar kristallerinin ortas kk
bir toz zerrecii gibidir.
Kristal bu zerreciin evresinde
oluurken, ekli neme,
scakla ve rzgra bal
olarak deiir.
! Yeni yam kar

%90-95 orannda hava ierir ki
bu kar tanelerine iyi
sl yaltkan olma zelliini
kazandrr.
! Kar tanelerinin pek ou
aslnda ocuklarn
katlanm ktlardan keserek
yapt dantel benzeri
sslemelere benzemez.
Taneler genellikle mkemmel
simetrik kristal demetlerinin
birbirine yapm
halidir.
! Bir kar kristalinin genilii
kalnlnn 50 kat kadar olabilir.
rnein laboratuvarda
oluturulan 5 cmden daha
geni bir kar kristalinin kalnl
bir kttan hayli incedir.
42
! Kar korkusuna kionofobi

deniyor.
! Ortalama byklkteki
bir kar tanesi saatte 5 km hzla
der.
! Gk grlts ve yldrm
eliinde kar frtnas
nadiren grlr. Ancak kimi
bilim insanlar tm imeklerin
gzle gremediimiz
kardan olutuunu dnyor.
Bulutlarn iindeki buz
kristalleri birbirlerine arparak
elektrik retir.
Guinness Dnya Rekorlar

kitabna gre bugne dek kayda
geirilmi en byk kar tanesi,
1887 ylnda Montanann
Fort Keogh blgesine den
yaklak 38 santimetrelik
kar tanesi.
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
! Karn zaman zaman

polenlere, rzgrla uuan
tozlara, kllere bal
olarak krmz, sar ya da
siyah renkte yad belirtilir.
Sakn krmz kar yemeyin.
Karpuz kar denilen ve
yeni kesilmi karpuz gibi kokan
krmz kar, rengini buzda
oalabilen yosundan alyor.
ok leziz olduu belirtilen
krmz kar yemek sindirim
sisteminizi bozabilir.
! Fsldamaya gerek yok.

Barmak, lk atmak ve yksek
ses dmesini tetiklemiyor.
! ABDnin en beyaz blgesi
petrol sznts nedeniyle
kt bir ne sahip olan
Alaskann Valdez Blgesidir.
Blgeye ylda ortalama
yaklak 8 metre kar yayor.
Kutuplarda bile bu kadar
ok kar yamyor. Buralardaki
pek ok kar frtnas, evrede
uuan daha nce yam
kardan oluuyor.
! ok fazla kar insan lgna

evirebilir. Kuzey Kutbunda
yaayan insanlarda grlen,
piblokto isimli psikiyatrik bir
hastalk var. Bu hastala
yakalananlarda ekolali denilen ve
kelimelerin anlamszca srekli
tekrar edilmesinden tutun da
karda plak komaya kadar ok
deiik belirtiler gzlenebiliyor.
! Antarktikadaki sert ve
yass kar, ses dalgalarn
inanlmaz biimde yanstma
zelliine sahiptir.
Baz aratrmaclara gre,
bu sayede bir buuk kilometre
tedeki insanlarn sesleri
duyulabiliyor.
!
Kayaa ve kar arabas

dknlne bal olarak,
son 55 ylda ABDde
altnda kalarak hayatn
kaybedenlerin saysnda
nemli bir art olduu tespit
edildi.
Kar Tanesi lakapl Wilson

Bentley 1885 ylnda
kar kristalinin fotorafn eken
ilk kii. Kar Tanesi Bentley
bir mikroskoba balad
krkl kamerasyla 5000den
fazla kristal fotoraf ekti.
Bentleynin lm nedeni zatrre.
Kartopu Dnya kuramna

gre yaklak 650 milyon yl nce
gezegenimiz tamamen karla
ve buzla kaplyd. Kurama
kar olanlar ise bu koullarda
karmak bir yaamn varlnn
mmkn olamayacan
ne sryor.
43
Merak Ettikleriniz
Yamur Damlalarnn
Hz Ne Kadardr?
Tuba Sargl
tmosferdeki su buhar
toz paracklar
zerine younlaarak yamur
damlalarn oluturur.
Damlalar bydke suyun
yzey gerilimi nedeniyle
kresel bir ekil almaya
balar. Yere doru dmeye
baladklarnda ise hava
molekllerinin oluturduu
srtnme nedeniyle
alt ksmlar dzlemeye
balar ve damlalar kresel
ekillerini kaybeder.
Yamur damlalar yere
doru derken sk sk dier
yamur damlalaryla arpr
ve bu sre sonucunda
daha byk su damlalar
oluabilir. Yamur damlalar
ok bydklerinde
(aplar yaklak 5 milimetreye
ulatnda) ise hava
srtnmesinin ekillerinde
sebep olduu deiim nedeniyle
dalr ve daha kk
yamur damlacklar oluur.
44
Bu nedenle yamur
damlalarnn byklkleri
birbirinden farkldr.
Yamur damlalarnn
hz byklkleri ile ilikilidir.
Yamur damlalar
ktleekim etkisiyle yere
doru derken, zerlerine
etki eden ktleekim
kuvveti ile hava
molekllerinin oluturduu
srtnme kuvveti
dengelendiinde yamur
damlar sabit bir
hzla hareket etmeye balar.
Bu hz damlann
byklne, ekline,
ktlesine ve havann
younluuna baldr.
ap yaklak 5 milimetre
olan bir yamur damlas
saniyede yaklak 10 metre
(yani saatte 36 kilometre)
hzla hareket eder.
Daha kk yamur
damlalarnn hz ise daha
dktr.
Yldrmlar Gkyznde Neden

Farkl ekiller Oluturur?
Tuba Sargl
ydu verileri dnya

genelinde
ylda yaklak 1,2 milyar
-yani saniyede 40yldrm olutuunu
gsteriyor. Yldrmlarn
gkyznde oluturduu
ekiller ise nasl
olutuklar ile ilikili.
Yldrmlarn ortaya
kmasnn temel
nedeni frtna srasnda
bulutlarn iindeki art
ve eksi elektrik yklerin
birbirinden ayrlmasdr.
Elektrik yklerinin
ayrlmasnn nedeni tam
olarak bilinmese de, bu
durumun bulutlarn
iindeki donmu yamur
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr
in Seddinin
Uzaydan
Grlebildii
Doru mu?
Tuba Sargl
zdeki alglayan
hcreleri uyarabilecek
kadar k yayan her
cisim insan gz tarafndan
grlebilir. Ancak insan
gznn znrl
snrldr. ki cismin
birbirinden ayrt edilebilmesi
gzn znrlne
baldr. rnein sizden
2 metre uzakta n farlar
yanan bir otomobil dnn.
Ara sizden uzaklatka
iki far birbirinden
ayrt etmek zorlar ve bir
sre sonra iki far tek
bir k kayna gibi grnr.
Dolaysyla insan gznn

znrln
gz bebeinin ap
(yaklak 4-5 milimetredir)
ve Gneten yaylan
n dalga boyu
(Gnein ma iddeti ~550
nanometre dalga boyunda
en yksektir) belirler.
Normal bir insan gz
ak bir havada ortalama
bir insan byklndeki
bir cismi kilometre
uzaktan ayrt edebilir.
Bir mercein
(rnein gz, kamera ve
teleskop) znrl
mercein apna ve n
dalga boyuna baldr.
Bir cismin hangi byklkte

grnd cismin
byklne ve uzaklna
baldr. Uluslararas Uzay
stasyonu, uzay mekikleri
ve birok uydu Dnyadan
yaklak 350 kilometre
yksekte hareket eder.
Kamera ya da drbn gibi
bir cihaz kullanmakszn,
Dnya zerindeki insanlar
tarafndan yaplan baz
yaplar (rnein Keops
Piramidi, baz barajlar)
bu mesafeden plak
gzle grlebilir.
in Seddinin, Aydan
grlebilen Dnya zerindeki
insan yapm tek yap
olduu bilinir. Ancak bu
yanltr. Hatta Uluslararas
Uzay stasyonunun, uzay
mekiklerinin ve birok
uydunun hareket ettii
yrngeden dahi
in Seddinin plak gzle
grlmesi mmkn deildir.
Gnmzde ayakta kalan
ksm yaklak 8000 kilometre
uzunluunda olan
in Seddi ortalama 6 metre

geniliinde olduu iin
uzaydan, rnein Uluslararas
Uzay stasyonundan fark
edilmesi mmkn deildir.
Atmosfer koullar, k
miktar gibi artlar ne kadar
uygun olsa da bu mesafeden,
bu byklkteki bir yapnn
ayrt edilebilmesi iin,
gzn normal bir insan
gznnkinden yaklak 10
kat daha yksek hassasiyete
sahip olmas gereklidir.
damlalarnn arpmas
sonucu ortaya kt,
ayrca aa ve yukar ynl
dzensiz hava hareketlerinin
elektrik yklerinin
ayrlmas iin uygun ortam
salad dnlyor.
Bu srete bulutlarn st
blmlerinde art ykler
younlarken alt ksmlar
eksi ykle yklenir. Zt
ykler arasndaki elektriksel
ekim kuvveti nedeniyle
yerin frtna bulutlarna
yakn ksmlarnda
art ykler younlar.
Buluttan yeryzne doru

oluan yldrmlarda
eksi yklerin yere ulamasn
salayan bir yol oluur.
Ancak bu, her biri
yaklak 50-100 metre
uzunluunda farkl
paralardan oluan
bir hattr ve farkl ynlere
doru yaylabilir.
Yerin yzeyinde younlaan
art ykler ise zellikle
yksek cisimlerin, rnein
aalarn ve binalarn
zerinde toplanarak yukar
doru hareket eder.
Bu iki hat yerin yzeyinden

30-100 metre yukarda
birleir. Elektrik yklerinin
nce bulutlardan yere,
ardndan yerden bulutlara
doru hareketi sonucu
yldrmlar oluur.
Bulutlarn st ksmlarndaki
art yklerin hareketi
sonucu oluan yldrmlar
ise gkyznde yatay
olarak birka kilometre
hareket ettikten sonra
yeryzne ular.
Yldrmlarn yaklak yars
yere ulamadan
bir bulutun iinde

ya da bulutlarn arasnda
oluur. Baz durumlarda
bulutlarn iinde elektriksel
olarak ykl blgeler
oluur. Elektrik yklerinin
bu blgeler arasndaki
hareketi sonucu
oluan yldrmlarda
gkyznde yatay
ekilde yaylan
k parlamalar ortaya
kar. Bulutlar arasnda
oluan yldrmlar ise
gkyznde rmcek a
eklinde yaylr.
45
Merak Ettikleriniz
Neden Daha Hzl

Yolcu Uaklar
Gelitirilemiyor?
Tuba Sargl
nmzde yolcu tamaclnda

kullanlan uaklar saatte yaklak
900 kilometre hzla seyahate imkn
veriyor. Bu 1960l yllarda kullanlan
yolcu uaklaryla karlatrlabilir
bir deer. Bu durumun temel
nedenlerinden biri harcanan yaktn
miktar. Yaklak 50 yldan beri yolcu
uaklarnn hznda belirgin bir art
Sicim Kuram Nedir?

Mahir E. Ocak
arack fiziinde, temel paracklar

noktasal olarak ele alnr.
Bunun anlam temel paracklarn
herhangi bir hacmi, alan ya da
uzunluu olmaddr. Sicim kuram
ise temel paracklarn zelliklerini,
sicim olarak adlandrlan bir boyutlu
nesnelerin kuantum durumlarn
kullanarak aklamaya alr.
Sicim kuram, parack fiziinin
standart modelindeki tm paracklar
iine almann yan sra zellikleri
ktle ekim alannn kuantumlar
olduu dnlen gravitona
benzeyen bir parack da ierir.
Bu nedenle, sicim kuramnn,
maddenin tm biimlerini
46
gzlenmese de yakt tketimi %70

azald. Gnmzde kullanlan yolcu
uaklar yolcu bana 100 kilometrede
yaklak 4 litre yakt tketiyor.
arasnda kullanlan ve sesten iki kat

hzl hareket eden Condordelarn yakt
tketimi gnmzde kullanlan yolcu
uaklarndan yaklak drt kat fazlayd.
Uan harcad enerji miktar

havann uaa uygulad direnle
dorudan ilikili. Bu nedenle uan
arl, irtifas ve hz yakt tketimini
etkileyen en nemli faktrler. Ses
hz aldnda oluan ok dalgalar
uaa etki eden hava direncini nemli
lde artrd iin yolcu uaklar
genellikle ses hzndan daha dk
hzda hareket ediyor. 1976-2003 yllar
Ses hz aldnda oluan ok

dalgalarnn sebep olduu ses
patlamalar daha hzl yolcu uaklarnn
kullanlmamasnn nedenlerinden biri.
Grlt problemi nedeniyle birok
lke kendi snrlar iinde sesten hzl
ulama izin vermiyor. Son yllarda
NASA ses hznn almas sonucu oluan
ok dalgalarnn gcn azaltacak bir
uak tasarm zerinde alyor.
ve tm etkileimlerini aklamaya
aday bir kuram olduu dnlyor.
Sicim kuram zerine ilk almalar
1960larn sonlarnda balamt. Bu
dnemdeki aratrmalarn amac,
gl nkleer kuvvet zerine bir
kuram gelitirmekti. Ancak sicim
kuramnn bu amaca uygun olmad
anlald. Bugn gl nkleer
kuvvet, kuantum kromodinamii ile
baarl bir biimde aklanabiliyor.
Sicim kuramnn tarihinde bir ka
nemli aamadan bahsedilebilir.
Bunlardan birincisi, 1969da
Yoichiro Nambunun, Holger Bech
Nielsenin ve Leonard Suskindin
kuramn sicimler tarafndan
tanmlanabileceini gstermesiydi.
Pierre Ramond, 1970te o zamana

kadar sadece bozonlar
(kuvvet paracklarn) ieren
kuram, fermiyonlar
(madde paracklarn) da ierecek
ekilde gelitirdi. Bunun baarlmas
iin spersimetri dncesinin
de ne srlmesi gerekmiti.
Bugn fermiyonlar ieren sicim
kuramlar, spersicim kuramlar
olarak anlr.
Tamiaki Yoneya, 1974te, bilinen
tm sicim kuramlarnn, ktlesiz ve
spini 2 olan bir parack ierdiini
gsterdi. Bu zellikler, ktleekim
alannn kuantumlar olduu
dnlen gravitonun zellikleri ile
ayn olduu iin sicim kuramnn,
kuantum mekanii ile ktleekim
pek Bcekleri
Nasl pek retir?
Tuba Sargl
pek bilimsel ismi Bombyx mori olan

ipek bcekleri tarafndan retilen,
protein yapsndaki liflerdir. Farkl bcek
ve rmcek trleri tarafndan da
retilebilir. Ancak dnyadaki ipek
retiminin balca kayna
ipek bcekleridir. pek bceklerinin
larvalarn korumak amacyla etraflarna
rdkleri kozalar ipek liflerinden
oluur. Gnlk hayatta kullandmz
ipek bu kozalardan elde edilir.
kuramn birletirmeye aday bir

kuram olduu dnlmeye baland.
Aratrmalar zellikle 1980lerde
hz kazand. Sicim kuramnn
bugne kadarki geliimindeki en
nemli aamalardan biriyse
1995 ylnda Edward Wittenn o gne
kadar gelitirilmi farkl be sicim
kuramn M-kuram ad ile tek bir
at altnda bir araya getirmesi oldu.
Daha nceleri bu be kuramn
sadece birinin doay doru bir
biimde betimleyebilecei
dnlyordu.
Sicim kuramnda, sicimler ok
eitli biimlerde titreebilir.
ki ucu ak ya da halka gibi birbirine
bal olabilen sicimlerin farkl titreim
modlar ktleleri, elektrik ykleri
pek lifleri balca iki proteinden

oluur. Ancak temel bileeni fibroin
proteinidir. Suda znmeyen bir protein
olan fibroinin younluu yksektir.
lenmemi ipein yaklak %75ini
fibroin oluturur. Serisin ise yaptrc
grevi yaparak fibroin proteinlerini
bir arada tutar ve byk ksm ipek
liflerinin d ksmnda bulunur.
Serisin esnek olmayan, krlgan bir
maddedir. Ayn zamanda antibakteriyel
zellikte, mortesi dalga boyundaki
nlara kar direnli, nem alp
verebilen bir yapdadr. Ancak ipek
bcei kozasndan ipek elde edilmesi
ilemi srasnda, ipee parlaklk
kazandrmak iin uzaklatrlr.
Salglandklarnda sv kristal yapda

olan fibroin proteinleri hava ile
temas edince sertleir. Serisin ise ipek
liflerini bir arada tutar. pek bcei
daha sonra birka gn boyunca binlerce
kez dnerek kozay oluturur.
Bu sre ipek liflerinin yapsn etkiler.
ve dier zellikleri bakmndan

farkl olan paracklara karlk gelir.
Parack bozunmalar srasnda
bir sicim paralanr ve yeni sicimler
oluur. ki sicimin birlemesi ise
iki paracn birleerek
yeni bir parack oluturmasna
karlk gelir.
ynlerden eletiriliyor. Bu eletirilerin

en nemlisi, kuramn deneyler
yoluyla snanmasnn zorluu.
Kuramn ierdii sicimlerin
boyutlarnn Planck uzunluu
(yaklak 10-35 metre) leinde
olmas bekleniyor. Bu kklkte
cisimlerin incelenebilmesi,
ok yksek miktarda enerji gerektirir.
Sicim kuram modellerinin ouna
gre bu enerji, Planck enerjisi
(yaklak 1028 eV) leindedir.
Bu enerji, bugnk en gelimi
parack hzlandrc olan
Byk Hadron arptrcda
ulalabilen enerjilerin yaklak
1014 katdr. Dolaysyla bu
kklkteki sicimlerin bugn
ya da yakn gelecekte
incelenmesi imknszdr.
Sicim kuramnn nemli bir zellii

ekstra boyutlar iermesidir. Kuramn
tutarl olabilmesi, ancak belirli sayda
boyut iermesi ile mmkndr.
Bozonik sicim kuram 26, spersicim
kuramlar 10, M-kuram ise 11
boyutludur.
Pek ok fiziki, sicim kuramnn
doay doru bir biimde betimlediini
dnse de, kuram hl eitli
pek lifleri ok ince, uzun, hafif ve

yumuaktr. Ayn zamanda naylondan
iki kat daha esnek, elikten sekiz kat
daha gldr. Is yaltm salamas,
boyanabilir, parlak ve yaltkan bir
malzeme olmas nedeniyle insanlar
tarafndan birok alanda, rnein
dokumaclkta, salk ve endstri
uygulamalarnda kullanlr.
47
Merak Ettikleriniz
Vens Gkyznde Neden

ok Parlak Grnr?
Tuba Sargl
ens gkyzndeki en parlak

gk cisimlerinden biridir.
Dnyaya en yakn gezegen olan
Vensn bykl ve ekli Dnyaya
ok benzer olduu iin Dnyann
ikiz kardei olarak isimlendirilir.
Vensn dnda Merkr, Mars,
Jpiter ve Satrn de gkyznde
plak gzle grlebilir. Bir gezegenin
parlakl gne n ne kadarn
yanstt ile ilikilidir. Atmosferi
byk oranda karbondioksitten
(Vensn atmosferinde %96,5 orannda
karbondioksit, % 3,5 orannda azot ve
ok dk miktarlarda slfr dioksit,
argon, su, karbonmonoksit, helyum
ve neon bulunur) oluan Vens, gne
nlarnn %80e yaknn yanstrken
ancak yaklak %20sini sourur.
Vens evreleyen yaklak 20 kilometre
kalnlnda ve byk oranda slfrik
asitten oluan kaln bulut tabakas gne
nlarnn byk ksmn yanstr.
Merkr gne nn en fazla ulat
gezegen olmasna ramen, bu nlarn
ancak %10unu yanstr. Vens, gne
nlarnn byk ksmn yanstt
ve Dnyaya en yakn gezegen olduu
iin Gneten ve Aydan sonra
gkyzndeki en parlak gk cismidir.
48
Muz Neden Buzdolabnda Daha Hzl Kahverengileir?

Tuba Sargl
irok meyvenin ve
sebzenin zamanla renginin
koyulamasnn nedeni, ierdikleri
fenol bileiklerinin kimyasal
yapsnda enzimlerin (zellikle
polifenol oksidaz enziminin)
etkisiyle ortaya kan deiimlerdir.
Aslnda bu deiim ay,
kahve ve kakao gibi bitkilerin
rengini koyulatrd ve
aromasn artrd iin insanlar
tarafndan tercih edilir.
zellikle ortamda oksijen
bulunduu durumlarda gerekleen
bu tepkimenin sonucunda
oluan maddeler kahverengidir.
nk ilk olarak kabuk ksm

ortam scaklndan etkilenir.
Dk scaklk nedeniyle kabuktaki
hcrelerin zarlarnn geirgenliinde
ortaya kan deiim enzimlerin
etkinliinde arta neden olur.
Muz dk scakla hassastr.

Depolama koullar iin en uygun
scaklk 14-16Cdir. Bu nedenle
alma scakl yaklak 4C olan
buzdolaplar muzun saklanmas
iin uygun bir ortam deildir.
Muzun rengindeki deiim
ncelikle kabuunda ortaya kar.
Bunun sonucunda kabuun

yapsndaki fenol
bileikleri ykseltgenir ve muzun
kabuk ksm kahverengileir.
p DNA Nedir?
Mahir E. Ocak
altsal zellikler,
DNA ad verilen ikili sarmaln
zerinde bulunan genler
vastasyla nesilden nesle aktarlr.
DNAnn en temel ilevi, protein
kodlamaktr. Ancak DNAda
protein kodlamayan blgeler
de bulunur. Bu blgelerin
bazlarnn bilinen hibir biyolojik
ilevi yoktur ve karlatrmal
gen analizleri bu blgelerin
canllara doaya uyum
konusunda herhangi bir avantaj
salamadn gsterir.
p DNA, herhangi bir ilevi

olduu bilinmeyen DNA blgelerini
tanmlamak iin kullanlan terimdir.
Esasen p DNA terimi gemite
protein kodlamayan DNA ksmlarnn
tamam iin kullanlrd. Ancak
kodlamayan DNA ksmlarnn pek
ounun nemli ilevleri vardr.
rnein baz kodlamayan DNA ksmlar,
protein sentezi iin hangi genlerin
etkinleeceini belirleyen anahtarlardr.
Bunun yan sra kodlamayan DNA
ksmlar, aktif genlerin arasnda byk
boluklar olumasn salar. Bylece bir
gende meydana gelen mutasyonun dier
genleri etkilemesinin nne geilir.
Bu deerler ok kk olmasna
ramen, sradan madde ve karanlk
maddenin aksine karanlk enerji
uzaya homojen olarak yaylr.
Evrendeki toplam karanlk enerji
miktar hem madde miktarndan
hem de karanlk madde miktarndan
ok daha fazladr. Gzlemlenebilen
evren, yaklak olarak %68,3 karanlk
enerji, %26,8 karanlk madde,
%4,9 sradan madde ierir.
Karanlk Enerji Nedir?

Mahir E. Ocak
aranlk enerji, kozmolojik verileri

aklamak iin ne srlm
bir tr enerjidir. Evrenin karanlk
enerji younluunun 1,67 x 10-27 kg/
m3, Gne Sisteminin Pltonun
yrngesinin iinde kalan ksmndaki
toplam karanlk enerji miktarnn ise
yaklak 6 ton olduu hesaplanyor.
Karanlk enerjinin varlna dair

en nemli veri, evrenin genileme
hzndaki arttr. Ktleekim kuvvetinin
maddeyi birbirine doru ekmesinin
pozitif bir basnca neden olduu
dnlrse, evrenin genilemesi ile
artan karanlk enerji miktarnn negatif
bir basnca sebep olmas gerekir.
Yani karanlk enerjinin varl, evrenin
genileme hznn artmasna neden
olan itici bir kuvvetin kaynadr.
Gzlemlenen evrenin eklinin dz
olmas da karanlk enerjinin varlna
iaret eder. Evrenin eklinin dz olmas
iin evrendeki enerji younluunun
kritik younluk olarak adlandrlan
bir deere eit olmas gerekir.
Adli soruturmalar srasnda DNA

rnekleri kullanlarak yaplan kimlik
tespitlerinde de byk lde kodlamayan
DNA ksmlarndan yararlanlr.
Kodlamayan DNA miktarnn toplam

gen miktarna oran trler arasnda
eitlilik gsterir. rnein insan
genomunun (insanlardaki btn
genlerin) yaklak %98i kodlamayan
DNAdr. Bakterilerde ise bu oran
ortalama %2 civarndadr.
Ancak madde ve karanlk maddeden

kaynaklanan enerji younluu,
kritik deerin yaklak olarak sadece
%30una karlk gelir. Evrenin
dz olmas iin gereken kritik enerji
younluunun yaklak %70lik
ksmnn ise karanlk enerjiden
kaynakland dnlyor.
Karanlk enerjinin doas ile ilgili
ne srlm en basit aklama,
kozmolojik sabittir. Bo uzayn enerji
younluuna karlk geldii iin
boluk enerjisi de denilen bu sabit,
uzaya sahip olmann bedeline
karlk gelir. Kozmolojik sabit, negatif
bir basnca sebep olarak evrenin
genileme hznn artmasna
neden olur.
Karanlk enerjinin doas ile
ilgili bir dier gr,
evrenin genileme hzndaki art
beinci g alan olarak adlandrlan
dinamik bir alann sebep
olduu potansiyel enerji ile
aklar. Beinci gcn
kozmolojik sabitten temel fark,
byklnn konuma ve
zamana bal olarak deimesidir.
49
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
2014n Son Srpriz Ziyaretisi
Kutup Marts
Trkiye doasnn zengin biyoeitliliini uzun yllardr bu sayfada anlatyoruz.

Bu biyoeitlilik gn getike yeni keiflerle artarak devam ediyor.
Keifler bilim insanlarmzn yeni bulgular olabildii gibi srprizler de olabiliyor.
Bu tip srprizlere son rnek olarak, uzun zamandr lkemizden bilimsel
kayd verilmeyen kutup marts verilebilir. Kutup marts 2014n
son gnlerinde Rizede ku gzlemcisi Murat Saltk tarafndan grntlendi.
Bu olay tm doaseverleri, fotoraflar ve elbette bizi de ok heyecanlandrd.
Kutup martsnn blgeyi hemen terk etmemesi zerine de ok sayda
ku fotorafs ve gzlemcisi blgeye giderek fotoraf ekti.
50
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Kutup marts iri martlardan biri. Kanat akl 138-158 cm, boyu 63-68 cm,
arl da 1-1,8 kg kadar olabilir. Hepil olarak beslenir. Adndan da anlalaca
zere doal olarak Kuzey Kutbu evresinde yaayan ve reyen bir ku.
Kn Atlantik ve Pasifikin kuzey kylarna, Britanyaya ve ABDye g edebiliyor.
Hatta Meksikann kuzey taraflarna kadar inebiliyor.
Bunun yan sra zaman zaman ekvator blgesini de ziyaret edebiliyor.
lkemiz dnda srail, rdn ve Tunustan verilmi kaytlar var.
Ama kutup martsn ilgin klan asl zellii ilk bilimsel kaydnn 23 ubat 1874te
stanbulda verilmesinin ardndan 140 yl boyunca hi gzlenememesi.
Kutup marts (Larus hyperboreus)
Fotoraflar: Prof. Dr. Mustafa Szen

Kaynaklar
http://www.trakus.org/
http://www.iucnredlist.org/details/22694343/0
51
Trkiye Doas
Flora
Egzotik Ziyareti
Geni Yaprakl Deniz ayr
Svey Kanalnn 1869ta almasyla birlikte, Akdeniz ile Kzldeniz

ve Hint Okyanusu birbirine baland. Sadece gemilerin deil ekosistemler
arasnda canllarn geiine de olanak salayan kanaln alndan
20-30 yl sonra baz canl trleri yava yava kanaldan gemeye balad.
Geiler daha ok Kzldenizden Akdenize doru oldu.
Gnmzdeyse ok sayda Kzldeniz kkenli canl Akdenize
girip yerlemi durumda. Bugn Akdenizde yapacanz her dalta
Kzldeniz kkenli trler grmek mmkn. Hatta denebilir ki
Kzldeniz kkenli trlerin girii bu hzla devam ederse gelecekte
yerli trler grmek daha zor olacak, nk Kzldeniz kkenli trler,
yerli trlerin zerinde kolayca bask kurarak, yaam alanlarn
igal ederek onlarn ortamdan uzaklamasna neden oluyor.
Bu trlerden biri de bilimsel ad Halophila stipulacea olan geni
yaprakl deniz ayr (Halophila deniz ayr da deniyor).
52
Geni yaprakl deniz ayr makrofit

olarak da tanmlanan bir deniz bitkisi.
Svey Kanalnn almasndan
itibaren 110 makrofit Akdenize
girmi durumda. Bunlardan sadece
geni yaprakl deniz ayr deniz
iekli bitkisi (kk, gvde, yaprak ve
iek gibi yaplar olan), dierleri ise
deniz ieksiz bitkisidir. Geni yaprakl
deniz ayrnn Akdenizde ilk defa
1894te bulunmu. Bundan 3 yl

sonra da Rodos Adasnda rastland
kaytlarda geiyor. Gnmzdeyse
Dou Akdeniz kylarnda, kuzeyde
Malta ve Sicilyaya kadar, gneydeyse
Tunusa kadar olan ky kesimlerinde
yayor. S yerlerden 30-45 metreye
(en fazla 65 metre) kadar olan
kumlu, amurlu yerlerde bulunuyor.
nsan salna zararl deil.
Fotoraf: Tahsin Ceylan

Kaynak
http://www.ciesm.org/atlas/appendix4.html
53
Dr. M. Fatih Bay

ETH Zrih, CERN
Yeraltnda Karanlk Madde Av

Karanlk madde varl pek ok kantla kabul edilen, ama deneysel olarak gzlemlenemeyen,
evrenin btnn sarm olduu tahmin edilen, gizemli bir maddedir. Bu madde karanlk ismini doasnn
aklanamayndan alr. Karanlk maddenin ne olduunu anlamak iin eitli yntemler kullanlyor.
Bu yntemlerden bir tanesi baz yeralt aratrma laboratuvarlarnda kurulan parack detektrleri ile
karanlk madde aday olabilecek yeni bir parack kefetmeye almak. Peki evrenin btn
karanlk maddeyi aratrmak iin ak bir ekilde dururken, neden baz bilim insanlar
yeraltnda karanlk madde aryor?
Vera Rubin teleskobuyla
gkyzn incelerken
stronomi ve kozmoloji alanlarnda yaplan

birtakm deneysel almalar, baryonik olmayan yani elektromanyetik etkileime girmeyen bir maddenin var olabileceine dair gl kantlar ortaya koydu. inde yaadmz evrenin yap talarn oluturan temel paracklar ve bunlarn
birbirleriyle etkileimlerini uzun sre baarl bir biimde ifade eden Standart Model Kuram, byle bir
maddenin temel paracklar hakknda bilgi iermez.
Bugn karanlk madde aday olabilecek yeni bir paracn kefi, birok bilim insann fazlasyla heyecanlandracak bir bulu olaca gibi Standart Model
tesi yeni bir fiziin kapsn da aacaktr.
Karanlk maddenin var olduuna dair ilk kant,
1933 ylnda Fritz Swickynin yeryznden 321 milyon k yl uzaklktaki Sa Kmesi zerine yapt
gzlemler sonucunda geldi. Fritz, Sa Kmesi iindeki galaksilerin ortalama hzlarn krmzya kayma metoduyla lerek, galaktik kmenin ktlesinin
tahmin edilenin ok stnde olduunu buldu. O yllarda bunu ileri srmek pek kolay olmasa da, bunun
ancak gzlemlenemeyen yeni bir madde formunun
varlyla aklanabileceini savundu. Fritzden yl
nce,1930 ylnda Wolfgang Pauli de benzer bir durumla karslam, sadece zayf etkileimde bulunan
ntrino paracnn belki de hibir zaman kefedilemeyeceini dnerek, Tubingende yaplan bir fizik konferansna fikirlerini ancak zet olarak, ksa
bir mektupla ifade ederek katlmt. Oysa bugn artk ntrinolarn gzlemlenmesinin tesine geilmi,
hayli hassas, byk ktleli detektrler sayesinde baka kuramsal zellikleri de kefedilmeye balanmtr.
Fritzden uzun bir sre sonra, 1970 ylnda Vera

Rubin karanlk maddenin doasnn ne olabileceine dair ipular tayan birtakm gzlemlerde bulundu. Uzayn derinliklerine evirdii teleskobuyla yapt almalar sayesinde, NGC 3198 galaksisinin hznn merkezden uzaklatka deimeden kalan dz
bir eri olduunu gzlemledi. Oysa Newton mekanii bize galaksilerin hzlarnn merkezden uzaklatka uzakln karekkyle ters orantl olarak azalmas gerektiini sylyordu. Bu beklenmedik sonu bilim insanlarn, ktlesi olan kresel bir karanlk madde halesinin galaksiyi iine alacak bir biimde sarmas gerektii fikrine gtryordu.
Daha sonralar ktleekimsel merceklenme gzlemleri ile elde edilen veriler karanlk madde halesinin varlna dair dorudan kantlar salad. Deney Albert Einsteinn 1916 ylnda yaymlad genel grelilik kuramna gre dnlmt. Galaksilerin etrafn sard varsaylan karanlk madde halesinin, evrenin uzak bir noktasndan yolculua balayan (galaktik kmeler veya yldz gibi) uzay-zamanda ktleekimsel etki ile kendine doru bkp
n kaynan aslnda olduundan farkl bir noktada grmemize sebep olmas gerekiyordu.
>>>
V (km s-1)
200
NGC 3198
Karanlk hale
100
Grnr madde
Gaz
0
0 Yarap (kpc) 10
20
30
Hzn yarapa bal deiimini gsteren grafikte (stte),

NGC 3198 galaksisinin dn hznn merkezden uzaklatka beklenenin
aksine dz bir eri olarak dalm gsterdii grlyor.
Alt soldaki grafikte Kurun Kmesinin ktle dalmnn iki boyutlu haritas grlyor. Ktle dalm ktleekimsel merceklenme yntemiyle
elde edilmitir. Sadaki grafikte, plazmalarn etrafnda olmas beklenen ktle merkezinin plazmalarn dnda kald aka grlyor.
A noktasndaki kaynaktan harekete balayan k, Gnein yaknndan

geerken ktleekimsel etki sayesinde bklr ve Dnyadan bakan
gzlemciye gre kaynak B noktasndaym gibi grnr.
Bu kurama kant olmas asndan,

1990da Dnyann yrngesine yerletirilen Hubble Uzay Teleskobu ile aratrmalar yapan bilim insanlar, galaksi kmelerinden yaylan n, gerekten de daha yaknmzdaki baka galaksi kmeleri tarafndan bkldn kefetti. Baka bir almada, 4 milyar k yl uzaklktaki Kurun Kmesinin ktle dalmnn iki boyutlu haritas karld. Plazmadan ve arpan iki galaksi kmesinden
oluan Kurun Kmesinin ktle merkezinin, ktlesi daha fazla olan plazmann
etrafnda olmas bekleniyordu. Sonular
karanlk madde halesinin varln dorudan destekler nitelikteydi ve kmenin
ktle merkezinin plazmann dnda olduunu gsterdi.
Karanlk Madde
Nasl Gzlemlenebilir?
Karanlk maddenin varlna dair kantlarn artmasyla birlikte, doasnn ne
olabilecei ynnde de eitli senaryolar ortaya atlmaya baland. Bir senaryoya gre karanlk madde ktlesi olan, greli olmayan -yani yava olan- hzlarda hareket eden, dier maddelerle sadece zayf
ve ktleekimsel etkileimde bulunabilen,
yksz bir parack olmalyd. Bu paraca WIMP (Weakly Interacting Massive Particle) ad verilmektedir. WIMP paracklarndan oluan karanlk maddenin Samanyolu Galaksisini de iine alacak bir biimde kresel bir dalm gsteren, galaksilerin etrafnda durgun halde
bulunan haleler formunda olduu tahmin
edilmektedir. Bu senaryoya gre Dnyamz durgun haldeki Samanyolunu saran
karanlk madde halesinin iinden saniyede yaklak 245 km hzla gemektedir.

WIMPi kefedebilmek iin deney tipi
nerilmektedir: Dorudan gzlem, dolayl gzlem ve arptrc kullanmak. 1985
ylnda ilk olarak Googman ve Witten
WIMP paracnn ok hassas detektrler tarafndan kefedilebilecei fikrini ileri srd. Buna gre WIMPin sradan herhangi bir maddenin ekirdeiyle zayf etkileimde bulunaca ve elastik salmaya ve ekirdekte tepkimeye sebep olaca
varsaylmaktadr. ekirdek tepkimesinin
ortaya karaca birtakm sinyaller detektrlerin veri elde etme sistemleri tarafndan kaydedilebilir. Bu tarz deneysel almalara dorudan karanlk madde aratrmas ad verilir.
55
Yeraltnda Karanlk Madde Av
imdi en bata sorduumuz soruya geri dnp cevabn vermeye alalm. Neden baz bilim insanlar yeraltnda karanlk madde aryor? Bunun amac, WIMPi
kefedebilecek detektrlerde meydana gelebilecek arka plan olaylarn en aza indirmektir. Gkyznden gelen baz kozmik nlar -ounlukla monlar- detektrn yaknnda bulunan baz maddelerin ekirdekleriyle etkileime girip ntron
paracklar koparabilir. Bu ntronlar da
WIMPin oluturaca sinyallere benzeyen sinyaller oluturabilir. Bu tip arka plan
olaylarn en aza indirmenin yolu, detektrlerin ykseklii bir ka kilometreyi bulan dalarn altndaki yeralt laboratuvarlarnda altrlmasndan geer. Bir baka
yntem de, atom numaras yksek birtakm malzemelerin (rnein bakr, kurun,
polietilen) detektrn etrafna kalkan olarak sarlmas ve bylece ntronlarn oluturabilecei arka plan sinyallerinin en aza
indirilmesidir. Detektrlerin aktif malzeme olarak kullanlan ksm WIMP ile etkileime girdii zaman oluan tepkime
enerjisi, fonon (s) sinyaline, iyonlama
veya uyarlma sonucunda da sintilasyona
(k) dnr. Simdi buraya kadar anlatm olduumuz dorudan karanlk madde gzlemlerini tek bir deney zerinden
bakarak somutlatrmaya alalm.
ArDM (Argon Dark Matter)

Deneyi
ArDM, svireden ETH Zrih ve
CERNn, spanyadan Ciematn (Centro de Investigaciones Energticas, Medioambiantales y Tecnolgicas) bir araya gelip yrtt, karanlk madde paracklarn dorudan kefetmek iin tasarlanm bir deney. ArDM detektr ilk kez
CERNde ina edilip spanyadaki 2450
metrelik Canfranc Dann altnda bulunan Canfranc Yeralt Laboratuvarna (Laboratorio Subterrneo de Canfranc, LSC)
Mart 2012de baaryla kuruldu.
Daha nce de bahsettiimiz gibi,
WIMP paracnn sadece zayf kuvvet
ve ktleekimi kuvveti ile etkileen bir
parack olabilecei ngrldnden
gzlemlenebilmesi iin ok hassas ve ok
56
spanyadaki Canfranc Dann (stte) altndaki Yeralt Laboratuvarnda kurulmu olan ArDM detektr (altta)
byk ktleli detektrler gerekir. ArDM

deneyi en son teknoloji kullanlarak, karanlk madde olmaya aday WIMP parac sinyallerinin argon svsnda dorudan gzlemlenebilmesi iin tasarlanmtr. Sv argon detektrnn kullanlmasnn en byk katks, paracn etkileme
olasln artrabilmek iin kademeli olarak kolaylkla ktlesinin ykseltilebilmesi ve dier soy gazlara gre dk enerjili
paracklarn meydana getirecei sinyallere daha hassas olmasdr.
ArDM detektrnn aktif malzemesi 850 kg sv argondan oluur. 200 cm
yksekliinde ve 100 cm apnda vakumlu paslanmaz elik kap iinde tutulur. Saf
kalmas iin sv argon dzenli olarak sirklasyon sisteminden geirilir. Detektrn evresi arka plan olaylarndan korunmak iin polietilen kalkanla kaplanmtr.
Detektrn st ksmnda on iki ve alt ksmnda on iki olmak zere toplam yirmi
drt foton okuyucu vardr.
Ksaca ArDM detektrnn alma ilkesinden bahsedecek olursak, -187oCde

sv halde bulunan argonun ekirdeiyle
WIMP paracklarnn etkilemesi sonucunda fotonlar meydana gelmesi beklenir.
Oluan ilk foton sinyalleri foton oaltclar tarafndan okunup S1 sinyali olarak
detektrn veri alma sistemi tarafndan
kaydedilir. Paracn etkiletii ekirdekte iyonlamaya neden olup elektronlar
meydana getirecei dnlmektedir. Bu
elektronlar, dzgn yksek gerilim verilerek detektrn st ksmndaki ikinci faza
yani gaz argon ksmna karlr. Gaz argon ksmna srklenen elektronlar, Yksek Elektron oaltc (LEM) iinden baka bir gerilim uygulayarak geirilir ve orada da argon gaz ile etkileime girmeleri
salanr. Bu ekilde ikincil fotonlarn ortaya kmas beklenmektedir. Bu sinyaller
de S2 olarak detektrn veri alma sistemi tarafndan kaydedilir. S1/S2 orannn,
eer WIMP paracnn etkileimi sonu-
<<<
Gaz
Foton Okuyucular
Sol tarafta ift fazl ArDM detektr

alt sistemleri ve alma ilkesi,
sa tarafta detektrn sirklasyon
sistemleri, polietilen kalkan ve
sabitlendii platformun
izimleri grlyor.
-0 kV
-4 kV
E alan
~1 kV/cm
Srklenen
elektronlar
120 cm srklenme uzunluu
Dalga boyu deitiren yanstclar
200 kV retici (Cockcroft Walton Devresi)
Yk karc
Dolayl VUV
fotonlarn
dnm
Direk
VUV
fotonlar
-120 kV
-1 kV
Foton Okuyucular
cu meydana gelen ekirdek tepkimesi sinyaline ait

ise daha dk deerde, eer elektron/foton etkilemeleri sonucunda, yani WIMPten baka paracklarn elektromanyetik etkileimi sonucu meydana geldiyse daha yksek deerde olaca ngrlmektedir.
Bu deer farkll, WIMP parac sinyalinin baka etkileimler sonucu meydana gelen sinyallerden
ayrt edilmesine yarar.
WIMP iin asl arka plan olaylarn radyoaktif elementlerin yaymlad ntronlar oluturur. WIMP
sinyalini ntronun oluturduu sinyallerden ayrabilmek iin, algcn kendi malzemesi de dahil olmak zere, arka plan oluturabilecek tm radyoaktif
malzemeler radyoaktif taramadan geirilip ortamn
Monte Carlo simlasyonu yaplr ve bir arka plan deeri belirlenir. Bu deer, elde edilecek olan WIMP
sinyal deerlerinden karlr ve beklenenin zerinde bir fazlalk olup olmadna baklarak analiz sonulandrlr. Beklenen arka plan olaylarnn zerinde bir deer, dorudan WIMP paracnn kefi anlamna gelecektir. Detektr iinde meydana gelen bir
olayn okuyuculara iletilmesi ve veri olarak kaydedilmesi sadece 4 nanosaniye srer. Bu grevi yerine getirebilecek elektronik devrelerin hem ok hzl ilem
yapmas hem de -187oCnin altnda verimli bir ekilde almas gerekir.
ArDM deneyi getiimiz Mays ay sonunda spanyadaki Canfranc Laboratuvarndan sorumlu bilimsel komiteye sunuldu ve komiteden tam puan
alarak altrlmas iin onay alnd. Detektrn souk argon gaz doldurularak yaplan denemeleri baaryla sonuland. ok ksa bir zaman iinde detektr -187oCde sv argon aktif malzemesiyle doldurulup yerin altnda karanlk madde aday WIMPi avlayabilmek iin almaya balayacak.
e/Y gib
SI/S2
Sv
WIMP
gibi
S1/S2 orannn tespiti sayesinde,

WIMP gibi paracklarn
meydana getirecei sinyaller
baka elektromanyetik
etkileimler sonucunda
meydana gelebilecek arka plan
sinyallerinden kolaylkla
ayrt edilebiliyor.
Grnr Enerji
Kaynaklar:
Zwicky, F., Helvetica Physics Acta 6, 110 , 1933.
Rubin, V. C., The Astrophysical Journal 238, 471 1980.
Clowe, D., The Astrophysical Journal Letters 648, L109 2006.
Badertscher, A., Bay, F. ve ark. , Journal of Instrumentation, Cilt 8, C09005, 2013.
ArDM web sayfasi: http://darkmatter.ethz.ch
57
Dr. zlem Kl Ekici

Genetii
yiletirilmi
Nesiller
>>>
Tedavi edilemeyen kaltsal mitokondriyal

hastalklardan arndrlm salkl bebeklerin dnyaya
gelmesi amacyla gelitirilen genetik ebeveyne
sahip embriyolarn oluturulmas yntemi birok aileye
umut kayna olurken baz biyoetik tartmalar da
beraberinde getirdi.
Hasarl Genler Hasta Eder!

Canllarda genetik bilgilerin byk bir ksm ekirdek DNAs tarafndan kodlanr. Genetik bilgilerimiz, fiziksel yapmz ve kiiliimizi belirler. Genler DNAnn bir parasdr ve kromozomlarn iinde
yer alr. Genler ift olarak bulunur. Yars anneden,
yars ise babadan gelir. Bazen bu genler tam veya ksmi farkllk gstererek yani mutasyona urayarak hasarl hale gelir, o zaman da ilevlerini kaybeder ve grevlerini yapamazlar. Herhangi bir gen
dzgn almaynca normalde kodlamas gereken
proteini ya hi kodlamaz ya da kodlasa bile proteinin yaps normal olmaz. Buna bal olarak vcutta eitli genetik bozukluklar ve hastalklar meydana gelir. Genlerde ve kromozomlarda grlen anomaliler sonucu ortaya kan baz genetik hastalklar
kaltsaldr, bazlar ise birtakm evresel ve kimyasal
faktrler nedeniyle sonradan edinilir.
Mitokondri
Temel genetik materyalimiz olan ekirdek

DNAsndan bamsz olarak, canl genomunda bir
de mitokondriyal DNA (mtDNA) bulunur. mtDNA
yalnzca temel hcre ilevlerini ynetir ve hcresel
enerjinin retim merkezidir. htiyac olan proteinlerin ounluu ekirdek DNAs tarafndan kodlanan
mitokondri, 16.569 baz iftinden oluur ve yaklak
20 bin insan geninden sadece 37sini tar. Geri kalan DNAlar hcrenin ekirdeinde bulunur. mtDNA
maternaldir yani anneden gelir. Annenin yumurta
hcresinde binlerce mitokondri bulunur ve her birinin kendi DNAs vardr. mtDNA mutasyona uradnda hasarl hale gelen mitokondri genomu anneden ocuklara geer ve tedavisi mmkn olmayan,
ou lmcl, ok ciddi mitokondriyal genetik hastalklarn ortaya kmasna neden olur. Kas zayfl,
anemi, hipertansiyon, oklu organ yetmezlii, kalp,
karacier, solunum, sindirim ve metabolizma rahatszlklar, yenidoan lmleri, krlk, sarlk, unutkanlk, zek gerilii, nrodejeneratif hastalklar ve
baz kanser trleri hasarl mitokondriyal DNA nedeniyle oluuyor. Gnmzde yaklak 250 mitokondriyal hastaln anneden ocua aktarld ve bunlardan 50 kadarnn da yenidoan lmlerine neden
olduu biliniyor. Her 6500 bebekten 1i mitokondriyal hastalkla douyor.
59
Genetii yiletirilmi Nesiller
Annenin yumurtas
Donrn yumurtas
Annenin kromozomlarn
tayan ekirdek nakledilir
Mitokondriyal
Deiim
Hasarl mitokondri
Salkl mitokondri
Donrn
ekirdek DNAs
uzaklatrlarak
imha edilir
Anne
Annenin yumurtas
Sitoplazmik
Nakil
Donr
Donrn yumurtas
Sitoplazma ve mitokondri
nakledilir
Hasarl mitokondri
farkl genetik malzeme

ile gerekletirilen tp bebek
yntemleri
Salkl mitokondri
Anne
Donr
Gen Tedavisi
Kaltsal ve sonradan edinilmi genetik hastalklarn tedavisinde ve gelecek nesillere aktarlmasnn nlenmesinde uygulanan yntemlerle bir kiinin genlerinin ifadesi deitirilebilir. Yani hastann belli hcrelerinde, dokularnda ve organlarnda ilgili
hastal tedavi etmeye ynelik genetik bir deiiklik yaplr. Bunun iin ya hatal genlerin ilevleri yeniden dzenlenir ya da gen
aktarm yoluyla hatal genler salkl olanlarla deitirilir.
>>>
Baba
Salkl mitokondri
Annenin ekirdek DNAs
Embriyo
annenin rahmine
yerletirilir
Sperm
Yeniden tasarlanan donr yumurtas

sperm ile dllenir
Anne
Baba
Baba
Salkl ve hasarl mitokondriler
Annenin ekirdek DNAs
Embriyo
annenin rahmine
yerletirilir
Sperm
Baba
Gen tedavileri reme (tohum) ya da vcut (somatik) hcrelerine uygulanr. reme hcreleri olan gamette (sperm ve yumurta),
zigotta (dllenme sonucu oluan diploid hcre) ve erken dnem
embriyoda (zigot art arda mitoz blnr ve hcre says artar) yaplan genetik deiiklikler kalcdr ve gelecek kuaklara aktarlr, o
nedenle bu tedavi yntemi ou lkede yasak. Ancak gnmzde ngiltere ve ABD gibi baz lkelerde sadece mitokondriyal hastalklarn tedavisi iin ekirdek gen transferi etik adan kabul edilebilir olarak nitelendiriliyor, ama henz yasal deil. Somatik hcre gen tedavisinde ise hastann belli hcrelerinde veya dokularnda
izim: Erhan Balk
Yeniden tasarlanan annenin yumurtas

sperm ile dllenir
Anne
ilgili hastal dzeltecek ekilde genetik deiiklik yaplyor. Deiiklie urayan genom gelecek kuaklara aktarlmyor.
Gen tedavisi ounlukla tek gen bozukluunun neden olduu kardiyovaskler hastalklarn ve kanser hastalklarnn tedavisinde uygulanyor. Gen aktarmnda viral veya viral olmayan
vektrler (tayclar) kullanlyor. Tedavi edici genlerin hcrelere yeterli dozlarda aktarlmas, sadece hastalkl hcreleri hedef almas ve vcut tarafndan kontrol edilip korunabilmesi, gen
tedavisi yntemlerinin biyogvenlii ve uygulanabilirlii asndan hayli nemli saylan hususlar.
61
Genetii yiletirilmi Nesiller
Genetik Ebeveynli Tp Bebekler

Nesiller aras tanan ve tedavi edilemeyen mitokondriyal hastalklardan arndrlm salkl bebeklerin dnyaya getirilmesi
uzun zamandr zerinde allan bir konu. Yaplan aratrmalar
insan mitokondrisindeki bozukluun sebep olduu genetik hastalklarn daha dllenme gereklemeden nne gemeyi hedefliyor.
Bu amala gelitirilen ve 3 genetik ebeveynin kullanld tp
bebek (vcudun dnda yani laboratuvar ortamnda gerekletirilen dllenme) yntemi, genetii iyiletirilmi nesillerin yetimesine olanak salayacaa benziyor. Bu yntemde farkl 3 genetik malzemenin kullanlmas sz konusu: Annenin yumurta hcresinin ekirdek DNAs, babann sperm hcresinin genomu ve
donrn yani verici kadnn salkl mitokondriyal DNAs.
Hollandal embriyolog Jacques Cohen ve ekibinin, 1990l
yllarn sonuna doru, ABDnin New Jersey eyaletinde bulunan
zel bir klinikte farkl 3 genetik malzemeyi kullanarak balatt tp bebek aratrmas en ok ses getiren almalardan biri. almada sitoplazmik nakil denilen yntem kullanld. Donr kadndan alnan ve iinde salkl mitokondriler barndran bir miktar hcre sitoplazmas, annenin yumurta hcresine nakledildi. Bylece annenin yumurta hcresinde hasarl
mtDNAlarn yan sra salkl mitokondri genomlar da yer ald. Babann spermiyle dllenen yumurtalardan elde edilen embriyolar annenin rahmine yerletirildi. Bu alma 1998-2002 yllar arasnda youn bir ekilde devam ederek anne ve babann
ekirdek DNAsnn yan sra donrn de mtDNAsn tayan 17
bebein dnyaya gelmesine neden oldu. Ayn yntem o yllarda lkedeki baka kliniklerde de uyguland. Tm bu almalarn sonucunda 30-50 bebein dnyaya geldii tahmin ediliyor.
Ancak bu bebeklerden bazlarnda genetik, bazlarnda da
geliimsel ve bilisel bozukluklar tespit edildi. Uzmanlar sitoplazmik nakil srasnda mitokondrilerin zarar grd ihtimali
zerinde durdu. Salkl domas beklenen bebeklerde birtakm
hastalklar gelimesi, yntemin uygulanabilirliine dair endielerin artmasna neden oldu. Amerikan Gda ve la Dairesinin
(FDA) 2002 ylnda ABDde bu tr deneylerin insanlarda yaplmasn yasaklamasnn ardndan almalara son verildi.
62
O zamandan beri de bu bebeklerin salk durumlarnn takip

edilmesi veya herhangi bir bilimsel veri elde edilmesi mmkn
olmad. Ancak son zamanlarda basnda yer alan baz haberlerden bu ocuklardan birinin, 14 yandaki Alana Saarinenin, gayet salkl bir hayat srdrdn grebiliyoruz.
ABD ve ngilterede 2009-2013 yllar arasnda e zamanl yrtlen projelerde yeni bir yntem daha denendi. Mitokondriyal deiim olarak adlandrlan yntemin etkinlii tekrarlanan deneylerle birok defa snand. Oregon Salk ve Bilim niversitesi ile Ohio Devlet niversitesi Kadn Sal
Merkezinin Shoukhrat Mitalipov liderliinde ortaklaa yrtt projenin sonular ABDde konunun tekrar gndeme gelmesine neden oldu. Ayn yllarda ngilterede Newcastle niversitesinde Doug Turnbullun ayn yntemi kullanarak
yapt almalar, mitokondrideki hasardan kaynaklanan genetik hastalklarn daha bebekler domadan tedavi edilme ihtimalinin olduunu gsterdi.
Mitokondriyal deiim ynteminde iki yol izleniyor. Yumurta onarm ve embriyo onarm. Yumurta onarmnda donr kadnn yumurta hcresindeki ekirdek DNA uzaklatrlarak imha ediliyor yani nc ahsn genetik izleri temizleniyor. Bylece donrn yumurta hcresinde sadece mitokondriyal DNA kalyor. mtDNAs hasarl olan annenin yumurtasndaki ekirdek DNA alnyor ve donr kadnn ekirdei uzaklatrlm ve salkl mtDNAl yumurta hcresinin iine yerletiriliyor. Daha sonra babann sperm hcresi ile yeni batan
tasarlanm salkl yumurta hcresi laboratuvar ortamnda
dlleniyor.
Embriyo onarmnda ise hem annenin hem de donrn yumurta hcreleri babann sperm hcresi ile dllenerek iki embriyo elde ediliyor. Donr embriyosundaki n ekirdekler (yeni
dllenmi ve henz zigot oluumu gereklememi yumurtadaki erkek ve dii ekirdek DNAsndan oluan yap) uzaklatrlp
imha ediliyor, bylece geride sadece salkl mitokondri genomu kalyor. Ebeveyn embriyosundaki n ekirdekler donrn
embriyosuna naklediliyor.
<<<
Yaplan denemelerde insan gameti ve embriyolar kullanld. Ancak yasalar gerei, mitokondriyal
hastalklardan arndrlm insan embriyolar almann sonulanmasnn ardndan tm embriyolar 8
gn iinde imha edildi. Eer almann devam yasal olarak mmkn olsayd tasarlanan salkl embriyolar anne rahmine yerletirilecekti. Bu durumda
doacak bebek hem anne babasnn, hem de donr
kadnn genetik materyalini tayacakt.
ABDdeki ekibin hayvanlar zerinde yapt almalarda ise sre bir adm daha ileriye tand. Maymunlar zerinde yaplan ve sonular 2013te Nature dergisinde yaymlanan aratrmada, mitokondrisi
kusurlu olan annenin ekirdek DNAs baka bir dii
maymunun mitokondriyal genomu salkl yumurtasna aktarld. Dllenme neticesinde doan z
maymunlar gayet salklyd. Kaltsal hastaln anneden yavrulara gemesinin engellenmi olmas, bu
tekniin insanlarda da baarl olma ihtimalini artrd. u sralar Amerikan Gda ve la Dairesinin bu
yntemin insanlarda kullanlmasna ilikin sreler
ve yasal dzenlemeler zerinde alt bildiriliyor.
Uygulamann Yasallamas
Konu mitokondriyal kaltmla geen hastalklar
nedeni ile salkl ocuk edinemeyen aileler iin hayli nemli, ancak gelitirilen yntemlerin gvenilir bir
ekilde uygulanabilmesi iin birtakm dzenlemeler
yaplmas ve ayrntl kanun maddeleri yazlmas gerekiyor. Doacak ocuklarn ebeveynlerinin dnda
az da olsa nc bir ahsn DNAsn tayacak olmas, durumun etik boyutunu da gndeme getiriyor.
Ancak uzmanlar mitokondriyal deiim yntemleri
kullanlarak genetii iyiletirilecek nesillerin genomlarnn yaklak %99,9unun ebeveynlerinden (ekirdek DNA), %0,1inin de donrden (mtDNA) geleceinin altn zellikle iziyor.
ngiltere parlamentosunun konuyla ilgili komisyonu, yntemin gvenilirliini, etkinliini, etik boyutlarn ve kamuoyu yoklamas sonularn deerlendirerek incelemelerini rapor haline getirdi. Kamuoyu yoklamas sonular halkn %57sinin uygulamay etik bulduunu gsteriyor. ounluk uzun
vadede salkl ailelerin olumasna temel hazrlad iin konunun etik adan bir problem yaratmadn dnyor. Hazrlanan komisyon raporuna gre farkl genetik malzemenin kullanld tp bebek yntemi sadece mitokondriyal bir hastalk tad bilinen aileler iin, tedavi amacyla kullanlabilecek. Yani baka ksrlklarn tedavisinde kullanlamayacak. Bu yntemle doan ocuklarn donr kadnn
kimliini bilmeye yasal olarak hakk olmayacak. Donr kadn da resmi olarak ebeveyn diye tanmlanmayacak. Ancak yetkililer hazrladklar raporda tekniin gvenilirliinin ok iyi aratrlmas gerektiini
zellikle vurguluyor.
almalarn gvenilirliinin deerlendirilmesinin tamamlanmas, yasal dzenlemelerin ve srelerin belirlenmesi, ardndan da parlamento tarafndan yntemin onaylanmasyla birlikte, uygulamann
2016ya kadar imdilik sadece ngilterede yasallaabilecei belirtiliyor. Yani nmzdeki birka yl iinde mitokondriyal DNA bozukluklarndan arndrlm pek ok bebein dnyaya gelmesi bekleniyor.
Ancak yaplan almalarn gerekten amacna ulap ulamadn anlamak iin bu ocuklarn ocuklarnn ve torunlarnn da tbbi ve genetik adan takip edilmesi gerekiyor. Mitokondriyal hastalklar gelecek nesillerde grlmez ise, ite o zaman almalar baaryla sonulanmtr diyebiliriz.
Hcre
Mikrotbller
ekirdek
Sitoplazma
(Hcre Svs)
Endoplazmik
Retikulum
Lizozom
Golgi
Sentriyol
Mitokondri
Kaynaklar
http://www.newscientist.com/article/mg19826591.700-genetically-modified-humans-here-and-more-coming-soon.
html?full=true
http://www.wired.co.uk/news/archive/2013-06/28/mitochondria-transfer-ruling
http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-13124077
http://www.realclearscience.com/articles/2013/07/29/we_should_approve_three-parent_embryos_106610.html
http://www.newscientist.com/article/mg22329871.600-threeparent-babies-its-more-messy-than-we-thought.html#.VJu8iQBQ
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0005272809002618
http://www.iflscience.com/health-and-medicine/meet-girl-dna-three-parents
http://www.lsspjournal.com/content/pdf/1746-5354-8-2-29.pdf
http://nuffieldbioethics.org/wp-content/uploads/2014/06/Novel_techniques_for_the_prevention_of_mitochondrial_DNA_
disorders_compressed.pdf
http://www.cbc-network.org/2013/04/uk-government-panel-approves-genetically-engineered-three-parent-embryos/
http://www.geneticsandsociety.org/article.php?id=6527
63
Levent Dakran
Dnyay Cebinizde Tamann
64
>>>
4G
Yeni Yolu
Yeni nesil mobil alarn en byk vaadi olan daha hzl veri aktarm,
2015 ylnda Trkiyede 4G alarnn kurulmaya balanmasyla lkemiz iin de
geree dnecek. Biz de bundan nce 4Gye ve 4Gnin daha hzl internet
vaadinin tesinde neler sunacana ksaca gz atalm istedik.
ullandnz akll telefonlar ne kadar akll olsalar da, hzl bir internet balantsyla bir araya gelmeyince o kadar da keyif vermiyorlar. Bu nedenle mobil operatrler, yllardr bu cihazlar destekleyecek ve zerinde alan servisleri anlaml hale getirecek hzl internet balants sunan mobil a-
lar hayata geirmek iin alyor.

Bugn cep telefonunuz zerinden
her an her yerde video izleyebiliyor, harita servisleri zerinde yolunuzu bulabiliyor, fotoraf ekip sosyal alar zerinden paylaabiliyor ve ykl eklentileri olan
e-postalar alp gnderebiliyorsanz, hepsi mobil internet teknolojileri sayesinde gerekleiyor.
65
Dnyay Cebinizde Tamann Yeni Yolu: 4G
Dnya genelindeki eilimlere baktnzda da

kullanclarn mobil alardan beklentisinin sesli grmeden mobil veriye doru kaydn gryorsunuz. Ericssonun verilerine gre 2009 ylndan itibaren mobil operatrler zerinden ileyen veri trafii
ses trafiini geride brakt ve talep hzla artyor. Dnya genelindeki 6 milyar geen cep telefonu abonesi ve 2 milyara yaklaan akll telefon kullancs, mobil veri servislerine ynelik byyen bir al beraberinde getiriyor.
4G teknolojisi dediimiz yeni nesil mobil alar
da, standartlar 2000li yllarn balarnda belirlenen
ve gelinen noktada talepleri karlamakta zorlanan
3G alarnn yerine gemek zere kurgulanan yeni
bir teknolojik adm simgeliyor.
Aslnda burada 4Gye girmeden nce kk bir
parantez amak lazm. 3G alar hayata getikten
sonra da geliimini srdrd. Zaman iinde 3.5G,
3.9G, 3G+ gibi yeni isimler altnda daha hzl servislerin ortaya ktna ahit olduk. Hatta bazlar ii biraz ileri gtrerek bu alar 4G LTE olarak
isimlendirme yoluna da gitti (4G LTE, 3GPP tarafndan belirlenen 4G standartlarn karlayabilen
bir altyap deil). Ancak ad ne olursa olsun bu teknolojilerin genel amac, aslnda nispeten dk maliyetli teknoloji gncellemeleri sayesinde, operatrlerin hlihazrda byk yatrmlarla hayata geirdii 3G alarnn mrn mmkn olduunca uzatmaktan ibaretti.
66
LTE Advanced olarak da isimlendirilen gerek 4G

ise, mevcut altyapnn tamamen yenilenmesini gerektiren yepyeni bir teknolojiye karlk geliyor.
Mobil Alar Tamamen IPye Tanyor,

Akll Alar Geliyor
Temelde bir kablosuz radyo iletiim sistemi olan
4Gyi 3Gden ayran birok temel zellik var. Bunlardan en nemlisi ise 4Gnin artk tamamen IP (internet protokol) tabanl olmas. 3Gye kadar olan sistemlerde internet verisi IP tabanl olarak tanrken,
ses verisi kendi protokol zerinden iletiliyordu.
<<<
4G ile artk ses de IP paketleri zerinden tanacak.
4G a altyaps bylece farkl cins verilerin farkl ekilde zmlenmesini ve ilenmesini gerektirecek
herhangi bir blnme olmadan, tamamen internet
protokolne uyumlu olarak ileyecek. Tabii 4G alar iyice yaygnlaana kadar bir sre daha mevcut
3G alar kullanlaca iin, arada bir gei dnemi
olacan da unutmamak lazm.
Peki 4Gyi dierlerinden ayran sadece tamamen
IP tabanl olmas mdr? Hayr. 4G, mobil alar zerinden aktarlan veri hzn artrmaktan frekans ynetimine, beklenmedik talep artlaryla ba etmekten kendi kendini tamir etmeye kadar bir dizi yeni teknolojiyi de beraberinde getiriyor. rnein her
ne kadar bu sizin kullanc olarak ulaabileceiniz
bir hz olmasa da, 4Gnin kuramsal hz snr saniyede 1 gigabite kadar kyor (Turkcell ve Huawei 31 Temmuz 2013te yaptklar bir denemede saniyede 900 megabit hza ulamt).
4G ile, ayn anda desteklenen uygulama ve kullanc says da nemli oranda artryor. rnein
bir 3G baz istasyonu makul hz snrlar iinde 100
civar kullancya ayn anda hizmet verebilirken,
4G ile bu rakam 400 civarna trmanyor. Ayrca a
zerindeki verilerin kar tarafa ulama hz olarak
nitelendirilebilecek gecikme sresi de 20-40 milisaniye seviyesine kadar iniyor. Bu da video konferans benzeri anlk iletiim uygulamalarnn, uzaktan cihaz kontrolnn ve evrimii oyunlarn daha akc olaca anlamna geliyor. Elbette tm bu
zelliklerden faydalanmak iin 4G uyumlu cihazlar (4G destekli akll telefon, tablet, modem) gerekiyor.
Baka? 4G alar mevcut frekans araln daha
verimli kullanmak zere tasarlanyor. rnein 3G
alarnda veri indirme ve ykleme iin ayn frekans
band kullanlrken, 4G alarnda indirme ilemleri ok daha yksek bir veri trafiine karlk geldii iin indirme ve ykleme ilerinde farkl frekanslar kullanlabiliyor. Ayrca 4G veri aktarm protokol, 3Gye oranla daha fazla verinin frekans band
iinden aktarmna izin veriyor ve bu da hz stnl olarak yansyor.
4G alarnn ne kan en ilgin zelliklerinden
biri de akll olmas. rnein bir yerde konser olduunu ve oraya bir kalabaln toplandn dnn. 4G alar, bu durumda daha fazla kiiye daha
iyi hizmet vermek iin altyapdaki yk dalmn
yeniden dzenleyebiliyor. Yine olas bir felaket durumunda veya herhangi bir dier nedenle bir baz
istasyonu ileyemez hale geldiinde, iletiim trafii
baka istasyonlara ynlendirilebiliyor.
Trkiyedeki Durum
Trkiyede 4G iin yaplacak ihalenin 2015te gereklemesi ve Trkiyedeki ilk ticari 4G alarnn da
ayn yl faaliyete gemesi hedefleniyor. Getiimiz ay
ICT Medya tarafndan gerekletirilen Mobil Genibant (4G+) Teknolojiler Reglasyon Politika ve
Stratejileri balkl toplantda Trkiyenin 4Gye geii, bu erevedeki ihtiyalar ve gemiteki tecrbelerden alnmas gereken dersler, endstriye yn veren kurumlarn ve Trkiyedeki mobil operatrlerin
temsilcilerinin katlmyla ele alnd.
Toplantda paylalan verilere gre Trkiyede tek
bir operatrn Trkiyeyi kapsayacak bir 4G a kurmas iin yapmas gereken yatrm 5 milyar dolar. 4G
hizmetlerine dayal yeni i modellerinin ortaya kmasyla nmzdeki 10 ylda 4Gnin getirecei ekonomik potansiyel ise 50 milyar dolar. Bu da 4G teknolojilerine yerli yatrm iin byk bir potansiyel
anlamna geliyor. 2014 yl Ekim aynda duyurulan,
Savunma Sanayii Mstearl ve ASELSAN arasnda imzalanan Drdnc Nesil (4G/LTE) Haberleme Sistemi Gelitirme (ULAK) Projesi kapsamnda, ASELSAN liderliinde Neta ve Argela tarafndan gelitirilen 4G/LTE baz istasyonunun ilk prototipi bu yolda atlan nemli bir adm.
Dier yandan, mobil operatrlerin ortak beklentisi faaliyetlerine ayrlan frekans geniliinin artrlmas ynnde. Hepsi de frekansn kullandka tkenmeyecek bir kaynak olduuna vurgu yapyor
ve Trkiyede kullanma sunulan mevcut frekansn
nemli bir blmnn atl olarak beklediine dikkat ekiyor. Bir dier nokta da, 4G an destekleyecek olan fiber altyaplarn genilemesinin gerekmesi.
Zira baz istasyonlar mobil cihazlarla olan balanty
kablosuz olarak gerekletirirken, cihazlardan gelen
talepleri internete iletmek iin fiber altyaplar kullanyor. Dolaysyla 4G altyaps yalnzca operatrlerin a altyap yatrmlarndan deil, lkenin fiber genibant altyapsndan da beslenmek zorunda. Bu nedenle altyap bazl, rekabete dayal bir sektrn desteklenmesi gerektii ifade ediliyor.
zetle 4G daha ok hz, daha kaliteli ve kesintisiz hizmet ve birok yeni i modelinin hayata gemesi iin daha ok frsat anlamna geliyor. Umarm bir
an nce biz de kullanmaya balarz.
Kaynaklar
http://www.emarketer.com/Article/2-Billion-Consumers-Worldwide-Smartphones-by-2016/1011694
http://www.3gpp.org/
http://www.ericsson.com/news/1396928 http://electronics.howstuffworks.com/4g.htm
http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/4g-and-lte-everything-you-need-to-know-926835
https://gsmaintelligence.com/analysis/2011/09/global-mobile-connections-to-surpass-6-billion-by-year-end/299/
67
Brtein Ege
Gelecei
Gne Kadar Parlak
Uak Nesli
Solar Impulse
olar Impulse 7 Nisan 2010da sviredeki ilk deneme uuundan sadece ay sonra 8 Temmuz 2010da, 24 saat hi durmadan uarak ilk defa gece de havada kalmay baard. 2011de Brksel ve Parise yapt uluslararas ilk
uularn ardndan Haziran 2012de ilk ktalararas uuunu mucit Bertrand Piccard komutasnda Madridden Fasn bakenti Rabata uarak gerekletirdi. 830 kmlik uu mesafesini yaklak 19
saatte kat eden uak dolunay altnda havalimanna indi. Solar Impulse projesinin ikinci nesli30
ni temsil eden Solar Impulse IInin ise 2015in ilkbaharnda dnya turuna Basra krfezindeki lkelerden birinden balamas planlanyor. Uak, toplam 20 gn srecek bu dnya turu srasnda her ktada bir kez konaklayacak. Maksimum seyir srati saatte 140 kmye kadar kabilen ve bo arl
2300 kg civarnda olan Solar Impulse II, 72 metrelik kanat aklyla neredeyse dnyann en byk yolcu uaklarndan biri olan Boeing 747-8den
bile daha byk olmasna ramen arlk asndan sz konusu modelin sadece yzde biri kadar.
Elektrik veya gne enerjisiyle alan aralarn tarihesi neredeyse otomobillerin ve uaklarn tarihesi kadar eskidir.
evre dostu enerjiler alannda yaplan atlmlarla yakn bir gelecekte gerek elektrik enerjisiyle alan otomobiller gerekse gne enerjisiyle
gece gndz uabilen uaklar hayal olmaktan kacak. svireli iki pilot tarafndan gelitirilen Solar Impulse II gne enerjisiyle alan
uak kategorisinin en son ve yaratc rneklerinden. Gelecek yl dnya turuna kmas planlanan Solar Impulse II yakn bir gelecekte sivil havaclkta
yeni bir r aacaa benziyor. imdi gelin, gelecei bir gne kadar parlak olan bu sevimli ua beraber inceleyelim.
Uan umas iin gerekli enerji, karbon fiberden

retilmi kanatlarn zerindeki toplam 17.200 gne gzesi ile salanyor. Gndzleri 12.000 metre
ykseklikte uan Solar Impulse bu sayede kesintisiz
gne alyor ve buradan kazanlan gne enerjisi elektrik enerjisine evrilerek hem kanatlardaki, her biri 17 PS gcndeki 4 elektromotor altrlyor hem de gece uularnda kullanlmak zere
akler dolduruluyor. Solar Impulsen geceleri iin
ngrlen normal uu ykseklii ise 3000 metre.
31
Solar Impulse, svirenin Lozan ehrindeki cole polytechnique fdrale de Lausanne (EPFL) ile mucit Bertrand Piccardn
ortaklaa giriimi ile doan yeni nesil bir uak. En nemli zellii
ise rakiplerinden farkl olarak tek damla yakt kullanmadan gne enerjisiyle gece gndz uabilmesi (gnmzde gne enerjisini kullanarak gece uular yapabilen dnyadaki tek uak).
32
Bertrand Piccard mucit olmasnn yan sra tpk babas ve dedesi gibi gerek bir maceraperest. nl bir svireli aileden gelen
Piccardn bykbabas Auguste Piccard (1884-1962) 18 Austos
1932de bir balonla 16.940 metre ykseklie yani stratosfere kmay baarm. Babas Jacques Piccard (19222008) ise yine Auguste Piccard tarafndan denizalt aratrmalar iin tasarlanm
ufak bir denizaltyla Pasifik Okyanusundaki Mariana ukuruna
inerek (10.916 m) baka bir dnya rekoruna imza atm (Japonya
ve Endonezya arasnda yer alan Mariana ukurunun Dnyann
en derin noktas olduu dnlyor).
1999da Brian Jones ile birlikte balon ile ilk defa dnya turu atan
Piccardn imdiki amac ise gne enerjisiyle alan bu uakla bir
dnya turu atarak hem yeni bir rekorun altna imza atmak hem de
tm dnyann dikkatini gne enerjisinin potansiyeline ekmek.
Bu kapsamda sadece kitlelerin deil zellikle motor reticileriyle
mhendislerin de dikkatini ekmek isteyen Piccard bu yolla daha
fazla gne enerjisiyle alan motor gelitirilmesini ve retilmesini tevik etmek istiyor. Piccard yle diyor: Tek bir damla yakt
tketmeden sadece gne enerjisi kullanarak Dnyann etrafnda
tur atan bir uak gren herkes, artk bu teknolojinin otomobiller-
de, bilgisayarlarda bile kullanlabileceini tartmasz kabul etmek

zorunda kalacaktr. Gelecek sayda elektrikle alan otomobillerde daha imdiden ABD ve Avrupada r aan Tesla elektrikli otomobillerinin hikyesinde bulumak zere.
Dr. zlem Ak kinci

Dnya Kanser rgtnn

lk Trk Bakan
Prof. Dr. Tezer Kutluk

Kanser Artk Amansz Deil
Prof. Dr. Tezer Kutluk Hacettepe niversitesi Tp Fakltesine balamasndan tam 40 yl
sonra iine tutkuyla bal olmasnn dln ald: Dnya Kanser Kontrol rgtnn
Bakan ilk kez bir Trk bilim insan oldu. Prof. Kutluk 2014 ylnn Aralk aynda
Melbourneda gerekleen Dnya Kanser Kontrol rgt Genel Kurulu toplantsnda
bakanlk grevine balad. Prof. Kutluku hem yeni grevi dolaysyla kutlamak hem de
kanseri ve ocuk kanserlerini konumak zere ziyaret ettik. Prof. Kutluka gre kanser
tedavilerinin baar orannn artmas sayesinde kanser artk amansz bir hastalk deil.
rencilik
yllarnda
genel cerrahi
blmnde
ihtisas yapmay
istese de mezun
olduktan
sonra seimini
-kiiliine daha
uygun olduunu
dndpediyatri
(ocuk sal
ve hastalklar)
blmnden
yana yapt. Artk
tm meslek
hayat boyunca
kendisi iin
en byk itici g
olacak mesleki
tutkusunun
da temelleri
atlmt.
72
onyann Ilgn ilesinde doan Prof. Dr.

Tezer Kutluk ilkokul, ortaokul ve lise eitimini o zamanlar 10.000 nfusu olan bu kk kasabada tamamlad. 1974 ylnda Hacettepe niversitesi Tp Fakltesine geldiinde snf arkadalarnn hemen hemen hepsi ya fen
lisesinden ya kolejden ya da ok iyi liselerden mezun olmutu. Herkes ok alkand, rekabet bykt. Kendisi de ok alt. Tp fakltesini nclkle bitirdiinde kendine olan gveni ve alma istei daha da artt. rencilik yllarnda genel cerrahi blmnde ihtisas yapmay istese de mezun olduktan sonra seimini -kiiliine daha uygun olduunu dndpediyatri (ocuk sal ve hastalklar) blmnden yana yapt. Artk tm meslek
hayat boyunca kendisi iin en byk itici g olacak mesleki tutkusunun da temelleri atlmt. 1981
ylnda Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi ocuk
Hastanesinde ihtisasna balad. Trkiyenin drt
bir yanndan tehis ve tedavi sreci zor hastalklara
yakalanm ocuklar bu hastaneye geliyordu. Prof.
Kutluk ar koullarda ama bir o kadar keyifle alt o yllarda Prof. Dr. hsan Doramac tarafndan
bizzat seilen ok iyi hocalardan ok iyi bir pediyatri eitimi aldn zellikle belirtiyor.
>>>
dari Grevlerin Katks
htisasnn nc ylnda insanlara yarar salama, aratrma ve eitim asndan potansiyeli yksek ve tbbn dier dallarna gre daha yeni bir dal
olan onkolojiyi seti. Onkolojinin dnya gndeminde ncelikli alanlar arasnda yer aldn grdnde
yanlmadn anlad. htisasn bitirdikten sonra askerliini ve zorunlu hizmetini de tamamlayan Prof.
Kutluk, 1989 ylnda Hacettepe Tp Fakltesi ocuk
Hastanesinde ocuk Onkoloji Blmnde retim
yesi olarak almaya balad. O yllarda Trkiyede
aratrmaya ayrlan kaynaklarn kstl olmasna ramen klinik adan iyi bir eitim ald. Laboratuvar
aratrmalar asndan kendisinde grd eksiklikleri gidermek iin ABDye gitmeye karar verdi.
Fulbright Bursu ile Teksas niversitesi M. D. Anderson Kanser Merkezinde aratrma yapma frsat buldu. Sekiz aylk Fulbright burs sresi dolduktan sonra merkezin kadrosuna geti ve iki yl beyin tmrleri konusunda aratrmalarn srdrd. 1994 ylnda
Hacettepe niversitesi Tp Fakltesine dnen Prof.
Kutluk, ocuk Onkolojisi Blmnde retim yesi olarak almaya balad. Ayn zamanda Hacettepe
Tp Fakltesi bnyesindeki hastanelerde ocuk Hastanesi Bahekimlii, Onkoloji Hastanesi Bahekimlii, ocuk Sal Enstits Mdrl, Onkoloji
Enstits Mdrl ve son olarak da tm Hacettepe hastanelerinin genel direktrln yapt, bu idari grevler kendisine klasik tp eitiminin dnda salk hizmetlerinin farkl ynlerini de grme ans verdi.
Dnya Kanser Kontrol rgtne

Uzanan Yol
Prof. Kutluk 1947 ylnda kurulan ve Trkiyenin

en eski kanser rgt olan Trk Kanser Aratrma ve
Sava Derneinde asistanlndan beri gnll olarak alyordu. Ardndan gelen genel sekreterlik ve
bakanlk grevleri srasnda dnyadaki pek ok sivil toplum rgtnn dier sivil toplum rgtleriyle
ibirlii yaptn, sadece kendi kabuklar iinde kalmadklarn grnce dernein ynetim kurulunun da
oluruyla Trk Kanser Aratrma ve Sava Derneinin
Belikadaki Avrupa Kanser Cemiyetinin yesi olmasn salad. Prof. Dr. Tezer Kutluk otuz kadar dernein ye olduu bu cemiyetin nce ynetim kurulu
yeliini, ardndan da bakanln yapt. zellikle bu
grevler Prof. Kutluka baka frsatlar getirdi. rnein
bu grevleri sayesinde Avrupadaki kanser rgtlerinin nasl altn, toplum salna nasl katkda bulunduklarn, kanser politikalar konusunda nasl konumlandklarn ve nasl politikalar rettiklerini grme ans oldu.
Avrupa Topluluu tarafndan dzenlenen altaylara katlma, bizzat altaylar dzenleme frsat
buldu. Avrupa Kanser Cemiyetlerinin bakanln
yaparken Avrupa Topluluunca yrtlen Kansere
kar Avrupa birlii projesinde derneini temsil etti ve aktif olarak bu almalara katld.
Dier yandan Trk Kanser Aratrma ve Sava Dernei dnyann en eski ve en byk kanser
dernei olan Cenevredeki Dnya Kanser Kontrol
rgtnn 1969 ylndan beri yesiydi. Prof. Tezer
Kutluk 1998 ylndan itibaren bu rgtn toplantlarna katlyordu. Toplantlarda kanserle mcadeleye
ynelik dnya apndaki abalar ve dnyadaki kanser derneklerinin kanserle sadece devletler seviyesinde deil birey, toplum, niversite, hastane, medya gibi toplumun tm katmanlar seviyesinde mcadele
ettiini grd. Ayn zamanda lkemizde de kanserle
mcadele almalarn gnll olarak srdryordu.
2006 ylnda ilk kez Ulusal Kanserli Hastalar Kongresi dzenlenmeye, 4 ubat Dnya Kanser Gnnde
eitli etkinlikler yaplmaya baland. Ayn yl, dnyann farkl lkelerinde rnekleri olan, kanser hastalarnn kalaca bir umut evi yapld. 1933 ylnda kurulmu, 150den fazla lkeden 800den fazla dernein
ye olduu Dnya Kanser Kontrol rgtnn dikkatini eken bu almalar 2008 ylnda Trk Kanser
Aratrma ve Sava Derneine dnyann en baarl
kanser rgt unvann getirdi. Prof. Kutluk ayn yl
Dnya Kanser Kontrol rgtnn ynetim kurulu
yesi oldu. Bu yeni grevi yine kendisine sivil toplum
derneklerinin lkelerin kanser politikalarn nasl ekillendirdiini, kanserden korunmann ne anlama
geldiini, sivil toplum derneklerinin kanserle mcadele konusunda hkmetleri nasl ynlendirebileceini renme frsat verdi.
73
Dnya Kanser rgtnn lk Trk Bakan Prof. Dr. Tezer Kutluk
2012 ylnda biten ynetim kurulu yeliinin ardndan bakanlk iin tek aday olarak gsterildi ve
gelecek dnem aday oldu. 2014 ylna gelindiinde ise -iki yl gelecek dnem bakan, iki yl dnem bakanl, iki yl da nceki bakan eklinde
farkl bir grevlendirme sistemi olan- Dnya Kanser Kontrol rgtnn yeni dnem bakan oldu. Pof. Dr. Tezer Kutluk 2014 ylnn Aralk aynda Melbourneda dzenlenen Dnya Kanser Kontrol rgtnn genel kurulunda bakanlk grevine balad. Bu grev yllardr hi eksilmeden sren
meslek tutkusunun bir dlyd.
Nfus Artyor, Yaam Sresi Uzuyor
Bu baar yolculuunu byk bir hayranlkla dinledikten sonra hocamza kanser ve ocuk kanserleri hakkndaki sorularmz ynelterek sohbetimize devam ediyoruz. Son yllarda hzla arttn ve en
nemli lm nedeni olduunu dndmz kanserin grlme skl gerekten ok mu artt? Prof.
Kutluk aslnda kanser olma sklnn byk bir art gstermediini ama vaka saysnn arttn belirterek balyor sorumuzu yantlamaya. Vaka saysnn
artmasnn nedenlerini dnya nfusunun artmas ve
beklenen yaam sresinin uzamas olarak sralyor.
Trkiyede insan mrnn 1923te 50 yl iken imdi
70-75 yl olduunu, tehis ve tedavi imknlarnn arttn buna ramen kanserin dier hastalklarn nne geerek bir numaraya yerletiini belirtiyor. Dnya Salk rgtnn 2011 yl rakamlarna bakldnda da kanserden lmlerin kalp hastalklarndan
lmlerin nne geerek bir numaral lm nedeni
olduunu vurguluyor.
Prof. Dr. Kutluk bize nce kt haberi veriyor:
Dnyada her yl 14 milyon kii kanser oluyor, maalesef 8 milyonu kaybediliyor. Trkiyede ise 165-175
bin kii kanser oluyor ve 70 -100 bini kaybediliyor.
74
Evet, grlme skl ve lm nedeni olarak kanser

hl liste ba. yi haber ise tm kanserlerden 1/3 orannda korunma mmkn. En sk grlen kanserlerden meme, kaln barsak, rahim ve prostat kanserinde taramalarla erken tan ok nemli ve erken tan
sayesinde de bu kanserlerde tedavi baars ok yksek. Ayrca genel olarak kanser tedavisine bakldnda tedavideki baar oranlar erikin kanserlerinde %65-70lerde, ocuk kanserlerinde ise %80-85lerde. Bu rakamlara bakldnda Prof. Kutluk kanserin
grlme skl ve lme neden olma asndan kt bir hastalk olduunu, ama bir zamanlarn kanserle ilgili amansz hastalk kavramn deitirmeye baladklarna sylyor ve rnek veriyor: Eskiden
biri kanser nedeniyle ldnde u kii ld denirdi, sonra amansz hastalktan ld denmeye baland, sonra kanserden ld denmeye baland, imdi
u kii u kanserden ld deniyor. Bu u anlama geliyor, kanseri konumaya korkan insanlar artk kanseri konumaya balad. Prof. Kutluk, dnyada kanserden kurtulmu ve yaamn srdrmekte olan yz
binlerce insan olduunu, kanserden korunma yollarnn hayatta kalma ansn artrdn, erken tan ve
doru tedaviyle lmlerin aslnda nemli lde nlenebileceine zellikle dikkat ekiyor. Her ne kadar
kanser hl bir toplum sal olsa da aslnda kansere kar baar kazanmak iten deil. Prof. Tezer Kutluk dnyada kansere kar balatlan mcadelenin k noktasnn da bu olduunu belirtiyor.
Kansere Kar Kresel Mcadele
Birlemi Milletler toplantlarnda salk sorunu

olarak sadece 2002 ylnda AIDS ele alnm. 2011 ylnda ise kanserin de iinde olduu, bulac olmayan
hastalklar -diyabet, kalp ve kronik solunum yolu hastalklar gibi- Birlemi Milletler gndemine alnm.
Prof. Kutlukun da katld bu toplantdan oy birlii
ile bir karar km: Dnyada her yl 36 milyondan
fazla insann lmne neden olan bu hastalklarla ilgili hemen harekete geilmeli. Bulac olmayan hastalklar tm lmlerin %60n oluturuyor. Halbuki
alnacak nlemlerle 2025 ylna kadar bulac olmayan hastalklardan lmlerin %25i nlenebilir. Bunun zerine Dnya Salk rgt hemen almaya
balam. 2013te hazrlanan eylem plan kapsamnda dokuz kresel hedef saptanm, bu dokuz hedefin i planlar yaplm, lkelerde bu i planlarnn nasl takip edileceinin kriterleri belirlenmi. imdi sra lkelerin bu planlar uygulamasnda. Artk kansere kar kresel bir hareketlenme baladn belirten
Prof. Kutluk, doru zamanda Dnya Kanser Kontrol
rgt Bakan olduunu dnyor.
<<<
Kanser ve kansere kar yrtlen mcadele konusundan sonra Prof. Kutluk ile kendisinin asl uzmanlk alan olan ocuk kanserlerini konumaya balyoruz. Maalesef yan yana gelmemesi gereken bu iki kelimeyi telaffuz etmek bile ok zor. Prof. Kutluk ocuk
kanserlerinde iyileme orannn %85 olduunu syleyerek iimize bir nebze de olsa su serpiyor. Ancak baz
lkelerdeki salk hizmetine eriim problemi, bu rakamn dnya genelinde %50ye inmesine neden oluyor. Hocamz bu adan ocuk kanserleri iin dnyada yaplmas gereken pek ok ey olduunu belirtiyor.
Her yl dnyada 200 bin, Trkiyede 3000 ocuk kansere yakalanyor. Avrupada yaplan bir almaya gre
son 30 ylda ocuk kanserlerinde her 10 ylda %1lik
bir art tespit edilmi. Bu artn sebebi ise belli deil.
Prof. Kutluk baz lkelerde yetersiz farkndalk nedeniyle ge tehis konmasnn, baz lkelerde ise tehisin erken ya da ge konmasnn yan sra uygun hizmete eriimdeki zorluun ocuk kanserlerinin tedavisinde nemli sorunlardan birisi olduunu dnyor.
Ancak iyi tarafndan bakmak gerekirse 1960l yllarda kanser tans alan ocuklarn %10-20si iyileirken
bugn %85 orannda iyileme grlyor.
On iki Tr ocuk Kanseri Var
En sk grlen ocuk kanserlerinde birinci sray kan kanseri olarak da bilinen lsemi alyor. Bir ylda grlen 3000 kanser vakasndan 750-1000 kadar
lsemi. kinci srada lenfomalar yani beze kanserleri
var. nc sray ise beyin tmrleri alyor. Aslnda
ocuk kanserlerinin 12 tr var. Bu 12 trn 47 alt tr, bu 47 alt trn de kanserin kken ald hcreye,
doku trne, klinik seyrine ve uygulanan tedavi ekline gre isimlendirilen yzlerce farkl tipi var. Erikin
kanserlerinde evresel etkenler daha n plandayken,
ocuk kanserlerinde en nemli etken genetik faktrler. ocuk kanserinin genetik etkenlerini bebek anne
karnndayken tespit etme imkn maalesef yok. Kanserin trne gre kanserin belirtileri ve bulgular da
deiiyor. Lsemide kemik ilii etkilendii iin kemik
iliindeki hcre sistemiyle ilgili belirtiler ortaya kyor. Akyuvarlar etkilendii iin kan deerlerinde dme oluyor. Savunma sistemi bozulduu iin enfeksiyonlar ve ate grlyor. Trombositler etkilendiinde
kann phtlamasyla ilgili sorunlar yaanyor ve kanamalar oluyor. Lenfomada kanser lenf nodundan ya
da bezelerinden kken ald iin en ok karn boluunda, kaskta, gs boluunda ve boyunda bezeler
oluuyor. Beyin tmrnde ise havaleden gzde kaymaya, sabah kusmalarndan ba arsna hatta vcudun belli bir blmnde g kaybna kadar pek ok
belirti gzleniyor. Prof. Tezer Kutluk ocuk kanseri-
nin trne gre uygulanan temel tedavi yntemlerini kemoterapi, cerrahi ve n tedavisi olarak sralyor.
rnein ilik kanserinde yani lsemide cerrahi tedavi uygulanmyor. Lenfoma sistemik bir hastalk olduu iin cerrahi ynteme bavurulmuyor. Oradaki cerrahi mdahale sadece tehis koymak amacyla biyopsi yapmak iin rnek alnmasna dayanyor. Yumuak
doku ve beyin kanseri gibi kanser trlerinde ise cerrahi mdahale kanlmaz. ocuk kanserlerinin hemen
hemen hepsinde kemoterapi yani ilala tedavi yntemi kullanlyor. Prof. Kutluk ocuun geliiminin devam etmesinden ve radyoterapinin sonradan grlebilecek baz etkilerinden dolay ocuk kanserlerinin
tedavisinde genellikle radyoterapinin ok tercih edilmediini, kullanlmasnn zorunlu olduu durumlarda ise iyi planlanm, snrl bir kullanmn sz konusu
olduunu vurguluyor. ocuk kanserlerinde tedavi sresi genellikle 6 ay ila 1 yl arasnda deiiyor.
Sohbetimizi hocamza son gnlerde hep gndemde olan bir soru sorarak noktalamak istiyor, ocuklarn elektronik ve akll cihazlar ok kullanmalarnn
etkileri konusundaki dncelerini soruyoruz. Prof.
Kutluk bu konuda yaplan almalarda henz somut
bir kanta ulalmadn, ancak Amerikan Pediyatri Akademisinin getiimiz yl yapt aklamada, 2
ya altndaki ocuklara hem fiziksel salklarn korumak hem de zihinsel geliimlerinin salkl ilerlemesi
iin elektronik cihaz kullandrlmamasn tavsiye ettiini sylyor. Genel olarak tm ocuklar iin yasak
koymamakla beraber belli bir lde kullanmalarna
izin verilebileceini dnyor.
Prof. Tezer Kutluk syleimizin sonunda genlere sesleniyor ve klan bir yolda verilen emek hibir zaman boa gitmiyor, yaptnz ie inann, tutkunuzu ve ruhunuzu kaybetmeyin diyor. ubat saymzda yaymlamak zere kendisinden 4 ubat Kanser Gn ile ilgili bir yaz hazrlamas iin sz alarak
yanndan ayrlyoruz.
75
Pnar Dndar
>>>
Hanginiz elindeki kiri gizlice bir keye silmedi? Hanginiz gecenin karanlnda elindeki p yere atmad?
Ya da hanginiz evde kimse yokken parmaklarn yalayarak ikolata yemedi?
Bunlardan en az birini yaptysanz kendinizi yalnz ya da sulu hissetmenize gerek yok.
Pek ok insan yaam boyunca en az bir kez, toplumun onaylamayaca bir ekilde davranmtr.
Yukarda sz edilen durumlarda bu ekilde davranmanzn ortak bir nedeni var:
O srada sizi gren kimsenin olmamas.
Peki evrenizde sizi izleyen birileri olduunu dnseydiniz ayn ekilde davranr mydnz?
epimiz yaammzn baz anlarnda baka

insanlarn etkisine maruz kalrz. Bu etki genellikle birilerinin bizi izliyor olduunu hissettiimiz zaman ortaya kar. Farknda olmasak da izleniyor olma psikolojisinin bizde yaratt etki tahmin ettiimizden ok daha gldr. zlendiimiz srada farkl kararlar verebilir, normalde sergileyeceimiz davrantan daha farkl bir davran sergileyebiliriz. Aslnda aklmzda yanl olan yapmak varken birden fikir deitirip toplumun
bizden bekledii doru davran biimine ynelebiliriz. Tuvaletten ktktan sonra evrede biri olduunda elini ykayan insan saysnn, evrede kimsenin olmad durumdakinden yksek olmas da bunun bir sonucu. stelik doru olan yapmamz iin
illa ki evremizde bize bakanlarn olmas gerekmez.
Yalnzca bir ift gz fotoraf bile bunun iin yeterli olabilir.
ngilteredeki Newcastle niversitesinden Max
Ernest-Jones ve arkadalarnn birka yl nce yapt aratrma, zerinde bir ift gz fotoraf bulunan
bir afiin insanlarn temizlik davrann nasl etkilediini ortaya koydu. Aratrma, niversitenin merkezinde bulunan, her gn yzlerce kiinin yemek yedii bir yemekhanede gerekletirildi. Bunun iin ncelikle drt eit afi hazrland. Bunlardan ikisin-
de gz fotoraflar dier ikisinde ise iek fotoraflar yer alyordu. Gz fotoraf ieren afilerden yarsnn zerine insanlardan beklenen davran biimine uygun olarak Ltfen yemeiniz bittikten sonra tepsilerinizi tepsi raflarna yerletiriniz. Teekkr
ederiz. mesaj yazld. Dier yarsna ise beklentiyle
ilgisi olmayan u mesaj eklendi: Ltfen yalnzca bu
tesiste satlan yiyecek ve ieceklerden tketiniz. Teekkr ederiz. Ayn mesajlar, iek fotoraflar ieren afilere de eklendi. Bu afiler, belirli gnlerde yemekhanenin duvarlarna, gz hizasna gelecek ekilde asld. Otuz iki gn boyunca yemei bittikten sonra yemek tepsisini rafa yerletiren, dier bir deyile
ardnda p brakmayan insanlarn kayd tutuldu ve
bu davrann hangi koullarda gerekletii gzlendi. Aratrma sonucunda, zerinde gz fotoraf bulunan afilerin asl olduu gnlerde, dier gnlere
oranla iki kat daha fazla insann tepsisini rafa yerletirdii belirlendi. stelik afilerde yer alan mesajlarn
sonular zerinde belirgin bir fark yaratmad tespit edildi. Bu da davranlar zerinde etkili olan unsurun mesajda deil gz fotorafnda sakl olduunu gstermiti. Bir ift gz fotoraf bile insanlar izleniyor olduklar yanlsamasna inandrp insanlarn
yemek artklarn geride brakmamalar ynnde bir
etki oluturmutu.
Dikkat! Gzler zerinizde
Peki ayni etki su orannn azalmasn da salayabilir miydi? Bu soruya yant iki yl nce, Daniel Nettle ve arkadalarnn yer ald baka bir almayla
geldi. Yine Newcastle niversitesinde gerekletirilen almada bu kez bir ift gz fotorafnn bisiklet hrszl zerinde nasl bir etkisi olduu incelendi. Buna gre bisikletlerin park edildii ve hrszln
en youn olduu blgede duvara bir ift gz fotoraf ve altna da byk harflerle Bisiklet hrszlar, gzmz zerinizde yazl afiler asld. Elde edilen sonular bir nceki aratrmada ortaya kan sonucu destekliyordu. Bisiklet hrszl, gzlem yaplan blgelerde %62 orannda azalmt. Tabii hrszln bu srada farkl blgelerde ayn oranda artm olmas da almann bir dier sonucu. Hrszlar izlendiklerini dndkleri blgelerde yanl olan yapmaktan belirgin olarak kanm, ancak bu yanl kimsenin olmad baka blgelerde yapmay srdrmt. Bylelikle izleniyor olmann etkisi bir kez
daha kantlanm oldu.
Peki ne oluyor da gzler zerimizdeyken daha
doru bir davran sergiliyor, olduumuzdan daha iyi grnmek istiyoruz? nsan beyninin yzleri, zellikle de gzleri tespit etmekte usta bir sistemi var. Sistemin gzlere verdii tepki ise tamamen
kontrolmz dnda. Yani istesek de bize bakan bir
ift gze kaytsz kalamyoruz. Bu zellie sahip olmamz ok artc deil. nk insanolu tarihncesi alardan itibaren evrede sessizce dolaan av-
78
clara kar kendini korumak iin tetikte olmak zorundayd. Yani gzn ona dikmi bir canl varsa hzl davranp kaabilmesi iin bu duruma kar
hassas olmas son derece doal. Bunun yannda sosyal durumlar karsnda nasl bir tutum sergileyeceimiz de bakalarnn yzndeki ve gzlerindeki
sosyal bilgiyi kullanma yeteneimizle ilgili. Kkken misafirlie gittiimizde, annemizin tek bir bakyla aldmz kurabiyeden ikisini tabaa yavaa geri brakmamz gibi. Bylelikle farknda olmasak da sonrasnda yaayacamz zarar en aza indirmi oluyorduk. Ancak izleniyor olduumuzda davranlarmzn deimesi, cezadan kurtulmann yannda dllendirilme isteiyle de ilikili. Eer belirli
bir kararn ardndan sosyal bir dllendirme sz konusuysa -ki burada dl takdir edilmek oluyor- beynimizde, duygu durumumuzda ve davranlarmzda etkili olan blgeler aktif hale geliyor. O andan itibaren eletirilme kaygs oluuyor ve zihnimiz dier
insanlar kararm yanl bulur mu, kabalk m etmi olurum, hakkmda ne dnrler gibi birbiri ardna dizilen sorular tarafndan igal ediliyor. Bu
da pek ok kararmz mekanik olarak deil de bakalarnn ne dndn nemseyerek veren, hayli duygusal canllar olduumuzun bir kant. Birileri
bizi izlerken en iyi davranmz gsteriyoruz. Burada en iyi genellikle evremizdeki insanlarn bizden bekledii en doru hareket oluyor. Bu da takdir
edilmek iin doru olan yapmak anlamna geliyor.
Aratrmaclar gzler zerimizdeyken en iyi halimizi gstermemizi, izlenme hali ile kooperatif davran arasnda bir ba olmasna dayandryor. Kooperatif davran en genel anlamda insanlarn karlkl yarar salayan ortak bir amaca ynelik olarak, birlikte hareket etmesi olarak tanmlanyor. Burada bireylerin davranlarnn, toplumun
yararna olan amaca ne kadar hizmet ettii nemli
oluyor. Buna gre izlenme psikolojisini yaratan, yani ortamda baka insanlarn varln temsil eden
gzler, sosyal olmayan davranlar engelliyor ve kamu malna zarar verilmesi, sokaklarn kirletilmesi
gibi sosyal konularda daha duyarl olmamz salyor. Ancak gz tespit sistemimizin istemsiz almas ayn zamanda kandrlmasnn da yolunu ayor. Bu yzden bir ift gz fotoraf bile sistemin tetiklenmesi ve sosyal davranmzn deimesi iin
yeterli olabiliyor.
zleniyor olmann insanlar zerindeki etkisi pek
ok soruyu da akla getiriyor. Gnmzde yalnzca
fiziksel olarak deil sanal ortamda, zellikle sosyal
medyada srekli izleniyoruz. Ancak sosyal medyada gnll olarak izleniyor, izlenmek iin metin ve
fotoraflar paylayoruz. zleniyor olduumuzda
takdir edilmek bu kadar nemliyse o zaman sosyal
medyada ou zaman toplumun onaylayaca, en
iyi davranlarmz m sergiliyoruz?
Peki izleniyor olma halinin tketim alkanlklarmz ya da gvenliimiz gibi konular zerinde de bir
etkisi var m? Alveri yaparken bizi izleyen sat elemannn baklar, ne alacamz belirlememizde etkili olabilir mi? Ya da arabamza bir misafir bindiinde, tek bamzayken olduumuzdan ok daha dikkatli kullanyor olabilir miyiz? <<<
izimler: Bar Hasrc

Kaynaklar
Ernest-Jones, M., Nettle, D., Bateson, M., Effects of Eye Images on Everyday Cooperative Behavior:
A Field Experiment, Evolution and Human Behavior, Cilt 32, s. 172-178, 2011.
Harris, S. J. ve Munger, K., Effects Of An Observer On Hand Washing In A Public Restroom,
Perceptual and Motor Skills, Cilt 69, Say 3, s. 733-734, 1989.
Nettle, D., Nott, K., Bateson, M., Cycle Thieves, We Are Watching You:
Impact of a Simple Signage Intervention against Bicycle Theft, PLoS ONE, Cilt 7, Say 12, 2012.
http://www.scientificamerican.com/article/how-the-illusion-of-being-observed-can-make-you-better-person/
http://www.bbc.com/future/story/20140209-being-watched-why-thats-good
79
Dr. Tuba Sargl

DNA Kablolar
Molekller Elektronik Devrelerin

Bir Bileeni Olabilir mi?
80
>>>
Mikroelektronik sistemlerin retimine ynelik almalar Moore Yasas,

retim yntemleri ve maliyetleri tarafndan belirlen snra hzla yaklayor.
Elektronik devrelerin temel bileeni olan transistrler her geen gn
klrken, tek bir mikroilemcinin ierdii transistrlerin
says katlanarak artyor. Transistrlerin boyutlarnda ulalan deerler
(2011 ylnda Intel 14 nanometre byklnde transistr rettiini aklad)
sonraki admda elektronik devrelerde molekl leinde bileenlere
ihtiya duyulacan gsteriyor. Bilim insanlar 1970li yllarn bandan beri
nanometre leindeki molekllerin elektronik sistemlerin temel
yap ta olarak kullanlabileceini dnyor.
olekler elektronik kavram tek bir molekln elektronik bir devrenin bileeni olarak kullanlabilmesini ifade ediyor. Ancak molekllerin
silisyum temelli elektronik sistemlerin yerini alacan dnmek yanl
olur. Bilim insanlar, molekler elektronik sistemlere ynelik aratrmalarda molekllerin elektronik devrelerin aktif ve pasif bileenleri olarak
kullanlmasna ynelik aratrmalar
yapyor. rnein elektronik devrelerinin en basit bileenlerinden biri
olan anahtarlar dnelim. Anahtar
ak konumda iken belli bir ilevin
gereklemesine izin veren, kapal
konumda ise bu ilevin gereklemesini engelleyen bir devre elemandr.
Dardan uygulanan bir etkiyle
(rnein k, s) yapsnda meydana
gelen deiimler molekllerin anahtar olarak grev yapmalarna imkn
salyor.
Molekllerin elektronik cihazlarn bir bileeni olarak kullanlabilmesi iin elektronlarn molekln
bir ucundan dier ucuna doru nasl hareket ettiinin ve molekln
elektronik devrenin dier mekanik
bileenlerine nasl balanabileceinin anlalmas gerekiyor.
1971 ylnda Hans Kuhn ve arkadalar iki elektrot arasndaki ya

asitlerinin, kadmiyum tuzlarndan oluan katmanlardaki elektron
transferinin hzn lt ve katmanlarn kalnlndaki artla iletkenliin azaldn belirledi. Ancak bu srada elektronlarn tek molekl kalnlndaki yapdaki hareketiyle ilgili
de bilgi edindiler.
Molekllerin elektrik iletkenliini lmek iin yaplan almalarda
iki metal elektrot (elektrot malzemesi olarak genellikle altn kullanlr)
arasna bir molekl ya da tek tabakal bir molekl katman yerletirilir. Molekllerin metal elektrota balanabilmesi iin elektrotlarn da molekl byklnde olmas gerekir.
Bu amala genellikle aralarnda nano lekte bir boluk bulunan, molekl byklnde teller kullanlr.
Daha sonra elektrotlar arasna yerletirilen molekln, elektrot olarak
grev yapacak tellere kimyasal olarak balanmas salanr.
81
DNA Kablolar-Molekller Elektronik Devrelerin Bir Bileeni Olabilir mi?
82
DNA moleklndeki elektronlarn orbitallerinin

akmas elektronlarn molekl iinde tanmasn
mmkn klar. DNA moleklndeki adenin-timin
ve guanin-sitozin baz ifleri, iki DNA zincirinin sarmal bir yap oluturacak ekilde bir araya gelmesini
salar. Molekl orbitallerinin akmas zellikle bu
bazlarn DNAda nasl konumlandyla yakndan
ilikilidir. Bu nedenle geometrik yapsnda meydana gelen bir deiim, DNAnn elektronik zelliklerini belirgin ekilde deitirebilir. Nature Nanotechnology dergisinde yaymlanan aratrmada bilim insanlar, doal DNAnn geometrik yapsnda ortaya
kan deiimlerin yol at sorunlarn stesinden
gelmek iin, guanin bazlarndan oluan DNA molekl sentezledi. Drt guanin baznn oluturduu
dzlemsel yaplarn st ste gelmesiyle ortaya kan
bu yapnn esneklii, doal DNAnn yapsna gre
daha dk. Dolaysyla geometrik yaps daha kararl olan DNA moleklnn bu ekli, elektronlarn
daha uzaa tanmasna imkn veriyor.
http://www.nature.com/nnano/journal/v9/n12/fig_tab/nnano.2014.293_F1.html
Elektronlarn bir molekln iinde hareket edebilmesi iin o molekln yapsnda elektron eksiklii ve elektron fazlal olan ksmlar bulunmaldr. Ancak elektronlar bu iki ksm arasnda kendiliinden hareket etmez. Elektronlarn molekln bir
ucundan dierine ve moleklden elektrotlara doru hareketi, molekl oluturan atomlarn elektronlarnn ve metal elektrotlardaki elektronlarn enerji
seviyeleriyle yakndan ilikilidir. Uygun deerde bir
elektrik potansiyeli uygulandnda bu seviyeler arasndaki enerji fark azalr ve bu durumda elektronlar
elektrotlar arasnda aktarlabilir.
Elektronlar iletme zellii olan farkl organik
molekller var. Ancak bilim insanlar zellikle herhangi bir d etkiye ihtiya duymadan kendiliinden
dzenli bir yap oluturabilen, ynlenebilen ve kendini onarabilen biyolojik molekllerdeki elektronlarn hareket mekanizmasn anlamaya ynelik almalar yapyor. DNA da bu molekllerden biri.
Son yllarda DNA zincirinin elektrii iletmek
amacyla molekler bir kablo olarak kullanlabileceini gsteren almalar yapld. Bu kuramsal almalarda, DNA moleklndeki atomlarn ba oluumunda yer alan deerlik elektronlarnn, belli atomlarn evresinde younlamak yerine, DNA zinciri
boyunca yaylmas nedeniyle, DNAnn elektronlarn
iletilmesi iin uygun bir molekl olduu n grlyordu. Ancak bu gr net bir ekilde deneysel olarak snanamamt. Nature Nanotechnology dergisinde Aralk aynda yaymlanan bir aratrmaya gre,
ilk defa tek bir DNA moleklnde elektronlarn iletilmesi baarld ve deneyler tekrar edildiinde kesinlii yksek sonular elde edildi.
<<<
dan biri molekllerin aralarna yerletirildii, nano

lekli elektrotlarn retilmesi. stesinden gelinmesi
gereken dier bir zorluk ise molekln elektrot yzeyine uygun ekilde balanabilmesi. Ayrca molekllerin elektronik devrelerin aktif bir bileeni olarak kullanlabilmesi iin, tek molekll farkl elektronik sistemlerin birlikte kullanlabilmesi gerekiyor.
Intelin kurucularndan Gordon E. Moore 1965
ylnda bir mikroipteki transistr saysnn yaklak
her iki ylda bir ikiye katlanacan ngrmt. Ancak bu geliimin sonsuza kadar devam edemeyeceini, transistrlerin byklnn atom leine yaklamasyla son noktaya ulalacan da belirtmiti.
Bu nedenle nano lekli molekller elektronik teknolojilerinde yeni gelimelerin salanmasna nclk edebilir.
IBM Zurich Research Laboratory
Bu almada yaltkan bir kat yzey zerine tutturulan sentetik DNA moleklnn elektrik iletkenlii altn elektrotlar arasnda lld. Molekln, deeri 100 pikoampere (amperin trilyonda biri) ulaan
akm 100 nanometre boyunca tayabildii anlald. Son yllarda ancak kk molekllerin kullanld almalarda, molekllerin elektrik iletkenliiyle
ilgili baarl sonulara ulalmt.
Elektrik yklerinin aktarlmasna dayanan biyolojik srelere (rnein fotosentez, sinir sistemi
boyunca sinyallerin iletilmesi) doada rastlamak
mmkn ve btn bu sreler molekller araclyla gerekletiriliyor. Ayrca hayli dzenli yapdaki bu
karmak biyolojik molekller dardan bir etki olmakszn kendi kendiliine dzenleniyor. Molekllerin bu zellii nano lekte elektronik cihazlarn
retilmesi iin alternatif yntemlerin gelitirilmesini salayabilir.
boyutlu yaplar, molekllerin zelliklerini
nemli lde etkiler. Kimyasal forml yani ierdii atomlarn tr ve says ayn olsa da bir molekl
farkl geometrik yaplara sahip olabilir. Yapsndaki
bir atomun ynlenmesindeki deiim, o molekln
kimyasal, fiziksel, elektronik zelliklerinde deiime
neden olabilir.
Molekllerin elektronik sistemlerin bir bileeni
olarak kullanlabilecei krk yl akn sredir bilinmesine ramen, ancak son yllarda kuramsal ve deneysel sorunlarn almasna ynnde ilerleme salanabildi. Ancak molekl temelli elektronik uygulamalarn hayata gemesi yakn zamanda mmkn grnmyor. Molekllerin bir elektronik devrenin bileeni
olarak kullanlmasnda karlalan nemli sorunlar-
Kaynaklar
Mann, B., Kuhn, H., Tunneling through Fatty Acid Salt Monolayers, Journal of Applied Physics,
Cilt 42, Say 11, s. 4398-4405, 1971.
Heath, J. R., Ratner, M. A., Molecular electronics, Physics Today, Cilt 56, Say 5, s. 43-49, 2003.
Carroll, R. L., Gorman, C. B., The Genesis of Molecular Electronics,
Angewandte Chemie International Edition, Cilt 41, Say 23, s. 4378-4400, 2002.
Petrova, E. G., Mayb, V., Hanggi, P., Controlling electron transfer processes through short molecular wires,
Chemical Physics , Cilt 281, Say 2-3, s. 211-224, 2002.
Livshits, G. I. ve ark., Long-range charge transport in single G-quadruplex DNA molecules,
Nature Nanotechnology, Cilt 9, s. 1040-1046, 2014.
Molecular electronics, Focus issue, Nature Nanotechnology, Cilt 8, Say 6, s. 377-467, 2013.
https://www.nae.edu/Publications/Bridge/ExpansionofFrontiersofEngineering/MolecularElectronics.aspx
83
Dr. Mahir E. Ocak

Canllardaki
Asimetrinin
Kayna
Thalidomide moleklnn iki ayr biimi

84
>>>
Simetri ve simetriye dayal yntemler, fiziksel ve kimyasal pek ok

kuramda nemli bir yere sahip. Simetrinin en nemli trlerinden biri de
ayna simetrisi. Bir cismin kendisi ile aynadaki grnts her zaman
ayn deildir. Ayna grntlerinde, sa ile sol yer deitirir.
rnein bir aynann karsna geip kendi grntnze bakarak
bunu kolayca anlayabilirsiniz. Siz sa elinizi oynattnz zaman aynadaki
grntnzn sol eli oynar ya da siz sa gznz krptnz zaman aynadaki
grntnz sol gzn krpar. Sa elinizin aynadaki grnts sol elinize
benzer ama iki eliniz birbirine zde deildir. Benzer biimde, pek ok organik
molekl de ayna simetrisinden yoksundur. Ayn kimyasal formle ve
ayn atom diziliine sahip bu molekllerin, biri dierinin
ayna grnts olan farkl biimleri vardr.
Canllar iin hayati neme sahip pek ok biyolojik molekl de asimetriktir.

rnein DNA sarmalna hangi utan bakarsanz bakn genellikle saa doru
kvrldn grrsnz. Sola doru kvrlan DNA molekllerine pek rastlanmaz. Proteinlerin yap ta olan aminoasitler de ayna simetrisinden yoksundur. Ayn kimyasal formle ve ayn atom diziliine sahip olmasna ramen
farkl simetrilere sahip olan molekller, fiziksel ve kimyasal srelerde farkl biimde davranr. rnein bir aminoasit molekl polarize saa eviriyorsa, bu molekln ayna grnts olan molekller, polarize sola evirir. Birbirinin ayna grnts olan molekllerin kimyasal tepkimelerdeki
davranlar da farkldr. >>>
71
85
Canllardaki Asimetrinin Kayna
Birbirinin ayna grnts olan molekller
DNA
86
Birbirinin ayna grnts olan molekllerin fiziksel ve kimyasal srelerde farkl biimde davranmalar, adlandrlmalar srasnda simetrilerine de
vurgu yaplmasn gerektirir. Bu amala kullanlan
en sistematik yntemde molekller, molekln ierdii her bir asimetri merkezi iin sa-elli ya da solelli olarak adlandrlr. Bu yntemde sa-elli moleklleri adlandrrken R harfi, sol-elli moleklleri
adlandrrken ise S harfi kullanlr. Birbirinin ayna
grnts olan moleklleri adlandrrken bavurulan baka bir yntemde ise molekllerin polarize evirme ynlerine baklr. Polarize , n yol
ald yndeki bir gzlemciye gre saa eviren molekller d harfi, sola eviren molekllerse l harfi
kullanlarak adlandrlr.
Bugne kadar hl cevaplanamam nemli bir
soru, canllardaki asimetrinin kaynann ne olduu.
Pek ok biyolojik molekl, ayna grnts ile zde
deil ve canl organizmalarda, birbirinin ayna grnts olan molekllerden genellikle sadece birine
rastlanyor. Ancak bu durumun sebebi henz bilinmiyor.
Canllardaki asimetriyi aklamak iin gemite

pek ok fikir ne srlmt. Bu grlerden bazlar unlar:
Dairesel polarize k, biri dierinin ayna
grnts olan iki moleklden birini dierine
gre daha fazla paralayabilir. Daha az
paralanan molekllerin miktar zaman iinde
dierlerine gre giderek artar.
Dnyann manyetik alan biyolojik
molekllerin oluum srecini etkileyerek
birbirinin ayna grnts olan molekllerden
birinin dierinden daha fazla olumasna
neden olmu olabilir.
lk biyolojik molekllerin olumaya balad
sularda bulunan organik madde miktarndaki
bir oranszlk, biyolojik molekllerin bir
biiminin dierlerinden daha fazla olumasna
neden olmu ve zaman iinde bu oranszlk
giderek artm olabilir.
Bugne kadar yaplan tm deneyler, bu dncelerin hibirinin canl hayattaki asimetriyi aklamak iin yeterli olmadn gsterdi.
<<<
Daha nce ne srlm ancak yaplan deneylerle asimetriyi aklamak iin yeterli olmad grlm bir dier grse, asimetrinin kaynann
doa yasalar olduuydu. Ancak son zamanlarda
yaplan baz deneyler bu grlerin deimesine
neden oldu. J. M. Dreiling ve T. J. Gayin Physical
Review Lettersda yaymladklar deney sonularna gre canllardaki asimetrinin kayna zayf etkileim olabilir.
Doadaki drt temel kuvvetten biri olan zayf
kuvvet, atom alt lekte etkindir. zellikle ekirdek bozunmalarnda nemli bir rol oynar. Zayf
kuvveti dier kuvvetlerden ayran en nemli zellik, uzay-tersinme simetrisine sahip olmamasdr.
Yani tm uzay koordinatlarnn iaretinin deitirilmesi, dier kuvvetin aksine zayf kuvvet iin
geerli bir simetri ilemi deildir. Bu asimetri, zayf kuvvetin etkin olduu srelerde kendini gsterir. rnein beta mas srasnda ekirdekten frlatlan elektronlarn spin yn her zaman hareket
ynlerine terstir. Bu elektronlar, sol-elli olarak adlandrlr. Sa-elli yani spin yn hareket yn ile
ayn olan elektronlarsa, beta malar sonucunda
ortaya kmaz.
Biyokimyac Frederic Vester ve evrebilimci Tilo Ulbricht 1967de canl yaamndaki asimetrinin
kaynann, radyoaktif bozunmalar srasnda ortaya kan spin-polarize elektronlar tarafndan retilen spin-polarize fotonlar olduunu ne srmt.
Daha sonralar baz fizikiler spin-polarize elektronlarn kendilerinin de asimetriye sebep olabileceini ne srmt. Ancak gemite yaplan deneyler bu dnceyi desteklememiti. Joan Dreiling ve Timothy Gayin yapt en son deneylerse, kullanlan spin-polarize elektronlarn hzlarna
bal olarak sonularn deiebileceini gsteriyor.
Beta malar srasnda yaylan elektronlar yksek hzldr. Ancak aratrmaclar, deneyler srasnda dk hzl elektronlar kullanm. Sakinletirici olarak da kullanlan bromokamfor (C10H15BrO)
moleklleri zerine gnderilen spin-polarize
elektronlar, molekllerin nce uyarlmasna daha sonra da paralanmasna neden oluyor. Deneyler, paralanma orannn, elektronlarn spin ynne ve molekllerin sa-elli ya da sol-elli olmasna
bal olarak deitiini gsteriyor. Sol-elli bromokamfor moleklleri, daha ok sa-elli elektronlarla
tepkimeye giriyor. Sa-elli bromokamfor moleklleri iinse durum bunun tam tersi. Bu sonularn
elde edilmesine sebep olan en nemli etken, kullanlan elektronlarn hznn dk olmas. Elektronlar yavaladka molekllerle etkileme sreleri
uzuyor. Bylece daha fazla tepkime meydana geliyor ve paralanma oranlarnda belirgin bir asimetri gzlenebiliyor.
Sonular umut verici olsa da henz canllardaki
asimetrinin kayna probleminin zld sylenemez. ncelikle canllarn yaamnda nemli rol
oynayan biyolojik molekllerle de deneyler yaplmas gerekiyor. Eer sol-elli elektronlarn biri dierinin ayna grnts olan biyolojik molekleri
de farkl oranlarda paraland gzlemlenebilirse
canllardaki asimetrinin kaynann zayf etkileim
olduu dncesi desteklenmi olacak. Bu hipotez
ile ilgili cevaplanmas gereken bir dier soru ise yava hareket eden elektronlarn kaynann ne olabilecei. Sol-elli elektron rettii bilinen neredeyse btn srelerde, rnein fosfor-32nin slfr32ye dnmesi ya da monlarn bozunmas srasnda, ortaya kan elektronlar Dreiling ve Gayin
deneylerinde kullanlanlardan ok daha hzl hareket ediyor. Ancak aratrmaclar, elektronlarn polarizasyonlarn kaybetmeden yavalamasnn mmkn olduunu dnyor. Ayrca 2008de
yaplan baz deneyler, beta masndan baka srelerin de spin-polarize elektronlar retebileceini gsteriyor. Argonne Ulusal Laboratuvarnda
(ABD) alan Richard Rosenberg ve arkadalarnn yapt deneylerde, zerine X-nlar gnderilen demir katmanlarn da spin-polarize elektronlar rettii gzlemlenmiti. Sonu olarak zerinde
hl pek ok aratrma yaplmas gerekse de canllardaki asimetrinin kaynann zayf etkileim olduu hipotezinin umut vadettiini syleyebiliriz.
Kaynaklar:
Dreiling, J. M., Gay, T. J., Chirally sensitive electron-induced molecular breakup and the Vester-Ulbricht
hypothesis, Physical Review Letters, Cilt 113, Makale No: 118103, 2014.
Gibney, E., http://www.nature.com/news/force-of-nature-gave-life-its-asymmetry-1.15995, 2014.
87
Gkyz
Alp Akolu
Betelgz
Kastor
ORON
KZLER
Rigel
Polluks
KI GEN
Prokyon
Mirzam
Akyldz
Jpiter
M47
BYK KPEK
M46
Kasm aynda hava karardktan sonra kuzey ufku zerindeki hi batmayan takmyldzlar.
Yukardaki izimde dou ufku zerinde ykselmekte olan takmyldzlarn bazlar, K geni ve Jpiter grlyor. M46 ve M47K geninin hemen altnda yer alyor.
K geni, M46 ve M47

Yln bu zaman akamlar dou ufku zerine baktmzda yukardaki gibi bir manzarayla karlarz. Bu blgedeki en parlak yldzlar
K geni ad verilen bir ekenar gen oluturur. Bu blgede drbnle gzlemlenebilecek, birbirine ok yakn konumda bulunan iki
ak yldz kmesi yer alr. M46, yaklak 500 yldz ierir ve bunun 30 kadar drbnle seilebilir. Kmenin kuzeydousunda NGC 2438 adl
bir gezegenimsi bulutsu yer alr. Bu bulutsunun kmenin iinde yer alp almad bilinmiyor. Bu bulutsuyu grebilmek iin bir teleskopla bakmak gerekiyor.
Drbnle 20 kadar yldz grlebilen M47,
M46ya gre biraz kk. Bu iki kmeyi gkyznde bulabilmek iin Byk Kpekin yldzlarndan yararlanabilirsiniz. Mirzamdan
Akyldza doru izeceiniz doruyu bu uzakln iki katndan biraz fazla uzatrsanz kmelere ularsnz.
88
M46 ve M47 ak yldz kmeleri drbnle gzlem iin gzel hedefler. ki kmeyi birden drbnn gr alanna sdrmak mmkn.
21 Ocak Ay Dnyaya en yakn konumunda (359.761 km)

22 Ocak Mars, Vens, Merkr ve Ay bat ufkunda yakn grnmde
23 Ocak Mars ve Ay batda yakn grnmde
29 Ocak Ay ve Aldebaran birbirine ok yakn grnmde
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
1 Ocak 22:00
15 Ocak 21:00
31 Ocak 20:00
Jpiter
1 Ocak 22:00
15 Ocak 21:00
31 Ocak 20:00
08 Ocak
Jpiter ve Ay
yakn grnmde
14 Ocak
Merkr en byk
uzanmnda (19)
16 Ocak
Satrn ile Ay sabaha
kar yakn grnmde
21 Ocak
Mars, Vens ve Merkr
bat ufkunda birbirlerine
yakn grnmde
22 Ocak
Mars, Vens, Merkr
ve Ay batda yakn
grnmde
23 Ocak
Mars ve Ay batda
yakn grnmde
29 Ocak
Ay ve Aldebaran
ok yakn grnmde
Ocakta Gezegenler ve Ay
Merkr Ocak ay boyunca akam gkyznde bulunuyor. Gezegeni ayn ilk gnlerinden balayarak gkyznde grmek
mmkn. Merkr, ayn ortalarna kadar ufkun zerinde ykselmeyi srdrecek. Gezegen 10 Ocakta Vensle yakn konumda olacak. Bu srada Merkr gkyznde bulabilmek iin Vensten yararlanlabilir. nk Vens ok daha parlak olduundan gkyznde kolayca bulunabiliyor. Gezegen ayn son
yarsnda giderek alalacak ve ayn son haftas artk grlemeyecek.
Vens ayn balarndan itibaren akam
gkyznde bat ufku zerinde grlebilecek kadar ykselmi oluyor. Gezegen Mays
ayna kadar ufkun zerinde ykselmeyi srdrecek.
Mars, gnbatmndan sonra yaklak 2
saat sreyle bat ufku zerinde yer alyor.
Gnler ilerledike gezegenin ufkun zerinde
yava yava alaldn gzlemleyebilirsiniz.
Jpiter ayn balarnda gnbatmndan

yaklak 2 saat sonra dou ufkundan ykseliyor. Gezegen ay sonunda gnbatmyla birlikte doacak ve tm gece gkyznde kalacak.
Satrn sabah gkyznde. Ayn banda
sabah saat 4:00da doan gezegen ay sonunda 2:00da doacak.
Ay 5 Ocakta dolunay, 13 Ocakta sondrdn, 20 Ocakta yeniay, 27 Ocakta ilkdrdn
hallerinde olacak.
22 Ocak akam bat-gneybat ufku
89
Nasl alr?
Hazrlayan: Dr. zlem Kl Ekici
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Gen Tedavisi
Kaltsal ve sonradan edinilmi hastalklar tedavi etmek ve nlemek iin gelitirilen yntemlerdir.
Hastann belli hcrelerinde, dokularnda veya organlarnda ilgili hastal tedavi etmeye ynelik bir
genetik deiiklik yaplr. Bunun iin ya hatal genlerin ilevleri yeniden dzenlenir ya da gen aktarm
yoluyla hatal genler salkl olanlarla deitirilir. Bozuk olan genin yerini alacak normal genin
DNA veya RNA molekllerinin hcreye ulatrlmas iin eitli vektrler yani tayc sistemler kullanlr.
Genleri ve genlerin kodlad bilgiyi hedef hcreye aktarabilme zellikleri nedeniyle virsler
gnmzde kullanlan en etkili vektrlerdir.
Tanmlama
Hastala neden olan genin hatal DNA dizilimi
belirlenir. Salkl gende olmas gereken
doru DNA molekl salkl hcrelerden
izole edilerek oaltlr.
Yeni Genetik Bilginin

Kopyalanmas
Hcreye giren virs sitoplazmada
oalarak deitirilmi DNAy kopyalar
ve salkl geni hedef hcrenin
ekirdeine aktarrr.
Hatal geni
dzeltmesi hedeflenen
doru DNA dizilimi
Vektr (Tayc Virs)

Doru DNA dizilimine sahip gen, vcuda zarar vermesi ve
hastalk yapma yetenei engellenen virse aktarlr.
DNA transkripsiyonu
Hasta hcre
Transkripsiyon srecinde DNAy oluturan nkleotit dizisi
RNA polimeraz enzimi tarafndan bir RNA dizisi olarak kopyalanr
yani DNAdan RNAya genetik bilgi aktarlr.
Daha sonraki aamalarda ise bu genetik bilgi bir proteine
veya peptit dizisine evrilir.
Deitirilecek hasarl gen
Eklenen salkl gen

90
Sentezlenen protein
Sentez
ekirdein iine aktarlan salkl gen,
hcrenin orijinal geni gibi grev yapmaya
balayarak nceden kodlanamayan
proteini artk kodlamaya balar.
Salkl hcreler laboratuvar ortamnda
oaltlr.
Deitirilmi DNA
yileme
Genetik hatay dzeltecek ekilde
deitirilmi geni tayan, protein sentezi
yapabilen ve yeterli sayda oaltlan
salkl hcreler hastaya nakledilir.
Hcreler blndke salkl
genin sentezledii proteinin retilmesi
ve doru genetik bilginin ilgili hcre,
doku veya organ iinde yaylmas
devam eder. Dzgn almaya balayan
gen sayesinde hastalk tedavi edilebilir.
Yeni salkl hcre
Hcre ekirdei
Genlerde ve kromozomlarda grlen anomaliler

sonucu ortaya kan, genellikle vcuttaki tm
Baz genetik hastalklar gamet, sperm ve

yumurta gibi reme hcrelerini oluturan mayoz
hcrelerde bulunan ve dllenmeden beri var olan

hastalklardr. Herhangi bir gen dzgn almaynca
blnme srasnda oluan kromozom

ve gen anomalileri nedeniyle ortaya kar.
kodlad protein yaps da normal olmaz.
Hatal genler ebeveynlerden dorudan
Buna bal olarak vcutta rnein kistik fibroz,

kas distrofisi, hemofili, Akdeniz anemisi ve baklk
sistemi zayfl gibi eitli genetik bozukluklar
alnm da olabilir. Bu durum, hatal genin baskn

olmas ya da iki ekinik genin bir araya
gelmesi sonucu ortaya kabilir.
ve hastalklar meydana gelir.
Sol 90 Images
Genetik Hastalklar
91
ne Deliinden Gelecek
- Evren neden bu kadar byk hi dndnz m?
Neden k hzn geemiyoruz,
hatta pratikte yaklaamyoruz bile?
Zaten k hzyla bile en yakn galaksi milyonlarca
yl uzakta. Neden Gne Sisteminde
Dnya benzeri, yaam ieren bir gezegen yok?
Bunlarn hepsi tesadf m sizce de?
Srad bir Psikiyatristin Gnlnden - 2
Laf nereye getirmeye altn hl anlayamadm

yz ifademden fark etmi olmalyd. Bilmiyorum
onun bildiklerini bilmediim iin bana acyor
muydu, yoksa bu noktaya kadar sabrla dinlediim
iin mteekkir miydi? Daha ziyade her trl
insani histen yoksun grnyordu bana.
- Anlamyor musunuz, evren birbirinden farkl saysz
uygarlkla dolu, ama kendi yldzlarndan ayrlp
iletiim kurmalarn istemiyorlar, nk her biri ayr bir
deneyin paras. Verilerin kirlenmesini istemiyorlar.
Bu seferki cmlenin znesini sormamak iin
kendimi zor tuttum. Belki de alacam
cevaptan korkuyordum.
- Her yldz bir inkbatr, her gezegen de bir
petri kab. Hepsinde farkl hipotezler test ediliyor,
elbette numuneler birbirine karmamal.
Bakterilerden daha nemli deiliz onlar iin.
- Ve ben dier petri kaplarna giden yolu buldum.
O zamandan beri de bama gelmedik kalmad.
Gen ve fkeli bir fizikiyi tedavi etmeyi kabul ettiimde,

bamn epeyce aryacan tahmin ediyordum,
ama bu kadarn da beklemiyordum. alt aratrma
enstitsnn yneticisi eski bir arkadamd, beni
arayp gen fizikinin durumunun giderek ktletiini,
intiharn eiine geldiini sylemiti. Ben de ok sk
rastlanan bir HER EYN kuramn buldum, ama
H KMSE beni dinlemiyor vakas sanmtm.
Fizikiler iin mesleki bir risktir bu. Ama yanlmm.
- Diyelim ki, bizim u andaki dzeyimizden
ok ileri bir teknolojiyle yldzlar aras yolculuk
mmkn olacak. O zaman neredeler?
Neden bizi ziyarete (ya da fethe ya da kurtarmaya)
gelmediler?
Kimler diye sormama gerek kalmamt.
Zaten bu diyalog bana pek azm ama frsat
vermiyordu.
- Herhalde u koca evrendeki tek uygarln biz
olduumuzu dnmyorsunuz deil mi?
Ya da bizim gibi gidebildii her yere yaylmaya,
her taraf koloniletirmeye artlanm tek uygarln?
Byle bir uygarln var olma ihtimali ne kadar
dk olursa olsun, bizim varlmz sfr olmadn
ispatlyor. Zaten her uygarln yaylmac olmas
da gerekmiyor, isterse milyonda biri yle olsun.
Baknca grecekleriniz onlar olacaktr.
Canlln doasnda kendini devam ettirme
ve oalma igds var.
Bu sefer dayanamadm:
- Daha bir dakika nce bunun imknsz
olduunu sylemiyor muydun?
- Bizler iin evet, onlar iin hayr. Bilgisayar oyununun
kurallar oyundaki karakter iin geerlidir,
programc iin deil. Peki, bir karakter programcnn
seviye atlamak iin kendi kulland hile kodlarn
kefederse ne olur, hi dndnz m?
Uzunca bir sessizlik oldu.
Hafzam yoklayp genliimde okuduum fizik
kavramlarn hatrlamaya alyordum.
Karadelik? Uzay-zaman yrtan ekim? Solucan delii?
Kuramn aklamas iin epeyce zorladm ama
bu sefer susma sras ona gelmiti. mitsizlikle kark
bir kmseme, anlatsam da anlamazsn naslsa
ifadesi vard yznde. Azndan baka laf kmad.
- Hem madem evrenin tasarm byle, bu
fikirlerinin yaratt tehlikeyi gremiyor musun?
Yaylmac bakteri kabn tutup frna atmak
ne kadar zor olabilir ki onlar iin?
Deneyin sil batan yaplamayacak kadar kritik
bir aamada olduunu mu varsayyorsun?
Onunla onun terimleriyle tartmaya balamam
kontrol kaybetmi olmam anlamna geliyordu.
Emre Sermutlu
Konuyu hemen asl sorunumuza getirdim

ve durumuna uygun olan tedavilerden
bahsettim. Ben en ok hafzasna erime ve nral
balantlaryla oynama konusundan umutluydum
ama srecin nasl altn anlad anda:
- pe sapa gelir bir ey deildi.

Zaten fikir yeni de deildi. Mesela ben kendi
renciliimde bir baka fizikinin
ayn fikirleri savunduunu hatrlyorum.
- Kim? Ne zaman? Nerede imdi?
- Evet tabii, hafzam silmeyi planlyorlar. Demek

hl deneyin bir parasym ki ldrmeden nce
bunu denediler, diye bararak zerime yrd.
Konumann bandan beri elimde
gizlediim ensefalo-ok cihaznn dmesine
basmasaydm belki de beni ldrecekti.
Ani ve derin bir uykuya dalmt. Hem onu, hem
kendimi ilerideki olumsuz sonulardan korumak iin
grmemizin bandan itibaren hafzasn sildim.
Tbbi etik daha geriye gitmeme izin vermiyordu,
ama keke bu sefer kurallar ineseydim.
Belki bir ans olabilirdi.
Biraz dnd. Yzn daha da ast.

- Garip bir tesadf, o da ok gen yata,
olmayacak, olamayacak bir baka kazada ld.
Srtmda korkun bir rperti hissettim.
Arkadama hoakal bile demeden
laboratuvarma koturdum.
Bir gn hafza silme ilemini kendi
stmde deneyeceim krk yl dnsem
aklma gelmezdi.
Ama baka arem yoktu.
Yardm edemeyeceim hastalar da olacan

ok nceden kabullenmitim. Baka trl
bu meslei yrtemezdim. O yzden fazla stnde
durmadm bu olayn. Bir ka hafta sonra enstit
direktr olan arkadamla tesadfen karlamasam,
tamamen unutmu gitmitim. Tabii ilk i bizim
fizikinin ne yaptn sordum.
Kalar atld.
- Bir asistan, bir de renciden baka kimsenin
kuramn ciddiye almamasn ok takyordu.
Bir gece sabaha kar ayn hava aracndayken
yere akldlar ve de ld.
- Samalama! Kanc yzylda yayoruz?
O dediin karanlk alarda oluyordu.
Otomatik pilot kaza yapmaz ki!
- Devre d brakmlar. Arac manuel olarak
kullanmaya kalkmlar.
- Byle bir ey mmkn deil ki!
- Normal insanlar iin yle.
de sra d yeteneklerdi.
- Peki ya kuram ne olacak?
izim : Ersan Yaz
Yaamak istiyordum.
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
On Rakam ki Say
2015
X ve Y beer rakaml iki saydr.
1den 8e kadar olan rakamlarn tamamn

birer kez kullanarak ve sadece toplama,
karma, arpma, blme ilemleri uygulayarak
2015 saysn elde ediniz.
Bu iki saydaki on rakamn

hepsi birbirinden farkldr ve
X, Ynin yedi katdr.
Rakamlar yan yana getirebilir ve

dilediiniz kadar parantez kullanabilirsiniz.
Bu sorunun blme ilemi kullanlmadan
elde edilen zmleri aada verilmitir.
Her iki sayy da bulunuz.
Blme ileminin de kullanld zm
sizin bulmanz istiyor,
mutlu ve salkl bir 2015 diliyoruz.
Soru areti
Aadaki karelerden bo braklm olana
hangi sar ekil gelecek?
Gz Aldanmas
Karelerden hangisi daha yksekte?
Mavi mi, yeil mi?
Mantk Ky
Mantk kynde yaayanlar
ya srekli doru
ya da srekli yalan sylemektedir.
Bu kyde yaayan A, B ve C ile
karlayorsunuz.
Aya dorucu mu,
yalanc m olduunu soruyorsunuz.
A: .
B: A, dorucu olduunu syledi.
C: A, dorucudur.
Bu kiiden en az biri dorucu,
en az biri de yalanc olduuna gre
her birinin dorucu mu,
yalanc m olduunu bulunuz.
Szck
Aadaki be szckten drd seildiinde,
bu szckleri oluturan tm harfler
kullanlarak yeni bir szck retilebilir.
Tank
Kibrit lemi
Aadaki kibritlerden ikisinin yerini
deitirerek ve yaratclnz kullanarak
eitlii doru hale getiriniz.
Bu szck nedir?
OK, Y, BN, TOK, AT
123 + 4 x (5 + 6 x 78) = 2015

(12 x 34 - 5) x (6 + 7 - 8) = 2015
(12 - 3) x 4 x 56 + 7 - 8 = 2015
(1 x 2 + 34) x 56 + 7 - 8 = 2015
(1 - (2 + 34) x 56) x (7 - 8) = 2015
1 x (2 + 34) x 56 + 7 - 8 = 2015
1 x ((2 + 34) x 56 + 7) - 8 = 2015
1 x ((2 + 34) x 56 + 7 - 8) = 2015
1 - 2 - (3 - 45 + 6) x 7 x 8 = 2015
1 - 2 - (3 - (45 - 6)) x 7 x 8 = 2015
1 - (2 + (3 - 45 + 6) x 7 x 8) = 2015
1 - (2 + (3 - (45 - 6)) x 7 x 8) = 2015
(1 + 2) x 3 x 4 x 56 + 7 - 8 = 2015
1 x 2 - 3 + 4 x (56 + 7) x 8 = 2015
1 x 2 - (3 - 4 x (56 + 7) x 8) = 2015
1 x (2 - 3) + 4 x (56 + 7) x 8 = 2015
1 x (2 - 3 + 4 x (56 + 7) x 8) = 2015
1 x (2 - (3 - 4 x (56 + 7) x 8)) = 2015
1 - 2 - (3 - 4 - 5) x 6 x 7 x 8 = 2015
1 - 2 - (3 - (4 + 5)) x 6 x 7 x 8 = 2015
1 - (2 + (3 - 4 - 5) x 6 x 7 x 8) = 2015
1 - (2 + (3 - (4 + 5)) x 6 x 7 x 8) = 2015
Bir trende gsteri yapan bir

tank izliyorsunuz.
Tank sizin konumunuza gre 20 cm.
sola doru ilerliyor ve duruyor.
Tank paletinin zerinde iaretli olan A ve B
noktalarnn konumlar size gre
nasl deimitir?
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Kp Piramitler
Birinci piramitte 1, ikinci piramitte 4, nc piramitte 10 ve drdnc piramitte 20 kp bulunuyor.
Piramitler ayn biimde devam etse yznc piramitte ka kp bulunur?
Bu yz piramitin tamamnda ka kp var?
B Harfi
Be paray birletirerek
B harfi elde ediniz.
1
10
20
Geen Saynn zmleri

Buluma Saatleri
40 dakika farkla gerekleecektir.
Siz saat 12:20de olacaksnz, arkadanz ise
saat 11:40ta buluma yerinde olacak.
Golc Futbolcular
C 19, D 6 gol atmtr.
A ile B toplam 32 gol attklarna gre bunlardan biri en az 17 gol atmtr.
C en ok gol attna gre en az 18 gol atmtr.
Bu durumda C ve Dnin gol dalmlar yle olabilir:
C Harfi
ki Para
Maksimum arpm
19 ve 526
arpmlar=9994
Daire Merkezi
Sadaki ekilde grld gibi;
1. Noktann merkezde olduu
ayn byklkte bir daire izersiniz.
2. Altta kalan blm
(pembe renkle gsterilen)
kesip aldnzda iki para elde etmi
olursunuz.
3. Bu paray dndrerek dierinin
stne getirirsiniz.
A+B
Toplam
32
18
57
32
19
57
32
20
57
32
21
57
32
22
57
Cnin gol saysnn asal olma koulunu sadece biri salad iin
C 19, D ise 6 gol atmtr.
Noktalar ve Blgeler
31 blge oluur.
n nokta iin blge says = 1+ C(n,2) + C(n,4)
Balang
2. adm
1. adm
3. adm
Kesme lemi
49 kenar.
zmlerden ikisi:
Not: Baka zmler de olabilir.

Drt Adet Drt
280 say
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Malba Tahan: Tahan Malba adl hayali kiilik, retmen, eitimci, yazar ve retim yesi Prof. Julio
Csar de Mello e Souza tarafndan yaratld. Brezilyal matematiki 6 Mays 1895te dodu ve Rio de
Janeiroda yaad. 1974te 79 yanda ld. 23 yanda bir gazetede alrken takma isimle hikyeler
yazmaya balad. Malba Tahan ismiyle 51i matematik ierikli 69 kitap yazd.
Beverley Birch: ocuk kitaplar yazar ve editr.

Pek ok yazara danmanlk yapt. Hachette ocuk
Kitaplarnn danma kurulu yesi. Romanlar, resimli kitaplar, biyografiler ve klasik eserlerin yeniden anlatmlarnn dhil olduu 40n zerinde kitap yazd.
Sihirli Matematik Hikyeleri

Tahan Malba
eviri: A. Tuner Bykonat
Griffin Kitap, 2014
rezilyal dhi matematikiden Binbir Gece

Masallar tadnda efsaneler ve hikyeler eliinde matematik bulmacalar ve zmleri...
Tahan Malbann matematik servenleri ilk
olarak bir gazetede yaymland ve yaymlanr
yaymlanmaz da byk ilgi toplad. Kahramanmz Ortadoulu bir oban. Ad Beremiz Samir. Namdier, Sayan Adam. Onun dhiyane
matematik yetenei sayesinde biz de matematiin sihirli dnyasna adm atyoruz. En zor
matematik soru ve bulmacalarn zme becerisine sahip Sayan Adam, gittii her yerde bu
yetenei sayesinde sevilip saylyor, stelik ok
iyi mevkilere geliyor ve ok para kazanyor.
Brezilyal nl yazar ve matematiki Prof. Julio Csar de Mello e Souza, bu kitab Tahan
Malba takma adyla kaleme ald. n lkesini de aan Tahan Malba ismiyle 51i matematik ierikli 69 kitap yazd. 2 milyonun zerinde satan ve uluslararas apta ilgi gren Sihirli Matematik Hikyeleri adl eseri 12 dile evrildi. Brezilyada matematik eitiminde r
aan kitaplarn ve yntemlerini onurlandrmak amacyla, doum dn olan 6 Mays, Matematikiler Gn olarak kutlanyor. Matematie katklarn yaatmak ve bugn hl etkin
olan yntemlerini yaygnlatrmak iin 2004
ylnda Tahan Malba Enstits kuruldu.
96
Benjamin Franklinin
Elektrikle Maceralar
Beverley Birch
eviri: Nurulhude Baykal
TBTAK Popler Bilim Kitaplar,
8+ Ya Kitapl, 2014
u, bir adamn meraknn ve bu merak sayesinde yapt bulularn gerek hikyesidir.

Korkusuzca yapt deneylerle, insanlar yldrm tehdidinden korumann yolunu buldu ve
modern dnyamzda elektrik enerjisini yararmza kullanmann yolunu at.
Marie Curie
Radyumun zinde
Beverley Birch
eviri: Beverley Birch
TBTAK Popler Bilim Kitaplar,
8+ Ya Kitapl, 2014
arie Curie, Avrupada bilim doktoru unvann alan ilk kadndr. O dnemlerde
insanlar, kadnlarn erkekler kadar sk alamayacan ve bilimi anlayamayacan dnyordu. Marie yalnzca erkekler kadar zeki ve
alkan olduunu deil, ayn zamanda dnyann en iyi bilim insanlarndan biri olduunu da kantlad. Dolaysyla, onun hikyesi pek
ok kadna ilham verdi. Gnmzde kadnlarn bilim insan, hem de ok iyi birer bilim insan olmas artk ok rastlanan bir durum.

Bilim Ve Teknik - Ocak 2015 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik - Ocak 2015 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Mahir E. Ocak

Dr. Tuba Sargl

Bask Tarihi: 29.12.2014

22 Bilimde ve Teknolojide 2014 / lay elik

2014 geride brakrken bilimin ve teknolojinin nemli

30 Kanser Tedavisinde Protonterapi / Gkhan zyiit

Dnya Salk rgt (DS) 2012 ylnda yaklak 8,2 milyon

36 Grelilikten Gelen Fayda: Hadronterapi / Merve Yiitolu

Ktleli paracklarn bir malzeme ile etkileme sreci

40 rne Dnen Fikirler / Pnar Dndar

Karanlk maddenin ne olduunu anlamak iin eitli yntemler

58 Genetii yiletirilmi Nesiller / zlem Kl Ekici

Tedavi edilemeyen kaltsal mitokondriyal hastalklardan arndrlm

64 Dnyay Cebinizde Tamann Yeni Yolu / Levent Dakran

72 Kanser Artk Amansz Deil / zlem Ak kinci

Prof. Dr. Tezer Kutluk Hacettepe niversitesi Tp Fakltesine

76 Dikkat! Gzler zerinizde / Pnar Dndar

Hanginiz elindeki kiri gizlice bir keye silmedi?

80 DNA Kablolar / Tuba Sargl

Bilim insanlar 1970li yllarn bandan beri nanometre

84 Canllardaki Asimetrinin Kayna / Mahir E. Ocak

Birbirinin ayna grnts olan molekllerin fiziksel ve kimyasal

POSTER Byk Hadron arptrc /

eviri: Murat Yldrm

Marsta Bulunan Organik

Viking ve Curiosity uzay aralar tarafndan Marsn yzeyinden

arsta organik madde olup

Scientific Reportsta yaymlanan

ambriyen ncesi dnemin son alt blm

Bilim ve Teknik Ocak 2015

Dncelerimiz beynimizde ekilleniyor.

arar verme srecinde insanlarn bazen farkl

Gzlemler evrendeki toplam

Karanlk maddenin doas ile ilgili

Atom saatleri, attosaniye (10-18 saniye)

Gne Gzelerinin Verimini Artran Yeni Bir Malzeme

Rice niversitesinde alan bir

r. J. M. Tour nderliinde yaplan

Dr. P. Dong ve arkadalar, organik

nanotplerin uzunluuna bal olarak

Trkiye Nanoteknolojide Lig Atlyor

BTAK ve Savunma Sanayii Mstearl (SSM)

bir yatrm ile kurulan AB-MikroNano, Trkiyede ilk

Bilim ve Teknik Ocak 2015

Indiana niversitesinden bir grup aratrmacnn

-yani artan kan akna

Az Gelimi lkelere 100 Milyon Doz Pnmokok As

nyann yoksul lkelerindeki

Dnya Salk rgt verilerine gre,

6-17 ya arasndaki riskli gruplarda

Gzel Koku Temiz Hava

Arkadanza misafirlie gittiniz. Kapdan adm atar atmaz

eki, ortamn gzel kokmas

Havadaki ozon uucu

ASELSAN ve IBM tarafndan gelitirilecek